Está en la página 1de 74

1

Mara Cristina Tern Santiesteban

LIBRO DE CIENCIAS SOCIALES Y NATURALES


Material de apoyo para la educacin del Pueblo Quechua
Nivel de educacin: Primaria comunitaria vocacional
Campo: Comunidad y Sociedad
Vida, tierra y territorio

do

ao de escolaridad

FUNPROEIB Andes
Director: Guido Machaca Benito
Administradora: Nohem Mengoa Panclas
Elaboracin y edicin: Mara Cristina Tern Santiesteban
Fotografas: Daniel Guzmn Paco y Carlos Callapa
Diagramador: Elvis Calizaya Daz
CENAQ
Presidente: ngel Ballejos
Sindicato de la Comunidad de Luqhusqa
Secretario general: Froiln Jimnez
Secretario de actas: Pedro Jimnez
Secretario de deportes: Abel Zurita
Representante de mujeres: Julia Estela Escalera
Consejo educativo comunitario: Celestino Guillen
FUNPROEIB Andes 2012
Primera Edicin: Diciembre 2012
ISBN: 978-99954-867-3-0
Depsito legal: 2-1-3629-12
La reproduccin total o parcial de este documento est permitida siempre y cuando
se cite la fuente y se haga conocer a FUNPROEIB Andes y al CENAQ.

Fundacin para la Educacin en Contextos de Multilingismo y Pluriculturalidad


Calle Nstor Morales N 947, entre Aniceto Arce y Ramn Rivero, Edificio Jade, 2 piso.
Telfono: (591-4) 4530037 y 4530038
www.proeibandes.org
Correo Electrnico: fundacion@proeibandes.org
Cochabamba - Bolivia

Agradecimiento
La Fundacin para la Educacin en Contextos de Multilingismo y Pluriculturalidad
(FUNPROEIB Andes), durante la gestin 2012, de manera coordinada con el Consejo
Educativo del Pueblo Quechua (CENAQ) y la Comunidad de Luqhusqa, realiz la
implementacin del currculo diversificado local quechua. Dicho proceso cont con el
involucramiento y participacin permanente de las familias quechuas y los maestros de la
Unidad Educativa Luqhusqa.
Durante la implementacin del currculo comunitario diversificado local, realizamos talleres
de capacitacin sobre educacin y currculo y planificacin de saberes y conocimientos
propios, para los presidentes de las juntas escolares, los maestros de Luqhusqa y los
maestros del Ncleo San Jos del distrito de Tarata del Departamento de Cochabamba.
La elaboracin de este libro fue posible gracias a la participacin de los maestros y padres
de familia de la Comunidad de Luqhusqa. En agradecimiento a su apoyo, a continuacin
presentamos la lista de quienes participaron en el mencionado proceso:

Nombre y apellido

Cargo

Orlando Ledezma
Emilio Vallejos
Ariel Illanes
Julieta Lara
Tereso Flores
Tomasa Zurita
Abel Zurita
Froilan Condori
Jos Lus Jimnez
Celestino Guillen
Bartolom Escalera
Simeona Escalera

Director encargado
Profesor
Profesor
Profesora
Comunario
Comunaria
Comunario
Comunario
Comunario
Comunario
Comunario
Comunaria

CONTENIDO TEMTICO DE CIENCIAS SOCIALES


Juk phatma: Qhichwakuna kanchik
Somos Quechuas

Sutinchikmanta parlana: Hablemos de nuestra identidad.....................................................................................................................................12


Pikunataq Kanchik?: Quines somos?........................................................................................................................................................................15
Yawarmasinchikmanta parlarispa: Hablando de nuestra familia........................................................................................................................16
Sapa punchawpi kawsayniy: Mi vida diaria..................................................................................................................................................................19

Iskay phatma: Ayllunchikpa thatkiyninmanta


Historia de nuestra comunidad

Ayllunchikpa allichaynin: La organizacin de nuestra comunidad.....................................................................................................................24


Cursunchikpa kamachiqkunanta akllana: Nombremos la directiva de nuestro curso.............................................................................25
Ayllup champaykunanmanta: Problemas cotidianos de la comunidad..........................................................................................................26
Ayllumasikunanchikpa sutinta riqsina: Conozcamos nuestro entorno...........................................................................................................28
Pachanchikmanta khuyakuna: Cuidemos nuestro planeta....................................................................................................................................31

kimsa phatma: Ayllunchik yawarmasinchikjina


Nuestra comunidad como una familia

Imatataq ruwanchik, machkhataq ayllupi kanchik?: Qu hacemos y cuntos somos en la cumindad?.....................................34


Yawarmasi: Familia.................................................................................................................................................................................................................37
Yawarmasinchikmanta parlarikuna: Hablemos de nuestra propia familia....................................................................................................39

10

Qhichwakuna kanchik
SOMOS QUECHUAS

Juk

phatma
Unidad

Qhichwakuna kanchik
SOMOS QUECHUAS

Kay yachaypi sutinchikmanta,


kaynininchikmanta, ruwayninchikmanta
ima jamutarisun, qillqarisun siqirisun ima.
En esta unidad vamos a reflexionar, escribir y dibujar sobre
nuestro nombre, nuestra identidad cultural y de las actividades
cotidianas que realizamos.
Yo vengo de Luqhusqa, entonces soy quechua, pero
Cundo habr nacido? Quines sern mis padres?

Imaynata jukjinayanchik?
Cmo hemos cambiado?

awpa kasqanchikmanta tukurispa kunan kasqanchikwan tinkuchispa


siqirina. Nos dibujamos cmo fuimos y cmo somos.
Cmo fuimos en knder

Cmo somos ahora

Cmo fuimos en knder

Cmo somos ahora

Kunanqa uqanchikmanta qillqarinaataq. Ahora nos toca describirnos.


Kirukunay junta karqa.

Mana juk kiruyuq kachkani.


Me falta un diente.

Tena todos mis dientes.

1. --------------------------------2. ------------------------------3. --------------------------------

1. ---------------------------------2. ---------------------------------3. ----------------------------------

11

Sutinchikmanta parlana
Hablemos de nuestra identidad

Ima raphipitaq sutinchikta riqsichinchik?


Con qu documento decimos quines somos?

Fuente: Internet

Imatataq qumir raphipi ichkan? Imatataq wawakuna maachkankuri?


Qu dice en el letrero verde?

Qu piden los nios en sus letreros?

Certificado isqamanta, carnet isqamantawan yachaqana.


Aprendamos sobre el certificado y el canet de identidad.

12

Qillqana panqanchikpi tapuykunata kutichina.

Qhichwakuna kanchik
SOMOS QUECHUAS

Respondamos las preguntas en nuestro cuaderno.

Piptataq kay certificado? De quin es el certificado?


R........................................................................................................................................................
Ima watapitaq paqarisqa? Qu ao naci?
R........................................................................................................................................................
Machkha watayuqtaq imilla? Cuntos aos tiene la nia del certificado?
R........................................................................................................................................................
Maypitaq paqarikusqa? En qu Departamento naci?
R........................................................................................................................................................
Ima phanitataq paqarikusqa? A qu hora naci?
R........................................................................................................................................................
Ima killapitaq paqarikusqa? En qu mes naci?
R........................................................................................................................................................
Machkha killawanraq wata juntayninpaq kachkan?

Cuntos meses falta para el cumpleaos de la nia?

R........................................................................................................................................................
Pikunataq tata mamakunan? Quines son sus padres?
R........................................................................................................................................................
Imataq tatanpa qhipa sutin? Cul es el apellido de su pap?
R........................................................................................................................................................
Imataq mamanpa qhipa sutin? Cul es apellido de su mam?
R........................................................................................................................................................
Machkha sutiyuqtaq? Cuntos nombres tiene?
R........................................................................................................................................................

13

kunanqa, carnet isqamanta yachaqana.


Ahora, aprendamos sobre los carnets de identidad.

Pikunaptataq carnet isqakuna?


De quines son los carnets?

Maykaq sapa juk paqarisqanku?


Cundo nacieron ambos?

Maypitaq paqarisqanku?
Dnde haban nacido?

Ima killapitaq paqarikusqanku?


En qu mes haban nacido?

Maypitaq kawsanku?
Dnde viven?

Machkha watayuq kachkanku?


Qu edad tienen ambos?

Machkha watapaq carnetta urqhusqanku?


Cunto tiempo de validez tiene?

Carnetninchikta ruwana.
Diseemos nuestro propio carnet.

14

Qhichwakuna kanchik
SOMOS QUECHUAS

Pikunataq Kanchik?
Quines somos?

Sunchu Kasamanta jamuni, qhichwa


kani, jaykaychus paqarikuni
mana yachanichu, tatayta ranqharparinku
mamaytataq mikhuyakapunku.
Yo vengo de Sunchu Kasa, entonces soy quechua, pero Cundo
nac? No lo s, a mi pap lo vendieron y a mi mam se la comieron.

Juk tatap iwasqanchikta awirispa kayninchikmanta jamutarina.


Para reflexionar sobre nuestra identidad, leamos lo que nos dice un padre de familia de la comunidad.

Kasqanchik ama chinkapuchunchu


Que no se pierda lo que somos

Wawakunanchik
llaqtaman
lluqsiptinku,
wakjinaa
kutimunku.
wawqimasikunay
rikuchkankichikchu? Mana pulu
pukllanapaqpis
uqanchikwan
qutucharikuyta
munankuachu
Imayna chayri! uqa manaa
kaypichu tiyakuni, ispa. Chayrayku,
qhichwa siminchikta llamkarina
kachkan, kasqanchik amapuni
chinkachunchu.
Nuestros hijos cuando salen a la ciudad, ya son otra
cosa Estn viendo hermanos? Ni equipo de futbol ya
quieren hacer con nosotros cmo pues! Yo no estoy ya
aqu, diciendo. Por eso, creo que es importante trabajar
nuestra lengua, que no se pierda lo que somos.

15

awirisqanchikmanta jamutarina.
Reflexionemos sobre la lectura.

Qillqana panqanchikpi tapuykunata kutichina.


Respondamos las preguntas en nuestros cuadernos.

Ima llakiyniyuqtaq tata kachkan?

Cmo se siente el padre de familia de su identidad quechua?

Imaraykutaq runa jukjinayankuman wak llaqtaman chusaptiku.


Por qu crees que algunas personas cambian cuando salen de la comunidad?

Imatataq ayllumanta chusayaqkunata isunman?


Qu les diramos a los jvenes que salen de la comunidad?

Imatataq kayninchikmanta yachanchikri?


Qu sabemos sobre nuestra identidad?

Yawarmasinchikmanta parlarispa
Hablando de nuestra familia

Yawarmasikunanchikta watukamuna.
Visitemos a nuestras familias.

Ima yawarmasiwantaq qallarisunman?


De qu familia empezamos?

Watukamup sutinta sinrupi qillqana.


Escribamos una lista para realizar las visitas.

16

Qhichwakuna kanchik
SOMOS QUECHUAS

Paqariyninchikmanta, sutinchikmanta ima tatanchikta tapukuna.


Entrevistemos a los paps sobre nuestra identidad.

1. Imaynataq sutikunay? Cmo es mi nombre completo?


2. Pitaq sutiyta akllarqa? Quin eligi mi nombre?
3. Ima watapitaq paqarikuni? Qu ao nac?
4. Ima killapitaq paqarikuni? Qu mes nac?
5. Maypitaq paqarikuni? Dnde nac?
6. Iamtaq tataypa qhipa sutin? Cul es el apellido de mi pap?
7. Imataq mamaypa qhipa sutin? Cul es el apellido de mi mam?
8. Machkhataq yawarmasinchikpi kanchikri? Cuntos hermanos y hermanas tengo?
9. Maypitaq qamkuna paqarikunkichik? De dnde es mi pap y mi mam?
10. Pimantaq richakuni? A quin de mis parientes me parezco?
Tatakuna iwasqanchikta jamutarina.
Analicemos los datos que nos dieron nuestros padres.

Yachachiq jatun raphipi tarisqanchikta qillqarichun.


La maestra escribe nuestros datos de identidad y nacimiento en papelgrafo.

Ima killapichus sapa juk paqarisqanchikta grfico de barra isqaman thallina.


Hagamos un grfico de barras con los meses de nacimiento de todos.

6
5
4
3
2
1
Ene Feb

Mar Abr May Jun


17

Jul Ago Sep Oct

Nov Dic

Grfico isqata awirispa tapuykunata kutichina.


Leamos el grfico y respondamos a las preguntas.

1. Machkha killataq graficopi kan?


Cuntos meses hay en el grfico?

2. Ima killapitaq wata juntayniy?


En qu mes es mi cumpleaos?

3. Pikunataq kikin killapi wata juntanku?


Quin o quines cumplen aos en el mismo mes que yo?

4. Machkha wawataq awpa killapi, chantapis qhipa killapi ima


watankuta juntankuri?
Cuntos nios cumplen aos en el primer mes y en el ltimo?

5. Ima killapitaq astawan pisi wata juntay kan?


En qu mes hay menos cumpleaos?

6. Ima killapitaq astawan achkha wata juntay kan?


En qu mes hay ms cumpleaos?

7. Ima killapitaq mana wata juntay kanchu?


En qu mes no hay cumpleaos?

Jatun raphipi imaynachus paqariytawan kasqanchikta siqikuna.


Dibujmonos en hojas grandes cmo habramos sido el primer da de nacido.

Imaynachus machuyaspa kasunchik? Siqikuna.


Cmo nos veremos cuando seamos mayores? Dibujmonos tambin.

18

Qhichwakuna kanchik
SOMOS QUECHUAS

Sapa punchawpi kawsayniy


Mi vida diaria

Qillqana panqanchikpi Sapa punchawpi kawsayniy ispa qillqarina.


En el cuaderno, escribamos el ttulo Mi vida diaria.

Sapa punchaw tukuy ruwasqanchikta ispa irina.


Digamos qu cosas hacemos durante el da.

Yachachiqraq awpachun.
Que inicie el maestro o maestra.

Imatataq sutiyaymanta ruwani?


Qu hago en la maana?

Qamkunawan yachaywasipi llamkani.


Paso clases con ustedes.

Orlando Ledezma sutikuni. Kimsa chunka watayuq kani. Qhichwa kani.


Mi nombre es Orlando Ledezma. Tengo 30 aos. Soy quechua.

19

uqanchikmantaataq parlana.
Ahora hablemos de nosotros.

Sutiyayta ruwasqanchikta juk siqipi rikuchina


Dibujemos una actividad que normalmente hacemos en la maana

Imatachus masinchik sukhayaypi ruwasqanta tapurina.


Preguntemos al compaero qu hace en la tarde.

Siqina, llimpina, qillqana ima.


Dibujemos, pintemos y escribamos.

Punchaw tukukuptinkama Imatataq ruwanchik?


Qu hacemos al final del da?

Masinchikkunaman llamkasqanchikta willarina.


Ahora, contamos a nuestros compaeros el trabajo que hicimos.

20

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Iskay

phatma
Unidad 2

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Kay llamkaypi ayllunchikmanta


yachakusun, kawsayninchikmanta ima
qillqasun, awpaqman thatkinapaq.
Al terminar esta unidad de aprendizaje conoceremos el pasado
de nuestra comunidad, produciremos textos sobre nuestra
historia y la de nuestra comunidad pensando en nuestro
futuro.

Yachachiq ayllumpa thatkiyninmanta parlarin.


El profesor o profesora oralmente relata la historia de su comunidad.

Thatkiyninchikmanta waturina.
Averigemos sobre nuestra historia.

Ayllunchikmanta awichukunata waturikuna.


Visitemos a los abuelos de la comunidad.

Imatataq ayllunchikpa thatkiyninmanta willariwasunman?


Qu nos pueden contar sobre la historia de nuestra comunidad?

Juk qillqana panqapi tapuykunata qillqana.


Escribamos la entrevista en nuestro cuaderno.

21

Pikunap makinpitaq jallpanchik karqari?


Quines eran dueos de las tierras?

R: ................................................................................
Jaykaqmantapachataq makinchikpiri?
Desde cundo nosotros somos dueos?

R: ..................................................................
Pikunaraykutaq jallpayuq kanchikri ?
Quines lucharon por nuestras tierras?

R: ..................................................................
Imaraykutaq ayllunchik Luqhusqa sutiyuq?
Por qu se llama Luqhusqa?

R: ...............................................................
Ima pachapitaq ayllunchikta paqarichirqanchikri?
Cul es la fecha de creacin de nuestra comunidad?

R: ..................................................................
Ima yawarmasikunataq ayllunchikpi tiyakuq karqankuri?
Qu familias vivan en nuestra comunidad?

R: ...............................................................
Maypitaq chay yawarmasikuna kachkankuri?
Dnde estn todas esas familias?

R: ...............................................................

22

Jatun raphipi yachachiq willay tarisqata qillqan.

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

La profesora o el profesor escribe la entrevista en un papelgrafo.

Ayllunchikpa thatkiyninmanta mitawata ruwana, ayllu qutupi riqsichinapaq.


Elaboremos un peridico mural sobre la historia de nuestra comunidad y socialicemos con la comunidad.

Ayllunchikpa awpa thatkiynin


El pasado de nuestra comunidad

Qillqana panqanchikpi mitawapi willasqata qillqana.


Copiamos la informacin del peridico mural en nuestros cuadernos.

Imaynataq awpaqta ayllunchik karqa, imaynataq kunan kachkan, imaynataq


qhipata kananta munanchik siqinataq, llimpinataq.
Dibujemos y pintemos cmo fue, cmo es y cmo quisiramos que sea nuestra comunidad.

23

Ayllunchikpa allichaynin

La organizacin de nuestra comunidad

Ayllunchikpa qutuchayninta waturina, pikunataq kamachiqninchik


kasqankuta yachanapaq.
Quines son nuestras autoridades? Para averiguar, asistamos a la reunin comunal.

....................................

Jatun kamachiq

.........................................................

Dirigente

Sutin: .......................................

Sutin: .......................................

Nombre

Nombre

Qu hace?

Qu hace?

Imatataq ruwan?: ............................

Imatataq ruwan?: ............................

....................................

....................................

Sutin: .......................................

Sutin: .......................................

.........................................................

.........................................................

Nombre

Nombre

Qu hace?

Qu hace?

Imatataq ruwan?: ............................

Imatataq ruwan?: ............................

24

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Jamutarispa siqina Imaynataq ayllu mana kamachiqniyuq?


Pensemos y dibujemos Cmo es una comunidad sin autoridades?

Imaynataq ayllu kamachiqniyuq?


Cmo es una comunidad con autoridades?

Cursunchikpa kamachiqkunanta akllana


Nombremos la directiva de nuestro curso

Cursunchikpa kamachiqkunanta sutichana.


Nombremos la directiva de nuestro curso.

Ima kamachiqkunata sutichana? Pirqa qillqanapi qillqana.


Qu cargos se debe nombrar? Anotemos en la pizarra.

Pikunataq kankuri? Qillqana panqanchikpi qillqana.


Quines son? Anotemos en el cuaderno.

Kamachiqkunaqa imaymana
llamkayta ruwananku tiyan.
Las autoridades de una directiva tienen que
realizar diferentes tareas.

Kamachiqninchikpa llamkayninta qillqana.


Escribamos las tareas de la directiva.

...................

Kamachiq

..............................

Presidente (a)

Llamkaykuna

Llamkaykuna

1. -------------------------------2.-------------------------------3.--------------------------------

1. -------------------------------2.-------------------------------3.--------------------------------

Tareas:

Tareas:

Ayllup jatun qutuchakuypi kamachiqkunanchikta riqsichina.


Presentemos en la reunin de padres de familia a nuestra directiva.

25

Ayllup champaykunanmanta
Problemas cotidianos de la comunidad

awirispa jamutarina. Leamos y reflexionemos.


Mama Donata allin phiasqa kachkan. Mama Franciscap aywakunan
kimsa kutitaa sara tarpuyninta mikhuykunku. Chayrayku mama
Donatap wawakunanta allinta rimaykun. Wawakuna urqupi
qhipakunku, mana wasinkuman kutiyta munankuchu, mamanku
yachasqanrayku allin mancharisqa kachkanku.

La seora Donata est muy enojada. Por tercera vez, los animales de doa Francisca se comieron su
siembra de maz. Doa Donata encontr a los hijos de doa Francisca y les ha reido. Los nios estn
asustados y se quedaron en el cerro, no quieren volver a su casa, saben que su mam ya sabe lo que pas.

awirisqanchikmanjina tapuykunata kutichina.


Respondamos y busquemos soluciones al problema que relata la lectura.

Pikunamantataq qillqaypi willachkawanchik?


De quines habla la lectura?

Imamantataq champay kachkan?


Cul es el problema?

Imatataq mama Donata ruwanan kanman?Qu puede hacer doa Donata?


Mama Francisca mama Donatapaq phiakunanchu? Imaptin?
Doa Francisca debe enojarse con doa Donata?por qu?

Ima ispataq wawakunata kamisunmanri?Qu se les debe decir a los nios?


Ima kamachiqtaq kay champayta uyarinan?Qu autoridad debe atender este caso?

Iskay ukhupi champay


kaptinqa, imaymanamanta
chiqayachina, mana
maqanarakuspalla, nitaq
rimanarakuspa juk simita
wakichikunan tiyan, chaymanjina
kawsanapaq.
Cuando se presenta un problema, las personas
en conflicto deben dialogar y llegar a una
solucin. Esa solucin es un convenio que se
debe respetar.

26

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Ima ispataq mama Donata wawakunata rimaranman karqa?


Cmo les habr reido a los nios doa Donata?

Ima ispataq wawakuna kutichikunkuman karqa?


Qu habrn respondido los nios?

Iskay ukhumanta parlanakusqankuta wakirichispa, kikintataq ruwarina.


En grupos de a dos inventemos el dilogo y dramaticemos.

Pitaq wawa kanqa? Pitaq mama Donata kanqa?


Quin har de nio? Quin har de doa Donata?

Wakichisqanchikta amaynana, paykunapis kasunmanjina pachallikuna,


rimanarikunataq wakichisqamanjina.
Aprendamos, practiquemos el guin y vistmonos como ellos.

Mama Donatata mama franciscatawan parlarichina.


Escribamos un dilogo entre doa Francisca y doa Donata.

Mana qunarakunapaq juk raphipi imapitaq qhipakusqanta qillqana.


Escribamos un acuerdo para arreglar el problema.

27

Ayllumasikunanchikpa sutinta riqsina


Conozcamos nuestro entorno

Rosmeri Luqhusqamanta, awpa qanchischawpitaq tatakunanwan


Tarataman chusayarqa.
Rosmeri es de Luqhusqa y la anterior semana viaj con sus paps a Tarata.

Jatun raphipi mayniqtataq Luqhusqamanta Tarataman chuyasqanta siqipi


rikurichina.
En un papelgrafo, dibujemos el recorrido que hizo Rosmeri desde Luqhusqa hasta Tarata.

Tarata chiqanpi ima juchuy ayllukuna kasqanta juk yawarmasita tapurispa


yachakuna.
Visitemos a una familia para que nos ayude a identificar las comunidades por la ruta a Tarata.

Urqumanta urqu mikhuspa phinkiykachani.


Urqu patamantataq wak juchuy ayllukuna
rikuni.
Yo solo voy de cerro en cerro para comer. Pero desde la punta
veo muchas comunidades.

Luqhusqata muyuyninpi juchuy ayllukunatawan siqirina.


Dibujemos nuestra comunidad rodeada de las comunidades vecinas.

Maymantapachataq jamusqanchikta qillqarina.


Digamos desde dnde venimos.

Maymantapachataq yachaywasiman yachaqaqkuna jamusqankuta qillqarina.


Hagamos una boleta de procedencia de los estudiantes de toda la escuela.

28

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Maymantapachataq jumunchik
Boleta de procedencia

Suti Nombre

Curso

Ayllu Comunidad

Tapuykunata kutirichina
Respondamos las preguntas

1. Machkhataq yachaywasipi yachqaqkuna kan?


Cuntos estudiantes hay en la escuela?

2. Mayqin ayllumantapachataq jamunku?


De qu comunidades proceden?

3. Machkha yachaqaqkunataq sapa ayllumanta jamunku?


Cuntos estudiantes vienen de cada comunidad?

4. Machkhataq warmi, machkhataq qhari kan?


Cuntas mujeres y varones hay?

Tukuy chusayanachik
Todos de viaje

Maymantaq chusayarqanchik.
A dnde viajamos.

Jatun qillqana panqanchikpi, maynintataq chusayasqanchikta siqipi


rikurichina.
Dibujemos y escribamos en nuestros archivadores el recorrido que hicimos.

Qhucha pampata siqirina, provincias isqatataq sutichana.


Dibujemos el mapa de Cochabamba y nombremos las Provincias.

29

Tatakunap yanapanwan ayllunchikmanta tapuykunata kutirichina.

Segn nuestro dibujo, con ayuda de una mam o pap respondamos a las preguntas sobre nuestra comunidad.

1. Machkha unaypi Tatataman chayanchik?


En qu tiempo llegamos a Tarata?

R.....................................................................
2. Imakunapitaq Taratawan Luqhusqawan mana richakunkuchu?
Qu diferencias hay entre Tarata y Luqhusqa?

R.....................................................................
3. Ima Provincia isqapitaq Luqhusqa tarikun?
En qu Provincia se encuentra nuestra comunidad?

R.....................................................................
4. Ima Departamento isqapitaq Tarata tarikun?
En qu Departamento est Tarata?

R.....................................................................
Bolivia suyunchikqa jisqun Departamento isqayuq. Sapa departamentopis
juchuy suyukunayuq.
Bolivia es un pas que tiene nueve Departamentos: La Paz, Oruro, Potos, Cochabamba, Chuquisaca, Tarija, Santa Cruz,
Beni y Pando. Todos los departamentos tambin tienen Provincias.

Jatun raphipi Bolivia suyunchikta siqina.


Dibujemos el mapa de Bolivia en una hoja de archivador.

PANDO

BENI

LA PAZ

COCHABAMBA

SANTA CRUZ
ORURO

POTOSI

CHUQUISACA
TARIJA

30

Sapa departamentop sutinta qillqana.

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Escribamos el nombre de cada departamento.

Pachanchikmanta khuyakuna
Cuidemos nuestro planeta

Masiypa mamanpa wiksan punkisqa


kachkan in. Bolsa isqatasina
mikhuykusqa, chaywan waupunman
inku.

La mam de mi compaero tiene el estmago hinchado. Mi duea


dice que se ha comido bolsa plstica. Eso le puede matar.

Uywanchikpa llakiyninmanta parlarina.


Hablemos del problema de nuestra mascota.

Imallapitaq uywanchik tukuchkan?


Qu le preocupa a nuestra mascota?

Imawantaq masinpa maman wuuniyachkan?


Por qu est en peligro de morir la mam de su amigo?

Pikunataq juchayuq?
Quines somos responsables?

Imaynatataq chay champayta jarkasunmanri?


Qu podemos hacer para evitar ese problema?

Imanakusuntaq wayaqakunata wichullasunpuni chayri?


Qu va a pasar si seguimos botando bolsas plsticas?

31

Tatakunawan khuska qupakuna tarisqata uqharina.


Pidamos ayuda a los paps para recoger toda la basura que encontremos.

Tukuy qupa uqharisqamanta mayqinkunachus pachanchikta unquchiqkunata


akllaspa sutinkuta.
Seleccionemos la basura y hagamos una lista de la basura que daa el medio ambiente de la comunidad.

Qillqasqata awirispa tatakunawan jamutarina.


Analicemos la siguiente informacin con los paps.

uqanchik ancha qupata ruwanchik. Metales, plsticos, vidrios,


cartn plastificado, telas sintticas isqata tukuyniqpi wichunchik.
Chayrayku, astawan pachanchikta unquchinchik. Chay qupaqa
may unaypipis mana jallpaman tukunmanchu. uqanchikllamanta
pachanchikta jarqana kachkan.
Las personas producimos mucha basura. Los metales, el plstico, el vidrio, el cartn plastificado y las telas
sintticas, que botamos en cualquier lugar daan nuestro medio ambiente, porque necesita muchos aos
para desaparecer. En la comunidad tenemos que buscar soluciones para evitar la contaminacin.

Imatachus kay qillqaypi irichkan, awirina.


Leamos la informacin de la siguiente tabla.

Materiales
Papel
Colilla de cigarrillo
Chicle
Lata de refresco o cerveza
Los tenis o zapatos
Bolsas plsticas
Botellas plsticas
Vasos plsticos
Vidrio
Pilas
Kutichina Respondamos

Tiempo de descomposicin
1 aos
De 1 a 2 aos
5 aos
50 aos
200 aos
Entre 100 a 400 aos
Entre 100 a 1000 aos
Hasta 1000 aos
Hasta 4000 aos
Hasta 1000 aos

Ima qupataq astawan pachapi qupaman tukupun?


Qu producto tarda ms en destruirse?

Ima qupataq pisi pachapi qupaman tukupun?


Qu material se descompone en menos tiempo?

32

Yachachiqninchikta tapuna imaraykuchus?

Ayllunchikpa thatkiyninmanta
Historia de nuestra comunidad

Pregunta a tu maestra por qu?

Yachachiqninchikwan imaynatachus qupa pachanchikta unquchisqanmanta,


jatun raphipi qillqarina. Siqikunawan rikurichina.

Con ayuda de la maestra elaboremos papelgrafos informativos sobre el dao que ocasiona la basura, acompaados con
dibujos y mensajes.

Ayllunchikpa qutuchakuyninpi riqsirichina.


Socialicemos nuestros papelgrafos en una reunin comunal.

Qutuchakuypi kaqkunata llakiymanta lluqsinapaq yanapata maarina.


Pidamos que nos ayuden a buscar solucin al problema.

Tukuypa parlasqanta yachachiq qillqaysinan tiyan.


El maestro anota las propuestas de accin.

Sapa tatakuna imaynatachus yanaparinankuta inanku tiyan.


Los paps asumen responsabilidades.

33

kimsa

phatma
Unidad 3

Ayllunchik yawarmasinchikjina
Nuestra comunidad como una familia

Kay llamkaypi machkhachus


ayllunchikpi kasqanchikta
yupasunchik.
Yawarmikunamantapis
parlarisunchik.
En esta unidad vamos a investigar sobre la poblacin
de la comunidad. Hablaremos sobre las relaciones de
parentesco en la familia de nuestra casa.
Averiguaremos sobre nuestros abuelos, tos
y primos.

Imatataq ruwanchik, machkhataq ayllupi kanchik?


Qu hacemos y cuntos somos en la cumindad?

Aylluyku Taratapi. Kaypiqa jallpata puquchiyku, uywata uywayku, jampina


qhuramanta jampita wakichiyku, phullukunata awayku ima. Chantapis wak laya
runawan kawsallaykutaq, yawarmasiykupis wak laya runawan sawanarikunku.
Tukuy paykunawan ima aylluykupi runa astawan mirarin. Machkhaachus
kayku? mana yachaykuchu.
Nuestra comunidad se encuentra en Tarata. Todos nos dedicamos a la agricultura, la crianza de animales, la medicina
tradicional, el tejido de frazadas y mucho ms. Tambin nos relacionamos con otras culturas, porque nuestros hermanos
y hermanas hicieron familia con personas de otras culturas. Con todos ellos, nuestra familia ha crecido, no s cuntos ya
somos.

uqaykuqa uwijakunata atipayku.


Machkhachus ayllunchikpi
kasqachikta waturina.
Nosotros somos ms que las ovejas. Investiguemos
cuntos somos en nuestra comunidad.

34

Yachachiqwan yupanakunapaq juk raphita wakichina.

Ayllunchik yawarmasinchikjina
Nuestra comunidad como una familia

Con la ayuda de la profesora o profesor, elaboramos una boleta de encuesta.

Yupanakunapaq kimsa tatata yanapanawanchikta maariku.


Pedimos poyo a tres comunarios para aplicar la encuesta.

Qimsa qututa ruwaspa tatakunawan yachachiqwan ima yawarmasikunata


watumuna.
Formamos tres grupos y acompaados de los paps y el maestro visitamos a las familias.

Yawarmasi
Familia ...............................

Tapuy
Encuesta

Mamap sutin

Nombre y apellido de la madre:

Tatap sutin

.............................. Edad: ......

................................. Edad: ......


Wawakunap sutikunanku, machkha watayuq kasqannku ima

Nombre y apellido del padre:

Nombre, apellido y edad de los hijos:

1.- .................................................................. Edad: ......


2.- ................................................................. Edad: ......
3.- ................................................................. Edad: ......
4.- ................................................................ Edad: ......
5.- ................................................................. Edad: ......
6.- ................................................................. Edad: ......
7.- .................................................................. Edad: ......
8.- ................................................................. Edad: ......
Machkha warmi kan?
Cuntas mujeres hay? .........

Machkha qhari kan?


Cuntos varones hay? .................

Tukuypi machkhataq kan?


Cuntos son en total? ............

35

Tarisqanchikta jamutarispa tapuykunaman kutichina.


Ahora analicemos la informacin y respondamos a las preguntas.

1. Machkha yawarmasikuna ayllunchikpi kan?


Cuntas familias hay en la comunidad?

2. Machkha yawarmasikunataq wawayuq kan?


Cuntas familias tienen hijos?

3. Machkha yawarmasikunataq sapallanku?


Cuntas familias viven solas?

4. Machkha warmi, machkha qhari ayllunchikpi kan?


Cuntos varones y mujeres hay en la comunidad?

5. Machkha wawataq jukmanta chunka iskay watayuqkama kan?


Cuntos nios y nias de 1 a 12 aos hay?

6. Machkha waynaku sipaku ima chunka kimsamanta


chunka pusaqniyuqkama kan?
Cuntos jvenes y seoritas de 13 a 18 aos hay?

7. Machkhataq machukuna?
Cuntos adultos hay?

Ayllunchikpi riqsirichina.
Socialicemos la informacin con la comunidad.

Tarisqanchikta jatun raphipi qillqarina, jatun qutuchakuypitaq


kamachiqninchikman jaywana.
Escribamos la informacin en un papelgrafo, presentemos en reunin comunal y entreguemos al dirigente.

uqaykuri, imaynatataq
machkha kasqaykuta
yachaykuman? Y ahora, nosotros cmo
sabemos cuntos somos?

36

Ayllunchik yawarmasinchikjina
Nuestra comunidad como una familia

Yawarmasi
Familia

37

Fotota qhawaspa, maawasqanchikmanjina llamkana.


Observemos la foto y trabajemos siguiendo las consignas.

Qhichwa yawarmisipta thatkiyninta sayachina.


Construyamos la historia de una familia quechua.

Mayqin awichutapis thatkiyninmanta willanarinawanchikpaq waturikamuna.


Visitemos a algn abuelo y abuela para que nos cuente su historia.

Ajinamanta tapurimusunman:
Las preguntas claves sern:

Imaynamantataq riqsinakurqankichik? Cmo se conocieron?


Machkha wawayuqtaq karqankichik? Cuntos hijos tuvieron?
Imaynataq sutikunku? Cmo se llaman?
Pikunataq allchhikunaykichik? Quines son sus nietos?
Willawasqanchikmanjina chusaq tawakuchup ukhunpi qillqarina.
Llenemos los espacios de acuerdo a la informacin de los ancianos.

Yawarmasiypi ajina kayku


As somos en mi familia

Jatun mama
tata ima Abuelos

Qhari wawa
Warmi wawa ima
Hijos e hijas

38

Ayllunchik yawarmasinchikjina
Nuestra comunidad como una familia

Mayqin wawatapis akllarina.


Elige el nombre de un hijo o hija.

Qusaqpatapis warmiqpatapis sutinta qillqarina.


Escribe el nombre del esposo o esposa.

Pikunataq qhari warmi puraqpa wawankup sutinkuta qillqarina.


Anotemos quines son los hijos de la pareja.

Qhari wawa
Warmi wawa ima
Hijos e hijas

Kutirichina. Respondamos.
1. Machkhataq yawarmasita watukamusqapi kan? Cuntos son en la familia visitada?
2. Maypitaq kawsanku? Dnde viven?
3. Tukuychu wak yawarmasita ruwakusqanku? Todos hicieron una nueva familia?
Wasipi tapumuna. Preguntemos en la casa.
1. Sawarasqaa kay, ima iytataq munan? Qu significa estar casado?
2. Sapallanchik kay, ima iytataq munan? Qu significa estar soltero o soltera?
3. Taqanasqa kay, ima iytataq munan? Qu significa estar separados?
4. Khuskalla kay, ima iytataq munan ?Qu significa estar en concubinato?
Yawarmasinchikmanta parlarikuna Hablemos de nuestra propia familia
Yawarmasinchikta siqirina, sapa jukpa sutintataq qillqarina.
Dibujemos a nuestra familia y escribamos el nombre de todos los integrantes.

Mamanchikwan parlarispa, juk raphipi qillqarina. Hablemos con la mam y anotemos en la hoja.
1. Pikunataq jatun tata mamakunay kanku?
Quines son mis abuelos?

39

2. Pikunataq tiyukunay kanku?


Quines son mis tos y tas?

Tatanchikwanataq parlarina. Hablemos con el pap.


1. Pikunataq jatun tata mamakunay kanku?
Quines son mis abuelos?

2. Pikunataq tiyukunay kanku?


Quines son mis tos y tas?

Wawqinchikpa, aanchikpa, turanchikpa, pananchikpa sutinkuta qillqarina.


Escribamos el nombre de todos nuestros hermanos.

Yawarmasinchikpa mirayninta siqipi rikurichina.


Formemos el rbol de nuestra familia.

Qhari
wawakuna
warmi
wawakuna
Hijos e hijas

Mama

Tata

Jatun mama

Jatun tata

Mam

Abuela

Abuelo

Abuelo

Jatun mama
Abuela

Jatun tata

Pap

40

Ayllunchik yawarmasinchikjina
Nuestra comunidad como una familia

Tapuykunata awirispa qillqana panqanchikpi qillqarina.


Leamos las preguntas y respondamos en el cuaderno.

1. Imaytaq tataypa tatan ? Qu es de m el pap de mi pap?


2. Imaytaq mamaypa aan? Qu es de m la hermana de mi mam?
3. Imaytaq awichaypa qusan? Qu es de m el esposo de mi abuela?
4. Imaytaq awichuypa qhari wawan? Qu es de m el hijo de mi abuelo?
5. Imantaq awichuy mamaypaq? Qu es mi abuelo de mi mam?
6. Imaytaq tiyuypa qhari wawan? Qu es de m el hijo de mi to?
7. Imantaq tatay mamaypa tatanpaq? Qu es mi pap del pap de mi mam?
8. Imantaq mamay tataypa mamanpaq? Qu es mi mam de la mam de mi pap?
Yawarmasinchikpa pachapi thatkiyninta siqirina.
Dibujemos la lnea del tiempo de los integrantes de nuestra familia.

Sapa watapi kawsayninkumanta yuyarisqankuta qillqarina.


Escribamos los eventos importantes de su vida y el ao que sucedi.

Jatun
tata
Abuelo

1945

Yachay
wasiman
yaykurqa

Naci

Entr a la escuela

Paqarikurqa

Jatun
mama
Abuela

Tata
Pap

41

Mama
Mam

uqa
Yo

Tapuykunaman kutichina. Respondamos a las preguntas.


Machkha watawantaq awichuy kuraqniy?

Qu diferencia hay entre el ao de nacimiento de mi abuelo y el mo?

Machkha watawantaq jatun tata mamakunapura apanakunku?


Con cuntos aos se llevan mis abuelos?

Pitaq awpaqta paqarikun, tataychu mamaychu?


Quin naci primero? Mi pap o mi mam?

Machkha watawantaq tataywan mamaywanpura apanakunkuri?


Con cuntos aos se llevan mis paps?

Ima watapitaq tataypa watanwan kasaqri?


Qu ao tendr la edad que tiene mi pap?

Machkha wataataq mamaypa paqarikusqan?


Cuntos aos pas desde que naci mi abuela?

Ama qunqankichu, wawakunaqa


sumaq watusqa, yachayniyuq,
sumaq mikhusqa, pachallisqa ima
yawarmasiyuq kananta atikun.
No lo olvides, los nios tienen derecho a tener una
familia para que les proteja, les eduque, les
alimente, les vista y les ensee buenos
valores.

42

43

44

CONTENIDO TEMTICO DE CIENCIAS NATURALES


Juk phatma: Kurkunchik
Nuestro cuerpo

Kurkunchikpa rakaynin: Partes de nuestro cuerpo.................................................................................................................................................46


Sentidokunanchik: Nuestros sentidos............................................................................................................................................................................47
Qalliwan kacha kayninchik ima: Salud e higiene personal....................................................................................................................................49

Iskay phatma: Pachawan kawsaspa


Conviviendo con la naturaleza

Imaynapitaq kaypi jaqaypi sachakuna putun?: Quines ayudan a sembrar las plantas?................................................................57
Muyu kawsaymanta parlana: Hablemos del ciclo vital...........................................................................................................................................58
Uywakunap puriynin: Desplazamiento de los animales.........................................................................................................................................59
Imapaqtaq uywakuna allin: Utilidad de los animales................................................................................................................................................61
Imawantaq uywakuna qhatakunku?: Con qu se cubren los animales?...................................................................................................62

kimsa phatma: Puquykunanchik


Nuestros productos

Mikhuykunanchik: Nuestros alimentos..........................................................................................................................................................................63


awpa mikhunanchik: Las comidas de antes..............................................................................................................................................................67
Mikhuykunap kitin: Lugares y productos alimenticios............................................................................................................................................69

45

JUK

phatma
Unidad

Kurkunchik

Nuestro cuerpo

Imaynataq runap kurkun?


Cmo es el cuerpo humano?

Kurkunchikpa rakaynin
Partes de nuestro cuerpo

Jatun raphipi kurkunchikta siqirispa kapuwasqanchikta sutichana.


En una hoja grande nos dibujamos y escribimos las partes de nuestro cuerpo.

Sapa sinrukuna rikuchisqanta sutichana? Cmo se llaman las partes que sealan las flechas?
Siqinchikpi qillqana. Escribamos en nuestros dibujos.
Sapa rimaykunata awirispa qillqana panqanchikpi chiqan kaqllata qillqana.
Leamos las oraciones y en el cuaderno escribamos solo las correctas.

1. Sentido isqa kurkunchikpichu Los sentidos estn en el tronco.


2. Chakinchik tusu uranchikpichu Los pies estn en las extremidades inferiores.
3. Rukanchikqa umapi. Los dedos estn en la cabeza.
4. Kunka umata japin. El cuello sostiene la cabeza
5. Chakikuna makinchikpi. Los pies estn en las extremidades superiores.
6. Sentidokunanchik umanchikpi. Los sentidos estn en la cabeza.
7. Umayqa allin puluta jaytanaypaq. La cabeza me sirve para patear la pelota.
8. Rukakunaqa makinchikpitaq chakinchikpitaq. Los dedos estn en los pies y las manos.
9. Chakinchikta kunka japin. El cuello sostiene los pies.
10. Umaqa jamutanapaq. La cabeza me sirve para pensar.
46

Kurkunchik
Nuestro cuerpo

Sentidokunanchik
Nuestros sentidos

awiqa muyuyninchikta qhawanapaq.


Chayniqta
llimpikunata
riqsinchik.
Imatapis jatun, juchuy, wistu, chiqan
ispa iyta atinchik.
El ojo es el rgano que tiene la funcin de ver lo que nos rodea.
A travs de l podemos ver las formas, los colores, los tamaos
y las acciones.

Ninrinninchikta
ayarikunchik.

imaymana

chaqwata

La oreja es el rgano de la audicin. Con ella podemos percibir


diferentes sonidos producidos en nuestro entorno.

Qallunchikta ima mikhunapis miskichus,


kallkuchus, jayachus kasqanta yachanchik.

La lengua es el rgano donde hay papilas gustativas. Las papilas


nos ayudan a diferenciar lo salado, lo dulce, lo amargo, y lo agrio
de lo que comemos.

Sinqanchikninta imatapis muskirinchik.


Pistiwan kaptinchikqa mana allintachu
muskirinchik.
La narz es el rgano que nos permite olfatear. A veces el olfato
se pierde cuando estamos con gripe.

Qaraniqta chirichus, quichus kasqanta


yachanchik.

La piel del cuerpo es el sentido del tacto. Los nervios en la piel


comunican al cerebro cada vez que siente fro, calor, contacto y
dolor.

47

Tapuykunata qillqaytawan kutichina.


Escribamos las preguntas y respondamos.

1. Mayqin sentidunchikwantaq atuq wataqasqanta uywanchikta yachanchik


Con qu sentido sabemos que el zorrino acecha a las ovejas

2. Wanup kapayninta ima sentiduwantaq yachanchik?


Qu sentido necesitamos para sentir el olor del guano?

3. Ima sentiduwantaq chirisqanta yachanchikri?


Qu sentido funciona cuando hace fro?

4. Ima sentidutaq llamkan aycha miski ninapaq?


Qu sentido ponemos a funcionar para saber si la carne est rica?

5. Ima sentiduwanta puquy kallku kasqanta yachanchik?


Qu sentido necesitamos si la fruta no est dulce?

6. Ima sentiduwantaq chiwup purisqanta tarinchik?


Con qu sentido observamos las huellas de los chivos?

Fotokunata qhawaspa rimaykunata qillqarina.


Observemos las imgenes y escribamos oraciones.

Imilla computadorap uyanta qhawachkan.

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

La nia est mirando la pantalla.

48

Kurkunchik
Nuestro cuerpo

Qalliwan kacha kayninchik ima


Salud e higiene personal

Masikuna mana unqunapaq sapa paqarin llimphuchakuna tiyan. Chichi


kurkupi imaymana khuru wasichakun, chaytaq unquchiwanchik.
Amiguitos, para tener el cuerpo saludable debemos baarnos a diario. Un cuerpo sucio es el mejor lugar para que
aniden muchos bichos, que nos hacen enfermar.

Sillukunanchikta kutuna, chukchanchikta taqsana. Chichi makiwan


mikhuptinchik qichalirawan unquchiwanchik. Chichi chukchapi usa
miran. Kirunchipipis juchuy qhurukuna mikhukapunku. Wak khurukunapis
sarnayachiwanchik. Ninrinchikta sinchi chaqwamantawan aktamantawan
jarkana. awinchikta khichkamanta, jallpamanta ima jarkana.
Es importante recortar las uas y lavar los cabellos, porque solo sus races tienen vida, por eso no nos duele
cuando nos cortamos. Muchas veces enfermamos con diarrea porque comemos con las manos sucias. En los
cabellos sucios se anidan los piojos, que nos causa escozor. Las caries son bichos diminutos que destruyen
nuestros dientes. En la piel sucia viven microbios que causan las sarnas. Los odos debemos protegerlos de ruidos
fuertes y de las garrapatas. El olfato debemos cuidar de la tierra y la vista de los espinos.

49

Imaynatataq sentidukunanchikta jarkananchik tiyan, qillqarina.


En cada espacio escribamos qu cuidados tenemos con nuestros sentidos.

Imaynachus unquchiq khurukuna?


Cmo sern los bichos que nos hacen enfermar?

Jatuchiq raphipi siqina, sutinkutataq qillqana.


Dibujemos en hojas grandes y escribamos sus nombres.

50

Kurkunchik
Nuestro cuerpo

Ima sutiyuqtaq kay llimphuchakunapaq. Qillqana panqanchikpi siqinataq


qillqanataq. Cmo se llaman estos objetos. Dibujemos y escribamos sus nombres en nuestro cuaderno.

51

Qillqana panqanchikpi sapa sentido isqapaq juk rimayta qillqana.


En el cuaderno, escribamos una oracin para cada funcin de los sentidos.

1.- Makinchikta jabonwan mayllakunchik. Nos lavamos las manos con jabn.
2.-.........................................................................................................................................................
3.-.........................................................................................................................................................
4.-........................................................................................................................................................
5.-.........................................................................................................................................................
6.-.........................................................................................................................................................
7.-.........................................................................................................................................................
8.-........................................................................................................................................................
9.-.........................................................................................................................................................
10.-.......................................................................................................................................................

52

Kurkunchik
Nuestro cuerpo

Kimsa ukhumanta jatuchiq raphipi ima ruwaykunataq allin kurkunchikpa


kasqanta qillqarina. En grupos de tres, en hojas grandes dibujemos acciones que son saludables para nuestro
cuerpo. Veamos el ejemplo.

uqaqa kiruta kiru pichanawan


pichakusaqta siqisaq.

Yo voy a dibujar a un diente lavndose con cepillo.

Kirukunanchikta cepillo isqawan


mayllakuna tiyan.
Tenemos que cepillarnos los dientes.

53

Iskay

phatma
Unidad

Pachawan kawsaspa

Conviviendo con la naturaleza

Ayllupiqa uywanchikwan, tarpuykunanchikwan ima kawsanchik.


En la comunidad convivimos con nuestras plantas y animales.

Tarpuykunanchikta waturina.
Exploremos las plantas de nuestros chacras.

Juk yurata siqispa sapa chiqanpa sutinta qillqana.


Dibujemos una planta y escribamos el nombre de sus partes.

Flor

Tallo

Raz
Riwu chakrata, papa chakratawan watumuna.
Visitemos un sembrado de papa y otro de trigo.

Tata mamakunap yanapanwan tapuykunata kutichina.


Respondamos las preguntas con ayuda de nuestros paps.

Yuraqpa sapa chiqanta imaynatataq sutichanchik?


Qu partes tiene cada planta?

Ima jallpapitaq riwuwan papawan puqun?


En qu tierra produce la papa y el trigo?

Machkha pachapitaq sapa yura puqun?


En cunto tiempo producen ambas plantas?

54

Imaynataq sapa juk kasqanta qillqarina.

Pachawan kawsaspa
Conviviendo con la naturaleza

Escribamos las diferencias entre la planta del trigo y la papa.

Papa

Trigo

Wirun juchuylla. Su tallo es corto.

Wirun jatun. Su tallo es largo.

Puquykunaqa kaspimanta, mujumanta, papamanta ima japikullanku.


Yawarmasikunata tapurikuna.

As como hay plantas que no tienen flor, tambin hay plantas que no se reproducen solo de semilla, sino de tallo y papa.
Investiguemos en las familias.

Sarap putuyninta, wiayninta ima waturina.


Observemos el proceso de reproduccin del maz.

Sutichanapaq, tata mamakunata yanapanawanchikta maarikuna.


Pidamos a los paps que nos ayuden a describir el proceso.

Imawantaq ruwasun? Qu cosas necesitamos?


-Jallpa Tierra
-Suti plstico isqata. Recipiente de plstico transparente (Botella o vaso plstico)
-Sara muju. Semilla de maz
-Yaku. Agua

55

Sarap putuyninta, wiayninta ima siqirina.


Dibujemos todo el proceso de reproduccin del maz.

Primer paso

Imatataq ruwana?
Qu debemos hacer?

Segundo paso

Imatataq ruwana?
Qu debemos hacer?

Tercer paso

Imatataq ruwana?
Qu debemos hacer?

Yurakunap mirayninmanjina akllana.


Clasifiquemos plantas por su forma de reproduccin.

Kullu Tallo

Muju Semilla

56

Papa Papa

Pachawan kawsaspa
Conviviendo con la naturaleza

Imaynapitaq kaypi jaqaypi sachakuna putun?


Quines ayudan a sembrar las plantas?

Imaymana miraymanjina yurata siqina, sutinkutataq qillqana.

En hojas grandes dibujemos plantas de diferente forma de reproduccin y escribamos sus nombres.

Pikunataq uqayku mikhunaykupaq


yurata tarpunku?

Quines siembran plantas para que nos alimentemos?

Ayllupiqa mana tukuy yuratachu runa tarpun, nitaq paykunallachu kaymantaq


jaqaymantaq purinkuchu. Wayrapis, pisqupis, wak uywakunapis kaymanta
jaqayman mujuta apaykachanku. Chayrayku tukuyniqpi wiarakullan.
En las comunidades Quechuas, las plantas no siempre son sembradas por las personas. Las plantas son seres vivos que
no se desplazan. El viento, los pjaros y otros animales llevan de un lugar a otro las semillas.

Sunquy akarisqa kachkan.


Sachakunata llamtaman
tukuchichkanku. Urqupitaq manaa
llamthukunapaq kachkanachu.

Estoy preocupado, estn haciendo lea de las plantas


y en el cerro ya no tenemos dnde protegernos del
sol.

Chiwu iwasqanchikta awirina.


Leamos lo que nos dice el chivito.

Yachachiq tapuwasqanchikta awirina, qutupi jamutarispataq qillqasqapi


kutichina.
Leamos las preguntas de la maestra, conversemos en grupo y escribamos las respuestas.

57

Imamantataq chiwu akarisqan?


Qu le preocupa al chivo?

Imaynatataq yanaparisunmanri?
Qu podemos hacer para ayudarlo?

Imaptintaq urqupi sachakuna chinkachkan?


Por qu ya no hay muchas plantas en los cerros?

Mana sachata qulachinankupaq juk willayta qillqana.


Escribamos mensajes para evitar la quema de las plantas.

Muyu kawsaymanta parlana


Hablemos del ciclo vital

Maymantataq pisqukuna paqarikusqankuta irina qillqana panqanchikpitaq


qillqana.
Digamos de dnde nacen los pjaros y dibujemos en nuestros cuadernos.

Imatataq sapa fotopi rikuchkanchik.


Interpretemos lo que vemos en cada imagen.

uqanchikri, maymantataq paqarikunchik? Jatuchiq raphipi siqisqata


rikuchina.
De dnde nacimos nosotros? Mostremos con dibujos en hojas grandes.

Mamaypa wiksanmanta paqarikuni.


Yo nac del vientre de mi madre.

Qillqana panqapi kutichina.


Respondamos en el cuaderno.

Imapitaq kusilluman rikchakunchik? Siqikunapi rikurichina, chantapis


rimaykunatawan qillqarina.
En qu nos parecemos a los monos? Mostremos con dibujos y escribamos oraciones.

58

Imapitaq pisquman mana rikchakunchikchu?

Pachawan kawsaspa
Conviviendo con la naturaleza

En qu nos diferenciamos de los pjaros?

Masikuna, runaqa qamjina, sachajina


paqarini, wiarini, mirarini waupuni ima.
Chaytataq muyu kawsay sutichakun.

Amiguitos, no olvidemos que los animales, las plantas y las personas


nacemos, crecemos, nos reproducimos y finalmente, morimos. A eso
llamamos ciclo de vida.

uqaqa juchuyllaraq kachkani,


kawsakusaqraq.

Yo estoy pequeo y an falta para llegar al final de mi


ciclo de vida.

Muyu kawsayta sapa fotopi qhawasqapaq siqiwan rikuchina.


Representemos con dibujos el ciclo vital de cada imagen.

Uywakunap puriynin.
Desplazamiento de los animales.

uqaykuqa mikhunata maskaspa


anta purispa urquman chayayku.
Imaynatataq wak uywakuna
mikhunankuta maskakunku?
Imaynatataq chayanku?

Nosotros nos desplazamos caminando por caminos y


cerros en busca de comida Cmo se desplazan otros
animales? Con qu se desplazan?

59

Uywakunaqa chakiyuq, rikrayuq, makiyuq phinkinankupaq, phawanankupaq,


waytanankupaq, chipakunankupaq ima kanku. Chayrayku wayranta, jallpanta,
yakunta ima kayman jaqayman rinku.
Los animales tienen patas, alas, aletas, manos para correr, volar, nadar o trepar. Entonces se desplazan por aire, por tierra
y por agua.

Puriyninkumanjina sinrupi uywakunap sutinkuta qillqarina.


Hagamos una lista de animales de acuerdo a su desplazamiento.

Waytaqkuna. Los que nadan.

Puriqkuna. Los que caminan.

Khatatikuqkuna. Los que se arrastran.

Phawaqkuna. Los que vuelan.

60

Pachawan kawsaspa
Conviviendo con la naturaleza

Imapaqtaq uywakuna allin


Utilidad de los animales

Uywakunap aychanta mikhunchik, millmanwan pachallikunchik, llamkaypi


yanapawanchik, khuyakuwanchik ima; chantapis, kiriwasunman ima.

Los animales son seres vivos que nos dan alimentos, nos visten, nos ayudan a trabajar, nos acompaan, nos cuidan y
tambin nos pueden hacer dao.

Qarataqa jukutata,
pachata ruwanapaq
ranqhakun.

Manchikunapaq,
kiriwasunman.

Aychanta mikhukun.

Llamkaypi
yanapawanchik

Es peligroso, nos puede atacar.

Se vende el cuero para hacer


abarcas, cinturones, chamarras.

Se come la carne.

Nos ayuda en el trabajo.

Qutupi jamutana llamkana ima.


Pensemos y trabajemos en grupos
Ima uywakunawantaq kawsapuranchik? Siqina, llimpina qillqana ima.
Qu animales viven cerca de las personas? Dibujamos, pintamos y escribimos.

Ima uywakunataq mana uqanchikwan kawsankumanchu?


Siqina, llimpina qillqana ima.
Qu animales viven lejos de las personas? Dibujamos, pintamos y escribimos.

Wak kawsaykunamanta tapurina.

Busquemos a los familiares que son de otras culturas.

Ima uywakunachus jallpakunankupi kawsasqankumanta tapurina.


Preguntemos qu animales hay en el territorio de otras culturas.

Qillqana panqanchikpi siqinapaq yanapata maana.


Pidamos que nos ayuden a dibujar en nuestros cuadernos.

Alpaca

Vaca
61

Loro

Imawantaq uywakuna qhatakunku?


Con qu se cubren los animales?

Uywakunata qhawarispa imawantaq qhatakusqankumanta parlarina.


Observemos y escribamos qu les protege a los animales.

Wallpaqa plurunwan qhatillikun.


A las gallinas les protege las plumas.

Wak kawsaymanta uywakuna. Animales de otras culturas.


Aymara kawsaymanta Yurakar kawsaymanta Guaran kawsaymanta
Cultura aymara

Alpaca

Cultura yurakare

Cultura guarani

Mono

Anta

Phuruyuq, millmayuq, philliyuq uywakunap sutinta qillqana.


Hacemos una lista de animales con el mismo tipo de vestimenta.

.................uywakuna.
Animales con.....................
1. -----------------------2. ----------------------3. ----------------------4. ----------------------5. -----------------------

Phuruyuq uywakuna
Animales con plumas

1. Wallpa
-----------------------2. ----------------------3. ----------------------4. ----------------------5. ----------------------62

Puquykunanchik
Nuestro productos

kimsa

phatma
Unidad

Puquykunanchik
Mikhuykunanchik

Nuestros productos

Nuestros alimentos

Chakrakunata, wasikunata watukuspa yawarmasikunawan


mikhuyninchikmanta parlarina.

Visitemos las chacras, las casas y conversemos con las familias de los alimentos que tenemos.

Juchuy raphipi mikhuykunap sutinkuta qillqarina.


Dibujamos en hojas pequeas todos los alimentos que encontramos.

Fotokunawan tinkuchina kikinchu? Mayqin mana kanchu?


Comparamos con las imgenes. Son los mismos? Cules faltan?

Mana, mana! Ama uqata


mikhunaykichikpa qhawawaychikchu,
maltallaraq kachkani waunaypaq.
No! por favor, a m no me pongan entre sus alimentos,
soy muy joven.

63

Parlanarikuspa tapuykunata kutirichina.


Comentamos y respondamos a las preguntas.

1. Maymantataq kay puquykuna?


De dnde son estos productos?

2. Rantinchikchu, puquchinchikchu?
Los compramos o los producimos?

Imatataq saramanta yachanchik? Rikuchiwasqanchikta awirina:


Qu sabemos del maz, veamos el ejemplo:

Llimpin
Su color

Puquchikun
Se produce

qillu, kulli chiqchi ima kan.


es amarillo, morado y gris.

Yana jallpapi.
en tierra negra

Putun
Nace

Mujumanta
de semilla

Ruwakun
Se prepara

Tapuykunata kutirichina
Ahora respondemos

Aqhata, mutita, tantata.

chicha, mote, pan


Maypitaq sara puqun? Dnde produce el maz?
Ima llimpitaq sara? De qu color es el maz?
Ima sara mutipaq? Qu maz es para mote?
Imaynataq sara? Qu forma tiene?
Machkha unaypitaq puqun? En cunto tiempo madura?
Imamantataq tarpukun? De qu se planta?
Ima mikhuykunatataq ruwakun? Qu alimentos se prepara?
Puquychu, sapichu? Es fruto o raz?

Sumaq puquy kananpaq imaynatataq tarpunchik? Qu se necesita para una buena cosecha?
64

Puquykunanchik
Nuestro productos

Yawarmasinchikwan willayta maskana.


Busquemos informacin con nuestras familias.

Juk puquyta qillqana panqanchikpi siqina.


Dibujemos un producto en nuestros cuadernos.

Yawarmasikunata tapurispa kay cuadro isqata juntachina.


Preguntemos a las familias y llenemos el cuadro.

Mikhuykuna ruwasqayku. Productos que elaboramos.

jaku harina

kaytu lana

maicena

65

Kay qillqasqata awirispa qillqana.


Llenemos el cuadro con la informacin que tenemos.

Mikhuykuna waykusqayku. Alimentos que preparamos.

aqha Chicha

charki Charque

janka Tostado

66

Puquykunanchik
Nuestro productos

awpa mikhunanchik
Las comidas de antes

awpaqtaqa sutiyaytaa papa waykuta mutiyuqta mikhukuq. Pachamanjina,


chunka phani chayta lawata, papapikata, papa waykuta mikhuqa kayku.
Iskay phani chaytataq aycha kankata, mutita, phirita ima mikhuq kayku.
Chisiyaytari chaki mikhunallatataq mikhuq kayku. Kunanqa macarronllawana
waykuyku, manaa awpaqjinaachu mikhuna, chayraykuch awpa
mikhunaykuta manaa ruwasqaykuchu.
awpaqtaqa jankata astawan kutukuq. Awichayqa riwu jankata, sara
jankata ima uwija michinaman apakuq.
Antes coman de madrugada papa wayku con mote. Dependiendo de la poca, a las diez almorzaban lawa, papa pica, o
papa wayku; luego, a las dos de la tarde se coma mote con carne asada, phiri; la cena era a las ocho de la noche, seco
tambin. Ahora, seguimos cocinando as, pero ya no como antes, porque lleva ms tiempo cocinar la lawa; el macarrn en
cambio, se cocina ms rpido. Tal vez por eso estamos dejando de cocinar nuestras propias comidas. Antes se consuma
ms el tostado. Mi abuelita siempre se llevaba tostado de maz o de trigo para pastear sus ovejas, nunca le faltaba el
tostado.

awirisqanchikmanta jamutarina. Reflexionemos sobre el texto.


Ima mikhunatataq awpaqta waykuq kunku? Qillqarina, siqirina ima.
Qu tipo de comidas se cocinaba? Escribamos y dibujemos.

Imatataq jawamanta waykunapaq apakamunchik?


Con qu productos de afuera se est preparando nuestros alimentos?

Juk awichata watukamuna, ima awpa mikhunallatapis waykuyta


yacharichinanchikpaq.
Visitemos a nuestros abuelos y cocinemos alguna comida tradicional.

Imawantaq waykunchik? Qillqarina.


Escribamos los nombres de los productos que utilizamos para cocinar.

Imaynatataq waykunchik? Qillqarina, siqirina ima.


Pongamos por escrito cmo se cocin el alimento y mostremos con dibujos cada paso.

67

Ima mikhuykunatataq jawamanta rantinchik? Qillqarina.


Nombremos los alimentos que compramos de otros lugares.

uqa yachani, zanahoriata


Yo s, zanahoria

68

Puquykunanchik
Nuestro productos

Mikhuykunap kitin

Lugares y productos alimenticios

Maymantataq puquykunata apamunchik?


De dnde traemos nuestros productos alimenticios?

chakramanta
De la chacra

Taratamanta
De Tarata

Chaparemanta
De Chapare

Kimsa qututa ruwana. Formemos tres grupos de trabajo.


Kitimanjina, sapa qutu puquykunata aqllaspa qillqarina, siqirina ima.
Cada grupo trabajamos con productos de la chacra, de Tarata o del Chapare

Yawarmasikunata maskaspa tapurimuna.


Busquemos a las familias de la comunidad y averigemos.

Jatun raphipi siqirina.

Dibujemos todos los productos en papelgrafos.

Mana rikuwaptinkupacha sara


chakraman kitakuni.
Cuando mis amos se descuidan me doy una
escapada a las chacras de maz.

69

Qhichwa llaqtapiqa imaymana laya puquykuna kapuwayku. Chantapis, kimsa


kitipi rakisqapi wak kawsayniyuq runa kawsanku. Sapa kiti rakisqapitaq
imaymana puquykuna puquchikun.
En las comunidades quechuas tenemos una variedad de productos. En Bolivia hay muchas culturas distribuidas en tres
zonas. En cada zona se produce diferentes productos.

Wak kawsaykunamanta yachachiqkunata tapurina, qillqarinataq qillqana


panqanchikpi.

Averigemos con los maestros sobre las culturas de Bolivia. Hagamos una lista de las culturas que viven en Bolivia.

Ima kiti rakisqapitaq kawsanku?


En qu zonas de Bolivia viven?

Juk mapa isqata siqina maypichus wak kawsaykuna kasqanta rikuchinapaq.


Dibujemos un mapa y ubiquemos algunas culturas.

Imatataq chay rakisqa kitikunapi puquchinku? Ima uywakunataq


kapunku? Yachachiqkunata tapurina.
Qu producen? Qu animales de crianza tienen? Pidamos informacin a los maestros.

Tapusqanchikpi tarisqanchikwan kay tawa kuchupi juntachina.


Llenemos las lneas con la informacin.

Uywakuna, puquykuna zona andina isqamanta. Animales y productos de la zona andina

Uywakuna Animales
alpaca

Puquykuna Productos
quinua

70

Puquykunanchik
Nuestro productos

Uywakuna, puquykuna zona de los valles isqamanta. Animales y productos de la zona de los valles

conejo

Uywakuna Animales

papa

Puquykuna Productos

Uywakuna, puquykuna zona de los llanos orientales isqamanta. Animales y productos de la zona de los llanos oriental

Uywakuna Animales
pavo real

soya

Puquykuna Productos

Jatun raphipi Boliviap mapanta siqina.


Dibujemos el mapa de Bolivia en un papelgrafo.

Tata mamanchikwan puquykunata, uywakunata ima siqirina. Chaywantaq


mapata juntachina.
Pidamos a los papas que nos ayuden a dibujar los productos y animales que conocen. Pegamos los dibujos en la zona
donde se produce o vive.

Uywakunayku, yurakunayku,
uqayku ima allinta
apanakuyku.

Nuestros animales, nuestras plantas y nosotros


somos interculturales.

71

La presente edicin se termin


de imprimir el mes de Diciembre de 2012
en Talleres Grficos KIPUS
c. Hamiraya 127 Telf./Fax.: (591-4) 4582716/4237448

También podría gustarte