Está en la página 1de 1024

DICCIONARIO

ETIMOLGICOY COMPARATIVO
DE LAS LENGUAS HUAVES
Nadam minawijk mipuoch Umbeyajts
San Dionisio del Mar

Nadam minawij mipuch Umbeyjts


Santa Mara del Mar

Nadam minawij mipoch Umbeyajts


San Francisco del Mar

Nadam minawiig mipoch Ombeayiits


San Mateo del Mar

DEL ESTADO DE OAXACA, MXICO

ROLF NOYER

Introduccin
Esta obra tiene como objetivo la recopilacin de todos los datos lxicos conocidos del grupo de idiomas
llamados huave en el mundo acadmico, pero conocido como umbeyajts, umbeyjts o ombeayiits para
sus hablantes, actualmente residentes en cuatro comunidades en el litoral Pac!co del estado de Oaxaca,
Mxico.
Las lenguas huaves forman un grupo de idiomas estrechamente aparentados pero sin a!liacin gentica
demostrable con otra lengua. Sin embargo se puede mostrar que alrededor de 200 timos del inventario
lxico huave (hasta excluso prstamos recientes del espaol) se relacionan con timos de otras familias
lingsticas de la zona, sobretodo la mayense y la mixe-zoqueana, en partes iguales ms o menos.
Adems existen en torno a otros 100 timos que tienen relaciones menos seguras. Esta cantidad sorprendente de importaciones lingsticas, que alcanza el 15% del lxico, atestigua un intercambio social imprevisto entre los huaves y sus vecinos en la Mesoamerica precolombina. Por eso, cuando hay indicios
de que un timo huave sea de procedencia exterior, se incluyen observaciones etimolgicas donde se
analizan estas conexiones, incluso con referencia a la literatura acadmica pertinente.
Este trabajo todava est en proceso as que se solicita al lector que no cite los datos sin comunicarse
con el editor. Las fuentes de datos son varias, pero se sealan sobretodo las siguientes:
A. Surez 1975, Estudios huaves (sigla Su) forma la base tanto para la organizacin del diccionario
como para la reconstruccin del proto-huave adoptada. En el futuro espero incluir una introduccin
completa de la reconstruccin y las modi!caciones del sistema que los nuevos datos exigen, pero
por el momento el lector debe consultar el estudio de Sarez para estas suposiciones subyacentes.
B.

Stairs & Stairs 1981, Diccionario huave de San Mateo del Mar (sigla SS) es actualmente la obra
lxica ms completa para el huave, pero se limita a la variante de San Mateo.

C. La gramtica y vocabulario del huave de Santa Mara del Mar por Francisco Belmar, publicado en
1901 (sigla B), contiene muchos datos importantes, aunque la calidad de la informacin a veces
sufre por errores de imprenta.
D. Notas del campo y fuentes inditas:
i.

Las notas de campo inditas de Paul Radin, antroplogo estadounidense, constituyen una fuente importante para el idioma de San Dionisio del Mar [sigla R]. Todo el material lxico de Radin est incluido en el diccionario. Estos datos fueron recopilados en un perodo breve antes de 1914.

ii.

Las notas de campo de Yuni Kim (sigla YK) as como su tesis doctoral (sigla KT) representan las
fuentes ms importantes de datos sobre la variante de San Francisco del Mar.

iii. Notas de otros investigadores, incluso el editor del diccionario, han contribuido informacin sobre
las variantes de San Dionisio y de Santa Mara del Mar. Una parte importante de este material
proviene de una serie de talleres sobre la normalizacin de la ortografa huave, organizados por INALI, que tuvieron lugar en la ciudad de Oaxaca en 2011.

ii
Las pginas siguientes explican las convenciones de abreviatura y de transcripcin que se emplean. En
breve, se seala que:
[1] Las fuentes de datos estn codi!cadas por siglas, generalmente dos letras maysculas, p.ej. SW indica Wichmann 1995 (Vase Abreviaturas de fuentes).
[2] A cada dato lingstico, cuando aparece en las notas de las entradas, se antepone una abreviatura de
la lengua, la cual se puede reconocer porque tendr al menos una letra mayscula, p.ej. zpIst = el zapoteco del Istmo, mOlu = el mixe oluteco (o el popoluca de Oluta). Para las lenguas zapotecas, mixeanas, zoqueanas, y totonacas la abreviatura empieza en zp, m, zo, y Ttn respectivamente, ms una indicacin de la variante, la cual empieza en una letra mayscula. Una p indica una proto-lengua, p.ej. pMZ
es el proto-mixe-zoque. Los cuatro idiomas huaves tienen las siglas SF (San Francisco del Mar), SMa
(Santa Mara del Mar), SMo (San Mateo del Mar) y SD (San Dionisio del Mar). (En las entradas de voces generalmente se suprime la S.) Si se trata de un dato huave, despus de esta sigla la fuente puede
aparecer en parntesis, p.ej. SF (KT) = dato de San Francisco del Mar de la fuente KT, o sea la tesis
doctoral de Yuni Kim. Para no abarrotar el texto, en general no se mencionan las fuentes de datos de
otras lenguas; en lugar, despus de la seccin de notas aparece || ms siglas de las fuentes consultadas.
[3] Letras cursivas se usan para datos dados en una ortografa prctica. As se escriben tambin los
datos mayenses, cuando tomados del diccionario de Kaufman (TK), o de diccionarios prcticos, excepto
en que siempre se escribe k en vez de c o qu, segn las normas de hoy en da. Se usan [ ] para una representacin fonolgica cuando no hay ortografa prctica o si necesita mostrar detalles fonolgicos sin
ambigedad. Datos entre / / estn tomados de Radin, Surez o Stairs & Hollenbach. Deben ser interpretados segn las normas propias a la fuente; ntese que el sistema de Surez es fonolgico e muy abstracto. Los datos dentro de se escriben exactamente como aparecen en la fuente. Estas fuentes son
generalmente antiguas, pero tambin incluyen unas contemporneas escritas por antroplogos as que la
ortografa no necesariamente pretende equivaler a una representacin fonolgica. Finalmente, dentro de
[[ ]] se escriben datos de este tipo que deben su interpretacin fonolgica a otra fuente, a menudo simplemente una normalizacin de la ortografa de la fuente original. La mayora son datos tomados de la
obra de Dienhart sobre las lenguas mayenses.
[4] Las traduccines se dan en espaol y despus de | aparecen en ingls.

iii
Estructura de la entrada
Los vocablos estn ordenados por raz, o sea por los timos de donde derivan. Por razones prcticas,
se escriben los etimos en letras maysculas, p.ej. KATY pescado|!sh. En general los timos corresponden a reconstrucciones del proto-huave as que KATY = pH *kat, pero es ms fcil escribir (y
pronunciar) KATY excepto cuando necesita hacer referencia a la fonologa de la proto-forma en
particular.
Es de notar que los timos escritos en letras maysculas son simplemente etiquetas prcticas; no expresan o implican ningna hiptesis particular sobre la proto-forma. Adems no representan la pronunciacin de ningn dialecto o variedad del huave actual. Sin embargo, se supone que se acercan a la forma del proto-huave tardo, o sea, despus del apcope de vocales !nales. Por eso se escriben segn las
normas de una ortografa prctica, ms o menos la que se propone aplicar a las variadades de SD, SF y
SMa. (El sistema de ortografa de SMo es muy lgico y buen hecho pero no funciona bien para representar el proto-huave.)
Sobretodo es de notar que se emplea U para representar la pH *. Eso corresponde aproximadamente a
la pronunciacin de SD, SF y SMa, pero en SMo este sonido generalmente ha cambiado a [e]. Asimismo se usa E para pH *e, que se mantiene sin cambio menos en SMo, donde se ha convirti en [a]. La A
se usa para pH *a, pero antes de consonantes palatalizadas se ha convirti en (o sea []), en SMo y SD
al igual que en SMa excepto antes de consonantes velares (tampoco cambia en ningn dialecto cuando
una consonante palatalizada se antepone a la *a).
El contraste entre las consonantes palatalizadas y no palatalizadas desempea un papel sumamente importante tanto en el desarrollo del proto-huave como en la fonologa sincrnica actual de cada variante.
Cuando se escriben los timos en maysculas, se emplean las convenciones siguientes (ntese que [] indica la palatalizacin):
Fonema
Letras

p t k k mb nd g g m n l r s n w h
PY TY KY KWY MBY NDY NGY NGWY MY LY RY Y X CH NCH WY JY

La r doble se escribe R (pero *r en las reconstrucciones, de la manera de Surez). Le r simple o


suave, o sea [], se escribe (pero *r en las reconstrucciones). Cuando se deconsonce la calidad, se
escribe o [].
En las reconstrucciones de Surez (as como en el sistema en este diccionario) se usa la letra c para representar la [] fontica; la misma norma se aplica a las reconstrucciones del proto-mixe-zoque, pero
generalmente se escribe tz en los datos y reconstrucciones mayenses.
Cuando [] es palatalizada, o sea [], se pronuncia [t] = [] y se escribe CH. De la misma manera las
consonantes palatalizadas [n] y [s] se pronuncian [n ] = [n ] y se escriben NCH y X respectivamente. En SD la [n] y [n] se sonorizan en [n] y [n] respectivamente; [n] se pronuncia [n]
= [n].

iv
A continuacin se muestra a la
derecha una entrada para indicar
su estructura general.

LAT / LIT

brillar | to shine

*lata / *liti [cf. Su 291 *liti-liti]


!!Vase tambin PALAT ruido repetido!|!repeating sound.
Ma B

"!alitiliti!#!!

El nombre del timo LAT/LIT


Ma B "!niulitiliti!#!! brillantebrilliant
aparece en un cuadro, seguido de
DR
/alatlat/! [!a-lat-lat!] relucir como metalto gleam like shining metal
la traduccin en espaol y en in-
Ma Su /-litlit/!
gls. Cuando el timo est com- Mo Su /-litlit/!
puesto de un par de formas auMa RN !najlat! adj [!na-h-lat!] brillanteshining
mentativo/diminutivo, como en
Ma RN !ajlatlat! v [!a-h-lat-lat!] brilla en el sol (p.ej. una lamina)to re!ect bright sunlight
(e.g. plate of metal)
este ejemplo, los partes del nomMo SS !lit ongwiits! n [!l$it$ o-%g&i:'(!] el zorrillo chico, el zorrillo manchado (mamfero:
bre estn separados para una barSpilogale gracilis)western spotted skunk
ra oblicua /. En la segunda lnea
Mo SS !alitlit! vi (I) [!a-l$it$-l$it$!] brilla, reluce, resplandeceto shine, gleam
aparece la proto-forma *lata /*liti,
Mo SS !nelitlit! adj [!n$e-l$it$-l$it$!] brillante, lustrosobrilliant, lustrous
y despus, en corchones, la protoforma del timo como reconstruida por Surez (despus de su indice numrico en su lista) cuando es
distinto. (Si un timo no fue reconstruido por Surez no hay otra indicacin). En la lnea siguiente una
indica otro timo, si hay, donde hay ms informacin pertinente. En el ejemplo ms abajo, PAK, el
subndice sirve para diferenciar el timo de otro timo homfono. Ya que la proto-forma reconstruida
por Surez es lo mismo, se da slo el indice correspondiente. El smbolo indica una relacin de intercambio lingstica; en este caso se supone que el timo se relaciona con voces mixe-zoqueanas, como
se explica en la nota debajo, la cual termina en || ms las siglas de las fuentes consultadas.
Depus de la nota, si hay,
aparece la lista de vocab*paka [= Su 605] mixe-zoqueano
los individuales; se divide
PAK! fuerte, duro, crudo, vivo, despertar"|"strong, hard, raw, alive, to awaken probablemente se
relacione con reflejos de pMZ *paki duro"|"hard como mOlu [pakpa#k] duro"|"hard y, como ya en tres secciones (vase
seal Surez, zoCop [paki] duro; fuerte (como lazo)"|"hard; strong (a rope). Adems parece otra vez el ejemplo LAT/
probable que el timo de pMZ se relacione con pMZ *pak hueso"|"bone > mOlu [pak$] hueso"|"bone;
LIT ms arriba). La
cf."" zoChMg [pak] hueso; cascara; apretarse"|"bone, shell; to tighten || SW, RZ, Su:162, CO, HG, HJ.
primera contiene vocablos
" Vase tambin MBAK aleta"|"fin, MBAKYOL tepejuage"|"great leadtree.
con la sigla , que indica
una fuente del siglo XIX, y que aparecen entre . Cuando no hay traduccin es de suponer que la voz
tiene el mismo signi"cado que aparece con el timo al principio de la entrada.
PAK

fuerte, duro, crudo, vivo; despertar | strong, hard, raw, alive; to awaken

En la segunda seccin estn vocablos modernos pero no contemporneos, es decir, de 1900-1980, incluso los datos de Surez; stos tienen la sigla . En este ejemplo se ve una voz de las notas de campo
de Radin. Ntese que esta forma aparece entre / /, pero se aade entre [ ] una intrepretacin fonolgica. Finalmente la tercera seccin incluye los datos desde 1980. Cada forma aparece en la ortografa
prctica en letras en negrita, seguida de algunas indicaciones gramticas en cursiva sobre la categora y
las clases in2exionales (vase Abreviaturas gramticas ms abajo). Puede seguir entonces entre [ ] una
interpretacin fonolgica con una segmentacin morfolgica si se sabe, seguida siempre de la traduccin en espaol y en ingls.

v
Adentro de cada seccin cronolgico los vocablos estn ordenados por dialecto (en orden alfabtico:
SD, SF, SMa, SMo.) Despus, adentro de cada dialecto, en las secciones antigua y pre-contemporneo, los vocablos estn ordenados por la fecha de la fuente, as que se pueden ver sin di!cultad las
apariciones ms tempranos. Por lo dems, se hizo un esfuerzo para ordenar los vocablos desde los ms
simples, o sea palabras compuestas slo de la raz o con un solo a!jo, hasta los ms complejos, o sea
palabras morfolgicamente derivadas hasta, !nalmente, frases de palabras mltiples.
Abreviaturas, smbolos y convenciones grficas
Convenciones grficas
Los nombres prcticos de timos siempre son escritos en maysculas en una ortografa conforme (a
la mayor medida posible) con las convenciones de la mayora de los idiomas huaves. Es de destacar
que estos nombres no representan ningn dialecto en particular ni tienen ningn valor lingstico,
sino funcionan solamente como etiquetas convenientes para la exposicin.

En la entrada de cada timo hay una reconstruccin lingstica de la raz en el proto-huave y sta le
sigue a un asterisco. Si la reconstruccin est entre parntesis, indica que se trata de un prstamo despus de la poca de proto-huave.

Si hay dos o ms timos que tienen el mismo nombre estn diferenciados por subndices numricos.

Letras en cursiva indican que la forma mencionada es escrita en una ortografa prctica actual, o, en
los entradas de palabras huaves despus de la sigla , que es un dato del siglo XIX (de Belmar,
Pea!el etc.) escrita de la manera aproximativa del investigador.

[ ]

indican que lo que est adentro es una representacin fonolgica o fontica as que no est
necesariamente de acuerdo con la ortografa prctica, si hay.

/ /

indican que lo que est adentro est en la forma de transcripcin de una fuente pre-cotempornea (antes de 1980) y no corresponde necesariamente a la ortografa prctica; es una representacin fonolgica espec!ca al investigador (Surez, Radin, etc.)

en las notas de las entradas de timos, indican que lo que est adentro proviene de una fuente
antigua (antes de 1901), o que es una transcripcin de maya epigr!co, o de una fuente donde
los datos se exprimen ni por una transcripcin fonolgica ni por una ortografa prctica.

[[ ]]

indican que lo que est adentro es la interpretacin fonolgica de Dienhart de la transcripcin


del autor de la fuente citado en JD:[ ] en el !n de la nota.

En las traducciones, una | separa la traduccin en espaol de la traduccin en ingls.

En las entradas del diccionario, indica un dato antiguo, o sea del siglo XIX.

En las entradas del diccionario, indica que la fuente de la entrada que sigue es pre-contempornea, o sea de 1901-1980

Vase bajo: indica que hay ms informacin en la entrada del timo que le sigue

||

En las notas de entradas se antepone a las abreviaturas de las fuentes de los datos mencionados
(para las cuales vase Abreviaturas de Fuentes ms abajo)

vi
Abreviaturas de proto-lenguas
pH
pMa
pMaBaj
pMaCtr
pMaOcc
pMaOr
pHuas
pYuc
pYucChl
pChol
pTz
pMam
pKch

proto-huave | Proto-Huave
proto-maya | Proto-Mayan
proto-maya de la baja | Greater Lowland Mayan
proto-maya central | Proto-Central Mayan
proto-maya occidental | Proto-Western Mayan
proto-maya oriental | Eastern Mayan
proto-huastecano | proto-Huastecan
proto-yucatecano | proto-Yucatecan
proto-yucatecano-cholano | proto-Yucatecan-Cholan
proto-cholano | proto-Cholan
proto-tzeltalano (tzeltal-tzotzil) | proto-Tzeltalan (Tzeltal-Tzotzil)
proto-mameano | proto-Mamean
proto-quicheano (mayense) | proto-Quichean (Mayan)

pMZ
pMx
pMxO
pMxV
pZo
pZoG
pZp
pZpCtr
pZpS

proto-mixe-zoque | Proto-Mixe-Zoque
proto-mixe | Proto-Mixe
proto-mixe oaxaqueo | proto-Oaxaca Mixe
proto-mixe veracruzano | proto-Veracruz Mixe
proto-zoque | Proto-Zoque
proto-zoque del Golfo | Proto-Gulf Zoque
proto-zapoteco | Proto-Zapotec
proto-zapotecano central| Proto Central Zapotecan
proto-zapoteco del Sur | Proto Southern Zapotecan

Sin otra indicacin, reconstrucciones en proto-lenguas provienen de las fuentes siguientes:


pChol
Brian Stoll (BS), citando Terence Kaufman y William Norman (KN)
mayenses (otro)
Terence Kaufman (TK)
mixe-zoqueanas Sren Wichmann (SW)
zapoteco
Mara Teresa Fernndez de Miranda (MF)
Abreviaturas de lenguas
huave

F, SF
D, SD
Ma, SMa
Mo, SMo

huave de San Francisco del Mar


huave de San Dionisio del Mar
huave de Santa Mara del Mar
huave de San Mateo del Mar

chontal

ChO
ChOb

chontal de Oaxaca de la sierra | Highland Chontal


chontal de Oaxaca de la baja | Lowland Chontal

vii
mayense
huastecano
yucatecano

mayense occidental
cholano

qanjobalano

mayense oriental
mameano

kicheano

Huas
Chic
Yuc
MaEp
Lac
Itz
Mop

huasteco (tekn) | Huastec, Wastek


chicomucelteco | Chicomuceltec
maya (yucateco) | Yucatec Mayan
maya epigr!co | Epigraphic Mayan
lacandn | Lacandon, Lakantun
itz | Itza
mopn | Mopan

ChT
Chol
Chrt
Chlt
Tzel
Tzo
Chuj
Toj
Qan
Aka
Jac
Mch

chontal de Tabasco | Chontal (Mayan)


chol, chol | Chol, Chol
chorti, chort | Chorti, Chorti
cholti, cholt|Cholti, Cholti
tseltal, tzeltal | ,b;tal
tsotsil, tzotzil | Tzotzil
chuj | Chuj
tojolabal | Tojolabal, Tojolabal
qanjobal, kanjobal | Qanjobal
akateco, acateko | Akatek, Acatec
jakalteco, jacalteko (popt) | Jakaltek, Jacaltec (Popti)
qatok, moch o tuzanteco | Mocho (Motozintleco) o Tuzantec

Mam
Tek
Ixil
Awa
Usp
Kaq
Zut
Kch
Sac
Sip
Poc
Pcm
Kek

mam | Mam
teko, tectiteco, teco | Tektitek, Teko
ixil | Ixil
awakateko, aguacateco | Awakatek
uspanteco | Uspantek
kaqchikel, cakchiquel | Kaqchikel, Cakchiquel
zutujil | Tzutujil
kiche, quich | Kiche, Quich
sacapulteco | Sakapultek
sipacapense | Sipakapense
pocomch | Poqomchi
pocomam | Poqomam
kekch, qeqchi | Qeqchi, Kekchi

viii
mixe
mixe alto

mixe medio

mixe bajo

mixe de Veracruz
mixe de Chiapas
zoque
zoque del Golfo

zoque de Chiapas

zoque de Oaxaca

mTot
mTlc
mAy
mTpc
mTpn
mMix
mJuq
mCc
mJal
mPux
mAt
mCtz
mMat
mCh
mSJP
mCtn
mCam
mGui
mOlu
mSay
mTap

mixe de Totontepec | Totontepec Mixe


mixe de Tlahuitoltepec | Tlahuitoltepec Mixe
mixe de Ayutla | Ayutla Mixe
mixe de Tepuxtepec | Tepuxtepec Mixe
mixe de Tepantlali | Tepantlali Mixe
mixe de Mixistln | Mixistln Mixe
mixe de Juquila | Juquila Mixe
mixe de Cacalotepec | Cacalotepec Mixe
mixe de Jaltepec | Jaltepec Mixe
mixe de Puxmetacn | Puxmetacn Mixe
mixe de Atitlan | Atitlan Mixe
mixe de Cotzocn | Cotzocn Mixe
mixe de Matamoros (El Chisme) | Matamoros Mixe
mixe de Chuxnabn | Chuxnabn Mixe
mixe de San Jos El Paraso | San Jos El Paraso Mixe
mixe de Coatln | Coatln Mixe
mixe de Camotln | Camotln Mixe
mixe de San Juan Guichicovi | Gichicovi Mixe
mixe oluteco (popoluca de Oluta) | Oluta Popoluca
mixe sayulteco (popoluca de Sayula) | Sayula Popoluca
mixe tapachuletco | Tapachulteco

zoSot
zoTex
zoAy
zoCop
zoTec
zoFL
zoRay
zoCpy
zoChMa
zoChMg

popoluca de la Sierra (zoque de Soteapan) | Sierra Popoluca


texistepequeo (zoque de Texistepec) | Texistepec Zoque
ayapaneco (zoque de Ayapa) | Ayapa Zoque
zoque de Copainal | Copainal Zoque
zoque de Tecpatn | Tecpatn Zoque
zoque de Francisco Len | Francisco Len Zoque
zoque de Rayn | Rayn Zoque
zoque de Copoya|Copoya Zoque
zoque de Santa Mara Chimalapa
zoque de San Migul Chimapala

ix
zapoteco
rama del norte

zpYat
zpZgo
zpAt
zpRn
zpCh
zpVal
zpIst
zpCtn
zpCu

zapoteco de Yatzachi | Yatzachi Zapotec


zapoteco de San Bartolom Zoogocho | Zoogocho Zapotec
zapoteco de Serrano de Atepec | Atepec Serrano Zapotec
zapoteco de El Rincn | El Rincn Zapotec
zapoteco de Choapan | Choapan Zapotec
zapoteco de Valles (Mitla) | Central Valley Zapotec (Mitla)
zapoteco de la planicie costera (Juchitn) | Isthmus Zapotec
zapoteco de Santa Mara Coatln | Coatln Zapotec
zapoteco de Cuixtla | Cuixtla Zapotec

chiapaneco

Chp

chiapaneco (mangueano) | Chiapaneco (Manguean)

totonaco

TtnS
TtnX
TtnP
TtnN

totonaco de la sierra | Sierra Totonac


totonaco de Xicotepec | Xicotepec Totonac
totonaco de Papantla | Papantla Totonac
totonaco del ro Necaxa | Upper Necaxa Totonac

nhuatl

Nah
naIst

nhuatl clsico | classical Nahuatl


nhuatl del Istmo | Isthmus Nahuatl

rama central
de la Sierra sur

Abreviaturas de fuentes
[Su]
En los acabezados de las entradas, indica que la traduccin o reconstruccin que le precede
apareci originalmente en Estudios huaves por Jorge Surez (vase Su ms abajo).
AA
Aschmann, Herman. 1973. Diccionario Totonaco de Papantla, Veracruz. ILV, Mxico.
AL
Ruz de Bravo Ahuja, Gloria, coordinatora. Archivos de Lenguas Indgenas de Mxico.
1983. Huave de San Mateo del Mar, Oaxaca. El Colegio de Mxico, Centro de Investigacin para la Intregracin Social, Mxico, DF.
AU
Aulie, H. Wilbur y Evelyn W. Aulie. 1978/1996. Diccionario chol, re-editado por Emily F.
Stairs. Tercera edicin (electrnica), ILV, Mxico, 2009.
AV
Aparicio Lechuga, Marisela y Vernica Vargas Fuerte. 2010. Estudio #orstico y uso de
plantas vasculares en los terrenos comunales de Ciudad Ixtepec, Oaxaca. Tesis de Licenciatura en Ingeniea en Restauracin Forestal), Universidad Autnoma Chapingo,
Mxico.
B
Belmar, Francisco. 1901. Estudio del huave. En la serie: Lenguas del Estado de Oaxaca.
Oaxaca. Sin otra indicacin el dato se encuentra en la lista de voces al !nal del libro.
B/Su
Interpretacin fonolgica por Surez de un dato de Belmar.
BB
Bourbourg, Brasseur de. 1860. Coup dil sur la nation et la langue des wabi.
BD
Bolles, David. 2003. Combined dictionary-concordance of the Yucatecan Mayan language.
FAMSI, en lnea: http://www.famsi.org/reports/96072/index.html.

x
BE

Beltrn
BS

BT
CE
CJ
CKS
CL

CM
CO
CS
CW
DB
DC

DGB

DR
DRAE
DT
EB

Elson, Benjamin F. 1992. Reconstructing Mixe-Zoque. En: Language in context: Essays


for Robert E. Longacre, ed. Shin Ja J. Hwang y William Merri!eld. SIL and Unversity
of Texas at Arlington.
Beltrn, Pedro. 1746. Arte de el idioma maya reducido a succintas reglas, y semilexicon yucateco. Mxico, DF.
Stross, Brian. Annotated Cholti dictionary. Versin electrnica con comentarios etimolgicos del Bocabulario grande de Fray Francisco Morn, 1696. www.utexas.edu/courses/
stross/choltiproject/choltiproj1.htm
Beck, David. 2011. Upper Necaxa Totonac dictionary. Mouton de Gruyter, Berlin.
Davies, Mark. 2002. Corpus del Espaol: 100 million words, 1200s-1900s. En lnea en
http://www.corpusdelespanol.org.
Jany, Carmen. Diccionario mixe de Chuxnabn-Ingls-Espaol. En lnea: http:/
/2an.csusb.edu/~cjany/Mixe/; acesado en noviembre 2011.
Lyle Campbell, Terence Kaufman & Thomas C Smith-Stark. 1986. Meso-America as a linguistic area. Language 62:3: 530-558
Lenkersdorf, Carlos. 2010. Bomakumal tojolabal- kastiya; Bokomakumal kastiya-tojolabal: Diccionario tojalabal-espaol; Diccionario espaol-tojolabal. Tercera edicin. En lnea.
Montemayor, Carlos. 2007. Diccionario del nhuatl en el espaol de Mxico. UNAM,
Mxico, DF.
Clark, Lawrence E. 1981. Diccionario popoluca de Oluta, ILV, Mxico, DF.
Sapper, Carlos. 1929. La lengua tapachulteca. El Mxico Antiguo 11:259-268.
Wisdom, Charles. 1950. Chorti dictionary, manuscrito transcrito por Brian Stross, en lnea:
http://www.utexas.edu/courses/stross/chorti/index.html.
Brown, Cecil H., David Beck, Grzegorz Kondrak, James K. Watters, y Sren Wichmann.
2010. Linking proto-Totonacan and proto-Mixe-Zoquean. En lnea.
Martinez, Vitalino Prez, Federico Garca, Felipe Martnez y Jeremas Lpez. 1996. Diccionario chorti Jocotan, Chiquimila: chorti - espaol. Proyecto Lingstico Francisco Marroqun, Guatemala.
Brinton, Daniel Garrison. 1886. Notes on the Mangue: an extinct dialect formerly spoken in
Nicaragua. Paper read before the American Philosophical Society, November 20, 1885.
McCalla & Stavely, Philadelphia.
Delgaty, Alfa y Agustn Ruz Snchez. 1978. Diccionario tzotzil de San Andrs con variaciones dialectales. ILV, Mxico, DF.
Diccionario de la Real Academia Espaola. En lnea en www.rae.es.
Diebold, Richard. 1961. Bilingualism and biculturalism in a Huave community, tesis doctoral, Yale University.
Boot, Erik, compilador. 1997. Vocabulario lacandn maya-espaol, basado en la gramtica
del Lacandn (Robert D. Bruce 1968), dialecto de Naj. FAMSI, en lnea.

xi
EE
EF

ER
FC
FK
GC
GM
HA
HG
HH
HJ
HJG

HT
IB
IS
JD
JG
JS
KE
KH

Engel, Ralph, y Mary Allhiser Engel. 1987. Diccionario zoque de Francisco Leon. ILV,
Mxico.
Fuertes, Estevan Antonio. Algunos vocablos de la lengua huave: colectados en el pueblo de
San Dionisio de la Mar (Oaxaca), 1870. Manuscrito ubicado en la Berendt-Brinton Linguistic Collection de la biblioteca de la University of Pennsylvania, Philadelphia.
Ramrez Castaeda, Elisa. 1987. El "n de los montiocs: tradicin oral de los huaves de San
Mateo del Mar, Oaxaca. INAH y Secretara de Educacin Pblica, Mxico, DF.
Cuturi, Flavia G. 2010. Neteran ikoots naw San Mateo del Mar: Ngineay majaraw
arangch neteran. Comida ikoots de San Mateo del Mar. INALI, Mxico, DF.
Karttunen, Frances. 1983. Analytical dictionary of Nahuatl. University of Texas Press,
Austin.
Cardona, Giorgio Raimondo. 1979. Categorias cognoscitivas y categorias lingsticas en
huave. En: IS, pp. 315-365.
Comunicaciones escritas de Gaston Martnez, maestro, originario de San Francisco del Mar.
2011.
Aschmann, Herman P. 1962. Vocabulario totonaco de la Sierra. ILV, Mxico.
Harrison, Roy, Margaret Harrison, y Cstulo Garca H., Diccionario zoque de Copainal,
ILV, Mxico.
Harrison, Roy, and Margaret B. Harrison. 1984. Vocabulario zoque de Rayn, ILV, Mxico.
Johnson, Heidi A. 2000. A grammar of San Miguel Chimalapa Zoque, tesis doctoral, SUNY
Albany.
Hopkins, Nicholas A., J. Kathryn Josserand, y Ausencio Cruz Guzmn. 2011. A historical
dictionary of Chol (Mayan): the lexical sources from 1789 to 1935. (en lnea: http:/
/www.famsi.org/mayawriting/dictionary/hopkins/dictionaryChol.html, acesado noviembre 2011).
Herrera, Samuel. 2010. Alineamiento y frase verbal en huave de San Mateo del Mar, Oaxaca, tesis de licenciatura, ENAH, Mexico.
Butler, Inez M. 2000. Diccionario zapoteco de Yatzachi, ILV, Mxico.
Signorini, Italo. 1979. Los huaves de San Mateo del Mar. Institucin Nacional Indigenista,
Mxico, DF.
Dienhart, John M. 1997. The Mayan languages A comparative vocabulary, electronic
version. Odense University.
Gmez Navarrete, Javier Abelardo. 2009. Diccionario introductorio espaol-maya, mayaespaol. Chetumal, Quintana Roo.
von Sivers, Jegr. 1861. Ueber Madeira und die Antillen nach Mittelamerika:
Reisedenkwrdigkeiten und Forschungen. Carl Fr. Fleischer, Leipzig.
Evanini, Keelan. 2007. The phonetic realization of pitch accent in Huave, Meeting of the
Berkeley Linguistics Society.
Hull, Kerry, 2005. An abbreviated dictionary of chorti maya. FAMSI (en lnea).

xii
KN

Ko
KT
LC
LE

LS
LT
MF
MG
MS
MT
MV
NN
ON

OT
P

PM
PR

Kaufman, Terrence and William Norman. 1984. An outline of proto-Cholan phonology,


morphology, and vocabulary. En Phoneticism in Mayan hieroglyphic writing, eds. John
S. Justeson y Lyle Campbell. Institute for Mesoamerican Studies, State University of
New York at Albany, Publication No. 9.
Konajts, libro publicado para el uso en las escuelas primarias en San Francisco del Mar en
2003.
Kim, Yuni. 2008. Topics in the phonology and morphology of San Francisco del Mar
Huave, tesis doctoral, University of California, Berkeley.
Clark, Lawrence E. 1995. Vocabulario popoluca de Sayula, Veracruz, Mxico, SIL, Tucson.
Lupo, A. 1984/1991. La Etnoastronomia de los huaves de San Mateo del Mar, Oaxaca.
En: Arqueastronoma y etnoastronoma en Mesoamrica, ed. J. Broda, S. Iwaniszewski,
y L. Maupon. UNAM, Mxico, 219-234.
Schoenhals, Louise C. 1988. A Spanish-English glossary of Mexican #ora and fauna. ILV,
Mxico, DF.
Milln, Sal, y Paola Garca Souza. 2003. Lagunas del tiempo: representaciones del agua
entre los huaves de San Mateo del Mar. INAH, Mxico.
Fernndez de Miranda, Mara Teresa 1995. El protozapoteco. El Colegio de Mxico, INAH,
Mxico.
Simn Morales, Erico, y Ernesto Baltazar Gutierrez. 2007. Pujbil yool baaj (Diccionario
bilinge tektiteko-espaol). CHOLSMA, Guatemala.
Salminen, Mikko. Notas de campo, 2011-2012.
Atlas de las plantas de la medicina tradicional mexicana, UNAM. En lnea: www.medicinatradicionalmexicana.unam.mx
Boot, Erik. 2002. A preliminary Classic Maya-English/English-Classic Maya Vocabulary.
Manoscrito, Leiden University, the Netherlands.
Nordell, Norman. 1984. Spanish loan words via Aztec. SIL Mexico Workpapers 5:1-23.
Wood, Stephanie, y John Sullivan (en progreso). Nahuatl dictionary. Indigenous languages
dictionaries, Wired Humanities Projects, University of Oregon. http://whp.uoregon.edu/
dictionaries/nahuatl/
Toledo Esteva, Oscar, et. al. Vocabulario del idioma zapoteco istmeo (diidxaz). http:/
/www.biyubi.com/did_vocabulario.html.
Pea!el, Antonio, ed. 1886-1893 (indito). Vocabulario comparativo (huave). Direccin
General de Estadstica de la Repblica Mexicana. Cuestionarios de vocabulario rellenados en los cuatro pueblos huaves.
Boot, Eric (compilador). 1997 (versin electrnica de 20039. Vocabulario breve de maya
chorti (basado en la gramtica chort de Vitalino Prez Martnez 1994). En lnea.
Radin, Paul. 1916. On the relationship of Huave and Mixe, American Anthropologist. pp.
411-421.

xiii
R

R/Su
RB
RC
RD
RL
RLH
RN
RR
RT
RZ
SC
SH
SM

SS

Starr
Su
SW
SZ
TA

Radin, Paul. Notas de campo (indito), actualmente ubicados en la biblioteca de la American Philosophical Society, Philadelphia. El sistema de transcripcin fue normalizado.
Algunos detalles fonticos previsibles han sido suprimidos, p.ej. la slaba que lleva el
acento fontico cuando es regular, o sea la ltima slaba. Los datos fueron recopilados
antes de 1914.
Interpretacion fonolgica por Surez de un dato de Radin.
Reid, Aileen A, y Ruth G. Bishop. 1974. Diccionario totonaco de Xicotepec de Jurez,
Puebla. ILV, Mxico.
Long C., Rebecca, y Sofronio Cruz M. 2000. Diccionario zapoteco de San Bartolom
Zoogocho, Oaxaca, 2a edicin, electrnica. ILV, Mxico.
Diebold, Richard. 1961. Incipient Biligualism, Language 37:97-112.
Lazcano Leyva, Rasheny. Notas de campo, 2010-2012.
Robertson, John S., Danny Law, and Robbie A. Haertel. 2010. Colonial Cholti: the seventeenth-century Morn Manuscript. University of Oklahoma Press, Norman.
Noyer, Rolf. Notas de campo, recopilados desde 2004.
Roys, Ralph. 1931. Ethnobotany of the Maya. Middle America Research Series, No. 2, Tulane University, New Orleans.
Radin, Paul. 1929. Huave Texts. IJAL:5:1:1-56. [Datos compilados en 1912-13]. Los nombres que siguen (si hay) indican el texto en el cual occuri la palabra en cuestin.
Zavala Maldonado, Roberto. Oluta dictionary. Mesoamerican Languages Documentation
Project, SUNY Albany, en lnea: www.albany.edu/anthro/maldp/body2.html.
Schoenhals, Alvin, y Louise C. Schoenhals. 1965. Vocabulario mixe de Totontepec, ILV,
Mxico, DF.
Stairs, Emily, y Barbara Hollenbach. 1969. Huave verb morphology. IJAL 35:1:38-53.
Marlett, Stephen A. 2010. Basic vocabulary. En: The Zapotec grammar "les, ed. Cheryl A
Black, H. Andrew Black and Stephen A. Marlett. SIL working paper, disponible en
www.sil.org/mexico/WorkPapers/WP001i-ZapotecGrammarFiles.htm.
Stairs, Glenn Albert, y Emily Stairs. 1981. Diccionario huave de San Mateo del Mar, ILV,
Mxico, DF. Sin otra indicacin el dato se encuentra en la entrada para la voz en la seccin huave-espaol del diccionario.
Starr, Frederick. 1900. Notes upon the ethnography of Southern Mexico. Reprinted from
vol. VIII, Proceedings of Davenport Academy of Natural Sciences, Davenport, Iowa.
Surez, Jorge. 1975. Estudios huaves, Coleccin Cient!ca 22, INAH, Mxico, DF.
Wichmann, Sren. 1995. The relationship among the Mixe-Zoquean languages of Mexico.
University of Utah Press, Salt Lake City, Utah.
Surez, Jorge. 1973. On Proto-Zapotec phonology. IJAL 39:4 236-249.
Datos de presentaciones hecho por participantes de las comunidades huaves en los Talleres
de Alfabetizacin y Normalizacin organizados por INALI. 2011-2012.

xiv
TK
TT
VG
VM

VP
WL
Wo
WW
YK

Kaufman, Terrence. 2003. A prelimiary Mayan etymological dictionary, 2003, FAMSI, en


lnea.
Turner, Paul, y Shirley Turner. 1971. Chontal to Spanish-English dictionary, University of
Arizona Press, Tucson.
Garca Vidal, Flix, y Fernando Augusto Garca Garca. 1972. Manual del dialecto totonaco de Papantla, Veracruz. Porra Hnos y Ca., Mxico.
Grabaciones y comunicaciones escritas de Vladmir Martnez Ramrez, maestro, originario
de Santa Mara del Mar, 2011, basadas en entrevistas con hablantes de dicha
comunidad.
Pickett, Velma y colaboradores. 2007. Vocabulario zapoteco del Istmo, 5a edicin (electrnica), ILV Mxico.
Wichmann, Sren. 2006. A new look at linguistic interaction in the lowlands as a background for the study of Maya codices.
Wolgemuth Walters, Joseph C., et. al. Diccionario nhuatl de los municipios de Mecayapan
y Tatahuicapan de Jurez, Veracruz, 2a edicin (electrnica), ILV Mxico, DF.
Warkentin, Milton, y Clara Warkentin. 1952. Vocabulario huave. ILV, Mxico, DF.
Kim, Yuni. Notas de campo, recopilados desde 2004.

Smbolos lingsticos y abreviaturas gramticas


<
deriva histricamente de
>
se convierte histricamente en

se convierte sincrnicamente en

deriva sincrnicamente de

resulta por intercambio lingstica con

indica que la consonante que le precede es palatalizada


~
varia con
:
indica que la vocal que le precede es larga
C
(cualquiera) consonante (sonido no silbico)
V
(cualquiera) vocal
R
en los nombres de races = [r] o sea, el sonido de la erre (vibrante doble)

en los nombres de races = [] o sea, el sonido de la ere (vibrante simple)

R,
una consonante rtica [r] o [] cuando se desconoce su calidad subyacente
*
indica que lo que le sigue es una reconstruccin (de proto-huave si no hay otra etiqueta); o, en una indicacin de una clase de nmero, indica que es la clase prevista por las
reglas semnticas pero no hay datos explictos para con!rmarla
1
primera persona; o, en los datos de Radin, es el equivalente de la clase A
2
segunda persona; o, en los datos de Radin, es el equivalente de la clase O
3
tercera persona; o, en los datos de Radin, es el equivalente de la clase E
adj
adjectivo

xv
adv
conj
cp-ex
cp-nom
excl
f
fadj
fp
fptc
fn
fv
fv-lig
fv-p
fv-fp
fv-imp

fv-px
fv-sub
imp
incl
interj
n
ptc
pl
pref
prep
pret
sg
vi
voc
vp
vr
vt

adverbio
conjuncin
compuesta exocntrica
compuesta nominal (con ncleo nominal a la izquierda sin pre!jo de posesin)
exlusivo
palabra funcional
frase adjectival
frase preposicional (un preposicion ms uno o ms argumentos)
frase participial
frase nominal (el ncleo est a la izquierda y marcado con pre!jo de posesin, o el ncleo est a la derecha despus de adjectivos, numeros, demostrativos, etc.)
frase verbal (normalmente un verbo con uno de sus argumentos)
frase cuyo verbo est compuesto de un verbo ligero y un objeto
frase verbal con verbo y proposicin o partcula adverbial
frase verbal con verbo y frase preposicional
frase verbal impersonal: el verbo principal es impersonal y !jo al tercera persona singular; el sujeto nocional es indicado como sujeto de un verbo que sigue o por un pre!jo de
posesin de un objeto nominal
frase verbal con concordancia entre el sujeto del verbo y el pre!jo del objeto
frase verbal con dos verbos donde el segundo es en la forma subordinada si es transitivo
verbo imperativo
inclusivo
interjeccin
substantivo (ingls noun)
participio
plural
pre!jo
preposicin
preterito
singular
verbo intransitivo
vocativo
verbo pasivo
verbo re2exivo
verbo transitivo

xvi
Abreviaturas para clases morfolgicas
miclase de pre!jos: SMo xe- y SMa, SF xa- en la 1 persona, mi- en otros casos (= la
clase 3 de KT)
oclase de pre!jos: (SMo) 3 persona o-, 2 person i-, 1 persona xiiclase de pre!jos: (SMo) 3 persona i-, 2 person er-, 1 persona xiaclase de pre!jos: (SMo o SMa) 3 persona a-, 2 person i-, 1 persona sauclase de pre!jos: (SMa) 3 persona u-, 2 person i-, 1 persona xixiclase de pre!jos: (SF) 3 persona u-, 2 person i-, 1 persona xi- (= las clase 1 de KT)
saclase de pre!jos: (SF) 3 persona u-, 2 person i-, 1 persona sa- (= la clase 2 de KT)
E
clase de su!jos
I
clase de su!jos
A
clase de su!jos
O
clase de sufjos
A=I
races que se terminan en -i(i)ch, -ix o -ij que SS clasi!can en la clase A, pero que estn
de hecho en la clase I desde el punto de vista fonolgico.
K
clase de nmeros: palabra que se usa con *no-k > SMo noik, SF anek uno (= la
clase B de KT)
TS
clase de nmeros: palabra que se usa con *no-co > SMo nots, SF anots uno (= la
clase C de KT)
P
clase de nmeros: palabra que se usa con *no-po > SMo nop, SF anop uno (= la
clase A de KT)

xvii
Smbolos fonticos
Los smbolos fonticos tienen los valores de la AFI, excepto los siguientes:
Este libro AFI
[y]
[]
[]

[ j]
[]
[ ts ]

Ortografia
Prctica
y
y, i, e etc.
ts

[]
[, ]
[s, ]
[n]

[dz]
[t ]
[]
[nts]

ds
ch
x
nts

[n]
[n, n]
[, ]
[n, n]
[]
[mb]
[nd]
[g]
[r] (R, *r)
[] (R , *r)
[]

[ndz]
[nt]
[d ]
[nd ]
[]
[m b]
[nd]
[ ]
[r]
[]
[, ]

nds
nch, ndx
dx
ndx
f
mb
nd
ng
rr, r
r

[]
[]
[i]

[]
[y]
[i, i, i]

yu
i, ie, io

[h]

[h, x]

[w]
[w]
[a]

[w]
[, ]
[a, ]

w
w
ya, ea

otros

Radin

Surez

/y/

/y/
(/i , e / )
/ts, dz /

/ y/
/ / (!nal o al lado de V)
/c/

/dz /
//
//
/nts/

/c/ (!nal antes de V)


/s/ (!nal o antes de V)
/nc/

ts (WW)
/c/ (SH, SW)
tz (mayense)
//
//
nts (WW)
/nc/ (SH)
/n/

/mb/
/mb/
/ng/
/rr/
/rr/
(WW)
/ / (SH, IS)
// (SW)

i (WW)
/i/ (SH, IS)
j (WW)
/h/ (SH, IS)

/n/
//
/n/
/hh/ (a veces ?)
/mb/
/nd/
/g/
/rr,r/
/r/
/, /

/nc/ (!nal o antes de V)

/, /
/ie, ia, io, iu/

//
/i/

/h/

/h, x/

/w, v, u, ov/
/w, v, o/
/ea, e, a, aha/

/w/
/w/
/a/

//
/mb/
/nd/
/ng/
/ r/
/r/
/ /

La [c] de los datos mixe-zoqueanos representa []; asimismo la tz de datos mayenses representa [], excepto en las reconstrucciones del proto-maya, donde [c] representa [] como en mixe-zoque.

xviii
Lenicin
En todos los dialectos las oclusivas prenasalizadas a menudo cambian a !nal de una palabra (o una slaba), perdiendo la fase oclusiva, as que se vuelven nasales: /mb nd g/ [m n ] (pero ntese que el
proceso nunca afecta a [n]). A veces, pero no siempre, este proceso ocasiona la prdida completa de la
fase oclusiva, as que sincrnicamente sta ya no existe al nivel fonolgico. Sin embargo en muchos
otros casos se encuentra una variacin en la pronunciacin de modo que unos hablantes pronuncian la
fase oclusiva y otros no, o bien para stos la pronunciacin se ha puesto muy dbil; tambin a menudo
resultan casos de alternancia fonolgica en que la fase oclusiva no se pronuncia excepto cuando se
aade un su!jo (que empieza con una vocal por lo regular). En la transcripcin fontica las prenasalizadas /mb nd/ que suelen cambiarse se denotan con un punto debajo: [m, n]. En el caso de [g], ya
que la lenicin casi siempre se aplica al !nal de slaba, se decida de no la notar.
Cuando una oclusiva prenasalizada est al principio de una palabra, a veces la fase nasal se pierde facultativamente, o sea en ciertas palabras /mb nd g/ pueden convertirse en [b d g]. Para indicar esto, se escibe un punto debajo la nasal en la transcripcin.
Otro proceso importante en la fonologa de SMa y SF es la perdida de [k] al !nal de slaba despus de
[h], as que SMa /sahk/ medicina, remedio se pronuncia tpicamente [sai h]. Este fenmenon se denota
por un punto debajo de la [k] en la transcripcin: /asah/. Tambin al !nal de una slaba algunos
hablantes tanto en SMa como en SF suelen pronunciar /h/ de manera relajada as que pierde la fase
oclusiva y se acerca mucho a [hs], p.ej. a partir de SMa /ulah/ (su) hueso puede resultar [ulahs]. Una
[] que as se puede pronunciar tse transcribe tambin con punto inferior, p.ej. [ulah ].
En SMa, al menos para algunos hablantes, se neutralizan los contrastes entre [i e], [u o] y [ a] en
slabas atnicas, as que la pronunciacin se acerca ms a la de [i], [u] y [a] respectivamente. A veces
una vocal cuya calidad subyacente es desconocida tambin se transcribe con punto abajo.
Acento y tono
En la ortogra!a prctica, cuando una vocal lleva el acento ortogr!co [], signi!ca que es acentuada,
pero en los datos de Surez (Su), Diebold (RD, DT) y Evanini (KE), y en las reconstrucciones de protohuave, los acentos ortogr!cos indican tonos: el acento agudo [ ] = tono alto; el acento grave [ ` ] =
tono bajo; el acento circun2ejo [ ^ ] = tono descendente.
En los datos de zapoteco, nmeros sobreescritos despus de cada slaba indican los tonos. El nmero 1
denota el tono ms alto y 4, el tono ms bajo; la secuencia 41 despus de una sola slaba, por ejemplo,
indica un tono ascendente. En transcripciones de lenguas mixeanas o zapotecanas, una vocal seguida de
[] representa un ncleo silbico largo con interrupcin glotal, es decir, [a] es aproximadamente [aa].
En los datos de Radin, se escribe [] antes de la slaba (o slabas) con acento primario, y se escribe []
antes de una slaba con acento secundaria. Sin embargo, en el caso regular en que es la ltima slaba que
lleva el acento primario, se suprime el signo.

xix

Direccin del editor


Rolf Noyer
619 Williams Hall
Department of Linguistics
University of Pennsylvania
Philadelphia, PA 19104
rnoyer@babel.ling.upenn.edu

Presentacin Sinptica de Races y Reconstrucciones


ACH *c (*aa) (espaol)

BIEMB *mbimb

hacha | axe

fuego | fire

AJ, AJK *a-ha, ah-ka

[BUR] POR / BUR

base de demostrativo | demonstrative base

tacazonte (pez) | sea catfish

AJ, JAY *aha, *(a)ha-ye, *(h)aya (?) (mixe-zoqueano)

CHAJP *chpa (mayense)

derretir | to melt

comer rpido haciendo mucho ruido | to eat rapidly making a


lot of noise

AJA(J) *ahah(a)
s | yes

[AJK] AJ, AJK


base de demostrativo | demonstrative base

AJKY *ahk (mixe-zoqueano)


escupir | to spit

AJX *ahs
ruido de agua | sound of water

AK *aka
derecha (mano) | right (hand)

AL, LAY, LAKY *(a)-la-/-l-, *h-la-ye, *h-la-k


todava, otro; estar, haber | still, another; to be, for there to be

AMY *m
soar | to dream

AMY *m
pesado; sucio | heavy; dirty

AN *ana
mucho; una vez; slo | much; once; only

AP *apa (mixe-zoqueano)

CHAK , CHIEK *cka, *cik


axila | underarm

CHAK *cka (por difusin (< mixe-zoque))


carpintero (pjaro) | woodpecker

CHAK *cka (mayense occidental o zoque)


mala seal | bad sign

CHAK *cka
ombligo del pescado | fish navel

CHAMB *cmba (mayense occidental)


quieto | still (quiet)

CHAR *cra, cr
caerse; apretarse | to fall; to press upon

CHAT, CHET *cta, *cete


chaparra | type of tree

CHAW *cwa (totonaco)


atole | atole

CHAW *cwa
lagartija (tipo de) | lizard sp.

suegro o suegra (de una mujer) | womans father-in-law or


mother-in-law

CHECH *cece

AS *sa

CHECHECH *cece-cece

elote | corn-on-the-cob

buho | owl

AT, OT *ata, *oto

CHECHEN *cecene (mayense)

como | as, like

chechn | black poisonwood

-ATS *-ca

CHEJ *cehe (mayense occidental)

tiempo, vez | time, occurrence

mojarra | mojarra (fish)

AWAW *awawa (mixe oluteco o totonaco)

CHEJCH *cehce

achiote | annatto (tree)

dejar caer, tumbar | to drop, to fell vt.

AY *aya

CHEJK *cehke

pesado | heavy

despegar | to detach

BANG *banga (espaol)

CHEJMBAW *cehmba-wa

banquina | shoulder of a road

amanecer | dawn

tonto | idiot, stupid, silly

CHELEX *celese / *cilisi

CHIER *h-cir

abrir | to open vt.

llover fuerte | to rain hard, to pour rain

CHENCH *cence

CHIET *ci-t (zoque)

fuerza (hacer) | to force

roto, partido, descosido | torn, cracked, unstitched

CHENG *cenge

CHIJCH *cih-ci

empujar | to push

llorn | cry-baby

CHEP *cepe (cholano)

CHIJK *cihki (mixe-zoqueano)

flamear | to flame

hermano/a menor | younger brother or sister

CHEPEL, CHUPEY *cepele, *cpye (?) (mayense

CHIK *ciki

occidental)
herida (piel); pelar | broken or wounded (skin); to peel

CHEPU *cepn, *cepe-n (?) (mixe-zoqueano)


avispa roja y negra | red and black wasp

[CHET] CHAT, CHET


chaparra | type of tree

CHEWEL *cewele / *ciwili / *cawala


puchero, mueca | pout, sneer with the lips

CHI- *ci-(ci)
yuca | cassava, manioc

CHICH *cci
agrio | sour

CHIEJ- *cihcalmarse, dejar de llorar | to calm down, to stop crying

CHIEK *ck
mojarra blanca | yellowfin mojarra

[CHIEK] CHAK , CHIEK


axila | underarm

CHIEN *cin
dame! | give me (it)!

CHIEN *cin
piedrecita, cascajo | pebble, shard

CHIENG *cng
caracol de concha (clase) | periwinkle, conch

CHIEP *cip
bolsita | little bag

CHIEP *cip
color caf | coffee colored, light brown

CHIEPLAWY *cip-law
tarntula | tarantula

brincar | to hop

CHIK *ciki
cereipo (rbol) | cereipo (tree)

CHIKOMIT *ckmite (espaol)


robalo de aleta amarilla | yellowfin snook (fish)

CHIKOT *cikoto
lodo | mud

CHIL *cli (chontal de Oaxaca)


mojarra negra | black mojarra

CHIL *cli
aguja de atarraya | atarraya needle

CHILING *cihi-lingi
sierra (pez) | Pacific sierra (fish) [RN]

CHILIP *ci-lipi
regar | to water, to sprinkle

CHIN *cini (mayense)


mal desarrollado | underdeveloped

CHIN *cini (cholano)


platillo | cymbals

CHING *cingi
chinchorro | chinchorro (type of fishing net)

CHINGAY *cingaya
menor | younger, smaller, lesser

CHINKALY *cihi-kl, cini-kl


gorro | bonnet

CHINKWAK *cinikaka
pipa para fumar | pipe for smoking

CHINU *cini n
pajarito (pez) | halfbeak (fish)

CHIPIN *cipini (mixe-zoqueano)


tomate; enca | tomato; gum (anat)

[CHIR] TSAR / CHIR

CHUK *ck

bifurcado, a horcajadas | forked, split, astride

mezclar, p.ej. polvo con agua | to mix, e.g. dust with water

CHIS(A) *cisa (zapoteco del Istmo)

CHUK, CHU *c-k, *c (mayense (por difusin))

ardilla | squirrel

se dice | it is said (evidential particle)

CHIT *citi

CHUKUY *cky, *ncky

vagina | vagina

cosquillas (hacer) | to tickle

CHIW *ciwi

CHUL *cl (por difusin)

indeciso, dudoso | indecisive, doubtful

orinar | to urinate

CHIY *cyi (totonaco)

[CHU] TSO / CHU

ratoncito | mouse

encender | to light on fire

CHIY *h-cyi

CHUNCH *cnc

estornudar | to sneeze

asar | to roast

CHIYAM(B) *ciHamba

[CHUNCH] TSONTS / CHUNCH

rana | frog

chino, grifo | curly, curls

CHOK *cko (mixe-zoqueano)

CHUPTIY *cp-tiyi

hormiga | ant

jilguero | goldfinch

CHOM *cmo

CHUPY *cp

jarilla (planta) | hopbush

muela | molar tooth

CHOW *cewe

CHUPY *cp (mayense occidental)

carrizo | giant reed

llenar | to fill

CHUCH *cc (por difusin (< mixe-zoque))

[CHUPY] TSAPY

mamar | to suckle, to suck

mentn | chin

CHUCH *cc

[CHUT] TSOT / CHUT

brillar | to shine

sentado, sentarse | seated, to sit down

CHUCH *cc

CHUY *cy

lunar, mancha de nacimiento, sucio | mole, birthmark, dirty

malva (Malvaviscus sp.) | mallow (plant) [RN]

CHUCH *cc

CHUYUY *cyy

insecto hemptero | bug (insect type)

oso hormiguero | Northern tamandua (anteater)

CHUCH *cc

DAM *dma

ofrenda | religious offering

grande | large

CHUJ *ch

DONG *dongo (espaol)

pedir | to ask for

compaero, amigo | companion, partner, friend

CHUJCH *chc

[EJ] YEJ, EJ

chiflar | to whistle

se, all | that, there

CHUJKY *chk (cholano)

EN *ene

espejo | mirror

mangle colorado | red mangrove

CHUJPY *chp

ENCH *ence, *anc

tiburn | shark

haragn | lazy, idler

CHUJTY *cht (mixe-zoqueano)

EX *ese

desatar | to untie, to let loose

tacazonte (pez) | sea catfish

FIS *(s) (espaol)

IES *is, *so

sien; inteligencia | temple (body part); intelligence

pulga | flea

GAJP *kahpa-(wa)

IET *t

diez | ten

tierra | land, earth

GALAN *galana

IJ *ihi

rbol que tiene madera dura (tipo de) | hardwood tree sp.

fontanela anterior | anterior fontanelle

GATAPAN *gatapana

[IJ-] I-, IJ-

San Pedro Huilotepec | San Pedro Huilotepec

dos | two

GOJ *goho

IJK *hki

barracuda | barracuda

pinole; moler fino | pinole (ground toasted corn); to grind fine

I-, IJ- *i-, *ih- (*-pa-, *-ke-/*-ki-, *-ca-, *-mba-)

IJT *ihti (mayense)

dos | two

excremento | excrement

IEK *ik

IK *iki

soportar | to bear, to tolerate

hgado | liver

[IEK] IK, IEK

IK, IEK *iki, *ik

t | you sg.

t | you sg.

IEL *il

IMB *mbi

camote | sweet potato

carbn | coal

IEM *im

IND *indi; *n-indi

gemir, quejarse, bramar | to moan, complain, roar

flauta; msico | flute; musician

IEM *im

IND *indi

casa, nido | home, nest

desear (impersonal) | to want (impersonal verb)

IEN *in

IND *indi

venir | to come

gulabere | white cordia = English clammy berry

IEN *n

INDYOTS *i-ndco

permanecer | to stay

germen | germ, seed

IEN *in

IX *isi

aquel; all | that; there

dar asco | to nauseate

IEND *ind

IX *isi

aguantar; ayunar | to endure, resist; to fast

iguana | iguana

IEND *ind

[JA-] JO-, JA-

viento del norte; respiracin | north wind; breathing

aqu est, all est | here is, there is (voici, voil)

IEND *ind

JACH *hc (zoque)

parte carnosa del cuerpo | fleshy area of the body

deber dinero | to owe money

IEND *ind

JAK *haka-haka (mayense)

hincharse (como animal muerto) | to swell up (like a dead


animal)

abrir la boca | to open the mouth

IEP *ip
guayaba rosada | pink guava

JAKY, JUKY *ha-k, *h-k


despertarse; aparecer | to wake up vi.; to appear

JAL *hala
largo, alto, profundo | long, tall, deep

JAL *hala

JATY *hat

echar lumbre al horno | to light an oven fire

acercarse para calentarse | to draw near to warm oneself up

JALAK *halaka

JAW *hwa (mixe)

tronar | to thunder

ver, saber | to see, to know

JALANCH *halanc

JAW *hawa

arrancar, despedazar | to uproot, tear up

mentn | chin

JALAP *halapa

JAY *haya (zoque)

calvo | bald

caminar | to walk

JAMB *hamba

JAY *haya

espejismo | mirage

tejer (red, ropa) | to weave (net, clothes) [RN]

JAMIEN *ha-min

JAY *haya (mixe-zoqueano)

traer | to bring

consuegro | father-in-law of ones son or daughter

JAMY *ham, ham-m

JAY *haya(-ca)

lagarto; salamanquesa | large lizard, crocodile; gecko

nuevo | new

JAN *hana(-ki)

[JAY] AJ, JAY

ir a traer | to go to get

derretir | to melt

JA *hn

JAYAKY, JEYEK *hayak, heyeke (zoque)

cocer, maduro | to cook, ripe

escorpin (lagarto) | Mexican beaded lizard

JANCH *hanc

-JCH *hc, *c (zoque)

gotear | to drip, to leak [RN]

dar | to give

JANG *ha-nga

JEGRE *(hegre) (espaol)

quien, cual | who, which

sarape, cobija | blanket

JANG *hanga

JEL *hele (mayense occidental)

husped | guest

ropa | clothes

JANTS *hanca

JELEY *he-le-(ye)

lavar | to wash

encargar | to entrust, to commission, to order

JAANCH *haranc

JEN *hene (espaol)

hilo | thread

fin | end

JARAR *harara

JENG *henge

carcajada | loud laugh, guffaw

pandearse, doblarse | to sag, to warp, to fold over

JARONCH, RONCH *h(a)-ronc

JESKAL, PIXKEL *(skal) (espaol colonial)

chispea | to throw off sparks

fiscal (cargo en la iglesia catlica) | a traditional office in the


Catholic Church

JARY / JI *har / *hiri


destruido | destroyed

JAT *hata
esponjoso, mullido | soft, spongy

JAT *hata
tartamudear | to stutter

JATS *haca (zoque)


tocar el acordon | to play the accordion

[JEYEK] JAYAKY, JEYEK


escorpin (lagarto) | Mexican beaded lizard

JIENG *hing
bailar; leer | to dance; to read

JIENTS *hnc
llorar | to cry, to weep

JIE *hr

JONCH *hnc

tener, cuidar | to have, to keep

peinar | to comb

JIETAL *hit-la, *hitila (?)

JONDOK *hondoko / *hndk

ordenar | to order, to command

contraer | to contract, reduce in size

JIK *hiki (mayense)

JONDOT *ho-nd-o-to

cerrar la boca | to close the mouth

qu tal si | suppose that, even if

JILIND *hilindi

JONDY *hond / *hnd

despellejar | to skin, to flay

limpiar | to clean, to wipe

JIMB *hmbi (mixe)

JONGOK *hongoko (mayense occidental)

barrer | to sweep

levantar puados con los dos manos | to scoop up with both


hands

JIMB *himbi
tepehuaje (Leucaena pulverulenta) | great leadtree

JIN *hini
repartir | to distribute

JIND *hindi
tener punta | to be pointed

JININ *hinni
liso | smooth

[JI] JARY / JI
destruido | destroyed

JIW *hiwi
senos | breasts

-JNDY *-h-nd
regalado (ser) | to be given something

JO-, JA- *ho-, *haaqu est, all est | here is, there is (voici, voil)

JOJ *hho
toser | to cough

JOK *hoko, *ro-hoko


cortar lea | to cut firewood

JOK *hoko, *hoko-hoko


balancearse; culebra ratonera | to sway; elaphe (rat snake)

JOMB, OM *hombo / *homb, *ombo

JONGOY *hongoyo
hervir | to boil

JONTS *honco / *hnc


rayar | to draw a line on

JONTS / UNCH *h-onco / *nc


culebra listada | striped road guarder (snake)

JONTS, JONTSOTS *honco-(co) / *nc


ensear, guiar | to teach, to guide

[JONTSOTS] JONTS, JONTSOTS


ensear, guiar | to teach, to guide

JOR, OR *horo, Yoro


concha | seashell

JOR *horo / *hr


limar, raspar, afeitar | to file, scrape, shave (hair)

JOEL *horele (espaol)


paloma (pescado) | paloma (fish)

JORO *horoo
sorber | to sip

JOT *hoto
tomar aire ? | to suck in air ?

JOT *hoto (mayense)


piedra de afilar | sharpening stone

remar, mover agua, rozar | to row, to move water, to brush


lightly

JOTY *hot

JOMBOP *hombopo

JOTY *hot-hot

margarita (flor, un tipo grande de) | daisy (a large species of)

lechuza chica | barn owl

[JON] O / U, JON

JOW *howo

comprar; comprado | to buy; bought

decir | to say

llover | to rain

JOW *howo(-a)

KAJAMB *kahamba

hola! | hello!

tener dieta | to diet

JOW *howo

KAJCH *kahc

ah! | oh! ah!

morder | to bite

JOWY *hw

KAJCH *khc

hamaca, cuna | hammock, cradle

machete, macab del Pacfico (pez) | Pacific ladyfish

JOY *hoyo

KAJIEL *kah-il

llevar | to carry

madresal | black mangrove

JOYOK, OYOK *(h)oyoko (mixe)

KAJLANTS *ka-h-lanca

bola | ball

desperezarse | to stretch vi.

[JUK] JAKY, JUKY

KAJMBAT *kaha-mbata

despertarse; aparecer | to wake up vi.; to appear

manta religiosa | praying mantis

JUL *hl

KAJMBIEL *ka-h-mbil

frjol espada | Brazilian jackbean

avispa | wasp

JULUND *hlnd

KAJPKAY *kahpakaya (zoque)

pbilo | wick

epidemia | epidemic

JULY *hl

KAJW *kahwa

desplumar, despellejar | to pluck, to fleece

luna | moon

JU *hn (mixe-zoqueano)

KAK *kaka

rpido | rapid, fast

cacarear | to cackle (chicken)

JUNG *hng

KAL, KYAL *kala; *kla

arco (de flecha) | bow (for arrows)

anillo; recipiente | ring; container

JUP *hp

KALAW *kalawa

raspar | to scrape

quebradizo | brittle, fragile

JUR *hr

KALAY *ka(h)lya, *(h)lya

correcamino | roadrunner

norte | north

JURUR, JII *hrr, *hiriri

KALY *kal (cholano)

desgarrar, hacer una raja larga | to tear, to make a slit

eseperar, quedarse | to wait for, to stay

JUW *hw

KALY *kal

mudo | mute

renacuajo; lirio de agua | tadpole; water hyacinth

JUYUJ *hyh

KAMANG *kamanga

mareado, atarantado | dizzy, queasy, dazed

fuego | fire

KA- *ka-

KAMAY *kamaya

tema pronominal | pronominal base

fogn | small stove

KACH *kac

KAMB *kamba (mayense)

gallina ciega (gusano) | white grub worm

lado opuesto, el otro lado | opposite side, the other side [RN]

[KACH] KAJCH

KAMBAJ *kam-pha, *kem-pha

morder | to bite

KAJ *kaha
buscar | to look for

pueblo | village

KAMBAP *kambapa
tomar puados | to take handfuls

KAMBY *kamb, kambowo (?)

KAWAX *ka(h)-was

pez globo, botete | puffer (fish)

arriba | up, upward

KAMBYAK *kambka

KAWAY *kawya (espaol)

manta de la virgen | ivy-leaf morning glory

caballo | horse

KA *kan

KAX *ks (espaol colonial)

abeja, miel | bee, honey

bal, cajn | trunk, box

KAN *kana

KAY *kaya (mayense occidental)

igual, del mismo nivel | equal, on par

enojado; veneno | angry; venom

KAN *kana

KAY *kya

equivocarse | to be mistaken

salina | salty lowland

KANCH *kanci-

[KE-] KI- / KE-

reunir; recoger (agua) | to gather, to collect (water)

se; all | that (one); there

KANCH *knc

KECH *kce

cangrejo | crab

legaa | rheum, sleepydust, eye secretions

KANCHAM *kancma(-ya), *kncma, *kincima

KEJ *khe

remendar | to mend

sangre | blood

KAND *na-kanda

KEJCH *kehce

brazo | upper arm

ensear | to teach

KANG *knga

KEJW, KYAJW *kehwe, *khwa

piedra, testculo | stone, testicle

partir en dos pedazos | to split in two

KANGACH *kanga-c

KEK *keke

despertar vt. | to wake up, to rouse from sleep

labio leporino | harelip

KANTS *knca

KEL *kele (mayense occidental)

rojo | red

guardar | to guard, to watch over

KANTS *kanca

[KEMB] KYAMB, KEMB

chile | chili

izquierda (mano) | left (hand)

KAAW *karawa

KEN *kne

enano | dwarf

cargar (en la cintura) | to carry a load (at ones waist)

KATIX *katisi

KEND *knde

planta con frutita roja | a plant with a small red fruit

poner lodo | to cover with mud, to lay down mud

KATS, KACH *kca

KEP *kepe (mixe de Oaxaca)

mojado | wet

cortar incisiones | to make incisions

KATY *kat

KER *kere

pez, pescado | fish [RN]

cerezo | capulin cherry

KAW *kwa (mixe)

[KEY] KIY, KEY

guacamayo | military macaw [RN]

nueve | nine

KAWAK *kawaka (mixe-zoqueano)

KI- / KE- *ki- / *ke-

chicozapote | sapodilla [RN]

KAWAK *kawaka, *kahwaka


sur | south

se; all | that (one); there

KICH, NGICH, KUCHUJCH *kici, *ngici; *kcc


(mixe)
flaco, nio; chico | skinny, child; little

KICHEJ *ki-cehe
traer mal agero | to bring a bad omen

KIEJP *ki-h-p-
acompaar | to accompany, to be with

KIES *kis
perro | dog

KIJCH *kihci (zapoteco del Istmo)


pellizcar | to pinch

KIL *kli
cotorrita | parakeet

KIL *kili
enano (animal) | dwarf (animal)

KILIET *kilit, *kili-it (?)


profundo | deep

KILYAT *kelete, *kili-at (?)


zapote borracho | yellow sapote (tree)

KIND *kndi
fro | cold

KINIEK *kin-ik (mixe-zoqueano)


sal | salt

KI *kiriwi
pedacito | little piece, a bit

KIT *kti (zapoteco)


gallina | chicken, hen

KIX *kisi-kisi (mayense)


disentera | dysentery

KIX *kisi
sien | temple (body part)

KIX *kisi
mixe (etnia) | Mixe (ethnic group)

KIXTAN *kisi-tana, kihi-tana (?)


grilla, higuerilla | castor oil plant

KIXTYAN *(kitiano) (nhuatl < espaol colonial)


catrn | elegant dresser, gentleman

KIY *kiyi
tardar(se) | to delay

KIY, KEY *ke-Hi-(w)


nueve | nine

[KO-] KWA, KOqu; tema pronominal | what; pronominal base

KOCH *koc (mayense)


rasguar | to scratch

KOJ *kho
hermano o hermana mayor | older brother or sister [RN]

KOJCH *khc (mixe-zoqueano)


cortar | to cut

KOJKY *kohk
levantar | to lift

KOJLY / KUJLY *kohl / *khl


arrodillarse | to kneel

KOJ / KUJ *kohn / *khn


doblar | to fold

KOJNCH *kohnc
doblar | to bend vt.

KOKOK *koko-koko
con ojos claros | light-eyed

KOKY *koke
cinco | five

KOL *kolo
gorjear (voz del pavo) | to warble (turkey)

KOLAX *kolas
ronrn (rbol) | glassywood tree

KOLMI *(kolmiyo) (espaol)


muela | molar tooth

KOLONTS *kolonco
arrugar | to wrinkle

KOLOT *koloto / *klt


despedazar | to break into pieces

KOM / KUM *komo(-hc) / km(-hc) (mayense)


podado | pruned

KOMB *kombo
untar | to grease

KOMBALY *kombal (espaol (por difusin))


comadre/compadre | godparent

KOMOT *komoto
moco | snot

KO *ko-ne, *ka-ne

KOY *kyo (mixe-zoqueano (por difusin))

quizs | maybe

conejo | rabbit

KONCH / KUNCH *konc / *knc (zapoteco)

KOY *kyo

moler, machucar | to grind, to crush

doler | to pain

KONTS *konco

KOY *koyo

frotar | to rub

boca de oro (pez) | fish sp. [RN]

KOP *kopo

KOYOTY *koyote (espaol < nhuatl)

zapote negro | black zapote

coyote | coyote

KOS *koso

[KUCHUJCH] KICH, NGICH, KUCHUJCH

prestar | to lend

flaco, nio; chico | skinny, child; little

KOS *koso

KUJCH *khc

paludismo | malaria

caracol de mar | sea snail

KOS *koso (mixe-zoqueano)

[KUJLY] KOJLY / KUJLY

rodilla | knee

arrodillarse | to kneel

KOS *koso

[KUJ] KOJ / KUJ

porque, por qu? | why; why?

doblar | to fold

KOT *koto

KUJT *kht

despedazar | to tear into pieces

camisa para pescar | shirt for fishing

KOT *koto-(koto)

KUK *kk

cacaraquear | to cluck

enmohecerse | to become moldy

KOTIN *kotini

KUK *kk (mayense)

petatilla (culebra) | speckled racer (snake)

pjaro, ave | bird

KOTS *koco

KUL *kl (mayense occidental)

sonido como caminar en lodo (hacer un) | to make a sound like


walking in mud

bal de palma | chest made of palm

[KUM] KOM / KUM

KOTSOTS *kococo

podado | pruned

apretar entre los puos o en el puo | to clench in ones fist(s)

[KUNCH] KONCH / KUNCH

KOTY *kt

moler, machucar | to grind, to crush

muro | wall [RN]

KUR *kr (mixe-zoqueano)

KOW *kowo

zacua gigante | Montezuma oropendola

estrenar (una cosa hecha) | to break in, to use for the first time

KUT *kt-kt

KOW *kwo (mayense)

lechuza chica | barn owl

metate | quern, flat grindstone

KUY *ky

KOW *kowo

moreno | brown, swarthy

zacatn (tipo) | grass plant of the muhly type

KWA, KO- *ka, *ko-

KOWALY *kowal

qu; tema pronominal | what; pronominal base

mojarra charrita (pez) | graceful mojarra (fish) [RN]

KWACH *kac (nhuatl (por difusin))

KOX *kos (espaol colonial)

gemelos | twins

invlido | invalid

KWAJCH *kahc
pisar | to step on

KWAJKY *kahk

KYOL *klo

poner, tirar | to put, throw

ocote | pine tree

KWAK *kaka

LA- *la

araa | spider

ya, hace poco | already, just recently

KWAKY *kak

LAJ *laha

hervir | to boil

tragar | to swallow

KWAL *kala (mayense)

LAJK *lhka

hijo o hija | son or daughter

oreja | ear

KWALANG *kalanga / *kilingi (zoque)

LAJL *lahla

retiir, castaetear | to jingle, to rattle

sardina | sardine

KWAS *kasa

LAKOW *lakwo

sonido de pisadas (hacer el) | to make the sound of steps

guayaba | guava

KWEJ *kehe

LAKY *lk

cosa, algo, posesin | thing, something, possession [RN]

diente | tooth

KWEJCH *kehce

[LAKY] AL, LAY, LAKY

apretar | to press

todava, otro; estar, haber | still, another; to be, for there to be

KWET *kete

LAL *lala

dejar | to leave (behind), give up

colar | to strain, to filter

KWIER *kir

LAL *lala

correr | to run

grasos (de la carne de algunos animales) | fat (of certain


animals)

KWIK *kiki
rer | to laugh

KYAJP *khpa, khwa


espacio abierto | open space

[KYAJW] KEJW, KYAJW


partir en dos pedazos | to split in two

KYAJW *khwa
coa | hoe

[KYAL] KAL, KYAL


anillo; recipiente | ring; container

KYAMB, KEMB *kmba, *kembe (mayense)


izquierda (mano) | left (hand)

KYAT *kta

LALY *lal
volar (en aire) | to fly

LAM *lama
ro | river

[LAMB] LYAMB, LAMB


hondar | to sling

LAMB *lamba
orgulloso | proud

LAMB *lamba (mayense occidental)


calmarse | to calm down

LAMBY *lamb
recoger | to gather

mallero (madera para tejer atarraya) | rod (used in weaving an


atarraya)

LAN *lana

KYATS *kca

LANG *langa / *lingi

sesos | brain

moverse | to move vi.

KYATS *kca

LANG *langa

muy sucio | very dirty

retumbar | to echo, to thunder

rompevientos | windbreak, shelter

LANGY *lang

LENGEX *lengese

lamer | to lick

reclinarse | to recline

LANGY *lang

LEP *h-lepe

saltar, atravesar | to jump, to cross over

salir (p.ej. el arco iris) | to come out, appear (e.g. rainbow)

LAP *lapa

LEP, LIEW *lepe, *lih

relumbrar, dar relumbrones | to glitter, to flash

lisa chica | white mullet (fish)

LAPY *lap

LET *lete, *lc

lamer | to lick

poniente | west

LAPY *lap

LICH *lici

mancha en la piel | spot on the skin [RN]

picar | to bite, to sting

LAUNG *larng

LICH *-h-lci

delante, haca | in front of, towards

caer | to fall

LAS, LUX *lasa, *ls

LIE- *li-

medio seco | half dry

moler | to grind

LAS *lasa (espaol)

LIEK *lik

mecate | rope

venir | to come

LAT / LIT *lata / *liti

LIEND *lind

brillar | to shine

refregar | to rub, scour

LATIEK *law-tik

[LIEW] LEP, LIEW

Tehuantepec (ciudad) | Tehuantepec (city)

lisa chica | white mullet (fish)

LATS *la-ca / *li-ci

LIJK *lihki

tender en lnea horizontal | to spread out in a horizontal line

sobrepuesto | superimposed

LAWY *lw

LIJP *lihpi

tigre | jaguar

poner al borde (?) | to place at the edge (?)

[LAY] AL, LAY, LAKY

LIK *liki

todava, otro; estar, haber | still, another; to be, for there to be

regaar, reprochar | to scold

LEJ *lehe

LIL *lili

pie | foot

escama, cicatriz; tipo de lagartija | scale, scar; pastel tree lizard

LEJK *lhke

LIMB *limbi

abrir | to open vt.

tirar | to throw

LEK *le-ke

LINCH / LENCH *linci(-ci) / *lence(-ci)

algo | something

alinear | to line up vt. [RN]

LEM *hleme

LINCH *linci, *molinci

destripar | to gut, to diembowel

atarraya (tipo de) | fishing net (type of)

LEMB *lembe

LIND *lindi

arrear | to drive, to herd

caer | to fall

[LENCH] LINCH / LENCH

LIP *lipi

alinear | to line up vt. [RN]

relmpago; delgado | lightning; thin

LENG *lenge

LIW *liwi

verdad, recto | true, straight

yoyote | yellow oleander

LIW *liwi

LONGY *long

tierno, nio | tender, child

colgar | to hang vt.

LIX *lisi

[LONTS] LYONTS, LONTS / LUNCH

tirar | to shoot

yagual; faja | padded ring; girdle, band, strip

LIX *lisi

LOP / LUP *lopo / *lp (mayense o zapoteco)

roer | to gnaw

mojar | to soak, moisten

[LIX] LUS, LIX

LOP *lopo

casi, apenas | almost

hambre | hunger

LOJKY *lohk (mayense)

LOP *lopo

arrancar | to uproot, to extract

ciruela seca | dried mombin

LOJP *lohpo

LOP, LAP *lopo, *lapa

hongo; oruga chica | fungus; caterpillar

quintonil; ceiba | amaranth; kapok

LOJTY *loht / *lht

LOP, LOPY *h-lopo, *h-lop

agujerear | to make a hole in, to pierce

flotar | to float

LOK *h-loko

[LOPY] LOP, LOPY

grano | pimple

flotar | to float

LOK *loko (espaol)

LOT / LUT *loto / *lt

loco | crazy

hueco (?) | cavity (?)

LOK *loko (cholti)

LOTS / LUCH *loco / *lc (mayense occidental)

barbudo (pez) | bobo (fish) [RN]

pa | sharp point

LOKONTS *lokonco

LOX *ls

aflojar | to loosen

arrojar | to throw, to hurl

LOL *lolo

LOY / LUY *loyo / *ly

pozo (de agua) | well (for water)

blando, pliable | soft, pliable

LOL *lolo

LOY *loyo

nigua de playa | sea lavender

apodo de la gente de Santa Mara | nickname of people of


Santa Mara

LOLNGAN *lolo ngana


hormiga arriera (genus Atta) | leafcutter ant

LOM *lomo (espaol)


espinazo | backbone, spine

LOMB *lombo / *lmb


parado | standing

LONCH *lonc
aflojado | loose, loosened

LONDY *lond
recoger | to gather up

LONGOS *longoso
loma, colina | hill

LONGY *long
enrollar | to roll up (e.g. sleeves)

[LUCH] LOTS / LUCH


pa | sharp point

LUCH *lc
cocer en agua | to cook in water [RN]

LUK / LOK *lk / *loko


hundirse | to sink vi.

LUK *lk
cormorn | cormorant

LUM *lm
mitad, medio | half

[LUNCH] LYONTS, LONTS / LUNCH


yagual; faja | padded ring; girdle, band, strip

[LUP] LOP / LUP


mojar | to soak, moisten

LUS *ls

LYOW *lewe

cresta de gallo (flor) | foxglove (flower)

maz cocido para atole | corn cooked to make atole

LUS, LIX *lusu, *lisi

MACHET *macete (espaol)

casi, apenas | almost

machete; quijada | machete; jaw

[LUT] LOT / LUT

MACHOR *(maora) (espaol)

hueco (?) | cavity (?)

estril | sterile

LUW *lw (?)

MAJ *maha

pene | penis

ave acutico grande | large water bird

LUX *ls

MAJNCH *manc

tonina | dolphin

jalar | to pull

[LUX] LAS, LUX

MAJNGAL *mahngala

medio seco | half dry

[LUY] LOY / LUY


blando, pliable | soft, pliable

LYA- *lerecordar | to remember

LYAK *lka
chachalaca (ave) | chachalaca (bird)

LYAM *lma(-ska)
gaviln | hawk

LYAMB *lmba
abofetear | to slap

LYAMB, LAMB *lmba, *lamba


hondar | to sling

LYANTS *lnca
salobre | briny, brackish

LYAW *lwa
cualquier, tanto (como); cuando, hasta que | whatever, as
much as; when, until

LYAW *lwa
temporal | storm

LYAWY *law (espaol)


llave (de cerradura) | key

LYONG *lngo, *longo


gallina pelona | chicken breed having few feathers

LYONTS *lnco
todava hmedo | still moist

LYONTS, LONTS / LUNCH *lnco, *lonco / *lnc


(cholano)
yagual; faja | padded ring; girdle, band, strip

levantarse (olas violentas) | to rise up (violent waves)

MAK *maka
ven (imperativo) | come (imperative)

MAL *mla
cabeza; cargar en la cabeza | head; to carry on top of the head

MALAY *malaya
ojal! | God willing!

[MAM] MAMY, MAM


madre | mother

MAMOS *mamoso, *mama-oso (?)


caa | cane

MAMY, MAM *mam, *mama


madre | mother

MAMY, MA *mam, *man


toloache; rionina | jimson weed; beach morning glory

MA *mn
liebre | hare

[MA] MAMY, MA
toloache; rionina | jimson weed; beach morning glory

MANCHIEK *mancik
hierro, hacha, arado, crcel | iron, axe, plow, prison

MANGAL *mangala (qanjobalano o proto-maya)


medio madura (mazorca) | half-ripe (corn cob)

MANGIX *mangisi (zapoteco)


comal | clay griddle

MAPY *map, *mbepe (?)


sardina chica | small sardine

MASEY *maseya (espaol)


no importa; aunque | it doesnt matter; despite, although

MATIY *matiyi

MBALY / MBIL, PAJLY *mbal / *mbili, *pahl

muequita antigua de piedra blanca | old-fashioned doll made


of white stone

(mayense)
torcer, girar, hilar, desenredar | to twist, turn, spin, untangle

MATS *mca

MBA *mban

cama | bed

herrar | to brand

MATSAJT *macahta (nhuatl (por difusin))

MBAPY *mbap

pia | pineapple

tbano | black horse fly

MAX *ms (cholano)

MBAR *mbra

canoa | canoe

sabalote | shad (fish)

MAY *maya

MBARAK *mbaraka

acechar (para cazar) | to await (in hunting)

roncha | swelling (on the skin)

MAY *maya

MBAS *mbasa

fofo, blando | flabby, soft

cara, cuerpo, frente, costado | face, body, forehead, side

-MB *mba, *pa, *p

MBASAKY *(n-o)-mbasa-hak

ir | to go

nagual | nagual

MBAJ *mbaha

MBAT *mbata

quebrar, arar | to break, to plow

piojo | body louse

MBAJ *mbaha (chontal de Oaxaca)

MBAW *mbwa (espaol)

flor | flower

bal | trunk (receptacle)

MBAJ *mbaha

MBAWAPY *mbawap

axila | underarm

mapache | raccoon

MBAJIEL *mbah-il

MBAX *mbas

sabalote (pez) | milkfish

destrenzar, desenredar | undo (braids), untangle

MBAJK *mbhka

MBAY *mbaya

partir, repartir | to split

asustado | frightened

MBAJK *mbahka

MBEJL *mbehle

llenar un recipiente | to fill a receptacle

descrubrir, levantar | to uncover, to raise

MBAJY *mbahya-

MBEK / MBIK *mbeke / *mbiki

derrumbarse | to collapse

moverse mucho | to move a lot vi.

MBAK *mbaka (mayense )

MBEP *mbepe-pe

aleta (de pescado) | fin (of a fish)

temblar | to shake vi.

MBAKY *h-mbak

MBER *mbere

tiene hipo; eructar | to hiccup; to burp

ciruela dulce | sweet mombin

MBAKYOL *mbaklo

MBEROR *mberro

tepehuaje, tepeguaje | great leadtree

pez aguja | needlefish

MBALAS *mbalasa

MBET *mbte (mayense)

barrign | pot-bellied person

precio, caro | price, expensive

MBALON *mbalono (mayense)

MBEX *mbese

pinta (de animales) | striped (of animals)

ua(s) | nail(s) (of fingers or toes0 [RN]

MBEY *mbeye

MBOJ *(m)boho

mazorca | corn cob

piedra pomez | pumice stone

MBEY *mbeye

MBOJMB *mbohmbo / *mbhmb

boca, idioma | mouth, language

sonar el agua con los brazos (hacer) | to make splashing noises


with one's arms

MBICH *mbi-ci
a poco; todo (el tiempo) | really? all (the time)

MBIEL *mbil
rodar, enrollar(se) | to roll, to roll up

MBIEM *mbm(b)
casa, nido | house, nest

MBIJ *mbihi
darle eructacin (a un beb) | to burp (a baby)

MBIJOJ *mbihoho (espaol)


piojo, macab (pez) | bonefish

MBIK *mbi-ki
cargar | to carry (a load)

[MBIK] MBEK / MBIK


moverse mucho | to move a lot vi.

MBIKOKY *mbikok, pikok


hoja de noche, jaboncillo (rbol) | wingleaf soapberry (tree)

[MBIL] MBALY / MBIL, PAJLY


torcer, girar, hilar, desenredar | to twist, turn, spin, untangle

MBOK *h-mbko (mayense)


oler | to smell

MBOK *mboko / *mbk


abatirse | to swoop down

MBOL *mblo
temer | to fear

MBOLY *mbol
sale, levantarse (vapor, humo, polvo) | to come out or rise
(vapor, smoke, dust)

MBOLY *mbol
jurel, cocinero (pez) | green or blackfin jack fish, cocinero (fish)

MBOR / MBUR *mboro / *mbr


negro | black

MBOROTS *mboro-co
estrecho | narrow, tight; strait (n.)

MBOTS / MBUCH *mbo-co (*-hco) / *mb-c (*-hc,

*-ki)

poner juntos | to put together

MBIN *mbini

MBOX / MBUX *mbos / *mbs

encerrar algo entre las piernas | to hold something between


ones legs

brillo; lucirnaga, chispa | gleam; firefly, spark

MBIP *mbipi
lagartija | lizard

MBITIK *mbi(ti)ki (mayense)


cargar | to carry (a load)

MBIW *mbiwi
agujerear | to make holes in, to pierce

MBIW *mbiwi
hueva de bagre | catfish roe

MBIX *mbisi
acabar | to finish

MBIY *mbiyi
matar | to kill

MBOCH *mboc
cangrejo | crab

MBOY *mboyo
mejilla | buttocks, cheek

MBUJ *mbh
cargar en la nuca | to carry on the nape of one's neck

MBUJIEL *mbhil
amarillo | yellow

MBUL *mbl (mayense)


quemar | to burn vt.

MBUL *mbl
avispa | wasp

MBUR *mbr
ratn | mouse

[MBUR] MBOR / MBUR


negro | black

MBUTY *mbt(-ye) (mayense )


coser | to sew

[MBUX] MBOX / MBUX

MIEW *mi-h ( *mi-w)

brillo; lucirnaga, chispa | gleam; firefly, spark

veinte | twenty

MBUXAW, PIXAW *mbswa (por difusin)

MIK *miki (espaol)

pato | duck, mallard

mono | monkey

-MBY *mbi, *imbi

MIL *mili

acabarse | to end vi.

recoger uno por uno | to pick up one by one

MBYAL *mbla

MIL *mili (zapoteco del Istmo)

madre de cacao, cacahuananche | gliricidia tree

lisa | flathead mullet (fish)

MBYOL *mblo

[MINGIL] NGIL, MINGIL

ayudar | to help

enrollar, arremangar | to roll up, to roll up sleeves

MBYOTS *mbco

MIX *misi (chorti)

maz morado o pinto | blue or multicolored corn

chico | little

[MECH] MOCH, MECH

[MIXT] MIES, MIXT

parpadear | to blink

gato | cat

MEJ *mehe

MOCH, MECH *moco / *mc ; *mece (?) (mayense)

huevas (de pez) | roe (fish eggs)

parpadear | to blink

MEJCH *mehce (mixe-zoqueano (por difusin))

MOCH / MUCH *moc / *mc

pesado, pesadumbre | heavy, heaviness, sorrow

miedoso; asustadizo | fearful; nervous, skittish

MEJM *mhm(b)e

MOJK *mohko / *mhk (zoque)

abanicar | to fan

agacharse, estar boca abajo | to bend down, to be face down

MEXE *mese (zapoteco del Istmo)

MOJK / MUJK *mohko / *mhk

gero | light (skin, hair)

empollar | to brood, hatch

MEY *meye (mixe)

MOJK / MUJ *mohko / *mh(k) (mayense)

dormir | to sleep

cubrir | to cover

MEY *meye

MOJNGOL *mohngolo

pampanilla, taparrabo | loincloth

guila mexicana | red-tailed hawk

MIEK *h-mik

MOJY *mohyo

bajar | to go down

hmedo | humid, moist

MIEK *mik

MOK *moko

murcilago, mariposa | bat, butterfly

coleptero | beetle [RN]

MIEM *mim

MOK, MOKOK *mokoko

dueo | owner, proprietor

nublado | cloudy

MIEN *min (mixe-zoqueano/totonaco)

MOK *moko

venir | to come

esquilado, mocho | shorn, chopped off

MIER *mir

[MOKOK] MOK, MOKOK

sazonar; poner a madurar | to season, to flavor; to make ripen

nublado | cloudy

MIES, MIXT *mis (nhuatl (por difusin) )

MOLY *mol

gato | cat

extranjero | foreigner, outsider

MIET *mit

MON *monV-

enterrar | to bury

(prefijo nominalizador) | (nominalizing prefix)

MO *mn

MUCH, MUJCH *mhc

broca del maz | corn bug, weevil

diablo | devil

MONCH *monc

[MUCH] MOCH / MUCH

animal que faltan sus cuernos | animal missing its horns, a


pollard

miedoso; asustadizo | fearful; nervous, skittish

MONCH *monc
arrancar | to tear out, to pull out

MOND / MUND *mondo / *mnd


llenar (de slidos) | to fill (with solids)

[MUJ] MOJK / MUJ


cubrir | to cover

[MUJCH] MUCH, MUJCH


diablo | devil

[MUJK] MOJK / MUJK

MONG *mongo

empollar | to brood, hatch

atravesar | to cross, to go through

MUJKEJ *mhk-ehe

MONGOCH *mong-oc

lejos | far

sufrir | to suffer

MUJM *mhm / *mohmo

MONGY *mong

darle palmaditas | to pat

campo disparejo sin monte | uneven terrain

MUJY *mhri, *bihri (?)

MONTS *monco

cas cerrado(ojos en dormir) | almost closed(eyes in sleep)

medio cido, medio agrio | somewhat acidic or sour

MUJT *mht

MONTS, MONTSOTS *monco-co (maya occidental)

huipil | huipil, womans blouse

cerrar, juntar | to close, to join

MULY *ml

[MONTSOTS] MONTS, MONTSOTS

entrar | to enter

cerrar, juntar | to close, to join

MUM *mm

MOR *moro, *mbaha oro (?)

mosca | housefly

planta medicinal, murdago (?) | medicinal plant, Mexican


mistletoe (?)

[MUND] MOND / MUND

MOR *moro
mabuya (reptil) | mabuya (reptile)

MOS *moso-moso

llenar (de slidos) | to fill (with solids)

MUND *mnd (mixe)


ltimo hijo de una mujer | the youngest son (child ?) of a
woman

sonido de masticar (hacer) | to make chewing noises

MUNG *mng

MOS *moso

gatear | to crawl

caracol | snail (shell)

MUNG *mng (por difusin)

MOT *moto

tortilla con pescado | tortilla with fish

huito (rbol) | huito (tree)

MUNGUK *mngk

MOTS *moco

gavilancillo (ave) | American kestrel (bird)

agacharse, arrodillarse | to crouch down, kneel down

MUT *mutu

MOW *mwo (mixe de Oaxaca)

leer, escribir | to read, to write

chapuln | grasshopper

MUTY *mt

MOYOTS *moyoco

acercarse sigilosamente, cazar | to sneak up on, to hunt

corvina (pez) (?) | weakfish, croaker (fish) (?)

MUX *ms

MUCH *mc

dar seas de nacer (pollito) | to give indications of hatching


(chick)

bejuco (tipo de) | vine (type of)

MUX *ms

NAJPY *nahp(-ya)

avispa | wasp

vender | to sell

MUXE *(mue) (zapoteco del Istmo (de espaol))

NAKY *nk (zoque)

afeminado | effeminate

tuna | prickly pear cactus

[MUXIJ] MUXIJ(K)

NAL *nala

zapoteca | Zapotec

tepehuaje | great leadtree (or Mexican lead tree)

MUXIJ(K) *msihi

NALIL *nalili

zapoteca | Zapotec

sudor | sweat

MUY *my

NAMB *namba

girar algo en la boca | roll something around in ones mouth

albahaca | basil

MYAJTS *mhca

NAMB *namba

corazn, estmago | heart, stomach

ancho, doblado | wide, folded

MYAK *mka

NA *nan

cuchara (de jcara) | spoon (made of calabash)

cuachalalate (rbol) | cuachalalate (tree)

MYANTS *mnca

[A] NINE, A

parpardear | to blink

chico, nio | child

MYAW *mwa

NANCH *nnc

todo | all

otate | bamboo

MYAW *mwa

NANGWE *na-ngene

sauce | willow tree

achiote | annatto (tree)

NABIEMB *na(m)bimb

NAPAPY *napap

ligamento, tendn | ligament, tendon

alacrn | scorpion

NAJ *naha (zoque)

NAAX *(naraa) (espaol colonial)

cera negra | black wax (propolis)

naranja | orange

NAJ *naha

NAS *nasa

ms grande entre sus compaeros | largest or most important


group member

camarn de ro | river shrimp

NAJ *nah(a)-, *na-h- (?)


morfema en unos nombres de plantas | morpheme in certain
plant names

NAJIET *na-hit
trabajo | work

NAJK *na-hka
con | with

NAJNGOWY *na-hngw
comida, caldo | food, meal, soup

[NAJOY] NAY, NAJOY


seis | six

NAJP *nahpa
tambor | drum

AT *nta
ao | year

NATY *nt
sol, da | sun, day

NATY *nat
nombre | name

NAW *nawa
resto, exceso | remainder, excess

NAWIET *nawit
gente de Santa Maria (se usa en San Mateo) | people from
Santa Maria

NAWIJK *nawhki
papel | paper

NAX *nas (mixe)

[NCHIK] NTSAK / NCHIK

muchacha | girl

rechinar | to squeak, to creak

[NAXIEL] XIL, NAXIEL

NCHILIL *nci-kiwi-lili

rozar; milpa | to clear of shrub; cornfield

liblula | dragonfly

[NAXIEL] XIL, NAXIEL

[NCHILIL] NCHELEL / NCHILIL

rozar; milpa | to clear of shrub; cornfield

mal de ojo | the evil eye

NAY, NAJOY *na-Hi-, *no-w-Hi-

NCHIT *nciti

seis | six

angosto | narrow

NAY *naya

NCHIT *citi-ngyo

ensuciarse | to get dirty [RN]

raya (pez) | stingray (fish) [RN]

NCHAJK *nchka

NCHOM *ncmo

mapache | raccoon

pintar, ensuciar | to paint, to make dirty

NCHAR *ncra-ncra

NCHOPAL *ncpala (?)

langosta | locust

listn | ribbon

NCHEK *nceke

NCHO *ncr

abrir | to open

chupar | to suck on

NCHEKEK *ncekeke

NCHO *nc (?)

tambalearse | to wobble

madriguera | den, burrow

NCHELEL / NCHILIL *ncelele / *ncilili (chol)

NCHOT, NTSOT *ncto, *ncoto

mal de ojo | the evil eye

iguana macho | male iguana

NCHENCH *ncence

NCHOT *ncto

resplandecer | to shine, be radiant

gajo (de fruta) | segment (of citrus fruit)

NCHEREK *ncereke, *ncerak

NCHOW *ncewe (?)

viento del sur | south wind

desherbar | to weed (remove weeds)

NCHET *ncete

NCHUJ *nch

tibia | shin

vidrio | glass

NCHEW *ncewe (?)

NCHUJT *ncht

tonto | stupid, silly

cuayote (Gonolobus barbatus) | milkweed (plant)

NCHIEJTS *nchc

NCHUJT *ncht (cholano)

red | net

sentido (del pescado) | sense organ of fishes

NCHIEL *ncil

NCHUN *ncn

langosta (insecto) | locust (insect)

polipero | reef made by polyps

NCHIEL *ncil

NCHUPY *ncp (chontal de Oaxaca)

moler | to grind, to mill

canasta | basket

NCHIEP *ncip

NCHUY / NTSOY *ncy / *ncoyo

rodaballo (pescado) | turbot (fish)

abuela, ta, arrugarse, encogerse | grandmother, aunt, wrinkle,


shrivel

NCHIEP *ncip
acercarse | to approach

NCHIJNCH *ncih-nci
deformado, mal desarrollado | deformed, poorly developed

NCHUY *ncy
lagartija | lizard

ND- *ndomo

NDAP *ndapa

poder (impersonal) | to be able (impersonal)

abrojo (planta) | Jamaican feverplant [RN]

ND- *ndo- (-w, -m, -t)

NDARAR *ndarara / *ndiriri

terminar | to end, to finish

extender | to extend

ND- *nde, *nda

NDARY *ndar

no | not

dispersarse, esparcir | to disperse, to spread

[NDA-] NDU-, NDA-

NDASALY *ndasal

sanarse | to heal, to recover from illness

tejn (coat de nariz blanca) | coati (Nasua narica)

NDACH *ndac

NDAX *ndas

caer(se) | to fall

masticar; chicle | to chew; gum

NDAJ-, NDEJ- *ndah- (-wa, -ta, -na), *ndeh-

NDAY *ndaya

agarrar | to seize, to grab, to take

curar | to cure

NDAJCH *ndahc

NDAY *ndaya

pegar (encolar) | to stick, to glue

haca | toward

NDAJCH *ndahc

[NDEJ-] NDAJ-, NDEJ-

bejuco (tipo de) | vine (type of)

agarrar | to seize, to grab, to take

NDAJP *ndahpa (yucatecano)

NDEJ, NDYAM *ndhe, *ndma

quemarse | to burn vi.

basura | garbage

NDAJPA *ndahpaa

NDEJND *ndehnde

aplastar completamente | to crush completely

llevar (en la mano) | to carry (in hand)

NDAJPY *ndahp

NDEP *ndepe

perseguir | to pursue

sardina | sardine

NDAK *ndaka

NDEY *ndeye

extender | to extend

volver | to return

NDAKAWY *ndakaw

NDIEK *ndk

espiar, indagar | to spy, to investigate

culebra; aguja; viga | snake; needle; beam

NDAL / NDIL *ndala / *ndili

NDIEM *ndm

dar vueltas | to turn (something) over or around

querer | to want, to like

NDAL *ndala

NDIJCH *ndihci

picar | to sting, to bite [RN]

callarse | be or keep quiet

NDALAL / NDILIL *ndalala / *ndilili

NDIJCH *ndihci

dar vuelta(s) | to turn around

euphorbia (planta) | spurge (plant)

NDALALUCH *ndala-lc / *ndl-lc

NDIJK, NDUJK *ndihki, ndhk (?)

liblula | dragonfly

collar | necklace

NDAMAS *ndama-sa

NDIJK *ndihki

largo, grueso | wide, thick

rabihorcado, fragata | magnificent frigatebird

NDAND *ndanda

NDIKIL *ndikili

duro, firme | hard, firm

chamuscar | to scorch

NDAP *ndapa-ndapa

[NDIL] NDAL / NDIL

mariposa | butterfly

dar vueltas | to turn (something) over or around

[NDILIL] NDALAL / NDILIL

NDOR *ndoro

dar vuelta(s) | to turn around

roncar | to snore

NDIP *ndipi

NDOR / NDUR *ndoro / *ndr

espigar | to glean

pantanoso; lodo | swampy; mud

NDIW *ndwi

[NDOROK] NDOROP, NDOROK

sombra (de persona); cuatro ojos (pez) | shadow (of person);


four eyes (fish)

rea convexa o cncava de tierra | convex or concave area of


land

NDIX *ndisi

NDOROP, NDOROK *ndoro(-po, -ko)

lea | wood (firewood)

rea convexa o cncava de tierra | convex or concave area of


land

NDIX *ndisi
dedo | finger, toe

NDOJ *ndoho (mayense occidental)


punzante | stabbing, sharp

NDOJCH *ndohc / *ndhc


muy espeso; cicatriz | very thick; scar

NDOJKY *ndhk (maya yucateco < mixe-zoqueana)


cortar; reventar | to cut, to burst

NDOK / NDUK *ndoko / *ndk


voltearse | to turn around, turn over

NDOK *ndoko
atarraya; pescar | atarraya (fishing net); to fish

NDOKOP *ndokopo
hoyo, depresin en la tierra | hole, depression in the ground

NDOKY *ndk
hipar | to hiccup

NDOL / NDULY *ndolo / *ndl

NDOT *-h-ndoto
polvo | dust

NDOTOT *ndoto-to
viento | wind

NDOTYAM *ndotma
zancudo blanco | white mosquito

NDOX / NDUX *ndos / *nds


cuchichear | to whisper

NDOY *ndoyo
chupar | to suck, to absorb

NDOY / NDU- *ndo-yo / *nd-(y, -h)


fro (p.ej. el caldo); fresco | cold (e.g. soup); cool, fresh

NDOYOTS *ndoyo-co
hoyuelo, cicatriz | dimple, scar

NDO-, NDOO- *ndo-ro- (-c, -hc)


arruinar, perder, olvidar | to ruin, to lose, to forget

amarrar con algo; red, membrana | to tie with something; net,


membrane

NDU-, NDA- *nd-, nda-

NDOLY *ndol-ndol

[NDU-] NDOY / NDU-

resbaloso | slippery

fro (p.ej. el caldo); fresco | cold (e.g. soup); cool, fresh

NDON *ndno

NDUJ *ndh

popollote, popoyote (pescado) | popoyote (killifish species)

lizo de telar | hemp thread for weaving

NDOND *ndondo

NDUJ *ndh

terminar | to finish

moho | mold, mildew

NDOP *ndopo (zapoteco (por difusin))

[NDUJK] NDIJK, NDUJK

sanarse | to heal, to recover from illness

jcara (de bule) | pot (made of gourd)

collar | necklace

NDOP, NDOPOY *ndopo-(yo)

[NDUK] NDOK / NDUK

aplastar | to crush

voltearse | to turn around, turn over

[NDOPOY] NDOP, NDOPOY

NDUKUK *ndkk

aplastar | to crush

arder, irritar | to burn, to irritate

NDUKY *ndk

NEM *neme

mar, laguna | sea, lagoon

bueno | good

NDUKYAM *ndkma

NEY *neye

arco iris | rainbow

propriedad | property

NDULY *ndl-ndl

NG-, NGE-, NGI- *ngV-; ng-

blando | soft

que, cuando, como; donde | which, when, how; where

[NDULY] NDOL / NDULY

NGAJ *ngaha

amarrar con algo; red, membrana | to tie with something; net,


membrane

sagrado, importante, grande | sacred, important, large

NDULY *ndl
sapo (pescado) | frogfish

NDU *ndn
sombra (de objeto), enramada, casa | shadow (of object),
shaded in branches, house

[NDUR] NDOR / NDUR

NGAJK *nghka (mayense)


amargo | bitter

NGAL *ngala
comprar | to buy

NGALY, NGOLY *ngal, *ngol


moverse | to move vi.

pantanoso; lodo | swampy; mud

NGAMOS *ngomoso (espaol)

NDUTY *(n)tt, *ndt

horqueta; resortera | Y-shaped prop; slingshot

pescado boca de oro | fish sp.

[NDUX] NDOX / NDUX

NGA *nganewe; *ngan


beber; borracho | to drink; drunk

cuchichear | to whisper

NGAN *ngana (mayense)

NDYAK *ndka

dulce | sweet

hablar | to speak

NGAN *ngana

[NDYAM] NDEJ, NDYAM

cntaro | pitcher

basura | garbage

NGAP *ngapa

NDYAND *ndnda

cosechar | to harvest

hierba | grass, scrub

NGAR *ngara(-ca, -wa) / *ngiri(-ci, -wi)

NDYOJ *ndho

gastado, viejo | worn-out, old

hurfano; mueca (juguete) | orphan; doll

NGAW *ngawa

NDYOJK *ndhko

cangrejo intruso | hermit crab [RN]

comejn | termite

NGAY *ngaya (mayense)

NDYOJK *ndhko

pagar | to pay (for)

eco | echo

[NGE-] NG-, NGE-, NGI-

NDYOKAJTS *ndko-kahca

que, cuando, como; donde | which, when, how; where

palo mulato, copalcahuite | copal tree, white copal

NGEJL *ngehle

NDYOW *ndewe

descubrir | to uncover, discover

morir; enfermo | to die; sick

NGEL *ngele

NEJ *hnhe

estar | to be (used to form continuous aspect)

bueno | good

NGELET *ngelete-ya

NEK *neke

apurarse | to hurry

nen, infante | baby, infant

NGEY *ngeye
oir | to hear

[NGI-] NG-, NGE-, NGI-

NGON *ngono

que, cuando, como; donde | which, when, how; where

tuna, pitahaya | prickly pear, strawberry pear

[NGICH] KICH, NGICH, KUCHUJCH

NGO *ngon

flaco, nio; chico | skinny, child; little

NGIEL *ngil
sanguijuela (insecto); arador (arcnido) | blister beetle; itch
mite

NGIEL *ngil
aguate | prickle

NGIL, MINGIL *ngili

retorcer | to twist

NGOR *ngoro
escarbar un poco | to scratch lightly

NGOROR *ngororo
gemir (animales) | to groan (animals)

NGOS, NGOX *ngoso, *nat na-ngoso

enrollar, arremangar | to roll up, to roll up sleeves

de fiesta, da de fiesta | having to do with a holiday, holiday


day

NGILYOP *ngili-opo

NGOT *h-ngoto, *ha-ngoto (mayense)

avispa de arena | sand wasp

NGINIY *giniyi (espaol)


pltano | banana

NGIX *ngsi
garrapata | tick (animal)

NGIX *ngisi
arbusto muy duro y flexible | bush sp., very hard and flexible

NGO *ngo
no | not

NGOCH *ngoc
contestar, casarse | to answer, to marry

NGOJCH *ngohc
sacar puados | to remove in handfuls

llegar | to arrive

NGOT *ngoto, *mono-ngoto


bastn | staff, pole

NGOT *ngoto
vbora de coral | coral snake

NGOTS *ngoco
morro, gia (rbol) | calabash tree

NGOW *()-ngowa (*-hc)


cambiar; seudo | to change; pseudo-, false

NGOX *ngos / *ngs


morder | to bite

NGOX *ngos (por difusin)


perdiz | partridge

NGOJCH *ngohc

[NGOX] NGOS, NGOX

pegarse | to stick, to adhere

de fiesta, da de fiesta | having to do with a holiday, holiday


day

NGOJNG *ngoh-ngo / *ng(h)-n(g)


gemir | to moan

NGOJRY / NGUY *ngohr / *ng(h)r


inclinar; cabecear de sueo | to bow, bend; to nod in sleep

NGOL *ngolo
frotar | to rub

NGOLOS *ngoloso / *ngls (cholano)


con ruido quebradizo | with a brittle noise

[NGOLY] NGALY, NGOLY


moverse | to move vi.

NGOMAJ *ngomaha
alacrn | scorpion

NGOY *ngyo
lagartija | lizard

NGOY *ngoyo
suplicar | to plead

NGUCHIEL *ngcil (cholano)


presidente | president

[NGUN] NGOJNG
gemir | to moan

NGUUX *ngrs
guachinango | snapper (fish)

[NGUY] NGOJRY / NGUY


inclinar; cabecear de sueo | to bow, bend; to nod in sleep

NGUX *ngs

NIEJK *nhk

trtola | mourning dove

ojo | eye

NGUY *ngy

[NIEK] NIK, NIEK

patizambo | knock-kneed

cuello | neck

NGUY *ngy

NIENG *ning, *ni-ng

tortilla (chica como tamalito) | tortilla (small, like a little


tamale)

casa, lugar; donde | house, place; where

NGWA *nga
no | no

NGWAJNG *nghnga / *ngihngi


golpear | to hit, to strike

NGWANG *nganga
liso, sin cabello | smooth, without hair

NGWAP *ngapa
despellejar, pizcar | to skin, to peel, to pick (harvest)

NGWAR *ngara
mugroso; moreno | dirty; dark-skinned

NGWATY *ngat
articulacin | joint, articulation

NGWAX *ngas (zapoteco meridional)


codo | elbow

NGWAY *nga-ye, *ngo-k


no | no

NGWECH *ngece
langosta | locust (?)

NGWEJN *ngwehne
soplar para chispear | to blow on to make sparks

NGWET *ngete, *ngta


sacar o ensear (la lengua) | to stick out (one's tongue)

NGWEX *ngese
caspa | dandruff

NGWIEJN *nghn
ardilla | squirrel

NGWYAL *ngwla
canas | gray hair

NGWYAN *ngna
araa roja | red spider

NGWYAT *ngta
ceniza, cal | ash, lime

NIER *nr
mangle (negro, botoncillo) | black mangrove

NIE *nir
fuerte, musculoso | strong, muscular

NIJPUK *nihi-pk
pochote, ceiba (rbol) | kapok tree

NIK, NIEK *niki, *nik


cuello | neck

NIMAL *nimal (espaol)


animal | animal

NIN *nini
jejn | biting midge, sand fly, no-see-um

NINE, A *nine, *na (espaol)


chico, nio | child

NIPILAN, NIPINAJ *nipinaha, *nipilna


gente | people

[NIPINAJ] NIPILAN, NIPINAJ


gente | people

NIT *niti
palma (rbol) | palm tree, palmetto

NIW *nwi
lengua | tongue

NIW *niwi (espaol)


nigua (insect) | chigoe flea

NO- *no- (-k, -po, -co, -mbo)


uno | one

NOJ *noho
esposo, marido | husband

[NOJTY] NUJTY / NOJTY


robar | to steal

OK *nko
hurao, tmido | shy, timid

OL *nlo, *nolo (?)


por qu; razn | why; reason

OLY *n-ol ?

NTSOM *ncomo / *ncm

mueca (juguete) | doll

cortar | to cut

NOT *nto

NTSOPY *h-ncop / *h-ncp

jalar | to haul, to pull

brotar, asomar | to sprout, to appear

OW *newe soko (mixe-zoqueano)

NTSOR *ncro

tejer (cerco) | to weave (a fence)

ladrar | to bark

-NTAJ *(na)-na-taha

NTSOT *nco-to

mujer, esposa | woman, wife

cortar | to cut

NTSA- *nc-na, *nc-ma, *nc-wa

[NTSOT] NCHOT, NTSOT

tibio, un poco caliente | tepid, warm

iguana macho | male iguana

NTSAJ *ncha (mayense)

NTSOW, TSOW *ncowo, cowo

chicle | chewing gum

alga | algae

NTSAJ, SAJ *ncaha, *saha (?)

[NTSOY] NCHUY / NTSOY

dar en el blanco, atinar | to hit the mark, to hit upon

NTSAJR *ncahra
cimpis | centipede

NTSAJT *ncah-ta
pegar (adherir) | to stick (make adhere)

NTSAJTS *ncahca
enlodar | to put or get mud on

NTSAJY *ncahya (cholano)


hmedo | moist, humid

NTSAK / NCHIK *ncaka / *nciki


rechinar | to squeak, to creak

NTSAKWAY *ncakaya / *ncikiyi


chueco | crooked, bent

NTSAL *ncala / *ncili


agujerear, hacer hoyo | to pierce, make a hole

NTSANTS *ncanca
crujir, crepitar | to crackle

NTSARAR *ncarara / *nciriri


rechinar, crepitar | to creak, squeak, crackle

NTSOJCH *ncohc
aullar | to howl, to shriek

NTSOJKOY *ncohkoyo
encogerse, descomponerse | to shrink, shrivel, decompose [RN]

NTSOJLY *ncohl / *nchl


inclinado | sloping, leaning

NTSOJNTS *ncohnco
friolento | sensitive to cold

abuela, ta, arrugarse, encogerse | grandmother, aunt, wrinkle,


shrivel

NUJTY / NOJTY *nht / *noht


robar | to steal

NUNCH *nnc
muchacho | boy

NUW *nw-e
l, ella | he, she, him, her, it

NUY *ny (?)


balancearse | to swing

[OIY] OY, OIY


rana trepadora | Mexican tree frog

[OJK] UJ / OJK
bicho, pjaro | bug, (small) bird

OJP *ohpo
lizo del telar | warp (of weaving on a loom)

OJTY *ht
escarbar | to scrape

OJW *ohwo
ah! oh! | oh!

OK *Yoko (mayense)
coyol | coyol palm

[OK] YOJK, OK
coyuntura | joint (of the body)

OKAS *o-kasa
estrella | star

OKWATS *o-kca
suegro, suegra | father-in-law, mother-in-law

OKY *ok

OP *opo

nube | cloud

roble | oak

OL *Yolo / *Yl

OP *opo

batir | to beat, to whisk

hoja | leaf

OL *olo / *l

OPAS *op-asa

olote; espiga | corncob; spike or ear of corn

totomostle | corn husk

OLAJTS *o-lhca

OR *oro

hueso | bone

meter el dedo para limpiar o quitar algo | to clean out or pull


out with a finger

OLAM *olma
caa de azcar | sugarcane

OLAMBY *o-lamb
ala(s) | wing(s)

OLY *ol
atar; anudar | to tie; to make a knot

OM *mo
bejuco de camote | sweet potato vine [RN]

[OM] JOMB, OM
remar, mover agua, rozar | to row, to move water, to brush
lightly

OMB *ombo

OR *Yoro
ruido (hacer) | to make a noise

OR *Yoro
roncador (pescado) | surf fish, yellowfin croaker

[OR] JOR, OR
concha | seashell

[OROJ] WARAJ, OROJ


hoyo | hole

OS *oso
maz | corn, maize

[OT] AT, OT

huevo | egg

como | as, like

[O] U / O

OW *wo

pene | penis

grasa (de animales) | animal fat

O / U, JON *on / *n,*h-ono

OX *s

comprar; comprado | to buy; bought

pitahaya | pitaya, strawberry pear

ONDYATS *o-ndca

OXUP *osp (mixe-zoqueano)

cabello | hair

maana | tomorrow

ONG *(h)ngo

OXUT *o-st

fruto | fruit

ancho | pattern (for sewing)

ONG *ongo(-ongo)

OY, OIY *o-Hi (?), *o-wiyi (?)

derramarse | to spill

rana trepadora | Mexican tree frog

ONGWIEJTS *o-ngihc

[OYOK] JOYOK, OYOK

noche | night

bola | ball

ONIJ *o-nihi

PA- *p-a- / *p--

carne | meat

ONTS *onco
mecapal; tripas, moco, pus, suciedad | headband; tripe, snot,
pus, filth

ONTS *Yonco
pelcano | pelican

tema del demostrativo para personas | demonstrative base for


human referents

PACH *pac
impulsar | to propel, to drive

PACH *pac (yucatecano)


chachalaca (ave) | chachalaca (bird) [RN]

PACH *pac (mixe-zoqueano (por difusin))

PAL *pala

lagartija | lizard

cerrar; arrear | to close; to herd

PADRU *padron (espaol)

PAL *pala

Salvadora (genero de culebra) (?) | patchnose snake (?)

silla | seat

PAJ *paha

PALANGAN *pala-ngana

gritar | to shout

vasija, cazuela | pot, pan, casserole

[PAJ] PAKY, PAJ

PALAT / PILIT *pa-lata / *piliti

zapato, huarache | shoe, sandal

ruido agudo repetido | sharp repeating sound

PAJ KUK *paha kk

PALIEL *pal-l

estrellamar | starfish

caoba | mahogany tree

PAJCH *pahc

PALY *pl

llano | plain (flatland)

coa | pole (farm tool)

PAJK *pahka

PAMB *pampa

acostar boca arriba | to lay down face up

renovar | to renew, to renovate

PAJKY *pahk

PAMBY *pmb

eructa, tiene reflujo | to burp up (something), to have reflux

cachimbo (rbol) | senna or cassia (tree)

PAJKY *pahk

PA, PANDY *pan, *pand

rama (de rbol) | branch (of a tree)

omplato; hombro | shoulder blade; shoulder

[PAJLY] MBALY / MBIL, PAJLY

PAAJT *panhta, *pohn-na-ta (?)

torcer, girar, hilar, desenredar | to twist, turn, spin, untangle

PAJP / PIJP, POJ(P) *phpa / *pihpi, *poh(p)o


penca, viga, estaca | stalk, beam, stake

PAJTSATS *pahcaca
cresta de aves | birds crest

PAJTY *paht
cojn | cushion

PAJTYAM *pahtma, *na-pahtma (mayense < mixe-

tarde (despus del medioda) | afternoon

PANCH *panc
peludo (animal); podrido (madera) | shaggy (animal); decayed
(wood)

PAND / PIND *panda / pindi


acuar, atorar | to wedge, shim, jam, block open

PANDY *pand
pudrirse | to rot

zoqueano)
guaje | calabash tree [RN]

[PANDY] PA, PANDY

PAK *paka (mixe-zoqueano)

PANEL *(panele) (espaol)

fuerte, duro, crudo, vivo; despertar | strong, hard, raw, alive; to


awaken

PAK *paka (zoque)


pescar con red | to fish with a net

PAKAL *pakala
travesao de madera | crossbeam (wooden)

PAKAW *pakawa
nacimiento de agua | source (for a spring of water)

PAKY, PAJ *pak (chicomucelteco)


zapato, huarache | shoe, sandal

omplato; hombro | shoulder blade; shoulder


panela | unrefined brown sugar

PANG *panga
corteza, cscara | bark, shell [RN]

PANG *panga-na
vaco | empty

PANG *panga
silla | chair

PANTS *panc
frer | to fry

PAP *papa

PAX *pas (mixe)

sonar | to sound, to ring

hachear | to chop

PAP *papa

PAX *pas

balancearse | to swing, to sway

hastiado | bored, sated

PAR *para

PAY *paya (nhuatl (por difusin) < espaol)

sarna | scabies, mange

pauelo | handkerchief, neckerchief

PAR *para

PAY *paya (mayense (por difusin))

cortar (a lo largo) | to cut (lengthwise)

zorrillo listado | hooded skunk

PAAJ *parah(w)a (por difusin)

PAY *paya

cacto (tipo de) | cactus sp.

cinco negrito (planta) | Spanish flag, West Indian lantana

PARAS *para-sa

PAYATS *payaca

granulado | grainy, granulated

desperezar, estirar | to stretch

PARAT *parata

PAYIJCH *paHi-hci

resoplar, bufar | to pant, to snort

reprender, maltratar | to scold, to abuse

PASAK *pasaka

PEJ, PUJ *pehe, *ph (?)

frondoso, melenudo | leafy, shaggy

dar una palmada o sonido agudo | make a clap or sharp sound

PAT *pata (mayense occidental)

PEJK *pehke

bravo | fierce, brave

atizar (el fuego) | to stoke (a fire)

PATAJ *pa-taha

PEJP *pehpe

pez sierra | Pacific sierra (fish) (?)

tonto; estpido | fool, stupid

PATANTS, PATYANTS *pa-tanca, pa-tnca

PEJP / PIJP *ph-pe / *phpi

greudo | disheveled (hair)

acostar (cosa larga) | to lay or place long object

PATAY *pataya

PEK *peke (zoque, totonaco)

tirado | thrown down, lying on the ground

hombro | shoulder

PATEY, PATY *pat(-ye)

PEND *pende (mixe-zoqueano)

chico, feo | little, ugly

apretar | to press, to squeeze

PATIER *patir

[PEP] PYAP, PEP

mezquite | mesquite

imitar (la voz) | to imitate (a voice)

PATIET *patit, *patiti

PER *pere

solanum (bejuco) | nightshade (vine) (?)

asomarse | to lean out, to appear

PATOJ *pa-toho

PEEX *perese

patizambo (animales) | knock-kneed (animals)

vulva | vulva

PATS *paca

PET *pete (zoque)

exprimir | to squeeze; to wring water

trenzar | to braid

[PATY] PATEY, PATY

PEX *pese (mayense)

chico, feo | little, ugly

medir | to measure

[PATYANTS] PATANTS, PATYANTS

PEY *peye

greudo | disheveled (hair)

llegar | to arrive

PAWAL *pa-wala (mayense occidental)

PEY *peye

redondo | round

amenazar | to threaten

PICH *pici (por difusin)

PILAW *plawa

semilla de algodn | cottonseed

cangrejo saramuyo (torito del mar) | Gulf ghost crab (Ocypode


occidentalis) [RN]

PICH *pici
gusto, placer | like, pleasure

PIEJND *pihnd (espaol)


mal de pinto | pinta (skin disease)

PIEJW- *pi-ihmedio (dulce) | somewhat (sweet)

PIEJW *piho (mixe oluteco)


chicozapote | sapodilla

PIENG *ping
decir | to say

PIENTS *pinc
mascar | to chew on

PIER *pir
sembrar | to plant, to sow

PIES *pis
matraca chupahuevo | giant wren (bird)

PIETS *pic (mixe (en parte))


ciruela amarilla (Spondias mombin) | yellow mombin

PIEW *pih
sacar (lquido) | to remove (liquid)

PIEW *pih
robalo (pez) | snook (fish)

PIJKOY *pihkoy (espaol)


cuclillo | squirrel cuckoo (bird)

[PIJP] PAJP / PIJP, POJ(P)


penca, viga, estaca | stalk, beam, stake

[PIJP] PEJP / PIJP


acostar (cosa larga) | to lay or place long object

PIJT *phti (zapoteco)


epazote; cempaschil | epazote; marigold

PIKIL *pikili
nenfar lila | water lily

PIL *pili
huamuchil (guamchil) (rbol) | Madras thorn (tree) [RN]

PIL *pili
doblarse, hacer una curva | to bend, to curve vi. [RN]

PIL *pili (espaol)


pozo seco | gravel pit

PILIET *pilit
voltearse boca abajo | to turn upside down

[PILIT] PALAT / PILIT


ruido agudo repetido | sharp repeating sound

PILIX *pilisi
animal enano | dwarf animal

PIN *pini
apagarse | to go out, be extinguished

PINAWAN *p-nawan
en medio | in the middle

PIND *pindi
barro blanco (tipo de) | white clay (a type of)

[PIND] PAND / PIND


acuar, atorar | to wedge, shim, jam, block open

PING *pingi
sudar | to sweat

PIP *pipi
flauta | flute

PIP *pipi
arbusto (tipo de) | bush (type of)

PITI-OY *piti-oyo (?)


saltapared gallinita | white-breasted wood-wren

PIW *piwi (mixe-zoqueano)


desmotar, cardar, despepitar | to remove seeds, to card

PIX *pisi
cobija | blanket

PIX *pisi
purulento | purulent, having pus

[PIXAW] MBUXAW, PIXAW


pato | duck, mallard

PIXICH *pisici (zapoteco)


tejn (coat) | coati

[PIXKEL] JESKAL, PIXKEL


fiscal (cargo en la iglesia catlica) | a traditional office in the
Catholic Church

PIXKIL *pisi-kili
rbol parecido a nance | tree similar to the nance

PIY *piyi (espaol (por difusin))

POLAT *(plato) (espaol)

gallina | chicken

el plato | plate

PIYACH *piHac (zapoteco del Istmo)

POLATS *pola-ca

ciruela colorada | red mombin

mortero, molcajete | mortar, molcajete

POCH *poc

POLONG *polongo (cholano)

palabra, mensaje | word, message [RN]

erupcin (de piel) | skin eruption, rash

POCH / PUCH *poc / *pc

POLOS *poloso

nudo | knot

abrir los ojos | to open ones eyes

[POJ(P)] PAJP / PIJP, POJ(P)

POLY *pol / *pl

penca, viga, estaca | stalk, beam, stake

cortar, tronchar, pizcar | to cut, to break off, to pick (e.g. fruit)

POJ *poho

POM *pomo (mixe-zoqueano (por difusin))

sacar agua | to remove water

copal | copal

POJ *poho

POMAX *pomas

tortuga chica | small turtle

cocer en agua con sal | to cook in salt water

POJ *poho (mixe-zoqueano)

POMBOY *pomboyo

cadera | hip

esponjado, hinchado | spongy, swollen

[POJ] POJT, POJ

PONCH *hponc

anoche | last night

POJCH *phc
tapar | to cover, to block up

POJK / PUJK *pohko / *phk (mayense occidental)


echar, meter algo dondesea | to throw, to insert

POJKUR *poho-kr / *ph-kr


armadillo | armadillo

POJ *poh-noscuro | dark

POJNG *phngo
sapo | toad

POJP *phpo (cholano (< zoque))


tenate | palm basket

POJT, POJ *t() a ph-to


anoche | last night

POJTANG *pohtanga
iguana verde | green iguana

POJTS *pohco (mixe)


viruela; sagrado, de Dios | smallpox; holy, of God

POKY / PUKY *pok / *pk


cuatro | four

POL *polo
spero | rough (in surface texture)

olas grandes del mar | large sea waves [RN]

PONG / PUNG *png(-s) / *pongo-so


jorobado | hunchbacked

PONG *pongo
garza | heron

PONGY *pong
cubrir, tapar | to cover, to stop up

PONON *pono-no
torito del mar (chico) | spiny sand crab, spiny mole crab [RN]

PONONG *ponngo
amontonar | to pile up, to accumulate

PONSO *(ponsoa) (espaol)


veneno | venom

POP *ppo (mixe-zoqueano)


espuma | foam

POP *popo
pulmones | lungs

POPOJ *popoho
apestoso (como putrefaccon) | stinking (like rotting animal)

POPOX *popos (mixe-zoqueano)


espuma | foam

POPOX *popos
piedra pomez | pumice stone

POR / BUR *poro / *br

PUJ *ph (mixe-zoqueano)

tacazonte (pez) | sea catfish

lavar un poco | to wash a little

POR *poro

[PUJ] PEJ, PUJ

tenir amarrado con cosa ancha | keep tied with something wide

dar una palmada o sonido agudo | make a clap or sharp sound

POR, POROR *poro-ro

PUJCH, PUCH *p(h)c (mayense)

cubrir (con trapo, papel) | to cover (with a rag or paper)

espalda | back (body part)

PORAND *poranda (espaol)

[PUJK] POJK / PUJK

pltano (de Castilla) | banana

echar, meter algo dondesea | to throw, to insert

[POROR] POR, POROR

PUJK *phk (mixe-zoqueano)

cubrir (con trapo, papel) | to cover (with a rag or paper)

desprender un pedazo | to break off a piece

POROS *poroso / *prs

PUJT *pht (mixe-zoqueano)

crujir; cartlago | to crunch; cartilage

descoser, cortar fruta | to unpick (sewing), to cut fruit

POS *h-poso, *pupuso (espaol)

PUK *pk(-k)

descolorarse | to go pale, to lose color

abrazar | to hug, to embrace

POSOK *posoko

PUKY *pk (mixe-zoqueano)

matorral | scrubland

pluma(s) | feather(s) [RN]

POSOLY *posolo-so, *posol (nhuatl (por difusin))

[PUKY] POKY / PUKY

cal | lime (substance)

cuatro | four

POT *poto

PUL *pl (mayense)

spero | rough, bumpy

arder, picar | to burn, to sting, to bite

POT WIT *potV-witi

[PUMB] PUMP, PUMB

zopilote | vulture

bule | gourd, squash

POTS *poco

PUMP, PUMB *pmp (mixe tapachulteco, zoque de

colocar una cosa redonda | to position a round thing somewhere


[RN]

Copoya, tojolabal)
bule | gourd, squash

POTS *poco-(c)

PUNCH *pnc (mixe de Oacaca)

empezar | to begin

blando | soft

POTSOTS *poco-(h)co

PUNG *png

desarreglado, desmedido | messed up, disproportionate

chacal, pihua | crayfish

POTY *hpo-t

[PUNG] PONG / PUNG

abrirse (flor), partirse | to open (flower), to break

POTY *pt (mayense (por difusin))


talaje | tick (animal)

POWY *pw (mixe-zoqueano/totonaco)


horno | oven

[PUCH] POCH / PUCH

jorobado | hunchbacked

PUP *pp
tirar; arma | to shoot; weapon

PUP *pp
vejiga | bladder

PUP *pp (mixe-zoqueano)

nudo | knot

soplar | to blow

[PUCH] PUJCH, PUCH

PUTY *pt

espalda | back (body part)

perro | dog

PUTY *pt
muy duro | very hard

PUW *pw, *pH (?) (mixe-zoqueano/totonaco)

RANCH *rnci (espaol)

capullo, botn | bud, sprout

rancho | estate, range (for cattle)

PUW *pw (totonaco)

[AND] SARAND, AND

nuera | daughter-in-law

resbalar | to slip

PUY *py

ANG *ranga

gavilancillo, cerncalo chitero | American kestrel (bird)

hacer | to do; to make

-PY *p

RANTS *ranca

ir | to go

coladera | strainer

PYA- *pe- / *pi-

[RANTSATS] TSATS, RANTSATS, YATSATS

acostarse | to lie down

zarzas; comezn, cosquillas | bramble; itch, tickle

PYAK *peka

AP *rapa

ocho | eight

mensajero | messenger

PYANG *pnga

RAPAP *rapapa / *ripipi

zancudo | mosquito

esparcir, regar | to spread, to water

PYAP, PEP *ppa, *pepe

AT *ata

imitar (la voz) | to imitate (a voice)

separar, extender | separate, spread out

PYAT *pta

RAW, RUW *rawa, *rw

monte, bosque | forest, woods

soso | bland

PYATS *pca (por difusin)

RECH / ICH *rece / *rici

tortilla | tortilla

pinto | striped, spotted

-OJ / -UJ *(a)-ro-ho- / *(a)-r-h-

EKEN *ekene

tres | three

ralo, abierto | thin, sparse, open (vegetation)

[-UJ] -OJ / -UJ

EKOL(Y) *rekol, *rekolo

tres | three

hondura en la orilla del mar | depression on the beach

RA(J) / IJ *ra-(ha), (*ra-wa, *rh-nca) / *rihi

RENCH *rence

alumbrar, limpio; madrugada; blanco | to illuminate, clean;


dawn; white

deshacerse en pedacitos | to fall to pieces

RAJR *rh-ra
caliente | hot

RAK *raka
ruido de la matraca | sound of a rattle

AMB / IMB *ramba / *rimbi


viga | beam

RAMB, AMBY *ramba, amb


separado, abierto | separated, open

[RAMB] ROMB / UMBUP, RAMB

ENG *renge
cojear | to limp

[ICH] RECH / ICH


pinto | striped, spotted

IEJT *riht, rht


escoger | to choose

RIEND *rind
despeinado | uncombed, in a mess (hair)

RIE *(riera) (espaol)

glotn | glutton

ayudante del mayordomo | assistant to the steward in a


religious festival (mayordomo)

[AMBY] RAMB, AMBY

[IJ] RA(J) / IJ

separado, abierto | separated, open

alumbrar, limpio; madrugada; blanco | to illuminate, clean;


dawn; white

IMB *rimbi

ROS *roso

tostar | to toast

descolorido | pale

[IMB] AMB / IMB

RUJCH *rhc

viga | beam

tacao, mezquino | stingy

IMBOS *rimboso

[RUJK] RUJK / ROJKY, REJK

lucero del alba, estrella del alba | the morning star, Venus

tocar; tentar, palpar | to touch; to feel (out), to palpate

RIN *rini

RUJK / ROJKY, REJK *rh-/roh-k; *reh-ke

delicado | delicate

tocar; tentar, palpar | to touch; to feel (out), to palpate

IN *rini

UK *k

polen de la espiga | plant pollen

campanilla | little bell

IW *riwi

[RUMBUP] ROMB / UMBUP, RAMB

pene | penis

glotn | glutton

IX *risi

RUNG *rng

delgado | thin

provocar conflicto | to provoke a confict

IX *ris-si

RUW *rw (mayense occidental)

limpio | clean

bagre | catfish

OJP *r-oh-po

[RUW] RAW, RUW

constelacin Tres Maras | Orion's Belt (constellation)

soso | bland

ROJPY *rohp

SAJ *saha

tropezar | to trip, to stumble

decir | to say

ROJPY *rohp

[SAJCH] XUTY, SAJCH

mover, tocar, rozar | to move, touch, brush against

flor de nio (rbol) | jacquinia (tree)

ROK *h-roko

SAJKY *shk (mayense < mixe-zoqueano )

nadar | to swim

medicina | medicine

OK *roko

SAJN *sahna

moler el chocolate | to grind chocolate

entumecido, adormecido | numb, having fallen asleep (a limb)

ROMB / UMBUP, RAMB *rombo / *rmb-p,

SAJP *shpa

ramba

glotn | glutton

[RONCH] JARONCH, RONCH


chispea | to throw off sparks

ROND *rondo / *rnd

semilla, grano de maz | seed, corn kernel

SAJPAT *sahpata
cocoyuche | avian flea or louse

SAJPY *sahp

colgar | to hang

poner algo en los dedos con destreza | to place dexterously in


one's fingers

RONON *ronono

SAJRAK *sahraka

blando y masticable (alimentos) | soft and chewy (foods)

tortillas medio cocidas | half-cooked tortillas

ROPOP *ropopo / *rpp

SAJTY *saht

esparcir (cosas granuladas) | to spread (granular substances)

arrimarse | to move over, move out of the way vi.

ROPY *rop

SAKAL *sakala

frgil | fragile

caerse, bajarse, desprenderse | to fall down, to come down, to


come loose

SAKAMB *sakamba

SAR TIT / XU TIT *sara- (*sra-) / *sr- (-titi)

rollo | roll, something rolled up

hormiga (una clase chica) | species of small ants

SAL *sala

SARAND, AND *sa-randa, *randa

spero | rough

resbalar | to slip

SAMARO, SOMBORON *samaron, *somborono

SAREL, SAUEL *sarele, *sarawele (espaol)

(espaol)
arisco, silvestre; varicela | wild, untamed; chicken pox

SAMB *samba
tentar | to feel (out)

SAMBAL *sambala / *simbili


alisar (con la mano), acariciar | to smooth out (with the
hand), to caress

SAMBAMY *sambamb
calabaza | gourd

SAMBAY *sa-mbaya
largo y encorvado | long and curved (thing)

[SAMBY] TSAMBY, SAMBY


soltar | to let go, let loose

SAMPAY, SANAPAY *sana-pya


coyote | coyote

[SANAPAY] SAMPAY, SANAPAY


coyote | coyote

SANAT *sanata

pantalones | pants

[SAUEL] SAREL, SAUEL


pantalones | pants

SARY *sar
dispersarse, alborotarse | to disperse, to be disturbed

SAS, SOS *sasa, *soso


cecear | to lisp

SATAT *satata
mover algo en plano | to move something (planar motion), to
slide

SATS *saca
espina | thorn, spine

SATSANDY *sacand
dos veces | two times

SATY *sat
adivinar, predecir | to predict, foretell [RN]

SAWISEN, SEBESEND *(sawisende) (espaol y

pitahaya | pitaya, strawberry pear

zapoteco del Istmo)


Juchitn de Zaragoza | Juchitn (city)

SANG *sanga

SAY *saya

lavarse la cabeza | to wash ones head

filtrar | to filter

SAP *sapa

[SEBESEND] SAWISEN, SEBESEND

agarrar | to seize, to take in ones hand

Juchitn de Zaragoza | Juchitn (city)

SAP *sapa

SKIN *(eskina) (espaol)

algodn, lana, borrego | cotton, wool, lamb

oblongo, rectangular | oblong

SAP *sapa

SOJ *soho

grano | pimple

ua de gato (rbol) | catclaw acacia (tree)

SAPA *sapan (zoque)

[SOJKY] SOK, SOJKY

zapote amarillo | canistel or white zapote

enganchar; ponerse ropa | to hook, to hook together; to get


dressed

SAPAW *sapawa
bostezar | to yawn

SAPY *sap
dar, soltar | to give, to let go of

[SAR] SAR TIT / XU TIT


hormiga (una clase chica) | species of small ants

SOJNDY *sohnd
sacar | to remove

SOJTS *sohco (mayense)


barba (o bigote) | beard (or mustache)

SOK, SOJKY *soko / *sk, *sohk (mayense)


enganchar; ponerse ropa | to hook, to hook together; to get
dressed

SOK, XIEK *soko / *sk, *sik (mayense)

SOPOP *sopopo / *spp

rebuscar, pepenar | to search through or go through things

caer roco | to fall (dew)

SOKOL *sokolo

SOR *soro

concavidad, algo cnico | concavity, cone-shaped object [RN]

pequea (piedra) (?) | small (stone) (?) [RN]

SOKOMB *soko-mbo

SO *soro

hacer un lazo | to make a lasso

ronronear | to purr

SOKONTS *sokonco

SOS *soso

viga (inclinada del frente del techo) | diagonal front roof beam

sonarse la nariz | to blow ones nose

SOKY *sok

SOS *soso

ser dicho | be told, be said

tortuga marina | sea turtle [RN]

SOL *solo / *sl

[SOS] SAS, SOS

tieso; reforzar | rigid, stiff; to reinforce

cecear | to lisp

SOL *solo-solo (mayense)

SOTOT *sototo

ir de un lado a otro | to go from one side to another

rozar | to graze, brush against

SOLOL *sololo

SOTY *sot

entristecerse | to grow sad, to grieve

frotar | to rub

SOLOP *solopo

SOTY *sot

salpicar | to sprinkle

delito, pecado | crime, sin

SOM *somo

SOW *sowo

incensar | to cense

puerco | pig

SOMB, SOMOM *sm(b)o(-mbo)

SOW *sowo

cubierto (tierra por nube, ojos de ciego) | covered, clouded over


[RN]

ponerse (pantaln) | to put on (pants)

SOMBY / XUMBY *somb / *smb


moler; piedra pmez | to grind; pumice stone

[SOMOM] SOMB, SOMOM


cubierto (tierra por nube, ojos de ciego) | covered, clouded over
[RN]

SO *son (espaol)
canto | singing

SOND *sondo
trepar a un rbol | to climb a tree

SONDOT *sondoto
enredo (falda) | traditional skirt, enagua

SONG *songo
teir | to dye, to stain

SONONG *sonongo / *snng


amontonar | to pile up, to accumulate

SOP *sopo
humo | smoke

SOX *ss
hierba | grass

SOY *soyo
fruncir, hacer una mueca | to frown, to knit one's brow; to
grimace

SOY *soyo
sedimento | sediment

TA- *ta
ya, desde, todava, vez etc. | already, since, still, time, etc.

TA *t-a
partcula de desplazamiento | motion particle

TACH *tc
alcanzar | to catch up with, to reach

TACH *tc (zoque de Oaxaca)


hicaco | cocoplum

TAJ *taha
mujer, esposa | woman, wife

TAJ / TIJ *taha-taha / *tihi-tihi

TANG *tanga (mayense occidental)

palpitar; brillar | to palpitate; to shine

crecer | to grow

TAJ *taha (mayense (en parte))

TANGY *tang

motmoto, pjaro reloj | motmot (bird)

barriga | belly

TAJIEN *tah-in

TAP *tapa

maz amarillo | yellow corn, maize

lama | moss, green slime, mold

TAJK *thka

TAP *tapa

piel; despellejar | leather, skin; to flay

cortar (fruta del rbol) | to cut or pick (fruit from a tree)

TAJK, TAJKY *thka, thk

TAP *tapa

hacer | to make, to do

aletea | to flap (wings)

TAJKW *tahka

TAPIN *tapini

quemado (por el sol) | sunburned

pez sierra | Pacific sierra (fish) (?) [RN]

[TAJKY] TAJK, TAJKY

TAPY *tap (zoque)

hacer | to make, to do

verruga | wart

TAJT *tahta (cholano)

TAR *tara

sacudir (por ej. para limpiar) | to shake clean

negro | black

TAK *taka

TARANG *taranga

ingle | groin

grueso | thick, tough

TAKY *ta-k

TARAP *tara-pa / *tiri-pi

pasto que comen las bestias (tipo de) | fodder plant eaten by
horses

ancho | wide

TAKY *tak
sapo | toad

TAL *tala
sucio; desechos | dirty; residues

TAL *tala
pedir (en casamiento) | to ask for (in marriage)

TALY *htal
rpido (al hablar) | fast (-speaking)

TAM *tama
necesitar | to need, to require

[TAM] TYAM, TAM


despacio | slowly

TA *tan
pedir | to ask for

TANAKY *tanak
lechuza grande | large owl

TANANTS *tananca
amontonar | to pile

TARAY *taraya (espaol)


atarraya | atarraya (fishing net)

TAS *tasa
sonido de pisadas (hacer el) | to make the sound of footsteps

TASAJ *tasaha
tajar | to slice

TAT *tta
mangle blanco | white mangrove

TAX *tas
destrenzar, despeinar | to unbraid, to undo (hair)

TAY *ta-ya
pasto para animales (?) | fodder, hay (?)

TEJCH *tehce
demenuzar, pulverizar (maz) | to pulverize (corn kernels)

TEJK *tehke (zoque)


desdoblar, extender | to unfold, to stretch out, to spread

TEJKWEL *tehkele ?
antiguo | ancient

TEJPEY *tehpeye / *tihpeye


batea | trough

TEK *teke

TIET *t(i)-it

caporal, pez pelona | corvina (fish)

abajo | under, down

TEK *tke

[TIJ] TAJ / TIJ

verde, plido | green, pale

palpitar; brillar | to palpitate; to shine

TEN, TEND *tene, *tende

TIJEI *(tiheri) (espaol)

caerse (pelo, fruta, hoja) | to fall off or out (hair, fruit, leaf)

ave fra, tutupana, ave zancuda | gray plover, grey-necked


wood-rail (bird)

TEP *tepe
ondear, moverse debido al viento | to ripple; to move in the
wind

TIJK *thki
gaviota | seagull

TER *tere

TIJP *tihpi

retumbar, eructar | to rumble, to belch

sealar | to mark, to point out

TERAL *t-rala

TIJT / TUJT *tihti / *tht

viento atravesado | crosswind

lastimar | to hurt, to injure

TET *tete

TIJT *thti

padre, pap | father [RN]

piojo de gallina, cocoyuche | chicken body louse or avian louse

TEY *teye, *te- (mixe)

TIK *tiki

tender | to hang (out, up), to spread

sonido repetido (hacer un) | to make a repeating sound

TEY *teye (zoque)

TIKIMB *tikimbi

hermano menor | little brother

doblar | to fold

TIEJT *tht

TIL *tili

camino | road, way

flecha, arpn | arrow, harpoon

TIEK *tk

TIL *tili

cerro | hill

brillar | to shine vi.

TIEK *tik

TILAY *ti-la-ye

raya | stripe

antes, hace tiempo | before, some time ago

[TIEL] TY-, TIEL

TIM *tmi

en | in

ayer | yesterday

TIEL *til

TINCH *tinci (yucatecano)

tamal | tamale

derramarse | to spill, spill out

TIEMB *timb

TING, TIN *tingi, *tini

infectarse | to get infected

ceidor del telar | belt for a loom

TIEN *tin

TIP *tipi

hambre, miseria | hunger, want, misery

rabn | tailless

TIEN *tin

[TIP] TUPY, TIP

enfermedad del ojo | eye disease

subir, crecer | to rise up, go up, to grow vi.

TIEND *tind

TIINCH *tirinci

deslizarse; canalito para regar


irrigation channel

TIER *h-tir
vomitar | to vomit

| to glide or slide; small

gaviota | seagull

TIT *ti(ti)-titi
flamear mucho | to flame a lot

TIT *titi

TOKOMB *tokombo

orina | urine

desafilado | dull, without a sharp edge

TITIEM *titm

TOKOTS *tok-co / *tk-c

frijol | bean

corto | cut off (adj.)

TIWAE *tiware

TOL, TUL *tolo / *tl

carpintero cheque (ave) | gold-fronted woodpecker

quedarle muy grande (ropa) | to fit very big (clothing)

TIX *h-tisi

TOLONG *tolongo

muy salado | very salty

salpicadura, ruido de salpicadura | splash, splashing sound

TIX *tisi-tisi

TOLONTS *tolonc

jilguero (canario chico) | lesser goldfinch (bird)

ampollarse | to blister

TIXAR *tisra

TOLOS *toloso

albahaca | basil

burbujear, levantarse ampollas | to bubble, to blister

TIXE *tisere (espaol colonial)

TOLY *tol

tijeras | scissors

golpear | to knock, to strike

TIXUM *tism (por difusin)

TOMB *tombo-no

camarn | shrimp

poste | post, pole

TOCH *h-toc

TOMB, TOPY *tmb, top (zapoteco)

tropezar | to stumble

maguey | agave

TOJ / TUJ *toho-toho / *th-th

TOMBIJT, TAMATY *mat, *mbihti

incitar, azuzar | to incite, to provoke

barriga | belly

TOJCH *tohc

TOMBOP *tombo-po

picotear, picar | to peck at, bite, sting

sobresalido | protruding

TOJKOJCH *tohkhc

TOMBY, TOMB *tomb / *tmb

gusano | worm

volcarse; cucharn | to get tipped over; ladle

TOJLY *tohl

TOMBY *tomb / *tmb

boca arriba, poner algo boca arriba | face up, to place face up

cuerda de una guitarra | guitar string

[TOJP] TYOJP, TOJP

TOMIEN *tomin (espaol)

tuerto | one-eyed, missing an eye

dinero | money

TOJOK *to-h-ro-ko

TON *tono-tono / *tn-tn

cojo (ser), renco, cojea | to be lame, to limp

pedazos (hacerse) | to fall to pieces

TOJT *tohto

TONG *tongo / *tng

doblar la pierna o las piernas | to bend ones leg or legs

vaciar | to empty

TOK *tko / *tk

TONG *tngo

gota; gotear | drop; to drip

ombligo | navel

TOK *toko-toko

TONG *tongo

cloquear | to cluck (chicken)

asa | handle

TOK *toko (zapoteco del Istmo)

TONGOR *tongo-ro

higo grande | fig

encorvado, curvo | bent over, hunched, curved

TOK / TUK *toko / *tk (mixe-zoqueano)

TONGOY *tongo-yo

cortar, hacer dao | to cut, to injure

chueco, curvado | twisted, bent, curved

TONGWIW *tongiwi

TSAJTS *cahca / *cihci (cholano)

gaviln pescador | osprey [RN]

enjuagar | to rinse

TONGY *tng

TSAK *caka

enganchar | to hook, to attach

guanacaste | elephant ear tree

TOR *toro

TSAK *caka (por difusin)

suena las tripas | to rumble (stomach)

muslo, mudo | thigh

TOROK / TUUK *toroko / *trk

TSAKAK *cakaka

cacarear | to cackle or crow (chicken)

malacate | spindle

TORONG *torongo

TSALANG *calanga

inclinado, de lado | bent over, sideways

encorvado (cuernos) | curved (horns)

TOROP *toropo

TSALAS *calasa / *cilisi

arroyo | gully, stream

sobresalido | protruding

TOROTS *toro-co (cholano)

TSAMB *camba

impedido (en la mano, pierna, etc.) | disabled (in a limb)

morder | to bite

TOS *toso

TSAMBY, SAMBY *camb, *samb

mirasol, girasol | sunflower

soltar | to let go, let loose

TOSOS *tososo

TSAMBY *camb

pavonea | showing off, strutting

caulote | bastard cedar

TOT *toto

TSANDY *cand

mdula, tutano | marrow

golpear, aplanar | to strike, to flatten [RN]

TOTY *tot

TSANTS *canca

cadera | hip

calentar | to heat

TOW, TOWY *tow

TSAPAJ *ca-pha

parejo; tamao | even; size

grueso | thick

TOW *towo

TSAPAJCH *capahc (mixe-zoqueano)

pene | penis

len | lion, bobcat

[TOWY] TOW, TOWY

TSAPAL *ca-pala

parejo; tamao | even; size

echar (lodo, mezcla) | to lay (mud, mix)

TOX *tos

[TSAPAPY] TSAPY,TSAPAPY

raspar, rascar | to scrape, to scratch

liso; resbaloso | smooth; slippery

TSAJ, TSOY *caHi, *coHi (?)

TSAPY,TSAPAPY *cap; *capap / *cipipi (zapoteco)

bonito | pretty

liso; resbaloso | smooth; slippery

TSAJ *hcha

TSAPY *cap

masa de maz | corn dough

mentn | chin

TSAJK *cahka

TSAR / CHIR *cara-w (-ra) / *ciri-w (-n, -ra)

atar, amarrar | to tie

bifurcado, a horcajadas | forked, split, astride

TSAJKATS *cahka-ca (mixe-zoqueano/totonaco)

TSATS, RANTSATS, YATSATS *caca; *ya-caca,

cielo | heavens, sky

TSAJLY *cahl
desprender | to break off, to detach

*ran(ca)-caca / *rincici (mixe-zoqueano)

zarzas; comezn, cosquillas | bramble; itch, tickle

TSATS *caca (chol)

TSONTS / CHUNCH *conco / *cnc

informal | uncertain; irresponsible

chino, grifo | curly, curls

TSAY *caya

TSONTSOK *conco-ko / *cnc-k, *nconco-ko

rbol grande (tipo de) | large tree sp.

arrugarse, encogerse | to shrink, wrinkle vi.

TSOJ *coho

TSOP *copo-ho, *copo-ci

jugar | to play

ensuciar; sucio | to dirty; dirty

TSOJCH *chc / *chc (mayense)

TSOP *copo

chupar (el dedo, un caramelo) | to suck (finger, candy)

capullo | bud (of a plant)

TSOJTY *coht (mixe zoqueano)

TSOROP *coro-po

aplastar, estrujar | to squeeze out, to crush out

ovalado | oval-shaped

TSOK *coko

TSOROTS *coro-co / *cr-c

dar cooperacin, dar su cuota | to cooperate, to share

delgado en el medio | thin in the middle

TSOK *coko-coko

TSOY *cor

enjuagar la boca | to rinse the mouth

regresar | to return, to come back

TSOK *coko-coko

TSOT / CHUT *coto / *ct

especie de gira | gourd-bearing vine

sentado, sentarse | seated, to sit down

TSOKOL *cokolo

TSOTS *coco

ensuciar | to dirty

agalla; cicatriz | gill; scar [RN]

TSOKOL *cokolo

TSOTY *hcot; *cot (mixe-zoqueano)

hoyo | hole

rezumar; ano | to ooze; anus

TSOKOR *cokoro-ye

[TSOW] NTSOW, TSOW

gemir, quejarse (animales) | to moo, to complain (animals)

alga | algae

TSOL *clo (chontal de Oaxaca)

TSOX *cos

garza | heron

garza | egret, heron

TSOLOL *cololo / *cll

TSOY *coyo / *cy

tomar lquido por un tubo, sorber | to drink through a tube, to


suck in

hundir, bajar, absorber | to sink, go down, absorb

[TSOY] TSAJ, TSOY

TSOLOMB *colombo

bonito | pretty

sobresalido | protruding

TUCH *tc (por difusin)

TSOLOS *coloso / *cls


sobresalido, encima | protruding, on top

TSOLY *col, *-h-colo


punzar, apualar | to puncture, pierce

TSO / CHU *con / *cn


encender | to light on fire

TSONGOL *congolo / *cngl

empujar | to push

TUJ *th
caracol (clase tornillo) | snail (corkscrew class)

[TUJ] TOJ / TUJ


incitar, azuzar | to incite, to provoke

TUJCH *thc

racimo | bunch, cluster ?

vula, cresta erectil del guajolote | uvula; raised crest of a


turkey

TSONGY *hcong

[TUJT] TIJT / TUJT

meter (p. ej. el pie en un hoyo) | to put (e.g. ones foot in a


hole)

lastimar | to hurt, to injure

TUK(A) *(tuka-yo) (espaol)

TYAM, TYAMB *tmba

tocayo | namesake

temblor | earthquake

TUK *tk (mixe)

TYAM, TAM *tma, tama

petate | bedroll, matting

despacio | slowly

[TUK] TOK / TUK

[TYAMB] TYAM, TYAMB

cortar, hacer dao | to cut, to injure

temblor | earthquake

TUKAY *tkaya (zoque)

TYANTS *tnca (nhuatl (por difusin))

pocos | few

chivo | kid, young goat

TUL *tl (cholano, chontal < zoque)

TYOJ *ti-ho

guajolote | turkey

despus | after, afterwards

TU *tn (mixe-zoqueano)

TYOJP, TOJP *thpo, *tohpo (mayense occidental)

ciruela | mombin

tuerto | one-eyed, missing an eye

TU *tn

TYOK *tko

madrina (de bautizo) | godmother

pendculo (de frutas u hojas) | stem (of fruits or leaves)

TUNDEY *tendeye

TYOK *tko

trillar | to thresh

hecho extraordinario | extraordinary event

TUNG *(tunko) (espaol)

TYOMB *tmbo

manco | one-armed, one-handed

garganta (afuera) | throat (exterior)

TUP *tp (mayense o mixe-zoqueana)

TYONG *tngo

pasto (tipo de); chintule (?) | fodder (type of); sedge sp. (?)

sapo | toad

TUPEY *tpye

TYONTS *tnco

saludar | to greet

escupir | to spit

TUPY, TIP *t-h-p, *h-tp

TYO *tro

subir, crecer | to rise up, go up, to grow vi.

mal agero, infortunio | bad omen, misfortune

[TUUK] TOROK / TUUK

TYOTS *tco

cacarear | to cackle or crow (chicken)

pensar | to think

TUT *tt

TYOW *tewe

pitear | to whistle

leer; contar | to read; to count [RN]

TUX *h-ts

TYOW *tewe

podrido | rotten

regar | to water

TUY *ty

UCH *c

ligero | light, having little weight

buho | owl

TUY *ty

UCHWYAK *(h)cwka (mixe-zoqueano)

cara | face

mono | monkey

TY-, TIEL *ti-(l) (mayense)

UJ / OJK *h / *oh(k)o (?)

en | in

bicho, pjaro | bug, (small) bird

-TY *t (mayense occidental)

UJCH *yhc (mayense)

comer | to eat

nigua | chigoe flea

TYAJTS *thca

UJP *hp

sacerdote | priest

fumar | to smoke

UJTY *ht

WAJR *wahra

pluma(s) | feather(s)

rascar | to scratch

ULY *l

WAJTAT *wahtaka, *wahtata

difcil | difficult

pez espada | swordfish

U / O *n / *on

WAJTS *wahca

pene | penis

bal chico de palma | small trunk made of palm

[U] O / U, JON

WAKAX *wakas (nhuatl < espaol colonial)

comprar; comprado | to buy; bought

ganado | cow, cattle

[UNCH] JONTS / UNCH

WALANG *walanga / *wilingi, *wala-langa (?)

culebra listada | striped road guarder (snake)

UND *nd, *n (?) (zoqueano, mayense)


mano de metate, metlapil | stone rolling pin

UTS *ucu (?) (mayense; mixe-zoqueano)


zopilote | turkey vulture, buzzard

UTY *t
negro; tizne | black; soot [RN]

-W *wa, *w
salir; aparecer; brotar | to go out; to appear; to shoot forth

-W *wa
decir | to say

WACH, WECH *wac, *wece


menear | to sway

WAJ *wah
superficie | surface

WAJCH *wahc (mixe-zoqueano)


azotar | to whip

WAJCHIEK *ck
llanura | plain, flatland

WAJK *whka (nhuatl)


seco | dry

WAJKY *wahk (mixe-zoqueano)


remoler (masa de maz) | to mash or grind thoroughly (corn
dough)

WAJKY *wahk

bola, como una bola | ball, ball-shaped

WALAS *walasa
deshojar maz | to husk corn

WALY *wl (chontal de Oaxaca, chicomucelteco)


frente (del cuerpo) | forehead

WALY *wa-l
dnde est? | where is?

WAN *wana
palacio municipal | town hall

WA *wan
quitar | to remove, to take off or away

WAN *wana
medio | middle

WA *wan
sapo (pescado) | stargazer (fish) (?)

WA *wan (zoque)
inspirar | to inspire

WANGAK *wangaka
camarn grande (de agua dulce) | large shrimp (fresh water)

WANGAY, WAYANG *wangaya, *wayanga


enchuecarse | to bend, to twist, to warp vi.

WANGOCH *wangoc
costal | sack, bag

WANTS *wanca

terreno bajial | floodplain

voltear; girar (taladra); agujerear | to turn around; to turn


(drill); to pierce

WAJKY *wahk

WANTSAK / WINCHIK *wanca-ka / *winci-ki

cordel (de atarraya) | rope (of a round fishing net)

WAJL *whla
anona, guanbana | soursop (tree, fruit)

torcer | to twist

WAR *wara
rata | rat

WAR *wara-wara

WIEJT *wht

matraca | rattle

arena | sand

WARAJ, OROJ *oroho / *rh ; *wa-raha / *wi-rihi

WIEJT *wiht (chontal de Oaxaca)

hoyo | hole

ciruela agria | sour red mombin

WAS *wasa-wasa

WIEL *wil

sonido de pisadas suaves | sound of soft footsteps

alimentar | to feed

WAX *was

WIEL *wl

cuando, sobre | when, on

cola; zorra | tail; fox

WAX *was-was

WIENTS *winc

panal | wasps nest

arrugado | wrinkled

WAY *waya

WIEP *wip

mentira, mentir | lie (untruth), to lie

remendar, parchar | to patch

WAY *wya

WIER *na-wir; timi-wir (zapoteco)

tlacuache | opossum

pasado maana; anteayer | the day after tomorrow; the day


before yesterday

WAYEY *waya-yeye
bejuco de tierra seca | vine that grows in dry soil

WAYKAN *waya-kana

WIER *wr
zanate | great-tailed grackle (bird)

rbol con madera dura y flor morada | tree (flowering,


hardwood)

WIETS *wic (zoque)

[WECH] WACH, WECH

WIJCH *wihci (cholano)

menear | to sway

dispersar(se) | to disperse, to spread

WEJK *whke (mixe)

WIJK *wihki- (*-r)

sarna | scabies, mange

desgranar | to shell, to remove kernels

WEJK *wehke

[WIJK] WEJK / WIJK

revs | the inside, the back

nacer | to be born

WEJK / WIJK *wehke / *wihki

WIJP *wihpi

nacer | to be born

capuln | capulin cherry

WEKECH *wekece

WIJT *wihti

levantarse (tierra) | to rise up (land)

picar con alfiler o algo puntiagudo | to prick or pierce with pin


or pointed tool

WELEL / WILIL *wele-le / *wili-li (cholano)


arrojar, tirar; da vuelta a algo | to throw out; to turn over

WEN *wene (chontal de Oaxaca)


nanche (fruta, rbol) | nance (fruit, tree)

WER *were
garabn (pjaro) | stone curlew (bird)

WEREND *werende
colgado de un lado | hanging from one side

WET *wete
sabroso | tasty

calandria caf | orange oriole

WIK *h-wiki
palpitar, saltar | to beat, to palpitate, to jump vi.

WIL *wili
tronco, parte inferior | trunk, bottom

[WILIL] WELEL / WILIL


arrojar, tirar; da vuelta a algo | to throw out; to turn over

WIN *wini
chiflar | to whistle

WIN *wini
tortuga grande | large turtle

WINCH *winci

XAN *(an) (zapoteco)

enrollar | to roll up, to wind up

seor, don (ttulo de respeto) | sir, mister (respectful)

[WINCHIK] WANTSAK / WINCHIK

XANDIY, XINDIY *(andiya) (espaol colonial)

torcer | to twist

sanda | watermelon

WIND *windi

XAP, XABON *(abono) (espaol)

estirar | to stretch

jabn | soap

WING *wingi

XAR *(aro) (espaol colonial)

remoler, remiar | to pound repeatedly, to chew (cud)

jarro | jug

WIT *witi

XEJP *sehpe

levantar(se) | to stand up, to get up

separar | to separate

WIX *wisi

XEJT *sehte

mano | hand

sostener, retener | to support, hold up, retain

WIY *wiyi

XEK / XIK *seke / *siki

revolver, zarandear | to stir, to shake vt.

jadear | to pant, to gasp

-WY *w

XELYAMB *sele-mba / *sili-mba

prestar | to lend, to borrow

sofocarse, ahogarse | to suffocate, to drown

WY- *w-

XEND *sende (mayense occidental)

con, de lado | with, on the side

recargarse | to lean (against)

WYAJK *whka (mixe-zoqueano)

XENEN *senene

llamanorte (ave) | laughing falcon

torpe | clumsy

WYAJW *whwa

XENG *senge

mecate con aguja de madera | rope with a wooden needle

levantar, recoger | to lift, to pick up, to gather

WYAK *wka (zoque de Oaxaca)

XERENG *serenge

cuerno | horn

declive | slope

WYAL *wla

XEW *sewe (mayense)

gelatinoso | gelatinous

urraca | jay (bird)

WYAR *wra-wra

XEWELET *sewelete

arco, flecha | bow, arrow

criatura que vive en la luna | creature that lives in the moon

X- *s-

XEX *sese

secarse | to dry vi.

jcara | gourd, drinking bowl

[XABON] XAP, XABON

[XICH] XACH, XICH

jabn | soap

desnudo, liso | nude, smooth

XACH, XICH *sca, sici

XIEJND *sihnd

desnudo, liso | nude, smooth

esperar | to wait, to hope (for)

XAK *ska

XIEJTS *sihc

tortuga carey | hawksbill turtle

pelo del pubis | pubic hair

XAK *ska

[XIEK] SOK, XIEK

peln | bald (animal)

rebuscar, pepenar | to search through or go through things

XAMB *smba

XIEK *sik

plido, amarillento, descolorido | pale, sallow, faded

zapote negro (tipo de) | persimmon (type of)

XIEL *sil

XIM SAT *simi-sata

rbol, madera | tree, wood

rbol (parecido al mezquite) | tree sp. (similar to mesquite)

XIEM *sim

XIM *sim

chapuln verde | katydid

caminar cuando est durmiendo | to sleepwalk

XIER *sir (*-hc)

XINCH *sinci

hincharse | to swell (up)

barbas de elote | corn silk

XIER, XIRAWY *sra(w), *sir(w)

XIND *sndi

zorrillo | skunk

frotar | to rub

XIET *sit

[XIND] XIJL, XIND

mecatito, tripa, vena; amante | cord, intestines, vein; boat


cable (?)

salpicar | to splash

XIET *sit, *waha-sit


tumba, sepulcro | tomb, sepulcher

XIJ(K) *shki (mayense (por difusin))


cigarro | cigar, cigarette

[XIJCH] XUJCH / XIJCH


raz | root

XIJL, XIND *sihli, *sihndi


salpicar | to splash

[XIK] XEK / XIK


jadear | to pant, to gasp

XIK *s-ikVyo | I, me

XIKIL *sikili
rodete | strip or ring to tie hair or carry object on head

XIKIP *sikipi
Plyades (las); la Osa (Mayor o Menor) | Pleiades; Ursa (major
or minor)

XIL, NAXIEL *sili, *na-h-sil


rozar; milpa | to clear of shrub; cornfield

XIL *sili
cenzontle | mockingbird [RN]

XIL *(sia) (espaol)


silla | chair

XILAN(D) *silanda
raya (pescado) | ray, skate (fish)

XILIL *silili
carne de gallina | goose bumps

XIM *simi
oler | to smell

XINDIT *sinditi
sobar, tocar | to handle, to touch

[XINDIY] XANDIY, XINDIY


sanda | watermelon

XING *singi
avergonzarse | to be ashamed

XING *sngi
nariz, filoso | nose, sharp

XIP *sipi (mayense)


gordo; hinchado | fat; swollen [RN]

[XIRAWY] XIER, XIRAWY


zorrillo | skunk

XIW *siwi
cuado | brother-in-law

XIX *sisi
lloviznar | to drizzle

XIX *sisi
disminuir en tamao, evaporizar | to diminish in size, to
evaporate

XIX *sisi
mosquito | gnat, midge

XIX *sisi (zapoteco)


sabroso | tasty

XODIY, XUTI *(odiyo, uti) (espaol colonial)


judo | Jew

XOJP *shpo
sonaja | rattle

XOJT *shto
alojarse, descansar | to stay (in lodging), to rest

XOL *slo

XUNG *sng

palpar | to feel, to touch

hervir, cocer en agua | to boil vt., cook in water

XOM *smo

XUP *sp

encontrar | to find, to meet (with)

podrido (carne, pescado) | rotten (meat, fish)

XORTEN *(ortene) (espaol colonial)

[XU TIT] SAR TIT / XU TIT

sartn | frying pan

hormiga (una clase chica) | species of small ants

XOT *sto(-ya)

XU *sr

esconderse | to hide (oneself)

olla | pot

XOW *sewe-ye

XU *sr (chorti)

mucho(s), muy | much, many, very

largo y puntiagudo o afilado | long and pointed or sharp

XOW ANDAY *sw andaya (?)

[XUTI] XODIY, XUTI

piel desechada (de culebra) | sloughed off skin (of a snake)

judo | Jew

XUJCH *shc

XUTY, SAJCH *st,*sahc

grande, viejo, abuelo | large, old, grandfather

flor de nio (rbol) | jacquinia (tree)

XUJCH / XIJCH *shc / *shci (mayense)

XUW *sw

raz | root

XUJK *shk (*-n)


apagar | to turn off, to put out

XUJKUNCH *shknc
cordn del telar | loom cord

XUJPY *shp (chol)


baarse | to bathe vi.

XUKUL *skl
chile silvestre (picantito del monte) | wild chili

XUKWAWY *sk-wa(h)wV
venado, ciervo | deer

XUL *sl (mayense occidental)


zopilote | turkey vulture, buzzard

XULUT *slt
lombriz | worm, earthworm

XUM *sm
claro | bright

XUMB *smbe, *smb (mayense)


baar | to bathe

XUMB *smb (chontal de Oaxaca)


huizache (rbol) | sweet acacia (tree)

[XUMBY] SOMBY / XUMBY


moler; piedra pmez | to grind; pumice stone

XUND *snd
apodar; mudar | to nickname; to alter

carrete, bolita de hilo (para atarraya) | thread reel, thread ball


(for fish net) [RN]

XUY *sy
hombre | man

XUY *seye ?
que tiene un solo testculo | having a single testicle, monorchid

XUY *sy
macho (del guajolote) | male (turkey)

YAJK *yahka
experimentar | to experience

YAJK *yahka
arisco | wild, untamed

YAK *yaka (mixe-zoqueano)


poner | to put, place

YAMB *yamba
buscar | to look for, to search

YANG *yanga
tieso, ceido | stiff, tight

YANTS *yanca
rechinar | to squeak

YAR *yara, *yar


agarrar | to seize, to grab, to take

[YATSATS] TSATS, RANTSATS, YATSATS


zarzas; comezn, cosquillas | bramble; itch, tickle

YATY, YET *yat, *yete (zoque)


anona de monte | wild soursop

YAW *yawa (zapoteco)


estero | marsh, swamp

YEJ, EJ *yehe, *ehe


se, all | that, there

YEK *yeke
contento | content, satisfied

YENG *yege
alboroto | bustle, racket

[YET] YATY, YET


anona de monte | wild soursop

YEW *yewe (espaol)


yegua | mare

YEX *yese (cholano o zapoteco)


aguacate | avocado

YEY *ye-Hisiete | seven

YOJ / YUJ *yoho / *yh


sonar (muchas semillas en su cscara) | jingle (many seeds in a
shell)

YOJK, OK *yohko, *Yoko (mayense, mixe-zoqueano)


coyuntura | joint (of the body)

YONG *ngo
sarna | mange, scabies

YOW *ewe
agua | water

YUCH *yuc (zapoteco)


rubio, gero | blonde, light-haired

[YUJ] YOJ / YUJ


sonar (muchas semillas en su cscara) | jingle (many seeds in a
shell)

YUNG *yg
tupido, impenetrable | dense, impenetrable

YUY *yy
bejuco de amole | soaproot

DICCIONARIO ETIMOLGICO Y COMPARATIVO


DE LAS

LENGUAS HUAVES

ROLF NOYER

ACH

ACH

hacha | axe

*c (*aa)

espaol

ACH es un prstamo de esp. hacha (ingl.axe).


Mo DT // n

F KT

aajch vt [a-ah] hachearto chop (wood) [KT:191]

Ma RN ch n [-]
Mo SS ech n mi-E []
Mo SS mixil ech fn [mi-sil ] el mango de la hachaaxe handle

AJ, AJK

base de demostrativo | demonstrative base

*a-ha, ah-ka [cf. Su 3 *a:c]


AJ el, la (aproximadamente) sirve como la tema para el sistema de demostrativos en huave.
Probablemente derive de *a ms *ha, partcula dectica que se ve tambin, con una variante
apofnica *ho-, en JA-/JO- aqu est, all est|here/there is/are, voici, voil. La forma
reforzada AJK derive de AJ ms el tema pronominal *ka ( KA-).
DP

ajagy estethis

FP

agca estethis

FP

agcaquien aquelthat

Ma P

haekaquet estethis

Ma P

haekaiene(?) aquelthat

Ma P

agcaquien/acgaquiex(?) aquelthat

Ma B

agay, ahkay/ahkeway se/sosthat/those [B, B:41]

Ma B

ahkeuf, ahkewa los, lasthe (plural) [B, B:28]

Ma B

ahkaniu, ahkayn/ahkewayn aqul, aquello/aqullosthat (one)/those (ones) [B,


B:41]

Ma B

akgagei, ahkagi ste, stosthis one/those ones [B, B:41]

Ma B

ahka ~ ahk el, la, lothe [B:28]

Mo BB ak- [ak-] lhe


Mo BB ahgayen [ahgayen] ellosthey
Mo BB ahgahueyay [ahgaweyay] usted, (ustedes ?)you (?)
Mo P

acagay estethis

Mo P

acahien aquelthat

AJ, AJK
D RT

/nahk/ ningnno (determiner) [RT:7:5]

D RT

/ahigey/ [a-h-gey] as, comothus, as [RT:6]

D RT

/ahkhiu/ [a-h-kiw] esethat [RT:10]

DR

/ahk/ [ahk] esethat

D Su

/ax-/ (base de demostrativo)(demonstrative base)

F Su

/aha/ (base de demostrativo)(demonstrative base)

Ma Su /aga-/ (base de demostrativo)(demonstrative base)


Mo RD /g/ este, estathis
Mo Su /a:k, aa-/ (base de demostrativo)(demonstrative base)

D RN

ajk [ahk] esethat

D TA

ajk kam [ahk kam] este, esta, estos, estasthis, these

D MS

ajgey [ahg-ey] ese, esathat

D MS

ajgien [ahg-in] aquel, aquellathat (over there)

D MS

ajgy [ahg-y] este, estathis

F KT

a [a] el, la (nunca se usa al principio de una oracin)the (never sentence-initial)


[KT:218]

F KT

aj ki pron [ah ki] stethis (pronominal) [KT:227]

F KT

aj ka [ah ka a ah ka] el, la (ms un sustantivo) (puede aparece al principio de


una oracin; puede indicar foco)the (+Noun) (may appear sentence-initial, may
indicate focus) [KT:228]

F YK

ajk an a naty ka [ahk+an a nat ka] este da no ms, hoy no msjust today

F KT

aj ka ka [ah ka a ka ah ka ka] este, estathis (dem.) [KT:218]

F KT

aj ka ke [ah ka a ke ah ka ke] ese, esathat (dem.) [KT:218]

F GM

ajka [ah-ka] estethis

F KT

ah kaw a ke, kaw a ke [(ah) ka-w a ke] estos, estas (demostrativo)these


(demonstrative) [KT:230]

F KT

aj kaw a ka, kaw a ka [(ah) ka-w a ka] esos, esas (demostrativo)those


(demonstrative) [KT:230]

F KT

kaw [k-a-w] estas, estosthese (plural demonstrative) [KT:33]

Ma RN ajk, aj, a [ah, a] este, ese (demonstrativo que no distingue el lugar); que (pronombre
relativo)this, that (weak demonstrative); which, that (relative pronoun)
Ma RN agagy [aga-gy] estethis
Ma RN agayey [aga-yey] esethat (near you)

AJ, AJK

Ma RN agayn [aga-yn] aquelthat (over there)


Ma RN ajkw a [ahk-w a] estos, esos (demonstrativo que no distingue el lugar)these,
those (weak demonstrative)
Mo SS a ~ aag [a, a:g] este, esta, el, lathis, the
Mo SS aaga ~ aga [a:g-a, ag-a] este, esta, el, lathis, the
Mo SS agan pron [a:g-an] se no ms, sa no msonly that one
Mo SS ajkw pron [ahk-w] ste, la misma clasethese, this kind
Mo SS aag agy [a:g a-gy] stothis one
Mo SS aag ain [a:g a-in] aqulthat one
Mo SS aag ayaj [a:g a-yah] sethat one
Mo SS ngome aag [go-me a:g] est equivocado, no esto be mistaken, to not be

AJ, JAY

derretir | to melt

*aha, *(a)ha-ye, *(h)aya (?)

mixe-zoqueano

Las palabras de SD y SMa tienen un tema intransitivo [hay-a] mientras que el verbo de SMo tiene
un tema transitivo [a-ah], as que es claro que todos derivan del mismo timo.
Considerando la forma de SMo como reflejo da la situacin anterior, se puede suponer que al lado
del verbo transitivo [a-ah] se form un tema reflexivo *a-ah-ay con el sufijo reflexivo normal. Luego
hubo un reanlisis del sufijo como parte de la raz, de modo que result un nuevo tema [hay-a] en
SD y SMa.
Por otro lado hay tambin una posibilidad de que la formas de SD y SMa fueran original as que la
proto-forma es *haya-. En este caso el tema transitivo en San Mateo tuvo que haber sido creado por
un anlisis equivocado como sufijo reflexivo de la parte [ay] de la raz [hay]. Esta hiptesis tambin
puede explicar SMa (B) (shou n)-ay-ei chorrear|to drip, to trickle como resultado de *(a)ya-ya, o
sea de la raz JAY ms el sufijo reflexivo *-ye en lugar de la *h(a)- inicial, que tendra que haber
sido interpretada como prefijo intransitivador.
Si fue as, aparece la posibilidad de una conexin entre pH *haya y pMZ *h:y derretir; llorar|to
melt; to cry, de donde proviene p.ej. mTot [h] derretir, derretido, fundir|to melt, melted.
La traduccin de SD (R) /la haya-o, -wa/ derretirse o cambiar de forma en el fuego|to melt or
change shape in fire sugiere tambin la posibilidad de una conexin con JAY nuevo|new por la
idea de que un objeto, al derretirse, adquiere otra forma, volvindose algo nuevo || SW, SC.
FP

ndiaxoe fuego (< est derritiendo mucho)"re (< it is melting a lot)

Ma B

shou nayei chorrearto drip, to trickle vi.

Ma B

-hchi hayan derretirloto melt vt. [B:60]

Ma B

shou[ ]ayei chorrostream of liquid, spurt

DR

/h haya-m/ [-h hay-a-m] derretir o fundir algo en el fuegoto dissolve in "re

AJ, JAY
DR

/la haya-o, -wa/ 2 [l-a-hay-a-w] derretirse o cambiar de forma en el fuegoto melt


or change shape in "re

Ma RN jayam v SA [hay-a-m] derretir: se derriteto melt, to dissolve


Ma RN lajyuj ptc SU [l-a-hy-h] (?) derretir: ya est derretiriendomelting already
Mo SS aj vt (A) [a-ah] lo calienta (calor extremo del fuego que hace derretir la cera, la
grasa, el cebo)to heat (extreme heat from a "re that melts wax or fats)
Mo SS jayam vr O [hay-a-m] se derriteto melt, to dissolve
Mo SS ch jayam vt [: hay-a-m] lo derriteto melt, to dissolve

AJA(J)

s | yes

*ahah(a)
DP

FP

g(?)

Ma B

haha, aha [B, B:51]

DR

/hah/ [hah]

D TA

jaj interj

Ma RN aaj, ajaj interj [a-ah, ah-ah]


Mo SS ajaj, aja interj [ahah, aha]

AJK

base de demostrativo | demonstrative base

*a-ha, ah-ka [cf. Su 3 *a:c]


Vase AJ, AJK

AJKY
*ahk

escupir | to spit

mixe-zoqueano

AJKY escupir|to spit debe compararse con mOlu [ha:k] escupir haciendo ruido|to spit noisily y
zoChMg [okhaky] escupir en la forma de sacar algo de la garganta|to spit to remove
something from the throat, to hawk and spit donde el morfema [hak] significa escupir|to spit ||
RZ, HJ.

Ma RN aaij, aaijk- v I [a-ah] re#ujo: tiene re#ujoto have acid re#ux


Mo SS aig vi E [a-:g] expectora, escupeto expectorate, to spit

AJX

AJX

ruido de agua | sound of water

*ahs [cf. Su 9 *a:s]


Onomatopyico. Normalmente no hay vocales largas ni [h] antes de [s s]. En la forma
contempornea SD x-an yow se riega el agua|water is pouring, aunque la primera slaba es
acentuada, no escucho una vocal larga ni /h/ antes del x = [].
Vase tambin WAS hacer un sonido suave|make a soft sound.
DR

/a-/ [a-s-s] el sonido del agua cayendosound of water falling

D Su

/:s-an/

D RN

x-an yow [+an yow] se riega el aguawater is pouring

AK

derecha (mano) | right (hand)

*aka [= Su 2]
Surez compar AK derecha (mano)|right (hand) con mTot [akayn] d. pero esta hiptesis
probablemente deba ser abandonada. Como muestra Zavala, el cognado en mixe oluteco, o sea
[awkayan], deriva de [aw] lado|side, [kay] comer|to eat y [an] < [Han] donde|where,
literalmente el lado donde con que se come|the side with which one eats. As la palabra de mixe de
Totontepec debe segmentarse [a-kay-n] de manera que la [a] inicial no pertenece al mismo
morfema que la [k] que le sucede. Adems se puede apreciar que mSay [yim-ay] derecha|right
tampoco tiene relacin con AK || Su:162, RZ, LC.
Ma B

ak

Ma B

shaak

Ma B

mi ak shi vish mano derecharight hand

D Su

/-ak/

Mo Su /-ak/

Mo SS miak n mi-A [mi-ak] [SS, RN]

AL, LAY, LAKY

AL, LAY, LAKY

todava, otro; estar, haber | still, another; to be, for there to be

*(a)-la-/-l-, *h-la-ye, *h-la-k [cf. Su 319 *hlaya ~ *hlak]


La alternacin entre *hlaye y *hlak muestra variantes con sufijos de los temas decticos YEJ, EJ
*ye(hV) se; all|that (one); there y KI/KE- < *k- d. La forma bsica del verbo, proveniendo
de solamente *a-la, se ve en al, que se usa p.ej. en SD para introducir predicados locativos como al
umal xiel mich el gato est arriba del rbol|the cat is up the tree (TA) o SF (KT:235) al Mxico
en Mxico|in Mexico.
La forma fonolgica de AL parece a veces [al] en lugar de [al], pero la palatalizacin subyacente de la
[l] es incierta. La variacin en SMo alinoik ~ alanoik, alinomb ~ alanomb, alinop ~ alanop
muestra claramente las dos posibilidades. En SMa el prefijo parece a veces [l] y a veces [al] con una
distribucin sin explicacin. El verbo auxiliar SMo alin todava|still deriva de AL ms IEN
permanecer|stay; en esta palabra la palatalizacin de [l] puede ser debido simplemente a la vocal
[i] que le sigue; de ah tal vez que la variacin tuvo el modelo de [l]. En este respecto es notable que
los Warkentin incluyeron solamente las variantes alanoik, alanop, alanomb, lo que al menos
concuerda con la hiptesis de que las variantes del tema [al] sean innovadoras.
SD (R) /ke/ ser|to be parece una truncacin de *alak > *k > /ke/, vase tambin KI-/KEse; all|that (one), there.
Vase tambin LYA- recordar|to remember.
Ma P

gumagleik igual no hay equivalentethere is no equivalent

Ma B

olanop, olanoik, olanots otroanother

Ma B

-hliki estarto be [B:78]

Ma B

olanomp otra vezagain [B:70]

Ma B

ihlaikan sosegar, estar quietoto pacify; to rest, to be still and quiet

Ma B

tsa liki habitarto inhabit, to live (in)

Ma B

almahliki, almaliki haber (hay)there is, there are [B, B:78]

Mo P

nan alay bondadgoodness

DR

/al/ 4 [al] estarto be (Used only in simple a$rmative and declarative statements)

DR

/ke/ [ke] serto be

DR

/ul/ [ul] otroother

DR

/al tiot/ [al-tit] estar en el sueloto be on the ground (Contraction of ti-, on, in,
and iot, ground)

DR

/ahilk/ 4 [a-h-lk] estarto be (Used when statements of position are not involved
and in negative statements.)

DR

/al nigey/ [al-nig-ey] estar allto be there

DR

/al nigion/ [al-nig-in] estar allto be there

DR

/alk umehats/ [a-lk u-mah] acordarse deto remember

AL, LAY, LAKY


DR

/ahlkan/ [a-h-lk()-an] estar desocupadoto be unoccupied

DR

/ul-unop/ [ul-u-no-p] el otrothe other

D Su

/-hlk/ estar, haberto be; for there to be

F Su

/-hlak/ estar, haberto be; for there to be

Ma Su /-hlak/ estar, haberto be; for there to be


Mo Su /-hly/ estar, haberto be; for there to be

D TA

al vi [a-l] estarto be (in a location)

D TA

ajlk vi E [a-h-l-k] hay, estthere is, to be (somewhere)

D MS

jch olonomb [-h ol-o-no-mb] devolver (p.ej. un objeto prestado)to return (e.g.
something borrowed)

F KT

al pref, conj [al] pre"jo que indica lugar o tiempo: cuando, en, aa pre"x indicating
location in space or time: when, in, at [KT:235, 240]

F KT

al (sal, il, anar) vi [al (s-al, i-l, a-n-a)] esta (en un lugar) (estoy, ests, estamos incl.
dual o plural)is (in a certain location) (I am, you sg. are, we incl. dual or plural are)
[KT:235]

F KT

anaf (sanan, inan) vi [an-a (s-an-an, i-n-an)] ellos/ellas estn (en un lugar)
(estamos pl. excl., estn Uds.)they are (in a certain location) (we exclusive pl. are, you
pl. are) [KT:235]

F YK

ajlaik vi [a-h-lak] estto be (in a location) [YK, RN, KT:248]

F KT

alanek num [al+a-ne-k] otro, otra (para aves, la mayora de objetos, y cosas
abstractas)another (used with birds, most objects, and abstractions) [KT:238]

F KT

alanom vuelt [al+a-no-m welt] otra vezanother time [KT:238]

F KT

alanop num [al-a-no-p] otro (para personas, animales con cuatro patas, y unos pocos
objetos)another (used with persons, animals with four legs, and certain objects)
[KT:267]

Ma RN l-, al- [l-, al-] todava (pre"jo del aspecto continuativo)still (continuous aspect
pre"x)
Ma RN ajlaik vi I [a-h-lak] estto be
Ma RN alanop adv [al-a-no-p] otro, otraanother
Ma RN alanots adv [al-a-no-p] otro, otraanother
Ma RN ulunomb adv [ul-u-no-m] otra vezanother time
Mo SS al vi E [a-l] estto be
Mo SS al- pref [al-] otro msmore (e.g. two more shirts)
Mo SS alin adv [al-in] todava, an (se usa con verbo para indicar tiempo continuo)still
(used with a verb to indicate continuous tense)

AL, LAY, LAKY

Mo SS alinoik, alanoik adj [ali-no-k, al-a-no-k] otro (objeto redondo o cuadrado)another


(round or square object)
Mo SS alinomb, alanomb adj, adv [ali-no-mb, al-a-no-mb] otro (ao); otra vezanother
(year); another time
Mo SS alinop, alanop adj [ali-no-p, al-a-no-p] otro (gente, animal, objecto rectangular)
another (person, animal, rectangual object)
Mo SS monly pron [mon-l-y] los que estnthe ones which there are
Mo SS tily adv [ti-l-y] antes, hace ratobefore, a while ago
Mo SS monly wx [mon-l-y ws] los que pertenecen a, los encargadospeople who
belong (to something), people charged with a certain responsibility
Mo SS ajly vi E [a-h-l-y] hay, est, existethere is, to be, to exist
Mo SS ajly gana fv [a-h-l-y] quiere mucho, tiene muchas ganasto very much want
Mo SS ajly modo fv [a-h-l-y] hay ocasin, hay manerathere is opportunity, there is a
way
Mo SS ajly triste fv [a-h-l-y] se conduele, se entristece, est tristeto be sorry, to become
sad, to be sad
Mo SS najly pron [na-h-l-y] el que est, haythat which is, that which there are
Mo SS ajly conforme fv [a-h-l-y conforme] se conforma, se pone de acuerdo, se
convenceto conform, to agree, to be convinced
Mo SS tan ajly [tan a-h-l-y] sigue como estaba(for things) to stay the same (as they
were)
Mo SS ajlyan vi E [a-h-l-y-an] est quieto, est tranquilo; est desocupadoto be quiet,
to be calm, to be idle
Mo SS ajlyay vr O [a-h-l-y-ay] se queda, estto remain, to be (somewhere)
Mo SS ajlyay adj [a-h-l-y-ay] as como est, "jo, usadoas-is, "xed, used
Mo AL ajlyay vr [a-h-l-y-ay] siempre (hacer algo: muestra concordancia con el sujeto)to
be always (doing something: has subject agreement) [AL:71]
Mo SS lamilinoik, lami alinoik [la-mi-l-i-nok, la-mi al-i-nok] ya est cambiado,
cambiato be changing, to have changed
Mo SS ajlyay wx fv-p [a-h-l-y-ay ws] siempre, acostumbradoalways, customary [SS,
AL:85]
Mo SS majly nt [m-a-h-l-y nt] de repente, a vecesmaybe (?), sometimes
Mo SS ajly mandeow fv-sub [a-h-l-y m-a-ndow] por poco se muere, estuvo graveto
almost die, to be (have been) seriously ill
Mo SS najneaj ajly adj [na-h-nah a-h-l-y] tranquilo, estn bienquiet, well
Mo SS ajly najmik fv-sub [a-h-l-y n-a-h-mik] a punto de caermeto be on the verge of
falling

AMY

AMY

soar | to dream

*m [= Su 6]
Ma B

aum

D Su

/-m/

F Su

/-am/

Ma Su /-m/
Mo Su /-m/

D MS

am [a-m]

F YK

aaim vt [a-am] [YK, RN, GM, KT:277]

Ma RN am n [a-m] sueodream
Mo SS am vt E [a-m]
Mo SS ameay n K a-O [a-m-ay] el sueodream (n.)

AMY

pesado; sucio | heavy; dirty

*m [= Su 6]
DR

/na-m/ 3 [na-m] pesadoheavy

D Su

/-m/

F Su

/-am/

Ma Su /-m/
Mo Su /-m/

D RN

nam adj [na-m] pesadoheavy

F YK

naaim [na-am] pesadoheavy

Ma VM nam adj [na-m] pesadoheavy


Mo SS am vi E [a-m] pesato weigh
Mo SS nam adj [na-m] pesadoheavy

10

AN

AN

11

mucho; una vez; slo | much; once; only

*ana
AN mucho; una vez; slo|much; once; only es una abreviacin de MIEN venir|to come. Tiene
dos posiciones sintagmticas: [an], prefijo intensificador, y [#an], encltico. En SMo y SD el
encltico ni cambia la posicin del acento fontico del tema al que se aade ni lleva su propio acento;
en SMa normalmente ambos la slaba final del tema y el encltico llevan su propio acento fontico de
fuerza casi igual.
Ya que hay muchas palabras formadas con el encltico [#an], en general se incluyen aqu slo las en
que el significado no es previsible.
Ma B

-an encl [+an] puro, sloonly, purely

F YK

an [an] sloonly

F YK

toy an [toy+an] tambinalso

Ma RN kanaen-an adv [kanaen+an] ahoritanow, soon


Ma RN kanenkam-an adv [kanenkam+an] ahoritanow, soon
Ma RN myaw-an adj [maw+an] todo, todosall, every
Ma RN ingy-an adv [nigy-an] nada ms aqujust here, right here
Ma RN dyelyaman adv [del-am-an] todavastill
Mo SS -an encl [#an] solamente, no msonly, just
Mo SS agan pron [a:g-an] se no ms, sa no msonly that one
Mo SS an- pref [an-] mucho (con verbo intransitivo o adjetivo); de una vez (con verbo
transitivo)a lot, much (with intransitive verb or adjective); all at once, in one shot
(with transitive verb)
Mo SS tan adv [at-an] tambin, igual, comoalso, equally
Mo SS mewan adj [maw-an] todoeveryone, everything, all
Mo SS nngan adv [nig-an] tambinalso
Mo SS nmban adv [nomb-an] de una vezin one shot, entirely
Mo SS teman adv [tam-an] despacio, lento; voz baja, queditoslow(ly); with a quiet
voice
Mo SS telemban adv [telamb-an] todavastill
Mo SS tengilan ~ tengial min adv [tegal-an] mientraswhile
Mo SS tlan adv [til-an] al trmino deat the end of (period of time ?)
Mo SS wxan adv [ws-an] otra vezagain
Mo SS anka- pref [an-ka-] mucho, en seguida (con adjetivo, sustantivo o verbo)much,
right away (with adjective, noun or verb)

AN

12

Mo SS atanej adj [at-a(n)-neh] idntico, igual, igualmenteidentical, equal, equally


Mo SS ksan adj [ka-s-an] muchas, cuantas, que tantasmuch, many, so many
Mo SS nagan [n-a:g-an] slo con, con solamentewith only, only with
Mo SS ninganky adv [nig-an-ky] aqu no msjust (up to) here, here and no further
Mo SS nombyan adv [nomb-y-an] completamente malo; se parece (a alguien respecto al
parecer)totally bad; to resemble, to look like
Mo SS wxyan adj [ws-ay-an] a la medidato size, as if made to size
Mo SS ngiajpan kiaj [ga-hp-an kah] algn da, tarde o tempranosome day, sooner or
later
Mo SS ndjan conj [nd--h-an] en cuanto termineright after
Mo SS nejeweagan pron [neh-e(w)-wa:g-an] los dos solos, las dos solasthey two
only, only the two of them
Mo SS nejeyjan pron [neh-ey-eh-an] ellos mismos, ellas mismasthey themselves
Mo SS ikiyan kiah pron [ik-ay-an k-ah] t mismo, t sloyou yourself, only you
Mo SS katskatsyan adv [k-a-k-a-y-an] cada ratoever so often, over and over again

AP

suegro o suegra (de una mujer) | womans father-in-law or mother-in-law

*apa

mixe-zoqueano

AP suegro o suegra (de un mujer)|womans fatherinlaw or mother-in-law es un dato aislado en


huave y probablemente sea un prstamo de un reflejo de pMZ *apu abuelo|grandfather. Debe
compararse con zoChMg [apu] viejito, to grande, abuelo|older gentleman, older uncle,
grandfather, y con mTot [ap], mOlu [apu] y mSay [apy], todos: abuelo|grandfather, adems
que zoCop [apah] abuela|grandmother, zoFL [apu-hata] el abuleo (por parte de la madre}|
mothers father || SW, HJ, SC, CO, LS, HG, EE.

F YK

AS

ap n xa- [ap] [YK, KT:206]

elote | corn-on-the-cob

*sa [= Su 8]
DR

/as/ [as] elote de milpaear of maize

D Su

/as/

F Su

/as/

Ma Su /as/
Mo Su /s/

F YK

as n [as] [YK, KT:206, GM]

AS

13

Ma VM as n [as]
Mo SS as n [as]

AT, OT

como | as, like

*ata, *oto [cf. Su 10 *ata]


AT, OT como|as, like tiene una conexin fuerte pero an poca clara con TOW/TOWY parejo;
tamao|even; size (p.ej.los dos son compuestos en SMo atatow, atotow igual, parejo|equal, even).
Es notable tambin lo omnipresente de la variacin at ~ on. Tal vez la variante apofnica OT se
debe a una asimilacin del redondeamiento de la vocal en tow; inversamente puede ser que el timo
TOW(Y) de hecho derive de OT, y la variante AT se debe a la influencia del demostrativo A(J).
SMo kiota, kota compinche|buddy probablemente derive de un prefijo demostrativo KI/KE(*k) ese, all|that, there ms OT por la idea de tu igual, l que te parece. Es notable que la [a]
no haya sufrido apcope; en este respecto debe compararse SF (YK) ot a as como| just as, just
like.
Ma B

atniu [B:53]

DR

/at/ [at] como, as, cmolike; thus; how

DR

/atuoke/ [atuke] (?) cunto?how much?

DR

/ge atuoke/ [ge atuke] (?) canto?how much?

DR

/ataniu/ [at-anu] (?) hacer igualto equalize

DR

/atan/ [at-an] el mismothe same

F Su

/atoki/ asthus, so

Mo WW atnej mejaw por ejemplofor example


Mo WW atotow parejosimilar
Mo WW atoyay de ese medidaof that weight
Mo Su /at ky/ asthus, so

D RL

at [at] tambinalso [RL, TA]

F YK

ot [ot]

F YK

otok, ot ki [otoki, ot ki] asthus, in this way

F YK

ot a [ot a]

F Ko

a to ki, ot o ki [at o ki, ot o ki] as es(it is) like this, this way [Ko, GM, KT:227]

F YK

pot [p-ot] (?) si (contrafactual)if (contrafactual)

F KT

a ten an [a(t)-en-an] (?) tambinalso [KT:225]

Ma RN at [at]
Ma RN aton adv [aton] igualmente, tambinequally, also

AT, OT

14

Ma RN atauw [at-a-nw] igual a aqul, como aqullike that one


Ma RN ataton [at-a-ton] de la misma manerain the same way
Ma RN atukyey adv [at--key] asthis way, thus
Mo SS at adv [at] syes
Mo SS kiota (ik, nej) fn [kota (ik, neh)] (tu, su) compinche, compaero, igual (se usa con
desprecio)(your, his/her) buddy, sidekick, partner, equal (deprecative)
Mo SS kota (ik, nej) fn [kota (ik, neh)] (tu, su) compinche, compaero, igual (se usa con
desprecio)(your, his/her) buddy, sidekick, partner, equal (deprecative) [SS, RN]
Mo SS at vi A [a-(a)t] es igual, es semejanteto be equal, to be similar
Mo SS tan adv [at-an] tambin, igual, comoalso, equally
Mo SS atatow ~ atotow adv [ata-tow, ato-tow] igual, parejoequal, even
Mo SS atky adv [at-ky] as, igualmentethus, that way, equally
Mo SS atnej vi E [at-neh] es similar, es igual, es comoto be similar, to be equal, to be
like, to look like [SS, NT: Lk 13:3]
Mo SS aton adv [at-on] tambinalso
Mo SS at aton adv [at at-on] tambinalso
Mo SS atow ik [at-(t)ow ik] de tu tamaoof your size
Mo SS atow in [a(t)-tow in] del tamao de aqulof the size of that one
Mo SS atow nej ~ ato nej [at-tow neh, at-(t)o(w) neh] del tamao deof the size of
Mo SS at aton adv [at at-on] tambinalso
Mo SS atkiaj adv [at-k-(y)ah] as como se, iguallike this one, equal
Mo SS atkiay adv [at-k-ay] as como se, iguallike this one, equal
Mo SS atkin adv [at-k-in] igual a aquel, como aquelequal to that, like that
Mo SS atonej adv [at-o-neh] tambinof the same size, of equal size
Mo SS atowgy ~ atogy adj [at-(t)ow-gy, at-o-gy] igual a steequal to this
Mo SS ngo matnej [go m-at-neh] contrario, diferente, no es igualdi%erent, not the same
Mo SS atanej adj [a-t-a-neh] idntico, igual, igualmenteidentical, equal, equally
Mo SS atmin adv [a-t-m-in] tambin, igual, comoalso, equal, like
Mo SS ata kajly [at-a ka-h-ly] como siempreas always

-ATS

-ATS

15

tiempo, vez | time, occurrence

*-ca
El morfema ATS tiempo, vez|time, occurrence < pH *-ca siempre aparece como sufijo a KAtema pronominal|pronominal base o a JAY nuevo|new, produciendo las formas *ka-ca-(ca)
ahorita|just now (y sus derivativos) y *haya-ca nuevo, reciente|new, recent. Tambin, como not
Mikko Salminen, es probable que de pH *ca- evolucionara el prefijo del pasado reciente tsi- en SD.
Este prefijo muestra el rasgo singular de tener una consonante no palatalizada [] antes de una vocal
anterior [i], normalmente imposible en todas las variantes de huave. Se supone que la *a de pH *ca-,
estando siempre en posicin atnica, ha sufrido una reduccin a [i] pero sin afectar la palatalizacin
de la consonante precedente.
Vase tambin SATSANDY dos veces|two times.
DR

/katsats/ [k-a-a] ahora, hoynow; today

DR

/katsoy/ [k-a-y] ahora (en efecto)now indeed

D RL

tsi- pref [i-] pre"jo del pasado recientepre"x for recent past

D MS

katsats adv [k-a-a] un buen ratoa while, a good while

F YK

jayats adj [hay-a] nuevonew [YK, KT:202]

F YK

katsats adv [ka-a] ahorita (pasado, en el momento inmediatemente en el pasado)


just now, a short while ago [YK, KT:236]

F KT

jayats kambaj [hay-a kambah] Pueblo NuevoNew Town [KT:212]

Ma RN jayats, najayats adj [hay-a] nuevonew


Ma RN katsats adv [k-a-a] ahora, hace ratojust now (recently), a little while ago
Ma RN katsy adv [k-a-y] ahorajust now (recently)
Ma RN katsatsy-an adv [k-a-a-y-an] cada rato
Mo SS jayats adv [ha-y-a] recinrecently
Mo SS katsats adv [k-a-a] hace ratoa while ago
Mo SS katskatsy adv [k-a-k-a-y] cada ratoever so often, over and over again
Mo SS katskatsyan adv [k-a-k-a-y-an] cada ratoever so often, over and over again

AWAW

AWAW

16

achiote | annatto (tree)

*awawa [cf. Su 932 *wawa]

mixe oluteco o totonaco

AWAW achiote|annatto (tree) parece ser un prstamo de mOlu [a:wowa] d. Es de notar que SD
(R) /awaw/ contiene una /a-/, lo que produce un patrn poco normal en huave y que da indicio de
que sea un prstamo. Adems, como [wo] es imposible fonotcticamente en el proto-huave excepto
despus de [o], el resultado de un prstamo de *awowa podra cambiar a pH *awawa
automticamente.
La etimologa mixe-zoqueana de mOlu[a:wowa] no es obvia, pero la palabra tiene que relacionarse
con TtnP ahuug achiote|annatto (VG:35), aunque AA constata que TtnP [awaw] significa
chayotillo comn|climbing climbing squash plant, Sicyos sp., planta que segn LS es un bejuco
con flores de color verdoso y una fruta cubierta de espinillas o bien de cerdas (ingl. greenish flowers,
spiny fruit or fruit covered with bristles). Es de notar que el achiote tambin tiene una fruta con
muchas espinas as que hace pensar que el significado bsico del timo totonaco sea planta que
produce fruta comestible pero espinosa. Adems pMx *wa:w acoyo, hierba santa|edible piper,
Piper auritum, Mexican pepperleaf parece relacionarse, pero el reflejo de este timo en mixe oluteco
es [wa:h-uk] d. (cf.tambin mSay [wa:why] d.) || RZ, SW.
D Su

/awaw/

D MS

awaw [awaw]

AY

pesado | heavy

*aya [= Su 14]
F Su

/ka-ay/

BANG
*banga

banquina | shoulder of a road

espaol

BANG es un prstamo del esp. banquina (ingl.shoulder of a road).

Ma RN mibang karrety fn [mi-bag karet]


Mo SS mibang karret fn [mi-bag karet] las dos tiras a los lados de la carretastrips on
both sides of a road

BIEMB

BIEMB

17

fuego | fire

*mbimb [cf. Su 405 *mbmb]


La prdida de la fase nasal de *(m)b en BIEMB (< *mbimb) fuego|fire, que se muestra completa
en SMo y en SMa, parece todava en proceso en SF, y en SD lo estaba al menos en el tiempo de
Radin. Se supone que se trata de una disimilacin de las dos consonantes de la raz. Otro indicio de
la pronunciacin anterior se ve en SMa (B) -mbiambiel chamuscar|to scorch, singe, que se
supone deriva de *mbimb-mbil > *mbimb-mbil > [mbimbil], una compuesta de BIEMB
fuego|fire ms MBIEL (< *mbil) enrollar|to roll up.
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /bmb/ hijo|son, el estudio fontico de
KE muestra slo un tono alto (H) bmb.
Kim, por su parte, afirma una conexin entre BIEMB y MBIEM casa, nido|house,
nest (KT:24).
DP

bimp

Ma B

bimp, bimb, biomb fuego, lumbre"re [B, B:18]

Ma B

imbiembiel chamuscarto scorch, to singe

Ma B

ipupei bimp fuellebellows

Ma B

uniu[ ]biomb llama; llamarada#ame; #are, blaze

Ma B

mishiel biomp brasaember

Mo P

biemb

DR

/mbiamb/ [mbimb]

DR

/viamb/ [wimb]

D Su

/bmb/

F Su

/bom/

Ma Su /bmb/
Mo WW bimb
Mo Su /bmb/

D RN

biemb n [bimb] [RN, MS]

D MS

ulk biemb [ulk bimb] brasascoals, embers

F YK

mbiom, biom n [(m)bim (m)biom] fuego, hogar"re, hearth [YK, KT:24, GM]

F GM

biom xiol YK [bim sil biom siol] chile amatea kind of "g tree, known in
Jamaica as white "g; Pharmacosycea radula, or Ficus hemsleyana Standl.

Ma RN biemb n [bim]
Mo SS bimb n K [bimb] la lumbre, el fuego; el in"erno, el purgatoriolight, "re; hell,
purgatory [SS, NT:Heb 12:29]

BIEMB

18

Mo KE bmb n K [bmb]
Mo SS olik bimb fn [o-lk bimb] las brasashot coals or embers (in a "re)
Mo SS oniw bimb fn [o-niw bimb] la #ama, la llama#ame

BUR

tacazonte (pez) | sea catfish

*poro / *br [cf. Su 417 *(m)br]


Vase POR / BUR

CHAJP
*chpa

comer rpido haciendo mucho ruido | to eat rapidly making a lot of noise

mayense

CHAJP comer rpido haciendo mucho ruido|eat rapidly making a lot of noise probablemente sea
de origen onomatopyico, pero es notable su parecido con pMaOr *tab comer haciendo ruido|to
eat noisily || TK.
DR

/aapap/ 1 [a-ap-ap] engullirto gulp down

DR

/aipip/ 3 [a-ip-ip] relamerseto smack lips

D RN

achapchap umbey [a-ap-ap u-mbey]

Ma RN achapchap umbey fv-imp A [a-ap-ap u-mbey] suena su boca: come rpido


haciendo mucho ruidoto eat rapidly making a lot of noise [RN, VM]
Mo SS achaab vi A [a-a:b]
Mo SS achaabchaban [a-a:b-a:b|+an]

CHAK , CHIEK

CHAK , CHIEK

19

axila | underarm

*cka, *cik [cf. Su 47 *cka]


Surez ofreci dos comparaciones para el timo CHAK/CHIEK axila|underarm. En primer lugar
lo compar con mTot [ahkpatk] y zoCop [saktk] d. Como muestra Zavala, la palabra
cognada mOlu [ah-k] deriva de [ah] abrir los brazos|to open the arms < pMZ *sah d. (RZ),
ms [k] mano, brazo|hand, arm < pMZ *k mano|hand; y de algo como pMZ *sah-k es difcil
llegar a pH *cka ya que los cambios en las vocales no se explican.
En segundo lugar, Surez cit palabras de maya yucatecano tal como Itz sik axila|underarm, a la
cual se pueden aadir Mop xik d. y Yuc xiik axila, ala|underarm, wing. Aunque estas formas
mayenses se acercan ms a pH *cka, es de notar que son restringidas a la rama yucatecana.
Finalmente se puede apreciar que frases SMa (B) michiek imb quijada|jaw y SMo (SS) nichik
xil palo con horqueta o horcn|post with a prop, fence post indican acepciones muy amplias para
CHIEK; asimismo SF (Su) /bas mi-cak/ axila|underarm incluye /bas/ cuerpo|body, lo que no
sera necesario si /cak/ no tuviese otras acepciones. Por eso un significado de axila|underarm para
pH *ck no es completamente seguro; en vez parece que significa zona de coyuntura || Su:161, 166;
RZ, SW, TK, JG.
Ma B

michiek imb quijadajaw

DR

/ak/ 1 [ak]

D Su

/cak/

F Su

/bas mi-cak/

Ma Su /time-cak/
Mo Su /ta- ... -cak/

D MS

chak [ak]

Ma RN chak n mi-A [ak]


Mo SS chak n mi-A [ak]
Mo SS nichik xil fn [ni-ik sil] palo con horqueta, palo con horcnpost with a prop,
fence post
Mo SS timichik owix/oleaj fp (de fn) [ti-mi-ik o-wis, o-lah()] entre los
dedosbetween ones "ngers or between ones toes

CHAK

CHAK

20

carpintero (pjaro) | woodpecker

*cka [= Su 49]

por difusin (< mixe-zoque)

Todava falta una explicacin de la ausencia de palatalizacin de [] en SD (R) /tsak/ y en SMa (B)
tsak pero la alternancia en los reflejos de CHAK sugiere un prstamo. En efecto, la palabra para
pjaro carpintero|woodpecker es una Wanderwort (palabra errante) ya que en casi todos los
idiomas de la zona se encuentran palabras semejantes. Las lenguas mayenses en general muestran
[eh(C)] con varias consonantes (p.ej.Chol x-chejku) mientras que en las lenguas mixe-zoqueanas
se encuentra pMZ *cehe carpenter|carpenter (> mOlu [tsehe], cf.tambin pMZ *cec labrar|to
work, trim a material) con derivativos que se refieren al pjaro, p.ej. zoCop [ce] y mOlu[ceh-ok].
Muy cerca de la zona huave se encuentran zoChMg [baakka] pjaro carpintero chico; bachaca|a
type of small woodpecker, zpIst chaca [aka] carpintero (pjaro)|woodpecker y ChO tsegoh
[tsgo] pito real, un tipo de pjaro|red-headed woodpecker. As la fuente exacta de la palabra
huave sigue siendo difcil de precisar || TK, SW, RZ, HJ, VP, HG, TT, AU.
Ma B

tsak

DR

/tsak/ 1 [ak]

Ma Su /cak/
Mo WW chak pjaro carpintero chico con una mancha amarilla en la cabezawoodpecker

D MS

chak [ak]

Ma RN chak n [ak]
Mo SS chak n K* [ak] carpintero cariamarillo (ave: Melanerpes chrysogenys); pjaro
carpintero chico con una mancha amarilla en la cabezagolden-cheeked woodpecker
(little woodpecker with a yellow spot on its head)
Mo SS michak ndek fn [mi-ak ndek] nartinete, cigen (ave: Mycteria americana)
wood stork [SS:413]

CHAK

CHAK

21

mala seal | bad sign

*cka [= Su 46]

mayense occidental o zoque

Parece probable una conexin entre CHAK mala seal|a bad sign y unos timos mayenses y mixezoqueanos.
Para empezar se pueden considerar reflejos de pMx *ck-y tener miedo|be afraid (> mOlu [tck-i:-pa] d.), y especficamente de pMxO *ck susto, espanto|fear, tal como mTot [tsga]
(SW: [cga]) miedo|fear (cf. pH *cka). Una conexin ms all con pMZ *coka > pMx *coka
brujo|shaman tambin puede ser tomada en cuenta, as como zoR [yaakuy] maldad,
perversidad|evil, perversity aunque esta ltima es una palabra compuesta derivada de [yats-yak]
(cf. [yats-i] malo, bad).
Ms cerca a la forma huave actual estn unas palabras mayenses, especficamente reflejos de pChol
*k lastimar, daar, hechizar|to injure, wound, bewitch. Se puede citar p.ej. Chol chk
maldecir|to curse, Chol chk-oel hechichera|witchcraft, Chrt chek imagen, reflejo, imagen
usada por un brujo, seal, presagio, sntona, mueca|image, reflection, image used by sorcerer, sign,
portent, symtpom, doll, Toj chakwanum destructor (clase de brujo malo)|destroyer (class of
dangerous shaman), Chlt chakta chacta miserable|wretched, miserable, as como Yuc chak
cortar con golpe de hacha o machete|to lop off with an axe or machete.
Sin embargo es sorprendente que la eyectiva mayense no aparezca en huave como consonante
prenasalizada, lo que tal vez se deba a la influencia de las palabras zoqueanas, o bien de pZp *-a
brujo|shaman (SZ) || RZ, SW, SC, HH, CW, BS, AU, CL, JG, SZ.
Vase tambin KICHEJ traer mal agero|to bring bad luck.
D Su

/a-cak/

Ma RN achak-an, achake n [aak-an, aak-e]

CHAK

ombligo del pescado | fish navel

*cka [= Su 48]
F Su

/cak/

CHAMB

quieto | still (quiet)

*cmba [= Su 54]

mayense occidental

CHAMB quieto|still probablemente se relacione con pChol *ab callado|silent, de donde


provienen Toj chab-an d., Tzo chab-i y Tzel chab callarse|to be quiet, shut up, y Chol
chb callar|to make silent (arcaico, pero cf.contemporneo Chol chbix callate!|be quiet!)
No se sabe si SD (R) /ahamb/ ponerse ms intenso|to fade se refiere a sonido o a lumbre, pero si
SMo (Su) /-cmb/ est relacionado, es de suponer que se trata de sonido || TK, HJG, AU.
Vase tambin CHEJMBAW amanecer|dawn.
DR

/ahamb/ 1 [a-h-amb] ponerse menos intenso to fade

Ma Su /-cmb/

CHAR

CHAR

22

caerse; apretarse | to fall; to press upon

*cra, cr [cf. Su 62 *cra]


La semntica de CHAR caerse; apretarse|to fall; to press upon es muy incierta.
FP

lag escherau xiel madera (< rbol cado?)wood (< fallen tree ?)

Ma B

achier cercarto surround; to besiege (?) [B:92]

Ma B

chiarrau derrumbarto topple

DR

/aehr/ 1 [a-eh] (?) echar lea en el sueloto throw wood on the ground

DR

/ahar/ 1 [a-h-a] estar blanco y entumecido de fro, estar congeladoto be white


and numb from cold; to be frozen

DR

/na-era-o, -ho/ 2 [na-e-a-w] (?) caer (cosa)to fall (inanimate subj.)

D Su

/carawl/ gaviotaseagull

Ma Su /caraw/ cadofallen

Ma RN charraw ~ cherraw ptc SA [ar-a-w, er-a-w] cadofallen


Ma RN cherrat v SA [er-a-t] caer: se cayit fell
Mo SS achar vt A [a-ar] lo encima, lo pone encima; lo estrella; lo aprieta to put on top;
to crash together; to press
Mo SS achar nej omeaats fv (-imp?) [a-ar neh o-ma:] le da asco, se mareato feel
nausated, to get dizzy
Mo SS acharrayej vr 3pl O [a-ar-ay-eh] se apia, se agolpato cram, to crowd
(eachother)
Mo SS charran omeaats vr O [ar-a-n o-ma:] tiene asco, tiene nuseato be nauseated

CHAT, CHET

chaparra | type of tree

*cta, *cete
Aunque los Stairs informaron de que SMo chat xil chaparra, coscoja se refiere al rbol Quercus
ilex (ingl.holm oak), esta identificacin debe ser errnea dado que dicha planta es oriunda de
Europa. Desafortunadamente no se puede precisar la especie a que se refiere el nombre.
Sin embargo, si se trata del chaparro amargo, Castela tortuosa (Texan goatbush), tambin
conocida como palo amargo, CHAT/CHET parece ser un prstamo de una fuente mayense tal
como Chol chaj te palo amargo|Texan goatbush.
Por otro lado no se puede descartar la posibilidad de que SMo chat sea simplemente un prstamo de
esp. chato en la acepcin aplastado, plano|squat, smushed,que por supuesto concuerda con
chaparro en su acepcin persona rechoncho|short and chubby person ||LS, HJG, DRAE.

Mo SS chat xil n K* [at() sil] chaparra, coscojaa type of tree

CHAW

CHAW

23

atole | atole

*cwa [cf. Su 68 *cwa]

totonaco

Wichmann seala que en las lenguas mixe-zoqueanas hay ejemplos de palabras para atole que
derivan de timos que significan tortilla, p.ej. zoCop [nn] atole y zoChMa [nn uki] atole de
maz nuevo vs. mOlu [n:n] y mSay [n:n] tortilla. Asimismo mTlc [nn] atole deriva de pMZ
*n: agua|water ms pMZ *an-e tortilla as que el atole es la tortilla de agua.
Partiendo de esta conexin se puede comparar CHAW atole con TtnS chuj~chau y TtnX TtnN
chauj [auh] tortilla. El nico indicio de un timo anlogo en las lenguas mixe-zoqueanas es mSay
tsaw- [caw] echa (tortillas)|to make tortillas, que, segn SW, es un prstamo de la rama
zoqueana, donde los cognados slo tienen sentidos como golpear|to hit, p.ej. zoCop [ca] pegarle,
darle una palmada|to hit, to slap. Se supone que la acepcin de la voz sayulteca deriva del
movimiento de bofetada cuando se hacen tortillas; cf. tambin mTap che piedra de moler|
grinding stone (dato no mencionado en SW).
La parte [ha- ~ hi] en SMa (RN) jichaw, SF (YK, GM) jichaw y SMo (SS) jachaw necesita
explicacin. Si la variante [ha] es anterior y [hi] deriva por reduccin atnica, se puede especular
que [ha] proviene de Chrt jach-a deshacer|to dissolve, cf. el causativo Chrt jaches deshacer,
deshacer masa en agua, deshacer batiendo cosas duras|dissolve, dissolve corn dough in water,
dissolve through stirring thick things. Finalmente ha- puede representar simplemente un reflejo del
timo mayense *Ha agua|water que se ve en Huas Yuc Itz Mop Chrt Chol ja d. etc.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /hacw/ atole, el estudio fontico de KE muestra
un tono descendente (HL) chw || SW:394, HG, LC, HA, RB, BT, CS, KH.
Ma B

chau bebidabeverage

DR

/ao, -wa/ 1 [aw]

DR

/ni-ao/ [ni-aw] legaa de perrosecretion in the eyes of dogs

D Su

/caw/

F Su

/hicaw/

Ma Su /caw/
Mo Su /hacw/

D MS

chaw [aw]

D RN

ichaw uiejk [ni-aw u-nihk] legaacrust or secretion in the eye

F YK

chaw [ew iaw] chocolatechocolate [YK, GM]

F YK

jichaw [hiaw] [YK, GM]

Ma RN chaw n [aw] atole blanco (de maz)white atole (made from corn)
Ma RN jechaw n [heaw] atole blanco (de maz)white atole (made from corn)
Ma RN chaw popox cp-nom [aw popos] atole de espumafoam atole

CHAW

24

Ma RN ichawchaw uiej, (uiejk) adj-p [ni-aw-aw u-nih] de ojos claroshaving


blue or light-colored eyes
Mo SS chaw n [aw]
Mo KE chw n [w]
Mo SS chaw as cp-nom [aw as] atole (de elote)atole (from corn-on-the-cob)
Mo SS chaw iig cp-nom [aw i:g] el pinolepinole (maz tostado), toasted corn
Mo SS chaw popox n [aw popos] atole (de espuma)foam atole
Mo SS jachaw n [ha-aw] atole (de maz molido)atole (made with ground corn)
Mo SS nel chaw [ne-el aw] batidor de atoleatole whisk
Mo SS nemal chaw fn [ne-mal aw] el encargado de una de las capillitas de la cruz que
hay en las equinas principales del pueblo de San Mateo del Mara community duty
relating to one of the little chapels of the cross which are located on the principal
corners of the town of San Mateo del Mar
Mo SS chaw najn os cp-nom [aw na-hn os] pozolefermented corn dough drink

CHAW

lagartija (tipo de) | lizard sp.

*cwa [cf. Su 69? *ciwa-ciwa]


Parece que SMo, SMa chincharaw contiene el infijo [a], a diferencia de la forma reduplicativa en
SMo (Su) /cawcaw ndk/. Por otro lado, tal vez zpIst [in-gaw] lagartija (o algo semejante en
otro dialecto zapoteco desconocido) tuvo una influencia indirecta (pero cf.zpIst [guagu] d. que
es menos similar) || MF.
Ma Su /cawcaw ndk/

Ma RN chincharaw n [inaaw] lagarija: un tipo de lagartija, lagartija de casaa type of


lizard
Mo SS chincharaw n P* [inaaw] la lagartija roito de color plomo con pintas blancas y
amarillas (reptil: Urosaurus bicarinatus)tropical tree lizard

CHECH

tonto | idiot, stupid, silly

*cece [= Su 28]
Mo WW arang michach traviesomischievous, naughty
Mo Su /cac/

Mo SS chach n, n voc P [a] tonto, idiota, necio (tambin: vocativo)stupid person, fool;
(you) fool! [SS, NT:2Cor 11:1]
Mo SS nechach adj [ne-a] tonto, zonzo, fatuo, loco, chi#adostupid, silly, foolish,
crazy

CHECH

25

Mo SS arang michach fv [a-ag mi-a] hace travesuras, cmico, payasoto play


pranks, to clown around
Mo SS ch mechach [-: me-a] lo trastornato disturb, to upset (someone)

CHECHECH

buho | owl

*cece-cece [= Su 29]
Mo P

chachax cuervocrow

Ma Su /cecec/
Mo Su /cacac/

F YK

chechech [ee] el tecoloteowl

Ma RN chechech n [ee] lechuza, buho grandeowl


Mo SS chechach n K* [ea] el autillo, la lechuza, tecolotito, manglero (ave: Megascops
cooperi)Paci"c screech owl

CHECHEN

chechn | black poisonwood

*cecene [cf. Su 89 *cc-na]

mayense

El nombre del rbol CHECHEN es un prstamo de maya, p.ej. Yuc chechem e Itz chechem ~
chechen (de donde tambin esp. chechn), nombre comn para el rbol Metopium brownei (ingl.
black poisonwood), cuya savia irrita muchsimo la piel.
Se desconoce exactamente a qu hacen referencia Surez y los Warkentin con la traduccin pasto ||
JG, HF.
Mo WW chechan pastograss, hay
Mo Su /cecan/ pastograss, hay

Mo SS chechan n K* [ean] chechn, pan caliente (planta)black poisonwood,


(Metopium brownei), a tree whose bark causes skin irritation

CHEJ

mojarra | mojarra (fish)

*cehe [= Su 30]

mayense occidental

CHEJ mojarra es por lo visto un prstamo de una fuente mayense; se debe comparar con Mop
cheh y Chlt x-cheh xche d. || BS.
D Su

/ceh/

Mo Su /cah/

F GM

chej n [eh] mojarritalittle mojarra

Ma RN chej n [eh] pez cotorrita, mojarra poquitaun tipo de mojarra pequea

CHEJ

26

Mo SS chaj n P* [ah] mojarra blanca y chica (pez: Gerres cinereus)yellow"n mojarra


Mo GC tong chaj [tog ah] mojarra rayada, mojarra malacapa (pez: Eugerres axillaris
Gnther)black axillary mojarra [GC:354]

CHEJCH

dejar caer, tumbar | to drop, to fell vt.

*cehce [cf. Su 16 *caca-ca]


Quizs CHEJCH incluya dos races distintas: chorrear|to drip y tumbar|to fell.
DR

/aahah/ 1 [a-ah-ah] dejar caer con mucha fuerza, rociar fuertementeto let
object fall or strike surface of water with great force

Mo Su /-cacac/ chorrearto drip

F KT

achejch vt [a-eh] dejarlo caerto drop vt. [KT:104, 314]

F YK

achejch tiot fv-p [a-eh tit tiot] tumbato knock down; to fell (a tree)

Ma RN achejch tiet fv-p I [a-eh tit] tumbar (palabra arcaica)to fell (antiquated word)
Mo SS achaach vi (E) [a-a:] chapoteato slop (water)
Mo SS achaach tit fv-p [a-a: tit] lo tira de golpeto pull abruptly
Mo SS achaachaach vi (E) [a-a:()-a:] chapotea muchoto moisten greatly

CHEJK

despegar | to detach

*cehke [cf. Su 31 *ce:ke]


Parece posible una conexin entre CHEJK despegar|to detach y pMZ *cik pelar|to peel, de
donde provienen zoCop [ihk-u] pelar (como fruta)|to peel (e.g. fruit), mOlu [ik] pizcar; pelar;
descascarar; quitar|to pick; to peel; to take away y mSay [tn-ik-p] pizcar maz|to pick corn ||
SW, RZ, HG, LC.
DR

/ahk/ 4 separar, despegarto separate; to detach; to unglue, etc.

DR

/aehek/ 3 [a-ehk] desatato untie

DR

/aeheh/ 4 [a-eh-eh] (?) rasgarse; romperseto be torn; to be broken

D Su

/-ce:c/

Mo WW chejkiaw

D RN

achejk [a-ehk]

Mo SS achaaig vt E [a-a:g] lo despega, lo sacato detach, to remove, to take out


Mo SS chajkiam, chejkiam vr O [ahk-a-m, ehk-a-m] se despegato get detached

CHEJMBAW

CHEJMBAW

27

amanecer | dawn

*cehmba-wa
Se descononce la etimologa exacta de CHEJMBAW amanecer|dawn. Por lo visto formas como SD
SMo SMa chejmbaw y SF chimbaw son morfolgicamente complejas, aunque el anlisis exacto
permanece incierto. Si chejmbaw es un participio, por ejemplo, se espera en SMo **[ehmbaw]
**chejmbeaw con una [b] palatalizada, cf. SMo chejpean [ehpan] caliente, ardiendo (de coraje)|
hot; burning (courage). Esto implica por el contrario que la [b] no es palatalizada, as que la protoforma debe ser *cemba-(wa), a no ser que se trata de un desarrollo propio del sonido [mb]. Se supone
que la [i] en SF y la variante con [i] en SMo se deben a una reduccin en posicin atnica.
Una conexin entre CHEJMBAW y CHAMB quieto|quiet, still es posible (al igual que una ms
remota con XUM claro|bright), pero no se puede establecer con certeza.
Mo WW chejmbaw [embaw] amaneceto dawn

D RN

chejmbaw rraw [ehmb-a-w r-a-w] resplandeceto shine

F GM

chimbaw [imbaw] madrugada, almanecerearly morning, dawn

Ma RN chejmbaw n [ehmbaw] almanece, viene aclarandodawn; it is getting light (at


dawn)
Mo SS chejmbaw ~ chijmbaw adv [ehmbaw, ihmbaw] madrugada, crepsculo de la
maana, al amanecerat dawn; at sunrise

CHELEX

abrir | to open vt.

*celese / *cilisi
Tal vez CHELEX abrir|to open vt. < pH *celese se relacione con zpIst ruxhae [u-al:e] abrir;
arrimar|to open, bring closer < pZpCtr*ala-Ru. Si el timo huave de hecho tiene una conexin,
se puede especular que deriva por reduplicacin, o sea de *[ala-ala], con la [] inicial de huave
debido al grupo [] ||VP, MF.
DR

D RN

/ele/ 3 [eles] abrir (como #or)to open like #ower


achilix [a-ilis] abreto open

Ma RN chilix adj [ilis] partido por s slo, abierto (fruta)split open spontaneously (a
fruit)
Mo SS achilix vi (I) [a-ilis] abreto open vi.
Mo SS cheleaxan part [elas-a-n] abiertoopen (pple.)
Mo SS chilixin part [ilis-i-n] abiertoopen (pple.)

CHENCH

CHENCH

28

fuerza (hacer) | to force

*cence
Probablemente CHENCH hacer fuerza|to force estaba relacionada con TSONTS chino, grifo|
curly, curls por el sentido hace que doblarse|bend, make fold.
DR

/aen/ 3 [a-en] forzar a alguiento force someone

DR

/niuen-ey, -ayo/ 2 [nu-en-ey] (?) hacer contorsiones levantando algoto make


contortions while lifting object

D RN

achendx [a-en aen] forza a alguien; hace fuerza interior (p. ej. cuando
hay que ir al bao)to force someone; to make a forcing feeling inside, e.g. when one
has to go to the bathroom

Ma RN achench v I [a-en] forzarto force

CHENG

empujar | to push

*cenge [cf. Su 32 *cene]


DR

/aeg/ 3 [a-eg]

DR

/egeg/ 3 [eg-eg] empujar algo pesadoto push heavy object

D Su

/-cen/

D MS

acheng v [a-eg]

Ma RN acheng v I [a-eg]
Ma RN achengcheng v I [a-eg-eg] empuja: est empujandoto be pushing
Ma RN chejngien adj SI [eg-i-n] zafado (codo, rodilla)dislocated (elbow, knee)

CHEP
*cepe

flamear | to flame

cholano

Es difcil evaluar la comparacin entre CHEP flamear|to flame y Chrt chap-i cocer, hervir|to
boil, to cook (= chapi cocer|to cook contemporneo), Chlt chapa chapa cocer al fuego|to cook
on the fire, Chol chp hervir|to boil< pChol *chAp cocer, hervir|to cook, to boil. Las vocales no
se acuerdan exactamente, aunque es posible que la [] en chol fuese adaptada en huave como [e], y
los significados son parcialmente coincidentes pero no iguales. Sin embargo la probabilidad de una
conexin de prstamo parece bastante decente || CW, KH, BS, AU.
DR

/aepep/ 3 [a-ep-ep] escocerto burn (from sting)

DR

/ehepeov/ 1 [ehp-e-w] (?) arder, #amearto blaze into #ame

Mo WW neachapcap ardorardor

CHEP

D RN

29

achepchep [a-ep-ep] chispato make sparks

Ma RN achepchep v I [a-ep-ep] chispato make sparks


Mo SS chaban adj [a:b()+an] de#agra, #ameato #ame, to go up in #ames
Mo SS chapchap bimb fn K [ap-ap bimb] el fuego fatuowill o the wisp
Mo SS achapiich vt A [a-ap-i:] lo alumbra por un momento; lo centellea y apaga la luz
en seguidato light up momentarily; to make #ash (a light)
Mo SS chajpean, chejpean part [ahp-a-n, ehp-a-n] caliente; ardiendo (de coraje)hot;
burning (courage)
Mo SS nechapchap adj [ne-ap-ap] ardienteburning

CHEPEL, CHUPEY

herida (piel); pelar | broken or wounded (skin); to peel

*cepele, *cpye (?)

mayense occidental

Es notable la alternancia entre CHEPEL (SF, SMa) y CHUPEY (D, SMa, SMo) herida (piel);
pelar|broken or wounded (skin); to peel ya que no hay en el proto-huave un sufijo *-le (aunque s
hay el reflexivo *ye *yV). Adems SMa (B) achupei pelar, mondar|to peel implica pH *cpye, de donde puede derivar tambin SMo achepeay lo pela|to peel vt., pero no se espera una
relacin apofnica entre *cepe y *cp. Sin embargo es imposible rechazar una conexin entre estas
races sinnimas.
Por eso se supone que este patrn irregular se debe a un prstamo; en particular el sufijo [el] de
CHEPEL seala la posibilidad de una fuente mayense, donde s hay un sufijo de esta forma. En
efecto una fuente posible se presenta en Chol tsep, zep tzep cortar; lastimar|to cut, to injure al
lado de tzepel cortado|cut off y tzejpel cortarse|to be cut (passive) (datos histricos: HJG:239).
Otra acepcin del mismo timo (por lo visto) se presenta en Toj tsepa alisar, allanar, aplanar,
arrasar, hacer ms delgado, raer|to smooth out, to level out, to plane, to destroy, to make thin, to
scrape off. Basado sobre la correspondencia en la forma con las voces de chol y la en la semntica
con el verbo de tojolabal, se concluye que una relacin de prstamo es casi irrefutable || HJG, AU,
CL.
Ma B

achupe, achupei pelar, mondarto peel

Ma B

tsa-chupei upank descascararto peel, to shell

D MS

achyupey [a-pey] pelar (fruta)to peel (fruit)

F GM

achepely vt [a-epel] lo pelato peel

F YK

chepelia- vi [epel-e- epelia-] estar lacerada, se desolla (piel)to be or


become scraped, broken, wounded (skin)

Ma RN achepely vt I [a-pel] pelato peel


Ma RN chepelyaw ptc SA [epel-a-w] peladoit is peeled
Mo SS achepeay vt E [a-epay] lo pelato peel

CHEPU

CHEPU

30

avispa roja y negra | red and black wasp

*cepn, *cepe-n (?)

mixe-zoqueano

A pesar de que los Stairs describen SMo chapen como una abeja, las abejas no comen otros insectos;
debe ser una avispa. La palabra es un dato aislado cuya forma fonolgica es bastante extraa, lo que
hace pensar que sea un prstamo. Varias fuentes posibles se presentan ms abajo.
Segn la primera hiptesis CHEPU deriva de *cepe-n, y el segundo morfema tiene una conexin
con pMZ *we:nV(k) avispa|wasp (> mOlu [w:nik] d. con un desarrollo irregular de la primera
vocal). Ejemplos como zoChMg [tsapats weni] avispa colorada; charnahuite|a type of wasp y
zoCop [tsapas-weni] avispa colorada|red wasp, sugieren la posibilidad de que el primer morfema
refleje pMZ *capac rojo|red. Si es as, pMx *capac-we:nik o pZo *capac-weni(k) tuvo que haber
sufrido una reduccin fontica sustancial al producir algo como pH *cepe-n de modo que
finalmente result SMo chapen. (Otra posibilidad sera que el primer morfema de pH *cepe-n
puede ser simplemente lo mismo que se encuentra en CHEP flamear|to flame en la acepcin de SD
(R) /aepep/ escocer|to burn (as from a sting), para hacer referencia a la picadura de la avispa, o
en la acepcin de SMa (RN) achepchep chispa|to make sparks, por hacer referencia a su color
rojo.)
Segn la segunda hiptesis la proto-forma huave es *cepn. Esta idea se apoya en el parecido entre
CHEPU y el timo zoqueano *cinu-pn abeja|bee (cf.pMZ *ci:nu miel|honey y pMZ *pn
hombre|man), de donde provienen zoCop[cinuh-pn] y zoR [cinubt] d., y, ms notable para la
etimologa huave, zoTex [ep:] avispa|wasp, que, aparte de la [] en el fin de la primera slaba,
se acerca mucho a pH *cepn || SW, HJ, HG.

Mo SS chapen [apen] un abeja con cabeza negra y cola roja que come otros insectosa
kind of bee with a black head and a red tail which eats other insects [SS:410]

CHEWEL

puchero, mueca | pout, sneer with the lips

*cewele / *ciwili / *cawala


Parece que SMo chiwil mbeay xor puchero|stew pot es una especie de calco del espaol que se
apoya en los dos significados de puchero, o sea mueca al llorar|pout y vasija|pot.
Vase tambin CHIW indeciso, dudoso|indecisive, doubtful.

Ma RN achewely umbey v I [a-ewel u-mbey] puchero: hace una pucheroto pout


Ma RN atsawal umbey I [a-awal u-mbey] puchero: hace una pucheroto pout
Mo SS chiwil mbeay xor P [iwil mbay sor] el puchero, vasija con una sola asastew
pot, a pot with only one handle
Mo SS achajweal ombeay fv (-imp?) [a-ahwal o-mbay] el gesto de burla que se hace
con los labiosa gesture of mockery or sneer made with the lips
Mo SS achijwil ombeay fv (-imp?) [a-ihwil o-mbay] el gesto de llorar que se hace con
los labiospout, crying gesture made with the lips

CHI-

CHI-

31

yuca | cassava, manioc

*ci-(ci) [cf. Su 34 *cici]


SMa (Su) /cici/ contiene la raz CHI- yuca|cassava, manioc reduplicada, mientras que la raz sin
reduplicacin se muestra en la palabra compuesta SF (YK) yolchi yuca|cassava, que deriva de
IEL camote|sweet potato (> SF yol) ms CHI-. Por otro lado, SF (YK) chichiol bejuco|vine,
guaco deriva de la raz CHI reduplicada ms IEL (> SF iol).
Los Stairs no mencionaron esta palabra; su traduccin de yuca es SMo mil xil, mientras que
GC:365 dio solamente SMo /il/ = xil. Ambos datos sugieren que en SMo se trata de una confusin
de CHI+IEL con XIEL rbol|tree.
La irregularidad fonolgica y la variacin entre los idiomas sugieren un prstamo, como seal
Surez. Una fuente posible es pMa *ci:n/*cihn yuca|cassava (> Yuc tziin, Tzel tzinte d.),
pero la correspondencia no es exacta. Por otro lado se puede considerar zoCop [pisi] yuca|cassava,
cuya segunda slaba se parece un poco a huave CHI- || TK, HG.
Ma Su /cici/

F YK

chichiol [iil iiol] bejucovine

F YK

iolch n [il-i ioli]

Mo GC xil n [sil] yuca (Manihot sp.)cassava, manioc [GC:365]


Mo SS mil xil ~ xil fn [mi-il sil, sil] yuca (planta: Manihot esculenta)cassava,
manioc

CHICH

agrio | sour

*cci [= Su 33]
Es posible que CHICH agrio|sour derive de una reduplicacin de CHI- yuca|cassava, debido al
sabor amargo de algunas especies de yuca. Tambin hay que considerar el timo de Nah chichic
cosa amarga|something bitter, y de ah una conexin con el zapoteco, donde es notable que zpZgo
zichj [zi] agrio|sour (cf.tambin chichj [i] ponerse agrio|to turn sour) parezca tener casi la
misma relacin fonolgica y semntica con zpZgo zi [zi] salado|salty que CHICH agrio|sour
tenga con XIX sabroso|tasty || ON, MF, RC.
Ma B

achichi, achich acedarse; cido; agriarseto turn sour or acidic; acidic [B, B:16]

Ma B

-hchi nachichi amargarloto make bitter [B:60]

DR

/ai/ 3 [a-i] ser agrio, ser amargoto be sour; to be bitter

DR

/na-i/ [na-i] amargobitter

D Su

/-cic/

F Su

/-cic/

Ma Su /-cic/
Mo Su /-cc/

CHICH

D MS

achich v [a-i] estar agrio, estar descompuestoto be sour, to be decomposed

D TA

nachich adj [na-i]

D MS

ichich [ni-i] suciodirty

D RN

ichich umbas n [ni-i u-mbas] mugrosoa dirty person

F YK

achich [a-i] est agrio, est descompuestobe sour, to be ruined [YK, GM]

F YK

nachich adj [na-i] agrio, acidosour, acid [YK, GM]

F GM

ajchich adj [a-h-i] se agriato turn sour

32

Ma TA nachich adj [na-i]


Mo SS chich n [i] el excremento aguadowatery excrement
Mo GC nachich ten fn [nai ten] ciruela silvestre (Spondias sp.)wild plum [GC:364]
Mo SS achich vi (A) [a-i] se descompone, se pone agrioto decompose, to become sour
Mo SS nachich adj [na-i] agrio; descompuestosour, decomposed
Mo SS najmbok achich [na-h-mbok a-i] olor a agriosour odor

CHIEJ-

calmarse, dejar de llorar | to calm down, to stop crying

*cih Vase tambin CHIJCH llorn|crybaby, NDIJCH callarse|be or keep quiet.


Ma B

chir acallarto make be silent

Ma B

chifouwan, chieuan queditoquietly, softly

DR

/iha-n/ 1 [i-h-n] silenciosilent

DR

/iher/ 3 [-i-h-] callarseto be silent; to hush

D MS

chiejrr n [ih-r] callate!be quiet!

F KT

chij- [ih-] calmarseto calm down [KT:134]

Ma RN chiem v SI [-i-m] calmar: se calmato calm down, stop crying


Ma RN chierr-an imper SI [-i-r-an] callate!be quiet!
Mo SS chiim vr O [i-i-m] deja de llorarto stop crying

CHIEK

CHIEK

33

mojarra blanca | yellowfin mojarra

*ck [cf. Su 53 *ck]


Segn GC:354, SMo chik hace referencia a tres especies del pez mojarra: Gerres cinereus Walbaum
mojarra plateada, mojarra blanca|yellowfin mojarra; Diapterus peruvianus Cuvier & Valenc.
mojarra peineta, mojarra de aleta amarilla|Peruvian mojarra; Eugerrus lineatus Humboldt &
Valenc. mojarra, mojarra china|streaked mojarra.
Vase tambin CHEJ mojarra.
D Su

/ck/

F Su

/cok/

Ma Su /ck/
Mo Su /ck/

D MS

chiek [ik] mojarramojarra

F YK

chiok | [ik iok] [YK, GM, KT:138]

Ma RN chiek n [ik]
Mo SS chik n P* [ik] la mojarra gris (pez: Eucinostomus argenteus)silver mojarra
Mo GC chik n [ik] varios tipos de mojarra (plateada, blanca, peineta, de aleta amarilla,
china)various types of mojarra (yellow"n, Peruvian, streaked) [GC:354]

CHIEN

dame! | give me (it)!

*cin [cf. Su 56 *cn]


Sin duda CHIEN es una derivativo antiguo del timo JCH dar|give (< *(h)c), pero sigue
siendo incierto el origen del sufijo *n que se agreg a la raz para formar este imperativo irregular.
Mo Su /cn/

Mo SS chin v imp [in]

CHIEN

CHIEN

34

piedrecita, cascajo | pebble, shard

*cin
Este timo es bastante incierto, y los datos, desafortunadamente, escasos. Si SF chion cascajo del
mar|sea pebble, sea gravel no representa una forma variante de SF chiong caracol (ostin con
espina)|periwinkle (oyster with spines), tiene que derivar de otra raz CHIEN cuyo significado
bsico parece ser piedrecita, cascajo|pebble, shard.
Permanece incierto si SF (YK) chindyuik y SMa (RN) nchutyuk clavillo se relacionen con SF
chion, pero si es as, es de suponer que son palabras compuestas. Adems, la alternancia entre, por
una parte ch- y nch- inicial, y por otra parte -nd- y -t- medial, sugiere la posibilidad de una
disimilacion de oclusivas prenasalizadas en sucesivas slabas, implicando una forma anterior como
*nchVndk, de dnde probablemente se deba segmentar *nchV(n)-(n)dk. Por eso sera tambin
imaginable una conexin con NCHUJ vidrio|glass, timo que por lo dems aparece solamente en
SMa nchuj d.
Aunque *(n)dk puede derivar de NDUKY mar, laguna|sea, lagoon (de dnde cascajo de mar
> clavillo por un desarrollo poco obvio), tambin cabe la posibilidad de que derive de NDUKUK
arder, irritar|burn, irritate, raz que sin reduplicacin parcial aparecer solamente como NDUK,
as que el significado bsico de SF chindyuik SMa nchutyuk ser fragmento irritante.

F YK

chion n [in ion] cascajo de marsea pebble, sea gravel

F YK

chindyuik n [in-nduk induk] (?) clavillo, un grano que nace en el


cuerpoblackhead, pimple

Ma RN nchutyuk n [ntk] clavilloblackhead

CHIENG

caracol de concha (clase) | periwinkle, conch

*cng [cf. Su 58 *cng]


Ma B

chienk mi- conchashell [B, B:39]

D Su

/cn/

Ma Su /cng/
Mo Su /s:c cng/

D MS

chieng [ig] caracolconch, seashell

F YK

chiong n [ig iog] caracol (ostin con espina)periwinkle (oyster with a


spine)

Ma RN chieng n [ig] caracolperiwinkle


Ma RN chieng ndyuk cp-nom [ig ndk] caracol del marsea conch
Mo SS ching n K* [ig] el bgaro, una clase de caracol (molusco: Littorina littorina)
periwinkle (mollusk)

CHIEP

CHIEP

35

bolsita | little bag

*cip
Unos palabras mayenses, refirindose a varios tipos de redes o bolsas de red, muestran un parecido
prometido tanto con CHIEP bolsita|small bag como con CHING chinchorro (type of fishing
net). En primer lugar, se notan reflejos de pMa *chiim red, bolsa|net, bag, tal como Chlt chim
red; red ms pequea [que champa] |net; another (type of) net (bag), smaller [than champa], Chol
chim red|net; cf. tambin Lac [[(u)-m]] red, buche|net, mouth, craw .
En segundo lugar, hay otras formas son compuestas de pMa *chiim y pMaOr (ms qanjobalano)
*paah morral, matate|rucksack, pita fiber bag tal como Qeq china cham-pa d., Chlt champa
red pequea|small net (= Qeq cham-pa red para brazo|hand net), Chuj chim pa red de pita
grande|large pita fiber net, Chuj [[n-pa]] 1946 red donde cargan maz|net in which one carries
corn, y tal vez ChT [[ip]] red, bolsa|net, bag || TK, BS, [[La Farge & Blom 1927, Andrade 1946]].
Ma B

chiep talegasack

DR

/iep/ 3 [ip] pequea bolsalittle purse

D RN

chiep [ip] pequea bolsa (p. ej. de harina)little bag (e.g. for #our)

F YK

chiop [ip iop] bolsabag [YK, GM]

Ma RN chiep n [iep] pequea bolsalittle bag


Ma VM aachiep n [nanaip]
Mo SS chip n P [ip] bolsa de harina#our bag

CHIEP

color caf | coffee colored, light brown

*cip [cf. Su 59 *cp]


Es de notar que aunque todas las traducciones de CHIEP constatan que se trata de un color, el
trmino aparece en FC:56 para referirse a la canela como especia. Se desconoce si en ltima
instancia la acepcin del color provenga de la especia (cf.esp. color caf) o viceversa, pero como la
canela fue introducida por los espaoles, es probable que la acepcin de la especia sea posterior.
Ma B

nachiop amarilloyellow

Ma B

dilin nachiep enmarillecerseto become pale or yellowish

DR

/aiap/ 1 [a-ip] color caf, color de algo chamuscadobrown or singed color

F Su

/cop/

Ma Su /cp/

D RN

chiep [ip] amarillentoyellowish

F GM

nachiop amarilloyellow

Ma RN nachiep (mbey) adj [na-ip (mbey)] maduro: medio maduro (p.ej. mazorca)half
ripe (e.g. corn)

CHIEP

36

Ma RN nachiep adj [n-a-ip]


Ma RN nachiep umal adj [n-a-ip u-mal] rubio (de cabello)light-haired
Mo SS chip n, adj P [ip] bayo (animal), rubio, caqui, color canelabay (colored),
blond, khaki, cinnamon (colored)
Mo FC chip n [ip] canelacinnamon [FC:56]
Mo SS nachip adj [na-ip] rubio, bayo, color canela, beige, caqui; madura (tamarindo)
blond, bay (colored), cinnamon (colored), beige, khaki; ripe (tamarind)

CHIEPLAWY

tarntula | tarantula

*cip-law [cf. Su 60 *cp-lawi]


Se dice en San Mateo que CHIEP LAWY deriva de CHIEP color caf|coffee colored, light
brown ms LAWY tigre|jaguar. Esta idea se apoya tambin en que un nombre popular en
Mxico para la tarntula es la araa capulina, haciendo referencia al capuln (ingl.chokeberry),
una fruta roja. Sin embargo, se desconoce por qu SF (YK) chiok lay tarntula muestra una
evolucin distinta ni por qu se ve SD (RN) ndxiplw en vez de *chieplw, cf.tambin SD (Su)
/cipilw/ en vez de */ciplw/ y la /e/ en las formas SMa /cepilw/ y /ceplay/.
D Su

/cipilw/

F Su

/ceplay/

Ma Su /cepilw/
Mo Su /ciplw/

D RN

ndxiplw n [nip-lw niplw]

F YK

chiok lay n [ik lay iok lay]

Ma RN chieplw, chiplw n [ip-lw, ip-lw] tarntula (de color naranja)tarantula


(orange colored)
Mo SS chiplw n P* [ip-lw]
Mo LE chiplw n [ip-lw] nombre de una constelacin: la tarntulaname of a
constellation: the tarantula

CHIER

llover fuerte | to rain hard, to pour rain

*h-cir [cf. Su 102 *hcro]


DP

narizijichier lluviarain

FP

huischior lluviarain

Ma B

ihchier aguacerodownpour of rain

Mo P

ixchier lluviarain

CHIER
DR

/ihier/ [i-h-i] agua de lluviarain-water

F Su

/wahcor/

37

Ma Su /-hcr/
Mo Su /-hcr/

F YK

wijchior n [wihi wihio] lluviarain [YK, KT:207]

Ma VM ejchierr n [ihir] lluvia, aguacerorain, rainstorm [VM, RN]


Ma RN ejchierr ndyuk fv A [ndk e-h-ir] llueve fuerte (ya viene el agua de las nubes)
to rain hard (water comes from the clouds)
Mo SS mikiek ijchir fn [mi-kek ihi] gaviota, apipizca de Franklin (ave: Leucophaeus
pipixcan, antes Larus pipixcan)Franklins gull [SS:413]
Mo SS napak ijchir [na-pak ihi] el aguacerodownpour of rain
Mo SS ijchir n P [i-h-i] la lluviarain

CHIET

roto, partido, descosido | torn, cracked, unstitched

*ci-t [cf. Su 67 *ct]

zoque

CHIET roto, partido, descosido|torn, broken, unstitched (< pH *c-t) debe compararse con
zoCop [ihc-u] (raz = [ihc]) lo rompi, lo rasg|tore it, ripped it < pZo *cic rasgar|to tear, to
rip, o bien con zoFL [cih] despostillarse, desportillarse|to get chipped < pZo *cih quebrar|to
destroy, break || SW, HG.
Ma B

achhit, achiet, ichiet hender, romper, rajar, rascarto split, to break, to crack, to
scratch, to scrape

Ma B

chietam rajarseto split, rip, crack, tear vi.

Ma B

chietau rajacrack, split, rip, tear

Ma B

lachatau rotobroken, torn

DR

/aiat/ 1 [a-it] cortar para abrirto cut open

DR

/aiat/ 1 [a-it] arrancar, quitarto tear o%; to pull o%

DR

/iotiot/ [it-it] estirar algo hasta que se rompato stretch object till it breaks

D Su

/cetaw/

F Su

/citat/

Mo WW achit it ararto plow


Mo Su /cetan/

D MS

achiet v [a-it] romper (papel; ropa)to tear (paper, clothes)

F YK

achiot vt [a-it a-iot] lo rompeto break, to rip vt. [YK, KT:40, 313, GM]

CHIET

38

F GM

achiot a iot [a-it a it aiot a iot] labra la tierrato work the soil

F GM

ajchiot [a-h-it ahiot] se raja (madera)to split (wood) vi.

F YK

chita-, chiota- vi [it-a- ( iot-a-)] se rompe, se rajato break, to rip, to crack,


to split vi. [YK, KT:40]

Ma RN achiet v A [a-iet] rompe sin cuidadoto break carelessly


Ma RN achiet mbey v A [a-it mbey] deshoja la mazorcato husk corncobs
Mo SS achit vt A [a-it] lo rompeto break (something)
Mo SS chitan part [it-a-n] roto; rasgadobroken; torn

CHIJCH

llorn | cry-baby

*cih-ci
CHIJCH llorn|crybaby probablemente derive por reduplicacin de CHIEJ- calmarse, dejar de
llorar|calm down, stop crying, como muestra las formas de Belmar como SMa ahchi chillar|to
scream y SMa shou ahh ahchi chilln|child prone to screaming and crying.
En ltima instancia estas palabras probablemente sean de origen onomatopyico, cf.ingl. shhhh!
cllate!|be quiet! y ChO chix = [] d. || TT.
Vase tambin NDIJCH callarse|be or keep quiet.
Ma B

ahchi chillarto scream

Ma B

shou ahh ahchi chillnchild prone to screaming and crying

D RN

chijch n [ih]

Ma RN chijch n [ih]
Mo SS chiich n [i:]
Mo SS nechiich adj [ne-i:]

CHIJK

hermano/a menor | younger brother or sister

*cihki [cf. Su 38 *ci:ki]

mixe-zoqueano

CHIJK hermano menor|younger brother (< *cihki) parece tener una conexin con unas palabras
mixe-zoqueanas de etimologa ms o menos oscura. En primer lugar debe compararse con pZo *ciks
[] chico|little (> zoCop [iks] d.), un timo inusual en tanto que segn SW sera el slo que
pueda evidenciar una * en pZo; adems, fuera de las lenguas zoqueanas, parece relacionarse con
mSay [ik] d. En segundo lugar, se pueden aadir tambin mOlu [makck] hermano menor|
younger brother y mSay [mhck] (cf.mOlu [mku] hermano o hermana|brother or sister).
Cualquiera que sea el origen del primer morfema [mak-, mah] (? < *pMZ *mank son|hijo), es
plausible que CHIJK derive de un timo chico|little, ya sea de zoque o de mixe de Veracruz || SW,
HG, LC, CO, RZ.
D EF

x txjke mi hermanomy brother

CHIJK
D EF

x txijke nx mi hermanamy sister

DP

za[-]chiqui nazuy (mi) hermano menor(my) younger brother

FP

xa cog xa[-]chigqui (mi) hermano menor(my) younger brother

FP

xa cog nat xa[-]chigqui mi hermana menormy younger sister

Ma P

xia[-]chic (mi) hermano menor(my) younger brother or sister

Mo St

sh tchig-n ta (mi) hermana menor(my) younger sister

Mo St

sh tchk n-sh (mi) hermano menor(my) younger brother

DR

/iek/ [ik] (?)

D Su

/ci:k/

F Su

/cih/

39

Ma Su /cih/
Mo Su /ci:k/

D RN

chijk n [ihk] [RN, MS]

D MS

chijk nx [ihk ns] hermana menoryounger sister

F YK

chij ~ chijk [ih(k)] [YK, GM]

Ma RN chij, chijk- n mi-I [ih]


Mo SS michiig nench fn [mi-i:g nen] el hermano menor solteroyounger unmarried
brother
Mo SS michiig nx fn [mi-i:g ns] la hermana menor solterayounger unmarried sister
Mo SS michiigeran n mi-I [mi-i:g-ean] el hermanito, la hermanita, miembro de la
familia (real o poltica) de menor edad del que hablayounger brother or sister, member
of ones family (real or political younger than the speaker [SS, NT:Lk 21:16]
Mo SS michiig najtaj fn [mi-i:g na-htah] la hermana menor casadayounger married
sister
Mo SS michiig naxey fn [mi-i:g na-sey] el hermano menor casadoyounger married
brother

CHIK

brincar | to hop

*ciki
Tal vez CHIK brincar|to hop originalmente evolucionase como diminutivo de TSAK muslo,
mudo|thigh.
Ma B

ahchiki, ahchik brincar, saltar; brincoto hop, to jump, to leap; jump, leap, bound

Ma B

nahchiki brincadorone who hops

CHIK
DR

/ahik/ 3 [a-h-ik] brincar to jump

DR

/ahikik/ [a-h-ik-ik] galopar to gallop

40

Mo SH /aiki/ [a-ik-i:] lo tira, lo lanzato toss

D RL

ajchik vi [a-h-ik] brincar; saltarto hop; to jump [RL, TA, MS]

F YK

ajchik vi [a-h-ik] brinca, salpicato hop, jump, splash [YK, KT:50, 152, GM]

Ma VM ajchik v I [a-h-ik]
Mo SS achikchik vt I [a-ik-ik] lo avienta para arribato fan upward
Mo SS achikiich vt A [a-ik-i:] empuja un bulto hacia arriba (movimiento dado con el
cuerpo)to raise a load up (a movement made with ones body)
Mo SS ajchik vi I [a-h-ik]
Mo SS ajchik kawx fv-p [a-h-ik ka-ws] sobresalta; se sorprende, se espanta ("g)to
startle; to be surprised, to be suddenly frightened

CHIK

cereipo (rbol) | cereipo (tree)

*ciki
El morfema CHIK aparece en los nombres de algunos rboles pero se desconoce su significado
exacto. A juzgar por SMo nechik cereipo (rbol), el timo significar este rbol, pero tambin
CHIK se encuentra con MOT huito (otro rbol) para formar nombres compuestos tanto en
SMo chikmot como en SMa chikomot. Se desconoce si SMo chikmot es el mismo rbol que SMo
nechik, pero la fruta de nechik contiene una sola semilla grande, lo que no concuerda con la
descripcin dada para SMa chikomot, segn la cual ste tiene cuatro semillas. Por otro lado, el
trmino cohombrillo, traduccin dada para SMa chikomot, normalmente se refiere al cohombrillo
amargo Ecballium elaterium, una planta europea cuyas frutas son muy txicas, pues no tiene fruta
comestible. As la cuestin permanece realmente confusa.
Parece posible una conexin entre CHIK y MaEp chi-ka-ha chikah nombre de un rbol|name of
a tree pero no se puede evidenciar sin datos ms especficos||TK.

Ma RN chikomot n [ikomot] cohombrillo (planta que tiene una fruta agridulce con cuatro
semillas)a plant with a bittersweet fruit containing four seeds
Mo SS chikmot n K* [ikmot] rbol silvestre que tiene fruta comestiblea type of forest
tree that bears an edible fruit
Mo SS nechik n [ne-ik] cereipo, un rbol que tiene #or blanca (Myrospermum frutescens)
cereipo (tree with a white #ower)

CHIKOMIT

CHIKOMIT
*ckmite

41

robalo de aleta amarilla | yellowfin snook (fish)


espaol

Segn GC:358 CHIKOMIT es un prstamo del esp. chucumite, que sin embargo hoy en da hace
referencia a otro pez, Centropomus parallelus. Para SMo chikomit los Stairs dieron el nombre
cientfico Centropomus undecimalis Bloch (SS:408), pero se equivocaron: este pez vive slo en el
ocano Atlntico. GC:358 dio en lugar Centropomus robalito, ordinariamente llamado rbalo aleta
amarilla (ingl.yellowfin snook) en Mxico, lo que es sin duda correcto.
Como prstamo, CHIKOMIT ha sufrido un desarrollo irregular pero muestra su origen ms
claramente en SF chukumit.

F GM

chukumit [ukumit] chumita (pez)a type of "sh

Ma RN chukumi(t) n [kumi(t)] el segundo (tipo de) robalothe other type of snook


Mo GC chikomit n P* [ikomit] robalo de aleta amarilla (pez: Centropomus robalito)
yellow"n snook [GC:358]

CHIKOT

lodo | mud

*cikoto [cf. Su 51 *c-koto]


Vase tambin KOTS hacer un sonido como caminar en lodo|make a sound like when walking
in mud.
Ma B

chikot arcilla, barro, cieno, lodoclay, mud, silt

DR

/ikot/ 2 [ikot] tierradirt

D Su

/cikot/

F Su

/cikot/

Ma Su /cikot/
Mo Su /cikot/

D RN

chikot n [ikot] lodo, barromud, clay [RN, MS]

D MS

michikot tiulajk [mi-ikot ti-u-lahk] cerumen (del odo)earwax

F YK

chikot n [ikot] [YK, GM, KT:207]

Ma RN chikot n [ikot]
Ma RN blang chikot fn [blag ikot] barro blanco (uno de los dos tipos de lodo)white
clay (one of the two types of mud)
Ma RN nauty chikot fn [na-t ikot] lodo negro (uno de los dos tipos de lodo)black mud
(one of the two types of mud)
Mo SS chikot it n [ikot it] un tipo de tierra muy polvosoa very sandy type of soil
Mo SS chikot kinik n [ikot kinik] el salitresalt residue

CHIKOT

42

Mo SS chikot olaag n [ikot o-la:g] el cerumenearwax

CHIL

mojarra negra | black mojarra

*cli [= Su 39]

chontal de Oaxaca

CHIL mojarra negra|black mojarra sin duda se relaciona con ChO atsili mojarra pero se
desconoce la direccin del prstamo.
Segn GC:356 SMo chil puede hacer referencia a cinco especies de pez: Chaetodon humeralis
Gnth. mueca, pez mariposa|threebanded butterfly fish; Pomacanthus zonipectus Gill mojarra,
piedrera, gallina negra, zopilote|Cortez angelfish; Abudefduf saxatilis L. (lo que es errneo ya que
vive slo en el ocano Atlntico); Eupomacentrus rectifraenum Gill (hoy en da llamado Stegastes
rectifraenum) seorita, pescado azul|Cortez damselfish; y Microspathodon dorsalis Gill jaqueta
gigante|Giant damselfish || TT.
F Su

/cil/

Ma Su /cil/
Mo Su /cl/

F YK

chily [il] sardina de roriver sardine

F RN

chily [il] mojarra negra, mojarra prietablack mojarra [RN, GM]

Ma RN chil n [il] mojarra negra o tilapia; mojarra de agua dulceblack mojarra or tilapia;
freshwater mojarra
Mo SS chil n P* [il] mojarra negra de agua dulcefreshwater black mojarra
Mo GC chil n [il] varios peces: pez mariposa, ngel de Corts, jaqueta azul de colores,
jaqueta gigantethree-banded butter#y "sh, Cortez angel"sh, Indo-Paci"c sergeant,
Cortez damsel"sh, giant damsel"sh [GC:356, RN]
Mo KE chl n [l]

CHIL

aguja de atarraya | atarraya needle

*cli [= Su 40]
F Su

/mi-cil (ndok)/

Ma Su /cil/
Mo Su /cl/

F GM

chily [il]

Ma RN chil n [il] aguja para tejer atarraya o chinchorroneedle for making an atarraya
("shing net)
Mo SS chil n [il] aguja para tejer atarraya o chinchorro; lanzadera para tejer tela; lanzadera
de pescar, como clavo pero de maderaneedle for weaving a "shing net; shuttle on a
loom; shuttle for "shing looking like a wooden nail

CHIL

43

Mo KE chl n [l] agujaneedle

CHILING

sierra (pez) | Pacific sierra (fish) [RN]

*cihi-lingi [= Su 36]
Aunque GC:356 constat Scomberomorus maculatus como nombre cientfico de SMo chiling, se
equivoc ya que este pez (ingl.Atlantic Spanish mackerel) vive slo en el ocano Atlntico y se
llama serrucho slo en Cuba. Mucho ms probable es la indentificacin de los Stairs, o sea
Scomberomorus sierra, ingl.Pacific sierra, que se llama serrucho o carite sierra en Mxico.
D Su

/ciling/ pintada (pescado)a kind of mackerel ("sh)

F Su

/cihling/ pintada (pescado)a kind of mackerel ("sh)

F YK

chijling n [ihlig] [YK, KT:207]

Ma RN chiling, chili n [ilig, ilin]


Mo SS chiling n P* [ilig] macarela, sierra (pez: Scomberomorus sierra)Paci"c sierra
("sh)

CHILIP

regar | to water, to sprinkle

*ci-lipi
Si CHILIP regar|to water deriva de un prefijo *ci, marcador de transitivadad derivado de *hc
dar|to give (JCH), luego queda *-lipi, que debe significar mojado. Al respecto debe compararse
LOP mojar|moisten. Aunque un proceso relacionando una raz con *i con otra con *o no sea
regular sincrnicamente, aqu posiblemente se trate de un relicto de unas alternancias antiguas que
se han vuelto opacas.
DR

/ailip/ 3 [a-ilip] derramar aguato spill water

F YK

achilip [a-ilip]

F KT

achilip vt [a-ilip] verter, echar (lquido)to pour [KT:192]

F KT

chilipi- vi [ilip-i-] derramarseto spill vi. [KT:248]

CHIN

CHIN
*cini

44

mal desarrollado | underdeveloped


mayense

CHIN mal desarrollado|underdeveloped probablemente sea un prstamo de una fuente mayense.


En TK se cita pMa *ti:n pequeo|small con reflejos parecidos a la palabra huave en maya
occidental y central, por ejemplo Tzo chn, Tzel Toj Qat chin y tambin varias formas semejantes
en mam, todas con el significado pequeo, chico|little, small. Sin embargo, desde una consonante
eyectiva mayense como ch la adaptacin tpica en huave sera una prenasalizada, o sea nch. Para
ms detalles, vase NCHIJNCH deformado, mal desarrollado|deformed, poorly developed.
Segn GC:353 hay muchas especies de pez que se llaman chin mero en SMo, incluso: Alphestes
immaculatus Breder guaseta, mero, compaero de mero|Pacific mutton hamlet; A.multiguttatus
Gnther guaseta (rayada)|rivulated mutton hamlet; Hyporthodus acanthistius Gilbert baqueta,
cabrilla|Rooster hind; Epinephelus analogus cabrilla pinta|spotted grouper; E.labriformis
Jenyns cabrilla piedrera, cabrilla pinta, mero, cherna, guasa|starry grouper; Hemanthias peruanus
Steindachner doblecola, mero manchado, cabrilla rosa, doncella|splittail bass; y Paralabrax
humeralis cabrilla lucero|Peruvian rock seabass. Adems, dos otros peces posiblemente se deban
incluir en el grupo ya mencionado: Serranus fasciatus Jenyns (antes llamado Prionodes fasciatus)
serrano|barred serrano y Rypticus nigripinnis jabonero negrillo, jabonero doble punteado|
blackfin soapfish || TK.
Vase tambin CHINGAY menor|lesser, smaller, younger, NCHIJNCH deformado, mal
desarrollado|deformed, poorly developed.

Mo SS chin adj [in] mal desarollado, achaparradopoorly developed, stunted


Mo GC chin mero [in {meo}] guaseta, baqueta, cabrilla (piedrera o pinta), doblecola,
cabrilla lucero (peces)Paci"c mutton or rivulated mutton hamlet, Rooster hind, spotted
or starry grouper, splittail or Peruvian rock seabass ("shes) [GC:353]
Mo SS nechin adj [ne-in] crece despaciogrowing too slowly

CHIN
*cini

platillo | cymbals
cholano

Aunque SF (YK) chichi platillo|cymbals parece ser un onomatapeya, es sorprendente su


conexin obvia con Chrt chinchin ruido, temblando, punzante, latido; sonaja de bule (usada en
danzas ceremoniales)|rattling, shaking, trembling, throbbing, gourd rattle (used in ceremonial
dances), cf Chrt chin ruido, traqueteo, tembloroso, temblando, punzante, latido, resfriado|rattle,
trembling or shaking, throbbing, chill || CW.

F YK

chichi n [in-in]

CHING

CHING

45

chinchorro | chinchorro (type of fishing net)

*cingi
Vase tambin CHIEP bolsita|small bag .

F YK

ching [ig] red para camaronesshrimp net

Ma RN ching ~ chinch n [ig, in] chinchorro, una red para pescarchichorro, a type
of "shing net
Mo SS ching n [ig] chinchorro que tiene ms de 600 metros, se usa con
canoachinchorro (type of "shing net) larger than 600 meters, used with a canoe

CHINGAY

menor | younger, smaller, lesser

*cingaya [cf. Su 57 *cngaya]


Vase tambin CHIN mal desarrollado|underdeveloped.
Ma B

chingei

Mo P

chingay jovenyoung (person)

Mo P

chingay sacoj najt mi hermana menormy younger sister

Mo P

chingay sacoj nasuy mi hermano menormy younger brother

Ma Su /cingy/
Mo Su /mi-cingy i-ni:ak/ tu pupilayour pupil (of the eye)

Ma RN chengy, chingy adj [igy, egy]


Mo SS chingy adj [igy]
Mo SS michingy oniigaran fn [mi-ig-y o-ni:g-aan] la pupila (de alguien) (anat)
pupil (of the eye)

CHINKALY

gorro | bonnet

*cihi-kl, cini-kl [cf. Su 35 *cihi-kli]


Vase tambin KALY renacuajo; lirio de agua|tadpole; water hyacinth.
Mo Su /cihkl/

Mo SS chin kl n K* mi- [in kl] la gorra de nioschildrens bonnet

CHINKWAK

pipa para fumar | pipe for smoking

*cinikaka
Mo SS chinkwak n [inkak]

CHINU

CHINU

46

pajarito (pez) | halfbeak (fish)

*cini n [cf. Su 55 *c-nan]


Segn GC:358 SMo cheneen es una compuesta de prueba y pene (U/O), pero es poco
claro cul timo corresponde a prueba aqu. SMo cheneen y SMa cheun muestran la vocal [e],
pero SD (Su) /cinn/ pez espada contiene la vocal [i].
Por un lado, si la vocal [e] es original, hay que buscar una conexin con CHENG empujar|to
push. Por otro lado, si la vocal [i] es original, parece ms probable que el primer morfema de SMo
cheneen sea CHIN mal desarrollado|underdeveloped. (Es de notar que muchos peces se llaman
solamente chin.) As se analiza cheneen como pene mal desarrollado. GC:358 describe el pez como
el pajarito cabezidura, que es un tipo de pez pajarito que no tiene una larga quijada, en contraste
con los otros peces pajaritos cuya caracterstica sobresaliente es su quijada muy larga como una
espina. Adems GC explica que cheneen tiene un rostro todava menos largo que el del pajarito
cabezidura.
D Su

/cinn/ pez espadasword"sh

Ma RN cheu n, fn (?) [enn] pez aguja (chico), pez zanate, un pez que tiene rojo al
punto de la bocatype of small needle"sh
Mo GC cheneen cp-ex [ene:n] un pez parecido al pajario cabezidura (Chriodorus
atherinoides Goode & Bean) pero sin prologacin rostrala "sh similar to a hardhead
halfbeak, but without a long face [GC:358]

CHIPIN

tomate; enca | tomato; gum (anat)

*cipini [= Su 41]

mixe-zoqueano

Surez seal que CHIPIN es un prstamo porque aparece lo mismo en mSay [ipin] tomate|
tomato; adems se pueden citar mOlu [ipin] tomate, viruela|tomato, smallpox, pockmark y
zoSot [i:pi] tomate|tomato. Segn SW, las palabras mixe-zoqueanas provienen de pMZ *cpin
verruga|wart: slo este significado se encuentra en todos los idiomas de mixe de Oaxaca. La
acepcin del tomate proviene por lo visto del color de las marcas de viruela, mientras que la de
enca|gums es una ampliacin adicional, ristringida al huave.
Adems es notable que las palabras para tomate (o jitomate) no sean parecidas ni en zapoteco ni en
chontal ni en las lenguas mayenses, ni en las lenguas mixe-zoqueanas de Oaxaca y de Chiapas. Por
eso se supone que CHIPIN es un prstamo datando de una poca antigua cuando los huaves estaban
en contacto con hablantes de otras ramas de la familia mixe-zoqueana || Su:165, LC, CO, SW.
Ma B

chipin encagums

D Su

/cipin/

F Su

/cipin/

Ma Su /cipin/
Mo Su /cipin/

D RN

chipi, chyupi n [ipin / upin] jitomatetomato

CHIPIN

47

chipi n [ipin] jitomatetomato [YK, GM, KT:207]

F YK

Ma RN chipi n [ipin] jitomatetomato


Mo SS chipin n K [ipin] el tomate, el jitomate (planta, fruta: Lycopersicum esculentum)
tomato [SS, RN]
Mo SS chipin soex cp-nom [ipin sos ] tomate de cscara, miltomate (Physalis pubescens)
husk tomato, hairy groundcherry
Mo GC michipin kiek fn [mi-ipin kek] jitomate silvestrewild tomato [GC:363]

CHIS(A)
*cisa

ardilla | squirrel

zapoteco del Istmo

Segn los hablantes de San Dionisio, CHIS(A) ardilla|squirrel es un prstamo del zpIst chisa
[isa] d. En efecto, la [] inicial asegura que la fuente es una variante de la rama central de
zapoteco ya que en las otras aparecen una [z] o una [], por ejemplo. Un prstamo puede explicar el
desarrollo irregular en SD chis, donde falta la palatalizacin de [s] despus de [i], y en SF chisa,
donde falta la truncacin de la vocal final. En ltima instancia una conexin entre la voz de
zapoteco y pMxO *chc ardilla chica y gris|small gray squirrel no es imposible, pero el timo
mixeano no parece haber tenido ninguna influencia sobre el de huave || VP, MF, SW.
DR

/is/ 3 [is]

D RN

chis n [is]

F YK

chisa [isa]

CHIT

vagina | vagina

*citi [= Su 43]
Vase tambin NCHIT angosto|narrow.
D Su

/cit/

D MS

chity [it]

F YK

chity n [it]

Mo GC chit n [it] vulvavulva [GC:359]


Mo IS

aonts chit [a-on it] secrecin de la vulva, sustancia que segn la creencia
tradicional debe mezclarse con el semen para que ocurra la concepcinsecretions of
the vulva, a substance which according to traditional belief must mix with semen in
order for conception to occur [IS:271]

CHIW

CHIW

48

indeciso, dudoso | indecisive, doubtful

*ciwi
Es muy incierta la posicin de SD (R) /naiu/, adjetivo de tono irnico pero de significado poco
claro (Radin lo tradujo ingl. that grand one). Sin embargo en la habla contempornea SD achiw
parece significar slo ese, esa|that con un matiz un poco peyorativo, o sea dudoso, sospechoso|
dubious, lo que muestra la conexin con SMo achiw omeaats duda, titubea, vacila|to doubt, to
hesitate.
DR

D RN

/na-iu/ [na-iw] huy qu superior es! (irnico)that grand one! (sarcastic)


ixich uwily achiw najtaj [ni-si u-wil aiw nahtah] esa mujer es
chismosathat woman is very gossipy

Mo SS achiw omeaats fv-px [a-iw o-ma:] duda, titubea, vacilato doubt, to hesitate
Mo SS nechiw omeaats cp-adj [ne-iw o-ma:] pesimista, de doble pensamiento,
dudosopessimistic, hesitant, undecided

CHIY

ratoncito | mouse

*cyi [cf. Su 45 *c:yi]

totonaco

Al parecer, CHIY ratoncito|mouse se relaciona con TtnS TtnX tzya [ts:ya] rata, ratn|rat,
mouse, TtnN tz:ya [ts:ya] ratn|mouse. Esta comparacin resulta muy sorprendente visto que
no hay timos relacionados en las otras familias de idiomas en la zona, menos posiblemente Awa
[[ii]] ratoncito|mouse || AA, RB, JD:[Recinos 1954].
Mo Su /c:y/

D MS

chiy n [iy] ratnmouse

Mo SS chiy n P* [iy] el ratn (mamfero: Mus musculus), de tamao chicohouse mouse


(small-sized) [SS, RN]

CHIY

estornudar | to sneeze

*h-cyi [cf. Su 103 *hcyi]


Onomatopyico; cf.ingl. ahchoo.
Ma B

achih

Ma B

achihi chispearto #y (sparks)

DR

/ahi-y, -yo/ 2 [a-h-iy]

Mo Su /-hcy/

D MS

ajchiy vi [a-h-iy]

F YK

ajch [a-h-i] [YK, GM]

CHIY

49

Ma RN ajchiy v Y [a-h-iy]
Mo SS ajchij vi A [a-h-ih]

CHIYAM(B)

rana | frog

*ciHamba
El dato temprano SF (P) chillamba sapo|toad da indicio de que originalmente la raz termin en
[mb], cuya fase oclusiva luego se perdi en todos los dialectos.
FP

chillamba sapotoad

D RN

chiyam n [iyam] [RN, MS]

F YK

chiyam n [i(y)am] sapo, ranafrog, toad [YK, GM, KT:207]

Ma RN chiyam n [iyam]
Mo SS chiyam n K* [iyam] la rana (batracio: Rana sp.)frog

CHOK

hormiga | ant

*cko [= Su 50]

mixe-zoqueano

Como ya seal Radin, CHOK hormiga|ant debe compararse con palabras del mismo significado
en las lenguas mixeanas; Wichmann reconstruy pMxO *cukn (> mTot [ckn], SW: [ckn]) y
pMxV *cukut(ik) (> mOlu [cukutik]). Como seal Surez, debe compararse en la rama zoqueana
tambin zoCop [hah-uku](< pZo *hahcuku d.) Otra fuente posible sera mSay [hh-cuk], que
segn SW tiene que haber sido un prstamo de la rama zoqueana (pero al respecto cf.tambin mCh
[haanduks]).
El nombre de SMo mimm chok agujilla|black blind snake, una muy pequea culebra, se traduce
literalmente como madre de hormiga (ingl.ant mother) y es as llamada porque come hormigas ||
PR, SW, SC, CO, Su:162, LC, JC, HG.
Ma B

chok

DR

/ok/ 2 [ok]

D Su

/cok/

F Su

/cuk/

Ma Su /cok/
Mo Su /ck/

D TA

chok n [ok] [TA, MS]

F YK

chuk [uk] [YK, GM]

Ma TA chok n [ok]
Mo SS chok n P* [ok]

CHOK

50

Mo SS michok soj fn P* [mi-ok soh] la hormiga que vive en un soj, un rbol espinoso
(ua de gato)a type of ant that lives in a soj (catclaw acacia tree)
Mo SS mimm chok fn [mi-mm ok] tipo de culebra (Leptotyphlops goudotii Dumril &
Bibron 1844)black blind snake [SS:412]
Mo SS netsamb chok fn [ne-amb ok] hormiga len (Myrmeleontidae)antlion,
doodlebug [SS:410]

CHOM

jarilla (planta) | hopbush

*cmo
Ma RN najchom [nah-om] jarilla (una planta usada para hacer techos o sombra)
hopbush, used to construct roofs or make shade (plant: Dodonaea viscosa)

CHOW

carrizo | giant reed

*cewe
CHOW carrizo|giant reed aparece solamente en compuestas despus de NAJ morfema en unos
nombres de plantas|morpheme in various plant names. Tal vez se relacione con Chrt choh
vegetacin espeso|growth, growth of plants, thickly growing, Jac [[aj]] carrizo, caa|reed, cane
o con Tzo [[oliw]] caa hueca|hollow cane, Tzo choliv un arbusto de la montaa con flor de
color violeta|a mountain-growing shrub with violet-colored flowers. || CW, JD:[La Farge & Byers
1931, Delgaty 1964], DR.
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.
D Su

/nahcow/

F Su

/nahcu/

Ma Su /nahcow/
Mo Su /nahcow/

D MS

najchow n [nah-ow] carrizo; instrumento hecho de carrizogiant reed; musical


instrument made from a giant reed

F YK

najch [nah-u] [YK, GM]

F YK

pip najch [pip nah-u] #auta de carrizo#ute made from a giant reed

Ma VM najchow n [nah-ow]
Mo SS najchow n TS [nah-ow] el carrizo (planta: Arundo donax L.) giant reed

CHUCH

CHUCH

51

mamar | to suckle, to suck

*cc [cf. Su 85 *cc ~ *cici]

por difusin (< mixe-zoque)

Es notable el parecido de CHUCH mamar|to suckle, to suck (< pH *cc) con muchas palabras de
la zona, p.ej. Yuc chuuch mamar, succionar|to suck, to suction, mSay [tsutsp] mamar|to suck,
zoCop [tsutsu] d., mOlu [tsuts] morder|to bite. (Radin ya seal la conexin con el mixe, y an
antes, Belmar afirm la relacin con el maya.) Como proto-formas se citan pMaCtr *cuc, pYuc
pChol *cuhc chupar, besar|to suck, to kiss y pMZ *cuc mamar, morder|to suckle, to chew. Por
lo tanto es difcil precisar la fuente del timo en huave.
Es de suponer que TSOJCH chupar (el dedo, un caramelo)|suck (finger, candy) (< pH *cohco)
est relacionado como aumentativo de CHUCH, pero se desconoce si la diferencia en la duracin (o
sea de la [h] post-vocalica) entre CHUCH y TSOJCH se debe a dos fuentes distintas o a un
desarollo morfolgico interno en huave, como sugiere SMo (SS) lamakweat acheech ya termin de
mamar, o sea, destete (retirar la leche materna al nio)|weaned (baby)||PR, B:15, JG, LC, HG,
SW, TK.
Ma B

achuch, uchuch, -chuch besar, mamarto kiss, to suck [B, B:58]

DR

/ao/ [a-]

D Su

/-coc/

F Su

/-cuc/

Ma Su /-cuc/
Mo Su /-cic/

D RN

achyuech [a- ae] mama (p. ej. el dedo por un beb)to suck, e.g. the
thumb (by a baby)

D MS

achyuech [a- ae] chuparto suck

F YK

achuch [a-u] mama, chupato suck

Ma RN achuch v I [a-] chupato suck


Ma RN achuch uwix v I [a- u-wis] chupa su pulgarto suck ones thumb
Mo SS achech vi E [a-e]
Mo SS ch achech vt [- a-e] lo amamantato nurse, to suckle
Mo MT lamakweat acheech [la-ma-kat a-e:] ya termin de mamar, o sea, destete,
retirar la leche materna al nioto have been weaned

CHUCH

brillar | to shine

*cc [cf. Su 86 *cc]


Ma Su /-cuc/
Mo Su /-cec/

CHUCH

52

Mo SS achech nt n [a-e nt] rayo del solsunbeam, ray of sunshine


Mo SS achech oniig fv (-imp?) [a-e o-ni:g] se deslumbrato be dazzled

CHUCH

lunar, mancha de nacimiento, sucio | mole, birthmark, dirty

*cc [cf. Su 87 *cc]


CHUCH puede ser originariamente el diminutivo de TSOTS agalla, cicatriz|gill, scar.
DR

/ni-i/ 3 suciodirty

DR

/ni-i i-mbas/ estar sucioto be dirty

D Su

/cc/

F Su

/cuc/

Mo Su /cec/

Ma RN chuch n [] lunar, barro negromole, blackhead [RN, VM]


Mo SS chech n mi-(E) [e] lunar, mancha pequea y morena de la pielmole, small
darkened patch of skin

CHUCH

insecto hemptero | bug (insect type)

*cc [cf. Su 84 *cc]


Tal vez CHUCH insecto hemptero|bug (insect type) se relacione con zoCop [tsisi] chinche|
bedbug, mOlu [i:-peke] chinche apestosa, escarabajo (insecto)|stinkbug, beetle (insect), y mSay
[i-page] < pMZ *cisi(k) chinche|bedbug, con que Zavala compar tambin pMZ *ci:
ventosear|let out gas (SW: *ci:s). Sin embargo la discrepancia entre pMZ *-isi y pH *-c es
problemtica y hace pensar en otras posibilidades, p.ej. si CHUCH originariamente haca referencia
al chinche, puede derivar simplemente de CHUCH mamar|to suckle, to suck ya que los
chinches chupan la sangre humana || HG, SW, RZ.
D Su

/coc/ animal (parecido a la araa)spider-like animal

Ma RN chuch n []
Mo SS chech n P* [e]

CHUCH

ofrenda | religious offering

*cc
Vase tambin -JCH dar|give.
Mo WW ajtp nichech "n del novenario de los difuntosend of a nine-day mourning period
Mo WW ichech

F GM

ichuch (?) [i-u] limosnaalms

CHUCH

53

Ma VM ichuch n [ni-]
Mo SS nichech n K mi- [ni-e] [SS, NT:Ro 12:1, Mk 12:41]

CHUJ

pedir | to ask for

*ch [cf. Su 90 *ch]


DR

/ae, -yo/ 2 [a-h ] (?) pedir algo, suplicarto beg for object

D Su

/-ch/

Ma Su /-cuh/
Mo WW neachejay mendigobeggar
Mo Su /-ceh/

D TA

achyuj [a-h]

Ma RN achuj v I [a-h]
Mo SS achej vt E [a-eh] lo pide regalado; lo prohija, lo adoptato ask for (a gift); to
adopt
Mo SS nachej vt sub [n-a-eh] reglame (corts)give (it) to me (courteous form)

CHUJCH

chiflar | to whistle

*chc [cf. Su 88 *c:c]


Ma B

ichuhchi

Ma B

achuhch zumbarto buzz

D Su

/-c:c/

Ma Su /-cu:c/

F YK

achujch vi [a-uh] chi#a fuerte (p.ej. con los dedos)to whistle loudly (e.g. with
ones "ngers)

Ma RN achujch v I [a-uh] chi#a (para atraer la atencin de alguin, no para msica)to


whistle (to attract someones intentions, not for a tune)
Ma RN achujchujch among fv-sub [a-h-h a-mog ahh amog]
chi#a pasaa whistling sound goes by
Mo SS acheech vi E [a-e:] chi#a (con la lengua o con los dedos)to whistle (with ones
tongue or "ngers)

CHUJKY

CHUJKY

54

espejo | mirror

*chk [cf. Su 92 *cY:k]

cholano

CHUJKY espejo| mirror probablemente deba compararse con pChol *uk espiar, vigilar|to spy,
to watch over, de donde provienen Chlt chuiqui chuki mirar a escondidas|to watch from hiding,
Chrt chuhku examinar, mirar, informarse de, mirar boquiabierto|watch, find out about, gape at
y quizs Chol chujchuj (adverbio reduplicativo) (mirar) insistentemente|(to look at) insistently,
to gaze at. Parece que Yuc chuk espiar, acechar|to spy on, to sneak up on est relacionado
tambin || BS, CW, AU, JG.
Vase tambin NCHUJ vidrio|glass.
Ma B

chuihk

D Su

/c:k/

Mo Su /c:k/

D RN

chyuj n [h] [RN, MS]

F TA

chuij [uh] [TA, YK]

Mo SS cheeg n [e:g]
Mo SS achejkiay vi ? [a-ehk-ay] brilla en distintos colores; relumbra, resplandece,
luceto shine (in di%erent colors), to glitter, to light up

CHUJPY

tiburn | shark

*chp [cf. Su 97 *cY:p]


Es notable la preservacin anmala de [u] en el reflejo de CHUJPY tiburn|shark en SF chuijp
dado que normalmente pH *, *o cambian a SF *i, e antes de *p, como en axijp baarse|to bathe
vi < *sYhp ( XUJPY) y en otros ejemplos mencionados bajo NTSOPY brotar, asomar|to
sprout, to appear.
Segn GC:349350, SMo cheeb, sin otra diferenciacin, puede hacer referencia a varios tiburones,
incluso Cephaloscyllium uter Jordan & Gilbert (sinnimo de C. ventriosum, gata|swell shark),
Rhizoprionodon longurio J & G (esp.cazn del Pacfico, bironche|Pacific sharpnose shark),
Negaprion brevirostris (tiburn chato|lemon shark) y Mustelus californicus Gill (esp.tiburn
mamn, tollo, recorre costas, gatuso|grey smoothhound).
Vase tambin CHUPY muela|molar tooth.
D Su

/c:p/

F Su

/cu:p/

Ma Su /cu:p/
Mo Su /c:p/

D RN

chyujp n [hp]

CHUJPY

F YK

55

chuijp n [uhp] [YK, KT:108]

Ma RN chujp n [hp]
Ma RN sombrer chujp fn [sombrer hp] tiburn sombrerito grandea large hammerhead
shark
Mo SS cheeb n P* [e:b] [SS, GC:349-50]
Mo KE cheb n [:b]
Mo GC bay cheeb fn [bay e:b] tiburn volador, sardinero, puntinegro, jaquetn
(Carcharhinus limbatus Muller & Henle)blacktip shark [GC:349]
Mo GC ntsoy cheeb n [noy e:b] tiburn (Carcharhinus albimarginatus Ruppell)
silvertip shark [GC:349]
Mo GC pintorero cheeb n [{pintorero} e:b] tintorera, tiburn tigre (Galeocerdo cuvier
Pern & Le Sueur)tiger shark [GC:349]
Mo GC wealeal mal cheeb n [walal mal e:b] cornuda, pez martillo, cabeza de pala
(Sphyrna lewini, S. media, S. tiburo)scalloped hammerhead shark, scoophead shark,
bonnethead shark [GC:350]
Mo GC nambeor cheeb n [na-mbo e:b] tiburn, cabeza de batea (Carcharhinus leucas
Valenc.)bull shark [GC:349]

CHUJTY

desatar | to untie, to let loose

*cht [cf. Su 98 *cY:t]

mixe-zoqueano

Parece probable que CHUJTY desatar|to untie, let loose se relacione con un reflejo de pMZ *kocit zafar, raspar|to slip away, de donde provienen p.ej. mTot [ku-ciit] zafar|to dislocate (SW:
[kucit ~ kucit], y zoCop [ko-cit-u] se escap, se zaf; se disloc |escaped; got loose (from being
tied up); got dislocated (bone) || SW, SC, HG.
Ma B

ichuhti desamarrar, desatarto untie, to let loose

Ma B

ichuhti umal desuncirto unyoke

Ma B

-achuvti-aran ser destadoto be untied [B:74]

DR

/aet/ 4 [a-t] desatar to untie

D Su

/-c:t/

F Su

/-cu:c/

Ma Su /-cu:c/
Mo Su /-c:t/

D MS

achyujty vt [a-ht]

D MS

achyujtyey vr [a-ht-ey] confesarto confess

F YK

achujty vt [a-uht]

CHUJTY

F YK

56

chujti- vi [uht-i-] se desata to get untied, to get loose [YK, KT:248]

Ma RN achujty v I [a-ht]
Ma RN lachujtiew ptc SI [la-ht-i-w] desatadountied, loose
Mo SS acheed vt E [a-e:d] lo desata, lo sueltato untie, to let loose
Mo SS achejteay vr O [a-eht-ay] se desata; lo con"esato get untied; to confess
Mo SS chejtin part [eht-i-n] anda suelta, desatadoto walk loose, untied
Mo SS acheed asoet fv [a-e:d a-sot] con"esa su pecadoto confess ones sin(s)

CHUK

mezclar, p.ej. polvo con agua | to mix, e.g. dust with water

*ck [cf. Su 91 *ck]


Ma B

ichuk batirto beat

Ma B

niuchuk batidorbeater

Ma B

nieng[ ]achukaran batideroplace where beating takes place

DR

/ak/ 4 [a-k] batirto beat

Mo Su /-cek/

Ma RN chuk chaw fn [k aw] masa batido con agua: pozoledough mixed with water
and beaten: pozole
Ma RN achuk v I [a-k] mezclato mix
Ma RN ichuk chaw fn [ni-k aw] masa batido con agua: pozoledough mixed with
water and beaten: pozole
Mo SS achek vt E [a-ek] lo mezcla; lo desmorona (con la mano)to mix; to crumble
(something, by hand)
Mo SS nichek posol n [ni-ek posol] utensilio donde se mezcla la cal para echarla al
mazcontainer in which one mixes lime to sprinkle on corn

CHUK, CHU

CHUK, CHU
*c-k, *c

57

se dice | it is said (evidential particle)

mayense (por difusin)

La forma SD SMo chk [k] (~ SMo chek [ek]) es imprevista, fonotcticamente, ya que las
consonantes palatalizadas normalmente no preceden a []. Es de suponer que el motivo de esta
irregularidad es que chk, como partcula de evidencialidad, es casi siempre encltico y no lleva un
acento fontico; por eso la probablemente represente una e reducida, fonticamente []. Al
respecto es notable que HT:17 incluya una forma ms abreviada che que a veces se reduce en [].
Eso sera el resultado regular de pH *c- cuyo reflejo se ve en SF chu. Por eso se propone que pH
*ck proviene de una forma ms bsica *c- ms un sufijo dectico *k (KI/KE- se, all|that
(one), there).
SMo jachk ~ jacha Mira! No me digas!|Wow! You dont say! puede derivar de JA/JO,
tema dectico aqu est|here is, ms CHU(K), para significar algo como aqu est lo que se dice!.
La variante jacha, en su vez deriva de pH *ha-c.
Adems la forma irregular de CHU(K) sugiere la posibilidad de un prstamo. En efecto, hay fuentes
prometedoras tanto en las lenguas mayenses como en las mixe-zoqueanas.
Para empezar, se puede citar Chrt chayi, palabra quotativa evidencial, dicen que le
dijo/dijeron|they say he/she/it/they said y Chlt che y MaEp che, cheen d. Tambin notable
es el adjetivo Chrt cheker se ve, se nota, hay sea|its visible, it seems, its noticeable, its an
indication of; visible, clear; resemble, look like; is audible, que proviene de pMaOcc *ek-el se ve, se
nota|it is seen, it is noted, cf. tambin Chrt chek-ta aparecer, resultar|appear. Para la zona de
difusin de las tierras bajas, Kaufman reconstruye en vez pMaBaj *ik-an > Mop chakaan se ve,
se nota|it is seen, it is noted, Tzel Tzo chikan que se ve|visible. Dada el parecido fuerte de estas
formas con CHUK, se concluye que un prstamo de maya es muy probable.
Adems se puede apreciar que hay tambin clticos cuotativos similares en en las lenguas mixezoqueanas. reflejos de pMZ *uk cuotativo|quotative (> pMx *uk > pMxO *k, pZo *uk), p.
ej. mSJP [k] y zoTex [uk]. Son sobresalientes sus parecidos con la parte *k de pH *ck.
En cuanto a pH *c-, la parte sobrante, es de destacar que en mixe oluteco, Zavala inform de un
cltico evidencial citativo|evidential [], para el cual una derivacin a partir de pMx*uk sera
muy dudosa. Es ms probable que mOlu [] provenga de otra proto-forma como pMx * o *,
quizs relacionada con pMZ *is ver|to see > mSay [i] mir, vio|looked at, saw.
En resumen, parece muy probable que CHU(K) deba su origen a una fuente mixe-zoqueana o
mayense, aunque todava falten los detalles exactos. Aqu posiblemente se encuentre tambin una
explicacin del origen de otro timo de significado semejante, SOKY se dice|it is said < pH
*sok. || TK, RLH: 314, KH, SW, RZ, LC, MV.

D MS

chk [k] partcula del evidencial; dizqueevidential particle; they say that

F KT

chu [u] partcula cuotativa: se dice que quotative particle: they say that
[KT:309]

Mo HT che adv [e] se dice, dicenthey say (it is said) [HT:17]


Mo SS chk ~ chek adv [k, ek ] se dice, dicenthey say (it is said); can appear within
the set of preverbal clitics
Mo SS jachk ~ jacha f [ha-k, ha-a] Mira! No me digas!Wow! You dont say!

CHUKUY

CHUKUY

58

cosquillas (hacer) | to tickle

*cky, *ncky
Quizs CHUKUY hacer cosquillas|to tickle deba compararse con mOlu [tikin-ik-p] (me) hace
cosquillas|it tickles (me). Se puede apreciar que Wichmann concluy que mSay [tn-tikim-p] d.
tuvo que haber sido un prstamo de una fuente zoqueana dado que no se conoca ningn reflejo de
este timo en mixe oluteco. Por otro lado hay que admitir que mOlu [ikin] no puede corresponder a
mSay [tikin] por cambio de sonido regular. As se concluye que se trata de una difusin en la zona,
acompaada por efectos fonolgicos espordicos quizs debido al carcter expresivo de hacer
cosquilllas (cf.ingls americano coochie-coochie-coo cosquillas, una expresin infantil de
etimologa desconocida). Por eso una conexin con CHUKUY es difcil de evidenciar || CO, RZ, SW,
LC.
DR

/na-uk-oy, -yio/ 2 [na-k-y] (?) haciendo cosquillastickling

D RN

achyukyuey vt [a-ky akey]

F YK

anchukuy vt [a-nukuy] [YK, KT:192]

Ma RN achukuy v Y [a-ky]
Mo SS achekey vt E [a-ekey]

CHUL

orinar | to urinate

*cl [cf. Su 94 *cl]

por difusin

Como seal Belmar (se repite en Su:166), CHUL orinar|urinate se relaciona con pMaOr *u:l
orina|urine (timo que segn TK difundi tambin en las lenguas qanjobalanas), de donde
provienen p.ej. Toj Chuj Kaq chul d. Es notable que este timo se limite al grupo de lenguas
mencionadas (aunque cf.Tzel chux d. de otra proto-forma), pero es an ms sorprendiente que
unas formas parecidas aparezcan en la familia totonacana. Especficamente TtnS tzulut, tzuluy
orina, orinar|urine, to urinate, TtnP tzul, tzlut d., TtnN solt orina, xido|urine, rust se
aproximan muy bien a pH *cl. Por otro lado el timo en el proto-zoque, o sea *cem, le parece
menos, mientras que los de proto-mixe no tienen nada en comn con los otros. As la fuente de
CHUL es difcil de precisar pero parece ser bastante antigua.
Es incierto por qu Radin escribi /auel/ en lugar de /ael/, por ejemplo; comprense SD (Su)
/cl/ y SD (TA) achyuely, que implican [al] || B:13, TK, HA, SW.
Vase tambin TSOLOL tomar lquido por un tubo, sorber|to drink through a tube, to suck
in.
Ma B

-chul, achul [B, B:59]

DR

/auel/ 3 [a-l]

D Su

/-c:l/

Ma Su /-cul/
Mo Su /-cel/

CHUL

D TA

achyuely vi [a-l ael] [TA, MS]

F YK

achuly vi [a-ul] [YK, GM, KT:248]

59

Ma RN achuly v I [a-l]
Mo SS achel vi E [a-el]
Mo SS achel n [a-el] la orinaurine
Mo MT cheel jamim cheel gamim [e:l ha-mim] orina de la lagartija (sndrome de
dermatosis en la medicina tradicional)syndrome of dermatosis within traditional
medicine, lit. lizards urine

CHU

encender | to light on fire

*con / *cn [cf. Su 95 *cYn]


Vase TSO / CHU

CHUNCH

asar | to roast

*cnc [cf. Su 95a *cYnc]


Las notas de Radin contienen una entrada para un verbo /aen/ traducido como to coast; parece
que es un error por ingls to roast, o sea asar, que es el sentido etimolgicamente previsto y
tambin el de la palabra actual.
Ma B

-chunch, ichunchi [B, B:58]

Ma B

niu-chunch asadorroaster (one that roasts) [B:85]

D Su

/-conc/

F Su

/-cunc/

Mo Su /-cnc/

D RN

achyuendx [a-n aen] [RN, MS]

F GM

achuch [a-un] [GM, YK, KT:39]

Ma RN achunch v I [a-n]
Mo SS achench vt E [a-en] lo asa (carne o pescado); lo quema; lo seca (con hielo, fuego,
viento)to roast (meat or "sh); to burn; to dry (with ice, "re or wind)
Mo SS nechench adj [ne-en] asado sobre la lumbreroasted over the "re

CHUNCH

chino, grifo | curly, curls

*conco / *cnc
Vase TSONTS / CHUNCH

CHUPTIY

CHUPTIY

60

jilguero | goldfinch

*cp-tiyi [cf. Su 93 *cp-tiyi]


D Su

/cptiy/

CHUPY

muela | molar tooth

*cp [cf. Su 96 *cp-(yi)]


A pesar de que los Stairs indicaron que SMo ichep muela|molar tooth pertenece a la clase i de
prefijos (SS:95), aparece con mi en HT:33 michep tu muela, michep nej su muela. Posiblemente
se trate de un cambio en progreso y los hablantes ms jovenes hayan transferido esta palabra a la
clase mi. Este proceso por lo visto ya ha terminado en Santa Mara, dnde tampoco se usa ichep.
Vase tambin CHUJPY tiburn|shark.
Ma Su /cupiy/
Mo WW ichp
Mo Su /cep/

Ma RN chup n mi-I [p]


Ma RN timichup n [ti-mi-p] en la muelain (his/her) molar tooth
Mo KE chp n [p ]
Mo SS icheperan n i-E [i-ep-ean]

CHUPY

llenar | to fill

*cp [cf. Su 61 *cp]

mayense occidental

Hay varias voces en los idiomas mayenses que se parece mucho a CHUPY llenar|to fill:
Lac[[kuik]] lo llena|to fill, Yuc [[up(saj)]] d. (dato histrico del siglo XVII), y Chol chep
lleno|full (dato histrico).
Aunque Surez reconstruyo *cp para CHUPY, parece que la [i] en las SMo y SMa es secundaria.
En SMo chipin lleno|full la [i] de la tema probablemente derive de la [e] inacentuada en la forma
prevista *chepin, mientras que en SMa chipin la [i] deriva de una [u] inacentuada (pero cf. SMa
achupich llenar|to fill)||HJG, JD:[Fisher 1971/1973; Perez 1898, copia del diccionario de Ticul
1690].
Ma B

chipin llenofull

Ma B

-chupich, achupichi llenarloto "ll vt.

Ma B

shou[ ]chipiohots harto de comerfull (from eating)

DR

/aip/ [a-ip] llenarse (?)to "ll vi.

DR

/aipi/ 3 [a-ipi] llenar recipienteto "ll receptacle

CHUPY
DR

/tigel ipieo/ [tigel ip-i-w] (?) luna crecientewaxing moon

D Su

/-cipic/

F Su

/cupow/ llenofull

61

Ma Su /-cupic/
Mo Su /cipow/ llenofull

D MS

chupiow umyajtsaran [p-i-w u-mah-aan] (?) saciado, satisfechosatis"ed,


satiated

F YK

achupijch vt [a-up-ih] lo llena (de lquido)to "ll (with liquid) vt. [YK, GM,
KT:151, 311]

F YK

chupi- vi [up-i-] se llena (de lquido)to "ll up (with liquid) vi. [YK, KT:17, 248,
311]

F GM

chupion [up-i-n upion] llenofull

Ma RN achupich vt I [a-p-i]
Ma VM chipien adj SI [ip-i-n] llenofull
Ma RN lachipiew ptc SI [la-ip-i-w] ya llenado"lled already
Mo SS achipich vt A [a-ip-i] lo llena; lo hartato "ll, to "ll up
Mo SS chipin part [ip-i-n] llenofull

CHUPY

mentn | chin

*cap [cf. Su 100 *cp / *capi]


Vase TSAPY

CHUT

sentado, sentarse | seated, to sit down

*coto / *ct [cf. Su 82 *coto ~ *ct]


Vase TSOT / CHUT

CHUY

CHUY

62

malva (Malvaviscus sp.) | mallow (plant) [RN]

*cy [= Su 99]
Tal vez CHUY malva|mallow Malvaviscus sp. tenga una conexin con unas palabras mayenses.
Dado que la flor de la malva es muy colorada, cabe la posibilidad de una conexin con Chlt chocho
bemellon, la hoja colorado ms que achiote|a plant with leaves redder than achiote. Quizs
tambin pertinente sea Yuc choj ail|indigo o Chrt chuy algo que trepa, racimo|anything
climbing, raceme of a plant y Chrt chuy chan cualquier bejuco trepador|any climbing vine.
Por otro lado en Santa Mara al menos chuy puede referirse a un rbol parecido a la madreselva,
ingl. honeysuckle, que produce flores en forma de campana con un nectar dulce comestible. Como
indica la traduccin en ingls (lit. miel-mamar), sera natural si esta planta tenga un nombre
relacionado con la idea de chupar, lo que posibilita una conexin entre CHUY y SMa achuychuy
chupa|to suck, diminutivo reduplicativo de TSOY hundir, bajar, absorber|to sink, go down,
absorb. En todo caso, hay que notar que en efecto se desconoce si la planta que se llama chuy en
Santa Mara sea la misma especie que SMo chey, que segn SS es el monacillo (ingl. wax mallow) ||
BS, CW.
F Su

/cuy/ panelita (rbol)mallow (plant)

Ma RN chuy n [y] majagua (rbol: Heliocarpus appendiculatus ?);


madreselvahoneysuckle (?)
Mo SS chey n K* [ey] monacillo: un rbol que parece bejuco y tiene #ores rojas (rbol:
Malvaviscus arboreus)wax mallow (a type of hibiscus)
Mo SS chey pemb [ey pemb] rbol de tamao medianotree species (medium-sized)

CHUYUY

oso hormiguero | Northern tamandua (anteater)

*cyy
Considerando que el oso hormiguero se alimenta casi exclusivamente de hormiguas y termitas
(comejenes), es sorprendente que se llame en SMo chuyuy kn ya que kn significa abeja|bee, pero
el trmino toma su modelo de esp. chupamiel (ingl.suck honey) y depende de la otra acepcin de
kn, o sea, el miel. As es claro que CHUYUY deriva por reduplicacin parcial del diminutivo *y
de *oyo, o sea TSOY hundir, bajar, absorber|to sink, to lower, to absorb.

Mo SS cheyey kn n P* [eyey kn] el oso hormiguero (mamfero: Tamandua mexicana)


Northern tamandua (type of anteater)

DAM

grande | large

*dma [cf. Su 107 *ma]


DP

nadm

DP

nadamdic culebra, serpientesnake

DP

nadm duic mar sea

DAM
FP

nadam

FP

nadam peat cerro, montaa, bosque, selvahill, mountain, forest, jungle

FP

nadamcabaj villatown

Ma P

nadam

Ma B

adam crecerto grow

Ma B

nadam anchowide

Ma B

laidam engrandecerto enlarge

Ma B

lashidam engrandecerseto grow bigger

Ma B

ch[ ]madam agrandarto enlarge, to make big

Ma B

ndam[ ]kank rocarock, boulder

63

Mo BB Nadam-Duic [nadam-duik] El Mar GrandeGreat Sea


Mo P

nadam diec culebra, serpientesnake

DR

/na-dam/ [na-dam] grande (excepto femenino)large (non-feminine)

D Su

/naam/

F Su

/naam/

Ma Su /naam/
Mo Su /nam/

D TA

nadam adj [na-dam]

F KT

adam vi [a-dam] agrandarto get bick [KT:197]

F YK

nadam adj [na-dam] [YK, KT:24, 197,GM]

F KT

nadadam adj [na-da-dam] [KT:318]

F YK

nadam tyumiajts [na-dam ti-u-meh nadam tumiah] anchowide

Ma TA nadam adj [na-dam]


Ma VM nadam tiet adj [na-dam tit] ampliospacious, wide
Ma RN atadam (agy, ayn) adj-p [at-a-dam (a-gy, a-yn)] del tamao de (ste, eso), del
mismo tamao que (ste, eso)the size of (this one, that one), the same size as (this
one, that one)
Mo SS adam vi A [a-dam] creceto grow
Mo SS nadam adj [na-dam] grande, enorme, ancholarge, enormous, wide
Mo SS adamdam vi (A) [a-dam-dam] son grandesto be big (pl.)
Mo SS nadamdam adj [na-dam-dam] grandeslarge (pl.)
Mo SS nadamy adj [na-dam-y]

DAM

64

Mo SS ch madam vt [: m-a-dam] lo ensancha, lo hace ms grande, lo agrandato


enlarge, to widen

DONG

compaero, amigo | companion, partner, friend

*dongo [cf. Su 771 *songo]

espaol

Es bastante extraa la estructura de DONG compaero, amigo|companion, partner, friend. Por un


lado, a pesar de que SMo (SS) xidong empieza en [si-], normalmente un prefijo de la primera
persona, parece que el sentido no implica ningn valor posesivo. Sin embargo SF (YK) midong
fortuna|fortune parecera necesitar una segmentacin mi-dong, as implicando xi-dong, a pesar de
los problemas ya mencionados. En segundo lugar, xidong tiene una variante SMo xide, xid que
deriva, segn parece, por una truncacin, proceso poco comn en huave que en este caso es an ms
inusual en tanto que produce una variante terminando en una slaba abierta, patrn normalmente
limitado a unas pocas palabras pronominales y prstamos recientes. En tercer lugar, el timo
contiene una [d], lo que debe explicarse.
Por esos motivos es de suponer que se trata de un prstamo. Con mucha probabilidad DONG
provenga de esp. don, ttulo de respeto; eso puede explicar la acepcin fortuna en San Francisco
(extensin de (un) rico) y tambin la forma fija xidong de San Mateo (mi seor, cf. francs
monsieur). Adems, unos hablantes en San Dionisio y Santa Mara, donde el trmino ya se cay en
desuso, constatan que en su opinin DONG tiene el origen a partir de esp. don.
Mo WW xide amigofriend
Mo WW xidong muy amigogood friend
Mo Su /siong/

F YK

midong n [mi-dog] fortunafortune

Mo RN xid, xide n [sid, side] una persona conocida pero no un amgioacquaintance


(person)
Mo SS xide n [side] el tipo, el amigo (sin respeto)guy, friend (not respectful)
Mo SS xidong n [si-dog] amigo (sin respeto)friend (not respectful)

EJ

se, all | that, there

*yehe, *ehe
Vase YEJ, EJ

EN

EN

65

mangle colorado | red mangrove

*ene [= Su 108]
El desarrollo fonolgico de EN mangle colorado|red mangrove es interesante. En San Mateo, de pH
*ene result una forma [an] que no ha cambiado a [n], como cambia normalmente una [a] antes
de una consonante palatalizada.
D Su

/en/

F Su

/en/

Ma Su /en/
Mo WW an mangle colorado red mangrove
Mo Su /an/

F YK

e [en] mangle blancowhite mangrove [YK, KT:206]

F YK

pi e [pi en] gallinita color caf que vive en raz de manglea small tan-colored
chicken that lives among mango roots

Ma RN e n [en]
Mo SS ann n K* mi-E [an] mangle colorado (rbol: Rhizophora mangle)red mangrove
[SS, RN]

ENCH

haragn | lazy, idler

*ence, *anc [cf. Su 109 *ence]


DP

enchi perezalaziness

FP

anchi perezalaziness

Ma P

henchix perezalaziness

Ma P

hagenxhi, haguenchix robarto rob

Ma B

inchi #ojolazy

DR

/en / 3 [en] #ojolazy

DR

/ni-en / 3 [ni-en] ser #ojoto be lazy

D Su

/enc/

F Su

/anc/

Ma Su /enc/

D RN

endx I [en en] #ojo; #ojeralazy; laziness

D MS

aendx [a-en aen] ser perezosoto be lazy

F KT

mianch adj pred [mi-an] #ojolazy [KT:204]

ENCH

F KT

66

ianch adj [ni-an] #ojo, perezosolazy [KT:199]

Ma RN ench, uench [en, n-en] #ojolazy


Ma RN aw aench (saw xaench) fv-px I [a-wn a-en] estirar: se estira el cuerpo
(despus de dormir)to stretch oneself
Mo SS anch n mi-E [an] la #ojera, la perezalaziness
Mo SS nench adj E [ne-an] #ojo, perezoso, holgaznlazy [SS, RN, AL:57]
Mo SS lamianch adj [la-mi-an] ya tiene #ojeraalready lazy

EX

tacazonte (pez) | sea catfish

*ese
Tal vez haya una conexin entre EX tacazonte|sea catfish (< pH *ese) y un reflejo de pMZ *e:si
cangrejo|crab > mOlu [e:i], mTot [:], zoChMg [ehsi] d. Sin embargo, el parecido semntico
es poco fuerte || SW, RZ, HG.
Mo BB ex [e] tacazonte (pez, Nahuatl atlacuatzin)sea cat"sh

D RN

ex n [es]

F YK

ex n [es] [YK, KT:206, GM]

Ma RN ex n [es]

FIS

sien; inteligencia | temple (body part); intelligence

*(s)

espaol

FIS sien; inteligencia|temple (body part); intelligence es un prstamo de espaol juicio (ingl.
judgment, sense. La f = [] result de una combinacin de [h] y [w].

F KT

fis [is] juiciosense, justice [KT:93]

F YK

ajior fis fv [a-ho is ahio is] es inteligenteto be intelligent

Ma RN fis n mi- [is] sien (parte del cuerpo)temple (on the head)
Ma RN ajier fis fv A [a-hir is] inteligente (es inteligente)to be intelligent
Mo SS nejir fis adj [ne-hi fis] inteligenteintelligent
Mo SS ngo majir fis fadj [go ma-hi fis] tonto, retardadostupid, retarded
Mo SS ngo nejir fis cp-nom [go ne-hi fis] retardado, tontoretarded, stupid

GAJP

GAJP

67

diez | ten

*kahpa-(wa) [cf. Su p. 52 *a:kahapowaw ]


Como el proto-huave no tena oculsivas sonoras la [g] inicial de GAJP diez|ten necesita
explicacin. Histricamente se reconstruye pH *kahpa- con una *k sorda; la sonorizacin de este
sonido se debe a su posicin intervoclica cuando se antepone el artculo a, de modo que la *k
result sorda an cuando no se usa el artculo.
DP

acappuhueu

DP

acajpiqui docetwelve

DP

acappanc onceeleven

DP

ermiu acajpo setentaseventy

DP

igme acajpo cincuenta"fty

DP

niu me acajpo treintathirty

DP

apc me acajpo noventaninety

FP

agcapuhuaf

FP

acaparuf trecethirteen

FP

agcapanoiqui onceeleven

Ma B

gahpuweu, gahpuveu [B, B:43]

Ma B

gahpip, gahpieep docetwelve [B, B:43]

Ma B

gahpanop once, undcimoeleven, eleventh [B, B:43]

Ma B

agahpmiou cienone hundred [B:44]

Ma B

ermieu kahpou sesentaseventy

Mo JS

agax-poax [agahpowah]

Mo JS

agax-puehx [agahp hk] docetwelve

Mo JS

agax-panocthx [agahp anoki] onceeleven

Mo BB agafpof [agahpoww]
Mo BB agopmiew [agok-miew ] (?) cienone hundred
Mo BB agafpanok [agahp anok] onceeleven
Mo BB niumiew-akafpu [niumiew akahpu] treintathirty
Mo P

gapohig

Mo P

agapic docetwelve

Mo P

gapanoc onceeleven

GAJP
Mo P

ermieg acap setentaseventy

Mo P

igmieg acap cincuenta"fty

Mo P

numieg acap treintathirty

Mo P

a[p]ugmieg acap noventanintey

Mo St

g-p-w-v

Mo St

-g-pk docetwelve

Mo St

g-p--n-oik onceeleven

Mo St

n-m--g-pk treintathirty

Mo St

-pk-m--k-p noventaninety

Mo St

-r-m--g-pk sesentaseventy

Mo St

-k-m--g-pk cincuenta"fty

D R/Su /kahpoww/ [kahp-ow-w]


DR

/kahpuwiuv/ [kahp-uw-iw]

Mo Su /aahpoww, ahpoww/

D TA

gajpoww num [gahp-ow-w ]

F GM

akapaf [a-kap-a-hw akapa]

Ma RN gajpanaik num [gahp-a-nak] onceeleven


Ma RN gajpaww num [gahp-aw-w]
Mo SS gajpip num [gahp-ip] docetwelve
Mo SS gajpakoik num [gahp-a-kok] quince"fteen
Mo SS gajpoww, gajpaww num [gahp-ow-w, gahp-aw-w]

68

GALAN

GALAN

69

rbol que tiene madera dura (tipo de) | hardwood tree sp.

*galana
La [g] inicial de GALAN tipo de rbol que tiene madera dura|type of hardwood tree da indicio de
que sea un prstamo, pero se desconoce si SMo galan se refiere al huele de noche Cestrum
nocturnum, tambin conocido como galn de noche, arbusto que produce un olor muy fuerte
(LS:61). Tampoco se sabe si se trata del galn de da (ingl. day-blooming jasmine Cestrum
diurnum).
Naturalmente se hace pensar en esp. galn (ingl. gallant, dashing, beau), pero tambin notable es
que la voz espaola fuese prestada en el zapoteco del Istmo como galn [galan] bonito, lindo; bien;
bueno, bodadoso|pretty, well, good, kind, de uso y sentido muy general. Por eso el trmino podra
haber sido aplicado a cualquier rbol atractivo en principio.
Adems, cabe destacar aqu que Belmar incluy en su vocabulario SMa balaan, traducida cabal,
o sea, fino, recto, respetable, honorable|fine, upright, worthy, y esta voz debe relacionarse con
galn, a no ser que, de hecho, se trate de un error por esta ltima o bien una mezcla de (ca)bal y
(ga)ln.

Mo SS galan n K* [galan]

GATAPAN

San Pedro Huilotepec | San Pedro Huilotepec

*gatapana
El nombre Huilotepec quiere decir cerro de paloma en nhuatl clsico, de hultl paloma|dove,
pigeon ms teptl sierra, el monte, cerro|hill, mountain, precipice. Esto no ayuda en establecer la
etimologa de GATAPAN. En zapateco del istmo el nombre se traduce piedra de avispa, guie
piedra ms bizu avispa, asimismo muy oscuro al respecto del nombre huave. Se supone que la
parte -APAN, que aparece en los nombres de muchas ciudades, proviene de Nah pan-tli,
generalmente: ro|river, lo que parece lgico dado que el pueblo est ubicado en la orilla del ro
Tehuantepec. Otro etimologa deriva PAN de Nah -pan, sufijo partitivo-locativo. Sin embargo, la
parte GAT(A)- permanece sin etimologa y resulta curiosa dado que no hay una [g] en nhuatl
clsico.
Un indicio del origen de GAT(A)- tal vez aparezca en el hecho que en general el huave no tiene el
sonido [g] y las excepciones que hay se deben o a prstamos o a la sonorizacin de pH *k en posicin
intervoclica (cf.GAJP diez|ten). Por eso sera oportuno buscar una fuente de forma [akat] en
lugar de [gat]. Segn CM, entre las toponmias de origen nhuatl que empiezan en Aca-, muchas
provienen de Nah catl caa, carrizo|reed, cane, as que se puede especular que GATAPAN tiene
la misma provedencia. Sin embargo hay que tener en cuento que en Nah ca-tl la tl es un sufijo que
no aparece en medio de una compuesta ordinaria || CM, FK, VP.

Ma RN Gatapan n [gatapan]
Mo SS Gatapan pn [gatapan]

GOJ

GOJ

70

barracuda | barracuda

*goho
GOJ barracuda presenta una [g] inicial que debe haber evolucionado a partir de *ng o *k si el
timo se remonta a la poca de proto-huave. A juzgar por NADAM grande|large y BIEMB
fuego|fire, el desarrollo de las oclusivas sonoras a veces ocurre por disimilacin en el contexto de
otra oclusiva prenasalizada, y se supone que pH *nadama proviene de pre-proto-huave *nandam; en
cuanto a *mbimb (> BIEMB) la disimilacin de la primera *mb en [b] todava est en proceso.
As es an ms extraa la [g] de GOJ en tanto que la raz no tiene otra oclusiva nasal. Adems, la
barracuda es concepto muy especfico y parece que los otros lenguas de la zona no tienen ninguna
palabra para referirse al pez. As una fuente de prstamo queda por descubrir.

Mo SS goj n P* [goh] barracuda (pez: Sphyraena barracuda)great barracuda ("sh)

I-, IJ-

dos | two

*i-, *ih- (*-pa-, *-ke-/*-ki-, *-ca-, *-mba-) [cf. Su p. 52 *ahVkwa, *ahVkwV]


Es bastante curioso que los Stairs dieron SMo ijpj los dos de ellos|they two, pero los hablantes a
quin yo pregunt lo pronunciaban ijpwej con una [w], aunque en general la fonotctica de SMo no
permite [w] antes de [e]. (La misma pauta se repite en SMo arojpwej los cuatro de nosotros|the
four of us, en vez de SMo (SS) arojpj.) Sin embargo el hiato entre vocales ocurre regularmente en
SMo ijpr nosotros dos (yo y t)|we two (you and I), donde [wo] (en **ijpwor) sera
completamente intolerable.
Ntese que en SMo [ii] produce [ii], y no *[ii] ni *[ii], al igual que [i-p-i-p] produce
[ipip] y no *[ipip].
DP

ijqu

DP

igme cuarentaforty

Ma P

agquiau

Ma B

ihpu

Ma B

ihpeu, ikieu, ihtseu [B:43]

Ma B/Suihpw
Ma B

gahpip, gahpieep, gahpiep docetwelve [B, B:42, 44]

Ma B

ihmbeu(h); ihmbeu dos, dos veces; segundotwo, two times; second [B, B:48]

Mo JS

izquie [ihkiew]

Mo BB epom [epow ] (?)


Mo BB agafp-iep [agahp ip] docetwelve
Mo P

iquieg

Mo P

igmieg cuarentaforty

I-, IJ-

71

Mo St

-h-k-v

Mo St

-k-m- cuarentaforty

Mo St

-g-pk docetwelve

Mo St

-k-m--g-pk cincuenta"fty

DR

/ihpov/ [ihp-w] dos (objetos verticales)two (vertical objects)

DR

/ihkov/ [ih-k-w] dos (objetos rendondos)two (round objects)

DR

/ihtsov/ [ih--w] dos (objetos horizontales)two (horizontal objects)

DR

/kahpihkov/ [kahp-ihk-w] docetwelve

DR

/ihpowayh/ [ihp-w-ay-h] (?) dos de ellos, uno y otrotwo of them; one and
the other

D Su

/ihkiw/

D Su

/hpw/

F Su

/ahkaw/

F Su

/ahpaw/

Ma Su /ihkow/
Mo Su /ihkaw/
Mo Su /hpw/

D TA

ejkew num [eh-k-ew]

D TA

ejpw num [eh-p-w]

F KT

ajpaw num [ah-p-aw] dos (para personas, animales con cuatro patas, y unos pocos
objetos)two (used with persons, animals with four legs, and certain objects) [KT:223,
237-38]

F KT

ajtsaw num [a-h--aw] dos (para objetos largos y delgados como hamacas,
serpientes, palos)two (used with long, thin objects such as hammocks, snakes, sticks)
[KT:237-38]

F KT

ajmbaw vuelt [a-h-mb-aw welt] dos vecestwo times [KT:237-38]

F GM

ajkiaw [a-h-k-e-(h)w ahkiaw] dos (para aves, la mayora de objetos, y cosas


abstractas, incluso aos)two (used with birds, most objects, and abstractions, including
years) [GM, KT:237-38]

F KT

ijpaun pron [i-h-p-aw-n] los dos de ustedes, ustedes dosyou two [KT:223]

F KT

mijkiaw num def [mi-h-k-e-(h)w mihkiaw] los dos (para aves, la mayora de
objetos, y cosas abstractas, incluso aos)the two (used with birds, most objects, and
abstractions, including years) [KT:239]

F KT

sajpaun pron [s-ah-p-aw-n] los dos de nosotros, nostros doswe two [KT:223]

I-, IJ-

F YK

72

ajpawpaw [a-h-p-aw-p-aw] de dos en dos (para personas, animales con cuatro patas,
y unos pocos objetos)two by two (used with persons, animals with four legs, and
certain objects) [YK, KT:239]

Ma RN gajpik num [gahp-ik] docetwelve


Ma RN ijkiew, ijtiew num [ih-k-iw, ih-t-iw]
Ma RN ijpw num [ih-p-w]
Ma RN ijtsw num [ih--w]
Mo SS ik num [i-k] dos (das o noches)two (days or nights)
Mo SS ik miow num [i-k miw] cuarentaforty
Mo SS erpn, erpon, erpoyon pron e- [e-p-on, e-po-(y)on] dos de ustedesthe two
of you
Mo SS ijkiaw num [ih-k-aw] dos (objetos redondos o cuadrados); varios, unos, pocostwo
(round or square objects); some, a few
Mo SS ijmbw adj [ih-mb-w] segundo, dos vecessecond; two times
Mo SS ijpw num [ih-p-w] dos (gente, animales, objetos rectangulares)two (people,
animals, oblong objects)
Mo SS ijtsw adj [i--w] dos (objetos largos y delgados)two (long or thin objects)
Mo SS tim neat num [t-i-m nat] hace dos aostwo years ago
Mo SS alijkiaw num [al-ih-k-aw] otros dos (objetos redondos o cuadrados)another two
(round or square objects)
Mo SS alijpw adj [al-ih-p-w] otros dosanother two
Mo SS alijtsw adj [al-ih--w] otros dos (gente, animales, objetos rectangulares)another
two (long or thin objects)
Mo SS ijpj pron [ih-p-(w)-eh] los dos (de ellos)the two (of them)
Mo SS ijpweay adj [ih-p-w-ay] muy poquitoa very little bit
Mo RN ijpwej pron [ih-p-w-eh] los dos de ellosthey two
Mo SS ipip pron [i-p-i-p] de dos en dos (gente, animales, objetos rectangulares)two
by two (people, animals, oblong objects)
Mo SS itsits adv [i--i-] de dos en dos (objetos largos y delgados)two by two (long
and thin objects)
Mo SS aipipy vr O [a-i-p-i-p-y] se fractura, se quiebra (en pedazos pero todava
agarrados)to fracture, to get broken (in pieces but still clinging together)
Mo AL ijpwpwan adv [ih-p-w-p-w-an] dos en dostwo by two [AL:114]

IEK

IEK

73

soportar | to bear, to tolerate

*ik [cf. Su 961 *yak]


DR

/a-iok/ 1 [a-ik] sufrirto su%er

D Su

/-yk/

Mo WW ayk durar, aguantarto endure, to last, to resist

Ma RN ayk wx fv-p A [a-yk ws] aguantar: se aguanta, se tolerato tolerate, to put up


with, to endure
Mo SS aik vt A [a-ik] lo aguanta; le durato endure; to last
Mo SS aik wx fv-p [a-ik ws] se aguanta, se abstiene, se soporta, lo tolerato endure, to
abstain, to bear, to tolerate

IEK

t | you sg.

*iki, *ik [cf. Su 111 *ikV]


Vase IK, IEK

IEL

camote | sweet potato

*il [cf. Su 118 *lo]


DR

/iol/ 1 [il]

D Su

/yl/

F Su

/yol/

Ma Su /yl/
Mo Su /l/

D RN

iel n [il, yl] [RN, MS]

F YK

iol n [il iol] [YK, GM]

F YK

iolch n [il-i ioli] la yucacassava

Ma RN yl n [yl, il]
Mo SS il n P [il] el camote (planta: Ipomoea batatas)sweet potato
Mo GC raan il fn [ra:n il] [GC:365]
Mo SS mil xil fn K* [mi-il sil] la yuca (planta: Manihot esculenta)cassava
Mo GC mil chok fn [m(i)-il ok] [GC:364]

IEM

IEM

74

gemir, quejarse, bramar | to moan, complain, roar

*im [cf. Su 119, 964 *m, *yam]


IEM gemir, quejarse, bramar|to moan, complain, roar posiblemente se relacione con Chlt yam
ria|quarrel, brawl, aunque BS compara la palabra cholti con Chlt hooyan ho'oyan 'pleito|
dispute, fight y Chlt hooyan ah-hoyan pleitista|disputant, troublemaker adems de ChT hoyan guerra|war y Yuc joyan winik gente comn y plebeya|common plebeians (cf. Yuc joyan
sencillo|simple), lo que sugiere que la [m] de yam no es necesariamente original o correcta|| RLH:
345, BS, JG.
DP

im gorjearto chirp, warble

DP

llum bramarto roar

DP

niuym tronarto thunder

FP

ndia[-]llem bramar (est bramando)to roar (i.e. is roaring)

Ma B

ayoom, ayom bramar, pujarto roar, to bellow, to moan, to whimper

DR

/a-iom/ 1 [a-im] suspirar, gemir; susurro; sonido del oleaje; bramidoto sigh,
groan; rustling (wind); pealing (bells); swell (ocean); bellowing (bull)

DR

/yam uleh/ [yam u-leh] hacer rechinar los dientesto gnash teeth

DR

/a-iom-iom / [a-im-im] retumbo adentro la cabezareverberation in head

Ma Su /-ym/ quejarseto complain


Mo Su /-m/ gemirto moan

F YK

aiom [a-im aiom] brama, mugeto bellow, to moo [YK, GM]

Ma RN aym v I [a-im aym] quejar: se queja, brama (animales)to moo, to complain


(animals)
Mo SS aim vi A [a-im] gime, muge; bramato moan, to moo; to roar
Mo SS neim n [ne-im] el gemido, el bramidomoan, roar (noun)

IEM

casa, nido | home, nest

*im [cf. Su 406 *(mb)mb]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /mb/ casa|house, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) m.
Vase tambin MBIEM casa, nido|home, nest.
DP

ym casahome

DP

ym huajcheca choza, casa de pajahut, house made of straw

FP

hihom casahome

Ma P

hium choza, casa de pajahut, house made of straw

IEM
Ma P

him casahome

Ma P

indu hihom zooz choza, casa de pajahut, house made of straw

Ma B

yemp, yeemp, yom, yum casahouse [B, B:25, B:50]

Ma B

ti tiliem, titiom adentroinside [B, B:50]

Mo P

hiem casahome

DR

/iom/ [im] casahouse

D Su

/ym, mbm/

75

Ma Su /ym/
Mo Su /mb, mbmb/

D RN

iem n P [im, ym] casahouse [RN, TA, MS]

D MS

atng iem [a-tg im] paredwall

D MS

umal iem [u-mal im] techo, azotearoof, terrace roof, #at roof

D MS

umbey iem [u-mbey im] puertadoor

D TA

altiliem vi [al-til-im] hay en la casafor there to be in the house

F YK

iom n [im iom] la casahouse [YK, GM]

F YK

mbe iom [mbe im iom] puerta de la casadoor to a house

F YK

paliom [pal-im paliom] puerta (de una casa)door (of a house) [YK, KT:212]

F YK

nangaj iom [na-gah im iom] la iglesiachurch

Ma RN ym n [ym, im] casahouse


Ma RN mal ym cp-nom [mal ym] techoroof
Ma RN umbey aym fn [u-mbey a-ym] puertadoor
Mo SS im n P mi-(A) [im] la casa (edi"cio)house (building) [SS, RN]
Mo KE m n [m] casahouse
Mo SS mbeay im [mbay im] la puertadoor
Mo SS soex im cp-nom [sos im] pasto que los animales comena fodder plant which
animals eat
Mo SS tilim adj [til-im] dentro de la casainside the house
Mo SS nangaj im [na-gah im] la iglesiachurch
Mo SS oleaj im fn-px [o-lah im] el horcnsupport prop (for a house)
Mo SS omal im, mal im fn-px [o-mal im, mal im] el techo de la casaroof of a house
Mo SS ombeay im, mbeay im [o-mbay im, mbay im] la puertadoor (to a house)

IEM

76

Mo SS onik im [o-nik im] la solerabeam used in house construction


Mo SS oxing im [o-sing im] esquina de la casa, rincn de la casacorner of a house

IEN

venir | to come

*in [cf. Su 120 *n]


La posicin de SF (YK) ayan invitar|to invite es bastante incierta.
Vase tambin IEN permanecer|stay, MIEN venir|come.
DP

yr ir (imperativo ?)to go (imperative ?)

D RT

/kier/ [ki] va (imperativo 2sg)go (2sg imperative) [RT:1]

D Su

/n/

F Su

/on/

Ma Su /n/
Mo Su /n/

D MS

ien [in, yn]

F YK

ayan vt [a-yan ?] invitato invite

Ma RN yn adv [yn] de, veniendo de (se usa como preposicin con verbos de cambio de
lugar)from, coming from (used as a preposition with verbs of motion)
Ma RN xien, iwien, yn v A-irr [s-in, w-in, yn] vengo, vengas, vengacome (I come,
you come, comes)
Ma RN yn tyewx adv [yn t-ws] de arriba, veniendo de arribafrom above, coming
from above
Mo SS in vi A [in]
Mo SS kir imp [k-i] vete!go! (sg.) get out of here! (sg.)
Mo SS kiran imp [k-i+an] vyase!go! (pl.) get out of here! (pl.)
Mo SS ch min vt [: m-in] lo mandato ask for

IEN

permanecer | to stay

*n [cf. Su 297 *ln]


Vase tambin IEN venir|come, AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another;
to be, for there to be.
Mo Su /ln/

D TA

alin [al-in] estar (en un lugar), permanecerto be (in a place), to continue to be


located, to stay

IEN

77

Mo SS alin adv [al-in] todava, an (se usa con verba para indicar tiempo continuo)still
(used with a verb to indicate continuous tense)
Mo SS alin wx fv-p [al-in ws] todava hay, todava sigue(for there) to still be; to keep
(doing something)
Mo SS alin mechach fv-sub [al-in me-a] todava no tiene de razn (nene)to not yet
have the power of reason (baby)

IEN

aquel; all | that; there

*in
Ma RN ingien [ning-ien] all (lejos)over there, yonder (far)
Mo SS join adv [ho-in] all est (lejos)over there is (voil par l)
Mo SS kin f [k-in] aquelthat (used with aag and a noun or noun phrase)
Mo SS ningin adv [nig-in] all, all (lejos)over there (far)
Mo SS aag ain [a:g a-in] aqulthat one
Mo SS atow in [at-ow() in] del tamao de aqulof the size of that one
Mo SS atkin adv [at-k-in] igual a aquel, como aquelequal to that, like that

IEND

aguantar; ayunar | to endure, resist; to fast

*ind
Ma B

F YK

aynd resistirto resist


aion, aiond- [a-in(d-) aion(d-)] lo aguantato endure, to resist [YK, RN, KT:191]

Ma RN ayndy (ay) v I [ayn] aguanta (algo)to endure, to resist


Mo SS aind vt A [a-ind]
Mo SS aind wx fv-p [a-ind ws] se aguante de, no debe comerto restrain from, to be
not supposed to eat

IEND

viento del norte; respiracin | north wind; breathing

*ind [cf. Su 122 *ind]


FP

yenda vientowind

Ma P

hiundd(?) vientowind

Ma B

ynd nortenorth

Ma B

ynd, ynt viento, airewind, air

IEND
Ma B

ashiki ynd suspirarto sigh

Ma B

ayar miynd resollarto pant, pu%

Ma B

miyond shur vahobreath, steam, vapor

Ma B

na pak ynd huracnhurricane

78

Mo BB hiant [ind] nortenorth


Mo P

hiend vientowind

Mo P

mi nati hiend invierno (lit. das de viento)winter (lit. wind days)

Mo St

-n-t viento del nortethe north wind

DR

/miyyond/ 1 [mi-yond, mi-ind] (?) echar vaporto steam

DR

/app a-yiond/ 1 [a-pp sa-ind] respirarto breathe

D Su

/ynd/ viento del nortenorth wind

F Su

/yon(d)/ viento del nortenorth wind

Ma Su /yn/ viento del nortenorth wind


Mo WW mikiek ind golondrinaswallow (bird)
Mo Su /nt/ (sic) viento del nortenorth wind

D MS

iend [ind, ynd] vientowind

D MS

apak iend [a-pak] ponerse fuerte (viento)to become strong (the wind)

D MS

amb miiend [amb mi-ind] no poder respirarto be unable to breathe

D MS

anot miiend [a-not mi-ind] respirarto breathe

F YK

ion, iond n [in(d) ion(d)] el viento del nortenorth wind [YK, RN, GM, KT:206]

F YK

lad ukwej ion n [lad u-keh in ion] el norte (lit. el lado del viento del norte)
north (lit. the side of the north wind)

Ma VM ynd (y) n [yn, tet yn] El Nortenorth wind


Ma RN tyety ynd (tyety y) fn [tet yn] viento del norte, El Nortenorth wind
Mo SS ind n K [ind] el viento del nortenorth wind
Mo SS mikiek ind fn [mi-kek ind] golodrina pueblera (ave: Petrochelidon fulva)cave
swallow (bird) [SS:414]
Mo SS mindaran n mi-A [mi-ind-aan] la respiracin, el alientobreathing, respiration,
breath [SS, RN]
Mo SS omal mindaran, mal mindaran fn-px [(o)-mal mi-ind-aan] el pecho (anat)
chest (body part)

IEND

IEND

79

parte carnosa del cuerpo | fleshy area of the body

*ind [cf. Su 121 *nd]


Es claro que IEND parte carnosa del cuerpo|fleshy area of the bodyderiva de IEND viento del
norte; respiracin|north wind; breathing como extensin de la frase Mo (P) omal mi hiend = SD
(MS) umal miiend(aran) pecho del cuerpo|chest, lit. cabeza de la respiracin|head of breathing,
al igual que SF (YK, KT:217) mal miion estmago; pulmones|stomach, lungs. Excepto Mo (WW)
mal miind oleajian planta del pie|sole of the foot, los usos de IEND se refieren al pecho, o bien
al estmago o a los pulmones, de dnde se pudo evolucionar la idea de parte carnosa|fleshy area.
Mo P

omal mi hiend pechochest

Mo P

omal mi hiend najt pechos de mujerbreasts (of a woman)

F Su

/mal mnd mon-tah/ pecho de mujerbreast (of a woman)

Mo WW mal miind oleajian planta del piesole (of the foot)

D MS

umal miiendaran [u-mal mi-ind-aan] pechochest

F YK

mal miion (xaion) [mal mi-in miion (sa-in sa-ion)] estmago;


pulmnesstomach; lungs [YK, KT:217]

F YK

umb mal miion [u-mbe mal mi-in miion] boca del estmagoopening of the
stomach

Ma RN mal miyn [mal mi-yn] estmagostomach


Mo SS mal miindaran (omal miindaran) fn [o-mal mi-ind-aan] el pecho (del cuerpo)
the breast (of the body)

IEND

hincharse (como animal muerto) | to swell up (like a dead animal)

*ind [cf. Su 966 *yand]


En general el resultado de *yC en SMa es [yC], como en p.ej. umbeyjts [umbeyh] nuestro
idioma < *ombeyhc. Por lo tanto SMa (Su) /ynd/ proviene de *(y)ind y no de *yand, como
supuso Surez. La pronunciacin de SMa lamoy(i)nd descompuesto, inflado muestra que es lo
mismo que el deslizamiento que se ve en SMo i con la diferencia de que en SMa la [i] result
absorbida por una [y] precedente. As aparece la posibilidad de que IEND sea de hecho lo mismo
que IEND viento del norte; respiracin|north wind; breathing, y que SMa /ynd/ haya sufrido
un desarrollo respiracin > inflacin > hinchazn.
Ma Su /-ynd/

Ma RN lamuynd (lamuy) adj [la-m-yn] descompuesto, in#adodecomposed,


swollen

IEP

IEP

80

guayaba rosada | pink guava

*ip
Ma RN lakow yp cp-nom [lakow yp]
Mo SS ip n K* [ip] la guayaba rosada (fruta: Psidium guajava L.)pink guava [SS, GC:363]

IES

pulga | flea

*is, *so [cf. Su 124 *s]


Tal vez IES pulga|flea se relacione con ChO hi [i] d. || TT.
Ma B

yes, ies [B, B:17]

DR

/ios/ 1 [is]

D Su

/s/

F Su

/yus/

Ma Su /ys/
Mo Su /ys/

D RN

ies n [is, ys] [RN, MS]

F YK

ius n [is ius] [YK, RN]

F YK

naiow ius [na-iw is naiow ius] sarna (que echa agua)a type of mange or itchy
condition that makes the skin ooze

F YK

namaj ius [na-mah is ius (na-wah ?)] sarna seco (? planta venenoso del gnero
Rauvolfia)devils pepper (plant)?

Ma RN ys n [ys, is]
Mo SS is n P* [is] la pulga (insecto: Ctenocephalides sp.)#ea

IET

tierra | land, earth

*t [cf. Su 125 *t]


Vase tambin TIET abajo|under, down.
DP

yect(?)

FP

yeata

Ma P

hillet

Ma B

yt, -yet, it mi- tierra, solar, pisoearth, land, plot, #oor [B, B:33]

Ma B

niumba[ ]yet aradorplow

IET

81

Mo BB yek [yet] (?)


Mo P

hied

Mo P

pajchien hiet vallevalley

Mo P

hiet pinaguan dc isla (< tierra en medio del mar)island (< land in the middle
of the sea)

DR

/iot/ 1 [it] tierra earth; soil

D Su

/t/

F Su

/yot/

Ma Su /t/
Mo Su /t/

D RN

iet n [it, yt] tierra; el terrenoland, ground; plot of land [RN, RL, TA, MS]

F YK

iot n [it iot] [YK, RN, GM, KT:122]

F YK

miiot ndok [mi-it ndok mi-iot ndok] el plomo para atarrayalead weight for an
atarraya ("shing net)

Ma RN peyt n [pyt] lodo amarillo (uno de los dos tipos de lodo)yellow mud (one of
the two types of mud)
Ma RN yt n [it, yt] tierra, campo de cultivoland, agricultural "eld [RN, VM]
Mo SS it n K [it] la tierra, el terreno, el barro; la mugreearth, terrain, mud, soil
Mo SS neit adj [ne-it] mugroso, sucio"lthy, dirty
Mo SS mit ndok fn [mi-it ndok] el plomo para atarrayalead weight for an atarraya
("shing net)
Mo SS mikwal it fn [mi-kal it] el ciudadanocitizen
Mo SS mitaran n P mi-A [mi-it-aan] el pas, el pueblo, la regin donde vivecountry,
town, region [SS, NT: Mt 2:23]
Mo SS timit ndok [ti-mi-it ndok] la orilla de la atarraya donde se pegan los plomosthe
edge of an atarraya ("shingnet)

IJ

fontanela anterior | anterior fontanelle

*ihi
Mo MT mij imal [mi-ih o-mal] cada de mollera, cada de la campanilla, cada de varillas
(sndrome en la medicina tradicional)a syndrome in traditional medicine characterized
in part by depression in the anterior fontanelle
Mo SS mij omal fn K mi-(I) [mi-ih o-mal]

IJ-

IJ-

82

dos | two

*i-, *ih- (*-pa-, *-ke-/*-ki-, *-ca-, *-mba-) [cf. Su p. 52 *ahVkwa, *ahVkwV]


Vase I-, IJ-

IJK

pinole; moler fino | pinole (ground toasted corn); to grind fine

*hki [cf. Su 113 *:ki]


Una forma de IJK pinole; moler fino|pinole (ground toasted corn); to grind fine probablemente
aparezca en KINIEK sal|salt.
Adems se puede considerar una conexin con mTap ikik totoposte|tortilla chip (? < pMx
*yak-k- tostar|to toast (something), cf. pMxO *hk d.) || CP, SW.
D Su

/iek/ pinolepinole (toasted corn)

F Su

/ih/ pinolepinole (toasted corn)

Ma Su /i:k/ pinolepinole (toasted corn)


Mo Su /:k/ pinolepinole (toasted corn)

F YK

ijk n [ihk] el pinolepinole (maz tostado), toasted corn [YK, KT:206, GM]

F Ko

nangoy ijk [na-goy ihk] el mole de la reginmole of the local type

Mo SS iig n K* mi-(I) [i:g] el pinolepinole (maz tostado), toasted corn


Mo FC aig vt (I) [a-i:g] muele "no (algo sin agua, como semillas secas o tostadas, de maz,
frijoles, cacao, calabaza, algodn etc., o chiles secos)to grind "ne (without water, e.g.
dried or toasted seeds of corn, beans, cacao, gourds, cotton, etc., or dried chilis) [FC:176]

IJT

excremento | excrement

*ihti [cf. Su 117 *i:ti]

mayense

Surez compar IJT excremento|excrement con reflejos de pMa *ca: ~ *ta: mierda|shit >
pMaBaj *ta(:) > Yuc Itz Chrt Chol ta, Mop ta, que significan estircol, mierda, pop, caca|
dung, shit, poopoo, poop. Sin embargo esta comparacin es poco satisfactoria ya que falta una
explicacin del [ih] en pH *ihti. Adems, dado que todas las palabras mayenses contienen [a], no se
espera pH *-ti sino pH *-ta (o al menos una vocal posterior), as que la comparacin se apoya
solamente en la coincidencia de [t].
Por otro lado pMa *i:t culo, ano|arse, anus (> Chlt yit, Itz it d., Chol Tzel Tzo it culo,
fondo, nalga|arse, bottom, buttocks) muestra una muy buena correspondencia de punto de vista
fontico, aunque el significado est ms lejos. Tal vez sea prometedora tambin una conexin con
TtnX [i:tin] excremento (de animal)|animal excrement, TtnN ilhtn [tn] heces; huevos de
moscas, zancudos, etc.|faeces; eggs of flies, mosquitoes, etc.|| Su:165, TK, RLH: 337, RB, BT.
DR

/ihet/ [iht] excremento (de animales)faecal matter (non-human)

IJT
D Su

/i:t/

F Su

/i:t/

83

Ma Su /i:t/
Mo Su /i:t/

D RN

ijty n [iht] excremento de animales; estircolanimal excrement, manure, dung [RN,


MS]

F YK

ijty n [iht] mierda, excremento de personasshit, crap, human feces [YK, KT:206, GM]

F KT

najmbok ijty [na-h-mbok iht] un tipo de rbol con frutitas blancasa tree species
with small white fruit [KT:212]

Ma RN ijt n [iht] excremento de animalesanimal excrement


Mo SS iid n [i:d] la mierda, excrementoshit, crap, excrement
Mo SS neiid adj [ne-i:d] manchado de excremento, manchado de suciedadstained with
excrement or dirt

IK

hgado | liver

*iki [cf. Su 112 *ki]


Aunque sera un desarrollo fonolgico completamete regular, todava no hay prueba concluyente de
que IK higado|liver sea un prstamo (con truncacin) del esp. hgado, como propuso RD:107. Por
su parte, RD constat un tono descendente en /k/, aunque Surez escribi /k/ solamente con tono
alto (y por eso reconstruy *ki).
Ma B

iki

D Su

/ik/

F Su

/ik/

Ma Su /ik/
Mo RD /k/ [RD:107]
Mo Su /k/

D MS

ik [ik]

F YK

ik [ik] [YK, RN, GM, KT:93]

Ma VM ik n [ik]
Mo SS ik n mi-(I) [ik]
Mo SS mikeran n K mi-(I) [mi-ik-ean]

IK, IEK

IK, IEK

84

t | you sg.

*iki, *ik [cf. Su 111 *ikV]


A diferencia de ikora en SS, HT:15 escribe ikore t y yo (sujeto)|you and I (subject). Si el idioma
actual realmente ha cambiado en este respecto, ser que ikore empez a seguir la pauta de xike,
ike yo, t|I, you (subject) en lugar de la de xikona, ikootsa, ikona nosotros (exlusivo),
nosotros (inclusivo), ustedes|we (exclusive, subject), we (inclusive, subject), you (subject). En todo
caso, dado que la vocal final no tiene acento fontico, una diferencia entre estas palabras es difcil de
percebir.
DP

igqu

DP

igcr nosotroswe

DP

igcjchi vosotrosyou (pl.)

FP

hieaca

Ma P

iqqui, iqk

Ma B

iki [B:52]

Ma B

ikor nosotros (dual)we (dual)

Ma B

ikots nosotroswe [B:52]

Mo BB ic [ik]
Mo BB icohulz [ikoo] nosotroswe
Mo P

ic

DR

/ik/ [ik]

DR

/ikon/ [ik-on] ustedesyou

DR

/ikor/ [ik-o] nosotros (inclusivo dual)we (inclusive dual)

DR

/ikots/ [ik-o] nosotros (plural)we (plural)

D Su

/ik/

F Su

/yok/

Ma Su /ike/
Mo Su /ike/

D TA

ik pron [ik] [TA, MS]

D MS

ik-or pron [ik-o] nosotros (t y yo)we (you sg. and I)

D RN

ikojts pron [ik-oh] nosotros (todos, incluso el interlocutor)we (inclusive pl.). us


(incl. pl.) [RN, TA, MS]

D TA

ikon pron [ik-on] ustedesyou pl. [TA, MS]

IK, IEK

F GM

iok pron [i-k iok] [GM, KT:222]

F KT

inan pron [i-n-an] ustedesyou (pl.) [KT:222]

85

Ma RN ik pron [ik]
Ma RN ik-an pron [ik+an] slo tuonly you
Ma RN ikyey pron [ikey] t msmoyou yourself
Ma RN uwew-an pron [nw+ew+an] slo ellos, slo ellas only they, only them
Ma RN uwey pron [nwey] l mismo, ella mismahe himself, him himself, she herself,
her herself
Ma RN ikojts pron [ik-oh] nosotros (todos)we (inclusive pl.)
Ma RN ikon pron [ik-on] ustedesyou (pl.)
Ma RN ikorr pron [ik-or] nosotros (t y yo no ms)we (just you sg. and I)
Ma RN ikorr-an pron [ik-or+an] nosotros mismos (t y yo)we ourselves, us ourselves
(you sg. and I)
Ma RN ikyey-an pron [ik-ey+an] solamente t mismoonly you yourself
Mo SS ik pron [ik] t (objeto)you (sg., object), thee
Mo KE k pron [k]
Mo KE kr pron [k] nosotros (t y yo)we (you and me)
Mo SS ike pron [ik-e] t (sujeto)you (sg., subject), thou
Mo SS ikon pron [ik-on] ustedes (objecto)you (pl., object)
Mo SS ikoots pron [ik-o:] nosotros (yo y ustedes, objeto)us (inclusive, unrestricted
number)
Mo SS ikor pron [ik-o] t y yo (objeto)us (you sg. and me, object)
Mo SS ikona pron [ik-on-a] ustedes (sujeto)you (pl. subject)
Mo SS ikootsa pron [ik-o:-a] nosotros (yo y ustedes, sujeto)we (inclusive, unrestricted
number)
Mo SS ikora pron [ik-o-a] t y yo (sujeto)we (you sg. and I, subject), thou and I
Mo HT ikore pron [ik-o-e] t y yo (sujeto)we (you sg. and I, subject), thou and I [HT:14]
Mo SS ikoyoots pron [ik-oy-o:] nosotros mismos (ustedes y yo)we ourselves (you pl.
and I)
Mo SS ikoyor pron [ik-oy-o] nosostros mismos (t y yo)we ourselves (you sg. and I),
thou and I ourselves
Mo SS ikiyan kiah pron [ik-ay-an kah()] t mismo, slo tyou (sg.) yourself, you (sg.)
only, thou only

IMB

IMB

86

carbn | coal

*mbi [= Su 114]
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /mb/ carbn|coal, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) mb.
Ma B

imp

DR

/imb/ 3 [imb]

Mo Su /mb/

D RL

imb n [imb] carbn; brasacoal; embers [RL, MS]

Ma VM imb n [im]
Mo SS imb n P [imb]
Mo KE mb n [mb]

IND

flauta; msico | flute; musician

*indi; *n-indi [cf. Su 115, 452 *ndi; *nndi]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /nine nd/ flauta|flute, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) nd.
Ma B

aindi tocarto play (instrument)

DR

/a-ind/ 3 [a-ind] tocar msicato play music

DR

/ayind/ 4 [a-ind, a-yind] tocar la cornetato play cornet

DR

/aindaran/ [a-ind()-aan] el clarineteclarinet

D Su

/munind/ msicosmusicians

Ma Su /ind nahcow/ #auta#ute


Mo WW monind msicosmusicians
Mo Su /nine nd/ #auta#ute

D RN

aindy [a-ind] toca la #autato play the #ute

D TA

uindy n [nu-ind] msicomusician [TA, MS]

F YK

ii [ni-in] #auta#ute

Ma RN ndak ind (ndak i) [ndak nin ] remolino en el airewhirlwind


Ma RN muind (mui) n pl [mon-ind munin] msicamusic
Ma RN miind najchow (mii najchow) fn [mi-in nah-ow] #auta#ute

IND

87

Mo SS ind n TS mi-I [ind] el instrumento musical de viento (trompeta, #auta, trombn, etc.)
wind instrument (trumpet, #ute, trombone, etc.)
Mo KE nd n [nd] #auta#ute
Mo SS aind vt I [a-ind] toca instrumento de vientoto play a wind instrument
Mo SS monind n P* [mon-ind] los msicosmusicians

IND

desear (impersonal) | to want (impersonal verb)

*indi [cf. Su 451 *n:ndi]


La sintaxis de SMo ind es muy poco clara. Por un lado, los Stairs incluyen una frase Tily tajngot
ind set Hace rato tuve hambre (SS:96), lo que sugiere que ind es realmente un verbo impersonal y
que slo su complemento es marcado para persona y nmero del sujeto nocional. Por otro lado, en
AL:57 aparece la frase nind set tengo hambre, donde la n parece ser un prefijo de la primera
persona subordinado. Se desconoce si nind e ind son simplemente variantes y ambas formas son fijas
e impersonales o si la diferencia entre los dos seala la persona del sujeto nocional.
Ma B

tiel mienti si tuviera hambreif you had been hungry [B:53]

Ma B

laindi tsit tener hambreto be hungry

Ma B

niind tsang aniou you tener sedto be thirsty

DR

/ind/ [ind] desear, quiereto desire; to like

DR

/ind amey/ [indy a-mey] tener sueoto be sleepy

DR

/ind anganeov/ [ind a-ganow] tener sedto be thirsty

DR

/ind ilohp/ [ind i-lohp] tener hambreto be hungry

D Su

/nind/

F Su

/en/

Ma Su /nind/
Mo Su /n:nd/

D MS

indy [ind] tener ganas; quererto feel like (doing something); to want

D MS

indy ty [n-ind -t] teniendo hambrehungry

D MS

indy agaow yow [n-ind a-ganow yow] teniendo sedthirsty

F GM

e am tiene sueoto be sleepy

Ma RN laind, ind (lai, i) ptc-imp [la-in, in] desea (impersonal; el verbo que le sigue
concuerda con el sujeto, o sea, l que desea algo)to want (impersonal; the verb that
follows agrees with the subject, i.e. the one desiring something)
Ma RN laind ty (lai ty) [la-in t] desea come, quiere comer; tengo hambreto want to
eat; to be hungry

IND

88

Mo SS ind peats ? [ind pa] la comidameal, food


Mo SS nind vi ? [n(i)-ind] quiere, tiene deseo, tiene ganasto want (to), to desire (to)
Mo SS ind et, ind set [i-nd t, i-nd s--t] tiene hambre (tengo hambre)to be hungry
[SS: 96 ]
Mo AL nind ameay [n-ind a-may] tengo sueoI am sleepy [AL:57]
Mo AL nind set [n-ind s-t] tengo hambreI am hungry [AL:57]
Mo SS laindeow vt A [la-ind-o-w] (?) lo desea, tiene ganasto desire

IND

gulabere | white cordia = English clammy berry

*indi
Segn LS:55 la fruta de gulabere se usa como pegamento, especficamente se usa en la oficina de
correos en Juchitn para pegar sobres.

F YK

i n [in] [YK, KT:206]

Ma RN ind tiek (i tiek) [in tik] grocine, grecia (rbol)bocote, bucote, light American
cordia (tree)
Ma RN ind xiel (i xiel) [in sil] gulabere (rbol)white cordia (tree)
Mo SS ind n K* [ind] gulabere (rbol: Cordia alba = C. dentata)English clammy berry
= white cordia
Mo SS ind tik [ind tik] grocine, bocote (rbol: {Cordia elaeagnoides )bocote, bucote,
light American cordia (tree) [SS:404]

INDYOTS

germen | germ, seed

*i-ndco
SMo indeots germen|germ, seed es un dato aislado de etimologa poco evidente. Aun si la i- inicial
es un prefijo, *ndco no tiene ninguna relacin obvia con otra raz.

Mo SS indeots n P [indo]

IX

dar asco | to nauseate

*isi
DR

/a-i / 3 [a-is] detestarto abhor; to dislike

D RN

ax [a-is]

F YK

aix umiajts [a-is u-meh u-miah] tener ascoto be nauseated [YK, KT:67]

Ma RN aix v I [a-is]
Mo SS aix vp I [a-is]

IX

89

Mo SS neixay adj [ne-is-ay] bascosonauseated

IX

iguana | iguana

*isi [cf. Su 116 *si]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /s/ iguana, el estudio fontico de KE muestra un
tono descendente (HL) x.
DR

/a-i/ [a-is]

D Su

/is/

Ma Su /is/
Mo Su /s/

D MS

ix [is]

F YK

ix n [is] iguana, iguana negraiguana, black iguana [YK, KT:26, 206, GM]

Ma VM ix n [is]
Mo SS ix n P* [is] la iguana de roca (reptil: Ctenosaura pectinata)Mexican spinytail
iguana
Mo KE x n [s]
Mo SS mix ndek fn [mi-is ndek ] iguana rayada (reptil: Ctenosaura similis)black
(spiny-tailed) iguana [SS:413]

JA-

aqu est, all est | here is, there is (voici, voil)

*ho-, *ha Vase JO-, JA-

JACH

deber dinero | to owe money

*hc [= Su 127]

zoque

Es muy probable que JACH deber dinero|owe money sea un prstamo de un reflejo de pZo *hac
deber|to owe, tal como zoCop zoR [hyac-u] (raz = [hac]) deber (dinero)|owe (money) o bien,
dada la * final en pH *hc, de zoCop zoR [hac-i] deuda|debt.
Si no es as, quizs pueda derivar de [h], prefijo detransitivizador, ms [a] < JCH dar|give.
|| SW, HG, HH.
Ma B

hich, alna-hich adeudar, deberto owe [B, B:21]

Ma B

ahichi deberto owe

Ma B

niuheich deudordebtor

DR

/aho/ 3 [a-h] deber to owe

JACH
D Su

/-hc/

F Su

/-hac/

90

Ma Su /-hc/
Mo SH /neaheay/ prestatarioborrower
Mo Su /-hc/

D MS

jch n [h] deudadebt

D RN

ajch [a-h] [RN, MS]

F GM

jach n [ha] deudadebt

F YK

ajach (xikwej) [a-ha (si-keh)] debe (me debe)to owe (me) [YK, KT:221]

Ma RN ajch v I [a-h]
Mo SS neech jch n P* [ne: h] el "adorguarantor
Mo SS ajch vt E [a-h] lo presta, lo debeto borrow, to owe
Mo SS ajch n K a-E [a-h] su deuda, su cuentadebt, account
Mo SS awn jch fv [a-wn h] da "adoto give credit
Mo SS iich ajch vt [i: a-h] da "adoto give credit (to)
Mo SS newn jch fn [ne-wn h] el "adorcreditor
Mo SS nejchay n P* [ne-h-ay] el deudordebtor

JAK

abrir la boca | to open the mouth

*haka-haka

mayense

Tal vez JAK abrir la boca|to open the mouth se relacione con pMa *jaq, de donde provienen,
entre otros, Chrt jaki ~ ajki tragar de repente, tragar sin cuidado|to swallow quickly or
recklessly, gulp down carelessly, Chrt jaki ikar y Chol jak ik respirar|to breathe, Chol
jak aspirar|to inhale y Mam jaq ahogarse|to choke, cf.SD (R) /ahak umbey/ abrir mucho la
boca como faltar aliento|to open mouth wide as when struggling for breath || TK, HJG, KH.
Vase tambin JIK cerrar la boca|close the mouth.
Ma B

ahak hak ansiaanxiety, sick feeling

Ma B

ahak hak umbei ansiarto have anxiety, panic

DR

/ahakumbey/ [a-hak u-mbey] abrir mucho la boca como al faltar alientoto open
mouth wide as when struggling for breath

D RN

ajakjak umbey n jadeato pant

Ma RN ajakjak umbey n A [a-hak-hak u-mbey] jadeato pant


Mo SS ajakak vt A [a-hak-ak]

JAK

91

Mo SS ajakaky ~ ajakjaky vi ? [a-hak-ak-y, a-hak-hak-y] tartamudeato stutter


Mo SS ajakjak ombeay fv (-imp?) [a-hak-hak o-mbay] jadeato pant
Mo SS nejakjaky andeak n P* [ne-hak-hak-y a-ndak] tartamudostutterer

JAKY, JUKY

despertarse; aparecer | to wake up vi.; to appear

*ha-k, *h-k [cf. Su 181? *hak ~ *hk]


Con mucha probabilidad JAKY, JUKY tiene un sentido original aparecer|to appear y as derive de
JA aqu est, all est|here is, there is ms KY el tema dectico se, all|that, there.
Se desconoce si SMo ijak quin sabe?|who knows? pertenezca a JAKY (por una depalatalizacin
detransitivizadora de la [k]), pero la idea puede ser algo como cmo te aparece (este asunto)?
Vase tambin MBAS AKY nagual.
Ma B

laihakichei aparecerto appear [B:26]

DR

/ahiyk/ 4 despertarseto wake up; to be startled

DR

/la ihikeiy / [laihkeiy] (?) parecerto seem

DR

/ahek/ [a-hk] aparecerto appear

DR

/ga-hek/ [ga-hk] desaparecerto disappear

D Su

/-hk/ despertarseto wake up

Mo WW ajk aparece, ve adentroto appear, to see into

D RN

ajk vi [a-hk] se ve, estar (all)to be seen, to be there [RN, RL, TA]

D RN

ajyuk vi [a-hk] despertarseto wake up vi. [RN, TA]

Ma RN ajaik v I [a-hak] apareceto appear


Mo SS ajik vi E [a-hk] aparece, se veto appear, to be seen
Mo SS ijak adv [i-hak] quin sabe?who knows?
Mo SS ajikich vt A [a-hk-i] lo registra, lo avisa; lo con"esato register, to notify; to
confess
Mo SS ajikichay vr O [a-hk-i-ay] se manifestato show oneself

JAL

largo, alto, profundo | long, tall, deep

*hala [= Su 128]
Es posible que JAL largo, alto, profundo|long, tall, deep se relacione con Chol jal (clasificadora
numrico) brazada|armspans y Chol jal por mucho tiempo|for a long time (< pCh *hal mucho
tiempo, tardo|long time, late, o con Chol jl- estirado| stretched y jlol todo lo largo|the entire
length. || HJG, AU, TK.
Ma B

mahal, ihch[ ]mahal alargarto lengthen

JAL
Ma B

nahal alto; altura; fondo, hondo; largotall, high; height; bottom, deep; long

DR

/ahal (nahal)/ 1 [a-hal] profondo; altodeep; high

DR

/na-hal uleh/ [na-hal u-leh] altohigh in stature

D Su

/-hal/

F Su

/-hal/

92

Ma Su /-hal/
Mo Su /-hal/

D RN

najal adj [na-hal] profundo, largodeep, long [RN, MS]

D TA

najal ulej adj px [n-a-hal u-leh] alto (de una persona)tall (of a person)

F YK

najal adj [na-hal] alto, hondo, largotall, deep, wide [YK, GM]

Ma RN najal adj [na-hal] alto, profondohigh, deep


Ma RN najal ulyej adj-px [n-a-hal u-leh] alto (de una person)tall (of a person)
Mo SS ajal vi A [a-hal] es hondo, creceto be deep, to grow [SS, NT:Lk 22:55]
Mo SS najal adj [na-hal] hondo; altodeep; high
Mo SS najaly adj [na-hal-y] muy largovery long
Mo AL najal oleaj adj px [n-a-hal o-lah] alto (de una persona)tall (of a person) [AL:42]
Mo SS najal tiombas [na-hal t(i)-o-mbas] que tiene el hocico largo (puerco)having a
long snout (pig)

JAL

echar lumbre al horno | to light an oven fire

*hala [= Su 129]
D Su

/-hal/

F Su

/-hal/

D MS

ajal [a-hal] encender (fogn)to light an oven "re

Ma RN ajal v A [a-hal]
Mo SS ajal bimb fv [a-hal bimb] hace lumbre, lo enciendeto make "re, to light up

JALAK

tronar | to thunder

*halaka
F YK

ajalak (a ray) [a-halak a ray] [YK, KT:191]

JALANCH

JALANCH

93

arrancar, despedazar | to uproot, tear up

*halanc
Ma RN ajalnch v I [a-haln] arrancato uproot
Mo SS ajalnch vt E [a-haln] lo arranca; lo despedaza; lo rompe (sin cuidado); lo
deshilachato uproot, to tear up; to break carelessly; to fray
Mo SS jalnchin part [haln-i-n] deshilachado (sin cuidado)frayed carelessly

JALAP

calvo | bald

*halapa
Vase tambin LAP relumbar, dar relumbrones|to glitter, to flash.

D MS

jalap umalaran [halap u-mal-aan]

Mo SS jalap omal cp-adj ? [halap (o)-mal]


Mo SS jilip omal adj [hilip o-mal]

JAMB

espejismo | mirage

*hamba
Mo SS nejambjamb n [ne-hamb-hamb]

JAMIEN

traer | to bring

*ha-min [cf. Su 133 *ha-mn]


Como sugiere la segmentacin *hamn de la reconstruccin de Surez, JAMIEN traer|to bring
probablemente derive de MIEN venir|to come con un prefijo *ha que en este caso funcione
como causativizador (cf.el uso de [h] < *ha para producir cambios de transitividad; tal vez haya
tambin una conexin con el tema dectico JO/JA aqu est, all est|here is, there is). As
JAMIEN significa hacer venir, o sea traer.
SD (R) /akihmion/ traer|to bring contiene /ki/, tambin probablemente un reflejo de la raz
dectica *k (KI/KE- se, all|that (one), there), as que significa hacer venir aqu. Por otro
lado, Kim (KT:134) sugiere que SF /ikihmion/ trelo!|bring it! deriva de ikiujp mien, o sea *kihp
m-in agrralo de!|take (it) from!, por lenicin de *hp en *kihp. Esa idea parece muy
prometedora, aunque hay que admitir tambin que KIEJP acompaar|to accompany, por su
parte, probalemente derive de KI- ms PY ir|to go en ltima instancia.
DR

/akihmion/ [a-ki-h-min]

Mo Su /-hamn/

D MS

akijmien v [a-kihmin] llevar, traerto carry, take along; to bring

JAMIEN

94

Ma RN ajomien v A [a-homin]
Ma RN akijmien v A [a-kihmin] trae, trajoto bring, to have brought
Mo SS ajamin vt A [a-hamin] lo trae (cosas)to bring (things)

JAMY

lagarto; salamanquesa | large lizard, crocodile; gecko

*ham, ham-m [cf. Su 131 *xam]


Se supone que chat en SMo chat jamim gecko manchado|Yucatn banded gecko proviene de esp.
chato (ingl.snubnosed), cf.SMo chat ndik nauyaca chatilla|hognosed pit viper (SS:413).
Dada la coincidencia en huave de NCHUY, NTSOY abuela, ta; arrugarse, encogerse|
grandmother, aunt, to wrinkle, shrivel y NCHUY lagartija|lizard, no se puede dejar de tener
en cuenta el parecido interesante entre JAMY lagarto; salamanquesa|lizard, crocodile; gecko <
pH *ham(-m) y mCh [haym] to|uncle. (Se supone que la voz mixe deriva de pMZ *hay
hombre, macho|man, male ms el timo de donde proviene mTot [m] to|uncle, el cual
tentativamente fue conectado por Wichmann con pZo*eme ta|aunt > zoCop [eme] d.). Para
la relacin nagualstica entre cocodrilos y personas, vase tambin KIXTYAN elegant dresser|
gentleman || CJ, SC, SW.
Ma P

juum lagartijalizard

Ma B

heum, hem lagartolarge lizard [B, B:16]

DR

/hm/ [hm] lagarto; cocodrilolarge llizard; crocodile

D Su

/hm/ salamanquesaskink

F Su

/ham/ lagartolarge lizard

Ma Su /hm, hamn/ lagartolarge lizard


Mo Su /hammb/ salamanquesaskink

D RN

jm n [hm] lagarto, cocodrilo; salamanquesacrocodile; skink [RN, MS]

F YK

jam n [ham] lagartolizard, crocodile [YK, KT:29, GM]

F YK

jamiom n [ham-im hamiom] salamandra, lagartija de casa,


salamanquesasalamander, small house lizard, skink [YK, GM]

Ma RN jamiem n [hamim] lagartija: tipo de lagartija chica (roito), plomo con pinto
blancas y amarillas en el vientre = SMo {chincharaw)tropical tree lizard
Ma RN jm n [hm] lagarto de color medio caf que no es bravolizard or crocodile, brown
in color, not aggressive
Ma RN nauty jm fn [na-t hm] cocodrilo negro que es bravoblack crocodile, aggressive
in character
Mo SS jm n P* [hm] cocodrilo (reptil: Crocodylus acutus)American crocodile
Mo SS polos niig jamim fn [polos ni:g hamim] geco pinto (reptil: Hemidactylus
turcicus)house gecko [SS:413]

JAMY

95

Mo SS jamim n P* [ham-im] la salamandra, salamanquesa (reptil: Mabuya, e.g. M.


brachypoda or Scincella sp.) long-tailed skink or ground skink
Mo SS chat jamim fn [at ham-im] geco manchado (reptil: Coleonyx elegans)Yucatn
banded gecko [SS:413]
Mo MT cheel jamim cheel gamim [e:l ha-mim] orina de la lagartija (sndrome de
dermatosis en la medicina tradicional)syndrome of dermatosis within traditional
medicine, lit. lizards urine

JAN

ir a traer | to go to get

*hana(-ki) [cf. Su 131a *hana-k]


La alternacin entre *hana y *hanak, que se muestra p.ej. en SD (R) /ahan/ ir a traer|to go get y
SD (Su) /hank/ d., es debida al tema dectico KI/KE- (*k) se, all|that, there que funciona
como sufijo en la segunda variante. Para otros ejemplos, vase AL, LAY, LAKY todava, otro;
estar, haber|still, another; to be, for there to be y JAMIEN traer|to bring.
Ma B

-han (-euf) A casarseto get married [B:83]

DR

/ahan / [a-han] ir a traer (a alguien); casarse conto fetch animate object; to marry

D Su

/-hank/

Ma RN ajan vi A [a-han] casar: se casato get married


Ma RN ajanaik vt I [a-han-ak] traeto bring
Mo SS ajan vt A [a-han] lo trae (animales, gente); se casa (de matrimonio)to bring
(animals, people); to marry
Mo SS ajan tewil fv-fp [a-han tewil] empieza de nuevoto begin again
Mo SS ajan wx fv-p [a-han ws] empieza por causa de, desde queto begin because of,
since
Mo SS ajanch part [a-han-] es tradoto be brought

JA

JA

96

cocer, maduro | to cook, ripe

*hn [= Su 134]
Surez compar JA (< *han) cocer; maduro|to cook; ripe con mTot[hhn] fuego,
lumbre (SW: [h:hn]), que deriva de pMx *hhn d., de donde provienen tambin p.ej.mSay [hhn]
y mOlu [hn]. Como pH *han, el segundo de estas voces carece de la *h post-voclica debido a un
cambio de sonido regular que tambin produjo la [] final. As esta comparacin parece prometedora,
aunque la [] de las palabras huaves resulta de un desarrollo tardo, como muestra SF (YK) aja
madurar|to ripen. En efecto, falta una explicacin de la correspondencia de pMx * con pH *a.
Surez tambin compar JA con zoCop [hyas-u] (raz = [has]) lo as, lo horne|roasted it,
baked it (< pZo *has asar|to roast); otros cognados aparecen en zoChMg [ha] asar (carne)|to
roast (meat) y [hu] asar|to roast. Aunque ms prometedora en cuanto a la vocal, estas formas no
contienen la *n de pH *han || Su:161, SW, LO, RZ, LC, HJ.
DP

naza(?) jvenyoung

Ma B

ahn, ahin madurarto ripen [B, B:79]

D RT

/lihney/ [li-hn-ey] (?) maduroripe [RT:8]

DR

/ahn/ 3 [ahn] cocerto cook

DR

/ahen/ 3 [a-hn] asar, madurarto roast, to ripen

D Su

/-hn/

F Su

/-han/

Ma Su /-hn/
Mo Su /-hn/

D RN

aj [a-hn] se cuece (hasta al punto de cocin deseado); madurarseto cook (to the
desired state) vi.; to ripen vi. [RN, MS]

F YK

aja [a-han] madurato ripen

F GM

naja [na-han] maduroripe

Ma RN aj v I [a-hn] se cuece vi.to cook vi.


Ma VM naj adj [na-hn] cocidocooked
Ma RN jch majn fv-sub I-irr [-h m-a-hn] cueceto cook (something) vt.
Ma RN laym abaj (laym abajiw) [l-a-ym a-b-a-hn (a-b-a-hn-iw)] madurar: est
por madurarto be about to ripen
Mo SS ajn vi E [a-hn] se cuece; hornea; madura; se descomponse (carne)to cook vi.; to
bake in an oven; to mature, ripen; to decompose (meat)
Mo SS najn adj [na-hn] maduro; cocido; descompuesto (carne, pescado)mature, ripe;
cooked; decomposed (meat, "sh)
Mo SS ajniich vt A [a-hn-i:] lo cueceto cook vt.

JA

97

Mo SS ijneay pan cp-nom [i-hn-ay pan] el hornooven

JANCH

gotear | to drip, to leak [RN]

*hanc [= Su 135?]
DP

junchi

Ma P

hagenchix

DR

/ahen / 3 [a-hn]

Mo Su /-hnc/ romper (?)to break (?)

D RN

ajndx [a-hn ahn]

Ma RN ajnch v I [a-hn] gotea, chorrea, "ltrato drip, to leak, to "lter (down)


Mo SS ajnch vi E [a-hn] gotea, chorreato drip, to spout

JANG

quien, cual | who, which

*ha-nga
Vase tambin JO-, JA- aqu est, all est|here is, there is.
DP

jan n quienwho

FP

jang quienwho

Ma P

jann quienwho

Ma B

ahhan, alhan; alhan[ ]niuveu alguno; algunossome (sg, pl.) [B, B:42-43]

Ma B

alhan alguinsomeone

Ma B

hangeu, hangeuniuvueu quieneswho (pl.) [B:42]

Ma B

hankue, hanukue; hanukueniuveu cuyo; cuyo de quieneswhose (sg; pl.) [B:42]

Ma B

hangniu, haniu quienwho [B, B:42]

Ma B

hangandiem, hanamdim; hanniumdiem quienquiera; quienes quierawhoever, no


matter who (sg; pl.) [B, B:42]

Ma B

hangantaniu cualquierawhichever, no matter which

Ma B

de han mirang prohibir (que nadie lo haga)to prohibit (that nobody do it)

Ma B

nihank; nihan nadie, ninguno; ningunono one, no (det.); no (det.) [B, B:43]

Mo P

jan quienwho

DR

/hag/ pron [hag] quienwho

DR

/ni-hag/ pron [ni-hag] nadieno one

JANG

98

D TA

jang iw pron [hag niw] quin (es que )?who (is it that )?

D TA

jang iwew pron [hag niwew] quines (son que son )?who (are the ones that
are (something))?

D TA

jang miiw [hag min-iw] quines (son que hace algo)who (are the ones who are
doing something)

F GM

janan pron [han+an] cualquierany (whichever you choose)

F KT

jang pron [hag] quien, quin?who; who? [KT:239]

F KT

ijang pron [ni-hag] nadienobody [KT:239]

Ma RN jan-uw [han+nw han(w)] quien; quin (es)?who; who is (he/she/it)?


Ma RN majan-uw [mahan+nw mahan(w)] quin sabe?who knows?
Ma RN aljan-uw [al-han+nw alhan(w)] quin es l?who is he/she/it?
Ma RN ijan [ni-han] nadieno one
Ma RN jan ukwaj (~ ukwej) [han u-kah (~ u-keh)] de quin es/son ?whose is/are
?
Ma RN jauw-andiem, -sandiem, -indiem [han+nw a-ndim hanw andim (sandim, i-ndim)] quienquierawhoever (you like)
Ma RN jantauw [han-ta-w] cualquiera, cualquier cosawhichever, anything
Ma RN jangw uwew, jan-uwew [hag-w nw-ew, han-nw-ew hanwew]
quines son?who are they?
Mo SS jane pron [han-e] quin?who?
Mo SS janwx conj [han-ws] por causa de, desde que, empiezabecause of, since
Mo SS janantanej pron [han-anta-neh] caulquiera, quienquieraanyone, someone, no
matter who
Mo SS aljane pron [han-e al-] alguiensomeone
Mo SS jangantanej pron [ha-g-anta-neh] caulquiera, quienquieraanyone, someone, no
matter who

JANG

husped | guest

*hanga
DR

/ahag/ [a-hag] an"trinhost

Ma RN jang n [hag]
Mo SS jang n P* mi-(A) [hag]

JANTS

JANTS

lavar | to wash

*hanca [= Su 136]
Ma B

ahants

Ma B

muhantsi lavanderawasherwoman

Ma B

nieng-ahantsaran lavaderowashing place

DR

/ahandz/ [a-han]

D Su

/-hanc/

F Su

/-hanc/

Ma Su /-hanx/ (?)
Mo Su /-hanc/

D MS

ajands vt [a-han ahan]

D MS

ajandsy vr [a-han-y ahany] lavar ropato wash ones clothes

F YK

ajants vt [a-han] [YK, GM, KT:146]

F KT

ujants [nu-han] l (ella) que lava the one who washes

F KT

ajants vr [a-han-e] lava (su ropa)to wash (ones clothes) [KT:44]

Ma RN ajants v A [a-han]
Ma RN ajantsy v R [a-han-y] lava su ropato wash ones clothes
Ma RN ajants umbey v A [a-han u-mbey] enjuaga la bocato rinse ones mouth
Mo SS ajants vt A [a-han]
Mo SS ajantsch ptc [a-han-] de lavar, lavadoto be washed; washed
Mo SS ajantsy vr O [a-han-y] lava ropato wash clothes
Mo HT ajantsy vr [a-han-y] se lavato wash oneself [HT:88]
Mo AL lajantsch ptc [l-a-han-] (estar) lavado(to have been) washed [AL:93]

JAANCH

hilo | thread

*haranc [cf. Su 138 *xaranc]


DR

/haren/ 3 [han]

DR

/andil harn/ [a-ndil han]

D Su

/harnc/

F Su

/haranc/

99

JAANCH

100

Ma Su /harnc/
Mo WW mijarnch tiend hilo de fbricafabric thread
Mo Su /harnc/

D MS

jarndx n [han han]

F YK

jaranch n [haan] hilo, cuerdathread, string [YK, GM, KT:207]

Ma RN jarnch n [han]
Mo SS jarnch n TS mi-(E) [han] el hilo grueso que se usa para hacer atarrayas y
manteles thick thread used to make atarrayas or tablecloths
Mo SS mijarnch tiend fn [mi-han tend] el hilo de fbrica (< esp. tienda)fabric
thread
Mo SS opech jarnch n TS [o-pe han] hebrathread, strand

JARAR

carcajada | loud laugh, guffaw

*harara
Onomatopyico; es lo mismo que ingl. hardy har har.
DR

/aharrar-oy, -oyo/ 3 [a-hara-y] relincharto neigh

Ma RN ajarrjarry v R [a-har-har-y] da una media risa, re pero no completamenteto give


a half-hearted laugh
Mo SS ajarjarry n [a-har-har-y] carcajada (de hombres)loud laugh, gu%aw

JARONCH, RONCH

chispea | to throw off sparks

*h(a)-ronc [cf. Su 140 *haronc]


Por un cambio por lo visto espordico, SF arroxrrox chispea|to throw off sparks muestra una
variante de RONCH d. con una lenicin [n] > [s] de la consonante final.
Vase tambin JANCH gotear|drip .
Mo Su /naharonc bmb/ chispaspark

F KT

arroxrrox [a-ros-ros] [KT:317]

Ma RN ajrrunchrrunch v I [a-h-rn-rn]
Ma RN ajrrunch biemb tiel uiejk (~ tiel uiejk biemb) I [a-h-rn bim til u-nih]
ve estrellas (p.ej. despus de un golpe)to see stars (after being hit, for example)
Mo SS ajarronch vi (E) [a-haron]
Mo SS ajrronch vi (E) [a-hron] chispea (piedra, metal)to throw o% sparks (stone, metal)
Mo SS ajrronch til oniig bimb fv-imp [a-hron til o-ni:g bimb] ve chispas, ve
estrellasto see stars (after being struck in the head)

JARY / JI

JARY / JI

101

destruido | destroyed

*har / *hiri
Ma B

aharrich deshacerto undo

Ma B

charrich descomponerto make rot, to break or ruin

Ma B

iharrichi desbaratarto spoil, ruin, muddle

DR

/ahari/ 3 [a-hai] des"gurar, borrar descomponerto dis"gure; to erase; to


decompose

D MS

ajarrich vt [a-har-i] desbaratar (p.ej. una casa)to destroy, pull down (e.g. a
house)

D RN

jarrien adj [har-i-n]

F YK

ajirich vt [a-hi-i] desbarata, disolva, destruye, descomponerto spoil, to ruin, to


dissolve, to break up, to destroy, to make go to pieces [YK, GM, KT:311]

F KT

jir-i- vi [hi-i-] se dispersascatter vi. [KT:16, 311]

F GM

jiriow [hi-i-w hiiow] desbaratadodestroyed

Ma RN jarrien adj SI [har-i-n] destruido, est destruidodestroyed [RN, VM]


Ma VM lajarriew ptc [la-har-i-w] descompuesto, desbaratado: ya est
descompuestodestroyed already
Mo SS ajarrich vt A [a-har-i] lo derriba, lo destruye, lo desbaratato knock down, to
destroy
Mo SS jarrin ptc [har-i-n] destruido, desbaratado, descompuesto destroyed,
decomposed
Mo SS ajarjarrin tit fv-p [a-har-har-i-n tit] hace trueno de cohetesto make a
thundering of guns

JAT

esponjoso, mullido | soft, spongy

*hata
Mo SS majat adj [ma-hat] esponjoso, mullido (huevo, lana, algodn) soft, spongy (egg,
wool, cotton)
Mo SS najat adj [na-hat] esponjoso, mullido (huevo, lana, algodn) soft, spongy (egg,
wool, cotton)

JAT

JAT

102

tartamudear | to stutter

*hata
Variante de la raz JAK abrir la boca|open the mouth, cf.SMo ajakjaky tartamudea|stutter
DR

/ahathato, -yo/ 2 [a-hat-hat-y]

Ma RN ajatjaty v R [a-hat-hat-y]

JATS
*haca

tocar el acordon | to play the accordion

zoque

SD (R) /ahatshats/ tocar el acordon|to play the accordion es un dato aislado y por eso
probablemente sea un prstamo. Una fuente plausible aparece en zoCop [hyehc-u] (raz = [hehc]) lo
rasc; lo toc (como guitarra)|s/he scratched, played (e.g. guitar), zoFL jyejtzu (< [hehc]) tocar
(guitarra)|to play (guitar)) < pZo *hec rascar|to scrape. || HG, SW, EE.
DR

JATY

/ahatshats/ 1 [a-ha-ha]

acercarse para calentarse | to draw near to warm oneself up

*hat [= Su 141]
Se puede especular que JATY acercarse para calentarse|to draw near to warm oneself up es una
derivacin antigua de JA aqu est, all est|here is, there is ms TY en|in, on. Si es as el
sentido acercarse debe ser original y el de calentar posterior; cf.MUTY acercarse
sigilosamente, cazar|to sneak up on, to hunt vs. MULY entrar|to enter.
Mo Su /-ht/

Mo SS ajet vi E [a-ht] se calientato heat

JAW

ver, saber | to see, to know

*hwa [= Su 142]

mixe

Surez compar JAW ver, saber|to see, to know con mSay [hawi] saber, entender|to know, to
understand < pMx *haw-y saber|to know, de donde provienen muchos reflejos en la lenguas
mixeanas de Oaxaca, p.ej. mTot [nhavi ~ nhava] d. Por eso la hiptesis de Surez parece muy
prometedora.
Es incierto si SMo mbnejaw parece|it seems pertenece al timo JAW; con una proto-forma
*mbanhawa, la parte mb puede ser el vestigio de *a-mba ir|to go, y nejaw < *nhawa algo
como el que ve (cf.la acepcin actual testigo) || SW, LC, SC.
DP

ja verto see

FP

naju verto see

Ma P

hajh verto see

JAW
Ma B

-hau, ahau ver, mirarto see, too look at [B, B:59]

Ma B

mahau saberto know

Ma B

ahk niuhau miradorlooker, watcher

Ma B

nieng-ahau miradorlookout (place), viewpoint [B:85]

Ma B

ihch[ ]mahau mostrarto show

Mo P

ijao verto see

DR

/aha-o, -wa/ 1 [a-haw] verto see

D Su

/-haw/

F Su

/-haw/

103

Ma Su /-haw/
Mo Su /-hw/

D RL

yajkemijaw pareceto seem to appear [RL, TA]

D RL

yajkimijaw parecido alike, similar to [RL, TA]

D TA

ajaw v A [a-haw] mira, veto look

F YK

ajaw [a-haw] ve, sabe, mirato see, to know, look [YK, RN, GM]

F KT

ajaweyaf vr [a-haw-e-ahw ahaweya] se ven (recproco)they see each other


[KT:302]

F YK

ajch majaw [a-h m-a-haw] muestrato show

Ma TA ajaw v A [a-haw] mira, ve, sabeto look, to see, to know


Ma TA ajawy v R [a-haw-y] ve a s mismoto look at oneself
Mo SS ajaraw vp A [a-haaw] es vistoto be seen
Mo SS ajaw vi A [a-haw] veto see
Mo SS ajaw vt A [a-haw] lo observa, lo mira; lo cuida; lo sabe; le entiende, lo comprende, lo
conoceto observe, to look; to take care of; to know; to understand, to be familiar with
Mo SS nejaw n P [ne-haw] el testigowitness [SS, NT: Mk 2:17]
Mo SS ajaw wx fv-p [a-haw ws] entiende, comprende; tiene cuidadoto understand; to
take care
Mo HT ajawy vr [a-haw-y] ve a s mismoto look at oneself [HT:87]
Mo SS ijawy n [i-haw-y] aparato con lo cual se puede ver en detalledevice for seeing in
detail
Mo SS mbnejaw adv [mbn-e-haw] pareceit seems
Mo SS pajaw adj [p-a-haw] mirnnosey, ogling
Mo SS ajaw milugar fv [a-haw mi-lugar] lo compruebato prove, to verify

JAW

JAW

104

mentn | chin

*hawa [cf. Su 143 *hwa]


Surez compar JAW mentn|chin con pMa *ka:w d., un timo que segn TK se ha difundido
entre las lenguas mayenses con derivativos dispersos tal como Tzel kawa quijada|jaw, Poc
santakaaw mentn, barbilla|chin, Yuc cauab d., Huas kaaw palabra|word. Es posible que el
timo huave tambin haya resultado de ese proceso de difusin, aunque la relacin pMa *k > pH *h
permanece problemtica y sin explicacin.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /hw/ mentn|chin, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) hw || Su:166, TK.
DR

/ha-o, -wa/ 1 [haw]

DR

/ihao, -wa-/ [i-haw] cuenco a la coyuntura de la rodillapit at the knee joint

F Su

/haw/

Ma Su /haw/
Mo Su /-hw/

D TA

jaw n [haw] [TA, MS]

F YK

jaw n mi- [haw] [YK, GM]

Ma TA jaw n mi-A [haw] [TA, RN]


Mo SS jaw n mi-(A) [haw]
Mo KE jw n [hw]

JAY

caminar | to walk

*haya [= Su 144]

zoque

Surez compar JAY caminar|to walk con zoSot [ho:y] pasear|to go for a walk; se puede aadir
tambin zoTex [ho:yho:yhoy] andar perdido (como cuando se pierde el camino)|to wander lost (as
when having lost ones way) < pZoG *ho:y andar andando|to walk around. La probabilidad de
una relacin parece bastante alta, aunque es curioso que el timo zoqueano se restringa a la zona del
Golfo.
Para la clase de sufijo A de SMo ajyich lo maneja|to drive, cf.SS:42 ngo ndom majyichaats
mx no podemos guiar la canoa ||Su:161, SW.
DP

je andarto go on foot, to walk

FP

ajay andarto go on foot, to walk

Ma P

hageit, hagelle andarto go on foot, to walk

Ma B

-hi, a-, na-h, na-hi andar, marcharto go [B, B:15, 20, 53]

Ma B

ahk nahi andadorpassageway (?)

JAY
Ma B

nahei shiel silvestrewild

Ma B

ahi muntiok tempestadstorm

Ma B

nahi nipiln forasterooutsider, foreigner

Mo P

tenguiel ajay andarto go on foot, to walk

DR

/aho-y, -yio/ 4 [a-hy] ir, andar, caminarto go; to walk

D Su

/-hy/

F Su

/-hay/

105

Ma Su /-hy/
Mo Su /-hy/

D RN

ajy E [a-hy] andar, caminarto go, to walk [RN, TA]

D MS

ajy tiet [a-hy tit] ir a pieto go on foot

D MS ajyich vt [a-hy-i] conducir; manejar (un vehculo o un animal)


to drive (a vehicle or animal)
F YK

ajay vi [a-hay] [YK, RN, GM, KT:311]

F KT

ajayich vt [a-hay-i] manejar, arrearto drive, to make walk [KT:311]

Ma RN ajy v I [a-hy]
Ma RN jyjy n [hy-hy] raya: tipo de raya chiquita que picaa type of small ray ("sh)
which can sting
Ma VM najy n [na-hy] caminanteone who walks, a walker
Mo SS ajy vi E [a-hy] camina, andato walk
Mo SS najy n P [na-hy] el que vive, el que queda; caminante, uno que va
caminandoliving thing, lasting things; traveler, one who goes walking [SS, NT:Mk 6:49]
Mo SS ajy chaw n [a-hy aw] la reparticin de atole que los mayordomos hacen a las
casas de las personas que les ayudarn durante una "esta religiosadivision of atole
which stewards of religious festivals make at their assistants homes
Mo SS ajy tit fv-p [a-hy tit] a pieon foot
Mo SS ajy wx fv-p [a-hy ws] da avisoto give notice
Mo SS ajy teat monteok n P [a-hy tat montok] el truenothunder
Mo SS ajyich vt A [a-hy-i] lo manejato handle, drive (animals)
Mo SS ajyjy vi E [a-hy-hy] paseato stroll
Mo SS ajyjyan (pl. ajyjywan) vi E [a-hy-hy+an] anda vagando; anda suelto
(animales)to wander; to wander around loose (animals) [SS, NT: Ac 19:13]
Mo SS nejyich n P* [ne-hy-i] el chofer, el que conduce, el pilotodriver, conductor,
pilot

JAY

106

Mo SS ajyich mandada fv [a-hy-i mandada] lo difundeto inform, to give news


Mo SS ajyjy min fv-sub [a-hy-hy min] anda vagando; anda suelto (animales)to
wander; to wander around loose (animals)
Mo SS najyjy najtaj fn P [na-hy-hy na-htah] prostitutaprostitute [SS, NT:1Cor 6:15]

JAY

tejer (red, ropa) | to weave (net, clothes) [RN]

*haya [= Su 144]
D Su

/-hy/

F Su

/-hay/

Ma Su /-hy/
Mo Su /-hy/

F YK

aay [a-ay] [YK, KT:67]

Mo SS ajy vt E [a-hy] lo tejeto weave vt.


Mo SS ajy n [a-hy] el tejido; el telartextile; loom
Mo SS najyan n [na-hy-an] el telarloom

JAY

consuegro | father-in-law of ones son or daughter

*haya [= Su 145]

mixe-zoqueano

JAY consuegro|fatherinlaw of ones son or daughter debe compararse con dos timos mixezoqueanos. En primer lugar, pMx *hyi cuado del hombre|mans brother-in-law, de donde
provienen mOlu [hyi], mSay [hy] y mTot [hy] (SW: [hy]); todos: d. En segundo lugar, pMZ
*hay(w) hombre|man, de donde provienen reflejos cuyos significados incluyen tambin gente,
persona, macho, y esposo. Posiblemente pertinente aqu sea el ltimo, p.ej. zoCop zoR [hayah]
esposo|husband y zoChMg [haya] d. que se acercan ms al significado y la forma de pH *haya.
Aunque ninguno de los timos mixe-zoqueanos corresponde exactamente al significado consuegro,
PMx *hy y PH *haya tienen en comn la idea bsica hombre de la misma generacin aparentado
por una relacin de matrimonio. Adems se puede apreciar que no hay ningn trmino
especficamente para cuado|brother-in-law seguramente reconstruible para el proto-huave, dado
que XIW cuado o cuada| brother-in-law, sister-in-law es limitado a San Francisco.
A juzgar por SF (GM) jay comadre|godmother, la idea de suegro puede extenderse hasta incluir
la de compadrajo, lo que introduce otro enfoque a la cuestin. Especficamente pH *haya tambin
puede compararse con pMxO *hay-ap compadre|father-godfather kin y pMxO *hay-ok
comadre|mother-godmother kin > mTot[hayap, hayok]. Una prdida de la consonante final y de
la [] de las proto-formas mixeanas producira pH *haya (o *hayo > *haya) directamente || SW,
HG, CO, LC, SC, CJ.
D Su

/-hy/

F Su

/-hay/

JAY

107

Ma Su /-hy/
Mo Su /-xy/

F GM

jay [hay] comadremother-in-law of ones son or daughter

Ma RN jy n mi-Y [hy] consuegro; consuegra, comadrefather-in-law or mother-in-law of


ones son or daughter [RN, VM]
Mo SS jy n mi-(E) [hy] el consuegro, la consuegrafather-in-law or mother-in-law of
ones son or daughter

JAY

nuevo | new

*haya(-ca) [= Su 146]
Es de destacar el cambio semntico de SMo jayats nuevo|new > fresco|cool, fresh. La palabra en
SMo tiene tambin una funcin adverbial cuyo sentido recin|recently, just (now) implica una
decomposicin jay+ats donde el segundo morfema es ATS tiempo, vez|time, occurrence, as
que jayats < nueva vez. Por otro lado, las formas de SD, como (Su) /hy/, no muestran ningn
reflejo de ATS.
Vase tambin AJ, JAY hacer derretir|to melt.
Ma B

hayats

DR

/hayats/ [haya] nuevo; jven (de vivos)new; young (used with animate object)

DR

/ho-y, -yio/ 4 [hy] nuevo (de una cosa)new (for inan. obj.)

D Su

/hy/

F Su

/xac/

Ma Su /hayac/
Mo Su /hayac/

D RN

jy adj [hy]

F YK

jayats adj [hay-a]

Ma RN jayats, najayats adj [haya, na-haya] [RN, VM]


Mo SS jayats adj [hay-a] frescocool, fresh
Mo SS jayats adv [hay-a] recinrecently, just

JAY

derretir | to melt

*aha, *(a)ha-ye, *(h)aya (?)

mixe-zoqueano

Vase AJ, JAY

JAYAKY, JEYEK

JAYAKY, JEYEK

escorpin (lagarto) | Mexican beaded lizard

*hayak, heyeke

zoque

108

Por lo visto JAYAKY, JEYEK escorpin (largarto)|Mexican beaded lizard, Heloderma horridum
se relacione con pZoG *pon-ha:ya salamandra|salamander > zoTex [pon-ha:ya] d. y zoSot [ponha:ya] especie de lagartija gordita y blanca|type of chubby white lizard. En ese caso la [k] en el fin
de la voz huave puede representar la interpretacin fonolgica del [] final de la fuente o quizs hubo
una influencia de pMxO *hyuk animal, bestia de carga|beast of burden || SW.

D RN

jeyek n [heyek]

F YK

jayaik n [hayak]

Ma RN jeyek n [heyek]
Mo SS jeyak, jayak n P* [heyak, hayak] la heloderma negra o lagarta enchaquirado (reptil:
Heloderma horridum)Mexican beaded lizard

-JCH

dar | to give

*hc, *c [cf. Su 1 *(a):c]

zoque

Como ya seal Surez, tal vez -JCH < *(h)c- dar|to give deba compararse con zoCop [i-u] lo
dio|gave it < pMZ *ci: dar, pegarse|to give, to yield a crop; cf.tambin zoChMg [ci] dar|to
give.
La palabra para dar en huave se usa tambin para crear predicados causativos de la misma manera
que esp. hacer, ingl. make, francs faire, italiano fare, etc. El uso del verbo dar (en lugar de
hacer) en construcciones causativas ya es bien conocido en otros idiomas, p.ej. en algunas lenguas
chinas y en tai || Su:161, HG, SW, HJ.
Vase tambin CHIEN dame!|give it to me!.
DP

ijchi

FP

nxchi

Ma P

ixgchie/ixgchic(?)

Ma B

ihch, hch dar, socorrerto give, to help

Ma B

ihchan regalarto give (as a gift)

Ma B

ihch consejo aconsejarto advise

Ma B

ehch[ ]cario acariciarto caress

Ma B

naehch mitiet dar fto testify

Mo P

ichi

Mo St

n-n-htch dar (dar)to give (I will give)

DR

/h/ 4 [-h]

-JCH
DR

/h ao/ [-h a-] mamarto suckle (i.e. cause to suckle)

DR

/h hugoyo/ [-h huguy-u] (?) hervirto boil vt. (i.e. cause to boil)

DR

/h et/ [-h -t] dar a comerto feed

DR

/h haya-m/ [-h hay-a-m] derretir en el fuegoto melt in "re

D Su

/:c/

F Su

/a:c/

109

Ma Su /:c/
Mo Su /:c/

D TA

jch vt [-h] [TA, MS]

D MS

jch mikwal [-h mi-kal] engendrarto beget

D MS

jch olonomb [-h ol-o-no-mb] devolver (p.ej. un objeto prestado)to return (e.g.
a borrowed item)

F YK

ajch [a-h] [YK, KT:61]

Ma RN jch v I-irr [-h]


Mo SS neech n P* E [ne-:] el donador, el que dagiver, donor [SS, NT:Jn 14:6]
Mo SS ch vt E [-:]
Mo SS chin imp [-i-n] dame!give me (it)!
Mo SS lamch omeaats fv-imp (?) [l-a-m-: o-ma:] est decidido, est dedicadoto be
decided, to be dedicated

JEGRE

sarape, cobija | blanket

*(hegre)

espaol

Como not Rasheny Lazcano, JEGRE sarape, cobija|sarape, blanket debe ser un prstamo del esp.
jerga (ingl. thick or coarse cloth), una palabra cuya etimologa es por su parte desconocida (RAE).
Es de notar que occuri una mettesis de la [] y la [g].
DR

/heger / [hege] sarape (prstamo)sarape (loan-word)

D MS

jegr n [heg] cobijablanket

D RN

jegre n [hege] cobija, chamarrablanket, jacket

JEL

JEL

110

ropa | clothes

*hele [= Su 147]

mayense occidental

JEL ropa|clothes debe compararse con pMaOcc *jal tejer|to weave, que aparece p.ej. en Tzel Tzo
Toj Chuj jal d., Chlt halbil tejido|woven, halbal tela|cloth, cf.tambin el timo relacionado
que aparece en Itz jil ensartar; ensarta|to thread, string.
Por otro lado la hiptesis de Surez de que JEL probablemente se relacione con mTot [hiits] huipil
debe ser rechazada por falta de una correspondencia fontica adecuada || TK, HF, CW, RLH: 351
-52, Su:164.
Ma B

hel, mihel enaguas, vestido, trapo, ropaenagua, traditional skirt, dress, cloth,
clothes

DR

/hel/ [hel]

D Su

/hel/

F Su

/hel/

Ma Su /hel/
Mo Su /hal/

D TA

jely n mi- [hel] enagua, ropa; telapetticoat, clothes, skirt; cloth [TA, MS]

F YK

jely [hel] ropa; faldaclothes; skirt [YK, KT:29, GM]

Ma RN jely n mi-I [hel] enagua, ropapetticoat, clothes


Mo SS jael n K mi-E [h()al] la tela; la falda, el vestido, la enaguacloth, skirt, dress,
petticoat
Mo SS ajael ~ ajal vt E [a-hal] pone enaguato put on (a petticoat)
Mo SS nakats jael fn [na-ka hal] la falda de enredo roja o negra que usan las
viejitastraditional red or black skirt used by older women
Mo SS mijael owil monguich fn K* [mi-hal o-wil mogi] el paaldiaper

JELEY

encargar | to entrust, to commission, to order

*he-le-(ye) [cf. Su 130 *hale-(ya)]


Es probable que el sufijo *ye en *heleye > JELEY encargar|to entrust, commission, order
provenga del tema dectico; vase EJ, YEJ ese|that. Adems es posible que *he sea una
variante armnica del prefijo causativizador *hV que se ve tambin en p.ej.JAMIEN traer|to
bring, donde se agrega a MIEN venir|come (*hamin). En cuanto a lo que queda, *le
probablemente sea una variante de AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to
be, for there to be, que se ve tambin en LYA (MYAJTS) recordar|remember (lit. estar en el
corazn|to be in the heart).
Ma B

ihelei enviarto send

JELEY
F Su

111

/-hel/

Ma Su /-hley/
Mo Su /-haleay/

Ma RN ajelyey v Y [a-heley, a-hiley] enviato send


Mo SS ajaleay vt E [a-halay]

JEN

fin | end

*hene

espaol

JEN es un prstamo del esp. fin; SMo ajen puede derivar del esp. al fin. Por otro lado el lugar de SF
(KT) ae acompaar (comidas)|to accompany (foods) sigue siendo muy poco claro. Tal vez deriva
por una prdida de la [h] inicial de [hen] (analizada como marcador de intransitividad).

F KT

ae [a-en] acompaar (comidas)to accompany (foods) [KT:191]

Mo SS ajen, jen [a-hen, hen]

JENG

pandearse, doblarse | to sag, to warp, to fold over

*henge
Los Stairs dieron la clase I para ajaing lo dobla (cosas largas)|to fold (long things) (SS:11) pero es
un error. Pertenece a la clase E, como muestra SMo (RN) ajaingiits doblamos|we fold.
DR

/hheghhegea-o, -ha/ 1 [heg-heg-a-w] (?) vaciar hasta las hecesto drain to


the dregs

Mo WW jangean pandowarped
Mo WW jangean dobladofolded
Mo Su /hengn/ dobladofolded
Mo Su /hengn/ dobladofolded

F KT

jengia- vi [heg-e- hegia-] se pandeato bulge, warp, sag [KT:314]

Mo SS ajaing vt E [a-hag] lo dobla (cosas largas)to fold (long thing)


Mo SS ajing vt I [a-hig] lo dobla (cosas largas y delgadas)to fold (long, thin thing)
Mo SS jangian adj [hag-a-n] chueco, dobladobent, folded
Mo SS jengian, jangian part [heg-a-n, hag-a-n] es chueco, dobladoto be bent, to be
folded
Mo SS nejaingjaingiay adj [ne-hag-hag-ay] tiembla muchoto tremble a lot
Mo SS nejingjingiay vr O [ne-hig-hig-ay] se tambalea, se tiemblato stagger, to
tremble

JESKAL, PIXKEL

JESKAL, PIXKEL
*(skal)
Ma B

fiscal (cargo en la iglesia catlica) | a traditional office in the Catholic Church

espaol colonial

pishkel [B:97]

Mo SS jeskal n [heskal]

JEYEK

escorpin (lagarto) | Mexican beaded lizard

*hayak, heyeke

zoque

Vase JAYAKY, JEYEK

JIENG

112

bailar; leer | to dance; to read

*hing [cf. Su 154 *hng]


DP

jienga bailarto dance

FP

mu[-]gingar bailarto dance

Ma P

gien bailarto dance

Ma P

gianga(?) charlarto chat

Ma B

a-hing, i-hieng [B, B:57]

Ma B

ahienk zapatearto tap ones feet

Ma B

niuhieng bailadordancer [B, B:85]

Mo P

ar[-]jieng bailarto dance

DR

/ahiang/ [a-hig] leerto read

DR

/ahiong/ [a-hig] bailarto dance

D Su

/-hng/

F Su

/-hon/

Ma Su /-hng/
Mo WW ajing soond bailarto dance
Mo Su /-hng/

D RN

ajieng v [a-hig ahig] [RN, MS]

F YK

ajiong vi [a-hig ahiog] bailarto dance [YK, KT:48 ]

F KT

ajingach vt [a-hig-a ahiga] hacer temblar; hacer bailarto make


(someone) tremble; to make (someone) dance [KT:288, 311]

JIENG

113

Ma RN ajieng v A [a-hig] baileto dance


Ma RN ajieng nawij, (nawijk) fv A [a-hig nawih] leeto read
Ma RN ajiengjiengy vr R [a-hig-hig-y] tiemblato tremble
Mo SS ajing vi A [a-hig] bailato dance
Mo SS ajing vt A [a-hig] lo reza, lo cantato recite (prayer), to sing
Mo SS ajing n a-A [a-hig] la recitacin, la leccinrecitation, reading, lesson
Mo SS monjing n K [mon-hig] la danza, el baile, los danzantesdance, dancers
Mo SS nejing n P* [ne-hig] el danzantedancer
Mo SS najingaran n [na-hig-aran] el rezo, la oracindevotions, prayer
Mo SS ajingjingy vr O [a-hig-hig-y] tiembla, se mueveto tremble, to move
Mo SS nejingjingy adj [ne-hig-hig-y] baile solodancing alone

JIENTS

llorar | to cry, to weep

*hnc [cf. Su 152 *hnc]


Ma B

-hints, ahints, ahients llorar, sonar, soplar, relinchar, resonarto cry, to weep, to
sound, to blow; to neigh, to whinny; to resound [B, B:59]

Ma B

ahk[ ]nahints llorncry-baby

Ma B

hients unviehts, huints unwiats P grillocricket [B, B:49]

Mo BB Hians-Tanuc donde canta al buho (localidad)where the owl sings (place name)
Mo St

n-h-nts llorar (llorar)to weep (I will weep)

DR

/ahiandz/ [a-hin]

DR

/hiandz ugiwats/ [hin u-gi] grillocricket

DR

/munhiondz umehats/ [mun-hin u-mah] sentimientosentiment; feeling

D Su

/-hin/

F Su

/-honc/

Ma Su /-hnc/
Mo WW ajeants
Mo Su /-hnc/

D RN

ajiends (ajiendsw) A [a-hin ahin]

D MS

ajiends uwilyaran [a-hin u-wil-aan ahin uwilaan] pedorrearto fart

F YK

ajionts [a-hin ahion] llora; canta (pjaros); suenato cry; to sing (birds); to
make certain other sounds [YK, KT:34, RN, GM]

JIENTS

F YK

114

jiontsjionts [hin-hin hion-hion] grillo, rezabenditocricket

Ma RN ajients v A [a-hin] llora; rechinato cry; to squeak


Ma RN ajients piy fv A [a-hin piy] canta el gallothe rooster sings
Ma RN ajients uik ? A [a-hin u-nik] lloriquea (p.ej. un perro)whimper (e.g. a dog)
Mo SS ajints vi A [a-hin] llora; chirra, suena; rechinato cry; to squeak, to scream, to
sound; to creak
Mo SS monjints n K [mon-hin] el llanto, la tristeza, el dolorcrying, sadness, pain
Mo SS ajints ind fv [a-hin ind] toca un instrumentoto play an instrument
Mo SS ajints manchik fv [a-hin manik] la campana repicato chime (bell)
Mo SS jints ongwiits cp-ex P* [hin o-gi:] el grillo (insecto: Nemobius sp., Gryllis
assimilis)cricket, e.g. "eld cricket (insect)
Mo SS ajints owix fv-px [a-hin o-wis] rezumba (con las alas)to make a buzzing noise
(with ones wings)
Mo SS najints omeaats adj [na-hin o-ma:] celoso, sentidojealous, sensitive
Mo SS ajintsjints olik vi [a-hin-hin o-lk] los dientes rechinan(for ones teeth)
to grind, gnash

JIE

tener, cuidar | to have, to keep

*hr [cf. Su 155 *hr]


Es [] y no [r] en el fin de la raz JIE tener|to have, por eso reconstruimos *hr en vez de *hr de
Surez.
Ma B

-hier, ahier, ihier, alnahier (-euf) A tener, cuidar, poseerto have, to take care of,
to look after, to possess [B, B:83]

Ma B

anahier niukoi tener dolorto have pain

Mo P

gomajier cuidado perezalaziness

Mo P

mi ranhi monjier choza, casa de pajahut, house made of straw

Mo P

jup siqui monjier pipapipe

DR

/ahier/ 1 [a-hi] tener to hold

DR

/na-hier/ 1 [na-hi] cuidarto take care of

D Su

/-hr/ tenerto have

F Su

/-hor/ tenerto have

Ma Su /-hr/ tenerto have


Mo Su /-hr/ tenerto have

D TA

ajier A [a-hi] [TA, MS]

JIE

F YK

ajior [a-hi a-hio] [YK, KT:29]

F YK

ajior pen [a-hi ahio is] se preocupato worry

F YK

ajior fis fv [a-hi is a-hio is] es inteligenteto be intelligent

F KT

ahir vr [a-hi-e] cuidarseto take care of oneself [KT:302]

115

Ma TA ajier v A [a-hi]
Ma VM munjier wakx n [mun-hi waks] ganaderocattle herder, cattle keeper
Mo SS ajir vt A [a-hi] lo tiene, lo padece, lo obtiene; lo cuida, lo pastorea, lo vela, lo
vigilato have, to su%er (from, e.g. illness), to obtain; to take care of, to shpherd, to
watch over
Mo SS nejir n P [ne-hi] la guardia, el velador, el vigilante; el ricopolice o$cer, guard,
keeper; a rich person [SS, NT:Mt: 9:36]
Mo SS ajir falta fv [a-hi falta] tiene culpato be responsible, to be guilty
Mo SS ajir gana fv [a-hi gana] tiene desea, tiene ganasto desire
Mo SS ajir lasta fv [a-hi lasta] lo compadece, lo quiere, tiene compasinto have
empathy, to love, to have compassion
Mo SS ajir montemeaats (wx) fv [a-hi montema: (ws)] se preocupato worry
(about)
Mo SS ajir orden fv [a-hi orden] tiene autoridadto have authority
Mo SS ajir pena fv [a-hi pena] tien vergenzato be ashamed
Mo SS ajir valor fv [a-hi valor] valeroso, valientestrong, courageous
Mo SS ajir venen fv [a-hi enen] venenosovenemous
Mo SS ajir virt, vert fv [a-hi irtu, ertu] tiene poder sobrenatural (gente, santos, y
dioses); creencia de que ciertos animales o cosas puede cambiar su forma to have
supernatural powers (people, saints, deities); belief that certain animal or things can
change their form
Mo SS nejir fis adj [ne-hi fis] inteligenteintelligent
Mo SS ngo majir fis adj [go ma-hi fis] tonto, retardadostupid, retarded
Mo SS ngo majir vida adj [go ma-hi vida] no lo deja descansar (su enfermedad)it
does not let (one) sleep (a sickness)
Mo SS ngo nejir fis cp-nom [go ne-hi fis] retardado, tontoretarded, stupid
Mo SS ajir mikwal fv [a-hi mi-kal] lo engendrato engender
Mo SS ajir mixit fv [a-hi mi-sit] comete adulterioto commit adultery
Mo SS lamajir nt fptc [l-a-ma-hi nt] hace mucho tiempoa long time ago

JIETAL

JIETAL

116

ordenar | to order, to command

*hit-la, *hitila (?) [cf. Su 157 *htla]


Desafortunadamente los datos de JIETAL ordenar|to order, command son muy pocos; adems es
difcil interpretar la fonologa de SD (R) /ahietal/ vs. /aheteal/. Sin embargo parece muy probable
que JIETAL se relacione con NAJIET trabajo|work de modo que ambas deban contener el
mismo morfema JIET de pH *hit. Suponiendo que /ahietal/ representa [ahital] al nivel fontico,
la [] es imprevista ya que normalmente aparece slo en slabas cerradas. Sin embargo si [al] es
encltico se explica no slo la [], sino tambin la posicin del acento fontico en la penltima slaba.
De ah se reconstruye *hitla para JIETAL.
Ma B

hitial, ihiteal ser guia, mandarto be a guide; to send

DR

/ahietal/ 1 [a-hital] (?) enviarto send

DR

/aheteal/ 1 [a-hital] (?) mandarto send; to command

Ma Su /-hital/

JIK

cerrar la boca | to close the mouth

*hiki

mayense

Es muy difcil la interpretacion fonolgica de lo que Radin escribi como /ahuak imbey/ abrir la
boca|open the mouth y como /ahhuak/ cerrar la boca|close the mouth. La ortografa /huak/
puede representar o [hwak] o [huk] < [hok]; adems se desconoce si /ahhuak/ y /ahuak/ realmente
representaron dos pronunciaciones distintas. En todo caso es claro que estas palabras forman un
sistema con los derivativos de JAK abrir la boca donde en vez de un par
aumentativo/diminutivo se trata de un movimiento en direcciones opuestas.
JAK y JIK deben compararse con el par muy semejante pMa *jaq (JAK) y pMa *jiq > Chol
Tzo Tzel jik ahogar|to choke (on something), Chol jiki respirar|to breathe||TK, HJG.
DR

/ahhuak/

DR

/ahuak imbey/ abrir la bocato open mouth

DR

/ahhikhhik/ 3 [a-hik-hik]

D RN

ajikjik umbey [a-hik-hik u-mbey] algo est pegado en la gargantato have


something caugh in the throat

JILIND

despellejar | to skin, to flay

*hilindi
Ma B

ihelnt

Mo SS ajilind vt I [a-hilind]

JIMB

JIMB

117

barrer | to sweep

*hmbi [= Su 149]

mixe

Tal vez JIMB barrer|sweep deba compararse con mOlu [tnhi:m-pe]([hi:npe]) estar
refregndolo|to be scouring, rubbing = mOlu [hi:n ~ hi:m] refregar (tallar con estropajo)| to
scrub (with a scourer) (RZ) < pMx *hin refregar|to scrub (por lo visto hay una traduccin
errnea to stain en SW) || CO, RZ, SW.
Vase tambin JOMB, OM remar, mover agua, rozar|to row, to move water, to brush
lightly.
Ma B

himp, i-himp, -hump acepillar, sear; barrer; limpiarto brush; to clean up, to tidy
up; to sweep; to clean [B, B:54]

Ma B

nihimp escobabroom

Ma B

niuhimp, ahk niu himp barrendero, limpiadorsweeper, one who sweeps, cleaner,
one who cleans

Ma B

lamuhimp barredurasweeping (act of sweeping)

Ma B

-hchi mahimp hacerlo barrerto make (someone) sweep [B:60]

DR

/ahimb/ [a-himb]

D Su

/-himb/

F Su

/-himb/

Ma Su /-himb/
Mo Su /-hmb/

D RN

ajimb [a-himb] barrer (milpa; casa)to sweep (corn"eld, house) [RN, MS]

D MS

ajimbey vr [a-himb-ey] barrer (casa)to sweep the house

F YK

ajimb [a-himb] [YK, KT:69, RN]

F YK

ijim n [ni-him] la escobabroom [YK, KT:209]

F KT

ajirimb vp [a-hi-i-mb] es barridoit is swept [KT:155, 304]

Ma RN ajimb v I [a-him]
Ma RN ijimb n [ni-him] escobabroom
Mo SS ajimb vt I [a-himb] lo barre, lo desmontato sweep; to clear (of trees, shrubs, etc.)
Mo SS nejimb n P* [ne-himb] el que barresweeper
Mo SS nijimb n TS mi-(I) [ni-himb] la escobabroom

JIMB

JIMB

118

tepehuaje (Leucaena pulverulenta) | great leadtree

*himbi [cf. Su 148 *himpi]


Es de suponer que SMo nejimb, traducido como arbusto con flor blanca por los Stairs, hace
referencia al tepeguaje, que tiene una flor blanca.

/himb/

D Su

uwily ihim [u-wil ni-him] ? malva arisco? wild mallow

F YK

Ma RN uwil ijimb fn [u-wil ni-him] un tipo de planta con que se hacen escobas, no es el
tepeguajea type of plant which is used to make brooms; it is not the tepeguaje
Mo SS nejimb n K* [ne-himb] malva esobillo, un arbusto con #or blanca (Sida rhombifolia
L.)arrowleaf sida, a type of bush with white #owers

JIN

repartir | to distribute

*hini [= Su 150]
Ma B

lanahin heredarto inherit

DR

/ahin/ 3 [a-hin] repartir (algo entre unas personas)to divide object among people

Ma Su /-hin/
Mo WW ajin partirto divide

F GM

aji vt [a-hin]

Ma RN aji v I [a-hin] reparte, p.ej. una herencia, o cosas regalados como pan cuando
alguien se casato divide up, to distribute, e.g. an inheritance, or gifts such as bread
when someone gets married
Mo SS ajin vt I [a-hin]
Mo SS nejin n P* [ne-hin] el repartidordistributor
Mo SS nejnan adj [ne-hin()#an] regaladogiven (as a present)

JIND

tener punta | to be pointed

*hindi
DR

JININ

/ahind/ 3 [a-hind]

liso | smooth

*hinni [cf. Su 151 *hni-ni]


Mo Su /hinn/

JININ

119

Mo SS ajinin vi I [a-hinin] se alisato smooth out vi.


Mo SS nejinin adj [ne-hinin] liso, pulidosmooth, polished

JI

destruido | destroyed

*har / *hiri
Vase JARY / JI

JIW

senos | breasts

*hiwi [= Su 153]
DP

ji pechos de mujerbreasts (of a woman)

FP

mijihui nagt pechos de mujerbreasts (of a woman)

Ma P

gihi pechos de mujerbreasts (of a woman)

Ma B

hiw tetabreast

Ma B

ukuet hiu destetarto wean

DR

/hiuv/ 2 [hiw] peznnipple

D Su

/hiw/

F Su

/-hiw/

Ma Su /hiw/
Mo Su /-hiw/

D MS

jiw [hiw]

D MS

umal jiw [u-mal hiw] pezn; ubrenipple; udder

F KT

jiw n mi- [hiw] senobreast [KT:217]

F YK

jiu najt/naxuy [hiw na-hta, na-suy] el seno, el pechobreasts, chest

Ma RN jiw n mi-I [hiw]


Mo SS jiw n P mi-(I) [hiw] la teta, el seno, el pechonipple, bosom, breast
Mo SS mijiwaran n P mi-(I) [mi-hiw()-aan] la teta, el seno, el pecho (anat)breast, chest,
nipple

-JNDY

-JNDY

120

regalado (ser) | to be given something

*-h-nd [cf. Su 11 ? *a:t]


Surez reconstruy una raz *a:t slo sobre la base de SMo /t/, que por lo que se ve no tiene
ningn anlogo en los otros idiomas, ni en sus datos ni en otra fuente conocida. Por otro lado,
Surez no incluy un timo para el verbo SMo (SS) nd ser regalado|to be given a gift, lo que
hace pensar en que l se equivoc respecto al SMo /t/, o al menos, que esta palabra y SMo nd
derivan del mismo timo de alguna manera u otra. Por eso reconstruimos aqu *hnd.
Es muy incierto el lugar de SD (R) /niogahindh/, pero la idea sera /niog/ donde +
/ahindh/ dar o recibir, o sea el lugar donde se da (la paga) o algo semejante.
Vase tambin NDU-, NDA- sanarse|to heal, to recover from illness.
DR

/ahindh/ 4 [a-h-ndh] dar, dar remedio, dar esperanza; recibirto give; to give
remedy; to give hope; to receive

DR

/niogahindh/ [nig-a-h-ndh] (?) trabajowork

Mo Su /-t/ recibir (regalos)to receive (presents)

D TA

andyuj vt [a-ndh] recibeto receive

Ma RN ndy () v I-rr [-n]


Ma RN ndy-an adv [-nd+an] gratisfor free
Mo SS nd vp E [-:nd]
Mo SS ndan fv-sub [:-nd()+an] le dieron gratis, lo regalaronto be given something
free (without cost), to be given something as a gift
Mo SS nd min fv [-:-nd m-i-m] le dieron gratis, lo regalaronto be given something
free (without cost), to be given something as a gift
Mo SS najkweat mnd [n-a-h-kat m--:nd] la herenciainheritance

JO-, JA-

aqu est, all est | here is, there is (voici, voil)

*ho-, *haLa derivacin de SMo iji mira!|look! es incierta. Por un lado, desde el punto de vista semntico,
la palabra parece tener una conexin con JAW mirar, saber|to look, to know, pero no hay
indicios de la [w] de esta raz. Por otro lado, iji puede ser conectada con la raz dectica JO, JA
por un desarrollo como el de francs voil < mira all. En ambos casos hay que presuponer una
reduccin voclica de [a] u [o] a [i], o sea *ha > *hi antes de una [a] final acentuada.
Adems de la conexin plausible con JAW, tal vez JO-, JA- se relacione con pMa *ha (base
pronominal), de donde provienen p.ej. Chuj Qan Jac ha l, ella|he, she, it y Chol ja este|
this (dato histrico, slo unos dialectos) || TK, HJG.
D RT

/huguoy/ [hu-guy] aqu estit is here [RT:5]

DR

/ha/ [ha] tan, comoso; so much; how

JO-, JA DR

/he-/ [he-] estar (slo con adverbios demostrativos)to be (used only in


composition with demonstrative adverbs)

DR

/hugoy (o hugoy)/ [hu-g-y, hu-g-y] (?) aqu estit is here

DR

/hoike/ [ho-si-k-e] allhere (Sp. all)

DR

/hoikan/ [ho-si-k-an] allthere

DR

/hoikion/ [ho-si-k-in] aquhere (Sp aqu)

121

F KT

dyaja, diaja no (con verbos imperativos negativos)dont (used with negative


imperatives) [KT:265]

F YK

jo [ho] partcular que introduce cierto tipo de pregunta, es como Y qu de (algo o


alguien) ? discourse particle introducing certain kinds of questions: what about
?

F KT

ja o ki, jo ki [ha o ki, ho ki] all (est, estn )there (is, are ) [KT:227-28]

Ma RN jogy [ho-gy] aqu esthere is


Ma RN joyn [ho-in, ho-yn] all est (lejos)over there is
Ma RN juyey [hu-yey] all est (posicin intermedio)there is
Mo SS iji interj [i-ha, i-hia] (?) mira!look!
Mo SS jogy adv [ho-gy] aqu esthere is (voici)
Mo SS join adv [ho-in] all est (lejos)over there is (voil par l)
Mo SS joyaj adv [ho-yah] all est there (somewhere) is

JOJ

toser | to cough

*hho [= Su 159]
A pesar de su carcter onomatopyico las races que contienen dos fonemas [h] son prstamos u
onomatopyicas JOJ toser|to cough tiene un parecido con el mismo timo en las lenguas
mixeanas, donde se reconstruyen pMx *oho toser|cough > mOlu [oho] y mTot[ha] d., mOlu
[oho] y mTot[h] tos|cough, y mSay [oh-p] tiene tos|to have a cough; entre las lenguas
zoqueanas cf.tambin zoCop [ehu] y zoChMg [oh-e] tos|cough, y zoCop [eheah-u] y zoChMg
[oh] toser|to cough.
Ma B

hoh, ihoh tener tos, toserto have a cough, to cough

DR

/ahoh/ 2 [a-hoh]

D Su

/hoh/

F Su

/hoh/

Ma Su /hoh/
Mo WW nangaj joj tosferinapertussis

JOJ

122

Mo WW nawaag joj tuberculosistuberculosis


Mo Su /-hn/

D MS

joj [hoh] catarrocough (illness)

D TA

ajoj v [a-hoh]

D MS

ajok [a-hok]

F YK

joj [hoh] la toscough [YK, RN, GM]

F YK

ajoj [a-hoh] [YK, KT:65, RN]

Ma TA ajoj v O [ahoh]
Mo SS joj n K [hoh] la tos; el resfriado; el catarro; la gripecough; cold; catarrh; #u
Mo SS ajoj vi O [a-hoh]
Mo SS nangaj joj [na-gah hoh] la tosferinapertussis
Mo SS nawaag joj [na-wa:g hoh] la tuberculosos, la tisistuberculosis
Mo SS xelepej mijoj [selepeh mi-hoh] tose en seguida, le molesta la tosto cough over
and over, to be bothered by a cough
Mo SS axom nej (xik) joj fv [a-som neh hoh] tiene (tengo) tosto have a cough [SS, AL:56]

JOK

cortar lea | to cut firewood

*hoko, *ro-hoko [cf. Su 160 *(ro)hoko]


Tal vez JOK cortar lea|to cut firewood deba compararse con zoCop [hyahku] (raz = [hahk])
cortar; cruzar|to cut; to cross; la misma voz aparece tambin en el zoque de Francisco Len y de
Rayn. Sin embargo, un prstamo de zoque no puede remontar a una poca muy remota, dado que
el sentido de cortar no es original sino el de pasar, atravesar|to pass through (en pMZ *hak), ya
que en el zoque del Golfo se encuentra solamente el segundo. Por eso, teniendo en cuenta tambin la
discrepancia entre pMZ *a y pH *o, la comparacin no resulta muy satisfactoria.
Por otro lado se puede comparar JOK con pChol *huk whittle, sharpen, rub
que probablemente est relacionado con pMaCtr *juku:b canoa|canoe, dugout (> p.ej. Chol Qan
jukub d.) Aqu aunque la forma fonolgica est ms cerca, es incierto que la semejanza semntica
sea adecuada; en lugar, tal vez este timo sea la fuente de JOK balancearse; culebra ratonera|to
sway; elaphe (rat snake) || HG, SW, HJG, TK.
Ma B

niuhok P leador, leerowoodcutter, woodseller [B, B:29]

DR

/ahok/ 2 [a-hok]

F Su

/-rohok/

Mo WW ajok

F YK

ajok [a-hok]

Ma RN ajok v O [a-hok] leador: es leadorto be a woodcutter

JOK

123

Mo SS ajok vt O [a-hok]
Mo SS nejok soex [ne-hok sos] el leadorwoodcutter

JOK

balancearse; culebra ratonera | to sway; elaphe (rat snake)

*hoko, *hoko-hoko
La reconstruccin de un sentido ms antiguo de balancearse depende de SD (R) /ahorok/
balancearse (sujeto inanimado)|sway (inanimate subject), que se supone tiene el infijo *rV
detransitivizador. Por otro lado el nombre de la culebra sera reduplicativo, o sea *hokhok >
[hokok] (SMo), y luego con mettesis [hokok] > [ohkok] en los otros idiomas.
Parece posible una conexin con Chol juk mover la mano de un lado al otro: afilar, planchar,
embarrar, etc.|to make back-and-forth hand movements: sharpen, brush, iron, daub mud, etc.,
para lo cual vase JOK cortar lea|to cut firewood || TK, HJG.
DR

D TA

/ahorok/ [a-ho-o-k] balancearse (sujeto inanimado)to sway (inan. subj. intr.)


ojkok n [ohkok] culebra ratoneraelaphe (rat snake)

Ma TA ojkok n [ohkok] culebra ratoneraelaphe (rat snake)


Mo SS jokok n P* [hok-(h)ok] corredora gris (culebra: Masticophis mentovarius)
neotropical whipsnake
Mo SS mijokok peat fn [mi-hok-(h)ok pat] arroyera (culebra: Drymarchon corais Boie)
indigo snake

JOMB, OM

remar, mover agua, rozar | to row, to move water, to brush lightly

*hombo / *homb, *ombo


Vase tambin JIMB barrer|to sweep.
Ma P

huembe ganso (?)duck (?)

Ma B

yomp retirar (?)to move aside (?)

DR

/a-umom/ sondio del vadearsound of wading

DR

/ooman/ [oman] salpicadurasplash

DR

/ahuomb/ 1 [a-humb] (?) rozar, abanicarto brush or fan object

Mo SS ajomb vi A [a-homb] remato row

JOMBOP

JOMBOP

124

margarita (flor, un tipo grande de) | daisy (a large species of)

*hombopo
El gallito del agua (ingl.northern jaana SMo apd owil jombop) tiene un pico y plumas de
algunas partes de color amarillo brillante y blanco, lo que explica la conexin con JOMBOP
margarita|daisy. El nombre de la flor misma no ocurre en SS, pero s ocurre el del ave (SS:413).
DR

/hombop/ [hombop]

Ma RN jombop n [hombop] camote que nace en la laguna y tiene #or blancotype of sweet
potato which grows in the lagoon and has a white #ower
Ma RN apjty uwil jombop [a-pht u-wil hombop] gallito del agua ?northern jaana
(bird) ?
Mo SS apd owil jombop [a-p:d o-wil hombop] gallito del agua (ave: Jacana spinosa)
northern jaana (bird) [SS:413]

JON

comprar; comprado | to buy; bought

*on / *n,*h-ono [cf. Su 698, 161 *on; *h-ono]


Vase O / U, JON

JONCH

peinar | to comb

*hnc [= Su 162]
Parece que SD (R) /ahuen/ deriva de *honc (JONCH), mientras que /ahhen/ deriva del
diminutivo *hnc.
Ma B

ahunchi, ihunchi peinar; despeinarto comb; to mess up (someones) hair

Ma B

nihunch peinecomb

DR

/ahhen / [a-hn] peinar el peloto comb hair

DR

/ahuen/ 3 [a-hun] peinarse, cepillarse (el pelo)to comb or brush hair

DR

/ahuenhuen/ 3 [a-hun-hun] pulir, lustrarto polish

D Su

/-honc/

F Su

/-honc/

Ma Su /-hunc/
Mo Su /-xnc/

F YK

ajoch vt [a-hon] [YK, KT:209]

F YK

ijoch n [ni-hon] el peinecomb [YK, KT:209]

JONCH

125

Ma RN ajunch umal fv-px I [ahn umal] peina (la cabeza)to comb (ones hair)
Mo SS ajonch vt E [a-hon]
Mo SS nijonch n TS mi-E [ni-hon] el peine, el cepillo del pelocomb, hair brush
Mo SS ajonchich vp (A) [a-hon-i] es peinadocombed

JONDOK

contraer | to contract, reduce in size

*hondoko / *hndk
DR

/ahinduokhinduok/ 3 [a-h-nduk-(h)-nduk] tiene hipoto hiccup

Ma RN lajondokoj ptc SO [l-a-hondok-oh] rebajadoreduced (in weight)


Ma RN lajundyukuj ptc SU [l-a-hndk-h] rebajadoreduced (in weight)
Ma RN lajondokoj utaing [l-a-hondok-oh u-tag] contrae el abdomenhaving the
abdomen contracted
Mo SS jendek adj [hendek] contradocontracted
Mo SS ajendek oteng fv-px ? E [a-hendek (o-tg)] contrae (el abdomen)to contract
(the abdomen)
Mo SS lajondok adj [la-hondok] rebajados (de gordura)reduced (in fatness)
Mo SS lajendekiej part [la-hendek-e-h] ya est contrado, ya bajalready contracted,
reduced

JONDOT

qu tal si | suppose that, even if

*ho-nd-o-to [cf. Su 164 *ho:ndoto]


Aunque Surez reconstruy *ho:ndoto con una vocal inicial larga, los Stairs indicaron una corta
vocal inicial en SMo jondot qu tal si|suppose that, even if (SS:100). Esta palabra deriva de JO
(tema dectico derivado de JO/JA aqu est, all est|here is, there is) ms el preterito del
verbo impersonal ndom [ndom], o sea ndot se pudo|it was possible, could ( ND- poder
(impersonal)|to be able (impersonal)).
Vase tambin ND- poder (impersonal)|to be able (impersonal).
Mo Su /ho:ndot/ sino (conjunction)but rather

Mo SS jondot conj [ho-nd-o-t]

JONDY

limpiar | to clean, to wipe

*hond / *hnd [cf. Su 163 *hond]


Parece que el ejemplo SMo /mahondoh/ that they dry (= que sequen) en SH es errneo; debe
ser ajondiw (clase de sufijo E, segn SS).
Ma B

ihuinti

JONDY
DR

/ahuond/ 4 [a-hund] limpiar, pasarle un trapo ato wipe

F Su

/-hon(d)/

126

Mo Su /-hond/

F YK

ajo, ajod vt [a-hon, a-hond] [YK, GM, KT:72]

Ma RN aju (ajundy) v I [a-hn] limpia, borrato clean, to erase [RN, VM]


Mo SS ajend vt E [a-hend] lo limpia (cosa chica)to clean (something small)
Mo SS ajond vt E [a-hond] lo limpia, lo secato clean, to dry
Mo SS ajendjend omal fv [a-hend-hend omal] lo acariciato carress

JONGOK
*hongoko

levantar puados con los dos manos | to scoop up with both hands

mayense occidental

JONGOK levantar puados con los dos manos|to scoop up with boths hands tiene un parecido
parcial con pMZ *wo:k agarrar un puo de algo|to grasp a fistful of something, pero el timo
mixe-zoqueano carece de la *ng de pH *hongoko. Si se trata de un prstamo, tiene que haber sido
otro morfema (tal vez un prefijo) para producir la proto-forma huave.
En los idiomas mayenses se encuentra tambin un parecido parcial, en pMaOcc *jok arrancar,
escarbar|to pull out, to dig > Chol jok escarbar; desenterrar, sacar con la mano|to dig (out), to
scoop out with the hand, Chrt jok arrancar|to pull out. Si JONGOK evolucion de esta fuente
hay que suponer que representa una forma reduplicativa *hongo-ngo con disimilacin de las
oclusivas presnasalizadas produciendo *hongo-ko ||TK, HJG.
Vase tambin NGOJCH saca puados|to take handfuls.
DR

/ahogok/ [a-hogok] agarrar cosa como maz, tierrato grab object like maize,
earth, etc.

Ma RN ajongok v O [a-hogok] levantar lo que pueda agarrar o recoger en las dos


manosto pick up everything that can be grasped or gathered in ones hands

JONGOY

hervir | to boil

*hongoyo [= Su 165]
Ma B

hongoyot

Ma B

tingel hongoyok ardienteburning

DR

/ahugo-y, -yo/ 2 [a-huguy] hervir (vi.)to be boiling

DR

/h hugoyoy/ [-h huguy-uy] (?) hervir (vt.)to boil vt.

D Su

/-hongoy/

F Su

/-hongoy/

Ma Su /-hongoy/

JONGOY

127

Mo Su /-hongoy/

D RN

jongoyoj [hongoy-oh] [RN, MS]

F KT

ajongoy vt [a-hogoy] [KT:192]

F GM

jongoy [hongoy-o-w hongoyo] herviendoboiling

F YK

jongoyo- vi [hogoy-o-] [YK, KT:192]

Ma RN jongoyoj, jongoyom vi. SO [a-goyoh]


Mo SS ajongoy vt E [a-hogoy]
Mo SS lajongoyoj part [la-hogoy-oh] ya est hervidoalready boiled

JONTS

rayar | to draw a line on

*honco / *hnc
SMa (B) hunchi afeitar|to shave puede derivar como diminutivo de JONTS rayar|to draw a
line on, o quizs de JONCH peinar|to comb.
La clase de sufijos de SMo ajonts lo rasgua|scratch muestra variacin en la comunidad.
Generalmente los hablantes ms jvenes prefieren la clase A como en SMo (RN) ajontsaats lo
rasguamos, mientras que los ms viejos prefieren clase O, que es la clase indicado por los Stairs.
Este dato forma una parte de una pauta muy regular de cambio en proceso segn la cual las races
terminandos en [ok o:g og o:g oh] quedan en la clase O mientras que las dems se estn
cambiando de claso O a la clase A (a no ser que haya otro derivativo de la raz que muestra
clramente un sufijo con [o]).
Ma B

hunchi afeitarto shave

D TA

ajonds v O [a-hon ahon] rayar; escribirto draw lines on; to write

D MS

ujonds [nu-hon nuhon] lpizpencil, writing instrument

Ma RN ajonts v O [a-hon]
Mo SS ajench vt (E) [a-hen] lo raya suavamenteto draw lines on lightly
Mo SS ajonts vt O ~ A [a-hon] lo rasgua; lo raya; lo tachato scratch; to draw lines on;
to cross out [SS, RN]
Mo SS ajench por la seal fv-fp [a-hen por la seal] se persignato make the sign of the
cross over oneself
Mo SS ajenchjench vt (E) [a-hen-hen] lo raya suavemente to draw lines on lightly
[SS:13]

JONTS / UNCH

JONTS / UNCH

128

culebra listada | striped road guarder (snake)

*h-onco / *nc
La diferenciacin de JONTS, UNCH culebra listada|striped road snake y NCHUY lagartija|
lizard es poco segura. Especficamente el anlisis de SF (YK) uchuyuy culebra corriente|type of
alligator lizard es ambigua. El animal al cual el trmino se refiere es un tipo de lagartija (Fam.
Anguidae) cuyas patas son generalmente muy pequeas as que a menudo se parece mucho a una
culebra, de donde el nombre culebra corriente. Por eso aparece la posibilidad de que sea una
compuesta de unch, diminutivo de JONTS (sin la [h] inicial), ms nchuy lagartija. La secuencia de
consonantes se reduce por degeminacin, o sea [un-nuy] [unuy] y la palabra puede derivar
por una reduplicacin parcial del resultado.

F YK

uchuyuy n [unuyuy] culebra corrienteprobably a type of alligator


lizard (Fam. Anguidae)

Ma RN jontsonts n [hon-hon] culebra: tipo de culebratype of snake


Ma RN ujontsjonts adj [n-hon-hon] rayado: est rayadoto be striped
Mo SS jontsots n P* [hono] culebra listada (culebra: Conophis vittatus)striped road
guarder
Mo SS mijontsots tik fn [mi-hono tik] matorralera (culebra: Salvadora lemniscata =
culebra parchada del Pac"co (?))Paci"c patch-nosed snake (?) [SS:412]

JONTS, JONTSOTS

ensear, guiar | to teach, to guide

*honco-(co) / *nc [cf. Su 177 *huncco]


Se supone que SMa (B) -unch visitar|to visit deriva de la forma diminutiva *nc de JONTS
ensear, guiar|to teach, to guide (< *honco), probablemente sin la *h, que podra haber sido
reanalizada como prefijo (a no ser que Belmar se haya equivocado por no haberla entendido).
Ma B

-unch (tsa-unch) visitarto visit

F Su

/nu-huncoc/ maestroschool teacher

Mo SS ajontsots vt A [a-hono] hace que lo siganto make (someone) follow


Mo SS anjontson tit fptc [an-hon-on tit] van en grupo (gente)to go in a group
(people: plural subject)

JONTSOTS

ensear, guiar | to teach, to guide

*honco-(co) / *nc [cf. Su 177 *huncco]


Vase JONTS, JONTSOTS

JOR, OR

JOR, OR

129

concha | seashell

*horo, Yoro [cf. Su 167 *(h)ro]


Ma B

horr, horre [B, B:28]

Mo P

huara[-]tumach[ ]a siel corteza (< concha en la corazn de un palo ?)bark (<


shell on the heart of a tree ?)

DR

/hor/ [ho]

D Su

/hor/

F Su

/or/

Ma Su /hor/
Mo Su /hr/

F YK

orr n [or] [YK, KT:206]

F YK

sats orr [sa or] concha de ostion con espinaoyster shell with spines

Ma RN jorr n [hor] concha (de medio tamao)seashell (medium-sized)


Mo SS jor n K* [hor] la almeja corazn (molusco)a type of clam
Mo SS sats jor n K* [sa hor] caracol marino, grande con espinas, tipo de mricea type
of murex (tropical sea snail)

JOR

limar, raspar, afeitar | to file, scrape, shave (hair)

*horo / *hr [cf. Su 168 *horo]


SD (R) /ahrhr/ romper o cortar el pelo; limpiar para raspar|cut or tear the hair; clean by
scraping muestra una confusin de dos timos JOR limar, raspar, afeitar|to file, scrape, shave
(hair) y JURUR/JII desgarrar, hacer una raja larga|to tear, to make a slit. Es claro que los
dos se mantienen separados en SMo, ya que en SMo ajerrer lo rompe sin cuidado, lo desgarra (ropa
o tela)|to break carelessly, to tear (clothes or cloth) la [r] es doble, lo que sera imposible si la
palabra derivase de una forma diminutiva de JOR. Al respecto SMo ajerrer con doble [r] debe
comparse con el verdadero diminutivo de JOR, o sea SMo ajer quita escamas, etc.|to remove
scales, etc. que parece contener un [] simple.
Sin embargo, a juzgar por el parecido semntico de los dos timos, se puede pensar que en una poca
anterior se relacionaban de una manera u otra.
Ma B

ahorr, ihorr desollar, rapar, rascar, rasparto #ay, to skin, to shave, to crop short,
to scrape, to hear, to scratch

Ma B

ihorrhorr rascarto scratch, to scrape

DR

/ahor/ 1 [a-ho] cortar pelo; afeitarto cut hair; to shave

DR

/ahrhr/ 3 [a-h-h] (?) romper o cortar el pelo; limpiar para rasparto tear or
cut hair; to clean object by scraping

JOR

130

Ma Su /-hor/ limarto "le, to smooth


Mo WW ajor raspa con dedoto scrape with a "nger

F YK

ajorr [a-hor] lo raspato scrape, to shave, to shear [YK, KT:51]

Ma RN ajorr v A [a-hor] raspato scrape


Ma RN munjorr xiel n [mn-hor sil] carpintero (alguin que raspa madera)carpenter
(person who scrapes wood)
Mo FC ajer vt (E) [a-he] quita escamas (pescados chicos como sardina o liseta); raspa
(coco); quita espinas (nopal)to remove scales (small "sh like sardines or lisetas); to
scrape (coconut); to remove thorns nopal cactus) [FC:175]
Mo SS ajor vt A [a-hor] lo raspato scrape
Mo SS nejorry adj [ne-hor-y] raspado, rascadoscraped, scratched
Mo SS nejorry n K [ne-hor-y] el raspador, el rascadorscraper

JOEL

paloma (pescado) | paloma (fish)

*horele [= Su 166]

espaol

Sin duda JOEL es un prstamo de esp. jurel, o sea Trachinotus paitensis, ingl.paloma pompano.
La palabra espaola proviene del rabe url, que proviene del latn saurus lagarto|large
lizard (DRAE).
F Su

/horel/

Ma Su /horel/

F YK

jurely pampa [huel pampa] un tipo de pescadoa type of "sh

JORO

sorber | to sip

*horoo [cf. Su 169 *horo-ro ~ *hYr-r]


DR

/ahoror/ 1 [a-ho-ho] tomar (beber)to drink

Mo Su /-xoror ~ -herr/

F KT

ajorror vt [a-horo] se bebe, se zampa; beber (deprecativo)to qua%; to drink


(deprecative) [KT:321]

Mo SS ajerer vt E [a-hee] lo sorbe, lo toma poco (lquidos)to sip, to drink a little


Mo SS ajorror vt A [a-horo] lo traga, lo toma (lquidos)to swallow, to drink

JOT

JOT

131

tomar aire ? | to suck in air ?

*hoto
Mo WW ajetjet inspira pocoto breathe in a little bit
Mo WW ajotjot inspira muchoto breathe in a lot

Mo SS ajet ombeay fv (-imp?) [a-het o-mbay] se queja tomando aireto complain


sucking in air
Mo SS ajotjot ombeay fv (-imp?) [a-hot-hot o-mbay] se queja tomando aire fuertemente
(de algo picoso o caliente en la boca) to complain, sucking air in strongly (from
something sharp or hot in the mouth)

JOT

piedra de afilar | sharpening stone

*hoto [cf. Su 172 *hto]

mayense

Surez compar JOT piedra de afilar|sharpening stone con pMa *hu d., pero no se explica la
correspondencia entre pMa * y pH *t, particularmente dado que pMa * se mantiene en todos los
muchos reflejos en todas las ramas de la familia (aunque es interesante que HJG cite Chol jujch
piedar de afilar|whetstone, un dato de una fuente histrica; no aparece mencionado ni en TK ni en
AU, que en vez contienen Chol jux filar|to file y pieda para afilar|whetstone respectivamente;
quizs Chol jujch se relacione con Chrt juchu ~ uchu moler maz|to grind corn).
Mucho ms prometedora sera una comparacin con pMa *jot rascar|to scratch, de donde
provienen p.ej. Chol jot raspar, huequiar|to scrape, hollow out, Yuc Tzo Tzel jot rascar|to
scratch, e Ixil ijota lo rasp|s/he scraped it.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /ht/, el estudio fontico de KE muestra un tono
descendente (HL) jt || Su:166, TK, HJG, AU, KH.
D Su

/hot/

Ma Su /hot/
Mo Su /ht/

D RN

jot n [hot]

Ma RN jot n [hot]
Mo SS jot n K [hot] las aguzadera, la amoladera, piedra de a"lar sharpening stone
Mo KE jt n [ht]

JOTY

llover | to rain

*hot [= Su 170]
Ma P

hajott lluviarain

JOTY
Ma B

ahoit, ahoiti, ahooiti llover, temporalto rain, rainstorm [B, B:72, 79]

Ma B

ahg[ ]ahoiti lluviarain

Mo P

sohui cajoti otooautumn

DR

/ahhuot/ 3 [a-ut] (?)

DR

/aierier ahhuot/ [a-si-si a-ut] (?) lloviznarto drizzle

D Su

/-hot/

F Su

/-hot/

132

Ma Su /-hot/
Mo Su /-hot/

D TA

ajuoty (cosabuen) vi [a-hut ahuot] llover (fuerte)to rain (hard)

F YK

ajoty [a-hot] [YK, RN, GM]

Ma RN ajoty v [a-hot]
Mo SS ajoet vi (E) [a-hot]

JOTY

lechuza chica | barn owl

*hot-hot [= Su 171]
Aunque JOTY lechuza chica|barn owl sea de un origen onomatopyico (vase KUT d. y cf.
ingls hoot, grito del buho), Surez la compar con reflejos de pMx *huk lechuza, tecolote, buho|
owl, tal como mTot [hk] buho leonado|fulvous owl, as como con reflejos de pMa *o:
lechuza|screech owl, tal como Itz xooch d. || Su:163, SW, TK, HF.
D Su

/hothot/

Mo WW jotjot lechuzillalittle owl


Mo Su /hothot/

D MS

jotyjoty n [hot-hot] lechuza de campanariobarn owl

Ma RN jotyjoty n [hot-hot]
Mo SS joetjoet n K* [hot-hot] la lechuza de campanario, lechuza mono (ave: Tyto alba)
barn owl

JOW

decir | to say

*howo
Vase tambin JOW hola|hello.

Mo SS ajow vt A [a-how] se lo dice, lo dijohe says, she says

JOW

JOW

133

hola! | hello!

*howo(-a) [cf. Su 158 *hV]


JOW hola|hello puede derivar de JOW decir|to say por un desarrollo como el uso
exclamativo del ingls say!; la a en SMo joowa probablemente tenga un origen en la partcula
interrogativa.
Vase tambin JOW ah!|oh!.
Mo Su /how/ qu tal!how are things!

Ma RN jow interj [how]


Mo SS joo interj [ho:] oh! ah!oh! ah!
Mo SS joowa interj [ho:wa] hola! (llamando a la puerta)hello! (calling at a door)
Mo SS jow f [how]

JOW

ah! | oh! ah!

*howo
Onomatopyico.
Vase tambin JOW hola|hello.

Ma RN jow interj [how]


Mo SS joo interj [ho:]

JOWY

hamaca, cuna | hammock, cradle

*hw [= Su 173]
Debido a la prdida de contraste entre consonantes labiales palatalizadas y no palatalizadas en el fin
de una slaba, la clase de sufijo de JOWY en SMo es hoy en da en variacin entre E y A, as que se
entienden mijowaats as como mijowiits nuestra hamacas|our hammocks. La clase E muestra los
efectos de la [w] palatalizada de la proto-forma *how mientras que la clase A es innovadora. La
palatalizacin histrica de la [w] es tambin garantizada por el cambio de [oC] > [uC] que se ve en
*ahow > SD ajuow [ahuw] mece|to rock, to sway.
Quizs *how debe compararse con mTap joic, tambin hamaca|hammock y de etimologa
desconocida pero quizs prestado de una lengua cholana, cf. pChol *hok colgado|hanging (TK),
Tzo ta x-joki se cuelga, se suspende|it is hanging, is suspended ||CS, TK, DR.
Vase tambin JUYUJ atarantado|queasy, dazed .
DP

ju cunacradle

Ma P

juoh cunacradle

Ma B

ahuou columpiarto swing vt.

Ma B

fuouf cunacradle

JOWY
Ma B

ifuouf balancearto swing, sway

DR

/hhuov/ 3 [uw] (?) hamacahammock

DR

/ahuov/ 1 [a-huw] (?) mecerto swing

D Su

/how/

F Su

/hoy/

134

Ma Su /how/
Mo Su /hw/

D RN

ajuow [a-huw ahuow] meceto rock, to sway

D RN

juow n [a-huw huow] hamacahammock [RN, MS]

F YK

joy n [hoy] la hamacahammock [YK, KT:27, 206, RN, GM]

F YK

ajoy vt [a-hoy] meceto rock, to sway

F YK

ajoyjoy vt [a-hoy-hoy] meceto sway [YK, KT:229]

F KT

ajoyjo, ajojo vi [a-hoy-hoy-e aho(y)hoe] mece vi.to sway, to rock vi.


[KT:318]

Ma RN fuow n mi-I [uow] hamacahammock


Ma RN afuow v A [a-uow] meceto rock, to sway
Ma RN afuowey v RE [a-ow-ey] mecer: se mece (en hamaca)to sway or rock (oneself,
in a hammock)
Mo SS jow n K mi-A, E [how()] la hamacahammock [SS, RN]
Mo SS jow vt E [a-how()] lo mece (en hamaca)to rock (in a hammock)
Mo SS mijow nine fn [mi-how() nine] la cuna (hamaca de un nio chico, hecho de mexate
de palma)cradle (babys hammock, made of woven palm)
Mo SS ajoweay omal fv (-imp?) [a-how-ay o-mal] cabecea (buey, caballo, chivo, borrego)
to nod, to pitch (ox, horse, goat, lamb)

JOY

llevar | to carry

*hoyo
SD (R) /ahhoy/ llevar (un ser vivo)|to carry (a living being) parece ser representar el diminutivo
de JOY llevar|to carry, to bring, o sea JUY < *hy, que se ecribira ajyuey en ortografa
estndard.
Se descononce la historia de SF (KT) ajoy es pegado, es golpeado|is hit, is struck, pero dado que
este dialecto no tiene ningn otro reflejo de JOY, se puede especular que all el timo sufri una
evolucin semntica especfica.
Ma B

ahoi

Ma B

ihoi min traerto bring

JOY
D RT

/afoy / ser llevadoto be carried [RT:4]

DR

/ahho-y, -yio/ 4 [a-y] (?) llevar (un ser vivo)to carry animate object

DR

/ahhuoy / [a-uy] (?) llevar, levantarto carry, to lift vt.

135

Mo WW ajoy lleva cosasto carry things


Mo WW ajoy mamb lleva consigoto bring along

D RN

ajuoy vt [a-huy ahuoy] [RN, MS]

F KT

ajoy vi [a-hoy] es pegado, es golpeadoto be hit, to be struck [KT:315-16]

Ma RN ajoy vt Y [a-hoy]
Mo SS ajoy vt E [a-hoy] lo lleva (consigo); cabe, tiene capacidadto "t, to hold, to have the
capacity for
Mo SS ajoy ores fv [a-hoy ores] hace ratoto be a while (since, that ...)
Mo SS ajoy razn, ajoy poch fv [a-hoy razn, a-hoy po] lleva un mensajeto carry
(bring) a message
Mo SS ajoy mamb fv-sub [a-hoy m-amb] lo lleva consigo (cosa inanimada) to carry with
oneself (something inanimate)
Mo SS lamajoy ores fptc [l-a-ma-hoy ores] ya tiene rato (= ya hace rato)it has been a
while

JOYOK, OYOK

bola | ball

*(h)oyoko [cf. Su 968 *yok]

mixe

JOYOK, OYOK bola|ball debe compararse con pMxV *uyuk chueco|crooked, bent, de donde
provienen mSay [uyuk] curveado|curved y mOlu [o:yik] doblado|bent. Particularmente
notable son las formas [oyok] con la [o] sin [h], p.ej. SD, SF, SMa oyok bola, pelota|ball, el patrn
de los cuales es bastante irregular para una raz huave, lo que da indicio de un prstamo || LC, RZ,
SW.
Ma B

oyok

DR

/oyok/ [oyok]

DR

/ahoyok/ [a-hoyok] apretar el puoto clench "st

D Su

/yok/

F Su

/yuk/

Ma Su /yok/
Mo Su /yok/

D RN

oyok n [oyok]

D MS

oyok [oyok] memela (tortilla de maz grande)large corn tortilla

JOYOK, OYOK

136

D MS ajoyok [a-hoyok] apretar; agarrar abrazando


to press; to take hold of in an embrace
D MS

yokang [yo(k)-kag]

F Ko

oyok [oyok] pelotaball

F YK

awiok [a-oyok a-wiok] hacer una bola (con la ropa)to make a ball (with ones
clothes)

Ma VM oyok n [oyok]
Ma RN oyok kang cp-nom [oyok kag] bola de piedraa ball of rock
Ma RN ajoyok v O [a-hoyok] abraza a alguien para que no se pueda mover, apretarto hug
someone so that they cant escape; to press
Mo SS ajeyek vt E [a-heyek] lo enrolla; lo hace bola (chica)to roll up; to make a (small)
ball
Mo SS ajeyek (teowix) vt, fv-fp (E) [a-heyek (t(e)-o-wis)] empua (la mano), lo
empuato clench (something in) ones "st
Mo SS ajoyok vt O [a-hoyok] lo hace bola, lo enrollato ball up, to roll up
Mo SS ajoyok (te)owix fv [a-hoyok (te-)o-wis] empua (algo en) la manoto clench
(something in) the hand

JUL

frjol espada | Brazilian jackbean

*hl
Ma RN july n [hl]
Mo SS jel n K* [hel] frjol espada, una clase de bejuco que todos los animales comen
(planta: Canavalia brasiliensis)Brazilian jackbean (plant)

JULUND

pbilo | wick

*hlnd [cf. Su 175 *hlc]


F Su

/hulun/

Ma Su /hulunc/

D TA

jyulyuendy n [hlnd hlend]

F YK

julyundy n [hulund]

Ma TA julyundy (julyu) n [hln]


Mo SS jelend n [helend] el cabo o hilo de velathe end or wick of a candle

JULY

JULY

137

desplumar, despellejar | to pluck, to fleece

*hl [cf. Su 174 *hlV]


Ma B

ihlent despellejarto #eece

Mo Su /-hel/

D RN

ajyuely [a-hl ahel] despulga (?)to de#ea (?)

Ma RN ajuly v I [a-hl] despluma (una gallina)to pluck (the feathers o% a chicken)


Ma RN julien adj SI [hl-i-n] arrancadouprooted
Ma RN ndyejuliew umal, dyejuliew umal (ximal) fv-imp SI [d-hl-i-w u-mal (si-mal)]
cae su cabello: est cayendo su cabello to be falling out (ones hair)
Mo SS ajel vt E [a-hel] lo arranca (cosas chicas); lo desplumato uproot (a small thing); to
pluck, to #eece
Mo SS jelin vr O [hel-i-n] se arrancato be uprooted
Mo SS jelin part [hel-i-n] arrancadouprooted

JU

rpido | rapid, fast

*hn [cf. Su 176 **na-hn-hn, *na-hn-hn]

mixe-zoqueano

JU rpido|rapid, fast parece ser un prstamo de una fuente mixe-zoqueana, cf.mSay [hunhn],
zoCop [hnhnk], zoFL [hh] d. aunque la etimologa de estas palabras es oscura y no pueden
provenir del mismo timo por una evolucin fontica regular (no aparecen mencionadas en SW).
Igualmente hay una apofona irregular en los cognados en huave: la mayora reflejan pH * (> SF
SMa [u], SMo [e], y probablemente SD (R) // en /ahhen/ inmediatemente = [ahen]), pero
tambin aparece SD [e] en nafe y [a] en SF naja.
SD nafe deriva de [ahen] [ahen] [aen]: cuando el deslizamiento [e] se convirti en el
ncleo silbico, la [] se volvi en semiconsonante [] y luego se combin con [h] para producir [].
Es el nico caso en que [] se antepone a [e] en San Dionisio.
Kim (KT:322) analiza SF naja como la forma aumentativa de naju y por eso se puede especular
que representa una derivacin regresiva.
Por ltimo, se desconoce por qu hay una diferencia en la calidad de la vocal en SMo (WW) najen
luego|then, next vs. SMo (WW) najn pronto|soon, right away. Parecen correponder a la
misma palabra najen en SS || LC, HG, EE.
Ma B

nahuin lgero; aprisa; prontolight, quickly; soon [B, B:50]

Ma B

nafuniau acelerarto speed up

Ma B

nahunian breveshort (in time)

D RT

/kahe kaman/ este momentothe present time [RT:10:18]

D RT

/nahen/ urgenteurgent [RT:3]

JU
DR

/ahhen/ [a-n] (?) inmediatementeimmediately

D Su

/-hnan/

F Su

/-hun/

138

Ma Su /-hun/
Mo WW najen luegothen, next
Mo WW najn prontosoon, right away
Mo Su /henhenan/

D TA

nafe adj [na-en]

F Ko

aju [a-hun] apurarto hurry [Ko, GM]

F KT

naja adj [na-han] ligero, rpidolight, quick [KT:322]

F YK

naju adj [na-hun] ligero, rpidolight, quick [YK, KT:322]

F YK

aju umb [a-hun u-mbe] habla muchoto talk a lot

Ma TA naju adj [na-hn] rpido, prestofast, quick, immediate [TA, VM]


Mo SS najen adj [na-hen] luego, apurado, de prisa, urgenteafter (?), in a hurry,
immediately, urgent
Mo SS najen vi imp [na-hen] ven!come!
Mo SS najnan adj [na-hen()+an]

JUNG

arco (de flecha) | bow (for arrows)

*hng [cf. Su 178 *hngV]


La posicin de SD (R) /nihng/ es incierta, pero el sentido triangular puede venir de la forma del
arco.
DP

fungu

DP

miziel zajing #echaarrow

FP

jung #echaarrow

Mo P

funhi #echaarrow

DR

/nihg/ [ni-hg ] triangulartriangular

D Su

/hng/

F Su

/hung/

Mo WW mimm jeng
Mo Su /heng/

F YK

jung n [hug] la #echaarrow

JUNG

139

Ma RN jing n [hig] #echa antiguaarrow (old-fashioned)


Mo SS jeng n TS [heg] la #echa, el gancho para cortar palmasarrow, hook for cutting
palms
Mo SS ajeng vt E [a-heg] lo #echato shoot (an arrow)
Mo SS mimm jeng fn [mi-mm heg]

JUP

raspar | to scrape

*hp [cf. Su 179 *hp]


JUP raspar|to scrape es probablemente un prstamo de una fuente mixe-zoqueana. En esta familia
aparece un grupo de timos relacionados que se tratan del raspar: pMZ *hep raspar|to scrape,
pMZ *he:p d., pZo *hepe d. y los reflejos son muchos. Aunque la comparacin es muy
prometedora, queda por explicar la correspondencia de pMZ *e con pH * || SW.
Ma B

ahup tajar, trasquilar, podarto sharpen, to shear, to prune

Ma B

muhup imal rasurarto shave

Ma B

niuhup[ ]umalan barberbobarber

DR

/ahp/ 3 [a-hp] raspar algo para limpiarloto clean by scraping

Ma Su /-hup/
Mo WW ajep pelar, rasurarto cut hair, to shave

Ma RN ajup v I [a-hp] labra maderato carve wood


Ma RN ajup umal fv-px I [a-hp] rasurato shave
Ma VM ajup xiel n [a-hp sil] labradorcarver
Mo SS ajep vt E [a-hep] lo corta, la rasurato cut, to shave
Mo SS ajep sap fv [a-hep sap] lo trasquilato shear, to crop
Mo SS ajep xil fv [a-hep sil] labra la maderato carve wood
Mo SS ajep oxing fv [a-hep o-sig] lo a"la, le saca la puntato sharpen
Mo SS ajerep omalaran fv [a-heep o-mal-aan] est rasuradoto be shaved

JUR

JUR

140

correcamino | roadrunner

*hr [cf. Su 139 *hr ]


La proto-forma de correcamino probablemente sea *hYr que produzca SD jyurr y SMa jurjur y
SMo jer por cambio de sonido regular. Sin embargo la forma variante SMo (Su) /hr/ necesita una
explicacin adicional. Tal vez represente una forma fija antes de la terminacin del cambio de sonido
de * > SMo [e] (cf.SMo (Su) /pt/ bajo PUTY perro|dog.) Dado que una [] acentuada no se
puede anteponer a [, r] en SMo, quizs la [] cambi alofnicamente a [u], y cuando [u] fue
introducido como fonema por prstamos del espaol, la vocal en [hur] jur fue asimilada a este
fonema as que despus no cambi a [e].
Mo Su /hr/

D TA

jyurr n [hr]

Mo SS jer, jur n K* [her, hur] correcamino (ave: Geococcyx velox)lesser roadrunner


(bird)

JURUR, JII

desgarrar, hacer una raja larga | to tear, to make a slit

*hrr, *hiriri
Vase tambin JOR limar, raspar, afeitar|to file, to scrape, to shave.

Mo SS ajerrer vt E [a-herer] lo rompe sin cuidado, lo desgarra (ropa o tela)to break


carelessly, to tear (clothes or cloth)
Mo FC ajirir vt [a-hii] abre en dos partes el pescado (fresco)to open a (raw) "sh in two
parts [FC:171]

JUW

mudo | mute

*hw [= Su 180]
Mo Su /-hew/

Ma RN ijuw n [ni-hw] mudo (persona que no habla)a mute (a person who does not
speak)
Mo SS jew n P [hew] [SS, NT:Mt 9:32]
Mo SS nejew adj [ne-hew] mudo, tartamudomute, stammering

JUYUJ

JUYUJ

141

mareado, atarantado | dizzy, queasy, dazed

*hyh
SF ajoyjoe pertenece a JUYUJ aqu o a JOWY hamaca|hammock; sea como sea, es claro que
las races JUYUJ y JOWY antes se relacionaban. Aqu posiblemente deba estar SF (YK, GM) ajoy
ser pegado, ser azotado (p.ej. con cinturn)|to be beaten (e.g. with a belt).
Ma B

F YK

juyuf disolverto dissolve


ajoyjo [a-hoy-hoy-e ahoyhoe] tambaleato sway, to wobble

Ma RN juyuj adj [hyh]


Ma VM juyuj umal [hyh u-mal] mareadodizzy, su%ering from motion sickness
Mo SS jeyej adj [heyeh]
Mo SS jeyej andy [heyeh andy] le dan vrtigos, se atarantato get dizzy, to get queasy

KA-

tema pronominal | pronominal base

*ka- [cf. Su 202 *ksa]


Ma B

akas cuantohow many

Ma B

keniu que, que cosawhich, what [B:42]

Ma B

kanaeen luegothen, later

Ma B

nit[ ]kam hoytoday

Ma B

genniantaniu cualquierawhichever [B:42]

Ma B

ahk/ahkewa ki ese/esosthat/those (det.) [B:41]

Ma B

ahk/ahkewa kn aquel/aquellosthat/those (det.) [B:41]

Ma B

ahka/ahkewa kam este/estosthis/these (det.) [B:41]

Ma B

genniu; genniuveu cual; cualeswhich (sg; pl.) [B:42]

DR

/kahe kaman/ este momentothe present time

DR

/taliets kaman/ inmediatementeimmediately

DR

/kam/ [kam] partcula demostrativademonstrative particle

DR

/kanoy/ [kany] hoytoday

DR

/katsats/ [kaa] ahora, hoynow; today

DR

/katsoy / [kay] ahora (en efecto)now indeed

DR

/ke/ [ke] partcula demostrativademonstrative particle

DR

/ke/ [ke] ser (?)to be

KA DR

/kion/ [kin] partcula demostrativademonstrative particle

DR

/ao kion/ [aw kin] venir de lejosto come from far

DR

/ki-awo/ [ka-ws] (?) arribaup above

DR

/ao kiawo/ [aw ka-ws] (?) venir de arribato come from above

D Su

/kas/ cuntohow many?

F Su

/kas/ cuntohow many?

142

Ma Su /kas/ cuntohow many?


Mo Su /ks/ cuntohow many?

D MS

kam [kam] este, estathis

D MS

kany [kany] hoytoday

D MS

kanin kaman [kanin kaman] ahora, ahoritanow, soon

D TA

akas [a-ka-s] algunos, algunassome

F YK

kas [kas] cunto(s)how many, how much (objects) [YK, GM, KT:239]

F KT

aj ka ka [ah ka (a) ka ah ka ka] este, esta this (demonstrative)


[KT:229]

F GM

kan adv [ka-na] ahoranow [GM, KT:236]

F KT

kaw [ka-w] demostrativo pluralplural demonstrative [KT:33]

F GM

ke, ke a mod [ke-n, ke-n a mo] como; cmo?as, how; how? [GM, KT:239]

F KT

tok adv [to-ka] por aqu, aquthis way, here [KT:232]

F KT

ka- pref [k-a-] pre"jo para hacer el gerundiopre"x for forming gerunds [KT:269-73]

F KT

katsats adv [k-a-a] ahorita (en el pasado inmediatemente reciente)just now, just
a moment ago [KT:236]

F KT

tokion adv [to-k-ion] allthere [KT:232]

F KT

kanen an adv [ka-n-en an] ahorita (en el futuro inmediato)right away, soon
[KT:236]

F YK

kas iru inan? [kas i-un in-an] cuntos son ustedes?how many of you are
there?

Ma RN kas, akas [kas, akas] cuntos? cuantoshow many? how many (object is a count
noun)
Ma RN komeyors [komeyors] hora: a qu hora?what time? at what time?
Ma RN aga kam (ajkw a kam) [aga kam (ahk-w a kam)] este, esta (estos,
estas)this (these)
Ma RN aga kien (ajkw a kien) [aga kin (ahk-w a kin)] aquel, aquella
(aquellos, aquellas)that (those) (over there)

KA-

143

Ma RN aga kyej ~ tyej ~ kej (ajkw kyej ~ tyej ~ kej) [aga keh, teh, keh (ahk-w
keh, teh, keh)] ese, esa (esos, esas) that (those)
Ma RN kanaen-an [kana-en+an] ahoritaright now
Ma RN kanenkam-an [kan-en-kam+an] ahoritaright now
Ma RN kasarojts ikojts? [kas-a-oh ik-oh] cuntos somos nosotros todos?how many
are all of us?
Ma RN kasaron ikon? [kas-a-on ik-on] cuntos son ustedes?how many are you?
Mo SS kam adj [ka-m] este, esta, estos, estasthis, these (determiner)
Mo SS kamm adv [ka-mm] entonces, cuando, de repente, despus, luegothen, when,
suddenly, after
Mo SS kany adv [ka-ny] yaalready
Mo SS kas adv, adj [ka-s] entonces, cuando, luego, despus; cuntos?then, when, after;
how many?
Mo SS kawl adv [ka-wl] ms tarde, despus, entonces; ahoritalater, afterwards; now
Mo SS kawx adv [ka-ws] arribaupward
Mo SS ky adj [k-y] estethis, these (determiner)
Mo SS ata kajly [ata ka-hly] como siempreas always
Mo SS kas xow adj [ka-s sow] por pocoalmost, nearly (e.g. the child nearly fell in the
well)
Mo SS alkawx adv [al-ka-ws] est arribaup there
Mo SS atky adv [a-t-ky] as, igualmentethus, that way, equally
Mo SS kanimm adv [ka-ni-mm] luego, cuando, despus, en seguidathen, when, after;
right away
Mo SS ksan adj [k-as-an] muchas, cuantas, que tantasmuch, many, so many
Mo SS kasoots adj [ka-s-o:] cuntos somos?how many are we (that )?
Mo SS kasw adj [ka-s-w] cuntos son ellos?how many are there (that )?
Mo SS katsats adv [k-a-a] hace ratoa while ago
Mo SS aag agy [a:g a-g-y] ste, stathis one
Mo SS kas xeyay adj [ka-s sey-ay] un poco, muy pocoa little, very little
Mo SS alakas ~ alajas adj [al-a-k-as, al-a-h-as] algunos ms, unos ms, varios mssome
more (pl. determiner)
Mo SS kasaron adj [ka-s-a-on] cuntos de ustedes?how many are you (that )?
Mo SS ninganky adv [nig-an-k-y] aqu no msjust here (here and no further) adv.

KA-

144

Mo FC tankajly adj [t-an-kahl-y] entero (referido a cualquier animal o parte de ste,


vegetal, fruta, etc.)entire (referring in cooking to any animal or part of it, or any
vegetable or fruit) [FC:178]
Mo SS katow ndoj [ka-tow() nd-o-h()] desde quesince
Mo SS katskatsy adv [k-a-k-a-y] cada ratoever so often, over and over again
Mo SS katskatsyan adv [k-a-ka-y-an] cada ratoever so often, over and over again
Mo SS tatky adv [t-a-t-k-y] a esta horaat this time of day
Mo SS kamm mekawl [ka-m-m me-ka-wl] ms al rato, en seguidain just a bit, quite
soon, right away
Mo SS kamm mekint [ka-m-m me-ki-nt] en la tardein the afternoon or evening
Mo SS kamm meikl kiaj [ka-m-m me-i-kl kah] a la noche siguientethe next night

KACH

gallina ciega (gusano) | white grub worm

*kac
Mo SS kch n P* [k] gallina ciega (tipo desonocido de gusano, quizs la larva del
escarabajo, Phyllophaga sp.)a type of worm, white grubs or grub worms, the larva of
May beetles (June bugs, June beetles)

KACH

morder | to bite

*kahc
Vase KAJCH

KAJ

buscar | to look for

*kaha [= Su 184]
F Su

/-kah/

Mo WW akaj desenterrarto dig up, unbury

D MS

akaj [a-kah] despulgarto de#ea

F YK

akaj vt [a-kah] [YK, KT:30, 154, GM]

F KT

ajk vi [a-h-kah ahka] es buscado, se buscait is looked for [KT:181, 307]

F YK

paka [pa-ka(h)-e ] se veto appear, be seen

Mo SS akaj vt A [a-kah] lo desentierrato unbury, to rummage out

KAJAMB

KAJAMB

145

tener dieta | to diet

*kahamba
Mo SS akajamby vr O [a-kahamb-y] tiene dieta, se cuida de no comer ciertas cosasto
diet, to take care not to eat certain things

KAJCH

morder | to bite

*kahc
Tal vez KAJCH morder|to bite se relacione con un reflejo de pMZ *ke:c crujir|to grate, algunos
reflejos del cual han desarrollado el sentido morder|to bite, p.ej. zoCop [kyets-u] (raz = [kets])
lo mordi|bit it. Por otro lado, desde el punto de vista fontico, una fuente de la rama mixeana es
un poco ms prometedora, p.ej. mAt o mCtz [k:c, ke-p] trazar, crujir los dientes|to trace, to
grind ones teeth.
Asimismo se debe considerar una conexin con Chol kach masticar|chew (dto histrico, cf.
contemporneo Chol katz adverbio que se relaciona con la forma de morder) que se supone
proviene de pMa *kat d. Aunque Kaufman reconstruye este timo slo para la rama
qanjobalana (incluso la rama chujeana as como qatok/tuzanteco), por lo visto se difundi ms en
la zona, hasta tal vez siendo prestado en zoque, y as llevando el sentido morder|to bite. Es de
notar que Kaufman cita Chol jach masticar, mascar|to chew del timo pTz *ja d., pero esa voz
no aparece en los datos histricos de HJG, sino kach. Adems, la duracin de pH *kahc tal vez se
deba al timo mayense *ka:t chicle|gum, que Kaufman localiza en el proto-kicheano, pero que
tambin parece haberse difundido ms all.
Segn una ficha de CONABIO, el nombre en huave de Salpianthus arenarius es cuetch col (sic),
traducido como mordida del conejo; adems dice que la planta se llama pie de palomaen Chiapas
(cf.SF (YK) kach koy pie de paloma). Si es correcto, no se trata de Trema micrantha (ingl.
Jamaican nettletree, Florida trema, Mexican hackberry), que segn LS:89 es la especie llamada pie
de paloma (Salpianthus arenarius; no tiene ningn nombre comn en ingls) || HG, SW, TK, HJG;
www.conabio.gob.mx/malezasdemexico/nyctaginaceae/salpianthusarenarius/fichas/ficha.
htm#1.Nombres.
DR

/akhe/ 4 [a-kh] llevar algo en la bocato carry object in mouth

DR

/ake/ [a-k] llevar una cosa en la bocato carry inanimate object in mouth

D RN

akjch I [a-kh]

F YK

kach koy [ka koy] pie de paloma a type of herb ({Salpianthus arenarius})

Ma RN akjch v I [a-kh]
Mo SS kch koy n K* [k: koy] hierba de conejo, pie de palomaa type of herb
(Salpianthus arenarius)
Mo SS akch vi E [a-k:]

KAJCH

KAJCH

146

machete, macab del Pacfico (pez) | Pacific ladyfish

*khc [cf. Su 183 *k:c]


GC:359 sugiere que el nombre del pez KAJCH proviene de KAJCH morder|to bite, lo que es
bastante probable.
Ma Su /k:c/ belinda, machete (pescado)lady-"sh
Mo Su /k:c/ belinda, machete (pescado)lady-"sh

F YK

kajch n [kah] belinda, macablady-"sh [YK, GM]

Ma RN kjch n [kh] belinda, macablady-"sh


Mo SS kch n [k:] el macab (pez)lady-"sh
Mo GC kch n [k:] machete del Pac"co (pez: Elops affinis Regan)Paci"c lady"sh,
Paci"c tenpounder [GC:351]

KAJIEL

madresal | black mangrove

*kah-il [cf. Su 187 *kahl]


Mo Su /kahl/

F GM

kajiol n [kahil kahiol]

Ma RN kajiel n [kahil]
Mo SS kajil n K* [kahil] madre de sal (rbol: Avicenna germinans L.)black mangrove

KAJLANTS

desperezarse | to stretch vi.

*ka-h-lanca
Una relacin entre KAJLANTS desperezarse|to stretch vi. y LINCH alinear|to line up vt. es
bastante probable. Especficamente, LINCH < *linci puede ser el diminutivo de *LANTS < *lanca,
una raz actualmente inusitada que podra haber sido la base de la derivacin de KAJLANTS < *kaha-lanca a medida del prefijo intensificador *ka- ms el prefijo intransitivizador *h(a)- .
La /y/ en SD (R) /akahiyandzoy/, en vez de /l/ en SMo, todava est sin explicacin; quizs se
trate de un error de audicin.
DR

/akahiyandz-oy, -ayo / 2 [a-kah-yan-y] (?)

Mo SS akajlantsy vr O [a-kahlan-y]
Mo SS akakajlants adj [a-ka-kahlan] cortadocut (?) (seems to refer in some "gurative
sense to a sickened body state)

KAJMBAT

KAJMBAT

147

manta religiosa | praying mantis

*kaha-mbata
Vase tambin MBAT piojo|body louse.

Ma RN kajmbat n [kah-mbat]
Mo SS kajmbat n P* [kahmbat] el predicador, la manta religiosa, campamocha (insecto:
Fam. Mantidae; Mantis religiosa)praying mantis

KAJMBIEL

avispa | wasp

*ka-h-mbil [cf. Su 185 *kaha-mbl]


Con mucha probabilidad la parte MBIEL de KAJMBIEL avispa|wasp se relacione con MBIEL
rodar, enrollar(se)|to roll, to roll up debido al nido de la avispa que parece hecho de papel
enrollado. Segn Kim (KT:209), el anlisis de SF kajmbiol debe ser ka-j-mbiol, donde la -jrepresenta un afijo a la raz verbal MBIEL (cf. SF najmbiol carro|horse cart), y ka- un prefijo de
funcin desconocida (tal vez formativo de un tipo de gerundio).
Vase tambin MBUL avispa|wasp.
DR

/kahmbiel/ [kah-mbil] abejabee

D Su

/kahmbl/

F Su

/kahmbol/

Mo WW kajmbil mx matador de araasspider wasp


Mo Su /kahmbl/

F YK

kajmbiol n [kahmbil kahmbiol] avispa, charnawitewasp [YK,GM, KT:209]

Ma RN kajmbiel n [kah-mbil] avispa, charnahuitewasp


Mo SS kajmbil n P* [kahmbil] la avispa roja (insecto: Polistes instabilis)paper wasp
Mo SS kajmbil mex cp-nom [kahmbil mes] avispa matador de araas, avispa halcn
(Pompilidae)spider wasp [SS:410]

KAJPKAY

KAJPKAY
*kahpakaya

148

epidemia | epidemic

zoque

SMo kaabky epidemia|epidemic junto a SMa (B) kahp ky, kapkei calentura, peste,
enfermedad|fever, epidemic, sickness representan sin duda un prstamo de un reflejo de pZo *kakuy enfermedad, muerte|illness, death > zoCop [kakuy] enfermedad|illness y zoFL [kakuy]
muerte|death; cf.tambin pZo *ka morir|to die > zoCop [kae] enfermo|sick. El origen de la
*p de pH *kahpa-kay es incierto. Por un lado puede ser debido a la influencia de algo como zoCop
[kae-p] (un) enfermo|sick, a sick person; por otro lado, una *p aparece tambin en el timo
relacionado pMx *phk enfermo|sick > mOlu [pk-pa] (un) enfermo|sick, a sick person, mTot
[pkh] estar enfermo|to be sick que proviene, en tima instancia, de pMx *pk doler| to hurt vi.||
SW, RZ, HG.
Ma B

kahp ky, kap kei calentura, pestefever, epidemic

Ma B

laipei kahpkei llega la enfermedada sickness arrives

Mo SS kaabky n K* [ka:b-ky]

KAJW

luna | moon

*kahwa [cf. Su 206 *kwa]


DP

cahjua

FP

caf

Ma P

cauhua, cajua

Ma B

kaf, kaf, kauf, kap, kaaf K luna, mesmoon, month [B, B:16, 28, 49]

Ma B

minit kauf fechadate

Mo BB caha [kahw]
Mo P

cahua

Mo P

apuquihui cahua primaveraspring

Mo St

mm k-h

DR

/aka-ho, -wa/ 1 [a kah] luna; mesmoon; month

DR

/naliuv kaho/ [na-liw kah] luna crescientecrescent moon

D Su

/ka/

F Su

/ka/

Ma Su /ka/
Mo Su /(mm) kw/
Mo Su /naliw kaaw/ luna nuevanew moon

KAJW

D TA

kajf n [kah] el mesmonth

F YK

kaf K [ka] el mes, la lunamonth, moon [YK, KT:33, 283, GM]

F YK

kuchu kaf [kuu kahw kuu ka] la luna crecientecrescent moon

F YK

pinawan kaf [pinawan kahw ka] la media lunahalf moon

F YK

naliu kaf [na-lu kahw ka] la luna tiernanew moon (?)

F YK

nangaj kaf [na-gah kahw ka] [YK, RN]

149

Ma RN kaf ~ kawf (mam kaf, mam kawf) n [ka, kaw ( kahw)] mesmonth
Mo SS kaaw n K mi-(A) [ka:w] el mes, la lunamonth, moon
Mo KE kw n [kw]
Mo SS mm kaaw [mm ka:w]
Mo MT sakaaw, xakaaw [sa-ka:w, sa-ka:w] mi mes (o sea, la regla, el perodo de
menstruacin)my month (i.e. the menstrual period)
Mo SS naliw kaaw [na-liw ka:w] la luna nuevathe new moon
Mo SS natang kaaw [na-tag ka:w] la luna llenafull moon
Mo SS pawaleay kaaw [pawal-ay ka:w] (?) la luna llenafull moon

KAK

cacarear | to cackle (chicken)

*kaka
Onomatopyico.
Vase tambin KOT cacaraquear|cluck.
DP

cacague

FP

ndu[-]cacaqu

Ma RN akakaky a piy fv [a-kak-kak-y a piy akakaky a piy] cacarea la gallina the


hen cackles
Ma RN akakaraky v [a-kak-ka-a-k-y akakaaky]
Mo SS akakaky vi ? [a-ka(k)-kak-y]

KAL, KYAL

anillo; recipiente | ring; container

*kala; *kla [cf. Su 227, 117a *kla; kla]


Segn Kim (KT:211), SF kalwix anillo|ring es una palabra compuesta de kwal hijo|son (
KWAL) y WIX mano|hand. Sin embargo, dados los otros usos independientes de KAL, KYAL
anillo|recipiente, no me parece convencente dicha evolucin de kal- a partir de KWAL.
Vase tambin KEL guardar|to guard, watch over.
Ma B

ikial yu toma de aguawater inlet

KAL, KYAL
DR

/kial/ [kal, kial] (?) anillo a ring

D Su

/kal owis/ anilloring

F Su

/kalwis/ anilloring

150

Ma Su /kal owis/ anilloring


Mo WW ikial owix anilloring
Mo WW ikial owix anilloring
Mo Su /kal owis/ anilloring

D RN

ikyal n [ikal] (?) recipientecontainer

F YK

kalwix [kal-wis] anilloring (for a "nger) [YK, RN, KT:211]

Ma RN ikyal n [ikal] recipientecontainer


Mo SS ikial f [ikal] para (depsito de)for the purpose of containing, as a container for
Mo SS ikial owixeran n [i-kal o-wis-ean] anilloring (for a "nger)

KALAW

quebradizo | brittle, fragile

*kalawa
Ma RN ikalaw adj [ni-kalaw]
Mo SS nekalaw adj [ne-kalaw]

KALAY

norte | north

*ka(h)lya, *(h)lya [= Su 186, 322]


Mo BB Duic-guialo [duik gialoy] El Mar SuperiorUpper Sea
D Su

/andly/

F Su

/kahlay/

Mo WW tileaj teat kawy ChihuatnChihuatn


Mo Su /kaly/

F YK

(ta)kajlay [(ta-)kah-lay] el norte, el lado nortenorth, the north side [YK, KT:33, 236]

Ma RN kely n [kely]
Mo SS kaly n K [kaly]
Mo KE kly n [klYy]
Mo SS kaly ndek fn [kaly ndek] Mar Tileme (laguna al norte de San Mateo del Mar)
Mar Tileme (lagoon north of San Mateo del Mar)

KALAY

151

Mo SS Teleaj Teat Kaly pn [te-lah tat kaly] Santo Domingo Chihuitn, OaxacaSanto
Domingo Chihuitn, Oaxaca

KALY

eseperar, quedarse | to wait for, to stay

*kal [= Su 188]

cholano

Tal vez KALY esperarse, quedarse|to wait for, to stay tenga una conexin con la raz klquedarse|to stay, to remain en chol, de donde derivan, segn HJG, klel quedarse|to stay, klem
ja laguna| lake (agua que queda), x-klem viuda|widow (la que queda). (Este timo no
aparece mencionado en TK.)|| HJG, AU.
Ma B

akel, makl, akl

Ma B

iklean madrugarto get up early

Ma B

shou lanakel desesperarto despair

DR

/akol/ 3 [a-kl] esperarto remain, to hope

DR

/ga-kel/ [ga-kl] desesperarseto despair

F Su

/-kal/

Ma Su /-kal/
Mo Su /-kl/

D TA

akly vi [a-kl] espera, estarto wait, to remain (in a place)

F YK

akaly vti [a-kal] espera, quedato wait (for), to stay [YK, KT:17, GM]

F KT

ajkal vi [a-h-kal] es esperadohe/she is waited for [KT:33, 307]

Ma RN akly vti I [a-kl] espera; vive (en un lugar)to wait, to wait (for someone or
something); to live (in a certain place)
Mo SS akl vi E [a-kl] vive, mora, permanece, habitato live, to dwell, to remain, to
inhabit
Mo SS akl vt E [a-kl] lo esperato wait (for)
Mo SS ikl imp [i-kl] esprate! qudate!wait! stay! (singular)
Mo SS ikl f [i-kl] ahora en la nochetonight (in the coming night)
Mo SS ajkal vp A [a-h-kal] se espera, es esperadoto be expected, to be waited for

KALY

KALY

152

renacuajo; lirio de agua | tadpole; water hyacinth

*kal
Se desconoce el significado exacto de KALY, pero la raz se ve reduplicada en SMo klkl
renacuajo|tadpole, as como el segundo morfema en el nombre de planta SMo najkl lirio de
agua|water hyacinth. Quizs haya una conexin entre KALY y CHIN KALY gorro|bonnet
debido a la idea de que el lirio de agua cubre la superficie del agua como un gorro cubre la cabeza de
un beb. (Aqu CHIN probablemente sea el timo CHIN que significa mal desarrollado|
underdeveloped, cuyo sentido original fue por lo visto chico, pequeo|small, little.)
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.

Ma RN naj kly [nah-kl] lirio de aguawater-lily


Mo SS klkl n [kl-kl] renacuajotadpole
Mo SS najkl K* [nah-kl] lirio de agua (planta: Eichhornia crassipes)water hyacinth

KAMANG

fuego | fire

*kamanga
SF (YK) kamang fuego|fire es un dato aislado, pero quizs se relacione con MANGIX comal,
clay griddle, o con KAMAY fogn|small stove.

F YK

kamang n [kamag]

KAMAY

fogn | small stove

*kamaya [= Su 189]
D Su

/kamy/

F Su

/kamay/

Ma Su /kamy/

D TA

kamy n [kamy] fogn, cocinasmall stove, kitchen

F YK

kamay n [kamay] lumbre, chimenea; fogn"re (for cooking); hearth; small stove
[YK, GM; KT:267]

Ma TA kamy n [kamy]
Mo SS kamy n K mi- [kamy] fogn, el braserosmall stove

KAMB

KAMB

153

lado opuesto, el otro lado | opposite side, the other side [RN]

*kamba [= Su 190]

mayense

Hay una conexin muy natural entre KAMB lado opuesto, el otro lado|opposite side, the other
side y KYAMB, KEMB izquierda|left side. Se puede ver la misma conexin en los derivativos
de pMa *ce:h, por ejemplo: Chol tzej izquierda (mano); de lado|left (hand); beside, Chuj stzey
de lado|on the side, sideways; y de pMa *cehel provienen Chol tzejel al lado|on the side, y Toj
tzel poner de lado|put on its side.
Es de notar que en chorti, por ejemplo, mano izquierda|left hand is tzej-kab, donde kab es
mano|hand (< pMa*qab mano, brazo|hand, arm, cf. MaEp ka-ba kab d.), que se parece
mucho a pH *kamba, teniendo en cuenta que el proto-huave no tuvo ni [q] ni [b] as que su
transformacin en [k] y en [mb] respectivamente son completamente naturales. Por eso parece muy
probable que KAMB as como KYAMB, KEMB sean de procedencia mayense y que evolucionasen
por truncacin de una palabra compuesta donde la segunda parte significase mano|hand || TK,
KH, MV.
Ma Su /nakamb yow/ isla (lit. al otro lado del agua ?)island (lit. on the other side of the

water?)

D TA

ikamb adj [ni-kamb] del otro ladoon the other side

F YK

nakam [na-kam] otro ladothe other side, across [YK, KT:319]

F KT

nakam nakam adv [na-kam na-kam] ida y vueltaback and forth [KT:319]

Ma TA ikamb adj [ni-kam] del otro lado, el otro ladoon the other side, the other side
Mo SS nekamb adj [ne-kamb] al otro lado, lado opuestoon the other side, opposite side

KAMBAJ

KAMBAJ

154

pueblo | village

*kam-pha, *kem-pha [cf. Su 191 *kambha, ? *kmba-paha]


Radin afirm (y Surez reiter) que SD /kiambah/ pueblo|village se relaciona con palabras
parecidas en las lenguas mixeanas tal como mCh[ka:hpn] y mTot[kahpn] d. < pMxO *kahpVn
pueblo, poblado|village, town. Sin embargo la comparacin es poco segura, ya que no se explica el
cambio mixe de [hp] > pH *mb, ni el origen de pH *-aha. Tal vez deban compararse tambin zoCop
[kumguy] y zoChMg[kum-kuy] < pZo *kumkuy pueblo|village. No obstante, a pesar del parecido
del timo mixeano con el zoqueano, son distintos, y ninguno se acerca a KAMBAJ.
En cuanto a los idiomas mayenses, es notable que en Lac kah quiera decir colono|neighborhood,
cf.tambin Lac kah-al pueblo|village; posiblemente la voz lacandn es en ltima instancia un
prstamo a partir de pMxO *kahpn. Sea como fuera, un origen para KAMBAJ sera posible como
compuesta de Lac kah ms im bh a m mismo|my own, aunque esta hiptesis es muy
especulativa.
Por otro lado, un indicio del origen del timo se puede ver en la variacin en la primera slaba de los
reflejos en huave. Especficamente es notable que haya tres formas [ka-, ke-, ka] y que la
fluctuacin remonte hasta el principio de los datos, como muestran SMo (BB) Arriangui ambah
Pueblo viejo, SD (EF)kambatx y (P)kiambaj, SMa (P) guemb, y SF (P) cambaj.
Posiblemente esa variacin se deba al proceso metafnico que ha afectado en mayor o menor grado
las vocales de las variedades de mixe medio y mixe bajo. Especficamente, se supone que KAMBAJ
deriva del timo pMxO *kem cercar|to fence o bien pMxO *kem-y cerca, cerco, corral|fence,
corral. Los reflejos siguientes muestran la gama de variacin voclica: mPux [km] y mCam [km]
cercar|to fence; mTpc mJuq mCam [kem], mMat MJal mPux mAt mCtz [kem] cerca, cerco,
corral|fence, corral. Del primer timo puede provenir pH *kam-; del segundo, pH *kem-; mientras
que [kam] puede representar otra interpretacin fonolgica de la [] mixe.
Si esta conjetura es correcta, hay que buscar una fuente para la segunda parte de KAMBAJ, o sea
pH *mbaha, o bien pH *paha, si la [mb] result de *m+p. Como *kem- quiere decir cerro|fence y el
dato muy temprano SD (EF)kambatx parece terminar en una [] que luego tiene que haber
desaparecido, lo ms probable es que esta segunda parte derive de pMx *pa golpear a un poste|to
pound down a pole o bien de su derivativo pMx *pa-i vara|stick, pole (> pMxO *pa). De estos
timos provienen, p.ej.mTpn y mCc [pah-p] armar casa|to assemble a house, mSJP [pah ~
pa] levantar ciertas varas al construir un techo|to put up certain poles in roof construction,
mGui[pa, pah-p] varillar casa|to place poles in building a house y [pa] vara, vara para enjaular
casa|pole for making a house enclosure y mSay [pa-khy] chilillo, palo delgado|little board, thin
stick. Otra posibilidad es que la segunda parte de KAMBAJ derive de pZoG *pah recluir|to shut
up, para la cual vase PAJP penca, viga, estaca|stalk, beam, stake.
En resumen se propone que KAMBAJ deriva como prstamo de una fuente mixeana de forma *kempa, lit. cerro (de) vara|pole fence. Si es as el significado primitivo de la voz huave hace referencia
a una cercado o estacada rodeadora que limit o protegi el pueblo. Al respecto, volviendo a
examinar pZo*kumkuy pueblo|village, se puede apreciar que, aunque *kum no se parece
exactamente a pMx *kem cercar|to fence, la segunda parte *kuy es lo mismo que pZo (y pMZ)
*kuy rbol, palo|tree, wood, stick, cuya semejanza semntica con *pa vara|stick, pole no puede
ser casualidad, visto la hiptesis ya expuesta, cf.otra vez mSay [pa-khy] chilillo, palo delgado|
little board, thin stick que reune los dos timos en una palabra compuesta || PR, Su:164, SW, EB,
CJ, SC.

KAMBAJ
D EF

kambatx un indioan Indian

DP

kiambj pueblo, villa, aldeatown, village

FP

cambaj

FP

nadamcabaj villatown

FP

camb nipin indioIndian

FP

cuchuchi cambaj aldeavillage

Ma P

gueamb(?) pueblo, villa, aldeatown, village

Ma B

kiambah, kiamba K pueblo, poblarvillage; to populate [B, B:29]

Ma B

meawan kianba hiet, himabahiet (sic) universo, mundouniverse, world

155

Mo BB Arriangui-ambah [arig (k)iambah] (?) Pueblo Viejoold town


Mo P

cambaj pueblo, villa, aldeatown, village

DR

/kiambah/ 1 [kambah]

DR

/kiambahiot/ 1 [kambah-it] el mundothe world

D Su

/kambah/

F Su

/kambah/

Ma Su /kembah/

D RN

kyambaj n [kambah]

D MS

kyambajiet n [kambah-it] mundoworld

F YK

kambaj n mi- [kambah] el pueblo, la ciudadtown, city [YK, RN, GM, KT:210, 274]

F YK

kambajiot [kambah-it kambahiot] mundothe world [YK, GM, KT:211]

F KT

jayats kambaj [hay-a kambah] Pueblo NuevoNew Town [KT:212]

F KT

natax kambaj, nataxuy kambaj [na-t-a-su(y) kambah] Pueblo ViejoOld Town


[KT:212]

Ma RN kembaj n [kembah]
Mo SS kambaj n K mi-A [kambah] el poblado, el pueblosettlement, town [SS, RN]
Mo KE kmbj n [kmbh]
Mo SS kambajit n mi- [kambah-it] la gentethe people [SS, NT:Rev 11:18]

KAMBAP

tomar puados | to take handfuls

*kambapa
Ma RN akambap vt A [a-kambap]

KAMBAP

156

Mo SS akambap vt A [a-kambap] toma o saca puadosto take or remove handfuls

KAMBY

pez globo, botete | puffer (fish)

*kamb, kambowo (?) [cf. Su 192 *kamb(-kamb)(-h)]


Segn GC:359 el pez kmb en SMo es el botete tamborn, Sphoeroides annulatus, ingl.bullseye
puffer; en esta fuente sapo aparece como traduccin de la palabra kmb pero no equivale a pez
sapo (aunque esta sea la traduccin de Surez, y pejesapo aparece en las traducciones de los Stairs
y de Kim). Por otro lado, aunque los Stairs lo identificaron como Pogonia cromis (ingl.black
drum), es claro que se equivocaron ya que este pez vive slo en el ocano Atlntico. Segn los
hablantes de SMa, el pez kambuw es el pez globo, y ste puede ser Arothron meleagris (ingl.
Guineafowl puffer), llamado botete globo en Mxico, o quizs otro pez de la familia Tetradontidae
(ingl.puffers). Considerando que esta familia incluye tambin la especie dada por GC, se concluye
al menos que kmb hace referencia a este tipo de pez.
D Su

/kmb/ sapo (pescado)pu%er ("sh)

F Su

/kamkambuh/ sapo (pescado)pu%er ("sh)

Ma Su /kambu/ sapo (pescado)pu%er("sh)


Mo WW kmb pez sapopu%er ("sh)

D RN

kmb n [kmb] sapo (pescado); cambur (pescado)pu%er ("sh) (?) [RN, MS]

F YK

kambkambuj [kamb-kambuh] tambor pejesapoblack drum ("sh)

Ma RN kambuw n [kambw]
Mo GC kmb n tambor, botete, tamborn (pez: Sphoeroides annulatus Jenyns)bullseye
pu%er ("sh) [GC:358]
Mo SS kmb n P* [kmb] pejesapo, sapo marino pu%er ("sh) (?)

KAMBYAK

manta de la virgen | ivy-leaf morning glory

*kambka
Mo SS kambeak n K* [kambak] manta/o de la virgen (planta: Ipomoea spp., p.ej. I.
caerulea)ivy-leaf morning-glory

KA

KA

157

abeja, miel | bee, honey

*kan [cf. Su 193 *ka:n]


No es imposible una conexin entre KA abeja, miel|honey,bee y pMa *qan amarillo|yellow >
Chic [[qanni]], Yuc kan, Chrt [[kan]] y Chol knkn (todos: d.), etc. El reflejo chicomucelteco
en particular se acerca mucho a pH *kan, cf. tambin Chrt kanir objeto amarillo, parte amarillo|
yellow object, yellow part. Es de notar que por lo dems no se puede reconstruir una voz amarillo
para el proto-huave. Hay que considerar tambin si pMa *qan produjo la fuente de NGAN
dulce|sweet.
Otra posibilidad es una conexin con algo como Chol chnil seres viventes pequeos|small living
things, Chol chn-il chab abeja|bee, Tzo chanul pom, chanul aja pom d., cf. Tzo ajan elote|
corn from the cob, Tzo pom miel, incienso|honey, incense, Tzo chon animal. Dado que Tzo ch <
pMa *k (cf. Tzo chan, Chrt kan, yuc.kan aprender|to learn), se puede reconstruir algo como
*kan- (quizs lo mismo que pMa *ka:n culebra|snake), tambin cerca da pH *kan || AU, HH, TK,
JD:[Sapper 1897, Sapper 1912, Mayers 1966], CW.
Ma B

nimankin abejabee

D Su

/kn/

F Su

/kan/

Ma Su /kn/
Mo Su /kn/

D TA

k n [kn] mielhoney [TA, MS]

F YK

ka [kan] mielhoney

F Ko

ka [kan] miel; jarabe (bebida dulce)honey; jarabe (a sweet drink)

F Ko

ka tyu [kan tun] dulce de ciruelacherry sweet

F YK

mimam ka [mi-mam kan] abejabee

Ma TA k n [kn] miel, abeja, panalhoney, bee, hive


Mo SS kn n P mi- [kn] la abeja (insecto: Apis sp.); miel de abejahoney bee; honey [SS,
HT:20, NT:Mt 3:4]
Mo SS kn adj [kn] dulcesweet
Mo SS kneay n [knay] abejahoneybee [SS:410]
Mo SS xix kn fn [sis kn] abeja chica (Trigona spp.)a kind of stingless bee [SS:411]
Mo SS nekn adj [ne-kn] tiene mielto have honey
Mo SS mikn mbel fn [mi-kn mbel] la miel de avispawasps honey
Mo SS mimm kn fn [mi-mm kn] abejn, abejorro (insecto: Bombus spp.)bumblebee
[SS:410]

KA

158

Mo SS potwit kn cp-nom [pot-wit kn] una abeja grande y amarilla (Bombus sp.)a large
yellow bumblebee [SS:411]
Mo SS anekn adj [a-ne-kn] cubierta de mielhoney-covered
Mo SS neknkneay [ne-kn-kn-ay] se menea, se contonea, se zarandeato wag, to strut,
to wiggle

KAN

igual, del mismo nivel | equal, on par

*kana
D TA

nikan prep [ni-kan] al lado denext to, beside

Mo SS ajkan vi A [a-h-kan] es de la misma edadto be of the same age


Mo SS ajknan vi A [a-h-kan+an] no hay ms, es el nicofor there to be no more, to be
the only one

KAN

equivocarse | to be mistaken

*kana
Los Stairs afirmaron que najkan es arcaico en la habla contempornea de San Mateo, y los
hablantes de Santa Mara tambin recuerdan dicha palabra slo de la habla del pasado.
Vase tambin KAN igual, del mismo nivel|equal, on par.

Ma RN najkan adj [na-h-kan]


Mo SS najkan adj [na-h-kan]

KANCH

reunir; recoger (agua) | to gather, to collect (water)

*kanci- [= Su 195]
Ma B

lakanyeu reunirto gather

Ma B

kan chichi agregarto add, to attach

DR

/akin/ 3 [a-kin] sacar agua poco a poco con cucharn, jcara, etc.to scoop water
gradually

DR

/akani/ 3 [a-kan-i] recoger, reunirto collect; to reunite

D Su

/-kancic/

F Su

/-kancic/

F Su

/kancow/

Ma Su /kancw/

D TA

munkandxien n [mun-kan-i-n munkanin] la junta, la asamblea, la


reuninmeeting, assembly, gathering (of people)

KANCH

159

F YK

kanchiow n [kaniw kaniow] reuninmeeting

F YK

akanchich vt [a-kan-i] ahorra (dinero)to gather together vi.; to save (money)

F KT

akanchich vt [a-kan-i] lo juntato gather vt. [KT:311]

F KT

kanchi- vi [kan-i-] reunirseto gather vi. [KT:311]

Ma RN kanchiem v SI [kan-i-m] reunir: se reuneto meet, to gather together vi.


Ma RN kanchiew ptc SI [kan-i-w] reunidos, recogidosgathered together
Ma RN munkanchien n [mon-kan-i-m] reunin, juntameeting, assembly [RN, VM]
Mo SS akanchich vt A [a-kan-i] lo junta, le reneto join, to gather
Mo SS kanchim vr O [kan-i-m] se rene, se junta, congregato gather, to join, to get
together, to congregate
Mo SS monkanchin n K [mon-kan-i-m] la junta, la asambleameeting, assembly

KANCH

cangrejo | crab

*knc [= Su 194]
Se presume que en SD la constelacin de Las Plyades tiene el nombre del cangrejo. Otra posibilidad
es que deba estar con KANCH reunir: los aztecas conocan a las Plyades como Tianquiztli (el
mercado), por la muchedumbre que antes se formaba en los mercados y su semejanza con las
estrellas de esta constelacin.
Ma B

kinchi, knchi [B, B:28]

DR

/ken/ 4 [kn]

DR

/kn/ [kn] Las PlyadesPleiades

D Su

/knc/

Ma Su /knc/
Mo Su /knc/

D RN

kndx n [kn kn]

D RN

upang kndx [u-pag kn upag kn] teja roja del techored roof tile

F GM

kanch n [kan] la jaibacrab

Ma RN knch n [kn] jaiba, cangrejocrab


Mo SS knch n K* [kn] la jaiba, el cangrejocrab

KANCHAM

KANCHAM

160

remendar | to mend

*kancma(-ya), *kncma, *kincima [cf. Su 196 *kancma(-ya)]


Ma B

akincham

Ma Su /-kincam/
Mo Su /-kancamy/

Ma RN akincham vt A [a-kinam] remienda (p.ej. la ropa)to mend (e.g. clothes)


Ma RN akinchamy vi R [a-kinam-y] remienda su ropato mend ones clothes
Mo SS akancham vt A [a-kanam]
Mo SS akencham, akiencham vt A [a-kenam]
Mo SS akanchamy vr O [a-kanam-y] remienda la ropa (de s mismo)to mend (ones
own clothes)
Mo SS akenchamy vr O [a-kenam-y] remienda la ropa (de s mismo)to mend (ones
own clothes)
Mo SS nekanchamy adj [ne-kanam-y] remendadomended [SS, SH]
Mo SS nekanchamy adj [ne-kenam-y (!)] remendadomended
Mo SS nekenchamy adj [ne-kenam-y] remendadomended

KAND

brazo | upper arm

*na-kanda [= Su 428]
FP

nacanda

Mo P

nacand

DR

/nakan/ [na-kan]

D Su

/nakand/

Mo Su /nakand/

D RN

nakand [na-kand]

F YK

nakan [na-kan] brazo (propiamente dicho, o sea del hombro hasta el codo)upper
arm

Mo SS nakandaran n [na-kand-aan] los msculos del brazoarm muscles


Mo SS minakand owixeran n mi- [mi-na-kand o-wis-ean] los msculos del brazoarm
muscles

KANG

KANG

161

piedra, testculo | stone, testicle

*knga [cf. Su 200 *kanga]


Surez compar KANG piedra, testculo|stone, testicle con pMa *ken cueva|cave. Aunque hay
reflejos del timo mayense con el significado piedra|stone, en efecto se limitan a la rama
qanjobalana, p.ej. Chuj Toj ken, y Qan Jak chen. De estos, slo los de chuj y tojolobal
mantienen la pronunciacin velar que podra haber posibilitado un prstamo en huave. As se
concluye que sera muy difcil establecer una relacin entre KANG y pMa *ken.
Segn GC:359 SMo kang, aunque antes signific testculo|testicle, ha desarrollado hoy en da otra
acepcin, vulva, que aparece en el nombre del pez mikang tar, que se supone significa vulva de
negro, ya que tar hace referencia a las mscaras de negros que se usan en algunas fiestas (TAR).
Sin embargo es de notar que tar puede tambin significar solamente de color negro, o, segn SS,
enmascarado. El pez mikang tar se llama burro en espaol y grunt en ingls; en cuanto a la
especie exacta, segn GC:355 puede ser tres especies: Pomadasys macracanthus (tambin llamado
bacoco, ingl.longspine grunt), Anisotremus dovii Gnther (tambin mojarrn, ingl.
spottedhead sargo; ntese que dovil de GC:355 es un error tipogrfico), o Haemulon
sexfasciatum Gill (tambin mojarra almejera, ingl.greybar grunt) || TK.
DP

cang piedra, rocastone, rock

FP

canga humeax tieaca piedra, rocastone, rock

Ma P

canga piedra, rocastone, rock

Ma B

kang, kan K piedrastone [B, B:50, 52]

Ma B

iyak kang empedrarto pave

Ma B

ndam[ ]kank rocarock, boulder

Mo BB cang [kag] piedrastone


DR

/kag/ 1 [kag] piedrastone

D Su

/kang/

F Su

/kang/

Ma Su /kang/
Mo WW kang mal sentido del pescadoa sense organ of a "sh
Mo RD /k/ piedrastone
Mo RD /mk-m/ anclaanchor
Mo RD /pl-k/ piedrecitapebble
Mo Su /mi-kang ms/ anclaanchor

D MS

yokang n [yo(k)-kag] piedrarock

D RL

yukang n [yu-(k)-kag] piedrarock [RL, TA]

KANG

162

F YK

kang n [kag] [YK, KT:206]

F YK

mikang kuchily [mi-kag kuil] piedra de a"larsharpening stone

F YK

mikang umal [mi-kag u-mal] una piedra blanca en cabeza de peza white stone
inside of the head of a "sh

Ma RN miw kang fn [miwn kag] pez sapo"sh sp.


Ma RN xum kang [sm kag] piedra pmezpumice
Mo GC kang n [kag] vulva, testculovulva, testicle [GC:359]
Mo SS pil kang ? [pil kag] piedrecita, gravillasmall stone, gravel
Mo SS mikang manchik fn [mi-kag manik] el badajo de la campanabell-clapper
Mo SS mikang mx fn [mi-kag ms] el anclaanchor
Mo SS mikang tar fn [mi-kag ta] burro (pez)grunt ("sh, either longspine grunt or
greybar grunt); spotted-head Sargo ("sh) [SS, GC:355]

KANGACH

despertar vt. | to wake up, to rouse from sleep

*kanga-c [= Su 201]
KANGACH debe compararse con SF (YK) ayangach despertar|to wake up con y en vez de k.
Adems, SD (R) /akaguo/ probablemente represente akanguech, que deriva de *akangoc en vez
de *akangac. Por ltimo, es incierto que SD (R) /akag/ acordarse|to recollect deba estar
aqu.
Ma B

-kangech [B:59]

DR

/kango / [kag]

DR

/akag / 3 [a-kang] acordarseto recollect

DR

/akaguo/ 4 [a-kagu] (?)

D Su

/-kangc/

Ma Su /-kangc/

D RN

akangch vt [a-kag-]

Ma RN akangch vt I [a-kag-]

KANTS

KANTS

163

rojo | red

*knca [cf. Su 197, 199 *knca; *kanca]


Sin duda es lo mismo que KANTS chile|chili pepper. El calandria campera (ingl.Altamira
oriole) aparece aqu debido a su color, que vara entre naranja y amarillo.
Segn SS:4 SMo akants pertenece a la clase A de sufijos, pero esto parece un error; AL:45 incluye,
por ej. SMo /lakantsw/ = lakantsw, lo que implica la clase A; los hablantes a los que yo pregunt
tambin concuerdan en que la forma debe ser lakantsw.
DP

necnchi coloradored

FP

nacanx coloradored

Ma P

nacanxi coloradored

Ma B

nakants coloradored, colored

Ma B

kants[ ]piets, kants[ ]piots calandriaoriole [B, B:29]

Mo P

nacans coloradored

Mo St

n-kn-s

DR

/akandz/ [a-kan] hacer rojo, enrojecerto make red

D Su

/kampc/ calandriaoriole

D Su

/-kanc/

F Su

/kanc poc/ calandriaoriole

Ma Su /-kanc/
Ma Su /kanc pc/ calandriaoriole
Mo WW anakants tiombas enrojecerto blush
Mo Su /-knc/
Mo Su /kanc pc/ calandriaoriole

D RN

ikands n [ni-kan nikan]

F GM

kants piots [kan pi pio] calandriaoriole

F GM

akants vi [a-kan] enrojeceto get red [GM, KT:197]

F YK

nakants adj [na-kan] [YK, GM, KT:197]

Ma RN kants piets [kan pi] calandriaoriole


Ma RN nakants n [na-kan]
Ma RN nakants chok fn [na-kan ok] hormiga colorada que picaa type of red stinging
ant
Ma RN nakants kty fn [na-kan kt] pargo o guachinango (pez)

KANTS

164

Mo GC nakants ket fn pargo colorado o rojo (del Pac"co), huachinango (del Pac"co) (pez:
Lutjanus peru); chivo rosado, chivillo, salmonete, barbn (pez: Pseudupeneus
grandisquamis Gill)Paci"c red snapper; bigscale goat"sh [GC:360]
Mo SS kantspits n [kan+pi] la calandria campera (Icterus gularis)Altamira oriole
Mo SS akants vi A [a-kan] rojea, enrojeceto redden, to get red [SS, AL:44]
Mo SS nakants adj [na-kan]

KANTS

chile | chili

*kanca [cf. Su 198 *knca]


Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo kants chile|chili, el estudio fontico de
KE muestra slo un tono alto (H).
DP

cnchi chile, pimientochili, pepper

FP

canx xucapl(?) chile, pimientochili, pepper

Ma P

canx chile, pimientochili, pepper

Mo P

cahans chile, pimientochili, pepper

DR

/akandz/ [a kan]

D Su

/kanc/

F Su

/kanc/

Ma Su /kanc/
Mo Su /kanc/

D MS

kands n [kan kan]

F YK

kants n [kan] [YK, RN, GM]

F YK

kants istian [kan istian] ajo (<chile de los cristianos)garlic [YK, KT:212]

Ma VM kants n [kan]
Mo SS kants n P mi-A [kan] el chile, la salse picante (Capiscum annuum)chili, hot sauce
[SS, RN]
Mo KE knts n [knts]
Mo GC namix kants fn [na-mis kan] el chile (Capiscum annuum)chili [GC:364]
Mo GC nadamdam kants n [na-dam-dam kan] el chile (Capiscum annuum)chili
[GC:364]

KAAW

KAAW

165

enano | dwarf

*karawa
Que la palabra SMo (SS) mikaraw gente de Nicaragua|people of Nicaragua pertenezca realmente a
este timo es muy dudoso; por lo visto es simplemente un prstamo del esp. Nicaragua que por
casualidad se parece fonticamente a karaw enano|dwarf.
Vase tambin KI pedacito|little piece, bit.

Mo SS mikaraw n mi-(A) [mi-kaaw]


Mo SS mikaraw n mi-(A) [mi-kaaw] gente de Nicaraguapeople of Nicaragua

KATIX

planta con frutita roja | a plant with a small red fruit

*katisi
F YK

katix n [katis]

KATS, KACH

mojado | wet

*kca [= Su 182]
Es notable la alternancia entre [] en SMo, SD nakats mojado|wet y [] en SD (R) /akaii/
mojar|to wet y SMo (WW, SS) akachiich remoja|to soak, to wet. El cambio de [C] en [C]
caracteriza otras relaciones de transitividad e intransitividad (p.ej. SMo atn [atn] pide|ask for
vs. ajtan [ahtan] est pedido|is requested SS:333), pero no es comn que la forma transitiva tenga
tambin el sufijo causativador [i] adems del cambio de [C] [C]. Sin embargo, la presencia de
akachiich tanto en SD como en SMo implica que la formacin es bastante antigua.
Por otro lado, si este patrn efectivamente no representa un arcasmo, la irregularidad puede dar
indicio de un prstamo. Una fuente posible se presenta en zpIst rugadxe [u-gae] mojar|to (cause
to be) wet o zpCtn [nga] mojarse|to become wet con [, ] vs. zpCh [laa] d. o zpCu [tegaz]
mojar|to (cause to be) wet con dentales [, z]. Se puede especular que una variacin entre los dos
tipos de consonante en el fin de la raz huave podra haber resultado de una competencia de varias
fuentes zapotecanas del prstamo || MF, VP.
Ma B

ikachihchi mojar, remojarto soak, to wet

DR

/nakats/ [na-ka]

DR

/akaii/ 3 [a-kai-] mojarto wet

D Su

/-kac/

F Su

/-kac/

Ma Su /-kac/
Mo WW akachiich remojato soak, to wet
Mo WW nakats

KATS, KACH

166

Mo Su /-kc/

D MS

nakats [na-ka]

F YK

akats vi [a-ka] se mojato get wet [YK, KT:197]

F YK

nakats adj [na-ka] [YK, KT:197, GM]

F KT

akatsajch vt [a-ka-ah] mojar (algo)to wet, to make something wet vt. [KT:311]

Ma RN nakats adj [na-ka] mojado, hmedowet, humid [RN, VM]


Mo SS nakats adj [na-ka] mojado, frescowet, cool
Mo SS akachiich vt I [a-ka-i:] lo remojato soak, to wet

KATY

pez, pescado | fish [RN]

*kat [= Su 204]
Belmar compar KATY pez, pescado|fish con Tzo choy d. y Surez reiter esta hiptesis,
comparando KATY con el timo de dicha palabra, o sea pMa *kay. Por otro lado, es de notar que en
TK se propone que la proto-forma original fuera *kar, de la cual kay deriv en ciertos idiomas (como
yucateco y jakalteko), y luego se difundi en la zona de la rama oriental. Sea como fuera, la cuestin
importante es cmo explicar la *t al final de la raz huave; no pudo haber sido prestado de una
palabra que terminaba en *y o en *r. Sin embargo, dado que a partir de pMa *kar se desarroll en
qatok el reflejo kach, con una oclusiva [] ms cercana a pH *t, no se puede descartar la
posibilidad, por improbable que sea, de una conexin entre KATY y el timo mayense.
Adems, no es impensable una influencia de TtnS TtnX skti = [sk:ti], TtnN sk:ti [sk:ti]
pescado|fish donde s aparece la [t], aunque la calidad de la vocal [i] no concuerda con pH *a.
Tal vez lo ms prometedor sea la hiptesis de una conexin con ChO du [adu] pescado| fish, que
tiene un alomorfo gad [gdu] que se ve en, p.ej. agad el pez pequeo del ro|the minnow,
deweda gad lo pescar|he will fish it, gal-lisa gad un tipo de pez, la trucha|a type of fish, the
trout (cf.esp. lisa).
(Se puede apreciar que aunque Radin escribi /kuot/ en su ltima lista de palabras, en sus notas de
campo haba escrito /kt/, lo que muestra que /kuot/ es un error.) || B:16, Su:166, HA, RB, TT.
DP

quet pez"sh

FP

cti pez"sh

Ma P

kuet pez, bobo, pescado"sh

Ma B

kit, kit K pescado"sh [B, B:31]

Mo P

cat pez"sh

Mo P

mi ct lam bagrecat"sh

DR

/kt/ [kt]

DR

/kuot/ (sic) [kt]

D Su

/kt/

KATY
F Su

167

/kat/

Ma Su /kk / (sic)
Mo WW kt
Mo Su /k:t/

D RN

kty n [kt] [RN, MS]

D RN

mikty ndios [mi-kt ndios] rodaballo (pescado)spottail #ounder (type of #at"sh)

D MS

uwix kty [u-wis kt] aleta"n (of a "sh)

F YK

katy n [kat] [YK, RN, KT:29, 206]

Ma RN kty n [kt]
Mo SS ket n P mi-(E) [kt] [SS, NT:Mk 6:41, Jn 21:9]

KAW

guacamayo | military macaw [RN]

*kwa [= Su 205]

mixe

Probablemente KAW guacamayo|macaw se relacione con mTot [kvu] d. < pMxO *kawV ||
SC, SW.
Ma Su /kaw/
Mo Su /kw/

Mo SS kaw n K* [kaw] el guacamayo militar (ave: Ara militaris)military macaw


Mo KE kw n [kw]

KAWAK

chicozapote | sapodilla [RN]

*kawaka [= Su 208]

mixe-zoqueano

KAWAK mamey zapote, chicozapote|mamey sapote, sapodilla es sin duda un prstamo de una
fuente mixezoqueana. Wichmann reconstruye pMx *kawak zapote colorado|marmalade fruit,
que produjo reflejos en todas partes de la zona mixeana, p.ej. mOlu [kuykavakuy] zapote
mamey|mamey sapote, mSay [kuy gwak]d., mSay [kwak] pltano|banana, y mCh [ka:uk]
y mTot [kp kaahk] mamey. Adems el timo mixeano se encuentra (como prstamo?) en
zoChMg [kawak] mamey (dato no mencionado en SW). Por eso no se puede determinar la fuente
exacta de la voz huave.
SF (Su) /unc kawak/ mamey|mamey sapote, que Surez marc con (?), probablemente contenga
el reflejo de ONTS en la acepcin de fluido de un cuerpo, en este caso la savia del rbol que se usa
para fabricar chicle (NTSAJ chicle|gum) || SW, HJ, CO, LC, CJ, SC.
Ma B

kawak, -euf sha- mameymamey [B:32]

DR

/kawak/ 1 [kawak]

D Su

/kawak/ mamey (?)mamey sapote (?)

KAWAK
D Su

/naic kawak/ chicozapote (?)sapodilla (?)

F Su

/kawak/

F Su

/unc kawak/ (?) mameymamey sapote

168

Ma Su /kawak/
Ma Su /nnc kawak/ mameymamey sapote
Mo Su /kawak/
Mo Su /nnc kawak/ mameymamey sapote

D TA

kawak n [kawak]

F YK

kawak n [kawak] mamey, chicozapotesapodilla [YK, KT:33]

F YK

us kawak [us kawak]

Ma TA kawak n [kawak]
Mo SS kawak n K* [kawak] el chicozapote (rbol, fruta: Manilkara zapota, antes conocido
como Achras sapota L.)sapodilla
Mo KE kwk n [kwk]
Mo SS nnch kawak n [nn kawak] mamey (rbol y fruta)mamey sapote (tree and fruit)

KAWAK

sur | south

*kawaka, *kahwaka [cf. Su 207 *kawa-ka]


Dado que /h+w/ produce SF //, KT:33 sostiene que SF kafak el sur|south deriva de /kah-wak/,
forma que as muestra una conexin con /kah-lay/ kajlay el norte|north (KALAY d.). Es de
notar que falta la /h/ en ambas palabras en SMo kawak, kalay.
F Su

/kaak/

Mo WW tileaj teat kawak Santiago AstataSantiago Astata


Mo Su /kawak/

F YK

(ta)kafak [(ta-)kaak ( kah-wak)] (?) el sur, el lado sursouth, the south side
[YK, KT:33, 236, GM]

Ma RN kewak n [kewak] sur, rumbo el sursouth, southern direction


Mo SS kawak n [kawk]
Mo KE kwk n [kwk]
Mo SS Kawak Ndek [kawak ndek] Laguna Quirio (laguna al sur de San Mateo, pegada al
pueblo)Laguna Quirio (a lagoon south of San Mateo del Mar, attached to the town)
Mo SS Teleaj Teat Kawak pn [te-lah tat kawak] Santiago Astata, OaxacaSantiago
Astata, Oaxaca

KAWAX

KAWAX

169

arriba | up, upward

*ka(h)-was [cf. Su 209 *kawas]


KAWAX se debe segmentar KA (el tema pronominal) ms WAX en(cima); cuando|(up)on;
when. SF kafax < *kahawasi muestra ms claramente una parte pronominal [kah].
Las formas SMa kewx ~ tyewx muestran un cambio en proceso donde [ki, ke] se vuelven en [ti,
te]. Este cambio parece espordico: no afecta la pronunciacin de todos los hablantes ni ocurre en
todos los contextos fonolgicos, pero se puede encontrar al menos la sustitucin de tyewx, tyej,
atiejp, tier, ijtiew y tyetiem poj por kewx, kyej, akiejp, kier, ijkiew y tyekiem poj (arriba|up,
upward, ese|that, acompaa, con|to accompany, with, vte, go! dos|two y arco iris|
rainbow).
Ma B

kiawesh arriba, encimaup, upward, upon [B, B:50]

Mo BB cawesh [kaw]
D Su

/kaws/

F Su

/kaas/

Ma Su /kews/
Mo WW kawx
Mo Su /kaws/

D RN

kawx [kaws]

F KT

kafax [kah-was kaas] [KT:33, GM]

Ma RN kewx, tyewx adv [ke-ws, te-ws] [RN, VM]


Mo SS kawx adv [ka-ws]

KAWAY
*kawya

caballo | horse

espaol

KAWAY es un prstamo antiguo del esp. caballo, como seal RD.


DP

cahuey

FP

cahuay

Ma P

cahu

Ma B

kawei acmiladraft mule

Ma B

ninit kawei pesebremanger

Ma B

mi undeati umal cawey crinhorse-hair, horses mane

Mo P

cahuey

D RT

/kavoy/ [kawy] [RT:9]

KAWAY

170

Mo WW kawy
Mo RD /kwy/

D MS

kawy [kawy]

F YK

kaway n [kaway] [YK, RN, GM, KT:94]

Ma RN kawy n [kawy]
Ma RN aa kawy ukwaj nadam ndyuk n [nana kawy u-kah n-a-dam ndk]
hipocampo, caballito del marseahorse
Mo SS kawy n P mi- [kawy] [SS, AL:113, NT:Rev 19:18]
Mo SS nine kawy fn [nine kawy] el potrocolt or "lly (young horse)

KAX
*ks

bal, cajn | trunk, box

espaol colonial

KAX bal, cajn|trunk, box es un prstamo de esp. caja o cajn; cf. zoR [kaha] d. Hay muchos
ejemplos de la interpretacin fonolgica de esp.colonial j como [s] = x debido a la pronunciacin de
esp. j como [] en el siglo XVI (Vase tambin TIXE). Como mostr NN respecto a algunos
prstamos tal como el de esp. jabn, la fuente ms prmixa de un prstamo puede ser otro idioma
indgena (como el nhuatl), cuyos hablantes estuvieron en contacto con los espaoles temprano en el
perodo colonial. Entonces la correspondencia esp. j = huave [s] no exige necesariamente que los
huaves ya estuvieran en contacto con los espaoles cuando esp. j todava se pronunciaba []. (Sin
embargo es notable que RD:108 no analiz /kY/ como prstamo, pero la tom explcitamente como
vocablo nativo en contraste con /mbw/ bal|trunk.) || HH.
Mo RD /k/ cestahamper

Ma RN kx n [ks] baltrunk
Mo SS kx n mi-(E) [ks]

KAY

KAY

171

enojado; veneno | angry; venom

*kaya [cf. Su 256 *hkaya; *kay]

mayense occidental

Radin compar KAY enojado; veneno|angry; venom con reflejos de pMxO *ehk ~ ek enojarse|
to get angry, y Surez reiter la hiptesis con referencia a mTot [kh] enojar|to anger, a lo cual
se pueden aadir, p.ej.mCtn [ehk ~ ek] enojarse|to get angry, mSJP [ehk ~ ek] d. A primera
vista la comparacin parece muy prometedora (Surez la consider como probable).
Por otro lado, esta hiptesis depende de la idea de que en pH *kaya la parte *-ya deriv del sufijo
reflexivo, pero al nivel sincrnico al menos, tal anlisis morfolgico es imposible ya que SMo ajky
pertenece a la clase inflexional E, a diferencia de los verbos reflexivos, todos los cuales pertenecen a
la clase O. Adems, ningn dato sugiere que *-ya haya sido separado de *ka- en ningn momento
histrico: las dos partes estn siempre juntas.
En resumen, a pesar de una semejanza considerable entre pH *kaya y pMxO e(h)k, una conexin
histrica entre los dos timos no se puede evidenciar.
Una comparacin mucho ms prometedora sera con Chlt kaye caye reir|to squabble, to
quarrel, Yuc kayah reir de palabra|to quarrel verbally, Jak [[kai]] pelear|to fight. Es de notar
que dos de los datos histricos en huave sealan acepciones tratndose del pleito verbal, siendo as
muy cerca de las mayenses, o sea SMa (B) nahki-as-an cuestionamos|we challenged (what
someone said) y SD (R) /ahk, -yio/ enojarse; regaar; contestar con audacia|to get angry; to
scold; to answer with bravado.
En resumen, un prstamo de KAY a partir de una fuente mayense parece muy probable || PR, SW,
Su:164, BS, RLH: 344, JD:[La Farge & Byers 1931].
Ma B

ahki, ts-ahkei; nahki-as-an enojarse; mohina; cuestionar (cuestionamos)to get


angry; annoyance; to challenge (what someone says)

Ma B

miki ponzoapoison

Ma B

munki, muin ki pleito, riadispute, quarrel, "ght

Ma B

laihkii berrinchetemper tantrum

Ma B

ahki mahau shiki envidiarto be jealous of

DR

/ahk, -yio/ 4 [a-h-ky] enojarse; regaar; contestar con audaciato get angry; to
scold; to answer with bravado

F Su

/ahkay/ enojadoangry

Ma Su /-hky/ enojadoangry
Ma Su /mi-ky/ venenovenom
Mo WW aky venenosidadvenomousness
Mo Su /-hky/ enojadoangry

F YK

ajkay vi [a-h-kay] se enoja, estar enojadoto get angry [YK, GM, KT:248]

Ma RN ajky (matiejp ~ makiejp ) v Y [a-h-ky (m-a-tihp, m-a-kihp)] enojar: se enoja


(con )to get angry (at )

KAY

172

Ma RN najky adj [n-a-h-kl] enojadoangry


Ma RN jch majky fv-sub [-h m-a-h-ky] provocar a alguiento provoke (someone)
Ma RN ajky majaw xik [a-h-ky m-a-haw sik] enemigo: mi enemigomy enemy
Mo SS aky vt (E) [a-ky] le da asco; aburreto nauseate; to bore
Mo SS monky n K [mon-ky] el pleitodispute [SS, NT:Lk 18:3]
Mo SS ajky vi E [a-h-ky] se enoja, se encela, se indignaget angry, become jealous,
become indignant
Mo SS najky adj [na-h-ky] enojadoangry
Mo SS ch majky vt [: ma-h-ky] lo hace enojar, lo ofendeto anger, to o%end
Mo SS miky olik ndik fn [mi-ky o-lk ndik] el veneno de vborasnake venom
Mo SS ajmbok miky fv (-imp?) [a-h-mbok mi-ky] huele desagradable (no bien de"nido)
to smell disagreeable (not well de"ned)
Mo SS ajky majaw fv-sub [a-h-ky m-a-haw] lo odiato hate
Mo SS najmbok miky n [n-a-h-mbok mi-ky] mal olor, olor ranciobad smell, rancid
odor

KAY

salina | salty lowland

*kya [= Su 210]
DR

/ky, -yo/ 4 [ky] playabeach, shore

D Su

/ky/

F Su

/kay/

Ma Su /ti ky/
Mo Su /ky/

D MS

ky [ky] playabeach

Mo SS ky n K* [ky] la salina, lugar bajo donde la tierra contiene salsalt evaporation


pond, salty lowland

KE-

se; all | that (one); there

*ki- / *ke- [cf. Su 215 *keke]


Vase KI- / KE-

KECH

KECH

173

legaa | rheum, sleepydust, eye secretions

*kce [= Su 212]
Vase tambin KYATS muy sucio|very dirty.
DR

/ke/ 3 [ke]

DR

/akeke/ 3 [a-ke-ke] encenagado, lluvioso, mojadoto be slushy

Mo Su /kac/

Ma RN kyech n [ke] [RN, VM]


Mo SS akiachkiach vt E [a-ka-ka] lo desmorona, lo despedazato spoil, to tear up
Mo SS kiach oniigueran cp-nom mi- [ka o-ni:g-aan] [SS, RN]
Mo SS akiachkiachay vr O [a-ka-ka-ay] se hace pedazos, se desmorona, se astillato
go to pieces, to decay, to chip
Mo SS ankakiachkiach vi (E) [ank-a-ka-ka] hay mucha basurathere is a lot of trash
Mo SS nekiachkiachay adj [ne-ka-ka-ay] cosas despedazadasthings that are torn up

KEJ

sangre | blood

*khe [= Su 214]
Belmar (se repite en Su:166) afirm una conexin entre KEJsangre|blood y pMa *kik d. a pesar
de que no se explica la diferencia en la vocal, ni la ausencia de un reflejo en huave de la *k final de
la raz mayense.
La forma de SMo kej es irregular dado que de *khe se espera [kah], cf.SMo kiaj ese|that.
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /keh/ hijo|son, el estudio fontico de
KE muestra slo un tono alto (H) kij. || B:14, TK.
DP

quj

FP

queg

Ma P

guiege

Ma B

ki, kie [B, B:16]

Ma B

auki desangrar, sangrar, ensangrentarto bleed, to stain with blood

Mo P

quieje

DR

/keh/ [keh]

DR

/h mi-ke/ [-h mi-keh] sangrarto bleed

D Su

/keh/

F Su

/keh/

KEJ

174

Ma Su /keh/
Mo WW kiej
Mo Su /keh/

D MS

kej n [keh]

F YK

kej n [keh] [YK, RN, GM]

Ma RN kyej n [keh]
Mo SS kiej n mi- [keh]
Mo KE kij n [kh]

KEJCH

ensear | to teach

*kehce [cf. Su 213 *ke:ce]


Ma B

akiech

Ma B

tsantukieichei aprenderto learn

Ma B

tsantukieichei (?) aprenderto learn

Mo P

aquiechey andac namis gorjear (lit. aprende hablar chico)to begin making sounds
in the throat, to begin talking (child)

DR

/akehe/ [a-keh]

DR

/akehe-ey, -ayo/ 2 [a-keh-ey] comprender, entender; aprenderto understand; to


learn

F Su

/-ke:c/

Ma Su /-ke:c/
Mo WW akiiach

D TA

ukejch mungich fn [nu-keh mu(n)-gi] maestro, maestraschoolteacher

D TA

umbiem ukejch [u-mbim nu-keh] salnclassroom

D TA

arang ukejch mungich fv [a-ag nu-keh mu(n)-gi] ser maestro, ser


maestrato be a chooltecaher

F YK

akejch vt [a-keh] [YK, KT:207]

F YK

ukejch n [nu-keh] maestroteacher [YK, KT:207]

F YK

akejch vi [a-keh-e] aprende, estudiato learn, to study [YK, KT:301]

Ma RN akyejch v I [a-keh] ensea (en la escuela)to teach


Ma RN ukyejch n [n-keh] maestroteacher [RN, VM]
Ma RN akyejchey v RE [a-keh-ey] aprende to learn

KEJCH

175

Ma RN amb akyejchey v-sub A-irr [a-m a-keh-ey] ir a la escuelato go to school


Mo SS akiaach vt E [a-ka:] lo ensea, lo instruyeto teach, to instruct
Mo SS nekiaach n P E [ne-ka:] el maestro, el que enseateacher [SS, NT:Mt 23:8]
Mo SS akiaach wx fv-p [a-ka: ws] lo explicato explain
Mo SS akiajchay vr O [a-kah-ay] aprende, estudia; marcha (de los conscriptos que dan
servicio militar)to learn, to study; to mark (of conscripts who give military service)
Mo SS monkiajchay n [mon-kah-ay] los estudiantes, los discpulos, los
conscriptosstudents, disciples, conscripts
Mo SS akiajchay wx fv-p [a-ka:-ay ws] le ensaya, se acostumbra (a)to try out, to
become used to
Mo AL akiajchay wx fv-p [a-kah-ay ws] aprende (una lengua)to learn (a language)
[AL:76]
Mo SS akiaach ombeay nipilan fv [a-ka: o-mbay nipilan] convenceto convince

KEJW, KYAJW

partir en dos pedazos | to split in two

*kehwe, *khwa
Esta raz fue abstraida de una forma del nmero dos *ihkiwa, *ihkewe, unas veces con [h]
colocada dentro de la nueva raz en lugar de antes como en el nmero (p.ej.SMo ijkiaw [ihkaw]
dos vs.SMo akiaaw [akahw] lo parte en dos). As SD akejf deriva de *akehwe (*hw > SD []
= f), pero SMa tiene ajkiew, que deriva de *ahkiwa; SMo akiaaw deriva de *akihwa, o quizs de
*akehwe, con depalatalizacin de la [w] final.
Vase tambin I-, IJ- dos|two.
Mo WW akiaaw quiebrato break
Mo WW akiiw quiebrato break

D RN

akejf vt [a-keh] lo parte en dosto split

D MS

akejw vt [a-kehw] partirto divide, to split vt.

Mo SS akiaaw vt A [a-ka:w]
Mo SS akiiw vt I [a-ki:w] lo parte o quiebra en dos pedazosto split or break into two
pieces

KEK

labio leporino | harelip

*keke
F YK

kek [kek]

F YK

ikek n [ni-kek] persona con labio leporinoperson with a harelip [YK, KT:209]

KEL

KEL
*kele

176

guardar | to guard, to watch over

mayense occidental

El dato SMa (B) kel aguardar es problemtico. La forma fonolgica equivale al reflejo previsto de
KEL guardar|to guard, to watch over < *kele, pero la traduccin aguardar en su acepcin
normal, o sea esperar, permanecer(ingl.wait for, stay) pertenecera mejor a KALY d. Por
un lado, es posible que en ese contexto la traduccin dada por Belmar, aguardar, tenga otra
acepcin (hoy en da arcaica), o sea guardar, mira lo que el otro hace| watch what the other person
does (DRAE). Si es as, sera ms probable que SMa kel pertenezca a KEL. Sin embargo hay que
considerar tambin la posibilidad de que la [e] en lo que Belmar escribi kel represente el principio
del cambio de sonido *aC > *C que ha producido la palabra contempornea SMa akly esperar|
to wait for. Sea como fuera, es claro que en una poca remota KALY y KEL (adems de
KYAL/KAL anillo; recipiente|ring; container) se estaban relacionadas de alguna manera.
Tal vez KEL se relacione con la raz kel ver, mirar|to see, to watch en chol, o bien con Tzo Toj
kel mirar|to look, watch < pMaOcc *kel d. Kaufman compar este timo en su vez a pZo *ken
verlo|to see it || TK, HJG.
Ma B

kel aguardar (viz. guardar (?))to guard (?)

DR

/akiel/ 3 [a-kel] cuidar, protegerto take care of; to guard

KEMB

izquierda (mano) | left (hand)

*kmba, *kembe [= Su 228]

mayense

Vase KYAMB, KEMB

KEN

cargar (en la cintura) | to carry a load (at ones waist)

*kne [= Su 216]
DR

/akien/ [a-ken] llevar una criatura en la caderato carry child on hip

D Su

/-ken/

F Su

/-ken/

Ma Su /-ken/
Mo Su /-kan/

D MS

ake vt [a-ken] cargar en la cintura (p.ej. un nio)to carry at ones waist (e.g. a
child)

F YK

ake vt [a-ken] [YK, KT:147]

Mo SS akian tit fv-p [a-kan tit]

KEND

KEND

177

poner lodo | to cover with mud, to lay down mud

*knde [= Su 217]
DR

/akend/ 3 [a-kend] rellenar de morteroto "ll with mortar

D Su

/-kend/

Mo Su /-kand/

D RN

akend iem chikot [a-ken im ikot]

Ma RN akyed (akye) v I [a-ke] pega (para que algo queda)to make something stick to
something
Ma RN akye chikot (akyendy) fv I [a-ken ikot]
Mo SS akiand vt E [a-kand] lo cubre, lo embarra; se pegato cover, to plaster; to stick, to
cling
Mo SS nekiandeay n [ne-kand-ay] la goma, el pegamento, algo que sirve para
pegargum, paste, glue, anything used to stick things together
Mo SS nikiandeay n [ne-kand-ay, ni-kand-ay] lo goma, el pegamento, algo que sirve
para pegarglue, anything used for sticking things together
Mo SS lakiandeaw pres part [l-a-kand-aw] ya est pegadoto be already stuck

KEP

cortar incisiones | to make incisions

*kepe

mixe de Oaxaca

KEP cortar incisiones|to make incisions es sin duda un prstamo de un reflejo de pMxO *ke:p
cortar con tijeras|to cut with scissors, de donde provienen ejemplos en toda la rama oaxaquea de
mixe, p.ej. mTot [ke:p], mJuq [k:p], y mSJP [kep ~ ke:p]; todos: d. Tal vez haya tambin una
conexin con Chol kep muesga|notch, de etimologa desconocida, quizs de pMa *qep, *qip
quebrar en dos, partir|to break in two, divide (?) || SW, HJG, TK.
DR

D RN

/akep/ 3 [a-kep]
akep vt [a-kep] cortar algo, p. ej. quitar la corteza de madera con machete, hacer
incisionesto cut something, e.g. by removing wood bark with a machete: to make
incisions

Mo FC akepeap a-R| (E) [akepap] hace cortes (sobretodo en la carne de res para salarla y
secarla)to make cuts (especially in beef to salt and dry it) [FC:172]

KER

cerezo | capulin cherry

*kere
D TA

kerr n [ker]

KER

F GM

178

kiar n [kia, ki(y)a ?] cerezacherry

Mo SS kiar n K* [kar] cerezo: una especie de rbol con frutitas negrusca comestibles (rbol
y fruta: Prunus salicifolia) capulin cherry

KEY

nueve | nine

*ke-Hi-(w)
Vase KIY, KEY

KI- / KE-

se; all | that (one); there

*ki- / *ke- [cf. Su 215 *keke]


KI-/KE- se; all|that (one); there sirve como tema y sufijo dectico de espacio. Combina con
YEJ, EJ d. por ejemplo, para crear SD kej ese, esa (demostrativo dbil)|that (weak
demonstrative); there, SMo kiaj ese, esa|that, SMa kej ~ kyej d., todos de pH *ki-ehe (o *keehe). As contrasta con KA-, tema pronominal usado para formar palabras como SMo kam este,
esta|this, SF kas cuntos|how many, SMo ky (< pH *ka-ya) este, esta|this, etc.
La proto-forma *k tambin se usa como sufijo en la derivacin de verbos de lugar y movimiento tal
como *la-k estar; haber| to be (somewhere); for there to be (AL, LAY, LAKY); *ha-k
despertarse, aparecer|to wake up, appear (JAKY); *hana-k ir a traer|to go get (JAN); y
*mb-k cargar|to carry (a load) (MBIK, y cf. MB ir|to go).
SF (Su) /kek/ donde < pH *keke, por lo dems un dato aislado, probablemente represente una
reduplicacin de SF ke dnde?|where?, o bien una compuesta de dicha palabra con la partcula
SF ke que aparece tambin en aj ke se, sa|that one.
Ma B

giehnu adondefrom where

F Su

/kek/ dndewhere

D TA

kej [keh] ese, esa (demostrativo dbil), ahthat (weak demonstrative); there

F KT

ke, kej pron [keh ke(h)] donde dnde? where; where? [KT:235]

F KT

ah ka ke [ah ka (a) ke ah ka ke] ese, esa that (demonstrative0


[KT:229]

F KT

aj ke pron [ah ke] se, sathat, that one (pronominal) [KT:228]

F KT

aj ki pron [ah ki] ste, sta, estothis one (pronominal) [KT:227]

F KT

kej adv [k-eh()] all; entonces (en este momento ya mencionado)there; then (at
that time just mentioned)229232236

F GM

kenday [ke-nday] dondewhere

F YK

mujk [muh-keh muhke] lejosfar

F KT

aj ka kion [ah ka a k-in ah ka kion] aquel, aquella (lejos)that (far)


(demonstrative) [KT:229]

KI- / KE-

179

F KT

ijk [ni-h-ke ( ni-keh)] ningn partenowhere [KT:239]

F KT

tikej adv [ti-k-eh()] allthere [KT:232]

F KT

aj kaw a ke [ah ka-w a k-e] esos, esas (demostrativo)those (demonstrative)


[KT:229]

Ma RN kitant, kitan n [kitan(t)] tanto, muchoa lot, much, so much


Ma RN tyej (~ kej) [teh] ah; ese, esaover there, that (one)
Mo SS kiaj adj, adv [k-ah] ese, esa; entonces; ahthat; so, then; over here
Mo SS kint adv [ki-nt] en la tardeduring the afternoon
Mo SS aag kiaj [a:g k-ah] ese, esathat (determiner used with aag and a noun or
noun phrase)
Mo SS aag kin [a:g k-in] aquel, aquellathat (determiner used with aag and a noun
or noun phrase)
Mo SS alkiaj [al-k-ah] est ahits there
Mo SS atkiaj adv [at-k-ah] as como se, iguallike this one, equal
Mo SS atkiay adv [at-k-ay] as como se, iguallike this one, equal
Mo SS atkin adv [at-k-in] igual a aquel, como aquelequal to that, like that
Mo SS minkiaj, mikiaj adv [min-k-ah, mi-k-ah] lejosfar, far away
Mo SS ikiyan kiaj pron [ik-ay+an k-ah] t mismo, t sloyou yourself, you only
Mo SS ngiajpan kiaj [gah-p+an k-ah] algn da, tarde o tempranosome day, sooner
or later

KICH, NGICH, KUCHUJCH

KICH, NGICH, KUCHUJCH

180

flaco, nio; chico | skinny, child; little

*kici, *ngici; *kcc [cf. Su 218, 251 *kici; *kcYc]

mixe

La relacin fonolgica entre KICH (< pH *kici) y KUCHUJCH (< pH *kchc) no es regular,
incluso si la reduplicacin de la segunda raz fuera eliminada as que se comparen *kici y *kc.
Adems la relacin entre KICH y NGICH (< pH *mo(n)-ngici < *mona-kici) tampoco es regular en
tanto que NGICH se presenta con una [g] que no puede derivar de [n+k] sincrnicamente. Sin
embargo estas races se han confundido de modo que ya no se pueden separar.
Para examinar la historia de las races sera oportuno empezar por considerar en detalle las
acepciones de los datos ms tempranos. Los usos se pueden dividir en tres grupos, cada uno asociado
con una de las races: [1] adjetivo, *kici flaco|skinny, tal como en SMa (B) kitchi, SMa (VM)
ikich y SD (R) /ki/; [2] adjectivo o predicativo estativo, *kcY-(h(c)) chico, pequeo, tal como en
SF (P) cuchuchi, SMa (B) kuchu(h)ch(i), as como en posicin prenominal con *nnc nio y
*nas nia, p.ej. SD (EF) kutxu nx, kutxu nyntx, DMo (Starr) ktchetch nndj, ktchtch
nsh; y finalmente [3]el tema plural del adjetivo sustantivizado, *gici < *mon(a)-kici nios|
children, tal como en SD (P) munguichi, SMa (P) munguixch. (El timo de SD (R) /nai/
objeto muy pequeo|very small object, SD (MS) naich moneda; cambio|coins; change (money) es
incierto, pero es posible que derive por reanlisis de la [k] de *kici como prefijo intensificador [k], si
no proviene de ijch (t) das por el sentido cambio|change (money).)
Se puede apreciar que KICH tena el sentido bsico flaco|skinny mientras que KUCHUJ(CH), el
sentido pequeo. El uso sustantivizado nio|child desarroll a partir de KICH; el patrn ms
antiguo, segn parece, fue el uso de KICH sustantivizado slo en el plural con *mon-, lo que produjo
NGICH. Antes de SMo (WW) kich no se mencion un reflejo de *kici en la acepcin de
nio (singular). Por otro lado, actualmente kich en s slo puede significar nio, al menos en SMo
y SMa (aunque en SMa kich unch es todava ms frecuente); en SMo kich se usa tambin como
plural en el giro namix kich, nimix kich nios|children (MIX pequeo|small). Inversamente
kuch sin reduplicacin ha desarrollado un uso como adjetivo en SD. Adems, todas las variedades
han mantenido el uso de KUCHUJ(CH) como adjetivo.
En cualquier caso, de punto de vista etimolgico hay que considerar KICH y KUCHUJCH por
separado. Por su parte, Surez compar KICH con reflejos de pMxO *kih nia|girl (< pMx
*kiay d.) tal como mTot [ki:] muchacha|girl, mSay[kiy] seorita|girl, young woman. Sin
embargo no hay datos de huave de que la voz en algn momento se limitase a nias especficamente.
Por otro lado hay indicios de otro timo que no aparece en las reconstrucciones de Wichmann (SW).
Especficamente, Surez mencion tambin mSay [ki] muchacho|boy, al cual se pueden aadir
mSay [kiay] varn|male y [kiway] nio. Se desconoce la etimologa de esas palabras
sayultecas, pero es interesante que algunas otras voces, por lo visto relacionadas, aparezcan en la
familia totonaca, o sea TtnS ktz [ka:tsu:] flaco|skinny y TtnN kitz:swa [kts:swa] pequeo y
maduro pero subdesarrollado|small and ripe but underdeveloped, lo que sugiere que la acepcin de
pequeo podra haber sido anterior, mientras que la de nia fue una innovacin mixeana.
An as, la hiptesis de un origen mixeano de KICH no explica de dnde proviene la variante
KUCHUJ(CH), que no tiene ningn anlogo en mixe. Una posibilidad es que derive de TUKUCH,
diminutivo de TOKOTS corto |cut off, bajo el cual vase para ms detalles. Finalmente se
puede notar la posibilidad de una influencia por Chrt chuchu pequeo|small || Su:162, SW, LC,
HA, BT, HK.

KICH, NGICH, KUCHUJCH


D EF

ku txu nx muchachagirl

D EF

ku txu nyntx muchachoboy

DP

munguichi nioschildren

DP

quichjchi pequeosmall

FP

cuchchi pequeosmall

FP

cuchug nxi muchachagirl

FP

cuchuchi cambaj aldeavillage

FP

cuchug[-]unchi muchachoboy

Ma P

cuchch pequeosmall

Ma P

cuch neix nialittle girl

Ma P

munguixch nioschildren

Ma P

cch nunche niolittle boy

Ma B

-kich en#aquecerloto make thin [B:59]

Ma B

kitchi #acothin, skinny

Ma B

kuchuchi, kuchuhchi chico, pequeolittle, small [B:15]

Ma B

-hch micuchuchi, ihch kuchuch; ihch mikuchuchi achicar; angostarto make


smaller; to make narrow [B, B:60]

Ma B

namish[ ]mungich muchachoboy

Mo P

quichu[-]duc lagolake

Mo P

quichichi(?) pequeosmall

Mo P

quichuchi (nalig) naci nialittle girl

Mo P

quichuchi nalig[-]nuschi niolittle boy

Mo St

k-tchetch-nndj muchachoboy

Mo St

k-tchtch-nsh muchachagirl

D RT

/k niuvendj/ [k nn] niolittle boy [RT:10:7]

D RT

/ahk/ [a-h-k] ser pequeoto be small [RT:5]

DR

/ki/ [ki] #acolank

DR

/k/ [ku- (k-)] (?) pequeo, chicosmall

DR

/na-i/ [na-i] un objeto muy pequeoa very small object

D Su

/kuc:c/ chicolittle

F Su

/kocuc/ chicolittle

181

KICH, NGICH, KUCHUJCH


F Su

182

/monangic/ nioschildren

Mo WW kich jvenyouth
Mo WW kicheech pequeosmall
Mo Su /kic, mongic/ nio, nioschild, children
Mo Su /kic:c/ chicolittle

D TA

kuch [ku] chicosmall [TA, MS]

D TA

kuchyujch adj [kuh (kh)] (?) chicosmall

D MS

kuch uendx n [ku nn ku nen] niokid, child

D TA

mongich, mungich n pl [mo(n)-gi, mu(n)-gi] los nioskids, the kids

D MS

naich [na-i] moneda; cambiocoins; change (money)

D TA

arang mungich fv [a-ag mu(n)-gi] ser jovento be young

F YK

kuchujch [kuuh] chico, pequeosmall, little

F YK

kuch kajf [kuu kahw kuu ka] la luna crecientecrescent moon

F KT

kuchu unch [kuu nun] nio pequeolittle boy [KT:264]

F GM

kuchuj unch n P [kuuh nun ] niochild, kid [GM, TA]

F KT

mikich adj pred [mi-ki] delgado (de una persona)thin (person) [KT:204]

F KT

munangich n [mu-na-gi] joven (?) singular o pluralyouth singular or


plural [KT:210]

Ma TA kich n [ki] niochild, kid


Ma RN kuchujch adj [kh] pequeosmall
Ma RN kich unch n [ki nn] niochild, kid
Ma VM ikich adj [ni-ki] #acoskinny
Mo SS kich n, adj P* [ki] el chico, el chamaco, el chiquillo; chico, chamacochild, kid;
little
Mo SS kicheech adj [ki-e:] pequeosmall
Mo SS mongich n pl P* [mo(n)-gi] los chamacos, los chicoschildren, kids
Mo SS nekich adj I [ne-ki] #acothin, skinny [SS, AL:43]
Mo SS namix kich [na-mis ki] los nios, los chamacoschildren, kids
Mo HT nimix kich n P [ni-mis ki] nioschildren [HT:60]
Mo SS lamakich adj [la-ma-ki] ya est #acoto be already skinny
Mo SS mikicheran n mi- [mi-ki-ean] la #aquezathinness, weakness
Mo SS mimongich n, adj mi-(I) [mi-mo(n)-gi] la juventud; est jovenyouth

KICH, NGICH, KUCHUJCH

183

Mo SS miteat monguich fn [mi-tat mo(n)-gi] muchachos nombrados para limpiar los


alrededores de la iglesia catlica durante una semanaboys named to clean the outside
area of the catholic church during the a certain week
Mo SS nekich monandeow [ne-ki mon-a-ndow] enfermedad como tuberculosis, en la
cual la persona baja de peso hasta que se muerea lethal wasting illness like
turberculosis

KICHEJ

traer mal agero | to bring a bad omen

*ki-cehe
KICHEJ traer mal agero|to bring a bad omen probablemente tenga una conexin con CHAK
mala seal|a bad sign (> SD (Su) /acak/ d.).

Mo SS akichaj vt A [a-kiah]

KIEJP

acompaar | to accompany, to be with

*ki-h-p- [cf. Su 231 *k:pa]


KIEJP acompaar|to accompany, to be with probablemente derive de un prefijo dectico KY(< *k-) ms un tema *h-p. Este tema puede derivar en ltima instancia de *p < -PY ir|to go,
que segn parece ha sufrido una depalatalizacin de la consonante final y prefijacin de *-h- por un
proceso de cambio de intransitivo en aplicativo/comitativo. As KIEJP obtendra el significado ir
all con l/ella.
Ma B

akiep, kiep conwith [B:52]

Ma B

-kiep, akiehp llevarto take along, to bring [B, B:59]

Ma B

sakiap sociopartner, group member

DR

/akiap/ 1 [a-kip] conwith

DR

/akiap/ 1 [a-kip] traer (a alguien) consignoto carry animate object

DR

/akierap/ [a-ki-a-p] ser acompaado porto be accompanied by

D Su

/-ke/

F Su

/-ka/

Ma Su /-ka/
Mo WW akiiab
Mo Su /-k:p/

D RN

akiejp A [a-kihp] [RN, RL, TA]

D RN

makiejp prep [m-a-kihp] conwith, along with [RN, TA]

F TA

akiuf prep [a-kihp akiuhp ( akiu)] con (acompaando)with (accompanying)

KIEJP

184

F YK

akiuj(p), akiu [a-kihp akiu(h(p))] trae consigoto bring [YK, KT:58, 235]

F YK

akiup [a-kihp akiup] conwith

F KT

-kiuj n sa- [-kih(p) kiuhp kiuh] amigofriend [KT:216]

F KT

akiu(j) mion, akiujp- mion vt [a-kihp min a-kiuh(p) mion] traer (algo o
alguien)to bring (something or someone) [KT:234]

F KT

akiuj ta (akiujp- ta) vt [a-kihp ta a-kiuh(p) ta] llevar (algo o alguien consigo)
to take (something or someone) [KT:234]

Ma RN akiejp, atiejp v A [a-kihp, a-tihp]


Ma RN matiejp (~ kiejp ~ makiejp) prep [m-a-tihp (kihp, ma-kihp)] con (l, ella)
with, along with (him, her, it)
Ma RN atiejp (~ akiejp) nangox nty fv A [a-tihp na-gos nt, a-kihp na-gos nt]
con"esa (su pecado)to confess (ones sins)
Mo SS akiib vt A [a-ki:b]
Mo SS akiib n P a-A [a-ki:b] el compaerocompanion [SS, NT:Mt 18:28]
Mo SS akiraab vp A [a-kia:b] es juntado (con un hombre o con una mujer)joined (with
a man or woman)
Mo SS akiib nench (~ nx) fv [a-ki:b nen (~ ns)] se casa con muchacho (~
muchacha)to get married to a boy (~ a girl)
Mo SS akiin min, akiin fv-sub [a-ki:n min, a-ki:n] lo trae consigoto bring with
oneself, to bring
Mo SS akiban fv-sub [a-ki:b-an] lo trae consigo, lo traeto bring with oneself, to bring
Mo SS akiib mamb fv-sub [a-ki:b m-amb] lo lleva consigo (cosas animadas)to bring
with oneself (animate things)

KIES

perro | dog

*kis [cf. Su 233 *ks]


FP

quix

F Su

/kus/

F YK

kius n mi- [kis kius] [YK, KT:28, 206, 215, RN, GM]

F GM

ku [ku]

KIJCH

KIJCH

185

pellizcar | to pinch

*kihci [cf. Su 219 *ki:ci]

zapoteco del Istmo

KIJCH pellizcar|to pinch < pH *kihci parece relacionarse con pZp *ki(i)ni apretar|to
press (SZ), de donde provienen p.ej. zpIst guichi [gii] apretado|pressed upon, too tight ||
MF, SZ, VP.
Ma B

akihch, ikihch pellizcar, podar; atizar, atusarto pinch, to prune; to poke (a "re);
to preen

Ma B

ahk[ ]niukihch pellizcoa pinch

DR

/akih/ 3 [a-kih]

Ma Su /-ki:c/

Ma RN akich, akijch v I [a-ki, a-kih]


Mo SS akich vt A [a-ki]

KIL

cotorrita | parakeet

*kli [= Su 220]
KIL cotorrita|parakeet (< pH *kili) parece ser un prstamo de una fuente nhuatl (cf.Nah quilitl
cotorra|parakeet) o, como seal Surez, de una fuente mayense, p.ej. Yuc kili perico de ojos
rojos|redeyed parakeet o, a no ser que sea una onomatopeya, Itz kilkil gaviln alcn|American
sparrowhawk. En TK se cita pMa *kel ~ *tel perico|parakeet, pero los reflejos con [k] en vez de
[] ocurren slo en unas lenguas mayenses orientales, o sea en la rama kicheana. Por ejemplo en
maya occidental y central: Tzo Chuj Mam chel perico; en maya oriental: Kch Zut kel d.
Palabras parecidas aparecen en zoCop [kye] cotorra, perico|parakeet y zoFL kiye perico
frentiblanco, Amazona albifrons|white-fronted Amazon (type of parrot), aunque faltan la [l]de
KIL|| FK, Su:166, JG, HF, TK, HG, EE.
DR

/kil/ [kil] cotorra (ave)parrot (bird)

D Su

/kil/

F Su

/kil/

Ma Su /kil/
Mo Su /kl/

D RN

kily n [kil] guacamayomacaw

F YK

kily n [kil] cotorra; pez cotorrita (Scaridae sp. ?)parrot; parrot "sh (Scaridae
sp. ?) [YK, GM]

Mo SS kil n K* [kil] el perico, periquillo comn (ave: Aratinga canicularis) orangefronted parakeet

KIL

KIL

186

enano (animal) | dwarf (animal)

*kili
KIL enano probablemente se relacione con KIL cotorrita|parakeet dado que sta es un pjaro
pequeo.

D RN

ikily [ni-kil] enanodwarf

Ma RN ikil, kil adj, n [ni-kil, kil] enano (animal o persona), muy chiquitodwarf (animal
or person), very small

KILIET

profundo | deep

*kilit, *kili-it (?)


KILIET profundo|deep probablemente derive como compuesta de *kil(V)- ms IET tierra|
land, earth, a juzgar por la traduccin de SMo (SS) nekilit hondo, profondo (de hoyos en la
tierra)|deep (of holes in the ground). La acepcin el sur|the south de SD (RN) kilyiet se ha
desarrollado porque el mar se ubica al sur del pueblo.
En cuanto al origen de *kil(V), deben compararse los trminos en los datos de Brasseur de
Bourbourg: Duic-guialiat El Mar Inferior|the Lower Sea y Duic-guialo El Mar Superior|the
Upper Sea, nombres para las partes de la gran laguna alrededor de la cual se ubican los pueblos
huaves, lit.el mar sur y el mar norte. Si estos datos son fidedignos, tanto sur como norte
contienen guial-, que probablemente represente [kil] < *kil. An as, las palabras para norte
tienen muchas complicaciones, as que es imposible concluir ms.
Mo BB Duic-guialiat [duik gilit] El Mar InferiorLower Sea

D RN

kiliet n [kilit] el sursouth

Ma RN kiliet adj [kilit] (?)


Mo SS kilit adj [kilit]
Mo SS nekilit adj [ne-kilit] hondo, profundo (de hoyos en la tierra)deep (of holes in
the ground)

KILYAT

KILYAT

187

zapote borracho | yellow sapote (tree)

*kelete, *kili-at (?)


Una relacin entre KILYAT zapote borracho|yellow sapote (tree) y PIXKIL rbol parecido al
nanche|a tree similar to the nance parece muy probable, aunque desafortunadamente no se sabe la
especie exacta del segundo rbol. Si la parte kil se debe segmentar en SMo kiliat, el resto de la
palabra puede derivar de *-yat o *-ete, completamente igual a YATY, YET anona del monte|a
large fruit similar to soursop. En cuanto a PIXKIL, es probable que pix- originariamente signific
amarillo|yellow (debido al color de la fruta) y sea una variante de *pic >PIETS ciruela
amarilla|yellow mombin, en ltima instancia prestado de un reflejo de pMZ *puc(V) amarillo|
yellow || SW.

Mo SS kiliat n K* [kilat()] palo borracho, zapote borracho (rbol: Pouteria zapota o P.


campechiana)yellow sapote (tree)

KIND

fro | cold

*kndi [= Su 221]
DP

quiinde

DP

zonaqundi inviernowinter

FP

naquind

FP

mi tiemp naquinde inviernowinter

Ma P

naquind

Ma B

-hch, nakindi, ihch makindi enfriarloto make (something) cold [B, B:60]

Ma B

nakindi fro, hielocold, ice

Ma B

ahmiek nakindi helar; serenoto freeze; calm, sober

Ma B

nakindi[ ]shikue tener froto feel cold

Mo P

naquind

Mo P

amiec naquind nievesnow

DR

/akind mikwe/ [a-kind mi-ke(h)] tener fro (?)to be cold

D Su

/-kind/

F Su

/-kind/

Ma Su /-kind/
Mo Su /-kind/

D TA

nakindy adj [n-a-kind] [TA, MS]

F YK

naki iow [nakin iw iow] refrescocold drink

KIND

F YK

naki [na-kin]

F Ko

naki iot [na-kin it iot] MxicoMexico

188

Ma VM nakind (naki) adj [na-kind]


Mo SS akind vt (I) [a-kind] lo enfrato chill
Mo SS nakind adj [na-kind] fro; hace frocold; its cold (the weather)
Mo SS nerraar nakind [ne-ra:r na-kind] calofro, escalofrofever and chills, shivers

KINIEK

sal | salt

*kin-ik [cf. Su 229 *knk]

mixe-zoqueano

Segn Surez, KINIEK sal|salt debe compararse con pMZ *ka:na d., de donde provienen p.ej.
zoChMg [kana], y mTotmSay [ka:n], mTap quen, queng todos: sal|salt. Sin embargo, aunque el
parecido es notable, la procedencia de KINIEK tiene que incluir otras influencias.
Tal vez pH *kinik derive de *kn- < *ken de mTap quen ms *ik, que pueda relacionarse con
IJK pinole; moler fino|ground toasted corn; to grind finely (< pH *ihki). La proto-forma *k
tendra que haber derivado de *ihki por el proceso detransitivizador que cambia pH *i en pH * en el
fin del tema verbal; la perdida de la *h de pH *ihki probablemente sea tambin parte de este
proceso. Es notable, en efecto, que Surez inform de un reflejo irregular de IJK en SD /iek/ pinole|
ground toasted corn, que refleja pH *ik directamente. As se reconstruye pH *kn-ik, sal molido|
ground salt.
Es de suponer que la primera slaba muestra una metafona de pMZ *a en pH *i como resultado de
tres procesos: en primer lugar, a juzgar por la e en mTap quen, queng, parece que la vocal ya
estuvo en proceso de cambio al menos en algunas variedades de mixe (actualmente extintas), por eso
se supone que la fuente mixeana fue algo como [ken]. En segundo lugar, el proceso de armona
voclica en el proto-huave asegura que una slaba con *e no se puede anteponer a una con *i, as que
*e tuvo que cambiar a *i. Finalmente, el proceso *e > *i puede haber resultado de una reduccin
voclica en posicin atnica || Su:163, SW, HJ, SC, LC, CS.
DP

kiniec

FP

quinieaca

Ma P

quiniegk

Ma B

kiniek

Ma B

ayak iniek salarto salt

Mo P

quiniec

D Su

/kink/

F Su

/kinok/

Ma Su /kink/
Mo Su /kink/

KINIEK

D RN

kiiek n [kinik] [RN, MS]

F Ko

ki(i)ok [kinik kiniok]

189

Ma RN kiiek n [kinik]
Ma RN miyow kiiek fn [mi-yow kinik] agua salada, agua con salsalty water, water
with salt
Mo SS kinik n [kinik]

KI

pedacito | little piece, a bit

*kiriwi [cf. Su 232 *kriwi]


Junto con los derivativos en [iw] como SD kiriw pedazo|piece, SMo kiriw poco; algo de|little, a
little bit of y SMa kiriw pedacito|little piece hay formas aumentativas SMa kerew pedazo|piece,
SD kerrew d., SMo (WW) kere pita d. As presenta un caso poco comn en que hay un par
diminutivo-aumentativo distingido por una alternancia [e ~ i] (probablemente porque se trata en
ambos casos de objetos pequeos o cantidades mnimas). Otra forma aumentativa con la vocal [a]
aparece segn parece en KAAW enano|dwarf.
FP

niquirquiriu(?) cortezabark

Ma B

nikiriu astillachip, splinter

DR

/keriowan/ [keiw()+an] un poquitoa little bit

DR

/kerov/ 2 [ke-w] (?) un pedazopiece

D Su

/kiriw/

F Su

/kiriw/

Ma Su /kiriw/
Mo WW kere pita un pedazoa piece

D MS

kerrew [kerew] pedazopiece

D MS

kiriw [kiiw] pedazopiece

F KT

kiriu n [kiiw] un poco, pedacitossmall quantity, small pieces [KT: 209]

F YK

ikikiriu n [ni-ki-kiiw] pedacitossmall pieces [YK, KT:209]

Ma RN kerew n [keew] pedazoa bit, a piece (of something)


Ma RN kiripit n [kiipit] pedacito an ms pequeo que kiriwa tiny bit, a tiny piece (of
something)
Ma RN kiriw n K [kiiw]
Ma RN akojch kekiriw fv I [a-koh k-kiiw] corta algo en tajas o pedazosto cut into
slices or pieces
Mo SS kiripite n [kii-pite] poquitoa little bit

KI

190

Mo SS kiriw adv, n K [ki-iw] poco (adv.); algo denot much (adv); some (of something)
[SS, NT:1Cor 12:14]
Mo SS noik kiriw fn [nok ki-iw] una mitadone half
Mo SS alkiripite [al-kii-pite] ya mero, otro pocoalmost, just a little more
Mo SS alkiriw n [al-ki-iw] por poco, otro poconearly; another little bit
Mo SS nikiriw adj [ni-ki-iw] pedazospieces
Mo SS nikirkiriw adj [ni-ki-ki-iw] por pedazosin pieces

KIT

gallina | chicken, hen

*kti [= Su 222]

zapoteco

Con mucha probabilidad KIT gallina|chicken, hen sea un prstamo de una fuente zapotecana,
cf.pZp *gidi d. (MF), de donde provienen zpVal [gid], zpCu [n-gi:d], y zpCtn [n-gid]. Es de
notar que no hay ningn reflejo del timo en zapotec del Istmo, donde la palabra para gallina es
bere [bee]. El timo zapotecano aparece tambin en ChO idi gallo|rooster || MF, VP, TT.
D RT

/kit/ [kit] [RT:9:99]

Mo Su /kt/

D TA

kity n P [kit] [TA, MS]

Mo SS kit n K mi-I [kit] gallina (ave: Gallus gallus)chicken, hen [SS, RN]
Mo SS nine kit fn [nine kit] pollitochick
Mo SS omb kit fn [omb kit] huevo de pollochicken egg
Mo SS mikit peat fn [mi-kit pat] gallineta de cinaga (ave: Porzana carolina)sora (rail
or crake) (bird) [SS:414]
Mo SS naliw kit [na-liw kit] el pollito (ave)chick, baby chicken
Mo SS ombim kit cp-nom [o-mbim kit] el gallinerochicken coop, chicken house
Mo SS omeaats omb kit [o-ma: omb kit] la yema del huevo de gallinayolk (of a
chicken egg)

KIX

disentera | dysentery

*kisi-kisi

mayense

Parece probable una conexin entre KIX disentera|dysentery y pMa *ki:s pedo|fart > Itz Mop
kis d. Tal vez tambin se relacione la raz kis- rancio, podrido|spoiled, rotten en chol, de donde
derivan kis rancio (aceite o carne)|spoiled (meat), rancid (oil) y kis-gelul = kis weell carne
mala, piltrafa|rotten meat, scraps of food (datos histricos, cf.contemporneo Chol kis, adverbio
que se relaciona con el olor de pescado)|| TK, HJG, AU.

Ma RN axom uw kixkix A [a-som nw kis-kis] tiene disenterahe has dysentery

KIX

191

Mo MT nekixkix n
Mo SS nekixkix n K* [ne-kis-kis]

KIX

sien | temple (body part)

*kisi
DR

D MS

KIX

/timiki / [ti-mi-kis]
kix n [kisl]

mixe (etnia) | Mixe (ethnic group)

*kisi
Tal vez KIX mixe|Mixe sea una truncacin de KIXTYAN catrn|elegant dresser, gentleman a
travs la acepcin extranjero del segundo timo.

D MS

kix [kis]

KIXTAN

grilla, higuerilla | castor oil plant

*kisi-tana, kihi-tana (?) [cf. Su 226 *khtana]


Surez tradujo SMa /kihtan/ < KIXTAN como griya (rbol) (tambin escrito grilla), palabra que
en la zona huave es el nombre comn de Ricinus communis (ingl.castor oil plant), conocido
generalmente como higuerilla. De las semillas de esta planta se produce aceite de ricino, purgante
que a veces produce diarrea severa. Por eso parece muy probable una relacin entre este timo y
KIX desentera|dysentery adems de una reconstruccin *kisi-tana (> SMa (RN) kixtan) en
vez de *kihi-tana, que exige la forma /kihtan/ sealada por Surez.
Dado que KIX probablemente se relacione con un reflejo de pMa *ki:s pedo|fart, o de Chol kisrancio, podrido|spoiled, rotten, sera lgio de buscar un origen mayense tambin para el segundo
morfema *-tana de *kisi-tana. Una posibilidad se presenta en Chol tani moco|snot (de
ta mierda|excrement y ni nariz|nose). Ms all de la familia mayense se pueden tambin
conisderar como fuentes posibles mSay tn excremento|excrement o mOlu tni d. ||HJG, LC,
CO.
Ma Su /kihtan/

Ma RN gixtan, kixtan n [gistan, kistan]

KIXTYAN

KIXTYAN
*(kitiano)

192

catrn | elegant dresser, gentleman

nhuatl < espaol colonial

KIXTYAN aparece slo en la palabra SMo kichtean el catrn|elegant dresser, gentleman. Segn
SS, cuando los huaves se encontraron con extranjeros por primera vez, los extranjeros les parecan
muy bien vestidos como catrines, lo que explica la traduccin gente civilizada de los Warkentin
(cf.TtnP [lu:wa:n, li:pantalu:n] gente de pantaln, los que ya usan pantaln, o sea, los mexicanos,
los que no son totonacos). A juzgar por SMo (WW) kixtean, la [s], en lugar de la [] de la
pronunciacin actual, muestra la forma ms antigua.
Sea como fuera, KIXTYAN es sin duda un prstamo de Nah quixtiano (< esp. cristiano), trmino
tpicamente no aplicado a los cristianos sino especficamente a los europeos. Es notable que en el
espaol rural de Chile, por ejemplo, se encuentre el mismo uso de cristiano para decir extranjero.
En otras lenguas como el chol, la palabra adquiere un significado general para ser humano, persona|
human being, person, cf. Chol [[kitanu]]. Se aprecia tambin que esp. crisitiano se usa con este
sentido en los pueblos huaves en la habla de ciertos ancianos.
SMo mipalom kichtean pichn de las rocas|pigeon es una especie introducida en el Nuevo Mundo
por europeanos as que se llama la paloma kichtean || AA, ON, JD:[Attinasi 1973].
Mo WW kixtean gente civilizadacivilized people

F KT

kants istian [kan isten kan istan] ojo (< chile de los cristianos)garlic (<
chili of the Christians) [KT:212]

Mo SS kichtean n [ki-tan]
Mo SS mipalom kichtean fn [mi-palom kitan] pichn de las rocas, paloma de Castilla
(ave: Columba livia)pigeon, blue rock dove [SS:413]

KIY

tardar(se) | to delay

*kiyi [= Su 223]
Ma B

niuk tardelate [B:50]

Ma B

tierki atrasarseto lag behind, be late

Ma B

shou la muki retardarto delay

Mo P

quinat tardeafternoon, evening (?)

DR

/aki-y, -yia/ 3 [a-kiy]

D Su

/akiy/

Mo Su /-kiy/

F YK

ak vi [a-ki] [YK, KT:191, 248]

Ma RN ukiy adj [nu-kiy] tardo, de retrasolate (in arriving or starting), delayed


Mo SS akiy vi A [a-kiy] demora, dilata, tardato delay, to tarry

KIY

193

Mo SS nekiy adv [ne-kiy] tarda, dilata (de retraso)delayed


Mo SS akiyaats vt E [a-kiy-a:] lo retarda, lo atrasato retard, to delay

KIY, KEY

nueve | nine

*ke-Hi-(w)
Aunque las palabras para nueve|nine muestran mucha variacin, se puede reconstruir una protoforma *ke-Hi- de donde las formas provienen sin complicaciones. SD (R) /ihkey/, probablemente
[ihkey(h)], muestra el desarrollo ms claro de *-h-ke-Hi-w > *-hke(y)ih > *-hkeyh > *-hkey
(h), mientras que SMa (B) akiyuuh parece haber sufrido un cambio de *e > *i en posicin atnica
as que *-keyh > *keyuh > *kiyuh, y de ah SMo (Su) /ohkiyeh/ evoluciona para el cambio de * >
e que ocurre en este dialecto. La otra forma dada por Belmar para SF, o sea ahkiei, puede
representar slo *-h-ke-Hi > *-hkey > [-hkey], sin el sufijo de pluralidad; un reflejo de la misma
proto-forma aparece en SF (B) gahpukiei diecinueve|nineteen.
Falta una explicacin para la forma SD (TA) ojkiyej, que no es el resultado previsto (probablemente
deba ser ojkeyuj o ajkeyuj, que continuara SD (R) /-hkey/); tal vez se trata de una influencia del
dialecto de San Mateo, donde ojkiyej es la forma actual as como el resultado regular de cambio de
sonido.
DP

ujque

FP

aquihuf

Ma B/Suahkiyuh
Ma B

akiyuuh, ahkiei [B:43]

Ma B

gahpuhkiei diecinuevenineteen [B:44]

Mo JS

axqueye [ahkeyew]

Mo BB ohky [ohky(w)]
Mo BB agafp-oki [agahp oikiye(y)] diez-y-nuevenineteen
Mo P

oquill

Mo St

-k-y

DR

/ihkeyh/ [ihk-ey-h] (?)

DR

/kahpikey/ [kahp-ik-ey-(h)] (?) diecinuevenineteen

Mo Su /ohkiyeh/

D TA

ojkiyej num [o-hkiy-eh]

Ma RN ajkiyuj num [a-hkiy-h]


Ma RN gajpokiyuj num [gahp-o-kiy-uh] diez-y-nuevenineteen
Mo SS ojkiyej num [o-hkiy-eh]

KO-

KO-

194

qu; tema pronominal | what; pronominal base

*ka, *ko Vase KWA, KO-

KOCH
*koc

rasguar | to scratch
mayense

KOCH rasguar|to scratch probablemente se relacione con Chol koch picar con pedazo de vidrio
para sacar sangre; inyectar; picar|to pierce with a splinter of glass in order to draw blood; to inject;
to prick. En el chol contemporneo se encuentra koch, un adverbio que se relaciona con
instrumentos delgados. Se puede comparar tambin Huas [[kotziyal]] rascar|to scratch vt. La
conexin semntica de la voz chol resulta ms clara teniendo en cuenta la gama completa de
acepciones de KOCH, p.ej. en SMa (B) -koch desollar, rapar, carcomer, araar|to flay, to skin; to
shave, to crop short; to eat away at; to scratch y en SMo kocharit tipo de rbol espinoso|a type of
thorny tree|| HJG, AU, JD:[Larsen 1955].
Ma B

-koch, akochi, akoch, ikoch desollar, rapar, carcomer, araarto #ay, to skin; to
shave, to crop short; to eat away at; to scratch [B, B:58]

DR

/akoo/ [a-ku] rasguar con los dedosto scratch with "ngers

D RN

akuoch [a-ku akuo] rasgua, araarto scratch [RN, MS]

F YK

akoch [a-ko] [YK, GM, KT:147]

F YK

koskots [ko-ko-o-w kos-ko-o ?] abrojo (espina)burr, thorn

Ma RN akoch v I [a-ko]
Mo SS akoch vt E [a-ko] lo araa, lo rasguato scratch
Mo SS kocharit n K* [ko-ait] un rbol espinosoa type of prickly or thorny tree

KOJ

KOJ

195

hermano o hermana mayor | older brother or sister [RN]

*kho [= Su 237]
La relacin entre KOJ hermano o hermana mayor|older brother or sister y algunas palabras mixezoqueanas permanece difcil de analizar.
En primer lugar, se puede considerar, como seal Radin, el parecido entre KOJ y la palabra kose
hermana mayor|older sister en el zoque de Copainal.
Sin embargo hay otra posibilidad de conexin con la morfema [ko] que en zoCop significa (HG:423)
generalmente accin para otro o accin en la propiedad de otro. En el contexto de parentesco
significa una relacin media o adoptiva: [kokose] media hermana mayor|older half-sister, [ko-atsi]
medio hermano mayor|older half-brother, [ko-une] entenado, entenada, hijastro, hijastra|
stepdaughter, stepson. Este morfema proviene en ltima instancia de pMZ *ko- posesin, medio
(de parentesco)|ownership, step-, half (> [mTot[ku] step-/half-); cf.tambin pMZ *ko-a(h)ci
medio hermano mayor|older half-brother (ntese que la traduccin ingls en SW es errnea).
El timo mixe-zoqueano fue tambin prestado en las lenguas mayenses, p.ej.Chlt ko-pal copal
hijo adoptivo|adopted child. || PR, HG, SW, RZ, SC, BS.
DP

zacoj nazuy mi hermano mayormy older brother

FP

xa cog natanga mi hermano mayormy older brother

Ma P

xaco, xaco mi hermano mayormy older brother

Ma B

-koh sha- hermanobrother [B, B:38]

Ma B

-kok (sic), -hoh (sic), hohuouf sha-, mi- hermana (mi hermana, tu hermana, tus
hermanas)sister [B, B:33]

Mo P

natan sacoj nasuy mi hermano mayormy older brother

Mo St

sh k-n-ta (mi) hermana mayor(my) older sister

Mo St

sh k-n-sh- (mi) hermano mayor(my) older brother

DR

/koh/ 2 [koh] hermano mayorolder brother

D Su

/koh/ hermano mayorolder brother

F Su

/koh/ hermano mayorolder brother

Ma Su /koh/ hermano mayorolder brother


Mo Su /kh/ hermano mayorolder brother

D MS

koj [koh]

D MS

koj nx [koh ns] hermana mayorolder sister

F YK

koj mi- [koh] hermanobrother [YK, GM]

F YK

koj najtaj mi- [koh na-hta(h)] hermanasister

Ma RN koj n mi-O ? [koh] hermano mayorolder brother [RN, VM]


Mo SS koj n voc P mi-O [koh] [SS, AL:56]

KOJ

196

Mo SS mikoj nench fn [mi-koh nen] su hermano mayor solterounmarried older brother


Mo SS mikoj nx fn [mi-koh ns] su hermana mayor solteraunmarried older sister
Mo SS mikojaran n P mi-O [mi-koh-aan] hermano/a mayor, miembro de la familia (real o
poltica) de mayor edad del que habla, menos los padres o abuelosolder brother/sister
or member of the family (real or political) except direct ancestors
Mo SS mikoj najtaj fn [mi-koh na-htah] su ta, la hermana mayor casadaaunt; married
older sister
Mo SS mikoj naxey fn [mi-koh na-sey] su to, el hermano mayor casadouncle; married
older brother

KOJCH

cortar | to cut

*khc [cf. Su 236 *k:c]

mixe-zoqueano

Radin afirm una conexin entre KOJCH cortar|to cut y palabras mixes como mTot [kac ~ kac]
rajar lea|to split wood (also: apredear|to throw stones at), que proviene de pMZ *kac. De este
timo proviene tambin mOlu [kac] trozar, cortar (con machete)|to cut into pieces, to cut (with
machete), que tiene forma variante [kec] d. (RZ), y quizs se relacione con mSay [tn-ke-p]
cortar pelo|to cut hair.
Surez repite la idea de una conexin mixeana, pero con una comparacin con mTot [kts] romper
(p.ej. ropa), rasgar|to tear (e.g. clothes), to split, que proviene de pMx *k:c romper|to break.
Sin embargo, del punto de vista fononolgico, KOJCH se acerca ms a pMZ *ko:c curtir; quebrar|
to tan; to break, de donde proviene zoCop [koc] hundirse, sumirse; quebrarse; suspenderse;
quebrarlo; deshacerlo, desbaratarlo|to sink, to break; to hang; to fail; to destroy.
Debido a la semejanza de los tres timos mixe-zoqueanas es probable que se confundan en la
evolucin de la familia, as que la fuente de prstamo de KOJCH es difcil de precisar.
SD (R) /akeke/ es irregular en tanto que en vez de // tiene solamente //, lo que problemente
result de un efecto fontico local || PR, SW, Su:161, SC, LC, RZ.
Ma B

-koch, -koch, kohchi, akohch, ikohch (-iuf) E cortar, troncharto cut, to snap in
two [B, B:15, B:58]

Ma B

lamukohch cortadocut (adj.)

Ma B

na-koch-aran cortadacut (n.) [B:85]

DR

/akuhe/ 3 [a-kuh] cortar (con hacha)to cut hard substance with axe

DR

/akeke/ 3 [a-kes-kes] recortar un pedacitoto cut o% a small piece

D Su

/-koc/

F Su

/-ko:c/

Ma Su /-ko:c/
Mo WW akooch
Mo Su /-k:c/

KOJCH

D MS

akujch [a-kuh]

F YK

akojch [a-koh] [YK, KT:89, 191, GM]

F Ko

ukoch [nu-ko] machetemachete

197

Ma RN akojch v I [a-koh] corta (con algo "loso)to cut [RN, VM]


Ma RN akojchey v RE [a-koh-ey] cortar: se cortato cut oneself
Ma RN akojchey xiel cp-nom a-Y [a-koh-ey sil] machetemachete
Ma RN akojch kekiriw fv I [a-koh k-kiiw ] corta en pedazos o tajasto cut into pieces
or slices
Mo SS akooch vt E [a-ko:] lo corta; lo siega (trigo, arroz)to cut, to reap (wheat, rice)
Mo SS akojchay vr O [a-ko:-ay] se cortato get cut
Mo SS akojchich part [a-koh-i] cortadocut
Mo SS nikojchay xil [ni-koh-ay sil] el machete, el hachamachete, axe
Mo SS nikojchay onij [ni-koh-ay o-nih] el cuchilloknife

KOJKY

levantar | to lift

*kohk
DR

/akhek/ [akhk]

DR

/akuek/ [a-kuk ]

KOJLY / KUJLY

arrodillarse | to kneel

*kohl / *khl
Incierto. Si SD akujly se arrodilla|to kneel down es correcto, la raz ser KOJLY (< pH *kohl), de
la cual SMo akeel y SMa akuly pueden ser diminutivos (o sea, derivativos de pH *khl/KUJLY).
SD (R)/akhel/ (probablemente akyujly) implica tambin una raz diminutiva KUJLY, al igual
que SMo akieel.
DR

/akhel/ 4 [a-khl] arrodillarse a rozar, hacer una genu#exinto kneel in prayer

Mo WW akieel mikos

D RN

akujly [a-kuhl]

D RN

kujliew [kuhl-i-w] (?) ? se est arrodillando? kneeling down

D RN

akujly mikos [a-kuhl mi-kos] dobla la rodillasto bend ones knees

Ma RN akuly mikos fv-px I [a-kl mi-kos] dobla la rodillasto bend ones knees
Ma RN kujliew mikos fv-imp SI [khl-i-w mi-kos]

KOJLY / KUJLY

198

Mo SS akieel vi E [a-ke:l] se hinca, se arrodillato kneel down

KOJ / KUJ

doblar | to fold

*kohn / *khn [cf. Su 240 *ko:n ~ *k:n]


Vase tambin KOJNCH doblar|to bend vt..
Ma B

ihoon

Ma B

ikuin micoss, akuun mikoss arrodillarse, hincarseto kneel down, to go down on


one knee

DR

/aknon-oy, -yo/ 2 hacer una mueca de dolorto wince

DR

/akuon/ 1 [a-kun]

DR

/akuonkuoney, -ayo/ [a-kun-kun] serpentearto wind like river

DR

/kuhini-o/ 2 [kuhn-i-w] (?) retorcerse de dolorto be doubled up with pain

Ma Su /-ku:n/
Mo WW kojnian dobladofolded
Mo WW koon

D MS

akuj vt [a-kuhn]

F YK

ako (akoj-) vt [a-kon] dobla (cosa gruesa)to fold (something thick) [YK, KT:87]

F YK

akuj vt [a-kuhn] dobla (cosa delgada)to fold (something thin) [YK, KT:321]

Ma RN ako vt I [a-kon]
Ma RN ako mikos (sako xakos) fv-px I [a-kon mi-kos] dobla las rodillasto bend ones
knees
Ma RN ako ulyej (sako xilyej) fv-px I [a-kon u-leh (sa-kon si-leh)] dobla la piernato
bend ones leg
Mo SS akeen, akieen vt E [a-ke:n]
Mo SS akooen vt E [a-ko:n]
Mo SS kojnin part [kohn-i-n] enrollado, dobladorolled up, folded

KOJNCH

doblar | to bend vt.

*kohnc
Vase tambin KOJ / KUJ doblar|to fold.

D RN

akujndx [a-kuhn akuhn]

Ma RN akonch v I [a-kon]
Mo SS akoonch vt E [a-ko:n] lo dobla (rboles, hierbas)to bend over (trees, plants)

KOJNCH

199

Mo SS kojnchin part [kohn-i-n] doblado (rboles, hierbas)bent over (trees, plants)

KOKOK

con ojos claros | light-eyed

*koko-koko
DP

niquiq blancowhite

Ma RN ukokok uiej, (uiejk) adj-p [n-kok-ok u-nih] mal de ojo: tiene mal de ojo
(cataractos etc.) por lo cual tiene ojo blancohaving an eye disease such as cataracts
that makes the eye appear white
Mo SS nakokok adj [na-kokok] con ojos claros (personas), ojos blancoslight-eyed
(person); white-eyed (animal)
Mo SS nekokok adj [ne-kokok] con ojos claros (personas), ojos blancos (animales)lighteyed (person); white-eyed (animal)

KOKY

cinco | five

*koke [cf. Su p. 52 *akok:wa]


DP

acuqui

DP

acc me cientoone hundred

FP

acoquiaj

Ma B

akohieuv [B:43]

Ma B

gahpakoiki, gahpakoik quince"fteen [B, B:43-44]

Mo JS

acoquia [akokiaw]

Mo JS

agax-pacoigx [agahp akoiki] quince"fteen

Mo JS

anoecacocmiau [anoik akok miaw] cienone hundred

Mo BB akukief [akukiw]
Mo BB agafp-akak [agahp akaik] quince"fteen
Mo P

acoquieg

Mo St

-k-k-v

Mo St

-noik--kok-m- cienone hundred

D R/Su /akokow/ [a-kok-ow()]


DR

/akukov/ [a-kuk-ew] (?)

DR

/kahpakukov/ [kahp-a-kuk-w] quince"fteen

F Su

/akoka/

KOKY

200

Ma Su /akokew/
Mo Su /akoka:w/

D TA

akokew num [a-kok-ew]

F GM

akokiaf [a-kok-e-hw akokia] [GM, KT]

Ma RN nakaik adv [na-kak] en cinco dasin "ve days, "ve days from now
Ma RN akokiew num [a-kok-ew]
Ma RN gajpokaik num [gahp-o-kak] quince"fteen
Mo SS kokiaw num [kok-aw]
Mo SS nikoik adj [ni-kok] dentro de cinco (das o meses)within "ve
Mo SS takoik, tekoik num [ta-kok, te-kok] hace cinco (aos, das, noches)"ve (years,
days, nights) ago
Mo SS akokiaw num [a-kok-aw]
Mo SS gajpakoik num [gahp-a-kok] quince"fteen

KOL

gorjear (voz del pavo) | to warble (turkey)

*kolo
Mo SS akolkoly vi ? [a-kol-kol-y]

KOLAX

ronrn (rbol) | glassywood tree

*kolas
F YK

kolax n [kolas]

KOLMI
*(kolmiyo)

muela | molar tooth

espaol

KOLMI muela|molar tooth, atestiguado slo en SF (YK) kolmi d., es un prstamo de espaol
colmillo (ingl. incisor tooth).

F YK

kolm n TS xa- [kolmi]

KOLONTS

arrugar | to wrinkle

*kolonco
D MS

akojlonds [a-kohlon akohlon]

Mo SS akojlonts vt A [a-kohlon]

KOLONTS

201

Mo SS kojlontsy vr O [kohlon-y] se arrugato wrinkle vi.


Mo SS kojlontson part [kohlon-o-n] arrugadowrinkled

KOLOT

despedazar | to break into pieces

*koloto / *klt [= Su 238]


Ma B

akolot destrozar, trocearto break, to shatter, to cut up into pieces

DR

/akolot/ 2 [a-kolot] cortar en pedazosto cut into pieces

DR

/akelot/ 3 [a-klt] tajarto cut into slices

D Su

/-kolot/

Ma Su /-kolot ~ -kulut/

D MS

akolot [a-kolot] picar; despedazarto bite or sting; to break into pieces vt.

Ma RN akolot v O [a-kolot] pedazos: hace pedazos, se depedazato break into pieces


Ma RN akulyuty v I [a-klt] quiebra en pedacitosto break into small pieces
Mo SS akelet vt E [a-kelet] lo repica, lo parte (pan, tortilla, galletas)to mince, to split
(bread, tortilla, crackers)
Mo SS akolot vt A [a-kolot] lo despedaza; lo taja; lo troza (se uso con hilo, madera, papel)
to break into pieces; to slice; to break o% a piece (of thread, wood, paper)
Mo SS nekoloty adj [ne-kolot-y] fragmentado, fragmentos, retazos, pedazosfragmented,
fragments, remnant, pieces

KOM / KUM

podado | pruned

*komo(-hc) / km(-hc)

mayense

SMo akomojch lo empareja, lo acomoda (ramas)|to even up, to adjust or arrange (branches) y su
homlogo diminutivo en SF akumujch depedazar (p.ej. una hoja)|to tear up (e.g. a leaf), to hreak
into small pieces son relictos causativos de una raz KOM/KUM (< pH *komo/*km), otros
indicios de la cual son por lo dems perdida. A juzgar por las acepciones existentes, se puede
reconstruir un significado podado|pruned. As con mucha probabilidad el timo sea un prstamo
de un reflejo de pMaBaj *qohm corto|short > Yuc kom, Mop koom, kom, Chrt kojm, Lak Itz
Chol Tze Toj kom (todos: d.), Tzo komkom corto, chaparro|short, squat, stunted||TK, JG, DR.

F YK

akumujch vt [a-kum-uh] despedezar (p.ej. una hoja)to tear up (e.g. a leaf), to


break into small pieces

Mo SS akomooch vt (E) [a-kom-o:] lo empareja, lo acomoda (ramas)to even up, to


adjust or arrange (branches)

KOMB

KOMB

202

untar | to grease

*kombo
DR

D MS

/akombkomb/ 2 [a-komb-komb] frotar algo con sabn, enjabonarto rub object


with soap
akomb [a-komb] untar (p.ej. jabon)to grease, to lather

Ma RN akomb v O [a-kom] talla (p.ej. ropa), estropajoscrub (e.g. clothes, skin)


Mo SS akomb vt A [a-komb]

KOMBALY
*kombal

comadre/compadre | godparent
espaol (por difusin)

KOMBALY comadre/compadre|godparent es un prstamo de espaol en ltima instancia, pero sin


duda a travs de otros idiomas de la zona, en los cuales la [r] espaola ha cambiado a [l], p.ej. zpIst
[mbale] compadre, [male] comadre || VP.
Ma B

conwuel comadregodmother

DR

/kumbel/ [kumbl]

D RN

kombly n [kombl]

F YK

kombaly, kumbaly [kombal, kumbal] comadregodmother [YK, GM, KT:94]

Ma RN komb n mi-O ? [kom] amigofriend


Ma RN kombly n [kmbl] compadregodfather
Ma VM kombly najtaj cp-nom mi-I [kombl nahtah] comadregodmother
Mo RN kombl n mi-(E) [kombl] compadregodfather
Mo SS mbale, mbaleoy voc mi- [mbale, mbal-oy] amgo ntimo (entre hombres)close
friend (between men)
Mo SS kombl najtaj cp-nom P* [kombl nahtah] comadregodmother
Mo SS kombl naxey cp-nom P* [kombl nasey] compadregodfather

KOMOT

moco | snot

*komoto [= Su 239]
Ma B

komot

Ma B

komont tener catarroto have a cold

Ma B

ashom shik komot acatarrarseto catch a cold

DR

/komot/ [komot]

KOMOT
D Su

/kumot/

F Su

/komot/

203

Ma Su /kumot/

D MS

mikomot uxingeran [mi-komot u-sig-ean]

F YK

kamot [komot kamot] catarrocold (illness)

F YK

mikomot uxing [mi-komot u-sig]

Ma RN komot n [komot] #uido de la nariz, mocosnot


Ma RN komot aw tixixing fv-imp A-irr [komot a-w ti-si-sig] moco est saliendo de mi
narizI have a runny nose (lit. snot is coming out of my nose)
Mo SS mikamot oxing fn mi- [mi-kamot o-sig] el moco seco de la narizdried nasal
mucus, boogers

KO

quizs | maybe

*ko-ne, *ka-ne
SMo koen es la partcula que indica que el hablante tiene dudas de la verdad de lo que dice. Al igual
que SMo chk o chek ( CHUK, CHU se dice|it is said (evidential particle)), koen es un encltico
que se agrega normalmente despus del predicado acentuado. Cuando hay verbos auxiliares o
negacin antes del verbo, SMo koen se agrega normalmente despus del primero de stos. Aparece
tambin en una forma abreviada SMo ko quizs (dubitativo)|maybe (dubitative) en los datos
anteriores de SH.
SMa kwuw quizs|maybe (tambin qu cosa es|what is it?) parece ser la forma homloga de
SMo koen (aunque an se desconoce su distribucin sintctica), y es claro que deriva de *ka-ne
qu?|what? (KWA/KO- qu|what) ms el pronombre *nw-e l, ella|he, she (NUW); cf.
SMa kw qu? cul (cosa)?, SMo kwane d. Por lo tanto SMo koen probablemente represente
el otro tema de KWA/KO-, o sea *ko-, ms el mismo sufijo *-ne que aparece en *ka-ne. As se
explica directamente la variante ko- como *ko-, pero sin *-ne. Por ltimo es de notar que el uso de
*ko en el contexto irrealis se muestra tambin en la conjuncin SF se ko aunque|although.
Vase tambin KWA- / KO- tema pronominal|pronominal base.
Mo SH /ko-/

F KT

se ko conj [se ko] aunquealthough [KT:240]

Ma RN kwuw adv [kn-nw kn(w)]


Mo SS koen aux [kon]

KONCH / KUNCH

KONCH / KUNCH

204

moler, machucar | to grind, to crush

*konc / *knc [cf. Su 254 *knc]

zapoteco

KONCH/KUNCH moler, machucar|to grind, to crush tal vez se relacione con zpIst ruguucha [uguua] mezclar|to mix, zpCtn [ngoa] d., que provienen (segn Surez) de pZp *koona.
Curiosamente las formas zapotecas se parecen mucho a unos totonacas: TtnS [koiy] lo mezcla|s/he
mixed it y TtnP [koi, lak-koi] mezclar para combinar ingredientes|to mix to combine
ingredients.
La posicin de SD (R) /tikinio/ trastornar, desordenar|to derange, to muddle es muy incierta,
por eso hay que considerar si derive de otro timo *tikinci que ya no tiene otro reflejo || MF, SZ, VP,
HA, AA.
Ma B

atsap niuknchi tener calambreto have a cramp

DR

/tikini-o, -oho / 2 [tikiniw] trastornar, desordenarto derange, to muddle

D Su

/nikonc kanc/ mano para moler chilepestle for grinding chili

F Su

/kunc kanc/ mano para moler chilepestle for grinding chili

Mo Su /nikenc kanc/ mano para moler chilepestle for grinding chili

D MS

akyuendx [a-kn aken] machucarto crush

D MS

ukyuendx kands [nu-kn kan nuken kan] molcajete,


chilmoleramortar (for food)

F KT

akonch vt [a-kon] torcer (p.ej. alambre, tobillo)to bend, twist (e.g. wire, ankle)
vt. [KT:313]

F YK

akunch [a-kun-e] muele ?to grind ?

F KT

konchi- vi [kon-i-] torcerse (p.ej. alambre, tobillo)to bend, twist (e.g. wire, ankle)
vi. [KT:313]

Ma RN akunch v I [a-kn] muele (algo chiquito)to grind (something small)


Mo FC nekiench kants [ne-ken] la piedra para molergrinding stone [FC:170]
Mo SS nekenchay kants [ne-ken-ay kan] el tejolote, el molcajetemortar and pestle
for crushing chile
Mo SS nikenchay kants cpd-nom [ni-ken-ay kan] la chilmolera, i.e. mujer que hace o
vende chilmoles (una salsa o guisado de chile con tomate u otra legumbres)a woman
who makes or sells chilmoles (sauce or stew with chili, tomatoes and other vegetables)

KONTS

KONTS

205

frotar | to rub

*konco
Fonolgicamente SD (R) /akondz/ aplastar; demenuzar|crush; crumble up debe estar aqu con
KONTS frotar|rub, aunque el significado seala una conexin con KONCH/KUNCH mezclar,
moler|mix, grind. La similitud semntica entre KONTS y KONCH/KUNCH hace pensar que
provengan de un solo timo, pero los detalles siguen siendo oscuros.
Ma B

-konts arrugarto wrinkle

Ma B

nakontsaran ser arrugadoto be wrinkled

DR

/akondz/ 2 [a-kon] aplastar; desmenuzarto crush; to crumble up

Mo WW akonts talla ropato scrub clothing

F YK

akontskonts vt [a-kon-kon] [YK, KT:317]

Ma RN akonts vt O (A) [a-kon] frota, talla algoto rub, to scrub


Ma RN ikontsy adj [ni-kn-y] arrugadowrinkled
Mo SS akonts vt A [a-kon]

KOP

zapote negro | black zapote

*kopo [= Su 241]
Surez consider como probable una conexin entre KOP zapote negro|black zapote y dos voces
mixe-zoqueanas: mTot [h:v] zapote blanco|white sapote (< pMxO *hu:w zapote amarillo|
yellow sapote) y zoCop [hiya] chicozapote|sapodilla (< pZo *hiya d.). Sin embargo, ni la
fontica ni la semntica muestran una correspondencia adecuada: se concluye que ninguna relacin
se puede evidenciar || Su:164, SW.
Mo Su /kop/

F YK

uwily kup [u-wil kup ?] el zapote negro (planta: Diospyros digyna)black sapote (a
type of persimmon)

Ma RN kop n [kop]
Mo SS kop n K [kop] el zapote negro (planta: Diospyros digyna)black sapote (a type of
persimmon)

KOS

prestar | to lend

*koso
DR

/akos/ 2 [a-kos] pedir un favorcitoto ask for slight favor

D MS akos [a-kos] prestar (a una persona para un mandado)


to lend (a person, in order to do an errand)

KOS

F YK

206

akos [a-kos] presta (a alguien)to lend (a person) [YK, GM]

Mo SS akos vp A [a-kos] le presta (de personas)to lend (a person)


Mo SS nakos vp (A) [na-kos] me prestas (corts)you lend me (courteous form)
Mo SS nakosoots n P [na-kos-o:] personas que prestan sus servicios gratuitamente en las
"estas religiosaspeople who lend their services for free in religious festivals

KOS

paludismo | malaria

*koso
Los Warkentin dieron dos frases para paludismo|malaria, o sea SMo neoraar kos y SMo neoraar
nakind. La segunda quiere decir calientefro|hotcold, que por supuesto hace referencia al ciclo de
fiebre y escalofros de la enfermedad. En cuanto a la primera, quizs el morfema kos aqu tenga una
conexin con KOS prestar|lend o KOS rodilla|knee por la idea de una accin cclica.
Mo WW neoraar kos

F GM

kos [kos]

Ma RN kos n [kos]
Mo SS kos n K* [kos]

KOS

rodilla | knee

*koso [cf. Su 242 *kso]

mixe-zoqueano

Como ya seal Surez, KOS rodilla|knee debe compararse con muchas palabras parecidas en las
lenguas mixe-zoqueanas, tal como mOlu [koo], mSay [kok], mTot [k], y mCh [ko], todos:
rodilla|knee < pMZ *koso(k). En general los reflejos mixeanos muestran [] < pMx *koo(k),
mientras que la *s de pMZ se mantiene en los reflejos zoqueanos tal como zoSot zoTex [ko:so]
rodilla|knee, zoFL [koso] pie, pata, pierna|foot, paw, leg y zoR [koso] pie, pata|foot, paw, animal
leg.
Ms all se encuentran unos cognados del timo mixe-zoqueano en TtnP [tsokos], y TtnX [tsokosni]
rodilla|knee.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /ks/, el estudio fontico de KE muestra un tono
descendente (HL) ks || Su:163, SW, CO, LC, SC, AA, RB.
Ma B

ikuin micoss arrodillarseto kneel down

D Su

/kos/

Ma Su /kos/
Mo Su /ks/

D MS

kos [kos]

F YK

kos n mi- [kos] [YK, GM, KT:40, 217]

F RN

timikos ~ temikos [ti-mi-kos] pantorrillacalf

KOS

207

Ma RN kos n mi-O ? [kos]


Mo KE ks n [ks]
Mo SS mikosaran n mi-A [mi-kos-aan]

KOS

porque, por qu? | why; why?

*koso [= Su 243]
F Su

/kos/

Mo Su /kos/

Mo SS kos conj [kos] porquebecause

KOT

despedazar | to tear into pieces

*koto
Mo SS akotkot vt A [a-kot-kot] lo despedaza (tortilla, carne, tela, madera)to tear up
(tortilla, meat, cloth, wood)
Mo SS nekotkoty adj [ne-kot-kot-y] hecho pedazosin pieces

KOT

cacaraquear | to cluck

*koto-(koto)
Onomatopyico.
Vase tambin KAK cacarear|to cackle, KUT lechuzachica|barn owl.

Mo HT akotkoty vi [a-kot-kot-y] [HT:53]

KOTIN

petatilla (culebra) | speckled racer (snake)

*kotini
KOTIN petatilla (culebra)|speckled racer (snake) es un dato aislado y la forma de la raz sugiere
que es un prstamo, aunque se desconoce la fuente. Una posibilidad sera un reflejo de pQch *kot
torcido, enrollado|twisted, rolled up, que segn Kaufman aparece tambin (posiblemente como
prstamo) en Awa kotin enrollado|rolled up.

Mo SS kotin ndik fn P* [kotin ndik] petatilla (culebra: Drymobius margaritiferus)


speckled racer (snake)

KOTS

KOTS

208

sonido como caminar en lodo (hacer un) | to make a sound like walking in mud

*koco
Sin duda la palabra akotskots es onomatopyica aunque tenga una semejanza con CHIKOT
lodo|mud. Se dice en San Dionisio que la interpretacin de Radin de que este sonido constituye un
insulto a las mujeres se puede explicar porque la palabra suena como el sonido repetido del coito.
Una interpretacin sexual tambin occure para SMa akwtskwts cuya fonotctica extraa (con []
antes de [] sin palatalizacin) establece claramente su origen onomatopyica.
DR

D RN

/akotskots / 2 [a-ko-ko] hacer un sonido succionando los labiosto make noise by


drawing in lips
akotskots [a-ko-ko] hacer uno sonido como lo que occurre cuando caminan en el
lodoto make a sound like that when you are walking in puddles of mud, to make a wet
thumping sound

Ma RN akwtskwts ulyej (xilyej) (tiel chikot) fv-imp [a-k-k] hace uno sonido
como lo que occurre cuando caminan en el lodoto make a sound like that when you
are walking in puddles of mud, to make a wet thumping sound

KOTSOTS

apretar entre los puos o en el puo | to clench in ones fist(s)

*kococo
Ma B

akotsots empuarto grasp in ones "st

D MS

akotsots vt [a-kotsots] apretar con puoto press in ones "st

F GM

akotsots vt [a-koo] agarra biento hold on to, to grasp well

Ma RN akotsots uwix (sa-, xi-) fv-px O [a-koo u-wis] agarra en el puoto grasp in
ones "st
Mo SS akechech vt E [a-kee] lo trae, lo levanta con cuidado (con la mano o con el
hocico)bring, pick or hold up carefully (with ones hand or snout)
Mo SS akotsots vt A [a-koo] lo aprieta (entre sus puos, en el puo)to clench (between
ones "st or in ones "st)

KOTY

muro | wall [RN]

*kt [= Su 244]
Mo WW kot vallafence
Mo Su /otng kt/ cercofence

Ma RN koty n [kot] cerco, murowall, fence


Mo SS koet n P [kot] el cerco, el murowall, fence

KOTY

209

Mo SS sapy koet ? [sap-y kot] el callejnalley, back street

KOW

estrenar (una cosa hecha) | to break in, to use for the first time

*kowo
Mo SS akowch vt E [a-kow-]

KOW

metate | quern, flat grindstone

*kwo [cf. Su 246 *kwo]

mayense

KOW metate|quern es probablemente un prstamo de una fuenta mayense, en ltima instancia


proveniendo de pMa *ka: d., como ya seal Surez. Se puede apreciar que las lenguas mayenses
donde el reflejo conserva la *k incluyen las ramas yucatecana, qanjobalana, y el maya oriental en
general, p.ej. Yuc Qan Aka Jak Ixil Kch ka, y con vocal larga, Qat Awa kaa, etc.||Su:166, TK.
Ma B

kou mi- [B:33]

D Su

/kow/

F Su

/ku/

Ma Su /kow/
Mo Su /kw/

D RN

kow n [kow] [RN, MS]

D RN

uwix kow [u-wis kow] mano de metatestone rolling pin [RN, MS]

F YK

ku ~ kuj n [ku:, kuh] [YK, KT:30, RN]

Ma VM kow n [kow]
Ma RN uwix kow, wix kow fn, cp-nom [u-wis kow] mano del metatestone rolling pin
Mo SS kow n P [kow]
Mo SS owix kow fn [o-wis kow] el mano del metate, el metlapilstone rolling pin

KOW

zacatn (tipo) | grass plant of the muhly type

*kowo
Mo SS najkow K* [nah-kow] zacatn (planta: Muhlenbergia spp. p.ej. M. distichophylla)a
grass plant of the type commonly known as muhly

KOWALY

KOWALY

210

mojarra charrita (pez) | graceful mojarra (fish) [RN]

*kowal [= Su 245]
Segn GC:359 KOWALY mojarra chica|small mojarra es una palabra compuesta de KOW
metate (a flat stone used for grinding corn) y WALY frente|forehead; se desconoce si se trata
de una etimologa popular o histricamente cierta (al menos, la semntica es poco transparente).
Este pez, segn GC:359, puede ser o Xenichthys xanti pajarillo (ojn), juguagua, chula|longfin
salema o Eucinostomus gracilis (antes conocido como Eucinostomus elongatus Meek &
Hildebrand) mojarra charrita|graceful mojarra.
Mo Su /kowl/ mojarra chicasmall mojarra ("sh)

Ma RN kowly n [kowl] mojarrita"sh sp.


Ma RN mikowly nadam ndyuk fn [mi-kowl n-a-dam ndk] mojarrita plateadasilver
mojarra
Mo GC kowl n [kowl] pajarillo (ojn), juguagua, cula, mojarra charritalongin salema
("sh), graceful mojarra [GC:354]
Mo GC mikowl nadam ndek fn [mi-kowl ndam ndek] mojarrita plateada (Eucinostomus
argenteus Baird & Girard)spot"n mojarra [GC:354]

KOX

invlido | invalid

*kos

espaol colonial

KOX invlido|an invalid es un prstamo del esp. cojo (ingl.lame); la j espaola se pronunciaba
[] en el perodo colonial, por lo tanto hay muchos prstamos donde de j result huave x = [s]
(XAR jarro|jug). Adems, prstamos relacionadas con KOX aparecen tambin en otros idiomas
de la zona, p.ej. mSay [ku:u], nhuatl del istmo [ko:o], y ChO goxo = [goo], todos: cojo|lame ||
LC, Wo, TT.

Ma RN kox adj [kos] de alguien al quien falta un pedazo del cuerpo, p.ej. un piepertaining
to a person who is missing part of his body such as a foot
Mo SS koex n P mi- [kos] el invlido, el cojoa disabled person, a lame person [SS, NT: Ac
3:1, Ac 4:14]
Mo SS nekoex n (adj) P [ne-kos] el zopo, el invlidoa disabled person, a crippled person
[SS, NT:Ac 3:2]

KOY

KOY

211

conejo | rabbit

*kyo [= Su 248]

mixe-zoqueano (por difusin)

Radin seal el parecido entre KOY rabbit|conejo y el mismo timo en mixe; la idea se repite en
Su:165. De pMZ *koya conejo|rabbit (DB) provienen, por ejemplo, mOlu [koya], mTot [ky], mCh
[kuuy], zoChMg [jkoya], zoCop [o-goya] (todos: conejo|rabbit). Aunque en esto Radin vio
evidencia de una relacin de parentesco, sin duda KOY es de hecho un prstamo. Segn DB, Huas
koy (mayense) probablemente sea tambin un prstamo de una fuente mixezoqueana.
Aunque Radin escribi /koy/ en su ltima lista de palabras, en las notas de campo escribi /ku/,
y en PR escribi kuoi, lo que indica que /koy/ es errneo, o al menos que es una forma diminutiva
kyuey < *ky. || CO, SC, CJ, HJ, HG.
DP

cuey

FP

coy

Ma P

coy

Ma B

koi [B:15]

Mo BB coy [koy]
Mo St

koi-

DR

/ku/ [kuy]

DR

/koy, -yio/ 4 [kuy (~ ky)] (?)

D Su

/koy/

F Su

/koy/

Ma Su /koy/
Mo Su /ky/

D RN

kuoy n [kuy kuoy] [RN, MS]

F YK

koy n [koy] [YK, RN, GM]

Ma RN koy n [koy]
Mo SS koy n K [koy] el conejo (mamfero: Sylvilagus sp.); "gura o dibujo de cualquier
animalcottontail rabbit; "gure or drawing of any animal
Mo SS koy n, adj P [koy] el rabo corto, la cola corta, de rabo cortoa short tail, short-tailed

KOY

KOY

212

doler | to pain

*kyo [= Su 247]
Surez compar KOY doler|to pain con el timo que Kaufman reconstruye como
pMaOcc/pMaBaj *ku doler, doloroso|to pain, painful, de donde provienen p.ej. Chol Tzo Tzel
kux doloroso, que duele|painful. Sin embargo dada la ausencia de un reflejo de la * en pH *kyo,
es improbable que KOY provenga como prstamo de una fuente mayense.
SMo it koy nigua|chigoe flea probablemente derive de KOY doler|pain. Es de notar que MT
(basado sobre ER, IS) informa de que SMo neakoy ttano de un recin nacido|tetanus in a newborn se traduce mal de conejo|rabbit sickness. Se desconoce si hay una conexin etimolgica entre
KOY doler|to pain y KOY conejo|rabbit o si el nombre desarroll por una etimologa popular
asociativa. Segn MT el nombre se apoya en razn de los particulares espasmos con que se
presenta, recordando el modo agitado de moverse y la forma de encogerse de los conejos cuando
sienten dolor || Su:165, TK, MT.
Ma B

-koi, niukoi, akoi accidente; doler (vi. impersonal), doloraccident; to hurt (vi.
impersonal); pain [B, B:20]

Ma B

anahier niukoi tener dolorto have pain

D Su

/-koy/

F Su

/-koy/

Ma Su /-koy/
Mo WW koy calambrecramp, shocking pain
Mo SH /neakoy/ dolorosohurting
Mo Su /-ky/

F YK

akoy vi [a-koy] [YK, KT:206]

F YK

ukoy [nu-koy] dolorosopainful

F KT

ukoy n [nu-koy] dolorpain [KT:206]

Ma RN ukoy n [n-koy] dolor punzantesharp pain


Ma RN ukoy adj [n-koy] dolorosopainful
Ma RN ukoy ulaik (xilaik, ilaik) adj-p [n-koy u-lak (si-lak, i-lak)] duele: le (me, te)
duele el dientehis/her (my, your) tooth hurts
Ma RN aw mikoy umbas (saw) fv-px I [a-wn mi-koy u-mbas (sa-wn)] estirar: se
estira el cuerpoto stretch ones body
Mo SS koy n K* [koy] la rema, el calambrerheumatism, cramp
Mo SS it koy [it koy] nigua (insecto: Tunga penetrans)chigoe #ea [SS:410]
Mo MT neakoy [na-koy] ttanos del recin nacido, conocido como mal de conejotetanus
in a newborn, known as rabbit sickness

KOY

213

Mo SS nekoy n mi- [ne-koy] el dolor, la herida; ttanospain, wound, tetanus [SS, NT:Mt 8:4]
Mo MT akoy omeaats [a-koy o-ma:] la menstruacinmenstruation
Mo MT minaky xambeaats minakii cambeac (?) [mi-na-ky sa-mba:] brinco de parto,
mal de brinco, mocezuelo, pasmo seco (ttanos posparto)post-partum tetanus

KOY

boca de oro (pez) | fish sp. [RN]

*koyo [= Su 249]
Vase tambin NDUTY pescado boca de oro|fish sp..
D Su

/koy tot/

F Su

/koy tot/

Ma RN koy toty cp-ex [koy tot]

KOYOTY

coyote | coyote

*koyote

espaol < nhuatl

KOYOTY coyote es obviamente un prstamo del espaol (pero en ltima instancia proviene de
Nah coytl) || FK.
DP

cuyut

DR

/koyuot, kuyuot/ [kuyut]

KUCHUJCH

flaco, nio; chico | skinny, child; little

*kici, *ngici; *kcc [cf. Su 218, 251 *kici; *kcYc]


Vase KICH, NGICH, KUCHUJCH

KUJCH

caracol de mar | sea snail

*khc [cf. Su 250 *k:c]


Ma Su /ku:c/

KUJLY

arrodillarse | to kneel

*kohl / *khl
Vase KOJLY / KUJLY

mixe

KUJ

KUJ

214

doblar | to fold

*kohn / *khn [cf. Su 240 *ko:n ~ *k:n]


Vase KOJ / KUJ

KUJT

camisa para pescar | shirt for fishing

*kht [cf. Su 255 *kY:t]


F Su

/kut/

Ma Su /kuc/
Mo WW kiied
Mo Su /k:t/

Ma RN kujty n mi-I [kht] camisa de lanawoollen shirt


Mo SS kieed n K* mi-(E) [ke:d] un tipo de camisa de lana hecha a manoa type of handmade woollen shirt

KUK

enmohecerse | to become moldy

*kk
Es posible que SF (YK) ukuk up roble pertenezca aqu como rbol cuyas hojas se enmohecen, ya
que up quiere decir hoja/leaf (OP hoja/leaf).
Mo WW najkiek enmohecidomoldy

D RN

ajkyuk [a-h-kk]

F YK

ukuk up [nu-kuk up] robleoak tree

Ma RN ajkuk v I [a-h-kk]
Ma RN najkuk n [na-h-kk] mohomold
Mo SS ajkiek vi (E) [a-h-kek]
Mo SS najkiek adj [na-h-kek] enmohecido, mohosomolded, moldy
Mo SS ch majkiek vt [: m-a-h-kek] lo enmoheceto make moldy

KUK

KUK

215

pjaro, ave | bird

*kk [= Su 252]

mayense

Tal vez KUK pjaro, ave|bird deba compararse con pMa *quq quetzal, pluma|quetzal, feather
(MaEp ku-ku quetzal) > (entre otros) Itz Tzel Chol kukum pluma|feather, Chlt cuc
pluma verde (de quetzal)|green feather (from a quetzal), y Chlt cucum pluma|feather. Tambin
debe compararse Lac hun-kuk ave de rapia, guila|bird of prey, eagle.
Es de suponer que el rbol SMa ty kuk palo mulato|gummo-limbo tree (Bursera simaruba L.
Sarg.), literalmente (lo) come pjaro ( -TY comer|to eat), debe su nombre al hecho de que su
fruta sirve como alimentacin muy importante para unas especies de pjaros || TK, HF, RLH: 339,
EB.
D P/Su quiiec
DP

quec

DP

mit qc(?) plumasfeathers

FP

cca, ccu(?)

Ma P

cc

Ma B

kuk, kuk, -in sha-, mi- [B, B:33, 35, 53]

Ma B

umbiom[ ]kuk jaula, nidobirdcage; nest

Ma B

imboloch kuk espantajoscarecrow

Mo P

quioc

Mo P

miut[-]quioc plumasfeathers

DR

/kk / 3 [kk]

D Su

/kk/

F Su

/kuk/

Ma Su /kuk/
Mo Su /kk/

D TA

kyuk n [kk] mariposa, pjarobutter#y, bird [TA, MS]

F YK

kuk n [kuk] [YK, RN, GM, KT:40]

F YK

sambakuk [sambakuk] mariposabutter#y [YK, GM]

Ma RN kuk n [kk]
Ma RN ty kuk [t kk] palo mulatogumbo-limbo (tree: Bursera simaruba L. Sarg.)
Mo SS kiek n K [kek]
Mo SS nakiek n [na-kek] huevos empollados y frtilesfertile incubated chicken eggs

KUL

KUL

216

bal de palma | chest made of palm

*kl [cf. Su 253 *kl]

mayense occidental

KUL bal de palma|chest made of palm parece relacionarse con Chlt cuuhl, culh kuhl, kuuhl
palmito|type of palm, Mop kuul palmito, corazn de palma|type of palm, heart of palm || BS.
Ma Su /kul/
Mo Su /kl/

Ma RN kuly n [kl] tenate tejido, ms chiquito que pojpwoven basket


Mo SS kiel n [kel] la petaquilla, la maleta de palmaa small hamper or trunk, made of
palm

KUM

podado | pruned

*komo(-hc) / km(-hc)

mayense

Vase KOM / KUM

KUNCH

moler, machucar | to grind, to crush

*konc / *knc [cf. Su 254 *knc]

zapoteco

Vase KONCH / KUNCH

KUR
*kr

zacua gigante | Montezuma oropendola

mixe-zoqueano

El sentido y el origen del timo KUR siguen siendo inciertos. Por lo visto, KUR aparece en POJ
KUR armadillo y adems en el nombre del pjaro SMo mikior lam zacua gigante|Montezuma
oropendola (donde se supone que lam < LYAM gaviln|hawk o quizs de LAM ro|river).
Para el pjaro, una conexin con pMZ *kunu zacua|Montezuma oropendola > mOlu[kunukunu]
d. parece muy prometedora. Aunque todava no se explica la discrepancia pMZ *n vs. pH *r, tal
vez hubo una influencia del reflejo [kun] de mixe de Oaxaca (mMat mJal mCtz mGui), que termina
en una [n] fortis, cuyos varios rasgos fonticos incluyen una prolongacin de la consonante
(SW:30). Otra posibilidad, por supuesto, sera un prstamo de la voz mixe a travs de otro idioma
que a su vez produjo el cambio de *n > [r]. Sea como fuera, es de destacar que si pH *kr y pMZ
*kunu se relacionen, hay que considerar la posibilidad de que el segundo morfema en POJ KUR
armadillo de hecho derive de otro timo || SW.

Mo SS mikior lam fn K* [mi-ko lam] zacua gigante, zacua de Moctezuma, zacua mayor
(ave: Psarocolius montezuma) Montezuma oropendola (bird)

KUT

KUT

217

lechuza chica | barn owl

*kt-kt [cf. Su 171 *kt-kt]


SF /kutkut/ lechuza chica|barn owl es sin duda una onomatopeya, cf.JOTY d. Se relaciona
tambin como diminutivo con KOT cacaraquear|to cluck.
F Su

KUY

/kutkut/

moreno | brown, swarthy

*ky
F YK

nakuy adj [na-kuy]

Mo SS nakiey adj [na-key] moreno, prietobrown, dark, swarthy

KWA, KO-

qu; tema pronominal | what; pronominal base

*ka, *koEl tema pronominal KO- (>SF ku-) sin duda se relaciona con KWA que|what (? < *ko-a, o
inversamente quizs *ka- > *ko- ?), al igual que con KO quizs|maybe y KWEJ cosa,
algo, posesin|thing, something, possession. Adems KI/KE- se, all|that (one), there (< *k) y
la parte *ka en AJK base de demostrativo|demonstrative base (<*ah-ka) representan algunas
variantes apofnicas de KO-. Comprase tambin el comentario de Kim (KT:222).
Mo BB qua [ka] quwhat ?
DR

/kumion/ [kumin] cuando; sin embargowhen; however

D RL

ko-, ku- pref [ko-, ku-] cuando (se usa con la forma subordinado del verbo)when
(pre"x used with the subordinate verb form) [RL, TA]

F KT

konol [ko-nol] por qu?why? [KT:222, 239]

F KT

ku [ku-n] que, qu?what; what? [KT:225, 239]

F KT

kunajts pron [ku-n-ah] nosotros (inclusivos)we, us (inclusive) [KT:222]

F KT

kunar pron [ku-n-a] yo y t: nosotros (inclusivos, dual)you (sg.) and I: we, us


(inclusive dual) [KT:222]

Ma RN kw [kn] qu? cul ?what? which ?


Ma RN kwuw [kn-nw kn(w)] qu cosa es?what is it?
Ma RN kw minty [kn mi-nt] en cul da ?on which day ?
Ma RN kwtauw [kn-ta-nw] cualquierawhichever, any
Mo SS kwa adv [ka] qu? cmo?what? hows that?
Mo SS kojores ~ kajores adv [ka-hoes] a qu hora? cundo?when? at what time?

KWA, KO-

218

Mo SS kwane adv [ka-ne] qu? cmo?what? hows that?


Mo SS nikwajind [ni-kahind] nadanothing
Mo SS kwajpar pron [ka-h-pa] para qu sirve?what is it for? (< Sp. para)
Mo SS kwantemas adv [ka-(a)nte-mas] menosless
Mo SS kondom adv [ko-nd-o-m] despusafterwards
Mo SS kwa(je)ntesnej pron [ka-(h-e)ntes-neh] cualquier cosa, lo que seaanything,
something (free choice)
Mo SS kwajantanej pron [ka-h-anta-neh] cualquier cosa, lo que seaanything, something
(free choice)

KWACH
*kac

gemelos | twins
nhuatl (por difusin)

Segn TT ChO cuachi [kwai] el gemelo, el cuate|the twin es un prstamo de esp. cuate (ingl.
twin), pero es de notar que esta palabra espaola, por su parte, es un prstamo de Nah ctl ~
chutl culebra, mellizo, lombriz de estmago; cuate|snake, serpent, worm; twin. Tambin se
pueden considerar como fuentes posibles zoChMg [kwai] gemelo|twin y zpIst cuachi [kwai]
cuate|twin, los cuales concuerdan perfectamente con la proto-forma huave. Entonces la fuente de
KWACH gemelos|twins permanece ambigua.
Otro dato de importancia posible es que hay una palabra en ChO cuane [kwatn] un tipo de
gusano (del ro)|a type of worm found at the river cuya parte [kwat] seala un prstamo anterior
de Nah ctl en la acepcin ms antigua de serpiente, lombriz (vase FK, donde se propuso que la
acepcin de gemelo es posterior). Por lo tanto es claro que la fonologa del chontal no necesit un
cambio de Nah tl (= [t]) en ChO [], lo que introduce el problema de por qu se encuentra ch en
cuachi si es un prstamo de nhuatl, y que en lugar hace pensar que sea un prstamo a travs de
otro idioma || FK, HJ, VP, TT.

D RN

kwach n [ka] [RN, MS]

F YK

kwach [ka] [YK, GM]

Ma RN kwach n [ka]
Mo SS kwch n [kw]

KWAJCH

KWAJCH

219

pisar | to step on

*kahc [cf. Su 259 *ka:c]


Tal vez KWAJCH pisar|to step (on) tenga una conexin con pMx *yuk-wak d. de donde
proviene mOlu [yukwak] pisar, dar pisadas, alzar el pie al caminar|to step, to take steps, to raise
the foot when walking. Sin embargo, queda por explicar de dnde proviene la [] final en huave ||
SW, RZ.
Vase tambin KWEJCH apretar|to press on.
DR

/akwhe/ 3 [a-kh] cubrir algo con el pie, poner el pie sobre algoto cover
object with foot

DR

/akwhekwhe/ 3 [a-kh-kh] quebrar algo con el pieto break object with


foot

D Su

/-k:c/

Mo Su /-k:c/

D MS

akwjch [a-kh] pisar, patearto step on, to kick

D RN

akwjch xilyej vt [a-kh si-leh]

F YK

akwach vt [a-ka]

Ma RN akwjch v I [a-kh] pateato kick


Ma RN akwjch tiet fv-p I [a-kh tit]
Mo SS akwch vi E [a-k:] pateato kick
Mo SS akwch tit fv-p [a-k: tit]
Mo SS akwchkwch vt E [k-k-k] lo pisoteato tramp on, to trample
Mo SS akwch oleaj n K [a-k: o-lah] un paso (al caminar)a step (while walking)
[SS:259]
Mo SS akwchkwchay tit fv-p [a-k-k-ay tit] patea colricamenteto kick
angrily

KWAJKY

poner, tirar | to put, throw

*kahk
Segn SS, SMo akwg se usa con cosas blandas o mojadas, como tela, manguera, masa, cuero,
culebra y que tambin se refiere a la ropa seca tirada sin cuidado (ingl.wet or soft things such as
cloth, a waterhose, dough, leather, a belt, and also to dry clothes thrown down carelessly).

D RN

akwjk [a-khk]

Ma RN akwaij, akwaijk- v I [a-kah] pone (algo mojada, p.ej. la mezcla de lodo para hacer
un techo)to place or lay down (something wet, such as a mud mixture to make a roof)
Ma RN kwaijkiem v SI [kahk-i-m] despegar: se despegato become unstuck, to fall o%

KWAJKY

220

Mo SS akwig vt E [a-k:g] lo pone, lo tira (cosas blandas o mojadas, o ropa seca tirada
sin cuidado) to put, to throw (wet or soft things, or dry clothes thrown down
carelessly)
Mo SS kwajkim vr O [kahk-i-m] se tire, se caeto fall down, to come o%, to come
down

KWAK

araa | spider

*kaka [= Su 261]
Ma B

kuak, -euf, -n P sha-, mi- [B, B:32-33, 37, 48]

DR

/kwak/ 1 [kak]

D Su

/kak/

F Su

/kak/

Ma Su /kak/
Mo Su /kak/

D TA

kuak, kwak n [kak] [TA, MS]

D MS

umbiem kwak [u-mbim kak]

F GM

kwak n [kak]

F YK

mindok kwak [mi-ndok kak]

Ma TA kwak n [kak]
Mo LE kwak n nombre de una constelacin: la araaname of a constellation: the spider
Mo SS kwak n P* [kak]
Mo SS mikwak ndek fn K* [mi-kak ndek] el pulpo (molusco)octopus

KWAKY

hervir | to boil

*kak
Ma RN akwakkwak a yow fv [a-kak-kak a yow] hierve (el agua)to boil (water)
Mo SS akwikwik vi E [a-k-kk]

KWAL

KWAL

221

hijo o hija | son or daughter

*kala [cf. Su 262 *kla]

mayense

Es de notar el parecido entre KWAL hijo|son y pMaOr *kua:l sobrino, nio, hijo de hombre|
cousin, child, mans son > p.ej. Tek kwal nio, nia|child, Mam kwaal hijo de hombre|mans
son. Tambin notable es que un reflejo del mismo timo aparezca en kwar sobrino, sobrina|
nephew, niece en chorti, una lengua de la rama mayense occidental (aunque en efecto, hoy en da
se habla al este de los otros idiomas mayenses), as que es difcil saber a cul poca remonta la voz.
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /kl/ hijo|son, el estudio fontico de
KE muestra slo un tono alto (H) kwl.|| TK, KH.
D EF

x kao mi hijomy son

DP

za[-]cul mi hijomy son

FP

xa[-]cual mi hijomy son

Ma P

xia[-]cul mi hijomy son

Ma B

kual sha-, mi- hijo, hijason, daughter [B, B:16, 33, 39]

Ma B

niukual, nukual concebir la hembra, estar preadato conceive, to be pregnant

Ma B

mikual ivish dedo meiquepinky

Ma B

kual tiumpots ahijadastep-daughter

Ma B

anahier shakual procrearto reproduce, have children

Ma B

lanayak shakual engendrarto father, to breed

Mo BB shacual [akal] (mi) hijoson


Mo P

micual ohuis dedos"ngers

Mo P

sacual nasuy mi hijomy son

Mo P

mi cual oleje dedos del pietoes

Mo St

sh kwl nndj (mi) hijo(my) son

DR

/kwal/ 1 [kal] hijo, niochild

D Su

/kal/ hijoson

F Su

/kal/ hijoson

Ma Su /kal/ hijoson
Mo Su /kl/ hijoson

D TA

kual, kwal n mi- [kal] [TA, MS]

D MS

kwal uendx [kal nn kal nen] hijo varnson

D MS

kwal nx [kal ns] hijadaughter

KWAL

D MS

kwal tyumpots [kal tmpo] ahijadoadopted

D MS

ukwal [nu-kal] embarazadapregnant

D MS

jch mikwal [-h mi-kal] engenderarto beget

F YK

kwal n mi- [kal] el hijoson [YK, KT:215]

F YK

akwal [a-kal] pareto give birth to, to bear

F KT

ukwal adj [nu-kal] embarazadapregnant [KT:294]

222

Ma RN kwal n mi-A [kal] hijoson


Ma RN kwalajts n mi-A [kal-ah] parientesrelatives
Ma RN mikwal uwix fn mi-A [mi-kal si-wis] dedo (del mano)"nger
Mo KE kwl n [kl] hijoson
Mo SS mbas im [mbas im] detrs de la casabehind the house
Mo SS akwal vi A [a-kal] concibeto conceive (a child)
Mo SS akwal vt A [a-kal] pareto give birth to, to bear
Mo SS kwalsoj n [kal-soh] el abrojo, ortiga (planta: Urtica dioica L.)stinging nettle, bull
nettle
Mo SS nekwal adj [ne-kal] preada, concebidapregnant, conceived
Mo SS akwalaats n aA [a-kal-a:] sus parientesparents
Mo SS akwalaran vp A [a-kal-aan] es nacidoto be born
Mo SS lakwal vi pr (A) [l-a-kal] est encinto, est embarazada, est preadato be
pregnant
Mo SS mikwalaran n P mi-A [mi-kal-aan] el hijoson
Mo SS nakwalaran n P [na-kal-aan] el hijoson [SS, NT:2Cor 12:14]
Mo SS nakwalaatsaran n [na-kal-a:-aan] los parientesrelatives
Mo SS mikwal nakwalaran fn [mi-kal na-kal-aan] el nieto, la nietagrandchild
Mo SS mikwal owixeran fn [mi-kal o-wis-ean] los dedos de la mano, menos el
pulgar"ngers (except the thumb)
Mo SS mikwal teampoots fn [mi-kal t-am-po:] el ahijadogodson, goddaughter

KWALANG

KWALANG

223

retiir, castaetear | to jingle, to rattle

*kalanga / *kilingi

zoque

El diminutivo pH *kilingi de KWALANG retiir, castaetear|to jingle, to rattle se relaciona con


zoCop [kihlig] retio|it jingled y zoFL [kiligiligey-u] retie|jingles, que no tienen etimologa
conocida. Tal vez todos sean onomatopeyas || HG, EE.

D MS

akwalang [a-kalang] sonar (instrumento)to make a sound (an instrument)

F YK

akwalang [a-kalag-e] suena (como unas pocas semillas en su cscara)to make


the sound of a few seeds in their shell

Ma RN akwalang v A [a-kalag] suena algo vt.to make something make a sound vt.
Ma RN akwiling v I [a-kilig] suena algo vt.to make something make a sound vt.
Ma RN akwalangy v R [a-kalag-y] suena vi.to make a sound vi.
Ma RN akwilingyey v RE [a-kilig-ey] suena vi.to make a sound vi.
Mo SS akwajlang vt A [a-kahlag] lo suenato sound (cause something to make a sound)
Mo SS akwalang vi A [a-kalag] retie, hace ruidoto jingle, make noise
Mo SS akwijling vt I [a-kihlig] lo suena saveto sound softly (cause something to make
a soft sound)
Mo SS akwiling vi I [a-kilig] castaetea, tintinea, suenato rattle, tinkle, make a noise
Mo SS nekwiling adj ? [ne-kilig] sonido que hacen piedritas en un bote o lata,
retintinsound which pebbles make in a little jar or can, jingle

KWAS

sonido de pisadas (hacer el) | to make the sound of steps

*kasa
KWAS hacer el sonido de pisadas|make the sound of steps, es restringida a San Francisco y
probablemente sea onomatopoytico; cf. TAS, del mismo significado, que aparece in Santa Mara.

F YK

KWEJ

akwaskwas uly [a-kas-kas u-le] [YK, KT:317]

cosa, algo, posesin | thing, something, possession [RN]

*kehe [= Su 264]
En la habla contempornea de Santa Mara hay variacin entre -kwej y -kwaj en los reflejos de
KWEJ cosa, algo, posesin|thing, something, possession. Se desconoce si representa un cambio de
sonido regular en proceso o se debe a la influencia de la variante de San Mateo, donde kweaj ha
evolucionado por el cambio pH *CeCe > SMo CaC.
FP

uxuppu agca nti u[-]cu el da de maana(the day of) tomorrow

Ma B

uku, (ahk) uku, ukuh-iuf, akue niu suyohis, hers; theirs [B, B:40]

KWEJ
Ma B

shikue, (ahk) shiku, -in mo; nuestromine; ours [B, B:26, 40]

Ma B

niakueh nadie, nadano one, nothing [B:43]

Ma B

tinkuei pocoa little bit [B:42]

Ma B

kuenaniol, aniol de quefrom which (? for which reason) [B:42]

Ma B

(ahk) iku, ikueh-in, -ier, ahg[ ]ikaeh tuyo; vuestroyours [B, B:40]

Ma B

okueh nipilan ajenobelonging to another person

DR

/akweh/ [a-keh] quewhich; what; that

DR

/ikweh/ [i-keh] tuyothine

DR

/ni-akweh/ [nia-keh] nadanothing

DR

/ikweh/ [si-keh] el momine

DR

/ukwe/ [u-ke] (tipo de partcular adverbial o preposicin)adverbial particle;


preposition

DR

/ukweh/ [u-keh] suyo (de l, de ella)his, hers

DR

/ukweh/ [u-keh] para quein order to

DR

/ikwehan/ [i-keh-an] suyo (de ustedes)your

DR

/ikwehon/ [si-keh-on] el nuestro (de m y l)our (exclusive dual)

DR

/ukwehats/ [u-keh-a] el nuestro (todos)our (plural)

DR

/ukwehov/ [u-keh-w] de ellostheirs

DR

/ukwehor/ [u-keh-o] el nuestro (yo y t)our (dual inclusive)

F Su

/-keh/ cosa (con pre"jos de persona = mo, tuyo, etc.)thing (with personal
pre"xes = mine, yours, etc.)

224

Mo Su /-ka/ cosa (con pre"jos de persona = mo, tuyo, etc.)thing (with personal pre"xes

= mine, yours, etc.)

D TA

kuej pron [keh] qu? what?

D RN

inkuej [nin-keh] nadanothing [RN, TA]

F GM

-kwej n xi- [-keh()] posesin, cosa (de alguin)possession, thing (belonging to


someone) [GM, KT:217]

F GM

ikwej pron, num [ni-keh] cero; nadazero; nothing [GM, KT:217-18, 239]

F KT

kwejkwejan [keh()-keh()-an] cualquier cosa (?)anything at all [KT:217, 239]

F YK

ajach ukwej [a-ha u-keh] debeto owe

F GM

naj ukwej [na-h-ne u-keh] bondadoso, buena (persona)kindhearted, good

Ma RN ikwaj, ikwej [ni-kah, ni-keh] nada, ningnnothing, no (det.)


Ma RN ukwaj ~ ukwej n u-I [u-kah, u-keh] suyo (de l)his, hers

KWEJ

225

Mo SS kweaj n o-E [kah] posesinpossession


Mo SS okweaj pron [o-kah] su posesin, es dehis or her possission, his, hers, it belongs
to

KWEJCH

apretar | to press

*kehce [cf. Su 263 *ke:ce]


Vase tambin KWAJCH pisar|to step on, KIJCH pellizcar|to pinch.
Ma B

akuehchi pisarto step on

Ma B

akuehch tiet pisar el sueloto step on the ground

Ma B

akuehchkuehch, ikuechkuech pisotear, machucarto trample on, to bruise

DR

/akwekwe/ 3 [a-keh-keh] (?) apretar o quebrar algo pequeoto squeeze or


break small object

Mo Su /-kac/

D RN

akyuejch [a-keh]

F YK

akwejch [a-keh] machucato bruise, pound, crush

Ma RN akwejch v I [a-keh] pellizca (bastante grande cantidad de algo)to pinch (a


rather large quantity of something)
Ma RN kwejcham v SA [keh-a-m] magullar: se magulla, estar demasiado maduroto get
bruised (fruit), to be overripe
Mo SS akweaach vt E [a-ka:] lo machuca, lo aplasta; lo malluga (magulla) to bruise,
to crush
Mo SS akwiich vt E (?) [a-ki:] lo machuca, lo malluga (magulla) un pocoto bruise (a
little)
Mo SS kweajcham vr O [kah-a-m] se machucato get bruised
Mo SS kweajchan part [kah-a-n] mallugado (magullado), machucadobruised
Mo SS kwijchin part [kih-i-n] machucadobruised

KWET

dejar | to leave (behind), give up

*kete [cf. Su 267 *kta]


Surez reconstruy *kta en vez de *kete, pero parece que se equivoc.
Ma B

-kueti, ikueti, ikueit dejar, permitirto leave (behind), give up, to let, allow [B, B:59]

Ma B

mukuet despegarto detach, get unstuck

Ma B

ukuet hiu destetarto wean

DR

/akwiet, akwet/ [a-ket] dejar to leave

KWET
D Su

/-kot/

F Su

/-ket/

226

Ma Su /-ket/
Mo Su /akwiat marang/ deja de hacerto let (someone) do (something)
Mo Su /-kat/

D RN

akyuety [a-ket]

D MS

munkyuetyey [mun-ket-ey ] divorciados; separadosdivorced couple; separated


couple

F YK

akwety vt [a-ket] abandona, dejato abandon, to leave [YK, GM]

F KT

akweteyaf vr recip [a-ket-e-a-hw aketeya] se dejan (se separan, personas)


they leave each other (get separated, of people) [KT:289]

Ma RN akwety v I [a-ket]
Ma RN najkwetien n [na-h-ket-in] herenciainheritance
Mo SS akweat vt E [a-kat] lo deja, lo pierde, lo abandonato give up (doing something),
to leave (behind), to lose, to abandon
Mo SS akweateay vp O [a-kat-ay] se divorcia, se separato divorce (reciprocal), to
separate (intrans.)
Mo SS najkweat adj [na-h-kat] abandonado; perdidoabandoned; lost
Mo SS akweat iweaaig fv-p [a-kat i-wa:g] se separato separate
Mo SS akweat omeaats fv (-imp?) [a-kat o-ma:] tiene mucho miedoto be very afraid

KWIER

correr | to run

*kir [cf. Su 266 *kr]


En San Mateo, normalmente un verbo de forma [CiC-] produce un causativo en [-(:)], como en
apirch sembrar|to sow [apir-hc]. Por eso, SMo akwarreech hacer correr|to make run debe
ser una forma antigua derivada de *kir-hc. La vocal [a] de la primera slaba resulta de una
reduccin en posicin atonica, que ya no haba ocurrido en la forma akwireech en los datos ms
tempranos de los Warkentin.
DP

cuier

FP

mu[-]quirar

Ma P

nu[-]quier

Ma B

akuir galopegallop

Ma B

ikuir huirto #ee

Ma B

erkuir, ikuere carrerarun (n.)

KWIER
Ma B

-kuier, akuier, akuir correr, recorrerto run, to travel around [B, B:58]

Mo P

ar[-]quier

DR

/akwier/ 1 [a-ki]

D Su

/-kr/

F Su

/-kior/

227

Ma Su /-kr/
Mo WW akwireech tit rueda abajoto roll (something) down
Mo Su /-kr/

D RN

akyuierr, pl. akyuerrw A [a-kir, a-kr-w] correr; huirto run; to run away, to
#ee [RN, MS]

F KT

akwior, akior vi [a-ki akio, akio] corre, andato run, to go [KT:22, 148, 248]

F GM

akwerajch [a-ki-ah akeah] correr (= hacer correr, p.ej. un bicileta)to


make run, i.e. to ride (e.g. a bicycle)

F KT

malkiriow, malkwiriow [mal-k()i-i(o)w] cabecera de un rohead of a river


[KT:213]

Ma RN akwierr v A [a-kir] corre, escapato run


Mo SS akwir vi A [a-kir]
Mo SS nekwir adj [ne-kir] velozfast
Mo SS apeax akwir fv-sub [apas a-kir] lo persuige, lo correteato pursue, to chase
Mo SS akwarreech vt E [a-kar-e:] lo hace correrto (make) run

KWIK

rer | to laugh

*kiki [= Su 265]
DP

cuq

FP

acuiqui

Ma B

akuiki tener risato laugh

Mo P

naquiiq

DR

/akwik/ 1 [a-kik] sonrer, rerto smile; to laugh

D Su

/-kik/

Ma Su /-kik/
Mo Su /-kik/

D TA

akyuik vi [a-kik]

KWIK

F YK

228

akwik vi [a-kik] [YK, GM, KT:191, 248]

Ma RN akwik v I [a-kik]
Mo SS akwik vi I [a-kik] se rie; se cacajeato laugh; to gu%aw
Mo SS monkwik n [mon-kik] (falta la traduccin)(not glossed)
Mo SS ombeyan akwik [o-mbay-an a-kik] la sonrisasmile
Mo SS awikiayejan vr O [a-kik-ay-eh-an] se renthey laugh

KYAJP

espacio abierto | open space

*khpa, khwa [cf. Su 230 *k:pa]


Se desconoce si SMo (SS) nekiaab la frente calva|bald forehead deriva de KYAJP patio, pero es
notable que no haya otro reflejo de este timo en San Mateo. Suponiendo que s hay una conexin, se
puede especular que el sentido original del timo se acerca ms a espacio abierto, espacio donde
nada crece|open space, space where nothing grows.
Ma B

bas[ ]kiap atrio, patioopen area, patio

DR

/mi-kiap/ [mi-kap] (?) patiopatio

D Su

/ka:p/ patiopatio

F Su

/ka/ patiopatio

Ma Su /ka/ patiopatio

D TA

umal kiajp [u-mal kahp] (?) explanadaterrace, open area, outdoor concourse

Ma RN kyajp n [kahp] patiopatio


Ma RN mbas kyajp cp-nom [mbas kahp] patiopatio
Mo SS nekiaab adj [ne-ka:b] la frente calvabald forehead

KYAJW

partir en dos pedazos | to split in two

*kehwe, *khwa
Vase KEJW, KYAJW

KYAJW

coa | hoe

*khwa [cf. Su 235 *kwa, ? *k:pa]


En KYAJW coa|hoe, es de suponer que la // de SF /kia/ deriva de *hw y por eso hay que
reconstruir *khwa, as que posibilita una conexin con KYAJW partir en dos pedazos|to divide
into two pieces, accin tpica de una coa cuando corta la tierra.
F Su

/ka/

KYAL

KYAL

229

anillo; recipiente | ring; container

*kala; *kla [cf. Su 227, 117a *kla; kla]


Vase KAL, KYAL

KYAMB, KEMB

izquierda (mano) | left (hand)

*kmba, *kembe [= Su 228]

mayense

La proto-forma de KYAMB/KEMB izquierda|left es ambigua. Por un lado, SD y SMa kemb


sealan una reconstruccin *kembe. Por otro lado, SF (Su) /kamb/ puede derivar slo de *kmba.
SMo kiamb puede derivar igualmente de ambas proto-formas.
Surez compar KYAMB/KEMB con pMa *keam (que ms tarde Kaufman limit a solamente
pMaOcc) A pesar de la coincidencia prometedora en ambas races de una velar en el principio y una
nasal bilabial en el fin, la [] medial de pMa *keam, que se mantiene en todos los reflejos, asegura
que un prstamo en huave de esta fuente es muy improbable.
Por otro lado, es bastante probable que KYAMB/KEMB tenga una conexin con el timo
KAMB lado opuesto, el otro lado|the other side, que probablemente provenga del timo mayense
para mano|hand || Su:164, TK.
Ma B

kiemp, sha kiemp zurdo, izquierdo, mano izquierdaleft(-hand)

DR

/kemb/ 3 [kemb] izquierdaleft side

D Su

/-kemb/

F Su

/-kamb/

Ma Su /te-kem/
Mo Su /-kamb/

D RN

kemb [kemb]

F KT

kiam [kem kiam] izquierdaleft [KT:236]

Ma RN ikyemb adj [ni-kem]


Mo SS kiamb adj [kamb] izquierdoleft (side)
Mo SS mikiamb n mi- [mikamb]
Mo SS nekiamb n [ne-kamb] el zurdo, la izquierdaleft-handed person, left (side)

KYAT

mallero (madera para tejer atarraya) | rod (used in weaving an atarraya)

*kta [cf. Su 234 *kat]


D Su

/ket/

F Su

/kat/

KYAT

230

Ma Su /mikat ndok/
Mo Su /kat/

Ma RN kyat n [kat]
Ma RN mikyat ndok fn [mi-kat ndok] mallero de atarraya o chinchorrorod (used in
weaving "shing nets)
Mo SS kiat n TS mi-A [kat] la malleraa rod used to separate the threads in a loom
Mo SS mikiat owixeran fn [mi-kat o-wis-ean] el cbito, el hueso mayor de los dos del
antebrazo (anat)ulna (elbow bone)

KYATS

sesos | brain

*kca [= Su 225]
Ma B

kiats

DR

/kiats/ 1 [ka]

D Su

/kac/

Ma Su /kac/
Mo Su /kac/

D RN

kyats [ka]

F GM

kiats n [ke kia]

Mo SS kiach n mi-(E) [ka]

KYATS

muy sucio | very dirty

*kca [= Su 224]
Radin sugiri una relacin entre KYATS muy sucio|very dirty y palabras en ciertas lenguas
mixeanas para negro|black, como p.ej.mSay [i] negro (piel, pelo)|black (skin, hair),
suponiendo una hiptesis de una relacin fonolgica de huave k con mixe tz. Sin embargo, aunque
tal vez aparezcan por casualidad algunos casos de esta relacin, no puede indicar una regla general,
ya que las lenguas no tiene ningn parentesco gentico. Adems, dada la diferencia semntica entre
las formas, hay que concluir que Radin se equivoc || PR, LC.
Vase tambin KECH legaa|rheum, sleepydust, eye secretions.
Ma B

nakiats ensuciar; sucio, mugre, puercoto dirty; dirty, "lthy

DR

/na-kiats/ [na-ka] negro de suciedadblack from grime

Ma Su /kac/

Ma RN nakyats adj [na-ka]

KYOL

KYOL

231

ocote | pine tree

*klo
Tal vez KYOL ocote|pine se relacione con ChO loli d., que tiene un alomorfo goli que se ve en
ela-goli [lagoli] pioncha|pine needle y tsiqui goli [tsiki goli] pia de ocote|pine cone || TT.
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.

Ma RN najkyol n [nah-kol] ocote; antorcha (rbol que se usa para hacer antorcha)pine
tree; torch (tree used to make torches)
Mo SS najkiol n TS [nah-kol] [SS, NT:Jn 5:35]

LA-

ya, hace poco | already, just recently

*la
DR

/la/ [la] ahoranow; indeed

DR

/la/ [la] (verbo auxiliar)Used with periphrastic forms, with passive voice and as
auxiliary verb

D MS

lami adv [lami] casialmost

D RL

la- pref [la-] ya; pre"jo de verbos del tiempo pasado recienteverbal pre"x marking
the recent past

F KT

la-, lay- pref [la-, lay-] pre"jo del tiempo perfectopre"x for marking perfect tense
[KT:284]

Ma RN la-, lye- pref [la-, l-e-] ya; pre"jo de verbos del tiempo pasado recienteverbal
pre"x marking the recent past
Mo SS la-, l(e)- pref [la-, l-(e-)] ya, acaba de (se usa con verbo para hacer tiempo pasado
reciente)already, just (recently): verbal aspectual pre"x
Mo SS lami-, lami adv, pref [la-mi(-)] casi, ya est almost, already

LAJ

tragar | to swallow

*laha [= Su 269]
Ma B

alahn engullirto gobble up, to wolf down (food)

DR

/alah/ 1 [a-lah]

D Su

/-lah/

F Su

/palaa/

Ma Su /-lah/
Mo Su /-lah/

LAJ

D MS

alaj v [a-lah]

F YK

al v [a-la] come (peyorativo)to eat, to gobble (pejorative) [YK, KT:261, 191]

232

Ma RN alaj v A [a-lah]
Mo SS alaj vt A [a-lah] lo traga, lo toma, lo embocato swallow, drink, gorge on

LAJK

oreja | ear

*lhka [cf. Su 271 *l:ka]


DP

zilajca (mi) oreja(my) ear

FP

ulag

Ma P

ulac

Ma B

lak ensordecerto deafen

Ma B

lahk sordodeaf

Ma B

ulak asahandle

Ma B

-lahk, -lahk, -lahke, -euf/-iu, -in shi-, i-, u- odo, orejaear [B, B:32, 34-35, 38]

Ma B

nadam[ ]lahk orejnhaving big ears

Mo P

olac

Mo St

sh-l-hk (mi) oreja(my) ear

DR

/ni-lahk/ [ni-lahk] sordodeaf

DR

/ulahk/ 1 [u-lahk] oreja; asa; mangoear; handle; haft

D Su

/-lah(k)/

F Su

/-lah/

Ma Su /-la:k/
Mo Su /-l:k/

D MS

alajk [a-lahk] estar sordoto be deaf

D MS

ulajk, ulaj [u-lahk, u-lah] [MS, RN]

D MS

ryuendy ulajaran [nd u-lah-aan end ulahaan] areteearring

F YK

-lajk n xi- [-lahk] [YK, KT:206, 216]

F KT

ilaj adj [ni-lah] sordodeaf [KT:199]

F KT

ilajk n [ni-lahk] un sordoa deaf person [KT:209]

F YK

ulaj(k) n [nu-lah(k)] burrodonkey [YK, KT:206]

Ma RN ulaj, ulajk- n u-A [u-lah]

LAJK

233

Mo SS milaag n K* mi-(A) [mi-la:g] la sordez, la sorderadeafness


Mo SS nelaag adj [ne-la:g] sordodeaf
Mo SS olaag n P o-A [o-la:g] el odo; la oreja (animales)ear (animal); sense of hearing
[SS, NT: Ac 7:57]
Mo SS olaagaran n P o-A [a-la:g-aan] el odo; la oreja (anat)ear (human); sense of
hearing

LAJL

sardina | sardine

*lahla [cf. Su 273 *la:la]


D Su

/la:l/

F Su

/lal/

D RN

lajl n A [lahl] sardina chiquita del marsmall marine sardine

F YK

lal n [lal] sardina blancawhite sardine

Ma RN lal n [lal] charalito (pescado pequeo y transparente)a small, transparent "sh


known as charalito
Mo SS lal n P* [lal] una lisa recin nacida (pez)recently born #athead mullet

LAKOW

guayaba | guava

*lakwo [cf. Su 272 *lakwo]


DR

/lako, -wa/ 1 [lakow]

D Su

/lakow/

F Su

/laku/

Ma Su /lakow/
Mo Su /lakw/

D MS

lakow [lakow]

F KT

lakuj n [lakuh (~ laku:)] [KT:207]

F GM

lak xiol [laku sil siol] palo coloradoplant sp.

Ma RN lakow n [lakow]
Mo SS lakow n K* [lakow] el guayabo (rbol, fruta: Psidium guajava)apple guava
Mo GC milakow sampy fn [mi-lakow sampy] guayaba silvestrewild guava [GC:363]

LAKY

LAKY

234

diente | tooth

*lk [cf. Su 270 *l:k]


La forma Mo (Su) /lY:k/ diente|tooth y la reconstruccin de Surez *l:k (= *lahk) contienen
vocales largas aunque hoy en da la vocal siempre es corta. Adems, aunque Su inform de un tono
alto (H) en SMo /lY:k/ el estudio fontico de KE muestra un tono descendente (HL) lk.
Probablemente fue el tono que dio la impresin de que la vocal fuera larga.
DP

zi[-]lek (mi) diente(my) tooth

FP

u[-]laique

Ma P

hu[-]luec

Ma B

uliki

Ma B

uliki granograin

Ma B

ulaiki biomp ascuaember

Mo P

o[-]leec

DR

/ulk/ 3 [u-lk]

D Su

/-lk/

F Su

/-lak/

Ma Su /-lak/
Mo WW olk
Mo Su /-l:k /

D RN

ulkaran n [u-lk] [RN, MS]

D MS

ulk biemb [u-lk bimb] brasascoals, embers

F YK

-laik n xi- [-lak] diente, dientestooth, teeth [YK, KT:62, RN]

Ma VM laik biemb n [lak bim] brasacoals, embers (in a "re)


Ma RN ulaik n u-I [u-lak]
Ma RN ulaik munx cp-nom [u-lak mon-ns ulak muns] diente de las muchachas
(planta)
Mo RN olik n TS o-E [o-lk]
Mo KE lk n [o-lY`k]
Mo SS olik bimb n K [o-lk bimb] las brazascoals (in a "re)
Mo SS olikeran n TS o-E [o-lk-ean] los dientes (anat)teeth

LAKY

LAKY

235

todava, otro; estar, haber | still, another; to be, for there to be

*(a)-la-/-l-, *h-la-ye, *h-la-k [cf. Su 319 *hlaya ~ *hlak]


Vase AL, LAY, LAKY

LAL

colar | to strain, to filter

*lala
Ma B

l-al, i-lal [B, B:15, 58]

DR

/alal/ 1 [a-lal]

F YK

alal [a-lal]

Ma RN alal v A [a-lal]
Mo SS alal vt A [a-lal] lo cuela (lquidos con tela)to strain (liquid with a cloth)

LAL

grasos (de la carne de algunos animales) | fat (of certain animals)

*lala
Posiblemente se trate de una raz NALAL en vez de LAL.

Ma RN nalal n [na-lal] olor de grasa smell of fat


Mo SS nalal n [na-lal]
Mo SS najmbok nalal [na-h-mbok na-lal] olor a grasa (de la carne de algunos animales)
smell of fat (from the meat of certain animals)

LALY

volar (en aire) | to fly

*lal [cf. Su 320 *hlal]


Ma B

ahll

DR

/aholel/ [a-h-ll]

D Su

/-hll/

F Su

/-hlal/

Ma Su /-hll/
Mo Su /-hll/

D RN

ajlly vi [a-h-ll] [RN, MS]

F YK

ajlal vi [a-h-lal] [YK, KT:103]

LALY

F KT

236

alalijch vt [a-lal-ih] hacer volarto make #y vi. [KT:311]

Ma RN ajlly vi I [a-h-ll]
Mo SS ajlel vi E [a-h-ll]
Mo SS aleliich vt A [a-ll-i:] lo hace volar, se lo llevato make #y, let (something) be
carried away
Mo SS ajleliich vt (A) [a-h-ll-i:] lo hace volar, se lo lleva por el vientoto (make) #y,
let the wind carry away
Mo SS ajlelel vi (E) [a-h-l(l)-ll] revolotea, da vueltas volandoto #y around, turn over
and over #ying

LAM

ro | river

*lama [= Su 274]
DP

lm

FP

lm

Ma P

lam

Ma B

lam, -euf mi- [B, B:33-34, 50]

Mo P

lam

Mo P

mi ct lam bagrecat"sh

DR

/lam/ [lam]

D Su

/lam/

F Su

/lam/

Ma Su /lam/
Mo Su /lam/

D TA

lam n [lam] ro, arroyo; corrienteriver, stream; current [TA, MS]

D RN

Tilam [tilam] IxhuatnIxhuatn

D MS

umbey lam [u-mbey lam] orilla del roriver bank

F YK

lam n [lam] [YK, KT:38, 206, GM]

Ma TA lam n [lam] ro, arroyoriver, stream


Mo SS lam n K [lam]
Mo SS ankalamlam vi (A) [an-k-a-lam-lam] agita (el agua)to be agitated (water)

LAMB

LAMB

237

hondar | to sling

*lmba, *lamba [cf. Su 296 *(-)limba]


Vase LYAMB, LAMB

LAMB

orgulloso | proud

*lamba [= Su 277]
Ma B

lamp tener orgullo, estar orgullosoto have pride, to be proud

Ma Su /-lamb/

F GM

lambach [lamb-a] presumidoconceited, arrogant

F YK

alambach [a-lamb-a] se jactato show o%

Ma RN ilamb adj [ni-lam]


Mo SS nelamb adj [ne-lamb] presumido, vanidoso, orgullosoconceited, vain, arrogant

LAMB
*lamba

calmarse | to calm down

mayense occidental

LAMB calmarse|to calm down vi. parece relacionarse con Toj lajbi, lajbaji d., Toj lama
calmar|to calm vt., y Chol lajm ~ lm calmar (enfermedad)|to calm (an illness), timo que
parece limitarse a la familia mayense occidental (aunque quizs cf. tambinYuc leman calma en la
mar|calm in the sea).
Se desconoce si LAMB se relaciona con SMo alomboch (LOMB parado|standing) cuyo sentido
incluye calmar, o con SF alomboch dejar hacer algo|stop doing something || CL, HJG, JG.
Ma B

lambau silenciosilence

Mo WW lalambaw ya est en calmato be already calm

D MS

lamba- [lamb-a-] estar calmadoto have calmed down

F YK

alamb [a-lamb] se calma (viento)to die down (wind)

F GM

lamban adj [lamb-a-n] calmacalm

Ma RN limbiew-an a yow fptc SI [limb-iw+an a yow] calma: est en calma el mar the
seas are calm
Ma RN lambaw n [lamb-a-w] calma (del viento)calm (wind)
Ma RN lalambaw ptc SA [la-lamb-a-w] calmar: ya se calm el vientohaving calmed down
(the wind)
Mo SS lamban adj [lamb-a-n] en calma, tranquilo (viento, mar)calm, tranquil (seas, wind)

LAMBY

LAMBY

238

recoger | to gather

*lamb
Ma RN alyem ~ alm v I [a-lem, a-lm]
Mo SS almb vt E [a-lmb] lo recoge (chinchorro o red, en un brazo)to gather ("shing net
or net, in an arm)
Mo SS saplmb [sap-lmb] hormiga lon (insecto: Myermeloenidae)antlion, doodlebug

LAN

rompevientos | windbreak, shelter

*lana
Ma RN lan n mi-A [lan]
Mo SS lan n K* [lan]

LANG

moverse | to move vi.

*langa / *lingi [cf. Su 277a *langa-langa]


La separacin de LANG moverse|to move vi. y LANG retumbar|echo, thunder es bastante
incierta.
Ma B

ilunlan menear (frecuentativo)to shake, to move (frequentative)

Ma B

alanglang moverto move

DR

/alaglag/ 1 [a-lag-lag] temblar, zarandear fuertemente la cabeza para asentirto


make object tremble; to shake head violently in approval

F Su

/-lanlan/

Mo WW ajlang menea muchoto move a lot vt.


Mo WW ajlng menea poquitoto move a little vt.
Mo WW alanglang mueve muchoto move a lot vt.
Mo WW alnglng mueve pocoto move a little vt.

D MS

ajlang [a-h-lag] moverse; temblar (tierra)to move vi., to shake (earth)

D RL

alanglang [a-lag-lag] sacudirto shake [RL, TA]

D MS

alangjch vt [a-lag-h] mover (objeto)to move (object) vt.

D MS

alanglangy [a-lag-lag-y] moverse; temblar (tierra)to move vi., to shake


(earth)

D MS

ajlang atyam [a-h-lag a-tam] temblar (tierra); haber un temblorto shake (earth);
for there to be an earthquake

LANG

239

F KT

alang vt [a-lag] agitar de un lado al otroto wave back and forth vt. [KT:321]

F KT

aling vt [a-lig] agitar de un lado al otro (dim.)to wave back and forth (dim.)
[KT:321]

F YK

alanglang [a-lag-lag] se mueve (rboles en viento, la cabeza)to move (trees in


the wind); to nod, to shake ones head [YK, KT:317]

Ma RN alanglang vi A [a-lag-lag]
Ma RN alanglangy vi R [a-lag-lag]
Ma RN ajlang atyam v-imp [a-h-lag a-tam] trueno del temblor, retumbo del
temblorthunder of an earthquake
Mo SS lingling n K [lig-lig] sonaja, cascabeljingles, jingle-bell
Mo SS ajlang vi (A) [a-h-lag]
Mo SS ajling vi [a-h-lig]
Mo SS alanglang vt A [a-lag-lag] lo menea, lo agita, lo sacudeto move, agitate, shake
Mo SS alangch vt E [a-lag-:] lo mueveto move vt.
Mo SS alingling vt I [a-lig-lig] lo mueve (cosas chicas)to move (small thing)
Mo SS ajlingling vi A (?) [a-h-lig-lig] tiemblato tremble
Mo SS alanglangy vr O [a-lag-lag-y]
Mo SS alinglingiay vr O [a-lig-lig-ay] se mueve, vibrato move, to vibrate vi.
Mo SS ajlang ateam K [a-h-lag a-tam] el temblorearthquake

LANG

retumbar | to echo, to thunder

*langa [cf. Su 321 ? *hlanga]


Vase tambin LANG moverse|move vi..
DP

najlng truenothunder

FP

ndulangaxi unieaca gorjearto chirp, warble, gurgle

D Su

/-hlang/

Mo SS ajlang ateam n K [a-h-lag a-tam] el temblorearthquake


Mo SS alangch onik fv-px ? [a-lag- o-nik] aclara la gargantato clear the throat

LANGY

lamer | to lick

*lang
SMo alaing lamer|to lick es un dato aislado y probablemente sea una onomatopya.

Mo SS aleng vt E [a-lg]

LANGY

LANGY

240

saltar, atravesar | to jump, to cross over

*lang
LANGY saltar, atravesar|to jump, to cross over probablemente se relacione con LANG
moverse|to move como verbo transitivo con intransitivo.

F KT

alaing vt [a-lag] atravesarto cross vt. [KT:132]

Ma RN alaing v I [a-lag] saltato jump


Mo SS aleng tit fv-p [a-lg tit] lo salta; se salta, lo dejato jump; skip over, leave out

LAP

relumbrar, dar relumbrones | to glitter, to flash

*lapa
Vase tambin LIP relmpago; delgado|lighting; thin, LEP salir (p.ej. arco iris)|come out
(e.g. rainbow), JALAP calvo|bald.

Mo SS alaplap vi (A) [a-lap-lap]

LAPY

lamer | to lick

*lap
DR

/alp/ 3 [a-lp] tomar a lengetazosto lap in

DR

/alep/ 3 [a-lp] tomar agua a lengetazosto lap in water

D MS

alp [a-lp]

F YK

alap (alaip-) [a-lap] [YK, KT:63, 182]

Ma RN alp v I [a-lp]
Mo SS alp vt E [a-lp]

LAPY

mancha en la piel | spot on the skin [RN]

*lap [= Su 280]
Vase tambin JALAP calvo|bald.
F Su

/naros lap/

Ma RN lp n [lp] manchas en la cara que aparecen durante la embarazadaspots on the


face that appear during pregnancy
Mo MT lp n [lp] manchas en la cara, desagradables y oscuras o de color caf, tambin
llamados pao. Generalmente aparecen a la embarazada. Tambin conocidas como
lamida o alas de mariposaugly dark or brown spots on the face which usually
appear during pregnancy, also known as butter#y wings

LAUNG

LAUNG

241

delante, haca | in front of, towards

*larng
La derivacin de BB ArrianguiAmbah Pueblo Viejo, que probablemente haga referencia a San
Dionisio del Mar, permanece bastante incierta. Si la [l] de la raz LAUNG delante, haca es un
prefijo antiguo, este nombre puede derivar de *arng kem-paha, o sea delante (o haca) el pueblo|in
front of (or towards) the town, o, si la conjetura expuesta bajo KAMBAJ pueblo|town es
correcta, delante de (o haca) la estacada|in front of (or towards) the stockade.
Mo BB Arriangui-Ambah [arig (k)iambah] (?) Pueblo ViejoOld Town

Mo SS lareng adv [laeg] en frente de, en direccinin front of, towards


Mo SS alareng adv [a(l)-laeg] en direccin a, frente ain front of, towards

LAS, LUX

medio seco | half dry

*lasa, *ls
La derivacin de SMo (WW) lx bujeo|dryland es oscura; de *lasa se espera una forma
diminutiva *lisi de la que derivara SMo [lis]; en lugar lx = [les] seala una proto-forma *ls (=
LUX). Puede ser en efecto que lx derive de LA- ya|already y X secarse|to dry out, o sea
*las; sin embargo de *las el resultado previsto sera SMo [ls], no [les], as que finalmente la
derivacin permanece incierta.
En todo caso, la palabra lx ya no aparece en SS, excepto tal vez en el nombre nalexaran poj de la
tortuga semiacutica jicotea|pond turtle que vive en tierras pantanosas.
Mo WW lx bujeo (WW: bugeo)dryland, unirrigated farmland

Mo SS nalexaran poj fn [na-les-aan poh] jicotea (reptil: Trachemys scripta)pond turtle


[SS:413]
Mo SS lalasaw ptc [l-a-las-a-w] ya est medio secoto be already half dry

LAS
*lasa

mecate | rope

espaol

LAS mecate|rope es un prstamo del espaol lasso. SD (R) /lasnit/ es por lo visto compuesto de
/las/ mecate|rope ms /nit/ (= ity) palma|palm, palmetto.
DR

D MS

/lasnit/ 1 [las-nit] cuerdocord, rope


las [las]

Ma RN las n [las]
Mo SS las n TS [las]

LAT / LIT

LAT / LIT

242

brillar | to shine

*lata / *liti [cf. Su 291 *liti-liti]


Vase tambin PALAT ruido repetido|repeating sound.
Ma B

alitiliti

Ma B

niulitiliti brillantebrilliant

DR

/alatlat/ [a-lat-lat] relucir como metalto gleam like shining metal

Ma Su /-litlit/
Mo Su /-litlit/

Ma RN najlat adj [na-h-lat] brillanteshining


Ma RN ajlatlat v [a-h-lat-lat] brilla en el sol (p.ej. una lamina)to re#ect bright sunlight
(e.g. plate of metal)
Mo SS lit ongwiits n [lit o-gi:] el zorrillo chico, el zorrillo manchado (mamfero:
Spilogale gracilis)western spotted skunk
Mo SS alitlit vi (I) [a-lit-lit] brilla, reluce, resplandeceto shine, gleam
Mo SS nelitlit adj [ne-lit-lit] brillante, lustrosobrilliant, lustrous

LATIEK

Tehuantepec (ciudad) | Tehuantepec (city)

*law-tik
El nombre Tehuantepec proviene de Nah tecuanitepec cerro de jaguar, nombre de un cerro
especfico ubicado en esta ciudad. De ah es obvio que huave LATIEK tiene el mismo origen, de
LAWY jaguar ms TIEK cerro, o sea *lawtik. Asimismo en el zoque de Chimalapa la
ciudad de Tehuantepec se llama [kakutsk], que deriva tambin de los morfemas jaguar [ka(ha)]
y cerro [kotsk], mientras que en el zapateco del istmo el cerro rocoso del tigre en Tehuantepec se
llama Daniguiebedxe, literalmente dani cerro|hill ms guie roca|rock ms bedxe tigre|tiger. Se
puede apreciar que la antigedad de esta forma asegura que LAWY es un timo indgena y no un
prstamo del espaol leo o len, como supuso Radin || HJ, OT.

F RN

Latiok [la-tik latiok] [RN, GM]

Ma RN Latiek n [latik]
Mo SS Latik pn [la-tik]

LATS

LATS

243

tender en lnea horizontal | to spread out in a horizontal line

*la-ca / *li-ci
Probablemente LATS se deba segmentar *laca, donde *la sea el mismo morfema que aparece en
AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to be, for there to be (< *(a)-la,
*laye, *lak). El sufijo *ca es por lo visto una variante harmnica de *co, que aparece en nots
uno (objeto largo y delgado)|one (long, thin object), de modo que *laca recibe el significado estar
en forma larga y delgada, como se ven p.ej.en SMo alatsam < *al (continuativo) *lacama est
extiendo|to be spread in a line, SMo alatsan < *allacana marcado (con lnea larga)|marked
(with a long line) y (si se relaciona) SMa (B) ulats gusano|worm.
Otra posibilidad sera una conexin con unos timos mayenses. Por un lado se cita pMaOcc *lac
hacinar|to stack > Tzel Tzo Chol latz d., Chol ltz (= AU ltz) hacinar (lea, maz),
amontonar|to pile up (wood, maize, for storage) y Qat latz-an bien prensado|well-pressed. Por
otro lado el diminutivo LICH tal vez se relacione con Chol lich tenderlo|to hang on a line < pChol
*li (TK) < pMaCtr *lik tender|to spread out. Como slo las lenguas cholanas muestran una []
final, la conexin de huave debera haber sido con esos idiomas || HJG, TK.
FP

lag escherau xiel(?) maderawood

DR

/alats/ 1 [a-la] colocar atados de lea en el sueloto place bundles of wood on


ground

Mo SH /alac/ [a-la-] est colgadoto be strung up


Mo SH /alii/ [a-li-i] est colgado (algo pequeo)to be put up (something small)

Ma RN alats v A [a-la] tiende algo largo (p.ej. mecate o varilla)to spread out or hang
something long (e.g. rope, rod)
Ma RN alatsch v [a-la-] extendido: est extendidoto be spread (in a line)
Mo SS alats vt A [a-la]
Mo SS alich vt A [a-li] lo tiende, pone hilo o mecate en lnea horizontalspread, put twine
or rope in a horizontal line
Mo SS alatsam vi ? [a(l)-la-a-m] est extiendoto be spread (in a line)
Mo SS alatsan part [a(l)-la-a-n] marcado (con lnea larga)marked (wtih a long line)
Mo SS latslatsan part [la-la-a-n] marcado o rayado (en el cuerpo)marked or lined (on
the body)
Mo SS lichlichin part [li-li-i-n] rayado, marcado (en una lnea)lined, marked (in a
line)

LAWY

tigre | jaguar

*lw [= Su 281]
Vase tambin LATIEK Tehuantepec.
FP

laifi

LAWY
Ma P

244

luguo

Mo BB laf [laiw]
Mo P

lao

DR

/lov/ 3 [lw] tigre tiger

D Su

/lw/

F Su

/lay/

Ma Su /lw/
Mo Su /lw/

D MS

lw [lw]

F GM

najchuj lay tigrilloa small feline: margay, jaguarundi or ocelot (unknown)

F Ko

lay, laif [lay, la] tigre; tigre realjaguar [Ko, GM]

F GM

lay ukwej kost [lay u-keh kost] el jaguar de la costacoastal jaguar (unknown
feline sp.)

Ma RN lw n [lw]
Mo SS lw n P [lw] el tigre, el jaguar (animal: Panthera onca)jaguar [SS, NT:Rev 13:2]
Mo LE lw n [lw] nombre de una constelacin: el lenname of a constellation: the puma
Mo SS milw soex fn [mi-lw sos] el ocelote, el tigrillo (animal: Leopardus pardalis, antes
Felis pardalis)ocelot [SS:416]

LAY

todava, otro; estar, haber | still, another; to be, for there to be

*(a)-la-/-l-, *h-la-ye, *h-la-k [cf. Su 319 *hlaya ~ *hlak]


Vase AL, LAY, LAKY

LEJ

pie | foot

*lehe [= Su 282]
DP

ulj piernaleg

DP

op[-]zilej (mi) pie(my) foot

DP

midiz zily (mis) dedos del pie(my) toes

FP

hulg

FP

mindix ileg (tus) dedos del pie(your) toes

FP

alombombo huax[-]ul est en pieis standing, is in a standing position

LEJ

245

Ma P

hul

Ma P

mindix[-]ul, midix[-]ul dedos del pietoes

Ma B

-leh, leih (-iuf) E acarrearto haul, to transport [B, B:53]

Ma B

-leh, uleih, ul, leh-iuf TS shi-, u- huella; pata; piefootprint; paw; foot [B, B:32, 49]

Ma B

niuleih, niulehei, niumaleh acarreadorone who hauls or transports (goods) [B,


B:85]

Ma B

niuleih[ ]youf aguadorwater carrier

Ma B

tiukuch[ ]lei chaparroshort (in stature)

Mo P

p oleje

Mo P

mi cual oleje dedos del pietoes

DR

/aleh/ 3 [a-leh] llevar, traerto carry

DR

/uleh/ [u-leh]

D Su

/-le/

F Su

/-leh/

Ma Su /-leh/
Mo Su /-lah/

D MS

alyej vt [a-leh] acarrearto carry, to transport

D TA

ulyej n [u-leh] [TA, MS]

D MS

ulyej-an [u-leh+an] descalzobarefoot

D MS

umbiem ulyejaran [u-mbim u-leh-aan] calcetnsock

F TA

-lyej n xi- [-leh] pie, piernafoot, leg [TA, GM, KT:214, 216]

F GM

ulyej gay [u-leh gay] pie de gallo (planta: Anoda cristata)spurred anoda, cresed
anoda, violettas (plant: Anoda cristata)

F YK

ilyej ilyej an [i-leh i-leh+an] descalzo (ests)barefoot (you are) [YK, KT:319]

Ma TA ulyej n u-I [u-leh] pie; horcnfoot; forked wooden post (for holding up a tree) [TA,
RN]
Mo SS aleaj vt E [a-lah] la acarreato lead to
Mo SS neleaj n P* [ne-lah] el cargadorloader, porter
Mo SS oleaj n TS o-mE [o-lah] la pata; la huella; la pisada (animales)foot, leg (of an
animal); track, animal footprint [SS, NT:Jn 19:31]
Mo SS olejan adj [o-lah+an] descalzobarefoot
Mo SS aleajeran n mi-E [a-lah-ean] al acarrea, el viajehaul, trip

LEJ

246

Mo SS oleajaran n o-E [o-lah-aan] el pie, la pierna, la huella, la pisada (persones)foot,


leg, track, footprint (person) [SS, AL]
Mo SS teoleaj ~ teleaj pp [t(e)-o-lah, t(e)-(o)lah] abajo de, debajo de; al pieunder, at
the base
Mo SS oleajin n P; TS [a-lah-i-n] la huella, la pisada (persones); horcntrack, footprint
(human); forked prop
Mo SS mikwal oleajaran fn TS [mi-kal o-lah()-aan] dedo del pietoe
Mo SS mimm oleajaran fn [mi-mm o-lah()-aan] el dedo gordo del pie (anat)big toe

LEJK

abrir | to open vt.

*lhke [cf. Su 283 *l:ke]


Las palabras con vocal // en SD muestran un desarrollo fontico particular, al parecer, dado que de
*lehke se espera /lehk/ en SD (cf.SD (Su) /leh/).
Ma B

-lehk, -lehk, (ilehki, ilejk, -iuf) E abrir, desatrancar, destaparto open , to remove
a lid vt. [B, B:58, 83]

Ma B

lehkin, lehkin aberturaopening [B, B:26]

Ma B

lehkiu, lehkiau abierto; se est abriendoopen; it is opening

Ma B

nalehki descubrirto discover, uncover

Ma B

nalehkiaran ser despegadoto become unstuck [B:74]

Ma B

ahk[ ]niulehki abridoropener (instrument)

D RT

/ahlk/ [RT:9]

D RT

/lhkiawan/ abiertoopen (adj.) [RT:4]

DR

/alk, al/ 3

DR

/ahlkia/ 3

DR

/hlkia-t, lhkiat / abrirseto open (instransitive re#exive)

D Su

/-leh/

F Su

/-leh(k)/

Ma Su /-lek/
Mo Su /-l:g/

D MS

alyejk vt [a-lehk]

F KT

alyej, alyejk- vt [a-leh, a-lehk-] [KT:282]

F KT

lyejk-ia- vi [lehk-e- lehkia-] abrirseto open vi. [KT:191, 291]

Ma RN lyejkyan adj SA [lehkan] abiertoopen

LEJK

247

Ma RN lyejkyaw ptc SA [lehkaw] abierto, se abreopened


Ma RN alyej, alyejk- vt I [a-leh]
Mo SS lejkian ~ leajkian part [lehkan, lahkan] abiertoopen
Mo SS aleaaig vt E [a-la:g]

LEK

algo | something

*le-ke
LEK algo|something probablemente derive de la variante *le de AL, LAY, LAKY todava,
otro; estar, haber|still, another; to be, for there to be, que se ve tambin en *le- de LYA
(MYATS) recordar|remember (lit. estar en el corazn|to be in the heart) ms el tema dectico
*ke ( KI-/KE- se; all|that (one), there). De ah *leke recibe el significado (cosa) que hay.

Mo SS leaik pron [lak]


Mo SS aleaik [a-lak]

LEM

destripar | to gut, to diembowel

*hleme [= Su 323 ?]
F Su

/-hlem/

LEMB

arrear | to drive, to herd

*lembe [cf. Su 284 *leme]


Vase tambin LYAMB abofetear|to slap.
F Su

/-lem/

Ma RN alyemb v I [a-lem]

LENCH

alinear | to line up vt. [RN]

*linci(-ci) / *lence(-ci) [= Su 289]


Vase LINCH / LENCH

LENG

LENG

248

verdad, recto | true, straight

*lenge [= Su 285]
Si la acepcin recto|straight es la original de LENG verdad, recto|true, straight < pH*lenge, se
puede pensar en una conexin con ChO lejga [lhg] escarpa|steep slope, cliff straight up y ChO
leayh [lay] peasco, resbaladero|mountain-slide, steep cliff, straight drop-off of a cliff; cf.SD
(R) /alegleg/ ser derecho y alto como un cocotero|to be straight and tall (like a coco-palm). Tal
vez se debe comparar tambin ChO ica [k] la verdad|the truth || TT.
DP

lngue verdadtruth

DP

gumalnque mentirto lie (tell untruth)

FP

nalngue verdadtruth

Ma P

nalen verdadtruth

Ma B

nalen verdaderotrue

Ma B

nalengi, nalenki derecho, rectoright, straight

Ma B

-lengech enderezarloto straighten [B:59]

Ma B

ihch malenk enderezarto straighten

Ma B

-a-lenki-aran, nalenkiaran ser enderezadoto be made straight, to be straightened


[B:74]

Mo P

nalen verdadtruth

Mo P

napaec lengue guarachesandal

DR

/naleg/ [na-leg] ser ciertoto be a fact, to be true

DR

/alegan/ 2 [a-leg()-an] derechoright side

DR

/alegleg/ 3 [a-leg-leg] ser derecho y alto como un cocoteroto be straight and


tall (like a coco-palm)

D Su

/-len/

F Su

/-len/

Ma Su /-len/
Mo Su /langan/

D RL

alyengan adv directamentedirectly, straigt [RL, TA]

D RN

nalyeng adj [na-leg] cierto, verdaderotrue

F KT

leng [leg] wheredonde [KT:232, 266]

F KT

alyeng vi [a-leg] enderezarseto straighten vi. [KT:197, 311-12]

F YK

nalyeng adj [na-leg] cierto; scertain, true; yes [YK, RN, KT:197]

LENG

249

F KT

alyengejch vt [a-leg-eh alegeh] enderezarto straighten, vt. [KT:311-12]

F KT

lyengejchia- vi [leg-eh-e- legehia-] enderezarseto straighten, to get


straight vi. [KT:312]

Ma RN nalyeng adj [na-leg]


Ma RN ngo malyeng fadj [go m-a-leg] no serio, informalirresponsible
Mo SS aleaing adv [a-lag] derechoright
Mo SS naleaing n [na-lag] la verdadtruth
Mo SS naleaing adj [na-lag] derecho, recto; verdadero, verdico correcto, seguramente;
sright, straight; true, correct, certain; yes
Mo SS alengan adv [a-lag()-an] directamentedirectly
Mo SS aleangiich vt A [a-lag-i:] lo enderezato straighten

LENGEX

reclinarse | to recline

*lengese
Se puede imaginar una conexin con LONGOS colina|hill, pero todava no hay prueba.
DR

/legea-m/ [leges-am] (?) reclinarse, tenderse en una sillato lean back; to


stretch out in chair vr.

DR

/lege-m/ [leges-m] (?) reclinarse en posicin sedenteto lean back in sitting


position vr.

LEP

salir (p.ej. el arco iris) | to come out, appear (e.g. rainbow)

*h-lepe [cf. Su 324 *-hlepe]


La posicin de SMo (SS) lalip a nt ya est prximo (el tiempo)|it is already near (in time) es
incierta; puede ser una forma diminutiva (y sin *h-) de LEP salir|to come out con un sentido
derivado de algo como el sol (o sea el da) ya ha salido (aparecido)|the sun (i.e. the day) has
already come out (appeared). Por otro lado, quizs debe estar bajo LAP relumbra, da
relumbrones|glitter, flash o LIP relmpago, delgado|lightning; thin, apoyndose en un sentido
como (por as decirlo) ya ha relumbrado el da (o sea el alba)|the day (i.e. dawn) has already
shone.
F Su

/-hlep/

Mo SS lalip a nt [la-lip a nt] ya est prximo (el tiempo)it is already near (in time)

LEP, LIEW

LEP, LIEW

250

lisa chica | white mullet (fish)

*lepe, *lih [cf. Su 286 ? *lepe]


SMo liow no tiene identificacin exacta pero las lisas (peces) en general son mullets en ingls.
Puede ser, p.ej. Mugil cephalus L. lisa rayada|flathead grey mullet, o Mugil setosus lisa liseta|
liseta mullet, Mugil hospes Jordan & Culver lisa hospe|Hospe mullet o Chaenomugil
proboscidius lisa hocicona|snouted mullet entre otros.
La forma divergente LIEW de SMo liow permanece sin explicacin; se menciona slamente en SS al
lado de SMo leap que se supone es otra palabra. Es de notar que los Stairs y Cuturi dan lepe como
traduccin en espaol de SMo leap (aunque no encuentro esta palabra en espaol en general), as
que es posible que *lepe sea un prstamo || SS, FC.
F Su

/lep/

Ma Su /lep/

Ma RN lyep n [lep]
Mo GC leap n [lap()] lisa blanca, liseta, lebrancha (pez: Mugil curema Cuvier & Valenc.)
white mullet ("sh) [GC:352]
Mo SS leap n [lap] lebrancha, lepe (pez)white mullet ("sh)
Mo SS liow n P* [liw] (?) una pequea lisa color gris de agua dulce: lisa de laguna,
pequeoa small gray freshwater "sh of the mullet type (Class Acanthopterygii)

LET

poniente | west

*lete, *lc [= Su 286a]


Segn KT, SF namulyety oeste|west deriva de na (substantivizador) ms muly entrar ms (al
menos parte de) la raz *nat sol, da (NATY). En contraste con los otros dialectos, San Mateo
parece haber perdido la slaba [mu] o [mo] en SMo noleat poniente|west.
Por otro lado, SMo leets nt temprano en la noche|early in the night parece contener un reflejo de
un timo de significado oeste para decir cuando el sol se encuentra en el oeste. Es de notar que
SMo leets es fonotacticamente irregular; normalmente slo las consonantes palatalizadas pueden
seguir la vocal e; de pH *lc se espera SMo **lech. Por eso se supone que leets tiene una derivacin
complicada y irregular y su relacin a LET queda por explicar. (Otra derivacin para leets, tambin
difcil, la conectari con LATS tender en una lnea horizontal.)
Ma B

namulet

Mo BB namulet donde se baja el sol (poniente)where the sun goes down (west)
D Su

/nimelc/

Ma Su /namulet/
Mo WW noleat
Mo Su /nolat/

LET

F YK

251

namulyety [na-mulet] [YK, KT:236]

Ma RN numulyety n [nmlet]
Ma RN ajngot yn umulyety fv [a-h-got yn n-m-let] llega el viento del
ponientethe west wind comes
Mo RN noleat n [nolat]
Mo SS leets nt cp-ex [le: nt] temprano en la nocheearly in the night, in the evening

LICH

picar | to bite, to sting

*lici [cf. Su 325 *hlici]


F Su

/hlic/

Mo WW ajlich til punzarto pierce, to puncture

F YK

ajlichlich umiajts [a-h-li-li u-meh umiah] late (su corazn)to beat


(ones heart) [YK, KT:317]

Ma RN alijchlijch (xiwix, ximal etc.) fv-imp [a-lih-lih si-wis, si-mal] tengo un dolor
punzante en mi carne, un dolor punzanteI have a throbbing pain in my #esh
Ma RN ajlichlich umyajts (ximyajts) fv-imp I [a-h-li-li si-mah] palpita su (mi)
coraznto have ones heart palpitating
Mo SS ajlich vi A [a-h-li] quiebra; siente dolor punzanteto break; to feel sharp pain
Mo SS alichiich vt A [a-li-i:] lo lastimato injure
Mo SS ajlichlich vt A [a-h-li-li] palpita, pulsato palpitate, to beat

LICH

caer | to fall

*-h-lci [cf. Su 326 *-hlci]


Ma B

ahlich

Ma B

dilite[ ]mahlich recaerto relapse, to fall on

D RT

/ahli/ [a-h-li] [RT:7]

DR

/la hili/ 3 [l-a-h-li]

F Su

/-hlic/

Ma Su /-hlic/

D RL

ajlich vi E [a-h-li] [RL, TA]

F YK

ajlich (~ alijch-) vi [a-h-li (~ a-lih-)] 4.8147e+10

Ma RN ajlich vi I [a-hli]

LICH

252

Mo SS najlich adj [na-h-li] zafado, dislocadodislocated (bone)

LIE-

moler | to grind

*li Mo WW najneaj liiow bien molidowell ground

D RN

liejn adj [li-h-n] "no, molido "ne, ground

F GM

liujt [li-h-t liuht] molidoground

Ma RN liejn adj SI [lih-n] "no, molido (como polvo)"ne, ground (like dust)
Mo SS liin adj [li-i-n] "no, molido"ne, ground

LIEK

venir | to come

*lik [cf. Su 293 *lk]


DP

lic

FP

alieaca

Ma P

haliet

DR

/aliok/ 1 [a-lik]

D Su

/lk/ vendr, ir a venirwill come

Mo Su /lk/

D MS

aliek [a-lik] venir, acercarseto come, to approach

F YK

aliok vi [a-lik a-liok] [YK, KT:40, 248]

Ma RN aliek v A-irr [a-lik]


Mo SS alik vi atpl A [a-lik]
Mo SS alkan n [a-lik+an] el futurothe future
Mo SS alik min [a-lik min] el futurothe future
Mo SS alik tamin fv-fp [a-lik ta-min] viene atrsto come back, to come behind [SS,
NT: Mt 26:32]
Mo SS lalik ndom [la-lik nd-o-m] ya mero terminato have just "nished (doing
something)

LIEND

refregar | to rub, scour

*lind [cf. Su 278 *lnd ~ *lang (??)]


D Su

/-lnd/

LIEND

253

Ma Su /-laing/ (?)
Mo WW alind

Mo SS alind vt A [a-lind] lo aprieta, lo enrolla (entre las manos o con una mano sobre
otra super"cie)press, roll up (between ones hands or with one hand on another
surface)

LIEW

lisa chica | white mullet (fish)

*lepe, *lih [cf. Su 286 ? *lepe]


Vase LEP, LIEW

LIJK

sobrepuesto | superimposed

*lihki
La posicin de la palabra SD /ihkoy/ es incierta. Posiblemente el verbo SMo aliig tenga su origen
en una raz ms antigua *ihki, en cuyo caso [l] debe haber provenido de *-l estar/to be
(located) (AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to be, for there to be).
Otra posibilidad es que /ihkoy/ provenga de AJK este, ese con una reduccin voclica muy
avanzada *ah-ka-ye > *ihkay > [ihky]. Difcil.
DR

/ihkoy/ [ihky] contraagainst

D MS

alij n [a-lih] cua; objeto usado para estabilizar un mueble mal posicionadowedge;
object used to stabilize a poorly-positioned piece of furniture

D MS

alij umalaran [a-lih u-mal-aan] almohadapillow

Ma RN alijk v I [a-lihk] recargar: se recarga encima de algoto be loaded on something, to


lean on top of or against something
Mo SS aliig adj [a-li:g]

LIJP

poner al borde (?) | to place at the edge (?)

*lihpi
Ma B

chlip (< -hch lip)(?) amasarto knead, to mix

Mo SS alijpich vt A [a-lihp-i] le pone un poco (mole, mermelada, miel)to put on a little


bit of something (e.g. mole sauce, jam, honey)
Mo SS aliib oniig fv-px (?) [a-li:b o-ni:g] mira de reojoto look askance

LIK

LIK

regaar, reprochar | to scold

*liki
DR

/alik/ 3 [a-lik] pelearse; gruirle a alguiento quarrel; to snarl at

Ma RN alik vt I [a-lik]
Mo SS alik vt I [a-lik]
Mo SS ajlikits vp A [a-h-lik-its] es regaadoto be scolded

LIL

escama, cicatriz; tipo de lagartija | scale, scar; pastel tree lizard

*lili [= Su 288]
Ma B

milil escamascale (of, e.g. a "sh)

DR

/lil/ 3 [lil] escama de pezscales of "sh

D Su

/lil/

F Su

/lil/

Ma Su /lil/
Mo Su /lil/

D MS

lily n [lil] escamascale (of a "sh)

F YK

lily n [lil] escama"sh scale [YK, KT:38, GM]

Ma RN lil n [lil] escamascale (of a "sh)


Mo SS lil n K mi-(I) [lil] las escamas de pescado"sh scales
Mo SS lil n P* [lil] lagartija escamoso hocico negro (reptil: Sceloporus melanorhinus
melanorhinus)a type of spiny lizard, the pastel tree lizard
Mo SS milil ket fn [mi-lil kt] la escama de pescado"sh scales

LIMB

tirar | to throw

*limbi
DR

/alimb/ 1 [a-limb] empujarto shove object

DR

/alimb-iaov/ 1 [a-limb yaw] nadarto swim

DR

/alimb-uleh, alim-uleh/ 1 [a-limb u-leh] tropezarto trip

Ma RN alimb ulyej (uw) fv I [a-lim u-leh (nw)] tropieza: hace que alguien
tropieceto trip someone vt.
Mo SS alimb vt I [a-limb] lo tira (intencionalmente)to throw (intentionally)

254

LIMB

255

Mo SS alimb oleaj fv [a-limb o-lah] hace caer a uno poniendo una pierna u otra cosa atrs
o adelante de l, le hace una zancadilla (l que cae es marcado con pre"jo de -leaj pie)
to trip vt., placing a leg or other thing across or in front of someone (the one who falls
is marked as the possessor of -leaj).

LINCH / LENCH

alinear | to line up vt. [RN]

*linci(-ci) / *lence(-ci) [= Su 289]


Vase tambin KAJLANTS desperezarse|to stretch vi..
DR

/alen/ 3 distribuir, ponerto distribute; to place things together; to be in line

DR

/alena/ 1 alinear, poner en lneato place in line vt.

DR

/alin/ 3 [a-lin] poner cosas pequeas en lneato arrange small object in row

D Su

/-linc, -lenc/ alinearseto line up vi.

F Su

/-lincec/ alinearseto line up vi.

Ma Su /-lenc/ alinearseto line up vi.

F KT

alyench vt [a-len] lo pone en lnea, lo alineato put in line [KT:314]

F KT

lyenchia- vi [len-e- lenia-] estar en lnea, puesto in lneato be in line


[KT:314]

Mo SS alinch vt A [a-lin] lo pone en lnea, lo alineato place in a line; line up


Mo SS linchin part [lin-i-n] formados en lnea, "laarranged in a line or row
Mo SS linchin, linchiow n (!) K [lin-i-n, lin-i-w] hilerarow [SS:103]

LINCH

atarraya (tipo de) | fishing net (type of)

*linci, *molinci
Vase tambin LINCH/LENCH alinear|to line up vt..

Ma RN linch n [lin] chacalmate (tipo de red que se usa como coladera cuando se pesca
camarones)a type of "shing net or strainer used when "shing shrimp
Ma RN molinch n [molin] atarraya chica para pescar camaronestype of "shing net
Mo SS molinch n [molin] atarraya de malla chica (para camarn)"shing net with a
small size of mesh (for taking shrimp)

LIND

caer | to fall

*lindi
F YK

alind [a-lind]

LIP

LIP

256

relmpago; delgado | lightning; thin

*lipi [cf. Su 327 *(h)lipi(-lipi)]


Tal vez LIP relmpago; delgado|lightning; thin se relacione con TtnS maklipit, makalipit
relmpagao|lightning y TtnX [maklpn] d. y [maklpa] relampaguea|to flash lightning, TtnN
liplip diamante o vidrio reluciendo; relmpago relampagueando|diamond or piece of glass
sparkling, reflective material shimmering; lightning flashing (pero ntese que Beck la clasifica como
onomatopeya). Por otro lado, Belmar lo compar con Chp lupiy. Otro parecido existe con Toj
lijpi relampaguear|to flash lighting || HA, RB, BT, B:7, JD:[La Farge & Blum 1927, La Farge &
Byers 1931], CL.
Vase tambin LAP relumbrar, dar relumbones|to glitter, to flash, LEP salir (p.ej. arco
iris)|to come out (e.g. a rainbow).
DP

aajlp relmpagolightning

FP

nag-lipi relmpagolightning

Ma P

haglip relmpagolightning

Ma B

ahlip relmpago; relampaguearlightning, to #ash lightning [B, B:71]

Mo P

nalip relmpagolightning

Mo St

-h-lp-tt-mn-tok relmpagolightning

DR

/nalip/ [na-lip] muy delgadovery thin

DR

/ahlip/ 3 [a-h-lip] relampaguearto #ash lightning

D Su

/ahlip/ relmpagolightning

F Su

/-hliplip/ relmpagolightning

Ma Su /ahlip/ relmpagolightning

D RN

ajlip n [a-h-lip] relmpagolightning

D MS

ajlip tiet [a-h-lip tit] relampaguearto #ash lightning

D TA

nalip umal [na-lip u-mal] inteligenteintelligent

F YK

ajlip [a-h-lip] re#ejato re#ect (light)

Ma RN ajlip v-imp [a-h-lip] relampaguea, da relumba un relmpagoto #ash lightning


Ma RN ajliplip v-imp [a-h-lip-lip] relampaguea: est relampagueando, hay muchos
relmpagosto be #ashing lightning, for there to be much lightning
Mo SS nalip adj [na-lip] delgado; tierno, sensiblethin; soft, sensitive
Mo SS alipiich vi (A) [a-lip-i:] relampagueato #ash lightning
Mo SS lijpiow vi (O) [lihp-i-w] disminuye (de la lluvia)to diminish (rain)
Mo SS najlip n K [na-h-lip] el relmpagolightning [SS, NT:Mt 28:3]

LIP

257

Mo SS ajliplip tit fv-p [a-h-lip-lip tit] relampagueato #ash lightning

LIW

yoyote | yellow oleander

*liwi
LIW yoyote|yellow oleander tiene usos en la medicina tradicional huave, segn MT.

Ma VM liw n [liw] maravilla (planta)four oclock (type of #owering plant: Mirabilis sp.,
Fam. Nyctaginaceae)
Mo MT liw n yoyote (Thevetia ovata (Cav.) DC.)cascabela, yellow oleander
Mo SS liw n K* [liw] yoyote, yucucaca (rbol: Thevetia peruviana, antes conocido como Th.
neriifolia)yellow oleander, thevetia
Mo SS miliw peat fn [mi-liw pat] saco amarillo (rbol: Tecoma stans)yellow
trumpetbush, yellow elder

LIW

tierno, nio | tender, child

*liwi [= Su 292]
D EF

na laf niochild

DP

naliu njchi nialittle girl

DP

naliu uechi niolittle boy

FP

nalihui nxi nialittle girl

FP

nalihui unchi niolittle boy

Ma B

naliub P niochild [B:48]

Ma B

naliuih, naliwf, naliui ablandar, tierno; blandoto soften, tender; soft [B, B:26]

Ma B

ech[ ]maliu abundarto be abundant, to abound

Ma B

apish[ ]naliu paaldiaper

Ma B

naliu shukuen cervatofawn

Mo P

quichuchi nalignuschi niolittle boy

DR

/la-liuv/ [la-liw] criaturasmall child

DR

/na-livi/ [na-liw] blandosoft

D Su

/-liw/

F Su

/-liw/

Ma Su /-liw/
Mo Su /-liw/

LIW

D RL

naliw [na-liw] tiernotender, little [RL, TA]

D MS

naliw [na-liw] bebbaby

F YK

naliu, naliw, naly adj [na-lu] jven, tierno; bebyoung, tender; baby [YK, GM,
KT:198]

258

Ma VM naliw n [na-liw] bebbaby


Mo SS naliw n [na-liw] la criaturasmall child
Mo SS naliw adj [na-liw] tiernotender
Mo SS naliw palom [na-liw palom] el pichn (ave)pigeon
Mo SS naliw sow [na-liw sow] el lechn (mamfero)piglet
Mo SS naliw titim fn [na-liw titim] los ejotesstring bean

LIX

tirar | to shoot

*lisi [= Su 290]
Mo Su /nelis/ el que tira con horquetaone who uses a slingshot

Ma RN alix vt I [a-lis] tira algo con resorterato shoot something with a slingshot
Ma RN ulix, ulixey n [n-lis, n-lis-ey] resorteratirador (instrumento)
Mo SS alix vt I [a-lis] lo tira (con tirador, resortera); lo tira (con dedo)to shoot (with a
slingshot, or, e.g. a marble with ones "nger)
Mo SS nelix n P* [ne-lis] el tirador (persona)shooter (person)
Mo SS nelixay n [ne-lis-ay] el tirador (instrumento)shooter (weapon, tool)

LIX

roer | to gnaw

*lisi
A primera vista, el timo LIX parece relacionarse con SMo lixleabon el pedernal, pero de hecho
lixleabon es un prstamo del castellano (el) eslabn.
DR

/ali/ 3 [a-lis] cortar entre dos "los; cortar con los dientesto cut between two sharp
surfaces; to cut with teeth

Mo SS alix vt I [a-lis]

LIX

casi, apenas | almost

*lusu, *lisi
Vase LUS, LIX

LOJKY

LOJKY

259

arrancar | to uproot, to extract

*lohk [cf. Su 300 *lo:k]

mayense

LOJKY arrancar|to uproot, to extract probablemente se relacione con Chol lok sacar|to remove,
Chol lokel salir, resultar|to go out, to turn out to happen < pChol lok salir|to go, come out <
pMaOcc y pMaBaj *loq salir.
Por otro lado, LOJKY tienen asociaciones semnticas con Tek Mam t-lok raz|root as como con
Mam lok rascar, lavar|to scratch, to wash, Hua lotx-iy rascarlo, rasparlo|to scratch, scrape vt.,
Pcm ihrulokej lo surc (hizo surcos)|made furrows, grooves < pMa *lok rascar|to scratch (?)||
BS, TK.
Ma B

-lohk, lohki, i-lohki [B, B:15, 58]

Ma B

aloohki desencajarto knock out of position, to dislocate

Ma B

niulohki arrancadoruprooter, extractor [B:85]

DR

/aluhok/ 3 [a-luhk] arrancar un rbol, palearto pull up tree; to shovel away earth

DR

/alohk/ 2 [a-lohk] (?)

D Su

/-lu:k/

Ma Su /-loh/
Mo Su /-lo:k/

D RN

alujk [a-luhk]

Ma RN alaij, alaijk- v I [a-laih]


Ma VM alaij sox, (alaijk-) fv I [a-lah sos] deshierbato weed
Mo SS alooig vt E [a-lo:g] lo arranca, lo extrae (cosas sembradas, dientes)uproot, extract
(planted things, teeth)
Mo SS alooig sox fv [a-lo:g sos] deshierbato weed
Mo SS lojkin part [lohk-i-n] arrancadouprooted, pulled out

LOJP

hongo; oruga chica | fungus; caterpillar

*lohpo
Mo SS loob n [lo:b] el camote echado a perderrotten sweet potato
Mo SS loob n [lo:b] oruga chica (gusano con pelos)caterpillar
Mo SS loob n [lo:b] hongos en las uasnail fungus
Mo SS neloob adj [ne-lo:b] podrido (plaga en los camotes y en los uas, causada por
hongos)rotten (from a bruise on sweet potatoes or in ones nails, caused by fungus)

LOJTY

LOJTY

260

agujerear | to make a hole in, to pierce

*loht / *lht [cf. Su 311 *lo:t ~ *lo:to]


Vase tambin OJTY escarbar|to scrape.
Ma B

ilohti

DR

/aluht/ 3 [a-luht]

F Su

/lotoh/ agujerohole

Ma Su /-lo:t/
Mo Su /-lo:t, -lo:t/

D RN

alujty vt [a-luht]

F KT

alojty vt [a-loht] [KT:42, 286]

F YK

alyujty vt [a-luht] agujerea (p. ej. oreja)to pierce (e.g. ear) [YK, KT:42]

F GM

lojtiow [loht-i-w lohtiow] rotobroken

Ma RN alojty vt I [a-loht]
Mo SS aleed vt E [a-le:d]
Mo SS alood vt E [a-lo:d] lo rompe; lo agujereato break; to pierce
Mo SS Lood Wajyow pn [lo:d wah-yow] Laguna SantanaSantana Lagoon
Mo SS lejtin part [leht-i-n] agujereado, picadopierced, sting
Mo SS lojtin part [loht-i-n] rotobroken

LOK

grano | pimple

*h-loko [cf. Su 328 *hloko]


SD (R) /ulk/ grano|grain [sic] deriva del diminutivo *lk de LOK grano|pimple. La traduccin
en ingls de Radin es sin duda errnea.
Ma B

nahlok grano, viruela, tumorblemish, pox, tumor

DR

/ulk/ 3 [u-lk ]

D Su

/nahlok/

Ma Su /nahlok/
Mo Su /nahlok/

D MS

najlok [na-h-lok] llaga; granowound; pimple

Ma VM najlok n [na-hlok]
Mo SS ajlok vi O [a-h-lok] tiene granosto have pimples

LOK

261

Mo SS najlok s [na-h-lok] el grano; la llaga, el furnculopimple; ulcer, boil


Mo RN najlok n K [na-h-lok]

LOK
*loko

loco | crazy

espaol

LOK es obviamente un prstamo del esp. loco, pero la raz ya es muy intergrada en el idioma
huave.
Mo WW alokooch emocionarto move (emotionally)

Ma RN ilok adj [ni-lok]


Ma RN alokojch v [a-lok-oh] enloquecer a alguiento drive someone crazy
Ma RN alokojch uw (xik) yow fv [a-lok-oh nw (sik) yow] emborracharse, hacerse loco
por alcoolto become a drunk, to be driven mad by drink
Mo SS alok vi O [a-lok] enloqueceto go crazy
Mo SS nelok adj [ne-lok] enloquecidodriven crazy
Mo SS alokooch vt E [a-lok-o:] lo enloquece, lo excitato drive crazy, to excite

LOK

barbudo (pez) | bobo (fish) [RN]

*loko [= Su 301]

cholti

LOK pez barbudo|bobo fish tal vez se relacione con Chlt lok loc pescado pargo|porgy (fish,
Fam. Sparidae). Aunque no se parezcan mucho el uno al otro en detalles fsicos, ambos tipos de pez
prefieren aguas poco profundas donde se alimentan en el fondo en la zona bntica || BS
D Su

/luk/ chivo, boca dulce (pescado)bobo ("sh)

F Su

/lok/ chivo, boca dulce (pescado)bobo ("sh)

Ma Su /lok/ chivo, boca dulce (pescado)bobo ("sh)

Ma RN lok n [lok] pez boca dulcebobo ("sh)


Mo SS lok n K [lok] barbudo, boca dulce (pez: Polydactylus sp.)bobo ("sh)
Mo GC chip lok n [ip lok] barbudo, ratn (pez: Polydactylus opercularis Gill)yellow
bobo ("sh) [GC:352]
Mo GC raan lok n [ra:n lok] barbudo azul (pez: Polydactylus approximans Lay & Bennett)
blue bobo ("sh) [GC:352]

LOKONTS

LOKONTS

262

aflojar | to loosen

*lokonco
Vase tambin LONCH aflojado|loose, loosened.

Ma RN alojkonts v O [a-lohkon] a#oja (un nudo, o p.ej. un mecate donde se tiende la ropa,
o que va en el cuello de un marrano)to loosen (a knot, or a clothesline or leash)
Ma RN lojkontson adj SO [lohkon-o-n] a#ojadoloose
Mo SS alojkonts vt A [a-lohkon] lo a#oja, lo desatato loosen, untie
Mo SS lojkontson part [lohkon-o-n] a#ojado, se a#ojaloose, loosened

LOL

pozo (de agua) | well (for water)

*lolo [cf. Su 302 *lol [sic]]


Aunque los Stairs dieron la clase E para SMo lol pozo|well (SS:104), parece ser un error, como
muestra SMo (RN) milolaats nuestro pozo|our well. Debe estar en la clase A.
Ma B

lool

Ma B

nilol bebederowatering hole

Ma B

mi lool you pozo de aguawater well

DR

/lol/ [lol]

D Su

/lol/

F Su

/lol/

Ma Su /lol/
Mo Su /lol/

D RN

lol n [lol] [RN, MS]

F YK

lol n [lol] [YK, GM, KT:206]

Ma VM lol n [lol]
Ma RN lol wiejt n [lol wiht] pozito en la arenaa small well in the sand
Mo SS lol n K mi-A [lol]
Mo SS lolit n K [lol()-it] el hoyohole in the ground, pit, hollow

LOL

LOL

263

nigua de playa | sea lavender

*lolo
La nigua de playa, o Argusia gnaphalodes (L.) Heine (ingl.sea lavender) es un arbusto de talla
mediana que crece en playas y en otros lugares secos. Su fruta es normalmente de color amarillo con
una manchita negra, lo que tal vez pueda explicar la traduccin planta con fruta negrita de SF
(YK) najlol.
El nombre de la planta est compuesto de las races NAJ, que se usa en muchos trminos
botnicos, ms LOL. Se desconoce si LOL es el mismo timo que LOL pozo (de agua)|(water)
well, pero parece probable considerando que en Santa Mara, por ejemplo, los pozos se ubican cerca
de la playa; cf.tambin SMa (RN) lol wiejt un pozito en la arena|a little well in the sand bajo
LOL.

F YK

najlol [nah-lol] planta con fruta negritaa plant with a little black fruit

Ma RN najlol n [nah-lol] nigua de playa (planta: Argusia gnaphalodes (L.) Heine)sea


lavender (plant)
Mo SS najlol [nah-lol] nigua capulincillo (rbol: Argusia gnaphalodes)sea lavender (plant)

LOLNGAN

hormiga arriera (genus Atta) | leafcutter ant

*lolo ngana [= Su 303]


Se desconoce la etimologa de LOL NGAN hormiga arriera|leafcutter ant. Se puede apreciar que si
los Stairs tienen razn que SMo lol ngan hace referencia a hormigas Poneridae, stas son distintas
de las hormigas comnmente llamadas hormigas arrieras, aunque ambos tipos de hormiga son
bastante grandes.
En TK se cita pMaCtr *lo:l, cuyos reflejos tienen varios significados, por ejemplo gusano grande de
palo y corcho|large wood or cork worm (Qat [lo:l]), chicharra|cicada (Awa lool) y grillo,
saltamontes, chapuln|cricket, grasshopper (Kch lool). Una conexin con huave LOL NGAN es
desafortunadamente poco obvia || TK.
D Su

/lol ngang/

F Su

/lol ngang/

Mo Su /lol ngang/

D TA

lol ngan n [lol gan]

F YK

lol ngan n [lol gan] hormiga grandelarge ant

Ma TA lol ngan n [lol gan] [TA, RN]


Mo SS lolngan n P* [lolgan] hormiga grande (insecto: Subfam. Ponerinae)a type of
large ant

LOM

LOM

264

espinazo | backbone, spine

*lomo

espaol

LOM espinazo|backbone, spine probablemente sea un prstamo de esp. lomo (ingl.back of an


animal, spine of a book, loin (cut of meat)).

Mo SS milom opech kt fn [mi-lom o-pe kt] la espina dorsal del pezbackbone of a


"sh
Mo SS milom opecheran fn [mi-lom o-pe-ean] la columna vertebral, espinazo (anat)
spine, backbone

LOMB

parado | standing

*lombo / *lmb [cf. Su 304 *lombo ]


Vase tambin LAMB calmar|to calm down.
DP

mbor estar en pie, pararseto stand

FP

ilombor estar en pie, pararseto stand

FP

alombombo huax[-]ul estar en pie, pararse (parado)to stand (standing)

Ma P

lomb estar en pie, pararse (parado)to stand (standing)

Ma P

lmb(?) islaisland

Ma B

lomboh pararto stand

Ma B

ipaleslombon detenerseto stop vi.

Ma B

liumbuum[ ]umal enviudarto make a widow

Mo P

golombom obey charlarto chat

DR

/alomboo/ 3 [a-lomb-u] parar a alguiento stand animate object upright

DR

/lomb-ot, -om/ 2 [lomb-o-t] estar paradoto be standing

DR

/alomboo lomb/ [a-lomb-u lomb] hacer el pinoto stand on one's head

D Su

/lombo-/

F Su

/lombo-/

Ma Su /lombo-/
Mo WW lmbn mal viuda, viudowidow, widower
Mo WW nealombjchay se jactato boast, to show o%
Mo Su /lombo-/

D RN

lombot [lomb-o-t] se parstood up

F YK

alomboch [a-lomb-o] deja (de hacer)to stop (doing something)

LOMB

265

F YK

lombom vi [lomb-o-m] se para; est levantadoto stand, to stop; to be raised [YK,


KT:249]

F KT

lyumbu- vi [lumb-u-] se para; est levantado (dim.)to stand, to stop; to be raised


(dim.) [KT:249]

F YK

lombon xur [lomb-o-n su] tinajalarge (i.e. standing) clay pot

F GM

alombom vi dur [a(l)-lomb-o-m] est paradoto be standing

Ma VM ilomborr imper SO [i-lomb-or] prate! altostop!


Ma RN lombom v SO [lomb-o-m] pararse: se parato stand up [RN, VM]
Ma RN lombon adj SO [lomb-o-n] parado: est parado; estacado (cuando uno sembra un
palo o una barra en el agua)standing; planted (of poles or stakes planted upright in
shallow water) [RN, VM]
Ma RN lalomboj ptc SO [la-lomb-o-h] terminar: ya ha terminado (l o ella, de hacer algo
como llorar)"nished (doing something, e.g. crying)
Mo SS alomb vt A [a-lomb] lo alaba, lo ensalza, lo afamato praise, to make famous
Mo SS alomboch vt E [a-lomb-o] lo para, lo construye; lo calmato construct, to build,
to raise something to standing; to calm
Mo SS lembem vr O [lemb-e-m] se parato stand up
Mo SS lombom vr O [lomb-o-m] se para; se calma el dolor; se calma el vientoto stand up
(non-humans, or derogatory); to calm (pain), (for the wind) to
calm down
Mo SS lalembej nt cp-ex [la-lemb-eh nt] mediodanoon
Mo SS alombojchay vr O [a-lomb-oh-ay] se jacta, se presumeto boast, to show o%
Mo SS nelombojchay adj [ne-lomb-oh-ay] jactancioso, presumidoboastful, showy
Mo SS lemben omal P [lemb-e-n o-mal] el viudo, la viudawidower, widow [SS, NT:Rev
18:7]
Mo SS lombom naleaing [lomb-o-m na-lag] se para derechoto stand up straight
Mo SS nelomblomby najtaj fn P [ne-lomb-lomb-y n-a-htah] mujer prostitutaa
prostitute (female) [SS, NT:Heb 11:31]

LONCH

aflojado | loose, loosened

*lonc
Es de destacar el parecido entre LONCH aflojado|loose, loosened y LOKONTS aflojar|to loosen;
hace pensar que derivan de un timo antiguo *lo-(ko)-ncV, aunque no se sabe el papel de *-ko-. Al
respecto es notable el parecido parcial con Chol loj aflojar|to loosen || AU.
Vase tambin LOKONTS aflojar|to loosen.
Ma B

-lochich, lohchichi a#ojarloto loosen vt. [B, B:59]

LONCH
DR

266

/lohinoh / 2 [lohnoh] tener sin apretarto hold loosely

F KT

alonchich vt [a-lon-i] a#ojar, hacer a#ojadoto loosen vt. [KT:311]

F KT

lonchi- vi [lon-i-] se a#ojato get loose, to work loose [KT:284]

F GM

lonchiow [lon-i-w loniow]

Ma RN alanchich v I [a-lan-i] a#ojato loosen


Ma RN lanchien, lanchiew adj, part SI [lan-i-n, lan-iw]
Mo SS alonchiich vt A [a-lon-i:] lo a#ojato loosen
Mo SS alonchiich (te)opech fv-imp [a-lon-i: (te)-o-pe] se pone nerviosoto become
nervous
Mo SS lojnchin part [lohn-i-n]
Mo SS lonchin part [lon-i-n]

LONDY

recoger | to gather up

*lond
Ma RN alondy (alo) v I [a-lon] recoge (p.ej. un atarraya)to gather up (e.g. a "shing net)

LONGOS

loma, colina | hill

*longoso
Mo WW alijngixay terreno alto y bajohigh and low terrain
Mo WW alojngosy terreno alto y bajohigh and low terrain

Ma RN longos n [logos] [RN, VM]


Ma RN longoson adj SO [logos-o-n] disparejo (terreno)uneven (terrain)
Mo SS lengex n K [leges] la duna chica, montecito de arenasmall dune, little sand hill
Mo SS longos n K* [logos]
Mo SS nelengex n K* [ne-leges] duna chicasmall dune
Mo SS nelongos n K* [ne-logos] dunadune
Mo SS alengexay vr O [a-leges-ay] est disparejo, tiene colinasto be uneven, to be
hilly

LONGY

enrollar | to roll up (e.g. sleeves)

*long [= Su 306]
D Su

/-lon(g)/

LONGY

267

Ma Su /-long/
Mo Su /-long/

Ma RN alaing vt I [a-lag] enrolla (p.ej. mecate)to roll up (e.g. a rope)


Mo SS aloing vt E [a-log] lo enrolla (de la mano al codo)to roll up (sleeves, from the
hand to the elbow)

LONGY

colgar | to hang vt.

*long
No es completamente asegurada la relacin entre las palabras incluidas aqu. Es bastante claro que
de *long evolucionaron SF aloing colgarlo|to hang vt. y SD (R) /aluag/ agacharse|to stoop,
pero la derivacin de SMo nalong fruta verde|green fruit es menos obvia. La idea puede ser que la
fruta, siendo verde, todava est colgado en el rbol. Si es as debe tratarse de una detransitivizacin
de *long en *longo por depalatalizacin de la consonante final.
DR

/aluag/ 1 [a-lug] agacharse (?)to stoop

DR

/aluagluag/ 1 [a-lug-lug] agacharse (?)to stoop

Mo WW nalong fruta verdegreen fruit, unripe fruit

D RN

aluong vt [a-lug aluog]

F KT

aloing vt [a-log] colgarloto hang219108313

F KT

alyuingy vt [a-lug] colgar vt. dim.to hang vt. dim. [KT:321]

F KT

longi- vi [log-i-] se cuelga, est colgadoto hang, to be hanging (in a position) vi.
[KT:292, 313]

Ma RN nalong [na-log] fruta verdegreen fruit


Mo SS nalong n [na-log] fruta verdegreen fruit

LONTS

yagual; faja | padded ring; girdle, band, strip

*lnco, *lonco / *lnc [cf. Su 305, 315 *lonco, *lnco / *lnc]


Vase LYONTS, LONTS / LUNCH

cholano

LOP / LUP

LOP / LUP

268

mojar | to soak, moisten

*lopo / *lp [cf. Su 309 *lopo]

mayense o zapoteco

Aunque SD (R) /alomp/ parezca irregular con /mp/ en vez de /mb/, Radin not que en el fin de la
palabra a menudo /mb/ se pronuncia [mp]. Lo que no tiene explicacin es la fase nasal de /mp/ (en
vez de slamente /p/, como se ve en las otras palabras); quizs da indicio de un prstamo.
En efecto, LOP mojar|to soak, moisten sin duda se relaciona con Chic [[lop]] mojado|wet, Huas
[[lup-el]] hundirse|to sink vi., [[lup-iyal]] hundir|to sink vt. y [[lup-tz-iyal]] sumirse|to submerge
vi., un timo por lo visto ristringido a la rama huastecana. Quizs haya tambin una conexin con
zpAt [luppa] hmedo|moist, aunque el cognado en el zapateco del Istmo es [na-gupa] hmedo
(por el relente)|moist (from the night air), cf.tambin [gupa] sereno, humedad, neblina, roco|
night dew, humidity, mist, dew. (Sin embargo, aunque Nah tla-palo mojar el pan en el potaje
cuando comen, sopear|to sop bread in broth parece semejante, hay que tener en cuento que tlarepresenta un prefijo y no parte de la raz.)
SMo alop remoja|to soak varia entre clase A y clase O. Por un lado slo los verbos que se terminan
en velares y [h] quedan generalmente en la clase O. Por otro lado, si hay otra palabra derivada de la
misma raz que muestra claramente una [o], ese proceso de cambio est un poco en retraso. As, por
el momento, la palabra SMo lopom se remoja|soak asegura que la palabra relacionada alop queda
en la clase O, al menos como variante || JD:[Termer 1930, Laren 1955], MF, VP, FK.
Vase tambin LOP, LOPY flotar|to float.
Ma B

ilop empaparto soak

DR

/alomp / (sic) [a-lomp] (?) remojarto steep

DR

/ahluop/ 3 [a-h-lup] #otar; moverse empujado por el corriente, el aire, etc.to #oat;
to drift

DR

/alupihe/ 3 [a-lup-ih] remojarto soak

Ma Su /-lop/

D MS

alop vt [a-lop]

F KT

alyup vt [a-lup] remojato soak [KT:147]

Ma RN alop v O [a-lop] remojato soak


Ma RN lopom v [lop-o-m] se remojato get wet, to get soaked
Mo SS alop vt A, O [a-lop] [SS, RN]
Mo SS lopom vr O [lop-o-m] se remojato soak vi.
Mo SS lopon part [lop-o-n] remojadosoaked

LOP

LOP

269

hambre | hunger

*lopo [cf. Su 308 *lpo]


Tal vez LOP hambre|hunger se relacione con Yuc loob mal; herida, dao, maleza; herir, daar|
bad; injury; weeds; to injure, Chlt lobtes lobtez afear|to make ugly.
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /lp/ hambre|hunger, el estudio fontico
de KE muestra slo un tono alto (H) lp||HJ, BS.
DR

/ilohp, ilop/ 2 [i-lohp]

D Su

/lop/

F Su

/lop/

Mo Su /lp/

D MS

alop [a-lop] estar hambrientoto be hungry, starving

D MS

ilop [ni-lop] hambrientohungry, starving

Ma RN lop n [lop]
Mo SS lop n K [lop]
Mo KE lp n [lp]
Mo SS nelop adj [ne-lop, ni-lop] hambrientohungry
Mo SS nilop adj [ni-lop] hambrientohungry, starving

LOP

ciruela seca | dried mombin

*lopo [= Su 307]
Mo Su /lop/

Ma RN lop tyu [lop tn]


Mo SS lop n K* [lop]

LOP, LAP

LOP, LAP

270

quintonil; ceiba | amaranth; kapok

*lopo, *lapa [cf. Su 279 ? *lapa]


LOP/LAP quintonil; ceiba|amaranth; kapok muestra formas con [o] y con [a], y esta irregularidad
seala la posibilidad de un prstamo. Adems, es de notar que si la traduccin de SF lap dog como
rbol pochota (o sea, la ceiba)|kapok tree es correcta, su conexin con quintonil es difcil de
explicar, por lo tanto es posible que se trate de una fusin de dos timos historicamente separados.
El segundo morfema SMo (SS) ndok, SMa (Su) /ndok/, SF (Ko) dog probablemente derive de
NDOJKY <*ndohk cortar, reventar|to cut, to burst, quizs con prdida de la * por un proceso
de detransitivizacin, as que quiere decir algo como cortado, lo que fue cortado|cut, cut thing.
En cuanto a LOP/LAP, en primer lugar se cita pQch *la:b-i te:s/ce:s bledo|pigweed, Amaranthus
spp., cuyo primer morfema *la:b (curiosamente ristringida a la rama kicheana) puede ser, o al
menos puede relacionarse con, la fuente del trmino huave. Si pQch *la:b es lo mismo que pMa *la:
b, cuyos reflejos tienen una gama amplia de acepciones, de las cuales destacan como ms bsicas
fantasma, hechicero|ghost, shaman y culebra|snake, tal vez en el caso de la planta se trata del
serpiente, haciendo referencia a la inflorescencia sobresaliente y a veces serpentina del quelite.
Tambin notable es que en el vocabulario de Morn (siglo XVII) de cholti, aparezca mencionada la
voz lab es bejuco que sirve de matar pescado|a vine used to kill fish, o sea barbasco. Stross
sugiere que deriva de pChol *lab hechizo|bewitching que aparece en cholti tambin como lab as
como laba hechizar|to do witchcraft.
En segundo lugar, el primer morfema de SF lap dog pochote (ceiba)| kapok tree se parece a zpYat
[lo be] d., lit. flor de nube (debido a la fibra ligera del rbol que se usa en fabricar alhomahas).
Un prstamo de esta fuente necesitara una prdida de las fricativas uvulares con una labializacin
de la [e] por la [] labializada que le precede, o sea [lo be] > [lobo]. Efectivamente estos procesos
ya caracterizan correspondencias entre zpYat y algunas otras variedades de zapoteco, p.ej. zpYat
[bel] estrella|star y [blo] cueva|cave = zpCh [belo] y [belo] respectivamente. Por eso se supone
que pH *lopo podra haber sido prestado de otro dialecto de zapoteco con an menos modificacin ||
TK, BS, IB, SM, MF
Mo Su /lap ndok/ quintonilamaranth

F Ko

lap dog [lap dog ?] rbol de pochota (o pochote)kapok tree (Ceiba pentandra ?)

Ma RN lop ndok [lop ndok] queliteamaranth


Mo SS lop ndok ? K* [lop ndok] pasto, tipo de queliteamaranth

LOP, LOPY

LOP, LOPY

271

flotar | to float

*h-lopo, *h-lop [cf. Su 329 *hlopo (!)]


Aunque los Stairs indican clase E para SMo ajlop flotar, segn los hablantes a los que pregunt yo,
debe ser clase A. Debido a la neutralizacin de la distincin entre consonantes labiales palatalizadas
y no palatalizadas en la fin de la slaba, ambas posibilidades son disponibles. La clase E se puede
establecer a partir del verbo causativo alopiich cuyo sufijo, o sea iich, contiene [i], normalmente
indicadora de una consonante final palatalizada al nivel subyacente. Sin embargo ajlop puede ser en
la clase A si la [p] ha sufrido una depalatalizacin intransitivadora. En efecto, una variacin de este
tipo es prevista, dada la ambigedad fonolgica.
Vase tambin LOP mojar|to soak.
D Su

/-hlop/

F Su

/-hlop/

Ma Su /-hlop/
Mo Su /-hlop/

D MS

ajluop [a-h-lup ahluop] #otar (en agua)to #oat (on water)

Ma RN ajlop v O [a-h-lop]
Mo SS lop ndok [lop() ndok] el corcho de chinchorrocork of a "shing net
Mo SS ajlop vi E, A [a-h-lop()] [SS, RN]
Mo SS ajlop vp E [a-h-lop] est saturado, est hmedosaturated (with water), humid,
damp
Mo SS alopiich vt E (?) [a-lop-i:] lo #otato #oat vt.
Mo SS najlop adj [na-h-lop] #otante, saturado#oating, saturated

LOPY

flotar | to float

*h-lopo, *h-lop [cf. Su 329 *hlopo (!)]


Vase LOP, LOPY

LOT / LUT

hueco (?) | cavity (?)

*loto / *lt
DR

/alot / [a-lot] rayar, rascar (con palo)to scratch with stick

DR

/alotlot/ 2 [a-lot-lot] surcar la tierrato furrow the ground

DR

/lotoh/ 2 [lot-o-h] moverse como un serpiente, culebrearto move like snake vt.

F YK

lotoj n [lotoh (? lot-o-w)] [YK, KT:207]

LOT / LUT

272

Mo SS alet tiid fv [a-let ti:d] hace brecha chica; lo guia, muestra el caminoto make a
small opening; to guide, to show the way

LOTS / LUCH

pa | sharp point

*loco / *lc [cf. Su 312 ? *lc]

mayense occidental

A juzgar por SMo (WW) alech torear|to be a bullfighter, es claro que LOTS/LUCH pa|sharp
point se relaciona con la raz Chol lujch-in cornear|to gore with a horn, Toj luchu d.
En cuanto a SD /alot inik/ (R), es muy incierto lo que quiso decir Radin con to drink to the
dregs o sea apurar la copa hasta las heces (sentido literal o metafrico?); adems la relacin con
la frase de la misma forma en SMo (traducida por los Stairs como asomarse) sigue faltar
explicacin || HJG, AU, CL.
DR

/alots i-nik/ [a-lo si-nik] apurar la copa hasta las hecesto drink to the dregs

F Su

/niluc/ anzuelohook

Mo WW alech torearto "ght, to goad, to be a bull"ghter


Mo WW nealech toro torerobull-"ghter

Ma RN ulyuch toro cp-nom [n-l toro] torerobull-"ghter


Ma RN alots uik fv-px O ? [a-lo u-ik] asomar: se asomato appear, to show oneself (e.
g. at a window)
Mo SS alech vt E [a-le] lo torea, lo provoca a seguirle, lo pesca con anzueloto "ght; to
provoke into following; to "sh with a "sh hook
Mo SS nelech toro [ne-le ] el torerobull-"ghter
Mo SS alech onik fv-px (?) [a-le o-nik] se asoma; lo visitato appear, visit
Mo SS alots onik fv (-imp?) [a-lo o-nik] se asomato appear

LOX

arrojar | to throw, to hurl

*ls [= Su 310]
Vase tambin LUX tonina|dolphin.
Ma B

alosh tirarto throw

Ma B

alosh, alosh[ ]ti porthrough, by way of [B:52]

Ma B

-losh, aloshayuh apedrearto thrown stones at, to pelt [B, B:58]

Ma B

lanalosh lastimarto hurt, to injure

Ma B

giehalosh por dondethrough where

Ma B

alosh tiet tumbarto knock down

Ma B

alosh[ ]wesh por encima deacross the top of, over [B:52]

LOX
DR

/alu/ 3 [a-lus] arrojar piedrasto throw stones

D Su

/-los/

F Su

/-los/

273

Ma Su /-los/
Mo Su /-ls/

D MS

aluox [a-lus aluos] botar, tirarto bounce, to throw

D RN

aluox tiet [a-lus tit aluos tit] tira, tumbato throw, to knock down

F GM

alox vt [a-los] tirato throw

F KT

alox (mion) vt [a-los (min mion)] arroja, tira (de)to throw (from) [KT:235]

Ma RN alox vt I [a-los] tira, arroja (con la mano)to throw (with the hand)
Mo SS alex vt E [a-les] lo tira (suave con la mano); lo toca; lo tira (algo pequeo)to
throw (lightly with ones hand); to touch; to throw something small [SS, SH]
Mo SS alox vt E [a-los] lo tirato shoot
Mo SS alox tit fv-p E [a-los tit] lo tumba, lo revuelcato knock down
Mo SS ajlos vp A [a-h-los] es tirado; es apedreadoto be shot; to be stoned
Mo MT alox tit mikwal [a-los tit mi-kal] el aborto voluntarioabortion (intentional)
Mo SS tajlos tit [t-a-h-los tit] fue tumbadoto have been knocked down

LOY / LUY

blando, pliable | soft, pliable

*loyo / *ly [cf. Su 318, 330 *hloyo, *hlowi (?); *ly]


Ma B

aloih marchitarto wilt

DR

/alo-y, -yio/ 4 [a-ly] doblarse, agacharseto bend; to stretch oneself; to double up

DR

/aloylo-y, -yio/ 4 [a-luy-luy] bambolearseto sway (animate subject)

F Su

/-luy/ blandosoft, tender

F Su

/nahloy/ medusajelly"sh

Ma Su /-luy/ blandosoft, tender


Mo Su /-ley/ blandosoft, tender

D RN

naluoy adj [na-luy naluoy] blandosoft

F KT

alyuy vi [a-luy] ablandarseto get soft [KT:275]

F KT

naloy adj [na-loy] #exible, maleablepliable [KT:321]

F YK

nalyuy adj [na-luy] blando, #exible, maleablesoft, pliable [YK, KT:197]

LOY / LUY

F KT

nalyuy adj [na-luy] #exible, maleablepliable

F YK

najloy n [na-h-loy] medusa de marjelly"sh

274

Ma RN nalyuy adj [naly] dbil por ser demasiado blando, blandito, fofoweak from being
too soft, delicate, #abby
Mo SS aley vi E [a-ley] se ablandato soften up
Mo SS aloy adj [a-loy] marchitowilted
Mo FC aloy vt (E) [a-loy] lo seca (se utiliza cuando se secan pescados en pocas horas, o para
consumir los alimentos en seguida o conservarlos slo por poco tiempo, un da maximo)
to dry something ("sh, in a few hours, or for food to be consumed very soon or to be
stored for at most a day) [FC:175]
Mo SS naley adj [na-ley] blando; sedoso, suave (de tela), gil (de gente, animales)soft;
silky, soft (cloth); nimble (people, animals)
Mo SS naloy adj [na-loy] #exible#exible
Mo SS naloy onij [na-loy o-nih] carne media secameat that is somewhat dried

LOY

apodo de la gente de Santa Mara | nickname of people of Santa Mara

*loyo
Segn una etimologa popular entre los habitantes de Santa Mara del Mar, la gente de San Mateo
del Mar les llaman loy por la suavidad de las dunas cerca del primer pueblo, cf.LOY/LUY
pliable. Aunque faltan pruebas seguras para dicha etimologa, al menos concuerda con la
posibilidad de que SMo nawit (NAWIET), otro apodo para la gente de Santa Mara, tambin se
relacione con WIEJT arena|sand.

Mo RN loy n [loy]

LUCH

pa | sharp point

*loco / *lc [cf. Su 312 ? *lc]

mayense occidental

Vase LOTS / LUCH

LUCH

cocer en agua | to cook in water [RN]

*lc [= Su 313]
Mo Su /-lec/ cocer mazto cook corn

Ma RN alyuch v I [a-l] cuece (maz)to cook (corn)


Mo SS alech vt E [a-le] lo cuece (maz, frijol)to cook (corn, beans)

LUK / LOK

LUK / LOK

275

hundirse | to sink vi.

*lk / *loko [cf. Su 331 *hlk, *hlak]


Vase tambin LUK cormorn|cormorant.
Ma B

-liukich, ilukich sumirloto plunge vt. [B, B:59]

Ma B

nieng-ahluk resumiderodrain (place for draining) [B:86]

DR

/ahilk/ 3 [a-h-lk] hundirse, hundir la cabeza en el aguato sink; to duck head in


water

D Su

/-hlk/

F YK

ajlyuk tiot vi [a-h-luk tit tiot]

Ma RN ajlyuk vi I [a-h-lk] se hunde, se sumergeto sink vi.


Ma RN kaloklok tyuik (tixiik) fv-imp [k-a-lok-lok t-u-nik (ti-si-nik)] pasa rpido el
lquido en su gargantato pour quickly down ones throat (liquid), to be guzzled down
Mo SS ajlek vi E [a-h-lek ] se sumergeto submerge vi.

LUK

cormorn | cormorant

*lk [cf. Su 314 *lk]


El nombre del cormorn deriva de LUK hundirse|sink debido al comportamiento en que el ave
repetidamente se hunde debajo el agua para intentar morder peces u otros animalitos acuticos. Sin
embargo es notable su parecido al pMaCtr *liklik que en Tzel liklik por ejemplo quiere decir
gaviln|hawk || TK.
Vase tambin LYAK chachalaca.
DR

/alklk/ 3 [a-lk-lk] intentar morder peces en el agua (aves)to snap for "sh in
water (of birds)

F Su

/luk yow/ gaviotaseagull

Mo WW leklekiow pato agujaanhinga (bird: Anhinga anhinga)

F YK

lyuk iow n [luk iw iow] pato marino, pato amarillotype of yellow duck [YK, GM]

Ma RN lyuklyuk yow n [lk-lk yow]


Mo SS leklek yow n K* [lek-lek yow] cormorn, buzo (ave: Phalacrocorax brasilianus
mexicanus)Mexican cormorant, Neotropic cormorant

LUM

LUM

276

mitad, medio | half

*lm
LUM la mitad, medio|half (< *lm) se ve ms claramente en SMo lemeaw < *lm-mwa (con una
sncopa de * y reduccin de *mm en [m]), lit. la mitad de todo, donde *mwa = MYAW todo|
all y en SF lum naty, SMa lyum nty mediodia|noon < *lm-nat.
En SMa limyaw el medio|the middle la vocal * ha sufrido una reduccin en [i] en posicin atnica,
proceso por lo visto an ms favorecido antes de las consonantes labiales (compranse SMa
lachipiow ya llenado|filled < *la-cp-w con SMa achupich llenar|to fill < *a-cp-hc,
CHUPY llenar|to fill). Un proceso semejante ha cambiado SMo [e] (< *) en [i] en posicin
atonica en SMo limnt medioda|noon. Posteriormente en SS aparece tambin la variante limnt
= [limnt] con una [m] sin palatalizacin que provoca la epntesis de [] despus de la [i]. Se supone
que esta inovacin result de una asimilacin por la [m] a la [n] que le sigue.
Mo WW limnt medio danoon, midday

F YK

lum naty [l()um nat ?] mediodanoon [YK, GM]

Ma RN lyum nty, lom nty cp-nom [lm nt, lom nt] mediodanoon
Ma RN limyaw n [lim-aw] medio (el medio)the middle
Ma RN laym lyumboj nty [la-ym lm-mb-o-h nt laym lmboh nt] maana
(tardo), lit. ya va por el mediodalate morning
Mo SS lemeaw adj [lem-aw] mediohalf
Mo SS limnt adv [lim-nt] medioda, las doce del danoon, twelve oclock in the
afternoon
Mo SS limnt, limnt [lim-nt, lim-nt] mediodanoon

LUNCH

yagual; faja | padded ring; girdle, band, strip

*lnco, *lonco / *lnc [cf. Su 305, 315 *lonco, *lnco / *lnc]


Vase LYONTS, LONTS / LUNCH

LUP

mojar | to soak, moisten

*lopo / *lp [cf. Su 309 *lopo]

Vase LOP / LUP

mayense o zapoteco

cholano

LUS

LUS

277

cresta de gallo (flor) | foxglove (flower)

*ls [= Su 317]
Segn LS: 36, la cresta de gallo es Celosia argentea, ingl.cockscomb, tamin conocida en espaol
como abanico y moco de pavo.
Ma Su /lus/

LUS, LIX

casi, apenas | almost

*lusu, *lisi
LUS/LIX casi, apenas|almost, hardly muestra varios rasgos raros as que su histria permanece
poco clara.
En primera vez, desde el punto de vista fonolgico, SMo les es muy irregular ya que ordinariamente
slo las consonantes palatalizadas pueden le siguen a una vocal anterior como [e]. Sin embargo, la
otra variante SMo lix es fonotcticamente regular.
En segunda vez, la alternancia entre SMa ix ndot acabas de, acaban ustedes de, que se usa
solamente en la segunda persona, y SMa lex ndot acaba de, que se usa por lo dems, sugiere que
lex resulta de un prefijo perfectivo l- ms un tema ix ~ ex cuya vocal varia apofnicamente segn la
persona del sujeto de la misma manera en que varia la vocal temtica de temas verbales ordinarios
tal como sarang, arang hago, hace vs. irang haces. Sin embargo, se descononce si la apofona en
LUS/LIX es un rasgo arcaico o una inovacin propia de Santa Mara evolucionada por analoga a
los prefijos del perfecto de verbos tal como lyexipey llegu, lipey llegaste, lyepey lleg.

Ma RN lyex ndot (ix ndot) [les ndot, is ndot] acab de, acab de (acabas de)I, he/she
just (you just) (did something)
Mo SS les, lix adv [les, lis] apenas, inmediatemente, tan luego (con verbo en tiempo
pasado)barely (e.g. had we ), immediately when, as soon as (with past tense verb)
Mo SS lesta, lixta adv [les-ta, lis-ta] apenas, acab (con participio)just (recently) (with
participle) [SS, AL:83]

LUT

hueco (?) | cavity (?)

*loto / *lt
Vase LOT / LUT

LUW

LUW

278

pene | penis

*lw (?)
Tal vez LUW pene|penis deba compararse con Tzo Tzel lu vulva o con TtnX [l:wa] vbora;
gusano|snake, worm, TtnP [lu:wa] culebra, vbora, gusano, oruga|snake, worm o con Chp nul
culebra|snake |RB; AA, DGB:17.

Ma RN lyuw n [lw]

LUX

tonina | dolphin

*ls [cf. Su 316 *lYs]


Pudiera ser que originariamente LUX tonina|dolphin evolucionase como diminutivo de LOX
arrojar|to throw, to hurl debido al comparamiento en que la tonina se arroja (= salta) fuera del
agua.
DR

/lue/ 3 [lus (?), ls] (?) tiburnshark

D Su

/ls/

F Su

/lus/

Mo Su /les/

D TA

lyuex n [ls les] [TA, MS]

F GM

lyux [lus]

Ma RN lyux n [ls]
Mo SS lex n P* [les] la tonina, el delfn (mamfero: Fam. Delphinidae)dolphin

LUX

medio seco | half dry

*lasa, *ls
Vase LAS, LUX

LUY

blando, pliable | soft, pliable

*loyo / *ly [cf. Su 318, 330 *hloyo, *hlowi (?); *ly]


Vase LOY / LUY

LYA-

LYA-

279

recordar | to remember

*leEl timo LYA ocurre solamente en el giro SMo leaam omeaats recuerda|to remember y frases
anlogas en los otros idiomas (aunque es interesante que en su lista de palabras Belmar no incluy el
morfema para corazn, o sea MYAJTS). Aqu LYA funciona como raz [l] que, ms una vocal
temtica *e, ms aspiracin [h] como caracterstica de intransitividad y que alarga la vocal en
SMo, ms finalmente un sufijo inflexional como [m] para la tercera persona, produce un verbo
impersonal cuyo complemento es siempre MYAJTS corazn|heart en su sentido ms amplio de
mente, memoria, la inflexin de la cual indica el sujeto nocional.
Es muy probable que LYA se relacione con AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still,
another; to be, for there to be pero en ste a veces falta la palatalizacin de la [l] que se ve en LYA
as que aqu los separamos.
Vase tambin AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to be, for there to
be.
FP

ngoleam olvidoI forget

Ma B

liapf acordarseto remember

D MS

lyajk umyajtsaran [lahk u-mah-aan]

F KT

lia- vi [l-e- l-a-] es completoit is complete [KT:191]

F YK

lia- umiajts [l- u-meh l- u-miah]

Ma RN lyaw umyajts (ximyajts) fptc SASA [l-a-w si-mah] recuerda (recuerdo)I


remember (notional subject is expressed as the possessor of umyajts)
Mo SS leaam omeaats fv-imp [l-a-:-m o-ma:] recuerda, se acuerda; se da cuentato
remember; to realize
Mo AL ngo leaam omeaats fv-imp [go l-a-:-m o-ma:] se olvidito have forgotten
[AL:80]

LYAK

chachalaca (ave) | chachalaca (bird)

*lka
Aunque se reconoce el reflejo de LYAK chachalaca en Santa Mara,normalmente no se usa lyak
sino pch < PACH chachalaca.
Es de nota que SF liak seala una proto-forma *leke, mientras que SD lyak seala *lka. Se
desconoce el motivo para este desarrollo irregular o si se trata de un prstamo tarde de fuente
obscura.
Vase tambin LUK cormorn|cormorant.

D RN

lyak N [lak]

F YK

liak n [lek liak] chachalaca (ave: Ortalis sp.)chachalaca (bird: Ortalis sp.) [YK,
GM, KT:40]

LYAK

F YK

280

miliak (ukwej) wajchiok n [mi-lek (u-keh) wah-ik miliak ukeh wahiok]


correcamino (ave)roadrunner (bird) [YK, GM]

Ma RN lyak n [lak]

LYAM

gaviln | hawk

*lma(-ska) [= Su 294 ?]
Se desconoce el sentido exacto de los morfemas *lma y *ska que constituyen LYAM XAK gvilan|
hawk. No se puede descartar la posibilidad de que LYAM derive de LEM destripar|disembowel,
una accin tpica de los aves de presa. Es de notar que la forma dada por Radin, o sea /lyambak/,
contiene /mb/ en lugar de la /m/ simple de las formas dadas por Surez (aunque la /b/ puede ser
simplemente excrecente). En cuanto al XAK < *ska, tal vez tenga una conexin con XAK peln|
bald; otra posibilidad es un prstamo de un reflejo de pMa *i(h)k gaviln > Tzel Chol xik guila,
gaviln|eagle, hawk. Tal prstamo debera remontarse a una poca bastante remota, antes del
cambio pH *CCa > *CaC, pero Chlt sak witz zacuitz milano, gaviln| hawk, falcon sp. en
efecto muestra [a] en vez de [i]. Tal vez deba compararse Chol xak xi pjaro negro|black bird
tambin.
SMo mikior lam zacua gigante|Montezuma oropendola (bird) contiene el morfema KUR, cuyo
significado es desconocido|| TK, BS, AU.
DR

/leambak/ 1 [lamb sak]

D Su

/lamsak/

Mo Su /lamsak/

D TA

lyam xak n [lam sak]

Mo SS mikior lam fn K* [mi-kor lam] zacua gigante (ave: Psarocolius montezuma)


Montezuma oropendola (bird)

LYAMB

abofetear | to slap

*lmba [= Su 295]
Vase tambin -MB ir|to go, LYAMB, LAMB honda|sling.
DR

/aleamb/ 1 [a-lamb]

DR

/aleambk/ 3 [a-lamb-k] (?) bofetadaa slap in the face

DR

/aleamb umehats/ [a-lamb u-mah] acordarse deto remember *CHANGE TO


DIFFERENT ROOT*

D Su

/-lamb/

Ma Su /-lamb/

D MS

alyamb [a-lamb] pegar (personas)to hit (person)

F YK

aliamb [a-lemb a-liamb] aletea (aletas de peces)to wave back and forth ("sh
"ns)

LYAMB

281

Ma RN alyamb v A [a-lyam]
Ma RN alyamblyamb uwix v A [a-lam-lam u-wis] pegar: se pega los manosto clap
ones hands
Mo SS aleamb vt A [a-lamb] le da golpes, lo abofeteato hit, to slap
Mo HT aleam peats fv [a-lam(b) pa] hace tortillas (palmendolas)to make tortillas
(slapping the dough with ones palms) [HT:84]
Mo SS aleamby vr O [a-lamb-y] se rozato graze, to scrape, to bump into
Mo SS aleamleamb tit vt A [a-lamb-lamb tit] lo rebotato make bounce back, to rebu%
Mo HT aleambayej vr [a-lamb-ay-eh] se cachetean (recproco)to slap each other [HT:91,
94]

LYAMB, LAMB

hondar | to sling

*lmba, *lamba [cf. Su 296 *(-)limba]


Vase tambin LYAMB abofetear|to slap.
Ma B

liamp hondasling

D Su

/-lamb/

F Su

/ilamb/

Ma Su /-lamb/
Mo Su /-lamb/

D TA

lyamb n [lamb] la hondasling

F YK

liam n [lem liam] lasso hondasling lasso

Ma RN lyamb n A [lamb] hondasling


Mo SS lamb n mi-(A) [lamb] la hondasling
Mo SS alamb vt A [a-lamb] lo tira (con honda)to throw (with a sling)

LYANTS

salobre | briny, brackish

*lnca [= Su 298]
Ntese que falta la palatalizacin inicial en SD (R) /landz/ agua salada|salt water.
DR

/alandz/ [a-lan] agua saladasalt water

Ma Su /-lanc/
Mo WW naleants agua saladasalt water

D MS

alyands [a-lan alan] estar desabrido; estar inspido (de cosas dulces)to be
bland or tasteless; to be insipid (of sweet things)

LYANTS

282

Mo SS naleants adj [na-lan] medio saladohalf salty

LYAW

cualquier, tanto (como); cuando, hasta que | whatever, as much as; when, until

*lwa
Mo WW aleawa, leawa lo quethat which, which

Mo SS leaw, leawa pron [law, law-a]

LYAW

temporal | storm

*lwa [= Su 299]
SMo (Su) /law/ es un dato aislado sin correspondente actual, por eso el timo LYAW es un poco
dudoso.
Mo Su /law/

LYAWY
*law

llave (de cerradura) | key


espaol

Es obvio que LYAWY llave (de cerradura)|key < pH *law sea un prstamo de espaol colonial
llave [ae], pero se desconoce cmo exactamente evolucion SD (MS) lyuw. Sin embargo no es
sorprendente que llave, siendo prstamo, tenga reflejos con desarrollos distintos.

D MS

lyuw n [lw]

F KT

lyaiw n [law ([laiu, lai])] [KT:55]

LYONG

gallina pelona | chicken breed having few feathers

*lngo, *longo
Se desconoce el motivo para la [l] en vez de [l] en SMa.

Ma RN long n [log]
Mo SS leong n K* [log]

LYONTS

todava hmedo | still moist

*lnco
Ma RN nalyonts adj [na-lon] verde: medio verde (lea, fruta)medium green (wood,
fruit)
Mo SS naleonts adj [na-lon] medio verde (lea, madera)medium green (wood)

LYONTS

283

Mo FC naleonts adj [na-lon] todava hmedo (referido sobre todo al maz fresco antes de
que se ponga a secar)still moist (chie#y of fresh corn before it has been set to dry)
[FC:178]

LYONTS, LONTS / LUNCH

yagual; faja | padded ring; girdle, band, strip

*lnco, *lonco / *lnc [cf. Su 305, 315 *lonco, *lnco / *lnc]

cholano

Teniendo en cuenta que las consoantes eyectivas tpicamente se adaptan como prenasalizadas
cuando palabras mayenses son importadas en huave, la posibilidad aparece que LYONTS,
LONTS/LUNCH yagual; faja|padded ring; girdle, band, strip se relacione con Tzo loch-ol
rodeando (objeto), posado (en el borde); encircling (object), perched y Chlt locho locho
abarcar|to encompass, embrace, take in. Estas acepciones parecen limitadas a la rama cholana ||
BS.
D Su

/lonc/ yagualpadded ring (for carrying loads on the head)

F Su

/lonc/ yagualpadded ring (for carrying loads on the head)

F Su

/lunc/ fajagirdle, band, strip

Ma Su /lonc; lonc/ yagualpadded ring (for carrying loads on the head)


Mo Su /lonc/ yagualpadded ring (for carrying loads on the head)

D MS

londs n [lon lon] red de palma y bejuco, usada para guardar totoposa net
made of palm or vine, used to keep totopos in

F GM

lonts n [lon] yahuala hanging mesh basket for fruit or eggs

Ma VM lonts n [lon] cunacradle

LYOW

maz cocido para atole | corn cooked to make atole

*lewe [= Su 287]
D Su

/low/

F Su

/lu/

Ma Su /low/
Mo Su /low/

D TA

lyow n [low]

F KT

lyu n [lu] maz cocido sin calmaize cooked without lime [KT:180]

Ma RN lyow n [low]
Mo SS leow n [low] maz cocido sin cal para hacer atolecorn cooked without lime to
make atole

MACHET

MACHET
*macete

284

machete; quijada | machete; jaw

espaol

Aunque es obviamente un prstamo del espaol, MACHET ha desarrollado en huave una acepcin
especializada de quijada, mandbula|jaw, mandible. Adems es interesante que (segn SS) SMo
machat pertenezca a la clase armnica A, lo que implica que la [t] no es palatalizada, lo que a su vez
seala una proto-forma *macta, mientras que en SF (YK) machet se ve claramente la proto-forma
*macete antes de la truncacin de la vocal final. Por eso es de suponer (tal vez por una reanlisis de
[t] en [t], conllevando un cambio de clase armnica en SMo) que en ltima instancia esp. machete
fue interpretado fonolgicamente de distintas maneras en las dos comunidades.
D Su

/macec mbey/ quijadajaw

Mo WW mimachat tiombeay quijadajaw


Mo DT /mcht/ machetemachete
Mo Su /macat mbay/ quijadajaw

D TA

machet n mi- E [maet] machetemachete

D MS

mimachet umbeyaran [mi-maet u-mbey-aan] mandbulajawbone

F YK

machet n [maet] machetemachete

Ma RN machety n [maet] machetemachete


Mo SS machat n K mi-A [maat (maat)] (?) el machetemachete
Mo SS owil machat n [o-wil maat] mango del machetemachete handle
Mo SS mimachat ombeayaran fn mi- [mi-maat o-mbay-ean] la quijada, la
mandbulathe jaw
Mo SS mimachat ombeayeran fn [mi-maat o-mbay-ean] la quijada, la mandbulajaw

MACHOR

estril | sterile

*(maora)

espaol

MACHOR estril|sterile es un prstamo de esp. machorro d., pero si la forma SD (RN) chier
d. es correcta, parece que el prstamo ha sufrido una reanlisis morfolgica en esta variante.

D RN

chier adj [i]

Ma RN machorr, machorra adj [maor(a)]


Mo SS machor adj [ma-o] estril (ser humano)infertile (human being)

MAJ

MAJ

285

ave acutico grande | large water bird

*maha
SMo majtsoy pelcano (caf o pardo)|brown pelican y SMo majchat ibis blanco|American white
ibis se refieren a aves acuticos de un tamao bastante grande, aunque el segundo es un poco menos
grande que el primero con un pico mucho ms delgado. Por esto es plausible interpretar MAJ con un
significado bsico ave acutico grande y CHAT como prstamo de espaol chato|squat, flattened
as que majchat implique un ave como el pelcano pero chato por as decirlo. Debe compararse con
SMo chat ndik nauyaca chatilla|hognosed pit viper, lit. culebra chata y SMo chat jamim
geco manchado|Yucatn banded gecko, lit. lagarto chato (o salamanquesa chato) (SS:412).
En cuanto a majtsoy, es muy probable que tsoy provenga de TSOY hundir, bajar, absorber|to
sink, go down, absorb ya que el pelcano pardo normalmente se hunde para cazar la preda.

Mo SS majchat n K* [mahat] ibis blanco, coco pato (ave: Eudocimus albus)white ibis
Mo SS majtsoy n K* [mahoy] el pelcano (caf o pardo) (ave: Pelecanus occidentalis)
brown pelican

MAJNCH

jalar | to pull

*manc [= Su 341]
Ma B

amuanchi arrebatarto snatch, to capture

DR

/amhin/ 4 [a-mhn] "ltrar otra vez (?)to restrain ( = strain again? Cf. SMo
amnch)

DR

/mhenmhen/ [mhn-mhn] jalar abajo, bajarto pull down

Ma Su /-mnc/
Mo Su /-mnc/

D RN

amjndx [a-mhn amhn]

D RN

amjndxmjndx [a-mhn-mhn amhnmn] jala repetidamenteto haul


or pull (repeatedly)

Ma RN amnch v I [a-nn] jala (arriba o abajo)to haul or pull (up or down)


Ma RN amnch yow fv I [a-mn yow] remato row (water)
Ma RN amnchmnch v I [a-mn-mn] jala repetidamenteto haul or pull (repeatedly)
Ma RN amnchey v RE [a-mn-ey ?] hace una batalla jalando mecateto play tug-of-war
Mo SS amnch vi E [a-m:n] jala; cuela el agua de la masa para hacer el atoleto haul;
to strain the water from the dough in making atole (beverage)
Mo SS amnchmnch vt E [a-m:n-m:n] lo jala (repetidamente)to haul
(repeatedly)

MAJNGAL

MAJNGAL

286

levantarse (olas violentas) | to rise up (violent waves)

*mahngala
Mo SS amajngaly vr O [a-mahgal-y]

MAK

ven (imperativo) | come (imperative)

*maka [= Su 335]
Se deconoce la etimologa de MAK, pero como forma irregular, se espera que muestre caractersticas
bastante viejas. Una posibilidad es que derive de *ma, prefijo del modo subordinado, ms AJ,
AJK, tema del demostrativo, de modo que significa que (tu seas) aqu ms o menos. Al respecto
puede ser que la [h] que se ve en SD (RT 8) /mahk/ quede el slo indicio de la vocal larga en AJK,
ya que la vocal de todas las otras formas habrn sido acortada.
D RT

/mahk/ [mahk] [RT:8]

F Su

/mak/

Mo Su /maka/

F YK

mak [mak] [YK, GM]

Ma RN mak imper A-irr [mak]


Ma RN makaron imper A-irr [mak-a-on] vengan! (ustedes)come! (pl.)
Mo SS mak imp [mak]
Mo SS makaron vi imp [mak-a-on] vengan! (ustedes)come! (pl.)

MAL

cabeza; cargar en la cabeza | head; to carry on top of the head

*mla [= Su 336]
DP

ziml (mi) cabeza(my) head

FP

humal cabezahead

FP

napnch[-]umal memoriamemory

Ma P

huml cabezahead

Ma P

xiapuxchu huml (mi) memoria(my) memory

Ma B

-mal shi-, i- cabeza; cargarhead; to carry, to load

Ma B

timal, mal sobreon, upon [B:50]

Ma B

ndam mal cabeznpig-headed, stubborn

Ma B

umaliyou olawave

MAL
Ma B

iyool umal uncirto yoke

Ma B

ti[-]unbas umal mollerahead

Ma B

mi undeati umal cawey crinhorse-hair, horses mane

Mo P

omal cabezahead

Mo P

omal mi hiend pechochest

Mo P

omal mi hiend najt pechos de mujerbreasts (of a woman)

Mo St

sh-ml (mi) cabeza(my) head

Mo St

n-n-dts sh-ml (mi) cabello(my) hair

DR

/amal/ 1 [a-mal] llevar o cargar algo en la cabezato carry object on one's head

DR

/umal/ 1 [u-mal] cabeza, encima, arribahead; above

DR

/ao umal/ [aw u-mal] estar en el super"cieto be on the surface

DR

/al umal/ 1 [al-u-mal] estar arribato be above

D Su

/-mal/

F Su

/-mal/

287

Ma Su /-mal/
Mo Su /-ml/

D MS

mal [mal] cabezahead

D MS

umal [u-mal] super"ciesurface

D MS

amal tiet [a-mal tit] cargar (sobre el hombro)to carry (on ones shoulders)

D MS

umal iem [u-mal im] techo; azotearoof, terrace roof, #at roof

D MS

umal jiw [u-mal hiw] pezn; ubrenipple; udder

D MS

mixex umalaran [mi-ses u-mal-aan] crneoskull

D MS

umal miiendaran [u-mal mi-ind-aan] pechochest

F YK

mal (xa)ion [mal (sa-)in mal (sa-)ion] estmago; pulmonesstomach; lungs [YK,
KT:211, 217]

F YK

amal vt [a-mal] [YK, KT:146]

F YK

-mal n xi- [-mal] cabezahead [YK, Ko, KT:213, 216]

F YK

maliow [mal-i(o)w maliow] olawave [YK, KT:211]

F YK

apumal tiot vt [ap-umal tit tiot ]

F KT

malkwiriow, malkiriow [mal-k()i-i(o)w] cabecera de un rohead of a river


[KT:213]

Ma RN amal v A [a-mal] carga en la cabezato carry on ones head

MAL

288

Ma RN umal n u-A [u-mal] cabezahead


Ma VM amal tiet fv-p [a-mal tit] cargar: lo cargato carry, to load
Ma VM umal manchiek fn [u-mal manik] balabullet
Ma RN umal tiet adv [u-mal tit] cabizbajohead down, upside down (?)
Ma RN nadam umal cp-ex [na-dam u-mal] cabeznpig-headed, stubborn
Ma RN amal wx upuch fv-fp A [a-mal ws u-p] carga en la espaldato load or carry on
ones back
Mo SS mal im [mal im] el techo de la casaroof of a house
Mo SS mal tik [mal tik] pico de montaa, la cima de cerro, la cumbresummit or peak of
a mountain or hill
Mo SS amal vt A [a-nal] lo carga en la espalda (con mecapal); lo
carga (de carro, carreta, animal)to carry on one's back (with a leather strap); to haul (of a car,
cart or animal)
Mo SS nemal n [ne-mal] el que carga (con mecapal)someone who hauls (with a leather
strap)
Mo SS omal n K* o-(A) [o-mal] la puntatip, point
Mo SS omalaran n K o-A [omal-aan] la cabeza (anat); la mente; el cabellohead (of the
body); mind; hair [SS, NT:2Cor 7:1]
Mo SS omal it n TS o- [o-mal it] tabln de tierra en el aguastrip of land in the water
Mo SS omal tik, mal tik [o-mal tik, mal tik] la cima del cerro, la cumbre, el pico de
una montaatop of a hill, peak, mountaintop
Mo LE omal wakx [o-mal waks] nombre de una constelacin: la cabeza del toroname of
a constellation: head of the bull
Mo SS omal xil [o-mal sil] las ramas del rbol; un aparato para telartree branches; a
loom
Mo SS mal mipneran [mal mi-pn-ean] el omplato (anat)shoulder blade
Mo SS mal oleajaran [mal o-lah()-ean] las puntas de los dedos del piethe tips of the
toes
Mo SS nangwang omal [na-gwag o-mal] pelnbald person
Mo SS omal mondeow [o-mal mo(n)-ndow] la calaveraskull

MALAY

MALAY

289

ojal! | God willing!

*malaya [= Su 337]
De SMa majlaik se revela claramente la derivacin de MALAY ojal|God willing! de
*malay/*ma-lak, o sea, de *ma, prefijo del modo subordinado que introduce la idea irrealis, ms
la raz AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to be, for there to be
produciendo un significado que sea|let it be ms o menos.
Mo Su /maly/

Ma RN majlaik [m-a-h-lak]
Mo SS maly [maly]

MAM

madre | mother

*mam, *mama [= Su 338]


Vase MAMY, MAM

MAMOS

caa | cane

*mamoso, *mama-oso (?) [cf. Su 339 *mamoso]


SD (Su) /mamos/ caa|cane es un dato aislado. Si se trata de caa de maz o de milpa| corn
stalks (en vez de caa de azcar), se puede pensar en una derivacin compuesta de MAM
madre|mother ms OS miz|corn.
D Su

/mamos/

MAMY, MAM

madre | mother

*mam, *mama [= Su 338]


A pesar de contener [], que historicamente fue producido slo antes de consonantes palatalizadas,
SMo mm [mm] mam|mother pertenece a la clase A de sufijos en vez de la clase
etimologicamente prevista, o sea la clase E. Es claro que esta irregularidad sali de la prdida del
contraste de palatalizacin en consonantes labiales finales, as que los hablantes ya no consideran
que la [m] final de mm sea palatalizada.
Otro hecho que es de destacar es que en el lenguaje popular MAMY/MAM tiene una forma ms
abreviada que falta la [m] final; sa se ve en SMo (HT) ma y probablemente en SMa (BB) m.
D EF

x mamme

DP

za[-]mm

FP

xa[-]mama(?)

FP

mi mam xihuix (mi) dedo pulgar(my) thumb

MAMY, MAM
Ma P

xa[-]mma

Ma B

shaman

Ma B

mam madre, seoramother, Mrs., lady [B, B:16]

Ma B

mimam ivish dedo pulgarthumb

290

Mo BB m [mu]
Mo P

sa[-]mam

Mo P

mimam ohuis dedo pulgarthumb

Mo P

mi mam huierr ciervo (sic: debe ser cuervo)crow

Mo St

sh mm

DR

/mam/ [mam] madre, mammother

DR

/mimambid (< mam vida)/ [mi-mam bi] abuelitagrandmother

D Su

/mam/

F Su

/mam/

Ma Su /mam/
Mo WW tileaj mm IxhuatnIxhuatn
Mo Su /mm/

D MS

mam [mam]

D MS

mam bid [mam bid] abuelagrandmother

D MS

mam kajw [mam kahw] lunamoon

D MS

mimaman [mi-mam-an] su suegra (de mujer)mother-in-law (of a woman)

F YK

mam mi- [mam] [YK, RN, GM]

F YK

mimam ulyej [mi-mam u-leh] el gordo del pie, dedo gordobig toe

F YK

mimam uwix (xiwix) [mi-mam u-wis] su (dedo) pulgar (mi dedo pulgar)his/her
thumb (my thumb) [YK, KT:212]

F KT

tajt xamam [ta-h-ta sa-mam] mi abuelamy grandmother [KT:210]

Ma RN mam n [mam]
Ma RN mam kaf ~ kawf n [mam ka(w)] lunathe moon
Ma VM mimam tyempojts fn [mi-mam t-em-poh] madrina [VM, RN]
Ma RN mimam tyempojts jch yow fn [mi-mam t-em-poh -h yow] madrina de
bautizogodmother
Mo HT ma n [ma] [HT:15]
Mo SS mm n vo [mm] madr, mam (voc.)mother, mom (voc.)

MAMY, MAM

291

Mo SS mm vida [mm vida] la abuelagrandmother


Mo SS mimm kakaw fn [mi-mm kakaw] la mujer que hace la espuma del atole en la casa
del mayordomothe woman who makes atole foam in the mayordomos house
Mo SS mimm vida fn [mi-mm vida] su abuelagrandmother
Mo SS mint mm fn [mi-nt mm] la "esta de la CandelariaCandlemas
Mo SS Teleaj Mm pn [te-lah mm] Ixhuatn, OaxacaIxhuatn, Oaxaca
Mo SS mimman n mi- [mi-mm-an] la madre del esposo, la suegra del mujermother-inlaw
Mo SS mimmaran n mi-A (!) [mi-mm-aan] la madre, la seoramother, Mrs.
Mo SS nammaran n [na-mm-aan]
Mo SS mimm owixeran fn [mi-mm o-wis-ean] el pulgarthumb
Mo SS nammaran teampoots [ma-mm-aan t-am-po:] la madrinagodmother

MAMY, MA

MAMY, MA

292

toloache; rionina | jimson weed; beach morning glory

*mam, *man
En la traduccin por los Stairs de SMo teomm un arbusto medicinal, quizs teomepache se
desconoce a qu se refiere teomepache. Sin embargo, segn MT la planta toloache, o sea Datura
stramonium L. (ingl.jimson weed), se llama en huave teo muen, o sea teomen. El nombre
comn, toloache, proviene de Nah toloatzin, lit. inclinar la cabeza por efecto del sueo. La planta
fue conocido por los mayos, seris y yaquis como toluachi, o sea veneno o narctico divino, debido a
sus propiedades alucingenas y peligrosas. Se puede apreciar que otra nombre que se usa en Mxico
para la planta es tlapatl, que corresponde a Nah (FK) tlptl hallucinogenic substance|cosa
alucingica. Tal vez teomepache representa una contraccin de teomen con un prstamo
proveniendo en ltima instancia de tlptl.
Adems, los Stairs sealaron una planta non identificada, SMo olmm ~ olmn bejuco de arena|a
type of vine that grows in the sand, que curiosamente muestra la misma alternancia entre [m] y [n],
y unos hablantes de SMa informaron de una planta medicinal que se llama almm. Adems, se
seala en SMa una planta, probablemente la misma y de nombre semejante, uwil m rionina,
bejuco de playa|beach morning-glory, traducida literalmente como tronco (o parte inferior) de la
liebre|hares trunk (or bottom), debido a la homofona de m aqu con el reflejo de MA
liebre|hare. Segn unos hablantes el nombre de dicha planta es una deformacin de tab de uwil
mm, lit. tronco (o parte inferior) de la madre|mothers trunk (or bottom). En efecto el timo
WIL por s solo ha desarrollado muchas acepciones refirindose a las nalgas y los genitales, as
que es difcil evaluar si esta conjetura es correcta o si inversamente la forma uwil mm representa
un disfemismo secundario.
La rionina o bejuco de playa, Ipomoea pes-caprae, est emparentada con Ipomoea violacea gloria
de la maana|beach moon-flower (tambin conocido incorrectamente en ingls como Mexican
morning glory), cuyas semillas se usan en Mesoamerica desde mucho tiempo como alucingico, lo
que asegura la conexin semntica con el alucingico toloache || MT, FK.

Ma RN almm n [al-mm] bejuco largo cuya leche su usa para tratar picadas de p.ej. una
raya chicaa long vine whose sap is used to treat stings from, e.g., a small sting-ray
Ma RN uwil m, uwil mm fn [u-wil mn, u-wil mm] rionina, bejuco de playa (un
bejuco se usa para preparar te o tratar de in#amacin, Ipomoea pes-caprae) beach
morning-glory, goats foot (a vine used to make tea or treat in#ammation, Ipomoea pescaprae)
Mo SS olmn, olmm cp-nom K* [ol-mn, ol-mm] bejuco de arena, tipo de bejuco que
nace en la arenasand vine, a type of vine which grows in the sand
Mo MT teo men n [to-mn] toloache (Datura stramonium L.)jimson weed
Mo SS teomm n K* [to-mm] un arbusto medicinal, quizs teomepache (sic)a medicinal
bush

MA

MA

293

liebre | hare

*mn [= Su 340]
Tal vez MA liebe|hare se relacione con zpCu [mbla:n] y zpCtn [m-lan] d.; aunque la voz
cognada en zpIst [biana] es menos similar, se acerca ms a pZp *bilana. As es claro que la [m] en
las palabras de las variedades meridionales depende de una sncopa que no occuri en la variante
istmea || MF.
Ma B

muin

Mo P

mahn conejorabbit

DR

/men/ 3 [mn]

D Su

/mn/

F Su

/man/

Ma Su /mn/
Mo Su /mn/

D RN

m n [mn] [RN, MS]

Ma RN m n [mn]
Mo SS mn n [mn]

MANCHIEK

hierro, hacha, arado, crcel | iron, axe, plow, prison

*mancik [cf. Su 342 *manck]


Aunque Su reconstruy un tono alto en *manck hierro, hacha, arado, crcel|iron, axa, plow,
prison, el estudio fontico de KE muestra un tono descendente (HL) manchk, as como RD en
/ml mnYk/ bola|bullet.
DP

machieca hachaaxe

FP

manchieaca hachaaxe

FP

xur manchieca calderacauldron

Ma P

maxhiet hachaaxe

Ma B

manchiek crcel, hierroprison, iron

Mo P

sur manshiec calderacauldron

D Su

/manck/

F Su

/mancok/

Ma Su /manck/
Mo RD /ml mnk/ fn balabullet

MANCHIEK

294

Mo Su /manck/

D MS

mandxiek [manik manik] machete; hacha; instrumento u objeto de


metalmachete; axe; metal instrument or object

F YK

manchiok n [manik maniok] hierro; hacha; crceliron; axe; jail [YK, GM,
KT:207]

Ma RN manchiek n [manik] arma, hierro, crcel"rearm, iron; jail


Ma RN pyats manchiek cp-nom [pa manik] tortillas blandas hecho en tortilleriasoft,
machine-made tortillas, made in a tortillera
Ma VM amal manchiek n [a-mal manik] balabullet
Mo SS manchik n [manik] el "erro, el hierro; la crcel; el ri#e, la armairon; jail; ri#e,
"rearm
Mo KE manchk n [mank] "erro, crceliron, prison
Mo SS nangaj manchik [na-gah manik] la campana de la iglesiachurch bell
Mo SS nerang manchik [ne-ag manik] herreroblacksmith
Mo SS omal manchik fn-px [o-mal manik] el cartuchocartridge

MANGAL
*mangala

medio madura (mazorca) | half-ripe (corn cob)

qanjobalano o proto-maya

MANGAL medio madura (mazorca)|half-rip (corn cob) es sin duda un prstamo de una fuente
mayense.
En primer lugar, se debe comparar pMa *al mazorca|maize ear. Es sumamente interesante que el
huave mantenga la * del proto-maya, dado que este sonido se mantiene slamente en la rama
qanjobalana: Chuj Jak Qat al d. Por lo dems pMa * ha cambiado a otro sonido, p.ej. [n] en el
resto de la rama occidental y [h] en la rama oriental. As, a no ser que MANGAL fuese importado a
travs otra lengua que mantuviese la [] desde hace tiempo, se debe concluir que el prstamo
proviene de una lengua qanjobalana o que remonta al perodo remoto antes del cambio de pMa *.
Por otro lado, no se puede descartar la posibilidad de que MANGAL sea un prstamo de otra fuente
mayense, o sea de pMaOcc *baqal olote, mazorca|corncob. A primera vista el desarrollo fonolgica
parece improbable pero de hecho puede ser regular en tanto que el huave no tiene ni [b] ni [q]. En
general los fonemas eyectivos aparecen como oclusivas prenasalizadas en los prstamos; adems es
posible que [q q] fuesen adaptadas de la misma manera. As se espera algo como pH *mbangal, pero
debido a la disimilacin obligatoria de consonantes prenasalizadas en slabas adyacentes en una raz
(BIEMB fuego|fire), este resultado tendra que haberse cambiado a *mangal o *mbanal.
Finalmente esta segunda hiptesis ofrece una explicacin inmediata para el origen de *ma- en pH
*mangal. Sin embargo el problema de la poca del prstamo an no se resuelve ya que la [q] del
proto-maya se mantiene (en este caso) en unas lenguas qanjobalanas (como antes para []); por lo
dems se vuelve en una velar, de donde el huave no podra haber tomado [g], sino simplemente [k]||
TK.

Mo SS amangal axil n [a-magal a-sil] mazorca medio madurahalf-ripe corn cob

MANGIX

MANGIX

295

comal | clay griddle

*mangisi [= Su 343]

zapoteco

Aunque la conexin semntica no es muy estrecha, cabe destacar el parecido entre MANGIX
comal|clay griddle y zpIst guiiche [giie] metate|grinding stone, quern < pZp *ki(i)i
d. (SZ) Reflejos de este timo aparecen en todas partes de la familia zapotecana con muchas
variantes as que pH *(ma)-ngisi probablemente podra haber tenido una fuente adecuada, al menos
para la forma fontica. Vase tambin KAMANG fuego|fire que tal vez est relacionado por un
desarrollo *manga-ngixi > *mangisi) || MF, SZ, VP.
Ma B

mangish, -iuf mi- [B:33, 35]

Mo BB manguish [magi]
D Su

/mangis/

F Su

/mangis/

Ma Su /mangis/
Mo Su /mangis/

F GM

mangix n [magis]

Ma RN mangix n [magis]
Mo SS mangix n mi-(I) [magis]

MAPY

sardina chica | small sardine

*map, *mbepe (?) [cf. Su 379 *mVpV, *mapi, *mp]


D Su

/mp/

Ma RN mbep n [mbep]

MASEY

MASEY
*maseya

296

no importa; aunque | it doesnt matter; despite, although

espaol

MASEY no importa; aunque|it doesnt matter; despite, although es un prstamo de espaol, lo que
se muestra en su irregularidad fonotctica con [se] en vez de [se] y tambin en el hecho de que las
formas de SD y SMo son lo mismo (SD [] = yu es previsto cuando SMo tiene [e], por ejemplo).
Probablemente MASEY tenga su origen en la frase espaol mas sea , que fue bastante comn en
los siglos 18 y 19 como parte de varios giros como Mas sea de esto lo que fuere (CE) (cf. tambin
Chol ankese aunque|although que se supone deriva de aunque sea, ingl. even though it may
be).
Dado que la palabra mas pero se puso inusitada desde el fin del siglo 19, este prstamo debe ser
bastante antiguo, pero su uso fue apoyado por la palabra ms en la frase espaol por ms que ,
que tiene un sentido parecido || AU.
DR

/mazey/ [masey] por ms queeven if

Mo Su /masey/ no le haceit doesnt matter

Mo SS masey conj [masey] no le hace, no importa; a pesar de, aunque, no obstante, sin
embargoit doesnt matter; despite, although, however

MATIY

muequita antigua de piedra blanca | old-fashioned doll made of white stone

*matiyi
SMo (SS) matiy muequita antigua de piedra blanca|old-fashioned doll made of white porcelain or
bisque es un dato aislado cuya etimologa se desconoce. Es posible que sea un prstamo de esp.
martres (ingl.martyrs) referindose a las figuras religiosas comnmente encontradas en las iglesias
catlicas. Por otro lado, quizs deba compararse con zoCop [mtsik] juguete|toy, [une-mtsik]
mueca (juguete)|doll || HG.

Mo SS matiy n P [matiy] las muequitas antiguas (de piedra blanca)old-fashioned little


dolls made of white procelain or bisque

MATS

cama | bed

*mca [= Su 332]
Mo P

mahahacx cunacradle

DR

/umats/ [u-ma] (?)

D Su

/mac/

F Su

/mac/

Ma Su /mac/
Mo Su /mc/

D TA

mats n [ma] [TA, MS]

MATS

F YK

297

mats [ma] [YK, GM]

Ma TA mats n [ma]
Mo SS mats n K mi-(A) [ma] la cama, catrebed, cot

MATSAJT

pia | pineapple

*macahta

nhuatl (por difusin)

MATSAJT pia|pineapple es un prstamo antiguo de Nah matzahtli. Aparece tambin, por


ejemplo, en mSay [ma:ahti] y ChO matsh [matsa] (todos: pia|pineapple)|| FK, LC, TT.

F YK

matsajt n [maaht] [YK, KT:207]

Ma RN matsajt n [maaht]

MAX

canoa | canoe

*ms [= Su 344]

cholano

La frase SMa (RN) mimx sow batea (para marrano)|feeding trough (for a pig) (de donde, se
supone, SMo mimx nimal pesebre|manger) da indicio de que el sentido de MAX canoa|canoe se
desarroll a partir de una idea ms bsica de tronco ahuecado. Por eso, es probable que la raz se
relacione con Chrt max hoyo, cavidad, hueco; cualquier tipo de gorgojo|hole, cavity, hollow, any
kind of weevil, y Chrt maxir perforado, ahuecado, lleno de gorgojos|bored, hollowed out,
weevily (cf. chorti contemporneo max carie; gorgojo|cavity; weevil). La relacin putativa es
ms clara en Chrt maxmax uwoy te tronco ahuecado de un rbol|hollow trunk of a tree. Se
desconocen otros cognados de la voz chorti (Yuc maax majar, machacar, magullar|to crush,
grind, bruise?) || CW, KH, JG.
DP

muz

FP

mxi

Ma P

mueex

Mo BB Tiac-Macz-Mual [tik mahs muil] (?) entre los cerros donde pasa el canoa

(localidad)between the hills where the canoe passes (place name)

Mo P

mes

DR

/amuu/ [a ms]

D Su

/ms/

F Su

/mas/

Ma Su /ms/
Mo Su /ms/

D MS

mx [ms]

F YK

max n [mas] [YK, RN, GM, KT:206]

MAX

298

Ma RN mimx sow n batea (para marrano)feeding trough (for a pig)


Ma RN mx n [ms]
Mo SS mx n P mi-E [ms] la canoa, el barco, el cayucocanoe, boat [SS, HT:20, NT: Mk 1:19]
Mo SS mimx nimal fn [mi-ms nimal] el pesebre, el comederomanger

MAY

acechar (para cazar) | to await (in hunting)

*maya
Ma B

la mayant durarto last, to remain

Mo SS amy vt E [a-my]

MAY

fofo, blando | flabby, soft

*maya
Vase tambin TEY hermanito|little brother.

Mo SS may n voc [may ] hermanito (vocativo)little brother (vocative)


Mo FC mititim my fn [mi-titim my] frijoles localeslocal beans [FC:184]
Mo SS nemymy omeaats adj [ne-my-my o-ma:]

-MB

ir | to go

*mba, *pa, *p [= Su 382]


La derivacin de SMo mbojan siempre, cada vez, suele|always, every time, normally es incierta. Si
pertenece al timo MB ir|go hay que postular un tema [mbo] con una [w] subyacente (marcador
del aspecto o tiempo), que se volvi en [h] despus de [o] por cambio de sonido regular. Adems el
encltico [+an] contribuir el sentido cada de modo que produce algo como cada vez que est
pasando (o pas). Sin embargo es previsto que [+an] no llevar el acento (pero s lo lleva en SMo
mbojan), lo que apoya otra posibilidad un poco ms transparente, es decir una derivacin de MB
ir|go con JAN cualquier|any, whichever.
FP

namba

Ma P

lallumb

Ma B

amp [B:16]

Ma B

mp caberto "t (into a space)

Ma B

tsp, ip, p, tspian, ipian, p voy a, vas a, va a, vamos a, Uds. van a, (ellos/ellas)
van a (hacer) (para formar el futuro)going to (to form future tense) [B:58]

Ma B

laiomp fugarseto #ee, to run away

Ma B

ampugei por aquthis way, through here [B:50]

-MB

299

Ma B

amp[ ]tiet debajounder

Ma B

naech mamp prometerto promise

Ma B

amp[ ]ningei por allthat way, through there [B:50]

Ma B

um[ ]tsapak cansarseto get tired out

Ma B

lambohan amonk transitarto travel, pass

DR

/amb/ 1 [amb]

DR

/amb/ 1 [a-mb]

DR

/amb pinawan/ [amb pinaw-an] en el medioin the middle

DR

/ambuvil/ [amb u-wil] debajounder

DR

/atambtamb/ 1 [a-t-a-mb-t-a-mb] estar bien (al responder un saludo)to feel well


(in answer to salutations)

D Su

/amb, ap-/

F Su

/amb/

Ma Su /amb, p, -ab-/
Mo Su /amb, p /
Mo Su /ap-/ pre"jo del tiempo futurofuture tense pre"x

D TA

amb A [a-mb] va, se va; alejarseto go, to go away, to leave; to move away [TA, MS]

D MS

amb miiend [a-mb mi-ind] no poder respirarto be unable to breathe

F YK

amb vi A [a-mb] [YK, TA,KT:61, 191, 248]

F YK

tabar [t-ab-a-r] vamos (hortativo)lets go

F KT

nangam iat [na-g-a-m net nagam niat] (?) el ao despus del prximo
aothe year after next year [KT:237]

F Ko

lasamb [l-a-s-a-mb] ya me voyIm leaving now

Ma RN amb v A-irr [am]


Ma RN dyelyaman [dl-am+an] todava (se usa con la forma atemporal del verbo)still
(used with atemporal verb form)
Mo SS amb vi A [a-mb]
Mo SS tamtamb, tambtamb adv [tam(b)-tamb] bien (contestacin al saludo)"ne, well
(response to a greeting)
Mo SS amb wx fv-p [a-mb ws] va y no regresarto go away and not come back
Mo SS aleamb vi A [al-a-mb] yndosegoing away [SS, NT: Mt 8:24]
Mo SS ngiam imp [g-a-m] v ! anda !come! go!
Mo SS tabaats imp [ta-b-a:] vmonos !lets get out of here! lets go!

-MB

300

Mo SS tabar vi imp [ta-b-a] vmonos ! (yo y t)lets get out of here! lets go! (1st
inclusive dual)
Mo SS tanamb adv [ta-na-amb] continuamentecontinually
Mo SS mban wx n [a-mb-an ws] algo regalado, el pilna gift, a small amount of extra
goods given for free
Mo SS ch mamb vt [: m-a-mb] lo manda, lo envato send
Mo SS lasamb vi 1sg [l-a-sa-mb] ye me voy (despedida)Im going (farewell)
Mo SS mbojan adv [mb-o-h-an] siempre, cada vez, suelealways, every time, normally
Mo SS nambyan part [na-mb-y-an] fue sin ser invitadoto have gone without being
invited (i.e. alone ?)
Mo SS tanamb vt [ta-na-a-mb] sigueto continue to be
Mo SS telemban adv [tel-a-mb-an] todavastill, yet

MBAJ

quebrar, arar | to break, to plow

*mbaha
La prdida de [k] final despus de [h] en Santa Mara y San Francisco ha confundido MBAJ
quebrar, arar|to break, to plow y MBAJK partir, repartir|to split aunque la diferencia
todava se ve claramente en SMo ajmbaj se quiebra; rompe|to break vti. vs. ambaag lo reparte, lo
divide|to divide, to distribute. Se desconoce si anteriormente hubo dos races que luego se
mezclaron o si MBAJK evolucion a partir de MBAJ. Adems, con los datos disponibles no se
puede confirmar la posibilidad de una relacin entre MBAJ y MBAJ flor|flower, aunque parece
probable. Adems se puede imaginar tambin una relacin con MBAJY- derrumbarse|to
collapse.
Ms all, si la acepcin de arar|to plow de MBAJ es la ms arcaica, sera probable una conexin
entre el timo huave y Chol baj insertar(algo), meterlo|to insert (something), Chol baj clavar,
meter|to nail in, to insert < pChol (TK) *bah clavar|to nail (cf. Tzo bah d., Yuc bah-ab
instrumento con que se enclava o hinca con golpe|tool for pounding something in), posiblemente
del mismo origen que Mam baj pegar, golpear|to hit, Chol baj[-]ben, bajben castigarle; pegar
(de golpe)|to beat someone; to beat. || HJG:15, AU, TK.
Ma B

-mbah, ahbah, ambah, imbah arar, labrar la tierra; quebrado; quebrarto plow, to
work the land; broken; to break [B, B:58]

Ma B

niumbah, niumba-yet aradorplow [B, B:85]

Ma B

ambahbah requebrarto break into smaller and smaller pieces

Ma B

ahk limbah quebraduraa break (in an object)

Ma B

al ndom mambah quebradizobreakable

Ma B

nieng[ ]ambaharan apartaderoseparator, sidetrack

DR

/ambayeh/ 4 ararto plow

MBAJ
DR

/ahmbah, ahimbah/ 1 [a-h-mbah] quebrar(se)to break

D Su

/-mbah/ quebrarto break

F Su

/-hmba(h)/ quebrarto break

301

Ma Su /-hmbah/ quebrarto break

D RL

ajmbaj vi [a-h-mbah] se quiebrato break vi. [RL, TA]

F KT

ajmb vti [a-h-mbah ahmba] quebrar; quebrarseto break vt.; to shatter, to


break vt.8.4248e+13

Ma RN ambaj v A [a-mbah] quiebrato break


Ma RN umbajiet cp-nom [n-mbah-it ] aradorplow
Ma RN lyembaj uik [l--mbah u-nik] voz: ya ha cambiadio la voz (de un adolescente)to
break (the voice of an adolescent boy, when it changes quality)
Mo SS ajmbaj vi A [a-h-mbah] se quiebrato break vi. [SS, NT:Jn 19:32]
Mo HT ajmbaj vt A [a-h-mbah] rompeto break vt. [HT:105, NT: Jn 19:33]
Mo SS najmbaj adj [na-h-mbah] quebradobroken

MBAJ

flor | flower

*mbaha [cf. Su 384 *mbha]

chontal de Oaxaca

Surez compar MBAJ flor|flower con palabras del mismo significado en las lenguas mixezoqueanas, incluso mTot [ph], zoCop [puh], que provienen de pMZ *phi(k) d. La comparacin
permanece problemtica ya que no se explica el cambio de vocal pMZ * > pH *a. Con ms
probabilidad el timo mixe-zoqueano se relacione en lugar con PUW capullo|bud. En lugar, es
ms prometedora la posibilidad de una conexin entre MBAJ y ChO ibah [iba] flor|flower.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /mbh/ flor|flower, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) mbj || Su:162, SW, TT.
Ma B

mbah

Ma B

ahpoiti[ ]mbah #orearto #ower

DR

/mbah/ 1 [mbah]

D Su

/mbah/

F Su

/mbah/

Ma Su /mbah/
Mo Su /mbh/

D RN

mbaj n [mbah] [RN, TA, MS]

D TA

umbas mbaj fn [u-mbas mbah]

F YK

mbaj [mbah] [YK, GM]

MBAJ

F YK

kastily mbaj [kastil mbah] albahacabasil [YK, GM]

F GM

mbaj naty n [mbah nat] girasolsun#ower

302

Ma RN mbaj n [mbah]
Ma RN mbaj unch cp-nom [mbah nn] #or del camotesweet potate #ower
Mo MT mbaj rosido alhea (planta: Lawsonia inermis L.)henna (plant)
Mo SS mbaj n P, K mi- [mbah] [SS, HT:20, NT:Mt 23:29]
Mo KE mbj n [mbh]
Mo SS mbaj nench cp-nom [mbah nen] nenfar amarilla (planta: Nuphar lutea) (?)
yellow water-lily
Mo SS mbaj nx cp-nom [mbah ns] nenfar blancawhite water-lily
Mo SS mbaj xil cp-nom [mbah sil] #or de mayo, cacaloxochitl (rbol: Plumeria rubra)
red frangipani, temple tree, plumeria (tree) [SS:404]

MBAJ

axila | underarm

*mbaha
Tal vez MBAJ axila|underarm deriva de MBAJ quebrar, arar|to break, to plow por el
sentido parte del cuerpo donde se quebra|part (of the body) where it breaks.

F RN

mbaj mi- [mbah]

F YK

timimbaj, timbaj [ti-mi-mbah, ti-mbah]

Mo SS teombajaran pp [t-o-mbah-aan] en el costadoin the side (of the body)


Mo SS ambin teombaj fv-fp [a-mbin t(e)-o-mbah] lo lleva debajo del brazoto carry
(something) under ones arm
Mo SS apn teombaj fv-fp [a-pn t(e)-o-mbah] lo lleva debajo del brazoto carry
(something) under ones arm
Mo SS arrond teombaj fv-fp(-px) [a-rond t(e)-o-mbah] lo carga colgado del hombroto
carry (something with it) hanging from ones shoulder

MBAJIEL

sabalote (pez) | milkfish

*mbah-il [cf. Su 383 *mbahl]


Vase tambin MBAR sabalote|shad (fish).
D Su

/mbahl/

Ma RN mbajiel n [mbahil]

MBAJK

MBAJK

303

partir, repartir | to split

*mbhka [cf. Su 421 *hmb:ka]


Vase tambin MBAJ quebrar, arar|to break, to plow.
Ma B

bahkan apartarseto be separated

Ma B

-mbahk, -mbak, ambahk, i-mbahk apartar, separar, desviar, dividir, partir,


repartirto remove, separate, divert, divide; to distribute, hand out [B, B:24, 58, 59]

Ma B

lambahkau apartadoremoved, separated

DR

/ambahk/ 1 [a-mbahk] dividir; cortar; separarto divide; to cut; to separate

Mo WW ambaag quebrarto break

D MS

ambajk [a-mbahk] repartirto divide up, to distribute, to share out

F KT

ambajk vt [a-mbahk] separar vt.to separate vt. [KT:313]

F GM

bajkaw [bahk-a-w] separadoseparated

F KT

mbajka- vi [mbahk-a-] se separato separate (to move apart) vi. [KT:283, 313]

Ma RN ambaj, ambajk- v A [a-mbah] aparta, parteto remove, put aside, to separate, to


split open
Ma RN mbajkan, mbajkaw adj, ptc SA [mbahk-a-n, mbahk-a-w] abiertoopen, opened up
Ma RN lambajkaw ptc SA [la-mbahk-a-w] partir: ya se partit has already broken open
Mo SS ambaag vt A [a-mba:g] lo reparte, lo divideto divide, to distribute
Mo SS mbajkan part [mbahk-a-n] repartido, divididodistributed, divided

MBAJK

llenar un recipiente | to fill a receptacle

*mbahka
DR

/bahkam/ 1 [bahkam] retirarse, salir (?)to withdraw

DR

/ambahk/ [a-m-bahk]

MBAJY

derrumbarse | to collapse

*mbahya Vase tambin SAMBAY largo y encorvado|long and curved (thing).

F YK

mbajya- tiot vi [mbahy-a- tit mbahya- tiot] [YK, KT:34]

MBAK

MBAK

304

aleta (de pescado) | fin (of a fish)

*mbaka [= Su 385]

mayense

Surez compar MBAK aleta (de pescado)|fin (of a fish) con reflejos de pMZ *pak hueso|bone,
tal como zoCop [pak] d. El timo mixe-zoqueano tena muchos derivativos ya en la poca de la
proto-lengua, p.ej.*a:ka-pak cachete, mejilla|cheek, *ko-pak cabeza|head, *ko-pak-pak crneo|
skull, y *win-pak frente, mecapal|forehead, tumpline as como muchos derivativos ms tardos. La
conexin con aleta sera por un desarrollo hueso > miembro > brazo > aleta, y los
derivativos mixe-zoqueanos muestran cada paso menos el ltimo, aunque al respecto es de notar que
en totonaco de Xicotepec, p.ej., aleta|fin y brazo|upper arm son la misma voz: [peke] (PEK
hombro|shoulder). Por eso es difcil refutar que MBAK pudiese ser prestado en algn momento de
esta fuente.
Sin embargo, si fuera as, no se explicara la *mb de pH *mbaka, en particular visto que es probable
que pMZ *paki duro|hard, o bien pMZ *pak hueso|bone, sea la fuente de PAK fuerte, duro,
crudo, vivo, despertar|strong, hard, raw, alive, to awaken.
As parece ms probable que MBAK fuera prestado de un reflejo de pMa *ba:q hueso|bone, de
donde provienen reflejos en todas partes de la familia mayense, p.ej. Yuc baak, Itz Chrt Chol Tzo
Tzel Toj bak, MaEp ba-ki [baak], Qan Awa [baq], etc. (todos: hueso|bone).
|| Su:162, SW, TK, RB.
Vase tambin MBAKYOL tepejuage|great leadtree.
DR

/mbak/ 1 [mbak]

Ma Su /mbak/

D MS

mimbak [mi-mbak] agallagill (of a "sh)

Ma RN mbak n [mbak]
Mo SS mimbak ket fn [mi-mbak kt] el oprculo (repliegue de la piel que se proporciona
proteccin externa al aparato branquial en la mayora de los peces)operculum

MBAKY

tiene hipo; eructar | to hiccup; to burp

*h-mbak
Vase tambin MBIJ darle eructacin (a un beb)|to burp (a baby).

Mo SS ajmbik vi E [a-h-mbk] tiene hipo; eructa (animales)to hiccup; to belch, to burp


(animals)
Mo SS ajmbikich vt (A) [a-h-mk-i] le da eructacin, le da eructoto make burp

MBAKYOL

MBAKYOL

305

tepehuaje, tepeguaje | great leadtree

*mbaklo [= Su 386]
Es probable que MBAKYOL tepehuaje|great leadtree contenga KYOL ocote|pine ( SMo
najkiol d., etc.), pero la etimologa de la primera parte MBA(K)- es menos clara. De punto de
vista fontico, MBAJ flor|flower es una posibilidad dado que la prdida de [h] en la fin de una
slaba inacentuada sera regular en SMa (Su) /mbakol/, pero no es completamente claro si algo
como flor del ocote es una descripcin posible para el tepehuaje.
Por otro lado, dado que una caracterstica sobresaliente del tepeguaje es su madera dursima (cf.
ingl.great leadtree, lit. rbol de plomo), cabe la posibilidad de que MBAKYOL derive de pH
*mbaka-klo, donde pH *mbaka se relacione con pMa *ba:q bone, o quizs con pMZ *paki duro|
hard. Sin embargo, en el primer caso no se explica exactamente la conexin entre hueso y duro
aunque no es improbable; en el segundo caso no se explica pH *mb en vez de *p si la fuente putativa
es pMZ *paki (para ms detalles vase MBAK aleta|fin).
Ms cerca de la zona huave se presenta tambin una conexin probable con ChO baj [bahu]
tepehuaje || TK, SW, TT.
Ma Su /mbakol/ tepehuaje (rbol: Leucaena pulverulenta)great leadtree

MBALAS

barrign | pot-bellied person

*mbalasa
Mo SS mbalas n [mbalas] el barrign, el panznpot-bellied person
Mo SS anbalasan vi [an-(m)balas-an]

MBALON
*mbalono

pinta (de animales) | striped (of animals)

mayense

Segun SS en SMo balon se dice slo de animales madianos como perros y gatos y aves de color
negro pero con una cinta blanca en el pescuezo que se extiende al pecho (is said only of mediumsize
animals such as cats, dogs and birds which are black with a band of white on the neck which extends
to the chest).
La [b] de la forma de SMo sugiere un prstamo y la fuente ms probable es pMa *bahlam tigre|
jaguar, MaEp ba-la-ma, un animal que por supuesto tiene un pelo manchada, de donde un
desarrollo semntico a pinto es plausible. La *o en huave tal vez se deba a la forma Tzo bolom;
tambin hay reflejos con [n] final, tal como Chrt bahlan y Mam baalun, baalin, baalan (todos:
tigre|jaguar) || TK, MV.

Ma RN mbalon adj [mbalon]


Mo SS balon adj [balon]

MBALY / MBIL, PAJLY

MBALY / MBIL, PAJLY

306

torcer, girar, hilar, desenredar | to twist, turn, spin, untangle

*mbal / *mbili, *pahl [cf. Su 611 *(m)bal / *(m)bi-li, -ni]

mayense

Como seal Surez, MBALY/MBIL, PAJLY torcer, girar, hilar, desenredar|to twist, turn, spin,
untangle con mucha probabilidad se relacionen con pMa *bal, de donde derivan palabras que
significan accines de rotacin, p.ej. Tzel bal enrollar, torcer|to roll up, to twist, Toj bal enrollar|
to roll up, Qat balobal enrollado|rolled up. La variacin entre [mb] y [p] puede deberse a
distintas adaptacines de la [b] mayense en huave (cf.XUJPY y XUMB baarse|to bathe).
Variantes con *p se muestran en Mop pl-, Itz pl, Tzo pal, destorcer|to untwist y Chlt palbil
palbil destorcido|untwisted.
La conjuncin SMo pel ndot por s acaso|in case, in the event that, literalmente pudo
desenvolver|could unfold, muestra una acepcin meptafrica del significado concreto desenredar
del timo PAJLY. La variante pel sola deriva de pel ndot por abreviacin || Su:162, TK, WL,
BS.
Ma B

ambuel torcerto twist

Ma B

apuhli, apuehli, i-puhli desenvolver, desenrollar, desdoblar, retorcerto unwind,


untangle, to unroll, to unfold; to twist

Ma B

nandoh ambuel aran torcidotwisted

DR

/mbilmbil/ 3 [mbilmbil] rodar algo repetidas vecesto roll object around


repeatedly

DR

/aphel / [a-pl] desenrollar una cuerdato untwine cord

DR

/aphel umal/ [a-pl u-mal] desuncirto unyoke

D Su

/-mbl/

F Su

/-mbal, -mbel/

Ma Su /-mbl, -bililey/
Mo WW mbin cruzadocrossed
Mo Su /-mbl, -p:l/

D MS

ambly [a-mbl] torcer; pegarto twist; to hit

D RN

apjly [a-phl] tuerce (el pie)to twist (ones foot)

F YK

apaly tiot (apajli- tiot) [a-pahl tit apal (apahl-) tiot] tuerce (el pie)to twist
(ones foot)

F KT

papajli- vi [pa-pahl-i-] est enrollado, elevado (?)to be rolled, to be drawn up


[KT:321]

F KT

pipijli- vi [pi-pihl-i-] est enrollado, elevado (?) (dim.)to be rolled, to be drawn up


(dim.) [KT:321]

Mo SS pel conj [p:l] quiz, por si acacoin case, in the event that, if maybe
Mo SS ambil vt I [a-mbil] lo cruza (piernas, brazos)to cross (legs, arms)

MBALY / MBIL, PAJLY

307

Mo SS ambel vt E [a-mbl] lo tuerceto twist


Mo SS apel vt E [a-p:l] lo desenreda; lo desenvuelveto untangle, to unfold
Mo SS ambel tit fv-p [a-mbl tit] corre velozmenteto run quickly
Mo MT miteat bilil [mi-tat() bilil] una planta cuyas hojas se cierran rapidamente al
anochecer (Desmanthus virgatus), se sirve como fungicidiobundle#ower, desmanthus
(used as a fungicide)
Mo SS nipel jarnch cp-nom [ni-p:l han] el devanadorspool
Mo SS pel ndot conj [p:l nd-o-t] por si acasoin case, in the event that

MBA

herrar | to brand

*mban
DR

/ambin/ 3 [a-mbn] golpear dejando marcos o rayas en el cuerpoto strike leaving


stripes on the body

Mo SS ambn vt E [a-mbn]

MBAPY

tbano | black horse fly

*mbap [= Su 387]
Mo P

baep mosquitognat, midge

D Su

/mbp/

F Su

/mbap/

Ma Su /mbp/
Mo Su /mbp/

Ma RN mbp n [mbp]
Mo SS mbp n P* [mbp] el tbano (insecto: Tabanus atratus)black horse #y

MBAR

sabalote | shad (fish)

*mbra [= Su 388]
Vase tambin MBAJIEL sabalote|shad (fish).
F Su

/mbar/

Ma Su /mbar/
Mo Su /mbr/

F YK

mbarr [mbar]

MBAR

308

Mo SS mbar n P* [mbar] sbalo (pez: Dorosoma cepedianum or D. patenese)American


gizzard shad

MBARAK

roncha | swelling (on the skin)

*mbaraka
MBARAK roncha|swelling on the skin probablemente sea un prstamo del esp. verruga (ingl.
wart), quizs prestado a travs otra lengua. Debe compararse, por ejemplo, con ChO bodoque [bo
dok] la verruga, la apostema|wart, tumor||TT.

Mo SS mbarrak n K* [mbarak] roncha, salpullidoswelling on the skin, rash


Mo SS mbirik n K* [mbiik] la hinchazn, la ronchaswelling, hive, welt
Mo SS nembarrak adj [ne-mbarak] enrochadocovered with skin spots or swellings
Mo SS anbarrakan vi [an-(m)barak-an] tiene ronchasto have hives or welts
Mo SS ankambarrak vi (A) [an-k-a-mbarak] tiene muchas ronchasto have many hives or
welts
Mo SS ankambirik vi (I) [an-k-a-mbiik] tiene muchas ronchitasto have many little
hives or welts

MBAS

MBAS

309

cara, cuerpo, frente, costado | face, body, forehead, side

*mbasa [= Su 389]
La procedencia de MBAS cara, cuerpo, frente, costado|face, body, forehead, side es muy difcil de
evaluar en tanto que hay muchos timos parecidos en las lenguas mixe-zoqueanas as como en las
mayenses, pero ninguno cabe perfectamente como fuente exacta.
Para empezar, Surez seal la posibilidad de una conexin con reflejos de pMa *bah frente, cabo,
primero, cara; imagen|front, top, first, face; image y con pMa *ba:h pronombre reflexivo|reflexive
pronoun (> p.ej. Yuc baj partcula reflexiva|reflexive particle: -self, Itz baj uno mismo, su
mismo|self, oneself. El punto dbil con esta comparacin es que no se explica en s sola el origen de
la *s en pH *mbasa.
En la familia mayense Kaufman tambin reconstruya pMa*Hat cara, ojo, fruta |face, eye, fruit,
que produjo unos derivativos un poco parecidos a MBAS, tal como Tek n-wutz, Awa wutz ~ witz ~
watz e Ixil watz, todos: ojo, cara|eye, face.
En cambio, se pueden citar Huas [[pa-k-iyal]] cubrir, tapar|to cover, to put a cover on y [[pa-ikla:b]] cubierta, tapa|cover, lid, donde se desconoce si [[pa]] se relacione con la palabras
yucatecanas con [pi] cubrir|to cover, para las cuales vase PIX cobija|blanket.
Al respecto, es difcil interpretar si en los datos SF tumbx y SMa tumbx de Peafiel la x
atestigua una [], pero si anteriormente hubo una [] en el fin de MBAS, una conexin con las fuentes
mayenses se vuelve un poco ms plausible.
Finalmente, Surez tambin ofreci una comparacin con unos reflejos de pMZ *win-pak frente,
mecapal|forehead, tumpline (> p.ej. mSay [wimphk] d.), especficamente con el derivativo pZo
*win-pak-ca frente|forehead (pZo *ca = piedra|stone), de donde proviene p.ej. zoCop
[winbakca] d. Por lo visto se supone que [bakca] (> *baca > pH *mbasa) podra haber sido el
modelo para MBAS || Su:161, 165, TK, JG, HF, SW, HG.
DP

tizebs (mi) frente(my) forehead

DP

tiumbas acchi cieloheavens; sky

DP

umbs zimjchi pechochest

FP

tumbx frenteforehead

FP

ximbax (mi) cuerpo(my) body

Ma P

tumbax frenteforehead

Ma P

baxacacxi cieloheavens; sky

Ma B

timbas, timbass, timbats cara, calaveraface, skull

Ma B

tiumbass rededoraround

Ma B

bas[ ]kiap atrio, patioopen area, patio

Ma B

anop umbass una vezone time

Ma B

bass umeahts senobreast

Ma B

tiumbas okass gloriaglory

MBAS

310

Ma B

ihmbeuh umbass dos vecestwo times

Ma B

vinch wesh[ ]imbas abrigarto wrap (someone) up warm (i.e. in a coat)

Mo P

tombahas frenteforehead

Mo P

altombas manapz cacarear (i.e. producir palabras continuamente)to brag, to go


on about (something)

DR

/niumbas/ [nu-mbas] primero"rst

DR

/umbas/ [u-mbas] debajounder

DR

/umbas/ 1 [u-mbas] cuerpo; carabody; face

DR

/mbasimehats/ [mbas i-mah] senobreast

DR

/anombumbas/ [a-nomb u-mbas] una vezonce

DR

/eowayey umbas/ [sow-ay-ey u-mbas] a menudooften

D Su

/-mbas/

F Su

/-mbas/

Ma Su /-mbas/
Mo Su /-mbas/

D TA

tyumbas prep [t-mbas] enfrente de in front of

D TA

umbas n u-A [u-mbas] cuerpobody

D TA

altyumbas prep [al-t-mbas] enfrente de (continuativo)in front of (continuous)

D MS

mixiet umbasaran [mi-sit u-mbas-aan] venavein

F YK

basongius [bas+ongis basogius] sueodream

F KT

-mbas n xi- [-mbas] exterior, parte de adelanteexterior, front [KT:216]

F YK

tiumbas, timbas [ti-u-mbas, ti-mbas] frenteforehead

F YK

tiumbas uly [ti-u-mbas u-le] planta del piesole of the foot

Ma VM nambasaik n [nambasak] nagualnagual


Ma RN umbas n u-A [u-mbas] cuerpobody
Ma RN tyumbas (tiximbas) fp [t-u-mbas (ti-si-mbas)] frente; en frente de l/ella (m)
forehead; ahead of him/her/it (me)
Mo SS mbas adv [mbas] detrs; primero, ntes, adelantebehind (place); "rst, before (time)
Mo SS ombas adv [o-mbas] primero, por delante"rst, before all (adv.)
Mo SS ombas tok fn K [o-mbas tok] higo (slo la fruta)"g (fruit, not the tree itself)
Mo SS tembas im [te-mbas im] el corredor; cielo de un cuartocorridor; roof of a room
Mo SS tembas mx pp [te-mbas ms] en la proa de la canoain the prow of a canoe

MBAS

311

Mo SS wx ombas fp [ws o-mbas] detrs debehind


Mo SS nembasik n [ne-mbas-k (< *-hk)] el nagualnagual
Mo SS ombasaran n P o-A [o-mbas-aan] el cuerpo (de alguien); el nagualbody (of
someone); nagual [SS, NT: Ro 8:3, Jn 5:7]
Mo AL teombas (tiximbas) fp (con px) [t(e)-o-mbas (ti-si-mbas)] enfrente a l (a m)
across from him/her (me), in front of him/her (me) [AL:101]
Mo SS nembas ongwiits [ne-mbas o-gi:] dormilnsleepy-head
Mo SS tembas olik pp [te-mbas o-lk] dientes incisivos (anat)incisors (teeth)
Mo SS teombasaran, tembasaran fp [te-o-mbas-aan, te-mbas-aan] en la cara, en el
rostroin the face
Mo SS najmbok ombas [na-h-mbok o-mbas] olor a sudorsmell of sweat
Mo SS neombas ongwiits n [ne-(o)-mbas o-gi:] dormilnsleepy-head
Mo SS tembas omalaran pp [te-mbas o-mal-aan] en la frentein the forehead

MBASAKY

nagual | nagual

*(n-o)-mbasa-hak [cf. Su 4 *k]


Segn la etimologa popular IS:191, SMo nembasik nagual proviene de mbas cuerpo|
body (MBAS) ms oik nube|cloud (OKY). IS:213 afirm que se dice que el cambio de oik a
ik es para confundir, o sea un tentativo de volver esotrico el termo. Segn MT (basado en
ER), el monteok, un hombre cuyo nagual es la nube, el rayo o el viento, cuando quiere
trasportarse a un lugar donde se requiera su presencia, tiende un saco en el suelo y se para encima
de l; el saco se convierte en nube y lo lleva al sitio indicado. As es claro la asociacin importante
entre las nubes y el nagualismo.
Sin embargo, queda tambin la posibilidad de que ik de hecho provenga de JAKY/JUKY, que,
segn Surez, quiere decir despertarse|awaken, pero que tiene tambin otra acepcin aparecer|
appear. As el nagual tiene el parecer de (otro) cuerpo (mientras que se vuelve en otras formas):
*mbashak. Es de notar que la prdida de [h] al lado de [s] es fonolgicamente regular (menos en
palabras onomatopyicas).
Tambin cabe destacar que las palabras cognadas con SMo nembask muestran un desarrollo
regular de pH *mbas-(h)ak, as que SF /bas-ak/ mantiene pH *a, mientras que en SMo esta vocal
ha cambiado a *. Si por otro lado se tratase de una deformacin de tab de OKY nube|cloud, no
se explicara este patrn, dado que de pH *mbas-ok se espera [mbasok] en SF tambin. As se
concluye que la etimologa basada en OKY es simplemente asociativa.
Adems, hay que rechazar la hiptesis de Surez que relaciona AKY con mTot [cok] nagual <
pMZ *coka brujo|shaman. Dicha comparacin es poco satisfactoria en tanto que no explique la
discrepancia en la calidad de la vocal ni la palatalizacin de la [k] en huave || IS, MT, Su:164, SW.
F Su

/bas-ak/

Mo Su /n-ombas k/

Ma RN nambasaik n [nambasak]

MBASAKY

312

Mo SS nembasik n [ne-mbas-k]

MBAT

piojo | body louse

*mbata [cf. Su 390 *mbta]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /mbt/ piojo|body louse, el estudio fontico de
KE muestra un tono descendente (HL) mbj.
Surez compar MBAT con pMZ *a:wat piojo, insecto|louse, insect, de donde provienen p.ej.
mCh [at], mOlu [a:vat], zoCop [awat] d., etc. Sin embargo como no se explica la
correspondencia de pMZ *w con pH *mb la comparacin permanece poco satisfactoria || Su:163,
SW, CJ, LO, HG.
Vase tambin KAJMBAT manta religiosa|praying mantis.
Ma B

mbat

Ma B

vonts[ ]bat liendrenit

DR

/mbat/ 1 [mbat]

D Su

/mbat/

F Su

/mbat/

Ma Su /mbat/
Mo Su /mbt/

D MS

mbat [mbat]

F YK

mbat n [mbat] [YK, GM]

Ma VM umbat n [u-mbat]
Ma RN onts umbat cp-nom [on u-mbat] liendrenit
Ma VM aomb umbat fn [a-omb u-mbat] liendrenit
Ma RN awn mimbat fv I [a-wn mi-mbat] despulgato de#ea
Mo SS mbat n P* [mbat] el piojo ((insecto: Pediculus humanus humanus)body louse
Mo KE mbt n [mbt]
Mo SS misig mbat fn [mi-s:g mbat] un rbol que tiene #or blancaa tree with a white
#ower

MBAW
*mbwa

bal | trunk (receptacle)

espaol

MBAW parece ser un prstamo del esp. bal, como seal RD.
Mo RD /mbw/

Mo SS mbaw n P mi- [mbaw] [SS, NT:Heb 9:4]

MBAWAPY

MBAWAPY

313

mapache | raccoon

*mbawap [= Su 391]
MBAWAPY mapache|raccoon tiene un parecido parcial con pMa*bah tuza|gopher > Tzo Tzel
ba, Chol baj d. Sin embargo, la comparacin es poco segura|| TK.
D Su

/mbaw/

Ma Su /mbawp/
Mo Su /mbowp/

D MS

mbaw [mbaw]

Ma RN mbawp n [mbawp]
Mo SS mbowp n P* [mbowp]

MBAX

destrenzar, desenredar | undo (braids), untangle

*mbas
Quizs MBAX destrenzar, desenredar|to undo (braids), to untangle se relacione con Chrt baxa
[paa] arrancar|to pull out||DC.

F YK

ambax vt [a-mbas] [YK, KT:285, 312]

F KT

mbaxi- vi [mbas-i-] se destrenza, desenredarseto become unbraided, to get


untangled or untwisted [KT:285, 312]

MBAY

asustado | frightened

*mbaya [= Su 392]
Ma B

baya- (-n, -mar, -n, -mor, -n-maron, -m-oh) asustarseto be frightened, to take
fright [B:66]

DR

/mbayaho/ 2 espantarseto be frightened vr.

DR

/mbayehe/ 4 espantarto frighten vt.

D Su

/-mbayec/ tener miedoto fear

F Su

/mbaya-/ tener miedoto fear

Ma Su /mbaya-/ tener miedoto fear

D RL

mbayat vi [mbay-a-t] se asust, se espanthe took fright, was scared [RL, TA, MS]

F YK

mbayam vi [mbay-a-m] se espanta, se asustato be scared or shocked, to be


frightened, to have a fright [YK, GM, KT:209]

F KT

mbayan n [mbay-a-n] espantofright, horror [KT:209]

MBAY

314

Ma RN mbayam vi SA [mbay-a-m] asustar: se asustato take fright, to be frightened


Mo SS ambaiich vt A [a-mba(y)-i:] lo espanta, lo asusta; se pone nerviosoto frighten; to
become nervous (?)
Mo SS mbayam vr O [mbay-a-m] se asusta, se espanta; se maravillato get frightened or
scared o%; to be amazed
Mo SS monbayan n [mon-(m)bay-a-n] el sustofright
Mo SS mbayam majaw fv-sub (?) [mbay-a-m m-a-haw] lo sorprende al verto be
surprised to see

MBEJL

descrubrir, levantar | to uncover, to raise

*mbehle
Tal vez las acepciones agacharse, echar(se)|duck, thrown down de SD (R) /ambelh/ (= ?
ambeljch) de hecho provengan de otra palabra amb(i)eljch que pertenezca a MBIEL
enrollarse|roll (self) up.
FP

laxaxan peli otoo (< estril y abierto, o sea sin plantas (?))autumn (< barren
and open (?))

Ma B

-nviali abrirto open

DR

/mbehelam/ 1 voltearse, girarto turn oneself around vr.

DR

/ambehel 1,/ 3 [a-mbehl] desvestir, desatarto undress; to untie

DR

/ambelh (pl -ambilhiuv)/ [a-mbil-h] agacharse; echar; dar la vuelta a algoto


duck; to throw down; to turn object around

D RN

ambejly [a-mbehl] hacer al revs la ropato turn clothing inside out

D RL

mbejlaw vr [mbehl-aw] (se) volteturned around [RL, TA]

Mo SS ambeaal vt E [a-mba:l]
Mo SS ambiil vt I [a-mbi:l] lo descubre, lo levanta (la tela, ropa)uncover, raise up (cloth,
clothing)

MBEK / MBIK

moverse mucho | to move a lot vi.

*mbeke / *mbiki
DR

/ambekmbek-ey, -ayo/ 2 [a-mbek-mbek] mecer, balancear (en el agua), agitarse


en el vientoto rock; to sway in the water; to tremble in the wind

DR

/ambekmbek umal/ [a-mbek-mbek] asentir con la cabezato shake the head in


approval

F YK

ambikmbik vt [a-mbik-mbik] coleato wag (tail) [YK, KT:268]

F YK

ajmbekmbek vi [a-h-mbek-mbek] se batalla, se agitato #op around (like dying


"sh) [YK, KT:321]

MBEK / MBIK

315

Ma RN ambekmbek a kty fv I [a-mbek-mbek a kt] batallar: se batalla el pezthe "sh


#ops around
Ma RN ambikmbik (miwiel) I [a-mbik-mbik mi-wil] coleato wag (tail)
Mo SS ankambeakmbeak vi (E) [an-ka-mbak-mbak]

MBEP

temblar | to shake vi.

*mbepe-pe [cf. Su 393 *mbepe-pe-ya]


Vase tambin MBIP lagartija|lizard.
Ma B

ambepep estremecer, temblar, tiritar (de fro)to make shudder, to tremble, to


shiver [B, B:19]

DR

/ambepep/ 4 [a-mbep-mbep] tensarse (el piel, como hacen caballos)to move


skin (like a horse)

DR

/nyumbepepey, -ayo/ 2 [nu-mbepep-ey] temblar (de un ser vivo)to tremble


(animate subject)

Mo Su /-mbepepay/

D MS

ambepepey [a-mbep-ep-ey] temblar (ser vivo)to shake, to tremble vi. (living


being)

F YK

ambepep vi (?) [a-mbep-ep] [YK, KT:318]

F YK

ambepep vi [a-mbep-ep-e] se tiembla (como la gallina)to shake (like a chicken)


vi. [YK, KT:318]

Ma RN ambepep umbey (ximbey) fv-imp I [a-mbepep u-mbey] tiembla la bocato have


ones mouth tremble, to tremble in the mouth
Ma RN imbep umbey (ximbey) adj-p [a-mbep u-mbey] temblando de la bocatrembling
in the mouth
Mo SS mbeap n [mbap()] la rabarabies
Mo SS nembeap adj [ne-mbap()] rabiosorabid
Mo SS ambeapmbeap vi (E) [a-mbap()-mbap()] tiembla de fro, convulsionato shiver,
to convulse

MBER

MBER

316

ciruela dulce | sweet mombin

*mbere [cf. Su 394 ? *mbere-me: (? *mbere-mbere)]


Su (D) /mbermeh rw/ bagre contiene RUW bagre|catfish y otra palabra /mbermeh/, que segn
hablantes de San Dionisio, proviene de espaol vermejo (ingl. vermillion), lo que es bastante
plausible. Sin embargo, es tambin posible que /mbermeh/ sea una compuesta de MBER ciruela
dulce|plum y MEJ hueva (de pez)|roe (fish eggs) si en efecto las huevas de este pez se parecen
a pequeas ciruelas dulces.

D Su

/mbermeh rw/ bagrecat"sh

Mo WW mimbear

D RN

mberrmej rriw [mbermeh riw] bagrecat"sh

Mo SS mimbear n mi-(A) [mi-mbar] la ciruela (fruta mediana de tierra caliente; roja y


dulce; Spondias spp.)mombin
Mo FC ten membear fn [ten me-mbar] ciruela grandelarge mombin [FC:159]

MBEROR

pez aguja | needlefish

*mberro [cf. Su 407 *mbrro]


Surez tradujo MBEROR como anguila|eel, y palabras parecidas biror, birror aparecen como
traduccin de aguila en los datos de Peafiel. Sin embargo, la traduccin es probablemente erronea
dado que hoy en da SMo SMa mberro(r) quiere decir pez aguja|needlefish, un tipo de pez con
cuerpo muy alargado, un poco parecido a la anguila.
Segn GC:359, SMo mberror se relaciona popularmente con un flor mbaor (= [mbahor] ?) porque
tiene las puntas de las aletas rojas. Sin embargo uno de los nombres cientficos dado por GC,
Fistularia petimba (ingl.red cornetfish), se refiere a un pez que no vive en el mar Pacfico cerca de
Mxico; en vez quizs se trate de Fistularia commersoni (pez corneta|bluespotted cornetfish). En
efecto este pez no es roja sino azul y gris, lo que concuerda mejor con una derivacin posible de
MBOR, MBUR negro|black.
Vase tambin MBAR sabalote|shad (fish).
DP

biror anguilaeel

Mo P

birror anguilaeel

D Su

/mbiror/ anguilaeel

F Su

/mbiror/ anguilaeel

Ma Su /mberor/ anguilaeel
Mo Su /mberr/ anguilaeel

Ma RN mberrorr (?) n [mbror] pez aguja grandea type of large needle"sh


Mo SS mberror n P* [mbero] aguja (pez: Belone sp.)needle"sh

MBEROR

317

Mo GC mberror n [mberor] pez corneta, agujn californiano (pez: Fistularia commersoni,


Strongylura exilis)Blue-spotted cornet"sh, California needle"sh [GC:352]

MBET

precio, caro | price, expensive

*mbte [= Su 396]

mayense

MBET precio, caro|price, expensive tal vez se relacione con zpZgo bete [bete] vender
(completivo)|to sell (completive aspect) o zpAt [betti] d..
Otra posibilidad es una conexin con pMaBaj *bet deuda|debt, de donde provienen, p.ej. Chol
Tzo Tzel Chrt bet d. || MF, RC, TK.
Ma B

umbeti precioprice

Ma B

shou ambete carecerto lack

Ma B

shou umbete caroexpensive

DR

/mbet/ [mbet] valioso, costosovaluable

DR

/ambet / [a-mbet] escasezdearth

DR

/niumbet/ 4 [nu-mbet] caroexpensive

F Su

/umbet/

Ma Su /-mbet/
Mo Su /ombat/

D TA

umbety adj [nu-mbet] caroexpensive

F YK

mbety, -mbety n xi- [mbet] precioprice [YK, KT:49, 216]

F YK

ambety [a-mbet] cuestato cost

F GM

umbety adj [nu-mbet] caroexpensive

Ma TA umbety adj [n-mbet] caroexpensive


Mo SS ambeat vi E [a-mbat] sube el precio; vende muchoto rise (price); to sell well
Mo SS nambeat n [na-mbat] lo ms querido, amado (muchacha, muchacho, animal)
dearest, best-loved (boy, girl, animal)
Mo SS nembeat adj [ne-mbat] caro, costoso; precioso, valiosoexpensive, costly;
precious, valuable
Mo SS ombeat n o-(A) [o-mbat] el precioprice
Mo SS ngo membeat [go me-mbat] barato, no vale, no sirvecheap, worthless, useless

MBEX

MBEX

318

ua(s) | nail(s) (of fingers or toes0 [RN]

*mbese [= Su 395]
Parece que SD (Su) /mes/ es un error de imprenta; debe ser /mbes/.
DP

bes

FP

imbx

Ma P

beexhi(?)

Ma B

besh, beish P casco; cortezahoof; bark [B, B:29]

Mo P

bz

DR

/mbe/ 3 [mbes]

D Su

/mes [sic]/

F Su

/mbes/

Ma Su /mbes/
Mo Su /mbas/

D TA

mbex n [mbes] [TA, MS]

D MS

mimbex uj [mi-mbes uh] garraclaw

F YK

mbex n mi- [mbes] [YK, GM]

F YK

mimbex mul [mi-mbes mul] casco de mula, ostion de concha lisaoyster with a
smooth shell (mussel ?)

Ma RN mbex n mi-I [mbes]


Ma RN tongor mbex cp-ex [togor mbes] ua de gato (rbol)catsclaw acacia (tree)
Mo SS mbeax n TS mi-(E) [mbas]
Mo SS mimbeax mis fn [mi-mbas mis] cuernito, toritos (plantas)rams horn (plant:
Proboscidea louisianica (P. Mill.) Thellung) [SS, RN]
Mo SS mimbeax nimal fn [mi-mbas nimal] el casco, la garra, la pezuahoof, claw
Mo SS owil mbeax fn [o-wil mbas] la raz de la uathe root of a nail (of "nger or toe)
Mo SS mimbeaxaran n miE [mi-mbas-ean]
Mo SS mimbeax oleaj fn [mi-mbas o-lah()] el casco, la garra, la pezuahoof, claw

MBEY

mazorca | corn cob

*mbeye [= Su 397]
D Su

/mbey/

MBEY
F Su

319

/mbey/

Ma Su /mbey/
Mo Su /mbay/

D TA

mbey n [mbey] [TA, MS]

F YK

mbe n [mbe] [YK, KT:206]

Ma TA mbey n [mbey]
Mo SS mbeay n mi-(E) [mbay]

MBEY

boca, idioma | mouth, language

*mbeye [= Su 398]
SD /ambayeh/ arar|plow tiene una posicin dudosa. Por un lado, la idea del arar se puede
conectar con boca por el sentido crear una abertura (en la tierra). Por otro lado esta palabra
puede pertenecer a MBEY mazorca por la idea cultivar mazorca (para arar).
DP

zimby (mi) boca(my) mouth

FP

umb bocamouth

Ma P

humbei bocamouth

-mbe, -mb, -mbei -euf shii-, u- boca, hocicomouth, snout [B, B:34, 37, 52]

Ma B
Ma B

diak mbei habladorspeaker

Ma B

pal umbei labiolip

Ma B

shumbeyn idiomalanguage

Ma B

nadam[ ]be, nadam[ ]b bocnbig mouth [B, B:20]

Ma B

palat[ ]bei parlarto blab, babble

Mo P

ombey bocamouth

Mo P

golombom obey charlarto chat

Mo St

shm-bai (mi) boca(my) mouth

DR

/umbey/ 1 [u-mbey] boca, bordemouth; threshold; shore

DR

/umbe-iyom/ [u-mbey-im] puertadoor

DR

/ambumbeymbey/ [amb u-mbey-mbey] al margen del aguaat the edge of the


water

D Su

/-mbey/

F Su

/-mbe/

MBEY

320

Ma Su /-mbey/
Mo Su /-mbay/

D MS

umbey iem [u-mbey im] puertadoor

D MS

umbey lam [u-mbey lam] orilla del roriver bank

D MS

umbey ndyuk [u-mbey ndk] playa; embarcaderobeach; dock

D MS

umbey uj [u-mbey uh] boca (de un animal)mouth (of an animal)

D RN

umbeyajts n [u-mbey-ah] nuestra idioma, o sea el huaveour language, i.e.


Huave

D RL

umbeyaran n u- [u-mbey-aan] bocamouth [RL, TA, MS]

F YK

-mb xi- [mbe] boca, bocado, idiomamouth, mouthful, language [YK, GM, KT:206,
216]

F YK

mbe iom [mbe im iom] puerta de la casedoor of a house

F YK

mbe (u)mbas [mbe-e (u)-mbas] envestirseto show o%

F KT

pal ximb [pal si-mbe] mis labiosmy lips [KT:217]

F KT

umbeyajts [u-mbe-ah umbeyah] nuestro idioma, o sea el huaveour


language, i.e. Huave [KT:6]

Ma RN umbey n u-Y [u-mbey] boca, idioma; bordemouth, language [RN, VM]


Ma VM umbey korrly fn [u-mbey korl] tranca
Ma RN umbey tiet adv [u-mbey tit] boca abajoface down
Ma RN umbeyjts n [u-mbey-h] nuestra idioma, o sea el huaveour language, i.e. Huave
Ma RN umbey tyewx (kewx) adv [u-mbey t-ws (k-ws)] boca arribaface up
Mo SS mbeay n [mbay] la orilla, la playashore, beach
Mo SS mbeay ndok [mbay ndok] orilla de la atarrayaedge of the atarraya (large "shing
net)
Mo SS tixer mbeay kiek fn [tise mbay kek] rayador (ave: Rhynchops niger (?))black
skimmer (bird) (?) [SS:415]
Mo SS ombeay n o-E [o-mbay] la boca (animales)mouth (of an animal)
Mo SS ombeay kiek n TS o-E [o-mbay kek] pico de pjarobeak (of a bird)
Mo SS ombeay ndok, mbeay ndok [o-mbay ndok, mbay ndok] la orilla de la
atarrayathe edge of an atarraya ("shing net)
Mo SS ombeay xor [o-mbay so] la boca de una jarra u ollamouth of a jar or pot
Mo SS onts ombeay ndok [on o-mbay ndok] soguilla de la redcord for a net
Mo SS ombeayeran (-aran) n K o-E [o-mbay-ean] la boca (anat); la lengua, la
idiomamouth (human); tongue, language

MBEY

321

Mo RN ombeayiits n o- [o-mbay-i:] nuestra idioma, o sea el huaveour language, i.e.


Huave
Mo SS teombeay ~ tembeay fp [t(e)-o-mbay, te-mbay] en la entrada, en la bocain the
entrance, in the mouth
Mo SS nixel onik mbeay, nexel onik mbeay [ni-sel o-nik mbay, ne-sel o-nik mbay]
palito agudosharp stick or stake
Mo SS ombeyan akwik n [o-mbay-an a-kik] la sonrisasmile

MBICH

a poco; todo (el tiempo) | really? all (the time)

*mbi-ci
Como muestra ms claramente la acepcin todo (el noche o el da), MBICH probablemente derive
de MBY acabarse|to end vi. con el sufijo causativizador i. La forma -x final en SMa (RN)
mbix nty se debe a una disimilacin de [] en [s] antes de la oclusin oral de la [n] que sigue.

Ma RN mbix nty fadv [mbis nt] todo el daall day


Ma RN mbich ungiejts fadv [mbi u-gih] toda la nocheall night
Mo SS mbich [mbi] a poco, acasoreally!?
Mo SS mbich [mbi] todo (se usa con noche o da)all (day or night)

MBIEL

rodar, enrollar(se) | to roll, to roll up

*mbil
Se supone que SMa (B) -mbiambiel chamuscar|to scorch, singe deriva de una compuesta
*mbimb-mbil de BIEMB (< *mbimb) fuego|fire) ms MBIEL rodar, enrollar(se)|to roll, to
roll up.
Vase tambin KAJMBIEL avispa|wasp.
Ma B

ambiel revolverto revolve, turn around

Ma B

imbiambiel chamuscarto scorch, to singe

Ma B

ubil[ ]iom murowall

Ma B

vinch wesh[ ]imbas abrigarto wrap (someone) up warm (i.e. with a coat)

DR

/ambiol/ 1 [a-mbil] frotar algo en la manoto rub object in hand

DR

/mbioloy / [mbil-y] estar envuelto en algoto be enveloped in something

DR

/mbiolmbioloy/ [mbil-mbil-y] rodar (continuamente)to roll about

Mo SH /ambilmbilay/ [a-mbil-mbil-:-ay] hace que se enrolle repetidamenteto

make oneself roll over and over

D MS

ambiel [a-mbil] rodar; volcar; dar vueltato roll; to knock over; to turn over vt.

MBIEL

322

F KT

ambiol vti [a-mbil a-mbiol] enrollar; se enrollato cover, to wrap up, to roll up
[KT:63, 311]

F KT

ambelach vt [a-mbil-a ambela] hacer rodarto roll, make something roll


[KT:311]

F YK

najmbiol n [na-h-mbil na-h-mbiol] carrohorse cart

Ma RN ambiel v A [a-mbil] envuelveto wrap up


Ma RN lambielaw nty fptc SA [la-mbil-a-w nt] una: es la una de la tardeone oclock
in the afternoon
Mo SS ambil vt A [a-mbil] lo enrolla (papel, petate, tela)to roll up (paper, straw mat,
cloth)
Mo SS mbijlam vr O [mbihl-am] se voltea, se cambia de lugarto turn, to change
location
Mo SS ambilch vt E [a-mbil-:] lo mueve, lo volteato move, to turn, to roll
(something) over [SS, SH]
Mo SS ambily vr O [a-mbil-y] se enrollato roll (oneself) up vi. [SS, SH]
Mo SS ambilmbily tit fv-p [a-mbil-mbil-y tit] se revuelcato wallow, to roll
over and over

MBIEM

casa, nido | house, nest

*mbm(b) [cf. Su 406 *mbmb ~ *mb]


Surez compar MBIEM casa, nido|house, nest con mTot [pm-p] [pn-p], reflejo de pMZ
*pen poner nido|to make a nest. Es un poco difcil explicar cmo llegar a pH *mbmb de tal
fuente, pero tal vez una forma como mCc [pe!mp] pudiese haber sido el modelo de un prstamo. Si
la palatalizacin de la consonante inicial estuvo muy sobresaliente la adaptacin en huave podra
haber sido algo como *pemb, de donde las formas actuales pueden haber desarollado || Su:161, SC,
SW.
Vase tambin IEM casa, nido|home, nest.
DP

yom casahouse

FP

hihom casahouse

Ma P

him casahouse

Ma B

-mbium, -euf, i-mbimb-euf sha-/shi-, i-, u- casa (mi casa)house (my house)
[B:32, 34]

Ma B

umbion mush panalwasps nest

Ma B

umbiom[ ]kuk jaula, nidobirdcage, nest

Ma B

arang[ ]umbion anidarto nest

Mo BB pim, bim [(m)bim] casahouse

MBIEM

323

Mo BB Malum-bim-Laf [mal umbim laiw] debajo de la casa del tigre (localidad)

below the jaguars house (place name)

Mo P

hiem casahouse

DR

/mbiom/ [mbim] casa, hogarhouse; home

DR

/mbiom uleh/ [mbim u-leh] calcetnstocking

D Su

/ym, -mbm/

F Su

/yom/

Ma Su /ym/
Mo Su /-mb, -mbmb/

D RN

umbiem n u-A [u-mbim] la casahouse

D RN

umbiem n [u-mbim] casahouse

D MS

umbiem kwak [u-mbim kak] telaraaspiderweb

D RL

umbiem mbyuely P [u-mbim mbl umbim mbel] panal de avispawasps


nest [RL, TA]

D MS

umbiem uj [u-mbim uh] nidonest

D MS

umbiem ulyejaran [u-mbim u-leh-aan] calcetnsock

F Ko

-mbiom n xi- [-mbim mbiom] casa, hogarhouse, home, hearth [Ko, KT:24, 208,
216]

F YK

umbiom kwak [u-mbim kak u-mbiom kak] telaraaspiderweb

F YK

umbiom mikwal [u-mbim mi-kal u-mbiom mi-kal] terouterus

F YK

umbiom nangaj kaf [nu-mbim na-gah kahw numbiom nagah ka] eclipse
de la luna sagraaeclipse of the holy moon [YK, KT:206]

F YK

umbiom nangaj naty [nu-mbim na-gah nat numbiom nagah nat] eclipse
del sol sagradoeclipse of the holy sun [YK, KT:206]

Ma RN umbiemb n u-A [u-mbim]


Ma VM umbiemb mikwal fn [u-mbim mi-kal] placentaplacenta
Ma RN umbiemb umal a a fn [u-mbim u-mal a nan] gorrita de un bb
pequeocap for a little baby
Mo SS ombim n P; K o-(A) [o-mbim] [SS, NT Lk 9:58]
Mo SS ombim it [o-mbim it] el abono, tierra abonadafertilizer, fertilized land
Mo SS ombim kiek [o-mbim kek] el nido, la jaula del pjaronest; birdcage
Mo SS ombim kn [o-mbim kn] la colmena, el panalbeehive, wasp nest
Mo SS ombim mbel [o-mbim mbel] la colmena, el panalbeehive, wasp nest
Mo SS ombim nine [o-mbim nine] la placenta (anat)placenta

MBIEM

324

Mo SS ombim mikwalaran [o-mbim mi-kal-aan] la matriz, la placenta, el


terowomb, placenta, uterus
Mo SS ombim owixeran fn [o-mbim o-wis-ean] el dedal, el guantethimble, glove

MBIJ

darle eructacin (a un beb) | to burp (a baby)

*mbihi
Probablemente MBIJ darle eructacin (a un beb)|to burp (a baby) representa un diminutivo de
MBAKY tener hipo, eructar|to hiccough, to burp, con prdida de la [k] final despus de [h] en
Santa Mara.

Ma RN ambijmbij upuch fv I [a-mbih-mbih u-p]

MBIJOJ

piojo, macab (pez) | bonefish

*mbihoho

espaol

GC:359 analiza SMo mbijoj como palabra compuesta de MBIY matar|to kill y JOJ tose|to
cough, lo que es semnticamente illgico y parece ser slo una etimologa popular y asociativa.
Mucho ms probable es una derivacin como prstamo del espaol piojo (> *mbihoho > [mbihoh]),
uno de los nombres del pez en cuestin. Aunque GC:351 dio Dixonina nemoptera Fowler como un
de los nombres cientficos de mbijoj, esto es imposible ya que este pez (ingl.threadfin bonefish)
vive slo en el ocano Atlntico. Sin embargo, el otro nombre cientfico dado por GC, o sea Albula
vulpes L., es en efecto una especie del ocano Pacfico. GC:351 seal que este pez tiene otro
nombre, o sea ngoy lagartija|lizard < NGOY (cf.ingl.lizardfish), lo que no es sorprendente si
mbijoj es originariamente un prstamo. Adems es de notar que menos en prstamos y races
onomatopyicas, no hay races huaves con dos slabas que empiecen en [h].

Ma RN mbijoj n [mbihoh] cuijo (pez)


Mo GC mbijoj n [mbihoh] chile (pez), macab, piojo (pez) (Albula vulpes L.)bone"sh
[GC:351]
Mo GC mbijoj nadam ndek n [mbihoh na-dam ndek] chile (pez), iguana (pez) (Synodus
lacertinus Gilbert; Synodus scituliceps J & G)Sauro lizard"sh, shorthead lizard"sh
[GC:351]

MBIK

cargar | to carry (a load)

*mbi-ki [cf. Su 399 *mbi(ti)ki]


MBIK cargar|to carry a load deriva de MBY ir|to go ms el tema dectico KY *k se,
all|that, there.
Vase tambin MBITIK cargar|carry a load.
DR

/ambik/ 3 [a-mbik] cargar algo a los hombrosto carry object on shoulders

D Su

/ambik/

D RN

ambik [a-mbik] carga en la espaldato carry a load on the back

MBIK

F YK

325

ambikmbik [a-mbik-mbik] coleato wag (the tail)

Mo SS ambikiich vt A [a-mbik-i:] lo mueve (de arriba para abajo)to move something


up and down

MBIK

moverse mucho | to move a lot vi.

*mbeke / *mbiki
Vase MBEK / MBIK

MBIKOKY

hoja de noche, jaboncillo (rbol) | wingleaf soapberry (tree)

*mbikok, pikok
Segn LS:63 el jaboncillo se usa como detergente para ropa y como champ, y de algunas especies la
semilla de la fruta contiene una toxina que se usa en la pesca.
Parece probable una conexin entre MBIKOKY y Toj pikok (variante regional de pikob),
quiebracajete|morning glory Ipomoea violacea, pero ya que se refieren a distintas plantas es difcil
establecer con certeza el prstamo || CL.

Ma RN pikaik n [pikak] bejuco que se usa para hacer jabn, tiene fruta negraa vine
having a black fuit, used to make soap
Mo SS mbikoik n K* [mbikok] hoja de noche, jaboncillo (rbol: Sapindus saponaria L.)
wingleaf soapberry (tree)

MBIL

torcer, girar, hilar, desenredar | to twist, turn, spin, untangle

*mbal / *mbili, *pahl [cf. Su 611 *(m)bal / *(m)bi-li, -ni]

mayense

Vase MBALY / MBIL, PAJLY

MBIN

encerrar algo entre las piernas | to hold something between ones legs

*mbini
DR

/ambin / 3 [a-mbin]

Mo WW lambiniow ya est grandeto be already big

Ma RN ambi vt I [a-mbin]
Ma RN mbiien adj SI [mbin-i-n] regularaverage, medium
Ma RN ambi uwix I [a-mbin u-wis] juntar las manos entre las piernasto fold ones hand
in ones lap

MBIN

326

Ma RN lambiiew ptc SI [l-a-mbin-iw] grande: ya est grandecito (un nio de dos o tres
aos), tiene la altura de las rodillas de un adultoalready grown big, already knee-high
(child of about two or three years old)
Mo SS mbinin part [mbin-i-n] medianomedium-sized
Mo SS ambin teombaj fv-fp I [a-mbin t(e)-o-mbah] lo lleva debajo del brazoto carry
under ones arm

MBIP

lagartija | lizard

*mbipi [= Su 400]
Queda por explicar por qu SMa mbip lagartija tiene una variante de pronunciacin mbipe. Puede
ser una forma de relicto de pH *mbipi, o una inovacin, o quizs se trata de un prstamo (de fuente
desconocida). Otra posibilidad sera que MBIP deriv como diminutivo de MBEP temblar|to shake
vt., raz que tpicamente se muestra en forma parcialmente reduplicada y a menudo con sufijo
reflexivo (*mbepe-pe-(ye)) como en SD ambepepey temblar(ser vivo)|to shake (living being), to
tremble. Tal vez la vocal a final de la pronunciacin mbipe refleje un diminutivizacin de un tal
tema derivado.
Mo P

bip

Mo Su /mbip/

D MS

mbip [mbip]

Ma RN mbip, mbpe n [mbip, mbipe] lagartija (color cafecito, con lomo amarillo), lo
mismo que mum nchuysmall tan-colored lizard with a yellow-colored back, the same
as mum nchuy
Mo SS mbip n P* [mbip] lagartija costea (reptil: Cnemidophorus guttatus)whiptail
lizard

MBITIK

MBITIK

327

cargar | to carry (a load)

*mbi(ti)ki [= Su 399]

mayense

A juzgar por MBIK cargar|to carry (a load), que deriva de MBY *mb ir|to go ms
KI/KE- (*k), tema dectico se, all|that (one), there, se puede pensar que MBITIK,
sinnimo con MBIK, tenga una derivacin anloga, o sea de *mbitik. Sin embargo no aparece un
reflejo de MBIT por s solo en el idioma actual. Una posibilidad es que se segmente *mbtk, donde
*t provenga de TY, TIEL en|in, on.
Por otro lado, tal vez *mbitik tenga una procedencia completamente distinta y se relacione con
Chrt piti cargar sobre la cabeza o los hombros|to carry on the head or shoulders, Chlt piti piti
cargar sobre los hombros|to carry on ones shoulders. La parte pH *-k puede derivar asimismo de
KI-/KE-, o bien puede deberse a la [k] que se ve en Yuc pit-kuch cargar ligeramente sobre los
hombros|carry lightly over shoulders (cf. Yuc kuuch carga que se lleva en la espalda|load which is
carried on the shoulders).
La variante awitik ocurre en Santa Mara; se desconoce si sta desarroll de ambitik o si deriva de
WIT levantar(se)|to stand up, to get up ms *-k || BS, JG.
Ma Su /abitik/
Mo Su /-mbetik/

D RN

ambitik vt [a-mbitik] lo carga en el hombroto carry on ones shoulder

Ma RN ambitik (~ awitik) vt I [a-mbitik (~ a-wit-ik)] carga en la espalda, en


hombrosto carry on ones back [RN, VM]
Mo SS ambitik vt A [a-mbitik] lo carga en el hombroto carry on one's shoulder

MBIW

agujerear | to make holes in, to pierce

*mbiwi [= Su 402]
Ma B

imbiu horadarto drill through, pierce

D Su

/-mbi-c/

Ma Su /-mbiw/

Ma RN ambiw v I [a-mbiw]
Mo SS mbiw n [mbiw] el escoplo (un herramienta parecida al cincel)chisel

MBIW

hueva de bagre | catfish roe

*mbiwi [= Su 401]
D Su

/mbiw/

MBIX

MBIX

328

acabar | to finish

*mbisi
F YK

ambix [a-mbis]

F YK

ambix naty [a-mbis nat] todo el da, termina el dathe whole day, the day ends

F GM

mbixion adj [mbis-i-n mbision] activo, trabajadoractive, hard-working

Ma RN mbixien adj SI [mbis-i-n] trabajadorhard-working


Mo SS mbixin adj [mbis-i-n] activo, trabajadoractive, hard-working

MBIY

matar | to kill

*mbiyi [= Su 403]
Belmar afirm una conexin entre MBIY matar|to kill y pMaOr *biy estirar, estrangular, como
aparece p.ej. en Mam okx t-by-on lo prens, lo apachurr|s/he pressed it, squashed it || B:14,
TK.
DP

bi

FP

namb

Ma P

hambit

Ma B

-nvich [B:59]

Ma B

ambi, na-mbii matar, asesinarto kill, to murder

Ma B

ambiyei, ambiyayuf, mumbiy luchar, pelearto "ght

Ma B

ahk[ ]niumbii asesinomurderer

Mo P

imbih

DR

/ambiy/ 4 [a-mbiy]

DR

/ambimbihi/ [a-mbi-mbih] azotar a un nioto whip a child

D Su

/-mbiy/

F Su

/-mbi/

Ma Su /-mbi/
Mo Su /-mbiy/

D MS

ambiy [a-mbiy]

D MS

ambiyey [a-mbiy-ey] pelearseto "ght each other

F YK

amb (ambiy-) vt [a-mbi (a-mbiy-)] [YK, GM, KT:178]

F YK

ajmb vi [a-h-mbi] pelea; se matato quarrel, to "ght; to be killed [YK, KT:307]

MBIY

329

Ma RN ambiy v Y [a-mbiy]
Ma VM mumbiyey n [mon-mbiy-ey mombiyey] guerrawar
Ma RN ambiyayuj, ambeyayuj v R [a-mbiy-ay-h, a-mbey-ay-h] pelear: se pelean (ellos)
(they) "ght (eachother)
Mo SS ambiy vt A [a-mbiy] lo mata; le pegato kill; to hit [SS, AL:107]
Mo SS nembiy n P A [ne-mbiy] el que matakiller [SS, NT:Lk 23:19, Ac 5:28]
Mo SS nembiy nipilan fn [ne-mbiy nipilan] el asesino, el homicidamurderer, assassin
Mo SS nembiy sow, nembiy wakx fn [ne-mbiy sow, ne-mbiy waks] el
carnicerobutcher
Mo SS nembiy war fn [ne-mbiy war] la trampa para matar ratasrat trap
Mo HT ajmbiy vi I [a-h-mbiy] es matadoto be killed [HT:80, NT: Ac 19:16]
Mo SS ambiyay vr O [a-mbiy-ay] se suicidato kill oneself
Mo SS imbiyay n [i-mbiy-ay] instrumento o arma para matarinstrument or weapon for
killing
Mo SS monbiyay, mombiyay n [mon-mbiy-ay] la guerra, la peleawar, "ght
Mo SS nembiyay ~ nimbiyay n [ne-mbiy-ay, ni-mbiy-ay] instrumento o arma para
matarinstrument or weapon for killing

MBOCH

cangrejo | crab

*mboc [= Su 408]
MBOCH cangrejo|crab probablemente se relaciona con Lac [[mo u]] tipo de cangrejo chiquitito|
a type of extremely small crab, donde [u] = cangrejo|crab. Como es un dato aislado en las
lenguas mayenses es probable que fuera el lancandn la lengua receptora || JD:[Baer & Merrifield
1971].
F Su

/(namis) mboc/

Mo Su /mboc/

Mo SS mboch n K [mbo] bolsa marsupial; cangrejo grande, cmbaro de


arenamarsupials pouch; a type of large crab, probably the shore crab (Carcinus
maenas)

MBOJ

piedra pomez | pumice stone

*(m)boho [= Su 409]
DR

/mboha-o, -wa/ 1 [mbohaw] dejar caer algo con mucha fuerzato let object fall
with great force

D Su

/boh kang/

MBOJ

330

Ma RN mboj ptc SO [mboh] quebrar: ya se quebrbroken


Ma RN mboj-an tiet [mbohan tit] golpe cuando algo se caythe impact when something
falls
Mo SS mbjan n [mboh-an] sonido cuando se golpea una cosa hueca o cuando una cosa se
caesound when a hollow thing is struck or when something falls
Mo SS nemboj adj [ne-mboh] agrietado (de ollas, jarros, baldes)cracked (jar, bowl, pail)

MBOJMB

sonar el agua con los brazos (hacer) | to make splashing noises with one's arms

*mbohmbo / *mbhmb
DR

/amboh-mbohomb/ 2 [a-mboh-mbohmb] da palmadas o palmaditas con la mano en


una forma cncavato strike with hand in scooped position

DR

/ambh-mbhmb/ 4 [a-mbh-mbh] dar palmaditasto pat

D RN

ambojmb [a-mbohmb] hacer sonar el agua con los brazos; da palmadas a


alguiento make splashing noises with ones arms; to pat or slap

D RN

ambyujmbmbyujmb [a-mbhmb-mbhmb] da palmaditas a un bebto pat (a


baby)

Ma RN ambojmb v A [a-mbohm] chapotea; da palmadas a alguiento splash; to pat or


slap (someone) [RN, VM]
Ma RN ambujmbumb v I [a-mbhmb-mbmb ambhmbm] de palmaditasto pat
(lightly)
Mo SS amboomb vt A [a-mbo:mb]
Mo SS nemboomb adj [ne-mbo:mb] muy barrign very pot-bellied (from, e.g. worms)

MBOK

oler | to smell

*h-mbko [cf. Su 422 *hmbko]

mayense

Por lo visto MBOK oler|to smell debe relacionarse con Chlt boc olor|smell, Yuc bok id., Yuc
[[tu-bok]] apestoso|stinking, Mop [[bok]] aromtico, olor|fragrant, smell y Qeq book olor, aroma|
scent, aroma.
Es de notar que aunque muchas de las acepcines de MBOK implican un olor desagradable, hay
tambin giros tal como nahmbok angan huele agradable, perfumado|to smell sweet, perfumed que
muestra que la idea bsica es solamente oler y la implicacin del apestoso es posterior (cf. ingl. to
smell oler, to be smelly huele mal) || RLH: 336, BS, JD:[Perez 1898 (Ticul), Ulrich & Ulrich
1971].
Ma B

nahbok, ahbok, nambok apestar, heder, pestilenciato stink; pestilence

Ma B

ahk[ ]nahbok hedorstink

Ma B

namboh shinki narignhaving a large nose

MBOK
Ma B

nambok[ ]angang aroma, tener olorscent, perfume, to have a scent

DR

/ahmbok/ 2 [a-h-mbok] infectar, contagiar; corromperto infect; to corrupt

D Su

/-hmbok/ hederto stink

F Su

/-hmbok/ hederto stink

331

Ma Su /-hmbok/ hederto stink


Mo Su /-hmbk/ hederto stink

D MS

ajmbok [a-h-mbok] oler feo; apestarto smell bad; to stink

D MS

ajej ajmbok [a-h-neh a-h-mbok] oler ricoto smell good or tasty

F YK

najmbok [na-h-mbok] apestosostinky, smelly [YK, KT:198]

F YK

najmbok ijty [na-h-mbok iht] un rbol con frutitas blancasa type of tree with
small white fruit [YK, KT:212]

Ma VM najmbok adj [na-h-mbok] apestosostinky, smelly


Ma RN najmbok popoj adj-p [na-h-mbok popoh] apestosostinky, smelly
Ma VM najmbok angan adj-p [na-h-mbok a-gan] ahuele (?)sweet-smeling
Mo SS ajmbok vi O [a-h-mbok]
Mo SS najmbok adj [na-h-mbok] apestoso, hediondofoul-smelling, stinking
Mo SS ajmbok popoj fv [a-h-mbok popoh] huele a putrefaccin (animal)to smell of rot
(animals)
Mo SS najmbok mbas fn [na-h-mbok mbas] chinche del jardn (insecto: Pentatomidae)
stinkbug
Mo SS ajmbok achich fv-sub [a-h-mbok a-i] huele a comida pasada (agra)to smell
like rotten food (sharp)
Mo SS ajmbok ameaam fv-sub [a-h-mbok a-ma:m] huele a putrefaccinto smell of rot
(human body)
Mo SS ajmbok angan fv-sub [a-h-mbok a-gan] huele agradable (dulce), perfumadoto
smell agreeable (sweet), perfumed
Mo SS ajmbok aweat fv-sub [a-h-mbok a-wat] huele sabroso (cachuate, almendra, calabaza
semillas)to smell tasty (peanuts, almonds, pumpkin seeds)
Mo SS ajmbok axix fv-sub [a-h-mbok a-sis] huele apetitoso (comida)to smell appetizing
(food)
Mo SS ajmbok miky fv (-imp?) [a-h-mbok mi-ky] huele desagradable (no bien de"nido)
to smell disagreeable (not well de"ned)
Mo SS najmbok miky n [n-a-h-mbok mi-ky] mal olor, olor ranciobad smell, rancid
odor

MBOK

MBOK

332

abatirse | to swoop down

*mboko / *mbk
DR

/ambokmbok/ 2 [a-mbok-mbok] abatirse sobre la presato swoop down upon prey

DR

/ambkmbk/ 3 [a-mbk-mbk] precipitarse sobre la presato sweep down upon


prey

D TA

ambyuk mbyuk vi [a-mbk-mbk] vuela(n muchos)to #y (i.e. there is much


#ying happening)

Ma RN ajmbokmbok v O [a-mbok-mbok] vuelan muchos (p.ej. insectos)many (e.g.


insects) are #ying
Ma RN kambukmbuk v-imp [k-a-mbk-mbk] volar: hay bastante que vuelan (p.ej.
zancudos, moscas)a great many are #ying (e.g. mosquitoes, #ies)

MBOL

temer | to fear

*mblo [= Su 409a]
Ma B

-mboloch, i-mboloch asustar, espantarto frighten [B, B:24, 59]

Ma B

mer mbol, mbol acobardarto unnerve, to initimidate

Ma B

imbolonch asustarseto take fright

Ma B

-mbol (sha-, er-, u-, ia-) temer, tener miedoto fear, to be afraid [B, B:19, 79]

Ma B

imboloch kuk, niu-mboloch espantajoscarecrow [B, B:85]

DR

/ambol/ 2 [a-mbol] temer; tener miedoto fear; to be afraid

DR

/ni-mbol/ 2 [ni-mbol] tener miedoto be afraid

DR

/ambol andoy/ [a-mbol a-ndy] tener miedo deto be afraid of

D Su

/i-mbol/

F Su

/a-mbol/

Ma Su /i-mbol/
Mo Su /i-mbl/

F GM

mbol n [mbol] miedofear

F YK

ambol vi [a-mbol] [YK, KT:26, 248, 311]

F KT

ambolojch, amboloch vt [a-mbol-oh ambolo(h)] asustarto frighten, to


surprise [KT:151, 311]

Ma VM mbol n [mbol] miedo, temor, sustofear, fright, scare (n.)


Ma RN ambolojch v I [a-mbol-oh] amenazato threaten

MBOL

333

Ma RN imbol andy (xambol sandy) fv-sub O-irr [n-i-mbol a-ndy] tiene miedo (de)
to be afraid (of)
Mo SS mbol n K [mbol] el miedofear
Mo SS imbol vi A [i-mbol]
Mo SS napak mbol [na-pak mbol] enfermedad del espantofear illness (syndrome in
traditional medicine)
Mo MT napak mbol [na-pak mbol] el susto (sndrome en la medicina tradicional)fright or
shock (syndrome within traditional medicine)
Mo SS ambolooch vt E [a-mbol-o:] lo espanta, lo asusta, lo ahuyenta, lo arreato
frighten, to frighten, to scare away, to drive (e.g. cattle)
Mo SS nembolooch n TS [ne-mbol-o:] la aparicin, la visin; el duendeapparition,
vision; goblin
Mo SS monbol omeaats wx fn [mon-(m)bol o-ma: ws] peligrosodangerous
Mo SS nimbolojchay n [ni-mbol-oh-ay] algo con que se puede espantarsomething
which can be used to frighten

MBOLY

sale, levantarse (vapor, humo, polvo) | to come out or rise (vapor, smoke, dust)

*mbol
Ma B

ambol[ ]natsop evaporarto evaporate vt.

Ma RN ambolyey v RE [a-mbol-ey] revuelva: est revolviendo (p.ej. humo)to be swirling


around (e.g. smoke)
Mo SS amboelmboel vi (E) [a-mbol-mbol] sale vapor, humo, polvoto come out (vapor,
smoke or dust)
Mo SS ankambleay vi ? [an-k-mbl-ay (!)] se levanta mucho humo o polvo en forma de
espiral(for much smoke or dust to) rise up in a spiral
Mo SS ankambelmbel vi (E) [an-k-a-mbel-mbel] se levanta vapor o humo (dim.)to rise
up (steam or smoke) (dim.)
Mo SS ankamboelmboel vi (E) [an-k-a-mbol-mbol] se levanta mucho vapor o humo(for
much vapor or smoke to) rise up

MBOLY

MBOLY

334

jurel, cocinero (pez) | green or blackfin jack fish, cocinero (fish)

*mbol
GC:361 sugiere que MBOLY jurel, cocinero|green or blackfin jack fish, cocinero (fish) deriva de
MBOLY en la acepcin humo, polvo, debido (se supone) al color del pez.
Segn GC:353, 357 el pez que se llama mboel en SMo puede hacer referencia a varias especies
llamados jurel o cocinero en espaol, incluso: Caranx caballus Gnter jurel (bonito, dorado o
verde), cocinero (dorado), caballo|green jack; Caranx vinctus J & G cocinero (victus en GC es
un error); Hemicaranx zelotes Gilbert jurel (chumbo), jurelito chocho|blackfin jack; o Peprilus
medius, (antes conocido como Peprilus palometa Jordan & Bollman) palometa (del Pacfico)|
Pacific harvestfish (tambin llamado pampa en SMo).
Segn FishBase, en Mxico el ojotn puede hacer referencia a tres tipos de pez, o sea catalufa
(semforo)|popeye) catalufa, Pristigenys serrula Gilbert 1891; charrito ojn, chicharro (ojn o
ojotn), jiguagua, medregal, sabalo de ojo grande|bigeye scad, goggle-eye (scad) Selar
crumenophthalmus Bloch 1793; o pajarillo, salema|Californian salema, Xenistius californiensis
Steind. En este contexto, sin embargo, es posible que ojotn se usa como otro nombre de
jurel (ingl. jack fish)|| www.fishbase.org.

F YK

mboly n [mbol] jurela type of mackerel or jack "sh

Ma RN mong mboly [mogn mbol] ojotn (tipo pequeo)(see notes above)


Ma RN tirip mboly [tiip mbol] ojotn: tipo delgado de ojotn, aunque es pequea tiene
mucha carnea long thin variety of ojotn which despite being small has a lot of meat
Mo SS mboel n P* [mbol] jurel de canal (pez: Caranx sp.)green or black"n jack "sh
Mo GC mboel n [mbol] jurel, cocinero, jurelito chocho, palometa del Pac"co (peces)
green or black"n jack, cocinero, Paci"c harvest"sh [GC:357]
Mo GC tirip mboel n [tiip mbol] horqueta (pez: Chloroscombrus orqueta J & G.)Paci"c
bumper ("sh) [GC:353]

MBOR / MBUR

negro | black

*mboro / *mbr [cf. Su 416 *mbYr]


Surez compar MBOR, MBUR negro|black con Itz box d., que proviene de un timo mayense
limitado a la rama yucateca, cf.tambin Yuc boox, Mop box. Aunque una [b] o [b] podra haber
sido prestado como [mb] en huave, es improbable una correspondencia entre pYu * y pH *r. As se
concluye que MBOR, MBUR no tiene ninguna relacin fundamentada con estas palabras
yucatecanas || Su:166, TK.
DP

nambr

Mo P

naboor

DR

/na-mbor / 2 [na-mbo]

DR

/na-mbr/ 3 [na-mb]

MBOR / MBUR
D Su

/-mbr/

F Su

/-mbor/

F Su

/-mbur/ negro (de persona)black (of a person)

335

Mo Su /-mbor/

D TA

namborr adj [na-mbor] [TA, MS]

D MS

nambyuerr [na-mbr namber] negritoblack (small thing)

D TA

namborr umbas [na-mbor u-mbas] negro (como color de un animal)black (as a


color of an animal)

F GM

nambor [na-mbo ?]

Ma RN ndiek mburr fn [ndik mbr] cantil (culebra negro con una raya blanca)snake
species, black with a white stripe
Mo GC mbeor tech fn [mbo t] jicaco negro (planta: Chrysobalanus icaco L.)
cocoplum [GC:364]
Mo SS nambeor adj [na-mbo]
Mo SS minambeor oniigaran fn [mi-na-mbo o-ni:g-aan] la pupila, la nia (anat)
pupil (of the eye)

MBOROTS

estrecho | narrow, tight; strait (n.)

*mboro-co [= Su 410]
SMa (B) -hchi botsorron angostarlo|to make narrow debe haber sido sometido a una mettesis,
pero es notable que no la muestre la forma contempornea, o sea SMa (RN) mborrotson angosto.
La derivacin de SMa (RN) misox burr permanece poco evidente, y una conexin con MBOR,
MBUR negro|black no es imposible. Sin embargo, dado que se refiere a un tipo de pasto
considerado muy chiquito (y no negro), parece ms probable una derivacin a partir de
MBOROTS en el sentido (rizos) estrechos.
Ma B

-hchi botsorron angostarloto make narrow vt. [B:60]

F Su

/-mboroc tot/

F YK

mburuch [mbuu] angostonarrow, tight

Ma RN misox burr fn [mi-sos bur] pasto ms pequeo, blandito y chiquitito que les gusta
mucho a los caballosthe smallest type of grass, very soft and tiny, which horses like
very much to eat
Ma RN mborrotson adj SO [mboro-o-n] angostonarrow, tight

MBOTS / MBUCH

MBOTS / MBUCH

336

poner juntos | to put together

*mbo-co (*-hco) / *mb-c (*-hc, *-ki)


La palabra R (D) /nabiik ivi/ doblar las manos para rezar|fold ones hands in prayer, por lo
dems etimolgicamente aislada, con mucha probabilidad se relacione con SMo (SS) ambotsoots ~
ambecheech poner juntos|to put together. Especificamente, ya sea estas palabras deriven por una
reduplicacin parcial o contenga un sufijo [o:~e:] (cf.TOKOTS corto|cut off),
probablemente se deban segmentar [mboo: ~ mbee:] < *mboco(h)co, *mbc(h)c. As se
analiza /nabiik/ con un morfema /bi/ < *mbc, diminutivo de *mboco ms *k, tema dectico.
Este sufijo ik < *k se muestra tambin en WINCHIK < *winciki torcer|to twist que
derivar de WINCH *winci enrollar|wind up.
La traduccin de SMo ambotsoots, o sea los pone juntos; los acomoda (cosas largas); lo tuerce (dos
hilos)|to put together; to arrange or adjust (long things); to twist (two threads) seala que el verbo
se aplica a cosas largas, lo que da indicio de la etimologa de MBOTS. En efecto, la raz se debe
segmentar *mbVco, donde *mbV proviene de MBY ir|to go y *co es el sufijo que se ve en el
nmero SMo nots una (cosa larga)|one (long thing). Con el sufijo del causativo *hcV, el verbo
*mbVcohcV (> SMo ambotsoots, SD ambojtsojts) recibe el significado hacer juntarse a cosas
largas.
DR

D RN

/nabiik i-vi / doblar las manos para rezarto fold hand in prayer
ambotsojts vt [a-mbooh]

Ma RN ambotsojts vt O [a-mbooh]
Mo SS ambecheech vt E [a-mbee:]
Mo SS ambotsoots vt A [a-mboo:] los pone juntos; los acomoda (cosas largas); lo tuerce
(dos hilos)to put together; to arrange or adjust (long things); to twist (two threads)

MBOX / MBUX

brillo; lucirnaga, chispa | gleam; firefly, spark

*mbos / *mbs [cf. Su 418 *mbs(-mbs)(-yi)]


Vase tambin IMBOS lucero del alba, estrella del alba|morning star.
DR

/ambombo/ 3 [a-mbs-mbs] relucir, centellar en la oscuridadto gleam or


sparkle in the dark

D Su

/umbs/ lucirnaga, chispa"re#y, spark

F Su

/mbus/ lucirnaga, chispa"re#y, spark

Ma Su /mbus a sih/ lucirnaga, chispa"re#y, spark


Mo Su /mbesmbesy/ lucirnaga, chispa"re#y, spark

D MS

mbyuexmbyuex n [mbs-mbs mbesmbes] lucirnaga"re#y

F YK

mbux [mbus] chapulin (o lucirnaga?)grasshopper (or "re#y?) [YK, GM]

F YK

mimbox najmbal [mi-mbos nahmbal] chapulin verdekatydid (false kaydid)

MBOX / MBUX

337

Ma TA mbux n [mbs] chispaspark


Ma TA mbuxmbux a xijk (xij) n [mbs-mbs a sih] lucirnaga"re#y
Mo SS ambox (xiig) vt E [a-mbos (si:g)] lo fuma (cigarro)to smoke (a cigar)
Mo SS mbexmbex xiig n P* [mbes-mbes si:g] lucirnaga (insecto: Fam. Lampyridae)
"re#y
Mo SS ambexmbex oniig fv (-imp?) [a-mbes-mbes o-niig] solamente se le notan los
ojos (por el polvo que tiene en la cara)for just the eyes to be visible owing to dust or
smoke in front of the face

MBOY

mejilla | buttocks, cheek

*mboyo [= Su 411]
Aunque los Stairs informaron de que SMo mimboyaran nalgas, cachetes|cheeks pertenece a la
clase O (SS:114), los hablantes a que yo pregunt constataron que es un error. Ellos prefieren, p.ej.,
xemboyan nuestros cachetes|our cheeks (clase A) o posiblemente xemboyin (clase E).
Para la etimologa de SMo tajmbey mo(t)moto (pjaro)|motmot (bird) vase TAJ.
Ma B

boih cachetecheek

Ma B

mikamoi ivil, mikamoi[ ]ivil nalgasbuttocks [B, B:19]

D Su

/mboy/

F Su

/mboy/

Ma Su /mboy/
Mo Su /mboy/

D MS

mbuoy [mbuy mbuoy] mejilla; cachetecheek (of face or buttocks)

F YK

mboy n mi- [mboy] mejilla, cachetecheek [YK, GM, KT:217]

Ma RN mboy n [mboy] mejilla (de la cara)cheek (of the face)


Ma RN mboy uwil n [mboy u-wil] mejilla (del cuerpo)buttocks cheek
Mo SS mimboy adj [mi-mboy] cachetnchubby-cheeked
Mo SS nemboy adj [ne-mboy] cachetnhaving a large buttocks
Mo SS tajmbey cp-ex [tah-mbey] motmoto, momoto mexicano, pjaro reloj (Momotus
mexicanus)russet-crowned motmot (bird) [SS:415]
Mo SS mimboyaran n mi-A [mi-mboy-aan ]
Mo SS mimboy owileran fn [mi-mboy o-wil-ean] la nalgacheek (of the buttocks)

MBUJ

MBUJ

338

cargar en la nuca | to carry on the nape of one's neck

*mbh
A pesar de una correspondencia poco segura, todava queda una posibilidad de que MBUJ cargar en
la nuca|to carry on the nape of ones neck se relacione con pMa *bus doblar|to bend: la conexin
se apoya en la idea de que una persona cargada de un bulto debe doblarse. Del timo mayense
provienen, p.ej. Chrt bus- ponerse deforme|to become deformed, Tzel bus estar amontonado|to
be piled up, Tze pus-pat jorobado|hunchbacked, Mam bus abultado, hinchado|bulging, inflated,
swollen, Ixil bus- empacar, enrollar ropa|to pack in, to roll up rope, etc. Se puede apreciar cmo
acepciones como jorobado o estar amontondado podran haber producido en ltima instancia el
sentido de MBUJ en el huave actual. Sin embargo, como reflejo de pMa *s aparece slo pH *h, lo
que debe explicarse. El motivo por eso probablemente sea que el huave no permite el grupo
consonntico *hs. Si para indicar el cambio de transitividad ser doblado > cargar cosas en la nuca
se infij una *h en pH *mbus, produciendo *mbuhs, el resultado podra haber cambiado a pH
*mbuh ||WL.
DR

/ambh/ 4 [a-mbh] cargar fardos, uno en la cabeza y otro bajo de la espaldato


carry bundles, one on head and one on small of back

Ma RN ambuj wx upuch fv-fp I [a-mbh ws u-p] carga en la espalda o en la nucato


load or carry on ones back or on the nape of ones neck
Mo SS ambej vt E [a-mbeh] lo carga en la nuca (encima de la otra carga)to carry on the
nape of the neck, on top of another load (on the back)

MBUJIEL

amarillo | yellow

*mbhil
Los reflejos de MBUJIEL amarillo|yellow se limitan a SF; adems la forma un poco inusual de la
raz hace pensar en un prstamo. Aunque Kim seala una pronunciacin contempornea SF
mbuwiol, es notable que en los datos de Peafiel aparece en lugar mbufiel con f. Dado que
normalmente SF f (= []) deriva de una *h labializada, se presume que mbufiel proviene de pH
*mbhil, y que el cambio de * en [u] en SF provoc el cambio de *h en []. Luego, segn parece, la
[] en esta posicin se sonoriz en [w].
Si es as, result la posibilidad de una conexin entre MBUJIEL y Toj bujal especie de flor
anaranjada no identificada en espaol parastica y crece sobre los robles|a species of orange flower
with no known Spanish name, parastic and found growing on oak trees || CL.

FP

F KT

mbufiel
mbuwiol adj [mbuwil mbuwiol] [KT:202]

MBUL

MBUL

339

quemar | to burn vt.

*mbl [cf. Su 414 *mbl]

mayense

MBUL quemar|to burn se acerca mucho a PUL arder|to burn de punto de vista tanto
fonolgico como semntico, pero se diferencian en que las acepciones de MBUL hacen hincapi en la
combustin como proceso fsico mientras que PUL expresa sensaciones como se sientan al quemarse,
al comer algo picante, o al tocar algo espinoso.
Como se explica bajo PUL, es bastante probable que este timo derive de una fuente mayense, y
dada la semejanza entre PUL y MBUL hay que preguntar si este ltimo tambin tiene el mismo
origen. De hecho los significados de las palabras mayenses son ms parecidos a los de MBUL,
aunque se pueden ver derivativos tratndose de la experiencia de calor, p.ej. Chrt purer calentura|
fever, Chlt pulel viruelas|smallpox, Chlt pulpul empachado; reventar|having an upset
stomach; to burst open.
Cabe destacar que adems de pMaOr *pul hervir, espumar|to boil, to bubble, Kaufman
reconstruye pMaCtr *bu(:)l espuma, hervir, borbotear|foam, to boil, to bubble (timo que
considera onomatopyico), de donde provienen p.ej. MaEp bu-lu-WATER espumoso|frothy, Tzel
s-bul espuma|foam, y Tzel bul-an hervir|to boil.
Estuvo en el contexto de estas formas mayenses, identicales excepto en que una empezaba en p y la
otra en b, y con constelaciones de acepciones parcialmente coincidentes, que el huave debe haber
importado las fuentes de PUL y MBUL. Entonces un proceso de diferenciacin semntico debe
haber ocurrido de modo que los significados fueron repartidos lgicamente segn los criterios ya
mencionados || CW, BS, KH, TK.
Ma B

ambul

Ma B

niumbul quemadorburner

DR

/ambel/ 3 [a-mbl]

Ma Su /-mbul/
Mo WW ambl
Mo SH /ankambelmbel/ echa un poco de humo repetidamenteto smoke and smoke a small

amount

Mo SH /ankambolmbol/ echa humo repetidamenteto smoke and smoke

D MS

ambyuely [a-mbl ambel]

F YK

ambuly vt [a-mbul] [YK, KT:148, 314]

Ma RN ambuly vt I [a-mbl] enciende, lo quemato light, to burn


Mo SS ambel vt E [a-mbel] lo enciende, lo quemato light, to burn
Mo MT nambelaran kandial [n-a-mbel-ean kandal] ofrenda a un muerto para pedirle que
enve una enfermedad como castigo, destinada al que consideran causante de una
ofensacandle o%ering to a dead person asking them to send a sickness as a punishment
on someone who is considered to have caused an o%ense [MT, IS]

MBUL

MBUL

avispa | wasp

*mbl [cf. Su 413 *mbYl]


Vase tambin KAJMBIEL avispa.
DR

/mbel/ 3 [mbl]

D Su

/mbl/

F Su

/mbul/

Ma Su /mbul/
Mo WW araan mbl avispa blancawhite wasp
Mo Su /mbl/

D TA

mbyuely n [mbl mbel] [TA, MS]

F YK

mbuly n [mbul]

Ma TA mbuly n [mbl]
Mo SS mbel n P* [mbel]
Mo SS raan mbel fn [ra:n mbel] avispa blancawhite wasp

MBUR

ratn | mouse

*mbr [cf. Su 415 *mbr]


DP

br

FP

nbr

Ma P

br

Ma B

bur, bure [B, B:28]

Mo P

bur

Mo St

nm-br negroblack

DR

/mbr/ 3 [mb]

D Su

/mbr/

F Su

/mbur/

Ma Su /mbur/
Mo Su /mbor/

F YK

mbur n [mbu] (?) ratarat [YK, GM]

Ma RN mburr n [mbr]

340

MBUR

341

Mo SS mbeor n P* [mbo] el ratn que vive en el monte (mamfero: Heteromys or Liomys


sp.)a type of spiny pocket mouse, perhaps the painted spiny pocket mouse

MBUR

negro | black

*mboro / *mbr [cf. Su 416 *mbYr]


Vase MBOR / MBUR

MBUTY

coser | to sew

*mbt(-ye) [cf. Su 420 *mbt(-ya)]

mayense

Surez compar MBUTY coser|to sew con Mop Itz puutz y Yuc pudz aguja|needle. Aunque
las formas fonolgicas no corresponden perfectamente, parece una comparacin bastante
prometedora. Kaufman reconstruye el timo slo hasta el proto-yucatecano, pero a juzgar por Chrt
buch punto, objeto puntiagudo, aguja, astilla|point, pointed object, needle, sliver, que no
corresponde exactamente en la consonante final, la palabra probablemente se difundiese por la zona
con cambios fonticos irregulares. Sin embargo la tz original aparece in Chlt putz taquin abuja
[sic]|needle (taquin fierro|iron) y Chlt putz-te abuja de palo|wooden needle. Por eso es difcil
evaluar cmo el timo lleg en huave || TK, HF, BD:[Codex Vienna, Motul], RLH: 294, 320.
Ma B

ambuti

Ma B

niumbut sastretailor

DR

/ambt/ 3 [a-mbt]

D Su

/-mbt/

F Su

/-mbut/

Ma Su /-mbut/
Mo Su /-mbetay/

D TA

ambyuety [a-mbt ambet]

F YK

ambuty [a-mbut]

F YK

imbuty n [ni-mbut] aguja (pez)needle"sh

F YK

ambuty ndan [a-mbut ndan] rastrillato rake

Ma RN ambuty v I [a-mbt]
Ma RN ambutyey v RE [a-mbt-ey] cose a mano (como actividad, sin objeto espec"co)
to sew (as an activity, with no speci"ed object)
Mo SS ambet vt E [a-mbet] lo costura, lo cose; lo ensarta, lo meteto sew; to string, to
insert
Mo SS nembeteay n P* [ne-mbet-ay] el sastretailor

MBUX

MBUX

342

brillo; lucirnaga, chispa | gleam; firefly, spark

*mbos / *mbs [cf. Su 418 *mbs(-mbs)(-yi)]


Vase MBOX / MBUX

MBUXAW, PIXAW

pato | duck, mallard

*mbswa [cf. Su 419 ? *mbs-wa]

por difusin

Parece muy probable que MBUXAW, PIXAW pato|duck, mallard se relacione con Yucbic
saramagallon, pato pequeo de mar|little sea duck (Beltrn). Por su parte, Kaufman inform de
una proto-forma pMaOcc *pe() pato|duck que difundi en la zona e incluso fue prestado a las
lenguas zoqueanas con resultados irregulares tal como zoCop [peu] d.; cf.tambin yucateco
contemporneo beech codorniz|quail, que se supone es cognado, a pesar de la b en vez de p, debido
a Chrt pech tipo de perdiz|type of pheasant. As es difcil saber si la palabra notada por Beltrn
ha sufrido una evolucin irregular debido a otras influencias; pero la alternancia entre MBUXAW y
PIXAW en huave indica una derivacin compleja de algn tipo u otro.
Se supone entonces que la forma SMo pixaw, en lugar de la forma prevista **mbexaw result por
contaminacin por SMo pixix pato pequeo|little duck o por la fuente de sta, o sea pMZ *pi:sisi
pichichi|black-bellied tree duck, de donde proviene tambin esp. pichichi. Adems hay muchos
nombres de pjaros que empiezan por [pi] en huave que podran haber tenido una influencia, p.ej.
PIY gallina|chicken, PITIOY saltapared gallinita|whitebreasted woodwren, PIJKOY
cuclillo|squirrel cuckoo (cf.esp. piscoy) y PIES matraca chupahuevo|giant wren || TK, JG,
HG, SW.
Mo P

pixix

F Su

/mbusaw/

F YK

mbuxaw, buxaw [(m)busew (m)busaw] tipo de gaviota, el patito del mar, la


canastilaa type of gull [YK, GM]

Ma RN pixaw n [pisaw] viuda (un ave de color negro)a black bird known as the viuda
(widow)
Mo LE pixaw n nombre de una constelacin: el patoname of a constellation: the duck
Mo SS pixaw n K* [pisaw] zarceta, cerceta, pato de collar (ave: Anas platyrhynchos)a
type of duck or mallard

-MBY

acabarse | to end vi.

*mbi, *imbi [cf. Su 6a *mb, *imbi]


Ma B

la imp fenecerto die

Ma B

-mbich, -mbich (-iuf) E fenecer, acabarto die, to end [B, B:58, B:83]

Ma B

niumbich acabadorone who ends or "nishes [B:85]

-MBY
Ma B

laimba niti caer el daevening falls

Ma B

numb[ ]apak cansadotired

DR

/mb/ [mb] transcurrirto elapse

DR

/ambi/ 3 [a-mbi] acabar, terminarto "nish, to end

DR

/mb ugwiats/ [mb u-gi] anochelast night

DR

/mb oleh/ [-mb o-leh] que no se puede atravesar (ro)unfordable

D Su

/-mb/

F Su

/-im(b)/

343

Ma Su /-imb/
Mo Su /-mb/

D MS

ambich [a-mbi] terminar (una accin)to "nish or complete (an action)

D RL

mb [-mb] acabastop (doing something), "nish (doing something) [RL, TA]

F YK

amby vi [a-mb] acabato end, to be all gone, to be "nished, to be used up [YK,


KT:313]

F YK

ambich vt [a-mb-i] usa (para cierta utilidad), hace servir; acaba (algo)to use (for
a certain purpose); to "nish [YK, GM, KT:313]

F YK

ambich umal [a-mb-i u-mal] terminato end

Ma RN mbix nty [mbis nt] todo el daall day long


Ma RN laimb nty v-imp [la-im nt] ya cay el daday: the day ends
Ma RN mbich ungiejts [mbi u-gih] toda la nocheall night long
Ma RN ambich vt I [a-mb-i] terminar, acabar (de hacer algo) to end, to "nish (doing
something)
Ma RN laimb v-imp [la-i-m] ya acab"nished, ended (already), already over
Ma VM nmb adj [n--mb] acabado"nished
Ma RN laimb sapak (ipak) fv-imp [l-a-i-m sa-pak (i-pak)] estoy (ests) cansadoI am
tired (you are tired)
Mo SS mb part [-mb] termina, se acaba to "nish, to end
Mo SS ambich vt A [a-mb-i] lo termina, lo acaba; lo gastato "nish; to wear out
Mo SS lamb part pr [la-i-mb] se acab, acaba to have "nished, to "nish
Mo SS mbwx adj [-mb-ws] ltimolast, "nal
Mo SS kwane ambich? [kane a-mb-i] para qu sirve?what is it for? what good
does it do?
Mo SS mb apak (sapak) fv-imp [-mb a-pak (s-a-pak)] est (estoy) cansado, fatigadoto
be tired [SS, AL:89]

-MBY

344

Mo AL lamb apak (sapak) fv-imp [la--mb a-pak (s-a-pak)] se cans (me cans)to have
gotten tired [AL:90]
Mo SS ambichay apak (sambichay sapak) fv-px [a-mb-i-ay a-pak] se debilita, se cansa,
trabaja muchoto weaken, to get tired, to work a lot [SS, NT: Co 1:29]
Mo SS wxyan mmb [ws-ay-an m--mb] al instante de terminarat the moment it
"nished
Mo SS mban arraw fv-sub [-mb()-an a-r-a-w] muy temprano (por la maana)very
early (in the morning)

MBYAL

madre de cacao, cacahuananche | gliricidia tree

*mbla
Se desconoce si la forma SD (Su) /najndal/ madre de cacao|gliricidia tree fue un error de audicin
por Surez o se trata de una variante hoy en da inusitada.
Segn MT, la cacahuananche o madre de cacao tiene un uso muy importante en la medicina
tradicional en San Mateo del Mar. Especficamente se usa en el tratamiento del padecimiento napak
monxing, o sea vergenza (vase XING avergonzarse|to be ashamed). Despus de haber
pulsado la mueca al paciente y haber determinado as la presencia de la enfermedad, el neandy
xit, o sea el pulsador, puede tratar el sndrome al efectuar una limpia, a continuacin:
La limpia consiste en una rameada que se ejecuta con las ramas de la planta de nombre madre
cacao, o de cacahuananche, previamente impregnadas con mezcal. Durante la rameada, se llama al
espritu que qued donde se avergonz; as pasa la vergenza, sealan los terapeutas. El
tratamiento se debe aplicar una vez al da por tres das consecutivos. || MT.
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.
D Su

/najndal/ madre de cacaogliricidia tree

D RN

najmbyal

F GM

najbial [nah-bel nahbial]

Ma RN najmbyal n [nah-mbyal]
Mo MT najmbeal n cacahuananche (rbol: Gliricidia sepium (Jacq.) Steudel)gliricidia tree
Mo SS najmbeal n [nah-mbal] madre de cacao (rbol: Gliricidia sepium)gliricidia tree

MBYOL

ayudar | to help

*mblo [cf. Su 404 *mblo]


Ma B

-mbeol, mbiol, i-mbiol [B, B:24, 58]

DR

/ambiol/ 1 [a-mbol] ayudar, acompaarto aid; to accompany

D Su

/-mbol/

F Su

/-mbul/

MBYOL

345

Ma Su /-mol/
Mo Su /-mbol/

D RN

ambyol vt [a-mbol] ayudar; apoyar (a personas)to help; to support (a person) [RN,


MS]

F YK

ambul [a-mbul] [YK, KT:26]

Ma RN ambyol v O [a-mbol]
Ma VM ayak ambyoly (sa- sa-) fn [a-yak a-mbol-y] dejar ofrenda, dejar ayudato
leave an o%ering, to leave an assistance
Mo SS ambeol vt A [a-mbol] lo ayuda, lo favorece, lo socorre, lo sostiene, lo amparato
help, to maintain, to protect
Mo SS nembeol n P [ne-mbol] el ayudanteassistant [SS, NT:Mk 10:43]

MBYOTS

maz morado o pinto | blue or multicolored corn

*mbco
Ma RN mbyots n [mbo] maz moradoblue corn
Ma RN mbyots n [mbo] bejuco: tipo de bejuco que se usa come remedio, para curar una
herida o cortadaa type of vine used to make a medicine used to treat wounds or cuts
Mo MT beots [bo] hierba de confeti (planta que se usa en la medicina tradicional en el
tratamiento del sndrome de mal aire de aire)a plant used in traditional medicine as
part of the treatment of the syndrome called mal aire de aire
Mo SS mbeots n [mbo]

MECH

parpadear | to blink

*moco / *mc ; *mece (?) [cf. Su 356 *moco-moco ~ *mc-mc]

mayense

Vase MOCH, MECH

MEJ

huevas (de pez) | roe (fish eggs)

*mehe
Parece que MEJ hace referencia a las huevas de peces o a la bolsa que contiene el semen de los peces
machos, y si la traduccin de Mo (WW) meaj huevo blanco de pescado|white roe es correcta, es
considerado blanco normalmente. La hueva del bagre, de un color morado, naranja o amarillo, por lo
visto se denomina Su (D) /mbermeh/, o sea, hueva color de la ciruela dulce /mber/.
Vase tambin MBER ciruela dulce|plum.
D Su

/mbermeh rw/ bagrecat"sh

Mo WW meaj huevo blanco de pescadowhite "sh eggs

MEJ

346

Ma RN mej n [meh] bolsa de semen que tiene el macho del pez lisasemen sac of the male
mullet ("sh)
Mo SS meaj n [mah] bolsa de semen de los peces machossemen sac of male "sh

MEJCH
*mehce

pesado, pesadumbre | heavy, heaviness, sorrow

mixe-zoqueano (por difusin)

MEJCH pesado, pesadumbre|heavy, heaviness, sorrow puede relacionarse con un reflejo de pMZ
*hemec pesado|heavy. Si es as, es ms probable que la fuente sea de un idioma zoqueano dado que
estos son los nicos que mantienen la segunda *e sin cambio, cf.zoCop zoChMa [hemec] vs. mTot
[hmc], mCam [hem] (todos: d.), etc.
Por otro lado una fuente ms trasparente se encuentra en chol la voz mech malo (el corazn)|bad
(heart), de etimologa desconocida, que tambin sugiere una conexin prometedora || SW, HG.
Vase tambin MUCH, MUJCH diablo|devil.

Mo SS nemeech (omeaats) adj [ne-me: o-ma:] tiene pesadez ("g)having a feeling of


heaviness

MEJM

abanicar | to fan

*mhm(b)e [cf. Su 346 *m:m(b)e]


MEJM abanicar|to fan tiene un parecido parcial con pMZ *yem soplar, abanicar|to fan, de donde
proviene, p.ej.mTot[ye:m~ye:hm~yem] soplar (p.ej.con soplador), llamar (p.ej. con algn
movimiento|to fan (with a fan), to call somone with a gesture.
Si efectivamente MEJM es un prstamo, la [m] inicial de pH *mhm(b)e puede deberse a varias
cosas, teniendo en cuenta los alomorfos del tema verbal en mixe. Por ejemplo en el mixe de
Tepantlali aparecen cuatro variantes del tema abanicar|to fan, o sea [ym, yemp, y:m,
ymmp], donde la ltima se parece mucho a la proto-forma huave. Adems, como el abanicar es
un movimiento repetido, es tambin probable que la raz sola usarse en forma reduplicada, por lo
tanto se espera algo como *yem-yem o *yemb-yemb o *memb-memb, dependiendo de cual tipo de
tema mixe fue tomado como modelo para el prstamo.
As se puede explicar la variacin en los reflejos en huave: SMo (Su) /m:amb/ tiene [mb] final
mientras que SD (Su) /mebmb/ es reduplicado con [b] medial; en ambos casos las vocales no
pueden haber desarrollado por cambio de sonido regular de *mhmbe pero implican algo como *mb
(h)mb, a pesar de que las palabras actuales se han normalizado de modo que parece que la protoforma fuera simplemente *mhme || SW.
Ma B

amem mecerto sway, to #utter

D Su

/me-bmb/

Ma Su /-mm/
Mo Su /m:amb/

D RN

amejm [a-mehm] soplarto blow [RN, MS]

D MS

imejm mbiem [ni-mehm mbim] sopladorbellows

MEJM

F YK

347

amem (amejm-) vt [a-mehm amem, amehm-] sopla, abanica; batir (las alas)to
blow on, to fan; to #ap (wings) [YK, KT:48, 216]

Ma RN amem v I [a-mem] sopla (algo)to blow on


Ma RN amejmem v I [a-mehm-mehm amehmem] sopla (algo)to blow on
Mo SS ameaam vt E [a-ma:m] lo sopla, lo abanicato blow, to fan
Mo SS nemeajmeay n [ne-mahm-ay] soplador; instrumento de los danzantes malinches
(hecho de plumas de guacamayas, en forma de machete)fan; machete-shaped
instrument used by malinche dancers and made of macaw feathers
Mo SS najmbok ameaam [na-h-mbok a-ma:m] olor a puterfaccin humanosmell of
rotting human #esh

MEXE
*mese

gero | light (skin, hair)

zapoteco del Istmo

MEXE gero|light (in skin or hair) es un prstamo del zpIst mexu [meu] hombre gero,
hombre rubio|lighthaired or lightskinned man o mexa [mea] mujer gera, mujer rubia|
lighthaired or lightskinned woman || VP.
Ma R

/mex/ adj

Mo WW neamexa es blancoto be white

D MS

imex [ni-mes] rubio; geroblonde, light-skinned

F YK

mex adj [mes] gerolight (skin, hair) [YK, GM]

Mo SS mexe adj [ne-mese] gero, blancolight (skin, hair), white


Mo SS nemexe adj [ne-mese] gero, blancolight (skin, hair), white

MEY

dormir | to sleep

*meye [= Su 347]

mixe

Radin, y luego Surez, concluy que MEY dormir|sleep (< pH *meye) se relaciona con palabras
mixeanas del mismo sentido, p.ej. mOlu [ma:(h)- ~ mah], mSay [t-ma:-p], mTot [maa] (SW:
[ma]) < pMZ*ma:h. Esta comparacin es poco satisfactoria en tanto que falte una explicacin de
la discrepanicia en la calidad de la vocal (pMZ *a: vs. pH *e) y adems de la evolucin de pH *y de
pMZ *h. Sin embargo se puede apreciar que entre los reflejos mixes, Wichmann cita tres formas del
tema verbal en la variante de Cotzocn, o sea [maw, ma:p, t:-my], donde el tercer tema se
acerca un poco ms a la proto-forma huave debido a un sufijo [y] de tiempo/aspecto que en su vez
produjo un ablaut [a ]. Este patrn de alomorfa da indicio de que si MEY proviene de una
fuente mixeana lo ms probable sea que hubiese un prstamo de un tema verbal en [y] || PR,
Su:162, RZ, LC, SC, SW.
DP

me

FP

mamellar

MEY
Ma P

mam

Ma B

amei, am dormir; sueoto sleep, sleep

Ma B

shou amei dormilnsleepy-head

Ma B

ech[ ]mamei adormecerto put to sleep

Mo P

imey

Mo St

s-n-mai dormir (dormir)sleep (I will sleep)

DR

/ame-y, -ya/ 1 [a-mey]

D Su

/-mey/

F Su

/-me/

348

Ma Su /-mey/
Mo Su /-may/

D TA

amey E [a-mey] duermeto sleep

D TA

tameyas vi 1 sg pret [t-a-mey-a-s] dorm (yo)I slept

F YK

ux kam vi sueato dream

F YK

am vi [a-me] duermeto sleep [YK, KT:248]

F TA

amey [a-me(y)] duermeto sleep

Ma RN amey v E [a-mey] duermeto sleep


Mo SS ameay vi E [a-may] duermeto sleep

MEY

pampanilla, taparrabo | loincloth

*meye
DR

/ame-y, -ya/ 1 [a-mey] cinturnbelt

Ma RN mey n [mey]
Mo SS meay n K* [may]

MIEK

bajar | to go down

*h-mik [cf. Su 380 *hmk]


Segn MT, el giro SMo najmik nine se refiere al aborto espontneo, mientras que alox tit mikwal
hace referencia al aborto voluntario (LOX arrojar|to throw, to hurl).
Vase tambin MOJK agacharse, estar boca abajo|to bend down, to be face down.
Ma B

-humiek [B:54]

Ma B

imiekeich

MIEK
Ma B

ahmiek descenderto descend

Ma B

nazmiek abortomiscarriage

Ma B

miekch tiet abajarto go down

Ma B

ahmiek nakindi helarto freeze

Ma B

amiek nangus ni caer la "estathe holiday occurs

Ma B

nieng[ ]amiekeich bajadadescent, slope

Mo P

amiec naquind nievesnow

DR

/amiekui/ 3 fallar (?)to miss

DR

/ahmiok, ahimiok/ [a-h-mik] bajarse, bajarto go down

DR

/ahmioko/ [a-h-mik-]

D Su

/-hmk/

F Su

/-hmok/

349

Ma Su /-hmik/
Mo Su /-hmk/

D RN

ajmiek [a-h-mik] se baja; descenderto go down [RN, MS]

F GM

ajmiok [a-h-mik ahmiok] aborta, malpareto abort (fetus)

F KT

amikach vt [a-mik-a] bajar (algo) vt.to lower (something) vt. [KT:311]

F GM

najmiok [na-h-mik nahmiok] cometa que caea comet

F YK

ajmiok (tiot) vi [a-h-mik tit ahmiok tiot] se bajato go down, to come down, to
lower oneself, to descend [YK, KT:16, 144, 248]

F GM

najmiok umbety [na-h-mik u-mbet nahmiok umbet] barato (cayendo el precio)


cheap (falling in price)

Ma RN ajmiek v A [a-h-mik]
Ma VM najmiek adj [na-h-mik] bajolow
Mo SS ajmik vi A [a-h-mik] se cae; se despea; bajato fall down, to rush down, throw
oneself down; to swoop down
Mo SS amikch vt E [a-mik-] lo baja, lo rebaja, lo reduceto lower, to reduce
Mo SS ajmik hielo n [a-h-mik {hielo}] el granizo, le nevadahail, snowfall
Mo SS ajmik it n [a-h-mik it] terreno bajo, el bajial, el vallelowland, valley
Mo SS ajmik tiempo fv [a-h-mik {tiempo}] principio de la temporada de
lluviasbeginning of the rainy season
Mo SS ajmik tomin, xil fv [a-h-mik tomin, sil] cooperato provide cooperative
service

MIEK

350

Mo SS najmik nine adj [na-h-mik nine] abortadoaborted


Mo MT najmik nine [na-h-mik nine] aborto espontneomiscarriage
Mo SS ajmik nakind n [a-h-mik na-kind] la niebla, la neblina, el roco, el serenofog,
mist, drizzle, dew
Mo RN ajmikchay vi (O) [a-h-mi()k--ay] dejarse caerto (intentionally) let oneself
fall

MIEK

murcilago, mariposa | bat, butterfly

*mik [= Su 352]
DP

miaca murcilagobat

FP

mieaca murcilagobat

Ma P

mieque murcilagobat

Ma B

miek murcilagobat

Mo P

nochammiec murcilagobat

DR

/miok/ [mik] murcilagobat

D Su

/mk/

F Su

/mok/

Mo Su /mk/

D RN

miek n [mik] murcilagobat [RN, MS]

F YK

miok n [mik miok] murcilagobat [YK, GM, KT:28]

Ma RN miek n [mik] murcilagobat


Mo LE pil mik n asterismo ubicado en la Osa Mayor ms dos estrellas de Lince y una de
Leo, considerado como imagen de un hipocampoasterism located in Ursa Major plus
two stars in Lynx and one in Leo, considered to have the shape of a seahorse
Mo SS mik n P* [mik] la mariposa (insecto: Order Lepidoptera)butter#y or moth
Mo GC mik n [mik] lapn (pez), vaca voladora (pez) (Prionotus stephanophrys
Lockington)lumptail searobin [GC:357]
Mo SS pil mik n [pil mik] hipocampo, caballito del mar (pez: Hippocampus ingens)
Paci"c seahorse [SS, GC:352]
Mo SS netsamb mik fn [ne-amb mik] murcilago (animal: Tadarida brasiliensis)
Mexican free-tailed bat [SS:416]

MIEM

MIEM

351

dueo | owner, proprietor

*mim [cf. Su 353 *mm]


Radin pens que SD /miam/ < MIEM dueo|owner, proprietor fue un prstamo del espaol amo
(ingl.master), lo que parece muy probable si la parte /mi/ de la raz de hecho representa el
reanlisis de un prefijo posesivo (as que su dueo se dice mimiem).
Por otro lado se debe comparar Chlt yum yum amo, dueo, seor|master, lord, sir y Chol yum
abuelo, dueo, patrn, jefe|grandfather, owner, boss que tambin pueden ser la fuente de MIEM,
con exactamente el mismo desarrollo de reduplicacin del prefijo. Segn TK este timo se restringe a
la tierra baja de la zona mayense y fue prestado de la familia zoqueana || BS, TK.
DR

/miam (mi-)/ [miam] amomaster

D Su

/mi-mm/

MIEN

venir | to come

*min [cf. Su 354 *mn]

mixe-zoqueano/totonaco

Como ya seal Radin (y luego reiter Surez), es posible que MIEN venir|to come tenga una
conexin con reflejos de pMZ *min d., p.ej. mOlu [tmimpa] vengo|I come ( [minpa]) y
zoCop [min-u] vino|came; exactamente lo mismo aparece en la raz TtnS TtnX TtnP min [min]
venir|to come.
SMo lami casi, ya|almost, already parece ser una truncacin de lamin ya ha venido, anlogo a
SMo mikiaj lejos, de minkiaj. || PR, Su:163, SW, CO, HG, HA, AA, RB, BT.
Vase tambin JAMIEN traer|to bring.
Ma B

mien

DR

/mion/ [min]

DR

/mion/ [min] aquhere

D Su

/kihmn/ dame !give it to me !

Mo Su /ihomn/ dame !give it to me !


Mo Su /mn/

F KT

mion adv [min mion] partcula que indica un desplazamiento desde un


lugarparticle indicating motion from a source [KT:234]

F KT

ke mion? adv [ke min ke mion] de dnde?from where? [KT:234]

F KT

akiujp mion vt [a-kihp min akiuhp mion] traerto bring [KT:232]

Ma RN mukyej, mutyej [mn-keh, mn-teh] lejosfar


Ma RN dyemien [de-m-i-n] veniendo de (se usa como preposicin con verbos de cambio de
lugar)coming from (used as a preposition with verbs of motion)
Mo SS min vi sub A [min] viene (forma subordinado)to come (subordinate form) [SS,
NT: Ac 27:21]

MIEN

352

Mo SS atmin adv [at-min] tambin, igual, comoalso, equal, like


Mo SS imin vi atpl A [i-min] viene deto come from
Mo SS lami-, lami adv, pref [la-mi-] casi, ya est almost, already
Mo SS minkiaj (~ mikiaj) adv [min-k-ah] lejosfar, far away

MIER

sazonar; poner a madurar | to season, to flavor; to make ripen

*mir
Para la [r] doble subyacente, cf.SMo apmamirrraran alguien va poner(los) a madurar (SS:121).
Los hablantes a los que pregunt yo no tenan una opinin firme sobre este asunto.
DR

/amier/ [a-mi] poner madurar frutas inmadurasto let green fruit ripen

Ma RN amier v A [a-mi] pone a madurarto put out to ripen


Mo SS amir vt A [a-mir]
Mo SS nijmir soex fn [ni-h-mir sos] picosa (planta: Croton ciliatograndulifer Ortega)
busch croton or Mexican croton (plant)

MIES, MIXT
*mis

gato | cat

nhuatl (por difusin)

MIES, MIXT gato|cat es un prstamo que muestra unas variantes e irregularidades fonotcticas y
corresponde a palabras relacionadas en casi todas las lenguas de la zona. Por lo tanto es obviamente
indefensible la idea de Radin de que la semejanza entre las palabaras huaves y mixes para gato
puede indicar una relacin de parentesco || PR.
Ma B

mishto, misht P [B, B:16, 48]

DR

/mii, -a/ 1 [mii]

D MS

mich n [mi]

D TA

mix n P [mis]

F YK

mixt, mist [mist, mist] [YK, GM]

F YK

kortamixt, kortamist [kota-mis()t] gatomonte zorra, la zorrafox mountain cat


[YK, GM]

Ma VM mich n [mi]
Mo ss mis [mis]
Mo SS mixta [mista]
Mo SS omal mis, mimis xindiy [omal mis, mi-mis sindiy] sanda chica (ltima de la
cosecha)little watermelon (last one in the harvest)
Mo SS mimis xindiy fn [mi-mis sindiy] sanda chica (ltima de la cosecha)little
watermelon (the last of the harvest)

MIET

MIET

353

enterrar | to bury

*mit
Radin tradujo SD /amiat/ como to enter (= esp.entrar) pero es posible que lo confundi con
enterrar.
Ma B

amiet

DR

/amiat/ [a-mit] enterrar to bury (R: to enter (sic))

D MS

amiet [a-mit] enterrar (gente)to bury (the dead)

D MS

amierajt [a-mi-a-h-t] enterrarseto be buried (dead person)

F YK

amirajt vp [a-mi-a-h-t] es enterrado, se entierrait is buried [YK, KT:155, 304]

Ma RN amiet v A [a-mit]
Ma RN laym ajmiet tyet nty [la-ym a-h-mit tet nt] ya va por el tardeearly
afternoon
Mo SS amit tit fv-p A [a-mit tit] lo sepulta, lo entierrato bury
Mo SS amiraad tit fv-p A [a-mi-ra-ad tit] es enterradoto be buried

MIEW

veinte | twenty

*mi-h ( *mi-w)
DP

niumeu

DP

ermi sesentasixty

DP

igme cuarentaforty

DP

acoc me cientoone hundred

DP

apc me ochentaeighty

DP

ermi acajpo setentaseventy

DP

igme acajpo cincuenta"fty

DP

niu me acajpo treintathirty

DP

apc me acajpo noventaninety

DP

apc me acajpo ochentaeighty

Ma B

niumiou [B:44]

Ma B

ermieu, ermiou sesentasixty [B, B:44]

Ma B

ikmiou cuarentaforty [B:44]

Ma B

apukmiou ochentaeighty [B:44]

MIEW
Ma B

ermieu kahpou, ermiou gahpuweuf sesentaseventy [B, B:44]

Ma B

niumiou gahpuweu treintathirty [B:44]

Mo JS

nicumaio [nikumow] (?)

Mo JS

anoecacocmiau [anoik akok miaw] cienone hundred

Mo JS

nieumiaom caxp [miaw kahpow] (?) treintathirty

Mo BB niumiew [niumiew]
Mo BB agopmiew [agok-miew ] (?) cienone hundred
Mo BB niumiew-akafpu [niumiew akahpu] treintathirty
Mo BB niumiew-apanop [niumiewap-anop] (?) veintiunotwenty-one
Mo P

numieg

Mo P

ermieg sesentasixty

Mo P

igmieg cuarentaforty

Mo P

apugmieg ochentaeighty

Mo P

ermieg acap setentaseventy

Mo P

igmieg acap cincuenta"fty

Mo P

numieg acap treintathirty

Mo P

a[p]ugmieg acap noventaninety

Mo St

n-m-

Mo St

-r-m- sesentasixty

Mo St

-k-m- cuarentaforty

Mo St

-pk-m- ochentaeighty

Mo St

n-m--g-pk treintathirty

Mo St

-pk-m--k-p noventaninety

Mo St

-r-m--g-pk sesentaseventy

Mo St

-k-m--g-pk cincuenta"fty

Mo St

-noik--kok-m- cienone hundred

DR

/niumiov/ [nu-miw] (?)

F YK

umiow [nu-miw numiow]

Ma RN umiew num [n-miw]


Mo SS nimiow num [ni-miw]

354

MIK

MIK
*miki

355

mono | monkey

espaol

A diferencia de UCHWYAK mono|monkey, MIK es un prstamo del esp. mico, que por su
parte proviene del idioma carib cumanagoto. El mismo prstamo se ve en zpIst migu [migu] y
ChO migh [migu] d. En Santa Mara, al menos, mik se refiere a un mono ms pequeo que
uchwyak || DRAE, VP, TT.
D RT

/mik/ [mik]

D MS

mik [mik]

F YK

mik [mik] [YK, KT:16]

Ma RN mik n [mik] mono (chico)monkey (small type)

MIL

recoger uno por uno | to pick up one by one

*mili
DR

/amil/ 3 [a-mil] recoger objetos dispersosto pick up scattered objects

F YK

amily vt [a-mil] levanta; pepenato pick up one by one (also describes the way
chickens eat) [YK, KT:228]

F KT

amily vt [a-mil] [KT:26]

Ma RN amil tiet fv-p I [a-mil tit] recoge, repepena (p.ej. maz)to collect or pick up one
by one (e.g. spilled grains of corn)
Mo SS amil vt I [a-mil]
Mo SS nimil n [ni-mil] lizo del telarpart of the loom

MIL

lisa | flathead mullet (fish)

*mili [= Su 348]

zapoteco del Istmo

MIL lisa|flathead mullet (fish) (< pH *mili) se relaciona con zpIst mili [mil:i] d. A juzgar
por la ausencia de un cognado en otras variedades de zapoteco, parece que es la lengua receptora en
este caso. Probablemente los huaves, como proveedores de pescados, introdujeron la lisa por el
comercio con los zapotecas || VP.
D Su

/mil/

F Su

/mil/

Ma Su /mil/
Mo Su /mil/

D MS

mily [mil]

MIL

356

F YK

mily n [mil] [YK, KT:28, RN, GM]

F YK

mikwal mily [mi-kal] lisa que no se crecea #athead mullet which does not grow
very large

Ma RN mil n [mil]
Mo SS mil n P* [mil] la lisa (pez: Mugil cephalus L.)#athead mullet

MINGIL enrollar, arremangar | to roll up, to roll up sleeves


*ngili [cf. Su 565 *ngili(-li)]
Vase NGIL, MINGIL

MIX

chico | little

*misi [= Su 349]

chorti

MIX chico|little probablemente se relacione con Chrt kumix ms pequeo, ms jven, ms


mnimo de una serie|smallest, youngest, least of a series. Si es as la parte ku- de la voz chorti
tiene que haber sido reanalizada como prefijo que cae en desuso (si en efecto fue prestada).
FP

namix[ ]rranchi vallevalley

Ma B

namish[ ]munish muchachagirl

Ma B

namish[ ]mungich muchachoboy

Mo P

aquiechey andac namis gorjear (lit. aprende hablar chico)to begin making sounds
in the throat, to begin talking (child)

DR

/na-mi/ 3 [na-mis] muy pequeo, chiquitovery small

D Su

/-mis/

F Su

/-mis/

Mo Su /-mis/

F YK

namix adj [na-mis] pequeo, chiquitosmall, little [YK, GM, KT:198]

Ma RN namix kich fn [n-a-mis ki] muchachoboy, kid


Ma RN namix munx fn pl [na-mis mon-ns namis muns] muchachasgirls
Ma RN namix mungich fn pl [n-a-mis mon-gi namis mugi] muchachosboys,
kids
Mo SS namix n K [na-mis] el sencillo, el cambio, el suelto (de dinero)change, small coin
(for money)
Mo SS namix adj [na-mis] medianomedium-sized
Mo SS namix omeaats [na-mis o-ma:] tristesad

MIXT

MIXT
*mis

357

gato | cat

nhuatl (por difusin)

Vase MIES, MIXT

MOCH, MECH

parpadear | to blink

*moco / *mc ; *mece (?) [cf. Su 356 *moco-moco ~ *mc-mc]

mayense

MOCH, MECH sin duda se relaciona con pMa *muc cerrar los ojos|to close ones eyes, de donde
provienen muchas palabras en las lenguas mayenses, p.ej. Tzo Tzel Toj Chuj Qan mutz cerrar los
ojos|to close ones eyes. Una palabra parecida se ve tambin en zoChMg [mek] mediocerrar los
ojos|to nearly close the eyes (No aparece mencionado en SW, pero s mGui [wi:nmk, wi:nmk]
parpadear (un ojo)|to blink (an eye) < pMZ *mek atajar|to attach.)
La acepcin de parpadear|to blink deriva de la reduplicacin de la raz que se muestra en todas las
palabras huaves, as como en Qat mutzmutzi:n parpadear|to blink y zoChMg [mek-mek-ney]
abrir y cerrar rpido los ojos|to blink rapidly. Tambin debe compararse SMo (WW) amochmoch,
amchmch hacer gestos|to make faces con Qat mutztea hacer gesto con los ojos|to make a
gesture with [ones] eyes || TK, HJ, SW.
Vase tambin MOCH miedoso|fearful person, MUCH asustadizo|nervous, skittish.
DR

/ameme/ 3 [a-me-me] guiar el ojoto wink

Ma Su /-mocmoc, -mecmec/
Mo WW amchmch hacer gestos (nio)to make faces (child)
Mo WW amochmoch hacer gestosto make faces

D RN

amechmech vt [a-me-me] [RN, MS]

Ma RN amechmech uiej (uiejk) (samechmech xiiejk) fv-px I [a-me-me u-nih, same-me si-nih]
Mo SS amechmech vt E [a-me-me]
Mo SS amochmoch vt E [a-mo-mo]

MOCH / MUCH

miedoso; asustadizo | fearful; nervous, skittish

*moc / *mc [cf. Su 370 *mc]


Es notable la ausencia de palatalizacin final en SD (R) /tomots-om/ se arrodill|he knelt down.
Tal vez se trate de dos races separadas.
Vase tambin MOCH, MECH parpadear|to blink, MOJK agacharse, estar boca abajo|to
bend down, to be face down, MUCH, MUJCH diablo|devil.
F Su

/-muc/ asustadizonervous, skittish

Ma Su /-muc/ asustadizonervous, skittish

MOCH / MUCH

358

Mo Su /-mc/ asustadizonervous, skittish

Ma RN imoch adj [ni-mo] miedoso, temerosofearful


Mo SS moech n

[mo ] el miedoso, el temeroso, el cobardea cowardly or fearful person

Mo SS nemoech adj [ne-mo] miedoso, temerosofearful

MOJK

agacharse, estar boca abajo | to bend down, to be face down

*mohko / *mhk [cf. Su 357 *mo:ko]

zoque

Surez compar MOJK agacharse, estar boca abajo|to bend down, to be face down con varias
palabras de zoque de Copainal cuyas etimologas son poco claras. Las palabras pertinentes, incluso
algunas no mencionadas por Surez, son las siguientes: [muhkehku, muhkneku, mukuu] se
agach|he/she bent down, [mukuk-nay-u] est agachado|is bent down, [muks-nay-u] tiene
agachada la cabeza|to hold the head bent down, y [muks-u] est embrocado|is face down, is upside
down.
De estas, Wichmann menciona slo la ltima, informando de que deriva de pMZ *muks comer una
cosa tostada|to eat toasted foods. A juzgar por los datos mencionados, la idea estar embrocado
tiene que haber evolucionado por el sentido inclinarse (como para comer) que se ve en zoR
[mukskehk] d. Sin embargo es de notar que este dato es el nico que puede relacionar los reflejos
zoqueanos, que aparte de eso significan embrocar|to turn upside down, con los reflejos mixeanos,
que significan comer, morder, masticar|to eat, bite, chew.
En efecto, el problema del origen del timo pZo *muk se presenta en ChT mok agachado|bent
over, crouched over (cf. tambin ChT mok-te rbol que da sombra|shade tree). Prestado en el
proto-zoque como *muk, el timo cambi a *muhk por un proceso comn a los dialectos de Chiapas
(SW:198), cf.zoCop [muhkehk-u, muhknek-u]. Sin duda esta ltima forma representa la fuente de
MOJK en huave || Su:161, SW, BS.
Vase tambin MIEK bajar|to lower.
Ma B

mok gachocrouching, drooping

DR

/amohk/ 2 [a-mohk] bajar, dejar, arrojarto lower; to put down; to throw away

DR

/mokoyo-h, -m/ [mok-oy-oh] #exionar el pieto #ex foot

DR

/al moko-m/ 2 [al-mok-o-m] ponerse boca abajoto lie, to stand or to sit with face
down or turned away

D Su

/mohko-/ agachadocrouching, bent down

F Su

/-mohko-/ agachadocrouching, bent down

Ma Su /mohko-/ agachadocrouching, bent down


Mo Su /mohko-/ agachadocrouching, bent down

F YK

amojk vt [a-mohk] poner boca abajoto place in a face down position, to lay face
down [YK, KT:314]

F YK

mojko- vi [mohk-o-] est boca abajoto be (lying) face down [YK, KT:249, 314]

F KT

mujku- vi [muhk-u-] est boca abajo (dim.)to be (lying) face down (dim.) [KT:249]

MOJK

359

Ma RN mojkom v SO [mohk-o-m] se agacha, se para (insecto); acostarse boca abajoto


bend down, to stand (insect); to lie down face down (person)
Ma RN amoj umbey tiet, (amojk-) fv-p O ? [a-moh u-mbey tit] voltea boca abajoto
turn something upside down
Mo SS ameeg vt E [a-me:g] lo pone boca abajoto place face down
Mo SS amoog vt O [a-mo:g] lo pone boca abajoto place face down
Mo SS mejkiem vr [mehk-e-m] se inclina, se agacha; se para (insectos, aves, animales)to
lean over, to bend over; to stand up (insects, birds, animals)
Mo SS mojkom vr O [mohk-o-m] se para (insectos, aves, animales); se agacha, est
recargada, se volteato stand up (bird, animal, insect); to bend down; to be over-loaded,
to turn over
Mo SS mojkom tit fv-p [mohk-o-m tit] boca abajoface down
Mo HT amokmoky vr [a-mo(h)k-mo(h)k-y] se arrastra (movimiento iterativo)to crawl,
to slither (iterative motion) [HT:52]
Mo SS pajkaw mojkoj fptc [pahk-a-w mohk-o-h] (habla) como quiera (lit. boca arriba boca
abajo)(to speak) however one wants to (lit. face up face down)

MOJK / MUJK

empollar | to brood, hatch

*mohko / *mhk
MOJK/MUJK empollar|to brood probablemente derive de MOJK/MUJ cubrir|to cover ya
que la gallina cubre los huevos para empollarlos. Tal vez este significado muestre tambin una
conexin con MOJK agacharse, estar boca abajo|to bend down, to be face down as que estas
tres races en ltima instancia puedan provenir de una sola.
Quizs MOJK/MUJK deba compararse con zoCop [mo-u] empollar|to brood, hatch < pZo *mo
d.(que significa tambin, segn SW, dormir|to sleep: el sentido empollar se limita al zoque de
Chiapas). Sin embargo, a pesar de la equivalencia perfecta del significado, es difcil explicar cmo
pZo * podra corresponder a pH *hk, particularmente dado que se supone que pZo * < pMZ *w,
la cual est an ms lejos fonticamente. Por eso hay que considerar la influencia de mOlu /aw-ma:
j/ [a:mah ~ a:ma:(()h)] estar clueca, estar echado|to be broody, to sit on eggs (hen) (= CO
ama-pa, cf. amaj-i tutic huevo clueco|egg of a brooding hen) < pMx *ama: clueca|brooding y
ms all quizs de pMx *ama:y cuidarlo mucho|to look after. Aqu al menos la [h] de la raz
oluetca corresponde a la de pH*mohk, aunque la *k queda sin explicacin a no ser que debe su
origen a una [] en mixe || HG, SW, RZ, CO.

F RN

damojko [d()a-mohk-o-w damohko] se est empollandoto be brooding,


hatching

Ma RN amoj, amojk- v O [a-moh]


Ma RN umojk n [n-moh] cluecabrooding hen
Mo SS ameeg vt E [a-me:g]
Mo SS nemeeg adj [ne-me:g] cluecabrooding (hen)

MOJK / MUJ

MOJK / MUJ

360

cubrir | to cover

*mohko / *mh(k) [cf. Su 371 *mh]

mayense

Con mucha probabilidad MOJK/MUJ cubrir|to cover se realcione con unas palabras cholanas
con cas el mimso significado. Se aprecian Chlt buquin, buctez cubrir (con ropa)|to cover (with
clothes), Chrt muk enterrar, esconder, conservar|bury, hide, store, Chrt muhk cualquier cosa
enterrada o [ilegible], cordn umbilical, cadaver, amuleto o excremento enterrado|anything buried
or [illegible], umbilical cord, corpse, charm or excrement buried in the ground (ntese que la
acepcin cordn umbilical probablemente derive del costumbre de enterrarlo en la casa despus del
nacimiento de una criatura); Chol muk enterrar, esconder|to bury, to hide, tambin: cubrir|to
cover (JD), Chol [[ma:k-il, m:k-il, mu:k-il]] tapa|lid, cover. Todos provienen de pMa *muq
enterrarlo, esconderlo|to bury it, to hide it, de donde proviene tambin Yuc muc encubrir|to
cover up. Segn parece la ampliacin del sentido hasta incluir cubrir en general se limita a la rama
mayense occidental y tal vez evolucion varias veces separadamente || RLH: 304, CW, AU, JD:
[Whittaker & Warkentin 1973, Attinasi 1973], TK.
Ma B

imohk

Ma B

imohkei umal tapalid, cap

F Su

/-muh/

D RN

mojk n [mohk] palapapalapa (open-sided dwelling with a thatched roof made of


dried palm leaves)

F YK

moj(k) n [moh(k)] cocina de palmakitchen made of palm

F YK

umujk [nu-muhk] sombrerohat

F YK

umejmej mbiom [nu-meh-meh mbim mbiom] signi"cado incierto; tal vez sea
una constelacinmeaning unclear, perh. a constellation

Ma RN moj, mojk n [moh] almacn con techo de pajapantry with a thatched roof

MOJNGOL

MOJNGOL

361

guila mexicana | red-tailed hawk

*mohngolo
El verbo SD (R) /ahmuhogol/ = [a-h-mohgol] agarrar, cachar, ir a traer|to catch, fetch implica
que el nombre del ave ha resultado de un sentido ms amplio o viceversa. Si el sentido del pjaro es
anterior, MOJNGOL guila mexicana|red-tailed hawk debe compararse con palabras de varias
fuentes.
En primer lugar, hay que considerar pMaBaj *muwa:n gaviln, pjaro mtico|hawk, mythical bird,
de donde provienen MaEp mu-wa-ni = [muwa:n] pjaro mtico|mythical bird, Itz Mop Chlt
mujan y Chrt mwon gaviln, guila|hawk. Notables tambin son TtnX [monk] tecolote, buho|
owl y [monk wa:y] buho guila|eagle owl, TtnP [monkn] buho, el tecolote grande|(large)
owl, TtnN monxh [mo] tecolote, buho|owl. Finalmente la segunda slaba de MOJNGOL
parece mucho a unas voces de zapoteco con el significado zopilote|vulture: zpCu [ngool] y zpCtn
[ngol] (aunque, por otro lado, zpIst nguxi [ngui] d. no podra haber sido una fuente
directa).
Es de notar que *mohngol puede derivar de una compuesta de una voz mayense como Itz mujan y
una de zapoteco como [ngol], o sea *muhan+ngol > *mohon+ngol > *mohngol || TK, BS, HF,
RB, AA, MF.
DR

/ahmuhogol/ [a-h-mohgol] agarrar, cachar, ir a traerto catch, to fetch

Ma RN mungol n [mgol] gaviln: tipo de gaviln grande que come gallinitas y tiene una
cinta blancaa type of large hawk which eats chicks and has a white strip
Mo SS mojngol n K* [mohgol] guila mexicana (es similar al halcn pero ms negra y ms
grande; ave: Buteo jamaicensis)red-tailed hawk

MOJY

hmedo | humid, moist

*mohyo
SMo (SS) mojyon hmedo|humid, moist es un dato aislado en huave. Posiblemente se relacione
con un reflejo de pMZ *muh mojar|to soak, to wet, que aparece casi sin cambiarse en todas partes
de la familia, p.ej. en mTot[muh] remojar (p.ej.panela)|to soak (e.g. brown sugarloaf) y en
zoChMg [muh] y zoCop [muh-u] mojarse|to soak, to get wet. Sin embargo el origen de la *y en pH
*mohyo sigue siendo sin explicacin; al respecto ntese que a diferencia de MEY dormir|to sleep,
no se puede tratar de un sufijo [y] de una fuente mixe dado que parece que este sufijo no se ve en
esta clase de temas || SW, SC, HJ, HG.

Ma RN mojyom v SO [mohy-o-m] hmedo: se hace hmedo, se derretir (azcar, sal)to


become moist, to dissolve (? e.g. sugar, salt)
Ma RN mojyon adj SO [mohy-o-n] hmedo (p.ej. ropa, pescado)humid, moist (e.g.
clothes, "sh)
Mo SS mojyon part [mohy-o-n]

MOK

MOK

362

coleptero | beetle [RN]

*moko [= Su 359]
MOK coleptero|beetle probablemente deriva de MOJK agacharse, estar boca abajo|to bend
down, to be face down. Un hablante de SMa, por ejemplo, constat que SMa mojkom (< MOJK)
tiene la acepcin especfica de pararse como un insecto (to stand like an insect), o de adoptar la
postura boca abajo de cualquier animal de cuatro patas.
Mo WW mok cucarachacockroach
Mo Su /mok/ insectoinsect

Mo SS mok n P* [mok] insectos colepteros (con caparazn)beetle

MOK, MOKOK

nublado | cloudy

*mokoko [= Su 358]
Vase tambin MOJK / MUJ cubrir|to cover.
Mo Su /mokok/

F YK

amokmok [a-mok-mok] est nubladoto be cloudy

Ma RN amokmok v [a-mok-mok] pasa el nubea cloud is passing overhead


Ma RN umokmok tyety nty adj-p [n-mok-mok tet nt] lumbrar: no lumbra bien el sol,
est nubladothe sun is not shining much, it is cloudy
Mo SS amokok adj [a-mokok]

MOK

esquilado, mocho | shorn, chopped off

*moko
Ma B

mok mochochopped o% (horns of an animal, tip of something)

DR

/mok/ cortado; esquiladocropped; shorn

MOKOK

nublado | cloudy

*mokoko [= Su 358]
Vase MOK, MOKOK

MOLY

363

MOLY extranjero | foreigner, outsider


*mol [= Su 360]
Con mucha probabilidad MOLY extranjero|foreigner, outsider evolucion como aumentativo
(quizs con depreciacin) de MULY entrar|to enter mediante la idea de que los extranjeros son los
que han entrado en la zona desde afuera.
La interpretacin de extranjero varia segn el pueblo. Por un lado, en SD, por lo visto, los
zapotecas son considerados muoly, y Surez seal que SF (Su) /mol/ comprende personas del
Valle|from the Valley, grupo que tambin podra incluir a los zapotecas, dependiendo de cul valle
al que se refiere (en cualquier caso, quizs la traduccin no pretenda ser exhaustiva). Por otro lado,
SMo (SS) moel se refiere a los que vienen desde fuera del Istmo, as que se supone que por el
contrario los zapotecas istemos no seran considerados moel. En efecto el trmino ha adquirido un
sentido muy cerca de gringo, as que se refiere o no a un grupo de extranjeros dependiendo del
contexto del enunciado y las actitudes del hablante.
F Su

/mol/ persona del Valleperson from the Valley

Ma Su /titm mol/ frijol de Castillabean


Mo Su /mbah mol/ #or cresta de gallofoxglove #ower
Mo Su /mol/ gringogringo

D RN

muoly n [mul muol] extranjero; zapotecaforeigner, outsider; Zapoteca

Ma RN moly n [mol]
Mo SS moel n [mol] la gente de fuera (no del Istmo)outsiders (people not from the
Isthmus of Tehuantepec)
Mo SS mbaj moel [mbah mol] gallocresta (planta)clary (plant, Salvia sp.)
Mo SS pan moel [pan mol] un tipo de pan seco, hecho sin levadura ni azcara type of
dry bread made without yeast or sugar

MON (prefijo nominalizador) | (nominalizing prefix)


*monVMo SS mon- pref [mon-]

MO broca del maz | corn bug, weevil


*mn [= Su 362]
D Su

/mon/

F Su

/mon/

Ma Su /mon/

MO

364

Mo Su /mn/

D RN

muo n [mun muon]

F YK

mo n [mon] [YK, RN]

Ma RN mo n [mon]
Ma RN mo n [mon] gorgojocorn bug, weevil
Mo SS moen n P* [mon] el gorgojo, la polilla (insecto: Fam. Curculionidae, Bruchidae)a
kind of woodworm or weevil
Mo SS nemoen adj [ne-mon] tiene polilla (de madera); tiene gorgojos (de cereales)
having woodworms (wood), or weevils (cereals)

MONCH

animal que faltan sus cuernos | animal missing its horns, a pollard

*monc
Es posible que MONCH animal que faltan sus cuernos|animal missing its horns, a pollard es un
prstamos de esp. mocho (ingl.(bull) with its horns cut off. Sin embargo una derivacin de
MONCH arrancar|tear out, pull out parece probable tambin, aunque MONCH puede ser un
prstamo de esp. mochar (ingl.to cut off).

Ma RN munch n [mun]
Ma RN imunch adj [ni-mn] cuernos: que faltan sus cuernoshornless
Mo SS moench n [mon]

MONCH

arrancar | to tear out, to pull out

*monc [= Su 363]
Vase tambin MONCH animal que faltan sus cuernos|animal that is missing its horns.
F Su

F YK

/-monc/
amonch (tiot) vt [a-mon (tit tiot)] [YK, KT:233]

Ma RN amonch tiet fv-p I [a-mon tit]

MOND / MUND

MOND / MUND

365

llenar (de slidos) | to fill (with solids)

*mondo / *mnd
MOND/MUND llenar (de slidos)|to fill (with solids) puede ser un prstamo de una fuente
mayense. Si la d final es epenttica, lo que es perfectamente posible, una fuente puede verse en Chrt
mun-i llenar(se) demasiado, atiborrarse de, hacer satisfecho completamente|to fill to excess, to
gorge on, give complete satisfaction, cf. tambin Chrt mun e kopot vegetacin espesa y agreste,
lugar cubierto de hierbajo y arbustos |thick wild vegetation, spot blanketed with weeds and shrubs.
Sin embargo, parece que no hay otros cognados conocidos de la voz chorti || CW.

F YK

amondoch vt [a-mond-o] [YK, KT:311]

F YK

mondo- vi [mond-o-] llenarse (de slidos)to "ll (with solids) vi. [YK, KT:311]

Ma RN amond tiet (amon tiet) fv-p [a-mon tit] entierra en la tierrato bury in the
ground
Mo SS mend n [mend] tamales sin carne ni otros condimentostamales without meat or
other condiments

MONG

atravesar | to cross, to go through

*mongo [= Su 366]
Vase tambin MUNG gatear|ro crawl.
Ma B

amonk pasarto pass

Ma B

imongochi, imongoch apaciguar; trasladarto pacify, to calm down; to move, to


transfer

Ma B

lambohan amonk transitarto travel, pass

Ma B

laimonk adelante adelantarto bring forward, to move forward

DR

/amog/ 1 [a-mog] pasarto pass

DR

/amogoo/ 4 [a-mog-u] pasar por; superar una enfermedadto pass through; to


overcome an illness

F Su

/-mong/

Mo Su /-mong/

D RN

among [a-mog] pasato pass [RN, MS]

F YK

among [a-mog] pasato pass (by) vi. [YK, RN, GM, KT:191]

F YK

lamong at [la-mog net nat] ao pasadolast year

F Ko

amongoch [a-mog-o] lo pasato pass vt.

F YK

amongoch uwix [a-mog-o] se casato get married

Ma RN among v O [a-mog] pasato pass

MONG

366

Mo SS among vt O [a-mog] lo pasa, lo excede, lo rebasato pass, to exceed, to surpass


Mo SS among vi O [a-mog] pudreto rot
Mo SS namong adj [na-mog] l que pasa; pasado; descompuestoone that passes by; past;
rotten, decomposed
Mo SS amongoch vt E [a-mog-o] lo traduce, lo traspasa; lo pasa (objeto o persona); lo
aprueba; lo calmato translate, transfer; to pass (object or person); to approve; to calm
Mo SS among ombas fv (-imp?) [a-mog o-mbas] lo precede, va adelanteto precede vt.,
to go in front (of)
Mo SS among amb pinawan fv-sub [a-mog a-mb pnawan] lo atraviesato lay across
Mo SS among in andeow fv-imp [a-mog in a-ndow] sana (l que sana es indicada por
el pre"jo de -ndeow)to get better, to get well (the one who gets well is indicated by
the pre"x on -ndow)

MONGOCH

sufrir | to suffer

*mong-oc
Se supone que MONGOCH derive del causativo de MONG atravesar|to cross, to go through.
Ma B

muamungoch padecerto su%er

DR

/mu-gwo/ [mu-gu] casamientomarriage

D RN

amunguoch vi [a-mug-u amuguo] sufre, padeceto su%er

Ma RN amngoch v I [a-mg-o] padeceto su%er


Mo SS amongoch vi E [a-mogo] sufre, padeceto su%er

MONGY

campo disparejo sin monte | uneven terrain

*mong
Ma RN maing n [mag]
Ma RN nadam maing fn [na-dam mag] loma grandelarge dune, large hill
Mo SS moing n K*

[mog]

Mo SS timoing lol n [ti-mog lol] un lugar que se encuentra al norte del pueblo de San
Mateo del Mar, donde haba pozos de agua dulcea location north of San Mateo del
Mar where there were fresh water wells

MONTS

medio cido, medio agrio | somewhat acidic or sour

*monco
Ma B

amonts amargarto spoil, to make bitter

MONTS
DR

367

/amoonts/ 2 [a-mon amon] hacer amargoto make bitter

D MS

amonds [a-monts amon] estar medio cido; estar medio agrioto be half
acidic; to be half sour

F KT

namonts adj [na-mon] cidoacidic [KT:198]

Ma RN namonts adj [na-mon] agridulcebittersweet


Mo SS namonts adj [na-mon]

MONTS, MONTSOTS

cerrar, juntar | to close, to join

*monco-co [cf. Su 364 *moncoco ~ *mncc]

maya occidental

MONTS/MONTSOTS cerrar, juntar|to close, to join probablemente se relacione con un timo


mayense. Fuentes posibles se ven en Chrt motz-i cerrar, hacer hundir (p.ej. parte del cuerpo)|
close up, draw in (e.g. a part of the body), Chrt motzi e chihr cerrar una bolsa hecha de red|
close a netted bag), Chol mutz cerrar los ojos|to close ones eyes, y Toj mutzu cerrar (la mano,
el ojo)|close (ones hand, ones eye) En estas dos ltimas se aprecian la conexin con MOCH,
MECH parpadear|to blink, el cual se supone deriva del mismo timo mayense, pero con la
diferencia de que MONTS, MONTSOTS tiene un significado ms amplio en tanto que no se limita
al cerrar los ojos, exactamente la misma ampliacin de la voz chorti. Se puede especular que los dos
timos en huave fueron importados o en etapas distintas, o de distintas lenguas mayenses, ya que la
vacilacin entre CH y NTS de las races sin duda refleja una ambigedad en cmo adaptar la []
eyectiva, cuya pronunciacin exacta varia un poco, por supuesto, segn el idioma mayense
particular.
En los datos de Radin se encuentran ambas las formas /amondzoots/ y /amondoo/. Por un lado en
los textos aparece la forma con /ts/ final; por otro lado en su ltima lista de palabras (pero no en
las versiones anteriores) Radin escribi slo la forma con // final. Desde un punto de vista
morfolgico ambas formas tienen derivaciones posibles: /amondzoots/ contiene una reduplicacin
parcial de la raz, mientras que /amondoo/ puede contener un sufijo causativador. Sin embargo las
formas anlogas de los otros idiomas implican que /ts/ es correcto, o al menos, ms arcico (cf.
tambin POTS empezar|begin) || CW, AU, CL.
Vase tambin MYANTS parpadear|to blink.
D RT

/amondzoots/ [a-mon-o] cerrarto close up vt. [RT:9:90]

DR

/amondz/ 2 [a-mon] cerrar (hojas de un libro); cerrar (los ojos), juntar (las manos,
las hojas de una navaja)to close leaves of book; to close one's eyes, hands, blades of
knife

Ma Su /-moncoc, -muncuc/
Mo WW amnchmnch pestaeato blink
Mo WW amontsmonts pestaeato blink

D MS

amondsots [a-mono amono] cerrar (los ojos)to close (ones eyes)

MONTS, MONTSOTS

F YK

368

amontsots, amontsos [a-mon-o ( amonos)] cierra mano, cierra ojoto close


ones hand, to close ones eye [YK, KT:318]

Ma RN amontsots (uwix) (sa- xi-) v O [a-mono (u-wis)] cierra, junta (las manos)to
bring together (ones hands)
Mo SS amontsots vt A [a-mono] cierra (los ojos)to close (one's eyes)
Mo SS amenchmench vt E [a-men-men] cierra (los ojos)to close (one's eyes)

MONTSOTS

cerrar, juntar | to close, to join

*monco-co [cf. Su 364 *moncoco ~ *mncc]

maya occidental

Vase MONTS, MONTSOTS

MOR

planta medicinal, murdago (?) | medicinal plant, Mexican mistletoe (?)

*moro, *mbaha oro (?)


La voz peat en SMo mor peat planta medicinal|a medicinal plant deriva de PYAT monte,
bosque|scrubland, forest (cf.SMo miliw peat saco amarillo|yellow trumpetbush). Sin embargo el
sentido de SMo mor = MOR sigue siendo oscuro.
Tal vez sea la misma planta que, segn MT (basado sobre ER), posiblemente se llame mboor, cuyas
hojas molidas se usan en el tratamiento del padecimiento cheel jamim, dermatosis reconocida por
la medicina tradicional que se carateriza por granos en el ingle, manifestndose con manchas
circulares de un diametro de 1-2 cm y de color rojo, las cuales arden intensamente.
Asimismo es posible que sea la misma planta llamada mbajor en MT (sin indicacin de la lengua de
fuente), que se usa contra Herpes zoster, enfermedad cuyas caractersticas son muy semejantes a las
de cheel jamim. Esa planta tiene el nombre cientfico Phoradendron quadrangulare (Kunth) Krug
& Urban y se llama mahoho o mongreo en Panam y guacimilla de canario en Puerto Rico. Parece
que no hay nombre popular en espaol en Mxico; tampoco hay en ingls excepto en tanto que
pertenece a una clase grande de plantas llamadas mistletoe, esp. murdago. Es interesante notar
que segn algunos estudios recientes unos murdagos s tengan propiedades antivirales poderosas ||
MT;
Smithsonian
Tropical
Research
Institute,
a:
http://biogeodb.stri.si.
edu/biodiversity/species/30433/.
Vase tambin MOR mabuya (reptil)|mabuya (reptile).

Ma RN mborr sox [mbor sos] un tipo de pasto parecido a la planta que se usa para hacer
escobasa kind of grass similar to that used to make brooms
Ma RN morr pyat cp-nom [mor pat] planta que se usa para trata calenturasa plant used to
make medicine to treat fevers
Mo SS mor peat cp-nom K* [mor pat] una planta que nace cuando llueve, se usa para
medicinaa plant which emerges in the rainy season and is used medicinally

MOR

MOR

369

mabuya (reptil) | mabuya (reptile)

*moro [cf. Su 375 *mr]


Ma Su /ndk mor/ lagartija de lomo rayadoa type of lizard with a striped abdomen

Mo SS ndik mor cp-nom P* [ndik mor] mabuya, salamanquesa (reptil: Mabuya


brachypoda)Central American mabuya

MOS

sonido de masticar (hacer) | to make chewing noises

*moso-moso
DR

/amosmos/ 2 [a-mos-mos] comer haciendo ruido como hace un caballo o un


cerdoto eat making a noise like that of horse or pig

Mo SS amexmex vi E [a-mes-mes]
Mo SS amosmos vi A [a-mos-mos] hace sonido de masticar o morderto make noise
chewing or biting

MOS

caracol | snail (shell)

*moso [= Su 367]
F Su

/mos/

Ma Su /mos/

Ma RN mos n [mos]

MOT

huito (rbol) | huito (tree)

*moto
El significado hipottico de la protoforma *moto se base sobre SF (YK) mot huito, pero las otras
palabras derivadas de MOT hacen referencia a una fruta roja, y aunque el huito (rbol) tenga una
fruta comestible, no es roja. Por eso todava se desconoce a qu hacen referencia SF mimot mbruj y
SMo chikmot quizs el achiote? (que s tiene una frutita roja comestible). Tampoco SF mbruj
tiene etimologa clara.
Una conexin posible se encuentra en Chol mote rbol de pito, rbol de madre, planta que tal vez
sea Erythrina chiapasana pito|Chiapan coral bean(LS:1988), un tipo de rbol de coral|coral
tree, cuya caracterstica sobresaliente es el color rojo de sus hojas.
Finalmente cabe destacar el parecido entre MOT y TtnN moh:t [moo:t] coyol real (Scheelea
liebmannii Becc.); coyol (fruta de palma)|coyol palm or its fruit || HJG, BT.
Vase tambin CHIK cereipo (rbol)|cereipo (tree).

F YK

mot [mot] maluco, huito (rbol: Genipa americana)huito (tree: Genipa americana)

MOT

F YK

370

mimot mbruj [mi-mot mbuh] una planta que tiene una fruta rojaa plant having a
red fruit

Ma RN chikomot n [ikomot] cohombrillo (tiene una fruta agridulce, la fruta contiene


cuatro semillas}a plant with a sweet and sour fruit containing four seeds
Mo SS chikmot n K* [ik-mot] un tipo de rbol silvestre que tiene fruta comestiblea
type of tree with an edible fruit

MOTS

agacharse, arrodillarse | to crouch down, kneel down

*moco
Se conoce MOTS agacharse, arrodillarse|to crouch down, to kneel down solamente de dos palabras
sealadas por Radin. El timo tal vez se relaciona con MOCH/MUCH miedoso; asustadizo|
fearful; nervous, skittish, derivado mediante una depalatalizacin de la consonante a final de la raz.
Por otro lado se nota tambin el parecido con MOJK agacharse, estar boca abajo|to bend down, to
be face down.
D RT

/tomotsom / [to-mo-o-m] se arrodillhe knelt down [RT:2]

DR

/niumotsoh/ 2 [nu-mo-o-h] (?) arrodillarse; acuclillarse, agacharseto kneel


down; to crouch down

MOW

chapuln | grasshopper

*mwo [cf. Su 368 *mwV]

mixe de Oaxaca

Es bastante probable que MOW chapuln|grasshopper sea un prstamo de pMxO *mu chapuln
(chico, verde)|grasshopper (little, green) que aparece sin cambio de forma en la mayor parte de las
variedades de mixe de Oaxaca || SW.
DR

/mo-u, -wia/ 3 [mow]

D Su

/mow/

Ma Su /mow/
Mo Su /mw/

D TA

mow n [mow]

Ma TA mow n [mow]
Mo SS mow n P* [mow] el chapuln (insecto: Fam. Romaleidae Brachystola sp.)lubber
grasshopper
Mo SS nateaik mow [na-tak mow] saltamontes (insecto)grasshopper

MOYOTS

MOYOTS

371

corvina (pez) (?) | weakfish, croaker (fish) (?)

*moyoco
Segn GC:35556, moyots paj puede ser varias especies, incluso: Isopisthus remifer J & G
corvineta azul, corvina ojona|silver weakfish; Nebris occidentalis Vaillant corvina (ojo chico del
Pacfico)|Pacific smalleye croaker; Steliffer fuerthii Steind. corvinita blanca|white stardrum;
Astroscopus zephyreus Gilb. & Starks miracielo perro|Pacific stargazer (tambin llamado en
huave korbin). Esta identificacin concuerda con la opinin de SS:408 de que el pez en cuestin es
probablemente corvina.
Se desconoce la etimologa de SMo moyots paj, aunque paj aparece en varios otros nombres de
peces. Una posibilidad es que paj provenga de PAJ zapato|shoe, en vista de que los peces
Astroscopus zephyreus, al menos, suelen enterrarse en la arena (el pez se llama enterrador en
Ecuador) y por eso es fcil pisarlos, as corriendo el riesgo de ser picado por sus espinas venenosas y
sufrir un descarga de sus rganos elctricos. Adems se puede especular que MOYOTS tiene una
conexin con MOJY hmedo|moist, humid por una derivacin con el sufijo *co que se refiere a
objetos largos y delgados, as que el todo dar un significado un poco irnico de zapato hmedo y
delgado.

Mo GC moyots paj n [moyo pah] corvineta azul, corvina ojona, corvina (ojo chico del
Pac"co), corvinita blanca, o miracielo perro (peces)silver weak"sh, Paci"c smalleye
croaker, white stardrum, Paci"c stargazer ("shes) [GC:355-56]

MUCH

bejuco (tipo de) | vine (type of)

*mc
Mo SS mech n K* [me]

MUCH, MUJCH

diablo | devil

*mhc [cf. Su 369 *mY:c]


Quizs MUCH, MUJCH diablo|devil y MOCH/MUCH miesdos; asustadizo|fearful; nervous,
skittish representan el mismo timo. Aunque los Stairs indican una vocal corta en SMo nimech
diablo|devil, mis informantes la pronuncian con vocal larga, lo que es previsto etimolgicamente
(cf.SD imyujch, SMa imujch y todos los datos de Surez y Radin).
Es de notar que el insecto comnmente llamado caballito del diablo (ingl.damselfly, dragonfly,
lit. little horse of the devil) se llama [kabayitu mtsi] en el zoque de San Miguel Chimalapa.
Aunque [mts] es la raz para jugar|to play (< pZo *mcy), la traduccin juguete de caballito no
tiene ningn sentido obvia; al contrario, si aqu [mts] se relaciona con MUCH, MUJCH diablo|
devil, la frase es un calco normal de caballito del diablo. Al respecto, tal vez relacionada est la
raz de zChMg mx [m] tener asco|to be nauseated by something < pZo *ms odiar|to hate, de
donde proviene tambin zoChMa [ms] d. || HJ, SW.
Ma B

nimuch poch contradecirto contradict

DR

/nimhe/ [ni-mh] salvaje; malditosavage, accursed

MUCH, MUJCH
DR

/niumhe amey / [nu-mh a-mey] La Via LcteaMilky Way

D Su

/nim:c/

F Su

/nimu:c/

Ma Su /nimu:c/
Mo Su /nim:c/

D TA

imyujch n [ni-mh]

Ma RN imujch n [ni-mh]
Ma RN umujch umyajts adj-p [n-mh u-mah] egostasel"sh
Mo SS nimech, nimeech n [ni-me] el diablo, Satansdevil, Satan
Mo RN nimeech n [ni-me:] el diablo, Satansdevil, Satan
Mo SS mimanchik nimeech fn [mi-ma-nik ni-me:] la matraca que se usa en la
Semana Santaa rattle used during Holy Week

MUCH

miedoso; asustadizo | fearful; nervous, skittish

*moc / *mc [cf. Su 370 *mc]


Vase MOCH / MUCH

MUJ

cubrir | to cover

*mohko / *mh(k) [cf. Su 371 *mh]


Vase MOJK / MUJ

MUJCH

diablo | devil

*mhc [cf. Su 369 *mY:c]


Vase MUCH, MUJCH

MUJK

empollar | to brood, hatch

*mohko / *mhk
Vase MOJK / MUJK

mayense

372

MUJKEJ

MUJKEJ

373

lejos | far

*mhk-ehe [cf. Su 372 *mhkehe]


MUJKEJ lejos|far probablemente derive de una frase *mink-ehe veniendo (de) all, que
todava es visible en SMa mukyej y la forma variante SMo minkiaj (ambos: lejos|far, far away).
Vase tambin KI-/KE- ese, all|that, there, YEJ se, all|that, there.
DP

mujquj

FP

mugqu

Ma P

muejque

Ma B

muhki, muhkie [B, B:50]

Ma B

yak[ ]muhki alejarto move away

Mo P

moquia

DR

/mhke/ [mh-key?]

D Su

/-hkeh/

F Su

/muhke/

Ma Su /muhke/
Mo Su /mhkah/

D MS

myujkej [mhkeh]

F KT

mujk [muhke]

Ma RN mukyej adv [mnkeh]


Mo SS mikiaj, minkiaj adv [mi-k-ah, mi-n-k-ah] lejos, distante, lejanofar, far away,
distant

MUJM

darle palmaditas | to pat

*mhm / *mohmo
F YK

amom uwix [a-mom u-wis ] dar una palmada (como aplaudir)to clap ones hands

Ma RN amejmem umbas fv I [a-mehm-mehm umbas amehmem u-mbas] palmaditas:


lo da palmaditas, le da eructacin, le da eructoto pat (someone); to burp a baby
Ma RN amujmum upuch fv I [a-mhmm u-p] da palmaditas a la espalda de un beb
para darle eructoto pat a baby on the back to make it burp
Mo SS ameemeem vt E [a-me:(m)-me:m] lo da palmaditas, lo acariciato pat, to caress

MUJY

MUJY

374

cas cerrado(ojos en dormir) | almost closed(eyes in sleep)

*mhri, *bihri (?)


Ma RN bejriew uiejk ptc SI [beh-i-w u-nih] medio dormidohalf fallen asleep
Mo SS mejrim oniig fv-imp (?) [meh-i-m o-ni:g] medio dormidohalf asleep

MUJT

huipil | huipil, womans blouse

*mht [cf. Su 378 *mY:t]


DR

/na-met/ [na-mt] tipo de camisa huavename of Huave upper shirt

D Su

/m:t/

F Su

/mu:t/

Ma Su /mu:t/
Mo RD /md/
Mo Su /m:t/

D TA

myujty n [mht]

F YK

mujty n [muht] [YK, KT:26, GM]

Ma RN mujty n mi-I [mht]


Ma RN narix mimujty fn [na-is mi-mht] sardinasardine
Mo SS meed n K* mi-(E) [me:d]
Mo SS kamix meed [kamis me:d] el vestidoout"t (of clothes)

MULY

entrar | to enter

*ml [cf. Su 381 *hmYl]


A un nivel histrico muy remoto, se puede especular que MULY deriva de una raz ms bsica *m,
refirindose a movimiento de un lugar a un otro, ms *l < AL, LAY, LAKY todava, otro;
estar, haber|still, another; to be, for there to be, con el sentido compuesto moverse para que est
(en un lugar)|move so as to be in a place. Asimismo MUTY acercarse sigilosamente, cazar|to
sneak up on, to hunt derivar del mismo tema *m ms *t < TY, TIEL en|in, on. El tema
putativo *m puede tener un conexin con *mi que se ve en MIEN (< *min) venir|to come.
Vase tambin MOLY extranjero|foreigner, outsider.
Ma B

-hmul, ahmul entrar, penetrarto enter, to penetrate [B, B:59]

Ma B

-mulich, amulich, imulich introducirlo, meterloto introduce, to insert vt. [B, B:23,
59]

Ma B

imalichi hundirto (make) sink

MULY
Ma B

375

almulapah herrarto shoe (horse)

Mo BB Tiac-Macz-Mual [tik mahs muil] (?) entre los cerros donde pasa el canoa

(localidad)between the hills where the canoe passes (place name)

DR

/amuli/ 3 hundirse, bajarseto sink

DR

/ahmel/ 4 [a-h-ml]

DR

/ahmeli/ 3 [a-h-ml-i] ponerto place; to put vi.

DR

/andiamamli/ 3 [a-ndim a-ml-i] meter a presinto wedge in

DR

/ahmel i-niak/ [a-h-ml si-nik] cegar por polvoto blind with dust

D Su

/-hml/

F Su

/-hmul/

Ma Su /-hmul/
Mo Su /-hml/

D TA

ajmyuely vi E [a-h-ml ahmel]

D RL

ajmyuelich vt [a-h-ml-i ahmeli] meterto put into, to make go in [RL, TA]

F YK

ajmuly vi [a-h-mul] [YK, KT:26, 152, 248]

F YK

amulich vt [a-mul-i] meter; traerto put in; to bring vt. [YK, KT:311]

Ma RN ajmuly vi I [a-h-ml]
Mo SS ajmel vi E [a-h-mel]
Mo SS ajmel vp E [a-h-mel] es inyectadoto have an injection (of medicine)
Mo SS ajmel nt fv [a-h-mel] se pone el sol, puesta del solto set (the sun); sunset
Mo SS amelich vt A [a-mel-i] lo mete, lo introduce, lo penetrato put in, to introduce, to
make penetrate
Mo SS ajmel tomin, xil etc. fv [a-h-mel tomin, sil] cooperaprovide community
cooperative service
Mo SS najmel nik owixan n [na-h-mel nik o-wis-an] el brazeletebracelet

MUM

MUM

376

mosca | housefly

*mm [cf. Su 373 *mYmV, *mYmi (?)]


MUM mosca|horsefly (< pH *mm) puede ser de origen onomatopyico, debido al sonido que
hacen las moscas. Sin embargo es notable su parecido a zoChMg [umum] tipo de mosca:
chaquiste|a type of fly y mTap jomom mosca|fly.
Surez, por su parte, evalu como probable un conexin entre MUM y zoSot [me:me] mariposa|
butterfly < pZoG *me:me d., cf.tambin zoTex [be:m] d. Probablemente relacionado con estos
est mSay [lmlem] d. con [l] expresiva || HJ, SW, Su:164, LC, SC.
DP

mm

FP

mum

Ma P

mm

Ma B

muum, mm P sha- [B:25, 32, 48]

Mo P

muhem

DR

/mm/ [mm] mosquitomosquito

D Su

/mm/

F Su

/mum/

Ma Su /mum/
Mo Su /mem/

D TA

myum n [mm] [TA, MS]

F YK

mum [mum] [YK, GM]

F YK

mindiok mum [mi-ndik mum mi-ndiok mum] gusanoworm

Ma RN mum n [mm]
Mo SS mem n P [mem] la mosca (insecto: Musca domestica)house#y
Mo SS weak mem cp-ex [wak mem] ciervo volante (insecto: Lucanidae)stag beetle

MUND

llenar (de slidos) | to fill (with solids)

*mondo / *mnd
Vase MOND / MUND

MUND

MUND

ltimo hijo de una mujer | the youngest son (child ?) of a woman

*mnd

mixe

377

Tal vez MUND ltimo hijo de una mujer|the youngest son of a woman (< pH *mnd) deba
compararse con reflejos de pMZ/pMx/pZo *mut yerno|son-in-law > zoChMg [mut] y mSay
[mt] yerno|soninlaw, zoCop [moot] yerno, suegro o suegra (de un hombre)|son-in-law, mans
wifes parent, mOlu [muut] d. y con mCh [mt] y yerno, nuera, suegro o suegra (de un
hombre)|soninlaw, daughterinlaw, mans wifes parent. Posiblemente la [nd] de pH *mndV
result de reanlisis de la secuencia [t-n] de una forma como mSay [mt-na], mOlu [mut-naaw]
suegro (de hombre)|mans father-in-law con el sufijo del hombre < pMx *naaw anciano|old
man.
Otra posibilidad an ms prometedora es una conexin con mTap men, meng hijo, hija|son,
daughter < pMZ *man-(k) hijo|son > mMat mPux [ma:k], mSJP [man], zoSot [ma:nk], zoTex
[ban] nio, criatura|little kid, baby. Si la fuente del prstamo falta la [k], como en mSJP [man] o
zoTex [ban], la [d] en el fin de SMo mend podra ser epenttica (cf. UND mano de la metate|
stone rolling pin) y faltando datos de los otros dialectos de huave no se puede descartar la
posibilidad de un prstamo directamente en SMo despus del cambio pH * > SMo [e]. Si no, las
formas de mixe Tapachulteco sugieren que un proceso metafnica estuvo en curso (cf. KINIEK
sal|salt) y si esta ya fuera avanzada al momento del prstamo es posible que la fuente fuera
interpretada con vocal * por los hablantes de huave || SW, HJ, HG, RZ, CJ, CO, SC.

D RN

mundy n I [mund] el ms recin nacido; el ms pequeo (de animales o personas)


the last one born; the smallest (of animals or people)

Ma RN muny (mu) n [mn]


Mo SS mimend n mi-(E) [mi-mend]

MUNG

gatear | to crawl

*mng [cf. Su 374 *mngV]


Vase tambin MONG atravesar|to cross, to go through.
Ma B

amunk

DR

/amugmug-oy, -ayo/ 4 arrastrarse, entrar sigilosamenteto creep

Ma Su /-mung/
Mo WW amng

F YK

amung [a-mug]

Ma RN amung v I [a-mg]
Mo SS ameng vi E [a-meg]

MUNG

MUNG

tortilla con pescado | tortilla with fish

*mng

por difusin

378

MUNG tortilla con pescado|tortilla with fish (< pH *mng) tal vez se relacione con pMaOr *mu:
qu:n tortilla (delgada)|thin tortilla, de donde provienen Mam muuqin (= [mu:qi]) ~ muuqan y
Poc muuquun d. Por otro lado, una fuente mixe-zoqueana parece tambin prometedora, o de pMx
*mki tamal (> mOlu [mki] tamal|tamale, mSay [m:k] (SW: [mk]) id.) o de pMZ *muks
comer una cosa tostada|to eat something toasted (> zoChMg [an(e)muki] tortilla empanada,
con algo adentro como queso, frijol, carne, pescadito|folded tortilla filled with cheese, beans, meat,
or fish y zoCop [anemu] tortilla tostada; cf.tambin zoCop [ane-mone] tortilla envuelta <
pMZ *mon envolver|to wrap). Finalmente se puede citar mTap bong, pon tortilla, (data no
mencionado en SW), probablemente un prstamo de una fuente zoqueano de pZo *pu (< pMZ
*puw romper|to break), cf. zoCop [pu] golpearlo, pilarlo, machucarlo|to hit, to crush (e.g.
grain), zoR [pu] pegarlo, golpearlo (como con el puo), machacarlo, machucarlo (como arroz)|to
hit, to punch, to pound, to crush (e.g. rice).
En resumen, la semejanza de los timos hace pensar en una conexin de alguna manera u otra pero
sigue siendo difcil de precisarla.
Es de notar la desonorizacin de la [g] en SMo (FC) meink. Dado SMo (SS) meng d., se supone
que es un proceso bastante reciente, aunque realmente no se sabe porque no hay datos de esta
palabra en los otros idiomas de huave. Un prstamo de una fuente con [k] o [q] tal vez pueda
explicar la desonorizacin || TK, SW, RZ, LC, HJ, HG, CS.

Mo FC meink n [mek] (?) [FC:178]


Mo SS meng n P [meg] tortilla de maz rellena de pescado y especias cocida al
hornocorn tortilla "lled with "sh and spices, cooked in the oven

MUNGUK

gavilancillo (ave) | American kestrel (bird)

*mngk
Ma RN munguk n [mungk] (?)
Mo SS mengek n K* [megek] el gavilancillo, cerncalo americano (ave: Falco sparverius)
American kestrel (bird)

MUT

MUT

379

leer, escribir | to read, to write

*mutu
La [t] final de MUT leer, escribir|to read, to write no es palatalizada (KT), por eso el tema sigue un
patrn bastante raro, lo que sugiere que se trata de un prstamo. As reconstruimos *mutu en vez de
*mt.
La fuente ms probable aparece en Tzo [[mutut]] amate|amate (fig tree) (de etimologa
desconocida), rbol que se usa para fabricar papel en la poca pre-colonial (NAWIJK papel|
paper).
Es tambin posible que MUT desaroll por la idea contar|to count (cf.TEW leer, contar|to
read, to count), especficamente al pesar productos de mercanca. La forma de la palabra se debera
a un prstamo de esp. almud, una medida antigua de 3.6 kg; cf.Yuc muut almud||JD:[Delbaty
1964], TK, JG.

F KT

amut vt [a-mut] [KT:47, 152, YK]

MUTY

acercarse sigilosamente, cazar | to sneak up on, to hunt

*mt
Ma B

muti acecharto lie in wait for

DR

/amet/ [am-t] agazaparse to crouch like an animal

F YK

amuty [a-mut] cazato hunt, to spy on [YK, KT:26]

Ma RN amuty v I [a-mt] cazato hunt


Mo SS amet vt E [a-met] se acerca a hurtadillasto draw near stealthily, to sneak up on

MUX

dar seas de nacer (pollito) | to give indications of hatching (chick)

*ms
Ma RN amux v I [a-ms] empolla (el pollito)to hatch (chick)
Mo SS amex vi E [a-mes] da seas de nacer, est en desarrollo (el pollito)to give
indications of hatching, be developing (chick)

MUX

avispa | wasp

*ms [cf. Su 376 *ms]


Ma B

muush

Ma B

mush abejabee

Ma B

umbion mush panalwasps nest

MUX
D Su

/ms/

F Su

/mus/

380

Ma Su /mus/

F YK

mux n [mus] panal avispa, charnawite chiquitosmall wasp

Ma RN mux n [ms] avispa rojared wasp

MUXE

afeminado | effeminate

*(mue)

zapoteco del Istmo (de espaol)

Como ya sealaron los Stairs, MUXE afeminado|effeminate es sin duda un prstamo de zpIst
muxe [mue] d., palabra que es en general considerada un prstamo de espaol colonial mujer
[muer] (ingl. woman).
Como prstamo MUXE muestra una fonotctica irregular en SMo: no ha sufrido truncacin de la
ltima vocal, y contiene la vocal [u] que es ristringida a prstamos. Sin embargo debe haber llegado
en el idioma al menos antes de 1900 ya que aparece en los datos de Belmar. Algunos investigadores,
no dndose cuenta del prstamo, supusieron que el parecido fue evidencia de un parentesco, p.ej.
Radin compar SD /mu/ con unas palabras mixeanas que fueron ellas mismas prstamos de
zapoteco || VP, PR.
Ma B

mush

DR

/mu/ [mus]

F KT

mux adj [mus] homosexualhomosexual [KT:244]

F KT

imux adj [ni-mus] homosexualhomosexual [KT:244]

Mo SS muxe [muse] afeminado, homosexuale%eminate, homosexual

MUXIJ

zapoteca | Zapotec

*msihi [= Su 377]
Vase MUXIJ(K)

MUXIJ(K)

zapoteca | Zapotec

*msihi [= Su 377]
Dado SMo (WW) miten mixiig ciruela de otra parte|mombin that comes from another place, es
difcil establecer si MUXIJ(K) zapoteca|Zapotec originariamente tena un sentido de otra parte y
no de zapoteca especficamente, o si efectivamente esta ciruela provino de los terrenos zapotecas y
as fue asociado con ellos. Sea como fuera, se puede apreciar que la palabra para ciruela colorada o
sea PIYACH, SMo piyach, es un prstamo de zpIst biadxi || VP.3/29/20123/29/2012
D Su

/musih/ zapotecoZapotec

MUXIJ(K)
F Su

381

/memusih/ zapotecoZapotec

Mo WW miten mixiig ciruela de otra partemombin that comes from another place
Mo Su /msih/ zapotecoZapotec

D RN

muxijk n [mu-sihk] zapoteca de la Planicie CosteraIsthmus Zapotec (ethnic group)


[RN, MS]

Ma RN muxij, muwijk n [m-sih]


Mo SS mixiig n mi-(E) [mi-si:g] apodo para los zapotecas del Istmonickname for the
Isthmus Zapotecs

MUY

girar algo en la boca | roll something around in ones mouth

*my
DR

D RN

/amoymo-y, -yia/ 3 [a-my-my]


amyueymyuey vt [a-my-my ameymey] girar algo en la boca en constante
movimientoto roll something around in ones mouth continuously

MYAJTS

corazn, estmago | heart, stomach

*mhca [cf. Su 350 *m:ca]


DP

zimejchi coraznheart

DP

doroj mchi olvidoforgetting

DP

umbszimjchi (mi) pecho(my) chest

FP

umeacsi coraznheart

FP

nagn umaxi bondadgoodness

Ma P

humaehs coraznheart

Ma P

drou maexi olvidoforgetting

Ma P

tumaexi(?) barrigabelly

Ma B

imeats barrigabelly

Ma B

umeats yemayolk

Ma B

timeats vientreabdomen, belly

Ma B

tumeats en, dentroin, inside [B:51]

Ma B

bass umeahts senobreast

Ma B

yak[ ]umeats humedecerto shed tears

Mo P

omacha coraznheart

MYAJTS
Mo P

drou omacha olvidoforgetting

Mo P

allamb amacha pensamientothought

Mo P

huara[-]tumach[ ]a siel(?) cortezabark

Mo St

sh-m-hts (mi) corazn(my) heart

DR

/umehats/ [u-mah] coraznheart

DR

/ao tiumehats/ [aw tu-mah] venir de adentroto come from within

DR

/mbasimehats/ [mbas i-mah] senosbreast

D Su

/-mac/

F Su

/-mac/

382

Ma Su /-mac/
Mo Su /-ma:c/

D RN

umyajts n u- [u-mah] corazn; barriga; estmagoheart; belly; stomach [RN, MS]

D MS

umyajts omb [u-mah omb] yema (de huevo)egg yolk

F YK

-miajts n xi- [-meh u-miah] alma, corazn, parte de adentrosoul, heart,


insides [YK, KT:28, 148, 216]

F YK

ngo iam umiajts [go yam u-meh umiah] dudato doubt

F YK

li-a- (u)miajts [l-e- (u)-meh l-ia- (u)miah] acordarse to remember

F YK

nadam tyumiajts [na-dam ti-u-meh nadam tumiah] anchowide

Ma RN umyajts n u-A [u-mah] coraznheart


Mo SS ameaats vi A [a-ma:] tiene capacidadto hold, have the capacity for
Mo SS nemeaats adj [ne-ma:] gruesofat, big
Mo SS omeaats n K o-A [o-ma:] el interior (de muchas cosas)the inside (of many
things) [SS, NT:Mt 6:24]
Mo SS wx omeaats pp [ws o-ma:] intencionalmente, a propsitointentionally, on
purpose
Mo SS montemeaats [mon-te-ma:] la pena, la desgracia, la preocupacinanxiety, bad
luck, worry
Mo SS omeaatsaran n K o-A [o-ma:-aan] el corazn; el vientre, las entraas, el
abdomen, el estmagobelly, entrails, abdomen, stomach
Mo SS teomeaats, tiomeaats adv [t(e)-o-ma:, ti-o-ma:] en la barriga, en el
abdomenin the belly, in the abdomen
Mo MT akoy omeaats [a-koy o-ma:] la menstruacinmenstruation
Mo SS nadam omeaats [na-dam o-ma:] se encapricha, se enoja, se enorgulleceto take a
fancy to, to be infatuated, to get angry, to feel proud

MYAJTS

383

Mo SS ndron omeaats [nd-o-n o-ma:] lococrazy, insane


Mo SS omeaats owixeran fn [o-ma: o-wis-ean] los bcepsbiceps
Mo SS temeaats oleajaran [te-ma: o-lah()-aan] en la planta del piein the sole fo the
foot
Mo SS temeaats owixeran [te-ma: o-wis-ean] en la palma de la manoin the palm of
the hand
Mo SS ngo majneaj omeaats adj [go ma-h-nah o-ma:] tristesad
Mo SS ngo mameaats omeaats adj [go m-a-ma: o-ma:] fuera de s, muy
enojadobeside oneself, very angry

MYAK

cuchara (de jcara) | spoon (made of calabash)

*mka [= Su 351]
Ma B

meak cucharaspoon

D Su

/mak/

F Su

/mak/

Ma Su /miak [sic]/
Mo Su /mak/

Ma RN myak xex [mak ses]


Mo SS meak n [mak]

MYANTS

parpardear | to blink

*mnca
Vase tambin MONTS, MONTSOTS cerrar, juntar|to close, to join.

F YK

amiantsmiants [a-men-men amianmian]

MYAW

todo | all

*mwa [cf. Su 355 *mwa-na]


En la mayora de las veces MYAW todo|all aparece con el encltico AN mucho; una vez; slo|
much; once; only produciendo la palabra todos|all, everyone (< *mwa+na) en todos los idiomas.
Sin embargo la raz bsica sin encltico aun se puede ver en SMo lemeaw medio|half < *lmmwa, lit. la mitad del todo.
Vase tambin LUM, LIM mitad, medio|half.
DP

meauhun todo, todosall, everyone

FP

meahuan, meujan(?) todo, todosall, everyone

MYAW
Ma P

miahuant todo, todosall, everyone

Ma B

meawan

Ma B

meawan[ ]a los, lasthe [B:28]

Ma B

meawan[ ]a[ ]nit todos los dasevery day [B:50]

Mo P

mahuan, maojan todo, todosall, everyone

Mo P

meojan vosotros [todos]you (all)

D Su

/mawan/ todosall, everyone

F Su

/mawan/ todosall, everyone

384

Ma Su /mawan/ todosall, everyone

D RL

myawan todos, todasall (of) [RL, TA]

F KT

miaw [mew miaw] [KT:223]

F YK

miaw an, miwan [mew+an miawan] todos, todoeveryone, everything [YK, GM]

F KT

miauj [mew-h miawh] todos ellos, todas ellasall of them [KT:225]

F KT

miaur [mew- miaw] todos (ambos) nosotros dos (t y yo), todas (ambas)
nosotras dos (t y yo)both of us (you and I) [KT:225]

F KT

miaus [(mew-h ? ) mew-s miaws] todos nosotras (inclusivo), todas nosotras


(inclusivo)all of us (inclusive) [KT:225]

F KT

miawrun [mew--un miawun] todos ustedesall of you (plural) [KT:225]

F KT

miawsun [mew-s-un miawsun] todos nosotros, todas nosotras (exclusivo)all of


us (exclusive plural) [KT:225]

Ma RN myaw-an [maw+an] todo, todos; enteroall; entire [RN, VM]


Ma RN myaw-an nty [maw+an nt] todos los dasevery day
Mo SS mewan tiempo [maw+an {tiempo}] siempre, eternoalways, eternal
Mo SS lemeaw adj [le(m)-maw] mediohalf
Mo SS mewan adj [maw-an] todo, todoseveryone, everything, all

MYAW

sauce | willow tree

*mwa
En SF /namiaf/, como explic KT, la aspiracin que se ve normalmente en el primer morfema NAJ
se traslad a la fin de la ltima slaba, as que *nahmew > *namehw; luego *hw > [] (= f) por
cambio de sonido regular, as que se produce [name], que se cambio en [namia] por diptongacin
regular de la [e].
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.

F YK

namiaf [na-mehw namia]

MYAW

385

Ma RN najmyaw n [nah-maw]
Mo SS najmeaw [nah-maw]

NABIEMB

ligamento, tendn | ligament, tendon

*na(m)bimb
Se supone que la acepcin mejilln|mussel de NABIEMB ligamento, tendn|ligament, tendon que
se ve en SMo (WW) nabimb (que no aparece mencionada en SS) se debe al ligamento que
conecta las dos partes de la concha.
Mo WW nabimb mejillnmussel

Ma RN nabiemb n [nabiem] tendon de res (p.ej. en la pata)tendon in beef, e.g. in the


animals foot
Mo SS nabimb n [nabimb] ligamento en la carne de res; tendna ligament found in
beef; tendon [SS, SS:274]

NAJ

cera negra | black wax (propolis)

*naha [= Su 423]

zoque

NAJ cera negra|black wax (propolis) es sin duda un prstamo de un reflejo de pZo *nahi d. Lo
interesante es que el nico idioma zoqueano que mantiene la [h] de proto-zoque es el de Chimalapa,
como se ve en zoChMg [nahi] cera; cera de colmena|wax; bees wax. En los otros la [h] ha sufrido
un cambio a [y], como en zoCop [nay]. Por eso se puede concluir que el prstamo en huave ocurri o
a partir de la variante de Chimalapa (o de otra variante semejante pero extinta), o antes de este
cambio de sonido || SW, HJ, HG.
DR

/nah/ 1 [nah] cerawax

D Su

/nah/

Mo WW naj cera de abejabeeswax

F YK

naj ~ na [nah, na:] [YK, KT:30]

Ma RN naj n [nah]
Mo SS naj n [nah]

NAJ

NAJ

386

ms grande entre sus compaeros | largest or most important group member

*naha
Mo (SS) minaj mbel la avispa reina|queen wasp implica la posibilidad de que NAJ ms grande
entre sus compaeros|largest or most important group member sea en ltima instancia un
prstamo de pMa *na madre|mother > Lac Itz Mop Chrt Chol na d. y Qat na: hermana
mayor; ta|older sister, aunt, etc. La acepcin el/la ms grande|the biggest one se ve, p.ej., en
Chol na ok dedo ms grande del pie|big toe y na kb dedo pulgar|thumb.
Menos similar de punto de vista fontico, pero teniendo un sentido pertinente a NAJ, es Chol noj
grande, importante|big, great, de un timo mayense *noh difundido a travs la tierra baja, como
en Yuc noj grande|big, great y Lac noj derecha|right (hand) (< *mano ms importante).
La relacin entre NAJ y NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in certain plant
names sigue siendo oscura || TK, HJG.
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme appearing in certain
names of plants.
Ma B

minah dueoowner, chief, head (of household)

Mo WW minaj mbl reina de avispawasp queen


Mo Su /mi-ncl nahkl/ chapuln grandelarge grasshopper

Ma RN naj n mi-A [nah] dueoowner, proprietor


Mo SS minaj n mi-(A) [mi-nah] animal ms grande entre sus companeros, el animal que
manda a los demsanimal larger than its companions, the lead animal
Mo SS minaj mbel fn [mi-nah mbel] la avispa reinaqueen wasp

NAJ

morfema en unos nombres de plantas | morpheme in certain plant names

*nah(a)-, *na-h- (?) [cf. Su 424ff. *na-hcewe; *nah-klo, *na-hndal]


El morfema NAJ aparece como primera parte de muchos nombres de plantas. Su propio sentido es
desconocido pero es quizs algo como grande, cf.NAJ ms grande entre sus compaeros|
largest or most important group member. Por su parte, Kim (KT) sugiere una conexin entre NAJ
y el prefijo *na- que produce predicativos estativos, lo que implica que la *-h- representa el prefijo
detransativador. Sin embargo en la mayora de casos (como admite Kim tambin) ya no se puede
identificar ninguna raz independiente.
D Su

/nahcow/ carrizogiant reed

D Su

/nahndal/ madre de cacaogliricidia tree

F Su

/nahcu/ carrizogiant reed

Ma Su /nahcow/ carrizogiant reed


Mo Su /nahcow/ carrizogiant reed
Mo Su /nahkol/ ocotepine tree

NAJ

387

D MS

najchow [nah-ow] carrizo; instrumento hecho de carrizogiant reed; instrument


made from a giant reed

D RN

najmbyal n [nah-mbal] madre de cacaogliricidia tree

F GM

najbial [nah-bel nahbial] madre de cacaogliricida tree

F YK

najch [nah-u] carrizogiant reed [YK, GM]

F YK

najlol [nah-lol] planta con fruta negritaplant with a little black fruit

F YK

namiaf [nah-mew na-mehw namia] el sauce Mexican elderberry

F YK

pip najch [pip nah-u] #auta de carrizo#ute made from a giant reed

Ma RN najchom n [nah-om] jarilla (una planta usada para hacer techos o sombra)
hopbush, used to construct roofs or make shade (plant: Dodonaea viscosa)
Ma VM najchow n [nah-ow] carrizogiant reed
Ma RN najkyol n [nah-kol] ocote; cedropine tree; cedar
Ma RN najlol n [nah-lol] nigua de playa (rbol, se come la fruta)sea lavender (Argusia
gnaphalodes (L.) Heine)
Ma RN najmyaw n [nah-maw] sauceMexican elderberry
Ma RN najnchiel n [nah-nil] hierba que comen las bestias, pastoa kind of grass which
animals eat
Ma RN najntsow n [nah-now] pasto de la lagunalagoon grass (?)
Ma RN najmbyal n [na-h-mbal] madre de cacaogliricidia tree
Mo SS najchow n TS [nah-ow] el carrizo (planta: Arundo donax L.) giant reed
Mo SS najkaw n K* [nah-kaw] une especie de arbustoa kind of shrub
Mo SS najkiol n TS [nah-kol] el ocote (rbol: Pinus sp.)pine tree [SS, NT:Jn 5:35]
Mo SS najkow n K* [nah-kow] zacatn (planta: Muhlenbergia spp. e.g. M. distichophylla)
a grass plant of the type commonly known as muhly
Mo SS najkl n K* [nah-kl] lirio de agua (planta: Eichhornia crassipes)water hyacinth
Mo SS najlol n K* [nah-lol] nigua capulincillo (rbol: Argusia gnaphalodes)sea lavender
Mo SS najmbeal n K* [nah-mbal] madre de cacao (rbol: Gliricidia sepium)gliricidia
tree
Mo SS najmeaw K* [nah-maw] el sauco (rbol: Sambucus mexicana)Mexican elderberry
Mo SS najnchom n K* [nah-nom] un tipo de caa o zacatn que crece en el agua o
lugares hmedosa type of cane or rush which grows in water or wet places
Mo SS najtos n K* [nah-tos] el mirasol, el girasol (planta: Helianthus annus)sun#ower
Mo RN najtsow n K* [nah-ow] alga; un especie de hierba que crece en agua dulcesea
algae; a species of plant which grows in fresh water [RN, SS]

NAJ

388

Mo SS najchinch a op fn [nah-in a op] un tipo de roble (Quercus spp., p.ej. Quercus


deserticola)a kind of white oak
Mo SS najkiol teatit cp-nom [nah-kol ta-tit] antorchatorch

NAJIET

trabajo | work

*na-hit [cf. Su 156 *ht]


Si el anlisis bajo JIETAL ordenar|to order, command es correcto, NAJIET trabajo|work
deriva de esa raz (o sea, de *ht) de modo que tiene el significado lo que es ordenado.
DP

najit trabajarto work

FP

nagieata trabajarto work

Ma P

maran nagiet, maran nagieet trabajarto work

Ma B

nahiet faenatask

Ma B

niuran nahiet trabajadorlaborer

Ma B

-hchi marrang nahiet hacerlo trabajarto make (someone) work [B:60]

Mo P

najiet trabajarto work

DR

/na-hiot/ [na-hit]

D Su

/-ht/ trabajarto work

F Su

/-hot/ trabajarto work

Ma Su /-ht/ trabajarto work


Mo Su /-ht/ trabajarto work

D TA

najiet n [nahit] [TA, MS]

F GM

najiot n [na-hit nahiot]

Ma RN najiet n mi-A [na-hit]


Ma RN arang najiet cp-ex [a-ag na-hit] mquinamachine
Ma RN urang najiet cp-nom [n-ag na-hit] trabajadorworker
Mo SS najit n K mi-A [nahit] el trabajo, la faena, el servicio, la tareawork, task, service
[SS, NT:Ac 4:7]
Mo SS nenajit n [ne-nahit] el que tiene la autoridadone who has authority
Mo SS nerang najit fn [ne-ag na-hit] el mozo, el trabajadorservant, a laborer

NAJK

NAJK

389

con | with

*na-hka
Es muy probable que NAJK derive de *n-ahka < *ah-ka ( AJ, AJK), el base de demonstrativo,
con el prefijo de predicacin estativa [n].
Vase tambin WY- con, de lado|with, on the side.

Ma RN naj, najk (?) [nah] con (se usa despus de varios verbos y se lleva al acento)with
(used after certain verbs, and is stressed)
Mo SS naag prep [na:g]
Mo SS nagan [na:gan] slo con, con solamentewith only, only with
Mo SS anaag [a-na:g] con l, con ellawith him, with her

NAJNGOWY

comida, caldo | food, meal, soup

*na-hngw [= Su 436]
Vase tambin JONGOY hervir|to boil.
DP

mizr nanguu calderacauldron

Ma B

nahwouf caldosoup, broth

Ma B

ahk[ ]niuran nahwouf asadorroaster

DR

/gevov/ 1 [guw] (?) caldobroth

DR

/na-higwov/ 3 [nah-guw] calorwarmth; heat

D Su

/nahngow/

F Su

/nahngoy/

Mo Su /nahngw/

D RN

najnguow n [nahgow] caldobroth, soup [RN, MS]

F YK

najngoy n [na-h-goy] la comidafood [YK, GM, KT:208]

Ma RN najnguow n [nahguow]
Mo SS najngow n [nahgow]
Mo SS najngow peats [nahgow pa] tamales sin carne ni otros condimentos envueltos en
totomostle, hechas con la masa sobranteplain tamales, without condiments and
wrapped in corn husks, made with leftover dough
Mo SS mimm najngow fn [mi-mm nahgow] la encargada de hacer la comida en las
casa del mayordomo (cocinera principal)the duty of making the food in the
mayordomos house

NAJOY

NAJOY

390

seis | six

*na-Hi-, *no-w-Hi- [cf. Su p. 52 *anayiwi]


Vase NAY, NAJOY

NAJP

tambor | drum

*nahpa [cf. Su 438 *n:pa]


Posiblemente haya una conexin entre NAJP tambor|drum y algunas races mayenses. En TK se
cita pMa *wajb instrumento msico|musical instrument, de donde provienen unas palabras con
el significado tambor|drum tal como Toj Chuj wajab y Aka wab. Tambin debe compararse Jak
tinab tambor|drum y Mam chinab d.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /n:p/ tambor|drum, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) nb || TK.
F Su

/na:p/

Ma Su /na:p/
Mo Su /n:p/

D RN

najp n [nahp] [RN, MS]

F YK

kuch najp [kuu nahp] la tamboritalittle drum

F YK

nadam najp [na-dam nahp] la tambora grandebass drum

Ma RN najp n [nahp]
Mo SS naab n K [na:b]
Mo KE nb n [n:b]
Mo SS mbas naab [mbas na:b] mayordomo de danzantes de la serpienteo$cial in charge
of the dances of the serpent

NAJPY

vender | to sell

*nahp(-ya) [cf. Su 440 *na:p(-ya)]


Ma B

anahp

Ma B

niu nahpei vendedorseller

Ma B

ahk lamanahp ventasale

Ma B

ahk niunahp unih carniceromeat-seller, butcher

Ma B

nieng[ ]atsnap unih carinecera (< donde [se] vende carne (?))butcher shop,
meat-sellers (< where meat is sold (?))

NAJPY
DR

/anhep/ 3 [a-nhp]

DR

/anhp, anohp/ [a-nhp] ventasale

D Su

/-n:p/

F Su

/-na:p/

391

Ma Su /-n:p/
Mo Su /-nhpay/

D TA

anjp (makiejp, mjch) vt [a-nhp (m-a-kihp, m--:)]

D TA

mujpey n [mu-nhp-ey] vendadoressalespeople, sellers

F YK

anaijp vt [a-nahp] [YK, KT:29, 81, 191]

F KT

unaijp n [nu-nahp] vendorseller [KT:207]

F YK

ajnap vi [a-h-nahp ahnap] es vendidoto be sold [YK, KT:81, 307]

Ma RN anjp v I [a-nhp]
Ma RN ajnap v A [a-h-nap] vender: se vendeto sell vi. (i.e. be sold, middle voice)
Ma TA munjpey n pl [mon-nhp-ey munhpey] vendedoressalespeople, sellers
Mo SS anb vt E [a-n:b]
Mo SS nenb n P* [ne-n:b] el vendedor (ocasional)salesperson (occasional)
Mo SS nenb sig [ne-n:b s:g] el boticariodruggist, pharmacist
Mo SS ajnap vp A [a-h-nap] es vendido; es para venderto be sold; to be for sale
Mo SS najnap adj [na-h-nap] en venta, por venderfor sale
Mo SS nanbaran adj [na-n:b()-aan] en ventafor sale
Mo SS nenjpeay n P [ne-nhp-ay] el comerciante, el vendedor, al agente (permanente)
merchant, salesperson, (permanent) agent [SS, NT:Lk 6:38]
Mo SS nenb onij fn [ne-n:b o-nih] el carnicerobutcher, meatseller
Mo SS nambeat anjpeay [na-mbat a-nhp-ay] est vendiendo mucho o rpidoto be
selling a lot or quickly

NAKY

tuna | prickly pear cactus

*nk [= Su 429]

zoque

Surez analiz NAKY tuna|prickly pear cactus como prstamo de zoCop [nakpat] tuna (fruta del
nopal)|fruit of the prickly pear, lo que parece correcto; sin embargo es de notar que la etimologa de
la voz zoque es por su parte desconocida. Tal vez la segunda parte [pat] se derive de [pat] hgado|
liver > fruta|fruit as que [nak] represente la planta misma como en huave || Su:165, HG.
D Su

/nk/ (sic)

NAKY
F Su

392

/nak/

Ma Su /anak/
Mo Su /nk/

D MS

nk n [nk]

Ma RN anaik, naik n [anak, nak]


Ma RN tarrap naik fn [tarap nak] nopal totopoa kind of nopal cactus with large branches
shaped like totopos (large #at dried tortillas the size of a dinner plate)
Mo SS nik n K* [nk] nopal (cacto: Opuntia lasiacantha) prickly pear cactus
Mo SS tarrap nik cp-ex [tarap nk] nopal (cacto: Opuntia tomentosa)woollyjoint
prickly-pear
Mo SS mipoj nik fn [mi-poh nk] tortuga negra (reptil: Chrysemys picta)painted turtle
[SS:413]

NAL

tepehuaje | great leadtree (or Mexican lead tree)

*nala [= Su 431]
Mo Su /nal/ tepeguajegreat lead tree

Mo SS nal n K* [nal] el tepeguaje (rbol: Leucaena pulverulenta)great lead tree


Mo SS sats nal [sa nal] un rbol grande que se usa para hacer horcones de las casas, tiene
madera duraa large tree which is used to make supporting beams for a house, it has
hard wood [SS:406]

NALIL sudor | sweat


*nalili [= Su 430]
Ma B

nalil sha-, mi- [B, B:79]

Ma B

(tingel) au minalil sudarto sweat [B, B:79]

DR

/na-lil/ 3 [na-lil]

F Su

/nalil/

Ma Su /nalil/
Mo Su /nalil/

D MS

aw minalilyaran [a-w mi-nalil-aan] sudarto sweat

F YK

nalily n [na-lil] [YK, GM, KT:206]

Ma RN nalil n [nalil]
Ma RN nalil n [nalil] salpullidoskin rash

NALIL

393

Ma RN xow aw minalil (xanalil) fv-px A-irr [sow a-w mi-nalil (sa-nalil)] sudar
muchoto sweat a lot
Ma RN ajping minalil (xanalil) fv-imp I [a-h-pig mi-nalil (sa-nalil)] suda muchoto
sweat a lot
Mo SS nalil n mi-(I) [nalil] el sudor; el salpullidosweat; rash

NAMB

albahaca | basil

*namba [cf. Su 432 *nama]


Vase tambin TIXAR albahaca|basil .
Ma Su /namtisar mbah/
Mo Su /namtisar mbah/

Mo SS namb tixar mbaj fn [n-a-mb tisar mbah] #or de albahaca#ower of the basil plant

NAMB

ancho, doblado | wide, folded

*namba [cf. Su 433 *namba / *nimbi]


A juzgar por su reconstruccin *namba ~ *nimbi, Surez analiz SMa /-tah namb/ como frase
compuesta de /-tah/ hacer con otra morfema NAMB. Si tuvo razn, SD (R) /na-namb/ ancho|
wide probablemente muestra el desarrollo de esta raz en SD, donde no aparecen otros reflejos de
NAMB. Sin embargo la derivacin de SMo atajnamb permanece un poco problemtica dado que a
diferencia de SMa, SMo conserva la [k] final de TAJK hacer as que es menos claro que
atajnamb pueda derivar de *atajk namb. Del punto de vista semntico la relacin entre plegar y
ancho es posible aunque apenas necesaria.
Ma B

itanamp plegarto fold

DR

/na-namb/ 1 anchowide

Ma Su /-tah namb/ plegarto fold


Mo WW -tijnimb plegarto fold

Ma RN atajnamb v A [a-tahnam] pliegato fold


Mo SS atajnamb vt A [a-tahnamb] lo dobla bien, lo hace pliegues to fold well, to pleat
Mo SS atijnimb vt I [a-tihnimb] lo dobla bien (telas); lo hace pliegues (telas); junta las
manos para dar gracias a Dios to fold well (cloth); pleat (cloth); to join ones hands
together to give thanks to God

NA

NA

394

cuachalalate (rbol) | cuachalalate (tree)

*nan
El guachanal es el nombre comn para el cuachalalate, o Amphipterygium adstringens, Schiede ex
Schlecht (Fam. Julianiaceae), tambien conocido como cuachalal, cuachanaln, y huachanal ||
AV, tambin vase: www.cib.uaem.mx/agebiol/bol_junio_julio2004.htm#Cuachalalate

Ma RN n n [nn] guachinal, un rbol que se usa para tratar gastritis, in#amacin de la


barrigacuachalalate, a species of tree used to treat gastritis or stomach in#ammation
Mo SS nn n K* [nn] una especie de rbol con olor desagradable (semejante al copal)a
species of tree with a a disagreeable odor (similar to the copal tree)

chico, nio | child

*nine, *na [cf. Su 434 *nan]

espaol

Vase NINE, A

NANCH

otate | bamboo

*nnc [= Su 435]
D Su

/nnc/

F Su

/nanc/

Ma Su /nnc/
Mo Su /nnc/

Ma RN nnch n [nn]
Mo SS nnch n K* [nn] bamb, clase de otate (planta: Bambusa vulgaris)common
bamboo

NANGWE

achiote | annatto (tree)

*na-ngene [cf. Su 437 *na-ngn]


Aunque Surez reconstruyo *na-ngn achiote sobre la base de SMo (Su) /na-ngwn/, la forma
de Santa Mara, o sea nangwe [na-gen], muestra que la proto-forma tiene que ser *(na)-ngene.
Vase tambin WEN nanche|nance.
Mo Su /nangn/

Ma RN nangwe n [na-gen]
Mo GC nangwiaan n achiote (planta: Bixa orellana)achiote (tree), annatto [GC:364]
Mo SS nangwean n [na-gen] achiote (planta: Bixa orellana)achiote

NAPAPY

NAPAPY

395

alacrn | scorpion

*napap [cf. Su 621 *pap]


Mo P

napaep

Mo Su /napp/

Ma RN napp n [napp] El Alacrn, una constelacin de estrellasThe Scorpion, a


constellation in the heavens
Mo SS napp n P [napp] el alacrn (insecto: Arachnida, Order Scorpiones); la constelacin
Escorpioscorpion (insect); Scorpio (constellation) [SS, NT:Lk 11:12]

NAAX
*(naraa)

naranja | orange

espaol colonial

SD narx y SF narax naranja|orange representan una adaptacin temprana datando de la poca


cuando la j espaola se pronuncia // (cf. SMo (SS) nabx /nabs/ < esp. navaja), mientras que
SMo /nrn/, sin reflejo de esp. j, se adapt ms tarde de /naanha/, la pronunciacin actual.
DR

/naro/ n [nas]

Mo DT /nrn/ n

D MS

narx n [nas]

F YK

narax n [naas]

NAS

camarn de ro | river shrimp

*nasa [= Su 443]
D Su

/nas/

Mo WW nas

D RN

nas n [nas] chacalcray"sh

Ma TA nas n [nas] chacalcray"sh


Mo SS nas n K* [nas] la langosta del ro, el chacal (crustceo)cray"sh

AT

ao | year

*nta [= Su 461]
La /h/ en SD /nyaht/ (Su) = ajt no tiene explicacin ni concuerda con el dato contemporneo
dado por Salminen, o sea SD at.
Ma B

niat

AT
D RT

/neat/ [nat] [RT:9:55]

DR

/neaht/ 1 [naht]

D Su

/nat/

F Su

/nat/

396

Ma Su /nat/
Mo Su /nat/

D MS

at n [nat]

F YK

iat [net niat] [YK, GM]

F KT

iat ka [net ka niat ka] este aothis year [KT:237]

F KT

naiat adv [na-net naniat] el ao que viene, el ao entrantenext year [KT:237]

F YK

lamong iat [la-mog net nat] ao pasadolast year

F YK

taiat [t-a-net tanat] ao pasadolast year [YK, KT:237]

F KT

anom iat [a-no-m net anom niat] un ao (uno ao)one year [KT:237]

F KT

nangam iat adv [na-g-a-m net nagam niat] (?) el ao despus del prximo
aothe year after next year [KT:237]

Ma RN at n [nat]
Ma VM kas miat? [kas mi-nat] Cuntos aos tienes?How old are you?
Ma RN tamong at adv-p [ta-mog nat] hace aosyears ago
Ma RN tamong at ien adv-p [ta-mog nat in] el ao pasadolast year
Ma RN aga at aliek mien [aga nat a-lik min] el ao entrantenext year, this coming
year
Ma RN najat adv [na-h-nat] este aothis year
Ma RN tajat adv [ta-h-nat] el ao pasadolast year
Mo SS neat n mi- [nat] [SS, NT:Rom 4:19]
Mo SS taneat adv [ta-nat] el ao pasadolast year
Mo SS mineataran n mi- [mi-nat-aan] su edadage (of a person)
Mo SS najneat n [na-h-nat] ao prximo, ao entrantenext year, the coming year
Mo AL tajneat adv [ta-h-nat] el ao pasadolast year [AL:64]

NATY

sol, da | sun, day

*nt [= Su 444]
DP

necti(?) solsun

NATY

397

FP

nati daday

FP

nti solsun

FP

nati[-]c hoy (< este da)today (< this day)

Ma P

neic daday

Ma P

neeki, neeti solsun

Ma P

gumagleik igual neit y cajua no hay sol y luna (i.e. una estacin) equivalentethere
is no equivalent sun and moon (i.e. month)

Ma B

nait K solsun [B:49]

Ma B

nit, nit daday [B, B:18, 28]

Ma B

nawanit orienteeast

Ma B

nit[ ]kam hoytoday [B, B:50]

Ma B

laimba niti caer el daevening falls

Ma B

minit[ ]kauf fechadate

Ma B

amiek nangus ni caer la "estathe holiday occurs

Ma B

amiek nangus ni caer la "estathe holiday occurs

Ma B

meawan[ ]a[ ]nit todos los dasevery day [B:50]

Mo BB nt [nt] solsun
Mo BB nahuanot de donde est el sol (oriente)where the sun is from (east)
Mo P

nat

Mo P

minati hiend inviernowinter

DR

/net/ 3 [nt] daday

D Su

/nt/

F Su

/nat/

Ma Su /nt/
Mo WW nont orienteeast
Mo Su /nt/

D RN

nty n [nt] daday [RN, TA, MS]

F RN

nangaj naty [nat] solsun

F YK

naty [nat] daday [YK, RN]

F GM

mbaj naty n [mbah nat] girasolsun#ower

F YK

naty ka adv [nat ka] hoytoday [YK, KT:237]

NATY

398

F RN

naty mam ~ naty tyety [nat mam, nat tet] buenos das seora/seorhello (good
day) maam/sir

F YK

ajk an a naty ka [ahk+an a nat ka] este da no msjust today [YK, KT:229]

F YK

tapoj naty [ta-poh nat] el da antes de antierthe day before the day before
yesterday

F GM

uwanaty [nu-wan-nat nuwanat] esteeast

F KT

maw naty adv [m-a-w nat] de aqu a uno o dos dasa day or two from now
[KT:237]

F YK

nawanaty [na-w-a-nat] este (< de dnde sale el sol)east (where the sun come
out) [YK, KT:236]

Ma RN nty n [nt] daday


Ma RN nty (tyety, mam) interj [nt (tet, mam)] buenos das (seor, seora)good
morning (sir, maam)
Ma RN nty kam adv [nt kam] hoytoday
Ma RN tyety nty n [tet nt] solsun
Ma RN nawanty adj [na-wa(n)-nt nawant] oriente, esteeast
Ma VM xowayey nty [sow-ay-ey nt] por mucho tiempoa long time
Ma RN laym majmuly tyety nty [la-ym m-a-h-ml tet nt] despus (es despus del
tarde)it is past the afternoon
Mo SS nt n K mi-E [nt] la fecha, la dadate, day [SS, NT:Mk 1:16, Rom 13:12]
Mo KE nt n [nYt] daday
Mo SS kint adv [ki-nt] en la tardein the afternoon
Mo SS ningint [nigi-nt] otro da (tiempo pasado), antesthe other day (in the past),
before
Mo SS nont n [no-nt] oriente, esteeast, the east
Mo SS nangaj nt [na-gah nt] la semana santaHoly Week
Mo SS natang nt [na-tag nt] primer nombre en el santoral"rst name in a calendar of
saints feast days
Mo SS con mikint pp [mi-ki-nt] en la tardein the afternoon
Mo SS lamitit nt [la-mi-tit nt] ya es tardeto already be late (in the day)
Mo SS andy wx kint pp [a-ndy ws ki-nt] por la tardein the afternoon or evening
Mo SS kamm mikint [ka-mm mi-ki-nt] en la tardein the afternoon

NATY

NATY

399

nombre | name

*nat [= Su 445]
Aunque los Stairs indican que SMo nt nombre|name tiene un tono descendente, en 2006 Evans
(KE) ya no observ ninguna diferencia entre esta palabra y SMo nt da|day. En sus datos ambas
tienen solamente un tono alto.
DP

net

FP

minti

Ma P

nuet, minuet

Ma B

minit

Mo P

miniat

DR

/nt/ [nt]

D Su

/nt/

F Su

/nat/

Ma Su /nt/
Mo Su /nt/

D RN

nty n [nt] [RN, MS]

F YK

naty mi- [nat]

Ma RN nty n mi-I [mi-nt] nombre: su nombrehis/her/its name


Mo KE nt [nYt]
Mo SS mint n mi-(E) [mi-nt] [SS, NT: Mt 10:2]
Mo SS nent part [ne-nt] llamado, se llamanamed, to have the name of
Mo SS minteran n mi-E [mi-nt-ean]

NAW

resto, exceso | remainder, excess

*nawa
Es muy probable que NAW resto, exceso|remainder, excess derive de AW salir|to go out, to
come out con el prefijo de predicacin estativa [n], de modo que NAW quiere decir lo que sale.
Ma B

niunaw sobrarto exceed, to remain

D RT

/niu-unaov/ [nu-a-naw] el restothe rest, the remainder [RT:9:4]

DR

/niunaowas/ 1 [nu-nawas] tener una sobreabundanciato have a superabundance

Mo SS anaw vt A [a-naw] le sobra, lo ahorrato exceed, to remain, to save, to spare

NAW

400

Mo SS minaw n mi-(A) [mi-naw]

NAWIET

gente de Santa Maria (se usa en San Mateo) | people from Santa Maria

*nawit
Falta una etimologa segura de NAWIET, apodo usado en San Mateo del Mar para la gente de
Santa Mara. Se puede pensar en una compuesta de NAW el resto|the rest, remainder ms
IET tierra|land debido a la idea de que los habitantes de Santa Mara poseen el resto de la
pennsula donde ubican los dos pueblos.
Otra posibilidad es una derivacin de WIEJT arena|sand en referencia a la calidad arenosa de la
tierra al punto de la pennsula, conjetura posiblemente evidenciada tambin en una explicacin
popular, basado en la misma idea, que conecta el uso de la voz loy en San Mateo como apodo de la
gente de Santa Mara ( LOY) con LOY/LUY blando, pliable|soft, pliable.

Mo SS nawit n [nawit]

NAWIJK

papel | paper

*nawhki [cf. Su 939 *w:ki]


SF (GM) nawixiol (< nawij xiol) hace referencia al rbol que se usaba en la poca prehispanica
para fabricar un tipo de papel llamado matl en nahuatl clsico, conocido como amate en espaol.
Este rbol es normalmente el jonote, una especie de Ficus (ingl.fig tree), aunque la misma frase en
SMo se refiere a otro rbol, Ipomoea arborescens (cazahuate|tree morning glory), cuya conexin
con papel se puede ver en la descripcin ms abajo:
The bark is light gray, and from a distance may appear to be white. Near populated areas the bark
is often used as a natural graffiti canvas, esp.La corteza es de color gris claro, y de lejos puede
parecer blanca. Cerca de zonas pobladas la corteza se utiliza a menudo como un lienzo de graffiti
natural. (http://davesgarden.com/guides/pf/go/32167, acesado el 12 nov 2011.)
Palabras relacionadas con NAWIJK por lo visto aparezcan en mSay [nok] papel|paper y mSay
[nohkuhy] = mOlu[nokikuy] palo de amate|amate tree (< pMZ *noki papel|paper). Sin
embargo la correspondencia fontica es poco adecuada en tanto que no se explique por qu el timo
huave contiene *-awih-, ya que de algo como pMZ *noki se espera [nok] en huave contempornea
(cf.mGui [nok] carta, amate|paper, amate).
Mucho ms probable sea una derivacin de la raz *wihki como diminutivo de WAJK seco|dry.
Esta hiptesis concuerda muy bien con el proceso de fabricacin del papel de amate. Se aplastan las
fibras de la corteza del arbl para rendir una pasta. Est extendida sobre planchas y est dejada
bajo el sol para que se seque, produciendo las hojas, las cuales son en efecto *na-wihki, o sea cositas
secas || FK, LC, CO, SW.
Ma B

navihki, navihk

Ma B

aran[ ]navihki escribirto write

DR

/na-vihek/ 3 [na-wihk]

D Su

/nawi:k/

Ma Su /nawi:k/

NAWIJK

401

Mo Su /naw:k/

D RN

nawijk n [nawihk] papel, librobook, paper

F YK

nawij n [na-wih] el libro, el papelbook, paper [YK, RN]

F GM

nawixiol [na-wih sil nawisiol] amate (rbol del cual antiguamente se producen
papel)amate (= jonote ?) (a tree which in earlier times was used to make paper)

Ma RN nawij, nawijk n [na-wih] papel, libropaper, book


nawiig n P; K mi-I [na-wiig] [SS. HT:41, NT: Mk 10:4]

Mo SS. HT

Mo SS nawiig xil fn [na-wi:g sil] palo blanco, cazahuate (rbol: Ipomoea arborescens)
tree morning glory (plant) [SS:405]
Mo SS arang nawiig fv [a-ag na-wi:g] lo escribeto write
Mo SS nendy nawiig fn [ne-ndy na-wi:g] el que sabe leer y escribirone who knows
how to read and write
Mo SS ombim nawiig fn [o-mbim na-wi:g] el sobreenvelope

NAX

muchacha | girl

*nas [= Su 441]

mixe

NAX muchacha|girl (< pH *nas) es casi con certeza un prstamo de una fuente mixeana, cf.
mTot [n] (SW: [n:]) mOlu [n:] y mCh [n:]; todos: hija|daughter < pMx *n: d. El
parecido entre la raz de huave y la de mixe ya fue seal hace mucho tiempo por Radin. Sin
embargo la correspondencia entre pH *a y la [] de una fuente mixeana es sin explicacin || PR, SC,
RZ, CJ.
D EF

ku txu nx

D EF

x txijke nx mi hermanamy sister

DP

munejchi

DP

naliu njchi nialittle girl

FP

cuchug nxi

FP

nalihui nxi nialittle girl

Ma P

neix

Ma P

cuch neix nialittle girl

Ma B

namish[ ]munish

Ma B

nash[ ]pii pollahen

Mo P

nasi

Mo St

k-tchtch-nsh

Mo St

sh kwl-nsh (mi) hija(my) daughter

NAX
DR

/no/ 4 [ns]

D Su

/ns/

F Su

/nas/

Ma Su /ns/
Mo Su /ns/

D MS

nx [ns]

D TA

kuch nx fn [kus ns, k ns] nialittle girl

F YK

nax [nas]

F YK

santa nax [santa nas] nica hijaonly daughter

F KT

munax n pl [mu-nas] muchachasgirls [KT:219]

Ma RN nx n [ns] seorita, muchachagirl [RN, VM]


Mo SS nx n P mi-(E) [ns] [SS, HT:95]
Mo SS nine nx fn [nine ns] la niagirl
Mo SS minx n P* mi-(E) [mi-ns] su novia; su hijagirlfriend (of a boy); daughter
Mo HT monx n [mo(n)-ns] muchachasgirls [HT:95]
Mo SS natang nx [na-tag ns] la hija mayor (soltera)oldest unmarried daughter
Mo SS mimm monx fn [mi-mm mo(n)-ns] muchachas encargadas para rezar en la
iglesia catlica cada madrugada durante una semanagirls charged with the
responsibility for praying in the catholic church early each morning during a week

NAXIEL

rozar; milpa | to clear of shrub; cornfield

*sili, *na-h-sil [cf. Su 760 *sili]


Vase XIL, NAXIEL
Vase XIL, NAXIEL

402

NAY, NAJOY

NAY, NAJOY

403

seis | six

*na-Hi-, *no-w-Hi- [cf. Su p. 52 *anayiwi]


Las palabras para seis|six en SD, SMa y SMo deriva de *-na-Hi- ms el sufijo de pluralidad, as que
*na-Hi-w > *na(y)iwi > -nayiw, -naiw. Por otro lado SF seis|six deriva de NAJOY (< *-no-wH-hw > *-no-ho-yi-hw > *-nojoyhw > *-najoyuf), probablemente una variante de NAY
conteniendo el sufijo -w de pluralidad despus del primer morfema. Es de notar que los nmero
siete, ocho y nueve de SF tambin se distinguen de los de los otros dialectos.
La palabra SF (KT) anoyuf nueve|nine no corresponde en absoluto a las de los otros dialectos y
por eso presenta una dificultad para la reconstruccin. Parece derivar deuna variante de NAY
especficamente se supone que en SF *-no-Hi-hw produce *noyihw > -noyuf.
SMa (RN) gajponw dieciseis es irregular; cf. el resultado previsto en SMa (B) gahpani, o sea
[gahp-a-ny] < *(a)-kahpa-na-Hi. Ese cambio probablemente se deba al desuso de los nmeros (hoy
en da en SMa casi ningn hablante se recuerda de los nmeros ms que diez).
DP

anay(?)

FP

anajohuif

Ma B

anaiu seis, sextosix, sixth [B, B:43]

Ma B

gahpani dieciseissixteen [B:43]

Mo JS

ana [anayiw]

Mo BB anaf, anaef [anaiw, anaiw]


Mo BB agafp-anak [agahp anaik] diez-y-seissixteen
Mo P

anahihug

Mo St

-n-v

D R/Su /anaiw/ [a-na(y)-iw]


DR

/anayiuv/ [a-nay-iw]

DR

/kahpanayiuv/ [kahp-a-nay-iw] dieciseissixteen

Ma Su /anaiw/
Mo Su /anaiw/

D TA

anayiw num [a-na(y)-iw]

F KT

anoyuf num [a-noy-u] ochoeight

F KT

anajoyuf [a-no-ho-y-u-hw anohoyu] sieteseven [KT: 238]

F GM

anojoyuf [a-no-ho-y-u-hw anohoyu]

Ma TA naiw, anaiw num [nay-iw, anay-iw]


Ma RN gajponw num [gahp-o-nw] dieciseissixteen

NAY, NAJOY

404

Mo SS neny adj [ne-ny] dentro de seis (das o noches)within six


Mo SS tiny num [ti-ny] hace seis (das o noches)six (days or nights) ago
Mo SS anaiw num [a-na(y)-iw]

NAY

ensuciarse | to get dirty [RN]

*naya [= Su 446]
F Su

/-nay/ ensuciarto get dirty

F YK

anay vi [a-nay] [YK, KT:197, 271]

F YK

nanay adj [na-nay] suciodirty [YK, GM, KT:197]

NCHAJK

mapache | raccoon

*nchka [cf. Su 480 *nc:ka]


Posiblemente NCHAJK mapache|raccoon se relacione con MaEp yi-cha-ki ihchaak] garra|
claw, pChol *ejchak garra, ua|claw, nail > Chrt ejchak ua, garra|nail, claw, Chlt ixchac
ua|nail, claw, hoof, Tzo ichak, Tzel ihchak, Chuj chak d. || TK.
F Su

/nca:k/

F YK

nchia, nchaj [neh(k) nia(h)(k)] [YK, GM]

F KT

nchiaj, nchiajk [neh(k) niah(k)] ardillasquirrel [KT:70]

NCHAR

langosta | locust

*ncra-ncra [= Su 486 ?]
Cf.SMo nchar tit hormiguita negra bajo SAR TIT/XU TIT hormiga (clase de)|ant (type
of), que parece haber sido confundido con NCHAR langosta|locust.
D Su

/ncarncar/

D RN

ndxarr ndxarr n [nar-nar narnar]

F GM

nsart nsart [nar-nar ?] el ciempiscentipede

Ma RN ntsarrntsarr n [nar nar] ciempiscentipede

NCHEK

abrir | to open

*nceke [= Su 474]
DR

/anek/ 3 [a-nek] entreabrir algo (forzandolo un poco)to pry partly open

D Su

/-ncek/

NCHEK

405

Ma Su /mi-cek umbey/ comisura de la bocaedges of the mouth


Mo WW -nchaik

Ma RN anchek v I [a-nek]
Mo SS anchak vt E [a-nak] lo abre con fuerzato open forcefully
Mo SS nchakian part [nak-a-n] medio abiertohalf open

NCHEKEK

tambalearse | to wobble

*ncekeke
Mo SS anchaikekiay vr O [an-akek-ay]

NCHELEL / NCHILIL
*ncelele / *ncilili

mal de ojo | the evil eye

chol

NCHELEL/NCHILIL mal de ojo|evil eye sin duda se relaciona con Chol che-lel llanto|
crying (derivado de che fuerte (ruido)|loud (noise)) ya que tiene tambin la acepcin clico de
los recin nacidos|newborn babys colic, padecimiento asociado con el mal de ojo segn una
creencia cas universal en la Mesoamrica precolombina. En Toj cheleli chillar (nene), gritar
fuerte|to scream (child), to yell se ve un reflejo del mismo timo pero sin la acepcin clico. La
derivacin en -lel parece limitarse a la rama occidental de la familia mayense, pero compranse Lac
[[ej]] ruido|noise, Yuc cheej sonido fuerte que lastima los odos|loud sound that hurts the ears
|| AU, CL, JD:[Canger 1970], JG.

D RN

ndxilil n [nilil nilil] clico de los recin nacidosbabys colic

Ma RN nchilil n [nilil] clico de los recin nacidosbabys colic


Mo SS nchaleael, ncheleael n K* [nalal, nelal] clico de los recin nacidos; mal de
ojobabys colic; evil eye [SS, RN]

NCHENCH

resplandecer | to shine, be radiant

*ncence
Mo SS ankanchanchanch vi (E) [ank-a-na(n)-nan] resplandece muchoto shine
brightly, to be radiant

NCHEREK

NCHEREK

406

viento del sur | south wind

*ncereke, *ncerak [cf. Su 487 *ncra-eke ?]


NCHEREK viento del sur|south wind tiene una forma inusual para una raz y por eso se espera
que sea una compuesta antigua o un prstamo, aunque no hay fuentes obvias. No se puede descartar
la posibilidad de una conexin con unas races mayenses tal como pMaBaj *tze:h izquierda, de
lado y pMaBaj *tzeh-el al lado, indicando la direccin del sur, ms pMa *iq viento > pChol
*ik. Sin embargo es muy difcil confirmar esta hiptesis || TK.
Mo BB dcherek [(n)erek] sursouth
Mo St

n-tsh-rk

D Su

/nciarek/

F Su

/nciarek/

Ma Su /nciarek/
Mo Su /nciarek/

F YK

incharek n [inaek] [YK, KT:207]

Ma RN ncherraik, mam ncherraik n [nrak, mam nrak]


Ma RN nadam ncherraik n [na-dam nerak] huracnhurricane [RN, VM]
Mo SS ncherrek n K [nerek] la brisa, el viento del surbreeze, south wind

NCHET

tibia | shin

*ncete [= Su 475]
Ma B

cheti pantorrillashin

DR

/net/ 3 [net]

D Su

/ncet/

F Su

/ncet/

Mo Su /ncat/

D RN

ndxety n [net net] tibia, piernashinbone, leg [RN, MS]

F KT

nchety n mi- [net] [KT:217]

Ma VM nchety n mi-I [net] tibia; pantorrillashinbone; calf (of leg) [VM, RN]
Mo SS miolaats nchat fn [mi-ola: nat()] la tibia, la espinilla (anat)tibia, shin
Mo SS minchat oleajaran fn [mi-nat o-lah()-aan] la espinilla, la canillashinbone
Mo SS minchat owixeran fn [mi-nat() o-wis-ean] al antebrazoforearm

NCHEW

NCHEW

407

tonto | stupid, silly

*ncewe (?) [cf. Su 475a *ncewe]


NCHEW tonto|stupid, silly, al igual que XEW urraca|jay (bird), presenta dificultades para la
fonologa histrica del huave. Especficamente, de una secuencia pH *Cewe se espera el resultado
/Cu/ en SF y /Cow/ en las otras variantes, cf. NDYOW morir; enfermo|to die; sick < *ndewe
(SF andyu, SMa SD andyow, SMo andeow) o CHOW carrizo|giant reed < *cewe (SF najchu,
SD SMa SMo najchow). Es decir, pH *ncewe debe producir SF **nchu y SMa **nchow en vez de
SF SMa nchew.
En el caso de XEW urraca|jay (bird) una explicacin plausible para esta irregularidad proviene del
hecho de que segn parece es un prstamo de pMaCtr *e:w azuelo, urraca|bluejay, jay; por eso si
la palabra entr la lengua despus del cambio de sonido pH *Cewe > Cow, podra haber escapado
los efectos de dicho cambio, o, al menos, su estado como prstamo podra haberla protegido. De la
misma manera esp. yegua (ingl. mare) entr como yew en San Dionisio y as contraste con yow
agua|water de pH *ewe; asimismo en Santa Mara se evolucion kerrew como aumentativo de
kiriw, introduciendo otro ejemplo de /Cew/.
Si es as es preciso suponer que NCHEW tambin es un prstamo pero una fuente obvia no hay.
Entre las posibilidades ms prometedoras se pueden mencionar las siguientes: zoChMa tzuway
tonto|stupid, silly; pMaOr *chuuj > Mam txuj, Ixil, Kich, Kaq chuj loco|
crazy (posiblemente relacionado con Huas [[tsou]] tonto|fool, Tzo chuvaj loco|crazy); Itz
[[u]] mudo|dumb, mute|| TK, HJ, JD:[Larsen 1955, Schumann 1971], DR.
Ma B

ncheu tonto, imbecilstupid, silly, idiot

F Su

/ni-ncew/

F KT

minchew, mininchew adj pred [mi-new, mi-ni-new] [KT:205]

F YK

inchew adj [ni-new] [YK, RN, KT:199]

Ma RN nchew adj [new]


Ma RN inchew adj [ni-new] retardadomentally retarded

NCHIEJTS

red | net

*nchc [cf. Su 479 *nc:c]


CHIEJTS red|net y XIEJTS pelo de pubis|pubic hair son las nicas raices que contienen dos
consonantes sibilantes donde la primera es palatalizada y la segunda no lo es. Con ms probabilidad,
esta limitacin se debe al proceso de fonemicazin de la palatalizacin que ocurri alrededor del fin
de la poca proto-huave, pero los detalles del cambio son todava poco claros.
Ma B

nchiats, chiets mi- [B, B:28, 39]

DR

/aniahts/ 2 [a-nih]

D Su

/ncc/

F Su

/ncu:c/

NCHIEJTS

408

Ma Su /ncac/
Mo Su /nc:c/

D TA

ndxiejts n [nih nih] red (para mazorca)net (for holding corn cobs) [TA,
MS]

F YK

nchiujts, nchius [nih niuh, nius]

Ma RN nchiejts n [nieh] red de mazorcas (no para pescar)net (for corn cobs, not for
"shing)
Mo SS nchiits n mi-A [ni:] [SS, NT:Mt 10:10]
Mo SS nchiits mbeay fn [ni: mbay] el furnculoboil, carbuncle (medical)
Mo SS minchiits mbeay fn [mi-ni: mbay] la red para las mazorcasnet for corn
cobs
Mo SS minchiits ombeay boy fn [mi-ni: o-mbay boy] el bozalhalter (for an ox)

NCHIEL

langosta (insecto) | locust (insect)

*ncil [cf. Su 481 *ncl]


DR

/niol/ 1 [nil] un tipo de chapuln grandea large species of grasshopper

Ma Su /ncl/
Mo Su /ncl/

F YK

nchiol n [nil niol] la langosta que destruye la milpalocust (that destroys


crops)

Ma RN nchiel n [na-nil] chapuln: tipo de chapuln grande que es muy daoso para la
cosechaa type of large grasshopper which is very damaging to crops (locust)
Ma RN nchielnchiel n [nil-nil] chapuln grande del montelarge wild grasshoper
Mo SS nchil n P* [nil] la langosta (insecto: Melanoplus mexicanus, Schistocerca sp.)
grasshopper, locust

NCHIEL

moler | to grind, to mill

*ncil [cf. Su 482 *ncl, *ncewe]


Ma B

nchiel, anchiel moler, amasarto grind, to mix, to knead [B:16, 24]

Ma B

munchiel molenderasgrinders [B:29]

Ma B

niunchiel P molenderagrinder [B:23, B:29]

Ma B

nieng-achiel molinomill (place) [B:85]

DR

/aniol/ 1 [a-nil] morder, molerto bite; to grind

NCHIEL
DR

/anil i-ig/ [a-nil si-sig] hurgarse la narizto pick one's nose

D Su

/-ncl/

F Su

/-ncow/

409

Ma Su /-ncl/
Mo Su /-ncl/

D MS

andxiel [a-nil anil]

F YK

anchiol vt [a-nil a-niol] mueleto grind [YK, KT:227]

F KT

nanchilach adj [na-nil-a ] molidoground up [KT:294]

Ma RN anchiel v A [a-nil] [RN, VM]


Mo SS anchil vt A [a-nil] lo machuca, lo mueleto bruise, to grind
Mo SS anchilnchil olik fv-imp (?) [a-nil-nil o-lk] cruje los dientesto grate
ones teeth

NCHIEP

rodaballo (pescado) | turbot (fish)

*ncip [cf. Su 485 *ncp]


Segn GC:357, el pez SMo tsorrop nchip se referieren a varios species de peces llamados
lenguados en castellano, incluso: Bothus constellatus Jordan & Grosse (ingl.Pacific eyed
flounder), Ancylopsetta dendritica Gilbert (ingl.threespot flounder); Engyophrys sanctilaurentii
Jordan & Bollman (ingl.speckletailed flounder), Paralichthys woolmani Jordan & Williams
(ingl.speckled flounder), y tambin Cyclopsetta querna Jordan & Bollman que se llama tambin
boca de Dios o huarache (ingl.toothed flounder). Segn GC:357 el pez SMo mantek nchip, lit.
lenguado untuoso (< esp. manteca) se llama porque nunca se seca del todo. En cuanto al
nombre cientfico Bothus ocellatus Agassiz, se equivoc, ya que este pez vive slo en el ocano
Atlntico. Quizs se trate de Bothus constellatus (ingl.Pacific eyed flounder).
Ma Su /ncp/
Mo WW nchip

Mo SS nchip n P* [nip] el rodaballo (pez: Bothus maximus)turbot ("sh)


Mo GC mantek nchip [mantek nip] lenguado (pez)Paci"c eyed #ounder (?) [GC:357]
Mo GC piwil nchip = nine nchip [piwil nip, nine nip] sol (mexicano, de Mazatln
o listado), lenguado, tepalcate, comal (peces: Achirus mazatlanus Stiend., A. scutum
Gnth.)Mazatlan sole, network sole ("shes) [GC:357]
Mo GC tsorrop nchip cp-ex [orop nip] lenguado (pez)#ounders of various types
(Paci"c eyed, three-spot, speckled, speckle-tailed, toothed) [GC:357]
Mo GC minchip nadam ndek fn [mi-nip na-dam ndek] tipos de pez lengua (tintorera,
de aleta bandeada, mediomanchada, clara, esbelta) (Symphurus atramentatus, S.
elongatus)inkspot tongue"sh, elongate tongue"sh [GC:357]

NCHIEP

NCHIEP

410

acercarse | to approach

*ncip [cf. Su 484 *ncp]


Ma B

inyp cazarto hunt

Ma B

nchep, nchep acercarto bring closer [B, B:26]

Ma B

nanchiep aproximarto come close to

Ma B

ahk-niu-nyp cazadorhunter

Ma B

munchie puei juntarto join

Ma B

ihch munchapuei, munchapayuh unirto join, to unite

Ma B

la munchi payuh juntotogether, joined

DR

/aniap/ 1 [a-nip]

DR

/aniopahts/ [a-nip-ah] vecinosneighbors

Ma Su /-ncp/

D RN

andxiep [a-nip anip]

D MS

andxiep [a-nip anip] estar junto ato be together with

F KT

anchiop vi [a-nip a-niop] [KT:40]

Ma RN anchiep v A [a-nip]
Ma RN nanchiep adj [n-a-nip] junto, cercatogether, close
Ma RN anchiepayuj v R [a-nip-ay-uh] juntos: son juntos(they are) together

NCHIJNCH

deformado, mal desarrollado | deformed, poorly developed

*ncih-nci [cf. Su 477 *nci:-nci]


Es claro que NCHIJNCH deformado, mal desarrollado|deformed, poorly developed y el cas
sinnimo CHIN mal desarrollado|underdeveloped tienen que relacionarse de una manera u otra.
Para empezar, se aprecia que NCHIJNCH deriva por reduplicacin de un tema ms bsica *nci(h)
(> *ncih-nci), que con mucha probabilidad sea un prstamo de pMaBaj *tzi pequeo, chico|little,
cuya forma reduplicada se ve en Mop tzitzi pequeo, chico, Yuc [[dze-dze]] d.
No es completamente clara la derivacin de CHIN, ya sea como reduccin de *ncihnci > *cini o
mediante otro prstamo de fuente mayense. En efecto son muy pocos los reflejos de pMa *ti por s
solo; la mayora del tiempo se encuentran con un sufijo, particularmente *-in, como en pMa *ti:n >
*chi:n, pequeo|small, de donde provienen p.ej. Tzo chn, Tzel Toj Qat chin d. || TK, JD:
[Perez 1690/1898 (Ticul)].
Mo WW nchiinch deformadodeformed
Mo Su /nci:nc/ deformadodeformed

NCHIJNCH

411

Ma RN xow minchinch adj-p [sow mi-nin] deformado (de animales o de gente)


deformed (of animals or people)
Mo SS nchiinch adj [ni:n] desnutrido, mal desarrollado, no ha crecido
bienmalnourished, poorly developed, stunted
Mo SS nenchiinch adj [ne-ni:n] desnutrido, mal desarrollado, no ha crecido
bienmalnourished, poorly developed, stunted
Mo SS najchinch a op fn [nah-in a op] un rbol parecido al roble (Quercus sp., p.ej.
Quercus deserticola)a kind of white oak

NCHIK

rechinar | to squeak, to creak

*ncaka / *nciki
Vase NTSAK / NCHIK

NCHILIL

liblula | dragonfly

*nci-kiwi-lili [= Su 476]
NCHILIL liblula|dragonfly tiene un derivativo irregular en SD (Su) /ncikiw/ d. As una
relacin con chol chikijl chaquiste, jejn|sand fly, gnat parece posible aunque difcil de establecer
|| HJG.
D Su

/ncikiw/

Mo Su /ncilil/

Mo SS nchilil n P* [nilil] la liblula (insecto: Anisoptera)dragon#y

NCHILIL

mal de ojo | the evil eye

*ncelele / *ncilili

chol

Vase NCHELEL / NCHILIL

NCHIT

angosto | narrow

*nciti [= Su 478]
Vase tambin CHIT vagina.
DR

/na-nit/ 3 [na-nit]

D Su

/-ncit/

D RN

nandxity adj [na-nit nanit]

Mo SS nanchit adj [na-nit]

NCHIT

NCHIT

412

raya (pez) | stingray (fish) [RN]

*citi-ngyo [= Su 44]
Segn GC:359 SMo chit ngoy hace referencia a todas las rayas pequeas con cola o sin cola y es un
nombre compuesto de CHIT vagina y NGOY lagartija|lizard. Pero la variacin entre chit
(GC:359 y Surez) y nchit (SS) es notable y sugiere una conexin con NCHIT angosto|narrow.
Quizs la variacin refleje una deformacin de tabu. Sea como fuera, la relacin entre estos tres
timos queda por descubrir.
Mo Su /citngy/ tipo de pescadoa type of "sh

Mo GC chit ngoy n [it goy] pez guitarra (Zapteryx exasperata); todas las rayas pequeas,
con cola o sin colabanded guitar"sh; all small rays ("shes), with or without a tail
[GC:350]
Mo SS nchit ngoy n P* [nit goy] raya, mantarraya (pez: Dasyatis sp.)stingray

NCHOM

pintar, ensuciar | to paint, to make dirty

*ncmo [= Su 483]
Ma B

anchoom, inchom, inchomp teir, dibujar, tachar, mancharto dye, to draw, sketch,
to cross out, to stain

DR

/anom/ 1 [a-nom] #uir sobre una super"ce dejando manchasto #ow over a
surface and leave stains

DR

/anoman/ [a-nom-an] pintarto paint

D Su

/-ncom/

F Su

/-ncum/

Mo Su /-ncom/

D TA

andxom [a-nom anom] pintato paint

F YK

anchum [a-num] pinta, manchato paint, to stain [YK, KT:39, 43]

Ma TA anchom v A [a-nom] pintato paint [TA, RN]


Mo SS naj nchom n [nah nom] un tipo de caa o zacatn que crece en el agua o lugares
hmedosa type of cane or rush which grows in water or wet places
Mo SS anchom vt A [a-nom] lo pinta; lo manchato paint, to stain
Mo SS nenchom n P* [ne-nom] el pintorpainter
Mo SS nenchomy n [ne-nom-y] la pinturapainting

NCHOPAL

NCHOPAL

413

listn | ribbon

*ncpala (?)
Mo SS nchopalik n [nopalk] listn para trenzasribbon for tying braided hair
Mo SS anchopal, anchapal n TS [a-nopal, a-napal]

NCHO

chupar | to suck on

*ncr
Ma RN anchur vt I [a-n]
Mo SS anchor vt A [a-no] lo chupa (una bola)to suck on (e.g. a small fruit)

NCHO

madriguera | den, burrow

*nc (?)
Mo SS nchor n K [no] la madriguera, la guarida de animales, el tnel de
madrigueraden, burrow, burrow tunnel

NCHOT, NTSOT

iguana macho | male iguana

*ncto, *ncoto [cf. Su 488 *ncto]


Probablemente NCHOT/NTSOT iguana macho|male iguana tenga una conexin con Chlt achit
iguana y Chlt ahchit (otro tipo de) lagartija|(another kind) of lizard Si el timo huave es un
prstamo, se explica mejor la variacin nch-, nts- entre los dialectos.
La posicin de SMa (B) nyt puerco|swine es incierta. En la habla contempornea de SMa se
encuentra ntsot iguana macho|male iguana, sin palatalizacin inicial. El significado dado por
Belmar debe ser errneo o la palabra probablemente no pertenezca al timo iguana||RLH:326, 328.
Ma B

nyt puercoswine

Mo Su /ncot/

Ma RN ntsot n [not]

NCHOT

gajo (de fruta) | segment (of citrus fruit)

*ncto
Vase tambin NCHET tibia|shin bone.

Mo SS minchot n mi-(A) [mi-not] el gajo de naranja, limn, toronja etc.segment of an


orange, lime, grapefruit, etc.

NCHOW

NCHOW

414

desherbar | to weed (remove weeds)

*ncewe (?)
Mo SS anchowy vr (?) O (?) [a-now-y] lo deshierbato weed, to remove weeds

NCHUJ

vidrio | glass

*nch
Vase tambin CHUJKY espejo|mirror.

Ma RN nchuj n [nh]

NCHUJT

cuayote (Gonolobus barbatus) | milkweed (plant)

*ncht
NCHUJT es un bejuco Gonolobus barbatus que se llama comnmente cuayote segn el Missouri
Botanical Garden (www.tropicos.org/Name/2601254, accesado el 10 octubre 2011), y a veces se ve
bajo otro nombre cientfico Vincetoxicum barbatum (Knuth) Standl. Es un bejuco leoso de las
Asclepiadceas, relativamente largo, que crece en zonas de hasta 2000 m de altura. La semilla del
fruto se come asada al horno. Segn LS:100, es el nombre talayote o tlalayote que se usa para
referir a plantas del genero Gonolobus, y se supone que cuayote es una variante de tlalayote.
FC:66 contiene una receta para hacer SMo nepomx ncheed, o sea ncheed cocido en agua, donde
informa de que es el fruto de un bejuco: con la cscara del palo se hace la espuma del chaw popox
(la espuma de atole).

D TA

ndxyujty n [nht nht] bejuco para hacer atole de espumaguaco (vine or


root) for making atole, a kind of milkweed

Ma RN nchujty n [nht] canta, conta (un bejuco como un cuayote, adentro hay una
semilla, que contiene algo como algodn, como diente de len)canta, conta (a vine
like a cuayote, containing a seed with a cottony substance, like a dandelion)
Mo SS ncheed n K* [ne:d] un bejuco que se usa para dar espuma al atole (planta:
Gonolobus barbatus)cuayote, a guaco (vine or root) which is used for giving foam to
atole; a kind of milkweed
Mo SS ncheed mbarreow [ne:d mbarew, mbarow] (?) un tipo de bejuco grandea type
of large vine or guaco

NCHUJT

NCHUJT

415

sentido (del pescado) | sense organ of fishes

*ncht [cf. Su 493 *nc:t]

cholano

Es probable que NCHUJT sentido (del pescado)|sense organ of fishes se relacione con Chol
chuyit ano|anus. Este rgano del pez es una parte comestible pegada al intestino y comnmente
llamada el ombligo del pescado, lo que apoye la conexin putativa con el ano || AU.
Mo Su /nce:t/

D TA

ndxyujty n [nht nht] ombligo del pescado lisanavel of the lisa "sh

Ma RN nchujty n [nht] ombligo de la lisanavel of the lisa "sh


Mo SS ncheed n [ne:d] ombligo del pescado lisa, un rgano pegado al intestinonavel of
the lisa "sh, and organ attached to its intestine
Mo SS mincheed ket fn [mi-ne:d kt] el ombligo de la lisa, un rgano pegado al
intestino, comestiblethe navel of the lisa ("sh), an edible organ attached to the
intestines

NCHUN

polipero | reef made by polyps

*ncn
Mo SS nchen n K* [nen]

NCHUPY

canasta | basket

*ncp [= Su 492]

chontal de Oaxaca

NCHUPY (< *ncp) canasta|basket probablemente se relacione con ChO (variante de San
Lorenzo) antsubh = [antsubi] d. || TT.
DR

/np/ 3 [np]

D Su

/ncp/

F Su

/ncip/

Ma Su /ncup/
Mo Su /ncep/

D TA

ndxyup n [np np] canasta, canasto para mazorcabasket; basket for corncobs [TA, MS]

F YK

nchip [nip]

F YK

minchip piats [mi-nip pe pia] una canasta con orejaa basket with a small
handle

Ma RN nchup n [np] canasto (para pescador)large "sherman's basket

NCHUPY

416

Mo SS nchep n P mi-(E) [nep] el chiquigite (cesto o canasta de mimbre, bejuco o carrizo


sin asas)a basket with handles made of wicker, vines or reeds
Mo SS onts nchep [on nep] mecapal de canastotumpline of a basket
Mo RN panchep n K [pa-nep, pa(n)-nep] (?) una canasta (para pan?)a basket (for
bread ?)
Mo SS nerang nchep fn [ne-ag nep] el cestero, al canasterobasket weaver

NCHUY / NTSOY

abuela, ta, arrugarse, encogerse | grandmother, aunt, wrinkle, shrivel

*ncy / *ncoyo [cf. Su 495, 489 *ncYy ~ *cYy, *ncyo]


DR

/n-oy, -oyio / 2 [ny] abuelograndfather

DR

/andzoy/ [a-ntsuy] pudirse, decomponerse; quedarse senilto decay, to become


senile

DR

/an-oy, -oyio/ 2 [a-ny] pudrirseto decay

D Su

/ncoy/ abuela, tagrandmother, aunt

D Su

/ncoy/ taaunt

F Su

/ncoy/ taaunt

F Su

/ti cuy naht/ abuela, tagrandmother, aunt

Ma Su /ncoy/ taaunt
Ma Su /ncuy/ abuela, tagrandmother, aunt
Mo WW nantsoy arrugado (fruta)shrivelled (fruit)
Mo Su /mi-ncey nine/ parteramidwife
Mo Su /ncy/ abuela, tagrandmother, aunt

D TA

ndxyuey n [ny ney] ta; parteraaunt; midwife [TA, MS]

F KT

ntsoy mi- [noy] taaunt [KT:268]

F YK

anchuy vi [a-nuy] se encoge, se arrugato shrink, to wrinkle [YK, KT:192]

F KT

antsoy vi [a-noy] se arrugato wrinkle [KT:321]

F GM

nantsoy adj [na-noy] arrugadowrinkled

F YK

tichuy n mi- [ti-uy] touncle [YK, KT:269]

Ma TA nchuy n [ny] parteramidwife


Ma RN nantsoy adj [na-noy] arrugado (p.ej. un mango muy maduro)wrinkled (e.g. an
overripe mango)
Mo SS nchey n P mi-E [ney (tono alto)] la abuela, la viejitagrandmother, old woman

NCHUY / NTSOY

417

Mo SS nantsoy adj [na-noy] arrugado; marchito (plantas)wrinkled; wilted (plants)


Mo SS minchey nine fn [mi-ney nine] la parteramidwife

NCHUY lagartija | lizard


*ncy [= Su 494]
Aunque Surez y SH indican que SMo nchey lagartija escamoso costeo|a kind of widetailed spiny
lizard tiene un tono descendente, en 2006 KE ya no observ una diferencia entre esta palabra y
SMo nchey abuela|grandmother. En sus datos ambas palabras tienen un tono alto no ms.
D Su

/mam ncoy/

Ma Su /mimam ncuy/
Mo Su /ncy/

F YK

uchuyuy [unuyuy] culebra corrienteprobably a type of alligator lizard (Fam.


Anguidae)

Ma RN mum nchuy [mm ny] lagartija (color cafecito, con lomo amarillo), lo mismo que
mbipsmall tan-colored lizard with a yellow-colored back, the same as mbip
Mo KE nchy n [ny] lagartija escamoso costeo type of lizard
Mo SS nchy n P [ny ] lagartija escamoso costeo (reptil: Sceloporus siniferus)a kind
of wide-tailed spiny lizard

ND-

poder (impersonal) | to be able (impersonal)

*ndomo [= Su 533]
Ma B

ndom poderto be able [B, B:17, 70]

Ma B

gondom narang incapazincapable, unable

DR

/al ndo-m/ 2 [al-nd-o-m] poder (siempre con pre"jo)to be able (/ndom/ never
appears alone)

DR

/ndom umbas/ 1 [nd-o-m u-mbas] poder, saber hacerto be able

D Su

/ndom/

F Su

/ndom/

Ma Su /ndom/
Mo Su /ndom/

D RN

ndom vi-imp [nd-o-m] (se) puedeto be able to, it is possible

D TA

ndom umbas fv-imp [nd-o-m u-mbas] saber (hacer algo)to know (how to do
something)

F YK

ndom [nd-o-m]

ND-

F YK

418

ndom umbas [nd-o-m u-mbas] sabe hacer algoto know how to do something

Ma RN ndom, al ndom v-imp SO [nd-o-m, al-nd-o-m] puede, se puedeto be able to, it is


possible
Ma RN ngo ndom umbas (ximbas, imbas) fv-imp SO [go nd-o-m u-mbas (si-mbas, imbas)] saber: no saber (hacer algo: el verbo est en la forma atemporal)to not know
how (to do something: the verb is in the atemporal)
Mo SS jonde adv, interj [ho-nde] quin sabe?who knows?
Mo SS jonde ngwa [ho-nde ga] tal vezmaybe
Mo SS pel ndot conj [p:l ndo-t] por si acasoin case, in the event that
Mo SS ndoj vr pret O [nd-o-h] se puedeto be able, it is possible
Mo SS ndom vr O [nd-o-m]
Mo SS ndot conj; part [nd-o-t] qu tal si ? si; pudo saberwhat if, if; could (knew how
to)
Mo SS jandot conj [ha-nd-o-t] por si acasojust in case
Mo SS jondot conj [ho-nd-o-t] qu tal siwhat if, supposing that
Mo SS ndoj ombas fv-imp [nd-o-h o-mbas] lo sabe, lo puedeto know, to be able
Mo SS landojy ombas fv-imp [l-a-nd-oh-y o-mbas] ya sabe muy biento already know
well

ND-

terminar | to end, to finish

*ndo- (-w, -m, -t) [cf. Su 529 *ndoho]


Vase tambin NDO-, NDOO- arruinar, perder, olvidar|to ruin, to lose, to forget.
Ma B

landoh concluirto conclude

Ma B

dohwesh ltimolast

D RT

/ndot/ [nd-o-t] despus, luegoafterwards, then (next in time) [RT:3]

DR

/ndohan/ [ndoh-an] en un ratito; ya no; en seguida, despus de un ratitoin a little


while; no longer; after a little while

DR

/ndoh/ [nd-o-h] acabarto "nish

DR

/ndoh/ [nd-o-h] despusafter

DR

/la ndoh/ 2 [la-nd-o-h] acabarse, terminarseto conclude vr.

DR

/na ndohey/ [na-nd-o-h-ey] (estar) listoprepared

D Su

/ndoh/

F Su

/ndoh/

Mo Su /ndoh/

ND-

D TA

ndoj part ya termin (que ...)it has "nished (that ..)

F YK

ndo an [ndo+an] despus deafter

F KT

ndo conj [nd-o] despus de queafter [KT:240]

F KT

ndo- vi [nd-o-] es completo, es terminadoto be complete [KT:191]

F GM

ndom [nd-o-m] al ratoshortly afterwards

F GM

land [la-nd-o-w lando] ya termin (que )it has "nished (that ..)

F YK

ndom umal [nd-o-m u-mal]

419

Ma RN ndoj adv [ndoh] ya (se pas que ...)already


Ma RN ndoj conj [ndoh] despuslater, afterwards, next
Ma RN lyex ndot (ix ndot) [lye-s nd-o-t (i-s nd-o-t)] acabar de (acabas, acaban Uds de)
it just happened (that )
Mo SS ndoj [nd-o-h] despusafter
Mo SS ndjwx n [nd-o-h+ws] la ltima vez, el ltimo dathe last time, the last day
Mo SS ndom part [nd-o-m] terminadocompleted, "nished
Mo SS nde ndoj [nde nd-o-h] desde quesince
Mo SS wxan ndoj [ws+an nd-o-h] en cuanto termine, tan pronto termineas soon as
he/she "nished
Mo SS alndom part cont [al-nd-o-m] est terminado, despusto be "nished; later
Mo SS kondom adv [ko-nd-o-m] despusafterwards
Mo SS landoj vr part O [la-nd-o-h] ya se termin (p.ej. se usa para traducir el presente
perfecto de ingls)already "nished (e.g. used to translate the English present perfect)
[SS, AL:84]
Mo SS ndjan [nd-o-h-an] inmediatemente despusright after, just after
Mo SS ndoneay adj [nd-o-n-ay] hecho(already) made (e.g. clothes)
Mo SS nganandot conj [gana-nd-o-t] para que noso that not
Mo SS katow ndoj [ka-tow nd-o-h] desde quesince
Mo SS ndojay wx [nd-o-h-ay ws] el ltimothe last
Mo SS ngitow ndoj [gi-tow nd-o-h] cunto en total?how much in total ?
Mo SS landojay vr part O [la-nd-o-h-ay] ya est listoalready ready

ND-

ND-

420

no | not

*nde, *nda
Ma B

de, dehan no (con imperativo)do not (used with imperatives) [B, B:76]

DR

/ndam/ [ndam] l que no he who not

Ma RN ndya- (dya-), ndyejan (dyejan) [da-, d-han] no (se usa con verbos en la forma
subordinata para hacer el negativo del imperativo)dont (used with subordinate form
verbs to create negative imperatives)
Ma RN ndyejan, dyejan conj [d-han] para que no (se usa con verbos en la forma
subordinada)so that not, lest (followed by a verb in the subordinate form)
Mo SS nde, nda, ndeme adv [nde, nda, ndeme] no (imperativo negativo)dont (with
negative imperative)
Mo SS ndej adv [nde-h] por qu no? lstima que no why did not? too bad that
not !
Mo SS ndes conj [nd'e-s] que no (signi"ca una sorpresa con un accin)but isn't it the case
that ? (signi"es surprise at an action or event)
Mo SS nde ndoj [nde ndo-h] desde quesince

NDA-

sanarse | to heal, to recover from illness

*nd-, nda Vase NDU-, NDA-

NDACH

caer(se) | to fall

*ndac
D MS

andch [a-nd]

D MS

andch tiel yow [a-nd til yow] ahogarseto drown

F YK

ajndach, andach (tiot) vi [a-h-nda ( a-nda)] [YK, KT:233, 248]

Ma RN ajndch v I [a-h-nd]

NDAJ-, NDEJ-

NDAJ-, NDEJ-

421

agarrar | to seize, to grab, to take

*ndah- (-wa, -ta, -na), *ndeh- [cf. Su 526 ? *nd:ta]


La reconstruccin *nd:ta de Surez fue basada solamente sobre la forma de SD que tiene el sufijo
[t] del pasado, pero teniendo en cuento todas las formas es claro que la raz fue *ndah/*ndeh, a la
que fue agregado distintos sufijos segn el caso.
Vase tambin NDEJND llevar en la mano|carry in ones hand.
D RT

/ndahaw/ [nd-a-h-w] fue agarradowas seized [RT:8:45]

D RT

/ndaht/ [nd-a-h-t] fue detenidowas arrested [RT:1]

DR

/andah, andah/ [a-ndah, a-ndah-] agarrar, detenerto seize, to arrest vr.

DR

/ndam/ 1 [nd-am] ser detenidoto be arrested

DR

/ndea-o, -ha/ 1 [nd-a-w] estar agarradoto be seized

D Su

/-nda:t/

Mo WW nandeaw cansadotired

D MS

andyaj [a-ndah] cansarse (pie)to get tired, to be tired (feet)

Ma RN ndyajn adj SA [ndahn] agarradotaken, seized


Mo SS ndeaan part [nda:-n] agarradotaken, seized, grasped
Mo SS ndeaan adj [nda:-n] cansado (mano, pie)tired (hand, foot)
Mo SS ndeaan wx part-p [nda-a-n ws] sorprendidosurprised
Mo SS ndeaandeaan adj [nda:-(n)-nda:-n] entumecido, entorpecidonumb

NDAJCH

pegar (encolar) | to stick, to glue

*ndahc [cf. Su 497 *nda:c]


Se puede especular que NDAJCH pegar (con goma)|to stick, to glue deriva de NDAJ- agarrar|to
take, seize, grab ms el sufijo causativo -(h)c con el significado hacer que agarre|to make hold
ms o menos.
Vase tambin NDAX masticar, chicle|chew, gum, NDOJCH muy espeso; cicatriz|very
thick; scar.
DR

/andh/ [a-ndh]

Ma Su /-nd:c/
Mo WW andch

D MS

undjch [nu-ndh] pegamentoglue, paste

F YK

andajch [a-ndah] masticato chew

F YK

undajch nawij [nu-ndah-e na-wih] gomarubber

NDAJCH

422

Ma RN andjch v I [a-ndh]
Ma RN ndajchien tyuik adj-px SI [ndah-i-n t-u-nik] tiene algo pegado en la
gargantahaving something stuck in ones throat
Mo SS andch vt E [a-nd:]
Mo SS nendch adj [ne-nd:] pegajososticky

NDAJCH

bejuco (tipo de) | vine (type of)

*ndahc
Vase tambin NDIJCH euphorbia|spurge (plant).

Mo SS ndch n K* [nd:] tipo de bejuco que crece cuando lluevea type of vine which
grows when it rains

NDAJP

quemarse | to burn vi.

*ndahpa [cf. Su 503 *nda:pa]

yucatecano

NDAJP quemarse|to burn vi. parece relacionarse con Yuc taab encender, incendiar|to light on
fire, to set fire to, Yuc tab, tabal encender|to light on fire, Itz taabi se encendi, se prendi|
it took fire, it caught on fire, Mop taabi d. Suponiendo que la eyectiva *t se adapta como pH
*nd- y la implosiva *b se adapta como pH *mb, el resultado sera pH *ndahmb-, estructura
imposible en huave ya que una raz no puede contener dos consonantes prenasalizadas excepto
cuando son iguales. Por eso, se supone que *ndahmb- > pH *ndahp por disimilacin de la *-mb final
|| JG, TK.
Ma P

handap fuego"re

Ma B

ndahp quemarto burn

Ma B

laindap ardidoburnt

Ma B

nandahp quemadura, quemazna burn, burning sensation

DR

/andahp/ 1 [a-ndahp] estar quemadoto be burnt

F Su

/-nda:p/ arderto burn

Ma Su /-nda/ arderto burn


Mo WW andaab
Mo WW nandaab okas cometacomet

D MS

andajp vi [a-ndahp]

F YK

andajp vi [a-ndahp] [YK, KT:27, 248]

Ma RN andajp vi A [a-ndahp]
Mo SS andaab vi A [a-nda:b]

NDAJP

423

Mo SS nandaab adj [na-nda:b] quemadoburned


Mo SS najmbok andaab [na-h-mbok a-nda:b] olor a quemadoburnt smell

NDAJPA

aplastar completamente | to crush completely

*ndahpaa
Es interesante el parecido entre NDAJPA aplastar completamente|to crush completely y zpIst
[nataaba] aplastado|crushed || VP.
Ma B

ndapar[ ]shinki chatosnub-nosed

Mo SS andajpar vt (A) [a-ndahpa]

NDAJPY

perseguir | to pursue

*ndahp
Ma B

indhp, indehp arrear; atajarto hurry along, to herd, to close in, to keep in check

DR

/andhip/ 4 [a-ndhp] seguir, proceder, avanzar; deambularto follow; to proceed;


to walk aimlessly

DR

/ahndp/ 3 [a-h-ndp] caminar continuamenteto walk continually

DR

/na-hndp/ 3 [na-h-ndp] un camino muy frecuentadoa much frequented road

D RN

andjp E [a-ndhp] seguirto follow [RN, RL, TA]

F YK

andajpy [a-ndahp] espantar, arrearto frighten, to hurry along

F YK

andajpy upuch [a-ndahp u-pu]

Ma RN andjp v I [a-ndhp] sigueto follow


Mo SS andb vt E [a-nd:b] lo sigueto follow
Mo SS andban adv [a-nd:b()+an] luego; en seguidathen; immediately, right away
Mo SS ajndp vp E [a-h-ndp] es perseguidoto be pursued
Mo SS ajndp kambaj fv [a-h-ndp kambah] llamar al pueblo a una junta general de
importanciato call the town to an important general meeting
Mo SS andb wx arang fv-fp [a-nd:b ws a-ag] lo imitato imitate
Mo SS andbndjpeay adv [a-nd:b-ndhp-ay] uno por uno, uno tras otroone by one,
one after another
Mo SS andb mamb fv-sub [a-nd:b m-a-mb] lo sigueto follow (someone or
something)

NDAK

NDAK

424

extender | to extend

*ndaka
La posicin de SMo ndaknin remolino|whirlpool es muy incierta. Es sin duda una palabra
compuesta, pero es difcil identificar las races que contiene, y quizs represente un relicto aislado.
Por un lado la acepcin de NDAK extender|to extend que se ve en SMa andak uwix mueve la
mano para saludar alguien|to wave ones hand in greeting da indicio de que originariamente NDAK
podra haber implicado un gesto de un lado para el otro, que se acerca un poco al movimiento
ciclnico de un remolino. Por otro lado, se puede especular igualmente que ndak deriva de
NDOK voltearse|to turn, lo que parece ms lgico que NDAK para la semntica, aunque
siendo problemtico para la fonologa. Tal vez el segundo morfema nin se relacione con JININ
liso|smooth, slippery. Tampoco se puede descartar una conexin con NDUKY mar|sea.
DR

D MS

/ndakndak/ 1 [ndak-ndak] sacar la lengua; sealar a alguien con el dedoto stick


out one's tongue; to point a "nger at a person
ndak iy [ndak niy] tempestad; tormentastorm

Ma RN ndak ind (ndak i) [ndak nin] remolino (en el aire)whirlwind


Ma RN andak uwix fv-px A [a-ndak u-wis] mueve la mano (para saludar a alguien)to
wave ones hand (as a greeting)
Ma RN andakndak uiw fv-px A [a-ndak-ndak u-niw] ensea su lengua y la mueve (como
hace una culebra)to extend its tongue and move it back and forth (e.g. a snake)
Mo SS andak vt A [a-ndak]
Mo SS andik vt I [a-ndik]
Mo SS ndaknin n [ndak-nin] el remolinowhirlpool
Mo SS ankandakndak vt (A) [an-k-a-ndak-ndak] lo mueve arribato move (something)
upward

NDAKAWY

espiar, indagar | to spy, to investigate

*ndakaw
Ma B

nandakeu, mandakew indagar; registrar; observarto investigate, to make inquiries;


to register; to observe

Mo SS andakw vt E [a-ndakw] lo espato spy

NDAL / NDIL

dar vueltas | to turn (something) over or around

*ndala / *ndili [= Su 498]


Vase tambin NDALAL / NDILIL dar vueltas|to turn around.
Ma B

andil hilarto spin (thread)

NDAL / NDIL

425

Ma B

niundil hiladorone that spins

Ma B

mandilil min tornarto turn

Ma B

-andilil m-andilil volverto do again [B, B:70]

Ma B

dilitei nurang (dili tei-nu-rang) se volvi (algo)to become (something), turn into
(something) [B:71]

DR

/andilimey/ [a-ndili-m-ey] voltearto turn upon oneself

D Su

/nindal/ molinillohand mill

F Su

/nindal/ molinillohand mill

Ma Su /-ndil/ hilarto thread


Ma Su /nindal/ molinillohand mill
Mo Su /nindal/ molinillohand mill

F GM

andal vt [a-ndal] bateto beat (stir, e.g. eggs) [GM, KT:209]

F YK

indal n [ni-ndal] molinillohand mill [YK, KT:209]

F KT

ndiliw vi [ndili-w-e] se voltea la cabezato turn ones head [KT:248]

Ma RN indal n [ni-ndal] molinillohand mill


Ma RN andalaly vi R [a-ndal-al-y] da vueltasto turn around, to spin vi.
Mo SS andal vt A [a-ndal] lo bateto beat, whisk
Mo SS andil vt I [a-ndil] lo hilato spin (thread)
Mo SS ndilijay, (pret.) ndiliteay vr O [ndilih-ay (!), ndilit-ay] se volteato turn
Mo SS nindal n [ni-ndal] el molinillohand mill
Mo SS nindil n TS [ni-ndil] instrumento que usan las mujeres para hilarspinning
apparatus used by women [SS, HT:21]
Mo SS nendil jarnch n [ne-ndil han] hilo hecho a manohand-made thread

NDAL

picar | to sting, to bite [RN]

*ndala [= Su 499]
El rbol SMo nindil xil sangre de toro, sangre de drago|dragons blood tiene una savia de color
rojo brillante; cuando la corteza es cortado, parece que el rbol est sangrando, lo que puede explicar
la conexin a NDAL picar|to sting, bite.
DR

/na-ndal/ 1 [na-ndal] picar, da comeznto prick; to bite; to itch

D Su

/ndal ndk/ medusajelly"sh

Mo WW andal piquete de insectosinsect bite


Mo WW andal

NDAL

D MS

andal [a-ndal]

D RN

undal ndyuk n [nu-ndal ndk] medusa de marjelly"sh

F YK

andal n [a-ndal] piqueteprick, sting, bite of an insect

F YK

andal v [a-ndal]

F YK

undal chuk [nu-ndal uk] un tipo de hormiga que picaa type of biting ant

426

Ma RN andal v A [a-ndal] pica (e.g. hormiga)to bite or sting (e.g. an ant)


Ma RN undal chok fn [n-ndal ok] hormiga: tipo de hormiga que picaa type of biting
ant
Mo SS andal vt A [a-ndal]
Mo SS indal n i-A [i-ndal] el aguijnprick, spur, goad
Mo SS nindil xil fn [ni-ndil sil] sangre de toro, sangre de drago (rbol: Croton draco)
dragons blood (tree)

NDALAL / NDILIL

dar vuelta(s) | to turn around

*ndalala / *ndilili
Ma B

ma-ndilil volverto return

Mo P

andilil venirto come

DR

/andilil / 3 [a-ndilil] regresar, volverto return

DR

/tandilil/ [t-a-ndilil] luego, otra vezthen; again

Mo Su /andilil/ volverto return

D MS

andilily [a-ndilil] regresar, volverto return, to come back, to go back

F YK

andilily vi [a-ndilil] repite; da vuelta; ir y volverto repeat; to turn over; to go back


and forth [YK, KT:318]

Ma VM andilil v I [a-ndilil] regresa, va vueltato return, to go back


Mo SS andalal vt A [a-ndalal] da vueltas, lo gira (lazo)to turn over, turn around; to twirl
(lasso)
Mo SS andilil vi I [a-ndilil] regresa, retorna, vuelve, da la vueltato go back, to return, to
turn around
Mo SS andalaly vr O [a-ndalal-y] da vueltasto turn around, to twirl vi.
Mo SS andilileay vr O [a-ndilil-ay] da vueltasto turn around, to twirl vi.
Mo SS ch mandilil fv-sub [ m-a-ndilil] lo restituye, lo regresato give back, to return
(something)
Mo SS andilil masaj fv-sub [a-ndilil m-a-sah] contestato reply

NDALAL / NDILIL

427

Mo SS ndiliijay mundo [ndil-i-h-ay mundo] el diluvo#ood, deluge

NDALALUCH

liblula | dragonfly

*ndala-lc / *ndl-lc [cf. Su 498 *]


Los datos de Surez estn en pg. 88 n. 1.
Vase tambin NDALAL / NDILIL dar vueltas|to turn around.
F Su

/ndalaluc/

Ma Su /nduleluc/

F GM

dalaluch [dalal()u ?]

Ma RN ndyelalyuch n [ndelal]
Ma RN ndyulalyuch n [ndlal]

NDAMAS

largo, grueso | wide, thick

*ndama-sa
El timo NDAMAS largo, grueso|wide, thick probablemente se relacionaba con DAM grande|
large y todava muestre la proto-forma *ndama-, que se volvi en DAM por disimilacin de nasales;
cf.SMa (B) ndam mal cabezn|pig-headed.
DR

/ndamas/ [ndamas] largobroad, wide

D MS

damas adj [damas] gruesothick, coarse

F GM

damas adj [damas] gruesothick, dense [GM, KT:202]

Ma RN ndamas adj [ndamas] gruesothick

NDAND

duro, firme | hard, firm

*ndanda [= Su 500]
Tal vez NDAND (< pH *ndanda) duro, firme se relacione con Chrt tajtaj macizo|hard through
and through, ripe shell, hard outer surface || KH.
DR

/na-ndand/ 1 [na-ndand] seguro, apretadotight; tightly

F Su

/ndan/

Mo WW na-ndand segurosecure

D TA

nandand adj [na-ndand] durohard

F KT

a-ndi vi [a-ndin] se atasca, se hace bloqueadoto get stuck, to get blocked up


(dim.) [KT:321]

F KT

andan vi [a-ndan] se atasca, se hace bloqueadoto get stuck, to get blocked up


[KT:321]

NDAND

F KT

nandan adj [na-ndan] bloqueadoblocked [KT:40]

F KT

idi adj [ni-ndin] bloqueado (dim.)blocked (dim.) [KT:40]

428

Ma TA nandand (nandan) adj [na-ndan] durohard


Mo SS andand vi (A) [a-ndand] se endurece; aprende biento harden; to learn well
Mo SS nandand adj [na-ndand] durohard
Mo SS nandand adv [na-ndand] seguro; apretado; durosecurely; tight(ly); hard, "rm

NDAP

mariposa | butterfly

*ndapa-ndapa [= Su 502]
DR

/ndapndap+ion/ [ndap-ndap-in]

Ma Su /ndapndap/

Ma RN ndyapndyap n [ndap-ndap]
Mo SS andapndap vt (A) [a-ndap-ndap] mueve lentamente (sus alas cuando vuela)to
move slowly (wings when #ying)
Mo SS andapndapy vr O [a-ndap-ndap-y] vuela lentamenteto #y slowly

NDAP

abrojo (planta) | Jamaican feverplant [RN]

*ndapa [= Su 501]
Mo Su /ndap/ una planta chica de #or amarillaa small plant with a yellow #ower

Ma RN ndap n [ndap] planta que tiene espinas en bolitasa plant with thorns in little balls
Mo SS ndap n K* [ndap] abrojo de tierra caliente (planta: Tribulus cistoides)Jamaican
feverplant
Mo SS ndap n K* [ndap] un bejuco on espinas y #ores amarillasa vine or guaco with
thorns and yellow #owers

NDARAR

extender | to extend

*ndarara / *ndiriri
Es poco claro si NDARAR deriva de NDARY dispersarse, esparcir|to disperse, to spread con el
infijo detransitivizador [a], que normalmente contiene un [] simple. Adems es de notar que la [r]
final tambin es doble en NDARAR al nivel subyacente, como muestra SMo (RN) andarrarrw
ellos extienden|they extend (something).
DR

/andarar/ 1 [a-ndaa] extender las manosto stretch out one's hands

DR

/ndararan/ [ndaa-a-n] anchowide

NDARAR

429

Ma RN andarrarr v A [a-ndarar] extiende (p.ej. pescado, atarraya)to spread out, to extend


something (e.g. "sh, "shing net)
Ma RN andirir vt I [a-ndii]
Mo SS andarrar vt A [a-ndarar]
Mo SS andirir vt E [a-ndii] lo despliega, lo extiendeto unfold, to extende (something)

NDARY

dispersarse, esparcir | to disperse, to spread

*ndar [cf. Su 504 *ndara]


DR

/ndar/ 2 [nda] caspa, escama de pieldandru%; epidermis

DR

/andarias/ 1 [a-ndais] separar (estirar) los dedosto stretch one's "ngers apart

D Su

/mi-ndar/ gomagum, rubber

Mo Su /mi-ndar kt/ capa de grasa o sangre de pescadolayer of grease or blood left on the

surface of the water by a "sh

Ma RN ndarr n [ndar] mancha o suciedad sobre un lquidoa spot or dirty place on the
surface of a liquid
Ma RN mindarr mx fn [mi-ndar ms] capa de aceite que dejan los boteslayer of grease
which boats leave on the surface of the water
Ma RN andarrich v I [a-ndar-i] deshaceto undo
Ma RN ndarrien adj SI [ndar-i-n] dispersadodispersed, spread about
Ma RN andarrich tiet fv-p I [a-ndar-i tit] desbarata, destruyeto tear down, to destroy
Mo SS ndar n [ndar] capa delgada de grasa o sangre sobre el agua, que dejan los animales o
barcosthin layer of grease or blood on the water, left by animals or boats
Mo SS mindar ket fn [mi-ndar kt] capa de grasa o sangre de pescadolayer of grease or
blood left on the surface of the water by a "sh
Mo SS mindar mx fn [mi-ndar ms] capa de aceite dejado por barcos en el agualayer of
oil left by boats on the surface of the water
Mo SS andarriich vt A [a-ndar-i:] lo borra, to tacha; lo alborota (gente)to erase, to cross
out; to disturb (people)
Mo SS andarrich tit fv-p [a-ndar-i: tit] lo esparceto spread (something)
Mo SS nendarrijchay n [ne-ndar-ih-ay] el borradoreraser
Mo SS ndajrrim vr O [nda-h-r-i-m] se dispersa; se disvuelveto disperse; to dissolve

NDASALY

NDASALY

430

tejn (coat de nariz blanca) | coati (Nasua narica)

*ndasal
Segn un etimologa popular en San Dionisio, NSASALY hace referencia especfica al tejn macho,
animal que suele vivir slo (en contraste con las hembras y subadultos que viven en manadas), as
que la raz deriva de esp. anda slo.
DR

D RN

/ndasl/ [ndasl]
ndasly n [ndasl] tejn macho (coat macho)male coati

Ma RN ndasly n [ndasl]

NDAX

masticar; chicle | to chew; gum

*ndas [= Su 505]
La palabra ndax es slo de SF.
Vase tambin NDAJCH pegar (con goma)|to attach (with gum).
F Su

/ndas/

F YK

ndax [ndas] chiclechewing gum

F YK

andax [a-ndas] masticato chew (like gum)

NDAY

curar | to cure

*ndaya [= Su 506]
Segn MT, el SMo neandy es un curandero especialista que trata las enfermedades de Dios
(padecimientos leves, muy a menudo epidmicos, tratados mediante remedios herbolarios y
masajes). Adems, [o]casionalmente se dedica a aliviar ciertos malestares de tipo narangch,
como llaman a las dolencias causadas por la influencia negativa de otro individuo, por un difunto, o
por una trasgresin de las normas del grupo, terreno teraputico que es considerado dominio del
neasomy.
Tal vez NDAY curar|to cure se relacione con zpIst ndaaya [ndaaya] la bendicin|blessing.
Por otro lado, es igualmente posible una evolucin a partir de SF anday aprender, conocer,
orientarse en|to learn, to be(come) acquainted with, to orient oneself (with respect to), para la cual
vase NDAY haca|toward || VP.
F Su

/nunday/ curanderofolk healer

Mo Su /andy/

D TA

andy E [a-ndy] tratar (medical)to treat (medically)

D TA

undy n [nu-ndy] el curandero, la curanderafolk healer

F YK

muunday [mu-nu-nday] curanderosfolk healers [YK, KT]

Ma RN undy n [n-ndy] curanderofolk healer

NDAY

431

Mo SS andy vt E [a-ndy] lo curato cure (someone)


Mo SS nendy n P E [ne-ndy] el curandero, el sabiofolk healer, wise man [SS, NT:Mt 7:29,
1Tim 6:20]
Mo MT neandy xiet [na-ndy sit] un curandero especialista que oye la vena, o sea
descubrir los sndromes tradicionales por pulsacina specialized folk healer who
hears the veins, i.e. diagnoses traditional medical syndromes by assessing the pulse of
the patient
So MT neandy [na-ndy] un curandero especialista que cura los sndromes conocidos
como enfermedades de Diosa specialized folk healer dedicated to curing traditional
medical syndromes known as illnesses of God

NDAY

haca | toward

*ndaya
Se supone que el verbo SF anday aprender, conocer, orientarse en|to learn, to be(come) acquainted
with, to orient oneself (with respect to) deriva de NDAY haca|towards y as se explica tambin
la acepcin est acostumbrado|to be accustomed de SMo andy. Adems, la forma SD (R)
/andey/ aprender, leer|to learn, to read, que Surez clasific bajo TYOW leer; contar|to read;
to count, con mucho ms probabilidad deriva de *a-nday-ey, o sea la forma reflexiva del tema que
se ve en SF anday.
Es ms difcil evaluar la relacin entre estos verbos y NDAY curar|to cure. Se puede imaginar,
por ejemplo, que a partir de la acepcin conocer|to be(come) acquainted with de NDAY se
desarroll la idea de diagnosticar|to diagnose, siendo curar|to cure el resultado final. Esta
hiptesis se apoya en la frase SMo (MT) neandy xiet un curandero especialista que oye la vena (o
sea descubrir los sndromes tradicionales por pulsacin), dnde andy revela una acepcin arcaica
de conocer|to become acquainted with.
Mo P

anday quieje irto go

DR

/andey, -yio/ leer, aprenderto read, to learn

DR

/andoy/ [a-ndy] donde (?), adonde (?)where

DR

/andy/ [a-ndy] ir (se usa slo cuando se dice adnde vas?)to go (Used only
in expressions such as ge indh where are you going?)

DR

/ambol andoy/ [ambol a-ndy] tener medio deto be afraid

D RL

andawx prep sobre (con cambio de lugar)to on top of [RL, TA]

D RL

andy [a-ndy] [RL, TA]

F KT

a nday adv [a nday] haca (partcula que indica un desplazamiento haca un lugar)
toward (particle indicating motion towards a goal) [KT:234]

F KT

anday vt [a-ndy] aprender, conocer, orientarse ento learn, to be(come) acquainted,


to orient oneself (with respect to, in) [KT:232]

F GM

kenday, ke nday adv [ke-nday kenday] a dnde?(to) where? [GM, KT:235]

NDAY

432

Ma RN andy [a-ndy] haca: (yendo) haca(going) toward


Ma RN andy ingien [a-ndy nigin] por allthat way, to over there
Ma RN andy ingy [a-ndy nigy] por aquthis way, to here
Mo SS andy prep [a-ndy]
Mo SS andy v [a-ndy] est acostumbradoto be accustomed

NDEJ-

agarrar | to seize, to grab, to take

*ndah- (-wa, -ta, -na), *ndeh- [cf. Su 526 ? *nd:ta]


Vase NDAJ-, NDEJ-

NDEJ, NDYAM

basura | garbage

*ndhe, *ndma [= Su 507]


En SD se encuentra ndyamndyam basura|garbage de pH *ndma, pero en las otras variantes
aparecen en lugar derivativos de pH *ndhe, lo que da indicio de que las dos proto-formas por su
parte son derivativos de una raz ms bsica de forma pH *nde-/*nd-. Si es as probablemente esta
raz sea lo mismo que ND- terminar|to end, finish en tanto que la basura consista de cosas
terminadas, o sea, gastadas.
DR

/ndamndam / lo que deja alguienleavings

DR

/andeamndeam/ 1 [ndam-ndam] estar lleno de basura; estar sucioto be littered


with refuse; to be dirty (house)

D Su

/ndamndam/

F Su

/anandeh/

Mo Su /ndendah/
Mo Su /ndah/

D MS

ndyamndyam n [ndam-ndam]

F YK

najndej n [na-h-ndeh] [YK, KT:208]

Ma RN ndyejndyej n [ndeh-ndeh]
Mo SS nendeajndeaj n [ne-ndah-ndah]
Mo KE nndejndej n [n-ndh-ndh]

NDEJND

NDEJND

433

llevar (en la mano) | to carry (in hand)

*ndehnde [cf. Su 507a *ndene]


Con mucha probabilidad NDEJND lleva (en la mano)|to carry (in hand) < *ndehnde deriva por
reduplicacin de NDA(J)/NDE(J)- agarrar|to seize, grab, take; la reduplicacin de *nde(h)sera *ndeh-nde(h) >*ndehnde.
DR

/andehend/ 3 [a-ndehnd] llevar en la palma; detenerto carry in #at of hand; to


detain

Ma Su /-nden/ cargar (en las manos)to carry (in ones hands)

D RN

andyejndy vt [a-ndehnd] lleva en la mano, sostenerto carry in ones hand, to hold


up, support [RN, RL, TA]

D MS

ajndyuendy [a-h-ndnd ahndend] sostenerto hold up, to support

Ma RN andyendy (andye) tiwix fv-px I [a-nden ti-wis]


Mo SS andeaand tit fv-p [a-nda:nd tit] lo lleva, lo carga en la manoto carry (in ones
hand)

NDEP

sardina | sardine

*ndepe [cf. Su 524 *ndpa, *ndap]


Segn GC:351 SMo chiriw ombeay ndeap hace referencia al pez Catengraulis [sic] edentulus
Cuvier, pero se equivoc ya que este pez (ingl.Atlantic anchoveta) vive slo en el ocano Atlntico.
Mucho ms probable es Cetengraulis mysticetus Gnther, llamado en espaol de Mxico anchoveta
(bocona) o sardina (bocona) y en ingls Pacific anchoveta. Adems GC:359 tradujo chiriw
ombeay como de boca grande pero probablemente chiriw quiera decir bifurcado|
forked (TSAR).
Segn GC:360 la anchoa, SMo mindeap tixem, lit. sardina de camarn, es llamada as porque
acompaa los camarones.
Ma Su /ndp/
Mo Su /ndap/

Ma RN ndyep n [ndep] charal, una sardina chicasmall lake "sh, a small sardine
Ma RN tyerip ndyep fn [tip ndep]
Mo SS ndeap n P* [ndap]
Mo GC mindeap tixem fn [mi-ndap tisem] anchoa, anchoa ojitos (pez: Anchoa lucida J &
G)bright anchovy [GC:351]
Mo GC chiriw ombeay ndeap n [iiw o-mbay ndap] anchoveta bocona, sardina bocona
(pez: Cetengraulis mysticetus Gnther)Paci"c anchoveta [GC:351, RN]

NDEY

NDEY

434

volver | to return

*ndeye [= Su 509]
El timo NDEY volver|to return aparece slo en los datos de Surez. Se puede pensar que se
confundi con una frase con SMo andy haca|towards. Si no es un error y el sentido se acerca a
dar la vuelta|to turn over, NDEY debera compararse con TUNDEY trillar|to thresh.
Mo Su /-nday/

NDIEK

culebra; aguja; viga | snake; needle; beam

*ndk [cf. Su 519 *ndk]


Se supone que chat en SMo chat ndik nauyaca chatilla|hognosed pit viper proviene de esp.
chato (ingl.snubnosed), cf.SMo chat jamim geco manchado|Yucatn banded gecko (SS:412) y
SMo (SS) majchat ibis blanco|American white ibis.
Vase tambin MAJ pelcano|pelican.
DP

nadam dic culebra, serpientesnake

FP

manapox ndieaca culebra, serpientesnake

Ma P

diekee culebra, serpientesnake

Ma P

napat diegue culebra de cascabelrattlesnake

Ma B

ndiek culebra, lombrizsnake, earthworm

Ma B

ndiek, mindiek gusanoworm [B, B:29]

Ma B

napat ndiek P vborasnake [B, B:49]

Mo P

nadam diec culebra, serpientesnake

Mo P

nap at diec culebra de cascabelrattlesnake

DR

/ndiok/ 1 [ndik] gusano, constelacina worm; constellation

DR

/mindiakyao/ [mi-ndik yaw] culebra de aguawater snake

D Su

/ndik/

F Su

/ndok/

Ma Su /ndk/
Mo Su /ndk/

D RN

ndiek n [ndik] culebra, serpiente; agujasnake; needle [RN, MS]

F YK

ndiok [ndik ndiok] culebrasnake [YK, GM]

F YK

mindiok mum [mi-ndik mum mi-ndiok mum] gusanoworm, maggot

F YK

mindiok up [mi-ndik up mi-ndiok up] gusano de hojaleaf worm

NDIEK

F YK

napaty ndiok [na-pat ndik ndiok] culebra venenosaa venomous snake

F YK

mindiok uij [mi-ndik u-nih mi-ndiok u-nih] gusanosmaggots

435

Ma RN ndiek n [ndik] culebra; gusano; agujasnake; worm; needle


Ma RN mindiek sox fn [mi-ndik sos] pasto ms grueso, elthe thickest type of grass
Ma RN mindiek yt fn [mi-ndik yt] lombriz de la tierraearthworm
Ma RN uiej ndiek, (uiejk) fn [u-nih ndik] ojo del agujathe eye of a needle
Ma RN napat ndiek fn [n-a-pat ndik] vborasnake
Mo SS ndik n P [ndik] la culebra, la serpiente, la vbora; la lombriz (gusano)snake,
serpent; worm
Mo SS ndik n TS [ndik] la agujaneedle
Mo LE ndik n [ndik] asterismo ubicado en las constelaciones de Cassiopeia y Perseo,
considerado como imagen de un culebra con cuernosasterism contained in the
constellations Cassiopeia and Perseus, said to represent a horned snake
Mo SS chat ndik fn [at ndik] nauyaca chatilla (culebra: Porthidium nasutum)hognosed pit viper [SS:412]
Mo SS it ndik fn [it ndik] colcuate, falsa nauyaca (Trimorphodon tau)Mexican lyre
snake [SS:412, RN]
Mo SS ndik mem [ndik mem] moscarada (insecto: Calliphora sp., Phaenicia sp.)
blow-#y [SS:410]
Mo SS xikww ndik fn [sikw ndik] nauyaca saltadora (culebra: Atropoides nummifer
nummifer, antes Bothrops nummifer)Mexican jumping pitviper [SS:412]
Mo SS xilxil ndik fn [silsil ndik] cantil (culebra: Agkistrodon bilineatus)Mexican
moccasin snake (a type of pit viper) [SS:412]
Mo SS nendik adj [ne-ndik] agusanadoinfested with worms
Mo SS mindik im fn [mi-ndik im] culebra escombrera (culebra: Leptodeira annulata)
banded cat-eyed snake [SS:412]
Mo SS mindik lakow fn [mi-ndik lakow] bejuquilla parda, bejuquillo caf (culebra:
Oxybelis aeneus)Mexican vine snake, pike-headed tree snake [SS:412]
Mo SS napat ndik fn [na-pat ndik] vbora cascabel (culebra: Crotalus spp.)a type of
venomous pit viper such as a rattlesnake [SS:412]
Mo SS nateaik ndik fn [na-tak ndik] ranera verde (culebra: Leptophis ahaetulla)parrot
snake [SS:412]
Mo SS tewil ndik fp (de cp-nom) [te-wil ndik] el ojo de la agujathe eye of a needle
Mo SS ndik miow cp-nom [ndik mi-w ] (?) vbora chicaa small viper [SS:412]
Mo SS mindik nadam ndek fn [mi-ndik na-dam ndek] serpiente marina listada
(culebra: Pelamis platurus)yellowbelly sea snake [SS:412]

NDIEK

436

Mo SS mindik olikeran fn [mi-ndik o-lk-ean] el colmillo (anat)canine tooth


(human)
Mo SS mindik otengeran fn [mi-ndik o-tg-ean] la lombriz intestinal (gusano)
pinworm (intestinal parasite)

NDIEM

querer | to want, to like

*ndm [cf. Su 522 *ndm]


DP

dim amarto love

Ma P

nagne hadium voluntadwill, willingness

Ma B

andiem, m-andiem, ts-andim desear, querer, tener ganato want, desire, like, love;
to want to, desire, feel like (doing, having)

Mo BB sendiem [sendim] quieroI want


Mo P

andiem voluntadwill, willingness

D RT

/andieram/ [a-ndi-a-m] se quiereit is desired [RT:1]

DR

/andiom/ 1 [a-ndim] desear; pedirto desire; to ask

D Su

/-ndm/

F Su

/-ndom/

Ma Su /-ndm/
Mo Su /-ndem/

D RN

andiem [a-ndim] querer, desearto want, to like, to desire [RN, TA, MS]

F YK

andiom [a-ndim a-ndiom] [YK, KT:40, RN, GM]

F YK

andiomndiom [a-ndim-ndim andiomndiom] como que quiereas you like

F YK

andiom umiajts [a-ndim u-meh andiom umia] gustar, tiene apetitoto like,
to have an appetite

F KT

andiram vp [a-ndi-a-m] es deseado, se desea, hace faltait is wanted, it is


desirable, it is necessary [KT:155, 304]

F KT

xuw kandiom [su-e k-a-ndim-e suwe kandiome] es muy deseoso, glotnhe


or she is very greedy [KT:303]

Ma RN andiem v A [a-ndim]
Ma RN ngo mandiem majaw fv A [go m-a-ndim m-a-haw] gustar: a l no le gusta (ver)
to not like (to see)
Mo SS andim vt A [a-ndim] lo quiere, lo desea, tiene ganas; lo enamora; le gustato
want, to desire; to be in love with; to like
Mo SS andim okweaj alinop fv [a-ndim okah alinop] le tiene envidiato be jealous
of someone for something they have

NDIEM

437

Mo SS nandiram adj [na-ndi-ra-m] favorito, querido, preciadofavorite, dear, prized

NDIJCH

callarse | be or keep quiet

*ndihci
Vase tambin CHIJCH llorn|crybaby, CHIEJ- dejar de llorar|to calm down, to stop
crying.
Ma B

dihchiwan callar, calladoto be quiet, quieted

Ma RN landijchiew ptc SI [la-ndih-iw] calmar: ya se calm (persona)having already


calmed down, gone quiet
Mo SS chiim vr O [i-i-m] deja de llorarto stop crying
Mo SS ndijchim vr O [ndih-i-m] se callato be quiet, to keep quiet

NDIJCH

euphorbia (planta) | spurge (plant)

*ndihci
Vase tambin NDAJCH bejuco (tipo de)|vine (sp.).
Mo WW ndiich olaats un clase de bejucoa type of vine or guaco

Mo SS ndiich tong n K* [ndi: tong] un bejuco que usan para curar hinchazones (planta:
Euphorbia sp.)spurge (plant, vine used for reducing swellings)
Mo MT ndiich tong [ndi: tong] {Euphorbia hieronymi} Subils (antes conocido como
{Euphorbia dioica} (Kunth) Millsp.)type of spurge

NDIJK, NDUJK

collar | necklace

*ndihki, ndhk (?) [cf. Su 512 *ndi:(r)ki]


D Su

/nandurh/

F Su

/kanduh/

Ma Su /andih/
Mo WW andiig owis pauelo para mano quebradasling for a broken arm or hand
Mo Su /and:k nahtah/

D MS

andijkaran n [a-ndihk()-aan] cadenachain

F YK

-ndyujk n sa- [-nduhk] [YK, KT:216]

Ma VM andijaran n [a-ndih-aan]
Mo SS mbaj ndigan cp-nom [mbah ndi:g()+an] azucena, nardo (planta: Polianthes
tuberosa)tuberose (plant)

NDIJK, NDUJK

438

Mo SS andiig vt I [a-ndi:g] lo lleva puesto en el cuelloto wear around the neck


Mo SS andiig n K* [a-ndi:g] el abalorio, el collarglass bead, necklace
Mo SS andiig owix fv (-imp?) [a-ndi:g o-wis] lleva la mano en cabestrilloto hold ones
arm in a sling
Mo SS nandirig n TS [na-ndi-r-:g] el collar, el abalorionecklace, glass bead
Mo SS nandirig ok n K* [na-ndi-r-:g ok] el rosariorosary

NDIJK

rabihorcado, fragata | magnificent frigatebird

*ndihki [cf. Su 510 *ndi:ki]


Para el significado, vase tambin TIINCH OLAJ(T)S gaviota|seagull.
Vase tambin NDIJK collar|necklace.
Mo Su /ndi:k ol:c/ gaviotaseagull

Mo SS ndiig xet [ndi:g set] fregata menor (ave: Fregata minor)great frigatebird [SS:413]
Mo SS ndiig olaats cp-ex ? K* [ndi:g o-la:] rabihorcado, fragata (ave: Fregata
magnificens)magni"cent frigatebird

NDIKIL

chamuscar | to scorch

*ndikili
Ma RN andikil vt I [a-ndikil]
Mo SS andikil vt I [a-ndikil]

NDIL

dar vueltas | to turn (something) over or around

*ndala / *ndili [= Su 498]


Vase NDAL / NDIL

NDILIL

dar vuelta(s) | to turn around

*ndalala / *ndilili
Vase NDALAL / NDILIL

NDIP

espigar | to glean

*ndipi [= Su 511]
Ma Su /-ndip/

NDIP

439

Mo WW andip elote creciendogrowing ear of maize

Mo SS andip naxil fv [a-ndip na-sil] jilotea (comenzar a echar el jilote)to be starting


to produce green spikes (corn plant)
Mo SS andip naxil n [a-ndip na-sil] el jilote, el elote tiernofresh ear of corn

NDIW

sombra (de persona); cuatro ojos (pez) | shadow (of person); four eyes (fish)

*ndwi [= Su 515]
La relacin de SD /ndiy/ bizco y SF diw cuatro ojos (pez) parece muy probable aunque falte
una explicacin fonolgica del desarrollo de *w e *y en este contexto.
DR

/ndiy/ [ndiy] bizcocross-eyed

DR

/nindi-y, -ya/ 1 [ni-ndiy] ser bizcoto be cross-eyed

DR

/undiuv/ 3 [u-ndiw] ramabranch

D Su

/ndiw/

F Su

/ndiw/

Ma Su /ndiw/
Mo Su /ndw/

D MS

ndiw [ndiw] cuatrojo (pez)four eyes ("sh)

D RN

undiw (xiel) n TS u- [u-ndiw] la rama (de un rbol)branch (of a tree) [RN, RL, TA,
MS]

F YK

ndiw n [ndiw] cuatro ojos (pez)four-eyed "sh (Anableps)

F RN

ndiw n [ndiw] sombrashadow

Ma RN ndiw n [ndiw] ramas para un techobranches to make a roof


Mo SS ndiw n P* [ndiw] el pez cuatro ojosfour eyes ("sh)
Mo SS mindiw n P mi- [mi-ndiw] la sombra (de gente, de animales); la imagen re#ejada en
el aguashadow (of a person or an animal); image re#ected on the surface of water
Mo SS nendiw adj [ne-ndiw] bizcocross-eyed
Mo SS mindiw xil fn [mi-ndiw sil] ramita de un rbolsmall tree branch

NDIX

NDIX

440

lea | wood (firewood)

*ndisi [= Su 513]
La posicin de SD (R) /anini/ cocer demasiado|to overcook es bastante incierta. En cuanto a
la semntica, la idea de lea > cocer es plausible, y la reduplicacin puede dar el sentido mucho.
Pero fonolgicamente la relacin con NDIX es problemtica dada la diferencia entre la /n/ de SD y
la [nd] de NDIX. Sin embargo se puede especular que en la derivacin reduplicativa [ndis-ndis]
ocurri una asimilacin [ -nd] [-n] que luego indujo un reanlisis de la primera consonante de la
raz, o sea [ndi-ni ] > [ni-ni ].
Ma B

dish lea, leo"rewood, log

DR

/anini/ 3 cocer demasiadoto overcook

DR

/ndi/ [ndis]

D Su

/ndix/

F Su

/ndis/

Ma Su /ndis/
Mo Su /ndis/ larguero del techocrossbeam of a roof

D MS

ndix n [ndis] lea, madera"rewood, wood

F YK

ndix n [ndis] [YK, KT:235]

Ma VM ndix n [ndis]
Mo SS ndix n K* [ndis] arbusto, planta medicalbush, medical plant
Mo SS andix n TS [a-ndis] tira horizontal (en la casa)horizontal strip (in a house)

NDIX

dedo | finger, toe

*ndisi [= Su 514]
DP

midis ziuiz dedos"ngers

DP

midiz zily dedos del pietoes

FP

mindix dedos"ngers

FP

mindix ileg dedos del pietoes

Ma P

midixhuix dedos"ngers

Ma B

mindish

Mo P

midixul, mindixul dedos del pietoes

DR

/mi-ndi u-viion/ [mi-ndis u-wis-in]

DR

/anderiey, -ayo/ 2 [a-nde-i--ey] tropiezato stumble

NDIX
D Su

/mindis/

F Su

/mindis/

441

Ma Su /mindis/

D MS

mindix ulyej [mi-ndis u-leh] dedo del pietoe

D MS

mindix uwixaran [mi-ndis u-wis-aan] dedo de la mano"nger

F YK

mindix uly [mi-ndis u-le] dedo de pietoe

F YK

mindix uwix [mi-ndis u-wis] dedo de mano"nger

NDOJ

punzante | stabbing, sharp

*ndoho

mayense occidental

NDOJ punzante|stabbing, sharp sin duda se relaciona con Yuc toj picar|to bite, sting, peck at,
pero la voz yucateca no tiene cognados mayenses obvios. Quizs tenga una conexin con Chol toj
cortar (carne, piedra, madera)|to cut (meat, stone, wood), pero es poco segura. Hace pensar que la
voz yucateca puede ser un prstamo de la familia mixe-zoqueana, pero una fuente obvia no hay,
menos posibilemente pZo *toh ampollarse|to blister > zoCop zoR zoFL [toh] d. Sin embargo la
semntica no concuerda muy bien.
El significado de SD (R) /anduhindu/ tocar (con los dedos), tamborilear, dar golpecitos con los
dedos|to play; to tap with fingers puede relacionarse con el del timo NDOJ por la idea de
golpear, tocar (instrumento). Por cabe destacar que la semntica concuerda exactamente con Chrt
toht-i dar golpecitos con los dedos, tamborilear, tocar (a la puerta)|strike lightly with fingers,
tap, drum with fingers, knock (as on a door) (cf. tambin Chrt toht-nib palillo de tambor|
drumstick. Por eso se supone que un timo cholana tiene que haber influenciado el desarrollo de
NDOJ. Parece que la forma cholana fue interpretada como reduplicativo [nduh-nduh] sobre la base
de [ndoh], forma ya prestada de una fuente yucatecana || JG, AU, SW, CW.
DR

/anduhinduh/ 4 tocar (con los dedos), tamborilear, dar golpecitos con los dedosto
play; to tap with "ngers

Ma RN andujnduj umyajts [a-nduh-nduh u-mah] palpita (su corazn)ones heart is


palpitating
Mo SS ndjan tit [ndoh-an tit] hace ruido fuerte (parecido al que se hace cuando se le
pega a un burro con un palo)to make a strong sound (similar to that made by a donkey
when it is beaten with a stick)
Mo SS nendojndoj [ne-ndoh-ndoh] latido, punzantea beating; stabbing, sharp

NDOJCH

muy espeso; cicatriz | very thick; scar

*ndohc / *ndhc [cf. Su 528, 547 *ndo:c; *nd:c, *ndot]


Probablemente SD (R) /ndhey/ cortar parcialmente|to cut but not through se deba escribir
ndyujchey como el reflexivo del diminutivo de NDOJCH muy espeso; cicatriz|very thick; scar.
Ma B

dohchin espesothick

NDOJCH
DR

/ndhey/ [ndh-ey] cortar parcialmenteto cut but not through

F Su

/ndohcn/ muy espesovery thick

442

Ma Su /ndot/ cicatrizscar
Mo Su /nand:c/ cicatrizscar

F YK

ndojchion [ndoh-i-n ndohion] espesothick (like syrup)

Ma RN ndojchiem v SI [ndoh-i-m] espeso: se hace espeso, estar espesoto thicken, to be


thick
Ma RN ndojchien adj SI [ndoh-i-n] espeso: muy espesovery thick
Mo SS ndooch n [ndo:] la cicatrizscar
Mo SS nendooch adj [ne-ndo:] cicatrizadoscarred
Mo SS ndejchin adj [ndeh-i-n] espesothick
Mo SS ndojchin adj [ndoh-i-n] espesothick
Mo SS ch ndojchin vt [-: ndoh-i-n] lo condensa, lo hace espesoto condense, to
thicken (something)

NDOJKY

cortar; reventar | to cut, to burst

*ndhk [cf. Su 530 *nd:k]

maya yucateco < mixe-zoqueana

Una situacin complicada: parece tratarse en SD de una confusin de las races NDOK
voltearse|turn around y NDOJKY cortar, reventarse|cut, break open. Si Radin tuvo razn, hay
dos verbos en SD (as en distintas clases inflexionales), pero los sentidos no se distribuyen como se
espera etimolgicamente: SD /anduhk/ de la clase 3 tiene no slo el sentido to reverse de NDOK
sino tambin el sentido to burst (esp.reventarse) de NDOJKY.
Surez compar NDOJKY con mTot[thk, tk] cortar (p.ej.con los dedos), cosechar (p.ej.frijoles)|
to cut (e.g. with ones fingers), to pick (e.g.beans), que proviene de pMZ *tuk cortar fruta|to sever
fruits, etc., from the plant. Pero esta fuente no puede explicar la nasal inicial de pH *ndohki.
Sin embargo, parece que la voz mixe-zoqueana fue prestada en yucateco como took reventar,
romper (una soga o cuerda)|to break, break apart (rope, cord), cuyo significado concuerda
exactamente con SF (YK) ndojky- reventarse (cordel)|to break apart (cord). Aqu la eyectiva [t]
de yucateco sin duda fue adaptada como *nd en huave.
Cabe destacar tambin el parecido de las tres formas ya mencionadas pH *ndohk, Yuc took,
pMZ *tuk con pZp *(n)too(ku) (SZ) cortar. Aunque la correspondencia semntica con la voz
yucatecana asegura que es la fuente de NDOJKY, queda por descubrir la relacin entre el timo
zapotecano, el mixe-zoqueano y el yucatecano, que tienen una semejanza realmente notable ||
Su:161, SW, JG, SZ.
Ma B

ndohk, indohki degollarto slit the throat of [B, B:27]

D RT

/ndokan/ [nduk()+an] se quebrit broke [RT:6]

D RT

/la ndukioh/ [la-nduk-oh] ya se quebrit has broken [RT:8]

NDOJKY
D RT

/nduokiem/ [nduk-i-m] (si) quiebra(if it might) break [RT:6]

DR

/anduhk/ 4 [anduhk] cortar el cuelloto cut neck

DR

/anduhk/ 3 [a-nduhk] girar al revs; invertir; reventarto turn inside-out; to


reverse; to burst vt.

F Su

/-ndu:(k)/ cortarto cut

443

Mo Su /-ndo:k/ cortarto cut

D RN

andujk vt [a-nduhk] corta, corta el cuelloto cut, to cut the neck of

F YK

andoijk vt [a-ndohk] cortar; alivia, corta el dolorto cut; o alleviate, to cut pain
[YK, KT:108, 313]

F YK

ndojki- vi [ndohk-i-] reventarse (cordel); quebrarse, cortarseto break open (rope);


to break, to cut vi. [YK, KT:62, 248, 313]

Ma RN andaij, andaijk- vt I [a-ndah] degolla, corta el cuello deto slit the throat of, cut
the neck of
Ma RN ndyejkien, dyejkien adj SI [dehk-i-n] reventado (e.g. mano de un saco)torn in
two (e.g. handle of a bag)
Mo SS andeeg vt E [a-nde:g] lo corta un pocoto cut a little
Mo SS andooig vt E [a-ndo:g] lo rompe; lo corta; lo cruzato break; to cut; to cross
Mo SS andojkich part [a-ndohk-i] cortadocut
Mo SS ndojkin part [ndohk-i-n] reventado, cortadoburst, cut
Mo SS andooig omal fv [a-ndo:g o-mal] lo podato prune
Mo SS andojkiay mind fv (-imp?) [a-ndohk-ay mi-ind] suspirato sigh

NDOK / NDUK

voltearse | to turn around, turn over

*ndoko / *ndk
SD (R) /andk/ to roll an object (= andyuk) muestra la forma NDUK diminutiva de la raz
NDOK.
Vase tambin NDYOJK eco|echo .
DR

/andk/ 3 [andk] rodar algoto roll an object

Ma RN andyukndyuk v I [a-ndk-ndk] levantar: est levantando (el humo de la lea)to


be rising up (smoke from burning "rewood)
Mo SS ajndek vi E [a-h-ndek] sale humoto come out (smoke)
Mo SS ajndok vi O [a-h-ndok] sale humoto come out (smoke)
Mo SS andokndok vi (O) [a-ndok-ndok] revoltea, alborota (pjaros, humo)to #y around,
to be disturbed (birds, smoke)

NDOK / NDUK

444

Mo SS ankandekndek vi (E) [an-k-a-ndek-ndek] forman jabardillos (mosquitos)to


swarm (mosquitos, gnats)
Mo SS ankandokndok vi (O) [an-k-a-ndok-ndok] forman jabardillos (moscas, pjaros)to
swarm, to #ock (#ies, birds)

NDOK

atarraya; pescar | atarraya (fishing net); to fish

*ndoko [= Su 531]
La derivacin de BB MiTiac Washtoco (sobre) el cerro del embarcadero|(on) the hill of the pier
es bastante incierta. Puede ser que wash es WAX en|in, on, mientras que toco (= [toko])
result por un error de audicin o por asimilacin de sonoridad en vez de *ndoko, proto-forma de
NDOK atarraya, pescar.

Mo

owil ndok fn [o-wil ndok] el principio de la atarrayathe beginning of an atarraya

Ma B

-ndok pescarto "sh [B:58]

Ma B

mundok pescadores"shermen [B:28]

Mo BB Mi-Tiac Washtoco [mi-tik wa-(n)doko] (?) el cerro del embarcaderothe hill of

the pier (place name)

DR

/andok/ 2 [a-ndok] pescar con redto "sh with net

D Su

/ndok/

F Su

/ndok/

Ma Su /ndok/
Mo Su /ndok/

D TA

ndok n [ndok] atarraya"shing net

F YK

ndok n mi- [ndok] atarraya"shing net [YK, KT:268]

F YK

andok vt [a-ndok] pescato "sh [YK, RN, KT:147]

F YK

undok n [nu-ndok] pescador"sherman [YK, KT:219]

F YK

mindok kwak [mi-ndok kak] telaraaspiderweb

F KT

andorok vp [a-ndo-o-k] es pescado (se pesca)it is "shed [KT:155, 304]

Ma TA ndok n [ndok] atarraya"shing net


Ma RN andok v O [a-ndok] pescato "sh
Mo SS ndok n K [ndok] la atarraya, la redround "sh net, net
Mo SS onts ndok [on ndok] cordel de la red o atarrayacord or string of a net or atarraya
(large "shing net)
Mo SS andok vt O [a-ndok] lo pesca con red (atarraya o chinchorro)to "sh with a net
Mo SS nendok n [ne-ndok] el pescador"sherman

NDOK

445

Mo SS mindok kwak fn [mi-ndok kak] la telaraaspiderweb


Mo SS najal ndok fn [na-hal ndok] chinchorro que tiene como 30 metros de largo y de 10 a
12 metros de anchoa large "shing net, about 30 meters long and 10 to 12 meters wide
Mo SS ombeay ndok [o-mbay ndok] orilla de la rededge of a "shing net
Mo SS oniig ndok [o-ni:g ndok] la malla de la redmesh of a net
Mo SS onts ombeay ndok [on o-mbay ndok] soguilla de la redcord for a net
Mo SS andorok vp (O) [a-ndo-o-k] lo pescaronto be "shed
Mo SS indokayej n [i-ndok-ay-eh] lo que se usa para pescar"shing equipment, tackle

NDOKOP

hoyo, depresin en la tierra | hole, depression in the ground

*ndokopo
Kim (KT:202) propuso una relacin entre SF ndokop hoyo, depresin en la tierra|hole, dent in the
ground y palabras parecidas como SF (n)dorropon bajo, profundo|low, deep y SF ndorrok zanja|
ditch. Es claro que las dos ltimas formas derivan de NDOR/NDUR pantanoso; lodo|swampy,
mud por sufijacin de *-po, *-kV, pero se desconoce las detalles de la evolucin de ndokop en este
sistema.

F KT

ndokop n [ndokop] [KT:202]

NDOKY

hipar | to hiccup

*ndk [cf. Su 549 *hndk]


Ma B

andok tener hipoto have the hiccups

D Su

/-hndok/

F Su

/-hndok/

Ma Su /-hndok/
Mo Su /-hndk/

D RN

ajnduok n [a-h-nduk ahnduok] hipohiccup

F KT

andoikndoik vi [a-ndok-ndok] [KT:248]

Ma RN ajndaik v I [a-h-ndak] hipo: tiene hipoto have the hiccups


Mo SS ajndoik vi E [a-h-ndok] tiene hipoto have the hiccups

NDOL / NDULY

amarrar con algo; red, membrana | to tie with something; net, membrane

*ndolo / *ndl [cf. Su 545 *ndl]


Ma B

diul kuak telaraaspiderweb

NDOL / NDULY
DR

446

/andoley/ 2 [a-ndl-ey] cubrir (un ser vivo)to cover animate object

Ma Su /dul kak/ telaraaspiderweb


Mo WW ndl placentaplacenta

D TA

andyuely vi [a-ndl andel] enredarse la cabeza con trapoto twist a cloth


around one's head

Ma TA andyuly v I [andl] enredar: se enreda la cabeza con trapoto twist a cloth around
one's head
Ma RN ndyuly kwak n [ndl kak] telaraaspiderweb
Ma RN andol v O [a-ndol] tapato cover, to stop up
Mo SS ndel n [ndel] la membranamembrane
Mo MT ndel n [ndel] membrana amniticaamniotic membrane, caul [MT, IS]
Mo SS ndel kwak n [ndel kak] nido de la araaspiders nest [SS:89]
Mo SS andel vt E [a-ndel] lo amarra con algoto tie with something
Mo SS andol vt A [a-ndol] lo amarra con algoto tie with something

NDOLY

resbaloso | slippery

*ndol-ndol [= Su 532]
F Su

/kandolndol/

NDON

popollote, popoyote (pescado) | popoyote (killifish species)

*ndno [= Su 534]
D Su

/ndon/

F Su

/ndon/

Ma Su /ndon/
Mo Su /ndn/

D RN

ndon [ndon]

F YK

ndon n [ndon] [YK, RN, GM]

Ma RN ndon n [ndon]
Mo SS ndon n P* [ndon]
Mo SS ndon xil n [ndon sil] olivo (mancebo) (rbol: Capparis odoratissima Jacq.)a
kind of caper shrub

NDON

447

Mo MT ndon xil ndon xiel [ndon sil] {Capparis odoratissima} Jacq., una planta usada
para aplicar enemasa kind of caper shrub, used to apply enemas

NDOND

terminar | to finish

*ndondo
Reduplicacin de *nd(o).
Ma B

muandnduch paci"carto pacify, to abate

DR

/andondoo/ 4 [a-ndond-u]

Ma RN andondojch v I [a-ndond-oh]
Mo SS andondoch vt E [a-ndond-o]

NDOP

jcara (de bule) | pot (made of gourd)

*ndopo [= Su 534a]

zapoteco (por difusin)

NDOP jcara (de bule)|pot (made of gourd) tiene el sentido ms amplio de una forma cncava,
como muestra SD (Su) /mindop wi/ palma de la mano|palm of the hand. Por eso se puede ver la
conexin de NDOP con NDOROP rea convexa o cncava de tierra|convex or concave area of
land, y adems, con NDOP/NDOPOY aplastar|to crush.
NDOP parece relacionarse con ChT [[dup]] (dato histrico muy interesante ya que [d] no es una
fonma normal en chontal, lo que sugiere que es un prstamo en este idioma), al lado de [[tup]]
jcara|pot (made of gourd); tambin Chuj [[lum tob]] especie de platillo de barro|type of small
clay plate. Probablemente estas voces, as como ChO duba [dub] tenate|handleless palm leaf
basket, sean en ltima instancia prstamos de un reflejo de pZp *(n)toopa cesto|basket (SZ). Por
eso parece probable que NDOP tiene el mismo origen, aunque la fuente inmediata es difcil de
establecer || JD:[Becerra 1934, La Farge & Blom 1927, Stoll 1884, Andrade 1946], TT, SZ.
D Su

/mindop -wi/ palma de la manopalm of the hand

Mo Su /ndop/

Mo SS ndop n [ndop] jcara de apaxtle (recipiente generalmente de barro, sin asas, que se
usa en la cocina tradicional)jcara de apaxtle (a container, usually made of clay,
without handles, used in traditional cooking)

NDOP, NDOPOY

NDOP, NDOPOY

448

aplastar | to crush

*ndopo-(yo)
Parece prometedora una conexin entre NDOP, NDOPOY aplastar|to crush y zpIst na-dopa [nadopa] de baja estatura, chaparro, encogido|short, shrunken. Adems es probable que haya una
conexin entre esta raz y NDAJPA aplastar completamente|to crush completely (la cual por
su parte muestra un parecido con un timo de proto-zapoteco). Sin embargo los detalles exactos de
la derivacin quedan por descubrir || VP.
Vase tambin NDOROP rea convexa o cncava de tierra|convex or concave area of land.
DR

/andop/ [a-ndop] empolvarto powder

Ma RN ndopoyoj ptc SO [ndopoy-oh] abolladodented


Ma RN jch ndopoyom fv-sub I-rr [-h ndopoy-o-m] abollado: hace que algo sea
abolladoto put a dent in something
Mo SS ndopoy adj [ndopoy] abolladodented
Mo SS andojpoy vt E [a-ndo-h-poy]

NDOPOY

aplastar | to crush

*ndopo-(yo)
Vase NDOP, NDOPOY

NDOR

roncar | to snore

*ndoro [= Su 535]
Ma B

andorr

DR

/andor/ 1 [a-ndo]

D Su

/-ndor/

Mo Su /-ndor/

D MS

andorr [a-ndor]

Ma RN andorr v O [a-ndor]
Mo SS andor vi A [a-ndor]

NDOR / NDUR

NDOR / NDUR

449

pantanoso; lodo | swampy; mud

*ndoro / *ndr [cf. Su 525 *ndro]


La posicin de SD (R) /andor, andohr/ comer algo fcil de tragar|to eat something that is easily
swallowed es incierta, pero su conexin con NDOR/NDUR pantanoso; lodo|swampy, mud se
apoya en la idea de algo blando = lodo. En efecto, no se puede descartar la posibilidad de que
primeramente el timo tuvo un significado verbal como ser blando, de donde luego salieron
acepciones relacionadas con lodo, pantano, etc.
Ma B

diurr turbiomuddy

Ma B

ahdorr atollarseto get bogged down or stuck

DR

/mindr/ [mi-ndr] (?) impuro, mugrientoimpure, "lthy

DR

/andor 1, andohr (-o-)/ [ a-ndo, a-ndoh] (?) come algo que es fcil de tragarto eat
substances easily swallowed

D Su

/doron kambah/ islaisland

Ma Su /dur/ lodomud
Mo Su /ndor/ lodomud

Ma RN ndyurr, dyurr, indyurr adj [nr, ni-ndr] sucio, turbiodirty, turbid


Ma RN andorr v O [a-ndor] se atascato get stuck
Ma RN najndorr n, adj ? [na-h-ndor] pantano, pantanoso (?)swamp, swampy (?)
Ma RN ndyurr tyuwil a xarr, dyurr tyuwil a xarr fn [dr t-u-wil a sar] desechos en el
fondo de un recipientedregs or residue in the bottom of a container
Ma RN jch mindyurr (yow) fv-sub [-h- mi-ndr (yow)] enturba (agua)to muddy
(water) vt.
Mo SS ndeor n [ndor] el barro, el lodomud
Mo SS nendeor adj [ne-ndor] turbio, sucio, lodoso, enlodadomuddy, dirty; muddied [SS,
AL:92]
Mo SS ajndor vi A [a-h-ndor] es lodosoto be muddy
Mo SS najndor it adj [na-h-ndor it] el pantano, la cinagaswamp
Mo SS ajndorndran tit fv-p [a-h-ndor-ndor+an tit] se atascato be stuck, to get stuck
in mud

NDOROK

rea convexa o cncava de tierra | convex or concave area of land

*ndoro(-po, -ko) [cf. Su 536 *ndoro-]


Vase NDOROP, NDOROK

NDOROP, NDOROK

NDOROP, NDOROK

450

rea convexa o cncava de tierra | convex or concave area of land

*ndoro(-po, -ko) [cf. Su 536 *ndoro-]


Todas las palabras derivadas de NDOROP, NDOROK hacen referencia a concavidades de la tierra y
derivan de NDOR pantanoso, lodo|swampy, muddy ms los sufijos *po y *-kV que se ve en
nop, noik (NO- uno|one). Cf.TSOROP ovalado|oval-shaped y TOMBOP sobraslido|
protruding.
Mo Su /ndorop yow/ lagolake

F KT

ndorrok n [ndorok] zanjaditch [KT:200]

F KT

ndorropon, dorropon adj [(n)dorop-o-n] bajo, profundolow, deep [KT:202]

Ma VM ndorrop n [ndorop] bajo, una valle pequea donde sube y baja el terrenolow-lying
area, small geographic depression where the terrain rises and falls [VM, RN]
Mo SS nderep n K* [ndeep] el hoyo, una cavidad chica en el suelohole or pit, a small
cavity in the ground
Mo SS ndorrop n K [ndorop] un hoyo algo profundo, el barrancoa rather deep hole or pit,
gully, precipice, ravine
Mo AL ndorrop ndeor [ndorop ndor] pantanoswamp [AL:131]
Mo SS ndorrop yow [ndorop yow] el charco, el lodazal, la cinegapuddle, muddy area,
swamp
Mo SS nendojrropy adj [ne-ndohrop-y] spero, desigual, barrancoso, escabrosorough,
uneven, rugged (terrain)
Mo SS nderep tiomeaats oleaj fn [ndeer t-o-ma: o-lah] arco del pie (anat)arch of
the foot (body part)

NDOT

polvo | dust

*-h-ndoto [cf. Su 550 *-hndoto]


Vase tambin NDOTOT viento|wind.
Ma B

nandot empolvar; polvoto dust; dust

DR

/nandot/ 3 [na-ndot] polvo powder

F Su

/nandot/

Ma Su /nahndot/

F YK

nandot [na-ndot]

Ma RN najndot n [nahndot]
Ma RN axeng najndot fv [a-seg nahndot] levantar: se levanta el polvo dust rises up
Ma RN xow ajndot fv [sow a-hndot] hay mucho polvothere is a lot of dust

NDOT

451

Mo SS najndot n mi- [nahndot] [SS, NT:Mt 10:14]

NDOTOT

viento | wind

*ndoto-to [= Su 538]
Probablemente NDOTOT viento|wind (<*ndoto-to) deriva por reduplicacin parcial de NDOT
polvo|dust.
Ma B

niundotot

Ma B

niumdotot remolinowhirlpool, eddy

Ma B

napak[ ]nuindotot huracnhurricane

Ma Su /nondotot/

Ma RN undotot iend (ien) fn [n-ndotot in] viento no muy fuerte del nortea not very
strong north wind
Ma RN nadam undotot fn [na-dam n-ndotot] huracnhurricane

NDOTYAM

zancudo blanco | white mosquito

*ndotma [= Su 537]
D Su

/ndetam/

F Su

/ndutam/

Ma Su /dotam/
Mo Su /ndotam/

F YK

piang ndotam [peg ndotam piag ndotam ?]

Ma RN ndutyam n [ndtam]

NDOX / NDUX

cuchichear | to whisper

*ndos / *nds
No se sabe porque hay // en lugar de // en la forma de SD (R) ando.
DR

D RN

/ando/ 4
andyuex [a-nds andes] cuchichea, susurrato whisper, to murmur [RN, MS]

Ma RN andyuxndyux vt I [a-nds-nds] cuchichea (algo)to whisper (something)


Ma RN andyuxndyuxey vr RE [a-nds-nds-ey]
Mo SS andexndexay vr O [a-ndes-ndes-ay] cuchichea, charla, murmura, susurrato
whisper, chat, murmur

NDOX / NDUX

452

Mo SS andoxndoxay vr O [a-ndos-ndos-ay]

NDOY

chupar | to suck, to absorb

*ndoyo [= Su 540]
Ma B

-ndoi [B, B:59]

Ma B

nundoi chupadorsucker

DR

/and-oy/ 2 [a-nduy] vaciar, drenarto drain

D Su

/-ndoy/

F Su

/-ndoy/

Ma Su /-ndoy/
Mo Su /-ndoy/

D MS

andwy (?) [anduy anduoy] (?) chupar, succionarto suck on, to suck

F YK

andoy [a-ndoy]

Ma RN andoy v I [a-ndoy]
Ma RN andoyndoy v I [a-ndoy-ndoy]
Mo SS andey vt E [a-ndey] lo chupa, lo mamato suck (something), to suckle (at
something)
Mo SS andoy vt E [a-ndoy] lo chupa, lo absorbe (lquidos)to suck, to absorb (liquids)

NDOY / NDU-

fro (p.ej. el caldo); fresco | cold (e.g. soup); cool, fresh

*ndo-yo / *nd-(y, -h) [cf. Su 541, 539 *ndoyo ~ *ndy / *ndYh]


Vase tambin NDUJ moho|mold, mildew.
Ma B

indoidi resfriarto catch cold

Ma B

ihch mundoindoi enfriarto cool, make cold

DR

/ando/ 4 [and] enfriarto cool

DR

/andndo/ [a-nd-nd--] mezclar agua fra y agua calienteto mix cold and
warm water

F Su

/nandoyndoy/ frescocool, fresh

Mo Su /-ndh/ fro (p.ej. el caldo)cold (e.g. soup)


Mo Su /-ndeyndey/ frescocool, fresh

D MS

andyueyndyuey [a-ndy-ndy andeyndey] refrescarse, estar frescoto cool


o% vi.; to be cool

NDOY / NDU-

453

F YK

andoyndoy [a-ndoy-ndoy] se enfriato get cold

F YK

undoyndoy [nu-ndoy-ndoy] fro (comida)cold (food)

F KT

undoyndoy tiot [nu-ndoy-ndoy tit nundoyndoy tiot] hace fro (el tiempo)
its cold (the weather) [KT:317]

Ma RN nandoyndoy adj [na-ndoy-ndoy] frescocool


Mo SS ndem vr O [nd-e-m] se enfrato cool o%
Mo SS nendeyndey adj [ne-ndey-ndey] fro; frescocold; fresh, cool
Mo SS nendoyndoy adj [ne-ndoy-ndoy] frocold
Mo SS ch ndem vt [:- nd-e-m] lo enfra, lo curato cool, to cure (something)

NDOYOTS

hoyuelo, cicatriz | dimple, scar

*ndoyo-co
Probablemente NDOYOTS hoyuelo, cicatriz|dimple, scar derive de *ndoyoco, o sea de NDOY
*ndoyo chupar|to suck, absorb ms el sufijo *co que se ve en nots uno (objeto delgado y largo)|
one (long thin object) (NO- uno|one). La idea es que un hoyuelo o cicatriz tiene la forma de
una lnea delgada y cncava cuyo contenido ha sido succionado, por as decirlo.

Ma VM ndoyots n [ndoyo] cicatrizscar


Mo SS ndeyech n [ndeye] el hoyuelodimple
Mo SS ndoyots n [ndoyo] el hoyuelodimple

NDO-, NDOO-

arruinar, perder, olvidar | to ruin, to lose, to forget

*ndo-ro- (-c, -hc) [cf. Su 548 *ndro:(c)]


NDO, NDOO arruinar, perder, olvidar|to ruin, to lose, to forget deriva de ND terminar|
to finish, to end con el infijo [V] del pasivo. La vocal antes del *r en *ndoro ha desaparecido por
sncopa en la pronunciacin actual, pero los datos de Radin y de Peafiel atestiguan su presencia
histrica. La misma sncopa se ve tambin en NGUUX guachinango|snapper (fish) > SMo
ngrex.
DP

doroj mchi olvidoforgetting

Ma P

drou maexi olvidoforgetting

Ma B

landroh desaparecer; extraviarto disappear; to lose

Ma B

androhch perderto lose

Ma B

nidrohch tacharto cross out

Ma B

ndrohoss [-ndroho] trastornarto disturb, to upset

Ma B

nandroch ushinki abollarto dent

NDO-, NDOO Ma B

nandroh shimeats olvidarto forget

Mo P

drou omacha olvidoforgetting

D RT

/p ndarom/ [-p nda-o-m] ser destruidoit will be destroyed [RT:8:5]

DR

/ahndor/ 2 [a-h-ndo] meterse en losto fall into di$culties

DR

/anduruh/ [and-u-uh] perderto lose

DR

/ndoroh/ 2 [ndo-o-h] perder; confundirseto lose; to confound vr.

DR

/la ndoroh/ 2 [la-ndo-o-h] desaparecerto disappear vr.

DR

/ndoroht i-mehats/ [ndo-oh-t si-mah] olvidarto forget

D Su

/-ndru:c/

F Su

/-ndro:hc/

454

Ma Su /-ndro:c/
Mo Su /-ndro:c, ndro:-/

D RN

ndoroj [nd-o-o-h] se perdi, estar perdidoto have gotten lost, to be lost [RN, MS]

D MS

ndoron umbas [nd-o--o-n u-mbas] lisiado; discapacitadocrippled, disabled

D MS

ndroj umyajtsaran [nd--o-h u-mah-aan] olvidarto forget

F YK

androjch vt [a-nd-oh] pierde, borra, arruinarto lose, to erase, to ruin [YK, KT:23,
311; Ko]

F KT

ndro- vi [nd-o-] se hace pedazos, se derrumba; se pierdeto fall apart; to be lost


[KT:191, 312, GM]

F YK

ndr umiajts [nd-o-w u-meh ndo umiah] olvidato forget

Ma VM androch v I [a-ndo] borra; pierdeto erase; to lose [VM, RN]


Ma RN androj v O [a-nd-oh] perder: se pierdeto get lost
Ma RN landroj ptc SO [l-a-nd-oh] perdido, ya se perdilost already
Ma RN ndroj umyajts (ximyajts) fv-imp SO [nd-o-h u-mah (si-mah)] olvida (olvido)
to forget
Ma RN ndrot umyajts fv-imp SO [nd-o-t u-mah (si-mah)] olvid (olvid)he/she
forgot (I forgot)
Mo SS ndrom vr O [nd--o-m] se pierde, se extrava; se desaparece; se equivoca; se
inutilizato get lost, to lose ones way; to disappear; to make a mistake; to be useless
Mo SS ndron adj [nd--o-n] perdidolost
Mo SS androoch vt E [a-nd--o-o] lo gastato wear (something) out
Mo SS ndroj andy [nd--o-h a-ndy] se disorientato become disoriented
Mo SS ndroj omeaats [nd--o-h o-ma:] se olvidato forget

NDO-, NDOO-

455

Mo SS ndroj oniig [nd--o-h o-ni:g] no reconoce, lo confundeto not recognize, to


confuse (someone with someone else)
Mo SS ndron ombas [nd--o-n o-mbas] cojo, deformadolame, deformed
Mo SS androoch ombas fv [a-nd--o-o o-mbas] lo contamina; lo destruye, lo hace
inservible, lo daa; lo malgastato contaminate; to destroy, to make useless, to damage;
to squander
Mo SS androoch omeaats fv [a-nd--o-o o-ma:] delirio, desmayado,
inconcientedelirious, dismayed, unconscious
Mo AL landroj ximeaats fv-imp [l-a-nd--o-h si-ma:] me olividto forget (I forgot)
[AL:80]
Mo SS landrom ximeaats fv-imp [l-a-nd--o-m si-ma:] ya se me olvidto have already
forgotten

NDU-, NDA-

sanarse | to heal, to recover from illness

*nd-, ndaLas acepciones mltiples que dio Radin para SD /ahindh/, o sea dar, dar remedio, dar esperanza;
recibir, implican (al menos a no ser que confundiera dos palabras distintas) una conexin antigua
entre NDU sanarse|to heal y JNDY ser regalado|to be given (as a gift). Una restriccin del
significado en SMo, de dar, recibir a curar, sanar, parece as bastante lgica y plausible; cf.el
anlogo semntico en ingls to treat, o sea, tratar (como mdico) vs. dar un gusto a alguien.
Ma B

niundei sabiowise man

Ma B

la indiuh sanarto heal

DR

/ahindh/ [a-h-ndh] dar; dar remedio; dar esperanza; recibirto give; to give
remedy; to give hope; to receive

D MS

undy [nu-ndy] doctor; estudiosodoctor; scholar

Ma RN ndyuty (?) v SU [ndt] sanar: se sanit healed


Ma RN ndyum v SU [nd--m] sanar: se sanato heal, to get better (wound)
Ma RN undy n [n-nd-y] curanderofolk healer
Ma RN misaij mondy, (misaijk) fn [mi-sah mon-dy misah mondy] remedio
caserohome remedy
Ma RN landyuj ptc SU [l-a-nd-h] sanar: ya se sanhealed already
Mo SS andendiich vt A [a-ndend-i:] lo curato cure
Mo SS ndem vr O [nd-e-m] se sana (granos o hieridas)to heal (ulcers or wounds)
Mo SS indendijchay n [i-nde-nd-ih-ay] lo que cura, medicinathat which cures,
medicine

NDU-

NDU-

456

fro (p.ej. el caldo); fresco | cold (e.g. soup); cool, fresh

*ndo-yo / *nd-(y, -h) [cf. Su 541, 539 *ndoyo ~ *ndy / *ndYh]


Vase NDOY / NDU-

NDUJ

lizo de telar | hemp thread for weaving

*ndh
Mo SS nendej n [ne-ndeh]

NDUJ

moho | mold, mildew

*ndh [cf. Su 542 *ndh]


Tal vez NDUJ moho|mold, mildew se relacione con Chrt intuh apestoso|foul, stinking (dato
histrico) y Chrt intuj apestoso, hendiundo, rancio|foul smelling, stinky, cf. tambin intuh te
cualquiera planta apestosa, altans, artemiso|any stinking plant; altans, artemiso (shrub with
stinking leaves); el mismo timo aparece en Chol tuw (TK: tuj), Tzo Tzel tu apestoso|stinking,
Chlt tu heder|to stink < pChol *tuh < pMa *tuh id. Si es as se supone que pH *nd
representa la adaptacin fonolgica del grupo consonntico [n-t] producido por el prefijo in- en
chorti. Aunque el desarrollo semntico apestoso > moho no es muy seguro, Wichmann sugiere
(tentativamente) la misma evolucin para pMa *pu:s, de donde provienen acepciones relacionadas
no slo con el mal odor sino tambin con el moho, p.ej. Lac pus hediondo|stinking, Mop puus
olor acre|acrid odor, Zut puus moho que sale sobre el pan|mold that grows on top of bread, Kch
pus enmohecido || CW, KH, AU, TK, RLH:324, WL.
Vase tambin NDOY/NDU- fro (p ej. el caldo); fresco|cold (e.g. soup); cool, fresh.
F Su

/nduh/

NDUJK

collar | necklace

*ndihki, ndhk (?) [cf. Su 512 *ndi:(r)ki]


Vase NDIJK, NDUJK

NDUK

voltearse | to turn around, turn over

*ndoko / *ndk
Vase NDOK / NDUK

NDUKUK

NDUKUK

457

arder, irritar | to burn, to irritate

*ndkk
Ma RN undyukuk adj [n-ndkk] irritante en la cabeza (cuando algo sube en la cabeza,
cuando toma)irritatng, when something goes up in your nose when you are drinking
Ma RN andyukuk tyumal fv-imp I [a-ndkk t-u-mal] sube algo en la cabeza, causando
una sensacin irritanteto have something go up ones nose (while drinking or eating),
causing an irritating sensation
Mo SS andekiek vi E [a-ndekek] ardeto burn
Mo SS nendekiek adj [ne-ndekek] ardiente, irritanteburning, irritating

NDUKY

mar, laguna | sea, lagoon

*ndk [= Su 543]
Aunque Su reconstruy un tono alto (H) en *ndYk mar, laguna|sea, lagoon, el estudio fontico de
KE muestra un tono descendente (HL) ndk.
DP

duic lagolake

DP

nadam duic marsea

FP

nduiqui mar, lluviasea, rain

Ma P

dueg marsea

Ma B

nadam[ ]diuk ocanoocean

Ma B

diuk (ti-ndiuk) mar (al mar)sea (to the sea) [B, B:51, 52]

Mo BB Waxlan-dik [walandik] nombre de la laguna orientalname of the eastern

lagoon

Mo P

dc marsea

Mo P

quichuduc lagolake

Mo P

hiet pinaguan dc isla (<tierra en medio del mar)island (<land in the middle
of the sea)

DR

/ndk/ 3 [ndk] el marthe sea

D Su

/ndk/

F Su

/nduk/

Ma Su /nduk/
Mo Su /ndek/

D TA

ndyuk n [ndk] marsea [TA, MS]

NDUKY

D MS

umbey ndyuk [u-mbey ndk] playa; embarcaderobeach; dock

F TA

ndyuik [nduk] el marsea

F KT

ndyuik [nduk] el marsea [KT:206,RN]

458

Ma RN ndiek, diek n [dik] aguja para cosersewing needle


Ma TA ndyuk n [ndk] marsea
Ma RN ejchierr ndyuk fv A [ndk e-h-ir] llueve fuerte (ya viene el agua de las nubes)
to rain hard (water comes from the clouds)
Mo SS ndek n K mi-E [ndek] el mar, la laguna saladaocean, sea, salt-water lagoon [SS,
RN]
Mo KE ndk n [ndk] marocean
Mo SS mipalom ndek fn [mi-palom ndek] la gaviota (ave)seagull
Mo SS nadam ndek fn [na-dam ndek] el ocano; serpiente marina listada (culebra)the
ocean; a type of striped sea snake
Mo SS nangaj ndek [na-gah ndek] el ocano, el mar, la lagunaocean, sea, lagoon
Mo SS oniig ndek fn [o-ni:g ndek] el remolino (del mar)whirlpool

NDUKYAM

arco iris | rainbow

*ndkma [cf. Su 521 *nd-kma]


La etimologa de NDUKYAM arco iris|rainbow es muy incierta, problema an ms complejo dada
la variacin entre SMa (Su) /sikam/, SMa (RN) tekiem-, (te)tiem, SD (Su) /ndek/, SD (R)
/ndiki/, SMo (WW) ndiki y SMo (SS) ndiki, ndeki.
Segn LT, en la mitologa huave tanto el mar (NDUKY) como la tortuga (POJ) se destacan
como elementos de la natureleza asociados con la lluvia; en efecto el mar es la fuente de agua, as que
SF (P) nduiqui traduce no slo mar|sea sino tambin lluvia|rain, pero segn las creencias
tradicionales, es la orina de la tortuga que produce la llovizna, seal importante del retorno de la
poca de lluvias. Adems es claro que el nombre de la tortuga SMo ndikiam poj (SS:413), casquito
pardo|redcheeked mud turtle se relaciona con el trmino para el arco iris. Segn unos hablantes de
SMa el arco iris se llama as debido a su forma de arco parecido a la cscara de una tortuga.
Sin embargo sigue siendo poco clara la derivacin de NDUKYAM hasta incluso su proto-forma. An
si de hecho deriva de NDUKY (< pH *ndk) hay que identificar la fuente de la segunda slaba *mba
en *ndkmba y la semntica de la compuesta. Tal vez represente *ndk-kamba, con KAMB otro
lado|the other side, como en el adverbio SF nakam nakam ir y vuelta|back and forth, lit. a
travs a travs|across across, as que NDUKYAM derive de una compuesta a travs del mar|
across the ocean.
Ma B

tikiampoh

DR

/ndikiam/ 2 [ndkam] (?)

D Su

/ndekam/

Ma Su /sikam poh/

NDUKYAM

459

Mo WW ndikiam poj
Mo Su /ndikam poh/

Ma RN tyekiem poj, tyetiem poj, tiem poj n [(t-)tim-poh, t-kim-poh]


Mo SS ndekiamb poj n K* [ndekam poh]
Mo SS ndikiam poj fn [ndikam poh] casquito pardo (reptil: Kinosternon sp. probablemente
cruentatum)red-cheeked mud turtle [SS:415]

NDULY

blando | soft

*ndl-ndl [cf. Su 544 *ndl-ndl]


D Su

/nindlndl/

Mo Su /nendelndel/

D RN

andyuelyndyuely [a-ndl-ndl andelndel] estar suave (ropa)soft


(clothes) [RN, MS]

Ma RN undyulyndyuly n [n-ndl-ndl] ampolla, imperfeccin en la pielblister, skin


blemish
Mo SS nendel adj [ne-ndel] afortunado, tiene suertelucky
Mo SS nendelndel adj [ne-ndel-ndel] blandito#exible, soft

NDULY

amarrar con algo; red, membrana | to tie with something; net, membrane

*ndolo / *ndl [cf. Su 545 *ndl]


Vase NDOL / NDULY

NDULY

sapo (pescado) | frogfish

*ndl [cf. Su 546 *ndl]


F Su

/ndul asop, ndul asap/

NDU

sombra (de objeto), enramada, casa | shadow (of object), shaded in branches, house

*ndn [cf. Su 547 *ndn]


FP

indu hihom zooz choza, casa de pajahut, house made of straw

Ma B

diuin sombrashade

Ma B

tindiuin sombrear, sombrearseto shade

DR

/mi-nden/ [mi-ndn] sombra (de un objeto)a shadow

NDU
D Su

/ndon/

F Su

/ndun/

460

Ma Su /ndun/
Mo RD /ndn/ sombra shadow
Mo Su /nden/

D TA

ndyue n [ndn nden] sombra; enramadashadow (of an object); shade,


shady place under branches [TA, MS]

F YK

ndyu [ndun] ramada, sombrashelter made from branches, shade, shadow of an


object [YK, KT:39, RN]

Ma RN ndyu n [ndn] enramada, que da sombrabranches which provide shade


Mo SS nden n K mi-(E) [nden] la sombra, la casa, el patioshadow, house, patio
Mo SS anden vt E [a-nden] lo sombreato shade, to shadow
Mo SS nejir nden fn [ne-hi nden] el veladortable lamp (?)
Mo SS omal nden [o-mal nden] la enramadainterlocking tree branches giving shade

NDUR

pantanoso; lodo | swampy; mud

*ndoro / *ndr [cf. Su 525 *ndro]


Vase NDOR / NDUR

NDUTY

pescado boca de oro | fish sp.

*(n)tt, *ndt [cf. Su 896 *(n)tt, *ndYt]


Se desconoce cul tipo de pez es NDUTY. El nombre boca de oro se usa normalmente en espaol
para hacer referencia a Parapristioma octolineatum, un pez que vive slo en el mar Mediterraneo y
en el ocano Atlantico oriental, as que no puede ser NDUTY. Aun los Stairs no dan ningn nombre
cientfico. Segn GC:351, 359, SMo mindet nadam ndek, lit. ndek del ocano, puede hacer
referencia a tres especies de peces, pero dos de stas de hecho no viven cerca de la zona huave; el
nico que queda posible es Muraena lentiginosa Jenyns (tambin llamado moreno en SMo) morena
pinta|jewel moray.
Vase tambin KOY boca de oro (pez)|fish sp..
D Su

/koy tot/

F Su

/koy tot/

Ma Su /ndut/
Mo Su /ndet/

Mo SS ndet n P* [ndet]

NDUTY

461

Mo SS mindet nadam ndek fn [mi-ndet na-dam ndek] morena pintajewel moray

NDUX

cuchichear | to whisper

*ndos / *nds
Vase NDOX / NDUX

NDYAK

hablar | to speak

*ndka [= Su 518]
FP

andca

Ma P

handac, handacque/handaeque(?)

Ma P

hadaeka/hadacka(?) raznreason

Ma B

-ndiak, andiak charlar, hablar, platicarto talk, to chat [B, B:58]

Ma B

diak mbei habladorspeaker

Ma B

tsandiahan conversarto converse

Ma B

napak indiak pronunciarto pronounce, enunciate

Mo P

ardac

Mo P

daac bey mentirto lie (tell untruth)

Mo P

aquiechey andac namis gorjear (< aprende hablar (un) nio)to gurgle, chirp (a
child, in the throat < learns to talk (a) child)

Mo St

s-n-ndk hablar (hablar)to speak (I will speak)

F Su

/-ndak/

Ma Su /-ndak/
Mo Su /-ndak/

F YK

andiak [a-ndek andiak] habla, diceto speak, to say [YK, KT:16, RN, GM]

F YK

andiakndiak vi [a-ndek-ndek andiakndiak] habla y habla como un


borrachoto babble (like a drunk), to chatter away [YK, KT:317]

F KT

andiarak vp [a-nde-e-k anda-a-k] es hablado, se hablait is spoken [KT:155,


304]

Ma RN andyak v A [a-ndak] habla, diceto speak, to say


Mo SS ndeak mbeay adj [ndak mbay] chismoso, indiscreto, soplngossip(y), indiscreet,
back-biting
Mo SS andeak vt A [a-ndak]

NDYAK

462

Mo SS andeak vt A [a-ndak] lo relata, lo dice, lo narrato relate, to say


Mo SS andeak n K [a-ndak] el habla, el discurso, el mensajespeech, message [SS, NT:Mt
13:21]
Mo SS mondeak n K [mo(n)-ndak] la discusindiscussion
Mo SS nendeak n P [ne-ndak] la voz, el que hablavoice, that which speaks
Mo SS andeak aweaag fv-p [a-ndak awa:g] platica, conversato chat, to converse
Mo SS andeak wx fv-p [a-ndak ws] tiene famato be famous
Mo SS andeak mban tit fv-sub [a-ndak amb+an tit] habla discretamenteto speak
discreetly
Mo SS andeakndeak vi A [a-ndak-ndak] habla muchoto speak a lot
Mo SS mondeakndeak n [mo(n)-ndak-ndak] la murmuracin, el chismeslander, gossip
Mo SS andeak wx ombas fv-fp [a-ndak o-mbas] lo critica con mentiras, chismea (el
objeto es indicado por el pre"jo de -mbas ?)to criticize with lies, to gossip (the object
is marked as possessor of -mbas (?))
Mo SS nendeak ombeay adj [ne-ndak o-mbay] exagerado, chismodoexaggerated,
gossiping
Mo SS mondeak andeak teat Dios n P [mo(n)-ndak a-ndak tat dios] los
profetasprophets [SS, NT:Rev 11:10]
Mo SS nendeak andeak Teat Dios fn [ne-ndak a-ndak tat() dios] el profetaprophet
Mo SS nanderak n K [na-nde-a-k] el dicho; la palabra, la plticasaying; word, talk
Mo SS nendeakndeakyan adj [ne-ndak-ndak-y+an] parlero, que habla
sologossiping, speaking alone
Mo SS anderak wx fv-p [a-nde-a-k ws] tiene famato be famous
Mo SS nendeakndeaky til ameay n P* [ne-ndak-ndak-y til a-may] el que tiene
pesadillassomeone who has nightmares

NDYAM

basura | garbage

*ndhe, *ndma [= Su 507]


Vase NDEJ, NDYAM

NDYAND

hierba | grass, scrub

*ndnda [= Su 523]
F Su

F YK

/ndand/
ndiand [ndend ndiand] hierba (del monte)scrub grass

NDYAND

463

Ma RN ndyand (ndyan) n [ndan] montescrubland

NDYOJ

hurfano; mueca (juguete) | orphan; doll

*ndho [cf. Su 517 *ndho, *ndha]


Por lo visto SF (Su) /indah/ hurfano; mueca (juguete)|orphan; doll deriva de pH *-ndho por
un cambio regular pre-SF *Coh > SF Cah que se ve tambin en YOJ/YUJ sonar (muchas
semillas en su cscara)|jingle (seeds in a shell). Por otro lado, es de notar que LT seala una forma
ndyaj el Hurfano (personaje mitolgico) para SMo tambin a pesar de que las otras fuentes
muestran una vocal [o].
DR

/ndeoh/ [ndoh] mono, changomonkey

D Su

/ndoh/

F Su

/indah/

Ma Su /ndoh/
Mo RD /ndh/ n hurfanoorphan
Mo Su /nendoh/

D MS

ndyoj n [ndoh] hurfanoorphan

Ma RN ndyoj n [ndoh] muequita, muecalittle doll, doll


Ma RN ndyoj n [ndoh] hurfanoorphan
Mo LT ndeaj n [ndah] el Hurfano, personaje mitolgico de gran poderes de creacinthe
Orphan, a mythological being with great creative powers [LT:142]
Mo SS ndeoj n P* [ndoh] el hurfanoorphan
Mo SS ndeoj adj [ndoh] hurfanoorphaned
Mo SS nendeoj adj [ne-ndoh] hurfanoorphan (adj.)

NDYOJK

comejn | termite

*ndhko [cf. Su 520 *nd:ko]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /ndo:k/ comejn|termite, el estudio fontico de
KE muestra un tono descendente (HL) ndeg.
D Su

/ndoh/

F Su

/ndu:k/

Ma Su /(n)doh/
Mo Su /ndo:k/

D RN

ndyojk n [ndohk]

NDYOJK

F RN

464

ndyujk [nduhk]

Ma RN ndyojk n [ndohk]
Mo SS ndeoog n P* [ndo:g] comejn (insecto: Isoptera sp.)termite

NDYOJK

eco | echo

*ndhko
Mo SS anendeoog n K [a(n)-ne-ndo:g]

NDYOKAJTS

palo mulato, copalcahuite | copal tree, white copal

*ndko-kahca
Como en SMo una [] fuera de la slaba final de una raz es fonolgicamente imposible, SMo
ndikaats [ndika:] es irregular a no ser que derive de una palabra compuesta de dos morfemas. En
efecto, a pesar de la forma dada por los Stairs, la pronunciacin actual es [ndoka:ts]; asimismo MT
informa del uso en Oaxaca de una planta medicinal llamada ndeokaats.
En primer lugar, un indicio importante de la derivacin de NDYOKAJTS viene del nombre para el
palo mulato (ingl. gummo-limbo tree, gummo-limbo tree) en chorti. En ese idioma se llama uch
te, donde te es rbol|tree y uch es piojo, o cualquier insecto que chupa sangre, p.ej. uch
ha zancudo|mosquito, donde ha es agua|water. Adems Kaufman informa de que en algunas
lenguas mayenses de la rama oriental el rbol se llama literalmente rbol de sarna, p.ej. Tek xal
tzee, Qeq sal che. Por eso parece que existe una asociacin popular entre insectos pequeos y el
rbol as que sera lgica se la parte NDYOK sea lo mismo como NDYOJK comejn|termite,
siendo la sola diferencia la duracin de la vocal que podra haberse acortado en la posicin inicial de
una compuesta.
En segundo lugar, es prometedora una comparacin entre KAJTS y varios nombres de plantas
parecidas en otras lenguas de la zona. Especficamente se parece un poco a la segunda slaba de pMa
*kaqa:j palo mulato|copal tree (> Yuc Tzel chakaj (tseltal variante del norte), Qat kaqa:j, cf.
tambin Chol chkajl d.) as como pYuc *ika:h d. y Huas txakaj. Notable tambin es la
semejanza con TtnN tzak:t [tsaka:t] caucho, palo de hule; hule; resortera, tirachinas|gum-tree;
rubber; slingshot, Castilla elastica, rbol cuyas secreciones tambin fueron recolectadas en la
manufactura tradicional; especficamente, es de notar la [t] final en la palabra totonaca que
corresponde a la ts en huave KAJTS; asimismo, TtnS [tsaka:t] hule, caucho|rubber, gum-tree ||
CW, TK, JG, AU, BT, HA.

Ma RN ndiekajts n [ndik-kah ndikah] nombre de una plantaname of a plant


Mo MT ndeokaats [ndoka:] {Bursera glabrifolia} (Kunth) Engelcopal tree, white copal
Mo SS ndikaats n K* [ndika:] palo mulato, copal, copalcahuite: una especie de rbol
que huele a copal (rbol: Bursera jorullensis, B. simaruba)copal tree, white copal,
gumbo-limbo tree

NDYOW

NDYOW

465

morir; enfermo | to die; sick

*ndewe [= Su 508]
DP

nandu muertodead

FP

nand muertodead

Ma P

lind muertodead

Ma B

andiow morirto die

Ma B

laindiou expirarto expire

Ma B

munandiou muertedeath

Ma B

apak andiow resuscitarto resuscitate

Ma B

shou andiou enfermizosickly

Ma B

nin tsandiou enfermarseto get sick

Ma B

laimong andiou estar sanoto be healed, to have recuperated

Ma B

niemg[ ]andiou mataderoslaughterhouse

Mo P

nandogua muertodead

DR

/andeov/ [a-ndow] enfermosick

DR

/mion andyov/ [min a-ndow] estar enfermoto be sick

DR

/tigel andeov/ [tigel a-ndow] la luna menguantewaning moon

DR

/andeov yapak/ [a-ndow y-a-pak ] (?) cas muertohalf-dead

D Su

/-ndow/

F Su

/-ndu/

Ma Su /-ndew/
Mo Su /-ndow/

D MS

ien andyow enfermosick

D RN

andyow [a-ndow] [RN, TA]

D MS

ien andyowaran [in a-ndow-aan] enfermarseto get sick

D MS

tsimong ien andyowaran [i-mog in a-ndow-aan] ya sanrecovered (from


illness); healed

F YK

andy vi [a-ndu] muere, est enfermo; enfriarseto die; to be sick; to get cold [YK,
KT:178, 248]

Ma RN andyow v A [a-ndow] muereto die


Ma RN munandyow n [mn-andow] enfermedadsickness, illness

NDYOW

466

Ma RN ien andyow (ien sandyow) [nin a-ndow (nin s-a-ndow)] enfermo: est
enfermo (estoy enfermo)to be sick
Ma RN nandyow adj [n-a-ndow] enfermosick
Mo SS andeow vi A [a-ndow] muere, expira, fallece, perece to die, to expire, to pass
away, to perish
Mo SS nandeow n P [na-ndow] el muerto, el cadverdead person, corpse [SS, NT:Lk 7:12]
Mo SS landeow yow [la-ndow yow] ya est sedientoto be already thirsty
Mo SS monandeow n K [mo(n)-na-ndow] la enfermedad, la plagasickness, illness,
plague
Mo SS in andeow (in sandeow) fv-imp [i-n a-ndow] se enferma (me enfermo)to get
sick [SS, NT:Mt 25:36]
Mo SS nin andeow s [n-in a-ndow] el enfermosick person [SS:98]
Mo SS nin andeow adj [n-in a-ndow] enfermosick [SS:98]
Mo AL nin andeow (sandeow) fv-imp [n-in a-ndow (s-a-ndow)] est (estoy)
enfermoto be sick [AL:89]

NEJ

bueno | good

*hnhe [= Su 468]
FP

nagn

FP

nagn umaxi bondadgoodness

Ma P

nagn

Ma P

gomagn malobad

Ma P

nagne hadium voluntadwillingness

Ma B

nahn, nahhen hermosura; recoserbeauty; to darn, mend

Ma B

kahni bellobeautiful

Ma B

laihne restablecerseto recover (from illness)

Ma B

tiel namekies [= tiel najejies] si estuviese buenoif I had been good

Mo P

nan

Mo P

goman malobad

Mo P

nan alay bondadgoodness

Mo P

nan aran amorlove

Mo P

irn monan amarto love

DR

/na-hineh/ 4 [na-h-neh] bueno, hermosogood; beautiful

NEJ
D Su

/nahne/

F Su

/nahne/

467

Ma Su /nahne/
Mo Su /nahnah/

D RN

najej adj [na-h-neh] bueno, bonito; ser bueno, bonitogood, pretty; to be good or
pretty

D MS

tsijej [tsi-h-neh] ya sanrecovered (from illness), healed

F YK

naj adj [na-h-ne] bueno, bien, bonitogood, well, pretty

F YK

naj an [na-h-ne+an] tranquiloquiet

F GM

naj ukwej [na-h-ne u-keh] bondadoso, buena (persona)kind, good (person)

Ma RN najej adj [na-hneh] bueno, bonito, arregladogood [RN, VM]


Mo SS ajneaj vi E [a-h-nah] sana, recuperato get well, to recuperate
Mo SS najneaj adj [na-h-nah] bueno, agradable, "no good, pleasant, "ne
Mo SS najneaj adv [na-h-nah] bienwell
Mo SS lajneaj tam [la-h-nah tam] muy bien (ms enftico que xeyay); ya est un poco
mejorvery well (more emphatic than xeyay); to already be a little better
Mo SS monajneaj n [mo(n)-na-h-nah] buen carctergood character
Mo SS najneajay adj [na-h-nah-ay] muy bonito, muy lindovery pretty
Mo SS najneajay adv [na-h-nah-ay] muy bienvery well
Mo SS ataag majneaj fv-lig [a-ta:g ma-h-nah] lo sana, lo compone, lo arreglato cure, to
repair, to mend
Mo SS najneaj aweaag [na-h-nah a-wa:g] se llevan biento get along well (with
someone else)
Mo SS najneaj omeaats [na-h-nah o-ma:] virtuoso, contento, bondadoso,
generosovirtuous, content, kind, generous
Mo SS nerang najneaj fn [ne-ag na-h-nah] la buena persona, el cumplidorreliable,
dependable person
Mo SS ch majneajiw vt [: ma-h-nah-iw] lo conciliato reconcile
Mo SS newyay arang najneaj [ne-wy-ay a-ag na-h-nah] el hipcritahypocrite

NEK

NEK

468

nen, infante | baby, infant

*neke
Es de notar el parecido entre NEK nen, infante|baby, infant y pMam *nek chico, pequeo|kid,
small thing > Tek nekit, Mam tanek d., que son palabras aisladas con respecto a las lenguas
mayenses en general.
Sin embargo, otra conexin puede ser con dos timos mixe-zoqueanos. En primer lugar, de pMZ
*unV(k) nio, nia|child provienen pMx *unak y pZo *une, y NEK puede relacionarse slo con
el timo mixeano ya que la *k no aparece en zoque. Adems, la vocal *a desapareci en la rama de
mixe de Oaxaca de modo que el nico reflejo actual que se parece a NEK es mOlu [unak] nio,
nia, hijo, hija; sufijo que indica diminutivo|child; diminutive suffix. (Por supuesto, si se trata de
un prstamo muy temprano, es tambin posible que el huave prestase la voz de proto-mixe antes de
la sncopa de la vocal.)
En segundo lugar, se cita pMxO *lek ~ *le:k nene|baby (> mMat mJal [lek] nene, criatura|
baby etc.), forma inslita en tanto que en pMx *l occure slo en palabras expresivas. Se puede
especular que si *l tena [n] como alfono para ciertos hablantes en algn momento, este timo
podra haber sido una fuente de NEK tambin || TK, SW.

Mo SS neaik n P* [nak]

NEM

bueno | good

*neme [cf. Su 5 *ama]


Tal vez NEM bueno|good se relacione con Chol nm acostumbrado, hallado|accustomed, used to
|| HJG.
Mo P

nm syes

DR

/nem/ [nem] est bien, sall right

Mo Su /n-am/

D RN

em [nem] syes

Ma RN em interj [nem]
Mo SS neam adv [nam]
Mo SS aneam vt E [a-nam] lo a"rma, lo acepta, lo veri"cato a$rm, to accept, to verify

NEY

propriedad | property

*neye [= Su 447]
Ma B

tsanei propioones own

Ma B

ahg[ ]inei tuyoyours

DR

/ane-y, -ya/ 1 [a-ney] poseerto own

NEY
D Su

469

/ni-ney/ dueoowner, proprietor

Mo Su /sanay/ momine

D RN

uey n [nu-ney] el dueoowner, proprietor

F YK

u u [nu-ne nu] dueoowner, proprietor

Ma RN uey n [nuney] dueo (de un animal)owner (of an animal)


Ma RN aey (saey, iey) n a-Y [a-ney (sa-ney, i-ney)] propiedad: su propiedad (mi
propiedad)his, her property (my property)
Mo SS aneay pron E [a-nay] su posesin, es depossession, someones something [SS,
AL:62]
Mo SS neneay n P [ne-nay] el dueoowner, proprietor [SS, NT:Mt 24:25]

NG-, NGE-, NGI-

que, cuando, como; donde | which, when, how; where

*ngV-; ng- [cf. Su 551, 459 *ngV; n-ngn]


Vase tambin NIENG casa, lugar; donde|home, place; where para palabras de lugar
posiblemente formadas de NG-, NGE-, NGI- que, cuando, como; donde|which, when, how, where:
si es correcta la conjetura de Kim (KT:232), NIENG (al menos en su uso como base de adverbios)
deriva del prefijo i- (normalmente nominalizador) ms *ngV < NG-.
SMo ngany ahora, hoy|now, today tiene una variante ms abreviada SMo ngana, muy comn en
el lenguaje cotidiano. La etimologa de esta palabra no es obvia. Posiblemente se analice nga- (raz
dectica) ms una forma reducida de NATY < *nat sol, da|sun, day as que el significado
original sera este da, cf.SMa (B) gani hoy|today vs. nitkam d.; y SF (GM) kana ahora|
now y SD (R) /kanoy/ = [kany] hoy|today con el tema pronominal KA-.
Vase tambin KI- / KE-.
DP

can hoytoday

Ma B

ngi allthere [B:50]

Ma B

gniu cualwhich (one)

Ma B

ampugei por aquthis way, through here [B:50]

Ma B

giehnau de dondefrom where

Ma B

giehniu dondewhere [B, B:50]

Ma B

guouniu, guounin(?) cuandowhen [B, B:20]

Ma B

ganieinu comoas, like

Ma B

giehalosh, giehaloshkie por dondethrough where [B, B:50]

Ma B

giehantaniu, giehandaniu donde quiera, por todas parteswherever, no matter


where, everywhere [B, B:50]

Ma B

ganeih; gani ahora; hoynow; today [B, B:50]

Mo P

ganay hoytoday

NG-, NGE-, NGI DR

/igany, ngany/ [gany] ahora, ahoritanow [R, RT:3]

DR

/igey/ [gey] esethat

DR

/igoy/ [gy] esethat

DR

/ge/ [ge] donde, quewhere; what

DR

/gniu/ [gn] (?) cul?which (interrogative)

DR

/guo/ [go] (?) cundo?when (interrogative)

DR

/got/ [gt] cundo?when (interrogative)

DR

/nyuvov igey/ [nw-w gey] (?) esosthose

DR

/ge andoy/ [ge a-ndy] adnde?to what place?

DR

/ge atuoke/ [ge a-tuke] (?) cunto?how much?

DR

/ganao/ [gan-a-w] todavastill; yet

470

Mo WW teangt antiguoold, ancient


Mo RD /gn/ quwho?

D RN

gany [gany] ahoranow [RN, TA, MS]

D TA

ngej adv [geh] dnde?where?

F GM

ga [gan] cuandowhen

F YK

nga an [gan+an] cualquier whichever

F YK

ngoy [goy] cuanto, cunto (cantidad)how much (quantity) [YK, KT:239]

F KT

ngoy [goy] cundo (en el futuro)when? (in the future) [KT:239]

F YK

ngaty [ gat] cundo (en el pasado)when? (in the past) [YK, KT:239]

F KT

nga pron [ga-n] cul?which one? [KT:239]

F KT

inga [ni-ga-n] ningn, ningunano (not any) [KT:239]

Ma RN nganaw [ganaw] todava no (se usa con la forma subordinata del verbo)not yet
(used with subordinate verb from)
Ma RN ngaey [ganey] cmo, comohow
Ma RN ngany [gany] ahoranow
Ma RN ng [gn] cul ?which ?
Ma RN nguow [gow] cuando (en el futuro)?when (in the future)
Ma RN ngty [gt] cuando? (en el pasado)when (in the past)
Ma RN ngye [gen] dnde? dondewhere?
Ma RN ngitow, ngetow [gi-tow, ge-tow] cuanto? cuanto how much? how much
(object is a mass noun)

NG-, NGE-, NGI-

471

Ma RN nguw [gn-nw gn(w)] cualwhich (sg.)


Ma RN nguowuw [gow-nw] cundo (va a pasar)?when (will it happen)?
Ma RN ngtyuw [gt-nw] cundo (pas)?when (did it happen)?
Ma RN ngyejuw [gehn-nw geh(w)] dnde est?where is he/she/it?
Ma RN nguwew [gn-nw-ew gnwew] cualeswhich (pl.)
Ma RN ngyejnaw [gehn-n-a-w gehnaw] de dnde est l/ella, o sea, l/ella es
originario/a de qu lugar?where is he/she from? (i.e. from what place is he/she a
native of)
Ma RN ngyengyentauw [ge-gen-ta-] donde quiera, por todas parteseverywhere,
anywhere
Mo SS ngia adv [ga] a dnde? de dnde?to where? from where?
Mo SS ngineay adv [ginay] cmo?how?
Mo SS kwa nganaw? [ka ganaw] y ahora qu?and now what? so what?
Mo SS ngany ngany adv [gany gany] inmediatamente, luego, ahoritaimmediately,
right away
Mo HT ngana adv [ga-na] ahoranow [HT:15, RN]
Mo SS ngatow [ga-tow] cunto?how much?
Mo SS ngiaj adv [g-ah] de repente, a vecessuddenly, sometimes
Mo SS ngiane adv [ga-ne] dnde?where?
Mo SS ngitow, ngetow [gi-tow, ge-tow] cunto vale?how much is it worth?
Mo SS ngow [go-w] cundo? (tempo futuro de un da or ms)when (at a time one or
more days in the future)
Mo SS ngn [ga-n] cul?which one?
Mo SS ngt adv [g-t] cundo? (tiempo pasado de hace un da o ms)when (at a time
one or more days in the past)
Mo SS alngiane adv [al-ga-ne] alguna partesomewhere
Mo SS nganaw [ga-n(a)-aw] todavanot yet, still
Mo SS ngany [ga-n(a)-ay] hoy, ahoratoday, now
Mo SS ngiam v imp [g-a-m(b)] v! anda!go!
Mo SS ngineayantanej adv [ginay-anta-neh] comoquiera, a como d lugar, como
seahowever, in whatever way, by any means, as the case may be
Mo SS ngineayantesnej adv [ginay-antes-neh] comoquiera, a como d lugar, como
seahowever, in whatever way, by any means, as the case may be
Mo SS nganandot conj [ga-na-ndo-t] para que no so that not

NG-, NGE-, NGI-

472

Mo SS ngiajanej, ngiajantanej adv [g-ah-a-neh, g-ah-a(nta)-neh]


dondequierawherever
Mo SS ngiajip adv [g-ah-i-p] a dnde vas?where are you going?
Mo SS ngiajngiaj adv [g-ah-g-ah] de vez en cuando, a veces, algunas vecesfrom time
to time, every now and then, sometimes
Mo SS ngiajp adv [g-ah--p] a dnde va?where is s/he going?
Mo SS ngnantanej [ga-n-anta-neh] cualquier (cosas o animales)whichever (things or
animals)
Mo SS ngiajpan kiaj [g-ah-p-an k-ah] algn da, tarde o tempranosome day, sooner
or later
Mo SS ngiane almajly, nguia ajly [ga-ne al-m-a-h-ly, ga a-h-ly] dnde est?
where is ?

NGAJ

sagrado, importante, grande | sacred, important, large

*ngaha [= Su 552]
Si la idea del sagrado tiene su origen en el recuerdo de los poderes divinos y las responsabilidades del
ser humano ante ellos, tal vez NGAJ sagrado, importante, grande|sacred, important, large se
relacione con el timo mayense (rama occidental) que significa acordar(se)|to remember.
Derivativos del timo incluyen: Chrt kaj recuerdo, remembranza|remembrance, remembering,
Yuc kaj acordar, recordar|to remember, Chlt kajal acordarse|to remember. Es de notar que las
consonantes eyectivas se adaptan tpicamente como prenasalizadas en huave as que de *kaj el
resultado pH *ngah sera regular || BS.
DP

nangaym templotemple

FP

nangajiem templotemple

Ma P

nangajium templotemple

Ma B

nangoh sagradosacred

Ma B

itah[ ]nangah timbass persinarseto make the sign of the cross

Mo P

nangahiem templotemple

DR

/na-gah/ [na-gah] sagradosacred

DR

/na-gah-iom/ 1 [na-gah im] iglesiachurch

D Su

/nangah/

F Su

/nangah/

Ma Su /nangah/
Mo RD /ngh-m/ la iglesiachurch
Mo Su /nangah/

NGAJ

D RN

nangaj iem n la iglesiachurch

F KT

nangaj adj [na-gah] sagradosacred [KT:198]

473

Ma RN nangaj adj [na-gah] sagradosacred


Mo SS nangaj n [na-gah] la uncin, la bendicinunction, blessing, benediction
Mo SS nangaj adj [na-gah] santi"cado, benditoblessed, sancti"ed
Mo SS nangaj dios [na-gah dios] la viruelasmallpox
Mo SS nangaj joj [na-gah hoh] la tosferinawhooping cough
Mo SS nangaj sirimpiw [na-gah siimpow] el sarampinmeasles
Mo SS Teat Nangaj fn [tat na-gah] Santsimo Sacramento (santo en la iglesia catlica en
San Mateo del Mar)Blessed Sacrament (sacred in the catholic church in San Mateo
del Mar)
Mo SS ch nangaj [: na-gah] lo santi"ca, echa la bedicinto sanctify, to bless
Mo SS ayak nangaj [a-yak na-gah] lo ungeto anoint
Mo SS nangaj ateam [na-gah a-tam] el temblorearthquake

NGAJK

amargo | bitter

*nghka [cf. Su 553 *ng:ka]

mayense

Surez compar NGAJK amargo|bitter con pMa *kah amargo; hiel, bilis|bitter; gall, de donde
proviene p.ej. Lac Itz Mop Jak kaj amargo|bitter, etc. Aunque se suponga que pH*ng- refleje la
*k mayense, quizs a travs de *g (cf.NGOS/NGOX de fiesta|having to do with a holiday),
permanece difcil explicar de dnde provino la *k final de pH*ngahka. Sin embargo, todava cabe la
posibilidad de que la raz fuera prestado como *gah de una fuente mayense y que luego fuera
producida por una reduplicacin *ngah(a)-ga(ha) > *ngahka, exactamente como se ve en Yuc
kakaj amargusimo|extremely bitter || TK, EB, JG.
Ma B

nangahk hielbile

DR

/gahk/ 1 [gahk] la hiel, la bilis; amargobile; bitter

D Su

/-nga:k/

F Su

/-ngah/

Ma Su /-nga:k/
Mo Su /-ng:k/

D MS

angajk [a-gahk] estar amargoto be bitter

F KT

nangajk adj [na-gahk] [KT:198]

Ma RN nangaj, nangajk adj [na-gah]


Ma RN nangaj yow fn [na-gah yow] cervezabeer

NGAJK

474

Ma RN nauty yow fn [na-t yow] cafco%ee


Mo SS nangaag adj [na-ga:g]
Mo SS minangaagaran n mi- [mi-na-ga:g-aan] la hiel, la bilis (anat)bile

NGAL

comprar | to buy

*ngala [= Su 554]
Ma B

-ngal, angal, i-ngal comprar, mercarto buy, to purchase [B, B:58]

DR

/agal/ 1 [a-gal]

D Su

/-ngal/

Ma Su /-ngal/
Mo Su /-ngal/

D TA

angal vt [a-gal] [TA, MS]

Ma RN angal vt A [a-gal]
Ma RN angalaran v [a-gal-aan] ellos lo compran (sujeto no spec"co)they
(impersonal) buy it
Mo SS angal vt A [a-gal]
Mo SS nengaly n P [ne-gal-y] el compradorbuyer [SS, NT:Mt 13:45]

NGALY, NGOLY

moverse | to move vi.

*ngal, *ngol [cf. Su 555 *ngal-ngal]


F Su

/-galgal/

Ma RN angolyngoly v I [a-gol-gol]
Ma RN angolyngolyey v RE [a-gol-gol-ey] se mueve mucho caminando de una manera
coquetn, pavoneato strut, to move a lot when walking in a showy manner

NGAMOS

horqueta; resortera | Y-shaped prop; slingshot

*ngomoso [cf. Su 556 *ngamoso]

espaol

NGAMOS horqueta; resortera|Yshaped prop; slingshot parece ser un prstamo del esp.
tiragomas, sinnimo de resortera.
Mo Su /ngamos/ horquetafork (prop)

Ma RN ngamos, ngamusa n [gamos, gamsa] resortera (para matar a los pjaros)


slingshot
Mo RN ngamos n TS [gamos] tiradorslingshot

NGA

NGA

beber; borracho | to drink; drunk

*nganewe; *ngan [= Su 559]


FP

mangauhuar beberto drink

Ma P

mangan beberto drink

Ma B

angn emborracharto make drunk

Ma B

nangin beodo, borrachodrunk

Ma B

anganiou, nganiouf, inganiou(f) tomar (beber), tragarto drink, to swallow [B,


B:26]

Ma B

-hchi anganiou dar de beberto give to drink [B:60]

Ma B

ah[ ]niunganiouf bebedordrinker

Mo P

mongang beberto drink

Mo St

s-n-g-n tomo, bebo(I) drink

D RT

/agen/ [a-gn] emborracharseto be a drunk; to drink (habitually) [RT:9:38]

DR

/aganeov/ 1 [a-ganow] tomar (beber)to drink

DR

/na-gin/ [na-gn] borrachodrunk; drunkard

DR

/ind aganeov/ 1 [ind a-ganow] tener sedto be thirsty

D Su

/-ganu/ tomar (beber)to drink

D Su

/nangn/ borrachodrunk; drunkard

F Su

/nagan/ borrachodrunk; drunkard

F Su

/-nganu/ tomar (beber)to drink

Ma Su /-anow/ tomar (beber)to drink


Mo Su /nangn/ borrachodrunk; drunkard
Mo Su /-nganow/ tomar (beber)to drink

D RN

agaow [a-ganow] tomarto drink [RN, MS]

D MS

nang [na-gn] ebriodrunk

F YK

anga [a-gan] se emborrachato get drunk [YK, KT:192]

F YK

anga [a-ganu] bebe, tomato drink [YK, GM, KT:180, 192]

F YK

nanga [na-gan] borrachodrunk

F KT

ingan [ni-gan] borrachodrunk [KT:317]

Ma RN angaow, agaow v A [a-ganow, a-ganow] toma, tragato drink, to swallow

475

NGA

476

Ma VM nang n [na-gn] borrachodrunkard


Mo SS anganeow vt A [a-ganow] lo bebe, lo toma; lo absorbeto drink, to absorb
Mo SS anganeow n [a-ganow] la bebida, alimentos lquidosbeverage, liquid food
Mo SS angn vi E [a-gn] se emborrachato get drunk
Mo SS nangn n P* E [na-gn] el borrachodrunkard [SS, NT:Ac 2:13]
Mo SS arang anganeow fv-lig [a-ag a-ganow] le pega, le azota ("g)to hit, to beat

NGAN

dulce | sweet

*ngana [= Su 558]

mayense

No se puede descartar la posibilidad de una conexin entre NGAN dulce|sweet y un reflejo do


pMa *qan amarillo|yellow. Aunque la mayora de los derivativos del timo mayense se refiere al
color, hay ciertos que tambin tienen otra acepcin tal como maduro|ripe, incluso MaEp kan, Qan
Tek Mam Usp qan, Aka kan, de donde puede evolucionar el sentido dulce de la voz huave. Es de
notar tambien que tpicamente las consonantes eyectivas de una fuente mayense se adaptan como
consonantes prenasalizadas en huave, as que de *qan el resultado pH *ngan sera regular. Sin
embargo la semntica no se concuerda muy bien. Tambin hay que considerar pMa *qan como
fuente posible para KA miel, abeja|honey, bee, tal vez a partir de otra interpretacin de pMa
*q, o bien su reflejo *k en la rama occidental || TK.
Ma B

nangan

Ma B

ihch mangaan endulzarto sweeten

Ma B

nambok[ ]angang, mambok[ ]angan aroma; sabor, tener sabor, tener olorscent,
perfume; taste, have taste; have a scent

DR

/nagan/ [na-gan]

D Su

/-ngan/

F Su

/-ngan/

Ma Su /-ngan/
Mo Su /-ngan/

D TA

nangan adj [na-gan]

F YK

nangan [na-gan] azcar; dulcesugar; diabetes; sweet [YK, GM, KT:198]

F RN

nangan iow [na-gan iw iow] agua dulcefresh water

Ma TA nangan adj [na-gan] dulce, azcarsweet; sugar [TA, VM]


Mo SS ingan n K [i-gan]
Mo FC ingan n [i-gan] azcarsugar [FC:172]
Mo SS nangan adj [na-gan] dulce; sabroso (comida dulce)sweet; tasty (sweet foods)

NGAN

Mo SS nangan n K; P [na-gan] [SS, HT:46]


Mo SS minangan mbel fn [mi-na-gan mbel] miel de avispawasp honey
Mo SS najmbok angan
[na-h-mbok a-gan] olor a perfume, olor agradablesmell of perfume, pleasant smell

NGAN

cntaro | pitcher

*ngana [= Su 557]
Ma B

gaan

DR

/gan/ 1 [gan] cntaro, jarrajar; pitcher

F Su

/ngan/

Mo Su /ngan/

D TA

ngan n [gan] [TA, MS]

F YK

ngan n [gan]

Ma TA ngan n [gan]
Mo SS ngan n P [gan]

NGAP

cosechar | to harvest

*ngapa [= Su 560]
Vase tambin NGWAP despellejar, pizcar|to skin, to peel, to pick.
F Su

/-ngap/

NGAR

gastado, viejo | worn-out, old

*ngara(-ca, -wa) / *ngiri(-ci, -wi) [cf. Su 561 *ngara-ca, *ngara-wa]


Ma B

langirichiu rotobroken, torn

DR

/agarats/ 1 [a-ga-a] viejo (cosa)old (inanimate objects)

DR

/gara-o, -wa/ 1 [ga-a-w] viejo (de un ser vivo)old (animate objects)

D Su

/garac/

Mo WW ngarrats
Mo Su /garaw/

D MS

garraw n [garaw] pedazo de teja para tapar la brasa cuando sta est muy
fuertepiece of tile to cover up the coals of the "re when they are very hot

F KT

ngarrats adj [gara] viejoold [KT:200]

477

NGAR

478

Ma RN langarratsaw ptc SA [l-a-gar-a-aw] roto: est rotobroken already


Ma RN langirichiew ptc SI [l-i-gi-i-i-w] roto: est roto (forma arcaica)broken
already
Mo SS ngarrats adj [gara] andrajoso, gastado, viejo (de telas, huaraches, papeles, etc.)
ragged, worn out, old (cloth, sandals, paper, etc.)
Mo SS ngarraw adj [garaw] gastado, viejo (de casas, utensillos, canoas, etc.)old, worn
out (houses, utensils, canoes, etc.)
Mo SS ngirich adj [gii] gastado, viejo (telas, papeles, etc.)old, worn-out (cloth,
papers, etc.)
Mo SS ngiriw adj [giiw] usado, viejo (utensillos, muebles)used, old (utensils, furniture)

NGAW

cangrejo intruso | hermit crab [RN]

*ngawa [= Su 562]
Mo Su /ngaw/ cangrejocrab

Ma RN ngaw n [gaw] cangrejo intruso, que vive en una casa ajenahermit crab, that lives
in someone elses house

NGAY

pagar | to pay (for)

*ngaya [= Su 563]

mayense

Radin propuso una conexin de parentesco entre SD /-goy/ pagar|to pay y un reflejo de pMZ
*huy comprar, lo que es realmente indefensibile en tanto que no haga ningna relacin regular
entre huave /g/ y mixe-zoque *h.
Considerablemente ms prometedora sera una comparacin con unas palabras de mayense oriental
tal como Ixil [[kay(-i-n)]] vender, Kch Usp Zut Pcm Pch [[kay]] d., que se supone derivan de
pMa *ka:y ~ *ka:y-i d., donde pH *ng se debera a la eyectiva mayense. Sin embargo, excepto
Yuc kaay vender y Huas txa-iy comprarlo), es notable que los reflejos se limiten a la rama
oriental || PR, JD:[Stoll 1887, 1896, Campbell 1971], TK.
Ma B

-gih, angi, agi, ngi, ngei alquilar, pagarto rent, to pay [B, B:16, 24, 59]

DR

/ago-y, -yio/ 2 [gy] pagar; contratar; arrendar, rentarto pay; to hire; to rent

D Su

/-ngy/

F Su

/-ngay/

Ma Su /-ngy/
Mo Su /-ngy/

D RL

angy [RL, TA]

F GM

angay vt [a-gay] [GM, KT:305]

F KT

angayich vi [a-gay-i] es pagadoto be paid [KT:305]

NGAY

F GM

479

Dios mangay iok [dios m-u-gay ik iok] gracias (que Dios te lo pague)thank
you (lit. may God repay you for it)

Ma RN angy v Y [a-gy]
Mo SS angy vt E [a-gy]
Mo SS angy wx fv-p [a-gy ws ] pagar al contadoto pay cash

NGE-

que, cuando, como; donde | which, when, how; where

*ngV-; ng- [cf. Su 551, 459 *ngV; n-ngn]


Vase NG-, NGE-, NGI-

NGEJL

descubrir | to uncover, discover

*ngehle
Con mucha probabilidad SMo angiaal (<*ngehle) descubrir|to uncover, discover evolucion como
aumentativo de *ngihli, cuya forma sin aspiracin *ngili se ve en NGIL, MINGIL enrollar,
arremangar|to roll up, roll up sleeves. El desarrollo semntico de descubrir se apoya por supuesto
en que enrollar algo permite la vista de lo que estaba escondido debajo.

Mo SS angiaal vt E [a-ga:l()] lo descubreto uncover

NGEL

estar | to be (used to form continuous aspect)

*ngele
Ma B

tingel (voz antepuesta al verbo para indicar el progresivo)(word placed before the
verb to indicate progressive aspect) [B:56]

Mo P

tenguiel ajay andar (est andando)to go on foot (is going on foot)

DR

/tigel/ [ti-gel] estar (partculo para formar la forma progresiva del verbo)particle
used with progressive form of present tense

D RN

tigely [tigel] estar (se usa para la forma progresiva del verbo)to be (used to form
progressive tense)

Ma RN dyengyely, (n)dyel-, dye- [dgel, (n)dl-, d-] est (para formar el progresivo de
verbos)is (for forming the progressive of verbs)
Mo SS tengial f [te-gal()] est (auxiliar para formar el progresivo)is (auxiliary for
forming progressive aspect)
Mo SS tengial ndek fv [te-gal() ndek] la marea altahigh tide
Mo SS tengilan adv [te-gal()-an] mientraswhile, in the meantime
Mo SS tengilan min adv [te-gal()-an m-i-n] mientraswhile, in the meantime

NGELET

NGELET

480

apurarse | to hurry

*ngelete-ya [cf. Su 568 *nglateye]


Mo WW angealateay
Mo Su /ngelateyor/ aprate (?)hurry!

Mo SS angialeateay vr O [a-galat-ay] se apura, se da prisa, se apresurato hurry, to be


in a hurry
Mo SS erngialiateay imp [e-galat-ay] aprate!hurry up!
Mo SS nengialiateay adj [ne-galat-ay] listo, apurado (para hacer trabajo)ready, in a
hurry (to do work)
Mo AL angialateay ajngot fv-sub [a-gal()at-ay a-h-got] tiene prisato be in a hurry
[AL:57]

NGEY

oir | to hear

*ngeye [= Su 564]
Ma B

angi, angi, ts-angi entender, oir, tener noticiato understand, hear, know about,
have news about

Ma B

niung, ahk miungi oidor, oyentehearer, hearing

Ma B

go mangie desobedecerto disobey

Ma B

tsangi okue obedecerto obey

Ma B

ish[ ]mangiei, ihch mangi, tsa-ech mangi avisar, dar noticia, recordarto inform,
let know, remind

Ma B

nihan[ ]mungi niu secretosecret

DR

/age-y, -yo/ 2 [a-gey] oir, entender, escucharto hear; to listen

D Su

/-ngey/

F Su

/-ngey/

Ma Su /-ngey/
Mo Su /-ngay/

D MS

at mangeyaran [a-tn m-a-gey-aan] preguntarto ask (someone a question)

F YK

ang (angey-) vt [a-ge (a-gey-)] oye, entiendeto hear vt., to understand vi. [YK,
KT:178]

F KT

angeyach vi [a-ge-a ageya] es odo, se puede oir, se puede sentirit is


heard, it is audible178270305

F Ko

dios mungay iok [dios m-u-gay ik iok] graciasthank you

NGEY

481

Ma RN angyey v Y [a-gey] escuchato hear, to listen


Mo SS angiay vt E [a-gay] lo escucha; lo entiende, lo comprendeto listen, to understand
Mo SS ch mangiay fv-sub [ m-a-gay] da avisoto announce, to inform, to give
notice

NGI-

que, cuando, como; donde | which, when, how; where

*ngV-; ng- [cf. Su 551, 459 *ngV; n-ngn]


Vase NG-, NGE-, NGI-

NGIEL

sanguijuela (insecto); arador (arcnido) | blister beetle; itch mite

*ngil
Mo WW ngil bicho de agua dulcea freshwater bug

D RN

ngiel n [gil] arador (bicho que produce la sarna)itch mite (causing scabies)

Ma RN ngiel n [gil] arador (bicho que produce la sarna)itch mite (causing scabies)
Mo SS ngil n P* [gil] la sanguijuela (insecto: Meloe (Treodous) laevis, tambin llamada
M. carralejas)oil beetle, blister beetle

NGIEL

aguate | prickle

*ngil [cf. Su 569 *ngl]


Ma Su /ngl wahyow/

NGIL, MINGIL

enrollar, arremangar | to roll up, to roll up sleeves

*ngili [cf. Su 565 *ngili(-li)]


La acepcin hacer un dobladillo|to make a hem de NGIL, MINGIL es posterior y asociado con el
prefijo mi-.
SMo ngilngil iid el escarabajo buey|type of rhinoceros beetle, lit. que enrolla mierda|shit-roller es
as llamado sin duda porque se refiere a un escarabajo pelotero (ingl. dung beetle), insecto que suele
alimentar de bolas de excremento que enrolla.
Vase tambin NGEJL descubrir|to uncover, discover.
Ma B

ingil arremangarto tuck up ones sleeves

Ma B

-a-ngili-aran, nangiliaran ser envueltoto be wrapped up, to get wrapped up [B:74]

DR

/agil/ 3 [a-gil] arremangarseto tuck up one's sleeves

F Su

/-ngilil/ enrollar (p.ej. petate)to roll up (e.g. bed mat)

NGIL, MINGIL

482

Ma Su /-ngil/ enrollar (p.ej. petate)to roll up (e.g. bed mat)

D RN

angily [a-gil]

D MS

angily [a-gil] arremangarto roll up (sleeves)

F YK

amingily vt [a-migil] hace dobladillo (p.ej. pantalnes); se arremanga la camisato


hem (e.g. pants); to roll up (sleeves) [YK, KT:192]

Ma RN angil v I [a-gil]
Mo SS amijngil vi ? I [a-mihgil] hace dobladilloto make a hem
Mo SS angiil vt I [a-gi:l] lo arremangato roll up sleeves or trousers
Mo SS ngilngil iid n P* [gil-gil i:d] el escarabajo buey (insecto: tribe Oryctini, Subfam.
Dynastinae, Fam. Scarbaeidae)a type of rhinoceros beetle (dung beetle)

NGILYOP

avispa de arena | sand wasp

*ngili-opo
NGILYOP avispa de arena|sand wasp probablemente derive de NGIL, MINGIL enrollar,
arremangasarse|to roll up, to tuck up sleeves ms OP hoja, o sea que enrolla hojas|leaf-roller,
pero se desconoce exactamente a cul comportamiento el insecto debe su nombre.
Mo WW ngiliop

Mo SS ngileop n P* [gilop] avispa de arena (insecto: Crabronidae)sand wasp

NGINIY

pltano | banana

*giniyi [cf. Su 566 *nginiyi]

espaol

NGINIY pltano|plantain es un prstamo de esp. pltano guineo, que es, segn DRAE, fruto
comestible de una planta muscea ... procedente de una especie originaria de la India y muy
cultivada en Amrica Central y las Antillas, cf.ChO aeniya = [aniy] un tipo de pltano|a
type of banana, short, thick and thickskinned || TT.
Ma B

gini [B: 28]

DR

/gini, ginio/ 4 [giniy] un tipo de banana pequeaa small variety of banana

D Su

/giniy/

F Su

/gine/

Ma Su /nginiy/
Mo Su /nginiy/

D TA

giiy, ngiiy n [giniy, giniy] [TA, MS, RN]

Ma TA giiy n [giniy] pltano (de kilo)banana [TA, VM]

NGINIY

483

Mo GC nakants nginiy fn pltano rojo (Musa sapientum var. rubra)red banana [GC:34,
LS:91]
Mo GC nginiyay n pltano manzanaapple banana [GC:364]
Mo SS minginiy machin fn [giniy] pltano macho cooking banana (Musa paradisiaca)
[SS, LS:91]
Mo SS nginiy n P; K [giniy] pltano (rbol, Musa sp.); platanarbanana; banana grove
Mo SS nginiyay n [giniyay] pltano coloradored banana

NGIX

garrapata | tick (animal)

*ngsi [= Su 567]
D Su

/ngis/

F Su

/ngis/

Ma Su /ngis/
Mo Su /ngs/

D MS

ngix [gis]

Ma RN ngix n [gis]
Mo SS ngix n P* [gis] la garrapata (insecto: Dermacentor)tick (arachnid)

NGIX

arbusto muy duro y flexible | bush sp., very hard and flexible

*ngisi
Ma RN ngix n [ndis] arbusto muy duro y #exible que tiene frutas de color rojo que se
comena type of bush with very hard and #exible wood, bearing edible red fruit

NGO

no | not

*ngo
Vase tambin NGWA no.
Ma P

go[-]magn malo (< no bueno)bad (< not good)

Ma P

gu[-]magleik igual no hay equivalentethere is no equivalent

Ma B

go [B, B:51]

Mo P

go[-]man malo (< no bueno)bad (< not good)

D RT

/gomey/ [go-mey] no, pero nono (contradicting preceding negative or emphatic?)


[RT:9:61]

DR

/gominiuv/ [go miniw] no estarto be not

NGO
DR

484

/gumhok/ [gu-mahk] nadanothing

D RN

ngu [gu] [RN, TA]

D TA

ngumi [gu-mi] no es (con predicado sustantivo)to not be (with substantival


predicate)

F KT

ngo [go] [KT:34]

Ma RN ngo [go] no (se usa con la forma subordinativa del verbo)not (used with the
subordinate form of the verb)
Ma RN lango [la-go] ya no (se usa con la forma subordinativa del verbo)no longer
(used with subordinate form of the verb)
Mo SS ngo, ngome [go, go-me]
Mo SS ngome adv [go-me] no (negativo, se usa generalmente con la forma subordinada
del verbo)not (negative normally used with the subordinate form of the verb)
Mo SS ngoyay adv [go-y-ay] todava nostill not

NGOCH

contestar, casarse | to answer, to marry

*ngoc [= Su 570 ?]
Ma B

iwohchi cruzarcross out (?)

Ma B

tsangoch toparto come across, to "nd (accidentally)

Ma B

mungoch ubish, mongoch casar, casarseto marry; to get married [B, B:15]

DR

/agoo/ 4 [a-gu] tropezar con algo; contestarto run against object; to answer

D Su

/-ngoc/ contestarto answer

D Su

/tgootay/ se encontraronthey found each other, they happened upon eachother

F Su

/-ngoc/ contestarto answer

Ma Su /-ngoc/ contestarto answer


Mo Su /-ngoc/ contestarto answer
Mo Su /-ngot wis/ casadomarried

D RN

anguoch [a-gu aguo] contesta; encontrarto answer; to come across,


encounter

D RN

munguoch uwix s [mug-u u-wis muguo uwis] casamientomarriage

D MS

unguoch uwix [nu-gu u-wis nuguo uwis] casamiento; bodamarriage;


wedding

D RN

anguoch uwixaran [a-gu u-wis-aan aguo uwisaan] casarseto get


married

F YK

angoch [a-go] contestato answer [YK, KT:109]

NGOCH

485

Ma VM anguoch, angoch v I [a-guo, a-go] contestato answer


Ma RN angwech v I [a-ge] contesta; encontrato answer; to come across, to encounter
Ma VM angoch uwix I [a-go o-wis] casar: se casato get married
Ma RN angoch konagayey fv I [a-go kon-aga-yey] basta (de eso)!enough (of that)!
Mo SS ngoch adv [go] merecidamente deservedly
Mo SS angoch vt E [a-go] lo encuentrato "nd
Mo SS ngchan (ngochan) (?) [go-an] ya, bastaalready, enough
Mo SS angoch rosar fv [a-go ] rezato pray
Mo SS angochay vr O [a-go-ay] se encuentra; chocan (pl subj.)to be found; to collide
Mo SS ngochyan adj [go-ay-an] satisfecho, no quiero mssatis"ed, not wanting
more
Mo SS angoch aweaag fv-p [a-go a-wa:g] lo conecta; chocato connect, to strike
against
Mo SS angoch aweaag fv-p [a-go a-wa:g] de enfrente opposite, facing
Mo SS angoch ombas fv [a-go o-mbas] lo recibir biento welcome
Mo SS angoch ombas fv [a-go o-mbas] estar en contra deto be opposite to
Mo SS angoch owix fv-imp ? [a-go o-wis] se casato get married [SS, NT:1Cor 7:10]
Mo SS angochay tiid n [a-go-ay ti:d] crucero, coyuntura de dos caminoscrossroads
Mo SS nengoch owix n P* [ne-go o-wis] la novia, el noviogirlfriend, "ance,
boyfriend, "anc
Mo SS angoch masaj fv-sub [a-go m-a-sah] contesta insolentementeto reply insolently
Mo SS angoch owixeran n [a-go o-wis-ean] el casamientomarriage
Mo SS angochngoch ombeay fv [a-go-go o-mbay] lo disputa, lo contradiceto
dispute, to contradict

NGOJCH

sacar puados | to remove in handfuls

*ngohc
Vase tambin JONGOK levantar puados con los dos manos|to scoop up with both hands.
DR

/aguh/ 3 [aguh] agarrar (con la mano)to grab or grasp object with hand

Ma RN angojch v I [a-goh] recoge, levanta algoto gather up, to pick up


Mo SS angooch vt E [a-go:]

NGOJCH

NGOJCH

486

pegarse | to stick, to adhere

*ngohc
Tal vez NGOJCH pegarse|to stick, to adhere deba compararse con pMZ *o:c pegar (con cola o
pegamento)|to glue, to paste > mJu [o:c], mSJP [oc ~ o:c] d. La [] en huave puede deberse a
la [] que aparece en algunos alomorfos del tema verbal en ciertas variedades tal como mPux [o:c,
y-o!-p], zoMat zoAt zoCtn [o:c, y-o-p] d. Sin embargo la [g] inicial de huave queda por
explicar. Se puede conjeturar que se trate del efecto de un prefijo, pero faltan los detalles. Es de
notar que la raz en mixe es transitiva pero la de huave es intransitiva, lo que hace pensar en un
prefijo intransitivizador por ejemplo||SW.

F YK

angojch [a-goh]

F KT

angojch vr [a-goh-e] est pegajosoto be sticky [KT:303]

F YK

angojchngojch vi [a-goh-goh] est pegajosoto be sticky

Mo MT angoch nej [a-go neh] mal aire por muerto (sndrome en la medicina tradicional
que puede afectar una persona despus del muerto de un ser querido)bad air due to a
death (syndrome in traditional medicine which can a%ect a person after the death of a
loved one)

NGOJNG

gemir | to moan

*ngoh-ngo / *ng(h)-n(g) [cf. Su 579 ? *ngYn]


Mo Su /-ngn/

Mo SS angoong vi O [a-go:g]

NGOJRY / NGUY

inclinar; cabecear de sueo | to bow, bend; to nod in sleep

*ngohr / *ng(h)r [cf. Su 580 *ngr]


Las proto-formas *ngohr y *ng pueden ser el aumentativo y diminutivo de una misma raz (en el
diminutivo falta la [h] subyacente), aunque el desarrollo de * en [or] en SMo ha escondido esta
relacin.
D Su

/-ngr/ cabecear de sueoto nod o% (in sleep)

F Su

/-ngur/ cabecear de sueoto nod o% (in sleep)

F Su

/tanguras/ cabece de sueoI nodded o% (in sleep)

Ma Su /-ngur/ cabecear de sueoto nod o% (in sleep)


Ma Su /tangurs/ cabece de sueoI nodded o% (in sleep)
Mo Su /-ngor/ cabecear de sueoto nod o% (in sleep)

D RN

angorr umal [a-gor u-mal] inclina la cabezato lower or bow the head

NGOJRY / NGUY

F YK

487

angorr tiot [a-gor() tit tiot] bajato lower

Ma RN angur umal I [a-g u-mal] cabecea de sueoto bow ones head in drowsiness
Ma VM ngorriew umal fptc SI [gor-i-w u-mal] cabecea (de cabeza)with ones head
bowed in drowsiness
Mo SS angior vi A [a-gor] se pone triste (aves); le da sueo, cabeceato become sad
(birds); to nod o% in sleep, to get sleepy
Mo SS ngojrriow part [gohr-i-w] est inclinado, est dobladoto be bowed, to be
inclined, to be folded
Mo SS angeer omal fv-px [a-ge:r o-mal] inclina el rostroto lower or bow ones face
Mo SS angoor omal fv-px [a-go:r o-mal] inclina la cabezato lower or bow the head
Mo SS angoor omal fv-px [a-go:r o-mal] inclina la cabezato lower or bow the head
Mo SS ngojrriow omal adj [gohr-i-w o-mal] inclinado, dobladobent over, folded

NGOL

frotar | to rub

*ngolo [= Su 572]
D Su

/-ngol/

NGOLOS

con ruido quebradizo | with a brittle noise

*ngoloso / *ngls

cholano

Es claro que NGOLOS se relaciona con Chol kolina (adverbio) relacionado con el sonido de algo
adentro de un envase|relating to the sound of something inside of a container, Tzo kolet
(adverbio) haciendo ruido adentro de un envase|rattling inside container, Chlt kolay colai
molinillo|hand mill, hand grinder, y ms all con Yuc k'ol 'golpear, lastimar, herir, desollar|to
strike, to hurt, to injure, to flay || BS.

F KT

angolos vr [a-golos-e] rechinar, chirriarto make a creaking noise, to creak


[KT:321]

F KT

angulus vr [a-gulus-e] susurrar (hojas secas), rechinar, chirriar(dim.)to make


the sound of dry leaves rusting, to make a creaking sound(dim.) [KT:44]

Ma RN ngolos n [golos] ruidoa noise


Ma RN ngulyux n [gls] ruidoa noise
Ma RN angolosy v R [a-golos-y] hace ruidoto make a noise
Ma RN ungolosy n [n-golos-y] ruido como el de un animal que pepena en la basura
por la nochea noise like that made by an animal rummaging through garbage at night
Mo SS ngelex adv [geles]
Mo SS ngolos adv [golos] con ruido quebradizo (de zacate, palma, papel)with a brittle
noise (of straw, palm, paper)

NGOLOS

488

Mo SS angolosy vi ? [a-golos-y] hace ruido, crujeto make noise, to creak


Mo SS nengolosy n [ne-golos-y] el ruido (de palmas, totomoxtle, o algo tostado)noise
(from palms, corn husks, or something toasted)
Mo SS angojlosy vr O [a-go-h-los-y] hace ruido (adentro)to be making noise (inside
of something)

NGOLY

moverse | to move vi.

*ngal, *ngol [cf. Su 555 *ngal-ngal]


Vase NGALY, NGOLY

NGOMAJ

alacrn | scorpion

*ngomaha [= Su 573]
En SMo se usa napp alacrn|scorpion ( NAPAPY) en lugar de NGOMAJ d.
A pesar de una correspondencia fonolgica perfecta, es difcil evaluar si hay una conexin entre
NGOMAJ y Chol kumaj-te kumajti hoja de zorrillo (planta), planta herbcea de olor
desagradable|guinea henweed, a type of pokeweed, a shrub whose leaves give off a garlic odor,
Petiveria alliacea. Esta planta se usa en la medicina tradicional de muchas comunidades indgenas
|| HJG.
DP

gomg

FP

ngumag

Ma P

gom

Ma B

gomah

Mo P

gaham jabal (?)wild boar (?)

D Su

/gumah/

F Su

/ngomah/

Ma Su /ngomah/

D RN

ngumaj, gumaj n [gumah, gumah] [RN, MS]

D RN

miwiel ngumaj [mi-wil gumah] caballito del diablodragon-#y

F YK

ngumaj n [gumah] [YK, KT:207]

F YK

mingumaj nadam ndyuik [mi-gumah na-dam nduk] alacrn de la mar


vivaocean scorpion

Ma RN ngomaj n [gomah]

NGON

NGON

489

tuna, pitahaya | prickly pear, strawberry pear

*ngono
F YK

ngon [gon] tunaprickly pear

Ma RN ngon n [gon] rbano (una fruta parecida a la pitahaya pero muy grande)a fruit
similar to the strawberry pear cactus (pitaya), but larger (Sp. rbano) [RN, VM]
Mo SS ngon n [gon] la espina grande de pitahayathe large thorn of the pitaya
(strawberry pear cactus)
Mo SS sats ngon xil [sa gon sil] un rbol parecido a oex pitaya, y que tiene un hueco
en su troncoa tree similar to a strawberry pear cactus and which has a hole in its trunk
[SS:406]
Mo SS nangon ombas cp-ex [na-gon o-mbas] maltratado, defectuosobattered,
mistreated, defective

NGO

retorcer | to twist

*ngon [cf. Su 574 *ngon, *ngana]


Surez llam atencin a la posibilidad de una conexin antigua entre NGO retorcer|to twist y
TONGOY chueco, curvado|twisted, bent, curved, al cual ahora se puede aadir TONGOR
encorvado, curvo|bent over, hunched, curved, y probablemente otros timos tal como TONGY
enganchar|to hook, attach y TONG asa|handle. Este grupo seala una raz ms bsica de
forma *tongV-, de la cual si se quita *to-, queda slo *-ngV, morfema que posiblemente se ve no slo
en NGO (< *ngo-n) sino tambin en JENG (*hV-nge) pandearse, doblarse|to sag, to warp, to
fold over. Sin embargo, hay que admitir que los datos disponibles no permiten establecer una
conexin segura entre estos timos.
D Su

/-ngon/

Mo Su /-ngon/

Ma RN nango adj [na-gon] torcido (p. ej. mecate)twisted (e.g. rope)


Mo SS nangoen adj [na-gon] torcido (como de mecate)twisted (like a rope)
Mo SS ch mangoen jarnch [-: ma-gon han] tuerce el hiloto twist thread

NGOR

escarbar un poco | to scratch lightly

*ngoro
Ma RN angorr v O [a-gor] escarba (e.g. un palo)to scratch the surface of (e.g. a tree)
Mo SS angor vt A [a-go]

NGOROR

NGOROR

490

gemir (animales) | to groan (animals)

*ngororo
DR

/agororoy/ [a-goo-y] bramar como un toroto bellow like bull

Mo SS angorrorry vr O [a-goror-y] gime, se queja (animales)to moan, to complain


(animals)

NGOS, NGOX

de fiesta, da de fiesta | having to do with a holiday, holiday day

*ngoso, *nat na-ngoso [= Su 584]


Surez compar NGOS/NGOX de fiesta|having to do with a holiday con pMa *ku:h, cuyo
sentido ms bsico parece haber sido sol, dios, sagrado|sun, god, sacred. Si NGOS/NGOX es de
hecho un prstamo de esta fuente, hay que suponer que pMa *k fue interpretado como pH *ng (o
tal vez como *g > *ng), lo que no es improbable, adems de que la [s ~ ] final de la raz huave
refleja pMa *h, una relacin menos prometedora, particularmente dado que esta *h se mantiene
foneticamente slo en Lac ku:j dios|god (cf.MaEp ku-uh d.) y en unas pocas idiomas de la
rama oriental. (Pero para una evolucin fontica posiblemente paralela, vase OS maz|corn,
maize.) || TK.
Ma B

nangus[ ]niti festejarto celebrate a festival

Ma B

amiek nangus ni caer la "estathe holiday occurs

D Su

/nagus/ de "estahaving to do with a holiday

F Su

/nungus/ de "estahaving to do with a holiday

Ma Su /nags/ de "estahaving to do with a holiday


Mo Su /nongos/ de "estahaving to do with a holiday

D TA

naguxnty [na-gus nt] la "estaholiday, party

F YK

ungux naty [nu-gus nat] "esta, baile, cumpleaosparty, dance, birthday [YK,
GM]

Ma RN nangox nty n [na-gos nt] da de "esta; "esta, bailefestival day; festival, dance
Ma RN atiejp (~ akiejp) nangox nty fv A [a-tihp na-gos nt, a-kihp na-gos nt]
con"esa (su pecado)to confess (ones sins)
Mo SS nangox nt n [na-gos nt] la "esta, la feriafestival, holiday, feast
Mo SS nangox nt teat nine [na-gos nt tat() nine] la NochebuenaChristmas Eve

NGOT

NGOT

491

llegar | to arrive

*h-ngoto, *ha-ngoto [cf. Su 585 *hngoto]

mayense

NGOT llegar|to arrive parece relacionarse con pMa *qot llegar all |to arrive elsewhere > pChol
*kot d. > Chol kot-el d., Chrt kot llegar|to arrive, Chlt kot-el cotel, Tzo kot-el d.
Tambin se debe comparar Chrt kot-es traer|to bring, Chrt kot-es hacer que llegue|to cause to
arrive, to bring along. Es de notar que la direccin de movimiento ha cambiado de modo que la raz
en chorti y cholti se acerca ms a venir como NGOT.
A pesar de que normalmente las races que se terminan en [ot] se estn cambiando de clase de sufijo
de la clase O a la clase A (vase JONTS raya|draw a line on), SMo ajngot llega|arrive sigue
siendo en la clase O, tal vez debido a su frecuencia ms alta || BS, DR.
Ma B

la inguti mi uft emplumarto grow feathers, to #edge

F Su

/-hngot/ venirto come

Mo WW ajngot venirto come

D RL

jangotom tiet [ha-got-o-m tit] est clavado adentroto get stuck inside [RL,
TA]

F YK

ajngot vi [a-h-got] llega, venirto arrive, to come [YK, KT:107, 248]

Ma RN angot v O [a-got-oh] vieneto come


Mo SS ajngot vi O [a-h-got]
Mo SS ajngot min fv-sub (?) [a-h-got min] era chicowas little (in age)
Mo SS ajngotngoty vr O [a-h-got-got-y] llega ms y msfor more and more to
arrive

NGOT

bastn | staff, pole

*ngoto, *mono-ngoto [cf. Su 365 *mo-ngoto]


Es poco cierto el lugar de Ma (P) hangut yerba|grass, plant, que tal vez derive de *ngt,
diminutivo de *ngoto.
Ma P

hangut yerbagrass, plant

Ma B

angot

DR

/agot/ 2 [a-got] palostick

DR

/mo-got/ [mo(n)-got] auxiliares; soldadosauxiliaries; soliders

D Su

/mungot/ auxiliar del presidenteauxiliaries of the president

Ma Su /angot/
Mo WW natang nengot polica mayorpolice chief
Mo Su /mongot/ auxiliar del presidenteauxiliaries of the president

NGOT

D TA

mungot n [mu(n)-got] auxiliarauxiliary

F YK

ungot xiol [nu-got sil siol]

492

Ma VM mingot (?) n [mi-got]


Ma RN mungot, ungot n [mu-got, n-got] auxiliarauxiliary
Mo SS angot n TS [a-got] su batonhis sta%, his pole
Mo SS nengot n P* [ne-got] el topil, el alguacilbaili%, o$cial
Mo SS ngot monopoots n P* [got mono-po:] los topiles de la iglesia catlicao$cials
of the Catholic church
Mo SS nangoraad n [na-go-a-a-d] el bastn que muestra autoridad(o$cials) sta%
indicating authority

NGOT

vbora de coral | coral snake

*ngoto
DP

nud dic culebra de cascabelrattlesnake

Ma RN ngot nty [got nt] coralillocoral snake


Mo SS ngot nt n P* [got nt] vbora de coralcoral snake

NGOTS

morro, gia (rbol) | calabash tree

*ngoco [= Su 571]
En MT (sin mencin de la lengua huave) aparece ngots como nombre comn en Oaxaca para referir
al cirian o cuatecomate, Crescentia alata Kunth. Se aadir que el fruto se usa principalmente contra
la tos, y otros problemas respiratorios, pero hay muchos otros usos.
D Su

/ngoc/

Ma Su /ngoc/
Mo Su /ngoc/

D MS

ngots n [gots] morro, produce una fruta verde de tamao medio o grande que se usa
para hacer jcarascalabash tree, which produces a medium- to large-sized fruit used to
make bowls out of gourd

F GM

ngots n [go]

Ma RN ngots n [go] morro, gia (chiquito)calabash tree (small)


Mo SS ngots n K* [go]

NGOW

NGOW

493

cambiar; seudo | to change; pseudo-, false

*()-ngowa (*-hc) [cf. Su 586, 123 *ngowa:-ci ~ *ngowa:-ya; *ngowV ]


Surez compar NGOW cambiar; seudo|to change; pseudo-, false con pMa *ke comprar,
cambiar, cambiar dinero|to buy, exchange, change (money). Esta comparacin se basa en SF (Su)
/ngac/, SF (YK) anguach cambiar (dinero, ropa)|to change (money, clothes) donde [a] parece
formar una parte de la raz de modo que la [] corresonde a pMa *-. Sin embargo es probable que
SF anguach derive por sncopa de un causativo *ngowa-hc, de donde provengan SD (Su) /nguw:c/
y SMo (Su) /-ngow:c/ = SMo (SS) angowch. La forma bsica, sin el sufijo causativizador, se ve
claramente en derivativos como SD (Su) /ingow -tet/ padastro|step-father, SMa (VM) ingow
mityety d. y SMo (SS) ingow en lugar de|instead of. Por eso, a no ser que SF anguach sea la
forma arcaica y todos los otros derivativos se hayan desarrollado a partir de una reanlisis (muy
improbable), la hiptesis de Surez debe ser abandonada.
Ms prometedora es una comparacin con pMZ *ko- posesin, medio (de parentesco)|ownership,
step-, half, para lo cual vase KOJ hermano o hermana mayor|older sibling; sin embargo
todava no se explica de dnde proviene la nasal inicial de NGOW || Su:165, TK, SW.
Ma B

ninguou nuncanever

Ma B

angowech, tsango wech devolver; feria; trocarto return vt.; fair (event); to barter

Ma B

ingowech cambiarto change

Ma B

inwou shaman madrastastep-mother

Ma B

niungowechei permutarto exchange, to change places

Ma B

inguou[ ]mitei padrastostepfather

Ma B

tsangowechwech permutarto exchange, to change places

D Su

/ingow -tet/ padastrostepfather

D Su

/-nguw:c/

F Su

/-ngac/

Ma Su /-ngiy/
Mo WW neangoweaaig devueltoreturned (?)
Mo WW neangowjchay substitucinsubstitution
Mo Su /ingow -tat/ padastrostepfather
Mo Su /-ngow:c/

F YK

anguach [a-gu-a] cambia (dinero, ropa)to change (money, clothes)

Ma VM ingow mimam [i-gow mi-mam] madrastastepmother


Ma VM ingow mityety [i-gow mi-tet] padrastostepfather
Mo SS ingow prep [i-gow()] en lugar deinstead of

NGOW

494

Mo SS angowch vt E [a-gow-:] lo cambia, lo altera; variable, vara to change, to


alter; to be variable, to vary
Mo AL erngowy n [e-gow-y] tu imagenyour image, the way you look [AL:66]
Mo SS ingoweay n [i-gow-ay] la imagen de, parecethe image of; it looks like
Mo SS nengoweay n [ne-gow-ay] el subsitutosubstitute
Mo SS ingow michiig nej [i-gow mi-i:g neh] hermanastro menoryounger stepbrother
or stepsister

NGOX

morder | to bite

*ngos / *ngs [cf. Su 577 *gos ~ gs]


Vase tambin NGIX garrapata|tick.
DR

/agi/ 3 roer, morder (un poco)to nibble

DR

/gi/ 3 [gis] ganchohook

Ma Su /-ngos, -ngus/
Mo WW angox, angx muerde pedazosto bite

D MS

angx v [(?)] morder (sacando un pedazo)to bite (taking out a piece of something)

Ma RN angux v I [a-gs] muerde; saca granos de mazto bite; to remove kernels of corn
Mo SS angex vt E [a-ges] lo roe, lo muerde (poco)to nibble, to bite (a little bit)
Mo SS angox vt E [a-gos]
Mo SS nengex adj [ne-ges] (tiene) caries dentalto have dental cavities

NGOX

NGOX

495

perdiz | partridge

*ngos [= Su 576]

por difusin

NGOX perdiz|partridge probablemente sea un prstamo de una fuente mayense o mixe-zoqueana;


las palabras de fuente, que parecen haberse difundido por la regin, se pueden agrupar en dos clases
dependiendo de la consonante inicial.
Por un lado las palabras con [k]: Beltrn cit Yuccox faysn de otra casta|another type of
pheasant y Morn cit Chlt ah cox paba|female turkey y en las lenguas modernas se encuentran
Chrt (ah) kox pavo real|a large-plumed and brightly-colored bird, as como Itz y Chol kox
cojolita|crested guan, que Hopkinset.al. identifican como Penelope purpurascens, un tipo de pavo
silvestre que vive en los rboles (cf.Lac kutz pavo de monte|wild turkey). La voz cojolita en
espaol por su parte proviene de Nah coxolitli faisn|pheasant. Con mucha probabilidad estas
palabras se relacionen con palabras mixe-zoqueanas (ya sealadas por Surez) tal como mTot
[kuhk] coln de Virginia, codorniz (cotu nortea)|bobwhite, quail y zoCop [kui-hon]
codorniz|quail, donde [hon] es pjaro|bird.
Por otro lado las palabras con [w]: en las lenguas mayenses se encuentra Chol wox tipo de pjaro|
bird name (que aparece en la palabra compuesta chan-wox golonchaco|spotted wood quail); para
las lenguas mixe-zoqueanas Wichmann reconstruye tentativamente pMZ *wonon perdiz|partridge
sobre la base de zoCop [wosoh] y mSay[uwnon] d. y adems zoSot [whno] garza|heron,
aunque admite que no se explican bien los procesos fonolgicos que se operaron.
As es claro que son muchas las fuentes posibles para NGOX y que probablemente haya sufrido una
evolucin irregular y compleja, como las voces parecidas en las otras familias de la zona. Adems es
de notar que normalmente [o] no puede seguirle a una [w] inicial en huave, as que una fuente como
*wo podra haber cambiado a [gos] de una manera puramente fonolgica || Surez:163, HF,
RLH:337, HJG, ON, EB, SW, HG, LC, CW.
Vase tambin NGUX trtola|turtledove.
DR

/guo/ 4 [gus] colatail

D Su

/ngos/

F Su

/ngos/

Ma Su /ngos/
Mo Su /ngos/

F YK

ngox [gos] codornizquail [YK, GM]

Ma RN ngox n [gos] codornizquail


Mo SS ngox n K* [gos] la codorniz (ave: Colinus virginianus) northern bob-white quail

NGOY

lagartija | lizard

*ngyo [= Su 578]
DP

guey

NGOY
FP

ngoy

Ma B

goi

DR

/goy, -yio/ [guy]

F Su

/ngoy/

496

Ma Su /ngoy/
Mo Su /cit ngoy/ raya (pescado)ray, stingray ("sh)
Mo Su /ngy/

F YK

ngoy [goy] [YK, GM]

F YK

mingoy iom [mi-goy im iom] lagartija de lomo rayadolizard with a striped


back

Ma RN ngoy n [goy] lagartija (con rayas gris y verdes)lizard (with green and gray
stripes)
Mo SS ngoy n P* [goy] la lagartija pinta (reptil: Cnemidophorus sackii)Sacks giant
whiptail lizard
Mo SS nchitngoy n [nit-goy] raya, mantarraya (pez: Dasyatis sp.)stringray ("sh)

NGOY

suplicar | to plead

*ngoyo
DR

/aguoyguoy, -nguyayo/ 2 [a-guoy-guoy]

NGUCHIEL

presidente | president

*ngcil [cf. Su 583 *ngcl]

cholano

Probablemente NGUCHIEL presidente|president se relacione con Chol x-kuchijel cargador|


carrier, dado que ser presidente fue uno de los cargos civiles; cf.tambin Chol kuchijel cargar|to
carry, y kuchl carga|load, burden, as como Lac kuch carga, cargar|load, to carry, Chrt kuhch
algo cargado, cargo, feto|anything carried, load, unborn child, Chlt acuhch cargador|one who
carries|| AU, EB, CW, RLH:306.
F Su

/nungucol/

NGUN

gemir | to moan

*ngoh-ngo / *ng(h)-n(g) [cf. Su 579 ? *ngYn]


Vase NGOJNG

NGUUX

NGUUX

497

guachinango | snapper (fish)

*ngrs
Aunque en SS el nombre del pez se escribe ngrex, es notable que GC:354 dio el nombre con dos
vocales, o sea ngerex. Ordinariamente las slabas huaves no empiezan por dos consonantes, as que
[g] sera muy raro. Por eso, se supone que [g] deriva de [gee] por una sncopa de la primera
[e]; cf.la misma sncopa en NDO, NDOO arruinar, perder, olvidar|to ruin, lose, forget.

Ma RN ngurux n [gs] besugo (un pescado ms pequeo que un guachinango, tambin


conocido como pargo chato)
Mo GC ngerex n [gees] guachinango, pargo rayado (pez: Lutjanus viridis Valenc.)blue
and gold snapper [GC:354]
Mo SS ngrex n P* [ges] guachinango (pez: Lutjanus sp.)snapper ("sh)

NGUY

inclinar; cabecear de sueo | to bow, bend; to nod in sleep

*ngohr / *ng(h)r [cf. Su 580 *ngr]


Vase NGOJRY / NGUY

NGUX

trtola | mourning dove

*ngs [cf. Su 581 *ngs]


Vase tambin NGOX perdiz|partridge.
Ma B

ngushngush, gushungush [B, B:28]

F Su

/ngus/

Ma Su /ngusngus/
Mo Su /nges/

D TA

ngyuex ngyuex n [ges-ges]

F YK

nguxngux n [gus-gus] [YK, GM]

Ma RN nguxngux n [gsgs]
Mo SS ngex n K [ges] la trtola gemidora (ave: Zenaida macroura)mourning dove

NGUY

patizambo | knock-kneed

*ngy
Ma RN inguy [ni-gy] alguien que no puede caminar derechosomeone who cannot
walk straight

NGUY

498

Mo SS nengey adj [ne-gey] patizambo (gente)knock-kneed (of a person)

NGWA

no | no

*nga
Vase tambin NGO no|not.
Ma B

guei

DR

/goy/ [gy]

Mo SS ngwa, ngwaj [ga(h)] verdad?isnt that so?


Mo SS ngwy [g(a)-y]
Mo SS tengwy, tingwy [te-g-y, ti-g-y]

NGWAJNG

golpear | to hit, to strike

*nghnga / *ngihngi [cf. Su 587 *ng:nga]


Ma B

anwak tocarto touch, tap

DR

/agwahag/ [a-gahg] golpear con algo redondo; golpear con los nodillosto
strike with round object; to strike with clenched "st; to strike with knuckles

DR

/agwahigwahig/ 1 [a-gah-gahg] golpear algo con los los nodillosto


knock with knuckles against object

D Su

/-nga:k/

Ma Su /-ngang/
Mo Su /-ng:ng/

D RN

angwajngngwajng [a-gahg-gahg] golpea con los nodillosto hit with the


knuckles

D RN

angwijngngwijng (-ngyui-) (?) [a-gihg-gihg] golpea algo pequeo con los


nodillosto hit something small with the knuckles

F YK

angwangngwang [a-gag-gag] tamborlear (p.ej. con los dedos sobre una


mesa)to tap (e.g. "ngers on a table)

Ma RN angwang v A [a-gag]
Ma RN angwing v I [a-gig] pega, golpeato beat, to hit, to strike
Ma RN angwajngy ulaik (de nakind) [a-gahg-y u-lak de na-kin] suena sus dientes
(de fro)for ones teeth to chatter (from cold)
Mo SS angwaang vt A [a-ga:g] lo toca (la puerta), lo golpeato knock (on a door), to
strike
Mo SS angwiing vt I [a-gi:g] lo toca (suave)to knock softly

NGWANG

NGWANG

499

liso, sin cabello | smooth, without hair

*nganga
Ma B

nanwinki, nanwik alisarto smooth [B, B:18, B:24]

Ma RN nangwang adj [na-gag] sin cabello (de animales como borrego)hairless (of
animals such as goats)
Ma RN nangwing adj [na-gig] sin cabello (de una persona)hairless, bald (of people)
Mo SS nangwang mal n [na-gag mal] el pelna bald person

NGWAP

despellejar, pizcar | to skin, to peel, to pick (harvest)

*ngapa [= Su 588]
Vase tambin NGAP cosechar|to harvest.
Ma Su /-ngap/
Mo WW angwap desencuerarto strip the hide from

F YK

angap [a-gap] despellejato skin (animal)

Ma RN angwap v A [a-gap] despelleja (p.ej. ganado)to skin (e.g. cattle)


Ma RN angwap (mimbey) fv A [a-gap (mi-mbey)] pizca (la mazorca)to harvest (corn
cobs)
Mo SS angwap vt A [a-gap] lo desolla, lo rae, lo despellejato #ay, to scrape, to tear

NGWAR

mugroso; moreno | dirty; dark-skinned

*ngara
D RN

nangwarr adj [na-gar] muy moreno, prieto (despectivo); negrovery darkskinned (disrespectful); black [RN, MS]

Mo SS nangwar mbas [na-ga mbas] el mugrosodirty person


Mo SS nangwar ombas [na-ga o-mbas] mugroso"lthy dirty

NGWATY

articulacin | joint, articulation

*ngat [= Su 589]
Mo P

guehet piernathigh, leg

Mo Su /mi-ngt olah/ taln del pieheel

D MS

mingot ulyej [mi-got u-leh] talnheel

NGWATY

F YK

mingwat uly [mi-gat() u-le(h)] tobillo, el taln del pieheel [YK, Ko]

F YK

mingwat uwix [mi-gat() u-wis] codoelbow

500

Ma RN mingwty ulyej fn [mi-gt u-leh] parte (desconocida) del piepart of the foot
(exact part unknown)
Ma RN mingwty uwix fn [mi-gt u-wis] parte (desconocida) de la manopart of the
arm (exact part unknown)
Mo SS mingwt oleajaran fn [mi-gt o-lah()-aan] el taln del pieheel

NGWAX

codo | elbow

*ngas [cf. Su 594 *ngYs]

zapoteco meridional

Surez compar NGWAX codo|elbow con Itz ku:k d. (comprase tambin Yuc kuuk d.), pero
es claro que tienen no ms que una semejanza remota.
Ms probable es una relacin con una fuente zapotecana, especficamente con pZpS*kuV
codo (SZ) de donde provienen p.ej. zpCtn[-gu-ya] y zpCu [n-gus] d. Cabe destacar el
parecido estrecho entre este ltimo y pH *ngwas. El timo no tiene reflejo en el zapoteco del Istmo
porque fue reemplazado por un prstamo del espaol || Su:165, HF, JG, MF, SZ.
Ma B

guesh

DR

/timigo/ 3 [ti-mi-gus]

D Su

/ngos/

Ma Su /nges/
Mo Su /ngs/

D MS

ngwx n [gs]

F Ko

ngwax n mi- [ngas] [Ko, KT:217]

Ma RN ngwx n mi-I [gs]


Mo SS ngwx n mi-I [gs]
Mo SS mingwx owixeran fn [mi-gs o-wis-ean]

NGWAY

no | no

*nga-ye, *ngo-k [cf. Su 596 *ngkV, *ngaya]


La alternacin entre pH *ngok (< NGO no) y *ngaye en el sufijo muestra las dos temas
decticos YEJ < *ye(he) y KI/KE < *k, ambos: se; all|that (one); there. Debe
compararse con AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to be, for there to
be.
DP

gue

FP

ngoco

NGWAY
Ma P

gueyt

Ma B

wei [B:51]

Mo P

ongay

D Su

/ngok/

F Su

/ngok/

501

Ma Su /ngy/
Mo Su /ngy/

D TA

nguey interj [gey] (?)

F KT

ngok [go-k] no (como repuesta)no (as answer) [KT:290]

Ma RN langwy [lagy] ya no (no se usa antes de un verbo)no longer


Ma RN ngwy interj [gwy]
Ma RN ngany langwy [gany la-gy] ahora ya nonot anymore now
Mo SS ngwy f [gy]
Mo SS tengwy, tingwy conj [te-gy, ti-gy]
Mo SS neol angwy [nol a-gy] verdaderamente dicesyou speak truly

NGWECH

langosta | locust (?)

*ngece [= Su 590]
NGWECH langosta|locust (?) aparece slo en los datos de Surez en SF /ngec/, y por eso el
timo es bastante dudoso y tal vez represente un prstamo. Si se trata del insecto (o sea, no de la
langosta del ro), es posible que se relacione con ChO gwea [gw], pl. la-gwe un tipo de
insecto, el insecto botijn|a type of insect. Segn TT este tipo de insecto come las flores y ejotes
chicos de los frijoles y por eso se supone que es una especie de la familia Meloidae, ingl.blister
beetle, oil beetle, que segn LS puede ser una plaga de frijoles ([a]lso a bean plague) || TT:142,
LS:213.
F Su

/ngec/

NGWEJN

soplar para chispear | to blow on to make sparks

*ngwehne
D RN

angyuej [a-gehn]

Mo SS angweaan vt A [a-ga:n]
Mo SS ngweajneam vr O [gahn-a-m] arde, se quema (poco a poco)to burn, to cook
(little by little)

NGWET

NGWET

502

sacar o ensear (la lengua) | to stick out (one's tongue)

*ngete, *ngta
Mo SS angweat oniw fv-px (?) [a-gat o-niw]

NGWEX

caspa | dandruff

*ngese [= Su 591]
SMo ngweas (escrito ngwias por los Stairs) parece tener un desarrollo irregular; cf.NGWYAT
ceniza, cal|lime, ash.
Ma B

wesh tener tiato have ringworm

DR

/gwee/ [ges]

Ma Su /nges/

D TA

ngyuex n [ges]

D MS

ungyuias n [gas]

Ma RN ngwex n [ges]
Mo SS ngweas (ngwias) n K* [gas] (?)

NGWIEJN

ardilla | squirrel

*nghn [cf. Su 593 *ng:n]


DP

guyn

FP

nguienda

Ma P

gueno

Mo P

guhien

DR

/gwion/ 1 [gin]

F Su

/ngon/

Ma Su /ngn/
Mo Su /ng:n/

D RN

ngyuien n [gin] [RN, MS]

F GM

ngion n [gin gion]

Ma RN ngwien n [gin]
Mo SS ngwin n P* [gin] la ardilla (mamfero: Sciurus sp.)squirrel

NGWYAL

NGWYAL

503

canas | gray hair

*ngwla
Ma RN ngwyal n [gal] [RN, VM]
Mo SS ngweal (ngwial) n [gal]

NGWYAN

araa roja | red spider

*ngna
Sin otros datos hay que reconocer que una proto-forma *ngene es tambin posible.

Mo SS ngwean xax n P* [gan sas]

NGWYAT

ceniza, cal | ash, lime

*ngta [= Su 595]
Ma B

guiat, giat cenizaash [B, B:20]

Ma B

niurrarr[ ]wiat rescoldoembers

D Su

/ngiat/

F Su

/ngiat/

Ma Su /ngat/
Mo Su /ngat/

D MS

ngyuiat n [gat] cenizaash

F YK

ngwiat, ngiat, nguiat [get giat, giat] cal, ceniza, gislime, ash, chalk [YK,
KT:22, RN, GM]

F YK

ngwiat kan [get kan giat] cal de piedralime from stones

F YK

ngwiat orr [get or giat or] cal de conchalime from shels

Ma RN ngwyat n [gat] cenizaash [RN, VM]


Mo SS ngweat (ngwiat) n [gat] la cenizaash

NIEJK

NIEJK

504

ojo | eye

*nhk [cf. Su 457 *n:ka, *n:ko]


La derivacin de SMo nikoniig bastante, mucho|enough, a lot sigue siendo incierta. Una conexin
con NIEJK ojo|eye puede resultar por la idea de hasta el nivel de los ojos, o sea un montn, con
el prefijo ni como en SMo nikwajind nada y k, prefijo intensificador.
Radin afirm una relacin de parentesco entre SD /uniak/ y mixe uin (como aparece p.ej.en mSay
[wihn]), pero esta conjetura es sin duda sin valor; teniendo en cuenta que la /u/ de la forma de SD es
un prefijo el parecido entre las dos races se reduce a solamente la /n/, o sea, a casi nada.
Posiblemente un poco ms prometedora sera el parecido entre pH *nhk y mTap (an) ixgu mi
ojo|my eye, pero sin otros datos corroborativos es imposible confirmar la conexin || PR, LC, CS.
DP

hunu

DP

ziiajca (mi) ojo(my) eye

FP

unieg

Ma P

huniec

Ma B

-niehk, -niak, -iak, -n, -euf/-ew/-iuf shi-, i-, u- agujero, ojal, ojohole,
buttonhole, eye [B, B:33-36]

Ma B

onts uniehk lgrimatear (teardrop)

Ma B

-rang uniak, ran uniak agujerearto make a hole in, to pierce [B, B:71]

Ma B

niuhti iik, miuhti iniak ceja, pestaaeyelash, eyebrow

Ma B

unihk[ ]youf fuentesource (for water), spring

Mo BB uniac [unik]
Mo P

oniec

Mo St

sh-n-hk (mi) ojo(my) eye

DR

/uniak/ 1 [u-nik]

D Su

/-nak/

F Su

/-nuh/

Ma Su /-na:k/
Mo Su /-n:ak/

D RN

uiejk n [u-nihk] [RN, MS]

F YK

uj ~ ujk n xi- [nih(k) niuh(k)] [YK, GM, KT:216]

Ma RN uiej, uiejk- n u-A [u-nih] [RN, VM]


Ma VM uiej yow, (uiejk) fn [o-nih yow] cascada, ojo de aguawaterfall, source of
water

NIEJK

505

Mo SS oniig n K o-A [o-ni:g] el ojo (animales)eye (of an animal) [SS, NT: Mt 20:34, Mk
9:47]
Mo SS oniig mbeax fn [o-ni:g mbas] debajo de la uaunderneath the nail (body part)
Mo SS oniig ndek [o-ni:g ndek] el remolino (del mar)whirlpool
Mo SS oniig ndok [o-ni:g ndok] la malla de la atarraya o redmesh of a "sh net
Mo SS oniig olam [o-ni:g olam] el nudo de caanode or joint in a piece of cane
Mo SS oniigaran n o-A [o-ni:g-aan]
Mo SS onijkan n o- [o-nihk-an] mal de ojo (enfermedad en la medicina tradicional)evil
eye (illness within traditional folk medicine)
Mo SS napak oniig [na-pak o-ni:g] ojos vivos, vista buenasharp eyes, good vision
Mo SS nikoniig adv [ni-k-o-ni:g] bastante, mucho enough, a lot

NIEK

cuello | neck

*niki, *nik [= Su 449]


Vase NIK, NIEK

NIENG

casa, lugar; donde | house, place; where

*ning, *ni-ng [cf. Su 455 ? *nn]


Kim (KT:232) sugiere que SF ing aqu|here deriva del prefijo i- (normalmente nominalizador)
ms una raz nga anloga a la partcula dectica ka ( KA- tema pronominal|pronominal base,
AJ, AJK base de demostrativo|demonstrative base). Por eso, es difcil establecer si NIENG casa,
lugar|home, place deriva de *ni-ngV o inversamente. En cualquier caso, de punto de vista
sincrnico no se pueden separar.
DP

ning aquhere

DP

ninguin allthere

FP

ning aquhere

FP

nunguien allthere

Ma P

ningue aquhere

Ma B

ningie, ningi ah, allthere

Ma B

ningih, ningi, ningei ac, aquhere [B, B:50]

Ma B

ningin allthere

Ma B

ningeian aqu nomsjust here [B:50]

Ma B

ningiean prximonext, closest

NIENG
Ma B

ninguiyan, ningiyan cerquitavery close [B, B:20]

Ma B

amp[ ]ningei por allthat way, through there [B:50]

Mo P

ningay aquhere

Mo P

niguien allthere

Mo P

niengan[-]qui cerca denear to

DR

/niag/ [nig] lo que; l quethat which; he who

DR

/niong/ [nig] dondewhere

DR

/al nigion/ [alnig-in] estar allto be there

DR

/nigey/ [nig-ey] aquhere

DR

/nigion/ [nig-in] allthere

DR

/nigoy/ [nig-y] allthere

DR

/al nigey/ [al-nig-ey] estar allto be there

D Su

/ningn/ allthere

F Su

/ningon/ allthere

Ma Su /ningn/ allthere
Mo Su /ningn/ allthere
Mo Su /nn/ casa, lugarhouse, place

D RL

ing [ni-g ] dondewhere [RL, TA]

D MS

aieng adv [a-ni-g] acompaarto accompany

D RN

ingien adv [ni-g-in] all (lejos)there (far)

D RN

ingy adv [ni-g-y] aqu, achere [RN, RL, TA]

D MS

ingey adv [ni-g-ey ] allthere

F YK

ing adv [ni-g-a] aquhere [YK, KT:232]

F YK

ingion adv [ni-ng-in nigion] allthere [YK, KT:232]

F YK

aingajch vt [a-ni-g-ah] apurar a alguiento hurry up [YK, KT:312]

Ma RN ieng n [ni-g] el lugar donde the place where


Ma VM ingy adv [ni-gy] aquhere
Ma RN aieng (saieng, iieng) n a-A [a-ni-g (sa-ni-g, i-ni-g)] casahouse
Ma RN ingien adv [ni-ng-in] all (lejos)over there, yonder
Ma RN ingy-an adv [ni-g-y+an] nada ms aquright here, only here
Ma RN ingyey adv [ni-ng-ey] allthere (near interlocutor)

506

NIENG

507

Ma RN dyeingien adv [d-ni-ng-in] por allover that way


Ma RN dyeingy adv [d-ni-ng-y] por aquthis way
Ma RN andy ingien, amb ingien [a-ndy ni-g-in, a-m ni-g-in] por allthat
way
Ma RN andy ingy, amb ingy [a-ndy ni-g-y] por aquthis way
Mo SS ning [ni-g] dondewhere
Mo SS aning vt A [a-ni-g] lo acompaa (para cuidar)to accompany (in order to take
care of)
Mo SS aning n K a-A [a-ni-g] la casa, el hogarhouse. home
Mo SS nening n P* [ne-ni-g] acompaante, el que cuidacompanion, caretaker
Mo SS ningiaj adv [ni-g-ah] ah, allthere (near you)
Mo SS ningin adv [ni-g-in] all, all (lejos)over there (far)
Mo SS ningy adv [ni-g(a)-ay] aquhere
Mo SS nngan adv [ni-g-an] tambinalso
Mo SS alningiaj [al-ni-g-ah] ah estthere it is, there he/she is
Mo SS alningy [al-ni-g(a)-ay] est aquto be here
Mo SS nengijind, ningiajind adv [ne-g-ih-ind, ni-gah-ind] ningn lugarnowhere
Mo SS ningiajind adv [ni-g-ah-ind] ningn lugar, ningna partenowhere
Mo SS ninganky adv [ni-g-an-k-y] aqu no msjust here (i.e. here and no further)

NIER

mangle (negro, botoncillo) | black mangrove

*nr [cf. Su 456 *nr]


La traduccin de Surez seala claramente que NIER es el mangle negro, o sea Avicennia
germinans (LS:71), aunque los Stairs lo traducen tambin mangle rojo, que es otro rbol,
Rhizophora mangle.
F Su

/nyor/

Ma Su /tongoy nr/
Mo Su /nr/

Ma RN tongoy ierr [togoy nir] mangle: tipo de mangle (no blanco)a type of mangrove
(not a white mangrove)
Mo SS nir n K* [ni] mangle botoncillo, mangle rojo (rbol: Rhizophora mangle) black
mangrove; red mangrove

NIE

NIE

508

fuerte, musculoso | strong, muscular

*nir
Mo SS nenir adj [ne-ni]

NIJPUK

pochote, ceiba (rbol) | kapok tree

*nihi-pk [cf. Su 458 *nm-pk, *nh-pk]


Tal vez NIJPUK pochote, ceiba|kapok (tree) puede compararse con Toj inip d. || CL.
D Su

/nh pk/

Ma Su /nim puk/
Mo WW njpk xil
Mo Su /nih pek/

Ma RN ij puk [nih pk]


Mo SS nejpeik n K* [nehpek]
Mo SS nijpeik n K* [nihpek]

NIK, NIEK

cuello | neck

*niki, *nik [= Su 449]


Como ya seal Belmar (se repite en Su:165) NIK (< pH *niki, nik) cuello, neck deba compararse
con pMa *nu:q d., de donde provienen p.ej. Chrt nuk, nuk, Tzel Tzo nuk, Qan Jak Aka nuq y
Qat nuuq; todos: cuello, neck.
Ntese que SMo onik owixeran mueca (del cuerpo)|wrist, lit. cuello del brazo|neck of the arm
es un calco tpico del rea lingstico mesoamericana || B:17, TK, CKS.
DP

zinigqu/zinigqu(?) (mi) cuello(my) neck

FP

xinieca (mi) cuello(my) neck

FP

ndulangaxi unieaca gorjear (< est haciendo un sonido el cuello)to chirp,


warble, gurgle (< is making a sound the throat)

Ma P

hunigui

Ma B

uniki, unik pescuezo, madejaneck; skein [B, B:17]

Ma B

pats unik ahorcarto hang (by the neck)

Ma B

niki iwish, niki[ ]ivish, niki uwish puo"st [B, B:19]

DR

/unik/ 3 [u-nik]

D Su

/-nik/

NIK, NIEK
F Su

509

/-nok/

Ma Su /-nik/
Mo Su /-nik/

D MS

uik [nu-nik] sonorovoiced, sonorous

D RL

uik u- [u-nik] hombroshoulder [RL, TA]

D MS

uik, uikaran [u-nik, u-nik-aan]

D MS

uik uwixaran [u-nik u-wis-aan] muecawrist

F YK

iok, ok n xi- [nik niok] parte anterior del cuellofront of the neck [YK, GM,
KT:72, 216]

F YK

tiuiok [ti-u-nik tiuniok] parte anterior del cuellofront of the neck

F YK

miuij ulaik mi- [mi-unih u-lak] enca de dientegum (around teeth)

F YK

uiok uwis [u-nik u-wis] antebrazoforearm

Ma RN uik n [u-nik]
Ma RN uik, uik iet [n-nik it] ecoecho
Ma VM uikaran n [u-nik-aan]
Ma RN uik uwix fn [u-nik u-wis] muecawrist
Mo SS nenik n [ne-nik] voz fuerteloud voice
Mo SS onik n o-I [o-nik] la voz, el tono; el pescuezo, el cuellovoice, tone; neck [SS, RN]
Mo SS onik jarnch [o-nik han] madeja de hilothread skein
Mo SS onik nguiniy [o-nik giniy] el cogollo de pltanoheart (interior) of a plantain
Mo SS onik nit [o-nik nit] el cogollo de palmaheart of palm
Mo SS onik xil [o-nik sil] la ramas tiernas de los rbolestender new branches of trees
Mo SS tenik xil fp (de una fn) [te-nik sil] en las ramas del rbolin the branches of the
tree
Mo SS onikeran n o-(I) [o-nik-ean] el pescuezo, el cuello, la garganta (anat)neck, throat
[SS, NT:Rev 20:4]
Mo SS nawaag onik [na-wa:g o-nik] deshidratadodehydrated
Mo SS nexel onik mbeay [ne-sel o-nik mbay] palito agudosharp stick or stake
Mo SS teonikeran n [te-o-nik-ean] en la garganta, en el gaotein the throat
Mo SS najly onik [na-h-ly o-nik] tiene espina o hueso atorado en la gargantato have a
spine or bone stuck in ones throat
Mo SS onik oleajaran [o-nik o-lah()-aan] el tobillo (anat)ankle (body part)
Mo SS onik owixeran fn [o-nik o-wis-ean] la mueca de la manowrist

NIK, NIEK

510

Mo SS owil onikeran [o-wil o-nik-ean] la nuca (anat)nape (of the neck, body part)
Mo SS ngo maw onik [go m-a-w o-nik] roncohoarse

NIMAL

animal | animal

*nimal

espaol

Es de suponer que NIMAL es un prstamo del esp. animal.


Mo P

D MS

sohes ati[-]animal yerba (< grass eats animal)fodder, grass (< grass eats
animal)
imal [nimal]

Ma RN imal n [nimal]
Mo SS nimal n P mi- [nimal] animal, la bestiaanimal, horse [SS, NT:Heb 9:18]

NIN

jejn | biting midge, sand fly, no-see-um

*nini [= Su 450]
DP

nin mosquitognat, midge

D Su

/nin/

D MS

i n [nin]

Mo SS nin n P* [nin] el jejn, el moyote (insecto: Fam. Ceratopogonideae, Culicoides sp.


= Oecactus sp.)biting midge, sand #y, no- see-um

NINE, A

chico, nio | child

*nine, *na [cf. Su 434 *nan]

espaol

La forma a de SF y SMa es muy interesante para el tratamiento de prstamos. Espaol nio


tiene dos interpretaciones fonolgicas segn el idioma. Por un lado, en SMo la palabra nine [nine]
no ha sufrido truncacin, pero dado que [o] es imposible en posicin final despus de una consonante
palatalizada, cambia a [e]. Por otro lado, a es el desarrollo regular de *na, que representa el
cambio de [o] final en [a], lo que es otra resolucin del problema puesto por esp. o.
F Su

/nan/

Ma Su /nan/
Mo Su /nine/

D MS

iy [niy] nio Dios; nio Jessbaby Jesus, the Christ Child

F YK

a n [nan] beb, niobaby, child [YK, RN, GM, KT:219]

Ma RN a, aa adj [nan, nana] nio, chicochild, small

NINE, A

511

Mo SS nine n P mi- [nine] niochild [SS, NT:Mt 18:3, Mk 4:31]


Mo SS nine wakx fn [nine waks] el becerrocalf

NIPILAN, NIPINAJ

gente | people

*nipinaha, *nipilna [cf. Su 460 *n-pinaha, *n-plna]


La alternancia irregular entre pH *nipinaha y *nipilna hace pensar que NIPILAN, NIPINAJ
gente|people puede ser un prstamo. En efecto parece posible que *nipinah, al menos, se relacione
con pMZ *npin sangre|blood, de donde provienen p.ej. mSay [nipin] y mOlu zoCop [npin] d.
Al respecto de la alternancia pH *l ~ *n, ntese que no hay [l] en las lenguas mixe-zoqueanas (menos
en algunas onomatopeyas), as que se puede especular que [l] podra haber sido un alfono de [n] en
la variante de la cual (se supone que) el huave prest la voz. Podra tambin ejercido una influencia
algo como zoCop [tsunipn] gente indgena, donde [pn] < pMZ *pn hombre|person. || SW, HG.
DP

nipiln

FP

nipin

FP

camb nipin pueblotown

Ma P

nipilani(?)

Ma B

nipilan

Ma B

okueh nipilan ajenobelonging to another person

Mo P

nipilan

DR

/nipilan/ [nipilan]

D Su

/nipilan/

F Su

/nipinah/

Ma Su /nipilan/
Mo Su /nipiln/

D TA

nipilan n [nipilan] gente; personapeople; person [TA, MS]

F YK

ipinaj n [nipinah] la gente; una personapeople; person [YK, KT:209]

F YK

nangaj ipinaj [na-gah nipinah] sacerdotepriest

Ma RN ipilan n [nipilan]
Mo SS nipilan n P mi-A [nipilan] las personas, la gente, las almas, los habitantes, el ser
humanpeople, souls, inhabitants, human being [SS, NT:Mt 12:27, 35]
Mo KE npln n [npln]

NIPINAJ

NIPINAJ

gente | people

*nipinaha, *nipilna [cf. Su 460 *n-pinaha, *n-plna]


Vase NIPILAN, NIPINAJ

NIT

palma (rbol) | palm tree, palmetto

*niti [= Su 453]
Ma B

nit

DR

/nit/ 1 [nit]

D Su

/nit/

F Su

/nit/

Ma Su /nit/
Mo Su /nit/

D RN

ity n [nit] [RN, MS]

D MS

uwily ity [u-wil nit]

F YK

ity [nit] palma (hoja o rbol)palm leaf or palm tree [YK, KT:206]

F YK

iom ity [im nit iom nit] casa de palmahouse made of palm

F GM

aung ity [a-ug nit] fruta de palmapalm fruit

F YK

uwily ity [u-wil nit]

Ma RN it n [nit]
Mo SS nit n P [nit] la palma (rbol: Acrocomia aculueata o Sabal spp.)coyol palm or
palmetto
Mo SS teat nit [tat nit] palma hecha en forma de cruz, repartidas el Domingo de
Ramoscrosses made from palm, distributed on Palm Sunday

NIW

lengua | tongue

*nwi [cf. Su 454 *nwi]


DP

zinii (mi) lengua(my) tongue

FP

unihui

Ma P

hunique/hunigue(?)

Ma B

uniuf, niuf [B, B:16]

512

NIW
Ma B

uniu[ ]biomb llama; llamarada#ame; #are, blaze

Mo P

onihui

Mo St

sh-nv (mi) lengua(my) tongue

DR

/univi/ 1 [uniw]

D Su

/-niw/

F Su

/-niw/

513

Ma Su /-niw/
Mo Su /-nw/

D MS

uiwaran n [u-niw-aan]

F KT

-iw n xi- [-niw] [KT:216]

Ma RN uiw n mi-I [u-niw] [RN, VM]


Mo SS oniw n mi-I [oniw] [SS, RN]
Mo SS oniw bimb n [oniw bimb] la #ama, la llama#ame
Mo SS mioniweran n mi-I [mi-oniw-ean] la lengua (anat)tongue (of a person)
Mo SS oniweran n mi-I [o-niw-ean] la lengua (anat)tongue (of a person)

NIW
*niwi

nigua (insect) | chigoe flea

espaol

Se supone que NIW es un prstamo del esp. nigua. Este insecto, Tunga penetrans (ingl.chigoe
flea), tambin se llama it koy en SMo.

Mo SS niw n P* [niw] nigua (insecto: Tunga penetrans)chigoe #ea

NO-

uno | one

*no- (-k, -po, -co, -mbo) [cf. Su p. 52 *anok, *anopo, *anoco]


DP

anuc

FP

anoiqui

Ma B

anop, anoik, anots [B:43]

Ma B

nots

Ma B

anomp primero"rst

Ma B

anopeian soloonly, alone

Ma B

gahpanop once, undcimoeleven, eleventh

NO Ma B

anomp umbass una vezone time

Mo JS

anoeth [anots] (?)

Mo JS

anoecacocmiau [anoik akok miaw] cienone hunded

Mo BB anop [anop]
Mo BB niumiew-apanop [niumiewap-anop] (?) veintiunotwenty-one
Mo P

anoc

Mo P

anoc ciento (un) cientoone hundred

Mo St

-n-oik

Mo St

g-p--n-oik onceeleven

Mo St

-noik--kok-m- cienone hundred

D RT

/anopnop/ [a-nop-nop] uno por unoone for each [RT:9:35]

D RT

/ulunuwok/ [ulu-no-k] otraanother [RT:3, 7:9]

D RT

/ulunomb/ [ulu-no-mb] otra (vez)another (time) [RT:7:11]

D RT

/ulunots/ [ulu-no-] otraanother [RT:3]

DR

/anowokan/ [anuk+an] juntar(se)to join

DR

/notsokey/ [notsokey] tal vezmaybe

DR

/anowok/ [a-nuk] uno (objeto redondo)one (round object)

DR

/anop/ [a-nop] uno (objeto vertical)one (vertical object)

DR

/anots / [a-no] uno (objeto horizontal)one (horizontal object)

DR

/anopyan/ [a-nopy-an] solitolonely; solitary

DR

/kahpanuwok/ [kahp-a-nuk] onceeleven

DR

/anomb umbas/ [a-nomb u-mbas] una vezonce

DR

/ul-unop/ [ul-u-no-p] el otro, la otrathe other

DR

/anopinopoh/ [a-nop-nop-o-h] todoseveryone

D Su

/anok, anop, anoc/

F Su

/anek, anop, anoc/

Ma Su /anok, anop, anoc/


Mo Su /(a)nok, (a)nop, (a)noc/

D RN

anop num [a-no-p] uno, unaone

D RN

anuok num [a-no-k anuok]

F YK

anom an [a-nom+an] de una vezall at once

514

NO-

515

F KT

alanek [al+a-ne-k] otro, otra (para aves, la mayora de objetos, y cosas abstractas)
another (used with birds, most objects, and abstractions) [KT:238]

F GM

anek [a-ne-k] uno (para aves, la mayora de objetos, y cosas abstractas)one (used
with birds, most objects, and abstractions) [GM, KT:237]

F GM

anop [a-no-p] uno (para personas, animales con cuatro patas, y unos pocos objetos)
one (used with persons, animals with four legs, and certain objects) [GM, KT:237]

F GM

anots [a-no-] uno (para objetos largos y delgados como hamacas, serpientes, palos)
one (used with long, thin objects such as hammocks, snakes, sticks) [GM, KT: 219, 237]

F KT

anom iat [a-no-m net anom niat] un ao (uno ao)one year [KT:237]

F KT

anom vuelt [a-no-m welt] una vezone time [KT:237]

F YK

anots ke [a-no- ke] un ratitoa little while

F KT

alanom vuelt [al+a-no-m welt] otra vezanother time [KT:238]

F KT

alanop num [al-a-no-p] otro (para personas, animales con cuatro patas, y unos pocos
objetos)another (used with persons, animals with four legs, and certain objects)
[KT:267]

F KT

anopen an [a-no-p-e-n an] l solo, ella solahe alone, she alone, it alone [KT:223]

F KT

inopen an [i-no-p-e-n an] t solo (sola)you (sg.) alone [KT:223]

F YK

ananop tiol uaf [a-no-nop til nu-a-hw ananop tiol nua] uno de ellosone
of them

F KT

sanopen an [s-a-no-p-e-n an] yo solo (sola)I alone [KT:223]

Ma RN nots tyej (kyej) adv [no teh (keh)] al ratoin a little while, later (from now)
Ma RN anaik num [a-nak]
Ma RN anop num [a-nop]
Ma RN anots num [a-no]
Ma RN anom vuelt num [a-nom welt] vez: vez one time
Ma RN alanop, alanots, alanaik [al-a-nop, al-a-no, al-a-nak] otro another
Ma RN alunom [al-u-nom] vez: una vez ms, otra vezagain, one more time
Ma RN anom-an adv [a-nom-an] nunca, ni una vez (en contexto de una palabra negativo);
inmediatemente (como exclamativo)never, not once (in context of negation); right
now (as exclamative)
Mo SS nikian adv [nok+an] juntamente, al mismo tiempo, a la vez, unido,
simultneotogether, a the same time, at once, united, simulatenously
Mo SS noik adj [no-k] uno (objeto redondo o cuadrato)one (round or square object)
Mo SS nomb adj, adv [no-mb] pimero, al principio; antes"rst; before

NO-

516

Mo SS nop adj [no-p] uno (gente, animal, objeto rectangular)one (person, animal,
rectangual object)
Mo SS nots num [no-] uno (objeto largo y delgado)one (long and thin object)
Mo SS noik kiriw fn [no-k kiiw] una mitadone half
Mo SS noik pite fn [no-k pite] un poco (lquidos, granos, cosas chicas)a little (liquids,
grains, little things)
Mo SS nots kiaj [no k-ah] probablemente, puede serprobably, it may be
Mo SS alinoik, alanoik adj [ali-no-k, al-a-no-k] otro (objeto redondo o cuadrado)another
(round or square object)
Mo SS alinomb, alanomb adj, adv [ali-no-mb, al-a-no-mb] otro (ao); otra vezanother
(year); another time
Mo SS alinop, alanop adj [ali-no-p, al-a-no-p] otro (gente, animal, objecto rectangular)
another (person, animal, rectangual object)
Mo SS alinots, alanots adj [ali-no-, al-a-no-] otro (objeto largo y delgado) another
(long and thin object)
Mo SS noikiores, noik ores adv [no-k-oes] un rato, rpido, breveone hour; a while,
quick (< Sp. horas)
Mo SS nmban [no-mb-an] de una vezin one shot, entirely (at once)
Mo SS nombyan xik [no-mb-y+an] soy muy tontoI am really stupid
Mo SS noik oteng adv [no-k o-tg] un tercioone third (of some quantity of)
Mo SS noiknoik adv [no-k-no-k] uno por unoone by one, one for each
Mo SS nombyan adv [no-mb-y-an] completamente malo; se parece (a alguien respecto al
parecer)totally bad; to resemble, to look like
Mo SS tanomb adv, adj [t-a-no-mb] antes, antiguamente; antiguobefore, long ago;
ancient, of long ago
Mo SS anopanop pron [a-no-p-a-no-p] l solohe alone, she alone

NOJ

esposo, marido | husband

*noho [= Su 463]
NOJ marido, esposo|husband < pH *noho debe compararse con mSay [nau] y mCh [nii-d:hk]
< pMx *n-yawe (todos: d.), y con mOlu [naau] anciano|old man < pMx *naaw d.
Otra conexin posible es con Chp naj marido|husband (citado por Belmar sin comparacin con
el huave), nua hombre|man (vir), y mangue nyugo, nojue, enkaj d.
Se desconoce si SD (EF) ns taj mujer|woman deriva de NOJ o si, a pesar de la calidad de la
vocal [o] la frase se acerca ms a SD (TA) najtaj d. y as pertenece a TAJ mujer, esposa|
woman, wife || LC, CJ, RZ, SW, B:9, DGB:15.
D EF

x n mi esposomy husband

NOJ
D EF

ns taj mujerwoman

DP

zanj mi maridomy husband

FP

xano mi maridomy husband

Ma P

xanoo mi maridomy husband

Ma B

noh, sha-noh, mi noh

Mo P

sanj mi maridomy husband

Mo St

sh-n (mi) esposo(my) husband

DR

/noh/ 1 [noh]

D Su

/noh/

F Su

/noh/

Ma Su /noh/
Mo Su /-noh/

D MS

noj n [noh]

F YK

noj, n (no-) n mi-O [no(h)] [YK, KT:178, 206]

Ma RN noj n mi-O ? [noh]


Mo SS manoj n mi-O [ma-noh] su esposo legalhusband (legal)
Mo SS minojaran n P* mi-O [mi-noh-aan]
Mo SS nanojaran n P mi-O [na-noh-aan] la esposa, la mujerwife

NOJTY

robar | to steal

*nht / *noht [cf. Su 467 *nY:t]


Vase NUJTY / NOJTY

OK

hurao, tmido | shy, timid

*nko
Mo WW naneok vergenzashame, timidity

Ma RN uok adj [n-nok] tmidotimid, shy


Mo SS aneok vt A [a-nok] tiene vergenza de ver, es hurao, es temerosoto be timid,
ashamed, fearful
Mo SS neneok adj [ne-nok] hurao, insociable, tmidoshy, unsociable, timid
Mo SS aneok it fv [a-nok it] no se aclimatato not acclimate oneself

517

OL

OL

518

por qu; razn | why; reason

*nlo, *nolo (?)


Adems de por qu SMo neol puede en lugar implicar duda o sorpresa de parte del hablante, as
como ingls why,
Ma B

aniol porquewhy

Ma B

kuenaniol, aniol de quefrom which (? for which reason) [B:42]

DR

/aneol/ [a-nol] por qu; porquewhy

D RN

aol [a-nol] por quewhy

F YK

anol [anol] tener cosa (p.ej. qu tienes?)to have an issue

Ma RN aol, ol [anol, nol] por qu? por quwhy? why


Ma RN kw aol? [kn anol] que pas? que tienes?what happened, what is the
matter?
Mo SS neol [nol] por qu? porquewhy? because
Mo SS neol kwa? [nol ka] para qu? por qu?for what reason?
Mo SS kwa neol [ka-nol] por qu razn? por qu motivo?for what reason?

OLY

mueca (juguete) | doll

*n-ol ?
OLY mueca (juguete)|doll es un poco raro: el patrn [CoC] no es comn en SMo y no tiene
fuente histrica clara. Tal vez OLY se relacione con ChO xinola [inol] mueca de trapo|cloth
doll. Es de destacar el contraste triple entre SMo neel = [neol] el que amarra|one that ties, SMo
neoel [nol] mueca|doll, SMo noel = [nol] por qu|why || TT.

Mo SS neoel n [nol] la mueca, la catrinadoll


Mo LE neoel n [nol] nombre du una constelacin: la mueca (juguete)name of a
constellation: the doll

NOT

jalar | to haul, to pull

*nto [= Su 464]
Surez compar NOT jalar|to pull con Tzel [[nit(el)]] d., que parece un dato aislado en la familia
mayense. Como la correspondencia fonolgica no es exacta y los datos son escasos, es difcil evaluar
esta hiptesis || Su:166, JD:[Delgaty 1964].
Ma B

-not, inotiet arrastrarto drag [B, B:58]

Ma B

anot upuch recularto move back, to withdraw vt.

NOT

519

D RT

/anotinotiot/ [a-noti-no(t) tit] arrastrar abajoto drag down [RT:5]

DR

/anot / 2 [a-not] jalar; arrojar o golpear desde arribato haul; to throw or strike
from above

DR

/anot / 2 [a-not] llevar en una cubetato carry in a pail

DR

/anot ndk/ [a-not ndk] estar la bajamarto be ebb tide

DR

/la notot/ [l-a-not-ot] llevar algo con el brazo extendido a la mxima distanciato
carry at arm's length

D Su

/-not/

F Su

/-not/

Mo Su /-nt/

D MS

anot [a-not] jalar, tirarto pull

D MS

anot miiend [a-not mi-ind] respirarto breathe

F YK

anot [a-not] [YK, KT:49]

F YK

anot iow [a-not iw iow] rema (jala agua)to row (< to pull water)

Ma RN anot tiet fv-p O [a-not tit] arrastrato drag


Ma RN anot upuch fv-px O [a-not u-p] reculamove back, withdraw
Mo SS anot vt A [a-not] lo jala; lo absorbe; lo capta; gana premioto haul; to absorb; to
grasp; to win a prize
Mo SS anot ~ anotot vt A [a-not, a-not-ot] lo remolca, lo jalato tow, to haul [SS, HT:53]
Mo SS anetet vt E [a-net-et] lo jala, lo guiato haul, to guide
Mo SS anot mind fv (-imp?) [a-not mi-ind] apirato breathe
Mo SS anotot tit fv [a-not-ot tit] lo arrastrato drag

OW

OW

520

tejer (cerco) | to weave (a fence)

*newe soko [= Su 462]

mixe-zoqueano

OW tejer (cerco)|to weave (a fence) (< pH *newe) es atestiguado slo en el dato de Surez SMo
/-now sok :mb/, donde /:mb/ sin duda representa casa|house y /sok/ deriva de SOK,
SOJKY enganchar|to hook, to hook together. Por eso hace pensar en un prstamo, y en efecto una
fuente se presenta en pMZ *new colocar piedras en un cerco|to make a stone wall, de donde
provienen mTot [nv] pared|wall, zoCop [k-ne] rodearlo, arrodearlo|to surround, encircle y
zoR [ne] colocarlo (como piedras en un cerco)|to put in place (e.g. stones in a wall). De ah se
puede conectar la frase notada por Surez con el nombre de una isla (probablemente ubicada en la
laguna inferior) mencionada por Brasseur de Bourbourg, o sea Uocang, traducida como montn
de piedras|pile of stones (francs morceau de pierres), que sin duda deriva de *o- (prefijo) ms
OW ms KANG piedra|stone.
Es de notar que la reconstruccin semntica de Wichmann, en tanto que se trate de piedras en
particular, parece basarse slo sobre el dato de zoque de Rayn; el significado bsico de pMZ *new
puede ser en vez algo como rodearlo|to surround, encircle. Sea como fuera, el nombre Uocang
asegura la connexin de las palabras huaves con el timo mixe-zoqueano || SW.
Vase tambin SOK, SOJKY enganchar|to hook, to hook together.
Mo BB Uo[-]cang montn de piedra (nombre de una isla)pile of stones (name of an

island)

Mo Su /-now sok :mb/

Ma RN aow sok ym fv A ? [a-now sok ym] hace su casa: est haciendo su casato be
making ones house

-NTAJ

mujer, esposa | woman, wife

*(na)-na-taha [cf. Su 826 *taha]


NTAJ mujer, esposa|woman, wife aparece a veces con [n] y a veces sin [n] (para lo cual vase
TAJ d.), un reflejo de una alternancia antigua. Radin afirm una conexin entre las palabras
huaves y ejemplos mixeanos como mTot [t] hembra|female y mTot [n-d] esposa|wife (y
Surez lo reiter). Sin embargo, aqu [n] aparece tambin en [n-yaay] esposo, cf.[yaay]
macho|male, as que en ese contexto, al menos, tiene el significado esposo o esposa.
Sea como fuera, si (N)TAJ tiene una conexin a las lenguas mixeanas, de punto de vista fontico es
ms probable que la tenga con reflejos de pMxO *ta:k madre|mother, de donde provienen mTot
[ta:k] d. y mSay y mOlu [ta:k] dar a luz|to give birth. La *k cambia a [h] en algunas variedades
de mixe bajo, o sea mSJP mGui [tah] madre|mother || PR, Su:162, SC, SW, LC.
DP

zantj mi esposamy wife

FP

xa nagt

Ma P

santaa mi esposamy wife

Ma B

mont mujereswomen [B:29]

Ma B

montah enaguasenaguas, traditional skirt

-NTAJ
Ma B

shantah consorte, esposawife, consort

Mo P

santj mi esposamy wife

Mo St

n-t mujerwoman

Mo St

sh nt (mi) esposa(my) wife

DR

/ntah/ 1 [n-tah] esposawife

D Su

/nahtah, -ntah/

F Su

/nahta, -nta/

521

Ma Su /nahta(h), -nta(h)/
Mo Su /nahtah, -ntah/

D MS

mintaj [mi-ntah] esposawife

D TA

muntaj n pl [mu-ntah] las mujereswomen, the women

Ma TA montaj, muntaj n pl [mon-ntah muntah] mujeres, las mujereswomen, the


women
Ma RN najtaj n [na-htah] mujer, seorawoman, maam
Ma RN mintaj n mi-A [mi-ntah; sa-ntah] esposa: su (tu) esposa; mi esposahis (your) wife
(my wife)
Mo SS mintajaran n P* mi-A [mi-ntah-aan] [SS, NT: Ac 21:5]
Mo SS nantajaran n [na-ntah-aan]

NTSA-

tibio, un poco caliente | tepid, warm

*nc-na, *nc-ma, *nc-wa [cf. Su 472 *ncna]


Las palabras de forma nstan en todos los idiomas representan una derivacin (con el sufijo *na de
predicado estativo) de una raz ms antigua NTSA- (< *na), como atestiguan SF antsam umbas
calentarse (frente al fuego) (YK) y SD (R) /ndzao/ calientarse, asolearse|heat or sun oneself.
Una conexin de prstamo entre NTSA- y zpIst na-dxaa [na-aa] tibio|tepid (cf. zpZgo [aa]
caliente|hot, warm) es posible pero difcil de establecer || VP, RC.
Vase tambin TSANTS calentar|to heat.
Ma B

ntrau tibiotepid

Ma B

tsauan entibiarto make lukewarm (either by cooling or heating)

D Su

/ncan/

D Su

/ndza-o, -wa/ 1 calentarse, asolearseto heat or sun oneself vr.

F Su

/ncan/

Ma Su /ncan/
Mo Su /ncn/

NTSA-

F YK

522

antsam umbas [a-nam u-mbas] calentarse (frente al fuego) to warm oneself (in
front of a "re)

Ma RN ntsan adj SA [nan] tibiotepid


Mo SS ntsan adj [nan] tibiotepid

NTSAJ chicle | chewing gum


*ncha [= Su 471]

mayense

Surez compar NTSAJ con Itz cha chicle|gum y en ltima instancia es probable que NTSAJ
derive de una fuente mayense. Kaufman recontruye dos timos pertientnes: pMaOr *a chicle|
gum (con muchos derivativos del significado mascar|to chew, comprase Tuz cha mascar algo
correoso|to chew on something rubbery), asimismo pYuc *a(a) chicle|gum > Itz Mop cha
d.
Si es correcto el anlisis que se presenta bajo ONTS mecapal; tripas, moco, pus, suciedad|
headband; tripe, snot, pus, filth de que este timo tena originariamente un significado de cordel de
algo que sale del cuerpo, se puede pensar en una conexin antigua entre ONTS y NTSAJ chicle|
gum, teniendo en cuenta que la fuente natural de chicle es un flujo de savia del cuerpo (o sea el
tronco) del rbol mamey, KAWAK (ingl.mamey sapote). En efecto, Surez inform de que
este rbol se llama /unc kawak/ en SF, donde /unc/ puede representar un reflejo reducido o
diminutivo de ONTS.
As reconstruimos *onco (> ONTS) y *ncaha (> NTSAJ) con *nco ~ *nca fluido mucoso del
cuerpo. En este sistema se pueden incluir tambin TYONTS escupir|to spit < *tnco (*t =
TY en|in, on), y posiblemente LYANTS salobre|briny, brackish < *lnca (*l = LY estar|
to be) y NTSAJTS enlodar|get muddy < *ntsahantsa (por reduplicacin).
Desde el punto de vista semntico SF (YK) nchaknchak masticar|chew parece pertenecer a
NTSAJ chicle|gum, pero fonolgicamente tiene algo en comn con NTSAK/NCHIK rechinar|
squeak, creak. Tal vez ocurri una confusin de races en SF: es de notar que menos nchaknchak no
hay otros reflejos de NTSAJ en SF || Su:166, TK.
D Su

/ncah/

Ma Su /ncah/
Mo Su /nch/

D TA

ndsaj n [nah nah]

D MS

andsaj [a-nah anah] masticarto chew

F YK

anchaknchak [a-nek-nek aniakniak] masticarto chew [YK, KT:40]

Ma TA ntsaj n [ntsah]
Ma VM antsaj v A [a-nah] masticato chew
Mo SS ntsaj n P [nah]
Mo SS antsaj vt A [a-nah] lo masticato chew

NTSAJ, SAJ

NTSAJ, SAJ

523

dar en el blanco, atinar | to hit the mark, to hit upon

*ncaha, *saha (?)


Es muy incierto el timo NTSAJ, SAJ dar en el blanco, atinar|to hit the mark, to hit upon. Sin
embargo el parecido semntico de SD (R) /asah/ y SMa (B) antsah, dos datos que por lo dems
son aislados, sugiere cierta conexin, aunque no equivalen perfectamente en la forma fonolgica (al
menos como notados por Radin y Belmar).
Ma B

antsah atinarto hit the target, to hit upon ("nd)

Ma B

nantsa acachetearto slap

DR

/asah/ 1 dar en el blancoto hit mark

NTSAJR

cimpis | centipede

*ncahra
F YK

ntsarrntsarr n [nar-nar]

Ma RN ntsarrntsarr n [nar-nar]
Mo SS ntsaarntsaar n P* [na:r-na:r] cimpis, escolopendra (insecto: Class Chilopoda)
centipede

NTSAJT

pegar (adherir) | to stick (make adhere)

*ncah-ta [cf. Su 473 *nca:ta]


NTSAJT pegar|adhere parece contener NTSAJ chicle|gum; las formas de SMa antsaj pone
algo|to place (something) y antsaj wil im construye casa (con lodo y palo)|construct a house
(with mud and straw) no tiene la extensin *ta.
Ma B

antsaht

F Su

/-nca:t/

F YK

antsajt [a-naht] tapa con pegamientoto plug with glue

Ma RN antsajt, anaj v A [a-ntsaht, a-nah] pone algo, pega algoto place (something),
to stick something so that it sticks in place
Ma RN antsajt wil ym fv A [a-naht wil ym] construye casa (con lodo y palo)to
construct a house (presumably with mud and straw)

NTSAJTS

enlodar | to put or get mud on

*ncahca [cf. Su 470 *nca:ca]


F Su

/-nca:c/

NTSAJY

NTSAJY
*ncahya

524

hmedo | moist, humid

cholano

Sin duda NTSAJY hmedo|moist, humid se relaciona con pMa *caj remojar|to soak, de donde
provienen p.ej. Tzel tzaj d. y Chol tzaj meter algo en agua por poco tiempo|to dip, Chrt tzah
tzah lo mojado, humedad|wetness, dampness. Particularmente notable es que haya un derivativo
chorti que incluya la [y] de pH *ncahya-, o sea Chrttzayi mojar, humedecer, irrigar|wet or
dampen, irrigate (que segn Stross se debe leer tzah-y-i) || TK, CW.
Vase tambin NTSAJT pegar|to stick (adhere), NTSAJTS enlodar|to get muddy.

Ma RN ntsajyaw ptc SA [nahy-a-w]


Mo SS ntsajyan adj [nahy-a-n]

NTSAK / NCHIK

rechinar | to squeak, to creak

*ncaka / *nciki
Ma RN nchikiw, chikiw n [nikiw, ikiw] chicharra, cigarra (insecto)cicada
Mo SS nchikiw n [nik-iw] la cigarra, la chicharra (insecto: Fam. Cicadidae)cicada
Mo SS anchiknchik vi I [a-nik-nik]
Mo SS antsakntsak vi (A) [a-nak-nak]
Mo SS ankanchiknchik vi I [an-k-a-nik-nik] rechina mucho, o en seguidato squeak
or creak a lot or in succession [SS, NT:Lk 13:28]

NTSAKWAY

chueco | crooked, bent

*ncakaya / *ncikiyi
Si la forma diminutiva *ncikiyi de NTSAKWAY chueco|crooked, bent es anterior, tal vez el timo
se relacione con Nah chiquihu(i)-tl cesto o canasta|basket. La conexin se apoyara en la forma
chueca de la caa de la cual se fabrica un canasto; cf.SMo ntsakwy chueco (de objetos de lmina,
canastos, madera)|crooked, bent (laminate objects, baskets, wood) y ChO tsiguiw [tsigiwi] la
canasta, chiquihuite|large woven basket || FK, TT.

Mo SS ntsakwy adj [naky] chueco (de objetos de lmina, canastos, madera)crooked,


bent (laminate objects, baskets, wood)
Mo SS anchijkwiy vi A [a-nihkiy] cierra o guia (un ojo)to close or wink (an eye)
Mo SS antsajkwy vt (E) [a-ntsahky] lo enchuecato bend, to twist vt.
Mo SS ntsakwayam vr O [nakay-a-m] se enchuecato bend, to twist vi.

NTSAL

NTSAL

525

agujerear, hacer hoyo | to pierce, make a hole

*ncala / *ncili
D
DR

andxily [a-nil anil] taladrarto drill


/andzal/ 1 [a-nal] cavar (hacer una madriguera)to burrow

Ma RN antsal v A [a-nal] taladrato drill


Mo SS anchil vt I [a-nil] hace un hoyo, lo agujerea, lo taladra, lo perforato make a pit,
to pierce, to drill, to perforate
Mo SS antsal vt A [a-nal] lo agujera, lo taladra, lo perfora, lo ahuecato pierce, to drill, to
perforate, to hollow out

NTSANTS

crujir, crepitar | to crackle

*ncanca
DR

/anini/ 4 [a-nin]

DR

/aninin/ 3 [a-ni-nin] hacer un sonido como si hiciera aicosto sound like


striking broken glass

Ma RN ajchinch ulaik (xilaik) fv-imp [a-h-in u-lak (si-lak)] rechinan sus


dienteshe/she grinds his/her teeth (I grind my teeth)
Mo SS antsants onik fv (-imp?) [a-nan o-nik] se enroquece to become hoarse

NTSARAR

rechinar, crepitar | to creak, squeak, crackle

*ncarara / *nciriri
Es irregular la vocal [u] de SF antsurrntsurr ulaik rechina (los dientes)|to make the sound of
grinding ones teeth ya que de pH *ncara-ncara se espera simplemente SF antsarrntsarr. La
explicacin ms prometedora para este desarrollo anmalo lo atribuye a un efecto de la *r.
Especficamente, como seala Kim (KT:51-52), al nivel fontico las rticas [ r] palatalizadas no
aparecen en posicin final de una slaba en SF, y despus de vocales anteriores no existe ningn
contraste entre las rticas palatalizadas y las simples (no palatalizadas). Por eso la formacin de un
diminutivo de NTSARAR en SF plantea ciertos problemas fonotcticos: un tema como SMo
anchirir es inadmisible en SF y en lugar aparece antsurrntsurr. Un desarrollo semejante
posiblemente ocurri en SF /surtit/ hormiga (una clase chica)|species of small ant, donde la vocal
[u] corresponde a [a] en los otros dialectos ( SAR TIT/XU TIT).

F YK

antsurrntsurr ulaik [a-nor-nor u-lak ?] rechina (los dientes)to make the sound
of grinding ones teeth

Ma RN antsarrar uik fv-imp A [a-narar u-nik] comezn: tiene comezn en la


gargantato have an irritation in the throat

NTSARAR

526

Ma RN kantsarrntsarr tyuik (tixiik) fv-imp A [k-a-nar-nar t-u-nik] enroquecer: se


enroqueceto get hoarse
Mo SS anchirir vi (I) [a-nii] suena, rechina (como cascabel, zumbido suave) to sound,
to squeak, to creak (like a tingle- bell or ringing)
Mo SS antsarrar vi (A) [a-narar] rechina, hace ruidoto squeak, to creak, to make noise
Mo SS nchiririow n [nii-i-w] el silbatowhistle

NTSOJCH

aullar | to howl, to shriek

*ncohc
NTSOJCH aullar|to howl, to shriek probablemente se relacione con Chol choch gaote|trachea,
throat, gullet (HJG), garganta (se refiere a toda la garganta)| neck, throat (AU), Chol [[o]]
nuez de Adn|Adams apple.
Los Stairs escriben antsojcheay (SS:44) en vez de antsojchay pero la e ortogrfica no es necesaria ||
HJG, AU, JD:[Attinasi 1973].

Mo SS antsojchay vi (E) [a-noh-ay]

NTSOJKOY

encogerse, descomponerse | to shrink, shrivel, decompose [RN]

*ncohkoyo [= Su 490]
Segn Surez, SMo (WW) lajntsojkeay omeaats nudo (rbol)|knot (in a tree) deriva de
NTSOJKOY encogerse, descomponerse|to shrink, shrivel, decompose, segn parece por la idea
corazn (del rbol) encogido y descompuesto|shrunken and rotten heart (of a tree). Sin embargo
en SS se encuentra otra palabra SMo asojkiay que significa tanto nudo de rbol o mecate|knot in a
tree or rope como coyuntura (del cuerpo)|joint (of the body) y esta palabra parece derivar de
SOK/SOJKY enganchar; hurgar, menear, meter; remendar|to hook, to connect; rummage in,
insert; mend. Por eso se supone aqu que la palabra sealada por los Warkentin se relaciona con
SOJKY y no con NTSOJKOY.
Ms all, se puede considerar una conexin entre NTSOJKOY y Chrt intzuk gastado (slo cosas)|
old, worn out (in reference to inanimate objects only) y Chol tzukul d., pero la relacin es poco
segura. Al menos en la variante contempornea de Santa Mara el sentido principal de la raz es
encogido|shrunken, como muestra la frase SMa (RN) antsojkoy umbey enchueca la boca, despus
de un embolio o en la cara, p.ej. cuando se muri|to twist ones mouth (after a stroke); to shrink (in
the face, e.g. after one dies). Se supone que el sentido de boca enchuecada explica la traduccin
gesto|gesture dada por Belmar para SMa antsohkoi || CW, AU.
Ma B

tsokoyom yacerto rest (in the grave)

Ma B

antsohkoi gestogesture

Ma Su /-ncohkoy/ descomponerto decompose


Mo WW lajntsojkiay omeaats nudo (rbol)knot (in a tree)

F KT

ntsokoy adj [nokoy] arrugadowrinkled [KT:200]

NTSOJKOY

527

Ma RN antsojkoy umbey (sa- u-) fv-px ? O [a-nohkoy] enchueca la boca, despus de un


embolio o en la cara, p.ej. cuando se murito twist ones mouth (after a stroke); to
shrink (in the face, e.g. after one dies)
Ma RN ntsokoyon adj SO [nokoy-o-n] recogido: est recogido, estrechogathered up,
tightly gathered

NTSOJLY

inclinado | sloping, leaning

*ncohl / *nchl [cf. Su 73 *(n)coho-liwi]


Ma B

intsohl voltearto turn over, to turn around

Ma Su /cohliw/
Mo Su /ncoholiw/

F YK

antsoly vt [a-nol] inclina; poner de ladoto incline; to place something on its side
[YK, KT:248]

F KT

nchujli- vi [nuhl-i-] est de lado, se pone de ladoto be on ones side, to get on


ones side, lie on ones side [KT:321]

F KT

ntsojli- vi [nohl-i-] est de lado, se pone de ladoto be on ones side, to get on


ones side, lie on ones side [KT:248]

Ma RN antsojly (?) v I [a-nohl] (?) se inclinato bend, to lean vi.


Ma RN antsojlyntsojly v I [a-nohl-nohl] mover: se mueve de un lado al otro, p.ej. un
cayucoto move from side to side (e.g. a canoe)
Ma RN ntsojliew ptc SI [nohl-i-w] de lado; inclinadoon its side; leaning
Mo SS ancheel vt E [a-ne:l] lo inclinato incline
Mo SS antsooel vt E [a-no:l] lo ladea, lo vuelcato tip, to overturn
Mo SS nencheel part [ne-ne:l] se pone de ladoon ones side, sideways
Mo SS nenchel adj [ne-nel (!)] ladeadotilted, crooked
Mo SS ancheelncheel vt E [a-ne:l-ne:l] lo mueve de un lado a otroto move from side
to side
Mo SS ntsojlin part [nohl-i-n] de lado, est ladeadosideways
Mo SS nchejliow nt adv [nehl-i-w nt] despus del mediodaafternoon
Mo SS ancheelnchejleay vr O [a-ne:l-ne:l-ay] se zarandeato wiggle, to waddle

NTSOJNTS

NTSOJNTS

528

friolento | sensitive to cold

*ncohnco
SMo nenchiinch friolento|sensitive to cold parece ser el diminutivo de nentoonts, pero para ste,
de punto de vista fonolgica, se espera nencheench, con [e] en vez de [i]. Probablemente se trate de
una confusin con nenchiinch desnutrido, mal desarrollado, que no crece bien|malnourished, poorly
developed, stunted (NCHIJNCH mal desarrollado, deformado|malnourished, deformed).

Mo SS nenchiinch adj [ne-ni:n]


Mo SS nentsoonts adj [ne-no:n]

NTSOM

cortar | to cut

*ncomo / *ncm
Vase tambin NTSOT cortar|to cut (< *nco-to).

D MS

ndxyumandxyum [nmanm nm()anm] baile de los Malinches;


baile tradicionaldance of the Malinches; traditional dance

Mo RN anchem vt A [a-nem]
Mo SS antsom vt A [a-nom]
Mo SS anstomnstom vt A [a-nom-nom] lo corta con serruchoto cut with a hand-saw

NTSOPY

brotar, asomar | to sprout, to appear

*h-ncop / *h-ncp [cf. Su 496 *hncopo ~ *ncp]


KT:46 nota que SF antsep brotar|to sprout presente un excepcin a la generalizacin de que las
consonantes son palatalizadas antes de las vocales anteriores. Muestra el resultado de un proceso
ms general en el desarrollo de SF que cambia *o, * tnica en [e], [i] antes de *p, as que *ncop >
SF [nep], y *rohp > SF [rehp] en arrejp tocar|to touch (ROJPY mover, tocar, rozar|to
touch, to move, to brush against). Para * hay otros ejemplos claros tal como SF nchip canasto|
large basket <*ncp (NCHUPY canasta|basket) y SF ajtip sube|rises, goes up <*a-h-tp
(TUPY/TIP subir; crecer|to rise, to go up; to grow).
Vase tambin TSOP capullo|plant bud.
D RT

/ahndzuopi/ [a-h-nup-i] levantar (la cabeza)to raise (head) [RT:6]

DR

/ahindzuop/ 4 [a-h-nup] levantar (cabeza) encima de algo; brotarto raise (head)


above an object; to sprout

D Su

/-hncp/

D Su

/-hncop/

Ma Su /-ncop/
Mo WW ajnchep teat nt tempranitovery early in the morning

NTSOPY

529

Mo WW ajnchp crece poquitoto grow a little


Mo WW ajntsop crece muchoto grow a lot
Mo Su /-hncop/

D RN

andsuop [a-nup anuop] brotar; levantarse encima de algoto sprout; to get


up on top of something

F KT

antsep vi [a-nep] brotarto sprout [KT:46, 284]

Ma VM anchup v I [a-np] brotato sprout


Ma RN antsop v O [a-nop] brota (p.ej. el maz)to sprout (e.g. corn)
Ma RN anchup nty fv [a-np nt] asoma el solthe sun appears
Ma RN ajntsop v O [a-h-nop] asoma (una persona o animal)to appear, show itself
Mo SS ajnchep vi E [a-h-nep] nace, crece, brota; asomato be born, to grow, to sprout,
to appear
Mo SS ajntsop vi E [a-h-nop] germina, brota, creceto germinate, to sprout, to grow
Mo SS ajntsop wx vt E [a-h-nop ws] lo adelantato advance vt.
Mo SS ajnchep teat nt n [a-h-nep tat nt] la salida del sol, tempranitosunrise; very
early in the morning
Mo AL najntsop adv [n-a-h-nop] muchoa lot [AL:81]
Mo SS najntsop arangrangy [na-h-nop a-ang-ang-y] es muy orgullosoto be very
proud

NTSOR

ladrar | to bark

*ncro [cf. Su 491 *ncro]


DP

chor

FP

anshor

Ma P

anxotr, hanxotr bramarto roar

Ma B

antsorr

DR

/andzor/ 2 [a-ntso]

D Su

/-ncor/

F Su

/-ncor/

Ma Su /-ncor/
Mo Su /-ncr/

D RN

andsorr [a-nor anor]

NTSOR

F YK

530

antsor [a-no]

Ma RN antsorr v A [a-nor]
Mo SS antsor vi A [a-no]

NTSOT

cortar | to cut

*nco-to
Es de suponer que NTSOT cortar|cut, tal como NTSOM cortar|cut, deriva de un tema ms
arcaico NTSO (*nco), en este caso ms *tV, sufijo del tiempo preterito.
DR

/andzotndzot/ 2 [a-not-not] despedazarto cut to pieces

Mo SS mintsot fn [mi-not] el gajo de naranja, limn, toronja, etc.segment of an orange,


lemon, grapefruit, etc.

NTSOT

iguana macho | male iguana

*ncto, *ncoto [cf. Su 488 *ncto]


Vase NCHOT, NTSOT

NTSOW, TSOW

alga | algae

*ncowo, cowo
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.

Mo RN najtsow, najntsow K* [nah-ow, nah-now] alga; un especie de hierba que crece


en agua dulcesea algae; a species of plant which grows in fresh water [RN, SS]

NTSOY

abuela, ta, arrugarse, encogerse | grandmother, aunt, wrinkle, shrivel

*ncy / *ncoyo [cf. Su 495, 489 *ncYy ~ *cYy, *ncyo]


Vase NCHUY / NTSOY

NUJTY / NOJTY

robar | to steal

*nht / *noht [cf. Su 467 *nY:t]


Surez consider como probable una conexin entre NUJT robar|to steal y dos voces mixezoqueanas del mismo significado: mTot [meec] (< pMZ *me:c) y zoCop [num] (< pZo *num).
Segn parece, Surez ignor que derivan de distintos timos as que supuso que una mezcla de las
palabras mencionadas poda corresponder a pH *nht. Como no es el caso, no se puede evidenciar
una conexin as || Su:164, SW.
DP

nit

NUJTY / NOJTY
FP

agti

Ma P

hanut

Ma B

aniuhti

Ma B

niuhti ladrn; pillarthief; to catch (someone)

Ma B

ahk naniuhtaran hurtorobbery, theft

Mo P

nuti

DR

/anhet/ 3 [a-nht]

D Su

/-n:t/

F Su

/-nu:t/

Ma Su /-nu:t/
Mo Su /-n:t ~ -n:t/

D RN

anujty [a-nuht] quitar algoto take something away

D RN

aujty [a-nht]

F YK

aujty [a-nuht] [YK, RN, KT:191]

Ma RN ujty n [nht] ladrn, ratonerothief [RN, VM]


Ma RN aujty v I [a-nht]
Mo SS need n P [ne:d] el ladrnthief [SS, NT:Jn 10:1]
Mo SS aneed vt E [a-ne:d] lo robato steal
Mo SS anooid vt E [a-no:d] lo arrebata, lo arrancato snatch, uproot
Mo SS neneed adj [ne-ne:d] siendo ladrnbeing a thief
Mo SS anojteay vr O [a-noht-ay] trata de escaparto try to escape

NUNCH

muchacho | boy

*nnc [cf. Su 466 *nYnc]


D EF

ku txu nyntx

DP

mu[-]uechi

DP

naliu uechi niolittle boy

FP

unchi

FP

nalihui unchi niolittle boy

Ma P

nuuncha

Ma P

cch nunche niolittle boy

531

NUNCH
Ma B

niunch soltero, muchachobachelor, boy [B, B:39]

Mo P

nunshi

Mo P

quichuchi nalig[-]nuschi niolittle boy

Mo St

k-tchetch-nndj

Mo St

sh kwl-nsh (mi) hija(my) daughter

Mo St

sh kwl nndj (mi) hijo(my) son

DR

/niuven/ 3 [nn] muchacho, el jvenboy

D Su

/nnc/

F Su

/nunc/

532

Ma Su /nunc/
Mo Su /nnc/

D TA

uendx n P [nn nen] muchacho; varnboy; male [TA, MS]

F YK

uch n P [nun] [YK, RN, GM, KT:207]

F YK

santa uch [santa nun] nico hijoonly son

F KT

muunch n pl [mu-nun] muchachosboys [KT:219]

Ma RN mbaj unch cp-nom #or del camote#ower of the sweet potato


Ma TA unch n [nn] jven, soltero, muchachoboy, young man, unmarried male [TA,
VM]
Mo SS nench n P mi- [nen] el muchacho, el jvenboy, young man
Mo SS nine nench fn [nine nen] el niochild, kid
Mo SS minench n P* mi- [mi-nen] su novio (tratndose de una muchacha); su hijo
(tratndose de un padre o madre)boyfriend, "anc (of a girl); son (of a parent)

NUW

NUW

533

l, ella | he, she, him, her, it

*nw-e [cf. Su 465 *nYh]


Las formas del pronombre de la tercera persona presentan algunas complicaciones para la fonologa
histrica. Se propone aqu una proto-forma *nh-e, con la misma *-e que todava aparece en las otras
pronombres singulares en San Mateo: xike yo (< *si-k-e), ike t (< *i-k-e). En SF *nw-e
produce u [nu] por apocope regular de la *e final y luego la prdida regular de [w] despus de [u],
pero se mantiene la [w] en SMa uw. En SD [nuw] > [nw] > [niw] = iw por cambios regulares.
Se reconstruye la forma plural como *nw-e-hw en SF, que produce uaf. Por otro lado en SD y
SMa el sufijo del plural es *-w, por eso se reconstruye *nw-e-w, de donde provienen SMa uwew y
SD iwew.
Las formas de SMo muestran [h] en vez de [w], probablemente debido a un cambio *w > *uw >
*uh > [eh] que aplica slo en palabras derivadas (cf. *rYw > SMo rew bagre|catfish, sin el
cambio, vs. *nw-e > *nuh-e > SMo nej, *ohkey-w > *ohkeyu-h > SMo ohkiyej nueve).
DP

nu lhe

DP

nuegue ellosthey

FP

lhe

FP

uhuajo ellosthey

Ma P

ni lhe

Ma P

niuhuguehue, niuguegue ellosthey

Ma B

niu

Ma B

niuveuf ellosthey [B:19]

Ma B

aniuveuf aquellosthose (ones)

Mo P

n lhe

Mo P

nujihui ellosthey

D RT

/niuwan/ [nw-an] l mismohe himself [RT:9:64]

DR

/niu/ [n]

DR

/niuvov/ [nu-ww, nu-wew] (?) ellosthey

D Su

/nu/

D Su

/nuww/ ellosthey

F Su

/nu/

F Su

/nua/ ellosthey

Ma Su /nu/
Ma Su /nuww/ ellosthey

NUW

534

Mo Su /nh/
Mo Su /nihw, nihwe/ ellosthey

D RN

iw pron [nw] [RN, MS]

D RN

iwew pron [niw-ew ] ellos, ellasthey, them, their [RN, MS]

F GM

u pron [nu] [GM, KT:180, 221]

F GM

uaf, uwaf pron [nu-a-hw nu(w)a] ellos, ellasthey [GM, KT:221]

Ma RN uw pron [nw]
Ma RN uwew pron [nw-ew] ellosthey, them, their
Mo SS nej pron [neh]
Mo SS nejiw pron [neh-iw] ellos, ellasthey, them
Mo SS nejingind pron [neh-ig-ind] ninguno, ninguna, nadieno (determiner), no one
Mo SS nejeweagan pron [neh-e(w)-waag-an] los dos solos, las dos solasthey two
only
Mo SS nejeyjan pron [neh-ey-eh()-an] ellos mismos, ellas mismasthey themselves

NUY

balancearse | to swing

*ny (?)
NUY balancearse|to swing es un dato aislado, atestiguado slo en SD (R) /anoynoy/, cuya
forma implica pH *ny. Tal vez se relacione con pMxO *nehw ~ new enchuecarse|to bend, to
twist y pMZ *new-e chueco, encorvado|bent, twisted > pMxO*newy. El desarrollo fonolgica en
el mixe de Oaxaca produjo reflejos del segundo timo que terminan en [y], p.ej. mPux mGui [ne]
chueco, curva|crooked, curve, bend || SW.
Vase tambin OW tejer (cerco)|to weave (a fence).
DR

OIY

/anoynoy/ 4 [a-ny-ny] (?) balancearse, sacudir el cuerpo (?)to shake ones


body

rana trepadora | Mexican tree frog

*o-Hi (?), *o-wiyi (?)


Vase OY, OIY

OJK

bicho, pjaro | bug, (small) bird

*h / *oh(k)o (?) [cf. Su 711 *h ~ o:ko (?)]


Vase UJ / OJK

OJP

OJP

535

lizo del telar | warp (of weaving on a loom)

*ohpo
Mo SS oob n [o:b]

OJTY

escarbar | to scrape

*ht [cf. Su 707 *:t]


Vase tambin LOJTY agujerear|to make holes in, to pierce.
Ma B

aoohti

Ma B

iyoohti cavarto dig

DR

/a-uht/ 4 [a-uht] raspar (para reunir algo), rascar con un palo; rascar la tierra como
gallinasto scrape up; to scratch with stick; to scratch earth like chickens (Sp.
escarbar)

D Su

/-u:t/

F Su

/-o:t/

Ma Su /-o:c/
Mo Su /-:t/

D MS

aujty [a-ht]

F KT

aojty vt [a-oht] escarba, cavarto scrape, to dig [KT:305, 148]

F KT

ajot vi [a-h-oht ahot] es cavadoto be dug [KT:307]

Ma RN aojty (tiet) v I [aoht tit] escarba (el suelo)to scrape (the ground)
Mo SS aood vt E [a-o:d] lo escarba, lo ahueca, lo ahonda, lo ahoyato scrape, to dig out, to
hollow out
Mo SS aood tit fv-p [a-o:d tit] lo desentierrato disinter, to unbury
Mo SS ajot vp A [a-h-ot] es escarbadoto be scraped
Mo SS aooderan vp [a-o:d-ean] es escarbadoto be scraped
Mo SS iojteay n [i-oht-ay] instrumento con que se escarba scraping instrument

OJW

ah! oh! | oh!

*ohwo
Mo SS oow interj [o:w]

OK

OK

536

coyol | coyol palm

*Yoko [cf. Su 692 *oko]

mayense

OK coyol (palm) probablemente tenga una conexin con pMaCtr *yu:C, de donde provienen
solamente Chrt yu, Chlt yu yu, Poc yuuk (todos: coyol) || TK, BS.
DR

/ok/ 2 [ok]

D Su

/mbah ok/

Ma Su /ok/ olla pequeasmall pot

F YK

uwily ok [u-wil ok]

Ma VM ok n [ok]
Mo SS ok n K* [ok] palma de coyol (rbol, fruta: Acrocomia aculeata) coyol palm

OK

coyuntura | joint (of the body)

*yohko, *Yoko

mayense, mixe-zoqueano

Vase YOJK, OK

OKAS

estrella | star

*o-kasa [cf. Su 203 *kasa]


Se desconoce la derivacin del sugundo morfema en SF (YK) okas peach una constelacin que sale
a cinco horas de la maana ms o menos|a constellation that rises at about 5 AM, pero puede ser
que derive de ENCH haragn|lazy, idler con un prefijo adjectival pe- (deprecativo) en vez de ne-.
Sera lgico si es que la constelacin, al salir tan tarde a las cinco de la maana, es as considerada
haragn.
DP

ucas

FP

uxx

Ma P

hucx

Ma B

okass K astro, estrella, luceroheavenly body, star, bright star [B, B:49]

Ma B

tiumbas okass gloriaglory

Mo BB ocass [okas]
Mo P

ocz

DR

/ukas/ 1 [ukas]

DR

/nadam ukas/ [na-dam ukas] lucero vespertino (estrella grande)evening star (large
star)

OKAS
D Su

/okas/

F Su

/ukas/

537

Ma Su /okas/
Mo WW nandaab okas cometacomet
Mo Su /okas/

D TA

okas n [okas] [TA, MS]

F KT

ukas n [ukas] [KT:207]

F YK

nadam okas [na-dam okas] la Estrella PolarNorth Star

F YK

nangaj okas [na-gah okas]

F YK

okas peach [okas pe-an] una constelacin que sale a cinco horas de la maana
ms o menosa constellation that rises at about 5 AM

F YK

miokas nadam ndyuik [mi-okas na-dam nduk] estrellamarstar"sh

Ma TA okas n [okas]
Ma RN ukas yow ndyuk cp-nom [ukas yow ndk] estrellamarstar"sh
Ma RN tyumbas ukas fp [t-u-mbas ukas] en el cieloin the heavens
Mo SS okas n K mi- [okas] la estrella; las estrellasstar; stars [SS, NT:Mt 2:2]
Mo LE krus okas n [kus okas] la constelacin Cruzla constellation Crux (Southern
Cross)
Mo SS nandaab okas [na-nda:b okas] cometacomet

OKWATS

suegro, suegra | father-in-law, mother-in-law

*o-kca [cf. Su 258 *kica, *kaca]


Es incierto de donde proviene la /h/ en SD (R) /aokwhts/ cuado|brotherinlaw.
Ma B

sha[-]ukuats yernoson-in-law

DR

/ao-kwhts/ 1 [sa-okah] cuadobrother-in-law

D Su

/-kac/ suegrofather-in-law

Mo RD /kwc/ suegrofather-in-law

D MS

miukyuats [mi-uka] su yernoson-in-law

F YK

ukwats n [uka] suegro/a (de un hombre)father-in-law (of a man), mother-in-law


(of a man) [YK, KT:207]

Ma RN okwats n mi-A [oka]


Mo SS miokwats n mi-(A) [mi-oka] suegro o suegra del esposo; el yernofather-in-law
or mother-in-law (of a man); son-law

OKWATS

538

Mo SS naokwatsaran n [na-oka-aan]

OKY

nube | cloud

*ok [= Su 693]
SD (R) /ak /nube|cloud proviene del diminutivo de OKY d.
Ma B

oik

DR

/uwok/ 3 [uk]

DR

/a-k/ 3 [a uk]

D Su

/ok/

F Su

/ok/

Ma Su /ok/
Mo Su /ok/

D RN

uok n [ok uok]

F YK

oik n [ok] [YK, GM, KT:119, 206]

Ma RN aik n [ak]
Mo SS oik n K [ok] [SS, NT:Lk 9:34]
Mo SS ndik oik fn [ndik ok] el cicln, el huracncyclone, hurricane

OL

batir | to beat, to whisk

*Yolo / *Yl [cf. Su 713 *l]


SD (R) /avel/ to stir proviene del diminutivo de OL batir|to beat, to whisk mientras que SD
(R) /ahel/ representa la misma forma con prefijo [h] intansitivizador. Quizs el timo ULY
cocer maz|to cook corn sea lo mismo tambin. La /v/ en SD (R) /avolol/ probablemente sea
prosttica.
Ma B

iiool

Ma B

nieng[ ]aoolaran batideroplace where beating takes place

DR

/a-vel / 2 [a-l, a-yl] revolver algoto stir

DR

/ahel/ 3 [a-hl ] mezclarse (lquidos)to run together

DR

/avolol/ 2 [a-ul-ul a-ul-ol] revolverto stir

D Su

/nl/ batidorwhisk

F Su

/nul/ batidorwhisk

Ma Su /nul caw/ batidor (de atole)(atole) whisk

OL

539

Mo Su /nel/ batidorwhisk

D MS

aol [a-ol] mezclar; revolver, batirto mix, to stir, to beat (foods)

D MS

ayuely [a-yl ayel] batir (p.ej. atole)to beat (e.g. atole)

F YK

aol vt [a-ol] revuelve (la masa); mezclato stir; to turn over (dough) [YK, GM, KT:191]

Ma RN aol v O [a-ol] envuelve, mezcla, mezcla la masa; revuelvato wrap, to mix, to mix
dough; to turn around, to revolve, [RN, VM]
Ma RN iuly chaw n [ni-l aw] batidor de atoleatole whisk
Ma RN aol xuwayey yow fv [a-ol suwayey yow] remolino: hace un remolino (un fuerte
viento)to make a whirlpool (a strong wind)
Mo SS ael vt E [a-el] lo mezclato mix
Mo SS aol vt A [a-ol] lo mezcla, lo menea, lo amasa, lo revuelve to mix, to shake, to
knead, to stir
Mo FC nel n [ne-el] caldo de atoleatole soup or stew [FC:95ff.]
Mo SS nal chaw, nel chaw n [na-el aw, ne-el aw] batidor de atoleatole whisk
Mo SS naolch part [na-ol-] mezclado, revueltamixed, stirred
Mo SS aoleyan til fv-p [a-ol-ay+an til] se mezclaron(they are) mixed
Mo SS aolayej til vr O [a-ol-ay-eh til] se revuelvan (animales: sujeto plural)they move
from side to side (animals)

OL

olote; espiga | corncob; spike or ear of corn

*olo / *l [cf. Su 694, 712 *olo; l]


Ma B

aol espigaspike, ear (of corn)

DR

/ol/ 2 [ol] espigahusk of corn

F Su

/kaul/ espigaspike, ear (of corn)

F Su

/ul/ olotecorncob

Ma Su /aol/ espigaspike, ear (of corn)


Ma Su /ol/ olotecorncob
Ma Su /-ul/ cocer mazto cook corn
Mo Su /aol/ espigaspike, ear (of corn)
Mo Su /ol/ n olotecorncob

F YK

ul n [ul] olotecob, corncob [YK, RN]

Ma VM ol n [ol] olotecob, corncob

OL

540

Ma RN aol naxiel fn [a-ol na-sil] espigaspike, ear (of corn)


Mo SS ol n [ol] olotecorn cob
Mo SS al naxil [a-ol n-a-sil] la espigaspike, ear (of corn)

OLAJTS

hueso | bone

*o-lhca [cf. Su 268 *l:ca]


DP

uljchi

FP

ulagshi

Ma P

hulaehs

Ma B

ulats, uloats [B, B:16]

Ma B

ulats gusanoworm

Mo P

olahax

DR

/ulahts/ 1 [u-lah]

D Su

/-la:c/

F Su

/-la:c/

Ma Su /-lac/
Mo Su /-l:c/

D MS

ulajts n [u-lah]

F YK

las [lah las]

F YK

pandyulajts [pand-u-lah] gaviota arriba, alcna type of gull or hawk ? [YK, GM]

Ma RN ulajts n mi-A [ulah]


Ma RN ndiek ulajts fn [ndik ulah] gusano del hueso (p.ej. de carne)worm found in
bones (of, e.g. meat)
Ma RN miulajts upuch fn [mi-u-lah u-p] columna vertebral, el espinazobackbone,
spine
Ma RN miulajts upuch kty fn [mi-u-lah u-p kt] espina dorsal del pezbackbone of
a "sh
Mo SS olaats n TS mi-A [ola:] [SS, NT: Ac 7:16]
Mo SS miolaatsaran n mi-(A) [mi-ola:-aan] el esqueleto, los huesosskeleton, bones

OLAM

OLAM

541

caa de azcar | sugarcane

*olma [cf. Su 275 *lm (?)]


OLAM caa de azcar|sugarcane tiene un patrn inusual ya que empieza con una [o] que no es un
prefijo posesivo sino parte de la raz. Por eso sera oportuno buscar una fuente de prstamo. Una
posibilidad se presenta en Chic [[pahkelem, paqelm]] caa de azcar|sugarcane (datos histricos).
La voz chicomucelteca debe compararse con palabras del mismo sentido en otras idiomas mayenses:
Huas [[pakab]], Chrt sikab, Chol sikb y Lac [sukal], as como los reflejos de la rama oriental de la
familia, que provienen de pMaOr *pacam. Sobre la base estos ejemplos, se puede aducir una
segmentacin [[pajk-elem, paq-elm]] para chicomucelteco, al lado de Huas [[pak-ab]], Chrt sik-ab,
Chol sik-b, etc. As es el segundo elemento [[elem, elm]] de las voces chicomuceltecas el que
correspondera a OLAM en huave|| JD:[Sapper 1897, Sapper 1912, Termer 1930, Larsen 1955, Bruce
1969], KH:14, AU, TK.
Ma B

ulam caacane

DR

/ulam/ 1 [u-lam]

D Su

/olam/

F Su

/olam/

Ma Su /ulam/
Mo Su /olm/

D TA

olam n [olam] [TA, MS]

F YK

ulam n [u-lam] [YK, RN, KT:207]

F YK

miulam naxiol [mi-u-lam na-sil na-siol] caa de la milpadomesticated cane

Ma RN ulam n [ulam]
Mo GC nakants olam fn caacane (plant) [GC:364]
Mo GC raan olam n caa cane (plant) [GC:365]
Mo SS olam n K*, TS [o-lam] caa de azcar (planta: Saccharum officinarum) sugarcane

OLAMBY

ala(s) | wing(s)

*o-lamb [cf. Su 276 *lam]


Es de suponer que Surez reconstruy *lam con archifonema * debido a SD (P)ulump, pero
dada la observacin de Radin de que en SD [mb] a menudo se pronuncia [mp] en la fin de una
palabra, ya no puede existir ninguna objecin a una reconstruccin ms concreta *o-lamb.
DP

ulump

FP

ulaembe

Ma P

miholumb

OLAMBY
Ma B

ulump

Mo P

olemb

DR

/ulmb/ 3 [u-lmb]

D Su

/-lm/

F Su

/-lamb/

Ma Su /-lmb/
Mo Su /-lmb/

D RN

ulmb n [u-lmb]

D MS

ulmb uj [u-lmb uh]

F YK

ulaim n mi- [u-lam] ala, aletawing, "n [YK, KT:207, 216]

Ma RN ulmb n u-, mi-A [ulm]


Mo SS olmb n TS mi-E [olmb] [SS, NT: Hb 9:5]

OLY

atar; anudar | to tie; to make a knot

*ol [cf. Su 695, 287a *l; *leye]


Vase tambin ULY difcil|difficult .
Ma B

yol, ivol amarrar, ligarto tie, to bind

Ma B

iyool umal uncirto yoke

F Su

/ol/ atarto tie

Mo Su /neolay las/ nudoknot


Mo Su /l/ atarto tie

F YK

aoly [a-ol] amarrato tie, to hitch [YK, RN, KT:191]

Ma VM aoly v I [a-ol] atato tie


Ma RN aolyey v RE [a-ol-ey] enredar: se enredato get tangled
Mo SS aoel vt E [a-ol] lo amarra, lo atato tie, to hitch
Mo SS aoleay vr O [a-ol-ay] se enredato get entangled
Mo SS ioleay n [i-ol-ay] con que lo amarrasomething to tie something with

542

OM

OM

543

bejuco de camote | sweet potato vine [RN]

*mo [= Su 696]
Dos vocablos en chol tal vez den unos indicios sobre el origen de OM bejuco de camote|sweet
potato vine. Si Chol ajkum camote deriva de una compuesta de ac bejuco|vine (< pMa
*aq bejuco|vine) ms otro morfema, lo que sobra es solamente um, que se parece mucho a
OM. Como se desconoce la etimologa de la palabra chol y la palabra para camote deriva de otro
timo, o sea pMa *i:s, en casi todos los otros idiomas mayenses, la hiptesis resulta difcil de
evaluar || AU, TK.
Mo Su /m/ bejucovine

Ma RN om yl n [om yl]
Mo SS om n K* [om] el bejuco de camote (planta: Ipomoea batatas)sweet potato vine

OMB

huevo | egg

*ombo [cf. Su 697 *mbo]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /mb/ hueva|fish roe, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) mb huevo|egg.
DP

homb

FP

umbo

Ma P

hahomb

Ma B

aoomp huevo; poner las avesegg; to lay (egg)

Mo P

omb

DR

/omb/ 2 [omb]

D Su

/om/

F Su

/umb/

Ma Su /aomb/
Mo Su /a-omb/ pone huevosto lay eggs
Mo Su /mb/

D MS

omb n [omb] testculotesticle

D RN

omb (piy) n [omb (piy)] huevo (de gallina)egg (of a hen)

D MS

umyajts omb [u-mah omb] yema (de huevo)egg yolk

F KT

um n [um] [KT:206]

F YK

umb pi [umb pi]

OMB

F YK

544

aum [a-um] poner (gallina)to lay (an egg) (chicken)

Ma RN omb piy n [om piy] [RN, VM]


Ma RN aomb v O [a-om] pone un huevoto lay an egg
Mo KE mb n [mb]
Mo SS omb (kit) n K [omb]
Mo SS omb ket [omb kt] la hueva de pescado"sh eggs, roe
Mo SS omb win [omb wn] el huevo de la tortuga marina (caguama)egg of the marine
tortoise
Mo SS aomb vi O [a-omb] pone huevosto lay eggs [SS, RN]
Mo SS neyow omb kit fn [ne-yow omb kit] huevo de gallina pasadoa chicken egg that
has gone bad

O / U, JON

comprar; comprado | to buy; bought

*on / *n,*h-ono [cf. Su 698, 161 *on; *h-ono]


La forma original de O/U, JON comprar; comprado|to buy; bought probablemente sea *on,
de donde el adjectivo estativo *na-h-ono > najon comprado|bought (o sea JON) deriva por
prefijacin de *h- pasiva y la depalatalizacin de la consonante final (vase KT: 307). Puede ser
que SF a comprar|to buy deriva de la forma diminutiva *n.
SD /miniuen/ (R) multa|fine probablemente derive de una forma diminutiva *n, as que
*minn > *minn > [minn], *lo que compra > multa.
DR

/liho-n / [li-h-on] (?) venderto sell

DR

/miniuen/ [mi-n-n] multaa "ne

DR

/na-ho-n/ [na-h-on] comprarto buy

F Su

/-hon/ compradobought

F Su

/-un/ comprarto buy

Mo WW najon compradobought

F YK

a vt [a-un] [YK, GM, KT:109]

F KT

ajun vi [a-h-un] es compradoto be bought [KT:307]

Ma RN najon adj [a-hon] compradobought


Ma RN najon adj [na-hon] compradobought (adj.)
Mo SS ajon vp A [a-hon] es compradoto be bought
Mo SS najon part [na-hon] compradobought

ONDYATS

ONDYATS

545

cabello | hair

*o-ndca [cf. Su 516 *ndc]


Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /ndac/ cabello|hair, el estudio fontico
de KE muestra slo un tono alto (H) ndats.
DP

zandechi pelohair

FP

undaaxi pelohair

Ma P

undatxy pelohair

Ma B

undiats cabello, pelohair

Ma B

mi undeati umal cawey crinhorse-hair, horses mane

Mo P

ondeax pelohair

Mo St

n-n-dts sh-ml (mi) cabello(my) hair

D Su

/-ndac/

F Su

/-ndac/

Ma Su /-ndac/
Mo Su /-ndac/

D MS

undyatsaran n [u-nda-aan] cabello; pelohair

F KT

undiats n mi- [unde undia] cabello (de una persona)(human) hair [KT:207]

F YK

miundiats umal [mi-undets u-mal mi-unda u-mal]

Ma VM undyats n [o-nda]
Mo SS ondeats n TS mi-(A) [onda] el pelo, el cabellohair
Mo SS miondeats omalaran n TS [mi-onda o-mal-aan]

ONG

fruto | fruit

*(h)ngo [= Su 701]
DR

/ahog-iol/ [a-h-og sil]

D Su

/aung/

F Su

/ahong, aung/

Ma Su /aong/
Mo Su /ang/

D MS

ajong tok [a-hog tok] higo"g

ONG

D TA

ajong xil [a-hog sil] fruta (of a tree)fruit (of a tree)

F YK

kaung n [ka-ug] [YK, KT:210]

F YK

kaung wi [ka-ug win] huevo de tortugaturtle egg

546

Mo SS aong vi O [a-og] da frutato give fruit


Mo SS neong xil adj K* [ne-og sil] rbol frutalfruit tree

ONG

derramarse | to spill

*ongo(-ongo) [= Su 575]
Un timo ONG con este sentido no aparece ni en WW ni en SS. Posiblemente ONG represente una
forma ms arcaica de TONG vaciar|empty si TONG fue derivado con un prefijo de tiempo
pasado *tV ms ONG.
Vase tambin TONG vaciar|to empty.
F Su

/-ong/

Mo Su /-ongong/

ONGWIEJTS

noche | night

*o-ngihc [cf. Su 592 *ngc]


DP

unguijchi

FP

unguishi

Ma P

hungueich

Ma B

unguiets, nwiats noche, de nochenight, at night [B, B:50]

Ma B

hients unviehts grillocricket

Mo P

onguiehes

DR

/ugwiats/ 1 [ugi]

F Su

/onguc/

Ma Su /ongc/
Mo WW ongwiiats
Mo Su /ong:c/

D RN

ungyuiejts ~ ungiejts n [u-gih, u-gih] [RN, MS]

F YK

basongius [bas-ogis basogius] sueodream

F YK

ungwiujts, ungiujts n [u-gih u-giuh, u-giuh] [YK, KT:22, 207]

Ma RN ungiejts n u-A [u-gih]

ONGWIEJTS

547

Ma RN mbich ungiejts [mbi u-gih] toda la nocheall night


Ma RN tiel ungiejts fp [til u-gih] durante la nocheduring the night
Ma RN konungiejts adv [kn-u-gih] en la nochein the night
Ma VM pinawan ungwiejts adv [pin-a-wan u-gih] de madrugada, de nochein the
wee hours
Ma RN piiew ungiejts [pin-i-w u-gih] medianochemidnight
Ma RN laximiem ungiejts [la-s-m-im u-gih] alrededor de las siete de la tardearound
7 pm
Mo SS angwiits vi (A) [a-gi:] anochece, atardeceto get dark, to get late
Mo SS ongwiits n (irr) o-(A) [o-gi:]
Mo SS tengwiits adv [te-gi:] entrando la nocheat dusk, at the beginning of the night
Mo SS mbas ongwiits [mbas o-gi:] el sueosleep, sleepiness
Mo SS langwiits adv [l-a-gi:] ya es tardeit is already late (at night)

ONIJ

carne | meat

*o-nihi [cf. Su 448 *nhi]


En principio la [k] a final de SF uijk carne|meat puede ser o arcaica o inovadora. Por un lado, en
efecto, la prdida de [k] final, particularmente despus de [h], s ha ocurrido en otros contextos tal
como en pH *o-lahka (su) oreja|(his, her) ear > SD, SMa, SF ulaj(k), que tiene una [k] final muy
dbil hasta ningna realizacin fontica. Por otro lado, dado que este proceso fontico tpicamente
no ocurre en San Mateo (cf. SMo olaag [ola:g] d.) sera sorprendente una conservacin de *k
solamente en SF y la prdida en todos los otros idiomas, aunque, de hecho, en SMo onij no queda
ningn indicio de la *k putativa. As se concluye por el contrario que la *k en SF uijk es
epenttica, o sea que resulta de una ultracorreccin producida por la alternancia [hk ~ h] en otras
palabras. En cuanto a eso es notable que en los datos de Surez ocurre SF unih, sin [k]. (Ntese que
la g en SF (P) unig no representa [k] sino [h], como en SF (P) cog para [koh] hermano mayor,
KOJ).
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /onh/ carne|meat, el estudio fontico de
KE muestra slo un tono alto (H) nj.
DP

unig

FP

unig

Ma P

hun

Ma B

unih

Mo P

oniji

DR

/unih/ 4 [u-nih]

D Su

/unih/

ONIJ
F Su

548

/unih/

Ma Su /uni(h)/
Mo Su /onh/

D TA

uij n [u-nih] [TA, MS]

F Ko

uijk n [u-nihk] [Ko, KT:207]

Ma TA uij n [unih]
Mo SS onij n mi-I [o-nih] [SS, AL:65, NT: Rev 19:21]
Mo KE onj n [-nh]
Mo SS mionij olikeran fn [mi-o-nih o-lk-ean] las encas (anat)gums (anat)

ONTS

mecapal; tripas, moco, pus, suciedad | headband; tripe, snot, pus, filth

*onco [= Su 700]
Un mecapal es una [f]aja con dos cuerdas en los extremos que sirve para llevar carga a cuestas,
poniendo parte de la faja en la frente y las cuerdas sujetando la carga (ingl.a headband with two
cords at the sides, used for carrying a load on ones shoulders or back; part of the band is placed on
the forehead and the cords support the load (DRAE)). Es notable que adems de mecapal, los
Stairs incluyeron p.ej. aonts ndok cordel de atarraya o red|rope of a (fishing) net y aonts oxing
mx cordel de canoa|canoe rope. La frase aonts ombeay kwak telaraa|spiderweb, o sea onts de
la boca de la araa|from the spiders mouth, combina los sentidos de moco y cordel. La acepcin
de tripas tambin incluye la idea de un cordel. As se puede reconstruir un significado de cordel de
algo que sale del cuerpo. Desde all llega fcilmente la idea de moco, etc. Finalemente la palabra SF
(YK) uchityily cordel parece una derivacin antigua del diminutivo de ONTS, o sea de *nc
UNCH (quizs ms el diminutivo de TAL sucio|dirty?).
En ltima instancia ONTS se puede analizar como *onco, con un morfema *nco fluido de un
cuerpo, para el cual vase el tratamiento bajo NTSAJ chicle|gum.
Ma B

oonts, aoonts estircoldung, manure

Ma B

aoonts cagar, evacuarto shit, to discharge (bowels)

Ma B

naoonts cagnone who makes frequent bowel movements

Ma B

a[ ]naoonts puspus

Ma B

onts uniehk lgrimatear (teardrop)

Ma B

onts[ ]umb, oonts umbei babear, salivato drool, saliva

Ma B

vonts[ ]bat liendrenit

Ma B

mishiet aoonts entraasentrails

DR

/ondz, a-ondz/ [on, a-on] excremento de una personahuman faeces

DR

/a-undz/ [a-onts] defecarto defecate

ONTS
DR

/ondz imbey/ [on i-mbey] salivasaliva

D Su

/onc/

F Su

/unc/

549

Ma Su /onc/
Mo Su /onc/

D MS

onds [on on] pus, secrecin corporal; mecapalpus, secretion from the body;
headband

D MS

aonds [a-on aon] defecarto defecate

D MS

aonds jiw [a-on hiw aonn hiw] leche (materna)mothers milk

D MS

aonds mbat [a-on mbat aon mbat] liendrenit

D MS

mixiet aonds [mi-sit a-on misit aon] intestinointestine

D MS

aonds umbeyaran [a-on u-mbey-aan aon umbeyaan] salivasaliva, spit

F YK

uchitily n [unitil] cordelcord

F KT

unts n [un] la secrecin; la cuerdasecretion; string [KT:206]

F YK

ants [a-un] se caga; se ensucia (eufemismo)to shit oneself; to dirty oneself


(euphemism) [YK, GM]

F KT

untsakax [un-wakas unakas] excremento de vacascow dung [KT:210]

F YK

unts umb [un u-mbe] salivasaliva

F KT

untsakak [nu-un-akak nunakak] malacate (< instrumento-cuerda-hilar)


spindle (< tool-string-spin) [KT:213]

F YK

kaunts uujk [ka-un u-nihk u-niuhk] lgrimatear

Ma RN onts n [on] moco slido, suciedad; goma; pusbooger, "lth; gum; pus
Ma RN onts ndok cp-nom [on ndok] cordel de la atarrayaatarraya cord
Ma RN ajier aonts fv-px A [m-a-hi a-on] pus: tiene pus, est con pusto have pus, be
infected with pus
Mo SS onts jiw, onts mijiwaran n [on hiw] leche del pechobreast milk
Mo SS aonts vt A [a-on] lo excretato excrete
Mo SS (a)onts nchep n [(a)-on nep] mecapal de canastaheadband for a basket
Mo SS (a)onts ndok n TS [(a)-on ndok] el cordel de atarraya o redrope of a "shing net
Mo SS (a)onts nekoy n [(a)on ne-koy] el pus pus
Mo IS

aonts chit [a-on it] secrecin de la vulva, sustancia que segn la creencia
tradicional debe mezclarse con el semen para que ocurra la concepcinsecretions of
the vulva, a substance which according to traditional belief must mix with semen in
order for conception to occur [IS:271]

ONTS

Mo IS

550

aonts een [a-on e:n] el semensemen [IS:271]

Mo SS aonts kt n [a-on kt] tripa de pescado"sh guts


Mo SS aonts mbat n P [a-on mbat] las liendresnits
Mo SS aonts potwit n [a-on potwit] los hongos, el nancatefungi
Mo SS aonts sambm n [a-on sambm] una mancha blanca de piela white spot on the
skin
Mo SS aonts xil n [a-on sil] la resina, la saviaresin, sap
Mo SS onts napik cp-nom [on na-pk] la correa del huarachesandal strap
Mo SS (a)onts ombeay ndok n [(a)-on ombay ndok] la soguilla de la red (cordel que
sostiene los plomos)cord which holds the plummet (plumb bob) of a net
Mo SS aonts ombeay kwak n [a-on ombay kak] la telaraaspiderweb
Mo SS aontsaran n a-A [a-on-aan] el excremento, la mierdaexcrement, crap
Mo SS aonts ombeayaran n [a-on ombay-aan] la salivasaliva, spit
Mo SS awn aonts fv (?) [a-wn a-on] supurato fester, to form discharge or pus
Mo SS ayak aonts fv (?) [a-yak a-on] tiene pusto have pus
Mo SS aonts oxing mx n [a-on o-sig ms] cordel de canoacanoe rope
Mo SS aonts mijiwaran n [a-on mi-hiw()-aan] leche natural, leche del pechonatural
milk, breast milk
Mo IS

ngo majir aonts tewil [go ma-hi a-on te-wil] esterilidad del hombre, lit. no
tiene la secrecin de la parte inferiormale sterility [IS:272]

Mo SS aonts najlok n [a-on n-a-h-lok] el puspus

ONTS

pelcano | pelican

*Yonco [cf. Su 699 *onco]


F Su

/onc/

F YK

onts n [on] garza (ave)heron [YK, KT:206, GM]

OP

roble | oak

*opo
Puede ser que SF (YK) ukuk up roble|oak derive de OP hoja|leaf como (rbol cuyas) hojas
se enmohecen (KUK enhomece|to turn moldy). As OP (que aparece slo en SM) ser una
truncacin de la palabra compuesta de SF.

F YK

ukuk up [nu-kuk up]

OP

551

Mo SS op n K* [op] roble (rbol: Quercus sp.)a kind of oak


Mo SS najchinch a op fn [nah-in a op] un rbol parecido al roble (Quercus spp., p. ej.
Q. deserticola, antes conocido como Q. texcocana)a kind of white oak

OP

hoja | leaf

*opo [= Su 702]
Como seal Surez, tal vez OP hoja|leaf deba compararse con zoCop [upe] tallo|stem, stalk,
cuya etimologa es igualmente desconocida pero se supone que es lo mismo que zoFL upi tallo (de
una planta)|stem, stalk (of a plant). Cf. tambin Chrt yopor y Chol yop-ol hoja|leaf, Chlt yopolte yopolte hojas, hoja|leaves, leaf (donde te = rbol|tree), Chol yop-om una sola hoja|a
single leaf || Su:162, EE, HG, BS.
DP

op

DP

op[-]ziuiz (my) mano(my) hand

FP

hup

Ma P

hahop

Ma P

hop[-]uix manohand

Ma B

op, -euf mi- [B, B:33-34]

Mo P

p oleje piefoot

DR

/op/ [op] hoja; zacateleaf; zacate

D Su

/op/

F Su

/up/

Ma Su /op/
Mo Su /aop/

D TA

op n [op]

D MS

aop xiel [a-op sil] hoja (de rbol)leaf (of a tree)

F YK

up n [up] [YK, KT:206, 120, RN, GM]

F YK

kaup ulaj(k) [ka-up u-lah(k)] hoja de la orejaearlobe

Ma TA op n [op]
Mo SS op n P a-A [op] el zacate; la hoja (de plantas, papel)thatch, hay; leaf (of a plant, or
piece of paper)
Mo SS op xil [op sil] la hoja del rbolleaf (of a tree)
Mo SS nadam op n K* [na-dam op] la higuerilla (planta: Ricinus communis)castor oil
plant
Mo SS op oleajaran [op o-lah()-aan] el pie (anat)foot (body-part)

OP

552

Mo SS op owixeran n [op o-wis-ean] la manohand


Mo SS aop ajpoet n [a-op a-h-pot] el ptalo de la #or#ower petal

OPAS

totomostle | corn husk

*op-asa [cf. Su 626 *pasa]


Una derivacin de OPAS totomostle|corn husk de OP hoja|leaf ms AS elote|
cornonthecob es muy probable.
DR

/upas/ [upas]

D Su

/ipas/

F Su

/upas/

Ma Su /upas/
Mo Su /opas/

D TA

opas n [opas]

F YK

up as n [up as]

Ma TA opas n [opas]
Mo SS opas n [opas]

OR

meter el dedo para limpiar o quitar algo | to clean out or pull out with a finger

*oro
Ma RN aorr v O [a-or]
Mo SS aer vt E [a-e]
Mo SS aor vt A [a-or]

OR

OR

553

ruido (hacer) | to make a noise

*Yoro
Sin duda OR hacer ruido se relacione con OR roncador (pescado)|surf fish, yellowfin croaker
debido al sonido caracterstico, suave y repetido, que hace este tipo de pez.
La posicin de SF (YK) iorr es muy incierta. La traduccin dada por Kim, o sea botorreole, fue
tentativa y no parece corresponder a una palabra conocida de espaol. Aunque Kim la clasific entre
plantas, es de notar que LS:460 menciona algunos pjaros llamados pito real,
pitorreale (generalmente especies de tucnes, o el trogn mexicano), nombre que se acerca a
botorreole. Si iorr de hecho se refiere al tucn, es muy probable que derive de OR hacer ruido.
Segn LS, uno de los aves que se llama pito real es Ramphastus sulfuratus rainbow-billed toucan.
No puede ser casualidad que este ave pertenezca al genero de tucanes Ramphastus que en ingls son
conocidos como croakers (cf.el pez OR roncador|yellow croaker), debido a su canto muy
caracterstica || http://ibc.lynxeds.com/species/rainbow-billed-toucan-ramphastos-sulfuratus

F YK

iorr [ni-or] botorreole (?) (planta) (sic; debe ser: pitorreal)toucan or trogon
(bird)

Ma RN aurrurry ulaj (ulajk, xilajk) fv-imp [a-ur-ur-y u-lah (si-lah)] hacer un ruido
intenso adento su (mi) odo, zumbidoto make a loud noise within ones ear, a buzzing
sound
Mo SS aerer n [a-e-e] zumbido suave, ruido suave (pjaros, aviones, insectos, viento)
soft buzzing or whirring sound (birds, airplanes, insects, wind)
Mo SS aorror vi (A) [a-or-or] hace ruido fuerte, zumba mucha (piedras, aviones, pjaros,
viento)to make a loud noise, buzz a lot (gravel, airplanes, birds, wind)
Mo SS aneorror vi (A) [a-ne-o-o] (?) hace ruido fuerteto make a loud noise

OR

roncador (pescado) | surf fish, yellowfin croaker

*Yoro [cf. Su 703 *oro]


Segn GC:35556 SMo rich or puede hacer referencia a varios tipos de pez. Entre estos los siguientes
viven actualmente cerca de la zona huave: Larimus acclivis Jordan & Bristol corvina chata,
corvina, boquinete|steeplined drum; L. argenteus Gill corvina chata, boquinete|silver drum; L.
effulgens Gilbert corvina chata, boquinete (de boca novia)|shining drum; Odontoscion xanthops
Gilbert corvina, corvineta de ojo amarillo|yelloweye croaker y Umbrina xanti Gill boca dulce,
verrugato roncador|polla drum, common yellowtail croaker.
Vase tambin OR hacer ruido|to make noise.
D Su

/or/

Ma Su /or/
Mo Su /or/

Ma RN or n [or] roncador (pez)Umbrina roncador, surf "sh, yellow"n croaker

OR

554

Mo SS or n P* [or] el roncador (pez), ronco de aleta amarillasurf "sh, yellow"n croaker


[SS, GC:356]
Mo GC rich or [i or] corvina (chata), boquinete, corvineta de ojo amarillo, boca dulce,
verrugato roncador (peces)drum (steeplined, shining, or polla), croaker (yelloweye or
common yellowtail) ("shes) [GC:355-56]

OR

concha | seashell

*horo, Yoro [cf. Su 167 *(h)ro]


Vase JOR, OR

OROJ

hoyo | hole

*oroho / *rh ; *wa-raha / *wi-rihi [cf. Su 733 *roho, *raha]


Vase WARAJ, OROJ

OS

maz | corn, maize

*oso [= Su 705]
Surez compar OS maz|corn, maize con el timo mayense del mismo significado, reconstruido
por Kaufman en 1964 como pMa *i-im (cf.Itz ixiim), pero reconstrucciones ms recientes
complican esta comparacin.
En TK se cita pQch (ms o menos) *oh elote tierno (jilote)|tender corncob, green spike of maize
que se parece un poco a OS. An as no se explica como *h pudo haber evolucionado en huave *s.
Sin embargo, si la * final desapareci, se puede explicar el desarrollo por un cambio posible de *h
en pH *s, para lo cual vase tambin NGOS/NGOX. Por otro lado si * se volvi en *s, sera
regular el cambio de pH *ohs > *os, ya que el huave no permite la secuencia [h+s].
Otra posibilidad aparece en pYu *i-om desgranar maz|to shell corn, donde el reflejo yucateco
ha sufrido una asimilacin de la primera vocal as que ha cambiado a Yuc ox-oom-t desgranar a
mano las mazorcas de maz (JG), cf. Mop u-ioom-t-aj d. As puede que algo semejante fuese
una fuente de OS en huave || Su:166, HF, TK, JG.
DP

hs

FP

huz

Ma P

hox

Ma B

oss

Mo BB oss [os]
Mo P

Mo St

D Su

/os/

OS
F Su

555

/us/

Ma Su /os/
Mo Su /os/

D MS

os n [os]

F RN

us n [us] [RN, KT:206, GM]

F YK

nangaj us [na-gah us]

Ma RN os n [os]
Mo GC nadam os n [GC:364]
Mo SS os n K mi-A [os]
Mo GC nine os n [nine os] [GC:364]
Mo SS os tok [os tok] una especie de higuera (rbol)a kind of "g tree
Mo AL najn os [na-hn os] nixtamalhominy (dried maize treated with an alkali) [AL:130]
Mo GC nakants os fn [na-kan os] maz rojo (var. zapolote chico)red corn [GC:364]
Mo AL nelech os cp-nom [ne-le os] nixtamalhominy (dried maize treated with an
alkali) [AL:130]

OT

como | as, like

*ata, *oto [cf. Su 10 *ata]


Vase AT, OT

OW

grasa (de animales) | animal fat

*wo [cf. Su 708 *wo]


Surez consider como probable una conexin entre OW grasa (de animales)|animal fat y reflejos
de pMx *ona grasa|grease, tal como mTot [on] manteca|butter y mCtn [on] gordura|fat.
Aunque la comparacin es prometedora, queda por explicar la correspondencia entre pMx *n y pH
*w || Su:164, SW.
DR

/ao, -wa/ 1 [aw]

DR

/na-o, -wa/ 1 [naw]

F Su

/nau/

Ma Su /naow/
Mo Su /aw/

D MS

naow [na-ow] grasosofatty, greasy

OW

F YK

556

na [na-u] gordo, grasoso (pescado, ganado)fat, meaty, fatty [YK, GM]

Mo SS aow n [a-ow]
Mo SS naow adj [na-ow] mentecoso, grasosobuttery, greasy, fatty

OX

pitahaya | pitaya, strawberry pear

*s [= Su 704]
OX pitahaya|pitaya, strawberry pear Cereus Pitajaya sin duda se relaciona con ChO woxe =
[wo] d., pero se desconoce la direccin del prstamo. Tambin OX debe compararse con TtnS [a:
i], TtnN a:x:lh [ai:] nopal|prickly pear cactus y TtnP [lu:wa a:i:t] d., donde [lu:wa] es
culebra, vbora, gusano, oruga|snake, worm y [a:i:t] es el nopal|prickly pear cactus || TT, HA,
AA.
Ma Su /os/ pitahaya (Cereus Pitajaya)pitaya or strawberry pear
Mo Su /s/ pitahaya (Cereus Pitajaya)pitaya or strawberry pear

Ma VM ox n [os]
Mo SS oex n K* [os] pitahaya, biznaga (cacto: Cereus sp.)pitaya or strawberry pear

OXUP

maana | tomorrow

*osp [cf. Su 816 *sYp]

mixe-zoqueano

OXUP maana|tomorrow (< pH *osYp) con mucha probabilidad sea un prstamo de mOlu
[up] en la tarde, es tarde|in the afternoon or evening; it is late (o quizs de zoCop [iopy
hama] hoy da (tiempo futuro)|(later) today). Estos provienen en ltima instancia de pMZ *sw
fiesta, nombre, sol|fiesta, name, sun (> pMx *hw > mSay [hw] da, sol); cf.tambin pMx
*V-hwi ayer|yesterday > pMxO *uhwi y adems mOlu [uvi] y mSay [u] anoche|last
night || CO, RZ, HG, SW.
DP

uzp

FP

uxpo

FP

uxuppu agca nti ucu maana (el da de)tomorrow (the day of)

Ma P

huxup

Mo P

osp

DR

/uip/ [us-ip]

D Su

/osup/

F Su

/usup/

Ma Su /osup/
Mo Su /osep/

OXUP

D TA

uxyup [usp] [TA, MS]

F YK

uxup [u-sup] [YK, RN, GM, KT:237]

557

Ma RN uxup adv [usp]


Ma RN uxup nawier adv-p [usp na-wir] pasado maanathe day after tomorrow
Mo SS oxep adv [osep]
Mo SS oxep nawir adv [osep na-wi] otro da (tiempo futuro)the next day

OXUT

ancho | pattern (for sewing)

*o-st [cf. Su 820 *st]


F Su

/osut/

Ma Su /osut/
Mo Su /oset/

Ma RN uxuty n [ust] costurahem, seam


Mo SS oxet n [oset]
Mo HT oxet (oxtet) (?) adj [oset] [HT:23]

OY, OIY

rana trepadora | Mexican tree frog

*o-Hi (?), *o-wiyi (?)


No se puede establecer si SMo (WW) oy o SMo (SS) oiy representa mejor la forma arcaica de la
raz OY/OIY rana trepadora|Mexican tree frog. Si es simplemente [oy] puede derivar de *oyo; por
otro lado si es [oiy] puede derivar de *o-wiyi, o la [o] puede ser un prefijo e [iy] no ms la raz. Sin
otros datos todo permanecer oscuro.
Sin embargo, es posible que OY/OIY tenga una conexin con pMa *wo: sapo, rana chica|toad,
little frog, que tiene reflejos en muchas lenguas mayenses, por ejemplo Huas oo d., Itz
ajwo sapo de invierno|toad of the rainy season, Yucuo sapo otro [tipo] pequeo|other type of
small frog (Beltrn), Lac [[wo]] sapo comestible|edible toad, Awa [[wo]], Toj wo y Mam [[wo:]]
sapo|toad, etc. (Sin embargo hay que admitir, como sugiere HF, que las palabras mayenses
podran ser onomatopeyas.)
OY/OIY tambin muestra un parecido interesante con zoCop [wi-cwi] camalen|chameleon ||
TK, HG, HF, JD:[Canger 1970, Adrade 1946, La Farge & Byers 1931], CL.
Mo WW oy sapito chaposquat little toad

Mo SS oiy n K* [oiy, o-iy] (?) rana trepadora, un tipo de sapo chico de color morado
(batracio: Smilisca baudini)Mexican tree frog

OYOK

OYOK

558

bola | ball

*(h)oyoko [cf. Su 968 *yok]

mixe

Vase JOYOK, OYOK

PA-

tema del demostrativo para personas | demonstrative base for human referents

*p-a- / *p-PA- tema del demostrativo para personas|demonstrative base for human referents probablemente
represente una variante apofnica del sufijo *-po que se usa con nmeros que referirse a personas (al
igual que a animales y objetos rectangulares) tal como nop uno (<*no-po), SMo ijpw dos (<
*ih-pa-w) etc. El uso afuera del sistema de nmeros parece limitarse al idioma de San Francisco. SF
pe, que se usa para mujeres y muchachas, es sin duda el diminutivo apofnico de la forma bsica
*pa.

F KT

aj pa ke [ah pa ke] este, el ( persona)that, the ( person) [KT:231]

F KT

pa [p-a] la (artculo antepuesto a un nombre propio feminino o a veces a nombre


genrico referindose a una mujer o muchacha)article appearing before a feminine
proper name and sometimes before a generic noun referring to a woman or a girl
[KT:231]

F KT

pe [p-e] el (artculo antepuesto a un nombre proprio masculino o a veces nombre


genrico referindose a un hombre o muchacho)article appearing before a masculine
proper name and sometimes before a generic noun referring to a man or a boy) [KT:231]

PACH

impulsar | to propel, to drive

*pac [= Su 597]
SD /ipe miiot/ es difcil, pero una posibilidad es que /ipe/ sea pch impulsar|to propel y
/miiot/ sea (su) lasso|(his) lasso (como SMo axit lazar|lasso, para lo cual vase XIET).
DR

/aphe/ 4 [a-ph] remarto paddle; to row

DR

/ipe mi-iot/ [i-p m-isit] pastarto pasture

Mo Su /-pc/
Mo Su /-pc nangah/ bendiceto bless

D RN

apch [a-p] palanqueato pole a boat

F YK

apach [a-pa] palanqueato jack up, to force open ?

Ma RN apch v I [a-p] palanquea (un cayuco)to pole (a canoe)


Ma RN upch n [n-p] palashovel
Mo SS apch vt E [a-p] lo echa (tierra o agua)to pour (earth or water)

PACH

559

Mo SS nipch n TS mi- [ni-p] la palashovel or paddle

PACH

chachalaca (ave) | chachalaca (bird) [RN]

*pac [= Su 598]

yucatecano

Es muy probable que PACH chachalaca (ave)|chachalaca (bird) sea un prstamo de una fuente
mayense, cf.Yuc baach chachalaca, Itz bach, Mop [[ba]] d. Sin embargo es curioso que el
timo huave no empieza en *mb ya que las palabras mayenses contienen [b]; adems se puede
apreciar que no hay cognados mayenses fuera de la rama yucatecana. Eso sugiere que la voz podra
haber llegado en huave a travs otra lengua, pero hasta que se sepa ni los idiomas mixe-zoqueanos ni
los zapatecos pueden haber sido el transmisor. Por otro lado se pueden citar TtnS lhpatka [pate:
ka] , TtnP lhptek [pate:k] chachalaca, donde la parte [-()pate:-] parece relacionsarse con el
timo mayense. Por eso se supone que se trata de una palabra difundida bastante tempranamente en
la area, quizs luego eclipsada por otros trminos. Sin embargo es notable la ausencia completa de
palabras parecidas cerca de la zona huave actual || JG, HF, JD:[Fisher 1973]
Vase tambin PACH lagartija|lizard.

D RN

pch n [p]

Ma RN pch n [p]
Mo SS pech n [p] chachalaca (ave: Ortalis sp.)chachalaca (bird)

PACH
*pac

lagartija | lizard
mixe-zoqueano (por difusin)

PACH lagartija|lizard aparece en SMa (RN) tarr pch un reptil parecido a la lagartija|a reptile
similar to a small lizard (= SMa (Su) /tar pc/), donde tarr quiere decir negro|black o
enmascarado|masked. Por lo visto PACH es un prstamo de una fuente mixezoqueana o
mayense.
Segn TK, en pQch *ipaa lagartija, cutete|lizard, helmeted iguana, helmeted basilisk la parte
*paach es de hecho un prstamo de pMZ *paci lagartija|lizard, que debe ser en ltima instancia la
fuente de todas las palabras.
As se desconoce la fuente exacta de PACH en huave; en efecto algunas lenguas concuerdan
exactamente al respecto, p.ej. mOlu [pai] basilisco|basilisk, mSay [pa] lagartija|lizard, zoCop
[pacih] o Yuc h pach otras [lagartijas] coronadas con cresta|other types [of lizards] crowned with
a crest (Beltrn). Una conexin entre ChO batsh [btsi] camelen|cameleon or horned lizard y
pMZ *paci es tambin muy probable || CO, LC, HG, TT.
Ma Su /tarpc/ un reptil parecido a la lagartijaa reptile similar to a small lizard

D RN

torr pch [tor p] tipo de iguana con cola largaa type of iguana with a long tail

Ma RN tarr pch [tar p] reptil parecido a la lagartijaa reptile similar to a small lizard

PADRU

PADRU

Salvadora (genero de culebra) (?) | patchnose snake (?)

*padron

espaol

560

SMa padru salvadora probablmente haga referencia a la culebra parchada o serpiente de hocico
moteado, o sea Salvadora lemniscata, ingl. Pacific patchnose snake o quizs Salvadora
intermedia, ingl. Oaxacan patchnose snake. Se supone que su nombre en huave es un prstamo del
espaol padrn pero se desconoce de cul acepcin de la palabra desarroll.

Ma RN padru n [padn]

PAJ

gritar | to shout

*paha [= Su 601]
La derivacin de SMo nepaj mikit motmot (ave)|motmot (bird) es muy incierta. Por lo visto, si
deriva de PAJ, el nombre se traduce la gallina que grita aunque la vocalizacin del pjaro no tiene
caracterizacin particularmente distinta, sino los colores brillantes de su plumaje y su cola larga y
agitada.
DP

pj

FP

apag

Ma P

nupc, hapac

Ma P

hapac tronarto thunder

Ma P

hacpa(?) truenothunder

Ma P

hapacja gritar cacarearto crow, to cluck (chicken)

Ma B

-pah, apah gritar; cacarear; llamar (a otro); piar; rebusnarto shout; to crow
(rooster); to call (to another person); to chirp, to tweet; to bray [B, B:59]

Ma B

timipah, tishapah paladar; gargantapalate; throat

Mo P

nopa

Mo P

arpaj cantarto sing

Mo P

socapac bramar (< mucho grita)to roar (< much shouts)

Mo P

nop pt sampay ladrar (grita un perro o coyote)to bark (cries out, a dog or
coyote)

DR

/apah/ 1 [a-pah] avisar; decir; llamarto advise; to say; to call

D Su

/-pah/

F Su

/-pah/

Ma Su /-pah/
Mo Su /-pah/

PAJ

561

D MS

paj n [pah] gargantathroat

D RN

apaj [a-pah]

D RL

apaj n [a-pah] gritoshout, shouting [RL, TA]

D RL

apajpaj [a-pah-pah] grita y gritato shout over and over, to keep shouting [RL, TA]

F YK

apaj (xikwej) [a-pah (si-keh)] grita; llama (a m)to shout; to call (to me) [YK,
KT:29, 81, 221]

F KT

ajp vi [a-h-pah ahpa] es llamado, se llamato be called [KT:181, 307]

Ma RN apaj v A [a-pah]
Mo SS apaj kawy fv [a-pah kawy] relinchato whinny, to neigh
Mo SS apaj okueaj fv [a-pah o-kah] llama la atencin, lo exhorta, lo correge to call
attention, to exhort, to correct
Mo SS apaj omeaats fv [a-pah o-ma:] lo cura del espanto (soplndole agua) (lit. llamar a
su alma)to cure of terror (by blowing water on); lit. to call on the soul or spirit of
Mo SS nepaj mikit [ne-pah mi-kit] motmoto, pjaro reloj, momoto mexicano (ave:
Momotus mexicanus)russet-crowned motmot (bird) [SS:415]
Mo SS apaj mint Dios fv [a-pah mi-nt {Dios}] lo jurato swear
Mo SS ajpajaran vp A [a-h-pah-aan] se convidato be invited
Mo SS mipajy omeaats fn [mi-pah-y o-ma:] algo con que se llama al
espiritusomething used to call on the soul or spirit

PAJ

zapato, huarache | shoe, sandal

*pak [= Su 606]

chicomucelteco

Vase PAKY, PAJ

PAJ KUK

estrellamar | starfish

*paha kk [cf. Su 602 ? *paha]


Puede ser que PAJ KUK estrellamar|starfish derive de PAKY/PAJ zapato|shoe ms
KUK pjaro|bird.
Mo WW apaj kiek
Mo Su /apah kek/

Mo SS apaj kek n K [a-pah kek]

PAJCH

PAJCH

562

llano | plain (flatland)

*pahc [cf. Su 603 *pa:c-n]


Vase tambin POJCH tapar|to cover, to block up.
Ma P

pachiun

Mo P

pajchien hiet vallevalley

D Su

/phcn/

F Su

/pahcon/

Mo WW apch desarrollarto develop


Mo Su /phcn/

D MS

apjch vt [a-ph] extender; esparcirto extend, spread out; to scatter vt.

D MS

pjchiem vi [ph-i-m] extenderseto extend, to spread out vi.

D MS

pjchien n [ph-i-n] llano, campo; extensinplain, "eld; extension

F YK

apajch [a-pah] extiende algo enrolladoto unroll

Ma RN pajchiem v SI [pah-i-m] extender: se extiendeto extend, to spread out (vi.)


Ma RN pajchien n [pah-i-n]
Ma RN pajchien adj SI [pah-i-n] extendidoextensive, spread out
Mo RN pajchin, pjchin n [pah-i-n, ph-i-n] el campo"eld
Mo SS pjchim vr O [ph-i-m] se extiendeto extend, to spread out vi.
Mo SS pjchin n K [ph-i-n] el llano, el campo, la extensin; aire libreplain, "eld,
expanse, open air [SS, NT:Mt 27:27]
Mo SS pjchin nden fn [ph-i-n nden] casa abandonadaabandoned house

PAJK

acostar boca arriba | to lay down face up

*pahka
Tal vez PAJK acostar boca arriba|to lay down face up deba compararse con pMZ *win-pak
frente|forehead > mOlu [wim-bahk], mSay [wim-pahk], mCh [wimbok] d., donde la parte *win
quiere decir ojo|eye (o, segn RZ, frente|forehead), y *pak es hueso|bone. Sin embargo hay que
admitir que no hay ningn indicio de *win en el verbo huave, mientras que pMZ *pak quizs se vea
en lugar en PAK fuerte, duro, etc.|strong, hard, etc.; adems es posible que pMZ *win-pak-ca
frente|forehead (> p.ej. zoCop [win-bak-tsa] d.) sea la fuente de MBAS cara, cuerpo, frente,
costado|face, body, forehead, side || SW, LC, HG, RZ.
DR

/apahk/ 1 [a-pahk] poner algo boca abajoto turn object upside down

DR

/al pahk/ [a-l-pahk] estar boca arribato lie face up

PAJK
DR

563

/al pahka-m/ [al-pahk-a-m] estar tendido, parado o sentado boca arribato lie, to
stand or to sit with face upward or forward

F KT

apajk vt [a-pahk] [KT:314]

F YK

pajka- vi [pahk-a-] est boca arribato be (lying) face up, to lie face up [YK, KT:44]

Ma RN pajkam v SA [pahk-a-m] acostar: se acuestato lie down


Ma RN pajkaw ptc SA [pahk-a-w] se acost boca arribahaving lain down, face up
Ma RN apaj umbey tyewx (kewx), (apajk-) fv (vt) A [a-pah u-mbey t-ws (k-ws)]
Ma RN andilil apaj umbey tyewx (kewx), (apajk-) fv I [a-ndilil a-pah u-mbey t-ws
(k-ws)] voltea algo poniendolo boca arribato turn something over so it is face up
Mo SS apaag vt A [a-pa:g]
Mo SS apaag tit fv-p [a-pa:g tit] lo voltea (animal, mesa, silla, banca) to turn
something (animal, table, chair, bench)
Mo SS pajkam vr A [pahk-a-m] se acuesta boca arribato lie face up

PAJKY

eructa, tiene reflujo | to burp up (something), to have reflux

*pahk [cf. Su 608 *pa:k]


Ma B

apueehki eructarto burp

Mo Su /terir -p:k/ eructarto burp

F YK

apaij [a-pah] eructato burp

Ma RN apaij, apaijk- v I [a-pah] re#ujo: tiene re#ujoto have re#ux


Mo SS apig vt E [a-p:g] lo eructato burp up (something)
Mo SS aterrir apig fv-sub [a-teri a-p:g] eructato burp (vi.), to make a burp

PAJKY

rama (de rbol) | branch (of a tree)

*pahk [cf. Su 607 *pa:k]


Mo Su /mi-p:k sl/

F YK

pajk n [pahk] [YK, KT:294]

Mo SS pig n TS mi-(E) [p:g] [SS, AL:100]


Mo SS mipig xil fn [mi-p:g sil]

PAJLY

PAJLY

564

torcer, girar, hilar, desenredar | to twist, turn, spin, untangle

*mbal / *mbili, *pahl [cf. Su 611 *(m)bal / *(m)bi-li, -ni]

mayense

Vase MBALY / MBIL, PAJLY

PAJP / PIJP, POJ(P)

penca, viga, estaca | stalk, beam, stake

*phpa / *pihpi, *poh(p)o [cf. Su 622 *p:pa, *po:po]


A juzgar por SD (R) /apap/ colocar estacas en el suelo|to stake the ground el significado bsico de
PAJP/PIJP debe haber sido bastante general: penca, viga, estaca|stalk, beam, stake. Slo las
formas de SF, o sea SF (GM) puj ity y SF (Su) /pohnit/ penca de palma|palm stalk (< *pohpo
*niti) necesitan una proto-forma *pohpo. Adems es claro que PEJP/PIJP acostar (algo largo)|to
lay or place (long object) as como POJP tenate|palm basket, estn relacionados con PAJP,
POJ(P) de alguna manera u otra.
Tal vez PAJP/PIJP se relacione tambin con pMZ *paps, de donde provienen mOlu[pap-ka]
desbrazarse, caerse una rama|to lose a branch y zoFL [paps] rajarse|to split open vi. Adems
Zavala informa de otros datos pertinentes: mOlu[pap] troncharse, romper (una rama de un rbol)|
to snap, to break (a branch of a tree, mOlu[pap-ek] roto, tronchado|broken, snapped.
Otra posibilidad es que *pahpa derive por reduplicacin de una fuente relacionada con pZoG *pah
recluir|to shut up, o bien de una tema verbal de esta raz formado con un sufijo inflexional *-pa.
Los significados de unos reflejos del timo zoquena muestran mejor la probabilidad de una conexin:
zoSot [pah] encerrar|to fence in, zoAy [pah] encajar (poste, macana)|to fit or insert a post, thick
stick || SW, RZ.
Vase tambin POJP tenate|palm basket, KAMBAJ pueblo|village.
DR

/apap/ [a-pap] colocar estacas en el sueloto stake the ground

F Su

/pohnit/ penca de palmapalm stalk

Ma Su /pahnit/ penca de palmapalm stalk


Mo Su /np:b omal mb/ viga horizontal superiorupper horizontal beam
Mo Su /p:b nit/ penca de palmapalm stalk

D RN

pijp umal iem n [pihp u-mal im] viga de la punta del techobeam at the point of
the roof

F GM

puj ity [puh nit] penca de palmapalm stalk

Ma RN paj it n [pah nit] penca de palmapalm stalk


Mo SS paab nit n K* [pa:b nit] penca de la palmapalm stalk
Mo SS nepiib omal im n [ne-pi:b omal im] viga de la punta del techobeam at the point
of the roof
Mo SS nepiib omal im n [ne-pi:b o-mal im] viga de la punta del techobeam of the
peak of the roof

PAJTSATS

PAJTSATS

565

cresta de aves | birds crest

*pahcaca
Tal vez PAJTSATS se relacione con pMZ *paci lagartija|lizard (para lo cual vase PACH). Se
puede apreciar que mOlu pachi quiere decir especficamente cuascorope, basilisco (lagartija que
tiene cresta)|basilisk (lizard that has a crest) || SW, RZ.

Ma RN pajtsats n [paha]
Mo SS pajtsats n [paha]

PAJTY

cojn | cushion

*paht
Es de notar que los Stairs no escribieron SMo pet leaj pedal de los telares|pedal of a loom con
una [d] sonorizada, lo que es regular despus de una vocal larga.
Ma B

D RN

apet, apet[ ]shimal almohadapillow [B, B:26]


pjty n [pht]

Ma RN pjty umal (ximal, imal) cp-nom [pht u-mal (si-mal, i-mal)] almohadapillow
Mo SS pd ngoy n K* [p:d goy] granadilla, bejuco de frutas rojas redonditas
comestibles (planta: Passiflora sp.)passion #ower (vine with round red edible fruit)
Mo SS pet leaj n [p:d lah] (?) el pedal de los telaresa pedal of a loom
Mo SS apd n [a-p:d]

PAJTYAM

PAJTYAM

566

guaje | calabash tree [RN]

*pahtma, *na-pahtma [= Su 604, 439]

mayense < mixe-zoqueano

El trmino guaje en espaol hace referencia a muchas plantas, pero la que se llama calabash tree en
ingls tiene el nombre cientfico Crescentia cujete; por otra parte guaje puede tambin referirse a
Lagenaria siceraria, ingl.bottle gourd. La traduccin de los Stairs, o sea un tipo de rbol grande,
hace penser en la primera especie ya que la segunda no crece muy alto.
La etimologa de PAJTYAM es bastante oscura. An as se encuentran unos indicios muy
prometedores.
En primer lugar, se cita pMx *cima-kuhy cuauhtecomate|gourd tree (*kuhy = palo|tree) >
mOlu [ima-kuy] palo de jcara|gourd tree. El primer morfema *cima se remonta a la poca protomixe-zoqueano con el significado jcara|bowl made out of a gourd (> p.ej. zoR [cima] y zoChMa
[cima] d.) y fue prestado en pMa *cima(), de donde provienen, p.ej. Huas tima, Tzo Tzel Qan
Aka Jak tzima d.
En segundo lugar aparece pMa *pa:t espalda, corteza|back, bark como una fuente posible del
primer morfema de PAJTYAM. De este timo provienen, p.ej.Yuc [paach] espalda, Chrt pat
espalda, corteza, piel, cutis|back, bark, skin, Chol Tzo Tzel pat espalda|back; tambin
relacionado est Chol pat-ti, pati pat te corteza (de rbol), cscara (de palo)|tree bark y Chlt
pat cascara, espaldas|shell, back.
As se puede reconstruir un prstamo a partir de las lenguas mayenses de forma pH *paht ~ pat
corteza, cscara|bark, shell ms pH *cma jcara|gourd bowl. Con la primera variante del primer
morfema, la compuesta resulta *paht-cma > *pahtma = corteza del jcara, ms o menos.
La hiptesis de una proto-forma pH *paht ~ pat para referirse a plantas se apoya tambin en dos
otras voces, o sea PATIER mezquite|mesquite y PATIET solanum|nightshade || SW, TK,
HJG, RLH:305.
Mo Su /napahtam/

D RN

pajteam

F GM

napatiam [na-patem na-patiam] guaje rajn (rbol)false calabash tree (?)

Ma RN pajtyam n [pahtam]
Mo KE npjtem n [n-phtm]
Mo SS napajteam n K* [na-pahtam]

PAK

PAK

567

fuerte, duro, crudo, vivo; despertar | strong, hard, raw, alive; to awaken

*paka [= Su 605]

mixe-zoqueano

PAK fuerte, duro, crudo, vivo, despertar|strong, hard, raw, alive, to awaken probablemente se
relacione con reflejos de pMZ *paki duro|hard como mOlu [pakpak] duro|hard y, como ya
seal Surez, zoCop [paki] duro; fuerte (como lazo)|hard; strong (a rope). Adems parece
probable que el timo de pMZ se relacione con pMZ *pak hueso|bone > mOlu [pak] hueso|bone;
cf.zoChMg [pak] hueso; cascara; apretarse|bone, shell; to tighten || SW, RZ, Su:162, CO, HG, HJ.
Vase tambin MBAK aleta|fin, MBAKYOL tepejuage|great leadtree.
DP

mapc vivoalive

DP

napac fuertestrong

FP

mapca vivoalive

FP

napca fuertestrong

Ma P

napac fuertestrong

Ma P

napak vivoalive

Ma B

ipak despertarto wake up

Ma B

napak crudo, fuerte; fortalecerraw, strong; to strengthen

Ma B

almapak vivirto live

Ma B

ishmapak encrudecerseto become harsh

Ma B

minapakei saludhealth

Ma B

apak andiow resucitarto resuscitate

Ma B

na pak ynd, napak[ ]nuindotot huracnhurricane

Ma B

um[ ]tsapak cansadotired

Ma B

napak indiak pronunciarto pronounce, enunciate

Ma B

numb[ ]apak cansadotired

Mo P

napac fuertestrong

Mo P

almapac vivoalive

D RT

/tamb opak/ [t-a-mb o-pak] tembl (se enardeci)trembled (became aroused)


[RT:7:3]

DR

/apak/ 1 [a-pak] dar a luzto give birth

DR

/apak/ 1 [a-pak] despertarto awaken

DR

/napak/ [na-pak] temblarto tremble

DR

/ni-umb+apak/ [ni-umb a-pak] (?) estar cansado; estar enojadoto be tired; to be


angry

PAK
DR

/al napak/ [a-l-na-pak] vivirto live

D Su

/-pak/ fuerte, duro, crudo, vivo, despertarstrong, hard, raw, alive, to awaken

F Su

/-pak/ fuerte, duro, crudo, vivo, despertarstrong, hard, raw, alive, to awaken

568

Ma Su /-pak/ fuerte, duro, crudo, vivo, despertarstrong, hard, raw, alive, to awaken
Mo WW apak omeaats alegra, felzhappiness, happy
Mo Su /-pak/ fuerte, duro, crudo, vivo, despertarstrong, hard, raw, alive, to awaken

D MS

apak [a-pak] concebir; estar vivo; estar fuerteto concieve (child); to be alive; to be
strong

D MS

apak iend [a-pak iend] ponerse fuerte (viento)to become strong (the wind)

D MS

napaky [n-a-pak-y] sanohealthy

F YK

apak [a-pak] vive; est despierto; despiertato live; to be awake; to awaken [YK, GM]

F YK

apak [a-pak] pareto give birth (to)

F YK

napak adj [na-pak] fuerte, duro; fresco (pescado)strong, hard; fresh ("sh) [YK, GM,
KT:199]

F YK

napak adj [na-pak-e] (est) bien(to be) "ne, good, healty [YK, KT:303]

F YK

apak am [a-pak a-me] despiertato awake, to wake up

F YK

napaknapak an [na-pak-na-pak+an] crudoraw

F KT

ngo pakam naj [go pak-a-m-e na-h-ne] no se ve bienit doesnt look good
[KT:303]

Ma RN apak v A [a-pak] despertar: se despierta, viveto wake up, to be alive


Ma VM napak adj [na-pak] fuerte, durostrong
Ma RN laimb ~ mb apak (ipak, sapak) fv-imp [la-im a-pak, -mb a-pak (i-pak, sapak)] cansado: est cansadoto be tired
Mo SS apak vi A [a-pak] despierta; viveto wake up; to live
Mo SS apak n a-A [a-pak] la fuerzastrength [SS, NT: Rom 5:6]
Mo SS ipak n i-A [i-pak] apoyosupport [SS, NT Mk 7:8]
Mo SS napak adj [na-pak] duro; fuerte; crudohard; strong; raw
Mo SS napak adv [na-pak] reciostrong(ly)
Mo SS ipak koet n [i-pak kot] el postepost, stake
Mo SS apak a ind fv [a-pak a ind] hace viento del nortefor the north wind to blow
Mo SS apakch vt E [a-pak-:] lo despierta, lo resuscitato awaken, to resuscitate
Mo SS ipaky vr O [i-pak-y] se apoya; se recargato support oneself, to lean against
Mo SS napaky adj [na-pak-y] sano, vigorosohealthy, energetic

PAK

569

Mo SS nepakch n [ne-pak-:] el que lo despiertaone who wakes someone up, an


awakener
Mo SS apak omeaats (ximeaats) fv-imp [a-pak o-ma:] est contento, est feliz, est
gozoso to be content, to be happy, to be glad
Mo SS apak ongwiits fv [a-pak o-gi:] trasnocha, pasa la noche sin dormirto stay up
all night
Mo SS napak tembas [na-pak te-mbas] sinvergenzashameless
Mo SS monapaky n K [mo(n)-na-pak-y] la saludhealth
Mo SS ngo mapak omeaats fv-imp [go m-a-pak o-ma:] tristesad
Mo SS ch mapak omeaats fv-sub [: m-a-pak o-ma:] lo complaceto satisfy, to
delight

PAK
*paka

pescar con red | to fish with a net

zoque

PAK pescar con red|to fish with a net es un dato aislado atestiguado slo por SMo (SS) apak d.
Tiene un parecido parcial con pMZ *ma:k lavar nixtamal, pescar con red|to work with a sieve or a
net (> mTot [mak ~ mak] lavar nixtamal, pescar|to wash nixtamal, to fish, mSay [ma:k ~ mak]
pescar con red|to fish with a net) que sugiere que se trata de un prstamo. La [p] inicial de pH
*paka probablemente debe su origen a la forticin de nasales inicial que occuri en el zoque del
Golfo, p.ej.mAy [mba:] pscalo|fish (for) it!, [ma mbak] se pesc|was fished y zoTex [bak]
pescar|to fish, to go fishing|| SW.

Mo SS apak vt A [a-pak]

PAKAL

travesao de madera | crossbeam (wooden)

*pakala
Ma RN mipakal piy fn [mi-pakal piy] tapanco, o sea, el lugar donde duermen las
gallinasplace where the hens sleep
Mo SS pakal n [pakal] escalera de mano; travesao de madera en que descansan las gallinas
en el gallineroladder; crossbeam on which hens rest in a chicken coop

PAKAW

nacimiento de agua | source (for a spring of water)

*pakawa
Mo WW pakaw

Ma RN pakaw (a yow) n [pakaw a yow] ojo de agua (palabra antigua)water source


(archaic word)

PAKY, PAJ

PAKY, PAJ

570

zapato, huarache | shoe, sandal

*pak [= Su 606]

chicomucelteco

PAKY/PAJ zapato, huarache|shoe, sandal tiene una muy curioso parecido con Chic [[paju]]
huarache|sandal, de etimologa desconocida.
Para los nombres cientficos del pez SMo apaj mm Dios, que se llama tambin tsorrop nchip,
vase NCHIEP rodaballo|turbot || JD:[Sapper 1912, Termer 1930].
DP

napeujca huarachesandal

DP

zocol niqc(?) zapatoshoe

FP

napaique

Ma P

napueke huarachesandal

Ma P

xocol[-]napuekek(?) zapatoshoe

Ma B

almulapah herrarto shoe (a horse)

Ma B

issooki ipah calzarto put shoes on

Mo P

socol napaec zapatoshoe

Mo P

napaec lengue huarachesandal

DR

/na-pk/ 3 [na-pk] mocasnmoccasin

D Su

/napk/

F Su

/nap(k)/

Ma Su /napak/
Mo WW apaj calzadoshoes, footwear

D RL

sokol apaj zapatoshoe [RL, TA]

D RN

napk n [napk] zapatoshoe

F YK

napaik [na-pak] zapatoshoe

Ma RN napaik n [napak]
Ma RN apaj (sapaj, ipaj) n a-A [a-pah] huarachessandals, huaraches
Ma RN sokoly napaik n [sokol na-pak] zapatoshoe [RN, VM]
Mo SS napik n P [napk] el calzado, el huarachesandal
Mo SS apaj n P* a-(A) [a-pah] su calzado, sus huaraches(his or her) shoes
Mo SS napik leaing [na-pk lag] huaraches pie de galloa kind of traditional sandal
with a leather sole and thin leather straps
Mo SS apaj mm Dios cp-ex [a-pah mm {Dios}] lenguado (pez)a type of #at"sh

PAL

PAL

571

cerrar; arrear | to close; to herd

*pala [= Su 609]
SD (R) /lapalas/ se peg|had gotten stuck y SMa (B) ipaleslombon detenerse|to stop, to
remain posiblemente den indicio de una raz secondaria de forma pH *pala-sa. Por otro lado, en el
caso de la palabra de Santa Mara, es puede representar la partcula as- que se agrega a verbos
para producir un imperativo de la tercera persona, p.ej. SMa (RN) asmandyak que (l/ella)
habla!, as que ipaleslombon representara ipal aslombon, o sea te est cerrado el paso de modo
que est parado|your way is blocked such that you are standing still. Si es as, SD /la-palas/ puede
ser un relicto fijo, derivado por una truncacin de esta frase.
Ma B

-pal, apal, i-pal (-euf) A atajar, atrancar, cerrar, taparto stop, to keep in check, to
secure, to close, to cover (with lid) [B, B:58, 83]

Ma B

palan completocomplete, "nished

Ma B

balaan cabal"ne, worthy, "tting

Ma B

paleich, ipaleich acabalar, completarto complete

Ma B

pal umbei labiolip

Ma B

go[ ]palan faltarto be missing, to lack

Ma B

ipaleslombon detenerseto stop, to remain

DR

/apal/ 1 [a-pal] cerrar, taparto close; to stop up

DR

/lapalas/ [la-palas] (?) se peghe had gotten stuck

DR

/apal-iom/ [a-pal im] puertadoorway

DR

/pal-imbey/ [pal i-mbey] labiolip

D Su

/-pal/

F Su

/-pal/

Ma Su /-pal/
Mo WW apal kos rodilleraknee pad
Mo WW apal ombeay kawx labio superiorupper lip
Mo WW apal ombeay tit labio inferiorlower lip
Mo Su /-pal/

D MS

pal iejk [pal nihk] prpadoeyelid

D MS

apal [a-pal] cerrar (p.ej. puerta) vt.to close (e.g. a door) vt.

D MS

apalwx [a-pal-ws] diferentedi%erent

D MS

apal umbeyaran [a-pal u-mbey-aan] labiolip

F YK

apal vt [a-pal] cierrato close [YK, GM, KT:314]

PAL

F YK

paliom [pal-im paliom] puerta (de una casa)door (of a house) [YK, KT:212]

F YK

pal ximb [pal si-mbe] mis labiosmy lips [YK, GM, KT:217]

F KT

apalach vt [a-pal-a] terminar vt.to end vt. [KT:311]

F YK

kapal (u)wix [k-a-pal (u)-wis] costrascab

F KT

pala- vi [pal-a-] se cierra; termina, acabar vi.to close, to end vi.212311314

572

Ma VM apal vt A [a-pal] cierra (la tapa)to close (lid), to put a lid on


Ma RN apaly v R [a-pal-y] cerrar: se cierrato close
Ma RN palam v SA [pal-a-m] cerrar: se cierrato close
Ma RN palan adj SA [pal-a-n] cerrado, completo, perfectoclosed, complete, perfect
Mo SS pal adj [pal] todo (da o noche)all (day or night)
Mo SS plwx adj [pal+ws] otro, aparteanother, besides, di%erent
Mo SS apal vt A [a-pal] lo cierra, lo tapa, lo cubre; lo impideto close, to cover, to block
Mo SS apal n [a-pal] la tapalid
Mo SS palplwx adj [pal-pal+ws] aparte, separadoapart, separate
Mo HT paly adj [pal-y] puropure, nothing but [HT:12]
Mo SS palyan adj [pal-y+an] puro, solamenteonly
Mo SS ajpal vp A [a-h-pal] est detenido, es impedido el pasoto be detained, to be stopped
Mo SS apalch vt E [a-pal-] lo completa, lo encierrato complete, to contain [SS, NT: Mt
5:39]
Mo SS apalch part [a-pal-] completadocompleted
Mo SS apalch vp (E) [a-pal-] le encerraronto be enclosed
Mo SS apaly vr O [a-pal-y] se encierrato be enclosed, to enclose oneself
Mo SS palan part [pal-a-n] completo, cerradocomplete, closed
Mo SS palat part [pal-a-t] completo, cerradocomplete, closed
Mo SS apalch ombas fv [a-pal- o-mbas] es vengado, se vengato be avenged, to
avenge oneself [SS, NT:Rom 12:19]
Mo SS arang palan fv [a-ag pal-a-n] lo hace biento do (something) well, completely
Mo SS palam ombeay fv [pal-a-m o-mbay] tiene pesadillasto have nightmares
Mo SS palan onikeran [pal-a-n o-nik-ean] ronco, tapado de la gargantahoarse, having a
swollen throat
Mo SS palan arang naxey [pal-a-n a-ag na-sey] hombre justoa decent man, a just man

PAL

PAL

573

silla | seat

*pala
Mo SS apal n [a-pal] la silla para gobernar (en el municipio)the chair for governing (in
the town hall)

PALANGAN

vasija, cazuela | pot, pan, casserole

*pala-ngana
La raz PALANGAN vasija, cazuela|pot, pan, casserole probablemente sea morfolgicamente
compleja. Una posibilidad es que deriva de PAL silla|chair, seat ms NGAN cntaro|pitcher as
que fue posteriormente la base para un cntaro; o quizs la primera parte represente PAL cerrar|
to close as que el sentido original fue tapa de cntaro o algo semejante. Queda por descubrir.

Ma RN palangan n [palagan] cazuela de barro (lodo)clay saucepan [RN, VM]


Mo SS palangan n [palagan]

PALAT / PILIT

ruido agudo repetido | sharp repeating sound

*pa-lata / *piliti [cf. Su 610, 639 *palata; piliti]


Del timo PALAT/PILIT han evolucionado muchas palabras relacionadas con sonidos agudos y
repetidos. Por eso se puede especular que *palata deriva del prefijo intensificador *pa- ms *-lata de
LAT/LIT brillar|to shine en tanto que este timo tenga una acepcin original referindose a una
luz brillante y oscilante.
Es de suponer que pilit en SMo pilit mbeay zacua gigante|Montezuma oropendola respresenta la
forma diminutiva de PALAT y que hace referencia a las vocalizaciones del pjaro.
FP

napalat tronarto thunder

Ma B

apalat charlar muchoto talk a lot

Ma B

palat[ ]bei parlarto blab, babble

DR

/apihlit/ 3 [a-pihlit] zumbido de una concha cuando es levantado a la


orejareverberation of shell when held to ears

F Su

/-pilit/ crujir, tostadoto crunch, toasted

Ma Su /-palat/ ruido (como de cohete)noise (like a "recracker)


Ma Su /-pilit/ crujir, tostadoto crunch, toasted

Ma RN apalat v A [a-palat] suena, hace ruido repetidoto make a sound, to make a repeated
noise
Ma RN palataw n [palat-a-w] ruido, como un palo que se quiebrasharp sound, like a stick
breaking

PALAT / PILIT

574

Mo SS pilit mbeay [pilit mbay] zacua gigante, zacua de Moctezuma (ave: Psarocolius
montezuma) Montezuma oropendola (bird) [SS:414]
Mo SS apajlat vt A [a-pahlat] da una palmida o bofetada (con sonido de un golpe)to clap
or snap (making a beating sound)
Mo SS apalat vi A [a-palat] suena, hace ruido repetidoto sound, to make a repeating noise
Mo SS apilit vi I [a-pilit] suena hace ruido repetido como relojto sound, to make a
ticking noise
Mo SS paltan adv [pal-a-t+an] con ruido o sonido que hace un golpe sordo o
fuertebeating with a dull or strong sound or noise
Mo SS ankapalat vi (A) [an-k-a-palat] chapalea, hace sonido de golpes repetidosto
splash, to make a beating sound
Mo SS ankapilit vi (I) [an-k-a-pilit] chapalea, hace sonido duave de golpes
repetidossplash, make a soft beating sound

PALIEL

caoba | mahogany tree

*pal-l [cf. Su 613 *pall]


D Su

/pall/

F Su

/palol/

Ma Su /pall/
Mo Su /pall/

F YK

paliol [palil paliol]

Mo SS palil n K* [palil] la caoba (rbol: Swietenia macrophylla) Honduras mahogany

PALY

coa | pole (farm tool)

*pl [= Su 612]
Mo WW pl escarbadorscraping tool
Mo Su /pl/

Ma RN ply n [pl] coa, escarbadorpole (farm tool), scraper


Mo SS pel n [pl] el azadn (recto), el escarbador de hoyosmattock, tool for scraping
holes in the ground

PAMB

renovar | to renew, to renovate

*pampa [= Su 614 ?]
Ma B

mapamp

PAMB
DR

/apamb/ 1 [a-pamb]

DR

/apamb/ 1 [a-pamb] cubrir la mesa con palmasto cover the house with palms

575

Ma Su /-pamba/

Ma RN apamb alinomb fv A [a-pam alinom] renueva (una casa tradicional, con hojas)
to renovate (a traditional house, replacing leaves)
Mo SS apamb omal fv [a-pamb o-mal] lo regaa hasta sacarles la verdadto scold
someone until obtaining the truth

PAMBY

cachimbo (rbol) | senna or cassia (tree)

*pmb [= Su 615]
Se desconoce la especie exacta de PAMBY cachimbo (rbol), pero segn LS:24, el cachimbo es un
rbol del genero Cassia, ingls senna tree o cassia tree.
En el espaol del nuevo mundo se usa cachimbo tambin para decir pipa (de fumar), y en efecto en
los datos de Peafiel para SD y SMa se da cachimbo como la traduccin de espaol pipa. Se supone
que esta relacin explica por qu SD (MS) pmb se traduce no slo como cachimbo sino tambin
como pipa|pipe.
D Su

/pmb/

F Su

/pamb/

Ma Su /pmb/
Mo Su /pmb/

D MS

pmb n [pmb] pipa; cachimbopipe; senna or cassia (tree)

F YK

uwily paim [u-wil pam]

Ma RN pmb n [pm]
Mo SS pmb n K* [pmb]

PA, PANDY

omplato; hombro | shoulder blade; shoulder

*pan, *pand [cf. Su 616 ? *pn]


Vase tambin PAND acuar, atorar|to wedge, to block open, PEND apretar|to press,
tighten, squeeze.
Ma B

shapint hombroshoulder

DR

/apand/ 1 regin lumbar; el respaldosmall of back; back of chair

D Su

/-pn/ omplatoscapula, shoulder blade

F Su

/-pan/ omplatoscapula, shoulder blade

Mo Su /-pn/ omplatoscapula, shoulder blade

PA, PANDY

576

Ma RN pndy (p) n [pn]


Mo SS pen n mi-(E) [pn]
Mo SS apn vt E [a-pn] lo prensa con pinzas o con los dedosto squeeze with
pliers/tweezers or with one's "ngers
Mo SS mipn knch fn [mi-pn kn] rgano prensil de la jaibaprehensile organ of a
crab: crab claw
Mo SS apn teombaj fv-fp-(px) [a-pn t(e)-o-mbah] lo lleva cargado debajo de su
brazoto carry under ones arm

PAAJT

tarde (despus del medioda) | afternoon

*panhta, *pohn-na-ta (?)


Se desconoce el origen exacto de PAAJT tarde (despus de medioda)|afternoon. Conexiones con
POJT, POJ anoche y POJ oscuro|dark (como sugiere el uso de SD pujiet, lit. oscurecido|
darkened para tarde) son muy probables; menos seguro es la posibilidad de una influencia de
NATY sol, da|sun, day o de AT ao|year.
Se puede especular en una derivacin a partir de *pohn oscuro|dark, con un sufijo adjectival *na
ms una partcula de desplazamiento *ta que ya no se ve independentemiente excepto en SF ta (
TA). As se reconstruye *pohn-na-ta. Debido a las dos slabas adyacentes que empiecen en [n], esta
proto-forma podra haber sufrido una sncope produciendo tanto *pohnta como *pohnata, y de ah
la reduccin de *o atnica en *a produce *pahnat o *pahnata. Reflejos de la segunda forma,
despus de una prdida de *h (proceso todava activo en SF), se muestran en SMa (P) panat y
posiblemente en SMo (P) quinat, con [ki-] en vez de [pa-] por influencia de KIY tardar|to
delay (o bien de KI-/KE-, el tema dectico). Por lo dems, un desplazamiento de la *h haca la
slaba acentuada (KT:312-13) producira *panhta, el cual sirve como proto-forma de los otros
reflejos.
DP

panajca

FP

apaagta

Ma P

panat

Ma B

tin tapayat ayer por la tardeyesterday afternoon

Mo P

quinat

D MS

pujiet n, adv [pohnit puhnit] oscuridad; (al) oscurece; tardedarkness; at


dusk; afternoon

F YK

apaiajt [a-paneht apaniaht] tardeafternoon

Ma RN paajt [panaht]
Ma RN paajt (tyety, mam) interj [panaht] buenas tardes (seor, seora)good afternoon
(sir, maam)
Ma RN tim paajt [tim panaht] ayer por la tardeyesterday afternoon
Ma RN lyepaajt adv [le-panaht] tarde: es tardeit is (late) afternoon

PANCH

PANCH

577

peludo (animal); podrido (madera) | shaggy (animal); decayed (wood)

*panc
PANCH peludo (animal); podrido (madera)|shaggy (animal); decayed (wood) parecer relacionarse
con Nah pachntic lanudo, velludo|something hairy, woolly y, de la misma raz, con pachtli
malojo o cierta yerba que se cria y cuelga en los rboles, heno|mistletoe, hay, refuse of plants.
Como explica FK, The sense common to the many uses of PACHTLI is of worthlessness,
parasitism, or refuse with respect to plants (el sentido comn a los muchos usos de PACHTLI es
el de inutilidad, parasitismo, o basura en cuanto a plantas).
Adems es de notar que un timo de forma parecida existe en las lenguas mayenses. En TK se cita
pMaOr *pac, de donde provienen p.ej.Qat pach grande el pelo, pastudo|with big hair, furry, Tek
patx peludo|hairy, Mam (oriental), Kch Kaq patz d. Se puede especular que la [n] en huave
PANCH, que no aparece en las races de nhuatl o de maya, se debe a la influencia de PANDY
pudrirse|to rot y de PUNCH blando|soft || FK, TK.

Ma RN napnch adj [na-pn] que est por podrirabout to rot or decay (wood)
Mo SS pnch adj [pn] peludo, lanudo (de animales)shaggy, #u%y (animal)
Mo SS nepnch adj [ne-pn] peludo, lanudo (de animales)shaggy, #u%y (animal)

PAND / PIND

acuar, atorar | to wedge, shim, jam, block open

*panda / pindi
PAND acuar, atorar|to wedge, shim, jam, block open hace pensar en un prstamo de esp. pando
(ingl. sagging, bulging, warped) aunque la semntica no se concuerda perfectamente ya que el
timo huave produce un tema transitivo.
SMo pindowan est por caerse|to be on the verge of falling, por lo dems sin otra etimologa
adecuada, puede representar PIND (< *pindi), diminutivo de PAND, as que pindowan quera
decir ms o menos cosita que solamente fue atorado|little thing which is just wedged or shimmed.
Vase tambin PEND apretar|to press, tighten, squeeze.

Ma RN apandpand (apanpan) v A [a-pan-pan] mete algo como acua, mete algo


forzandoloto wedge something in
Ma RN pandam v SA [pand-a-m] atoradoto be blocked or jammed open
Mo SS apand vt A [a-pand] lo acuato wedge, to shim
Mo SS nepand part [ne-pand] acuadowedged, shimmed
Mo SS apandpand vt A [a-pand-pand] lo atorato block open, jam open
Mo SS pandam vr O [pand-a-m] se atasca, se atorato get stuck, to be blocked
Mo SS pindowan vr O [pind-i-w+an]

PANDY

PANDY

578

pudrirse | to rot

*pand
DR

/apnd/ 3 [a-pnd] muy delgado y blanditoextremely thin and easily torn

F KT

apandijch vt [a-pand-ih] pudrir (algo) vt.to make (something) rot [KT:311]

F YK

pandi- vi [pand-i-] se pudre (p.ej. hilo de algodn)to rot (e.g. a cotton string) [YK,
KT:227]

F GM

pandion [pand-i-n pandion] tela que se deshacecloth that is falling apart

Ma RN pandiem v SI [pand-i-m] podrido: se hace podrido, est podrido (cosas como tela o
madera)to rot, to be rotten (cosas como tela o madera)
Ma RN pandien adj SI [pand-i-n] podrido (cosas como tela o madera)rotten (things like
cloth or wood)
Mo SS pandim vr O [pand-i-m] se pudre, se deshace (madera, tela, hilo, palma, ladrillo,
etc.)to rot, to fall apart (wood, cloth, thread, palm, brick)

PANDY

omplato; hombro | shoulder blade; shoulder

*pan, *pand [cf. Su 616 ? *pn]


Vase PA, PANDY

PANEL

panela | unrefined brown sugar

*(panele)

espaol

Mo DT /pnl/ n

D MS

paely n [panel]

F YK

paely n

Mo SS paneal n [panal()]

PANG

corteza, cscara | bark, shell [RN]

*panga [= Su 618]
Ma P

hupanc cortezabark

Ma B

upang cscara, cascarnshell

Ma B

pang uniak parpadoeyelid

DR

/upag/ [u-pag] carapachocarapace

PANG

579

DR

/apag(-)iniak/ [a-pag i-nik] cejaeyelash

DR

/tiepn tiunik/ [ti-u-pan ti-u-nik] (?) papada de vacaforeskin of cows neck


(dewlap)

D Su

/opang/ cortezabark

F Su

/upang/ cortezabark

Ma Su /opang/ cortezabark
Mo Su /opang/ cortezabark

D MS

upang [u-pag] cscarashell

D RN

upang kndx [u-pag kn upag kn] teja roja del techored roof tile

F YK

pang, -pang n xi- [pag] cuero de fruta, cscara (de semilla o de carey)peel (of a
fruit), shell (of a seed or of a turtle) [YK, KT:216]

F GM

natyek upang xiol [na-tek u-pag sil siol] frijolillo runner bean (probably)

Ma VM upang n u-A [u-pag] cscarashell


Ma RN nakants pank n [na-kan pak] jicalpextle (artesana tpica del Istmo, una vasija
hecho de la fruta del morro, decorado con colores alegres)jicalpextle (typical craft of
the Isthmus, a pot made from a calabash, decorated in bright colors)
Ma VM upang xiel fn u-A [u-pag sil] cortezabark
Ma VM aw upang fv [a-wn u-pag] descascarato shell, to remove the shells from
Mo SS pang n [pag] el jicalpextle (artesana tpica del Istmo, una vasija hecho de la fruta
del morro, decorado con colores alegres)jicalpextle (typical craft of the Isthmus, a pot
made from a calabash, decorated in bright colors)
Mo SS pang nchep = panchep fn [pag nep, panep] la canasta ancha que no es
profundaa wide, shallow basket
Mo SS opang (mipang) n mi-A [o-pag (mi-pag)] la cscara, la cortezashell, bark [SS,
NT:Rev 9:9]
Mo SS mipang (titim) fn [mi-pag titim] la vaina (del frijol)beanpod (or pod of other
bean-like things)
Mo SS miteech pang fn [mi-te: pag] flica, gallareta gris (ave: Fulica americana)
American coot (bird) [SS:415]
Mo SS opang poj fn [o-pag poh] el carapacho o caparazn de la tortugaturtle shell
Mo SS mipang omb kit fn [mi-pag omb kit] la cscara del huevo de la gallinaeggshell
(of chicken egg)
Mo SS opang oniig, oniigeran fn [o-pag o-ni:g(-aan)] prpadoeyelid [SS, AL:131]

PANG

PANG

580

vaco | empty

*panga-na [= Su 619]
Es probable que PANG vaco|empty derive de PANG corteza|bark por la idea de que la
corteza queda despus de lo que fue adentro ha desaparecido.
Mo Su /opangan/

Mo SS mipngan adj [mi-pag+an]


Mo SS opngan adv [o-pag+an]

PANG

silla | chair

*panga
SF pang silla|chair, si es de hecho cognado con SMo bang asiento|seat, probablemente sea un
prstamo de esp. banca o banco (ingl. bench).

F YK

pang n [pag] [YK, KT:40]

Mo SS bang n mi- [bag] asientoseat

PANTS

frer | to fry

*panc [= Su 617]
Ma B

apats [sic]

DR

/apandz/ 1 [a-pan]

Ma Su /neopanc/ fritofried
Mo WW neapants fritofried

D MS

apands [a-pan apan]

F YK

apants vt [a-pan] [YK, KT:198]

F YK

upants adj [nu-pan] fritofried [YK, KT:198]

Ma VM apants v A [a-pan]
Ma RN upants adj [n-pan] fritofried
Mo SS apants vt A [a-pan]
Mo SS nepants adj [ne-pan] fritofried
Mo SS nepants n [ne-pan] la comida fritafried food

PAP

PAP

581

sonar | to sound, to ring

*papa [cf. Su 620 *papa-pa]


PAP sonar|to sound, to ring y PIP flauta|flute probablemente formaron una pareja
aumentativodiminutivo de origen ms o menos onomatopyico, con palabras derivadas en SF y en
SMo.
Vase tambin PEJ, PUJ dar una palmada o sonido agudo|make a clap or sharp sound, PEP
imitar (la voz)|to imitate (a voice).
F Su

/papap/

Mo WW nipapap martillohammer

Mo SS apap vt A [a-pap] lo golpea con algo, lo clavato strike with something, to nail
Mo SS nepap n [ne-pap] el que clava, el que golpeathat which nails, that which strikes
Mo SS nipap n [ni-pap] el martillo de maderowooden hammer

PAP

balancearse | to swing, to sway

*papa
Mo WW pp pp hace parar al nioto make a child stand up

Ma RN apapay vr O [a-pap-ay]
Mo SS apapapy vi ? [a-pa(p)-pap-y] aleteato #ap, to move wings up and down

PAR

sarna | scabies, mange

*para [= Su 624 ?]
Es posible que PAR sarna|scabies, mange derive de PAR cortar a lo largo|to cut
(lengthwise) por la idea de que la sarna le incita a uno al rajarse la piel. O quizs deba compararse
Chrt palax sarna, lugar(es) de sarna|mange, mangy spot(s) || CW.
Ma Su /par/

PAR

cortar (a lo largo) | to cut (lengthwise)

*para [cf. Su 623 *para]


Es probable que SD /apor/ cut paper into strips pertenezca aqu pero la fontica de la vocal /o/
todava no tiene ninguna explicacin.
SF (KT) parriom que se rompa, que se parta|(that) it splits muestra un tema [par-] que tiene que
haber evolucionado de *par-, probablemente el homlogo intransitivo de *para transitivo.
DR

/apar / [a-pa] tajar con cuchilloto slice with knife

PAR
DR

/apor 1 / [a-por] (?) cortar papel en tiras; cortar con cuchillo o serruchoto cut
paper into strips; to cut with a knife or saw

F Su

/-par/

582

Ma Su /-par/
Mo WW nipary cuchilloknife
Mo WW paran aberturaopening
Mo RD /npr/ cuchilloknife

D MS

aparr [a-par] partirto divide, to cut in two

D MS

aparr iet [a-par iet] ararto plow

F KT

aparr vt [a-par] (?) romper, partir, quebrar (limpiamente)to break (cleanly), to split
[KT:313]

F KT

parri- vi [par-i-] se parte, se rompe, se quiebra limpiamenteit breaks, it splits


(cleanly) [KT:51, 313]

Ma RN apar v A [a-par] corta en pedazos largos, tajato slice, to cut into long pieces
Mo SS par n [par] raja del taln por la resequedadtear in the heel from dryness
Mo SS apar vt A [a-par] lo tablea, lo asierra; lo rebana, lo parte; lo hiere; lo rajato saw
into planks; to slice, split; to wound; to tear
Mo FC aparpar vr (A) [a-par-par] raya (con cortes profundos frutas o vegetales grandes
como sanda, calabaza, etc.; tambin carne de res para ponerle sal y secarlato make
deep cuts in large fruits or vegetables such as squash or melon, or also in beef for salting
and drying it [FC:172]
Mo SS naparry n [na-par-y] instrumento para cortarcutting instrument
Mo SS neparry n [ne-par-y] instrumento para cortartool for cutting
Mo SS niparry n [ni-par-y] instrumento para cortarcutting instrument
Mo SS parran part [par-a-n] cortadocut

PAAJ

PAAJ

583

cacto (tipo de) | cactus sp.

*parah(w)a

por difusin

Surez propuso que PAAJ tipo de cacto|cactus sp. es un prstamo de una fuente mixeana,
comparndolo con mTot [par] zacate guinea, zacate egipto| guinea grass, Megathyrsus maximus.
La [r] en la voz mixe prueba que es tambin un prstamo, as que es improbable que PAAJ fuese
prestado directamente de mixe. Visto tambin su diferencia semntica, se concluye que lo ms
probable es que los dos deriven de otro idioma todava no identificado. Varias fuentes se presentan
pero ninguna corresponde perfectamente. De pMa *pehtaq tuna, nopal provienen, p.ej. Chrt
pechak, Chol petek, Tzo petok; probablemente relacionado un poco ms all est Huas
potxotx tuna; todos muestran el patrn [pVTV] donde T es una consonante coronal. Semejantes
tambin son zpYat btey y zpIst bidx [bii] pitahaya. Se concluye que probablemente se trate de
una palabra que difundi en la zona con muchos cambios de sonido irregulares ||Su:164, CL, TK, IB,
VP.
Mo WW paraj pitahaya grandetype of pitaya

F YK

paraf n [paahw paa] un cacto con una fruta roja, no es pitahayaa cactus (not
the pitahaya) which has a red fruit

Ma RN parawf, paraf n [paaw, paa] pitahaya: tipo de pitahaya que crece muy altoa
type of tall pitahaya (cactus)
Mo SS paraj n K* [paah] cacto rgano, saguaro (cacto: Pachycereus marginatus)Central
Mexican organ pipe (cactus)

PARAS

granulado | grainy, granulated

*para-sa
PARAS granulado|grainy, granulated < pH *para-sa probablemente derive de PAR cortar (a lo
largo)|to cut (lengthwise) ms un sufijo *-sa que produce adjectivos disilbicos con consonante
sonante medial y que se encuentra tambin en NDAMAS grueso|coarse, thick, MBALAS
barrign|pot-bellied y TSALAS sobresaliente|protruding.

D TA

parras adj [paras]

Ma TA parras adj [paras]


Mo SS parras wiid n [paras wi:d] arena gruesathick sand

PARAT

resoplar, bufar | to pant, to snort

*parata
Ma RN aparrat v A ? [a-parat] estruendo: hace un estruendo o un traqueteoto make a
rattling or loud crashing noise
Mo SS apajrrat vt A [a-pahrat]

PASAK

PASAK

584

frondoso, melenudo | leafy, shaggy

*pasaka
Tal vez PASAK frondoso, melenudo|leafy, shaggy (< pH *pasaka) se relacione con pChol *pas
brotar|sprout, open up, break out (BS), de donde provienen Chlt pasal patzal abierto|open,
Chrt pasi open, open, up, break open (wi:558), Chol pasel salir (sol); brotar (planta)|to come out
(sun); to open up, to sprout (plant). El origen de la parte pH *-ka quedara por descubrir || BS.

Mo SS pasak n K* [pasak] rbol frondosoleafy tree


Mo SS pasak adj [pasak] muy greudo, muy melenudovery disheveled, very shaggy
Mo SS pixik adj [pisik] muy greudo, muy melenudo; frondosovery disheveled, very
shaggy; leafy

PAT
*pata

bravo | fierce, brave

mayense occidental

Con mucha probabilidad PAT bravo|fierce, brave (< pH *pata) se relacione con Huas [[paay]]
valiente, bravo|valiant, brave, fierce, Chol pt, ptl fuerte|strong e Itz [[nojo patal]]
poderoso|powerful || HJG, AU, JD:[[Larsen 1955, Attinasi 1973, Schumann 1971]].
Ma P

napat diegue culebra de cascabelrattlesnake

Ma B

napat

Ma B

napat ndiek vborasnake

Mo P

nap at diec culebra de cascabelrattlesnake

DR

/apat / 3 [a-pat] enfurecer, encolerizarto enrage

DR

/napat/ 1 [na-pat] fuerte, selvajestrong, wild

F YK

napat [na-pat] bravo "erce, brave [YK, GM]

Ma VM napat adj [na-pat]


Mo SS apat vi A [a-pat]
Mo SS napat adj [na-pat] bravo, feroz, violento"erce, brave, violent

PATAJ

PATAJ

585

pez sierra | Pacific sierra (fish) (?)

*pa-taha [cf. Su 627 *pataha]


Segn FishBase, los peces que se llaman sierra en Mxico pertenecen a la familia Scomberomorus,
ingl. mackerels. Se desconoce la especie exacta de SF (Su) /patah tapin/, pero probablemente sea
S. sierra, el sierra del Pacfico|Pacific sierra, tambin conocido como serrucho.
Tal vez PATAJ (<*pataha) derive del prefijo intensificador *pa- ms *-taha de TAJ palpitar,
brillar|to palpitate, to shine. Si es el caso, es de suponer que en /patah tapin/ es /tapin/ (
TAPIN pez sierra|Pacific sierra (fish) (?)) el sustantivo nuclear || www.fishbase.org.
Vase tambin WAJTAT pez espada|swordfish.
F Su

/patah tapin/

PATANTS, PATYANTS

greudo | disheveled (hair)

*pa-tanca, pa-tnca
PATANTS, PATYANTS greudo|disheveled (hair) probablemente derive de un prefijo
intensificador *pa ms TANTS cuyo diminutivo se ve en TINCH derramarse|spill out. Tal vez
la forma SMa patyants, con -tyants en vez to -tants, si no es original, se deba a la influencia de
TYANTS chivo|kid, young goat, particularmente dado que patyants mal se refiere a un tipo de
hierba que comen los animales.

Ma RN patyants mal cp-ex [patan mal] hierba, un tipo de pastoa grass plant, a type of
animal fodder
Mo SS patants mal cp-ex [patan mal]

PATAY

tirado | thrown down, lying on the ground

*pataya
Ma RN apapaty v R [a-pa-paty] tirado: hay muchos tiradosthere are a lot of things
thrown down on the ground
Ma RN lpatayam tiet fv-p SA [al-patay-a-m tit] tirado: estn tirado al sueloto be
thrown down on the ground
Mo SS alpatayam vr cont O [al-patay-a-m] est tirado (persona, animal, libro, menos cosas
redondas)to be lying thrown down (person, animal, book, except round things)
Mo SS ankapaty vi (E) [an-k-a-paty] hay muchos tirados (animales)to be lying thrown
down in abundance (animals)

PATEY, PATY

chico, feo | little, ugly

*pat(-ye) [cf. Su 628 *pateye]


Ma B

apat afearto make ugly

PATEY, PATY
Ma B

napatei, napat feo, fealdad, horribleugly, ugliness, horrible

DR

/apatey/ [a-patey] muy pocovery little

DR

/napat-ey, -ayo/ [na-patey] muy sucio, malo"lthy; bad

F Su

/-pate/

586

Mo Su /-patay/
Mo Su /tigy pita/ un poco (lquido)a little bit (of liquid)

D MS

apatyey [a-patey] disminuir, hacerse poquitoto diminish, to become small vi.

F KT

napaty adj [na-pat] durohard [KT:198]

F YK

napaty iow [na-pat iw iow] mezcalmezcal (liquor)

F YK

napaty ndiok [na-pat ndik ndiok] culebra venenosaa venemous snake

F YK

ajpaty [a-h-pat] chingato fuck

F YK

napaty adj [na-pat-e] feo; triste; malo (sentir malo)ugly; sad; bad (to feel bad)
[YK, RN; KT:199]

Ma RN napatyey adj [na-patey] feo, no bienugly, not good


Mo SS apateay vi E [a-patay] es pequeo; son pocos; disminuyeto be small, to be few; to
diminish
Mo SS napateay adv [na-patay] poconot much: little
Mo SS napateay adj [na-patay] angosto; chiconarrow; small
Mo SS ch mapateay vt [-: ma-patay] lo hace estrechoto make narrow, to tighten

PATIER

mezquite | mesquite

*patir [cf. Su 630 *patr]


Como explicado bajo PAJTYAM guaje|calabash tree, es probable que hubiese un morfema pH
*paht ~ *pat (< pMa *pa:t espalda, corteza|back, bark o de su derivativo *pa:t=te: corteza|
bark > Chol pat te), que aparece en unos trminos para plantas. En cuanto a PATIER mezquite|
mesquite, suponiendo que representa una compuesta de pH *pat-, hay que buscar algo de forma pH
*-(i)r para la segunda parte. En efecto se presenta una fuente probable en pMaOr *i espalda,
cscara, corteza|back, bark, shell, un timo que es ms o menos sinnimo de pMa *pa:t. En la rama
kicheana aparecen derivativos de *i con un prefijo r- tal como Usp rij corteza|bark, Kch Pcm
riij y Kaq rij cscara, corteza|shell, bark, Sip Sac rij cscara|shell etc.
As sobre la base de estas formas mayenses se reconstruye una compuesta prestada de forma *patri, que se supone haber cambiado a *patir por cierto proceso an desconocido (tal vez debido a una
influencia de la *r sobre la vocal) || TK, HJG.
Ma Su /patr/
Mo Su /patr/

PATIER

F YK

587

patior n [patir patior] mezquite (planta que tiene espina, buena para la vista)
mesquite (tree)

Ma RN patierr n [patirr] mezquite (rbol: Prosopis julifora)mesquite (tree)


Mo SS patir n K* [patir] el mezquite (rbol: Prosopis julifora)mesquite (tree)
Mo SS Tipatir pn [tipatir] nombre de una lagunita al sur de San Mateo del Marname
of a small lagoon south of San Mateo del Mar
Mo FC nangan patir fn [na-gan patir] mezquite dulce (rbol: Prosopis glandulosa)
honey mesquite (tree) [FC:183]

PATIET

solanum (bejuco) | nightshade (vine) (?)

*patit, *patiti
PATIET es un dato aislado, conocido slo en SMo patit, patit solanum (bejuco)|nightshade (?).
La traduccin Solanum sp. que ofrecieron los Stairs no es tan precisa, as que es incierto a cul
especie se refiere la voz. Sin embargo, su forma sugiere unos indicios etimolgicos.
En primer lugar, como explicado bajo PAJTYAM guaje|calabash tree, es probable que el protohuave tuvo un morfema *paht ~ *pat (< pMa *pa:t espalda, corteza|back, bark o de su
derivativo *pa:t=te: corteza| bark > Chol i pat te), que aparece en unos trminos para plantas.
Suponiendo que PATIET representa una compuesta cuyo primer morfema es pH *pat, se espera
algo de forma pH *-(i)t, *-(i)ti para el segundo morfema. Faltando ms detalles sobre la identidad
de la planta en cuestin es difcil precisar el origen de esta parte, pero de punto de vista fonolgico se
presentan dos posibilidades.
Por un lado, hace pensar en IET tierra|land, earth < pH *t, que puede dar *pat()-t
directamente. Sin embargo no se sabe si el significado as producido, o sea corteza (o planta) de la
tierra concuerda adecuadamente con el significado de PATIET.
Por otro lado un timo mayense es tambin posible: se cita pMa *i:t culo, ano, fondo|buttocks,
anus, bottom que quizs producira un sentido similar, o sea planta del fondo, de la tierra ms o
menos (vase IJT excremento|excrement para otro prstamo posible de esta fuente).
En resumen, hasta que ms detalles sobre PATIET no salga a la luz, ser imposible evidenciar una
etimologa segura || TK.

Mo SS patit, patit n K* [patit, patit] bejuco con espinas (planta: Solanum sp.)
nightshade (thorny vine) (?) [SS, SS:402]

PATOJ

patizambo (animales) | knock-kneed (animals)

*pa-toho
Es probable que PATOJ patizambo|knock-kneed derive del prefijo intensificador *pa- ms una raz
TOJ (*-toho) que se relacione con TOJT doblar la pierna o las piernas|to bend ones leg or legs
(? < *toh-to(h) ?). Tampoco se puede descartar la posibilidad de una conexin lejana con TOTY
cadera|hip, cf.F (YK) nitoty cojo|cripple, disabled person, SMa (B) nitoit cojear|to limp.

Ma RN patoj n [patoh] animal cojo, tiene una pata larga y otra cortaa lame animal, with
one leg long and the other short

PATOJ

588

Mo SS patoj adj [patoh]

PATS

exprimir | to squeeze; to wring water

*paca [= Su 599]
Es incierto si SD (R) /api/ condicin seca de lecho del ro|dry condition of the river bed
pertenezca a PATS exprimir|to squeeze, to wring water, vase PAJCH tambin.
Aunque no concuerdan exactamente en la consonante final, es posible que PATS tenga una conexin
con Chrt pas-i abrir, hacer un abertura, abrir rompiendo, hace correr (fluido), hace excretar
(cuerpo)|open or open up, break open, make an opening, induce a flow, make the body
excrete (dato histrico), cf. contemporneo Chrt pasi abrir, destapar|to open, to uncover. Tal vez
la [ts] final del timo mayense se muestra en Chlt patzal abierto|open que es sin duda relacionado
con dichas palabras. Para el sentido de la corriente de un fluido, se debe comparar SMo patsam
brota el agua|water springs up || CW, KH.
Ma B

-pats, apats, ipats apretar, comprimir, ordenarto press, to compress; to put in


order (?) [B, B:58]

Ma B

pats unik ahorcarto hang (by the neck)

Ma B

apals [= apats](?) oprimirto press down on

DR

/apats/ 1 [a-pa] exprimir (agua)to squeeze; to wring water

DR

/api/ 3 [a-pi] condicin seca de lecho del rodried condition of river bed

DR

/apeatspeats/ 1 [a-pa-pa] supurarto fester

D Su

/-pac/

F Su

/lapac sur/ olla baja y anchawide, low bowl

Ma Su /-pac/

D MS

apats [a-pa] apretar (oprimiendo); exprimir; ordearto press on; to squeeze out,
expel; to milk (cow)

F YK

apats [a-pa] exprime, apretarto wring, to squeeze, to press [YK, GM]

F GM

apatspats [a-pa-pa] aprieta (dos veces o ms probando con las manos si est
duro)to press (two or more time, feeling with ones hands to see if something is ripe)

Ma RN apats v A [a-pa] tuerce; exprime (agua)to twist (something); wring water out of
something
Mo SS patsam vr O [pa-a-m] brota el aguato spring up (water)
Mo SS napatsch onik [na-pat- o-nik] estranguladostrangled

PATY

PATY

589

chico, feo | little, ugly

*pat(-ye) [cf. Su 628 *pateye]


Vase PATEY, PATY

PATYANTS

greudo | disheveled (hair)

*pa-tanca, pa-tnca
Vase PATANTS, PATYANTS

PAWAL

redondo | round

*pa-wala [cf. Su 631 *pawala]

mayense occidental

El parecido entre PAWAL redondo|round y WALANG bola, como bola|ball, ballshaped


sugiere que PAWAL deriva de un prefijo *pa (probablemente relacionado con el sufijo *-pV que
indica una forma redonda o rectangular) ms una raz ms arcaica WAL < *wala que significa
redondo, como bola|round, like a ball. Esta raz WAL sin duda se relaciona con pMa *wol, de
donde provienen palabras en muchas lenguas mayenses, todas conectadas con cosas redondas o
bolas. Por ejemplo: Yuc wol hacer una bola, hacer redondo|to form a ball, to round, Qat wolan
en forma de bola|ballshaped, Itz wolis pelota, bola; redondo, circular|ball; round, circular,
pChol *wol esfrico|spherical, Chol Tzel wolol boludo, esfrico|like a big ball, spherical. Es de
notar tambin que huave [wa] puede ser el resultado normal al prestar de [wo], teniendo en cuenta
que [o] no puede seguirle a los sonidos labializados como [w k] en posicin inicial en el proto-huave
(ni actualmente en SMo) || TK, BS, AU.
Ma B

pawal

DR

/pawal/ [pawal] ruedawheel

D Su

/pawal/

Ma Su /pawal/
Mo Su /pawal/

Ma RN pawal adj [pawal]


Mo SS pawal adj [pawal]
Mo SS piwil adj [piwil] redondo, circularround, circular
Mo SS apijwileay vr O [a-pihwil-ay] forma crculosto make circles
Mo SS piwiliow tit fptc [piwil-i-w tit] haciendo crculomaking a circle
Mo SS pawalajay tit kaaw [pawal-ah-ay tit ka:w] la luna llena (slo se habla de la mera
noche en que se completa)full moon (only said on the very "rst night when it becomes
full)

PAX

PAX

590

hachear | to chop

*pas [cf. Su 625 *pas]

mixe

Radin ya seal el parecido entre SD /ape/ cortar con hacha, cortar en el medio|to cut with
hatchet; to cut in middle y formas de mixe con el mismo sentido, tal como mSay [pu] cortar con
machete|cut with a machete < pMx *pu d. Dada la equivalencia del sentido, esta comparacin
parece muy prometedora. Sin embargo, teniendo en cuenta que SD [] (la // de Radin) tiene su
origen en pH *a antes de pH *C, la proto-forma huave debe ser *pas, as que una fuente mixeana
con [u] es problemtica, segn parece. Por otro lado, todava cabe la posibilidad de que huave [p]
resulte de un prstamo ms reciente que la etapa de proto-huave. Especficamente, slo un dato
como SF **apax podra necesitar pH *pas ya que SF es la nica variante que mantiene *a en este
contexto; pero en efecto un reflejo de PAX en SF no hay. En resumen, no puede existir ninguna
objecin a que PAX sea un prstamo tardo de mixe || PR, LC, SW.
DR

/ape/ 3 [a-ps] cortar con hacha, cortar en el medioto cut with hatchet; to cut in
middle

D Su

/ps/

Mo WW apx

Ma RN apx v I [a-ps]
Mo SS apx vt E [a-ps ] lo hachea, lo raja (lea con hacha) to chop ("rewood, with an
axe)

PAX

hastiado | bored, sated

*pas
Ma B

la paxion fastidiarto annoy

D MS

paxiem [pas-i-m] aburrirseto get bored

F KT

apaxich vt [a-pas-i] satisfacerto satisfy [KT:311]

F KT

paxi- vi [pas-i-] estar satisfechoto be satis"ed [KT:311]

Ma RN paxiem v SI [pas-i-m] ganas: no tiene ganas to have no desire, to not feel like
(doing something, anything)
Ma RN paxiew ptc SI [pas-i-w] fastidiadobothered, annoyed
Mo SS paxim vi [pas-i-m] se satisface, se saciato satisfy oneself, to sate oneself
Mo SS paxin part [pas-i-n] aburrido, desesperadobored, desperate

PAY

PAY
*paya

591

pauelo | handkerchief, neckerchief

nhuatl (por difusin) < espaol

PAY pauelo|handkerchief, neckerchief es un prstamo muy antiguo del esp. pao, como ha
mostrado Nordell. La palabra espaola aparece en casi todas las lenguas de Mxico, pero siempre
con [y] en lugar de esp.[], p.ej.ChO [bayu], mSay zoChMg [pa:yuh], mTot [pa:yu], y zpIst bayu
[bayu]. Nordell sugiere que empez como prstamo en nhuatl, donde hubo un cambio de [] en
[y], y que luego ocurri una difusin ms amplia desde esta fuente || NN, VP.
D RT

F YK

/py/ [py]
pay [pay]

Ma RN py (mipayiw) n I [py (mi-py-iw)]


Mo SS py n K mi-(E) [py] el chal, el pauelo, el rebozo; toallashawl, handkerchief,
neckerchief, wrap; towel, cloth

PAY
*paya

zorrillo listado | hooded skunk

mayense (por difusin)

PAY zorillo listado|hooded skunk parece ser un prstamo de una fuente mayense. En TK se cita
pMa *pahar zorrillo|skunk, de la provienen formas parecidas a PAY en muchas lenguas modernas
de la rama mayense occidental; entre datos histricos, por ejemplo, Beltrn cita Yuc paay zorrillo
galan, y hediondo|skunk (malodorous) y Morn, pahai orillo|skunk. En ltima instancia, tal
vez el timo mayense fue prestado en pZo *paya rayar|to streak, to draw a line on; cf.zoFL
[paya] estar rayado; rayarlo|to be streaked, to streak || TK, BS, SW.
Vase tambin SAMPAY, SANAPAY coyote.

Mo SS py n P* [py] el zorrillo grande, el zorrillo listado (mamfero: Mephitis macroura)


hooded skunk

PAY

cinco negrito (planta) | Spanish flag, West Indian lantana

*paya
Segn LS:106 el trmino cinco negrito se refiere a las semillas de la planta Lantan camara (ingl.
lantana o calico bush. Aada: Flowering bush common along roadsides. Orange, yellow, or red
flowers with rose to purple bracts also called cinco negritos, hierba de Cristo, lantana, siete
colores, zapatillo (esp.Arbusto floreciente muy comun a lo largo de bordes de carretera. Flores de
color naranja, amarillo y rojo con brcteas de color rosa a morado tambin conocido como cinco
negritos, hierba de Cristo, lantana, siete colores, zapatillo).

F YK

pay n [pay] cinco negritos, una planta con madera roja (planta: Lantana camara)
Spanish #ag, West Indian lantana [YK, GM]

PAYATS

PAYATS

592

desperezar, estirar | to stretch

*payaca
Ma RN apayatsy v R [a-paya-y] torcer: se tuerce el cuerpoto twist ones body
Mo SS apajyatsy vr O [a-pahya-y] se despereza, se estira (personas)(for a person to)
stretch, stretch
Mo SS nepajyatsy adj [ne-pahya-y] ondulado (cosas)wavy (of things)

PAYIJCH

reprender, maltratar | to scold, to abuse

*paHi-hci [cf. Su 600 *pa:c]


Tal vez PAYIJCH reprender|to scold evoluion como causativo de PAJ gritar|to shout, o sea,
de *pahi-hc.
Aunque SMo apiich mienta el diablo|the devil lies aparece en WW en lugar de SMo apaiich
(que se supone es la forma correcta), la alfabetizacin de las entradas muestra claramente que es un
error de imprenta.
F Su

/-pa:c/ reprenderto scold

Mo WW apaiich mienta el diablothe devil lies

F YK

apayijch [a-pa-ih] regaato reprimand

Ma RN apayijch v I [a-pa-ih ]
Mo SS apaiich vi ? I/A [a-pa-i:] insulta, maldice, blasfemato insult, to curse, to
blaspheme [SS, NT: Rom 1:30]

PEJ, PUJ

dar una palmada o sonido agudo | make a clap or sharp sound

*pehe, *ph (?)


DR

/pha-n/ 1 [peh-n] (?) ruido cuando un globo se rompe o cuando talan un


rbolnoise made by collapsing of balloon; noise of chopping down a tree

DR

/phph/ [ph-ph, ph-ph] (?) tronar los dedos; dar palmaditasto snap
"ngers; to clap hands

DR

/aphph/ 1 [a-peh-peh] (?) dar una palmada violentato clap hands violently

PEJK

atizar (el fuego) | to stoke (a fire)

*pehke
PEJK atizar (un fuego)|to stoke (a fire) es un dato aislado de SF. Probablemente se relacione con
POJK / PUJK echar, meter algo (dondesea)|to throw, to insert (something somewhere).

F YK

apej(k) [a-peh(k)] cerderto heat up, to set "re

PEJK

F YK

apejk vt [a-pehk] atizarto stoke [YK , KT:26, 147]

F KT

apejk vt [a-pehk] [KT:26]

PEJP

593

tonto; estpido | fool, stupid

*pehpe
Puede ser que PEJP tonto; estpido|fool, stupid sea lo mismo que PEJP acostar (cosa larga);
viga|to lay or place long object; beam. Para el desarrollo metafrico de viga|beam a tonto, cf.
ingl.blockhead o sea burro, bruto, zopenco, literalmente cabeza de bloque.
DR

/nipep/ 3 [ni-pep] una persona fea; un locoperson of unpleasant appearance; ugly;


crazy

Ma RN ipejp adj [ni-pehp]


Mo SS peaab n voc [pa:p()] tonto, necio, torpe; estpidofoolish, dim-witted, stupid

PEJP / PIJP

acostar (cosa larga) | to lay or place long object

*ph-pe / *phpi [cf. Su 641 ? *p:pi]


Como sugiere Kim (KT:314), PEJP acostar (cosa larga)|to lay or place long object deriva por
reduplicacin (< *peh-pe) de la raz ms bsica PYA- (pH *pe-/*pi-) acostarse|to lie down. Un
relicto de esa reduplicacin probablemente se ve en SD (R) /peep/ acostar|to put to bed <
*peape.
Vase tambin PEJP tonto|fool, stupid .
Ma B

pep acostarto lay down

Ma B

-piihpi (-uf) E acostar a otroto lay (someone) down, to put (someone) to bed
[B:83]

DR

/peep/ 3 acostarto put to bed

DR

/apehep/ 4 [a-pehp] arrojar, enterrar, colocarto throw; to inter; to leave object in


a de"nite position

D RN

apejp vt [a-pehp] acostar algo (p.ej. un beb)to lay something down (e.g. a baby)

F KT

apejp vt [a-pehp] acostar algoto lay something down [KT:29, 314]

F KT

apijp vt [a-pihp] acostar vt. dim.to lay down vt. dim. [KT:321]

Ma RN apejp vt I [a-pehp] acuesta (algo)to lay something (or someone) down


Ma RN apijp vt I [a-pihp] acuesta (algo o a alguien pequeo, p.ej. una criatura)to lay
something or someone (small) down, e.g. a baby
Mo SS apeaab vt E [a-pa:b] lo acuesta (cosas largas, gente)to lay down (long things,
people)
Mo SS apiib vt I [a-pi:b] lo acuesta; lo pone (cosas largas)to lay down; place (long
things)

PEK

PEK

594

hombro | shoulder

*peke [= Su 632]

zoque, totonaco

PEK hombro|shoulder (< pH *peke) sin duda se relaciona con zoCop [peki] d., que por motivos
desconocidos se diferencia de otros idiomas zoqueanos, que muestran reflejos de pZo *weki d., p.
ej. zoChMg [weki] y zoTex [we:ke]. Aunque es posible que la voz de zoque de Copainal fuese
influenciado por pMZ *pak hueso|bone, es tambin interesante que haya formas muy parecidas en
las lenguas totonacanas donde el timo correspondiente parece tener el significado brazo|arm:
TtnX [peke-n] brazo (la parte que se extiende desde el hombro hasta el codo)|upper arm, [pektu:n] hombro|shoulder, TtnP [pak] el brazo o mano extendida; ala; aleta|arm or hand
extended; wing; fin; [ak-paka] hombro|shoulder (lit. punto superior del brazo|top of arm) ||
HG, SW, RB, HA, AA.
DR

/pek/ [pek]

D Su

/pek/

F Su

/pek/

Ma Su /pek/
Mo Su /pak/

F YK

pek n mi- [pek] [YK, KT:16, 215, GM]

F YK

apek tiot [a-pek tit tiot] carga en el hombroto carry on ones shoulder [YK,
KT:26]

Ma VM pek n [pek]
Mo SS peaik n TS [pak]
Mo SS nepeaik adj [ne-pak] el que tiene el hombro zafadosomeone who has a dislocated
shoulder
Mo SS mipeaikaran n mi-E [mi-pak()-aan] [SS, RN]
Mo SS mal mipeaikeran cp-nom [mal mi-pak()-aan] parte delantera de los
hombrosfront part of the shoulder

PEND

PEND

595

apretar | to press, to squeeze

*pende [= Su 633]

mixe-zoqueano

Como seal Surez, PEND apretar|to press, squeeze debe compararse con reflejos de pMZ *pen
apretar con los dedos|to pinch with the fingers, de donde provienen muchos ejemplos tal como
mOlu [pen] sobar, tallar con los dedos, apretar|to massage, to scrub with the fingers, mSay
[tnpemp] ( [penp]) lo pellizco|to pinch, y [tnkupenda:kp] lo aplasto, lo aprieto|to crush,
press, squeeze, zoCop [pyenu] (raz = [pen]) apretar (con los dedos o con la mano)|to press,
squeeze (with the fingers or hand), etc. || S:161, SW, RZ, LC, HG.
Vase tambin PAND acuar, atorar|to wedge, to jam, to block open.
Ma B

ipend, apend apretar, oprimir, prensarto press, to squeeze

DR

/apend, apiend/ 3 [a-pend] apretar to press

DR

/h mupiendey/ [-h mu-pend-ey] apretar entre dos super"ciesto press


between two surfaces

D Su

/-pend/

F Su

/-pen/

Ma Su /-pend/
Mo Su /-pand/

F YK

ape [a-pen] prensato press [YK, KT:191]

Ma RN apendy (ape) v I [a-pen]


Ma RN apendy tiet (ape tiet) fv-p I [a-pen tit] aprieta abajoto push down
Mo SS apeand vt E [a-pand] lo prensa, lo oprime con la mano, lo aprieta, lo pellizca; lo
lastima to press (with ones hand); to pinch; to injure

PEP

imitar (la voz) | to imitate (a voice)

*ppa, *pepe
Vase PYAP, PEP

PER

asomarse | to lean out, to appear

*pere
Vase tambin PYA- acostarse|to lie down.
DR

D MS

/peram-oh/ 1 [pe-a-m]
aperr [a-per]

PER

D RL

596

perram [per()-a-m] se inclina; asomarseto bend over, to lean over; to lean out (of
a window), to appear partly visible from behind a wall [RL, TA]

PEEX

vulva | vulva

*perese
SD /pere/ vulva es un dato aislado sin conexin evidente a otra raz. Probablemente representa
un prstamo de espaol colonial pareja [paea] (ingl. couple; partner; spouse) en el sentido de
esposa, y luego un desarrollo de sincdoque peyorativa en el significado notado por Radin || TK.
DR

PET

/pere/ 3 [pees]

trenzar | to braid

*pete [= Su 635]

zoque

Como seal Surez, PET trenzar|to braid < pH *pete se relaciona con pZo *pet- d. >
zoChMg [pit] d., zoCop [pete] trenza|a braid. Se puede pensar en conexiones ms all con pMZ
*pit enrollar|to roll > zoCop [piht] d., mSay [pitp] envolverse|to wrap oneself in,
[itpitukp] voltear|to turn around, mOlu [vim-pit-pa] se voltea|turns around, [ni:-pitit]
enrollar (una reata), trenza|to roll up (a rope), to braid || Su:163, SW, HG, HJ, LC, CO, RZ.
Ma B

apeti trenzar, trenzato braid, (a) braid

DR

/pet/ [pet] techoceiling

DR

/apet / 3 [a-pet]

D Su

/-pet/

F Su

/-pet/

Ma Su /-pet/
Mo Su /pat/

D MS

apety [a-pet] tejer (cinta); trenzarto weave (ribbon); to braid

F YK

apety [a-pet] teje con palma o cosas gruesasto weave (palm leaves, thick things)
[YK, KT:26]

F YK

apety umal [a-pet u-mal]

Ma RN apety v I [a-pet]
Mo SS apeat vt E [a-pat] lo trenza; lo teje (palma)to braid; to weave (palm)
Mo SS nepeat omalaran n [ne-pat o-mal-aan] las trenzasbraids

PEX

PEX

597

medir | to measure

*pese [= Su 634]

mayense

Como ya seal Surez, PEX medir|to measure probablemente sea un prstamo de una fuente
mayense. En TK se cita pMa *bis medir, contar|to measure, to count, de donde provienen Yuc
Itz piis medir|to measure, Mop Chol Tzo Tzel pis d., Chrt Toj Chuj bis, d., Chuj Qan Aka
Jak bis contar|to count, Mam bis pensar|to think, etc. || Su:166, TK, HF, AU.
Ma B

-pesh, ipeih [B, B:59]

Mo P

nipz arco (medida)arc (measure)

DR

/ape/ 3 [a-pes] pesarto weigh

D Su

/-pes/

F Su

/-pes/

Ma Su /-pes/
Mo Su /-pas/

D RN

apex vt [a-pes] [RN, MS]

D MS

apex akyuierr [a-pes a-kir] perseguir; corretearto pursue, to chase

D RN

apex umbey [a-pes u-mbey] imitar la voz de alguiento imitate someones voice

Ma RN apex v I [a-pes] mide, acomodato measure, to position well


Mo SS apeax vt E [a-pas] lo mide, lo pesato measure, to weigh
Mo SS nipeax n [ni-pas] la medida (cualquier instrumento de medir)a measure, i.e. any
instrument for measuring
Mo SS nepax cuarta cp-nom [ne-pas ] gusano medidorinchworm, cutworm
Mo SS nepeaxay n K;TS [ne-pas-ay] el medidor, la pesa, la balanzameasure, scale,
balance, measuring strip
Mo SS nipeaxay n K;TS [ni-pas-ay, ne-pas-ay] el medidor, la pesa, la balanzameter,
measure, weight, scale; ruler for measuring [SS, NT:Rev 6:5, 21:15]
Mo SS apax akwir fv-sub [a-pas a-ki] lo persuige, lo correteato pursue, to chase

PEY

llegar | to arrive

*peye [= Su 637]
Ma B

api

Mo P

napey anoc razon memoriamemory

DR

/apey/ 1 [a-pey]

PEY
DR

/apey ndk/ [a-pey ndk] es pleamarto be full tide

D Su

/-pey/

F Su

/-pey/

D RN

apey vi E [a-pey] [RN, RL, TA]

F YK

ap vi [a-pe] [YK, KT:191, 249]

F YK

ap wax [a-pe was]

598

Ma RN apey vi I [a-pey]
Ma RN apey ndyuk fv [a-pey ndk] sube el mar, llega ms al interior de la tierrathe
sea is rising, arrives further inland
Mo SS apeay vi E [a-pay]
Mo SS napeay min nipilan [na-pay min nipilan] el extranjero, el husped, el
visitanteforeigner, guest, visitor
Mo SS napeyyan part [na-pey+ay-an] llegado solohaving arrived alone
Mo SS nepeay min nipilan n [ne-pay m-in nipilan] el extranjero, el visitante, el
huspedforeigner, visitor, guest

PEY

amenazar | to threaten

*peye
Mo SS apeay vi E [a-pay]
Mo SS apeay ombeay fv [a-pay o-mbay] lo imita (la voz)to imitate (the voice of
someone)

PICH
*pici

semilla de algodn | cottonseed


por difusin

PICH semilla de algodn|cottonseed parece ser un prstamo pero se desconoce la fuenta exacta.
Palabras parecidas aparecen en todas partes: Yuc piits algodn|cotton, Chlt pitz desmotar
algodn|to seed cotton, mTot [pitn], mSay [pitin] d. < pMZ *pistin ceiba|kapok tree; zpIst
bidxu [biu] semilla del algodn|cottonseed || JG, RLH:316, SW, SC, LC, VP.

Ma RN mipich sow fn [mi-pi sow] granitos blancos en la carne de puercolittle white


specks in pork that indicate trichinosis
Mo SS pich n [pi]
Mo SS mipich sow fn [mi-pi sow] granitos blancos en la carne de puerco (enfermedad de
puerco, triquina)little white spots in pork meat (an illness of pigs, trichinosis)

PICH

PICH

599

gusto, placer | like, pleasure

*pici
PICH gusto, placer|like, pleasure es conocido slo en SMo mipich que funciona como adverbio. El
prefijo mi- sugiere una relacin de posesin (posiblemente bastante abstracta) con un tema nominal
pich cuyo uso adverbial derive del sentido conforme a su gusto. Se desconoce las conexiones de
PICH a otras races, si hay, pero lo ms probable que sea un diminutivo de PACH impulsar|to
propel, drive o de POTS ponerse a (hacer algo)|begin to (do something), set about (doing
something).
PICH tiene un parecido parcial pero muy notable con Lac poch deseoso de, con ganas de|desirous
to, wishing to, tambin de uso adverbial; cf.tambin Itz poch ganoso|desirous, Yuc pooch
deseoso|desirous y poochtal ambicin|ambition. Tambin deben compararse Chlt pich pihc
juego, jugar sin herir, apostar|game, game playing, play (without injury), betting, Yuc pitz jugar
a la pelota|to play the ball-game ||EB, JD:[Schumann 1971], JG, BS.

Mo SS mipich adv [mi-pi] con gusto (le gusta)gladly, with pleasure (to like doing
something)

PIEJND
*pihnd

mal de pinto | pinta (skin disease)

espaol

Aunque PIEJND mal de pinto|pinta (a skin disease) parece ser un prstamo de esp. pinto, se
espera algo como **[pond] = PYOND de tal fuente. An si pinto fuera anteriormente adaptado
como pinta, se esperara **[pand] = PYAND (cf. SMo kandeal [kandal] < esp. candela, ingl.
candle). Por eso se supone que la voz lleg en huave a travs de otra lengua. Es interesante notar
que esp. pinto fue prestado en zoque de Francisco Len como pindyu, de donde se espera pH *pind,
que es mucho ms cerca a *pihnd. Dado que en las lenguas zoqueanas las consonantes nasales
sonorizan las oclusivas que les siguen, es posible que una de estas lenguas fuera la lengua
intermediaria en este caso || EE.

Ma RN ipi (ipind) umbas (ximbas) adj-p [ni-pind u-mbas (si-mbas)] manchas: tiene
manchas en el cuerpohaving spots on ones body
Mo SS piind n K* [pi:nd]

PIEJW-

medio (dulce) | somewhat (sweet)

*pi-ihMo SS piowan angan adj [pi:w+an a-gan] medio dulcesemi-sweet

PIEJW

PIEJW
*piho

600

chicozapote | sapodilla
mixe oluteco

SF piuf zapotillo (amarillo), chicozapote|sapodilla (< pH *pho) se relaciona con mOlu [piho]
zapote amarillo, zapotillo|yellow zapote, que, por su parte, tiene ninguna etimologa conocida ||
CO.
Vase tambin PIEJW- medio (dulce)|somewhat (sweet).

F YK

piuf [pihw piu] zapotillo (amarillo) (planta) (= chicozapote)mamey (tree, with


yellow fruit), sapodilla

PIENG

decir | to say

*ping [cf. Su 651 *png]


Los Stairs sealan que SMo aping decir|to say se usa para introducir una cita; despus de lo que
fue dicho siempre se usa aw para terminar la cita.
DP

pinga hablarto speak

FP

apieang, apiean dicesays

DR

/apiog/ 1 [a-pig] decir, platicarto say; to talk (never used in composition)

D Su

/-png/

F Su

/-pon/

Mo Su /-png/
Mo Su /-png/

D RN

apieng [a-pig] dice, hablato say, to speak [RN, TA, RL]

F YK

apion, apiong (?) [a-pin(g) apion(g)]

Ma RN apieng v A [a-pieg]
Mo SS aping vt A [a-pig] lo dice, lo testi"ca, lo opinato say, to testify, to think
Mo RN apirang vp [a-piag] ser dichoto be said
Mo SS aping alinomb vt A [a-pig alinomb] lo repiteto say again
Mo SS apngan fv-sub [a-pig-an] dice no ms, mienteto say only, to lie

PIENTS

PIENTS

601

mascar | to chew on

*pinc [cf. Su 649 *pc, *pnc]


Sobre la base de Ma /apc/ Surez reconstruy *p(n)c, pero mis informantes de SMa lo
pronuncian apients. Por eso se supone que Surez se equivoc y la proto-forma es correctamente
*pnc.
Ma B

-piants, apiants [B, B:59]

DR

/apiondz/ 1 [a-pin] chupar caa de azcarto suck sugar-cane

Ma Su /-pc/
Mo Su /-pnc/

Ma RN apients v A [a-pin] masticato chew


Mo SS apints vt A [a-pin] lo masca sin tragarto chew without swallowing

PIER

sembrar | to plant, to sow

*pir [cf. Su 652 *pr]


Ma B

apier sembrar, plantarto sow, to plant

Ma B

niupier labrador, sembradorfarmer, planter

DR

/apier/ 1 [a-pi] sembrar (p.ej. rboles en una lnea)to plant trees or sticks in a
row; to seed

F Su

/-por/

Ma Su /-pr/
Mo Su /-pr/
Mo Su /-pr/

D MS

apierr [a-pir] sembrar; cultivarto sow, to cultivate, to grow (a crop) vt.

D MS

upierr n [nu-pir] campesinofarmer, farm laborer

F YK

apior vt [a-pi apio] [YK, KT:305]

F YK

apirach vi [a-pi-ah] [YK, KT:273, 305]

Ma RN apier vt A [a-pi]
Ma TA munpier n pl [mon-pi] campesinos, sembradoressowers, farmers
Ma RN upierw n [n-pir-w] campesinosfarmers
Mo SS apir vt A [a-pi] lo siembra, lo cultiva, lo plantato sow, to cultivate, to plant
Mo SS nepir n P A [ne-pi] el sembrador, el agricultorsower, farmer [SS, NT:Gal 6:7, Lk
17:28]

PIER

602

Mo SS apirch n [a-pi-] la siembrasowing


Mo SS piran part [pi-a-n] plantado, sembradoplanted, sown
Mo SS apir majaw [a-pi m-a-haw] se asoma, lo mira de cerca, "ja la vista en algoto
appear, to look around, to "x ones gaze upon

PIES

matraca chupahuevo | giant wren (bird)

*pis
Vase tambin PIY gallina|chicken.

Mo SS pispis n K* [pis-pis] troglodita, (matraca) chupahuevo (ave: Campylorhynchus


chiapensis)giant wren (bird)

PIETS
*pic

ciruela amarilla (Spondias mombin) | yellow mombin


mixe (en parte)

La calandria campera, Icterus gularis (ingl.Altamira oriole), SMo kants pits, es un pjaro de
color amarillo brillante, lo que aclara la conexin con SMo pits ciruela amarilla|yellow mombin.
En efecto, como seal HT:23, en el lenguaje de hoy en da SMo pits ha desarrollo el significado
general amarillo|yellow. De ah se puede considerar la posibilidad de una conexin con zoCop
[puc] amarillo|yellow y zoCop [pu] amarillo; gero|yellow; light-skinned, fair y con mOlu
[tuka-pi:sku] = tuka-pi:tzkuy ciruela, durazno|plum, peach, donde pi:tzkuy = [pi:sku] significa
naranja|orange, y con mSay [uti-pik], ciruela|mombin. Todas estas palabras mixe-zoqueanas
provienen de pMZ *puc(V) amarillo| yellow.
Tambin debe compararse con WIETS calandria caf|orange oriole, que se relaciona con zoCop
[wits], nombre de una fruta parecida a la ciruela y de color naranja || HG, CO, RZ, SW, LC.
Mo WW mikants pits lam calandria pinta (ave)spot-breased oriole

Ma RN piets adj [pi] amarilloyellow


Ma RN kants piets [kan pi] calandriaoriole
Ma RN piets tyu fn [pi tn] ciruelo que tiene fruta amarillaa mombin tree which
produces a yellow fruit
Mo SS pits n K* [pi] ciruela amarilla, dulce (rbol y fruta: Spondias mombin)yellow
mombin [SS, GC:364]
Mo HT pits adj [pi] amarilloyellow [HT:23]
Mo SS kants pits fn K* [kan pi] la calandria campera (ave: Icterus gularis)Altamira
oriole
Mo SS kants pits lam [kan pi lam] calandria pecho pinto (ave: Icterus pectoralis)
spot-breasted oriole [SS:413]

PIEW

PIEW

603

sacar (lquido) | to remove (liquid)

*pih
Mo WW apiow llena con aguato "ll with water

Ma RN apiew a yow fv ? [a-piw a yow] acarrea el aguato bring water


Mo SS apiow vt A [a-piw] lo saca (agua u otro lquido)to remove or take out (water or
other liquid)

PIEW

robalo (pez) | snook (fish)

*pih [cf. Su 636 *pwe]


Para SF (YK) najal piow, traducido robalo largo, es posible que hace referencia al pez que se llama
robalo de espina larga en Mxico, ingl.armed snook or longspine snook, Centropomus armatus
Gill.
Respecto a SMo piow kosten, GC:361 explica que kosten deriva de esp. constantino, otro nombre
para el robalo. Sin embargo el nombre cientfico dado por GC es errneo ya que Centropomus
pectinatus (ingl.tarpon snook) vive slo en el ocano Atlntico. Entonces permanece deconocido
exactamente lo que significa piow kosten.
D Su

/pow/

F Su

/pow/

Mo Su /pow/

D MS

pyow n

D RN

pyow, piew n

F YK

piow n [piw piow] [YK, RN, KT:180]

F YK

najal piow [na-hal piw piow] rbalo largoa type of long snook ("sh)

Ma RN piew n [piw]
Mo SS piow n P* [piw] rbalo prieto, rbalo negro (pez: Centropomus nigrescens)
black snook ("sh) [SS, GC:352]
Mo GC piow kosten n [piw kosten] constantino, rbalotarpon snook ("sh) [GC:352]

PIJKOY

604

PIJKOY cuclillo | squirrel cuckoo (bird)


*pihkoy

espaol

PIJKOY es en ltima instancia un prstamo de esp. piscoy (LC: 460), nombre regional para el
cuclillo Piaya cayana mexicana. Se desconoce la etimologa de la palabra espaola. Tambin se
encuentra la ortografa pixcoy y pijuy como traduccin de Itz chik-bul (ingl.groove-billed ani)
(HF).

Ma RN pejkwy n [pehky] cuclillo de color negroa black-colored cuckoo


Mo SS pijkoy n K* [pihkoy] cuclillo vaquero, cuclillo canela (Piaya cayana)squirrel
cuckoo

PIJP

penca, viga, estaca | stalk, beam, stake

*phpa / *pihpi, *poh(p)o [cf. Su 622 *p:pa, *po:po]


Vase PAJP / PIJP, POJ(P)

PIJP

acostar (cosa larga) | to lay or place long object

*ph-pe / *phpi [cf. Su 641 ? *p:pi]


Vase PEJP / PIJP

PIJT

epazote; cempaschil | epazote; marigold

*phti [cf. Su 644 *p:ti]

zapoteco

Comparando PIJT epazote; cempaschil|epazote; marigold con mTot [putet] epazote


Chenopodium ambrosioides, Surez concluy que es un prstamo de una fuente mixeana; segn SW
el timo se puede reconstruir slo hasta pMxO *putte:ty, ya que las voces de mixe veracruzano no
son cognados.
Por otro lado, pH *phti se parece ms a zpIst bitiaa [bitiaa] epazote (cf.zpZgo bitw yee [bitw
yee] epazote silvestre|wild epazote), lo que hace pensar que un prstamo de zapoteco es ms
probable || SC, Su:164, SW, RZ, RC, VP.
F Su

/pit mbah/ #or de muertoMexican marigold

Ma Su /pi:t mbah/ #or de muertoMexican marigold


Mo Su /p:t mbah/ #or de muertoMexican marigold

D RN

pijty n [piht] epazote epazote, wormseed, Jesuits tea

F YK

pijty n [piht] epazoteepazote, wormseed, Jesuits tea [YK, KT:40]

PIJT

F Ko

605

pijty mbaj [piht mbah] #or de muertos, cempaschil (Nahuatl cemphualxchitl)


(planta: Tagetes erecta)Mexican marigold, Aztec marigold

Ma RN pijt n [piht] epazoteepazote, wormseed, Jesuits tea


Mo SS piid n K* [pi:d] epazote (planta: Chenopodium ambrosioides)epazote, wormseed,
Jesuits tea [SS, GC:364]
Mo SS piid mbaj fn [pi:d mbah ] #or de muerto, cempasuchil (planta: Tagetes erecta)
Mexican marigold [SS:402]
Mo SS mipiid ndek fn [mi-pi:d ndek] una planta que nace en tierra salada (Chenopodium
spp.)goosefoot, a plant that grows in salty soil

PIKIL

nenfar lila | water lily

*pikili
D RN

ipikily n [ni-pikil] aguateprickle

Ma RN pikil, ipikil n [pikil, ni-pikil] aguateprickle


Mo SS pikil n [pikil] nenfar (lila) (planta: Nuphar sp.)water-lily [SS:402]

PIL

huamuchil (guamchil) (rbol) | Madras thorn (tree) [RN]

*pili [= Su 638]
D Su

/pil/

F Su

/pil/

Ma Su /pil/
Mo Su /pil/

F GM

pily n [pil]

Ma VM pil n [pil]
Mo SS pil n K* [pil] guamchil (rbol: Pithecellobium dulce)Madras thorn (tree)

PIL

doblarse, hacer una curva | to bend, to curve vi. [RN]

*pili [= Su 640]
Aqu se supone que SMo pil mik hipocampo, caballito del mar|Pacific seahorse contiene la raz
PIL con el sentido doblar debido a la forma de espiral de la cola del animal; el segundo morfema
mik es obviamente MIEK murcilago, mariposa|butterfly, bat. Al contrario, GC:360 ofrece
una conexin con PIL guamuchil|Madras thorn tree, debido a las espinas de este rbol.
Mo Su /pil mk/ caballo marinoseahorse

F YK

ajpily [a-h-pil] doblar (rodilla, codo)to bend (knee or elbow)

PIL

606

Mo SS pil mik n [pil mik] hipocampo, caballito del mar (pez: Hippocampus ingens)
Paci"c seahorse [SS, GC:352]
Mo LE pil mik n [pil mik] asterismo ubicado en la Osa Mayor ms dos estrellas de Lince
y una de Leo, considerado como imagen de un hipocampoasterism located in Ursa
Major plus two stars in Lynx and one in Leo, considered to have the shape of a seahorse
Mo SS lapil vi [la-pil] ya est proximo a madurarseto be very nearly ripe
Mo SS napil n [na-pil] guayaba tierna (fruta)tender guava (fruit)

PIL
*pili

pozo seco | gravel pit

espaol

Segn SS SMo pil el pozo, la pila|source, well, font es un prstamo del espaol y se supone que la
fuente sea esp. pila. Segn WW SMo /pil/ significa pozo de material, y se supone que hicieron
referencia a especificamente a los pozos secos que producen gravilla. Sin esta interpretacin, la
etimologa de SMo pil kang piedrecita, gravilla sera misteriosa.
Mo WW pil pozo de materialsource of (construction) material; gravel pit

Mo SS pil n [pil] el pozo, la pilawell, source, font


Mo SS pil kang n [pil kag] piedrecita, gravillapebble, gravel

PILAW

cangrejo saramuyo (torito del mar) | Gulf ghost crab (Ocypode occidentalis) [RN]

*plawa [= Su 647]
Ma Su /pilaw/
Mo Su /pilaw/

Ma RN pilaw, pelaw n [pilaw, pelaw]


Mo SS pilaw n K* [pilaw]

PILIET

voltearse boca abajo | to turn upside down

*pilit
PILIET voltearse boca abajo|to turn upside probablemente deriva de PIL doblarse, hace una
curva|to bend, to curve ms IET tierra|ground, land.

Mo SS pilit mal n [pilit mal] el salto mortal, lo volteretasomersault, a somersault in the


air
Mo SS apijlit vt A [a-pihlit] lo voltea boca abajo (pero sostenindolo con la mano)to
turn (something) face down, holding it up with ones hand
Mo SS apijlit omal fv [a-pihlit o-mal] lo voltea cabizbajo; tiene volteado el libroto turn
(something) face down; to hold a book overturned

PILIET

607

Mo SS pilitan tit part [pilit-a-n tit] se cae cabizbajoto fall face down
Mo SS apijlit nej omal yow fv [a-pihlit neh o-mal yow] lo voltean las olasto turn
over (waves)
Mo SS pilitan omal part [pilit-a-n o-mal] volteado, al revs (libros o otros escrito)
backwards, upside down (books or other writing)

PILIT

ruido agudo repetido | sharp repeating sound

*pa-lata / *piliti [cf. Su 610, 639 *palata; piliti]


Vase PALAT / PILIT

PILIX

animal enano | dwarf animal

*pilisi
Se desconoce la procedencia de PILIX animal enano|dwarf animal, dato aislado de San Mateo. Tal
vez se relacione con Tzo [pili] chapuln|grasshopper (cf. Tzel chil d., Chuj chilich grillo|cricket
< pMaCtr *i:l(i-) d.) || DR, TK.

Mo SS pilix n [pilis] animal retardado en crecer, enanoan animal that is delayed in


growing, a dwarf

PIN

apagarse | to go out, be extinguished

*pini
Mo SS pinim vr O [pin-i-m]

PINAWAN

en medio | in the middle

*p-nawan [cf. Su 648 *pnawa-na]


Vase tambin WAN medio|middle, NAW resto, exceso|remainder, excess.
Ma B

penawan mediomiddle

Ma B

penawan nit, pinieu nwiats mediodanoon [B, B:50]

Mo P

hiet pinaguan dc isla (< tierra en medio del mar)island (< land in the middle
of the sea

DR

/pinawan/ [pinaw-an]

D Su

/pinawan/

F Su

/pinawan/

Mo WW pinowan la mitadhalf
Mo WW pinowan pinowan el cuartoone fourth

PINAWAN

608

Mo Su /pinawan/

F YK

pinawan, penawan [pinawan] la mitadhalf [YK, KT:307]

F YK

wax pinawan [was pinawan] y medio and a half

Ma RN penawan n [pnawan] mediomiddle, medium


Ma RN penawan nty cp-nom [pnawan nt] mediodanoon, midday
Mo SS pinawan n [pinawan] la mitad, el centrothe middle, the center
Mo SS pinawan pinawan n [pina-wan, pina-wan] un cuarto, la cuarta parteone fourth
Mo SS pinawan ongwiits [pinawan o-gi:] medianochemidnight

PIND

barro blanco (tipo de) | white clay (a type of)

*pindi
Mo WW pind lodomud, clay

Mo SS pind n [pind]

PIND

acuar, atorar | to wedge, shim, jam, block open

*panda / pindi
Vase PAND / PIND

PING

sudar | to sweat

*pingi
Ma RN ajping minalil (xanalil) fv-imp [a-h-pig mi-nalil (sa-nalil)] suda muchoto
sweat a lot
Mo SS ajping minalil nej fv (-imp?) [a-h-pig mi-nalil neh]

PIP

flauta | flute

*pipi [= Su 642]
PIP flauta|flute posiblemente sea el diminutivo de PAP sonar|make a sound.
F Su

F YK

/pip/
pip najch [pip nah-u] #auta de carrizo#ute made from a giant reed

Mo SS apip vt I [a-pip] lo suena o silba (con una hoja en la boca)to make a sound or to
whistle (with a leaf in one's mouth)

PIP

PIP

609

arbusto (tipo de) | bush (type of)

*pipi
Se desconoce la especie exacta de SMo pip un arbusto con flores blancas, moradas o amarillas|a
type of bush with white, purple and yellow flowers pero tal vez se relacione con Chrt pipa
clavellina roja|a type of cultivated flower o Chrt pipa te clavel|a showy shrub planted for its
beauty (donde te es rbol|tree). Normalmente esp. clavelina y clavel (pero ntese la l en vez de
ll en la primera palabra) se refieren a la planta Dianthus, o sea ingl. carnation. Segn CW la
palabra chorti es un prstamo de espaol pero no se da la fuente; quizs se trate de esp. pipa, o sea
pepita, en tanto que la planta en cuestin debe ser cultivada y no se encuentra en la selva.

Mo SS pip n K* [pip] un arbusto con #ores blancas, moradas o amarillasa type of bush
with white, purple and yellow #owers

PITI-OY

saltapared gallinita | white-breasted wood-wren

*piti-oyo (?)
A no ser que PITIOY sea simplemente onomatopyica, es probable que derive de dos morfemas
*piti y *oyo ms o menos. Aunque el origen de *piti permanezca oscura (de PATY en la
acepcin chico|little? cf.SMo kiripite poquito|a little bit), se presenta la posibilidad de que *oyo
tenga reflejo en OY/OIY rana trepadora|Mexican tree frog. En efecto, ambos estos animalitos
son ms o menos del mismo tamao (910 cm) y con respecto al colorido, ambos tienen un cuerpo
pintado de color castao y pardo, y adems un pecho de color blanco o, por los juveniles de los
pjaros y muchas de las ranas, un pecho grisceo.
Vase tambin PIY gallina|chicken.

Mo SS pitioy n K* mi-I [pitoy] saltapared gallinita (ave: Henicorhina leucosticta)whitebreasted wood wren [SS, RN]

PIW
*piwi

desmotar, cardar, despepitar | to remove seeds, to card

mixe-zoqueano

Es probable que PIW desmotar, cardar, despepitar|to remove seeds, to card se relacione con pMZ
*piw pepenar|to rummage, scavenge, go through, de donde provienen p.ej.mOlu [piw] recoger,
pepenar, curar de espanto|to pick up, to cure (to put soul back into frightened person), mOlu [piwpiw-na] picoteando|picking (como un pollo recogiendo maz), zoChMg [piw-i] recogido|pickedup, mCtn [piw ~ piw] recoger (con los dedos; p.ej. granos de maz); comer (aves); cortar (p.ej.
caf, tomato silvestre)|to pick up (with the fingers, e.g. kernels of corn); to eat (birds); to pick (e.g.
coffee beans, wild tomatoes), y mSJP [piw ~ piw] recoger objetos pequeos (caf, etc.)|to pick
small objects (cofee [beans], etc.) || SW, RZ, HJ.
Mo WW napiw desenredadountangled, unwound

Mo SS apiw vt I [a-piw]
Mo SS nepiw (lan) n [ne-piw (lan)] el que carda (lana)someone who cards (wool)

PIW

610

Mo SS nipiw (lan) n [ni-piw (lan)] la cardacarding, card brush


Mo SS napiweran adj [na-piw-ean] desmotado, despepitadowith seeds or specks
removed, carded

PIX

cobija | blanket

*pisi [= Su 643]
PIX puede ser un prstamo del esp. cobija (ingl.blanket), como hace pensar la forma de SF (Su)
/kapis/. Pero si es as, la raz ya es bien integrada en SMo, dado que produce un tema no slo
nominal sino tambin verbal. Adems la parte /ka-/ aparece solamente en San Francisco y por eso
puede representar una refundicin tarda de cierta forma ms arcaica con cobija.
As se presenta la posibilidad de un prstamo de un reflejo de pMxO*ca-pitn cobija|blanket, de
donde provienen p.ej. mMix [cab] d. y mTot [cavtn] sarape. Por su parte, el timo mixeano
proviene de pMZ*pistin ceiba|ceiba, kapok tree: el desarrollo semntico se explica por la
apariencia del rbol, que se parece al algodn (cf.mOlu [pitin] algodn|cotton).
Adems es muy probable una conexin mayense, donde Kaufman reconstruye pMaCtr *pi cuyos
reflejos tienen acepciones como enrollar, anudar|to wrap, to tie with a knot, cf.tambin
derivativos como Chol Tzo pixol sombrero|hat (lit. cubrir-cabeza|cover-head). En efecto, los
reflejos yucatecanos de *pi significan cubrir, tapar|to cover, to place a cover on: Yuc pix d. =
[[pi]] cubrir con cobija|to cover with a blanket, Lac [[k-u-pi-ik]] lo tapa|to put a lid on.
En resumen, aunque una influencia a partir de cobija no sea imposible, haba tantas otras fuentes
que es probable que PIX sea de procedencia indigena || SW, TK, JD:[Bolles 1981, Delgaty 1964], JG.
Ma B

apish[ ]naliu paaldiaper

Ma B

nayag[ ]apish ensillarto saddle

Ma B

iwinchei tiel ipits cobijarto cover (with blanket)

DR

/api/ 3 [a-pis] ropa; zarapecloths; sarape

F Su

/kapis/

Ma Su /pis, ipis/
Mo Su /apis/

F YK

pix [pis] algo que se cubresomething that covers

Ma VM apix (sapix, ipix) n a-I [a-pis] chamarra, cobija, sbana, chamarrnjacket, blanket,
bed sheet
Ma RN apix naliw fn I [a-pis na-liw] paaldiaper
Ma RN ayak apix kawy fv A [a-yak a-pis kawy] ensilla un caballoto saddle a horse
Ma RN awinchey tiel apix fv-fp RE [a-win-ey til a-pis] cubrir: se cubre de una
cobijato cover oneself with a blanket
Mo SS apix vi A [a-pis] se cubrebe covered up

PIX

611

Mo SS apix n K a-A [a-pis] la ropa, el traje, el vestido, la cobija clothes, suit, dress,
blanket [SS, RN]
Mo SS napixeran n [na-pis-ean] la ropa, la cobijaclothes, blanket

PIX

purulento | purulent, having pus

*pisi
Mo SS anepix vi (I) [a-ne-pis] tiene pusto have pus

PIXAW

pato | duck, mallard

*mbswa [cf. Su 419 ? *mbs-wa]

por difusin

Vase MBUXAW, PIXAW

PIXICH
*pisici

tejn (coat) | coati

zapoteco

PIXICH tejn (coat)|coati es un prstamo de un reflejo de pZp *piiu tejn (coat)|


coati (SZ), de donde proviene zpIst bixiidxu [bii:u]. El significado en una manada|in a herd
or clan de la palabra actual en San Dionisio se explica por el hecho de que los coates machos
adultos viven slos y por eso tienen otro nombre, o sea SD (RN) ndasly NDASALY; las
hembras y las cras por el contrario suelen ir juntos en una manada || SZ, VP.
DP

pzchi tejncoati

Mo P

pisichi tejncoati

D RN

pixich n [pisi] coat en una manadacoati in a herd or clan

PIXKEL
*(skal)

fiscal (cargo en la iglesia catlica) | a traditional office in the Catholic Church

espaol colonial

Vase JESKAL, PIXKEL

PIXKIL

PIXKIL

612

rbol parecido a nance | tree similar to the nance

*pisi-kili
Aunque no se sabe la especie exacta del rbol PIXKIL, es muy probable que la palabra se relacione
con KILYAT zapote borracho|yellow sapote (tree). La parte PIX de PIXKIL probablemente
derive de la misma raz que aparece en PIETS ciruela amarilla|yellow mombin, en ltima
instancia un prstamo de un reflejo de pMZ *puc(V) amarillo|yellow. Es de notar que en mOlu
[pi:ts-kuy] naranja|orange la [ts] se vuelve en [s] antes de la [k] de modo que se pronuncia [pi:skuy].
La variante pH *pis(i)- en PIXKIL, en vez de *pic en PIETS, probablemente deba su origen a tal
efecto fontico || SW, RZ.

Mo SS pixkil n K* [piskil] un rbol mediano parecido a nance, tiene #or amarilloa


medium-sized tree similar to the nance and bearing a yellow #ower

PIY
*piyi

gallina | chicken

espaol (por difusin)

Dado que la gallina fue introducido por los europeos, PIY gallina tendr su origen en esp. pollo o
polla, a no ser que significara originariamente otro tipo de ave. En efecto, PIY no aparece ni en SMo
ni en SD, donde se usa solamente KIT gallina (probablemente de origen zapoteco), aunque en
SMo s existe un prstamo de esp. pollo, o sea poy.
En cualquier caso, si PIY proviene de espaol, la fontica exige que el prstamo lleg a travs de
otro idioma. Si no, ni la vocal [i] en vez de [o] no tiene explicacin, ni la [y] en vez de la [] palatal de
espaol colonial, que aparece como [l] en huave en otros prstamos antiguos (cf.SMo (SS) kochil
cuchillo|knife, SMo (SS) kostil costilla|rib, SMo (DT) /mrl/ amarillo|yellow, SMo (DT)
mrtl martillo|hammer, SMo (DT) /trnl/ tornillo|screw).
Se desconoce la fuente exacta de PIY, ya sea una lengua mixezoqueana o el nhuatl u otra: cf.Nah
piyo gallina|chicken, zoChMg [piyu] d., mSaymOlu [piyu] d., donde todos se concuerdan en la
[i] y en la [y].
Tal vez con SF (YK) utsam pi gaviln|sparrowhawk se pueda comparar zoCop [tahpi] gaviln,
guila|sparrowhawk, eagle (< pZo*tahpi gaviln|sparrowhawk), a no ser que la frase en SF
derive de TSAMB morder|to bite ms PIY, lo que es probable.
En todo caso es notable que en huave muchos nombres de aves empiecen con PI (para lo cual, vase
MBUXAW pato|duck), lo que sugiere que quizs hubiese una raz ms antigua de una forma
parecida || ON, HJ, NN, HG, SW.
Ma B

pii, -iuf, -er K sha-, mi- [B, B:32-33, 36, 49]

Ma B

nash[ ]pii pollahen [B, B:32-33]

F GM

pi [pi] [GM, KT:206]

F YK

mam pi K [mam pi] gallina ponederalaying hen [YK, GM]

F GM

nax pi [nas pi]

F YK

pi e [pi en] gallinita color caf que vive en raz de manglea small tan-colored
chicken that lives among mangrove roots

PIY

F YK

umb pi [umb pi] huevo (de gallina)chicken egg

F YK

xuy pi P [suy pi] gallorooster

F YK

utsam pi [nu-am pi] gavilnsparrowhawk

613

Ma RN piy n [piy] [RN, VM]


Ma RN naxuy piy, munxuy piy fn, fn pl [na-sy piy, mun-sy piy] gallo, gallosrooster,
roosters

PIYACH

ciruela colorada | red mombin

*piHac [cf. Su 654 *pyece]

zapoteco del Istmo

PIYACH ciruela colorada|red mombin es un prstamo del zpIst biadxi [biai] ciruela, ciruelo,
jobo, Spondias mombin o purpurea, planta anacardicea|mombin, < pZp *piyati (SZ).
Adems es notable que los Warkentin incluyeron una palabra SMo miten mixiig ciruela de otra
parte|mombin coming from another place; esta frase ya no aparece en SS y quizs fue reemplazado
por el prstamo de zapoteco. En cualquier caso hay que separar PIYACH ciruela colorada|red
mombin y PIETS ciruela amarilla|yellow mombin || MF, SZ, VP.
Mo Su /piyac/

Mo GC piyach n [piya] ciruela colorada (Spondias sp.)red mombin [GC:364]

POCH

palabra, mensaje | word, message [RN]

*poc [= Su 655]
Se puede imaginar que el timo POCH palabra, mensaje|word, message, debido al sentido de un
contrato vinculante visible en giros como dar su palabra|give ones word, tenga su origen en la idea
de nudo del timo homnima POCH nudo|knot; cf.SMo (WW) altit poch palabra de
casamiento|marriage promise, SMo (SS) altit mipoch est comprometido|to be promised.
Aunque la palabra para nudo es pech (< *pc = PUCH) en SMo, la forma SD (R) apuo lazar|
lasso, que deriva de *poc (= POCH), muestra que PUCH nudo|knot es de hecho un diminutivo
de POCH.
DP

puechi raznreason

Ma B

poch palabraword

Mo P

altombas manapz cacarear (< palabras continuas)to brag, to go on about (<


continuous words)

DR

/apoo/ [a-pu] hablar, contarto talk; to tell story

Mo WW altit mipoch palabra de casamientoword of marriage


Mo Su /poc/ palabraword

D RN

puoch n [pu puo] palabraword

F YK

poch [po] palabraword

POCH

F YK

614

namix poch [na-mis po] obscenidades, groserasobscenities, curse words

Ma RN puoch n mi-I [puo] palabraword


Mo SS poch n K mi-E [po] la palabra, el verbo, la frase, el mensajeword, verb, phrase,
message [SS, NT: Mt 15:9]
Mo SS miteat poch fn [mi-tat po] el principal de cermonias o "estas religiosasthe
principal o$cer of a religious festival
Mo SS altit mipoch [a-l-tit mi-po] est comprometidoto be promised

POCH / PUCH

nudo | knot

*poc / *pc [cf. Su 675 *pc]


La forma SD (R) /apuo/ to lasso (= apuech < *po) muestra que [pe] nudo es de forma
diminutiva.
Tal vez POCH nudo|knot se relacione con zoCop, zoFL [pok] d. o con Chol pok d.; ninguna
voz tiene un etimologa conocida. Ms all, TtnP [pa:-i] atar algo como bulto, tercio|to tie
something such as a package or bundle y TtnN pa:-ch: [pa:-i] enrollar algo, atar algo en un
rollo|to roll something up, to tie something up in a bundle se parecen un poco a POCH, aunque
son palabras compuestas, cf.el prefijo TtnN pa:- [pa:] barriga|belly || HG, EE, HJG, RB, BT.
Ma B

ipuch

Ma B

-puh anudarto tie a knot [B:58]

DR

/apuo/ 4 [a-pu] lazarto lasso

DR

/niupe/ 3 [nu-p] unir, atar algo fuerteto unite; to tie object securely

D Su

/ipc/

Ma Su /ipuc/
Mo Su /pec/

D MS

apyuech [a-p ape] aadirto add

Ma RN apuch v I [a-p] hace un nudoto tie a knot


Mo SS apech vt E [a-pe] lo anuda (de hilo, mecate); lo aade (tela, madera)to knot
(thread, twine); to add on (cloth, wood)
Mo SS nepech adj [ne-pe] aadido, agregado added on

POJ(P)

penca, viga, estaca | stalk, beam, stake

*phpa / *pihpi, *poh(p)o [cf. Su 622 *p:pa, *po:po]


Vase PAJP / PIJP, POJ(P)

POJ

POJ

615

sacar agua | to remove water

*poho
Los significados de POJ sacar agua|to remove water en SMo muestran que el concepto bsico del
timo se trata de la limpieza, particularmente de pozos. Por eso sera lgico si POJ se relacione
como aumentativo con PUJ lavar un poco|to washa little como diminutivo. Dado que el
segundo timo representa sin duda un prstamo de pMZ *puh lavar|to wash, se supone que POJ
tiene que haber sido formado ms tarde.
Mo WW apoj limpia pozoto clean a water well

Ma RN apoj, apojk- v O [a-poh] saca agua (de un pozo, de un cayuco)to remove water
(from a well, from a canoe)
Mo SS apoj vt O [a-poh] saca agua del pozo (para que quede limpio); saca agua de la canoa;
vaciar lquidoto remove water from a well to keep it clean; to bail water from a canoe;
to empty (of liquid)

POJ

tortuga chica | small turtle

*poho [cf. Su 659 *pho]


Aunque Su reconstruy un tono alto (H) para en *pho (> POJ), el estudio fontico de KE muestra
un tono descendente (HL) en SMo pj tortuga|turtle.
FP

poog tortugaturtle

DR

/poh/ 2 [poh] tortugaturtle

D Su

/poh/

F Su

/poh/

Ma Su /poh/
Mo Su /poh/

D MS

poj n [poh] tortugaturtle

F YK

poj [poh] tortuga del rioriver turtle [YK, KT:29, GM]

Ma RN poj n [poh] tortuga pequea de la laguna (no del mar)small lagoon-dwelling turtle
[RN, VM]
Ma RN mipoj wajyow fn [mi-poh wah-yow] tortuga de la lagunalagoon turtle
Ma RN mipoj tyety muntyok fn [mi-poh tet mn-tok] tortuga del rayo (de mitologa)
lightning turtle (mythological)
Mo SS poj n K* [poh] el tortugo rojo, sabanera, la tortuga terrestre (reptil: Rhinoclemmys
pulcherrima) Central American wood turtle
Mo KE pj n [ph] tortugaturtle
Mo SS opang poj fn [o-pag poh] el carapacho o caparazn de la tortugaturtle shell

POJ

POJ

616

cadera | hip

*poho [cf. Su 659 *pho ]

mixe-zoqueano

Quizs POJ cadera|hip deba compararse con reflejos de pMZ *poki (> pZo *poki) tobillo|heel,
tal como mOlu [poki] tobillo; mueca|ankle, wrist y zoCop [poki-pak] d. y [pok-pok]
pantorilla|calf.
Se puede apreciar que POJ ocurre slo en la frase mipoj owileran, lit. el poj del tronco|the poj of
the trunk, lo que sugiere que antes POJ tuviese un significado ms mplio como coyuntura|joint.
Si es as, una conexin con las palabras mixe-zoqueanas sera mucho ms probable || SW, CO, RZ,
HG.
Mo Su /mipoh -wil/

Ma RN mipoj uwil (xiwil) fn [mi-poh u-wil (si-wil)] coxestailbone


Mo SS mipoj owileran fn [mi-poh o-wil-ean]

POJ

anoche | last night

*t() a ph-to [cf. Su 839 *t()a-p:to]


Vase POJT, POJ

POJCH

tapar | to cover, to block up

*phc [cf. Su 656 *p:c]


Ma B

ipoch azotea#at roof

Ma B

ipohchi cubrirto cover

Ma B

puchian obscurodark, hidden

DR

/apuh/ 4 [a-puh] poner un chalto throw shawl around shoulders

D Su

/-pu:c/

Ma Su /-po:c/
Mo Su /-p:c/

F KT

apojch vt [a-poh] extender, estirar (tela)to stretch out (cloth) vi. [KT:313]

F KT

pojchi- vi [poh-i-] extenderse, estirarse (tela)to stretch out (cloth) vi. [KT:313]

F KT

upojch umal [nu-poh-e u-mal] algo para cubrir la cabezasomething to cover


ones head with [KT:209]

Ma RN apojch v I [a-poh]
Ma RN pojchiew v SI [poh-i-w] cubierto de algo, tapadocovered (with something);
capped, closed with a lid; stopped up

POJCH

617

Ma RN lapujchiew uiejk fptc SI [la-puh-i-w u-nihk] cubierto: ya estn cubiertos sus


ojos (o sea, se hizo ciego, los ojos estn nublados)his/her eyes are covered (i.e. he/she
has gone blind, eyes have become cloudy)
Mo SS apeech vt E [a-pe:]
Mo SS apooch vt E [a-po:] lo extiende, lo tapa, lo cubre; lo pesca, extiende la atarraya;
hace cal; lo pone (cosas que extienden)to extend, to cover; to "sh, spread out the
atarraya; to make lime; to place (things which extend)
Mo SS pojchim vr O [poh-i-m] se cubre, se tapato cover (self)
Mo SS pojchin vr? part? O [poh-i-n] cubierto, tapadocovered

POJK / PUJK
*pohko / *phk

echar, meter algo dondesea | to throw, to insert

mayense occidental

Parece probable que POJK/PUJK echar, meter algo dondesea|to throw, to insert se relacione con
Chrt buka siembra, esparcir semillas|to sow (seed), to scatter broadcast (dato histrico); el
sentido especfico de chorti se mantiene en SMo apeeg siembra semillas pequeas|to sow small
seeds, mientras que en SD hubo una ampliacin considerable del significado.
Es claro que la voz de chorti deriva del mismo timo que Tzo pukel repartir, esparcir|to distribute,
to scatter, Toj puku distribuir, repartir|to distribute, Toj pukuki difundirse, propagarse|to be
spread, to propagate, Chol puk repartir|distribute, y Chrt puk-i d. (chorti contemporneo). Es
de notar que la ampliacin del sentido entre la familia cholana corresponde bien con la que se ve en
huave || CW, KH, AU, CL, DR.
Vase tambin PEJK atizar (un fuego)|to stoke (a fire).
DR

/apohk/ 2 [a-pohk] echar agua sobre alguiento throw water on a person

D RN

apojk [a-pohk] meter algo dondeseato put something (in) somewhere

D RN

apyujk [a-phk] meter algo pequeo dondeseato put something small (in)
somewhere

Ma RN apuj, apujk- v I [a-ph] sembra, echa semillasto sow, to throw or put seeds in the
ground
Mo SS apeeg vt E [a-pe:g] siembra semillas pequeas to sow small seeds

POJKUR

POJKUR

618

armadillo | armadillo

*poho-kr / *ph-kr [cf. Su 659 *poho kri]


Por lo visto POJKUR armadillo deriva de POJ tortuga y un otro morfema KUR, cuyo
sentido es desconocido pero que posiblemente aparezca tambin en la palabra para el ave SMo
mikior lam zacua gigante|Montezuma oropendola. La idea de que POJ = tortuga se apoya en
que la palabra para armadillo en nhuatl es y-tch-in, literalmente tortuga-conejo, de y-tli
tortuga|turtle y toch-tli conejo|rabbit. Sin embargo en huave KUR no parece mucho a KOY
conejo|rabbit. Tal vez KUR debe compararse tambin con TtnN kuyj [kuyuh] y TtnS TtnX
[quyuh] armadillo (que no es lo mismo que [skauh] conejo|rabbit), aunque todava faltara una
explicacin de la correspondencia entre la [y] en totonaco y pH *r. Asimismo una comparacin entre
KUR y Lac [[tur, u-tuur, u-tu:r-ir]] conejo|rabbit no explica la [t] en lacandn y pH *k, a
pesar de la correspondencia exacta del resto de la voz. Finalmente se puede citar zoChMa [kuru]
ardilla |squirrel, que muestra una [r] de origen oscura (cf. pMxO *kuy d.).
Otra posibilidad es que la parte POJ deriva de una fuente mixeana. Aunque se reconstruy pMx
*po: tlacuache|Mexican opossum (> mTot [p:] tlacuache|opossum y mOlu[po:h] tlacuache,
zorro|opossum, woolly opossum), el tlacuache no se parece mucho al armadillo. Probablemente ms
prometedora sea una conexin con pMxO *po cuero|hide. Sea como fuera, hasta que no se
establezca la contribucin semntica de KURY el anlisis de las compuestas que lo contienen seguir
siendo muy difcil || FK, RB, HA, SC, SW, RZ, JD:[Canger: 1970].
DP

piuguir

FP

pugcur

Ma P

pugcr

Ma B

pufkarr, pufkure P ardilla (sic)squirrel (sic) [B, B:49]

Mo P

poquior

DR

/phikr/ 4 [ph-k]

D Su

/phkr/

F Su

/pohkur/

Ma Su /puhkur/
Mo Su /pihkor/

D RN

pijkyurr, pyujkyurr n [pihkr, phkr] [RN, MS]

F YK

pujkur n [puhku] [YK, KT:29, 207]

Ma RN pojkurr n [pohkr]
Mo SS pijkior n P*, K [pihko] el armadillo (mamfero: Dasypus novemcintus)ninebanded armadillo

POJ

POJ

619

oscuro | dark

*poh-n- [cf. Su 677 *ph (-n-t, -n-we, -n-n)]


POJ oscuro|dark produce un tema que se conjuga por medio de sufijos, as que los derivativos
reflejan pH *pohn-t (pasado completo), *pohn-n (estativo), *pohn-w (progresivo) as como
*pon-hc (causativo). Sin embargo es posible que anteriormente *pohn se deriva de una raz
antigua *poh- relacionada con la noche y el ciclo del da y la noche. Otra derivativo de esta raz
putativa puede verse en POJT, POJ anoche|last night.
Es poca clara la conexin entre POJ y PAAJT tarde (despus del medioda)|afternoon. En
SD la misma forma pujiet (<*pohn-t) parece servir como oscuridad|darkness y tarde|
afternoon, pero se descononce si se trata de una confusin tardo entre dos voces anteriormente
distintas o si PAAJT evolucion a partir de POJ. Vase PAAJT para ms detalles.
Ma B

puhniu, puhnieuf obscurecerse, anocheceto grow dark, to turn to night [B, B:72]

Ma B

lapuhnieu entrada la nochenight falls [B:50]

DR

/ipuhniot / [i-puhn-i-t] anochecerto become night

D Su

/napuhnow/

D Su

/puhnt/

F Su

/napuhnot/

Mo WW lapniow dbil (luz)weak (light)


Mo WW lapojniow
Mo Su /puhnin/

D MS

pujiet [puhn-i-t] oscuridad; tardedarkness; evening

F YK

pujiot [puhn-i-t puhniot] est oscuroto be dark

Ma RN pojien adj SI [pohn-i-n] empieza a oscurecersegrowing dark (sky)


Ma RN pojiet n [pohn-i-t] oscuro de nochenighttime; darkness of night
Ma RN pojiew ptc SI [pohn-i-w]
Mo SS aponiich vi (A) [a-pon-i:] anublato cloud over, to darken
Mo SS pojnin vr O [pohn-i-n] se oscureceto darken, to grow dark
Mo SS pojnin n K [pohn-i-n] la oscuridad, las tinieblasdarkness, shadows
Mo SS pojnin teombas fptc [pohn-i-n t(e)-o-mbas] se desmayahaving fainted

POJNG

sapo | toad

*phngo [cf. Su 664 *p:ngo]


Ma P

pongpon

POJNG
Ma B

620

pomponk, ponponk [B, B:28]

Mo Su /p:ng/

Mo SS poong n K* [po:g]

POJP

tenate | palm basket

*phpo [cf. Su 667 *p:po]

cholano (< zoque)

SMo poob (xil) majagua|beach hibiscus probablemente se relacione con pZo *powah d., de
donde provienen zoChMg [woppo kuy] y zoCop [poah] d. Sin embargo es notable que zoChMg
[poa] quiera decir jonote|corkwood tree, Heliocarpus sp. o algodoncillo|milkweed, Asclepais sp.,
mientras que zoTex [po:wa] sea simplemente jonote|corkwood tree. As los reflejos del timo
zoqueano se refieren a madera ligera y flexible o a plantas fibrosas de las cuales se fabrican canastas,
mecate, corcho, etc. (LS), lo que explica el desarrollo del significado tenate|palm basket de POJP
en huave.
An as, las formas mixe-zoqueanas no concuerdan muy bien con pH *pohpo, por eso se supone que
el timo lleg en huave a travs otra lengua. Al respecto se deben comparar Chrt pohp tule,
petate tejido de corteza del tule|sedge (tule), mat of woven sedge bark, lo mismo que chorti
contemporneo pojp petate|mat que proviene de pMa *pohp petate, estera|mat, rush mat, timo
que aparece en cas todas las lenguas de la familia. Aunque las palabras mayenses se refieren al
petate, lo importante es que es un artefacto tejido de material vegetal; para el sentido de tenate o
canasta se debe comparar zoChMg [pahpa] cacaste, para frijol|a basket, for beans. Sin duda
PAJP penca de palma|palm stalk est relacionado tambin || SW, HJ, HG, CW, KH, TK.
D Su

/po:p/

F Su

/po:p/

Ma Su /po:p/
Mo Su /p:p/

D RN

pojp n [pohp] tenate, bal de palmapalm basket [RN, MS]

F YK

pojp [pohp] tenate, bal de palmapalm basket [YK, RN]

Ma RN pojp n [pohp] bal de palmapalm basket


Mo SS poob n [po:b] el tenate (una canasta de palma)palm basket
Mo SS poob xil n K* [po:b sil] majagua (rbol: Hibiscus tiliaceus)beach hibiscus =
sea hibiscus = tewalpin = coastal cottonwood (equivalent names)
Mo SS nepoob adj [ne-po:b] dbil, sin fuerzaweak, lacking strength
Mo SS nemal poob [ne-mal po:b] hombre que est conforme a recibir a una mujer
embarazada, aunque sabe que el nio no es de la man who is willing to accept a
woman pregnant with another mans child

POJT, POJ

POJT, POJ

621

anoche | last night

*t() a ph-to [cf. Su 839 *t()a-p:to]


Se supone que pH *t() a-ph-to anoche|last night est compuesto de *t() en|in (TY-) ms el
artculo a, ms una raz bsica de forma *poh- oscuro|dark, ms *-tV, sufijo del tiempo pasado. En
conjunto produce el significado en el tiempo oscuro anterior|in the preceding dark (time), o sea
anoche|last night. La proto-forma *poh- tambin aparece en POJ- (< *poh-n) oscuro|dark,
que tal vez tenga su origen en una forma estativa con *-n-.
Ma B

tiapoht

DR

/tiapot/ [ta-pot (?), tia-pot] (?) esta nochetonight

D Su

/tapo:t/

F Su

/tapo:t/

Ma Su /tapo:t/
Mo WW teapood
Mo Su /top:t/

D RN

tipojt [ti-poht]

F Ko

tapojt [ta-poht] [Ko, KT:237]

F YK

tapoj naty [ta-poh nat] la da antes de antierthe day before the day before
yesterday

F YK

nangaj poj naty [na-gah poh nat] el da despus de pasado maanathe day after
the day after tomorrow [YK, KT:237]

Ma RN tapojt ~ tyupojt adv [ta-poht, tu-poht]


Mo SS tepood, tipood adv [te-po:d, ti-po:d]

POJTANG

POJTANG

622

iguana verde | green iguana

*pohtanga [= Su 660]
Cmo sugiere Surez, tal vez POJTANG iguana verde|green iguana derive de POJtortuga chica|
small turtle ms TANG crecer|to grow, una comparacin que se vuelve ms prometedora teniendo
en cuenta que suelen vivir cerca del agua donde que puedan huir sumergindose en caso de peligro.
Por otro lado, es tambin prometedora una conexin con ChO gwboh [gwbo] la iguana chica, un
tipo de iguana|a small iguana, a type of iguana. Tal vez haya una conexin con un reflejo de pMx
*po:t-an temporal de agua|spell of rainy weather, de donde proviene mCtn [pot] tiempo de lluvias
(junio, julio y agosto)|rainy season (June, July and August), lo que sera lgico si las iguanas, como
los sapos, estn asociadas por creencia popular con esta estacin.
Finalmente hay que considerar la posibilidad, aunque pequea, de una compuesta de pZo *po
brotar, nacer|to split, to be born en la acepcin que se ve en zoCop [po] rajar|to split ms pZo
*ta abrir, rajar|to open, to split. La idea se apoya en la piel escamosa de la iguana as como su
comportamiento de trepar a los rboles con las garras afiladas || TT, SW.
Ma Su /pohtang/
Mo Su /pohtang/

F YK

pujtang n [puhtag] iguana verde, guelagreen iguana, guela lizard [YK, GM,
KT:207]

Ma RN pojtang n [poh-tag]
Mo SS pojtang n P* [poh+tag] la iguana de ribera (reptil: Iguana iguana)green iguana
Mo GC pojtang rew [poh+tag rew] bagre de gavia (pez: Bagre pinnimaculatus)red sea
cat"sh [GC:351]

POJTS

POJTS

623

viruela; sagrado, de Dios | smallpox; holy, of God

*pohco [cf. Su 361 *monopo:co]

mixe

Como conjetur Surez, se puede mostrar que las palabras huaves para el cedro y la iglesia
provienen en ltima instancia de un prstamo de un reflejo de pMZ *pu:c-(i) grano de la piel|
pimple, skin blemish. Muy improbable a primera vista, este desarrollo ocurri por una serie de
etapas lgicas.
Para empezar, caben destacar unas creencias pertinentes en la comunidad huave tradicional as
como generalmente en la zona. En primer lugar est la clasificacin tradicional de enfermedades.
Segn el sistema de medicina huave, los padecimientos se clasifican en tres grupos, cada uno con su
clase de curanderos especialistas, a continuacin: los que son producidos por un choque espontneo
al nivel emocional, p.ej.el susto y la vergenza de varios tipos; los que resultaron de un acto
daoso y sobrenatural por otra persona, como el mal de ojo; y finalmente los que proceden de Dios.
Esta ltima clase consta de las enfermedades como la viruela, la varicela, la tosferina, el sarampin.
Proveniendo de la voluntad divina, estos males se denominan sagrados, SMo nangaj (NGAJ
sagrado, importante, grande|sacred, important, great), p.ej.SMo nangaj samarroen varicela,
viruela loca|chicken pox (lit. sagrado salvaje|holy wild), SMo nangaj joj tosferina|whooping
cough (lit. sagrado tos|holy cough), SMo nangaj sirimpiw sarampin|measles, y finalmente
nangaj dios viruela|smallpox (lit. sagrado Dios|holy God). En nangaj samarroen se puede ver la
sustantivizacin de nangaj de modo que consigue la acepcin enfermedad en s solo, luego en
nangaj dios se ve este uso con dios para caracterizar la enfermedad sagrado supremo, la viruela.
En segundo lugar est el concepto del cedro como el rbol sagrado, general en toda la zona,
mientras que la iglesia se denomina normalmente la casa sagrada. Dos ejemplos (hay muchos): Nah
te-cuahuitl cedro (te sagrado, divino|sacred, holy, divine ms cuahuitl, arbol, madero, palo|
tree, wood, stick, staff, beam), y iglesia|church teoh-calli, lit. casa divina|divine house (calli
casa|house); asimismo zoChMg [maan tk] iglesia|church lit. sagrada casa|holy house, y
[maan kuy] cedro, lit. sagrado palo|holy tree.
Teniendo en cuenta estas equivalencias se pueden analizar los derivativos de POJTS en huave.
Histricamente lo que debe haber pasado primero fue el prstamo de un reflejo de pMZ *pu:c-(i)
(> pMxO *puhc) grano de la piel|pimple, skin blemish tal como mSay [puc] y mTlc mAy mJuq
mPux [puc] d. Este morfema aparece normalmente en los nombres de las enfermedades sagradas,
p.ej.mTot [ham-phc] varicela, viruelas locas|chicken pox, mTot [ma:n phc] viruela|
smallpox (lit. sagrado grano/podrido|holy blemish/rotten), zoCop [mha-putsi] viruela|
smallpox (lit. grande grano|great blemish). El resultado de este paso puede verse en Ma (B)
manapohts viruela|smallpox = contempornea SMa (RN) monapojts (de pH *mona-, prefijo
plural, ms pH *pohco), dato que ignor Surez pero que muestra claramente el desarrollo que
sospech.
Entonces, como la viruela se denomin los granos no hay ms que un paso para llegar a otra
interpretacin de pH *mona-pohco como los (cosas) sagrados as que *pohco fue abstrado como
sagrado en s solo. As deriva SMo monopoots en su acepcin los que tienen cargo en la iglesia
catlica|those with community duties in the Catholic church < *los sagrados|the holy ones.
Aunque hoy en da el cedro tambin se llama monopoots en San Mateo, deriva de una truncacin de
monopoots xil, o sea, el rbol de las cosas sagradas, frase que todava est en uso, cf. tambin
SMo (BB) Monopostiac Cerro Encantado|Enchanted Hill, nombre antiguo de lugar. En cuanto a
iglesia, basado sobre los ejemplos ya mencionados en los cuales se denomina casa sagrada, se
espera un tal tipo de calco en huave tambin, y, en efecto, aparece en *t-mb-pohco, literlamente
en casa sagrada (TY-, TIEL in, IEM casa|house). Es de notar queel mismo desarrollo
se ve en SMo templas en la plaza, en el mercado, de *tmbplasa, o sea en la casa de la plaza =
mercado.
De *t-mb-pohco proviene *tmpohc(o), que se ve claramente en Ma (B) ti umpots a la iglesia|
to church, mientras que una reduccin de la vocal de la primera slaba produjo Mo (WW)

Aunque hoy en da el cedro tambin se llama monopoots en San Mateo, deriva de una truncacin de
monopoots xil, o sea, el rbol de las cosas sagradas, frase que todava est en uso, cf. tambin
SMo (BB) Monopostiac Cerro Encantado|Enchanted Hill, nombre antiguo de lugar. En cuanto a
iglesia, basado sobre los ejemplos ya mencionados en los cuales se denomina casa sagrada, se
POJTS 624
espera un tal tipo de calco en huave tambin, y, en efecto, aparece en *t-mb-pohco, literlamente
en casa sagrada (TY-, TIEL in, IEM casa|house). Es de notar queel mismo desarrollo
se ve en SMo templas en la plaza, en el mercado, de *tmbplasa, o sea en la casa de la plaza =
mercado.
De *t-mb-pohco proviene *tmpohc(o), que se ve claramente en Ma (B) ti umpots a la iglesia|
to church, mientras que una reduccin de la vocal de la primera slaba produjo Mo (WW)
teampoots dento la iglesia|inside the church, in church. Estos datos histricos mantienen la idea
de en que contribuye *t-, pero ms tarde el significado perdi este rasgo as que hoy en da las
palabras anlogas se refieren a la iglesia sin implicacin de lugar u orientacin||Su:165, MT, IS, ER,
SW, HJ, HG, SC.
FP

manapox ndieaca culebra, serpientesnake

Ma B

manapohts viruelasmallpox

Ma B

ti umpots a la iglesiato the church [B:52]

Ma B

kual tiumpots ahijadastep-daughter

Ma B

manapohts shiel cedrocedar

Mo BB Monopostiac [monopo(t)s tik] Cerro EncantadoEnchanted Hill


DR

/tmpoots/ [t-m-po] iglesiachurch

D Su

/munapoc/ cedrocedar

F Su

/munapoc/ cedrocedar

Ma Su /manapoc/ cedrocedar
Mo WW monapoots xil cedrocedar
Mo WW teampoots dentro de la iglesiainside the church
Mo Su /monopo:c/ cedrocedar

D RN

manapojts mbaj n [mana-poh mbah] #or del cedro#ower of the Spanish cedar

D RN

manapojts xiel n [mana-poh sil] cedroSpanish cedar

Ma RN manapojts n [mana-poh] viruelasmallpox


Ma RN tyempojts [tm-poh] iglesiachurch
Ma RN napojts xiel fn [na-poh sil] cedroSpanish cedar
Mo HT miteat tempots fn [mi-tat() tempo(:)] padrinogodfather [HT:99]
Mo SS monopoots xil fn K* [mono-po: sil] el cedro (rbol: Cedrela odorata)cedrela,
Spanish cedar
Mo SS ngot monopoots [got mono-po:] los topiles de la iglesia catlicao$cers of the
Catholic church
Mo SS monopoots [mon-o-po:] los que tienen cargo en la iglesia catlicathose with
community duties in the Catholic church
Mo SS teampoots, tempoots n [t-am-po:, t-em-po:] en la iglesiain church

POJTS

625

Mo SS monly teampoots cp-nom [mon-ly t-am-po:] los que tienen cargo en la iglesia
catlicathose with community duties in the Catholic church
Mo SS nekwalaran teampoots fn [ne-kal-aan t-am-po:] el ahijadostepson,
stepdaughter

POKY / PUKY

cuatro | four

*pok / *pk [cf. Su p. 52 *apVki:wi]


DP

apuqui

DP

apc me ochentaeighty

FP

apoquif

Ma B

apukiuf [B:43]

Ma B

ahpiakeu ochoeight [B:43]

Ma B

apk miow ochentaeighty

Ma B

ufpeakeu ochoeight

Ma B

gahpapuuk catorcefourteen [B:43]

Ma B

gahpukpiaah, gahpupiak dieciochoeighteen [B:44]

Mo JS

apequi [apekiw]

Mo JS

axpec [ahpekaw] ochoeight

Mo JS

agax-papeux [agahp apki] catorcefourteen

Mo BB apkif [apkiw]
Mo BB agafp-apk [agahp apk] catorcefourteen
Mo P

apoquig

Mo P

apugmieg ochentaeighty

Mo P

apuquihui cahua primavera (< cuatro luna)spring (time) (< four moon)

Mo St

-p-k-v

DR

/apikiuv/ [a-pik-iw]

DR

/kahpapikiuv/ [kahp-a-pik-iw] catorcefourteen

D Su

/apikiw/

F Su

/apoku/

Ma Su /apukiw/
Ma Su /apupiw/ ochoeight
Mo Su /apiki:w/

POKY / PUKY

D TA

apyukiw num [a-pk-iw]

F KT

apokiuf [a-pok-u] [KT, GM]

626

Ma RN apukiw num [apkiw]


Ma RN napuk adv [napk] en cuatro dasin four days, four days from now
Ma RN tipuk nty adv [ti-pk nt] transanteayer, o sea el da antes de anteayerthe day
before the day before yesterday
Ma RN gajpopuk num [gahp-o-pk] catorcefourteen
Mo SS napek, nepek adj [na-pek, ne-pek] tres pasado maana, dentro de cuatro (das,
noches)the day after the day after tomorrow; within four (days, nights)
Mo SS nepek, napek adv [ne-pek, na-pek] tras pasado maana, dentro de cuatro (das o
noches)the day after the day after tomorrow, in four days or nights time
Mo SS pikiw num [pik-iw]
Mo SS tapek, tepek vi [ta-pek, te-pek] hace cuatro (aos, das, noches)four (years,
days, nights) ago
Mo SS apikiw num [a-pik-iw]

POL

spero | rough (in surface texture)

*polo
Se supone que SD (R) /pipel/ circulacin de polvo en el viento|flying of dust in the wind
representa [pipl] ( [pipel] = pipyuely) y que deriva de *pi-pl <*p-pl, reduplicacin parcial
de la forma diminutiva *pl de *polo spero|rough (in texture).
Vase tambin POLATS mortero, molcajete|mortar, molcajete.
DR

/pipel/ [pi-pl] circulacin de polvo en el viento#ying of dust in the wind

Mo SS nepolpol adj [ne-pol-pol] spero (camino, cuero de tiburn)rough (road, shark


skin)

POLAT
*(plato)
Ma B

el plato | plate

espaol

pulat

Mo RT /plt/

D MS

polat n [polat]

F KT

pulat n [pulat] [KT:94]

POLATS

POLATS

627

mortero, molcajete | mortar, molcajete

*pola-ca
Vase tambin POL spero|rough (in surface texture).

Ma RN mipolats (kants, chipi, ajo) fn [mi-pola] mortero (de chile, tomate, ajo, etc.)
mortar (for chile, tomato, garlic, etc.)
Mo SS mipolats kants fn [mi-pola kan]

POLONG
*polongo

erupcin (de piel) | skin eruption, rash

cholano

Con mucha probabilidad POLONG erupcin (de piel)|skin eruption se relacione con Chrt boron
hinchazn, lugar hinchado en el cuerpo|swelling, swollen place, que deriva de Chrt bor
crecimiento, aumento, hinchazn, riqueza|growth, increase, swelling, wealth < pChol *pol
abundar|to abound. Se deben comparar el sentido de SMo apolong le sale una erupcin|to break
out in sores con Chrt boroh aumentar, empeorar, salirle erupciones en la piel, abundar, juntarse,
enriquecerse, subir|to increase, to get worse, to break out with, abound, congregate, become
wealthy, rise. En ltima instancia el timo de las voces en cholti es pMaBaj *pol aumentar|to
grow > Tzo pol, Tzel pohl d., Chlt pola pola se multiplica|to multiply || CW, BS, TK.
D Su

/polong mal/ jejn grandelarge biting #y

F Su

/polong mal/ jejn grandelarge biting #y

F YK

pelong mal n [pelog mal] mosquito, insecto del ro (grande)mosquito, large


insect of the river

Ma RN polong n [polog] grano en la piel que da comezn y duelea skin blemish which
itches and hurts
Ma RN polong mal [polog mal] moscas grandotes y muy daosas que da picaduras malas
large very damaging #ies which give bad bites
Mo SS polong n K* [polog] la roncha, la erupcinrash, swelling, wheal
Mo SS polong mal n P* [polog mal] jejn grande, up tipo de mosquitoa kind of large
biting sand-#y or midge
Mo SS apolong n [a-polog]
Mo RN apolong vi O [a-polog] le sale una erupcinto break out in a rash

POLOS

abrir los ojos | to open ones eyes

*poloso [cf. Su 662 *po:lo]


F Su

/polos/ de ojos saltoneswith bulging eyes

Mo WW pohlos abrir mucho los ojosto open the eyes wide

POLOS

628

Ma RN apolos uiejk (sa-, xi-) fv-px O [a-polos] abre mucho los ojosto open wide the
eyes
Mo SS polos niig jamim fn [polos ni:g hamim] geco pinto (reptil: Hemidactylus
turcicus)house gecko [SS:413]
Mo SS apejlex vt E [a-pehles]
Mo SS apojlos vt A [a-pohlos] abre mucho los ojosto open ones eyes wide
Mo SS anapelex oniig fv-imp (?) [an-a-peles o-ni:g] los ojos entreabiertos (dim.)eyes
half-open (dim.)
Mo SS ankapolos oniig fv-imp (?) [an-k-a-polos o-ni:g] los ojos entreabiertos (por
miedo o enojo)eyes half-open (from fear or anger)

POLY

cortar, tronchar, pizcar | to cut, to break off, to pick (e.g. fruit)

*pol / *pl [= Su 661]


Ma B

-pol despedazarto cut or tear into pieces [B:58]

Ma B

-pol-aran, na-pol-aran ser despedazadoto be cut or torn into pieces [B:74]

DR

/apool/ [a-pul] romper(se) en dosto snap in two

DR

/apool unik/ [a-pul u-nik] retocerse el pezcuezoto wring neck

F Su

/-pol/

Ma Su /-pul/
Mo Su /-pol/

D RN

apuoly vt [a-pul apuol] quiebra (madera)to break (wooden object) vt. [RN, MS]

D RL

puliem vi [pul-i-m] se quiebrato break vi. [RL, TA]

F YK

apoly vt [a-pol] quebrar (una cosa, o el sueo, o sea despertar a alguien)to break
(something, or someones sleep, i.e. to wake someone up) [YK, KT:276, 313]

F KT

poli- vi [pol-i-] quebrarse (p.ej. un palo)to break (e.g. a stick) vi. [KT:294, 313]

Ma RN apoly vt I [a-pol] quiebra, rompe, lastimato cut, to break o%; to hurt


Ma RN poliem vi [pol-i-m] se le quiebra (un hueso)to break (a bone in ones body)
Ma RN polien adj SI [pol-i-n] quebrado (p. ej. un hueso)broken (e.g. bone)
Ma RN polien (anots) uwix (xiwix, iwix) adj SI [pol-i-n u-wis (si-wis, i-wis)] tiene
(tengo) (una) mano quebradahaving a broken arm (one arm broken)
Mo SS apoel vt E [a-pol] lo quiebra, lo lastima, lo rompe, lo tronchato break, to injure, to
shatter, to snap
Mo SS polin part [pol-i-n] quebradobroken

POM

POM

copal | copal

*pomo

629

mixe-zoqueano (por difusin)

Como ya seal Surez, POM copal es un prstamo, probablemente de una fuente mixezoqueana,
o sea de un reflejo de pMZ *po:m(o) que luego fue prestado en pMa *po:m (TK) cf.zoCop
[pomoh], mOlu [po:m], zoChMg [poma], mSay [po:m] y mTot [p:m] (todos: copal); tambin
aparece en ChO boma d. || Su:164, SW, TK, HG, CO, HJ, LC, SC, TT.
Ma B

poom inciensoincense

DR

/poom/ [pom] el inciensoincense

Mo WW pom xil rbol de copalcopal (tree)

D MS

pom [pom] inciensoincense

F YK

uwily pom [u-wil pom]

Ma RN pom n [pom]
Ma VM uwil pom fn [u-wil pom] copal (el rbol)copal (the tree itself)
Mo SS pom n K* [pom] el copal, el inciensocopal (tree resin burned as incense)
Mo SS ayak pom fv [a-yak pom] ofrece inciensoto o%er incense

POMAX

cocer en agua con sal | to cook in salt water

*pomas
La forma de POMAX cocer en agua con sal|to cook in salt water es un poco inusual, lo que puede
dar indicio de un prstamo, pero una fuente obvia no hay. Tal vez se relacione con pZo *pow cocer
al vapor|to cook with steam, de donde POWY horno|oven probablemente sea un prstamo.
As POMAX derivara de *pow-mas; tal vez la segunda parte se relacione con un reflejo de pMx
*ta:mac salado|salty, tal como mOlu [ta:mas] d. Tambin posiblemente deba compararse TtnN
pu:- recipiente|container y TtnN ma:-soh-: [ma:soo:] echar sal a algo|to put salt on
something, cf. ma- causativo|causative, sho salado|salty, o: causativo|causative || SW, BT.

Mo SS apomx vt E [a-poms]
Mo SS nepomx adj [ne-poms] cocido en agua con sal (carne, pescado, huevo)cooked
in saltwater (meat, "sh, egg)

POMBOY

POMBOY

630

esponjado, hinchado | spongy, swollen

*pomboyo
POMBOY esponjado, hincado|spongy, swollen probablemente sea relacionado con zpIst nabumbu
hinchado|swollen pero es difcil establecer cul es la lengua receptora. Tampoco se puede descartar
una conexin posible con PUMB/PUMP bule|gourd, squash que segn parece es una palabra
difundida en la zona || VP.
DR

/pmpe-y, -yo/ 4 [pmpy] (?) hincharseto swell

DR

/pumbo-y, -yia/ 3 [pumbuy] (?) ampollarseto blister

Ma RN pomboyoj v SO [pomboy-oh] in#ado: est in#ado (p.ej. un sapo)to be in#ated (e.


g. a toad)
Mo SS pomboyon part [pomboy-o-n] esponjado, hinchado; in#adospongy, swollen;
in#ated

PONCH

olas grandes del mar | large sea waves [RN]

*hponc [= Su 689]
Ma B

aponch olawave

Ma Su /ahponc mal yow/ haber olasfor there to be waves


Mo WW ajponch revientato burst
Mo Su /ahponc ndek/ haber olasfor there to be waves

F YK

kajponch [ka-h-pon] espuma del marsea foam

Ma RN ajponch v-imp [a-h-pon] hay olas grandesthere are big waves


Ma RN najponch n [na-h-pon] espuma del marsea foam
Mo SS ajponch n [a-h-pon] las olas grandes (slo del mar vivo y del ro muy crecido,
nunca de lagunas)large waves (only of the open sea and of rising rivers, never of
lagoons)
Mo SS najponch n [na-h-pon] oleaje del marsea swell

PONG / PUNG

PONG / PUNG

631

jorobado | hunchbacked

*png(-s) / *pongo-so [cf. Su 682 *pYng, *pongo ]


Probablemente PONG/PUNG sea lo mismo que PONG garza, debido a la forma de este ave.
Surez compar PONG/PUNG con pMa *bus amontonar, doblar, se encorva|to pile up, bend
over, stop > pMaBaj *pus, de donde proviene p.ej. Itz pus jorobar|bend over, Tzel Tzo bus
amontonar|to pile up, Tzel pus-pat jorobado|hunchbacked. Aunque el parecido semntico sea
prometedor, no se explica la discrepancia entre pMa *s y pH *ng. Por eso se concluye que los timos
no tienen ninguna relacin demostrable || Su:166, TK, HF.
Vase tambin PUNG chacal, pihua|crayfish.
D Su

/pongos pc/

F Su

/nipung opuc/

Ma Su /nipung/
Mo Su /nepng/

F YK

ipung ndiok [ni-pug ndik ndiok] midedorinchworm

Mo SS pongos pech cp-ex [pogos pe]


Mo SS nepeng adj [ne-peg]
Mo SS pengex opech cp-ex [peges o-pe] jorobado (dim.)hunchbacked (dim.)
Mo SS apejngexay adj [a-pehges-ay] medio agachadopartly crouching, halfway
hunched down
Mo SS apojngosy adj [a-pohgos-y] agachadocrouching, hunched down

PONG

garza | heron

*pongo [= Su 665]
Probablemente PONG sea lo mismo que PONG jorobado|hunchbacked por causa de la forma
del ave.
DP

pngo gansoduck

D Su

/pong/

F Su

/pong/

Ma Su /pong/
Ma Su /su:c pong/ garza grandelarge heron

D RN

pong n [pog] #amingo#amingo

F YK

pong [pog]

F YK

ponxur [pon-su] garza tigre (Tigrisoma mexicanum)bare-throated tiger heron

PONGY

PONGY

632

cubrir, tapar | to cover, to stop up

*pong
Mo SS apoing vt E [a-pog]
Mo AL poingiow part [pog-i-w] crece (= cubierto de hojas, de hierba (?))to grow (=
covered with leaves or grass (?)) [AL:123]
Mo SS poingin part [pog-i-n] cubierto, tapadocovered, stopped up

PONON

torito del mar (chico) | spiny sand crab, spiny mole crab [RN]

*pono-no [= Su 663]
Ma Su /ponon/ cangrejo (clase)type of crab
Mo WW ponon

D RN

pino n [pinon] tipo de cangrejotype of crab

Ma RN ponon n [ponon] torito del marspiny sand crab, spiny mole crab
Mo SS ponon n [ponon] torito del mar, cangrejo topospiny sand crab, spiny mole crab

PONONG

amontonar | to pile up, to accumulate

*ponngo [cf. Su 469 *-(h)nngo]


Vase tambin SONONG amontonar|to pile up.
Mo Su /-hnong/
Mo Su /-hongxng/

D MS

apojnong v [a-pohnog]

Ma RN apojnong vt O [a-pohnog]
Ma RN ponongom vi [ponong-o-m]
Ma RN ponongon adj SO [ponog-o-n] amontonadoin a pile
Mo SS peneng n K [peneg] un motoncitoa little pile [SS:157]
Mo SS ponong n K [ponog] el montnpile [SS, NT:Mt 13:30]
Mo SS apojnong vt O [a-pohnog]
Mo SS nepeneng adj [ne-peneg] amontonado (dim.)piled up (dim.)
Mo SS neponong adj [ne-ponog] amontonadopiled up

PONSO

PONSO
*(ponsoa)

633

veneno | venom

espaol

PONSO veneno|venom es un prstamo del esp. ponzoa (ing. toxin, poison).

F YK

POP

ponso [ponson]

espuma | foam

*ppo [= Su 666]

mixe-zoqueano

POP espuma|foam probablemente sea un prstamo de una fuente mixe-zoqueana, pero los timos
en esta familia son un poco confundidos. Por un lado hay timos con [u]: se reconstruye pMx *u:pi(k) mole|gravy (> mOlu[u:pik] d.) y pZo *up-ah batir mole|to make foam or gravy (>
zoCop [upu] espuma|foam y [upa-u] espum|foamed). Por otro lado se reconstruye pMx *o:
p espumar|to foam > mOlu [o:p] echar espuma, etc. Es difcil establecer cul timo es la fuente
de POP, dado que la [o] de pH *popo puede ser la interpretacin de pZo *u o de pMx *o. En ltima
instancia es muy probable que los dos timos deriven de una raz comn, aunque los detalles quedan
por descubrir.
Sea como fuera, si efectivamente POP deriva de esta fuente, hay que suponer que la raz huave
resulta de una reduplicacin, o quizs por una reanlisis de un sufijo que contiene *p, tal como en
mOlu [o:p--pa-] cosa que echa espuma, bejuco asquiote|thing that gives off foam, asquiote vine.
Finalmente hay que considerar tambin la posibilidad de una influencia por zpIst nabupu
espumoso|foamy || SW, HG, RZ, VP.
Vase tambin POPOX espuma|foam, POP pulmones|lungs.
Ma B

apop

Ma B

iwen[ ]apop espumarto make foam

DR

/apop/ 2 [a-pop] hacer espumato foam

D Su

/apop/

F Su

/napop/

Ma Su /apop/

D MS

apop [a-pop] tener espumato be foamy, to have foam

D RN

upop umal cp-ex [nu-pop u-mal] atole de espumafoam atole

F YK

apop [a-pop] se derrite, se fundeto melt vi.

F Ko

na(n)gan a pop [na-gan a pop] atole de espumafoam atole

F YK

penapop umbey [pe-na-pop u-mbe(y)] cervezabeer

Ma RN pop n [pop]
Ma RN chaw tolos a pop cp-nom [aw tolos a pop] atole de espumafoam atole
Mo SS apop n K* [a-pop]

POP

634

Mo SS napop adj [na-pop] espumoso, jabonosofoamy, soapy


Mo SS ch napop fv [: na-pop] hace espuma, espumato foam, to make foam

POP

pulmones | lungs

*popo
Se desconoce exactamente por qu SMo pop pulmones pertenece a la clase E de sufijos.
Vase tambin POP espuma|foam, PUP vejiga, PUP soplar|to blow.

D MS

pop n [pop]

F YK

napop [na-pop] rgano interno espanjososponge-like internal organ

Ma RN apup uxing (sapup xixing) fv-px I [a-pp u-sig] resopla (animales o gente)to
pant or snort (animals or people)
Mo SS pop n mi-E [pop]
Mo SS mipop n mi-E [mi-pop()]

POPOJ

apestoso (como putrefaccon) | stinking (like rotting animal)

*popoho
Ma RN najmbok popoj adj-p [na-h-mbok popoh] apestosostinky, smelly
Mo SS popoj (ajmbok) adj [popoh (a-h-mbok)] apestoso (olor de putrefaccin de animal)
stinking (like a rotting animal)
Mo SS najmbok popoj [na-h-mbok popoh] apestoso, olor a putrefaccin (animales)
stinking, smell of rotting animals

POPOX

espuma | foam

*popos

mixe-zoqueano

Es de notar el parecido entre POPOX espuma|foam y zoChMg opa d., donde tiene que
haber sido originariamente un sufijo, como muestra pMx *o:p espumar|to foam (Wichmann
reconstruye el timo slo al proto-mixe, a pesar de la voz zoque, que es el nico reflejo zoqueano.)
Asimismo es claro que POPOX se relaciona con POP (con el mismo significado), pero dado que
ox no es un sufijo huave y no tiene ningna fuente etimolgica, es difcil comprender cmo result
la forma, a no ser que sea un prstamo o simplemente onomatopyica.
Cabe destacar tambin la correspondencia notable con Toj pux espuma|foam al igual que el
parecido de POP y POPOX con TtnS [puput] espuma|foam, TtnP TtnX [pput] y TtnN pupt
[puput] d. y TtnP TtnX TtnN [pupu] hace espuma|to make foam || SW, HJ, RZ, CL, HA, AA,
RB, BT.
DR

/pupoo/ 3 [pupus] bullirto bubble

DR

/apupuo/ 4 [a-pupus] echar espuma por la bocato foam at mouth

POPOX

D RN

popuox n [popus popuos]

F YK

popox [popos]

635

Ma RN chaw popox cp-nom [aw popos] espuma de atoleatole foam


Mo SS popox n [popos]
Mo SS nepopox adj [ne-popos] dbilweak

POPOX

piedra pomez | pumice stone

*popos [= Su 668]
F Su

/popos/

POR / BUR

tacazonte (pez) | sea catfish

*poro / *br [cf. Su 417 *(m)br]


PUR/BUR, el tacazonte (ingl. sea catfish), es probablemente Occidentarius platypogon (ingl.
cominate sea catfish) o Bagre panamensis. El gnero Arius, tambin comnmente llamados
bagres (ingl. catfish), no existen en el ocano Pacfico cerca de Mxico.
Se desconoce el origen de la alternancia inicial entre [p] y [b]. Posiblemente PUR sea la forma
original y BUR representa una contaminacin por otra raz, p.ej. MBOR, MBUR negro|
black (debido al color negro o gris del pez), de modo que en SF y en SMa la consonante inicial de la
palabra se sonoriz en [b].
El resultado es que en SMa por ejemplo burr tacazonte|sea catfish y mburr ratoncito|mouse (<
*mbr, MBUR) son un par mnimo diferenciado slo por la fase nasal de [mb]: hecho aun ms
extraordinario dado que [b] no aparece en el inventario de la proto-lengua sino fue introducido por
prstamos.
F Su

/bur/

Ma Su /bur/
Mo WW por
Mo Su /por/

F YK

burr [bur]

Ma RN burr (kty) n [br (kt)]


Mo SS por n P* [por]

POR

tenir amarrado con cosa ancha | keep tied with something wide

*poro
Mo WW apor kamix camisetaundershirt, T-shirt

POR

636

Mo WW apor sandot refajounderskirt

Mo SS apor vp A [a-por]
Mo SS apor n K* [a-por] el fondobottom, back (of a container or room)

POR, POROR

cubrir (con trapo, papel) | to cover (with a rag or paper)

*poro-ro
DR

/apor/ 2 [a-po] ponerse una prenda sobre las partes pudendasto throw covering
around loins

Mo SS aperer vt E [a-pee]
Mo SS aporror vt A [a-poror] le amarra la cabeza, lo tapa con un trapo, lo amarra con un
trapoto wind up around ones head, to cover or tie up with a cloth
Mo SS aperer alaag [a-pee a-la:g] se amarra un pauelo de cabeza a ala quijadato tie a
head cloth at ones chin
Mo SS aporrorry til fv-p [a-poror-y til] se cubre el cuerpo con un rebozo u otro
trapoto cover ones body with shawl or other cloth

PORAND

pltano (de Castilla) | banana

*poranda [= Su 669]

espaol

PORAND pltano de Castilla|banana es un prstamo del espaol pltano Pern, un tipo de


pltano que segn TT se llama apple banana en ingls, o sea probablemente la Latundan banana.
Una palabra relacionada aparece en ChO pern pltano Pern|apple banana. Como PORAND es
un prstamo, no es sorprendente la variacin entre [nd, ng, n] final en los datos de Surez || TT.
Ma B

purrand mi- [B:36]

DR

/purand/ 1 [puand]

F Su

/porang [sic]/

Ma Su /poran/
Mo Su /porand/

D TA

porand, purand n [poand, puand] pltano macho; pltano para freirplantain [TA,
MS]

F YK

puran [puan] pltanobanana [YK, GM]

Ma RN purand (puran) n [pan] pltanobanana


Mo SS porand n K* [poand] pltano de castilla (fruta: Musa sapientum var.) banana
Mo SS porand xil n K* [poand sil] cuajilote (rbol y fruta: Parmentiera edulis)
cuajilote, candle tree [SS, GC:364]

PORAND

637

Mo GC miporand echweak fn [mi-poand ewak] pltano macho (Musa paradisiaca)


cooking banana, plantain [GC:364, SS:494, LS:91]

POROR

cubrir (con trapo, papel) | to cover (with a rag or paper)

*poro-ro
Vase POR, POROR

POROS

crujir; cartlago | to crunch; cartilage

*poroso / *prs [cf. Su 670 *poroso]


POROS crujir|to crunch debe compararse con Chrt borox ~ porox no liso, morooso, no loso,
barreteado|not smooth, rough, not flat || KH.
Ma Su /-poros/
Mo WW aperex come pedacitosto eat little pieces
Mo WW aporos come tostadasto eat tostadas

F KT

aporros vi [a-poros] crujirto make a crunching sound [KT:321]

F KT

apurux vi [a-puus] crujir dim.to make a crunching sound dim. [KT:321]

Ma RN aporros umbey (xi-) fv-imp [a-poros] ruido: hace ruido comiendoto make noise
while eating, to crunch
Mo SS perex adj [pees] tostadotoasted
Mo SS perex n [pees] el cartlagocartilage
Mo SS porros adj [poros] quebradizobrittle
Mo SS apejrex vt E [a-pehes] hace ruidito al comer alimentos tostadosto make little
noises eating toasted food: to crunch lightly
Mo SS apojrros vt A [a-pohros] lo masca con ruido (al comer alimentos duros y muy
tostados)to chew noisily (eating hard or very toasted food): to crunch noisily
Mo SS neperex adj [ne-pees] cuscurroso (ruido al comer algo tostado o quabradizo)
crunchy (dim.)
Mo SS neporros adj [ne-poros] cuscurroso (ruido fuerte al comer cosas quebradizas,
tostadas, etc.)crunchy (loud)
Mo SS ankaperex vi (E) [an-k-a-pees] hace sonido al comer cosas tostadas (y similares
como cacahuate, pio)to make a noise when eating toasted things (and the like such as
peanuts, celery)
Mo SS ankaporros vi (A) [an-k-a-poros] hace ruido quebradizoto make a brittle noise: to
crunch

POS

POS

638

descolorarse | to go pale, to lose color

*h-poso, *pupuso [cf. Su 690 *hpso]

espaol

Segn Kim (KT:243), POS descolorarse|to go pale, lose color es un prstamo del espaol pupuso
(ingl. pale, weak), una palabra regional. As se puede explicar tambin la variante SMa popus
plido|pale. Sin embargo es notable que de esta raz deriven adjectivos en na-j- as como un
diminutivo SMo najpex gris|gray. Tal vez se trate de una confluencia de dos timos, uno
patrimonial (*poso), otro prestado (*popuso), con significados parecidos.
DR

/na-hpos/ 2 [nahpos] descolorido; blancofaded; white

F Su

/-hpos/

Ma Su /popus/ plidopale, wan


Mo Su /-hps/

D RN

najpos adj [na-h-pos] descoloridopale, wan

F KT

ajpos vi [a-h-pos] descolorarse, blanquearseto get bleached [KT:243]

F GM

najpos [na-h-pos] descoloridopale, wan

Ma RN popus adj [pops] plidopallid, pale


Ma RN najpos adj [na-h-pos] descoloridopale, wan
Mo SS ajpos vi O [a-h-pos] se pone descolorido, se despinta to go pale, to lose ones
color
Mo RN najpex adj [na-h-pes] grisgray
Mo SS najpos adj [na-h-pos] descoloridopale, wan

POSOK

matorral | scrubland

*posoko
Tal vez la traduccin de SMa (RN) posok xiel rea de monte donde no se puede entrar|an
impenetrable area of brushland d indicio de que el origen de POSOK se encuentre en un prefijo
*pV- (quizs indicando algo redondo o rectangular) ms SOK enganchar|to hook. La idea
puede ser que en el posok xiel las plantas abundantes se entrelazan tanto que uno se engancha al
entrar. El mismo idea puede verse en SMo pexek xil en la acepcin arbusto|bushes.

Ma RN posok n [posok]
Ma RN posok xiel [posok sil] rea de monte donde no se puede entraran impenetrable
area of scrubland
Mo SS pexek xil [pesek sil] el matorral, el arbusto, la maleza (dim.)bushes, scrubland
Mo SS posok nit fn [posok nit] el matorral, la malezascrubland, undergrowth
Mo SS posok soex fn [posok sos] el matorral, la malezascrubland, undergrowth

POSOK

639

Mo SS posok xil fn [posok sil] el matorral, la malezascrubland, undergrowth

POSOLY

cal | lime (substance)

*posolo-so, *posol [= Su 671]

nhuatl (por difusin)

Es claro que POSOLY cal|lime (substance) deriva en ltima instancia de Nah pozolli pozole, un
caldo de granos de maz|a stew of maize kernels debido al proceso de nixtamalizacin en la cual se
cuecen los granos de maz en una mezcla de agua y cal (o sea hidroxido de calcio) al prepararlos para
moler para producir la masa || ON.
Ma B

yak posol encalarto whitewash, to white with lime

D Su

/pusol/

Ma Su /posolos/
Mo Su /posol/

D RN

posuoly n [posul posuol] cal, cal hidratadalime (substance); calcium


hydroxide [RN, MS]

Ma VM posoly n [posol] cal; un tipo de atole (?)lime (substance); a type of atole (?)
Ma RN posoly os cp-nom [posol os] cal para mazlime for soaking maize
Mo SS posoel n [posol]

POT

spero | rough, bumpy

*poto
A juzgar por SD (R) /apotpot/ cortar algo, dejando speras las superficies|to cut, leaving a rough
surface, tal vez POT spero|rough, bumpy se relacione con pMZ *potot (?) laja|slab, cuyos
reflejos muestran varias irregularidades evolutivas: mOlu [potot], mSay [po:t], zoTex [pot] (todos:
d.). Es de notar tambin que todas las palabras huaves son reduplicativas como el timo mixezoqueano. Quizs en ltima enstancia derive de pMZ *po:t cortar con machete|to cut with a
machete (> zoCop[pot] molerlo|to grind, mSJP [pot ~ po:t] cortar rboles en bloques|to cut
trees into blocks, etc.) || SW.
DR

F YK

/apotpot/ 4 [a-potpot] cortar algo, dejando speras las super"cies to cut, leaving a
rough surface
napotpot umbas [na-pot-pot u-mbas]

Ma RN napotpot, upotpot adj [na-pot-pot, n-pot-pot] disparejo (super"cie de algo)


uneven, rough (surface)
Mo SS nepotpot adj [ne-pot-pot]

POT WIT

POT WIT

640

zopilote | vulture

*potV-witi [= Su 673]
El primer morfema de la palabra para zopilote es pH *potV, posiblemente relacionado con POT
spero|rough (in surface texture)(< pH *poto) o con PATY feo, mugriento (< pH *pate). En
SMo y SMa el segundo morfema [wit] puede ser una variante de WIJT picar con algo
puntiagudo|to prick or pierce with something pointed (< *wihti) que aparece en SD /avihit/ d.
Por otro lado, la palabra de SF patatuk (YK) parece contener un morfema derivado de pH *tk
cloquea|to cluck.
POT WIT debe compararse con zoChMg [powi] gaviln|hawk. Tal vez la parte POT aparece en
zoCop [poti-tse] trepador (ave) ([tse] = carpintero (pjaro)|woodpecker). Se puede ver tambin
en ChO bode [bod] zopilote|vulture.
La parte WIT posiblemente derive de pMx *wi(:k)cn gaviln|hawk > mOlu [wi:kn] d. Otro
parecido parcial se ven en Chrt wich wich ala, pluma, aleta|wing feather, fin que aparece en sak
wich gaviln blanco|white winged hawk || HJ, HG, SW, RZ, TT, CW.
Ma P

potchuit/potechuit/potihuit(?)

Ma B

putuit buitrevulture [B:28]

Mo P

pothuit

Mo Su /potwit/

F YK

patatuk [patatuk, patatuk ?] zopilote con cabeza rojoturkey vulture with a red
head

Ma RN potywit n [pot-wit] zopilote de pico rojoturkey vulture (?)


Mo SS potwit n K [potwit] el zopilote comn (ave: Coragyps atratus)black vulture
Mo SS potwit kn cp-nom [potwit kn] una abeja grande y amarilla (Bombus sp.)a large
yellow bumblebee [SS:411]
Mo SS potwit wy cp-nom [potwit wy] zopilote rey , zopilote de cabeza roja
(Sarcaramphus papa)king vulture [SS:415]
Mo SS nakants mal potwit [na-kan mal potwit] zopilote, aura comn (ave: Cathartes
aura)turkey vulture [SS:414]

POTS

POTS

641

colocar una cosa redonda | to position a round thing somewhere [RN]

*poco [= Su 657]
De un sentido bsico colocar una cosa redonda|to position a round thing somewhere, POTS ha
desorrallado otro sentido especfico, o sea cargar en la cabeza, ya que lo que las mujeres cargan en
la cabeza es normalmente una canasta redonda o un jicalpextle (olla redonda hecho de morro). El
timo PUJCH/PUCH espalda|back, que tiene tambin la acepcin cargar en la espalda|to
carry on ones back, como en SMo (SS) apech tit, apoy esta evolucin semntica.
Por lo visto SMo (SS) nepots, SMa (B) pots dbil|weak derivan de la idea de tener la sensacin
de estar muy cargado y, de este modo, sin mucha fuerza.
El basilisco o turipache se llama SMo (SS) pots jael porque su cresta sobre la cabeza se parece a
una jael tela|cloth (JEL ropa|clothes).
Ma B

pots dbilweak

DR

/apots/ 2 [a-po] colocar algo en el sueloto set object on ground

DR

/potso-m/ 2 [po-o-m] estar (tendido) en un campoto lie in "eld vr.

D Su

/-poc/ cargar en la cabezato carry (on the head)

Ma Su /-poc/ cargar en la cabezato carry (on the head)


Mo WW apoc
Mo WW pots jal turipache (toropache) = basilisco marronbrown basilisk
Mo Su /-poc/ cargar en la cabezato carry (on the head)

D MS

apots [a-po] pararto stand vt.

Ma RN apots v O [a-po] carga en la cabezato load or carry on ones head


Ma RN potsom v SO [po-o-m] colocado: est colocado (cosa redonda como guayaba, vaso,
botella)to be positioned (round thing such as a guava, glass, bottle)
Ma RN apots wx umal (sapots wx ximal) fv-px O [a-po ws u-mal (s-a-po ws s-imal)] almohada: (pone una) almohada(to position) a pillow
Mo SS pots jael n P* [po h()al()] basilisco (= turipache) (reptil: Bassiliscus vittatus)
brown basilisk (lizard)
Mo SS apech vt E [a-pe]
Mo SS apots vt A [a-po] lo carga (en la cabeza); lo pone (cosas redondas)to load (on the
head); to place (round things)
Mo SS nepots adj [ne-po] dbilweak
Mo SS apech tit fv-p [a-pe tit] lo pone en el suelo (cosas redondas, dim.)to put
(something round) on the ground or #oor (dim.)
Mo SS apots tit fv-p [a-po tit] lo pone en el suelo (cosas redondas)to put (something
round) on the ground or #oor

POTS

642

Mo SS potsom vr O [po-o-m] se coloca, se pone cosas redondas)to be placed (round


things)

POTS

empezar | to begin

*poco-(c) [cf. Su 658 *poco-c]


Puede ser que POTS empezar|to begin derive de POTS poner una cosa redonda|to position a
round thing somewhere, la mayora de las palabras derivadas conteniendo adems un sufijo [V]
autocausativador que pueda efectuar un cambio de poner algo en ponerse (a hacer) algo. La forma
sin el sufijo se ve claramente en SF (KT) potso empieza|begins, donde el sentido de reflexivo
proviene del hecho de que el tema tiene los morfemas de persona slo en sufijos.
Es curioso que falte la palatalizacin en SD (R) /apotsoots/, forma que aparece slo en el lxico de
Radin (quizs se lo confundi con el timo POTSOJTS desarreglado, desmedido|messy,
disproportionate); sin embargo es notable que /apotsoo/ con la // prevista aparezca al menos
cuatros veces en los textos de Radin (RT 1, 9:38, 9:53, 9:85). Por eso se supone que la forma correcta
para empezar|begin en SD fue /apotsoo/. Vase la misma vacilacin entre /ts/ y // bajo
MONTS.
Ma B

-potooich (la ma-); ipotsoichi, apotsoich, la potso(o)h, potsoch comenzar, empezar,


principiarto begin, to commence [B, B:70]

D RT

/apotsoo/ [a-po-o] 1.939e+09

D RT

/tapatsoo/ [t-a-pa-o] (?) empezhe began [RT:9:52]

DR

/apotsoots/ 2 [a-poo]

D Su

/-pucoc/

F Su

/-pococ/

Ma Su /-pococ/
Mo WW tapots

D TA

pots conj puesthen, next

D RL

pots [RL, TA]

D RN

apotsuoch [a-po-u apouo] [RN, RL, TA]

F YK

apotsojch, apotsoch vt [a-po-oh apoo(h)] [YK, KT:311]

F YK

potso- vi [po-o-]

Ma RN apotsoch v I [a-poo]
Ma RN ipots n [ni-po] criatura que tarda en caminara baby that starts walking later
than normal
Mo SS tapots v imp [t-a-po] deja de!stop (doing something)!
Mo SS tapots conj [t-a-po] empiezaas soon as, once it began that, after

POTSOTS

POTSOTS

643

desarreglado, desmedido | messed up, disproportionate

*poco-(h)co [cf. Su 688 ? *pVcoco]


Probablemente POTSOJTS sea una antigua forma reduplicativa (con sentido deprecativo) de
POTS poner una cosa redonda|to position something round.
F Su

/-pucoc/ dejar desordenadoto leave messy

Ma RN popotsom uiej, (uiejk) [po-po-o-m u-nih] sobresalido los ojoswith bulging


eyes
Mo SS ankapotsoots vi (A) [an-k-a-poo:] est tiradoto be thrown out
Mo SS ankapechech vi (E) [an-k-a-pe-pe] est tirado (dim.)to be thrown out (dim.)
Mo SS ankapechech oniig fv-imp (?) [an-k-a-pe-pe o-ni:g] los ojos sobresalidos
bug-eyed
Mo SS ankapotsoots oniig fv-imp (?) [an-k-a-pots-o: o-ni:g] los ojos
sobresalidosbug-eyed

POTY

abrirse (flor), partirse | to open (flower), to break

*hpo-t [= Su 691]
Vase tambin PUW capullo, botn|bud, sprout.
FP

ladpot truenothunder

Ma B

apooti reventarto burst, break open

Ma B

ahpoiti mbah #orearto #ower

DR

/ahpoot/ 3 [a-h-put] reventarseto burst from in#ation

DR

/ahpooia/ [a-h-pu-i, ?a-h-put-i] reventarto burst vt.

D Su

/-hpot/

F Su

/-hpot/

Ma Su /-hpot/
Mo WW ajpot mbaj #or abiertaopen #ower
Mo WW ajpot xil #or de rbol#ower on a tree
Mo Su /-hpot/

F YK

ajpoty vi [a-h-pot] abrirse de golpe, romperseto burst [YK, KT:26, 311]

F KT

apotich vt [a-pot-i] reventar vt.to burst, make something burst vt. [KT:311]

F RN

ajpoty mbaj n [a-h-pot mbah] un tipo de #or de rbola kind of tree #ower

F YK

kajpoty jasmin [ka-h-pot ] jazmnjasmine

POTY

F YK

kajpoty munax [ka-h-pot mu-nas] azucenalily

F YK

apoty umal(af) [a-pot u-mal(-a-hw) umal(a)] alborotato agitate

644

Ma RN ajpoty v I [a-h-pot] explota, hace ruido de coheteto explode, to make the noise of
a "recracker [RN, VM]
Ma RN apotich mikwal uwix (sapotich mikwal xiwix) fv-px I [a-pot-i mi-kal u-wis (s-apot-i mi-kal si-wis)] trona los dedosto snap ones "ngers
Mo SS ajpoet vi E [a-h-pot] #orea, #orece; se revienta, truena, estallar; se rajato #ower;
to burst, to "re, to explode; to split, to crack
Mo SS najpoet adj [na-h-pot] #oreciente; ruido de algo al tronarse reventado#owering;
noise of something when "ring; burst
Mo SS ajpoet manchik cp-ex [a-h-pot manik] el disparo, la explosingunshot,
explosion
Mo SS ajpoet mbaj [a-h-pot mbah] #or abiertaopen #ower
Mo SS ajpoet xil [a-h-pot sil] #or de rboltree #ower
Mo SS apotiich manchik fv [a-pot-i: manik] disparato shoot (a gun)
Mo SS nepotiich kwet cp-nom [ne-pot-i: ket] el que hace tronar los coheteswho or
what makes "reworks explode
Mo SS aop ajpoet [a-op a-h-pot] el ptalo de la #or#ower petal
Mo SS lajpoet mirin fv-imp (?) [l-a-h-pot miin] ya tiene espiga y el polen se cae (de
#ores o milpa)to already have an ear and have pollen falling (#owers or corn "eld)

POTY

talaje | tick (animal)

*pt [= Su 672]

mayense (por difusin)

Parece muy probable una conexin entre POTY garrapata|tick y pMa *pot chinche|bedbug; en
qatok, p.ej. el reflejo es poch animal que pica, como garrapata, talaje|biting animal such as a tick.
En las lenguas mixeanas se ve una palabra parecida en mSay [p:tpat] garrapata|tick, y la voz se
encuentra tambin en ChO bodi [bodi] la garrapata|the large tick (insect). Adems una conexin
con zoCop [poti] tia, sarna|ringworm, mange es muy probable, como ya seal Surez. Tambin
probablemente relacionado est pMx *ko-po:t(ik) caspa|dandruff > mTot [kup:k] y mSay [kup:
t] d. As se supone que se trata de una palabra difundida por toda la zona || TK, HG, TT, Su:163,
SW.
Ma B

poit garrapatatick (animal)

DR

/poot/ [put]

D Su

/pot/

F Su

/pot/

Ma Su /pot/

POTY

645

Mo Su /pt/

D MS

puoty [put puot]

Ma RN poty n [pot]
Mo SS poet n P* [pot] el talaje, un tipo de garrapata blanda (Ornithodorus talaje)a type
of leathery tick

POWY

horno | oven

*pw [= Su 674]

mixe-zoqueano/totonaco

POWY horno|oven (< pH *pow) probablemente sea de origen mixe-zoqueano, de pZo *pow
cocer al vapor|to cook with steam; se debe comparar especficamente con mSay [pow] d (segn
SW un prstamo de zoque), y con mSay [ku-pw-ip] tiene calor|to be hot, donde se ve la [i] despus
de la raz que podra reflejar la fuente de la * en pH *pow. cf.tambin zoChMg [po] quemar, to
burn, [i-po] hornear carne|to roast meat in the oven. Ms all se puede comparar TtnN pu:wa:tn [pu:-wa:tin] olla para cocer tamales|pot for steaming tamales, donde pu:- es recipiente|
container, morfema de uso muy general en palabras compuestas, cf. tambin TtnN pu:-hextj [pu:etah] horno para hacer cal|limekiln || SW, LC, HG, HJ, BT.
Ma B

puouf

DR

/puav/ 3 [puw] (?) tortilla (francesa) (?)omelette

D Su

/pow/

F Su

/poy/

Ma Su /pow/
Mo Su /pw/

D RN

puow n [puw puow] [RN, MS]

D MS

apuow [a-puw apuow] hornearto bake

F YK

poy [poy] horno (p.ej. de tortilla)oven (e.g. for cooking tortillas) [YK, RN, GM]

F YK

apoy [a-poy] horneato bake

Ma RN puow n [puow] horno (p.ej. para cocer tortillas)oven (e.g. for cooking tortillas)
Mo SS pow n [pow()]
Mo SS apow vt E [a-pow()] lo horneato bake
Mo SS nepow adj [ne-pow()] horneadobaked

PUCH

nudo | knot

*poc / *pc [cf. Su 675 *pc]


Vase POCH / PUCH

PUCH

PUCH

646

espalda | back (body part)

*p(h)c [cf. Su 676 *p:c]

mayense

Vase PUJCH, PUCH

PUJ
*ph

lavar un poco | to wash a little

mixe-zoqueano

PUJ lavar un poco es sin duda un prstamo de un reflejo de pMZ *puh lavar|to wash, p.ej. mSay
[tnpuhp], mOlu [tnpuhpe] d., mCtn mCam [puh]; todos: d. || SW, LC, CO.
Vase tambin POJ sacar agua|to remove water.
DR

/ape a-toy/ [a-ph sa-ty] lavar la carato wash face

Ma RN apuj uiej, (uiejk) fv-px I [a-ph u-nih] lava la cara to wash ones face
Mo SS apej vt E [a-peh]
Mo SS apej oniig fv-px [a-peh o-ni:g] lava la carato wash ones face

PUJ

dar una palmada o sonido agudo | make a clap or sharp sound

*pehe, *ph (?)


Vase PEJ, PUJ

PUJCH, PUCH

espalda | back (body part)

*p(h)c [cf. Su 676 *p:c]

mayense

Es muy notable el parecido entre PUJCH, PUCH espalda|back (< *p(h)c) y unos timos
mayenses. Por un lado se puede citar MaEp pu-chi puuch intestino|intestines que concuerda en
la calidad de la vocal, pero menos en el significado (pero cf. SD (R) /pe/ las partes pudendas, la
cintura|loins, waist). Por otro lado, con diferencia voclica pero significado casi idntico, se notan
reflejos de pMa *paat como Itz pach su espalda|his, her back, Mop upach d., Yuc paach
espalda|back, MaEp (yucatecano) pa-chi [paach] pelo|skin, MaEp (cholano) pa-ti [paat]
espalda|back. Se concluye para PU(J)CH que un prstamo de fuente mayense es bastante probable
|| MV, TK.
Ma B

puch aadirto add

Ma B

puchi, opuch atrs, trasacross

Ma B

upuch, ipuch espalda, lomo; pulmnback (body part); lung

Ma B

lamupuchi aadiduraaddition

Ma B

mishiel ipuchi espinazobackbone, spine

PUJCH, PUCH

647

DR

/pe/ 3 [p] las partes pudendas; la cinturaloins

DR

/ape/ 3 [a-p] cargar a alguien en la espalda; cruzar las manosto carry person
on back; to fold hands behind back

DR

/tipe/ [ti-p] parte arriba de la espaldaupper part of the back

D Su

/pc/

F Su

/puc/

Ma Su /puc/
Mo Su /pe:c/

D TA

pyuech n [p pe] [TA, MS]

D TA

upyuech prep [u-p upe] atrs debehind

D MS

mixiel upyuecharan [mi-sil u-p-aan misil upeaan] espina


dorsalbackbone, spine

F YK

-puch n xi- [-pu] [YK, RN, KT:216]

F YK

puchiom [pu-im puiom] atrsacross

F YK

wax upuch [was u-pu] encima deon top of

F YK

mixiol upuch [mi-sil u-pu mi-siol u-pu] espinazospine, backbone

F KT

upuch xiwix [u-pu si-wis] el dorso de mi manothe back of my hand [KT:217]

Ma RN puch n u-I [p] omplatoshoulder blade [RN, VM]


Ma RN wan upuch (xipuch) adv [wan u-p (si-p)] detrs de l/ella (de m)behind
him/her/it (me)
Ma RN amb upuch [a-m u-p] detrs (haca detrs)back (motion)
Mo SS pech adv [pe] trsbehind, after
Mo SS pech tik adv [pe tik] atrs del cerroacross (beyond) the mountain
Mo SS tepech adv [te-pe] detrsat the back, behind
Mo SS apech tit fv-p [a-pe tit] lo carga en la espalda (slo gente, borregos, chivos)to
load on the back (only people and goats)
Mo SS opech im fn [o-pe im] atrs de la casabehind the house
Mo SS pech oleaj cp-nom [pe o-lah] el empeine del pieinstep (of the foot)
Mo SS wan opech, xapech etc. o- [wan o-pe, sa-pe ] atrs, detrs (de alguien)
behind (a person)
Mo SS opecharan n o-E [o-pe-aan]
Mo SS nepech omal ndik fn [ne-pe o-mal ndik] el que carga la cabeza de la serpiente
de los danzantesthe dancer who carries the serpents head

PUJCH, PUCH

648

Mo SS opech oleajaran, pech oleaj [o-pe o-lah()-aan, pe o-lah()] el empeine del


pie (anat)instep of the foot
Mo SS miolaats opecharan fn o- [mi-o-la: o-pe-aan] la columna vertebral, espinazo,
espina dorsalthe spine, backbone, spinal column

PUJK

echar, meter algo dondesea | to throw, to insert

*pohko / *phk

mayense occidental

Vase POJK / PUJK

PUJK
*phk

desprender un pedazo | to break off a piece

mixe-zoqueano

SD (R) /apuhk/ desprender un pedazo|to break off a piece (< PUJK) es un dato aislado, pero la
semntica es tan diferente de la de POJK/PUJK echar, meter algo dondesea|to throw, to
insertsomewhere que no se pueden unificar.
Probablemente PUJK deba compararse con reflejos de pMZ *pk llevar, recoger|to carry, to
gather, tal como zoCop [pyhk-u] (raz = [phk]) acept, tom, agarr|accepted, took, mOlu [tnpk-pe] tomar|to take, mSay [tn-pk-p] d., y mTot [pk ~ phk] tomar (p.ej. una esposa)|to take
(e.g. a wife)||SW, HG, CO, LC, SC.
DR

PUJT

/apuhk/ 4

descoser, cortar fruta | to unpick (sewing), to cut fruit

*pht [cf. Su 686 *p:t]

mixe-zoqueano

PUJT (< pH *pht) descoser; cortar fruta|to unpick (sewing); to cut fruit tiene una conexin muy
probable con pMx *poht romper algo largo y delgado (<pMZ *pot) (DB), de donde provienen p.
ej.mTot[poht ~ pot] romper (p.ej. un mecate)|to break (e.g. a rope), mTlc [tht] reventar|to split
open, smash, mSJP [poht ~ pot] romper (mecate, bejuco, cadena, etc.)|to break (rope, vine, chain,
etc.).
Por otro lado, una conexin con pMZ *po:t cortar con machete|to cut with a machete parece
igualmente probable, a condicin de que le duracin o glotalizacin de la vocal fuese interpretada
como una [h] post-voclica en huave. Ejemplos de este timo: mTlc [p:t] d., mMix [po:t] d.,
mSJP [pot ~ po:t] cortar rboles en bloques|to cut trees into blocks. De esta fuente
probablemente lleg tambin POT spero|rough || DB, SW.
Ma B

napufti descoserto unpick sewing

DR

/aphet/ 3 [a-pht] corta algo blanditoto cut soft object

D Su

/-p:t/ descoser, cortar frutato unpick (sewing), to cut fruit

F Su

/-pu:t/ descoser, cortar frutato unpick (sewing), to cut fruit

Ma Su /-put/ descoser, cortar frutato unpick (sewing), to cut fruit

PUJT

F Ko

649

piot [pit piot ?] bagazo de magueycha%, husks (of agave) [Ko, GM]

Ma RN aputy v I [a-pt] corta (p.ej. fruta)to cut, to pick (fruit)


Mo SS apeed vt E [a-pe:d] lo corta (#ores, fruta); lo descose, lo descostura ; lo desteje (red)
cut (#owers, fruit); unpick (sewing); unravel (net)
Mo SS najpeot adj [na-h-pot] cortadoscut (pl. adj.)
Mo SS napeederan adj [na-pe:d()-ean] cortadoscut (pl. adj.)

PUK

abrazar | to hug, to embrace

*pk(-k) [= Su 678]
Ma B

-puk (-iuf) E [B, B:58, 83]

DR

/apk/ 3 [a-pk] agarrar algo con los brazos; abrazarto grasp object with both
arms; to embrace

DR

/apk i-vi/ [a-pk si-wis] cruzar las manosto fold hands

D Su

/-pk/

F Su

/-pukuk/

Ma Su /-puk/
Mo Su /-pek/

D TA

apyuk [a-pk] [TA, MS]

D MS

apyukey [a-pk-ey] abrazarseto hug (each other); to embrace (each other)

F YK

apuk [a-puk] abraza; lleva algo debajo el brazoto hug; to carry something under
ones arm [YK, GM, KT:47, 107]

F YK

apukuk [a-puk-uk] acaricia, abrazato caress; to hug, embrace [YK, KT:318]

Ma RN apuk v I [a-pk]
Ma RN apukayuj vr R [a-puk-ay-uh] abrazar: se abrazan (ellos, ellas)to hug each other
(they hug eachother)
Mo SS apeik vt E [a-pek ]
Mo SS apeik owix fv-px (?) [a-pek o-wis] cruza los brazosto cross ones arms
Mo HT apekeyej vr [a-pek-ey-eh ( -ay-eh)] se abrazan (recproco)to embrace each
other [HT:92]
Mo SS apeikiek nej onik fv [a-pek-ek neh o-nik] lo abraza del cuelloto hug around the
neck

PUKY

PUKY

650

pluma(s) | feather(s) [RN]

*pk [= Su 679]

mixe-zoqueano

Como ya seal Surez, es claro que PUKY (< pH *pk) se relaciona con un reflejo de pMZ *pk
pelo, pluma|skin, feather, tal como mOlu [pk] pluma; pelo|feather, hair y zoChMg [pk] d.,
zoCop [pk] pluma; pelo (de cuerpo o de animal)|feather; body hair, animal hair y mTot [phk]
(SW: [phk]) pelo (de un animal)|hair (of an animal). Por lo visto, un prstamo parecido aparece
en Chrt bujku mudar|to grow feathers || Su:163, SW, CO, HJ, HG, SC, KH.
FP

piqui

F Su

/mipuk -mbe/ bigotemoutstache

F Su

/puk/

F YK

puik [puk] pelo, plumabody hair, feather [YK, KT:108]

F RN

puik [puk] vello (pbico)pubic hair

PUKY

cuatro | four

*pok / *pk [cf. Su p. 52 *apVki:wi]


Vase POKY / PUKY

PUL
*pl

arder, picar | to burn, to sting, to bite

mayense

Con mucha probabilidad PUL arder, picar|to burn, to sting, to bite (< pH *pl) se relacione con
Chol pul quemar|to burn vt., pul-el arder, quemarse; incendio|to burn (be on fire); fire,
conflagration y pul-em quemado|burnt, cf.ChT [[pulu, tupule]] quemar|burn, Tzel [[s-pulet]]
flamante|flaming y Chrt puruy quemarse|to burn, burn down vi. Quizs se relacionen con
pMaOr *pul hervir, espumar|to boil, foam (> p.ej. Awa pultij hirvi|boiled) ||HJG, TK, KH,
JD:[La Farge & Blom 1927, Slocum & Gerdel 1965].
Vase tambin MBUL quemar|to burn.
Ma B

-pul, na- abrasar, arder (impersonal)to burn, to scald (impersonal) [B, B:72]

DR

/ppel/ [ppl] aguateprickle

DR

/pipel/ [pi-pl] polvo volando en el viento#ying of dust in the wind

D MS

ajpyuely [a-h-pl ahpel] picar (chile)to burn, sting (chile)

F YK

najpuly [na-h-pul] picante, picosospicy [YK, GM]

Ma VM najpuly adj [nah-pl] picante (de sabor)spicy


Mo SS pepel n [pe-pel] la pelusa de algunas frutas, espinitas de algunas nopalesdown of
certain fruits, prickles of certain nopal cacti

PUL

651

Mo SS ajpel vi E [a-h-pel] ardeto burn


Mo SS najpel adj [na-h-pel] picantespicy

PUMB

bule | gourd, squash

*pmp [= Su 680]

mixe tapachulteco, zoque de Copoya, tojolabal

Vase PUMP, PUMB

PUMP, PUMB

bule | gourd, squash

*pmp [= Su 680]

mixe tapachulteco, zoque de Copoya, tojolabal

Segn LS, en el espaol de Mxico pumpo se refiere a Lagenaria seiceraria, o sea el gira, rbol
cuyos bules (guajes) sirven para fabricar tazas, platos, etc. Segn parece, este trmino se usa
especialmente en Chiapas. As se concluye que PUMP/PUMB bule|gourd, squash derive de una
palabra difundida en el rea.
En efecto, es claro que se relaciona con mTap pmpu tecomate|gourd for making cups or bowls y
con zoCpy [pumpo] bule|gourd; adems en Santa Mara una forma con vocal final pumpo todava
existe como variante de pumb, pump. Tambin se puede citar Toj [[pumpo bajab, pumpuwahap]]
tambor|drum ya que wajab es tambor|drum, es claro que [[pumpo, pumpu]] debe significar el
bule que se sirve como caja de resonancia. Se desconoce la etimologa de todas estas voces.
Adems, es sin duda pertinente que Wichmann observe que la voz de zoque de Copoya es irregular
con respecto a una regla general de la lengua segn la cual el acento se vuelve final y palabras que
terminan en vocales adquieren una oclusin glotal, es decir que se espera **[pumpo] en lugar de
[pumpo]. Por eso se concluye que la voz zoque es un prstamo.
Quizs ZapIst napumpu [na-pumpu] hondo y redondo|deep and round se relacione tambin. ||
LS, CS, JD:[La Farge & Blom 1927, La Farge & Byers 1931], TK, SW:205, VP.
Vase tambin POMBOY esponjado, hichado|spongy, swollen.
F Su

/pum/

Ma Su /pump/
Mo Su /pmp/

D MS

mipyumb ulyejaran [mi-pmb u-leh-aan] pantorillacalf (of the leg)

Ma VM pumb mi-I [pmb] pantorrilacalf (of the leg)


Ma VM pumb, pump, pumpo n [pm, pmp, pmpo] bule, cntaro antiguogourd,
squash (formerly used as a pitcher) [VM, RN]
Mo SS pemb n P [pemb]
Mo GC pemb n [pemb] calabazacalabash (planta: Cucurbita lagenaria L.) [GC:364]
Mo SS chey pemb [ey pemb] un rbol medianoa medium-sized tree
Mo SS pemb xor [pemb so] pelcano blanco (Pelecanus erythrorhynchos)American
white pelican

PUMP, PUMB

652

Mo SS mipemb oleajeran fn [mi-pemb o-lah()-ean] la pantorrilla (anat)calf (body


part)
Mo SS mipemb owixeran fn [mi-pemb o-wis-ean] los msculos del antebrazothe
muscles of the forearm

PUNCH

blando | soft

*pnc [cf. Su 681 *pYnc]

mixe de Oacaca

Surez seal el contraste interesante entre SF napuch umal inteligente| intelligent (lit. cabeza
blanda) y SMo neapet omal ignorante|ignorant (lit. cabeza muy dura).
Radin, por su parte, hizo resaltar el parecido entre PUNCH blando|soft (en SD /na-hpen/
manso, dulce, suave|gentle) y palabras en mixe, p.ej.mSay [pnk] blando|soft, pero esta
conexin no es muy segura en tanto que falte una explicacin de por qu la [k] de mixe aparezca
como [] en huave.
Sin embargo es interesante notar que debido a una sncopa el timo result como pMxO*pk
blando (colchn), etc.|soft (mattress), etc. y la palatalizacin de las consonantes velares produjo
una [t] en mTot[phntk] suavecito, tibio, sedoso|nice and soft, warm, silky-smooth, mientras que el
grupo consonantal se mantuvieron por lo dems, como en mTpn mCc mPux [p!k], y en mMat
mAt [pek] (junto con cambio metafnico de la vocal). No es implausible la idea de que el grupo
[k] pueda haber evolucionado en algo parecido a la [n] en PUNCH. As se concluye que al menos
hay una buena probabilidad de que PUNCH sea un prstamo de una fuente mixeana || PR, LC, SW.
Vase tambin PANCH peludo (animal); podrido (madera)|shaggy (animal); decayed (wood).
FP

napnchumal memoriamemory

Ma P

napuxchu huml memoriamemory

DR

/na-hpen/ 3 [na-h-pn] manso, dulce, suavegentle

F Su

/napunc omal/ intelligenteintelligent

Mo Su /-pnc/

F YK

napunch [na-pun] fragilfragile

F YK

napunch umal [na-pun u-mal] inteligenteintelligent

Ma RN napunch adj [na-pn] blando, suavesoft, pliable


Mo RN napunch umal uj es inteligente, tiene facil comprensin de aprende rpidamente
to be intelligent, to learn quickly
Mo SS napench adj [na-pen] blando (tierra, tortillas, madera)soft (soil, tortillas, wood)
Mo SS napench omal nej [na-pen o-mal neh] es inteligente, capazto be smart,
intelligent, capable

PUNG

PUNG

653

chacal, pihua | crayfish

*png [= Su 683]
Vase tambin PONG/PUNG jorobado|hunchbacked.
D Su

/png/

F Su

/pung/

Ma Su /pung/
Mo Su /png/

D TA

pyung n [pg]

F YK

pung n [pug] casco; tortuga de lagunaa small lake turtle; a lagoon-dwelling turtle
[YK, GM]

Ma TA pung n [pg] chacal (del ro, del pozo, de la laguna)cray"sh species (living in
rivers, in the lagoon or in wells)
Mo SS peng n K* [peg]

PUNG

jorobado | hunchbacked

*png(-s) / *pongo-so [cf. Su 682 *pYng, *pongo ]


Vase PONG / PUNG

PUP

tirar; arma | to shoot; weapon

*pp
Vase tambin PUP soplar|to blow on.
Ma B

apup tirarto shoot

Ma B

niupup tiradorshooter

DR

/app/ [a-pp] cazarhunt

DR

/niupp/ [nu-pp] cazadorhunter

D TA

apyup vt [a-pp] lo disparato shoot vt.

F YK

pup [pup] armaweapon, ri#e [YK, Ko]

Ma VM upup n [npp] cazadorhunter


Ma RN apup v I [a-pp] disparato shoot
Mo SS apep vi E [a-pep] tirato shoot
Mo SS apep vt E [a-pep] lo caza; lo tirato hunt; to shoot (something or someone)

PUP

654

Mo SS monpep n [mon-pep] los cazadoreshunters

PUP

vejiga | bladder

*pp [= Su 684]
Vase tambin PUP soplar|to blow on.
Ma B

pup

DR

/pp/ 2 [pp]

D Su

/pup/

F Su

/pup/

Ma Su /pup/
Mo Su /pep/

D TA

pyup n [pp]

Ma RN pup n mi-I [pp]


Mo SS pep n [pep] el globo; la vejigaballoon; bladder
Mo SS apep vi E [a-pep] lo hinchato cause something to swell in size
Mo SS mipeperan n mi-(E) [mi-pep-ean]

PUP

soplar | to blow

*pp [= Su 684]

mixe-zoqueano

Radin vio una conexin entre SD /nappp/ viento y palabras mixeanas del mismo significado tal
como mTot [poh] aire, viento, matlazihuatl|air, wind < pMxO *poh viento|wind < pMZ *poh
ventear, inflar|to inflate. Tambin deben compararse zoChMg [puh] inflar, soplar|to inflate, to
blow y zoCop [pyuhu] (raz = [puh]) soplar|to blow (p.ej. agua sobre un fuego para apagarlo), que
segn SW proviendra de pMZ *puh lavar|to wash, aunque los reflejos zoqueanos se limitan a
soplar, soplar agua, cuya conexin semntica con lavar es poco segura. (Es de notar que el dato de
zoChMg no aparece en SW porque fue publicado en 2000.)
Sea como fuera, si hay una conexin entre pH *pp y los timos mixe-zoqueanos, debera ser de
origen reduplicativo lo que es lgico en tanto que el viento presenta una accin continua, o
bien la segunda *p podra haber resultado de una reanlisis del sufijo verbal pMZ *-pa || PR, SC,
SW, HG, HJ.
Vase tambin POP pulmones|lungs, PUP vejiga|bladder.
DP

upupp vientowind

Ma B

apup, ipup soplar, resoplar; moquearto blow, to snort, to have a runny nose

Ma B

apupup hacer vientothe wind blows [B:72]

Ma B

ipupei bimp fuellebellows

PUP
DR

/na-ppp/ [na-ppp] vientowind

DR

/app a-yiond/ 1 [a-pp sa-ind] respirarto breathe

D Su

/-pp/

F Su

/-pup/

655

Ma Su /-pup/
Mo Su /-pep/

D MS

apyup [a-pp]

D TA

upyupyup n [nu-p-pp] vientowind

F YK

upupup n [nu-pupup] aire bonito que ventilapleasant breeze [YK, KT:318]

Ma RN apup v I [a-pp]
Ma RN apup a biemb fv I [a-pp a bim] sopla un fuego para dar chispasto blow on a
"re to make it give sparks
Ma RN apup uxing (sapup xixing) fv-px I [a-pp u-sig] resoplar (animales o gente)
resoplar
Mo SS apep vt E [a-pep] lo sopla (con la boca)to blow on (with ones mouth)
Mo SS apepep vt E [a-pe(p)-pep] lo refrescato refresh
Mo SS nepepep n [ne-pe(p)-pep] la brisa, el aire frescobreeze, fresh air

PUTY

perro | dog

*pt [cf. Su 629 *pat]


La pronunciacin alternativa [pt] que not Surez en SMo es hoy en da arcaica; segn un de mis
informantes, los viejos la pronunciaban as hace cincuenta aos ms o menos. Por eso [pt] no
representa el reflejo de otra proto-forma *pat, como supuso Surez, pero la pronunciacin arcaica
antes de la terminacin del cambio de * en SMo [e]. Es de notar que sin este dato, excepto las
variantes Ma (B) puiti, puete, que son ellas mismas dificiles de interpretar, no quedan pruebas
claras de *pat; todas las otras formas se pueden derivar directamente de *pt. Adems, la
pronunciacin con una vocal cerca de [] en vez de [e] ocurri tambin en NDUKY mar|sea, que
antes fue *ndk, luego en SMo [ndk], y hoy en da [ndek] en la pronunciacin de todos, lo que
muestra que lo de perro no refleja una propriedad especfica de este morfema sino una evidencia del
cambio de sonido gradual, pero totalmente general, de SMo.
El giro SMo mijiw pet orzuelo|stye corresponde a esp. chichi de perro (ingl. breast of the dog).
Segn la creencia tradicional, resulta de haber visto perros haciendo una cosa, o sea, defecando o
copulando, o bien simplemente de haber visto cosas que no se deben ver (MT, basado sobre ER).
DP

put

Ma P

puete

Ma B

puiti, puete, puiti, puit, -iuf, -ier P sha-, mi- [B, B:28, 32-35, 48]

PUTY
Ma B

natah puti, nahta[ ]puit perrafemale dog [B, B:30]

Ma B

nashui puiti, nashui[ ]puit P perro (macho)male dog [B, B:30]

Mo P

put

Mo P

nop pt ladra un perroa dog barks

DR

/pet/ 3 [pt]

D Su

/pt/

656

Ma Su /pt/
Mo Su /pet, pt/

D TA

pyuety n P mi- [pt pet] [TA, MS]

Ma RN puty n mi-I [pt]


Mo SS pet n P mi-(E) [pet] [SS, RN, HT:17]
Mo SS mijiw pet fn [mi-hiw pet] el orzuelostye
Mo SS mipet ndek fn [mi-pet ndek] nutria, perro de agua (animal: Lontra longicaudis
annectens)Neotropical river otter [SS:416]

PUTY

muy duro | very hard

*pt [= Su 685]
Segn KT, SF naputy es el diminutivo de napaty.
Ma B

naputi, naput durohard [B, B:15]

Ma B

ihch mapuiti endurecerto make hard

F Su

/-put/

Ma Su /-put/
Mo WW neapt omal ignoranteignorant

F Ko

naputy [na-put]

Ma RN naputy adj [na-pt] durohard


Mo SS nepet omal cp-ex [ne-pet o-mal] cabezn, burro, tonto, bobopig-headed, foolish,
dumb

PUW

PUW

657

capullo, botn | bud, sprout

*pw, *pH (?) [cf. Su 691 *hp-w ]

mixe-zoqueano/totonaco

PUW debe compararse con zoCop [pou] brot|sprouted, mSay [ph-p] florecer|to flower y mOlu
[ph-i] flor|flower, que provienen de pMZ *phi(k) d. (cf. tambin zoFL [puh] semilla|seed),
tambin relacionado con TtnX [pun] germinar|to germinate || SW, RZ, HG, LC, EE, RB.
Vase tambin POTY abrirse (flor), partirse|to open (flower), break apart .
Mo WW ajpew retoobud, scion

Ma RN op piew (?) [op piw] (?) platanillo (pltano papatla), planta que las bestias
comenan herb: (Heliconia bihai)
Mo SS pew tk n K* [pew tk] pasto que come las bestias, similar a tip tikfodder plant
that livestock eats, similar to tiptik
Mo SS ajpew vi (E) [a-h-pew] tiene capullo, tiene botn, brotato bud, to sprout

PUW

nuera | daughter-in-law

*pw [cf. Su 687 *py]

totonaco

PUW nuera|daughter-in-law (< pH *pwi) parece tener una conexin con TtnS phuitit [pu:
wtt] d., TtnX [puwit] nuera, yerno|daughter-in-law, son-in-law, TtnX [puwit] suegro|fatherin-law, TtnN ta:pu:wti [ta:pu:witi] concuo; consuegro|spouse of ones spouses sibling; parent of
ones son- or daughter-in-law.
Es de destacar que la traduccin suegra (de una mujer)|motherinlaw (of a woman) de SF (YK)
puy muestra la unificacin en una palabra de la relacin recproca de nuera y suegra (de una
mujer); lo mismo aparece en SMo miokwats (OKWATS), que significa o suegro (o suegra) del
esposo y tambin yerno. Es un patrn tpico de los sistemas de parentesco en la zona || HA, RB,
BT.
Ma B

tsapuu

F Su

/puy/

D RN

piw n [piw]

F Ko

puy n sa- [puy] [Ko, KT:216]

F YK

puy n sa- [puy] suegra (de un mujer)husbands mother

Ma RN puw (sapuw, ipuw, apuw) n a-I [pw (sa-pw, i-pw, a-pw)] [RN, VM]
Mo SS apew n a- [a-pew]
Mo SS napeweran n [na-pew-ean]

PUY

PUY

658

gavilancillo, cerncalo chitero | American kestrel (bird)

*py
Mo WW py pjaro caballeroosprey or laughing falcon (unknown)

Mo SS pey n K* [pey] gavilancillo, cerncalo chitero (ave: Falco sparverius)American


kestrel (bird)

-PY

ir | to go

*p
En las lenguas contemporneas -PY ir|to go ya no funciona como verbo independiente sino slo
como verbo auxiliar para formar el tiempo futuro, ms o menos amalgamado al verbo principal
segn el dialecto. En Santa Mara, por ejemplo, aunque la raz tiene formas llenas sp, ip, p,
normalmente se reduce a sa- en la primera persona (singular o plural exclusiva) y ab- o am- por lo
dems, y en la habla contempornea de SD y SMo se encuentra el prefijo ap- en el futuro en la
tercera persona. Por otro lado, en SF (KT: 279) el prefijo del futuro es reducido a slo -i- as que su
origen en -PY ya no es obvio.
D RT

/lepv/ van a seguir siendothey will continue to be [RT:9:29]

DR

/p/ [-p] ir (verbo auxiliar para hacer el futuro)to go (Used only to form the
future of verbs)

Ma RN p (sp, ip) v I-irr [-p (s--p, i-p)] va (a hacer algo)to be going (to do
something)
Mo SS p vi atpl E [-p]
Mo SS pan fv [-p()+an] no ms vato just go
Mo SS p min fv-sub [-p m-i-n] no ms vato just go

PYA-

acostarse | to lie down

*pe- / *pi- [cf. Su 645 *-p-]


Vase tambin PEJP/PIJP acostar (cosa larga); viga|to lay or place (long object); beam.
Ma B

pii- (-an, -an-mar, -an, -an-mor, -an-mar-on, -an-m-oh) [B:65]

Ma B

-pii, pear acostar to lay down [B, B:58]

Ma B

alpeam yacerto lie

Ma B

til peauf cuesta abajoto lie down below

Ma B

kiawesh peauf cuesta arribato lie down above

D RT

/al pham/ [al-pah-m] estar tenidoto be lying down [RT:4]

DR

/ph/ 1 [pyah] sentarseto sit down

PYA D Su

/-p-/ acostadolying down

F Su

/-p-/ acostadolying down

659

Ma Su /-p-/ acostadolying down


Mo Su /-p-/ acostadolying down

F KT

piuj- vi [pi-h- piuh-] se acuesta (dim.)to lie down (dim.) [KT:248]

F KT

piaf vi [p-e-h-w pia] se acuestato lie down [KT:33]

F KT

piaj-, pia- vi [p-e-h- pia(h)-] se acuestato lie down104248293

Ma RN pyajm v SA [pa-a-m] acostar: se acuesta, se coloca (cosa larga como cuchillo, rama)
to lie down; to lie #at (long thing like a knife or tree branch)
Ma RN pyajw ptc SA [pa-a-w] acosthaving lain down
Ma RN lpiejm v SI [al-pi-i-m] est acostado (algo pequeo)to be lying down (something
small)
Ma RN lpyajm v SA [al-pa-a-m] est acostadoto be lying down
Mo SS peaam vr O [pa-a-m] se acuesta (animales, gente)to lie down (animals, people)
Mo SS piim vr O [pi-i-m] se acuesta (animales, gente)to lie down (animals, people)

PYAK

ocho | eight

*peka
Aunque PYAK (< *peka) es la base de la palabra para ocho|eight en SMa apyakw, SD ojpekw
y SMo ojpeakw, la misma raz aparece como base de nueve|nine en SF apekaf (< *a-peka-hw)
(aunque traduce ocho en SF (P) apecaf). Dado el parecido entre *peka ocho|eight (o, en el caso
de SF, nueve|nine) y *pok, *pk POKY, PUKY cuatro| four, puede haber una pauta segn
la cual cada nmero ms que cinco tiene una conexin con un correspondiente menos cinco, o sea
6:1, 7:2, 8:3, 9:4. As la forma alternativa de SMa /apupuf/ que not Surez (hoy en da inusitada)
posiblemente derive de una reduplicacin de una forma de *pk con lenicin de la *k en *h, o sea de
*a-p-ph-w > *apupuhw > apupuf.
Vase tambin POKY / PUKY cuatro|four.
DP

uppajqu(?)

FP

apecaf

Ma B

ahpiakeu

Ma B

gahpukpiaah dieciochoeighteen

Mo BB opakf
Mo BB agafp-opak [agahp oipak] diez-y-ochoeighteen
Mo P

apacao

Mo St

-p-k-v

PYAK
Mo St

-pk-m- ochentaeighty

Mo St

-pk-m--k-p noventaninety

660

D R/Su /apakw/
DR

/ahpkiuv/ [a-h-pak-iw]

DR

/kahpkahpuvov/ [kahp-kahp-uw-w] (?) dieciochoeighteen

Ma Su /ahpakw/
Ma Su /apupuf/ nuevenine
Mo Su /ohpak:w/

D TA

ojpekw num [o-h-pek-w]

F KT

apekaf num [a-pek-a] nuevenine [KT:238]

Ma RN apyakw num [a-pak-w]


Ma RN gajpopek num [gahp-o-pek] diez-y-ochoeighteen
Mo SS nejpeak adj [ne-hpak] dentro de ocho (das o noches)within eight (days, nights)
Mo SS ojpeakw num [o-hpak-w]
Mo SS teopeak (tiopeak) num [t-o-pak] hace ocho (aos, das, noches)eight (years, days,
nights) ago

PYANG

zancudo | mosquito

*pnga [= Su 650]
DR

/pag/ 1 [pag] tipo de zancudoa species of mosquito

D Su

/pan/

F Su

/pan/

Ma Su /pan/
Mo Su /pang/

D RN

pyang n [pag] [RN, MS]

F YK

piang n [peg piag] [YK, RN]

F YK

piang ndotam n [peg ndotam piag ndotam ?] zancudo blancowhite


mosquito

Ma RN pyang n [pag]
Mo SS peang n P* [pag]

PYAP, PEP

PYAP, PEP

661

imitar (la voz) | to imitate (a voice)

*ppa, *pepe
PYAP, PEP imitar (la voz)|to imitate (a voice), reflejado solamente en un dato aislado de SMo,
probablemente se relacione con otros timos refierindose a la emisin de sonido tal como PIP
flauta|flute y PAP sonar|to ring.

Mo SS apeap ombeay fv [a-pap o-mbay] lo remeda, lo imita (la voz)to copy, to imitate
(someones voice)

PYAT

monte, bosque | forest, woods

*pta [= Su 653]
En la habla contempornea de Santa Mara el trmino espaol monte no hace referencia a un
bosque ya que cerca del pueblo no existen zonas arboladas sino solamente llanuras arenosas con
pocos arbustos y pasto. Por eso SMa wajchiek (normalmente llanura) traduce monte y ha
reemplazado pyat, aunque muchos hablantes todava reconocen tipyat en el bosque|in the forest.
DP

pet bosque, selvawoods, jungle

FP

misopeat jabalwild boar

FP

nadam peat monte, bosque, montaaforest, woods, mountain

Ma B

missou[ ]peat jabalMexican hog, musk hog, collared peccary

Mo P

pat bosque, selvawoods, jungle

DR

/pat/ 1 [pat] montemountain

D Su

/pat/

F Su

/pat/

Ma Su /pat/
Mo Su /pat/

D RN

tipyat [ti-pat] en la selva, en el montein the jungle, in the forest [RN, RL, TA]

F YK

nadam piat [na-dam pet piat] monte grandelarge forest

F GM

misopiat [mi-so-pet misopiat] jabal, javelinawild boar [GM, KT:213]

F KT

nasopiat [na-so-pet nasopiat] javelinawild boar [KT:213]

Ma RN tipyat fp [ti-pat] en el montein the forest


Mo SS peat n K* [pat] la selva, la monteforest, woods
Mo GC miten peat fn [mi-ten pat] ciruela silvestrewild plum [GC:365]

PYATS

PYATS

662

tortilla | tortilla

*pca [= Su 646]

por difusin

Es interesante el parecido entre PYATS tortilla y pMaOcc *pat tortilla > Qan pat, patej d.,
Aka paat d., y pTz *pac tamal de frijol > Chol Tzel patz d., cf. tambin Chol pechan hacer
tortillas|to make tortillas, Chol petz apretar (con la mano)|to press on (with the hand), Chlt
pech apretar con los manos (para hacer torotillas)|to squeeze with hands, to make tortillas, que
son probablemente la fuente de PYATS. En ltima instancia fue una palabra areal, cf.zoCop [pici]
nixtamal|maize used to make tortillas, mOlu zoChMg pitz-i maz bajado, maz cocido (para
nixtamal)|corn cooked in hot lime water < pMZ *pici nixtamal|leached cornmeal.
Si Kaufman tiene razn que en el sur de Mesoamrica se ignoraban tortillas hasta 700 AD, aparece
la posibilidad de que los huaves conocieron tortillas de hablantes de la rama cholana o de sus
vecinos los zoques. Otras conexiones semejantes entre la rama cholana, el zoque y el huave se
pueden ver bajo MUNG tortilla con pescado|tortilla with fish ||TK, BS, RLH:297, RZ, SW, HJ,
HG.
Ma B

meats (sic) [B:17]

Ma B

peats, peats castil mi- panbread [B, B:16]

Ma B

niurang[ ]peats panaderobread baker

Ma B

nieng[ ]arangeich peats panaderabakery (for bread)

DR

/pats/ 1 [pa]

D Su

/pac/

F Su

/pac/

Ma Su /pac/
Mo Su /pac/

D RN

pyats n [pa] [RN, MS]

D MS

pyats kaxtily [pa kastil] panbread

F YK

piats [pe pia] [YK, KT:206]

F YK

piats kastil [pe kastil pia kastil] pan (< tortilla castellana)bread (<
Castilian tortilla) [YK, KT:211]

F YK

nawaj piats [na-wah pe pia] totopohard dried tortilla

Ma RN pyats n [pa]
Ma RN aa pyats fn [nana pa] tortilla chicasmall tortilla
Ma RN pyats titiem cp-nom [pa titim] tamalito de frijolsmall bean tamale
Mo SS peats n P, K mi- [pa] [SS, AL:59]
Mo SS peats os cp-nom [pa os] el nixtamalhominy

PYATS

663

Mo SS mimm peats fn [mi-mm pa] la encargada de hacer los tamales en la casa del
mayordomothe community responsibility of making tamales in the house of the
o$cial of a religious festival
Mo SS nawaag peats fn [na-wa:g pa] el totopohard dried tortilla

-OJ / -UJ

tres | three

*(a)-ro-ho- / *(a)-r-hLa palabra SMo iwear un tercio|one third aparece quince veces en la traduccin del Nuevo
Testamento, que fue publicado por la primera vez en 1972, pero iwear no aparece mencionada en SS,
donde se da noik oteng como traduccin de un tercio. Se supone que iwear es hoy en da
inusitada. Probablemente derive de W (*wa, *we) salir, aparecer|to go out, to appear ms *ar
tres, as *wear > wear. El prefijo i se usa aqu como nominalizador.
Surez (p, 163) compar -OJ, -UJ tres|three con mTot [tooxk], zoCop [tukay], mSay [tu:gup]
(todos: d.) pero es claro que estas palabras mixe-zoqueanas se relacionen en lugar con otro timo
huave, o sea TUKAY pocos|few. En cualquier caso, no hay buenas pruebas para una relacion
regular entre pH *r/r y pMZ *t que podra apoyar el cognado putativo de Surez.
DP

arj

DP

ermi sesentasixty

FP

aruj

Ma B

aru, aruhf, aruf; arupeu; arutseu [B, B:20, 43]

Ma B/Suaruhpw, aruhcw
Ma B

ermieu sesentasixty

Ma B

arumfbeu, ruhmbeu tercerothird [B, B:48]

Ma B

gahpa rohp, gahparop trecethirteen [B, B:43]

Ma B

ermieu kahpou setentaseventy

Ma B

aruhmbeuh umbass tres vecesthree times

Mo JS

areux [arh]

Mo JS

agax-par [agahpa] trecethirteen

Mo BB erofpof [erohp-ow]
Mo BB agafp-arofp [agahp arohp] trecethirteen
Mo P

ar

Mo P

ermieg sesentasixty

Mo St

-r

Mo St

-r-m- sesentasixty

-OJ / -UJ
Mo St

-r-m--g-pk sesentaseventy

DR

/arh/ [a-h] tres (objetos redondos)three (round objects)

DR

/kahparh/ [kahp-a-h] trecethirteen

DR

/arohpov/ [a--ohp-w] tres (objetos verticales)three (vertical objects)

DR

/arohtsov/ [a--oh-w] tres (objetos horizontales)three (horizontal objects)

D Su

/arh, arpw/

F Su

/aruh, aruhpaw/

664

Ma Su /aruh/
Mo WW arej
Mo WW arojmbw tres vecesthree times
Mo NT /iwear/ un tercioone third [NT: Rev 8:8]
Mo Su /areh, arohpw/

D TA

aryuj num [a--h]

D RN

arujpw num [a--uh-p-w] tres (p. ej. personas)three (e.g. people)

F GM

aruj num [a-uh] tres (se usa con todo excepto personas, animales con cuatro patas y
unos pocos objetos y la voz vuelt vuelta)three (used with everything except people,
animals with four legs, certain objects, and the word vuelt time (occurrence)) [GM,
KT:237-38]

F KT

arujpaw num [a--uh-p-aw] tres (para personas, animales con cuatro patas, y unos
pocos objetos)three (used with persons, animals with four legs, and certain objects)
[KT:223, 237-38]

F KT

mirujpaw num def [mi--uh-p-aw] los tres (para personas, animales con cuatro patas,
y unos pocos objetos)the three (used with persons, animals with four legs, and certain
objects) [KT:239]

F KT

arujmbaw vuelt [a--uh-mb-aw welt] tres vecesthree times [KT:237-38]

F KT

sarujpaun [s-a--uh-p-aw-n] los tres de nosotros, nosotros treswe three [KT:223]

Ma RN aruj num [a-h]


Ma RN arujpw num [a-hp-w]
Ma RN arujtsw num [a-h-w]
Ma RN gajpar num [gahp-a-] trecethree
Mo SS er adj [e] tres; tercera (se usa con da o noche)three; third (in sequence) (used
with day or night)
Mo SS arej num [a-eh] tres (objetos redondos o cuadrados)three (round or square
objects)

-OJ / -UJ

665

Mo SS aroomb neat fn [a-o:mb nat] tres aosthree years


Mo SS arojmbw num [a-ohmb-w] tres vecesthree times
Mo SS arojpw num [a-ohp-w] tres (gente, animales, objetos rectangulares)three
(people, animals, oblong objects
Mo SS arojtsw num [a-oh-w] tres (objetos largos y delgados)three (long and thin
objects)
Mo SS taroomb neat ? [t-a-o:mb nat] hace tres aosthree years ago
Mo SS alarojpw num [al-a-ohp-w] otros tres (gente, animales, objetos rectuangulares)
another three (people, animals, oblong objects)
Mo SS alarojtsw num [a-la-oh-w] otros tres (cosas largas y delgadas)another three
(long and thin objects)
Mo AL arojrojpw num [a--oh--oh-p-w] tres en tresthree by three, three at a time
[AL:114]

-UJ

tres | three

*(a)-ro-ho- / *(a)-r-h Vase -OJ / -UJ

RA(J) / IJ

alumbrar, limpio; madrugada; blanco | to illuminate, clean; dawn; white

*ra-(ha), (*ra-wa, *rh-nca) / *rihi [cf. Su 725, 719 *ra-(ha) / *rihi-rihi; *ra-wa; *r:-nca ]
La raz RA(J) y su forma diminutivo IJ proveen la tema bsico para muchas palabras cuyos
significados tienen en comn la idea de illuminacin y claridad. Por ejemplo sobre la base de *ra
ms *ha provienen *rahana > SMo raan blanco|white, *rahama > SMo raam blanquea|to
whiten; *araha > SMo arraj alumbra|illuminate; sobre la base de solamente *ra: *rama >SMo
ram amanece|to dawn, *rana > SMo ran luz|light; sobre la base diminutivo: *narihirihi >
SMo (WW) nearijrij limpio (agua)|clean, clear water, *rihirihi > SD (R) /rierih/ agua lmpida|
limpid water.
Adems las formas histricas en *nca con el significado blanco|white, tal como SF, SMa (Su)
/ranc/ y SMo (Su) /r:nc/, sugieren una conexin con RANTS coladera|strainer. Por ltimo, es
bastante probable que RAJR caliente|hot sea una derivacin antigua por reduplicacin de RAJ,
o sea de *rahra.
Vase tambin IX limpio|clean, RANTS coladera|strainer.


DP

rau tet maanatomorrow

FP

gu[-]rij mentir (< no claro)to lie (< not clear)

Ma P

rajna blancowhite

Ma P

ramtiet maanatomorrow

RA(J) / IJ

666

Ma B

rran luzlight

Ma B

errau amaneceto dawn [B:72]

Ma B

rraan blancowhite

Ma B

-rrah, narrah, i-rrah (-euf) A iluminar, alumbrarto illuminate, to light [B, B:58, 83]

Ma B

ran uniak agujerearto make a hole in, to pierce

Ma B

wesh rrau al amanecerat dawn [B:50]

Ma B

ihch rraan blanquearto whiten, to bleach

Ma B

ahk[ ]niukch rraan blanqueadorwhitener, bleach

Ma B

tili tarram[ ]tit hoy en la maanathis morning [B:50]

Mo P

ran blancowhite

Mo St

rn blancowhite

D RT

/hram/ [h-a-m] amaneceit is dawning, it dawns

D RT

/hra tiot/ [h--a-t (t)it] amanecait was dawn(ing) [RT:4]

DR

/rierih/ 3 [i-ih] (?) agua lmpidalimpid water

DR

/ra-o, -ha/ 1 [-a-w] brillar, amanecerto shine vi., to dawn

DR

/ran/ [-a-n] luz del sol o de la lunalight of sun or moon

D Su

/raw/ madrugadaearly morning

F Su

/ranc/ blancowhite

F Su

/rawraw/ madrugadaearly morning

Ma Su /ranc/ blancowhite
Mo WW araan es blancoto be white
Mo WW araan mbl avispa blancawhite wasp
Mo WW araj alumbrato be bright, to illuminate
Mo WW araj oniig se ve en el espejoto see oneself in the mirror
Mo WW aran luzlight
Mo WW araw de maanaof tomorrow, tomorrows
Mo WW nearijrij limpio (agua)clean (water)
Mo Su /ra:n/ blancowhite
Mo Su /r:nc/ blancowhite

D MS

arraj [a-rah] alumbrarto light (up)

D MS

rran [r-a-n] luzlight

RA(J) / IJ

D MS

rraw [r-a-w] tempranoearly (in the day)

F KT

ar vt [a--i] iluminar, aclarar (dim.)to illuminate, to make clear (dim.) [KT:321]

F KT

arr vt [a-r-a] iluminar, aclararto illuminate, to make clear [KT:321]

F KT

rra- vi [r-a-] es brillante, es claro, produce luzit is bright, it is clear, it gives o%


light [KT:191, 313]

F YK

rran n [r-a-n] luzlight, electricity [YK, KT:209]

F Ko

rraw [r-a-w] tempranoearly (in the morning)

F YK

mitajk rran [mi-tahk ra-n] gero, huerolight-skinned, fair

F Ko

larraw [la-r-a-w] ya amaneciit has dawned

667

Ma VM rran [ra-n] luzlight


Ma RN xemiem rraw [semim ra-w] maana (temprano), lit. viene aclarandoearly
morning
Ma RN arraj v A [a-ra-h] brilla (el sol), deslumbrarto shine (the sun); to dazzle [RN, VM]
Ma RN larraw, mb rraw ptc-imp [l-a-ra-w, m raw] alba, amanecer, cuando ya tiene
soldawn
Mo SS ram vr O [ra-m] amanece, se alumbrato illuminate, to light up vi.
Mo SS ran n K [ra-n] la luzlight
Mo SS arraj vi A [a-ra-h] alumbra, luce, brillato light up, to shine
Mo SS arraj vt A [a-ra-h] lo illumina, lo alumbrato illuminate, to light
Mo SS nerijrij adj [ne-ih-ih] transparente, claro (de liquidos, telas)transparent, clear
(liquids, cloths)
Mo SS raan adj [ra-:-n] blancowhite
Mo SS rany adj [ra-n-y] muy clarovery clear, very light (in color)
Mo SS arraj oniig fv [a-rah o-ni:g] se mira al espejoto look at oneself in the mirror
Mo SS rat tit fptc [r-a-t tit] al da siguientethe following day
Mo SS nerraj a kaaw cp-nom [ne-ra-h a ka:w] la luz de la lunamoonlight
Mo SS rajny adj [ra-h-n-y] muy blancovery white
Mo SS ch raan vt [-: ra-:-n] emblanqueceto whiten vt.
Mo SS anarran adj [an-a-r-a-n] brillantebrilliant
Mo SS irrajy n i-O [i-r-a-h-y] instrumento para deslumbrarinstrument used to daze or
dazzle
Mo SS nerrajrraj adj [ne-ra-h-ra-h] muy transparente, muy brillos (de lmina, vidrio,
espejo, etc.)very transparent or brilliant (of plate, glass, mirror, etc.)

RA(J) / IJ

668

Mo SS mb arraw n K [-mb a-r-a-w] al amanecer, temprano por la maanadawn, at


dawn, (in the) early morning
Mo SS mirraan oniigaran fn [mi-r-a-:-n o-ni:g-aan] la esclerticasclera, white of the
eye

RAJR

caliente | hot

*rh-ra [cf. Su 730 *r:ra]


Originariamente RAJR caliente|hot deriv probablemente por una reduplicacin de RA(J)
alumbrar|illuminate.
DP

rar

FP

urrra

Ma P

niurrae(?)

Ma B

niurrarr

Ma B

murrarr calentarto heat

Ma B

karrar shiku acalorarto heat up

Ma B

niurrarr[ ]wiat rescoldoembers

Mo P

norahar

Mo P

norar veranosummer

DR

/niurar/ 1 [nu-a] calorheat

D Su

/norar/

F Su

/nurar/

Ma Su /norar/
Mo Su /neor:r/
Mo Su /-rar/ hacer calorto make heat

D TA

urrajrr adj [nu-rahr]

D MS

ujier urrajrr [nu-hi nu-rahr] calenturafever

F KT

arrar vt [a-rar] calentarloto heat (something) up [KT:206]

F YK

urrar adj [nu-ra] [YK, GM, KT:285]

F KT

urrar n [nu-ra] calorheat [KT:206]

F KT

ayak urrar [a-yak nu-ra] hace calor (tiempo)to be hot (weather) [KT:285]

F KT

xuw karrar xikwej [suwe ka-ra si-keh] tengo mucho calorI feel very hot
[KT:221]

Ma RN urrarr adj [n-rar]

RAJR

669

Ma RN urrarr tyety nty cp-nom [n-rar tet nt] rayo del solray of the sun
Mo SS arraar adj, vi (?) (A) [a-ra:r] caliente (est caliente ?)hot (to be hot ?)
Mo SS nerraar n, adj (?) [ne-ra:r] el calorheat, hot weather
Mo SS ch merraar vt [: me-ra:r] lo calientato heat
Mo IS

wx nearraar [ws na-ra:r] espanto de muerto, un tipo de susto,o sea una


enfermedad reconocida en el sistema de medicina tradicional provocada por una "jacin
anormal con un defuntoan illness recognized within the system of traditional medicine
which is brought on by an abnormal "xation on someone recently deceased [IS:240ff]

Mo SS nerraar nakind [ne-ra na-kind] escalofro, calofrochills, shivering


Mo SS nerraar ombas [ne-ra:r o-mbas] tiene calenturato have a fever

RAK

ruido de la matraca | sound of a rattle

*raka
Segn SS:163 SMo rakrrak es un prstamo de espaol (de matraca?) pero es notable que la
palabra aparezca tambin en SD con otro significado, lo que sugiere que RAK es simplemente de
origen onomatopyico.
Vase tambin UK campanilla|little bell.
DR

/arakrak/ [a-ak-ak] el sonido que hace un carro cuando atraviesa un rothe sound
made by a wagon fording a river

Mo SS rakrrak n [rak-rak]

AMB / IMB

viga | beam

*ramba / *rimbi [= Su 717]


Vase tambin AMBY separado, abierto (tela, palos, carrizos)|separate, open (cloth, poles,
stakes).
DR

/aramb/ 1 [a-amb] poner vigas horizontales en una casato place horizontal beams
in house

DR

/na-rimiol/ 1 [na-imb sil] maderatimber

D Su

/aramb/ viga inclinada del frentediagonal beam at the front of the roof

D Su

/narimb/ viga inclinada del costado del techodiagonal beam on the sides of the roof

Ma RN aramb n [a-am] madera en una casa tradicional, debajo de narimb xiel y apoyada
por unos palos diagonales que se llaman sokonts o tijeras en espaola beam in a
traditional house, located under the narimb xiel, supported by certain diagonal beams
called sokonts, or tijeras (scissors) in Spanish
Ma RN narimb xiel fn [na-im sil] palo en el techo sobre el cual descansa la palmaa
beam of the roof of the house on which the palm leaves rest

RAMB, AMBY

RAMB, AMBY

670

separado, abierto | separated, open

*ramba, amb
Vase tambin AMB / IMB viga|beam.
DR

/karambam tiot/ [ka-a-mb-a-m tit] sentarse en cuclillas (mujeres)to squat (of


women)

Ma RN karramban tiet adj SA [ka-ramb-a-n tit] est tirado al suelo; estar sentado en el
suelothrown down on the ground; sitting on the ground
Mo SS rajmbim adj [ahmb-i-m] separado, abierto (tela, palos, carrizos)separated, open
(cloth, sticks, reeds)

RAMB

glotn | glutton

*rombo / *rmb-p, ramba [cf. Su 723 *rmbp]


Vase ROMB / UMBUP, RAMB

AMBY

separado, abierto | separated, open

*ramba, amb
Vase RAMB, AMBY

RANCH
*rnci

rancho | estate, range (for cattle)


espaol

RANCH es obviamente un prstamo del esp. rancho, como seal RD.


FP

namix[ ]rranchi vallevalley

Ma P

ranixchi(?) bosque, selvawoods, jungle

D RT

/rn/ [n]

Mo WW arnch
Mo RD /rn/

Ma RN rrnch n [rn]
Mo SS rnch n K mi-E [rn] el rancho, el rastrojo, el corralranch, grazing land, corral

AND

AND

671

resbalar | to slip

*sa-randa, *randa [cf. Su 728 *randa-(wa)]


Vase SARAND, AND

ANG

hacer | to do; to make

*ranga [= Su 718]
DP

nurng grr guerrerowarrior

Ma P

maran nagiet, maran nagieet trabajarto work

Ma B

arang, na-rang, i-rang formar, hacer, obrarto form, to make, to do, act [B, B:21,
22]

Ma B

naran construirto build, to construct

Ma B

-rangei, irangi (-rang-ay-) hacerseto make itself [B, B:67]

Ma B

maran mitsiki curarto cure, to heal

Ma B

ahh niuran[ ]tsiki curanderofolk-healer

Ma B

nieng[ ]arangeich peats panaderabakery (for bread)

Mo P

nan aran amorlove

Mo P

irn monan amarto love

Mo St

s-n-rng trabajar (trabajar)to work (I will work)

D RT

/(a)ragoy/ [a-ag-y] volverse, transformarse (en)to become, to turn into, to


turn oneself into [RT:3, 9:74]

DR

/arag/ 1 [a-ag]

DR

/arag paseal/ [a-ag paseal] pasearto take a walk (pasyal = Sp. pasear)

DR

/arag misik/ 3 [a-ag mi-sik] curarto cure

DR

/arag na-hiot/ [a-ag na-hit] trabajarto work

D Su

/-rang/

F Su

/-rang/

Ma Su /-rang/
Mo SH /narang/ hecho a manohand-made
Mo Su /-rang/

D TA

arang A [a-ag] [TA, MS]

D TA

murang n pl [mu-ag] los que hacen (algo)doers

ANG

D MS

arang ermuers [a-ag emwes] almorzarto have brunch

D MS

arang sen [a-ag sen] cenarto have supper

D MS

arang najiet [a-ag na-hit] trabajarto work

F YK

arang vt [a-ag] [YK, GM, KT:152]

F KT

urang max [nu-ag mas] uno que fabrica canoascanoe-maker [KT:209]

F KT

urang najngoy [nu-ag nahgoy] cocinerocook [KT:209]

F KT

urang saj(k) [nu-ag sah(k)] medigodoctor [KT:209]

F KT

arangach vi [a-ag-a] se hace, es hechoto be done or made [KT:289, 305]

672

Ma TA arang v A [a-ag]
Ma RN urang xiel cp-nom [n-ag sil] carpintero (un seor que trabaja con madera)
carpenter (profession)
Ma RN arangch v I [a-ag-] hecho (es hecho, es construido)to be made, to be built
Mo SS nerang n [ne-ag] hacedor (siempre e usa con sustantivo)a maker, a practicer of
(always used with a following noun)
Mo SS nerang kwet fn [ne-ag ket] el cohetero"reworks maker
Mo SS nerang nchep fn [ne-ag nep] el cestero, el canasterobasket-weaver
Mo SS nerang pan fn [ne-ag pan] el panaderobaker, bread-maker
Mo SS ngo marang casa [go ma-ag casa] desobediente, no hace casodisobedient,
heedless
Mo SS ngo marang xik importa [go ma-ag sik importa] no me importait doesnt
matter to me, I dont care
Mo SS narangch part [na-ag-] arti"cial, hecho; casuado (por alguna falta de alguien)
arti"cial, artefactual, made; caused (by someone)
Mo MT narangch [na-ag-] clase de enfermedades en la medicina tradicional que se
supose son causados por Dios, o sea las enfermedades de Dios o enfermedades
sagradas, tal como tuberulosisa class of illnesses in traditional medicine which it is
supposed are caused by God, i.e. the diseases of God or holy diseases such as
tuberculosis
Mo SS arang
michach fv [a-ag mi-a] hace travesuras, cmico, payasoto play
pranks, to clown around

Mo AL arang nengot fv [a-ag ne-got] es topilto be an o$cial (in the system of


community responsibilities) [AL:64]
Mo SS narangch mal [na-ag- mal] la brujerawitchcraft, sorcery
Mo SS nerangrangy adj [ne-ag-ag-y] vanidoso, presumido, orgullosovain,
presumptuous, proud
Mo SS arangrang owix fv-px ? [a-ag-ag o-wis] gesticulato gesticulate

RANTS

RANTS

673

coladera | strainer

*ranca [cf. Su 727 *r:nca]


Aunque Su inform de un tono alto (H) y un vocal corta en SMo /r:nc/ coladera|strainer, el
estudio fontico de KE muestra un tono descendente (HL) con un vocal corta: rnc. Probablemente
Surez su confundi el tono y la duracin de la vocal.
Ma B

rants harnerosieve

Ma B

niu rinchrinch ralosparse, bare

Ma B

niu rants rants ralosparse, bare

DR

/arandz/ 1 [a-an] tamizarto sift

D Su

/ranc, ranc/

F Su

/rancsur/

Ma Su /rancses/
Mo Su /r:nc/

D RN

rrands n [ran ran] agujeros en el techo de chozaholes in the roof of a shack

D RN

arands [a-an aan] colarto strain, to "lter

F KT

rrants n [ran] [KT:211]

F KT

rranchex [ran-ses ranes] colador para hacer atolecolander for making atole
[KT:211]

F KT

rranchur [ran-su] coladorcolander [KT:211]

Ma TA rrants n [ran] agujeros en el techo de chozaholes in the roof of a shack


Ma RN rrants n [ran] pichancha, "ltro (p.ej. coladera para lavar el maz)"lter, strainer for
washing maize
Ma RN urinchrinch adj [n-in-in] agujereado (de un techo) (dim.)having holes in
it (a roof) (dim.)
Ma RN urrantsrrants adj [n-ran-rants] agujereado (de un techo)having holes in it (a
roof)
Ma RN xow karrantsrrants adj-p [sow k-a-ran-ran] ralos: muy ralos (hilos de tela)
very thin and sparse (thread in cloth)
Mo KE rnc n [rn]
Mo SS rants n [ran]
Mo SS arrants vt A [a-ran] lo culea, lo "ltra, lo cierneto strain, to "lter, to sift
Mo AL nerrants n [ne-ran] pichancha (coladera)"lter, strainer [AL:133]

RANTSATS

RANTSATS

674

zarzas; comezn, cosquillas | bramble; itch, tickle

*caca; *ya-caca, *ran(ca)-caca / *rincici

mixe-zoqueano

Vase TSATS, RANTSATS, YATSATS

AP

mensajero | messenger

*rapa
Ma B

rrapb habladorspeaker

F Su

/-raprap/ chismosearto gossip

Mo WW nerap pregonerotown-crier

Ma RN urrap mbey [n-rap mbey] habladorspeaker


Mo SS nerap n [ne-ap] el mensejero de la presidencia, el pregonero del pueblothe
messenger of the presidency, the town crier

RAPAP

esparcir, regar | to spread, to water

*rapapa / *ripipi [cf. Su 729 ? *rapa]


Vase tambin AP mensejero|messenger, ROPOP esparcir (cosas granuladas)|to spread
(granular substances).

F KT

aripip vt [a-ipip] verter, dispersar (dim.)to pour, to disperse (dim.) [KT:321]

F KT

arrapap vt [a-rapap] verter, dispersarto pour, to disperse [KT:318]

Mo SS aripip vt I [a-ipip] lo esparce, lo desparramato spread, to scatter


Mo SS arrapap vt A [a-rapap] lo riega, lo derrama, lo esparce (sin cuidado)to water, to
spill, to spread (carelessly)
Mo SS rapapan part [rapap-a-n] regadosprinkled
Mo SS rapapaw part [rapap-a-w] regadosprinkled
Mo SS ankarrapapy vi ? [an-ka-rapap-y] est regado, est tiradoto be sprinkled, to be
tossed
Mo SS ankaripipeay vi [an-k-a-ipip-ay] est regado, est tirado (dim.)to be sprinkled,
to be tossed (dim.)

AT

AT

675

separar, extender | separate, spread out

*ata
La posicin de SD (R) /ariaht/ desdoblar|unfold es incierta y no se sabe el sentido exacto de
ingl.unfold que Radin tena en mente ni la interpretacin fonolgica correcta de su transcripcin.
Si se acerca extender (vela, hojas etc.) es ms probable que pertenezca al mismo timo de que
deriva SMo ratat separado, ralo|separated, sparse. Adems implique que esta ltima fue
originariamente un participio pasado en *tV de un tema verbal separar (o semejante). De ah una
conexin anterior con IEJT escoger|to choose se presenta como posibilidad por un desarrollo
separar > diferenciar > discriminar >escoger.
DR

/ariaht/ 1 [a-iht] desplegarto unfold

Mo SS ratat lik [atat lk] dientes separadosseparated (teeth)


Mo SS ratat et adj [atat t] ralo (hilos de tela)sparse (threads)

RAW, RUW

soso | bland

*rawa, *rw [cf. Su 731 *rawa]


Aunque Surez no escribi /r/ en SMo (Su) /narew/ soso|bland, hoy en da en SMo la [r] es doble
(como indica la ortografa narrew de SS); los hablantes no acceptan [] single en esta palabra. Sin
embargo, todava se deconoce por qu la forma de SMo muestra la vocal [e], que se supone deriva de
pH *, mientras que las de los otros idiomas contienen [a], reflejo de pH *a. Un efecto de la
consonante rtica es probable pero los detalles son poco claros.
D Su

/naraw/

F Su

/sukaraw/

Ma Su /naraw/
Mo Su /narew/

D MS

arraw [a-raw] estar desabrido; estar inspido (de cosas saladas)to be tasteless, to be
bland (salty things)

Ma RN narraw adj [na-raw]


Mo SS arrew vi (E) [a-rew] se pone simple o soso, le falta sal o azcarto become insipid
or bland, to lack salt or sugar
Mo SS narrew adj [na-rew] simple, soso, sin sal o azcarinsipid, bland, lacking salt or
sugar

RECH / ICH

RECH / ICH

676

pinto | striped, spotted

*rece / *rici
Las formas con [i] son diminutivos.
DR

/re/ 3 [e] (?) comezn; enfermedaditch; disease

Mo WW arach pinta (de cuello)skin blotch (on the neck)


Mo WW arich pinta (de cuerpo)skin blotch (on the body)

D TA

rich adj [i] pintito (pardo)striped, spotted

F GM

rich adj [i] pintitostriped, spotted

F GM

rich xilan [i silan] raya gavilnPaci"c cownose ray

Ma TA rich adj [i] pintito (pardo)striped, spotted


Mo SS rach adj [r()a] pinto (gallina, iguana, culebra)striped , spotted (chicken, iguana,
snake)
Mo SS rich adj [i] raya guila o rya gaviln (pez: Aetobatus narinari
Euphrasen, Rhinoptera steindachneri)spotted eagle ray, Paci"c cownose ray [SS, GC:350]
Mo SS erich adj [e-i] pinto (gallina, ropa)striped or spotted (chicken, clothes)
Mo SS nerich adj [ne-i] pinto (gallina, ropa)striped or spotted (chicken, clothes)
Mo SS nerrach adj [ne-r()a] pinto (con rayas o manchas grandes)striped, spotted (with
large stripes or spots)

EKEN

ralo, abierto | thin, sparse, open (vegetation)

*ekene
Si EKEN ralo, abierto|thin, sparse, open (vegetation) no se relaciona con EKOL(Y)
hondura en la orilla del mar|depression on the sea coast, se puede considerar la posibilidad de que
sea un prstamo, quizs de esp. rcano (ingl. stingy). Su origen queda por explicar.

Mo SS rakian adj [()akan()]


Mo SS rakian et adj [()akan()] muy ralo (hilos de una tela)very thin and sparse
(threads in a cloth)

EKOL(Y)

EKOL(Y)

677

hondura en la orilla del mar | depression on the beach

*rekol, *rekolo
Parece probable que EKOL(Y) hondura en la orilla del mar|depression on the sea coast sea un
prstamo de esp. recodo ngulo o revuelta que forman las calles, caminos, ros, etc., torciendo
notablemente la direccin que traan| significant angle or bend in a street, road or river,
etc. (RAE), palabra que cuando se refiere al mar indica una playa en una caleta tranquilo.
La hiptesis de una sustitucin por pH *l de una [] < /d/ de la fuente espaol se apoya en otros
ejemplos de adaptacin fonolgica, p.ej. SMo (SS) galen < esp. cadena (ingl. chain) y SMo (SS)
mbale < esp. compadre, SF mely [mel] <esp. medio (ingl. half) (KT:94).

Ma RN rekol n [ekol] hondura en la orilla del mar escarbado por la corrientea depression
on the sea coast where the ground has been washed away by the current
Mo SS rekoel n K* [ekol] hondura en la orilla del mar escarbado por la corrientea
depression on the sea coast where the ground has been washed away by the current

RENCH

deshacerse en pedacitos | to fall to pieces

*rence [= Su 732 ?]
Tal vez RENCH deshacerse en pedacitos|to fall to pieces sea el diminutivo de J(A)RONCH
chispear|to throw off sparks, aunque la relacin semntica es bastante difcil.
D Su

/-rencrenc/

ENG

cojear | to limp

*renge
DR

/nerereg/ 3 [ne-e-eg] caminar tropezandoto walk in stumbling manner

Ma RN ureng adj [n-eg] cojolame


Ma RN arrengyekyey v RE [a-regek-ey] se tamblea; cojeato wobble, to stagger; to limp

ICH

pinto | striped, spotted

*rece / *rici
Vase RECH / ICH

IEJT

IEJT

678

escoger | to choose

*riht, rht [cf. Su 126 ? *-:-]


Aunque la [r] es doble en SMo arriid escoge, elige|choose los otros dialects presentan un []
simple. Es difcil establecer la forma original.
Ma B

ariht

D Su

/-:t/

F Su

/-ot/

Ma Su /-r/
Mo Su /-:t/

D RN

ariejt [a-iht] [RN, MS]

F KT

arriujt vt [a-riht ariuht] [KT:305]

F KT

arriujtach vi [a-riht-a ariuhta] es escondido, se escondeto be chosen


[KT:205]

Ma RN ariejt v A [a-iht]
Mo SS arriid vt A [a-ri:d]
Mo SS arrijtch vp E [a-riht-] es escogidoto be chosen
Mo SS narrijtch part [na-riht-] escogidochosen

RIEND

despeinado | uncombed, in a mess (hair)

*rind
Mo SS nerrindrind adj [ne-rind-rind]

RIE

ayudante del mayordomo | assistant to the steward in a religious festival

*(riera)

espaol

RIE ayudante del mayordomo|assistant to the steward in a religious festival es un prstamo del
esp. arriero (ingl.mule driver), debido por lo visto al uso de mulas en la procesin de la fiesta de
Corpus Christi en San Mateo del Mar (vase tambin UK campanilla|little bell).

Mo SS rier n mi-A [rie] [SS, RN]


Mo SS rier chok, arrier chok n [rie ok, arie ok] hormiga arrieraleaf-cutter ant

IJ

IJ

679

alumbrar, limpio; madrugada; blanco | to illuminate, clean; dawn; white

*ra-(ha), (*ra-wa, *rh-nca) / *rihi [cf. Su 725, 719 *ra-(ha) / *rihi-rihi; *ra-wa; *r:-nca ]
Vase RA(J) / IJ

IMB

tostar | to toast

*rimbi [= Su 720]
La r en IMB no es doble, o sea es []. Los hablantes de SMo no aceptan [r] doble en SMo arimb o
SMo nerimb.
D Su

/-rimb/

F Su

/-rimb/

Ma Su /-rimb/

F YK

arimb [a-imb]

F YK

urim(b) [nu-im(b)] tostadotoasted

Ma RN arimb v I [a-im]
Mo SS arimb vt I [a-imb]
Mo SS nerimb os fn [ne-imb os] maz tostadotoasted corn

IMB

viga | beam

*ramba / *rimbi [= Su 717]


Vase AMB / IMB

IMBOS

lucero del alba, estrella del alba | the morning star, Venus

*rimboso
Se desconoce la etimologa exacta de SD (R) /niurimbos/ lucero del alba, estrella del alba|the
morning star, que plantea muchos problemas analticos. Puediera ser que derive de RA(J)/IJ
alumbrar; madrugada; blanco; limpio|to illuminate; dawn; white; clean ms una forma
aumentativa por lo dems desconocida de MBUX (MBOX/MBUX brillo; lucirnaga, chispa|
gleam; firefly, spark). As *rimboso significar el que brilla de la madrugada, que concuerda
bastante bien con su significado.
SMa naram okas estrella que atraviesa el cielo por la noche|star which crosses the heavens at
night tambin podra reflejar RA(J)/IJ, as que naram < *na-r-a-m (?), mientras que okas es
sin duda de OKAS estrella|star.
DR

/niurimbos/ [nu-imbos]

IMBOS

680

Ma RN naram okas fn [na-am okas] estrella que atraviesa el cielo por la nochea star
which crosses the sky at night

RIN

delicado | delicate

*rini
Tal vez haya una conexin entre RIN delicado|delicate y zpIst nar [nai] d.
Ntese que la posicin de SD (R) /ahiren/ pelarse (piel, depus de una lesin)|to peel (of skin, after
an injury es poco clara: puede derivar de una raz inusitada *REN, aumentativo del diminutivo
RIN || VP.
Vase tambin RIN polen de la espiga|plant pollen, RONON consistencia de camote|
consistency of sweet potato.
DR

/ahiren/ [a-h-en] (?) pelarse (piel, despus de una lesin)to peel (of skin, after an
injury)

Mo SS nerrin adj [ne-rin] delicado (resistencia fsico or de la paciencia)delicate


(physically or in terms of patience)

IN

polen de la espiga | plant pollen

*rini
Mo SS mirin naxil fn [mi-in na-sil]
Mo SS lajpoet mirin [la-h-pot mi-in] ya tiene espiga y el polen se caeit already has an
ear (corn, wheat) and the pollen is falling

IW

pene | penis

*riwi
La palabra SD riw pene con [] simple parece ser limitada a la variante de San Dionisio. Contraste
con rriw bagre|catfish [riw].

D RN

IX

riw n [iw] [RN, MS]

delgado | thin

*risi [= Su 721]
DP

nariz[-]ijichier lluviarain

Ma B

narish [B:22]

Ma B

-hch marish, ihch marish adelgazarto make thin, to thin out [B, B:60]

Ma B

naech marish hacer delgadoto make thin

Ma B

narish[ ]tieht veredapath

IX
DR

/na-ri/ 3 [na-is]

D Su

/-ris/

F Su

/-ris/

681

Ma Su /-ris/
Mo Su /-ris/

D MS

arix [a-is] disminuirto diminish in size

D TA

narix adj [na-is] delgado; reducido; suave (viento)thin; reduced in size; gentle
(wind)

D TA

arix umbas vi [a-is u-mbas] es delgado (of a person)to be thin (of a person)

F YK

narix adj [na-is] delgado, pequeothin, small [YK, KT:198]

Ma TA narix adj [na-is]


Ma RN narix tiet adj-p [na-is tit]
Mo SS narix adj [na-is] delgado; angosto, estrechothin; narrow, tight
Mo SS narix mbeay cp-ex [na-is mbay] anolis yanki (reptil: Norops sericeus)silky
anole (a small lizard) [SS:412]
Mo FC rixin, erixin part [is-i-n, eis-i-n] aguado (de masa con demasiada agua)
watery (corn dough with too much water in it) [FC:177]

IX

limpio | clean

*ris-si [= Su 722]
Vase tambin RA(J) / IJ alumbrar, limpio; madrugada; blanco|to illuminate, clean; dawn;
white.
DR

/niurii/ 3 [nu-is-is]

D Su

/nirisis/

F Su

/nurisis/

Ma Su /nurusus/
Mo Su /neriss/

F KT

urixix adj [nu-is-is] [KT:318]

F YK

urixrix iow [nu-is-is iw iow] agua limpiaclean water

F YK

mitajk urixix [mi-tahk nu-is-is] gero, huerolight-skinned, fair

Ma VM urixix adj [n-isis]


Ma RN irixix umbas adj [ni-is-is u-mbas] gerolight-skinned, fair
Mo SS nerixrix adj [ne-is-is] limpio, despejadoclean; clear (sky)

OJP

OJP

682

constelacin Tres Maras | Orion's Belt (constellation)

*r-oh-po
Con mucha probabilidad OJP constelacin Tres Maras|Orions Belt (constellation) (< *r-oh-po)
deriva de -OJ tres|three ms el sufijo -pV, usado con gente, animales, y objetos rectangulares
(cf.*no-po uno|one, NO- d.), lo que es lgico si las tres estrellas de la constelacin representan
personas (Maras) o bien cualesquier animales mitolgicos.
DR

/arohp/ [a ohp]

Ma RN arojp n [a-r-oh-p] constelacin, el Soplador, que contiene grupos de tres


estrellasname of a constellation containing groups of three stars
Mo SS roob n K* [o:b]

ROJPY

tropezar | to trip, to stumble

*rohp
DR

D RN

/aruhop/ 4 [a-uhp] empujar algo con el pieto shove object with foot
arrujp xilyej [a-ruhp si-leh]

Mo SS aroob E [a-ro:b]

ROJPY

mover, tocar, rozar | to move, touch, brush against

*rohp
SF arrejp tocar|to touch y su diminutivo arijp d. muestran el resultado de un cambio general
donde pH *o, * se cambian a SF [e,i] respectivamente antes de *p. Se pueden apreciar ms
ejemplos del proceso bajo NSTOPY brotar, asomar|to sprout, to appear.

D RN

narrujp [na-ruhp] mueve carbn para que el fuego prenda msto move coals to
make a "re burn more

F KT

arijp vt [a-ihp] toca dim.to touch dim. [KT:231]

F KT

arrejp vt [a-re:p] tocato touch [KT:202]

Ma RN arrujprrujp v I [a-ruhp-ruhp] (?) recoge todo lo que se puede recoger en un terreno,


con gancho o macheteto collect everything possible
Mo SS areeb vt E [a-e:b] lo saca (con un palo, con la mano, o con el pie) ; mueve o tienta
(con un palo, con la mano, o con el pie)to remove, move, or touch (with a stick, ones
hand or foot)
Mo SS arroob vt E [a-ro:b]

ROK

ROK

683

nadar | to swim

*h-roko [cf. Su 739 *hroko]


Ma B

arrok

DR

/ahirok/ 2 [a-h-ok]

D Su

/-hrok/

F Su

/-hrok/

Ma Su /-hrok/
Mo Su /-hrok/

D MS

ajrrok [a-h-rok] nadar; zambullirseto swim; to dive

F YK

arrok [a-rok] nada (verbo)to swim

Ma RN ajrrok (tiel yow) v O [a-h-rok (til yow)] nada (en el agua)to swim (in water)
Mo SS ajrrok vi O [a-h-rok]
Mo SS najrrok n [n-a-h-rok] el nadadorswimmer

OK

moler el chocolate | to grind chocolate

*roko
Vase tambin EKEN ralo, abierto|thin, sparse, open (vegetation), EKOL(Y) hondural
en la orilla del mar|depression on the sea coast.
DR

/arokrok/ 2 [a-ok-ok]

ROMB / UMBUP, RAMB

glotn | glutton

*rombo / *rmb-p, ramba [cf. Su 723 *rmbp]


Se supone que el sufijo *-p en *rmb-p es la forma diminutiva de *-po, el mismo sufijo que se ve en,
p.ej. nop (< *no-po, NO- uno|one) uno (cosa rectangular, persona o animal)|one (oblong
thing, or person or animal) y otras palabras que hacen referencia a objetos rectagulares o personas y
animales, tal como TSOROP ovalado|oval-shaped, TOMBOP sobraslido|protruding y
NDOROP rea conveca o cncava de tierra|concave or convex area of land.
Ma B

arambup tener ascoto be nauseated

Ma B

rram buei tacaomiserly

Ma B

arombup simeats tener bascato be nauseous, feel like retching

Ma Su /rumbup -mac/ nauseanausea

F KT

mirramb, mirrambey- adj pred [mi-ramb-e, mi-ramb-ey-] [KT:205]

ROMB / UMBUP, RAMB

684

Ma RN rramby adj [ramb-y] tragn, comeln, hambrientogluttonous, having a big


appetite
Ma RN arumbup umyajts fv-imp I [a-mbp u-mah] nausea: tiene nausea, com
demasiadoto feel nauseous, to have eaten too much
Ma RN irramby ty adj-p [ni-ramb-y -t] hambriento, glotn, tragn, que come
cualquier cosahungry, glutton, of a person who will eat anything there is
Mo SS romby adj [romb-y] voraz, tragn, comelnvoracious, gluttonous, having a big
appetite
Mo SS nerromby n P* [ne-romb-y]
Mo SS arrembep omeaats fv-imp [a-rembep o-ma:] da asco, da bascoto nauseate

ROND

colgar | to hang

*rondo / *rnd [cf. Su 734 *rondo ~ *rndi]


Ma B

-rrond, rront alzarto raise, to erect [B, B:58]

Ma B

rrondon alzarseto rise up

DR

/arond/ 2 [a-ond]

F Su

/-rund/

Mo Su /arend olahkan/ areteearring


Mo Su /-rond/

D TA

ryundyuj [ndh] colgadohung up

D RN

arrond (tiet) [a-rond] cuelgato hang (up) [RN, MS]

D TA

aryuendy vt [a-nd aend]

D RN

rrondoj [rond-o-h] colgadohung up

D MS

ryuendy ulajaran [nd u-lah-aan end ulahaan] areteearring

D MS

rrondoj uijk [rond-o-h u-nihk] ahorcadohanged

F GM

arrond vt [a-rond] [GM, KT:313]

F KT

rrondo- vi [rond-o-] se cueglato hang vi. [KT:292, 313]

F YK

karu ulajk [ka-run u-lahk] areteearring

Ma RN rrundyuj ptc SU [rndh] colgadohung up


Ma RN arrond (arron) v O [a-ron] cuelga (algo grande)to hang (something large)
Ma RN arundy (aru) v I [a-n] cuelga (algo pequeo)to hang (something small) [RN,
VM]

ROND

685

Ma RN rrondom v SO [rond-o-m] colgar: se cuelga (cosa, como sombrero en una pared)to


hang (vi. a thing, e.g. a hat hangs on the wall)
Ma VM rrondon adj SO [rond-o-n] colgadohanging, in a hanging position
Mo SS arend vt E [a-end] lo cuelga (dim.)to hang (something)(dim.)
Mo SS arrond vt A [a-rond] lo cuelga; alza un pocoto hang up; to raise a little
Mo SS arrond tit [a-rond tit] colgadohung up, in a hanging position
Mo SS arrondch (?) vp (E) [a-rond-] se cuelgato be hung
Mo SS mirenderan n mi-(E) [mi-end-ean] la patilla side whisker
Mo SS rondom vr O [rond-o-m] se cuelgato hang vi.
Mo SS arrond onik fv [a-rond o-nik] la ahorcato execute by hanging
Mo SS arend olaagaran n [a-rend o-la:g-aan] los aretesearrings
Mo SS arrond teombaj fv-fp-(px) [a-rond t(e)-o-mbah] lo carga colgado del hombroto
carry hanging from ones shoulder
Mo SS mirend olaagaran fn [mi-end o-la:g-aan] el lbulo de la orejaear lobe
Mo SS nerrondy onik [ne-rond-y o-nik] se ahorca a s mismoto hang oneself

RONON

blando y masticable (alimentos) | soft and chewy (foods)

*ronono
Mo SS nerenen n [ne-enen] consistencia de ciertos alimentos como camote, papa,
manzana, etc. (dim.)consistency of certain foods such as potatoes or apples (dim.)
Mo SS nerronon n [ne-ronon] consistencia de ciertos alimentos como camote, papa,
manzana, etc.consistency of certain foods such as potatoes or apples

ROPOP

esparcir (cosas granuladas) | to spread (granular substances)

*ropopo / *rpp
Vase tambin RAPAP esparcir, regar|to water.
DR

F KT

/arepep, areprep/ [a-ep-ep] sembrar semillas en lneato plant seeds in a row


arropop vi [a-ropop] dispersarse, verterseto disperse, to pour vi. [KT:318]

Ma RN arropop, arrapap v A [a-ropop, a-rapap] echa cosas granuladas encimato sprinkle


grainy substances on top
Mo SS arepep vt E [a-epep] lo roca (sal, azcar, cenizas)to sprinkle (salt, sugar, ashes)
Mo SS arropop vt A, E [a-ropop()] lo polvorea, lo esparceto dust with powder, to spread
Mo SS nerropop adj [ne-ropop] esparcidospread (adj.)

ROPY

ROPY

686

frgil | fragile

*rop [cf. Su 735 *ropo]


Mo WW narop desgastewearing away, debilitation
Mo Su /-rop/

Ma RN lyerroprrop adj [le-rop-rop] gastado: ya est muy gastado (p.ej. ropa)already very
worn out (e.g. clothes)
Ma RN irroprrop adj [ni-rop-rop] desgastadoworn out
Mo SS arrop vi E [a-rop()] se gastato get worn out
Mo SS narrop adj [na-rop() ] desgastadoworn out, corroded

ROS

descolorido | pale

*roso
FP

narroz blancowhite

DR

/nahiros/ [na-h-os]

RUJCH

tacao, mezquino | stingy

*rhc [cf. Su 738 *rY:c]


DP

ruchi(?) malobad

Ma B

rruhchi

DR

/arhe/ 4 [a-h] escatimar; ser mezquinoto stint; to be miserly

D Su

/narc/

F Su

/niru:c/

Ma Su /ru:c/
Mo Su /nar:c/

D MS

irryujch adj [rh] mezquino, avarostingy, miserly

F YK

mirrujch adj pred [mi-ruh] [YK, KT:204]

Ma RN irrujch, rrujch adj [ni-rh, rh]


Mo SS reech n mi-E [re:] el avaro, el mezquino, el tacaomiser, tightwad
Mo SS nerreech adj [ne-re:] codo, mezquino, tacao, avaro, miserabletight"sted,
stingy, miserly

RUJK

RUJK

687

tocar; tentar, palpar | to touch; to feel (out), to palpate

*rh-/roh-k; *reh-ke [cf. Su 736, 726 *ra:k / *rY:kV]


Vase RUJK / ROJKY, REJK

RUJK / ROJKY, REJK

tocar; tentar, palpar | to touch; to feel (out), to palpate

*rh-/roh-k; *reh-ke [cf. Su 736, 726 *ra:k / *rY:kV]


Ma B

arrehki tentarto feel (out)

DR

/arekrek/ [a-ek-ek] rozar algo al pasarloto brush hands lightly over object in
passing

DR

/arkrk/ 2 [a-k-k] desplumarto pluck feathers

Ma Su /-ra:k/ tentar, palparto feel (out), to palpate


Mo Su /-r:k/ tocarto touch

D RN

arrejk vt [a-rehk] lo rozato brush against

F KT

arijk vt [a-ihk] toca dim.to touch dim. [KT:231]

F YK

arrejk vt [a-rehk] tocato touch [YK, KT:321, 152]

Ma RN arraij, arriajk- vt I [a-rah] tocato touch


Mo SS arreeg vt E [a-re:g] lo toca, lo tientato touch

UK

campanilla | little bell

*k
Vase tambin RAK ruido de la matraca| sound of a rattle.
Mo WW rek

Mo SS rek n [ek] la tira de campanillas (usado en la "esta de Corpus Christi), colgado de


una mula un la procesinstrip of little bells (used in the feast of Corpus Christi), tied
to the neck of a mule in the procession

RUMBUP

glotn | glutton

*rombo / *rmb-p, ramba [cf. Su 723 *rmbp]


Vase ROMB / UMBUP, RAMB

RUNG

RUNG

688

provocar conflicto | to provoke a confict

*rng
Mo SS arrengich vt A [a-reg-i] lo provoca, lo causa, lo empieza (pleito, di"cultades)to
cause, begin (quarrel, di$culties)
Mo SS nerrengich n P* [ne-reg-i] el que empieza (pleitos o algo malo)someone who
instigates quarrels or causes di$culties: a provocator

RUW

bagre | catfish

*rw [= Su 737]

mayense occidental

Es bastante probable que RUW bagre|catfish se relacione con Mop [[lu]] d., Itz aj-lu pez
filn|catfish, Chol ajlu, xlu bagre barrign| type of catfish, Rhamdia sp., Yuc h luu bagre|
catfish (Beltrn), Chlt lu, ah lu lu, ahlu d., Lac [[lu]] tipo de pescado (sin escamas)||fish
(without scales) y Lac [[ru]] un bobo chico||a small bobo (fish). Se desconoce cul es la lengua
receptora del prstamo, pero si es el huave, la voz tiene que haber sido prestado a travs de un
idioma con [r] y sin [l] (como unas variedades de lacandn); si no, no se explica por qu la voz
aparece en huave con [r] en vez de [l].
(Es de notar que Kaufman cita yucateco luu entre un grupo de reflejos de pMaOcc *lu vulva,
suave, aguado|vulva, soft, watery, e.g. Tzo Tzel lu vulva, Qat lulu aguado; no macizo|water,
not solid, pero la conexin de estas palabras con el bagre es bastante tentativa.)
Segn GC:350, adems de chip rew y pojtang rew, en SMo hay tres otros tipos de peces rew cuyos
nombres cientficos son desconocidos, o sea neleaj rew, teaik rew y nchiinch rew || HF, TK, AU,
BS, JD:[Ulrich & Ulrich 1971, Canger 1970, Bruce 1968].
DP

re

FP

ri

D Su

/rw/

F Su

/ruy/

Ma Su /ru/
Mo Su /rw/

D TA

rriw n [riw]

D RN

mberrmej rriw n [mbermeh riw]

F YK

rruy n [ruy] a type of "sh a type of "sh [YK, RN]

Ma RN rruw n [rw]
Ma RN aomb rruw fn [a-om ruw] hueva de bagrecat"sh roe
Mo SS rew n P* [rew] bagre (pez: Bagre marinus Mitchell)cat"sh (ga%topsail cat"sh)

RUW

689

Mo GC chip rew fn [ip rew] bagre marino (Sciades seemanni Gnther, tambin llamado
Arius seemanni)Tete sea cat"sh [GC:350]
Mo GC pojtang rew [poh+tag rew] bagre de gavia (pez: Bagre pinnimaculatus
Steindachner)red sea cat"sh [GC:350]

RUW

soso | bland

*rawa, *rw [cf. Su 731 *rawa]


Vase RAW, RUW

SAJ

decir | to say

*saha [= Su 742]
DR

/asah/ 1 [a-sah]

DR

/niusah/ 1 [ns-ah] prometerto promise

F Su

/-sah/

Ma Su /-sah/
Mo WW asajsajayj argumenta[n]they argue
Mo Su /-sah/

D RL

asaj [RL, TA]

F YK

as [a-sa] [YK, GM]

Ma RN asaj v A [a-sah] diceto say


Ma RN asajayuj v R [a-sah-ay-uh] discutir: se discuten (ellos, ellas)to argue, to discuss
(they argue, they discuss)
Mo SS asaj vt A [a-sah] lo dice (al otro), le contesta (se usa antes de citar lo que alguien ha
dicho, y al "nal se agrega aj o ajow)to say, to answer (used before citing what
someone has said; at the end aj or ajow is added)
Mo SS iraj! imp [i-ah] dgale! dle!say it, tell it!
Mo SS asaj wx fv-p [a-sah ws] lo explicato explain
Mo SS asajayej vr 3pl O [a-sah-ay-eh] discuten, altercan (ellos); se avisan (entre ellos)to
discuss, argue; to notify (one another)
Mo SS asaj mangiay fv-sub [a-sah m-a-gay] lo avisa, lo enterato inform

SAJCH

SAJCH

690

flor de nio (rbol) | jacquinia (tree)

*st,*sahc [cf. Su 823 ? *sV:c]


Vase XUTY, SAJCH

SAJKY

medicina | medicine

*shk [cf. Su 743 *s:k]

mayense < mixe-zoqueano

Es bastante claro que SAJKY medicina|medicine es un prstamo, pero se desconoce la fuente


especfica. Surez por su parte propuso una relacin con los idiomas mixe-zoqueanos, y en efecto en
ltima instancia la fuente tiene que ser pMZ *co:k to heal|sanar o sus derivativos pMZ *yak-co:k
curar|to cure y pMZ *coka brujo|shaman. De esta fuente fue prestado pMaCtr *cak medicina,
remedio|medicine, remedy y pMaCtr *ajca:k curandero|folk healer (TK), donde la vocal se
concuerda ms con la de pH *shk.
El origen de pH *s- (en vez de pH *c-) queda por descubrir. Una posibilidad puramente fontica es
que la forma original del prstamo en huave fuese de hecho *cahk, pero su uso en la frase *a-rang
cahk hacer medicina posibilitase la interpretacin de la [c] como resultado de una [t] intrusiva
entre la nasal [] y [s], as que la raz fuese reanalizada como *sahk. (Es de notar que la ts en los
datos de Belmar representa la [s] en general, as que no se puede concluir sobre la base de su
ortografa que la forma antigua empezase con [c].) Otra posibilidad es que la palabra lleg en huave
a travs de otro idioma en el cual la [c] ya haba cambiado a [s], como se ve en Chlt sak ak
medicina|medicine
< pChol *ck d. o Chlt aka curar|to heal.
Se puede apreciar que aunque Radin escribi SD /misihk/ con una ausencia irregular de
palatalizacin de /s/ antes de /i/, Surez not la forma prevista, o sea /s:k/, con // en lugar de /i/
|| Su:163, TK, SW, BS, RLH:309.
Ma B

maran mitsiki curarto cure, to heal

Ma B

ahh niuran[ ]tsiki curanderofolk-healer

DR

/arag misihk/ 3 [a-ag mi-sihk] (?) curarto cure

D Su

/s:k/

F Su

/sah/

Ma Su /saih/
Mo Su /s:k/

D MS

sjk n [shk]

D TA

uransjk fn [nu-an-shk] doctordoctor

D TA

arang misjk muien andyow n mi- [a-ag mi-shk mu-nin a-ndow] ser
doctorto practice medicine, to be a doctor

F KT

sajk n [sahk] la medicina, el remediomedicine, remedy [KT:209]

SAJKY

F YK

691

urang saj(k) [nu-ag sah(k)] curandero, medigofolk healer; doctor [YK, KT:209]

Ma RN saij, saijk n [sah]


Ma RN urang saij (saijk) cp-nom [n-ag sah] curanderofolk healer
Ma RN misaij mondy, (misaijk-) fn [mi-sah mon-ndy mondy] remedio
caserohome remedy
Mo SS sig n K [s:g] la medicina, el remediomedicine, remedy [SS, SS:153]
Mo SS misig mbat fn [mi-s:g mbat] un rbol que tiene #or blancaa tree with a white
#ower
Mo SS nenb sig [ne-n:b s:g] el boticariodruggist, pharmacist

SAJN

entumecido, adormecido | numb, having fallen asleep (a limb)

*sahna
SD /sahinam/ odioso|loathsome debe haber resultado de una amplicacin de la idea paralizado de
miedo.
Segn GC:361 SMo sajnan en la acepcin de la raya elctrica deriva de la frase ket ch sajnan
iwix pez que hace adormecido a tu mano|fish that makes your hand numb.
Ma B

tsahnawan entumecerseto go numb

DR

/sahna-o/ [sahn-aw-] estar rgido por miedo o por reuma, sentir dolor al
caminarbe rigid with fear, sti% from arthritis; have pain walking

DR

/sahina-t/ [sahn-a-t]

DR

/sahinam/ [sahn-a-m] repugnante, odiosoloathsome

Ma RN sajnam ulyej (xilyej) fv-imp SA [sahn-a-m u-leh (si-leh)] entumesce su pie (mi
pie)his/her foot (my foot) falls asleep
Ma RN sajnaw ulyej (xilyej) fptc SA [sahn-a-w u-leh (si-leh)] adormecido: est
adormecido su pie (mi pie) asleep (his/her foot (my foot))
Mo SS sajnan part [sahn-a-n] entumecido, andormecidonumb, having fallen asleep (a
limb)
Mo SS sajnan n [sahn-a-n] torpedo, raya elctrica (gigante, ocelada, diana), guitarra (peces:
Narcine entemedor Jordan & Starks, Diplobatis ommata J & G)Giant electric ray,
ocellated electric ray [SS:350]
Mo SS sajnan ombas [sahn-a-n o-mbas] nerviosonervous

SAJP

SAJP

692

semilla, grano de maz | seed, corn kernel

*shpa [cf. Su 752 *s:pa]


En el texto 5 de Radin parece que hay un doble sentido de la frase /usahp mikang/ usajp mikang
para hacer referencia no slo al carozo (endocarpo) de la semilla del chicozapote sino tambin al
escroto y los testculos, cf.SMo saab testculos|testicles.
Ma B

saap, ussahp, tsap K pepita, granoseed, grain

D RT

/usahp mikang/ [o-sahp mi-kag] el carozo del chicozapotethe outer casing (shell)
or endocarp of the nut of the sapodilla fruit

DR

/sahp/ 1 [sahp] semilla (de meln, manzana, etc.)seed of melon, apple, etc.

D Su

/sa:p/

F Su

/usa/

Mo RD /sb/ semillaseed
Mo Su /os:p/

D MS

sajp n [sahp] semillaseed

F YK

sajp, -sajp n xi- [sahp] semilla (de una planta)seed (of a plant) [YK, KT:26, 216]

Ma RN sajp, usajp n - [sahp] semilla, pepitaseed [RN, VM]


Ma VM usajp sambm [u-sahp sambm] pepitas (de camote)seeds (of a gourd)
Mo SS saab n [sa:b] los testculostesticles
Mo SS osaab n K mi-A [o-sa:b] la semillaseed [SS, NT:Jn 12:24]
Mo SS opang saab fn [o-pag sa:b] el escrotoscrotum
Mo SS osaab sambm fn [o-sa:b sambm] la pepita, semilla de la calabazacalabash seed
Mo GC osaab ten [o-sa:b ten] ciruela silvestre (Spondias sp.)wild plum [GC:364]
Mo SS osaab mikang fn [o-sa:b mi-kag] los testculostesticles
Mo SS osaab oniigaran fn [o-sa:b o-ni:g-aan] el bublo ocularglobe of the eye

SAJPAT

cocoyuche | avian flea or louse

*sahpata
Vase tambin MBAT piojo|body louse.

F YK

sajpat [sahpat]

SAJPY

SAJPY

693

poner algo en los dedos con destreza | to place dexterously in one's fingers

*sahp
Vase tambin SAP agarrar|to seize, to take in ones hand.

Mo SS asb vt E [a-s:b] pone algo en los dedos (para poder agarrar mejor los billetes,
papeles, o un malacate)put something in ones "ngers (in order to be able to better
grasp bills, papers or a spindle)

SAJRAK

tortillas medio cocidas | half-cooked tortillas

*sahraka
Mo SS asajrrak n [a-sahrak]

SAJTY

arrimarse | to move over, move out of the way vi.

*saht
D RN

asjty [a-sht] se arrimato move over (vi.), to move closer

Ma RN asjty, asajt- v I [a-sht (a-sht-iw)] se arrimato move over (vi.), to move closer
Ma RN asatijch v I [a-sat-ih] arrima algo un pocoto move something over a bit
Mo SS asd vi E [a-s:d] se arrimato move over (vi.), to move closer
Mo SS asatiich vt A [a-sat-i:] lo arrimato move something out of the way

SAKAL

caerse, bajarse, desprenderse | to fall down, to come down, to come loose

*sakala
DR

/asahkal/ 1 [a-sahkal] bajar (la ropa)to lower garment; to let garment down
partially

Mo SS sakalam vr O [sakal-a-m]

SAKAMB

rollo | roll, something rolled up

*sakamba
Vase tambin SOKOMB hacer un lazo|to make a lasso.
DR

/asahkamb uleh/ [a-sahkamb u-leh] ponerse en cuclillas (de hombres)to squat (of
men)

Ma RN asajkamb ulyej (sa- xi-) fv-px A [a-sahkam u-leh] cruza los pies y se sienta en
el sueloto cross ones legs, sitting on the ground

SAKAMB

694

Ma RN sakambam ulyej (xilyej) fv-px SA [sakamb-a-m u-leh (si-leh)] sentado: est


sentado con los pies cruzadasto be seated with ones legs crossed
Mo SS sakamb n K [sakamb]
Mo SS asajkamb vt A [a-sahkamb ] lo enrollato roll up
Mo SS asajkamb oleaj fv-px ? [a-sahkamb o-lah] cruza los piesto cross ones feet
Mo SS axijkimb oleaj vi I [a-sihkimb o-lah] cruza los piesto cross ones feet

SAL

spero | rough

*sala
Ma RN usalsal adj [n-sal-sal] spero (p.ej. espina, aguate, ropa)rough (e.g. thorns,
brambles, clothes)
Ma RN salalan (o salalaw) undyats adj, ptc SA [sal-al-a-n (sal-al-a-w) u-nda] cabello
despeinadouncombed hair
Mo SS nesalsal adj [ne-sal-sal]

SAMARO, SOMBORON

arisco, silvestre; varicela | wild, untamed; chicken pox

*samaron, *somborono [cf. Su 797 *somborono]

espaol

SAMARO y su forma variante SOMBORON (limitada a SD), arisco, silvestre; varicela|wild,


untamed; chicken pox representan un prstamo de esp. cimarrn (ingl.wild, untamed); se supone
que la acepcin de la varicela proviene del giro viruela loca (ingl.chicken pox), donde loca >
cimarrn (cf. tambin Chol simaron malo; violento, peligroso|bad; violent, dangerous y
simaroniyel maldad|wickedness).
Como se ve en SMo (RD) /srrn/, parece que la variante SOMBORON fuese confundida con, o
bien influenciada por, la voz espaola sarampin (ingl.measles), la cual aparece en el prstamo
SMo (SS) sirimpiow, nangaj sirimpiow [siimpiw] sarampin|measles ||AU.
DP

zamaron zou jabalwild boar

D Su

/somboron sow/ jabalwild boar

Mo RT /srrn/ sarampinmeasles

D MS

tsomborron sow [omboron sow] jabalwild boar

Ma RN somberot n [sombeot] Selvaje, El (personaje del mitologa)The Untamed


(character from mythology)
Ma RN samarro sow fn [samaron sow] jabalwild boar
Mo SS samarroen n K* [samaron] la varicela, las viruelas locaschicken pox
Mo SS nesamarroen adj [ne-samaron] arisco, silvestre (animal)wild, jungle-dwelling
(animal)

SAMARO, SOMBORON

695

Mo SS nangaj samarroen [na-gah samaron] la varicela, la viruela locachicken pox

SAMB

tentar | to feel (out)

*samba [= Su 744]
DR

/ahsamsamb-oy, -ayo/ 4 [a-h-samb-samb-y] andar a tientas, estar confundidoto


grope, to be confused

Mo Su /-samb/

Ma RN asambsamb (atiejp uwix) fv, fv-px A [a-sam-sam a-tihp u-wis] toca algo (con
la mano)to touch something (with ones hand)
Mo SS asamb vt A [a-samb] lo toca, lo tienta (con la mano) to touch (with ones hand)

SAMBAL

alisar (con la mano), acariciar | to smooth out (with the hand), to caress

*sambala / *simbili
DR

/sa-sambal/ [sa-sambal] agarrar algo, tocarto grasp inanimate object; to touch

Ma RN aximbil v I [a-simbil] pasa la mano sobre un cuerpo, acaricia a alguiento pass


ones hand over a body, to carress (someone)
Ma RN asambal chikot v A [a-sambal ikot] embarrato apply mud to, to cover with mud
Mo SS asajmbal vt A [a-sahmbal] movimiento de la mano palma abajo, o movimiento de
alisarmove one's hand with palm down, make smoothing movement
Mo SS axijmbil ~ axejmbil vt I [a-sihmbil, a-sehmbil] lo acaricia; lo unta (con pomada)
to caress; to grease (with salve)

SAMBAMY

calabaza | gourd

*sambamb [= Su 745]
DP

zambm

FP

sambam

Ma P

xambum

Ma B

sambu, sambu, tsambeum K [B, B:28, 48]

Mo P

sambaem

Mo St

sm-bm calabaza calabash

DR

/sambm/ 3 [sambm]

D Su

/sambmb/

F Su

/sambab/

SAMBAMY

696

Ma Su /sambmb/
Mo Su /sambmb/

D MS

sambm n [sambm]

F YK

sambam(b) n [sambam(b)] [YK, GM, TA, KT:207]

Ma RN sambm n [sambm]
Mo SS sambm n K [sambm]

SAMBAY

largo y encorvado | long and curved (thing)

*sa-mbaya
SAMBAY largo y enorvado| long and curved (thing) probablemente se relacione con MBAJY
derrumbarse|to collapse.
Starr (St:67) inform de un instrumento musical llamado sampoa que se usaba en SMo tan
tarde como en la dcada 1860 segn el sacerdote del pueblo de la poca. Este instrumento is a
musical bow, made of the spine of a fish bent with a cord: one end is placed in the mouth while
the other is held in the hand: it is played with another spine (esp.es un arco musical hecho de la
espina de un pescado torcida con una cuerda: se pone un extremo en la boca mientras que se tiene
el otro extremo en la mano: se toca con la otra espina). A juzgar por la descripcin, sampoa
parece relacionarse con SAMBAY pero se descononce el anlisis exacto de la palabra.
Mo St

sam-po-a un arco musical antes usado en "estas en San Mateoa musical bow
formerly used in festivals in San Mateo

Mo WW asajmby despeluzato frizz or mess up (hair)

Ma RN sambayan umal adj-p SA [sambay-a-n u-mal] despeinadouncombed (hair)


Mo SS samby adj [samby]
Mo SS asajmby vt E [a-sahmby] se le paran los pelos o los cabellosto make someones
hair stand up on end
Mo SS samby oleaj adj [samby o-lah]
Mo SS samby omal adj [samby o-mal] despeinadouncombed, unkempt
Mo SS sambay-a-n part [sambay-a-n] despeinadouncombed, unkempt

SAMBY

soltar | to let go, let loose

*camb, *samb [cf. Su 27 *ca-(m)pi:ci]


Vase TSAMBY, SAMBY

SAMPAY, SANAPAY

SAMPAY, SANAPAY

697

coyote | coyote

*sana-pya [cf. Su 746 *sana-pya (? *sa-na-pya)]


La etimologa de SANAPAY coyote no es clara. Palabras del mismo significado en los idiomas
mixe-zoqueanas tal como mSay [pa:hu], zoChMg[paho] y zoCop[pau] muestran un parecido parcial
con la segunda parte de pH *sana-pya, pero sus etimologa es tambin oscura (no aparecen
mencionadas en SW).
Se desconoce la conexin exacta entre SANAPAY y PAY zorrillo|skunk, pero un inidicio se
encuentra en pZo *paya rayar|to streak, to draw a line on (> zoFL [paya] estar rayado;
rayarlo|to be streaked, to streak), que probablemente sea un prstamo de una fuente mayense tal
como yucateco paay, Itz pay zorrillo|skunk. De pZo *paya probablemente derive tambin zoTex
[skpa:yukuba:] comadreja|least weasel, Mustela nuvalis que segn SW es un nombre descriptivo
que se refiere a su franja blanca. Por eso se concluye que la acepcin original de pH *pya es
rayado|striped, una propiedad apropiada para el coyote mexicano ya que normalmente tiene unas
rayas en su pelo dorsal. En cambio, el origen de PH *sana- queda por descubrir.
En SD, ya en los textos de Radin de 1912, la palabra para el coyote ya fue reemplazado por un
prstamo, o sea koyuety, kuyuety [koyt, kuyt] (KOYOTY) || SW:426, LC, HJ, HG.
FP

zanapay

Ma P

sampu

Mo P

sampay

F Su

/sanapay/

Ma Su /sampy/
Mo Su /sampy/

F YK

sanapay n [sanapay] [YK, KT:207]

Ma RN sampy n [sampy]
Mo SS sampy n P* [sampy] el coyote (mamfero: Canis latrans)coyote
Mo GC milakow sampy fn [mi-lakow sampy] guayaba silvestrewild guava [GC:363]

SANAPAY

coyote | coyote

*sana-pya [cf. Su 746 *sana-pya (? *sa-na-pya)]


Vase SAMPAY, SANAPAY
Vase SAMPAY, SANAPAY

SANAT

SANAT

698

pitahaya | pitaya, strawberry pear

*sanata [= Su 747]
F Su

F YK

/sanat/
sanat [sanat] un pitahaya roja con espinasa red pitaya (strawberry pear) with
thorns [YK, GM]

Ma RN sanat n [sanat]

SANG

lavarse la cabeza | to wash ones head

*sanga [= Su 749]
DR

/asagsag/ 1 [a-sag-sag] enjabonarse las manosto spread foam of soap over


hands

Ma Su /-sang/
Mo WW asang

Ma RN asang timal fv-px A [a-sag ti-mal]


Mo SS asang vi A [a-sag]
Mo SS asangch vt E [a-sag-:]

SAP

agarrar | to seize, to take in ones hand

*sapa [= Su 751]
Se supone que SAP agarrar|take anteriormente se relacionaba con SAPY dar, soltar|give, let
go of por el proceso detransitivizador de depalatalizacin de la ltima consonante de la raz.
Adems la presencia inesperada de una [h] en SF asarajp es agarrado|it is caught (KT:155, 304)
hace pensar que sta no derive de SAP sino de SAJPY poner algo en los dedos con destreza|to
place dexterously in ones fingers con una depalatalizacin de la consonante final.
Tal vez SAP deba compararse con pMaCtr *ap agarrar|to take, to grab > Tzo Tzel chap d., y
con Kch xuchapo lo agarr|s/he took, grabbed. Aunque la correspondencia fontica no es exacta,
la de la semntica lo es. Al respecto es difcil saber si SMa (B) tsap con [] en vez de [s] indica una
pronunciacin arcaica (en general al principio de una palabra la ts de Belmar representa pH *s),
pero si es as la raz se acerca ms a la raz mayense con una consonante africada inicial || TK.
Ma B

-tsap, tzap [B, B:15, 58]

Ma B

itsap asir, coger, guardar, tomarto seize, grasp, take, save, keep

Ma B

asapan tuvish retener (en la mano)to hold (in ones hand)

Ma B

atsap shimbass hallarto "nd

Ma B

tsap[-]shimbas consortewife, consort

SAP
DR

/asap/ 1 [a-sap] agarrar; atarto seize object; to tie object

DR

/al na-sap/ [al-na-sap] custodiar, vigilarto guard

F Su

/-sap/

699

Ma Su /-sap/
Mo Su /-sap/

D TA

asap v A [a-sap] agarrar; atrapar; tener relaciones sexualesto seize, grab; to trap; to
have sexual relations [TA, MS]

F YK

asap [a-sap] [YK, GM, KT:107]

F YK

asasap vt [a-sa-sap] recoger; agarrarto pick up, to collect; to grab, catch [YK,
KT:318]

F YK

asap miion [a-sap mi-in miion] respirato breath

F YK

asap umbas [a-sap u-mbas] acostumbrato get used to, to accustom (oneself)

F GM

asasap [a-sa-sap-e] recogerto gather, collect

F KT

asarajp vp [a-sa-a-h-p] es agarradoit is being caught [KT:155, 304]

Ma TA asap v A [a-sap]
Ma RN asapy v R [a-sap-y] se agarrato hold on, to keep a "rm grasp
Mo SS asap vt A [a-sap] lo agarra, lo capturato get, to take, to capture
Mo SS asap wx fv-p [a-sap ws] sorprendeto surprise
Mo SS sapy koet n [sap-y kot] el callejnalley, back street
Mo SS asap nej anch fv [a-sap neh an] se emeperezato be overtaken by carelessness
and laziness
Mo SS asap nej it fv [a-sap neh it] es oxidado; se caeto be rusted; to fall down
Mo SS asap nej koy fv [a-sap neh koy] tiene reumato have aches [SS:62]
Mo SS asap wx fuerza fv-fp [a-sap ws fuerza] lo ataca (sexualmente)to attack
(sexually)
Mo SS asapy vr O [a-sap-y] se espega, se agarrato tighten, to hold on vi.
Mo SS isapy n [i-sap-y] instrumento con que se agarra algotool for gripping something
Mo SS nesapy n [ne-sap-y] instrumento con que se agarra algotool for gripping
something
Mo SS asap mind fv-px ? [a-sap mi-ind] contiene la respiracin, no respirato hold
ones breath
Mo SS asap ombas fv-imp [a-sap o-mbas] se acostumbra, se halla, tiene con"anzato get
used to, to "nd oneself, to have con"dence [SS, NT: 1Cor 8:7]

SAP

700

Mo SS asap ombeay fv-px ? [a-sap o-mbay] cierra la boca; se tapa la boca (con la boca)
to close ones mouth; to cove ones mouth with ones hand
Mo SS asap nej alinop fv [a-sap neh ali-nop] se contagiato get an illness from someone
else
Mo SS isayayej n i-O [i-say-ay-eh] la trampaa trap
Mo SS asap majaw fv-sub [a-sap m-a-haw] ve con la mirada "jato look at with "xed
gaze, to stare at
Mo SS nesap omalan n [ne-sap o-mal-an] la horquillahairpin

SAP

algodn, lana, borrego | cotton, wool, lamb

*sapa [= Su 750]
Como seal Diebold (RD), la acepcin algodn debe ser ms antigua ya que el borrego no lleg al
Nuevo Mundo hasta el perodo de colonizacin europea.
Ma B

tsap, -eu(f), -in sha-, mi- algodn, borrego, carnero, ovejacotton, lamb, ram,
sheep [B, B:33-34, 37]

Ma B

niuhier tsaap borregueroshepherd

DR

/sap/ 1 [sap] borregolamb

D Su

/sap/

F Su

/sap/

Ma Su /sap/
Mo Su /sap/

D MS

sap n [sap] oveja; borrego; algodnsheep, goat; cotton

D TA

ujier sap [nu-hi sap] pastorherder [TA, MS]

F YK

sap [sap] borregolamb [YK, GM]

F YK

sap [sap] barbabeard

F YK

sap [sap] algodn, ovejacotton, sheep [YK, KT:26]

Ma RN sap n [sap] lana, borregowool, young lamb


Ma RN aong sap fn [a-og sap] semilla de algodncottonseed
Ma RN usajp sap fn [u-sahp sap] semilla de algodncottonseed
Mo SS sap n P mi-A [sap] la oveja, el borregosheep, lamb [SS, RN,HT:84]
Mo SS sap n mi-A [sap] algodncotton [SS, NT: Lk 2:8]
Mo SS nine sap fn [nine sap] el corderolamb
Mo SS naliw sap [na-liw sap] el cordero (mamfero)lamb

SAP

701

Mo SS nejir sap fn [ne-hi sap] el pastorherder, goatherd, shepherd


Mo GC chip misap kiek [ip mi-sap kek] algodn silvestre (Gossypium sp.)wild
cotton [GC:363]

SAP

grano | pimple

*sapa
Es difcil establecer el timo a que pertenece SD (R) /niepep/ sarpullido, erupcin de piel|a
rash. Desde el punto de vista semntico hace pensar en una conexin con SAP grano|pimple, pero
la fontica no es satisfecha ya que no hay explicacin para la /e/; si fuera la forma diminutiva, una
/i/ habra sido la vocal. Por otro lado, una conexin con XEJP separar|to separate es ms
probable para la fontica, pero la semntica no es obvia.
DR

/sap/ 1 [sap]

DR

/ni-epep 3 / [ni-sep-sep] (?) sarpullido, erupcin de piela rash

F YK

sap [sap] [YK, KT:26]

Ma RN sap n [sap]
Mo SS sap n mi-(A) [sap] la espinilla, el barropimple, blackhead

SAPA
*sapan

zapote amarillo | canistel or white zapote

zoque

SAPA zapote amarillo|canistel or white zapote es sin duda un prstamo de un reflejo de pZo
*sapane mamey|marmelade fruit, de donde provienen zoCop [sapane] pltano macho|
plantain (segn SW, el cambio de sentido ocurri despus de la introduccin del pltano por los
espaoles), zoCop [taki-sapane] zapote colorado (mamey)|mamey sapote y zoChMa [sapane]
mamey.
Sin embargo, permanece poco claro cul sea la especie exacta a que se refiere la palabra huave. Los
Stairs ofrecieron dos posibilidades para SMo sapn (SS:406): Pouteria campechiana Baehni
canistel y Casimiroa sapota Oerst. llamado matasano, probablemente confundido por Casimiroa
edulis La Llave zapote blanco|white zapote (cf.LS:112), dado que el zapote blanco tambin se
llama matasano en Nicaragua, mientras que Casimiroa sapota vive slo en el norte de Mxico.
Segn LS:112 canistel o sea Pouteria campechiana se llama tambin zapote amarillo, canisht (cf.
canistel), coztic, cozticzapotl, tigrillo, zapote borracho, zapote dormiln (ingl.yellow zapote,
lucuma, eggfruit), mientras que Casimiroa edulis zapote blanco, matasano|white zapote se llama
tambin zapote de rata, zapote dulce (ingl.Mexican apple) || SW, HG, HH.

Mo SS sapn n [sapn]

SAPAW

SAPAW

702

bostezar | to yawn

*sapawa
Cf.SF asap miyon respirar|to breathe
DR

F YK

/asapaov/ 1 [a-sapaw]
asapaw vi [a-sapaw] [YK, KT:192]

Ma VM asapaw v A [a-sapaw]
Mo SS asapaw vi A [a-sapaw]

SAPY

dar, soltar | to give, to let go of

*sap
Vase tambin SAP agarrar|to seize, to take in ones hand.
DR

/ashp / 4 [a-shp] entregarle algo a alguiento present person with object

F KT

asaip [a-sap] regalato give a gift [KT:107]

F YK

asajpich [a-sahp-i] sueltato let go

Ma RN asp v I [a-sp] regalato give (as a gift)


Mo SS asp vt E [a-sp] lo regalato give

SAR

hormiga (una clase chica) | species of small ants

*sara- (*sra-) / *sr- (-titi) [cf. Su 819 *srititi ~ *sarititi]


Vase SAR TIT / XU TIT

SAR TIT / XU TIT

hormiga (una clase chica) | species of small ants

*sara- (*sra-) / *sr- (-titi) [cf. Su 819 *srititi ~ *sarititi]


SMo nchartit hormiguita negra|little black ant, que ocurre en vez de **sartit, parece haber sufrido
una confusin con NCHAR langosta, pero es posible que en ltima instancia SAR TIT/XU
TIT hormiga (una clase chica)|ant (class of small ones) y NCHAR se relacionen histricamente de
alguna manera u otra. Adems una conexin con XU largo y puntiagudo es posible, pero el
anlisis depende del sentido bsico de TIT, que se desconoce.
Vase tambin NTSARAR rechinar, crepitar|to creak, squeak, crackle.
D Su

/sartit/

F Su

/suritit/

Ma RN xartit n [sa tit]

SAR TIT / XU TIT

703

Mo SS nchartit n P* [nar-tit] hormiguita negra (insecto: Monomorium sp.)little black


ant

SARAND, AND

resbalar | to slip

*sa-randa, *randa [cf. Su 728 *randa-(wa)]


Ma B

tsarrandau

Ma B

tsarrand resbalna slip (act of slipping)

Ma B

nieng-tsarrandan resbaladeroslide (place for sliding) [B:86]

DR

/arandah/ 1 [a-and-a-h]

Mo WW sarandan deslizarto slide


Mo Su /randaw/

D RL

jasarrandam vi se resbalslipped [RL, TA]

F YK

sarranda- vi [sarand-a-] se resbalato slip [YK, KT:192]

Ma RN randaw ptc SA [and-a-w] deslizar: se desliza (?)to glide, to slide


Ma RN sarrandaw ptc SA [sarand-a-w] cadofallen
Ma RN sarrandan tiet adj-p SA [sarand-a-n tit] zafadoslipped, out of place, dislocated
Mo SS asarrand (?) vt (A) [a-sarand] lo derrumbato collapse (something)
Mo SS sarrandan tit [sarand-a-n tit] se zafa (de algo inclinado o parado)to slip o%, to
come loose (of something sloping or standing erect)
Mo SS sarrandan oleaj fptc [sarand-a-n o-lah] se resbala, patina, deslizato slip, to skate,
to slide

SAREL, SAUEL
*sarele, *sarawele

pantalones | pants

espaol

SAREL, SAUEL es un prstamo del esp. sarouel, espaol colonial saraguelles, tipo antiguo de
pantalones rabes (ingl. sirwal, rabe sirwl, plural sarwl pantalones|trousers).
DR

/serivel/ 3 [seiwel]

Mo WW saral

F YK

saruel n [sauel] camisa de hombreshirt for a man

Ma RN sarwely n mi-I [sawel]


Mo SS sarral, sarrael n K* mi-E [sar()al] [SS, RN]

SAUEL

SAUEL

704

pantalones | pants

*sarele, *sarawele

espaol

Vase SAREL, SAUEL

SARY

dispersarse, alborotarse | to disperse, to be disturbed

*sar
Mo SS asarriich vt A [a-sar-i:] lo dispersa, lo alborotato disperse, to disturb vt.
Mo SS sajrrim vr O [sahr-i-m]

SAS, SOS

cecear | to lisp

*sasa, *soso
Se supone que SAS, SOS cecear|lisp es de origen onomatopyico as que no importa la diferencia
entre las vocales de SMo nasas ondeak y SD (R) /nisos/.
DR

/ni-sos/ [ni-sos]

Ma RN isas andyak adj-p [ni-sas a-ndak] habla: que no habla claroone who does not
speak clearly
Mo SS nasas andeak fv [na-sas a-ndak]

SATAT

mover algo en plano | to move something (planar motion), to slide

*satata
DR

/asatat-oy, -ayo/ 2 [a-satat-y] deslizarseto slide

Ma RN asataty tiet fv-p R [a-sat-at-y tit] arrastrar: se arrastra (reptiles como iguana,
lagartija)to drag oneself (of the movement of reptiles such as the iguana or lizard)
Mo SS asatat vt A [a-satat] lo mueve de su lugar (en plano)to move something (planar
motion)
Mo SS axitit vt E [a-sitit] lo arrastrato drag
Mo SS asataty (tit) vr, fv-p [a-satat-y (tit)] se arrastrato drag oneself (reptile)
Mo SS satatan part [satat-a-n] movido de su lugar (en plano)moved from its place
(planar motion)
Mo SS nesataty tit ajy n [ne-satat-y tit a-hy] los que se andan arrastrndose (los
reptiles)those which move by dragging themselves (reptiles)

SATS

SATS

705

espina | thorn, spine

*saca [cf. Su 740 *sca]


Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /sc/ espina|thorn, el estudio fontico de
KE muestra slo un tono alto (H) sts.
Ma B

tsats

Ma B

tsatsau retoar, retooto sprout; sprout

DR

/sats/ 1 [sa]

D Su

/sac/

F Su

/sac/

Ma Su /sac/
Mo WW sats ondeats pelo tiesosti% hair
Mo Su /sc/

D MS

sats n [sa]

F YK

sats [sa] [YK,GM]

F GM

Tisats [ti-sa] San Francisco Pueblo Nuevo (donde hay espinas)San Francisco
Pueblo Nuevo (among the thorns)

F YK

misats limon [mi-sa limon] rbol de limnlemon tree

Ma RN sats n [sa]
Ma VM sats mbaj [sa mbah] espina (tipo de espina) que se llama cruzthorny plant called
cruz
Mo SS sats n TS [sa]
Mo KE sts n [s]
Mo SS sats mbaj [sa mbah] un tipo de rbol muy espinosos cuya #or es blancaa very
thorny tree with a white #ower
Mo SS sats soex fn [sa sos] pasto con espinasfodder plant with thorns [SS:402]
Mo GC sats mal ket fn (con cp-ex) [sa mal kt] lapn, rubio angelito, rubio jaquita, vaca
(angelita), (peces: Bellator loxias Jordan, B. xenisma Jordan & Bollman)barred
searobin, splitnose searobin ("shes) [GC:357]
Mo SS sats wajchik cp-nom [sa wah-ik] pasto que los animales comena fodder
plant which animals eat [SS:402]

SATSANDY

SATSANDY

706

dos veces | two times

*sacand [= Su 741]
Vase tambin -ATS vez|time, occurrence.
Mo Su /sacnd/

SATY

adivinar, predecir | to predict, foretell [RN]

*sat [= Su 753]
Mo WW neast sabiowise man
Mo Su /nost/ adivinofortune-teller

Mo SS aset vi E [a-st]
Mo SS neset n P [ne-st] el que adivinaone who predicts, a fortune-teller [SS, NT:Ac 13:6]

SAWISEN, SEBESEND
*(sawisende)

Juchitn de Zaragoza | Juchitn (city)

espaol y zapoteco del Istmo

La adaptacin fonolgica en huave de San Vicente, nombre antigua de la ciudad Juchitn de


Zaragoza, refleja no slo el nombre castellano sino tambin su adaptacin en el zapoteco del Istmo, o
sea Xabizende [abizende] || VP.

F KT

Siwisen, Sawisen pn [/siwisen, sawisen/] [KT:96]

Mo SS Sebesend pn [/sebesend/]

SAY

filtrar | to filter

*saya
Vase tambin SOY sedimento|sediment.

Mo SS asysy vi (E) [a-sy-sy] "ltra (agua en arena)to "lter (water in sand) vi.
Mo SS nesysy adj [ne-sy-sy] est "ltrndose (agua en arena)to be "ltering (water in
sand)

SEBESEND
*(sawisende)

Juchitn de Zaragoza | Juchitn (city)

espaol y zapoteco del Istmo

Vase SAWISEN, SEBESEND

SKIN

SKIN

707

oblongo, rectangular | oblong

*(eskina)

espaol

Segn parece SD (R) /neskinkin/ oblongo, rectangular|oblong deriva del prefijo adjectival *nems una reduplicacin de [skin], prestada de espaol esquina (ingl. corner).
DR

SOJ

/neskinkin 3 /

ua de gato (rbol) | catclaw acacia (tree)

*soho
Ma RN michok soj fn [mi-ok soh] palo de hormiga (= hormigo ?) (rbol)possibly
Nicaraguan rosewood or hormigo, a tree sp., Platymiscium dimorphandrum (J.D.
Smith) Donn. Sm. 1905
Mo SS soj n K* [soh] ua de gato (rbol: Acacia sp., p.ej. A. greggi); es un rbol con
espinas grandes en el tronco y las ramas tienen hojas parecidas a las del
#amboyncatclaw acacia
Mo SS kwalsoj n K* [kal-soh] el abrojo, ortiga (planta: Urtica dioica L.)stinging nettle,
bull nettle

SOJKY

enganchar; ponerse ropa | to hook, to hook together; to get dressed

*soko / *sk, *sohk [cf. Su 790,791, 809 *soko; *soko-soko ~ *sk-sk;*sk]

mayense

Vase SOK, SOJKY

SOJNDY

sacar | to remove

*sohnd
Ma B

assoonti desclavarto remove nails or pins

Ma B

atsoont zafarto dislocate, to slip out

Ma B

asoondiei, assondiei desnudarto unclothe [B, B:15]

Ma B

la i-soondei se desnud, est desnudos/he got undressed, is nude [B:68]

Ma B

-asoonti-aran, nasoontiaran ser desnudadoto be gotten undressed, to be made


naked [B:74]

DR

/ashend/ 3 [a-suhnd] (?) quitar la ropato throw o% clothes

DR

/asuhund/ 4 [a-suhnd] escoger o sacar unas pocas hojas entre muchasto select or
pull sheets of paper or leaves from many

DR

/asuhundsuhund/ 3 [a-suhnd-suhnd] desabotonarto unbutton

SOJNDY
DR

708

/asuhindey/ [a-suhnd-ey] quitarse la ropato undress

D RN

asujndyey [a-suhnd-ey] saca, quita la ropato take o% clothing

F YK

aso (asojndy-) vt [a-son (a-sohnd-)] [YK, KT:313]

F KT

sojndi- vi [sohnd-i-] retirarse (?), se suelta (?)to pull out vi. [KT:313]

Ma RN asojndy (asoj) v I [a-sohn] desclava; se quita de (e.g. camisa)to remove (nails,


pins, etc.); to take o% (e.g. shirt)
Ma RN asojndyey v RE [a-sohnd-ey] desvestir: se desvisteto take o% ones clothes
Ma RN sojndiem v SI [sohnd-i-m] caer: se cae y se pierde (cosa, e.g. de una canasta
cuando alguien camina)to fall and get lost (a thing, e.g. from a basket while one is
walking)
Mo SS sondan adj [so:nd()+an] salta corriendobe jumping while running
Mo SS asoond vt E [a-so:nd] lo quita; lo desarma, lo desbarata; lo desprende; lo arranca; lo
calca, lo copiato remove, take o%; to take apart, destroy; to uproot; to trace, copy
Mo SS asojndeay vr O [a-sohnd-ay] se desvisteto undress
Mo SS sojndim vr O [sohnd-i-m] se desprende, se separa, se suelta, se zafato get
unfastened, to separate, to work itself loose

SOJTS

barba (o bigote) | beard (or mustache)

*sohco [cf. Su 787 *so:co]

mayense

Como ya seal Belmar (se repite en Su:166), parece probable que SOJTS bigote, barba|mustache,
beard se relacione con reflejos de pMaOcc *coc pelo, cabello tal como Yuc Toj tzotz y Tzo Tzel
tzotz d.
Segn SS Mo soots bigote|mustache pertenece a la clase O de sufijos, pero hoy en da ha cambiado
de clase as que pertenece a la clase A. || B:15, TK.
Vase tambin XIEJTS pelo del pubis|pubic hair.
DP

zojche

FP

zoox(?)

Ma P

mixoxi

Ma B

tsoots

Ma B

tsots TS [B, B:49]

Ma B

go mahier tsots lampiobeardless, smooth-skinned

Mo P

sohocha

Mo St

sh-s-hts (mi) barba(my) beard

DR

/sohts/ 2 [soh]

F Su

/soc/

SOJTS

709

Ma Su /so:c/
Mo Su /so:c/

D MS

sojts n [soh]

F YK

sojts [soh]

Ma RN sojts n [soh]
Ma RN sojts mbey, misojts a mbey cp-nom [soh mbey, mi-soh a mbey] barba de
elotecorn silk
Mo SS soots n TS mi-A [so:] [SS, RN]
Mo SS misoots os fn [mi-so: os] los cabellos del elotecornsilk
Mo SS misootsaran n mi-A [mi-so:-aan]

SOK, SOJKY

enganchar; ponerse ropa | to hook, to hook together; to get dressed

*soko / *sk, *sohk [cf. Su 790,791, 809 *soko; *soko-soko ~ *sk-sk;*sk]

mayense

Las formas SOJKY y SOK enganchar; ponerse ropa |to hook (together); to get dressed se
relacionaran por un proceso morfofonolgico de depalatalizacin para indicar un cambio sintctico.
La acepcin remendar|to mend deriv de la idea enganchar hilo o sea coser. Este timo tiene
una conexin confundida con SOK/XIEK rebuscar, pepenar|to search or go through things y
ambas races forman constelaciones semnticas entrelazadas.
Es incierto el timo de la palabras SF (YK) xiuk, xujk vbora tropical, cascabel|neotropical
rattlesnake, pero la idea puede ser que estas culebras se muevan sigilosamente de modo que se
metan dondequiera (cf.SMo asoksok oleaj camina sigilosamente|walk stealthily y SMo asoksoky
se mete dondequiera|to insert oneself anywhere).
SOJKY/SOK probablemente deba compararse con pMaOr *o:k, de donde provienen p.ej. Mam
Kch xook garabato, gancho|hook (mam de Ixtuahacn), Poc xooka d., etc. Tambin
probablemente se relacione Chol sok enredarlo|to tangle, to entangle (string, cord) < pChol *sohk
(TK) enredarse; basura|to get tangled; garbage || TK, HJG.
Vase tambin OW tejer (cerco)|to weave (fence).
Ma B

itsok encajarto insert [B, B:20]

Ma B

atsohkie, tsa- vestir, vestirseto dress vti.

Ma B

issooki ipah calzarto put shoes on

Ma B

isoki[ ]botn abotonarto button

DR

/asuhok / [a-suhk] ponerse la ropato dress

DR

/asoksok/ 2 [a-soksok] enlazarto link inan. obj. together

DR

/asook/ 2 [a-sok] meter algo en algo parecidoto insert one into another

DR

/asuhk/ 3 [a-suhk] arreglar una fracturato "x bone fracture

SOK, SOJKY

710

DR

/asuhksuhk/ 4 [a-suhks-uhk] abotonar una serie de botones; vestirto button series


of buttons; to dress

DR

/asuhkey i-vi/ [a-suhk-ey si-wis] entrelazarse los dedosto entwine one's "ngers
in one another

D Su

/-soksok/ meterto insert

D Su

/-su:k/ ponerse (ropa)to get dressed, to put clothes on

F Su

/-suk/ remendarto mend

F Su

/-suksuk/ meterto insert

F Su

/-soh/ ponerse (ropa)to get dressed, to put clothes on

F Su

/-sok/ engancharto hook, to connect

Ma Su /-sok/ ponerse (ropa)to get dressed, to put clothes on


Mo WW asohkeay la coyunturajoint (anatomical)
Mo Su /-sek/ remendarto mend
Mo Su /-s:k/ ponerse (ropa)to get dressed, to put clothes on

D RN

asujk [a-suhk] se pone la ropato get dressed

D MS

asujkey [a-suhk-ey] vestirseto get dressed

D RN

asok umbiem [a-sok u-mbim] tejer la palma de la casato weave the palm leaves
of a house

F YK

xujk n [suhk] cascabelneotropical rattlesnake

F YK

xiuk n [suk ] vbora realneotropical rattlesnake

F YK

axuk [a-suk] remienda la ropato mend clothes

Ma VM sojk n [sohk] espina (tipo de): espina cacho de torotype of thorn called cacho de
toro
Ma RN asaij, asaijk- v I [a-sah] pone (la camisa, pantalones), abotonarto put on (a shirt,
pants); to button
Ma RN asok v O [a-sok] mete adentroto insert, to put inside
Ma RN asaijkyey v RE [a-sahk-ey] poner: se pone la ropato get dressed
Ma RN asojkyey v RE [a-sohk-ey] poner: se pone la ropato put on ones clothes
Ma RN sokom v SO [sok-o-m] meter: se meteto get inserted, to insert oneself
Ma RN axok a it umbiem fv [a-sok a nit u-mbim] teje: est tejiendo la palma de la
casato be weaving the palm leaves for ones house
Mo SS asok vt O [a-sok] lo mete, lo entremeteto insert
Mo SS asooig vt E [a-so:g] se lo agarra (con manos), lo intercalato hold hands, to
intercalate

SOK, SOJKY

711

Mo SS asooig vt E [a-so:g] lo visteto dress (someone)


Mo SS axek vt E [a-sek] lo entremete, lo ensartato insert, to string, to thread
Mo MT neasooig n [na-so:g] el huesero, el componedor de huesosa specialized folk
healer practicing a type of chiropractic
Mo SS axek ndok fv E [a-sek ndok] remienda la redto mend a net
Mo SS asojkiay vr O [a-sohk-ay] la coyuntura (anat)joint (anatomical)
Mo SS asojkiay n [a-sohk-ay] el nudo (rbol, mecate)knot (in a tree or rope)
Mo SS asojkiay vr O [a-sohk-ay] se visteto get dressed, to dress oneself
Mo SS axejkiay n [a-sehk-ay] la coyuntura (anat)joint (anatomical)
Mo SS nesojkiay adj [ne-sohk-ay] tiene nudo, tiene coyunturato have a knot, to have a
joint
Mo SS nesojkiay adj [ne-sohk-ay] elegant, bien vestidoelegant, well-dressed
Mo SS sokom vr O [sok-o-m] se meteto insert oneself
Mo SS asoksoky vr O [a-sok-sok-y] se mete dondequierato insert oneself somewhere
Mo SS axekxekiay vr O [a-sek-sek-ay] se mete dondequierato insert oneself somewhere
Mo SS asoksok oleaj fv (-imp?) [a-sok-sok o-lah()] camina sigilosamenteto walk
stealthily
Mo SS axekxek oleaj fv-px (?) [a-sek-sek o-lah()] camina sigilosamenteto walk
stealthily
Mo SS nesoksoky nipilan n [ne-sok-sok-y nipilan] los que se mete dondequiera, el
ladrnthose who insert themselves anywhere, thief
Mo SS asooigsoogayej owixaw fv-px (vr) [a-so:g-so:g()-ay-eh o-wis-aw] juegan (nios)
al tren con las manos agarradasto play at making a train, holding hands in a line
(children)

SOK, XIEK

rebuscar, pepenar | to search through or go through things

*soko / *sk, *sik [cf. Su 791 *soko-soko, *ski-sk]

mayense

SOK/XIEK rebuscar, pepenar|to search through or go through things parece haber sido
confundido con SOK/SOJK enganchar|to hook, hook together por un proceso de ampliacin
progresiva por el cual las palabras derivadas de cada timo se acercaron hasta que ya no es fcil
separarlas.
SOK/XIEK probablemente deba compararse con pMaOr*sik, de donde provienen p.ej. Qat
sik pepenar, levantar, juntar, escoger|to go through things, lift, put together, choose, Usp sik
buscar, llamar|to look for, to call, Kch xusiko, xisiko lo recogi|s/he collected, gathered, etc. ||
TK.
DR

/aiokiok/ 1 [a-sik-sik] dejar cosas por aqu por allto leave objects here and
there

SOK, XIEK
D Su

/-soksok/ hurgar, menearto rummage in

F Su

/-suksuk/ hurgar, menear to rummage in

712

Ma RN axiekxiek v A [a-sik-sik] recoge, p.ej. lo que sobr despus de sembrarto


collect, e.g. what is leftover after a harvest
Mo SS axikxik vi A [a-sik-sik]

SOKOL

concavidad, algo cnico | concavity, cone-shaped object [RN]

*sokolo [= Su 792]
Se ve en SOKOL concavidad, algo cnico|concavity, coneshaped object una muy extensiva
ampliacin del sentido original. Por eso se supone que (FC) xikiel xor (= xekiel xor ?) olla para
prepar cocidos, hervir maz|pot for cooking foods or boiling corn pertenece aqu como diminutivo
*skl de SOKOL (por la idea de que una olla tiene una concavidad).
Tal vez SOKOL se relacione con pMa *xuhk rincn, equina|corner > pCh *xuhk d.> Chlt xuc
xuk rincn|corner = Chol xujk, o bien con pKch *maskel axila, sobaco| underarm, armpit, que
tambin muestra la *l de pH *sokolo || BS, TK.
DP

zocol niquc(?) zapatoshoe

Ma P

xocol napuekek(?) zapatoshoe

Ma B

tsokol hoyo, huecohole, hollow

Mo P

socol napaec zapatoshoe

DR

/sokol/ [sokol] ollapot

DR

/asokol/ 2 [a-sokol] estar doblado en forma de conoto be folded in conical shape

DR

/aukel/ 3 [a-sukul (?) ] estar doblado en forma de conoto be folded into a


conical shape

DR

/akel/ 3 [as-kl] llevar algo en la palmato carry object in palm of hand

DR

/sokolnik/ 2 [sokol-nik] zapatoshoe

DR

/sokol ma-niak/ [sokol ma-nik] garapito (insecto)backswimmer (?) (acquatic


insect)

Ma Su /sakol/ rincncorner
Mo WW sakol rincncorner
Mo WW sakol napk zapatoshoe

D RL

sokol apaj zapatoshoe [RL, TA]

D RL

sokol yt n K hoyo en la tierra; barrancahole in the ground; ravine [RL, TA]

D TA

sokolik [sokol-nik] zapato, zapatosshoe, shoes

F YK

asokol [a-sokol] pone cosa doblada en un trasteto put folded item in a dish [YK,
KT:192]

SOKOL

713

Ma RN sokol n [sokol] rincncorner


Ma RN sokoloj n SO [sokol-oh] encogido: est encogidoshrunk
Ma RN sokoloj mal yow fptc SO [sokol-oh mal yow] olas: se han levantado olas
violentasviolent waves have risen up
Mo SS sokol n K [sokol] el rincncorner [SS, NT:Ac 27:39]
Mo FC xikiel xor [sikel sor] olla para preparar cocidos, hervir mazpot for preparing
cooked foods or boiling corn [FC:170]
Mo SS asojkol vt A [a-sohkol] lo cerca; lo hace sin forma, lo forma como bolsato encircle
or enclose (wall or fence); to make shapeless or like a bag
Mo SS sokolom part [sokol-o-m] huecohollow
Mo SS sokolon part [sokol-o-n] ahuecadohollowed out

SOKOMB

hacer un lazo | to make a lasso

*soko-mbo
Vase tambin SAKAMB un rollo|a roll, something rolled up.
DR

/asahkamb/ 1 [a-sahkamb] lazarto rope or lasso

DR

/asohkomb/ [a-sohkomb]

Mo SS asojkomb vt A [a-sohkomb] lo hace un nudo corredizoto make a slipknot in


something

SOKONTS

viga (inclinada del frente del techo) | diagonal front roof beam

*sokonco [= Su 793]
Vase tambin XUJKUNCH cordn del telar|loom belt.
F Su

/sokonc/

Ma RN sokonts n [sokon] palos diagonales tijeras en la casa tradicional, apoyan otro que
se llama arambdiagonal beams called tijeras(scissors) in a traditional house, which
support a beam called aramb

SOKY

ser dicho | be told, be said

*sok [= Su 788]
Desde el punto de vista fonotctica la forma SF asek [a-sek] se dice, lo dice a es imprevista porque
tiene una [s] no palatalizada antes de una [e]. Se puede apreciar que SMo chk < CHU(K), una
partcula de evidencialidad con un sentido muy cercano a SF asek, es fonotacticamente irregular
tambin.
DR

/asuwok/ 3 [a-suk] contestarto reply

SOKY
D Su

714

/-sok/

Mo Su /-sok/

D RN

asuok [a-suk asuok] contesta, la manera de llamarloto answer; to refer to


someone (with some name) (?)

F YK

asek vi [a-sek] se dice a; lo dicento be said (in general), to be told (something)


[YK, GM, KT:316]

Ma RN asaik v I [a-sak] se dichoto be told


Mo SS asoik vp E [a-sok]
Mo SS nasoik part [na-sok] llamado; dicho, le fue dicho called, named; told, having been
told

SOL

tieso; reforzar | rigid, stiff; to reinforce

*solo / *sl [cf. Su 795, 813 *solo:no; *sl]


El pez sierra, pez aguja|needlefish SMo xel xing tiene una narz rgida y por eso se supone que
pertenece a SOL tieso; reforzar|rigid, stiff; to reinforce. (Surez lo puso bajo su propia raz *sl.)
Segn GC:361 xel xing se traduce literalmente como nariz que sobresale.
Los Stairs dieron la clase E para SMo asol le mete algo para mantenirlo rigido|to inert something
on something to keep it stiff (SS:85) pero es un error. Debe ser la clase A, como muestra SMo (RN)
asolaats (d. 1a persona plural inclusivo).
Ma B

soloon tiesorigid, sti%

Ma B

tsoloh cuajarto curdle, to become "rm

DR

/solo-m/ 2 [sol-o-m] ser tiesoto be sti%; to be hard vr.

Ma Su /solo:n/ tiesorigid, sti%


Mo Su /sel sing/ pez agujaneedle"sh (Belone)

Ma RN soloj ptc SO [sol-oh] tieso (p.ej. cuero, cuerpo inerte)sti% (e.g. leather, dead body)
Mo GC xel sing cp-ex [sel sig] pajarito (pez: Euleptorhamphus viridis Van Hasselt,
Hyporhamphus unifasciatus Ranzani)ribbon halfbeak, common halfbeak [GC:352]
Mo SS xel xing n P* [sel sig] pez aguja, pez pajarito (pez: Belone sp.)needle"sh
Mo SS asol vt A [a-sol] le mete algo para mantenerlo rigidoinsert something into (to keep
it rigid) [SS, RN]
Mo SS axel vt E [a-sel] entremete algoto insert something
Mo FC axel vt (E) [a-sel] pizca, entremete (se utiliza para referirse a la preparacin de
pescaditos horneados pasando entre sus ojos, o por la panza, un palito)to take a pinch,
to insert (verb referring to the action of passing a small stick through the eyes, or
sometimes the abdomen, of a small "sh for baking) [FC:172]
Mo SS nesol adj [ne-sol()] asado (con varita para sostenerlo)roasted (on a skewer)

SOL

715

Mo HT axelxel vt (E) [a-sel-sel] meter (algo) en (algo)to put (something) in (something)


[HT:18]
Mo SS axelxel (~ axelel) oleaag fv-px (?) [a-sel-sel (~ a-selel) o-la:g] para las
orejasto make ones ears stand up
Mo SS solon part [sol-o-n] tieso, rgido; durorigid; hard
Mo SS xelen peats part [sel-e-n pa] tortillas tostadastoasted tortillas
Mo SS nexel onik mbeay n [ne-sel o-nik mbay] palito agudosharp little stick

SOL

ir de un lado a otro | to go from one side to another

*solo-solo [= Su 794]

mayense

Surez seal una conexin entre SOL ir de un lado a otro|to go from one side to another y pMa
*sol, de donde proviene p.ej.Chol Tzel sojl pasar|to pass y varios reflejos en la rama mayense
oriental con el significado como voltear, regresar|to turn around, to return || TK.
DR

/asolsol-oy, -ayo/ 4 [a-solsol-y] ir vagando, desambularto walk aimlessly

DR

/asolsoloh/ 2 [a-sol-sol-o-h] regar con regaderato sprinkle with sprinkler

F Su

/-solsol/

SOLOL

entristecerse | to grow sad, to grieve

*sololo
Mo SS asololy vr O [a-solol-y]

SOLOP

salpicar | to sprinkle

*solopo
SD (R) /asolsoloh/ regar con regadera|to sprinkle with sprinkler parece cercano a SOLOP
salipcar|sprinkle, pero aqu es clasificado bajo SOL ir de un lado a otro|go back and forth
porque tiene tambin el sentido de un movimiento vacilando.
SMo asolop se est cambiando de clase O a la clase A entre hablantes ms jvenes.
Ma B

asolop derretirto melt

DR

/asolop/ 2 [a-solop] derretir, fundir, disolverto melt; to dissolve

Ma RN asolop v O [a-solop] salpicar; asustar a un grupo de animales para que se


disperseto sprinkle; to frighten a group of animals such as chickens so that they scatter
everywhere
Ma RN solopoj ptc SO [solop-o-h] salpicadopoured out, sprinkled
Mo SS asojlop vt A [a-sohlop] le salpicato sprinkle something (with something)
Mo SS asolop vi O ~ A [a-solop]

SOLOP

716

Mo SS asojlop tit fv-p [a-sohlop tit] lo alborotato disturb


Mo SS solopom vr O [solop-o-m]
Mo SS ch solopom fv-sub [- solop-o-m] hace salpicarto make (something) sprinkle
Mo SS xelelpej mijoj [selep-e-h mi-hoh] tose seguido, le molesta la tosto cough
continually, to be bothered by cough

SOM

incensar | to cense

*somo
Los Stairs notaron que incensar a alguien (ingl.to cense someone) es un costumbre de curarse que
se hace en casa, mediante oraciones al espritu de un muerto, velas, flores o incienso; y si es para
curar espanto, tambin soplan agua sobre el enfermo (ingl.a custom for curing oneself of an illness
which is done at home by means of prayers to the spirit of a dead person, candles, flowers or incense;
if it is for curing a bout of terror, water is also blown on the patient).
Mo WW asorom ruega a Diosto pray to God

Ma RN asom v ? [a-som] inciensa; antes: hacer muy molido la masa, repetir dos veces el
moler, remoler la masato cense (something); previously: to regrind the corn dough to
make it very "ne
Ma RN asombaran v [a-somb-aan] humo: le echaron el humo, lo humaron (en un
costumbre antiguo donde un enfermo fue llevado al monte)they put smoke on him,
they cense him (in an old custom from folk medicine in which a patients was carried to
the scrubland and censed)
Ma RN usomy n [n-som-y] curandero especialista que usa el inciensoa specialized
folk healer who uses incense
Mo SS asom vt A [a-som]
Mo SS asorom vp A [a-soom] es incensadoto be censed
Mo MT neasomy n [na-somy] un curandero especialista (el que inciensa)a specialized
folk healer (lit. one who censes)
Mo SS nesomy n P* [ne-som-y] el hechicero, el brujosorcerer, magician

SOMB, SOMOM

cubierto (tierra por nube, ojos de ciego) | covered, clouded over [RN]

*sm(b)o(-mbo) [= Su 796]
Las palabras derivadas de SOMB/SOMOM tienen en comn la idea de una cubierta: los nubes
cubren la tierra, los ciegos tienen ojos cubiertos, el tapanco (ingl.loft) cubre un cuarto o una casa.
El verbo SMo asomb se cubre muestra esta idea bsica.
Se presume que la palabra SMo somom insectos pequeos|little insects deriva de la idea de un
nubecito de insectos pululando.
Ma B

tsoomp ciegoblind

SOMB, SOMOM
Ma B

atsomomb, assomom anublar, nublarseto cloud, to cloud up [B, B:72]

Ma B

niussomon nieblafog

717

Mo WW nasomb oleaj brotadobudded


Mo Su /neasomb/ ciegoblind
Mo Su /nasomomb/ neblinamist, thin fog

F KT

isom n [ni-som] una person casi ciegoa nearly blind person [KT:209]

Ma RN somp n [somp] ciego (el ciego)a blind person


Ma RN isomp adj [ni-somp] ciegoblind
Mo SS somb n P [somb] el ciegoblind person [SS, NT:Mt 15:13]
Mo SS somb n [somb] el tapancoloft
Mo SS somom n [somom] insectos pequeoslittle insects
Mo SS asomb vi A [a-somb] se cubreto be obscured (by cloud or cloud-like thing) [SS, NT
Mt. 23:17]
Mo SS asomom vi (A) [a-somom] anochece to get dark, for night to come on
Mo SS axemem vi (E) [a-semem] anochece (dim.)to get dark, for night to come on
(dim.)
Mo SS nesomb n P [ne-somb] el ciegoblind person [SS, NT:Jn 9:32]
Mo SS asomb oleaj fv (-imp?) [a-somb o-lah] germinato germinate
Mo SS nesomom oniig adj [ne-somom o-ni:g] medio ciegohalf blind

SOMBY / XUMBY

moler; piedra pmez | to grind; pumice stone

*somb / *smb [cf. Su 815 *sYmb]


Las formas con el sigificado piedra pmez derivan de la forma diminutiva *sYmb (= XUMB) de
una raz antigua *somb/SOMBY moler, que aparece in SD (R) /asuomb/ moler maz otra vez|
grind corn a second time.
DR

/m ndk/ [sm ndk] piedrecita (del mar)pebble (of ocean)

DR

/asuomb/ [a-sumb] moler maz otra vezto grind corn a second time

Ma Su /sumb/ piedra pmezpumice


Mo Su /smb/ piedra pmezpumice

Ma RN xum kang [sm kag] piedra pmezpumice stone


Mo SS xemb n K [semb] piedra pmezpumice stone
Mo GC teaik xemb cp-ex P* [tak semb] pmpano (gitano o plateado), palometa (pez:
Trachinotus kennedyi Steind.)blackblotch pompano [GC:354]

SOMOM

SOMOM

718

cubierto (tierra por nube, ojos de ciego) | covered, clouded over [RN]

*sm(b)o(-mbo) [= Su 796]
Vase SOMB, SOMOM

SO
*son

canto | singing

espaol

SO canto|singing es un prstamo del esp. son (ingl.pleasant or harmonious sound), que aparece
p.ej. en el nombre del estilo msico Son Istmeo.
Mo WW ajing soond bailarto dance
Mo WW atsnd soond toca una piezato play a piece of music

D MS

son n [son] msicamusic

D MS

son au n [son anu] (?) msica tradicionaltraditional music

Mo SS soen n [son]
Mo HT monson n [mon-son()] la msicamusic [HT:104]

SOND

trepar a un rbol | to climb a tree

*sondo
DR

D RN

/asond/ 2 [a-sond]
asond [a-sond]

SONDOT

enredo (falda) | traditional skirt, enagua

*sondoto [= Su 798]
Ma Su /sondot/
Mo WW sandot

Mo SS sandot n K mi-O (?) [sandot]


Mo SS asondot vt A [a-sondot] lo deshace; lo desbarata; lo sacato undo; to mess up; to
remove
Mo SS axendet vt E [a-sendet] lo deshace, lo desata, lo deshilachato undo, to untie, to
fray

SONG

SONG

719

teir | to dye, to stain

*songo [cf. Su 706 *o-songo]


Mo Su /nosong/

D MS

asong [a-sog]

Mo SS asong vt O [a-sog]
Mo SS nasongaran adj [na-sog-aan] teidodyed

SONONG

amontonar | to pile up, to accumulate

*sonongo / *snng [cf. Su 469 *-(h)nngo]


Vase tambin PONONG amontonar|to pile up, to accumulate.
Ma B

itsonong hacinarto stack

Ma B

tsohnonk agruparto put into groups

Ma B

tsonongoh, tsonongwohouf agruparse; amotinarto get into groups; to mutiny

DR

/sonog/ 2 [sonog] montna heap; a pile

D Su

/sonog/

Ma Su /sohnong/

F KT

sonong adj [sonog] amontonadopiled up [KT:200]

F KT

xuung adj [sunug] amontonar (dim.)to pile up (dim.) [KT:40]

F YK

asonong vt [a-sonog]

F KT

axuung vt [a-sunug] amontona (dim.)to pile up vt. dim. [KT:201]

F YK

sonongo- vi [sonog-o-] se amontonato pile up vi. [YK, KT:201]

Ma RN asonong v O [a-sonog] juntar (p.ej. ganado, huevos de tortuga)to cause to group


together, collect
Ma RN sonongoj ptc SO [sonog-oh] montonado: est montonado (p.ej. lea)piled up (e.
g. "rewood)
Ma RN sonongom v SO [sonong-o-m] amontona (vi., cosas, p.ej. lea)to pile up (vi. e.g.
"rewood)
Ma RN xuungum v SU [sng--m] amontona (vi., cosas)to pile up (vi., things)
Mo SS sonong n K [sonog] la manadaherd, group of animals
Mo SS asojnong vt O [a-sohnog] lo concentra, lo amontonato concentrate (something),
to pile (something) up
Mo SS axejneng vt E [a-sehneg] lo amontonato pile (something) up

SONONG

720

Mo SS sonongom vr O [sonog-o-m] se reune, se agrupa, se concentrato meet, to get or


come together, to group together, to concentrate together
Mo SS xenengem vr O [seneg-e-m] se reuneto meet, to get or come together

SOP

humo | smoke

*sopo [= Su 799]
Como ya seal Belmar (se repite en Su:165), hay un parecido interesante entre SOP humo|smoke
y pMaOr *sib d., de donde provienen p.ej. Mam sub ~ sib adems que sib en casi todas las
otras lenguas de la rama mayense oriental || B:16, TK.
Vase tambin SOPOP caer roco|to fall (dew).
Ma B

tsop, na-tsop [B, B:16]

Ma B

-ayak -atsop, mayak nassop ahumarto perfume, to fumigate [B, B:71]

Ma B

yak[ ]natsop ahumarto smoke, to blacken with smoke (?)

Ma B

ambol[ ]natsop evaporarto evaporate vt.

DR

/asop/ 2 [a-sop] echar humo, arder sin llamato smoke (inan. subj.); to smolder

DR

/na-sop/ 2 [na-sop]

D Su

/nasop/

F Su

/sop/

Ma Su /nasop/
Mo Su /nasop/

F YK

sop [sop] humo, vaporsmoke, steam [YK, KT:38]

Ma RN nasop n [na-sop]
Mo SS nasop n mi- [na-sop] el humo, el vaporsmoke, vapor [SS, NT:Rev 8:4]
Mo SS asop ndek n K [a-sop ndek] la brumamist
Mo SS asopsop miind fv (-imp?) [a-sop-sop mi-i:nd] jadea, resuellato pant, to
breathe, hard

SOPOP

caer roco | to fall (dew)

*sopopo / *spp [cf. Su 800 *sopo-po]


Vase tambin SOP humo|smoke.
FP

usoppu lloviznarto drizzle

Mo P

nosopop lloviznarto drizzle

F Su

/-sopop/

SOPOP

F YK

asopop vi [a-sopop] lloviznato drizzle [YK, KT:42, 318, 321]

F YK

axupup vi [a-supup] llovizna muy ligeramenteto drizzle lightly [YK, KT:42, 321]

721

Ma RN asopop v-imp [a-spop] llueve un poco (ms fuerte que llovizna) to rain a little
(stronger than drizzle)
Mo SS xepepind n K* [sepep-ind] un arbusto que crece en tiempo de aguaa type of
bush that grows in the rainy season

SOR

pequea (piedra) (?) | small (stone) (?) [RN]

*soro [= Su 801]
F Su

SO

/sor kang/ piedra chicasmall stone

ronronear | to purr

*soro
DR

/asorsor/ 2 [a-so-so] sorberse la narizto sni'e

Ma RN asorrsorr tyumal [a-sor-sor t-u-mal] suena en la cabezato make a sound inside


ones head
Ma RN asorrsorr tyuxing [a-sor-sor t-u-sig] sorber: se sorbe la nariz; ronroneato blow
ones nose; to purr
Mo SS asorsor teonik fv-fp (-imp) [a-so-so t(e)-o-nik]

SOS

sonarse la nariz | to blow ones nose

*soso
Ma B

issos moquearto have a runny nose

DR

/asos/ 2 [as-os] sonarse la nariz entre los dedosto blow nose through "ngers

Mo SS asos vi A [a-sos]

SOS

tortuga marina | sea turtle [RN]

*soso [= Su 803]
Ma Su /sosowin/ tortuga grandea large turtle

Ma RN sos wi n [sos win] tortuga realturtle sp. (royal turtle)


Mo SS soswin n [sos-win] la tortuga caguama, la tortuga verde (reptil: Lepidochelys
olivacea)Olive Ridley sea turtle

SOS

SOS

722

cecear | to lisp

*sasa, *soso
Vase SAS, SOS

SOTOT

rozar | to graze, brush against

*sototo
Vase tambin SOTY frotar|to rub.
DR

/asotot/ 2 [a-sotot] cavarto dig

DR

/asotsot/ 4 [a-sotsot] a"lar un hojato sharpen blade

Mo SS asotot vt A [a-sotot] lo roza; se espina (levemente)to graze against, brush against;


to prick (lightly)
Mo SS axetet vt E [a-setet]

SOTY

frotar | to rub

*sot [= Su 804]
Vase tambin SOTOT rozar|to graze, brush against.
Ma B

atsoti, atsooiti fregar, frotarto wash, to scrub, to rub

DR

/asuwetsuwetey/ [a-sutsut-ey] retorcerse de dolorto writhe in pain

DR

/niusotiot/ [nu-so(t)-tit] ararto plow

D Su

/-sot/

Ma Su /-sot/
Mo WW neasoteay borrador de lpizpencil eraser

F YK

asoty [a-sot] raspa (cerillo)to strike (a match)

Ma RN asoty v I [a-sot] raspato scratch (something against something else)


Ma RN asotysoty v I [a-sot-sot] frotar (p.ej. aplicando crema al piel)to rub (e.g. applying
cream to the skin)
Mo SS asoet vt E [a-sot] lo estriega, lo frota; lo a"la, lo lima, lo pule, lo tallato srub, to
rub; to "le to sharpen, to grind
Mo SS axet vt E [a-set] lo frota pocoto rub a little bit
Mo SS asoetich vp (A) [a-sot-i] es a"lado, es raspado, es pulidoto be sharp(ened), to be
scraped, to be polished

SOTY

SOTY

723

delito, pecado | crime, sin

*sot [= Su 805]
Ma B

assoiti, assoit culpafault [B, B:27]

Ma B

-yaak[ ]asoti, iyak assooiti culparto blame [B, B:71]

F Su

/kacoc/

Mo Su /asot/

F RN

usoty [nu-sot] culpafault, guilty

Ma RN asoty (sasoty, isoty) n a-I [a-sot] culpafault


Ma VM isoty n [ni-sot]
Ma RN ayak asoty fv A [a-yak a-sot] culpa a alguien, echarle culpa (a alguien)to blame
Mo AL asoet n a-E [a-soet] pecadosin [AL:75, NT:Mk 1:4, Rom 8:34]
Mo SS nisoet n K [ni-sot] [SS, NT:1Cor 6:18]
Mo AL ayak asoet (sasoet) (?) fv (con px) [a-yak a-sot (sa-sot)] acusa a alguiento
accuse (someone) [AL:75]
Mo SS nerang nisoet fn [ne-ag ni-sot] el pecadorsinner
Mo MT napak mbol wx nisoet [na-pak mbol ws ni-sot] un susto (sndrome en la
medicina tradicional) sobre pecadoa fright (syndome in traditional medicine)
concerning sin [MT, IS]

SOW

puerco | pig

*sowo [cf. Su 806 *swo]


DP

zamaron[-]z jabalwild boar

FP

miso[-]peat jabalwild boar

Ma P

xuhuo jabalwild boar

Ma B

tsou P [B, B:29]

Ma B

missou[ ]peat, misou[ ]peat P jabalwild boar [B, B:48]

DR

/seov / 1 [sow (?) ]

D Su

/sow/

F Su

/so/

Ma Su /sow/
Mo Su /sow/

SOW

D TA

sow n [sow] [TA, MS]

F YK

so n [so] [YK, GM, KT:206]

F KT

nasopiat [na-so pet nasoiat] javelnawild boar [KT:213]

F GM

misopiat [mi-so-pet misopiat] jabal, javelnawild boar [GM, KT:213]

724

Ma TA sow n [sow]
Ma RN samarro sow fn [samaron sow] jabalwild pig
Ma RN misow xiel fn [mi-sow sil] jabalwild pig
Mo SS sow n P mi-A [sow] [SS, RN, HT:74]
Mo SS misow peat fn [mi-sow pat] jabal (animal: Dicotyles tajacu)Mexican hog, musk
hog, collared peccary [SS:416]
Mo SS naliw sow fn [na-liw sow] el lechnpiglet
Mo SS oxing sow fn [o-sig sow] el hocicosnout

SOW

ponerse (pantaln) | to put on (pants)

*sowo [cf. Su 807 *sowo]


Vase tambin XOW ANDAY piel desechada (de culebra)|sloughed off skin (of a snake).
Mo Su /-sow/

SOX

hierba | grass

*ss [cf. Su 802, 80 *ss, *cos]


Surez propuso que SOX hierba|grass evolucion por una ampliacin del sentido de SOJTS
bigote, barba|mustache, beard, pero esa hiptesis no explica las discrepancias fonolgicas entre los
dos timos. Adems Surez compar SOX con mTot [cooc] pasto, zacatillo|grass, pasture grass (de
etimologa oscura) y con zoCop [sok] zacate|grass, que proviene de pZo *sok d. En cuanto a la
primera comparacin, es de notar que SD(Su) /cipin cos/ jitomate|tomato es el nico dato que
apoyara pH *cos (la reconstruccin alternativa de Surez), pero aqu la /c/ = [] probablemente
result de una [t] excrecente entre [n] y [s] en [ipin sos]. Por eso ni la [c] inicial en mTot [cooc] ni
la [c] final corresponden a las consonantes de pH *sos (pero hay que admitir que Surez hizo la
comparacin con referencia a la hiptesis ya mencionada de un desarrollo a travs de SOJTS). En
cuanto a la segunda comparacin, no se explica la discrepancia entre pH *s y pZo *k.
En resumen, a pesar de una semejanza prometedora entre SOX y algunos timos mixe-zoqueanos,
finalmente no se puede establecer una conexin cierta.
SD (R) /se/ montculo|mound parece ser la misma palabra que SD (R) /soa/ hierba|grass; es
probable que Radin dedujo la acepcin montculo|mound cuando el hablante hiciera referencia a
un campo descuidado que por casualidad tambin se encontrase en un terreno alto || Su:163, SW.
DP

indu hihom zooz choza, casa de pajahut, house made of straw

SOX
Ma B

725

sosh, soosh yerba, paja, plantagrass, straw, plant

Mo BB sosh [so]
Mo P

sohes ati[-]animal yerba (que come animales)grass (that animals eat)

Mo St

ssh zacatehay

DR

/soa/ 3 [sus]

DR

/se/ 3 [sus] (?) montculomound

D Su

/cipin cos / jitomatetomato

D Su

/sos/

F Su

/sos/

Ma Su /sos/
Mo Su /sos/

D RN

suox n [sus suos] hierba, zacate; patio descuidadograss, straw; unkempt


overgrown patio

F YK

sox [sos] zacate de potrero, pastostraw for grazing animals

F YK

sats sox [sa sos] zacate con espinaa type of straw plant with thorns

Ma RN sox n [sos] hierba, pasto, zacategrass [RN, VM]


Ma RN mindiek sox fn [mi-ndik sos] el pasto ms gruesothe thickest type of grass
Mo SS soex n TS [sos] la hierba, el pasto, el zacate, el forraje; la leagrass, fodder, hay;
"rewood
Mo SS chipin soex cp-nom K* [ipin sos] el tomate de cscara, miltomate (planta y fruta:
Physalis pubescens) groundcherry, husk tomato
Mo SS kandeal soex n [kandal() sos] pasto que crece un los lugares bajos y humedosa
kind of grass that grows in low-lying moist ground
Mo SS soex im cp-nom [sos im] pasto que los animales comena fodder plant which
animals eat

SOY

fruncir, hacer una mueca | to frown, to knit one's brow; to grimace

*soyo
DR

/aso-y, -yia/ 3 [a-suy] (?) sonrer, hacer una muecato grin; to make face of
disgust

DR

/aii/ 3 [a-si(y)-si(y)] sonrerto grin

Mo SS asoy tembas fv-fp (-imp)? [a-soy tembas] frunce la frenteto frown, to knit one's
brow

SOY

SOY

726

sedimento | sediment

*soyo
Segn FC:48, el SMo sooi (= sooy) y el tal (vase TAL sucio; deshechos|dirty; residues) son las
dos cosas que quedan despus de que se filtra el atole cuando se lo prepara. Luego, de stas se puede
hacer peats tal sooy, tortillas de tal y sooy (FC:27). Se desconoce si la vocal larga en sooy es
fonolgica o debido a los efectos fonticos de un tono descendente (para lo cual vase U/O
pene|penis).
Vase tambin SAY filtrar|to filter.

Ma RN soy n [soy] desechos cuando se hace masa de mazresidues left over when one
makes corn dough
Mo FC sooy n [so(:)y] parte de los desechos cuando se "ltra el atolepart of the residuum
after "ltering atole [FC:48]
Mo SS soy n mi- [soy] [SS, NT:1Pet 1:7]
Mo SS misoy n mi- [mi-soy] la hez, sedimiento, bagazo, desechos (de caf, chocolate, masa)
dregs, sediment, cha%, grounds, residuum (from co%ee, chocolate, dough)

TA-

ya, desde, todava, vez etc. | already, since, still, time, etc.

*ta
F YK

taat [t-a-net tanat] ao pasadolast year

Mo SS tam adv [ta-m] ya; mientras; algoalready; while; slightly


Mo SS tan adv [ta-n] todavastill
Mo SS tapots conj [ta-po] empiezait began that, started to be the case that
Mo SS taton, toton conj, adv [ta-to-n, to-to-n] ya no; tampoconot yet; not either
Mo SS tatow conj [ta-to-w] desde quesince
Mo SS tan ajly [tan a-h-ly] sigue como estabato continue as before
Mo SS tatky adv [ta-t-k-y] a esta horaat this time of day

TA

partcula de desplazamiento | motion particle

*t-a
F KT

akiujp ta vt [a-kihp ta akiuhp ta] llevar (salir con)to take (something) away,
to go away with [KT:232]

F KT

inday ta! [i-nday ta] Buen viaje!Bon voyage! Have a good trip! [KT:232]

TACH

TACH

727

alcanzar | to catch up with, to reach

*tc [= Su 825]
Ma B

-teich, tich [B, B:59]

DR

/at/ 3 [a-t]

DR

/ato/ 3 [a-t] seguir; perseguirto follow; to pursue

D Su

/-tc/

F Su

/-tac/

Ma Su /-tc/
Mo WW atch neat cumpleaosbirthday
Mo Su /-t/

D RN

atch E [a-t] alcanza; acercarseto reach, to catch up; to approach [RN, MS]

F KT

atach vt [a-ta] [KT:147]

Ma RN atch v I [a-t]
Mo SS atch vt E [a-t]
Mo SS ngo match [go m-a-t] no me viene, no es mi talla; no alcanzait doesnt "t
(me); its not my size; there is not enough (e.g. time to do something)

TACH

hicaco | cocoplum

*tc [= Su 824]

zoque de Oaxaca

TACH hicaco|cocoplum sin duda se relaciona con zoChMg [tacu] d., que por lo visto proviene
de pMZ *tac(k)V(k) cuajinicuil; machetn|jinicuil; inga, Inga sp., de donde proviene, p.ej.mCtn
[ta] d., tambin muy cerca de la voz huave.
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /tYc/ hicaco|cocoplum, el estudio
fontico de KE muestra slo un tono alto (H) tch || HJ, SW.
D Su

/toc/

F Su

/tac/

Ma Su /tc/
Mo Su /tc/

D MS

tch n [t] jicacococoplum

F YK

tach n [ta] cereza, hicacocherry [YK, GM]

Ma RN tch n [t] jicacococoplum [RN, VM]


Mo KE tch n [tY] jicacotype of tree

TACH

728

Mo SS tch (tech) n K [t] el icaco (rbol, fruta: Chrysobalanus icaco)cocoplum


Mo GC mbeor tech fn [mbo t] jicaco negro (planta: Chrysobalanus icaco L.)
cocoplum [GC:364]

TAJ

mujer, esposa | woman, wife

*taha [= Su 826]
Se desconoce si SD (EF) ns taj mujer|woman deriva deTAJ mujer, esposa|woman, wife (cf.
SD (TA) najtaj mujer|woman), o si la calidad de la vocal [o] exige una conexin con NOJ
marido|husband, as que quera decir esposa-mujer. An as, es de notar que Fuentes tambin
inform, como vocablo separado, de una frase que muestra la forma prevista, o sea x njtaj mi
esposa|my wife, lo que sera curioso si fuera la mima voz que ns taj.
Vase tambin NTAJ mujer, esposa|woman, wife.
D EF

ns taj mujerwoman

D EF

x njtaj mi esposamy wife

DP

nactaj mujerwoman

DP

zantaj mi esposamy wife

DP

zacoj nactj mi hermana mayormy older sister

DP

zachiqui netj mi hermana menormy younger sister

FP

nagt mujerwoman

FP

xa nagt mi esposamy wife

FP

mijihui nagt pechos de mujerbreasts (of a woman)

FP

xa cog nat natanga mi hermana mayormy older sister

FP

xa cog nat xachigqui mi hermana menormy younger sister

Ma P

xanta mi esposamy wife

Ma P

nacta(?) mujerwoman

Ma B

nahta mujerwoman

Ma B

natah puti perrafemale dog

Ma B

nahta[ ]tul K pavaturkey (female) [B:30]

Mo BB nahta [nahta(h)]
Mo P

nat mujerwoman

Mo P

santaj mi esposamy wife

Mo P

natan sacoj najt mi hermana mayormy older sister

Mo P

chingay sacoj najt mi hermana menormy younger sister

TAJ
Mo P

omal mi hiend najt pechos de mujerbreasts (of a woman)

DR

/na-tah/ 1 [na-tah] mujerwoman

DR

/na-tatah/ 1 [na-ta-tah] viejaold (feminine)

D Su

/nahtah, -ntah/

F Su

/nahta, -nta/

729

Ma Su /nahta(h), -nta(h)/
Mo Su /nahtah, -ntah/

D MS

ta- [ta-] hembrafemale

D TA

najtaj n [na-h-tah] mujerwoman [TA, MS]

D MS

natajtaj [na-tah-tah] ancianaelderly woman

D MS

najtaj tsinguoch uwix [na-h-tah i-gu u-wis nahtah iguo uwis] mujer
casadamarried woman

F YK

najt n mi- [na-hta] la mujerwoman, wife [YK, GM, KT:210]

F KT

munajt n pl [mu-na-hta] mujereswomen [KT:219]

F YK

tajt adj [t-a-h-ta] vieja (de mujeres)old (women) [YK, KT:210]

F YK

tajt xamam [ta-h-ta sa-mam] mi abuelamy grandmother [YK, KT:210]

F YK

atajt vi [a-t-a-h-ta atahta] est vieja (de una mujer)to be old (a woman) [YK,
KT:210]

Ma RN najtaj n [na-htah] mujer, seorawoman, maam


Mo SS mm najtaj [mm na-htah] la seoramarried woman, Mrs.
Mo SS najtaj n P mi-A [na-h-tah] la hembra; la mujer, la seorafemale, woman, lady [SS,
NT: 1Cor 6:18]
Mo SS natajtaj n P* [na-tah-tah] la anciana, la viejitaold woman

TAJ / TIJ

palpitar; brillar | to palpitate; to shine

*taha-taha / *tihi-tihi
TAJ/TIJ palpitar; brillar|to palpitate; to shine tiene acepciones relacionadas con sonido y tacto
(palpitar) y con visin (brillar). En efecto su unificacin en una sola raz es poco segura, basado
solamente en SMa (RN) atijtij brilla de una manera parpadeante|to shine, to reflect the light in a
repeating way, que sugiere brilla y palpitar a la vez.
Parece que SF (YK) atat brilla/to shine muestra la raz TAJ, aumentativo de TIJ, o sea
*tahataha > *tahtah > tata.
Ma B

atihtih brillarto shine, be brilliant

Ma B

niutihtih brillantebrilliant

TAJ / TIJ

F YK

730

atat [a-ta-ta] brillato shine

Ma RN tijtij adj [tih-tih] brillososhining, gleaming [RN, VM]


Ma RN atijtij v I [a-tih-tih] brilla de una manera parpadeanteto shine, to re#ect the light
in a repeating way
Mo SS atijtij omeaats fv-imp (?) [a-tih-tih o-ma:] palpita (corazn)to palpitate (heart)
Mo SS ankatijtij omeaats (ximeaats) fv-imp [an-k-a-tih-tih o-ma: (si-ma:)] palpita
agitado (corazn)to palpitate with agitation (heart)

TAJ
*taha

motmoto, pjaro reloj | motmot (bird)

mayense (en parte)

Se desconoce la derivacin exacta de SMo tajmbey mo(t)moto (pjaro)|motmot (bird). Por un


lado, excepto aqu, no aparece ningn diminutivo de MBOY mejilla, nalgas|buttocks, cheek.
Por otro lado, la caracterstica ms sobresaliente del ave, aparte del plumaje brillante, es la cola
muy larga que se mueve de un lado al otro como el pndulo de un reloj (de ah el nombre pjaro
reloj). As la parte mbey podra ser el diminutivo de MBOY mientras que taj hace pensar en
TAJ palpitar, brillar|to palpitate, shine.
Sin embargo, en maya yucateco el mismo ave se llama toj o taj momoto: Eumotmota superciliaris|
redbacked motmot as que un prstamo de una fuente mayense parece bastante probable || JG,
RR.

Mo SS tajmbey cp-ex [tah-mbey] motmoto, momoto mexicano, pjaro reloj (Momotus


mexicanus)russet-crowned motmot (bird)

TAJIEN

maz amarillo | yellow corn, maize

*tah-in
Ma RN tajien n [tahin]
Mo SS tajin n [tahin]

TAJK

TAJK

731

piel; despellejar | leather, skin; to flay

*thka [cf. Su 828 *t:ka]


SD (R) /miotahkan/ estar desnudo|to be naked contiene el sufijo AN solamente|only de
modo que quiere decir literalmente piel no ms.
Radin propuso una conexin de parentesco entre SD /tahk/ cuero, piel|leather, skin y reflejos de
pMZ *ak() cscara, piel|bark, skin. Surez, por su parte, reiter la hiptesis, evaluando como
probable una conexin entre TAJK y mTot [ak] cuero fresco, pellejo, piel de una persona o fruta|
fresh leather, hide, skin of a person or of a fruit. Adems Surez seal el parecido con zoCop [naka]
cuero; suela; cutis; corteza|leather; sole (of a shoe); skin; bark < pZo *naka cscara, piel|shell,
skin.
La comparacin con pMZ *ak() es muy dudosa en tanto que no explique por qu desapareci la [t]
de la fuente putativa. Pero es notable que entre los reflejos de pZo *naka se cite zoTex [da:k], donde
pZo *n ha cambiado a [ ~ d] (a travs de [], SW:192, 196), un dato que Surez desconoci. Por
eso no se puede descartar la posibilidad de una conexin con una fuente zoqueana. Por otro lado,
hasta donde se sepa, la forticin de pZo *n ocurri slamente en zoTex y en zoAy, variedades del
Golfo.
Finalmente hay que considerar la posibilidad de la influencia de pZo *toks pelar|to peel, to shell,
de donde proviene zoCop [toks] descostrarlo, pelarlo|to remove a crust or scab, to peel || PR, SW,
Su:164, HG.
Ma B

tahk, utahk cuero, cutis, piel, pellejoskin, leather, hide

D RT

/miotahkan/ [mi-o-tahk-an] es desnudo(she) is naked [RT:7:18]

DR

/tahk/ 1 [tahk] cuero; pielhide; skin

DR

/o-taka-m/ [o-tak-a-m] estar desnudo vr.to be naked vr.

DR

/aotakan/ 1 [sa-o-tak-an] estar desnudoto be naked

D Su

/ta:k/

F Su

/tah/

Ma Su /ta:k/
Mo Su /t:k/

D MS

tajk [tahk] pielskin

D MS

atajk [a-tahk] desollarto skin, to #ay

D MS

mitajk [mi-tahk] desnudonude, naked

D MS

mitajk uj [mi-tahk uh] cuero, piel (de animal)leather; (animal) skin

F YK

tajk n [tahk] cuero, pielleather, skin [YK, KT:29]

F YK

mitajk rran [mi-tahk ra-n] gero, huerolight-skinned, fair

Ma RN taj, utaj, (tajk, utajk-) n mi-A [tah, u-tah] cuero, cutis, pielleather, skin, hide
[RN, VM]

TAJK

732

Ma RN ataj, atajk- v A [a-tah] despellejato #ay, to skin


Ma RN aw utaj, (utajk) fv I [a-wn u-tah] despellejato remove the skin of
Ma VM miutajk-an [mi-u-tahk-an] desnudo (< slo cutis)nude (< only skin)
Mo SS taag n mi-(A) [ta:g] la piel, el pellejo, el cueroskin, hide, leather
Mo SS ataag vt A [a-ta:g] lo destripa abrindolo biento eviscerate, opening wide
Mo SS miotagan adj [mi-o-ta:g+an] desnudo, encueradonude, stark naked
Mo SS mitaagaran n mi-(A) [mi-ta:g-aan] la piel, el cutisskin
Mo SS nitajky kwet [ni-tahk-y kt] cuchillo"sh knife
Mo SS miotaagaran n mi-A [mi-o-ta:g-aan] la piel, el cutisskin

TAJK, TAJKY

hacer | to make, to do

*thka, thk [cf. Su 827 *ta:k]


Ma B

-ta (na-) partcula que sirve para naturalizar los verbos castellanos al idioma huave
o para expresar la activa con palabras que por su naturaleza no son verbosverbalizing
particle, used with Spanish words and with non-verb words in Huave [B:72]

Ma B

ita[ ]mahnie componerto repair

Ma B

ta acompaar acompaarto accompany

Ma B

tsata respetar respetarto respect

Ma B

atah[ ]shik tocar pertenecerto belong to

D RT

/(a)tahkoy defender/ [a-tahk-y defender] defenderseto defend oneself:


re#exive form of the light verb used with Spanish borrowings [RT:9:67]

D RT

/tatarah mentar/ [t-a-ta-a-h() mentar] se llamhe was called [RT:10:]

DR

/atah(k)/ 1 [a-tah] hacer to make

F Su

/-tah/

Mo Su /-ta:k/

F YK

ata(j), atajk- vt [a-tahk ata(h), atahk-] verbo auxiliar ligero para formar frases
verbales con palabras prestadaslight verb for introducing loan word verb constructions
[YK, KT:241 ff.]

F YK

atajk maj fv-lig [a-tahk m-a-h-ne] componeto repair [YK, KT:243]

Ma RN ataj purar, atajk- purar fv-lig A [a-tah pua] apurar: se apurato hurry vi.
Ma RN atajk creer fv-lig [a-tahk creer] creerto believe
Ma RN atajk remye fv-lig [a-tahk emyen] remienda (ropa)to mend (clothes)
Ma RN atajk visitar fv-lig [a-tahk visitar] visitarto visit

TAJK, TAJKY

733

Ma RN atajkyey purar fv-lig RE [a-tahk-ey purar] apurar: se apura muchoto be in a great


hurry
Ma RN ataj majej, (atajk-) fv-lig A [a-tah m-a-h-neh] compone (< hacer que sea
bueno)to repair (< to make good)
Mo SS ataag vt A [a-ta:g ] lo hace (se usa con el in"nitivo de los verbos del espaol y con
majneaj y mch)do, make (used with the in"nitive of Spanish verbs or with majneaj
or mch)
Mo AL ataag conocer vt-lig [a-ta:g conocer] conocerto know, be acquainted with
[AL:66]
Mo SS ataag ganar fv-lig [a-ta:g ganar] lo convence, lo venceto covince, to defeat
Mo SS ataag mandar fv-lig [a-ta:g mandar] lo gobierna, lo envia, lo mandato govern,
to send, to command [SS, AL:74]
Mo SS ataag perder fv-lig [a-ta:g perder] vencidodefeated
Mo SS ataag porar fv-lig [a-ta:g poar] lo apurato purify
Mo SS ataag porbar fv-lig [a-ta:g porbar] lo prueba, lo examina, lo tientato test, to
examine, to try out
Mo SS ataag respetar fv-lig [a-ta:g respetar] lo obedece, lo respetato obey, to respect
Mo SS ataag rogar fv-lig [a-ta:g rogar] le suplica, lo implora, le ruegato beg, to
implore, to request
Mo SS ataag segur fv-lig [a-ta:g segur] lo guarda; lo preparato guard, to keep; to prepare
Mo SS netaag creer n P* [ne-ta:g creer] el creyentebeliever
Mo SS netaag mandar n P* [ne-ta:g mandar] el mandn, el rey, el jefe, el lderboss,
king, chief, leader
Mo SS ataag creer fv-lig [a-ta:g creer] es "el, lo obedece; lo creeto be faithful; to
obey; to believe
Mo SS itajky n [i-tahk-y] instrumento con que lo hace, la cosa con que hace
algoinstrument or thing with which one does something
Mo SS atajkiay presentar fv-lig (vr) [a-tahk-ay presentar] se presenta (en la iglesia o en
el municipio)to stand for (a service post in the church or town)
Mo SS ngo mataag servir [go m-a-ta:g servir] intiluseless
Mo SS ataag majneaj fv-lig [a-ta:g m-a-h-nah] lo sana, lo cura; lo compone, lo arreglato
cure; to "x, to adjust, to construct

TAJKW

TAJKW

734

quemado (por el sol) | sunburned

*tahka
TAJKW quemado (por el sol)|sunburned tal vez se relacione con Chrt takwan quemar (de
fuego)|to burn (said of fire) de pMa *tyaq-a: maduro, cocido|ripe, cooked, cf. Chrt takan
maduro|ripe, Toj tak-an d.|| CW, TK.

Ma RN tajkwan umbas (ximbas) adj SA [tahk-a-n si-mbas] quemar: se quem su (mi) piel
(e.g. por el sol)sunburned (on his/her body, on my body)
Mo SS tajkwam part [tahk-a-m] quemado (del sol o lumbre)burned (from the sun or
light), sunburned
Mo SS tajkwam vr O [tahk-a-m] hace matadurasto erupt in sores

TAJKY

hacer | to make, to do

*thka, thk [cf. Su 827 *ta:k]


Vase TAJK, TAJKY

TAJT
*tahta

sacudir (por ej. para limpiar) | to shake clean

cholano

Parece posible una conexin enre TAJT sacudir (por ej. para limpiar)|to shake out (e.g. to clean) y
el timo mayense que produjo Chol tijtin sacudirlo|to shake out, dust, Chol tojton sacudir,
golpear|to shake, Chlt tihtin tihtin sacudir|to shake clean, y Chrt tijti y Yuc tit sacudir|to
shake. Especficamente el diminutivo TIJT < *tihti podra haber sido prestado de una fuente
mayense y despus el aumentativo TAJT podra haber derivado de se.
El origen de la palatalizacin en SD (R) ateaht es desconocido; quizs se debe a la palatalizacin de
[t] en chol, la cual varia segn el dialecto y podra haber introducido variacin en una palabra
fuente || HJG, BS, JG.
DR

/ateaht/ 1 [a-taht] sacudir algo para sacar polvoto beat dust out of an object

D RN

atajt [a-taht] sacudeto shake [RN, MS]

F YK

atajtajt vt [a-taht-taht atahtaht] sacude (p.ej. ropa)to shake (e.g. clothes) [YK,
KT:319]

Ma RN atajt v A [a-taht] sacude (para limpiarlo, p.ej. una cama)to shake (out), in order to
clean something such as a bed
Mo SS ataad vt A [a-ta:d] lo limpia, lo sacude; lo trillato clean, to shake; to thresh

TAK

TAK

735

ingle | groin

*taka
DR

/tak/ 1 [tak]

Ma RN tak n mi-A [tak]


Mo SS tak n mi-A [tak]
Mo SS tak tik [tak tik] la caada, el arroyogully, ravine, stream

TAKY

pasto que comen las bestias (tipo de) | fodder plant eaten by horses

*ta-k
Por lo visto el primer morfema en SMo pew tik deriva de PUW (pH *pw) capullo, botn|
bud, sprout, mientras que el primer morfema en SMa tyup taik y SMo tip tik deriva de TUP,
que probablemente haga referencia a la raz del jaboncillo.
An as se desconoce el significado exacto de SMo tik y SMa taik. Dado que se dice en Santa Mara
que tyup taik crece cuando llueve, se puede considerar una conexin con un timo relacionado con la
lluvia. (Al respecto es notable que TAKY sea homfono a TAKY sapo|toad, un animal que
segn la creencia popular, nace de la lluvia.) Sin embargo, las palabras mixe-zoqueanas para lluvia|
rain provienen de pMZ *tu:h d., que carece de la *k de pH *tak; adems la *u no se concuerda
con pH *a.
Por otro lado, si TAKY quiere decir raz se puede especular sobre una conexin con pMa
*aq bejuco|vine, en particular con Awa t-aq-l e Ixil t-aq-il raz|root.
Finalmente hay que considerar la posibilidad de que TAKY proviene de *ta-k y as forma un par
con la raz sinnimo TAY (< *ta-ya); los dos pueden derivar de *ta-, tema derivado de -TY
comer, eat por un proceso de depalatalizacin detransitivizadora || SW, TK.

Ma RN tyup taik n [tp tak] pasto: tipo de pastoa type of grass fodder
Mo SS pew tik cp-nom? K* [pew tk] tipo de pasto que comen las bestiasa type of grass
fodder that horses eat
Mo SS tip tik cp-nom? K* [tip tk] tipo de pasto que comen las bestiasa type of grass
fodder that horses eat

TAKY

TAKY

736

sapo | toad

*tak
Sin duda TAKY sapo|toad < pH *tak se relaciona con ChO dagwh [dgw] d. An as, es
difcil precisar otros timos relacionados.
Surez, por su parte, seal el parecido entre TAKY y mTot [toknagk] (SW: [tkngk]) d. <
pMxO *tuk-nakk rana, sapo|frog, toad. El segundo morfema *nakk proviene de pMZ *nakak d.,
de donde provienen muchos reflejos tal como zoCop zoChMg [nak] d. Adems, debido a una
forticin de [n] inicial, su reflejo en zoTex es [dak ~ ak] rana, sapo|toad, frog, que se acerca ms a
pH *tak y ChO dagwh.
Por otro lado la etimologa de pMxO *tuk es desconocida, aunque Wichmann sugiere que puede
derivar de pMZ *tuku viejo|old. Es de notar que en el mixe de Coatln, rana|frog es [tuk] noms,
sin reflejo de *nakk. Sin embargo esta comparacin es poco satisfactoria en tanto que la *u no se
concuerde con la *a de pH *tak.
Adems, no se puede descartar una conexin con varios datos mayenses. Especficamente, se pueden
citar Chol [[to:k, tok, tok-o]], Pcm [[tikoi, tikoy]], Poc [[tikoy, tikoy]] (todos: rana|frog), as
como formas alargadas tal como Chol sh-tokop, shtojkob = x-tokop rana|toad (dato histrico,
HJG:228) junto con la voz mangue natakop sapo|toad, que es sin duda conectada a la de chol.
Ms all, a pesar de la diferencia semntica, quizs todos deban compararse con mMat mPux mCtz
[n:dk], mOlu [to:ki] iguana, y zoCop [toki] iguana macho|male iguana < pMZ *to:ki iguana. ||
TT, SC, SW, HJ, LO, HG, DGB:17, HJG, JD:[Attinasi 1973, Mayers 1960, Mayers 1966]
DP

tok

DR

/tk/ 3 [tk]

D RN

tk n P mi- [tk] [RN, TA, MS]

F YK

taik [tak] sapo que vive en la tierratype of toad that lives on land

TAL

sucio; desechos | dirty; residues

*tala
DR

/ataltal/ 1 [a-tal-tal] espuma, capa de suciedadscum; froth

Ma RN atal v A [a-tal] cuela (lquido)to strain (liquid)


Ma RN utaltal adj [n-tal-tal] del agua cuando algo sube encima, como lamaof water
when something such as slime rises to the top
Ma RN kataltal v-imp [k-a-tal-tal] del agua cuando algo sube encima, como lamaof
water when something such as slime rises to the top
Mo FC tal n [tal] una parte de los deshechos cuando se "ltra el atoleone part of the residue
remaining when atole is "ltered [FC:48]
Mo SS ataltal adj = vi (A) [a-tal-tal] ser sucio, contiene basurato be dirty, to contain
trash

TAL

737

Mo SS netaltal adj [ne-tal-tal] tiene escoria, residuos, lleno de deshechos (en el lquido)
to have dross, residue, to be full of pulp and residuum (liquid)

TAL

pedir (en casamiento) | to ask for (in marriage)

*tala [= Su 829]
F Su

/-tal/

TALY

rpido (al hablar) | fast (-speaking)

*htal [= Su 910]
D Su

/-htl/

TAM

necesitar | to need, to require

*tama [= Su 830]
Ma B

nitamp ser necesarioto be necessary

Ma B

niutam precisarto require, to need

Ma B

niutamach adoradorworshipper

Ma B

-ta-machi, atamahch, itamach venerar, adorarto venerate, to worship

DR

/atama/ [a-tama] (?) adorar, venerarto worship

Ma Su /nutam/
Ma Su /-tama:c/
Mo WW neatam ajly jefeleader, chief

F YK

utam adj [nu-tam] necesarionecessary

Ma RN utam adj [n-tam] necesarionecessary


Mo SS atam vi A [a-tam] sirveto serve, to be used (for something)
Mo SS netam adj [ne-tam] til; necesariouseful; necessary
Mo SS netam vi [ne-tam] debe, es necesario (verbo impersonal)should, need, it is
necessary (impersonal auxiliary verb)

TAM

despacio | slowly

*tma, tama [cf. Su 866 *tma]


Vase TYAM, TAM

TA

TA

738

pedir | to ask for

*tan [= Su 832]
Ma B

-tin, natin preguntarto ask (a question) [B, B:59]

Ma B

niutni mendigobeggar

Ma B

itein[ ]mingi interrogarto question, examine

DR

/atn/ 3 [a-tn]

DR

/atn agey/ [a-tn a-gey] preguntarto ask

D Su

/-tn/

F Su

/-tan/

Ma Su /-tn/

D MS

at [a-tn]

D MS

at mangeyaran [a-tn m-a-gey-aan] preguntarto ask (someone a question)

F YK

ata [a-tan] [YK, GM]

F GM

ata [a-tan-e]

F YK

ata mang [a-tan m-a-ge] preguntato ask (a question)

Ma RN at v I [a-tn]
Ma RN atey v RE [a-tn-ey] pide limosna, mendigato beg for alms, to be a beggar
Mo SS atn vt E [a-tn] lo pide, lo exige, lo cobrato ask, to require, to collect (amount
required)
Mo SS ajtan vp A [a-h-tan] es pedido, es llamado por orden superiorto be asked, be
summoned by command
Mo SS atneay vr O [a-tn-ay] pide limosna, mendigato ask for charity, to beg
Mo SS netneay n P [ne-tn-ay] el limosnero, el mendigobeggar [SS, NT:Lk 16:20]
Mo SS atniw yow n [a-tn-iw yow] el costumbre de pedir las lluviascustom of asking
for rain

TANAKY

TANAKY

739

lechuza grande | large owl

*tanak [= Su 831]
Tal vez TANAKY lechuza grande|large owl (< pH *tanak) se relacione con mTot [tnk]
mamfero, insecto, bicho|mammal, insect < pMxO*tnk gusano|worm (> p.ej. mCh [tn:k]
d., pMxV*tnik d.). Es claro que en el mixe de Totontepec el timo ha sufrido una muy fuerte
ampliacin de sentido, ya que aparece como parte del nombre de muchas especies incluso algunos
pjaros, p.ej. [hyva tnk] pjaro|bird, [kpkupyhtpa tnk] trepador|nuthatch (bird),
[tsapkva tnk] oropndola |oropendola (bird). Por eso cabe la posibilidad de que la raz
huave haya resultado de una truncacin de tal frase ms especfica.
Otra posibilidad es una relacin entre TANAKY y pZo *tunuk guajolote|turkey, para lo cual
vase TULY d. || SW, SC, CJ, TK.
Mo BB Hians-Tanuk [hin-tanuk] donde canta el buho (localidad)where the owl cries

(place name)

DR

/tank/ 3 [ta-nk] lechuzaowl

D Su

/tank/

F Su

/tanak/

Ma Su /tanak/
Mo Su /tank/

D RN

tank n [tank] lechuza, tecoloteowl [RN, RL, TA]

F YK

tanak n [tanak ?] lechuzaowl [YK, GM]

Ma RN tanaik n [tanak]
Mo SS tanik n K* [tank] tecolote cornugo (ave: Bubo virginianus)great horned owl

TANANTS

amontonar | to pile

*tananca
Ma RN atajnants vt A [a-tahnan]
Ma RN tanantsaw ptc SA [tanan-a-w] amontonadopiled up
Mo SS atajnants vt A [a-tahnan]
Mo SS atijninch vt I (?) [a-tihnin] lo amontona (encimados, cosas planas con algo de
volumen)to pile (on top, #at things with something having volume)
Mo SS atijninchay vr O [a-tihnin-ay] estn amontonados (sujeto plural)to be piled up
(plural subject)

TANG

TANG

740

crecer | to grow

*tanga [= Su 833]

mayense occidental

Posiblemente haya una conexin entre TANG crecer|to grow y un reflejo de pMa *taq maduro|
ripe. En cas todos los idiomas de la rama mayense occidental la pMa *q se vuelve en [k] y pMa *t
produce [t]. Segn el patrn tpico en huave para prstamos de una fuente mayense, una consonante
eyectiva se adapta en una prenasalizada, as que de pChol *tk-an maduro, cocido|ripe, cooked,
un prstamo en huave puede tener la forma pH *tanga, es decir, el desarrollo fonolgico es
perfectamente regular. Ejemplos de los reflejos mayenses: Yuc takan crecido, maduro|mature,
ripe, Lac Mop tkan maduro|ripe, Chrt takan d., Chlt tacan d., Tzel tak-an maduro,
cocido|ripe, cooked|| TK.
FP

xa cog nat natanga mi hermana mayormy older sister

Ma B

natang mayorolder, elder

Ma B

lai tank estar de saznto be in season (fruits)

Ma B

-tangich, atangichi, atangich crear, criar; creadorto create; to raise (animals);


creator [B, B:59]

Mo P

natan sacoj najt mi hermana mayormy older sister

Mo P

natan sacoj nasuy mi hermano mayormy older brother

DR

/atag/ 1 [a-tag]

DR

/natan/ 1 [na-tan(g)] (?) grande (feminino)large (feminine)

DR

/atagtag/ 1 [a-tag-tag] estar maduroto be ripe

D Su

/-tang/

F Su

/-tang/

Ma Su /-tang/
Mo WW natang nengot polica mayorpolice major
Mo WW natang nnch mayor de los solterosoldest of the unmarried sons
Mo WW natang nt primer nombre en el santoral"rst name in a saints feast day calendar
Mo SH /montang/ los mayoresthe older ones
Mo Su /-tang/

F YK

atang vi [a-tag]

F KT

natang adj [na-tag] mayor, adultogrown up [KT:197]

F YK

itang adj [ni-tag] ser mayorbe old, be older

F KT

atangajch vt [a-tag-ah] criar, cultivar, hace crecerto raise (animals), to rear


(people), to cultivate (plants), to make grow [KT:311]

TANG

741

F KT

latangtang [l-a-tag-tag] adulto, mayoradult, grown-up [KT:317]

F KT

atangajche naj [a-tag-ah-e na-h-ne] crece bien (una planta)it grows well (a
plant) [KT:303]

Ma RN atang v A [a-tag]
Ma RN natang adj [n-a-tag] mayorolder, grown
Mo SS atang vi A [a-tag]
Mo SS latang adj [la-tag] ya est prximo a madurarse (frutos carnosos)nearly ripe
(#eshy fruits)
Mo SS natang adj [na-tag] mayorbigger, older (one) [SS, SH]
Mo SS atangch vt E [a-tag-:] lo crato rear
Mo HT atangch vt E [a-tag-:] hace que crezcato make (someone) grow [HT:99, NT: Ac
7:20]
Mo SS minatang n mi-A [m-na-tag] su lder, su jefeleader [SS, NT Mt 9:11]
Mo SS netangch n P* [ne-tag-:] la nodriza, la que crawet nurse, woman who
rears

TANGY

barriga | belly

*tang [cf. Su 834 *tng]


Surez compar TANGY barriga|belly con mTot [ti:nc] panza, estmago|belly, paunch, stomach
y mSay [tnay] vientre|abdomen, que provienen de pMx *tihn-cay tripas|intestines (lit.
excremento|excrement ms mecate|rope.) Sin embargo, la comparacin no explica ni la vocal en
pH *tang ni de dnde result la *ng, ninguna de las cuales aparecen en los reflejos mixeanos. Por
otro lado, Surez cit tambin mTot[tinkv] panzn|pot-bellied (cuya etimologa exacta es
desconocida) que muestra una velar [k]. As la hiptesis de un origen mixeano de TANGY
permanece difcil de evaluar. Asimismo no se puede establecer una influencia por Yuc tan pecho,
estomago|chest, breast, stomach (dato histrico; cf. contemporneo Yuc tan enfrente|in front of,
Yuc tankuch medio, mitad|middle, half), MaEp ta-na pecho, frente|chest, front, Chrt, Chol
tajn pecho|breast, todos de pMaBaj *tahn.
Antes de las velares palatalizadas SMa [a] todava no ha cambiado a [] como en SMo, por lo tanto
en este momeno la calidad de la vocal permanece cerca de [] y SMa otaing se pronuncia [otg].
Aunque Surez reconstruy un tono alto (H) en *tng, el estudio fontico de KE muestra un tono
descendente (HL) tng barriga|belly||SW, BD (del Motul), JG, TK.
FP

ataniqui(?)

Ma B

itinki

Ma B

toink yom paredwall

Ma B

otink tiet cumbresummit, peak

Ma B

tsatarr[ ]tinki, tsatar[ ]teinki barrigudo, panzudopot-bellied

TANGY
DR

/atg/ 3 [a-tg] barriga, estmagostomach

DR

/ambatgtg/ [a-mb a-tg-tg] alrededor de una casa o un corralon the


outskirts of a house or corral

D Su

/-tng/

F Su

/-tang/

Ma Su /-tang/
Mo Su /-tng/

D RN

atng n [a-tg]

D MS

atng iem [a-tg im] paredwall

D MS

atng korrly [a-tg korl] cerco (del corral)fence (of a corral or pen)

F YK

taing, -taing, -ta n sa- [tag] [YK, RN, KT:216, 293]

Ma RN utaing n [u-tag] barriga (afuera)belly (on the outside of the body)


Ma VM utaing ym fn [u-tag im] paredwall
Mo KE tng n [-tY`g]
Mo SS noik oteng fn [nok o-tg] un tercioone third
Mo SS oteng im n [o-tg im] la pared de la casawall of a house
Mo SS oteng koet n [o-tg kot] la cerca, el cercofence, wall
Mo SS oteng soex fn K [o-tg sos] un haz de leaa bundle of wood
Mo SS otengeran n o-(E) [o-tg-ean] el abdomen, el vientre, la barrigaabdomen,
stomach, belly
Mo SS mikwal oteng fn [mi-kal o-tg] brotes nuevos, hijitos de una planta como
platanarnew sprouts, little o%spring of a plant such as the plantain

TAP

lama | moss, green slime, mold

*tapa [= Su 836]
Ma B

tap

Ma B

mitap nataskin (on milk), top layer

DR

/tap/ 1 [tap] babaooze; slime

D Su

/tap/

F Su

/tap/

Mo Su /tap/
Mo Su /tap/

742

TAP

743

Mo SS tap n [tap] la alga, la lama en la lagunaseaweed, moss in the lagoon


Mo SS tap xet n [tap set] caracol marino, grande y liso, una concha grandea marine
snail, large and smooth with a large shell
Mo SS netap adj [ne-tap] tiene lamamossy, moldy
Mo SS ataptap vp A [a-tap-tap] est muy mojado (tela, papel)to be very wet (cloth,
paper)
Mo SS atiptip vp (A) [a-tip-tip] est mojado (tela, papel)to be wet (cloth, paper)
Mo SS ankataptap vi (A) [an-k-a-tap-tap] es muy mojado, es empapadoto be very wet,
to be soaked through

TAP

cortar (fruta del rbol) | to cut or pick (fruit from a tree)

*tapa
F YK

atap [a-tap]

Ma RN atap v A [a-tap]

TAP

aletea | to flap (wings)

*tapa
Comprase tambin SMo apapapy aletea|to flap, to move wings up and down bajo PAP
balancearse|to swing, to sway.
Ma B

ataptapuei

Ma RN atatapy (ataptapy) ulmb (xilmb) fv-imp [a-ta-tap-y u-lmb (si-lmb)]


aleatea sus alas (mis alas)to #ap ones wings

TAPIN

pez sierra | Pacific sierra (fish) (?) [RN]

*tapini [= Su 838]
Vase tambin PATAJ pez sierra|Pacific sierra (fish) (?).
F Su

TAPY

/patah tapin/

verruga | wart

*tap [= Su 837]

zoque

TAPY verruga|wart es un prstamo de una fuente zoqueana, p.ej. de zoCop zoFL [tapu] o zoTex
[ta:p] < pZo *tapu d. || SW, HG, EE.
F Su

/tap/

Ma Su /tp/

TAPY

744

Mo Su /tp/

D TA

tp n [tp]

Ma RN tp n [tp]
Mo SS tp n [tp]

TAR

negro | black

*tara [= Su 840]
Mo BB natar [natar] negro, prietoblack, brown and black
Mo BB Natar-Tiac [na-ta tik] cerro negro (nombre de una isla en la laguna)black

mountain (name of an island in the lagoon)

DR

/tar/ 1 [ta]

DR

/natar/ 1 [na-ta]

D Su

/mitoy tar/ mscara negrablack mask

F Su

/mituy tar/ mscara negrablack mask

Ma Su /tarpc/ reptil parecida a la lagartijaa reptile similar to a small lizard


Ma Su /ty para tar/ mscara negrablack mask
Mo WW tar enmascaradomasked

D RN

torr pch [tor p] tipo de iguana con una cola largaa type of iguana with a long
tail

Ma RN tarr pch [tar p] reptil parecido a la lagartijaa reptile similar to a small lizard
Mo SS tar n [ta] el enmascaradomasked person
Mo SS mikang tar n P* [mik-kag ta] burro (pez)grunt ("sh species)

TARANG

grueso | thick, tough

*taranga
Vase tambin TANG crecer|to grow.

D MS

tarrang- [tarang- ] estar gruesoto be thick, to be coarse

Ma VM tarrang utaj n [tarang u-tah() ] (?) callocallus


Ma RN latarrangaw xiwix fptc SA [la-tarag-a-w si-wis] callo: tiene un callo mi mano
my hand has a callus
Mo SS tarrang adj [tarag]
Mo SS tarrang taag cp-nom [tarag ta:g] los calloscalluses

TARANG

745

Mo SS atajrrang vt A [a-tahrag] le hace callosto give calluses


Mo SS tarrang olaagaran cp-nom mi- [tarag o-la:g-aan] el lbulo de la oreja (anat)
earlobe
Mo SS antarrangan a it fptc [an-tarag-an a it] lleno de mugre, muy suciofull of "lth,
very dirty

TARAP

ancho | wide

*tara-pa / *tiri-pi [cf. Su 842 *tarapa]


AL:129 incluye una variante SMo /ahrap/ aplastar|crush para /atahrap/ = SMo atajrrap. Si no es
un error, sugiere que la /ta ~ ti/ que se ve en todas las otras palabras es un prefijo antiguo. Sin
este prefijo la raz sera solamente /rap/ de modo que se puede unir con RAP eparcir, regar|
spread, sprinkle por la idea bsica de hacer algo ms ancho.
Por otro lado el dato SMa (B) tsatarrtinki barrigudo, panzudo|pot-bellied parece derivar de una
compuesta de [satar] ms [tik] < *tang barriga|belly, donde el origen de [satar] permanece
oscuro. Si *-pa en pH *tarapa deriva del sufijo para objetos redondos o rectangulares pH *pV, se
puede extraer una raz ms bsica pH *tara ancho que puede ser la base de un verbo actualmente
en desuso SMa *atarr est ancho|to be thick.
Ma B

tsatarr[ ]tinki, tsatar[ ]teinki [= satarr tangy] barrigudo, panzudopot-bellied

DR

/tarap/ [taap] mediano grosormedium thickness

F Su

/tarap/

Mo Su /tarap/

F KT

tarrap adj [tarap] [KT:200, 321]

F KT

tirip adj [tiip] ancho (dim.)wide (dim.) [KT:200, 321]

F KT

tarrapaw tiot [tarap-a-w tit tiot] est aplastada en el suelo (falda que se vende
en el mercado)spread out on the ground (e.g. skirt for sale in the market) [KT:200]

Ma RN atarrap v A aplastato crush #at


Ma RN tarrap adj [tarap] aplastado, muy planocrushed #at, very #at
Ma RN tarrap naik fn [tarap nak] nopal totopoa kind of nopal cactus with large branches
shaped like totopos (large #at dried tortillas the size of a dinner plate)
Ma RN tarrap xing cp-ex [tarap sig] chato (tiene nariz aplastada)snub-nosed
Ma RN mitarrap uwix fn [mi-tarap u-wis] palma de la mano en posicin aplastadapalm
of the hand (when #attened)
Mo SS tarrap adj [tarap] ancho (terrenos, caminos, agua, tablas)wide (plots of land,
roads, water, tables)
Mo SS tirip adj [tiip] ancho (dim., especi"camente de terrenos)wide (dim., applied
speci"cally to plots of land) [SS, HT:23]

TARAP

746

Mo SS tarrap mbeay cp-ex [tarap mbay] esptula (ave: Platalea ajaja, antes Ajaia ajaja)
roseate spoonbill (bird) [SS:415]
Mo SS tarrap nik cp-ex [tarap nk] nopal, un tipo de nopal grueso y ancho (planta:
Opuntia tomentosa Salm-Dyck)woollyjoint prickly-pear (cactus plant)
Mo SS atajrrap vt A [a-tahrap] lo aplana, le da form; lo aplastato #atten; to form; to crush
Mo SS atijrip vt I [a-tihip] lo acomoda (cosas delgadas); lo pone (cosas delgadas)to
adjust or place (thin things)
Mo AL ajrrap vt (A) [a-h-rap] aplastarto crush [AL:120]
Mo SS tarrapaw tit fptc [tarap-a-w tit] tiene ms anchurato be wider
Mo SS tiripiow tit fptc [tiip-i-w tit] tiene ms anchurato be wider

TARAY

atarraya | atarraya (fishing net)

*taraya

espaol

TARAY atarraya es un prstamo de la palabra espaola que, por su parte, proviene del rabe.
Mo RD /try/

Ma RN tary ndok [tay ndok]


Mo SS tarry n [tary] la atarraya (de malla mediana)atarraya ("shing net) with mediumsized mesh

TAS

sonido de pisadas (hacer el) | to make the sound of footsteps

*tasa
SMa atastas ulyej hacer el sonido de pisadas (caminando rpidamente)|to make the sound of
footsteps walking quickly es sin duda onomatopyica; cf. SF akwaskwas ulyej bajo KWAS.

Ma RN atastas ulyej (xilyej) fv-imp [a-tas-tas u-leh (si-leh)] sonido: hace el sonido de
pisadas caminando rpidamenteto make the sound of rapid footsteps

TASAJ

tajar | to slice

*tasaha
Mo SS atasaj vt A [a-tasah] lo tajato slice

TAT

mangle blanco | white mangrove

*tta [= Su 843]
F Su

/tat/

Ma Su /tat/

TAT

747

Mo Su /tat/

F YK

tat [tat] [YK, KT:38]

F YK

nakants tat [na-kan tat] mangle coloradored mangrove

Ma RN tat n [tat]
Mo SS tat n K* [tat] magle blanco (rbol: Laguncularia racemosa)white mangrove
Mo SS tatown n K* [tat-o-wn ] tipo de bejucoa type of vine

TAX

destrenzar, despeinar | to unbraid, to undo (hair)

*tas
DR

/ato/ [a-ts] destrenzarto unbraid

Ma RN atx v I [a-ts] desbarata, destruyeto destroy, to rip apart (e.g. palm leaves used to
make a house)
Mo SS atx vt E [a-ts] lo destrenza, lo despeinato unbraid, to undo (hair)

TAY

pasto para animales (?) | fodder, hay (?)

*ta-ya
TAY (< *ta-ya) pasto para animales|fodder, hay probablemente se relacione con TAKY
id. (< *ta-k) de la misma manera que otros pares tal como AL, LAY, LAKY todava, otro;
estar, haber|still, another; to be, for there to be y NGWAY, NGOKY no. Si la parte *ta- debe
segmentarse, cabe la posibilidad de que las raices TAY y TAKY deriven de *-TY comer (< *t) por
el proceso de depalatalizacin detransativadora.

Mo SS ty mal cp-nom K* [ty mal] pasto para animalesfodder, hay


Mo MT ty tel xil toe tel xiel [ty tel sil] quina (planta: Capparis incana Kunth)hoary
caper (a kind of shrub)
Mo SS netyty omal adj [ne-ty-ty o-mal] despeinado (pelo largo)uncombed (long
hair)

TEJCH

demenuzar, pulverizar (maz) | to pulverize (corn kernels)

*tehce
Probablemente SD (R) /aterh/ = atyerjch derive de *terahce con el infijo *rV.
Radin plante como hiptesis una conexin entre SD /atete/ romper (algo duro)|to break hard
substance y palabras de lenguas mixeanas para romper tal como mSay [tuk-p] quebrarse|to break
vi., pero es mucho ms probable que el timo mixeano se relacione con huave TOK (*toko) cortar|
to cut, para lo cual vase TOKOTS d. || PR, LC.
DR

/atehe/ 3 [a-teh] moler mazto roll maize

TEJCH
DR

/atete/ 3 [a-te-te] romper (algo duro)to break hard substance

DR

/atietie/ 3 [a-te-te] pulverizarto pulverize

DR

/aterh/ 3 [a-te--h ] partir algoto knock asunder

F GM

TEJK

748

atyejch vt [a-teh] quebrar (maz en el metate)to break (corn kernels by rolling


on a metate)

desdoblar, extender | to unfold, to stretch out, to spread

*tehke [cf. Su 846 *te:ke]

zoque

Surez compar TEJK desdoblar, extender|to unfold, stretch out, spread con zoCop [tyoku] (raz
=[tok]) tender (en una percha, o como en el suelo)|to hang up (e.g. on a hanger or rack); to
stretch out (e.g. on the floor) < pMZ *tok tender en el suelo|to spread out on the ground; se
puede aadir tambin zoChMg [tok] tenderse en una cama o en el suelo, como petate|to stretch
out on the bed or the ground, like a mat [does]. As TEJK tendra una conexin con TUK(Y)
petate|bedroll, matting en tanto que el segundo sea por lo visto un prstamo de pMx *tok-i d.
Sin embargo es de notar que esta hiptesis implica que el prstamo ocurri a travs de un
aumentativo de TEJK, o sea *TOJK < pH *tohko, que hoy en da ha cado en desuso en todas las
variedades de huave|| Su:162, SW, HJ, HG.
Ma B

atehki, itehk tender, extenderto hang, to stretch, to reach

DR

/atehek/ 3 [a-tehk] desenrollarto unroll object; to press out creases; to bend


object that springs back

D Su

/-te:k/

Mo Su /-ta:k/

D RN

atyejk [a-tehk] lo extiendeto extend (vt.)

Mo SS ateaaig vt E [a-ta:g] lo extiendeto extend


Mo SS tejkiam, teajkiam vr O [tehk-a-m, tahk-a-m] se derrumba; se emite, se esparce
(olor)to collapse; to emit, to spread (smell)
Mo SS ateaaigteaaig min fv-sub [a-ta:g-ta:g min] lo hojeato leaf through

TEJKWEL

antiguo | ancient

*tehkele ?
SMa tejkwely antiguo|ancient es un dato aislado cuya forma disilbica sugiere un prstamo. Se
puede considerar una conexin con Chol tzukul viejo, gastado pero la corespondencia fontica es
poco satisfactoria.

Ma RN tejkwely adj [tehkel]

TEJPEY

TEJPEY

749

batea | trough

*tehpeye / *tihpeye
Vase tambin MAX canoa|canoe.
DR

D MS

/tihpey/ [tihpey] (?) tronco de un rboltree-trunk


tijpey n [tihpey] lavadero; bateawashing tub; trough

Mo SS mitejpeay, tejpeay n mi-(E) [(mi)-tehp-ay]

TEK

caporal, pez pelona | corvina (fish)

*teke [cf. Su 845 *teke, *tak]


Es muy probable que el timo TEK que aparece en el nombre de varios peces derive de TEK
verde, plido|green, pale como caracterstica de los peces en cuestin. El pez pelona puede ser
Cynoscion stolzmanni, ingl.yellowtail corvina, pero es incierto.
D Su

/tk/

F Su

/tak/

Ma Su /tek, tk/
Mo Su /tak/

F YK

tiak n [tek tiak] [YK, GM]

Ma TA tyek n [tek] pez pelonayellowtail corvina ("sh)


Mo GC maril wil teaik fn monda, jurel, palometa (Oligoplites refulgens Gilbert & Starks)
shortjaw leatherjacket ("sh) [GC:353]
Mo GC teaik n P* [tak] pia bocona, zapatero peln (pez: Oligoplites altus Jordan & Starks)
longjaw leatherjacket ("sh) [GC:353]
Mo SS teaik n P* [tak] palometa, jurel (Caranx sp.)corvina, jack ("sh)
Mo GC teaik xemb n P* [tak semb] pmpano (gitano o plateado), palometa (pez:
Trachinotus kennedyi Steind.)blackblotch pompano [GC:354]

TEK

verde, plido | green, pale

*tke [cf. Su 844 *tke]


Aunque Surez reconstruy un tono alto en TEK < *tke verde|green, RD constat un tono
descendente en SMo /ntk/ as que reconstruimos aqu *tke verde, plido|green, pale.
Posiblemente SF natikiom aguacate|avocado derive de natyeky yom casa verde|green house.
DP

natq verdegreen

FP

nattique verdegreen

TEK
Ma P

nateh/nateh(?) verdegreen

Ma B

nateki, nateik, natk plido, verdepale, green

Mo P

natc verdegreen

Mo St

n-tk verdegreen

DR

/natek/ 3 [na-tek] descoloridopale

DR

/atiektiek/ 3 [a-tek-tek] ponerse verdeto become green

D Su

/natek/ verdegreen

F Su

/-tek/ verdegreen

750

Ma Su /-tek/ verdegreen
Mo RD /ntk/ verdegreen
Mo Su /-tak/ verdegreen

D MS

atyek [a-tek] estar verdeto be green

D TA

natyek adj [na-tek] verdegreen [TA, RN, MS]

F YK

natyek [na-tek] verdegreen

F YK

natikiom n [na-tek-im natikim natikiom] aguacateavocado [YK, KT:206]

Ma RN natyek adj [na-tek] verdegreen


Mo SS nateaik adj [na-tak] verdegreen

TEN, TEND

caerse (pelo, fruta, hoja) | to fall off or out (hair, fruit, leaf)

*tene, *tende
Es muy probable que anteriormente TEN caerse|to fall off or out fuese el diminutivo de TON
hacerse pedazos|fall to pieces, como muestra ms claramente SD (R) /atyentyen/ desmoronarse|
to decay. Si es as, la [d] de SMo (WW) ajteand cae solo|to fall by itself debe ser epenttica.
Pero si originalmente la raz se termin en [nd], no se puede descartar una conexin con TIEND
deslizarse; canalito para regar|glide or slide; small irrigation channel.
Mo WW ajteand cae soloto fall by itself

Ma RN ajtye v I [a-h-ten] se despegato become unstuck, to fall o%


Mo SS ajtean vi E [a-h-tan]

TEP

TEP

751

ondear, moverse debido al viento | to ripple; to move in the wind

*tepe
A la diferencia de SD (R) /atieptiep 3/ ondear, agitarse en el viento|to flutter in the wind, la
palabra SD (R) /atieptiep 1/ chispear, volar (chispas)|to fly (sparks) parece ser atieptiep (ya que
la clase 1 de Radin, como la clase A de SS, seala que la /p/ no ser palatalizada), as que ser lo
mismo que SMo atiptip. Aunque se supona que las dos deriven del diminutivo de TEP ondear,
moverse por el viento|to ripple, to move in the wind, sta forma sera TIP y no TIEP. Por eso
hacen pensar que se puedan derivar de otra raz *tpa (TYAP), con diminutivo *tp (*TIEP), con
un sentido flamea|to flame especificamente conectada al fuego.
DR

/atieptiep/ 3 [a-tep-tep] ondear, agitarse en el vientoto #utter in wind

DR

/atieptiep/ 1 [a-tip-tip] chispear, volar (chispas)to #y (sparks)

DR

/ateptep/ 3 [a-tep-tep] colgar cosas en lneato hang objects in line

DR

/atpiey, yo/ 2 [a-tp-i-ey] (?) hacer ondulaciones en el aguato make ripples


in water

Mo SS ateap vt E [a-tap] lo mueve el viento (tela colgada)to move in the wind (hanging
cloth)
Mo SS atiptip vi (A) [a-tip-tip] titila, centellea; #ameato quiver, to #ash, to #ame
Mo SS ateapteapeay vt ? (O) [a-tap-tap-ay] ondeato ripple
Mo SS ankateapteapeay vr O [an-k-a-tap-tap-ay] ondeato ripple

TER

retumbar, eructar | to rumble, to belch

*tere [= Su 847]
Vase tambin TIER vomitar|to vomit, TOR suena las tripas|to rumble (stomach).
Mo P

notierrier tied truenothunder

Mo P

nut nutierier tied tronarto thunder

D Su

/-terer/

F Su

/-htere/

Ma Su /-terer/
Mo WW atearir retumbarto rumble
Mo WW atearir apg eructarto belch
Mo Su /-terer -p:k/

Mo SS aterrir vi (A) [a-teri] retruena, ruido de truenobang, sound of thunder


Mo SS neterrir adj [ne-teri] ruido del truenothunderous

TER

752

Mo SS aneterrir owix fv [a-neteri o-wis] zumba (con las alas)to make a buzzing
sound (with ones wings)

TERAL

viento atravesado | crosswind

*t-rala [= Su 872]
F Su

TET

/teral/

padre, pap | father [RN]

*tete [= Su 849]
Aunque Radin supuso un parentesco histrico entre SD /tyet/ padre|father y palabras mixeanas
de forma parecida (como p.ej. mOlu [te:t] d.), hay que tener en cuenta que tantas lenguas del
mundo contienen una palabra para padre compuesta de dos occlusivas dentales que esta semejanza
no puede tener valor probatorio. Asimismo se deben descartar las comparaciones de Surez con
zoCop [tatah] y con reflejos de pMa *ta:t y *ta(:)ta (todos: padre|father) || PR, CO, Su:162, 166,
TK.
D EF

x tse mi padremy father

DP

zatt, zatete mi padremy father

FP

xatte mi padremy father

Ma P

xaetet/xactet(?) mi padremy father

Ma B

tet

Ma B

tte seorsir, gentleman

Ma B

naehch mitiet dar fto testify

Mo BB tat [tat, tt] (?)


Mo P

sated mi padremy father

Mo St

sh-tt (mi) padre(my) father

DR

/tiet/ 3 [tet]

D Su

/tet/

F Su

/tet/

Ma Su /tet/
Mo WW tileaj teat kaly ChihuatnChihuatn
Mo WW tileaj teat kawak Santiago AstataSantiago Astata
Mo WW tilieaj teat krus TlacotepecTlacotepec
Mo Su /tat/

TET

753

D TA

tyety n mi- [tet] [TA, MS]

D MS

tyety nty [tet nt] solsun

D MS

tyety ry [tet y] rayolightning

D TA

mityety bid, tyety bid fn mi- [mi-tet bid, tet bid] abuelito, abuelograndfather
[TA, MS]

D MS

mityetien [mi-tet-in] su suegro (de mujer)father-in-law (of a woman)

F YK

tyety n mi- [tet] [YK, RN]

F RN

mityety kambaj [mi-tet kambah] presidente muncipaltown president

F KT

tax xatyety [t-a-su sa-tet] mi abuelomy grandfather [KT:210]

Ma RN tyety n mi-I [tet]


Ma RN tyety rry [tet ry] relmpagolightning
Ma RN tyety vid cp-nom mi-I [tet bid] abuelograndfather
Ma RN ajy tyety rry fv [a-hy tet ry] relampaguealightning strikes
Ma RN mityety tyempojts fn [mi-tet t-em-poh] padrinogodfather [RN, VM]
Mo SS teat n voc [tat()] seor, papsir, father
Mo SS Teat Dios fn [tat Dios] Dios PadreGod the Father
Mo SS miteat vida fn [mi-tat vida] su abuelograndfather
Mo SS Teleaj Teat Cruz pn [te-lah tat kus] Tlacotepec Santa Cruz, OaxacaTlacotepec
Santa Cruz, Oaxaca
Mo SS miteateran n mi-I [mi-tat-ean] [SS, RN]
Mo SS miteatin n mi-E [mi-tat-in] el suegro de la mujerfather-in-law of a woman
Mo SS nateateran n [na-tat-ean]
Mo SS nateateran teampoots [na-tat-ean t-am-po:] el padrinogodfather

TEY

TEY

754

tender | to hang (out, up), to spread

*teye, *te- [cf. Su 850 *teye]

mixe

TEY tender|to hang (out, up), to spread (< pH *teye) parece tener una conexin con pMZ *ty
d., de donde proviene, p.ej. mSay mOlu [ty] d. Sin embargo el desarrollo de pH *e de una fuente
con [] necesita explicacin.
Por un lado, es posible que otro timo mixeano tuviese una influencia, o sea pMx *t:y mecer|to
swing, to rock. Slo la duracin de la vocal diferencia su reflejo en mOlu [t:y] mecer (p.ej. una
criatura)|to rock (e.g. a baby) de [ty] tender|to hang, etc., y los significados de los dos timos
tienen algo en comn. Ms importante es que en algunos dialectos de mixe medio la raz tiene un
tema apofnico que muestra [e] en vez de [], p.ej. mAt [t, te:-p, t], mMat [t:y, te-p] mecer|
to rock. Tal vez pH *e debe du origen a esta metafona.
Por otro lado, pH *teye puede haber evolucionado entre el huave, despus de un prstamo de forma
*ty. Tal vez en apoyo de esta hiptesis est SD (R)/atoytoy/ amontonar lea en el suelo|pile
up wood on the ground, cuya interpretacin fonolgica probablemente sea atyueytyuety [atyty],
la cual implica pH *tyV. Al respecto, es interesante que la raz homfona TEY hermano
menor|little brother probablemente sea un prstamo de zoque, de una fuente parecida a zoCop
[twy], que tambin muestra la interpretacin [e] de una [] mixe-zoqueana || SW.
DR

/atey/ [a-tey] atenderto stretch; to hang

DR

/atoyto-y, -yio/ [a-ty-ty] amontonar lea en el sueloto pile up wood on the


ground

D Su

/-tey/

F Su

/-te/

Ma Su /-tey/
Mo Su /-tay/

F YK

aty vt [a-te] [YK, KT:191, 313]

F YK

altiam vi [al-t-e-m altiam] est tendido, est colgadoto hang, to be spread out
vi. [YK, KT:60, 104, 313]

Ma RN atyey v Y [a-tey]
Mo SS teay xil [tay sil] un rbol mediano de color azul marinoa medium-sized blue
colored tree
Mo SS ateay vt E [a-tay]

TEY

TEY
*teye

755

hermano menor | little brother

zoque

SMo teay, forma vocativa de hermano menor|little brother, es un dato aislado, de procedencia
desconocida, lo que sugiere la posibilidad de un prstamo. En efecto una fuente posible se presenta
en pZo *tw hermano|sibling, de donde proviene zoCop [tw] amigo, compaero; familiar;
prjimo|friend, companion, relative, neighbor. Es muy notable que esta voz tenga una forma
especificamente vocativa, o sea [twy], que se usa cuando se habla con cario; asimismo zoR [tw]
amigo, compaero, hijo hablndole con cario|friend, companion, child speaking
affectionately || SW.
Vase tambin MAY fofo, blando|flabby, soft, PATEY, PATY chico, feo|small, ugly.

Mo SS teay n voc [tay] hermanito, niolittle brother, kid

TIEJT

camino | road, way

*tht [cf. Su 879 *t:t]


Surez evalu como probable una conexin entre TIEJT camin|road, way y mTot[t:] camino,
calle, hilera, senda|road, street, row, path, que proviene de pMZ *tu:-aw camino|road. Sin
embargo la calidad de la vocal en la fuente putativa y adems la ausencia de una [t] en el fin pone
esta comparacin en duda. Todos los reflejos en las lenguas mixe-zoqueanas muestran [u], de donde
se espera pH * o quizs pH *o. Los reflejos zoqueanos, tal como zoSot [tu], muestran una [] <
pMZ *w, mientras que los reflejos mixeanos, como mGui [tu], mantienen una glotalizacin, sin
reflejo de pMZ *w. En efecto, el desarrollo de pH *tht de tal fuente permanece difcil de evidenciar.
Quizs ms prometedora sea una conexin con TtnS [tih] camino|road, way, y TtnP [tihia] d.,
aunque carecen tambin de la [t] final de pH *tht ||Su:164, SW, HA, AA.
Ma B

tieht [B, B:52]

Ma B

narish[ ]tieht veredapath

Ma B

natsap[ ]tieht caminarto walk, to go on foot

Ma B

ahk[ ]niutsap[ ]tieht caminadorwalker, traveler on foot

DR

/tiaht/ 1 [tiht]

D Su

/t:t/

F Su

/tu:t/

Ma Su /t:t/
Mo RD /mtd yw/ fn canalcanal
Mo Su /t:t/

D RN

tiejt n [tiht] [RN, MS]

F YK

tiujt [tiht tiuht] [YK, KT:28, RN]

TIEJT

756

Ma RN tiejt n [tiht]
Ma VM mitiejt yow fn [mi-tiht yow] canalcanal
Mo SS tiid n TS mi-A [ti:d] el camino, el paseroad, way, pass
Mo SS mitiid tren fn [mi-ti:d] va del ferrocarrilrailway track
Mo SS mitiid yow fn [mi-ti:d] el arroyogully, ravine
Mo SS mitiid carro fn [mi-ti:d {tren}] la carretera, el caminohighway, road
Mo SS narix tiid fn [na-is ti:d] la vereda, camino angosto, el senderopath, trail,
narrow road

TIEK

cerro | hill

*tk [cf. Su 862 *tk]


Vase tambin LATIEK Tehuantepec.
DP

tiq cerro, montaahill, mountain

DP

uiajtc isla (< cerro de arena)island (< sand hill)

FP

tieaca cerro, montaahill, mountain

FP

canga humeax tieaca piedra, roca (< piedra adentro un cerro)rock, boulder (<
stone inside a hill)

Ma P

tiehe/tiehc(?) cerro, montaahill, mountain

Ma B

tiet (sic) [B:50]

Mo BB wah-tiac [tik] Cerro de Arena (lugar)Sand Hill (place name)


Mo P

tiec alguas siel cerro, montaahill, mountain

DR

/tiok / 2 [tik]

D Su

/tk/

F Su

/tok/

Mo Su /tk/

D MS

tiek n [tik]

F YK

tiok n [tik tiok] [YK, RN, KT:206]

Ma RN tiek n [tik] [RN,VM]


Mo SS tik n K mi-A [tik] [SS, RN]

TIEK

TIEK

757

raya | stripe

*tik
Mo SS itik n [i-tik] la raya verticalvertical stripe
Mo SS netik adj [ne-tik] rayadostriped
Mo SS nitik adj [ni-tik] rayadostriped

TIEL

en | in

*ti-(l) [cf. Su 864 *tl]

mayense

Vase TY-, TIEL

TIEL

tamal | tamale

*til [cf. Su 865 *tl]


En la pronunciacin actual de San Dionisio utiel se pronuncia [nutiel] y no [ntiel], lo que muestra
que contiene el prefijo u < pH *n-o-. En las lenguas actuales solamente se encuentra derivativos
con el prefijo u- o i-, ni- y del significado tamal, pero el dato SD (R) /atiele/ moler posol (o
sea los pedacitos speros despus de moler la primera vez)|to grind posol (i.e. the rough pieces of
maize left over after first grinding) muestra la raz primitiva TIEL sin el prefijo pero con un sufijo
causativo antiguo /-e/.
DR

/atiele/ 3 moler posol (o sea los pedacitos speros despus de moler la primera vez)
to grind posol (i.e. the rough pieces of maize left over after "rst grinding)

D Su

/nitl/

F Su

/nutol/

Mo Su /nitl/

D TA

utiel, itiel n P [nu-til, ni-til] [TA, RN, MS]

F YK

utiol n [nu-til nutiol] [YK, RN, GM, KT:207]

Ma RN utiel n [n-til]
Mo SS nitil n P [nitil]

TIEMB

TIEMB

758

infectarse | to get infected

*timb
Segn MT (basado en ER), SMo nitiam quiere decir literalmente el que sonroja|he who blushes.
Es incierto si esta traduccin da indicio de que la idea del infectarse desarrollase a partir de un
significado anterior relacionado con el sonrojar, o si describe los efectos sobre la criatura que la
mirada fuerte ha daado, o bien el sentimiento de la hechicera culpable.
Ma B

ahtiomp arder (impersonal)to burn (impersonal)

Ma RN ajtiem v A [a-h-tim] quema (como una casa con muchas llamas)to burn vi.
Ma RN ajtiemtiem v A [a-h-tim-tim] arde, est ardiendoto burn, to be burning vi.
Mo MT nitim nitiam n [ni-tim] mal de ojo, enfermedad en la medicina tradicional que
ataca a los recin nacidosevil eye, an illness within traditional medicine which a%ects
newborns
Mo SS ajtimb vi A [a-h-timb] se infectato get infected
Mo SS atimbch vt (E) [a-timb-] lo infectato infect
Mo SS najtimb adj [na-h-timb] infectadoinfected
Mo SS atimbtimbchan part [a-timb-timb-:+an] maligna y dolorosa (llaga)
harmful and painful (sore)

TIEN

hambre, miseria | hunger, want, misery

*tin
Ma B

niutien andei tener necesidadto be needy

Mo SS netin andy adj [ne-tin andy] pereciendo de hambre, merecido de compasin,


tristeperishing from hunger, deserving compassion, sad
Mo SS montin andy n [mon-tin a-ndy] el hambre, la escasezhunger, want, scarcity

TIEN

enfermedad del ojo | eye disease

*tin
Ma RN utien n [n-tin]
Mo SS nitin n K* [nitin] enfermedad del ojo (cuando se pone rojo)ocular disease
causing red eyes

TIEND

TIEND

759

deslizarse; canalito para regar | to glide or slide; small irrigation channel

*tind
Los Stairs dieron la clase E para SMo atind se desliza|to slide (SS:70) pero es un error, como
muestra SMo (RN) atindw se deslizan|they slide.
Vase tambin TEN, TEND caerse (pelo, fruta, hoja)|to fall (hair, fruit, leaf).

Mo SS tind n [tind] cajete, canal o surco pequeo para regar las plantasirrigation ditch,
canal or groove
Mo SS atind vi A [a-tind] se desliza; escurre (verticalmente)to slide; to drain
(vertically)

TIER

vomitar | to vomit

*h-tir [cf. Su 913 *htir]


Vase tambin TER retumbar, eructar|to rumble, to belch.
Ma B

ahtierr

DR

/ahtier/ 1 [a-h-ti]

D Su

/-htr/

F Su

/-htor/

Ma Su /-htr/

D MS

ajtierr [a-h-tir]

F YK

ajtiorr vi [a-h-tir ahtior] [YK,KT:91, 248]

Ma RN ajtierr v A [a-h-ti]
Mo SS ajtir vi A [a-h-tir]

TIET

abajo | under, down

*t(i)-it [cf. Su 878 *tt]


Radin (y luego tambin Flavia Cuturi y Yuni Kim independentemiente) seal que TIET abajo|
under, down deriva de la combinacin de TY en|in, into ms IET tierra|earth, ground.
Vase tambin TY-, TIEL en|in.
DP

rau tet maanatomorrow

Ma P

ramtiet maanatomorrow

Ma B

tiet abajo, debajo; pisounder, down; #oor [B, B:15, 50]

Mo BB tit [tit]

TIET
Mo P

notierrier tied truenothunder

Mo P

nut nutierier tied tronarto thunder

DR

/tiot/ [tit] otra vezagain

DR

/ao tiot/ [aw tit] venir de abajoto come from below

D Su

/tt/

F Su

/tot/

760

Ma Su /tt/
Mo Su /tt/

D RL

tiet adv [tit] abajo; en el suelo, en el pisodown; on the ground, on the #oor [RL,
TA, MS]

D MS

tiet n [tit] piso; suelo#oor; ground

F YK

tiot [tit tiot] [YK, GM, KT:233]

F GM

tiot [tit tiot] piso, suelo#oor, ground

Ma VM tiet [tit]
Ma VM tiet n [tit] piso, suelo#oor, ground
Ma RN xow mitiet [sow mi-tit] fondo (el fondo)the bottom (e.g. of a well)
Mo SS tit adv [tit] abajo, en el suelo, en el pisodown, on the ground, on the #oor
Mo SS altit [al-tit] est debajo deto be below

TIJ

palpitar; brillar | to palpitate; to shine

*taha-taha / *tihi-tihi
Vase TAJ / TIJ

TIJEI
*(tiheri)

ave fra, tutupana, ave zancuda | gray plover, grey-necked wood-rail (bird)

espaol

Se dice que TIJEI ave fra, tutupana, ave zancuda|gray plover, greynecked wood rail (bird) sea
un prstamo, por lo visto del esp. tijerilla, que hace referencia ordinariamente a Fregata
magnificens (el rabihorcado magnfico, ingl.magnificent frigatebird) (aunque este ave en lugar se
llama ndiig olaats en el huave de San Mateo).
En cuanto a los nombres cientficos dados por los Stairs, Pluvialis squatarola es el chorlito gris o
chorlo gris (ingl.grey plover), y Aramides cajanea es la cotara chiricote o rascn cuello gris (ingl.
greynecked woodrail, quizs Mexican wood rail.)

Mo SS tijer, tijir n K* [tihei, tihii] avefra, tutupana, una ave zancuda (ave: Pluvialis
squatarola o Aramides cajanea)grey plover or grey-necked wood-rail (bird)

TIJK

TIJK

761

gaviota | seagull

*thki
Mo RD /tg/

Mo SS tiig n K*tey [ti:g]

TIJP

sealar | to mark, to point out

*tihpi [cf. Su 856 *ti:-p-ye]


Vase tambin TUPEY saludar|to greet.
Ma B

atihp

DR

/atihep/ [a-tihp] ensear con los dedosto point at with "ngers

DR

/atihep ukwe/ [a-tihp u-keh] ensearto teach

Mo WW -tiriib ser sealadoto be pointed out or indicated

D RN

atijp [a-tihp] enseato point out, to teach

D MS

atijp ukwej [a-tihp u-keh] sealar; mostrar; ensearto point out, to show, to
teach

F KT

atijp (xikwej) vt [a-tihp (si-keh)] (me) lo muestrato show something (to me)
[KT:221]

Mo SS atiib vt I [a-ti:b] lo seala, lo muestrato indicate, to show [SS, AL:76]


Mo SS atiriib vp I [a-ti-i-:b] es(t) sealado, es(t) mostrado to be indicated, to be
shown

TIJT / TUJT

lastimar | to hurt, to injure

*tihti / *tht
D RN

atyujty vt [a-tht]

Ma RN atijt vt I [a-tiht]
Mo SS atiid vt I [a-ti:d] lo siente; lo lastimato feel; to hurt, injure

TIJT

piojo de gallina, cocoyuche | chicken body louse or avian louse

*thti [cf. Su 858 *t:ti]


Mo Su /ti:t/

D RN

tijty n [tiht] [RN, MS]

TIJT

762

Ma RN tijt n [tiht]
Mo SS tiid n P* [ti:d] corucos rojos (un tipo de piojo de gallina, insecto: Menoponidae sp. o
Philopteridae sp.)chicken body louse or avian louse

TIK

sonido repetido (hacer un) | to make a repeating sound

*tiki
Onomatopyico; cf.esp. tictac e ingl. tick tick tick o tick tock.

Mo SS atiktik vi (I) [a-tik-tik] suena (pisadas, el tictac de reloj, etc.)to make a sound
(steps, ticking of a watch, etc.)

TIKIMB

doblar | to fold

*tikimbi [cf. Su 851 *tikimi]


A juzgar por SF (KT) utikimb doblado|folder, el significado original de TIKIMB es doblar|to
fold. La frase SMo peats tikimb tortilla cocida en comal y las frase anlogas en SD y SMa tiene
que haber evolucionar a partir de doblar (en el comal) y en estos idiomas el sentido antiguo se ha
perdido. Posiblemente se relacione TOKOMB desafilado|dull (not sharp), dado que el filo de
un cuchillo, por ejemplo, puede aparecer doblado cuando se pone desafilado.
D Su

/tikim/ tortilla de comaltortilla cooked on a clay griddle

Ma Su /tikim/ tortilla de comaltortilla cooked on a clay griddle


Mo Su /tikim/ tortilla de comaltortilla cooked on a clay griddle

F KT

utikim adj [nu-tikim] dobladofolded [KT:295]

Mo SS peats tikimb cp-nom [pa tikimb] tortilla cocida en comaltortilla cooked on a


clay griddle

TIL

flecha, arpn | arrow, harpoon

*tili [= Su 853]
Tal vez TIL flecha, rpon|arrow, harpoon se relacione con Chol tielap = tel-ab(?) flecha|
arrow, una palabra histrica atestiguada slo una vez (HJG:220). Tambin deben compararse Chic
[[totl]] rpon de pesca|fish harpoon y TtnN tal [tala] pegar algo, machucar algo; disparar una
flecha o arma, pegar algo con un proyectil; calentar algo (sol)|to hit something, pound something; to
shoot something with a bow or firearm, to hit something with a projectile; to shine on intensely
(sun).
El sentido de SD /atil/ pescar con red|to fish with a net (si es correcto) debe ser una ampliacin
del sentido pescar con arpn || HJG, JD:[Termer:1930], BT.
DR

/atil/ 3 [a-til] pescar con redto "sh with a net

DR

/atiltil/ 3 [a-til-til] agujerear algo duro con instrumento puntiagudoto pierce hard
substance with pointed instrument

TIL
D Su

/nitil/

F Su

/nitil/

763

Ma Su /nitil/
Mo Su /nitil/

D MS

atily [a-til] clavarto hammer in, to nail, to stick something in

F YK

atily [a-til] espinarto pierce

Ma RN itil n [nitil] #echa antigua, arpn (se usa con la mano)old-fashioned hand-thrown
arrow or harpoon
Mo SS atil vt I [a-til] lo apuala, lo espina, lo pica, lo punza, lo clavato stab, to prick, to
sting, to pierce, to nail
Mo SS nitil n TS [ni-til] el clavo grandelarge nail
Mo SS ajtil vp [a-h-til] es apualado, es punzadoto be stabbed, to be pierced
Mo SS atiltil vt I [a-til-til] lo picato sting
Mo SS atiltil tit fv-p [a-til-til tit] lo punzato pierce

TIL

brillar | to shine vi.

*tili [cf. Su 852 *til]


DR

/atil/ [a-til]

D Su

/-til/

F YK

atily [a-til] pegar (el sol)to shine, beat down (the sun)

Ma RN atil v I [a-til] brillar (el sol); lo pega (rayo del sol)to shine (sun); to shine on (rays
of the sun); to beat down upon (rays of the sun)
Mo SS atil kaaw n [a-til ka:w] la luz de la lunamoonlight
Mo SS atil nt n [a-til nt] el rayo del solsunshine, sunbeam

TILAY

antes, hace tiempo | before, some time ago

*ti-la-ye [cf. Su 863 *t-laya]


TILAY antes, hace tiempo|before, some time ago est compuesto de *t (de TY en|in) ms
*laye (de AL, LAY, LAKY todava, otro; estar, haber|still, another; to be, for there to be).
DR

/tiloy/ [tily] antesbefore; formerly

D Su

/tily/

F Su

/tilay/

F YK

tilay adv [ti-lay] adelante (hoy ms temprano)earlier today [YK, KT:237]

TIM

TIM

764

ayer | yesterday

*tmi [= Su 854]
Vase tambin WIER pasado maana; anteayer|the day after tomorrow; the day before
yesterday.
DP

tm

FP

tim

Ma P

timp

Ma B

tim, tin [B, B:50]

Ma B

tiimp ubets, tiimp[ ]ubiets antenochethe night before last [B, B:21]

Mo P

tim

DR

/tim/ [tim]

D Su

/tim/

F Su

/tim/

Ma Su /tim/
Mo Su /tm/

D RN

tim adv [tim] [RN, MS]

F YK

tim adv [tim] [YK, KT:237]

F Ko

tim ungiuts adv-p [tim u-gih ugiuh ugiuts] anteanocheyesterday


evening

F Ko

tamawior adv [ta-ma-wi tamawio] antierthe day before yesterday [Ko, KT:237]

Ma RN tim adv [tim]


Ma RN tim paajt adv-p [tim pa-naht] ayer por la tardeyesterday evening or afternoon
Ma RN timuwierr adv [ti-m-wir] antier, anteayerthe day before yesterday
Mo SS tim adv [tim]
Mo SS timiwir adv [timi-wi] antier, anteayerthe day before yesterday

TINCH

TINCH
*tinci

765

derramarse | to spill, spill out


yucatecano

TINCH derramarse|spill out posiblemente sea el diminutivo de una raz TANTS que aparece en
PATANTS greudo|disheveled (hair) con *pa como el prefijo deprecativo. As la idea bsica
ser desordenado e incontrolado, ya sea de lquidos o de cabello.
Por otro lado cabe destacar el parecido interesante entre TINCH y Yuc tits vi. saltar las gotas de
un lquido que se derrama|jump (drops of spilled liquid). Aunque la voz yucateca carece de la [n]
que se ve en TINCH, la nasalizacin puede deberse a la eyectiva de la fuente mayense || JG.
Vase tambin TYONTS escupir|to spit.
DR

/ahitin / 3 [a-h-tin] eructato belch

D MS

ajtindx vi [a-h-tin ahtin] derramarse (de un recipiente lleno)to spill (from


a full container)

D RN

ajtindx (tixiik) [a-h-tin - ahtin] tiene re#ujoto have re#ux

Mo SS ajtinch tit fv-p [a-h-tin tit] se derrama, rebosa un lquido al recipienteto spill,
to over#ow out of a container (liquid)

TING, TIN

ceidor del telar | belt for a loom

*tingi, *tini [cf. Su 855 *tingi]


F Su

/ting puc/

Mo SS tinpech n [tin+pe] la correa del telar de manobelt or tether of a hand loom

TIP

rabn | tailless

*tipi
Ma RN tip adj [tip]
Mo SS tip n [tip] rabn; papalote sin colatailless; paper kite without a tail

TIP

subir, crecer | to rise up, go up, to grow vi.

*t-h-p, *h-tp [cf. Su 915, 911 *htp; *htipi]


Vase TUPY, TIP
Vase TUPY, TIP

TIINCH

TIINCH

gaviota | seagull

*tirinci [cf. Su 873 *trnc-o-lasa (?)]


Vase tambin Mo ndiig olaats rabihorcado, fragata|magnificent frigatebird in NDIJK.
Ma Su /terincolas/

Ma RN tirinch ulajts cp-ex [tiin u-lah]

TIT

flamear mucho | to flame a lot

*ti(ti)-titi
Mo WW ankatitit ardeto burn

Mo SS atitit vi (I) [a-ti(t)-tit]


Mo SS netitit adv [ne-ti(t)-tit] muchas llamas#aming greatly
Mo SS netitit n [ne-ti(t)-tit] llamas grandeslarges #ames
Mo SS najkiol teatit cp-nom TS [nah-kol t-a-tit] antorchatorch

TIT

orina | urine

*titi [= Su 857]
La /h/ de SD /natihet/ parece implicar una raz con vocal larga, pero es incierta.
DR

/na-tihet/ [na-tiht]

D Su

/natit/

F Su

/natit/

Ma Su /natit/
Mo Su /natit/

Ma VM natit n [na-tit]
Mo SS natit n [na-tit]
Mo SS mipatit adj [mi-pa-tit] orina muchourinating a lot

766

TITIEM

TITIEM

767

frijol | bean

*titm [cf. Su 876 *ttYm]


Parece que la reconstruccin de Surez (*ttYm) es incorrecta; debe ser *ttm con *. Adems
GC:365 escribe /titm/ (error tipogrfico?)
Segn GC:361, SMo titm ket puede hacer referencia a varios tipos de pez, incluso: Haemulon
scudderi Gill mojarra prieta, codorniz, bacoco, ronco prieto, burro pecoso|grey grunt; Orthopristis
chalceus Gnth burrito corcorvado|brassy grunt; Kyphosus analogus Gill chopa gris, chopa
rayada|bluebronze sea chub o Kyphosus elegans Peters chopa (de Cortez), salema|Cortez sea
chub.
DP

titim

FP

titieam

Ma P

titieum

Mo P

titiem

DR

/titiam/ 3 [titim]

D Su

/titm/

F Su

/titom/

Ma Su /titm/
Mo Su /titm/

D MS

titiem n [titim]

F KT

titiom n [titim titiom ] frijolesbeans [KT:207]

F YK

titiom katy [titim kat titiom kat] mojarra negra, frijolilloblack mojarra (?
Eugerres axillaris = mojarra rayada) [YK, GM]

Ma RN titiem (moly) n [titim (mol)] frijol (de Castilla)bean [RN,VM]


Ma RN mititiem ikojts fn [mi-titim ik-oh] frijl andaln, tpico de Santa Mara
Mo SS titim n K* [titim] los frijoles (planta: Phaseolus vulgaris)common bean
Mo GC titim ket n [titim kt] mojarra prieta, burrito corcovado, chopa gris, chopa (de
Cortez) (peces)grey grunt, brassy grunt, blue-bronze sea chub, Cortez sea chub ("sh)
[GC:355-56]
Mo SS mipang titim fn [mi-pag] la vainabean pod
Mo SS miteok titim fn [mi-tok titim] el tamo, paja menudacha%
Mo SS mititim moel fn [mi-titim mol] el frijol de castillabean
Mo SS naliw titim fn [na-liw titim] los ejotesstring bean

TIWAE

TIWAE

768

carpintero cheque (ave) | gold-fronted woodpecker

*tiware
Onomatopyico; segn SS su nombre viene de su canto.

Mo SS tiware n K* [tiwae] carpintero cheque (una ave zancuda, de pico largo, cafe claro
rayado, chico) (ave: Melanerpes aurifrons)golden-fronted woodpecker

TIX

muy salado | very salty

*h-tisi [cf. Su 912 *htisi]


DR

/na-hti/ 3 [na-h-tis] saladosalty

F Su

/-htis/

Ma Su /-htis/
Mo Su /-htis/

D MS

ajtix [a-h-tis] estar saladoto be salty

F RN

kajtix [ka-h-tis]

F GM

najtix [na-h-tis] saladosalty [GM, KT:198]

F YK

najtix iow [na-h-tis iw iow] agua saladosalt water

Ma VM najtix adj [na-h-tis] saladosalty


Mo SS najtix adj [na-h-tis] saladosalty

TIX

jilguero (canario chico) | lesser goldfinch (bird)

*tisi-tisi
Mo SS tixtix n K* [tis-tis] una especie de canario chico, jilguero (ave: Carduelis psaltria)
lesser gold"nch

TIXAR

albahaca | basil

*tisra [cf. Su 874 *tsra]


Vase tambin NAMB albahaca|basil.
D Su

/mbah tisar/

Ma Su /namtisar mbah/
Mo Su /namtisar mbah/

Ma RN namtixarr mbaj fn [nam-tisar mbah] #or de albahacathe #ower of the basil plant

TIXAR

769

Mo SS namb tixar mbaj fn K* [namb tisa mbah] #or de albahaca (planta: Ocimum
basilicum)the #ower of the basil plant

TIXE

tijeras | scissors

*tisere [cf. Su 848 *tisere]

espaol colonial

SMo (WW) tixer mbeay chok (lit. hormiga boca de tijeras) probablemente se refiera a la hormiga
arriera (ingl. leaf-cutter ant, Atta sp. o Acromyrex sp.), cuya mandbula se parece a unas tijeras.
Por eso, TIXE debe ser un prstamo del esp. tijeras scissors, aunque segn RD:107 esp. tijeras
aparece en SMo como /thr/ tijeras|scissors con [h] en vez de []. Es de suponer que SMo tixer
representa un prstamo remontando a la poca colonial cuando la j espaola se pronunciaba []
(adaptada como Huave []), mientras que la variante SMo /thr/ lleg ms tarde despus de que la
pronunciacin de j en espaol ha cambiado a [h] o [x] en Mxico.
Mo WW tixer mbeay chok hormiga tijeraleaf-cutter ant (?)
Mo DT /thr/ n tijerasscissorts
Mo Su /tiser umbeay/ hormiga de mazorcacorn ant (?)

D MS

tixer n

Mo SS tixer n [tise]

TIXUM

camarn | shrimp

*tism [cf. Su 875 *tsYm]

por difusin

Con mucha probabilidad TIXUM camarn|shrimp se relacione con ChO dixmu = [dimu]
camarn del mar|sea shrimp. Como los camarones estn entre los productos ms importantes para
la economa huave, es muy probable que los chontales los conocieron por contacto con esos y as la
palabra huave entr en el idioma chontal.
Belmar afirm una conexin entre TIXUM y reflejos de pMaOr *oom, e.g. Mam txom [tom], lo
que parece posible, aunque falta una explicacin del origen de huave ti-. Sin embargo Surez, al
sugerir que ti- es un prefijo, compar TIXUM en lugar con mTot [km] (SW: [k:m]), que
proviene de pMxO *k:m camarn del mar|type of shrimp. Sin embargo en mixe fuera de Oaxaca
aparecen otras formas, reflejos de pMZ *o:yo() camarn|shrimp tal como mOlu [o:yo] d., as
como mTap xux d., que en efecto se parece ms a la voz huave, pero cf. Yuc xex, pChol *e >
Chol xex y tambin Chol xux d. || TT, B:16, TK, Su:161, SW, CS, BS, AU.
Ma B

tishuum mi- [B, B:39]

D Su

/tism/

F Su

/tisum/

Ma Su /tisum/
Mo Su /tism/

F YK

tixum n P [tisum] [YK, RN, KT:207]

TIXUM

770

Ma RN tixum n [tism]
Ma RN mam tixum n [mam tism] langosta (acutica)lobster
Mo SS tixem n K* [tisem] el camarn (crustceo: Palaemonetes) shrimp
Mo SS mimm tixem fn [mi-mm tisem] la langostacray"sh
Mo GC mindeap tixem fn [mi-ndap tisem] anchoa, anchoa ojitos (pez: Anchoa lucida J &
G)bright anchovy [GC:351]
Mo SS mikiek tixim [sic] fn [mi-kek ti-sem] (?) golondrina del mar, charrn mnimo,
charrn real (ave: Sterna spp., Thalasseus spp.)tern (bird)

TOCH

tropezar | to stumble

*h-toc [cf. Su 914 *htoc]


Se puede especular que en ltima instancia TOCH <*-toc deriva de un causativo *-to(h)-(h)c,
dnde *-toh se ve tambin en PATOJ patizambo|knock-kneed y TOJT doblar la pierna o las
piernas|to bend ones leg or legs. Por otro lado, tampoco se puede descartar la posibilidad de una
conexin con TUCH empujar|to push.
Ma B

ahtoch

D Su

/-hndoc/

D Su

/-htoc/

F Su

/-htoc/

Ma Su /-htoc/
Mo Su /-htoc/

D RN

ajtuoch vi [a-h-tu ahtuo]

F KT

ajtoch vi [a-to] [KT:233]

Ma RN ajtoch v I [a-h-to]
Mo SS ajtoch vi E [a-h-to]
Mo SS ajtocheran vp [a-h-to-ean] es tropezadoto be tripped
Mo SS najtochtoch andeak vi A [na-h-to-to a-ndak] tartamudeato stammer, to
stutter

TOJ / TUJ

incitar, azuzar | to incite, to provoke

*toho-toho / *th-th
DR

/atuhtuh/ 3 [a-tuh-tuh] (?) estimular o alentar a alguien llamndoleto spur on by


calling

Mo SS atejtej wx fv-p [a-teh-teh ws]

TOJ / TUJ

771

Mo SS atojtoj wx fv-p [a-toh-toh ws]

TOJCH

picotear, picar | to peck at, bite, sting

*tohc [cf. Su 880 *to:c]


Una conexin entre TOJCH picotear, picar|to peck at, bite, sting y pZp *toci, *toce afilado|
sharp, pointed (= SZ *o()V) parece posible. Aunque no hay reflejo del timo en zpIst, races
muy cerca de pH*tohc, *thc aparecen en otras variedades de zapoteco, p.ej. zpYat
to puntiagudo|sharp, pointed y zpRn [tui] d. Otra posibilidad es una conexin con Chol
tuchub = tuchub alacrn|scorpion, un dato histrico que es por lo dems desconocido ||MF, IB,
AU, HGJ:230.
Ma B

atohchi

DR

/atuhi/ 4 [a-tuh] picotearto peck object

Ma Su /-toc/ picarto bite, to sting


Mo WW atooch picoteato peck

F YK

atojch [a-toh] picoteato peck, to nibble

F KT

atojch [a-toh] azotarto whip [KT:26]

Ma RN atojch v I [a-toh]
Mo SS ateech vt E [a-te:] lo picotea (dim.)to peck, to nibble (dim.)
Mo SS atooch vt A (?) [a-to:] lo picoteato peck, to nibble

TOJKOJCH

gusano | worm

*tohkhc [cf. Su 881 *tohk:c]


Mo WW tajkooch
Mo Su /tohk:c/

Ma RN tojkoch n [tohko] gusano medidorinchworm


Mo SS tajkoch n [tahko] oruga, larva de mariposacaterpillar, butter#y larva [SS:406]

TOJLY

boca arriba, poner algo boca arriba | face up, to place face up

*tohl
DR

/atuhel/ 3 [a-tl] poner por un ladoto place on one side

Ma RN atojl (?) v [a-tohl] (?) dejar, poner algo en un lugarleave, put something in a place
Ma RN tojlien adj [tohl-i-n] sentado boca arriba (olla, traste)sitting face up (bowl, dish)
Mo SS ateel vt E [a-te:l] le para boca arribato stand (a thing) face up

TOJLY

772

Mo SS atool vt E [a-to:l] le pone boca arriba, lo para (cosas)to place face up, to stand (a
thing) up
Mo SS tojlin part [tohl-i-n] boca arribaface up

TOJP

tuerto | one-eyed, missing an eye

*thpo, *tohpo [cf. Su 871 *t:po, *to:po]

mayense occidental

Vase TYOJP, TOJP

TOJOK

cojo (ser), renco, cojea | to be lame, to limp

*to-h-ro-ko
Con mucha probabilidad TOJOK ser cojo, renco, cojea|to be lame, to limp derive de pH *toko
(= TOK/TUK cortar, hacer dao|to cut, to injure) con el infijo del pasivo *rV y la *h
intransitivizadora, o sea de pH *tohroko.
Vase tambin PATOJ patizambo|knock-kneed.
DR

TOJT

/atohorok/ 2 [a-tohok]

doblar la pierna o las piernas | to bend ones leg or legs

*tohto
Vase tambin PATOJ patizambo|knock-kneed.
Mo WW atoodtood encoge las piernasto #ex ones legs, to tuck in ones legs

Ma RN atojtojt ulyej [a-toht-toht u-leh atohtoht uleh] se dobla un rato su pieto


bend ones foot for a while
Mo SS ateedteed oleaj fv-px (?) [a-te:d-te:d o-lah] parado con una pierna doblada (para
descansar)standing with one leg bent (to rest)
Mo SS atoodtood oleaj fv-px [a-to:d-to:d o-lah] (estar) sentado en el suelo con las dos
piernas dobladasto be sitting on the #oor with both legs bent

TOK

TOK

773

gota; gotear | drop; to drip

*tko / *tk [cf. Su 903 *tko ~ *(h)tYk]


TOK gota, gotear|drop, to drip posiblemente se relacione con pMx *tak gotear|to drip, de
donde provienen p.ej.mOlu [tak] vaciar lquido|to pour liquid y mTot [tak] gota|drop. De
estos ejemplos el ltimo ya fue sealado por Surez, quien ofreci tambin la posibilidad de una
conexin con los reflejos de pMa *tuj, gota|drop como Tzo tuj gotas|drops. La segunda hiptesis
parece menos adecuado ya que no se explica la *k final de pH *toko (aunque pMa [u] se acerca ms a
la vocal de la raz huave). Por eso es ms probable una conexin con pMa *cuq, de donde proviene
Huas tuk y Qeq tzuq (cf.tambin Huas [[tuyik]] cera|wax.) Dado que este timo tiene reflejos
slo en dichos idiomas, cuyos hablantes estn (al menos actualmente) ubicados a los lmites opuestos
de la zona mayense, la procedencia putativa de pH *toko de esta fuente debera ser bastante antigua
o por medio de otra lengua || SW, RZ, TK, JD:[Larsen 1955].
FP

agtca gotearto drip

Ma B

ahtok gota, goteardrop, to drip

Ma B

utiuk tiuk lloviznarto drizzle

Mo P

notoktok gotearto drip

DR

/ahtok/ 2 [a-h-tok] gotear to drop (water, blood, etc.)

DR

/atoktok/ 2 [a-tok-tok] gotearto fall in drops

DR

/atktk/ 3 [a-tk-tk] gotearto fall in drops

D Su

/tk/ gota, goteardrop, to drip

F Su

/tuk/ gota, goteardrop, to drip

Ma Su /tok, -htuk/ gota, goteardrop, to drip


Mo Su /tk/ gota, goteardrop, to drip

D TA

ajtok [a-h-tok] goteato drip [TA, MS]

F YK

ajtok [a-h-tok] goteato drip

Ma TA ajtok v [a-h-tok] goteato drip


Mo SS ajtek vi E [a-h-tek] goteato drip
Mo SS ajtek n K [a-h-tek] una gotaa drop (of liquid) (dim.)
Mo SS ajtok vi O [a-h-tok] goteato drip
Mo SS ajtok n K [a-h-tok] la gotadrop (of liquid)
Mo SS atokooch vt E [a-tok-o:] lo echa por gotasto pour drop by drop, to drip
something
Mo SS najtok part [na-h-tok] goteadodripped

TOK

774

Mo SS ajtekeech vt E [a-h-tek-e:] lo echa por gotas (gotitas)to pour drop by drop (in
small amounts)

TOK

cloquear | to cluck (chicken)

*toko-toko
F YK

atojtok vi [a-toh-tohk-e atohtoke]

F YK

atyujtyuk vi [a-tuh-tuhk-e atuhtuke] cloquea (voz de gallina), dim.to cluck


(chicken), dim. [YK, KT:318]

Mo SS atoktoky vi ? [a-tok-tok-y]

TOK

higo grande | fig

*toko [= Su 883]

zapoteco del Istmo

Tal vez TOK higo grande|large fig tree se relacione con zpIst duga [duga] el higo|fig tree.
D Su

/tok/

F Su

/tok/

Ma Su /tok/
Mo WW tok tl capulncapuln cherry
Mo Su /tok/

D TA

tok n [tok] higo, higuera"g, "g-tree [TA, MS]

F GM

tok n [tok] higuera"g-tree

Ma TA tok n [tok] higo"g


Mo SS tok, eed tok n K [tok, e:d tok] la higuera (rbol: Ficus carica)common "g tree
[SS, NT:Mt 21:19]
Mo SS os tok [os tok] una especie de higuera (rbol)a type of "g tree

TOK / TUK

TOK / TUK
*toko / *tk

775

cortar, hacer dao | to cut, to injure


mixe-zoqueano

Aunque TOK/TUK cortar, hacer dao|to cut, to injure tiene slo un reflejo actual, o sea SF
(YK) atyuk hace dao|to injure, to harm, de punto de vista etimolgico su identidad es asegurada
por sus derivativos TOKOTS corto|cut off (< *toko-co) y TOJROK cojo (ser), renco, cojea|
to be lame, to limp (< *to-h-ro-ko).
Adems TOK puede compararse con un timo mayense as como otro mixe-zoqueano (los cuales
posiblemente se relacionen tambin). Especficamente, es muy probable que TOK tenga una
conexin con Chol tuk cortar (fruta, caf)|to pick (fruit, coffee beans) o con Yuc took cosechar
frutas|to pick fruit. Estas voces se parecen mucho a pMZ *tuk cortar fruto|to sever fruits, etc.,
from a plant, de donde provienen muchos reflejos, p.ej. zoChMg [tuk] d., mSJP [tuhk ~ tuk]
cortar (de la planta), e.g. fruta, frijoles, flores, pia|to pick, sever from the plant (fruit, beans,
flowers, pineapple), y mSay[tuk] cortar(caf, naranjas, etc.); quebrar(se) |to pick (coffee beans,
oranges, etc.); to break, to snap; las acepcines del sentido ms amplio de cortar|to cut aparecen
en muchos derivativos, tal como zoChMg [hotuk] hacer pedazos, romper|to cut in pieces, to break,
zoChMg [huptuk] reventar jalndolo|to break something by pulling on it (lit. jalarcortar), y
zoChMg [ttuk] trozar de un machetazo|to break off with a machete blow (lit. cortarcortar).
La acepcin hacer dao de TOK/TUK puede ser una ampliacin del sentido bsico del cortar,
como se ven en pMZ *k-tuku manco|one-armed, one-handed (cf.pMZ *k mano, brazo|hand,
arm) > mOlu [ktuku] y mSay [ktk] d. Tal vez tambin el timo homfono pMZ *tuk
gastarse|to wear out (things) junto con su derivativo pMZ *tuku viejo (cosa)|old (thing) tuviesen
una influencia.
Adems se puede mencionar un grupo de palabras mayenses posiblemente en ltima instancia
relacionadas entre s, a continuacin: reflejos de pMa *to:q pedernal|flint, tal como Yuc [to:k]
(TK) (= JH pok) y MaEp to-ka, to-ko d., as como probablemente Lac [[tok]] punta de
flecha|arrow point; tambin verbos del sentido apualar|to stab, ms o menos, p.ej. Yuc
pok punzar, hacer sangra|to stab, to draw blood y los reflejos de pQch *toq (difundido), tal como
Jak [[toq]] apualar, perforar|stab, pierce, Pcm xitoq y Kch xutoqo lo apual, lo puy|he/she
stabbed it, pierced it. Dada la importancia de la sangra en la cultura mayense (as como en
Mesoamerica en general), la difusin del timo es bastante probable || TK, SW, HJ, JD:[Andrade
1946, Mayers 1966], JH.

F YK

atyuk vt [a-tuk ?] hace daoto injure, harm

TOKOMB

desafilado | dull, without a sharp edge

*tokombo
SMo atojkomb se est cambiando de clase de sufijo de la clase O a la clase A, segn los hablantes a
los que pregunt yo. Prefieren lamatojkombw xemachat mi machete ya est desafilado|my
machete has already gotten dull a lamatojkomboj etc.
Vase tambin TIKIMB doblar|to fold.

D MS

tokomb n [tokomb] barrancacli%

TOKOMB

D RL

776

tokomb yow [tokomb yow] charco, lagunapuddle, lake, lagoon [RL, TA, MS]

Mo SS atejkemb vt E [a-tehkemb] lo desa"lato dull


Mo SS atojkomb vt O ~ A [a-tohkomb] lo desa"lato dull
Mo SS ankatokomb vi (A) [an-ka-tokomb] no tiene "loto have no edge, to be dull
Mo SS antokombon part [an-tokomb-o-n]

TOKOTS

corto | cut off (adj.)

*tok-co / *tk-c [cf. Su 884 *tokco, *tkc]


Con mucha probabilidad TOKOTS corto|cut off (adj.) derive de *toko (= TOK/TUK cortar,
hacer dao|to cut, to injure) ms el sufijo pH *-co que en el sistema de clasificacin de susantivos
segn su forma se refiere a cosas largas y delgadas (cf. nots uno (de una cosa larga y delgada)|one
(of long, thin things) bajo NO- uno|one).
Hay que considerar si KUCHUJCH chico, nio|little, kid (vase bajo KICH, KUJCHUCH) debe
su origen a TUKUCH, diminutivo de TOKOTS, como se ve en SMa (Su) /tukuc/ corto (dim.)|cut
(adj., dim.) = SMa (RN) tyukuch, o SMa (B) tuikuchi chato|snub, squat. Si en algn momento
pH *t- fuese segmentada como prefijo, lo que queda podra haber producido *kc > KUCH, de
donde KUCHUJCH podra haber resultado por reduplicacin, o quizs por una segmentacin
equivocada de un participio pasivo de TUKUCH, o sea de *tkc-hc algo pequeo y acortado.
Ma B

tuikuchi chatosnub, squat

Ma B

tiukuch viel rabntailless, short-tailed

Ma B

tiukuch[ ]lei chaparroshort (in stature)

Ma B

ihch[ ]tukuchun acortarto shorten

DR

/toko/ 2 [toko] de un tamao menos que normalundersized (non-feminine


nouns)

DR

/tkwe/ 3 [tk] (?) de un tamao menos que normal (sustantivos femininos)


undersized (for feminine nouns)

DR

/tokotiol/ [tokot sil] insecto palo (fsmido)walking stick (insect)

D Su

/tkc/ corto (dim.)cut o% (adj. dim.)

F Su

/tokoc/

Ma Su /tukuc/ corto (dim.)cut o% (adj. dim.)


Mo Su /tokc/

D TA

tokotson (-om) ulyejiw adj px/vi-imp [toko-o-n (-o-m) u-leh-iw] (ser) chaparro
(to be) short or squat (of a person)

F GM

tokats [toka ?]

Ma RN tokots adj [toko]

TOKOTS

777

Ma RN tyukuch adj [tk] corto (diminutivo)cut (diminutive)


Ma VM tokots umal [toko u-mal] de pelo cortoshort-haired, having short hair
Mo SS tekech adj [teke] corto (dim.)cut (dim.)
Mo SS tokots adj [toko]
Mo SS tokots xil fn [toko sil] el garroteclub, stick
Mo SS tekech oleaj cp-ex [teke o-lah] chaparroof short stature, squat
Mo AL tokots oleaj adj px [toko o-lah] chaparroshort, squat (of a person) [AL:43]
Mo SS latokotsoj [la-toko-o-h] ya est cortoto already be ripped

TOL, TUL

quedarle muy grande (ropa) | to fit very big (clothing)

*tolo / *tl
Ma RN atoltoly tiel fv-p R [a-tol-tol-y til] huango (es huango) (de una ropa que queda
muy grande)to be loose-"tting (piece of clothing)
Mo SS ateleleay til fv-p [a-telel-ay til]

TOLONG

salpicadura, ruido de salpicadura | splash, splashing sound

*tolongo
Ma RN tolongoj ptc [tolong-o-h] alborotado
Mo SS atejleng vt E [a-tehleg] hace ruido de lquido adentro de un recipiente; hacen
gruidos los intestinosto make a sloshing sound in a container; to grumble (intestines)
Mo SS ateleng vi E [a-teleg] hace ruido los lquidos al vertirlos o al tragarlos sin
cuidadoto make the noise of liquid being poured or of being swallowed
carelessly
Mo SS atojlong vt O [a-tohlog] lo vierte de golpeto pour suddenly, to dump a liquid
Mo SS atojlong vt (O) [a-tohlog] lo traga de golpe (poquito lquido)to suddenly swallow
(a little bit of liquid)
Mo SS atolong vi O [a-tolog] el trago, el jaln (lquidos)a swallow, a shot (of liquid)

TOLONTS

ampollarse | to blister

*tolonc [cf. Su 882 *tohlonc]


Ma B

tolonts, tolontson avejigarto blister

Ma B

tolontsn, tolontzon ampollarto blister [B, B:20]

DR

/atoholondz/ 2 [a-tohlon]

TOLONTS
DR

/tolondzoh/ 2 [tolon-o-h] hincharseto swell

D Su

/-tohlonc/

778

Ma Su /-toloon/

F YK

tolonts n [tolon] ampolloblister [YK, KT:203]

Ma RN atojlonts v O [a-tolon] ampolla vi., aparece la varicelato blister, for chicken pox
to appear vi.
Ma RN tolontsoj ptc SO [tolon-o-h] ampolladoblistered
Ma RN tolontson adj SO [tolon-o-n] ampolladoblistery
Mo SS atejlench vt E [a-tehlen] se le ampollato get blisters
Mo SS atojlonts vt, fv-imp O [a-tohlon] se le ampollato get blisters
Mo SS telenchen part [telen-e-n] ampolladoblistered
Mo SS tolontson part [tolon-o-n] ampolladoblistered

TOLOS

burbujear, levantarse ampollas | to bubble, to blister

*toloso
Ma RN chaw tolos a pop cp-nom [aw tolos a pop] atole de espumafoam atole
Mo SS tolos adj [tolos] dibujo o diseo levantado, en relievehaving a design or picture
shown in relief
Mo SS atejlex vt E [a-tehles] se le ampolla (chico)to get a little blister
Mo SS atelex vi (E) [a-teles] burbujea (lquidos)to bubble (liquids)
Mo SS atojlos vi A [a-tohlos] se levanta ampollasto get blistered

TOLY

golpear | to knock, to strike

*tol [= Su 885]
Ma B

tol abofetear, acocear, cocearto slap, to kick

Ma B

atol apuetar, dar patadato punch, to kick

Ma B

atoltol patalearto stamp ones feet, to kick continuously

Ma B

itoltol estregarto scrub

DR

/atuol/ 3 [a-tul] patear o arrojar algo hacia atrsto kick or throw backwards

DR

/ateoolteool/ 2 [a-tol-tol] clavar (con un martillo)to hammer

DR

/atoeltoel/ 2 [a-tul-tul] dar un puetazo a alguiento strike person with "st

F Su

/-tol/

TOLY

779

Ma Su /-tol/
Mo Su /-tol/

D RN

atuoly [a-tul atuol] pateato kick

Ma RN atoly v I [a-tol] patea (p.ej. caballo, para que corra); golpea (a una puerta), pisato
kick (e.g. a horse, to make it run); to knock (on a door); to step on [RN, VM]
Mo SS atoel (atol) vt E [a-tol] le pega (puetazos), lo cornea, lo topetea, empujar un jinete a
otro para desalojarlo de su puestoto punch, to butt, to throw someone o% horseback

TOMB

poste | post, pole

*tombo-no [= Su 888]
Ma Su /tombon/
Mo WW tombon estacadofastened down; stuck in

Ma RN tombon n [tomb-o-n] palo estacado en el agua donde se pega la redpost stuck in


the bed of the lagoon to which a net is attached
Mo SS tombon part [tomb-o-n] salido; estacadosticking out; stuck in, fastened down

TOMB, TOPY

maguey | agave

*tmb, top [cf. Su 887 *tmbo, *top]

zapoteco

La variacin en TOMB, TOPY maguey|agave da indicio de un prstamo, y en efecto se presenta


una fuente clara, o sea pZp *doba d., de donde provienen p.ej. zpVal [dohb], zpIst duba
[duba], zpCu [dob] y zpCtn[do:b]. La [b] zapoteca debe haber sido interpretada en huave ya sea
como [mb], ya sea como [p], lo que produjo la variacin en, p.ej. SMo (GC) tomb ~ top || MF, VP.
D Su

/tom/

Mo Su /tm(b)/

D RN

tuomb n [tumb tuomb]

Ma RN tuomb (xiel) (?) n [tuom sil ] planta parecido al maguey pero no se comea plant
resembling an agave but inedible
Mo GC tomb, top n [tomb, top] [GC:365]
Mo SS top n K* [top()] el maguey (planta: Agave sp.); vejiga natatoria, parte de los
intestinos de algunos peces (comestible)maguey (agave); swimming bladder, part of
the intestine of certain "sh (edible)
Mo AL miyow top fn [mi-yow top] pulquepulque (alcoholic beverage made from
fermented maguey sap) [AL:132]

TOMBIJT, TAMATY

TOMBIJT, TAMATY

780

barriga | belly

*mat, *mbihti [cf. Su 345 *mat, *-mbi:ti]


La palabras con ta-, to- derive del prefijo TY- en| in, on con un prefijo personal tal como a-, o-/usu|his, her ms una raz bsica *mat ~ *mbihti. La raz sin t- se ve en SMa (B) iyank ubiat
ceir|to adjust or tighten ones clothing, esp.at the waist; to gird. Se desconoce si la ortografa
ubiat debe interpretarse como [(m)bit] o [(m)bat] as que su proto-forma permanece incierta pero
sin duda se relaciona con TOMBIJT, TAMATY.
Ma B

tamueti panzabelly

Ma B

iyank ubiat ceirto adjust or tighten ones clothing, esp. at the waist; to gird

DR

/tamet/ [tamt] panchapaunch

Ma Su /tamt/
Mo WW tombiid

Ma RN tamty n [ta-mt] pancha (adentro)belly (internal to the body)


Mo SS tombiid n mi-I [tombi:d] el estmago, la panza de los ruminantesstomach,
stomach of a ruminant animal

TOMBOP

sobresalido | protruding

*tombo-po
TOMBOP sobresalido|sticking out probablemente derive de TOMB, por su acepcin salido|
sticking out (que se ve en SMo tombon < *tombo ms *nV, marcador del predicado estativo) ms
el sufijo *po, que se ve en nop < *nopo uno (objeto rectangular)|one (oblong object) (NOuno|one). Cf.TSOROP ovalado|oval-shaped y NDOROP rea conveca o cncava de
tierra|concave or convex area of land.

Mo SS netombop adj [ne-tombop]

TOMBY, TOMB

volcarse; cucharn | to get tipped over; ladle

*tomb / *tmb [cf. Su 886 *tombo]


Las formas sin palatalizacin final (de TOMB) han sufrido una depalatalizacin intransitivizadora,
como muestra SF (Su) /tom/ volcarse, y luego fueron reanalizadas con un sentido activo, como en
SMo (WW) sacar agua, y de all una ampliacin semntica como se ve en SMo atomb lo palea|to
shovel.
Por lo visto la palabra /akomb 3/ en las notas de campo de Radin representa un error de audicin
y puede ser atuomb < TOMBY. En todo caso una palabra akomb no se presenta en el idioma
actual de SD.
DR

/atimb/ [a-tmb] echar agua deto pour water into object from receptacle

DR

/atuomb/ 3 [a-tumb] echar agua de un recipienteto pour out water from receptacle

TOMBY, TOMB
F Su

781

/-tom/ volcarseto get tipped over

Mo WW tomb sacar aguato take water or remove water

D RN

atyumb [a-tmb] vaca, sacar un poco con jcarato empty, to take a little bit out
with a gourd

D MS

ituomb [ni-tumb nituomb] brasero (para copal)brazier (container) for


burning copal (incense)

Ma RN atyumb v I [a-tm] saca (agua, lquido)to take out (water, liquid)


Mo SS atemb vt E [a-temb] le saca lquidos (con cuchara, cucharn, tasa, jcara)to take
out liquid (using a spoon, ladle, measure or cup)
Mo SS atomb vt A [a-tomb] lo paleato shovel
Mo SS netemb n [ne-temb] el que saca, el que repartea remover, a distributor
Mo SS nitemb n [ni-temb] el cucharnladle
Mo SS nitomb n K [ni-tomb] el incensariocenser [SS, NT:Rev 8:5]
Mo SS netembeay n [ne-temb-ay] el cucharnladle

TOMBY

cuerda de una guitarra | guitar string

*tomb / *tmb
Se deconoce la etimologa de TOMBY cuerda de una guitarra|guitar string, timo atestiguado slo
en los datos de Radin.
La posibilidad ms prometedora parece ser una relacin con Lac [[tap ulul]] cuerda de arco|
string of a bow (for shooting), donde [[ull]] = arco|bow. Esta voz parece relacionarse con Yuc
tab mecate|rope y Chol tajbal ~ tajm mecapal|headband used to help carry things on ones
back. Dado que la [p] o [b] mayense puede ser adaptada a la fonologa huave como [mb], se espera
algo como *tamb de estas fuentes, as que es oportuno buscar otro cognado que tenga una forma
ms similar a la de pH *tomb o *tmb.
Tal vez la vocal [o] se debe a una influencia de zapoteco. Se ve claramente en pZp*doo cuerda|
cord, de donde provienen zpYat [do] y zpCtn [do:] d., as como zpIst [doo] cuerda, mecate|
cord, rope. Otra posibilidad sera una conexin con Chol tumtuma [tumtuma] palpitando|
throbbing.
Finalmente, los derivativos de TOMBY pueden ser onomatopyicas, cf.ingl. to strum (tocar la
guitarra), tambin de origen imitativo || JD:[Andrade 1946], JG, AU, MF, IB, HJG.
DR

/atumtum/ [a-tum(b)-tum(b)] tocar a la guitarrato play guitar

DR

/tmtmben/ 3 [tmb-tmb--n] cuerda de un instrumento musicalstring of a


musical instrument

TOMIEN

TOMIEN
*tomin

782

dinero | money
espaol

TOMIEM dinero|money es un prstamo del espaol colonial tomn, una moneda de plata que vale
1/6 de un real; cf.mSay [tumi:n] y mTot [me:n], ambos: dinero|money || LC, SC.
Ma B

tomian

DR

/tumion/ [tumin]

D MS

tomien [tomin]

F YK

tomion n [tomin tomion] [YK, GM, KT:207]

F Ko

anop tomion n [a-nop tomin tomion] uno real = 12 centavosone real (old
Spanish coin) = 12 centavos

F Ko

ajpaw tomion n [a-h-p-a-hw tomin ahpaw tomion] dos reales = 25


centavostwo reales (old Spanish coins) = 25 centavos

Ma RN tumien [tmin]
Mo SS tomin n K, TS mi-A [tomin] dinero, moneda, billetemoney, coin, banknote [SS,
NT:Jn 2:15, Lk 12:32]
Mo SS ndron tomin [nd-o-n tomin] moneda antiguaold-fashioned coin

TON

pedazos (hacerse) | to fall to pieces

*tono-tono / *tn-tn
Como JONTS raya|draw a line on, en SMo TON se est cambiando de clase de sufijo de la clase
O a la clase A; por eso, aunque los Stairs indican que SMo atonton se hace pedazos|fall to pieces
pertenece a la clase O, los hablantes de a los que pregunt yo prefieren clase A, como en SMo (RN)
atontonw se hacen pedazos.
Vase tambin TEN, TEND caerse (pelo, fruta, hoja)|to fall off or out (hair, fruit, leaf).
DR

/atientien / 3 [a-ten-ten] desmoronarseto decay

Ma RN utyutyu adj [nu-tn-tn] despedazadoin pieces


Ma RN utonton xiel n [nu-ton-ton sil] aserrn, pedacitos de maderasawdust, pieces of
wood
Ma RN utyutyu xiel n [nu-tn-tn sil] aserrn, pedacitos de maderasawdust, pieces
of wood
Mo SS atenten vt E [a-ten-ten] lo despedazato tear up
Mo SS atonton vi O ~ A [a-ton-ton] se hace pedazos, se desmoronato fall to pieces, to
decay
Mo SS netenten adj [ne-ten-ten] despedazado, pedazostorn up, in pieces
Mo SS netonton n [ne-ton-ton] pedazos, aserrn, migapieces, sawdust, crumb

TON

783

Mo SS netenten xil [ne-ten-ten sil] la viruta, el aserrn, pedacitos de


maderashavings, sawdust, pieces of wood

TONG

vaciar | to empty

*tongo / *tng [cf. Su 890 *tongo]


Es incierta la posicin de SD (R) /ateg/ pone algo boca abajo|to turn object upside down, la
forma del cual es irregular ya que en SD el diminutivo de TONG vaciar|to empty debe ser [tg]
= *atyueng < pH *tng, as que es posible que esta voz derive de otro timo. SF atia wax baar
(una candela)|to dip (a candle) muestra tambin un desarrollo irregular, aunque atyu wax parece
continuar *tng excepto en que *ng > -. El timo de estas palabras, al igual que TONG
posiblemente se relacione con zoCop [ty-u] (raz = [t]) lo tumb; lo ech abajo; lo tir|to knock
down, to throw (down) < pZo *t < pMZ *tw estar recto; tumbar|to be straight upright; to fall;
cf.tambin zoTex [kas-k-t] acostar, poner en posicin vertical; acostarse boca arriba|to lay down,
to place in a vertical position; to lie down face up || HG, SW.
Vase tambin ONG derramarse|to spill vi..
Ma B

-tong, itonk derramarto spill [B, B:58]

Ma B

tongoh desparramarto spill, to scatter

DR

/togo/ 2 [tongo(w)] (?) desparramar (algo que no es lquido)to spill non-liquid


object vr.

DR

/togt/ 2 [togt] (?) esparcir, diseminarto scatter; to disseminate

DR

/ateg/ 3 [a-teg] (?) pone algo boca abajoto turn object upside down

DR

/atog/ 1 [a-tong] echar agua, derramarto pour water, to upset

Ma Su /-tong/
Mo WW atong, atng

D MS

atong [a-tog] vaciar (lquido, de un recipiente)to empty (liquid from a container)

F KT

atong vt [a-tog] vierte (algo)to pour vt. [KT:321]

F KT

atyung vt [a-tug] vierte vt. dim.to pour vt. dim. [KT:321]

F YK

atong tiot [a-tog tit tiot] rega, vacato water, to pour

F YK

atyu wax [a-tun was] baar (candela)to dip a candle (when making candles)

F KT

tongo- vi [tog-o-] ser vertidoto be poured [KT:295]

Ma RN atong v O [a-tog]
Ma RN atyung wx fv-p I [a-tg ws] baar la velato dip (candle, when making candles)
Mo SS ateng vt E [a-teg] lo vaca, lo derramato empty, to spill
Mo SS atong vt O [a-tog] lo vaca, lo vierteto empty, to pour
Mo SS atong tit vt O [a-tog tit] lo derrama, lo riegato spill, to water

TONG

784

Mo SS tengen part [teg-e-n] echado, tirado, vaciado (liquidos, granos)thrown out,


tossed out, emptied out (liquids, grains)
Mo SS tongon tit part [tog-o-n tit] regado, tiradosprinkled, tossed out

TONG

ombligo | navel

*tngo [= Su 889]
Surez compar TONG ombligo|navel (< pH *tngo) con zoCop [tunu] < pZo *tunu d., de
donde provienen tambin, p.ej. zoSot [t:nu], zoChMa [tunu], etc. Si efectivamente se trata de un
prstamo, queda por explicar el origen de pH *ng en vez de *n y adems pH *o en vez de * (cf.
TU ciruela|plum < *tYn, prestado de pMZ *tu:ni) || Su:162, HG, SW.
Ma B

tonk

DR

/teong/ 1 [tog]

D Su

/tong/

F Su

/tong/

Ma Su /tong/
Mo WW mitong kt aleta del pescado"n of a "sh
Mo Su /tng/

D MS

tyong n [tog]

F YK

tong n mi- [tog] [YK, RN, KT:217]

Ma RN tong n mi-O ? [tog]


Mo GC tong chaj [tog ah] mojarra rayada, mojarra malacapa (pez: Eugerres axillaris
Gnther)black axillary mojarra [GC:354]
Mo SS mitong ket n [mi-tog kt] al ano del pezanus of a "sh
Mo SS mitongaran n mi-A [mi-tog-aan]

TONG

asa | handle

*tongo [= Su 891 ?]
Se desconoce si SD /ategteg/ curvar en forma de arco|to bend in the shape of an arc derive de
TONG asa|handle o de TONGOY chueco, curvado|bent, twisted, curved (en cuyo caso se
implica un antiguo sufijo /oy/ en /togoy/). En cualquier caso, en vista de sus sentidos semejantes,
parece probable que en una poca anterior se relacionaran TONG y TONGOY adems de
TONGOR encorvado, curvo|bent over, hunched, curved y TONGY enganchar|to hook,
attach.
DR

/ategteg/ 3 [a-teg-teg] curvar en forma de arcoto bend into shape of arch

D Su

/tongola:k ncp/ canasta con asabasket with a handle

TONG

785

Mo Su /tongola:k/ canasta con asasbasket with handles

Ma RN tong ulajk cp-ex [tog u-lahk] canasta con una asabasket with a single handle
Mo SS tongolaag n P [tog-o-la:g] el cesto, canasta(large) basket

TONGOR

encorvado, curvo | bent over, hunched, curved

*tongo-ro [cf. Su 892 *tongoro]


Vase tambin TONGOY chueco, curvado|twisted, bent, curved.
Mo WW tangor pescado chapeta = (? jorobado chapeta)Mexican moon"sh (Selene

orstedii) (?)

Mo Su /tongor macnd/ pescado machetePaci"c lady-"sh (Elops affinis)

Ma RN tongor mbex cp-ex [togo mbes] ua de gato (rbol)catsclaw acacia (tree)


Ma RN tongor xing fn [togo sig] el pico medio gancho de un pjarobeak of a bird
shaped somewhat like a hook
Mo SS tongor, tangor adj [togo, tago] encorvado (nariz, pico de las aves, frente de
algunos animales)curved (nose, beak, head of certain animals)

TONGOY

chueco, curvado | twisted, bent, curved

*tongo-yo [cf. Su 908 *tngoyo]


Los Stairs dieron la clase O para atojngoy doblar|fold (SS:71) pero es un error, como muestra SMo
(RN) atojngoyiits doblamos|we fold.
Vase tambin TONGOY encorvado, curvo|bent over, hunched, curved, TONG asa|
handle.
Ma B

itongoi, tongoi encorvar; pandoto bend; sagging, warped

DR

/atuhugo-y, -yia/ 3 [a-tuhguy] (?) curvar, enroscarseto curl up

DR

/atogoy / [a-tonguy] (?) doblar (a un ser vivo)to bend animate object

DR

/tugoyo-h, -o/ 2 [tugoy-o-h] (?) ser en forma de arcoto be arched vr.

D Su

/tungoy/ inclinadosloping, leaning

Mo WW tongoy arrugado (alambre)wrinkled (wire)

D MS

tonguoy adj [tonguy tonguoy] chueco, pandotwisted, warped

F KT

tongoy adj [togoy] chuecobent [KT:200]

F YK

atongoy vt [a-togoy] doblar (p.ej. piernas)to bend (e.g. ones legs) [YK, KT:201]

F KT

la tongoy ptc [la togoy-o] (ya) se enchuecado, est chuecoit has gotten bent, it
has become bent [KT:200]

Ma VM tongoy adj [togoy] chuecotwisted, bent

TONGOY

786

Ma RN ajtongoy v Y [a-h-togoy] chueco: est chuecoto be twisted, bent


Ma RN atongoyey vr RE [a-togoy-ey] torcer: se tuerceto twist vi.
Mo SS tongoy adj [togoy] chuecobent, twisted
Mo SS tongoy n [togoy] la curvacurve
Mo SS tengey niig cp-ex [tege niig] verdolaga (planta: Portulaca oleracea)common
purselane (plant)
Mo SS tongoy niig cp-ex [togoy ni:g] verdolaga (planta: Portulaca oleracea)common
purselane (plant)
Mo SS atojngoy vt E [a-tohgoy] lo dobla, lo enchuecato fold, to bend [SS, RN]
Mo SS atejngeyay adj [a-tehgey-ay] sinuouso, culebreawinding, snaking
Mo SS atojngoyay adj [a-tohgoy-ay] sinuosowinding
Mo SS tongoyon part [togoy-o-n] doblado, enchuecadofolded, bent

TONGWIW gaviln pescador | osprey [RN]


*tongiwi [= Su 893]
Una palabra relacionada con TONGWIW gaviln pescador|osprey (< pH *tongiwi) aparece en
ChO gw gaviln|osprey. Tal vez la primera slaba pH *to- se relacione con Chol x-tow gvilan
negro, guila negra|hawk, as que *tow-ngiwi > *tongiwi.
Radin tradujo SD /tegvi/ como baltazar (bird) pero por lo visto se confundi con su nombre en
francs, o sea balbuzard; en ingls hoy en da este ave se llama comnmente osprey || TT, HJG:229,
AU.
DR

/tegvi/ [tegwi] gaviln pescador osprey (baltazar)

D Su

/tongi/ quebrantahuesobuzzard

Ma Su /tongi/ quebrantahuesobuzzard
Mo Su /tongiw/ quebrantahuesobuzzard

D RN

tong wi n [togi] quebrantahuesobuzzard

F GM

tongi [tog-wi] quebrantahusos, zopilote pezcuezo rojobuzzard

Ma RN tong wiy n [tog wiy] quebrantahuesobuzzard


Mo SS tongwiw n K* [togiw] el quebrantahueso, gvilan pescador (ave: Pandion
haliaetus)buzzard, osprey

TONGY

TONGY

787

enganchar | to hook, to attach

*tng [cf. Su 835 *tng]


Surez reconstruy *tang sobre la base de SMa /tang/ pero esto muestra slamente el cambio
posterior de [oC] o [aC] (cuando C = velar) en SMa. Por eso no hay que reconstruir *tang sino
*tong.
Ma B

itoinki, itoink enganchar, uncirto hook, to yoke

Ma B

niutongi trabarto tie, connect (beams)

DR

/atoag/ 1 [a-tug] pescar con anzueloto "sh with a hook

DR

/atuang/ 3 [a-tug] agarrar con el pie, engancharto grasp with foot or hook

D Su

/-tng, -tong/ (?)

Ma Su /-tang/
Ma Su /-tang/

D RN

atuong [a-tug atuog] engancha (p.ej. espina, "erro), pesca con anzueloto
pull something with a hook, to "sh with a hook; to hook onto something (thorn, metal
tool)

Ma RN ataing v I [a-tag] engancha, pesca con anzueloto pull something with a hook, to
"sh with a hook
Mo SS atoing vt E [a-tog] lo agarra, lo engancha, lo araa (gato)to grab onto, to hook,
to scratch (cat)

TOR

suena las tripas | to rumble (stomach)

*toro
Por un lado, TOR suena las tripas|to rumble (stomach) sin duda se relaciona con TER
retumbar, eructar|to rumble, to belch, y por otro lado parece una base onomatopyica para otra
raz de ruido, TOROK/TURUK cacarear|to cackle or crow (chicken).
Vase tambin TIER vomitar|to vomit.

Ma RN akatorrtorr tyumyajts (tiximyajts) fv-imp [a-ka-tor-tor t-u-mah (ti-si-mah)]


suena (en) las tripasto rumble in the stomach, to growl (stomach)

TOROK / TUUK

cacarear | to cackle or crow (chicken)

*toroko / *trk
F YK

atyurujk vi [a-tuu-h-k-e]

Ma RN atyurujkyey vi [a-thk-ey] cacarea (la gallina)to cackle (hen)

TOROK / TUUK

788

Mo SS atejrekiay vi ? [a-tehek-ay] gorjea, cloquea, hace cacareo excitadoto chirp, to


cackle (excitedly)
Mo SS atojrroky vi ? [a-tohrok-y] hacer cacareo excitado (voz de gallina)to cackle
excitedly (chicken)
Mo SS netejrekiay n [ne-tehek-ay] el gorjeador (pjaro)warbler, vireo (bird)

TORONG

inclinado, de lado | bent over, sideways

*torongo
Mo WW torongon ngulo de elevacinangle of elevation

Mo SS torrong adj [torog]


Mo SS atorrong til fv-p [a-torog til] se va de ladoto go sideways
Mo SS torrongon part [torog-o-n] inclinado, de lado; atravesadoinclined, sideways;
crossed

TOROP

arroyo | gully, stream

*toropo
Ma B

torrop bajolowland, shallow

DR

/torop/ [toop]

Ma RN torrop n [torop] bajo (en el terreno)depression (geographic)

TOROTS

impedido (en la mano, pierna, etc.) | disabled (in a limb)

*toro-co [cf. Su 894 ? *toroco]

cholano

TOROTS impedido (de la mano)|disabled (in the hand) tiene un parecido parcial con Chol tor-ol
mocho|without limbs, tree with limb broken or cut off y Chol tur mocho, tunco|with hand or tail
cut off. Si pH *toroco se segmenta *toro-co, la primera parte puede ser un prstamo de una fuente
mayense como la que se ve en chol, mientras que *-co se relacionara con el sufijo que indica la
forma de objetos delgadas, como en nots < *no-co una (cosa larga y delgada)|one (long, thin thing)
||HJG.
Ma B

torrots[ ]uvish, wesh torrosts uviesh (sic) mancomissing an arm [B, B:20]

DR

/atohorots/ [a-toho] cojear, ser cojoto limp; to be lame

Ma Su /turoc owis/ impedido (de la mano)disabled (in the hand)


Mo WW torots, trch cojo (por herido)lame (from injury)

D MS

torrots ulyejaran [toro u-leh-aan] cojolame

F KT

torrots ulyej [toro u-leh] cojo (de pie)lame (in the foot) [KT:202]

TOROTS

F KT

789

atorrots vr [a-toro-e] cojeato limp

Ma RN torrots ulyej adj [toro u-leh] cojolame


Ma RN torrots uwix adj [toro u-wis] impedido de la manodisabled in the hand
Mo SS terech leaj n P* [tee lah] el cojolame person
Mo SS terech oleaj [tee o-lah] cojealimp
Mo SS torrots oleaj adj [toro o-lah] renco, cojolame
Mo SS atejrech oleaj fv-px (?) [a-tehe o-lah] alza los pies (personas), alza las patas
(animales)to raise ones feet (person), to raise ones legs (animal)
Mo SS atojrrots oleaj fv-px (?) [a-tohro o-lah] alza los pies (personas), alza las patas
(animales), cojeato raise ones feet (person), to raise ones legs (animal), limp
Mo SS atejrechyan ajy fv-sub [a-tehe-ay+an a-hy] cojealimp

TOS

mirasol, girasol | sunflower

*toso
Vase tambin NAJ morfema en unos nombres de plantas|morpheme in various plant names.

Ma RN tos n [tos]
Mo SS najtos K* [nah-tos] el mirasol, el girasol (planta: Helianthus annus)sun#ower

TOSOS

pavonea | showing off, strutting

*tososo
Mo SS arang tosos fv-lig [a-ag tosos]

TOT

mdula, tutano | marrow

*toto
Se supone que SD (R) /tet/ semilla de meln|seed of melons se debe escribir tyuety como
diminutivo de la raz TOT mdula, tutano|marrow.
DR

/tet/ 3 [tt] semilla de melnseed of melons

Mo SS tot n [tot]

TOTY

TOTY

790

cadera | hip

*tot [= Su 895]
Por lo visto hubo una confusin en SD de TOTY cadera|hip con TSOTY ano|anus. Se
desconoce si SD (R) /toot/ y /toet/ de hecho se pronunciaban distintamente.
Ma B

nitoit cojearto limp

Ma B

mi-toiti, toit cadera, cintura; nalgas; encajarhip, waist; buttocks; to "t, to insert

DR

/toet/ [tut] cinturawaist

DR

/toot/ [tut] (?) ano, nalgasanus, buttocks

DR

/toot/ [tut] (?) insultarto insult

DR

/timitot/ 3 [ti-mi-tt] cinturawaist

D Su

/tot/

F Su

/tot/

Ma Su /tot/
Mo Su /tot/

D MS

tuoty n [tut tuot] cintura; cadera; nalgawaist; hip; buttocks

F YK

toty n mi- [tot] nalgas; cinturabuttocks [YK, KT:209, 217]

F YK

itoty n [ni-tot] un cojoa crippled person, disabled person [YK, KT:209]

F YK

tototy, timitoty [to-tot, ti-mi-tot] cinturawaist

Ma VM mitoty n mi-I [mi-tot]


Mo SS mal toet n [mal tot] la parte superior de la caderaupper part of the hip
Mo SS mitoeteran n mi-(E) [mi-tot-ean] la cadera (anat); la cinturahip (body part);
waist

TOW, TOWY

parejo; tamao | even; size

*tow [cf. Su 897 *totowo]


Vase tambin AT, OT como (comparativo)|like, as (comparative).
Ma B

atoki, atoki asthus, in that way

DR

/atowawan/ [a-tow-aw-an] (?) tambinalso

Mo WW toptop keay medida de aquellosmeasure of those


Mo Su /totow/ parejosimilar, alike

D RL

atowan tambinalso, as well [RL, TA]

TOW, TOWY

D TA

towan tambinalso [TA, RL]

F YK

a toy an, toy an adv [(a) toy+an] tambinalso [YK, KT:225]

791

Ma RN ngyatow, ngyetow [ga-tow, ge-tow] cuantohow much


Ma RN atow ien adj-p [a-tow in] del tamao de aqulthe same size as that one
Mo SS tatow conj [tatow] desde quesince
Mo SS atow vi I [a(t)-tow] es del mismo tamao, es la misma categorato be of the same
size, be of the same category
Mo SS ngitow, ngetow [gi-tow, ge-tow] cunto vale?how much is it worth?
Mo SS atow ik [a(t)-tow ik] de tu tamaoof your size
Mo SS atow in [a(t)-tow in] del tamao de aqulof the size of that one
Mo SS atow nej ~ atonej [a(t)-to(w) neh] del tamao deof the size of
Mo SS ch matatow fv-sub [: ma-tatow] lo empareja, lo iguala, lo nivelato pair, to
match, to equal, to level out
Mo SS atotow, atatow [a(t)-to(w)-tow, a-ta-tow] igual, parejosame, equal, similar
Mo SS netatow adj [ne-ta-tow] plano#at
Mo SS katow ndoj [ka-tow ndo-h] desde quesince
Mo SS atowgy ~ atogy adj [a(t)-to(w)-(tow)-g-y] igual a esteequal to this

TOW

pene | penis

*towo [cf. Su 898 *towo]


TOW pene|penis aparece solamente en SF to, donde la /w/ al final de la palabra desaparece por
un cambio general. Tal vez TOW es un prstamo de Chol [[to]] tipo de pjaro que come serpientes|
type of bird that eats snakes, Chol [[tow]] pjaro vaquero|hawk, Chol xtow gaviln negro, guila
negra|black hawk, black eagle. Para el desarrollo semntico, compranse Kch tzikin pjaro|bird
o pene| penis y Chrt mut pjaro|bird o pene|penis. Es de notar tambin el parecido con Yuc
toon pene|penis || JD:[Attinasi 1973], KH, HJG, JG.
F Su

F YK

/to/
to [to] [YK, KT:206]

TOWY

parejo; tamao | even; size

*tow [cf. Su 897 *totowo]


Vase TOW, TOWY

TOX

TOX

792

raspar, rascar | to scrape, to scratch

*tos
Es de suponer que SD (R) /ato/ se debe escribir atyuex como diminutivo de TOX raspar, rascar|
to scrape, to scratch. De *tos (aumentativo), al contrario, se esperara SD atuex, que Radin
hubiese escrito /atuo/.
DR

/ato/ 2 [a-ts] hace entrechocar los bordes de objetosto strike edges of objects
together

Ma RN atox vt [a-tos] romper: lo rompeto tear


Mo SS atox vt E [a-tos]

TSAJ, TSOY

bonito | pretty

*caHi, *coHi (?)


TSAJ/TSOY bonito|pretty muestra unas irregularidades, especficamente la raz [oy] en SMa
(RN) na-tsoy-ey al lado de la raz [ah ~ ahy] en SMo (SS) na-tsaj-y ~ na-tsajy-ay. Esta
variacin sugiere un prstamo, y en efecto hay unas fuentes en los idiomas vecinos.
Por un lado, TSOY tiene un parecido notable con Lac tzoy bonito|pretty, [[ts:y]] bonito,
bueno|pretty, good, lo que asegura una relacin de prstamo.
Por otro lado, la forma de lancandn no puede explicar TSAJ as que hay que buscar otras fuentes.
Con mucha probabilidad TSAJ se relacione con mTot [tsoh] bonito, hermoso, primorosa|beautiful,
exquisite < pMxO *cuh bonito, hermoso|beautiful, de donde provienen voces de forma [cuh] en
todas las variedades de mixe de Oaxaca. Sin embargo, la calidad de la vocal [u] en estas variedades
no concuerda con la [a] de huave. Varias palabras con [a] pueden haber provedo un modelo para la
vocal: Tzel [tzam] y Toj [tzam-al] bonito|pretty (prestado de un reflejo de pZo *cam madurarse,
crecer|to ripen, to grow); Itz [[taaj]] guapa|pretty, y quizs Chol tzaj dulce|sweet (< pChol
*cah dulce, sabroso|sweet, tasty). Tambin posible sea una conexin con TtnS [sta-n] bonito|
pretty.
Finalmente, no se puede descartar la posibilidad de una conexin con reflejos de pMZ *cow-ah
caro|expensive tal como zoTex [cowa] precio, de precio|price, pricey o mCtn [cow] caro|
expensive, dear || SC, SW, HA, AU, TK, EB, JD:[Canger 1970, Schumann 1971].

Ma RN natsoyey umbas adj-px [na-oy-ey u-mbas] bonito, guapopretty, handsome


Mo SS natsajy ombas, natsjyay ombas adj [na-ah-y ombas, na-h-y-ay ombas]
bonito, chulo, guapo, hermosopretty, cute, beautiful
Mo SS ngo metsajy ombas fv-imp (?) [go me-ah-y o-mbas] feougly

TSAJ

masa de maz | corn dough

*hcha [= Su 101]
D Su

/ahcah/

TSAJ
F Su

793

/ahcah/

Ma Su /ahcah/
Mo Su /ahcah/

F YK

ajts n [a-h-a] [YK, KT:207]

Ma VM ajtsaj n [a-h-ah]
Mo SS ajtsaj n K mi-(A) [a-h-ah]

TSAJK

atar, amarrar | to tie

*cahka [cf. Su 19 *ca:ka]


Ma B

-tsak, i-tsak amarrar, ligarto tie, to bind [B, B:58]

Ma B

niumatsak amarradorbinder, one that ties [B:85]

Ma B

itsahkichi desarrimarto separate, detach

D RT

/tsan (ahk kahon)/ [an] que estaba amarrado alrededor (el cajn)which was tied
around (the box ) [RT:8]

D RT

/ahtsak/ [a-h-ak] [RT:6]

DR

/atsahk/ 1 [a-ahk]

DR

/tsahk nandand/ [ahk na-ndand] amarrar seguramenteto tie securely

D Su

/-ca:k/

Ma Su /-cak/
Mo WW atsajky nudoknot

D MS

atsajk [a-ahk]

Ma RN atsaj, atsajk- v A [a-ah]


Ma RN atsajky v R [a-ahk-y] se amarra biento be tied well or tightly
Ma RN atsaj umal matiejp mipy (satsaj ximal matiejp xapy), (atsajk-) fv-px A [a-ah umal m-a-tip mi-py] tapa la cabeza con un trapo, lo amarrato tie a handkerchief
around ones head
Mo SS atsaag vt A [a-a:g]
Mo SS netsaag n K [ne-a:g] el manojo; el nudobunch (of, e.g. #owers); knot
Mo SS atsajky vr O [a-ahk-y] se amarra biento be tied or hitched well

TSAJKATS

TSAJKATS
*cahka-ca

794

cielo | heavens, sky


mixe-zoqueano/totonaco

Segn SS, el trmino SMo mbas akats cielo, donde Dios|heaven (of glory), where God is es hoy en
da arcaico y fue reemplazado por cielo, prstamo del espaol. Las formas en los idiomas muestran
indicios de haber sido abreviado de una frase completa que todava aparece en SF (YK) nangaj
tsajkats el cielo (sagrado)|heaven, (sacred) sky. Pero ya en la poca de Brasseur de Bourbourg la
abreviacin de la frase se vea en SMa ombessacatz < pH *mbasa cakaca, cuando la [s] de mbas
cuerpo|body (MBAS) y la [] de tsajkats se estaban fusionando. En SD (R) queda slo la [s] en
/sakats/, sin mbas, mientras que en SMo queda mbas con una [s] y tsajkats ha sido reducido a
solamente akats.
Una conexin entre TSAJKATS y OKAS estrella|star parece probable, como se ven en SMa (B)
timbas okass gloria|glory > SMa (RN) tyumbas okas cielo|heavens; quizs se trate de TSAJ
bonito ms *KAS < OKAS, aunque todava faltar una explicacin de la diferencia entre [] y [s]
en KATS y OKAS.
Otra posibilidad, en lugar de TSAJ, es una conexin con pMZ *ma:ca((a)k) estrella|star, cf.mOlu
[ma:ca:k] d. donde la prdida de la primera slaba podra haber producido pH *cahk(a). Al
respecto, es de notar que la voz oluteca es el nico dato que mantiene la *k final, peroTtnP TtnX
[staqu] y TtnN stku [stak] estrella|star no slo parecen relacionarse sino tambin carecen de la
primera slaba. Probablemente la ats en el fin de la raz en huave se deba al sufijo *-cV usado para
objetos largos y delgados, aunque parecera que esto presupone un punto de vista especfico sobre el
cielo || SW, RZ, HA, RB, BT.
DP

tiumbas acchi

FP

zacxi

Ma P

baxacacxi

Ma B

tiumbass akats

Mo BB ombessacatz
DR

/sakats 1 / [saka]

D MS

tyumbas akats [tu-mbas aka]

D MS

umbas akats [u-mbas aka]

F KT

tsajkats n [ahka] [KT:207]

F YK

nangaj tsajkats [na-gah ahka]

Mo SS mbas akats [mbas aka] cielo de gloria (trmino arcaico)heaven of glory


(antiquated word)

TSAJLY

TSAJLY

795

desprender | to break off, to detach

*cahl
DR

/atshel/ 3 [a-hl] despegarto peel o%

DR

/atsel/ 4 [a-l] desprenderse (sujeto inanimado)to come out on its own (inan.
subj.)

DR

/aihelihel/ 3 [a-ihl-ihl] podarto prune

D RN

atsjly [a-hl]

Ma RN atsjly v I [a-hl]
Mo SS atsl vt E [a-:l] lo quiebra; lo desgajato break o% a branch

TSAJTS

enjuagar | to rinse

*cahca / *cihci

cholano

TSAJTS enjuagar|to rinse parece relacionarse con Chlt tzaha aha meter en el agua|to put in
the water y con Chol tzaj remojar|to soak, Tzo tzaj-el d. < pMa *cah lavar|to wash (cf. Jac
chaj d.) La forma en pH *cahca podra haber derivado por una reduplicacin, o sea de *cah-ca(h).
SD /aii/ es previsto en lugar de SD (R) /aii/ rociar|to sprinkle. Tal vez ocurri una
disimilacin || BS, AU, DR, TK.
DR

/aii/ [a-is-is] rociarto sprinkle

DR

/ahtsatshtsats/ [a-h-aa] llover; estar rociandoto rain; to be sprinkling

Ma RN atsajtsajts v [a-ah-ah aahah]


Ma RN atsajtsajtsy v [a-ah-ah-y aahahy] aleteato #ap wings
Mo SS achiich vt A [a-i:] lo enjuaga (carne, pescado, ropa)to rinse (meat, "sh, clothes)
Mo SS atsaats vt A [a-a:]
Mo SS atsajtsajtsy vr O [a-ah()-ah-y] aletea (en agua o tierra)to #ap one's wings
(in water or on land)

TSAK

guanacaste | elephant ear tree

*caka [= Su 17]
Segn MT (basado sobre IS), en San Mateo la medicina tradicional aconseja que se coloquen hoyas
del guanacaste tsak en la cuna de una criatura afectada por el mal de ojo.
Vase tambin NA cuachalalte (rbol/tree).
D Su

/cak/

F Su

/cak/

TSAK

796

Ma Su /cak/
Mo Su /cak/

F YK

tsak, uwily tsak n [u-wil ak] [YK, GM]

Ma RN tsak n [ak] guanacaste, un rbol que se usa para hacer cayucoselephant ear tree, a
tree used to make canoes
Mo SS tsak n K* [ak] el guanacaste (rbol: Enterolobium cyclocarpum) elephant ear tree
Mo SS tsak jey [ah hey] cuachalal, cuachalalate (rbol: Amphipterygium adstringens
Schltdl.)cuachalalate (tree)

TSAK

muslo, mudo | thigh

*caka [cf. Su 18 *cka]

por difusin

TSAK muslo, mudo|thigh (< pH*caka) parece relacionarse con Lac (contemporneo) [[u-akbk-e:r]] su pierna, su muslo||his/her leg, thigh y con Yuc[[ak bak, ak-bak-el]] thigh ([[bk,
bak]] = hueso|bone). Otros vocablos parecidos aparecen ms all en TtnP cha:ke:-n [a:ke:-n] y
TtnX chk-n [e:ke:-n] thigh.
Aunque Su inform de un tono descendente (HL) en SMo /ck/ muslo, mudo|thigh, el estudio
fontico de KE muestra slo un tono alto (H) tsk || RB, AA, JD:[Canger 1970, Perez 1866, Perez
1898 (Ticul), codex Vienna, Berendt 1864 (Motul)].
FP

shac piernaleg

Ma P

mixxhac piernaleg

Ma B

tsak TS piernaleg [B, B:49]

Mo St

sh-tsk (mi) pierna(my) leg

DR

/ak/ 1 [ak] la piernaleg

D Su

/cak/

F Su

/cak/

Ma Su /cak/
Mo Su /ck/

D MS

tsak [ak] piernaleg

F YK

tsak [ak] la piernaleg [YK, GM]

Ma RN tsak n [ak]
Mo KE tsk n mi- [k]
Mo SS mitsakaran n mi-(A) [mi-ak-aan] [SS, RN]

TSAKAK

TSAKAK

797

malacate | spindle

*cakaka [= Su 20]
Es de notar la consonante nts en SF untsakak, posiblemente debido a una compuesta con
ONTS, como sugiere SF (Su) /unc cakak/. Por otro lado, TSAKAK malacate|spindle tiene un
parecido interesante con Tek txikok d., donde quizs la consonante prenasalizada del huave se
debe al eyectiva mayense||MG.
D Su

/nicakak/

F Su

/unc cakak/

Ma Su /nuncakak/
Mo WW nitsakak
Mo Su /cakak/

F YK

untsakak [nu-un-akak nunakak] [YK, KT:213]

Ma RN tsakak n [akak] tornito antiguo para torcer hiloold-fashioned turning device for
twisting thread
Mo SS atsakak vt A [a-akak] lo hila (con malacate)to spin (with a spindle)
Mo SS nitsakak n [ni-akak]
Mo SS atsakak til yow fv-fp [a-akak til yow] lo enjuaga (botella, balde)to rinse
(bottle, bucket)

TSALANG

encorvado (cuernos) | curved (horns)

*calanga
Vase tambin TSALAS sobresalido|protruding.
DR

/tsalag/ [alag] cuernos de ganado vacunocows horns

Ma RN tsalang (wyak) adj [alag (wak)] encorvado (de cuernos que no va derecho)
curved (horns which are not straight)

TSALAS

sobresalido | protruding

*calasa / *cilisi
Vase tambin TSOLOS sobresalido, encima|protruding, on top.
DR

/aihili/ 3 [a-ihlis] desenrollar, abrirseto uncurl; to open as a curled tail or a


#ower does

Ma RN tsalas adj [alas]


Ma RN atsajlas v [a-ahlas] atravesar un palo en una puerta para que no entre nadieto bar
a door shut with a stick

TSALAS

798

Ma RN chilix ulajts cp-ex [ilis u-lah] gaviotagull (bird)


Mo SS tsalas adj [alas]
Mo SS achijlix vt I [a-ihlis] lo extiendeto extend
Mo SS atsajlas vt A [a-ahlas] lo extiendeto extend
Mo SS nechijlix adj [ne-ihlis] el que desarregladisarranger
Mo SS nechilix adj [ne-ilis] disparejo, desarreglado uneven, disarranged
Mo SS netsajlas n [ne-ahlas] el que desarregla (de cosas largas)disarranger (of long
things)
Mo SS netsalas adj [ne-alas] disparejo, desarreglado (de cosas largas)uneven,
disarranged (of long things)

TSAMB

morder | to bite

*camba [= Su 21]
Ma B

-tsamb, atsamp, atzamp, tsamp morder, picarto bite, to sting [B, B:53, 59]

Mo P

nochammiec murcilago bat (animal)

DR

/atsamp/ [a-tsamb] morder o comer carneto bite or eat #esh

D Su

/-camb/

F Su

/-cam/

Ma Su /-camb/
Mo WW neatsamb mik murcilagobat
Mo Su /-camb/

D MS

atsamb [a-amb] morder; comer carneto bite; to eat meat

D MS

utsamb [nu-amb] guilaeagle, bird-of-prey

F YK

atsam (atsamb-) vt [a-am, a-amb-] muerde, da comeznto bite, to make itch


[YK, KT:17, 191, 304]

F YK

ustam [nu-am] de algo que picabiting

F YK

utsam pi [nu-am pi] gavilngull

F KT

atsaramb vp [a-a-a-mb] ser mordidoto be bitten [KT:304]

Ma RN tsam piy cp-ex [am piy] gaviln (que come pollitos)hawk (the type that eats
chicks)
Ma VM atsamb v A [a-am] muerde; come (algo como pescado, carne)to bite; to eat
(something like "sh or meat)

TSAMB

799

Ma VM utsamb uwix (xiwix) adj-p [n-am si-wis] comezn: le (me) da comezn (en el
brazo)it itches (me)
Mo SS atsamb vt A [a-amb] lo muerde; lo come (carne, queso, huevo, etc.)to bite; to eat
(meat, cheese, eggs)
Mo SS atsamb (ximbas) vi A [a-amb] da comezn (en mi cuerpo)to itch
Mo HT atsaramb vp [a-aamb] es mordidoto be bitten [HT:80]
Mo SS natsaramb n [na-aamb] la comida, el comestible (carne, queso, huevo)food
(meat, cheese, eggs)
Mo SS netsamb n K*; P* [ne-amb] el halcn, gaviln (ave: Butido nitidus); insectos que
pican (mosquitos, etc.)gray hawk; biting insects (mosquitoes, etc.)
Mo SS atsaramb mm kaaw n K* [a-aamb mm ka:w] eclipse de lunalunar eclipse,
eclipse of the moon
Mo SS atsaramb teat nt n K* [a-aamb tat nt] eclipse de solsolar eclipse, eclipse of
the sun
Mo SS mikaaw atsaramb fn [mi-ka:w a-aram(b)] el lunarbirthmark

TSAMBY, SAMBY

soltar | to let go, let loose

*camb, *samb [cf. Su 27 *ca-(m)pi:ci]


Ma B

-mbich, assambich, asambich soltarloto let go of, to let loose [B, B:19, 59]

Ma B

tsambieuan sueltoloose

DR

/atsumtsum/ caerse en el aguato fall into water

DR

/amb/ 3 deshojar los ptalos de un #orto pluck petals from #ower

DR

/tsuman/ [m()-an] (?) salpicadurasplash

DR

/asahimbio-t/ [a-sahmb it] resbalarseto slip vi.

DR

/asahimbio/ 4 [a-sahmb-i] resbalarto slip vt.

DR

/atsapihi/ 4 [a-ap-ih] (?) a#ojar; escapar; soltar, desatarto loosen; to escape;


to untie

DR

/shimbi-o, -ho/ 2 [shmb-i-w] resbalarseto slip vr.

DR

/sambara-o, -wa/ 1 [samb-a-a-w] (?) #uir abajo como cascadato #ow down
precipice like waterfall

DR

/sihimsihimbio, -ho/ 4 [shmb-shmb-i-w ] ser resbalosoto be slippery vr.

D Su

/acampihcw/ sueltoloose, untied

Mo WW atsambiich

D MS

sjmbiem [shmb-i-m] resbalarto slip, to slide

TSAMBY, SAMBY

800

Ma RN asajmbich v I [a-sahmb-i]
Ma RN sajmbien adj SI [sahmb-i-n] dislocado (hueso)dislocated (bone)
Ma RN tsajmbiem (tsajmbiew) v, ptc SI [ahmb-i-m, ahmb-i-w] resbalar: se resbala (se
resbal)to slip (slipped)
Ma RN tsajmbien adj SI [ahmb-i-n] mente: se va su menteslipping in the mind, i.e.
losing ones mind, becoming senile
Mo SS atsambiich vt A [a-amb-i:] lo suelta, lo deja salir; lo permiteto loose, to
release, to let go, to permit
Mo SS tsajmbim vr O [ahmb-i-m] se resbala; se va de immediato; se huye rpidoto
slip; to go away immediately, to #ee quickly
Mo SS tsajmbim vp ? O [ahmb-i-m ] es soltado, es libradoto be let loose, to be freed
Mo SS tsajmbim omb kit fn (con cp-nom) [ahmb-i-m omb kit] huevo en estado de
putrefaccin, huevo pasadorotten egg, rotting egg

TSAMBY

caulote | bastard cedar

*camb [= Su 22]
Ma Su /cmb/
Mo WW tsmb

F YK

tsaim n [am] [YK, GM]

Ma RN tsmb n [m]
Mo SS tsmb n K* [mb] caulote, cuaulote (una especie de rbol grande con #ores blancas
y frutas negras, no comestibles: Guazuma ulmifolia) bastard cedar = gunstock =
West Indian elm

TSANDY

golpear, aplanar | to strike, to flatten [RN]

*cand [= Su 24, 333]


El trmino para el pez jorobado (ingl.hunchbacked), o sea SMo (SS) tangor matsnd, est
compuesto de dos races: TONGOR encorvado|curved y TSANDY golpear, aplanar|to strike,
to flatten. Hacen referencia a la forma redonda y casi plana del pez, de la cual deriva tambin su
nombre en ingls moonfish (esp.pez de luna) as como otro nombre espaol luna (ingl.moon).
En efecto se ve como si fuera un disco aplanado. (Pero segn GC:361 la morfema TSANDY en el
nombre del pez sera debido a un sonido que el pez hace en la garganta.) Este pez puede ser de tres
especies: Selene brevoorti Gill jorobado mexicano|hairfin lookdown, Mexican lookdown; S.
oerstedii Lutkem jorobado carite, jorobado chapeta|Mexican moonfish; o Vomer declivifrons Meek
& Hildebrandt pez luna, jorobado|Pervian or Pacific moonfish (GC:35354).
Ma B

atsint, atseint repicar, taerto ring out (bell); to strike or touch (music
instrument)

TSANDY
DR

/atsnd/ 3 [a-nd] golpear con algoto strike with object

DR

/atsndtsndey/ [a-nd-nd] batirse en dueloto "ght a duel

D Su

/-cnd/ golpear, tocar msicato strike, to play music

F Su

/-can(d)/ golpear, tocar msicato strike, to play music

801

Ma Su /-cnd/ golpear, tocar msicato strike, to play music


Mo Su /-cnd/ golpear, tocar msicato strike, to play music
Mo Su /matsnd tit/ aplanato level out, to #atten
Mo Su /tongor macnd/ chapeta (pescado)Mexican moon"sh (Selene orstedii)

D TA

atsndy [a-nd] golpear (cosa), tocar (instrumento)to hit (a thing), to play


(musical instrument) [TA, MS]

F YK

atsa, atsandy- vt [a-an, aand-] golpea, quebrato hit, to smash [YK, KT:219]

F KT

atsa, atsandy- vi [a-an (a-and-)] tocar msicato play music [KT:147]

F YK

muutsan, munutsa n pl [mu-nu-an] msicosmusicians [YK, KT:219]

F YK

atsatsa umal [a-an-an u-mal] azota, golpea repetidamenteto whip, hit


repeatedly

Ma RN atsndy (ats) v I [a-n] golpeato strike


Ma RN montsndy (monts) n pl [mon-n] msica; musicantesmusic; musicians
Ma RN utsndy xiel (uts xiel) cp-nom [n-tsn] martillohammer
Mo SS tangor matsnd fn P* [tago mand] jorobado, luna (pez: Fam. Carangidae,
Selene sp.)lookdown (hair"n or Mexican), moon"sh (Mexican, Peruvian or Paci"c)
Mo SS atsnd vt E [a-nd] lo toca (instrumento de cuerdas o de percusin); lo amartilla,
lo golpea ; #atten by poundingto play (a stringed or percussion instrument); to
hammer, to strike; to #atten by pounding
Mo SS montsnd n P* [mon-nd] los msicosmusicians
Mo SS atsnd soen fv [a-nd son] lo canturrea, lo tarareato hum
Mo SS natsnderan n [na-nd-ean] el instrumental musical (de cuerdas o de percusin)
stringed or percussion musical instrument

TSANTS

calentar | to heat

*canca [= Su 23]
Ma B

atsants tostarto toast

DR

/atsandz/ 1 [a-an] calentar algoto heat object

Ma Su /-canc/

TSANTS

802

Mo WW atsants recalienta to reheat

D RN

atsands vt [a-an aan] lo calienta (p.ej. tortilla)to warm up (e.g. tortilla)


[RN, MS]

F YK

atsants vi [a-an] se calientato heat up (vi.)

Ma RN atsants vt A [a-an]
Ma RN atsantsy v R [a-an-y] calentar: se calienta, se acerca al fuego para
calentarseto get warm, to get close to the "re to warm oneself
Mo SS atsants vt A [a-an] lo recalienta poco, lo entibia to reheat a little, to make
lukewarm
Mo SS atsantsy vr O [a-an-y] se calientato heat up (vi.)

TSAPAJ

grueso | thick

*ca-pha [= Su 25]
DR

/apah/ [apah] gordo, gruesofat

D Su

/capah/

F Su

/cap/

Ma Su /capah/
Mo Su /caph/

D RL

tsapaj adj [apah] [RL, TA]

F KT

tsapaj adj [apah] [KT:200]

F KT

tsapaja- ptc [apah-a-] espesarseto thicken [KT:201]

Ma RN tsapaj adj [apah]


Mo SS tsapaj adj [apah] grueso, gordo, robustothick, fat, stout
Mo SS tsapaj onik cpd-ex [apah o-nik] (que tiene) una voz baja y fuerte(having a)
strong, low voice

TSAPAJCH

len | lion, bobcat

*capahc [cf. Su 748 *sa-hpa:c (~ ? *ca-hpa:c)]

mixe-zoqueano

TSAPAJCH len|lion, bobcat es sin duda un prstamo de una fuente mixezoqueana, donde en
algunas lenguas este animal se llama literalmente puma rojo y las palabras para rojo provienen de
pMZ *capac rojo|red, p.ej.mSay [cabacka:hau] y mOlu [capaska:hau] tigre colorado, puma
len|cougar, puma. Se desconoce la fuente de la *h en pH *capahc, a no ser que refleje la
glotalizacin producida por la fonologa en mOlu[capas] rojo|red o en el zoque del Golfo, p.ej. en
zoTex [cpac] colorado|red || SW, LC, CO, HG, HJ.
DP

chapjchi

TSAPAJCH
FP

zapagchi

Ma P

xahpuexi

Mo P

chapachi

DR

/tsapho/ 4 [aph]

803

D R/Su /ucaph/ [u-ap:]


F Su

/sahpac/

D MS

tsapjch n [aph]

F YK

tsapajch n [tsapah] len (melena)bobcat [YK, GM, KT:207]

F GM

tsapajch ukwej kost n [apah u-keh kost] el puma de la costacoastal


puma (unknown feline sp.)

Mo SS tsapch n P* [ap:] gato monts (mamfero: Lynx rufus)bobcat

TSAPAL

echar (lodo, mezcla) | to lay (mud, mix)

*ca-pala [= Su 26]
Ma B

atsapal embarrarto apply mud to, to cover with mud

Ma Su /-capal/

TSAPAPY

liso; resbaloso | smooth; slippery

*cap; *capap / *cipipi [cf. Su 42 *(n)cip-pi]

zapoteco

Vase TSAPY,TSAPAPY

TSAPY,TSAPAPY

liso; resbaloso | smooth; slippery

*cap; *capap / *cipipi [cf. Su 42 *(n)cip-pi]

zapoteco

TSPAPAPY es una forma reduplicativa de TSAPY liso; resbaloso|smooth; slippery.


Se dice que SMa chipipatok hombre que vive en la luna|maninthemoon proviene de chipip
resbaloso (el diminutivo de TSAPAPY) y TOK higo|fig tree. Se trata de un cuento donde un
hombre, para llegar a la luna, trepa a un higo, lo que es casi imposible, ya que el tronco del higo es
muy resbaloso.
Si el diminutivo CHIP < *cipi es histricamente anterior, aparece la posibilidad de un prstamo de
una fuente zapotecana. Especficamente debe compararse zpIst nadxiibi [na-iibi] y zpYat
[dee ib] liso|smooth, cf. pZp *iiki liso|smooth (SZ) || MF, VP, IB, SZ.
Ma B

nachip lisosmooth

Ma B

-chipip, a- ablandarseto soften vi., to get soft [B, B:84]

Ma B

nichipip lisosmooth

TSAPY,TSAPAPY
Ma B

niuchipip pulirto polish

Ma B

-hchi muchipip ablandarloto soften vt. [B:60]

DR

/niuipip/ 3 [nu-ipip] cortar algo suavemente (?)to cut smoothly

DR

/nyutsapap/ 1 [nu-apap] resbalososlippery

DR

/ipipatok / [ipip-a-tok] el hombre que vive en la lunathe man-in-the-moon

D Su

/cipip/ lisosmooth

F Su

/ncipip/ lisosmooth

804

Ma Su /cipip/ lisosmooth
Mo WW neachipip barnizadovarnished, glazed
Mo WW neatsapp resbalososlippery
Mo Su /cipp/ lisosmooth

D RN

ichipip adj [ni-ipip] resbalososlippery

D RL

atsapijch vt [a-ap-ih] soltar; dejar caerto let loose; to drop, to let drop [RL, TA,
MS]

F KT

atsapijch vt [a-ahp-ih aapih] dejar caer, soltar vt.to drop (something), to


let something go [KT:307, 311]

F YK

unchipip adj [nu-nip-ip] lisosmooth

F KT

tsajpi- vi [ahp-i-] deslizarseto slip out vi. [KT:311]

Ma RN tsp n [p] entrada de cabello, lugar en la cabeza donde no hay cabellobald spot
on the head
Ma RN ichipip adj [ni-pip]
Ma VM itsp adj [ni-p] calvobald
Ma RN utsapap adj [n-apap] resbalososlippery
Ma RN chipipatok n [ipip-a-tok] hombre que vive en la lunathe man-in-the-moon
Mo SS achip adj = vi (E) [a-ip] ser/est lisobe smooth
Mo SS atsapp adj = vi (E) [a-app] ser resbalosobe slippery
Mo SS atsp adj = vi (E) [a-p] ser/est lisobe smooth
Mo SS chipit n [ip-it] lodo amarilloyellow mud
Mo SS nachip adj [na-ip] liso, brillososmooth, shiny
Mo SS natsp adj [na-p] calvobald
Mo SS nechipip adj [ne-ipip] lustrososhiny
Mo SS netsapp adj [ne-app] resbalososlippery

TSAPY,TSAPAPY

805

Mo SS netsapp n [ne-app] resbaladeroslide (noun)


Mo SS ch machipich fv-sub [: m-a-ip-i] lo alisa (tablas, cemento, etc.)to smooth
(boards, cement, etc.)

TSAPY

mentn | chin

*cap [cf. Su 100 *cp / *capi]


SD (Su) /cp/ (= tsp ?) mentn es un dato aislado (tal vez se trate de un error).
D Su

/cp/ [tsp] (?)

TSAR / CHIR

bifurcado, a horcajadas | forked, split, astride

*cara-w (-ra) / *ciri-w (-n, -ra) [cf. Su 63, 64, 65 *cir]


Bajo TSAR son recogidos un grupo de palabras distintas que quizs deban ser separadas, pero la
idea bsica parece ser una forma bifurcada. La golondrina SMo tsarraw wil, por ejemplo, tiene una
cola visiblemente bifurcada.
La palabra SF (Su) /carnawit/ avispa|wasp es de lugar incierto; parece considerado como palabra
espaol por hablantes, pero de origen desconocido. Es notable que haya un lugar que se llama
Charnehuite en la region huave, ubicado un poco al este de Union Hidlgo y al norte de San Dionisio
del Mar.
DR

/tsara-o, -wa/ 1 [araw] hendido, bifurcadocloven, forked

DR

/atsarar (uleh)/ [a-tsaa u-leh] (?) sentarse a horcajadasto sit astraddle

D Su

/ciripac/ tamalitosmall tamale (?)

F Su

/ciriel/ hormiga de mazorcacorn ant

Ma Su /ciriwl/ tijerillaearwig sp.

Ma RN chiriw mbey n [iiw mbey] labio leporinoharelip


Ma RN chiriw wiel n [iiw wil] tijerilla earwig sp.
Ma RN atsarraw umbey akwik A [a-araw u-mbey a-kik] sonreto smile
Mo SS tsarraw wil n K* [araw wil] la golondrina (ave: Hirundo rustica)barn swallow
Mo SS tsarraw wil cp-ex [araw wil] tijerilla (insecto: Dermaptera, p. ej. Neolobophora
ruficeps)earwig sp. [SS:412]
Mo GC chiriw ombeay ndeap n [iiw o-mbay ndap] anchoveta bocona, sardina bocona
(pez: Cetengraulis mysticetus Gnther)Paci"c anchoveta [GC:351, RN]

TSATS, RANTSATS, YATSATS

TSATS, RANTSATS, YATSATS

806

zarzas; comezn, cosquillas | bramble; itch, tickle

*caca; *ya-caca, *ran(ca)-caca / *rincici

mixe-zoqueano

Del timo TSATS derivan varias palabras relacionadas con el tacto como comezn|itch y
cosquillas|tickle. Se supone que SMo wajtsats zarsas|bramble se segmenta en WAJ superficie|
surface ms TSATS, pero RANTSATS y YATSATS son ms difciles de analizar.
A juzgar por SMo rantsats el significado bsico de RANTSATS es urticaria|hives as que se espera
que la parte ran(ts) tenga algo en comn con esta enfermedad. Lo ms probable es que se trate de
un tema RANTS derivado del timo RA(J) brillar, illuminar|shine, light, refirindose al color de
las lesiones de urticaria en la piel, cf.SF, SMa (Su) /ranc/ blanco (< *illuminado). Si SMo
tsatsan echar retoos|having produced sprouts de hecho pertenece aqu, el desarrollo puede ser por
la idea de una erupcin (en la superficie de una planta como en la piel) o tal vez por el sentido de
SMo wajtsats zarsas|bramble.
En ltima instancia es muy probable que TSATS sea un prstamo de una fuente mixe-zoqueana. En
efecto se presentan dos timos (quizs relacionados entre ellos mismos): por un lado se cita pZo *cac
rajarse|to crack vi. (> zoCop p.ej. [cahc] desgajar(se); rajar(se)| to snap off, to crack, zoCop
[caca] rajadura|crack, zoR [cahc] rajarse (como el taln del pie)|to crack open (e.g. ones heel));
por otro lado, pMx *ca:hc maguey|century plant; agave (o sea una planta cuyas hojas terminan en
una espina puntiaguda, de donde provienen p.ej. mTot y mCtn [ca:c] d., mSay [ca:hc] ixtle, fibra
textil del maguey|textile fiber made from the agave plant). Probablemente el timos mixeano y el
zoqueano se confunden en pH *caca.
En cuanto al YATSATS, probablemente derive de pMZ *yak-causative; dar|causative; to give ms
TSATS, con prdida de pMZ *-k (cf.su reflejo zoCop yaj- [yah]). Otra posibilidad un poco menos
transparente sera una compuesta con un reflejo de pMxO *yoc, *yoc picar, punzar|to pierce (>
p.ej. mTot [yotsa] espina que queda adentro|thorn which remains stuck in) as que pH *yacaca
derive de una fuente como *yoc-cac.
Finalmente, dada la relacin en huave del aumentativo [a] con diminutivo [i], se puede especular que
algo como zoChMg [tstsi] sarna|itch; mange (< pZo *cic rasgar|to tear, rip) puede haber
influenciado la evolucin de la acepcin comezn || SW, HJ, SC, HG.
Vase tambin TSOTS agalla, cicatriz|gill, scar.
Ma B

tsats abrojoburr (of a plant)

Ma B

yatsats grano, viruelablemish, pimple, smallpox

DR

/niurandzats/ [nu-ana] comeznitch

D MS

arrandsats [a-rana arana] dar comezn, picaznto itch, to be irritating

F KT

arinchich [a-ini] da comezn (dim.)to itch vt. dim. [KT:318]

F KT

arrantsats [a-rana] da comeznto itch [KT:318]

F YK

urinchich adj [nu-ini] cosquillosoticklish

F YK

ayatsats [a-ya-a] da comeznto itch

F YK

uyatsats adj [nu-ya-a] que pica, que da comeznitchy

Ma RN wajtsats n [wah-a] bejuco: tipo de bejuco (zarzas)bramble vines

TSATS, RANTSATS, YATSATS

807

Mo SS rantsats n [rana] la urticariahives


Mo MT wen tsats [wn a] mayorca (planta: Euphorbia tithymaloides, antes conocido
como Pedilanthus pringlei Robinson)a type of spurge known various as Christmas
candle, devils backbone, redbird cactus etc.
Mo SS arinchich vi (A) [a-ini] hormiguea, cosquilleato itch, to tickle
Mo SS arrantsats adj [a-rana] da comezncausing itch
Mo SS nerinchich adj [ne-ini] cosquillosoticklish
Mo SS wajtsats n K* [wah-a] las zarzas (planta espinosa)bramble, thorny plant
Mo SS nerrantsats n [ne-rana ] la comeznitch
Mo SS tsatsan part [a-a-n] echar retooshaving produced sprouts or shoots

TSATS

informal | uncertain; irresponsible

*caca [= Su 15]

chol

Es poco claro lo que quera decir Surez con la traduccin informal de SF /cac/, pero una acepcin
comn de informal en la zona huave es irresponsable, poco confiable. Por eso es bastante
prometedora una conexin con Chol tzat (dato histrico) flojo, no trabaja, descansa|lazy, idle (de
etimologa oscura) ||AU.
F Su

TSAY

/-cac/

rbol grande (tipo de) | large tree sp.

*caya
Mo WW tsy un clase de rbola type of tree

Mo SS tsy n K* [y] un rbol grande parecido al sacoa large tree similar to an elder

TSOJ

jugar | to play

*coho [cf. Su 72 *coho-(ya), *coho-(co)]


Ma B

natsoh, atsohuouf juego, jugar, retozargame, to play, to gambol, to frolic

Ma B

anahtsoh chacoteroa joker, someone who jokes around

Ma B

tsatsohon chacotearto joke around

Ma B

ahk natsoh jugadorplayer

Ma B

na-tsoh-aran juegotoy [B:85]

Ma B

itsohei mungichi jugete, muecatoy

DR

/atsoh/ 2 [a-oh] jugar; tener miedoto play; to fear

TSOJ
DR

/atsohoy/ [a-oh-y] jugar (naipes)to play cards

DR

/atsohimbol/ 2 [a-oh i-mbol] hacer pucherosto pout

D Su

/-cohoc/

F Su

/monocoh/ juguetetoy

808

Ma Su /-cohy/
Mo Su /i-coh mongic/ juguetetoy

F YK

achuj [a-uh]

F YK

atsoj [a-oh] juega, burla, violato play, to tease; to violate [YK, GM, KT:210]

F YK

katsoj n [ka-oh] juguetetoy [YK, KT:210]

F KT

munatsoj n pl [mu-na-oh] negritos (carcteres traviesos en "estas tradicionales que


pintaban sus caras de negro)negritos (michievous men in traditional festivals, with
faces painted black) [KT:219]

F YK

ats umal, atsoj umal [a-oh u-mal ( ao umal)] engaa a alguiento trick
someone, to deceive someone [YK, KT:275]

Ma RN muntsoj n [mn-oh] campo deportivoplaying "eld


Ma RN atsojy v R [a-oh-y] burla: hace burla, juega, vacilarto make fun of, to play, to
joke, to tease
Ma RN atsojy (dyematsojy) sandyak fv-sub R [de-m-a-oh-y s-a-ndak] imitar: me est
parodiando, imitandohe/she is imitating me, parodying what I am saying
Mo SS atsoj vi O [a-oh] chancea; peleato horse around, to "ght
Mo SS atsoj vt O [a-oh]
Mo SS itsoj vt O [i-oh] lo burla; lo insulta; lo ultrajato make fun of, to insult, to o%end
Mo SS montsoj n K [mon-oh] las batallas, los con#ictos, las guerras, los jugadores, el
equipobattles, con#icts; team
Mo SS natsoj n P [na-oh] el peleador, el jugadorplayer, competitor
Mo SS itsoj monguich cp-nom [i-oh mongi] el juguetetoy
Mo SS nitsojaran n [ni-oh-aan] el juguetetoy
Mo SS itsoj omal [i-oh o-mal] engaa a alguien; hace guajeto trick or cheat someone, to
rip someone o%

TSOJCH

TSOJCH

809

chupar (el dedo, un caramelo) | to suck (finger, candy)

*chc / *chc [cf. Su 70 *c:c]

mayense

Quizs TSOJCH chupar|to suck deba compararse con Yuc tsuuts fumar, besar|to smoke, to
kiss; vase CHUCH/CHICH mamar|suckle para ms detalles || JG.
DR

/ao/ [a-] mamarto suckle

DR

/atsutihe/ [a-ut-ih] (?) besarto kiss

DR

/atsuoey/ [a-u-ey] besarto kiss

D Su

/-cu:c/

Mo Su /-c:c/

F GM

achuch [a-u] mamato suckle

F YK

achujch (umb) [a-uh u-mbe] besato kiss [YK, GM]

Ma VM achuch v I [a-] mamato suckle


Ma RN atsojch vt I [a-oh] besato kiss
Mo SS acheech vt E [a-e:] lo besa; lo chupa (paleta)to kiss; to suck on (popsicle,
lollipop)
Mo SS atsooch vt E [a-o:] lo chupato suck
Mo FC atsoochtsooch vt (E) [a-o:-o:] chupa (las semillas presentes en una comida,
de la fruta o dulces)to suck on (the seeds in food, whether fruit or sweets) [FC:181]

TSOJTY
*coht

aplastar, estrujar | to squeeze out, to crush out


mixe zoqueano

Vase tambin TSOTY rezumar; ano|to ooze; anus.


Ma B

atsooti refregarto scrub, scour

DR

/iet/ [et] desmenuzar, arrancarto break soft substance; to tear

Ma RN atsojty v I [a-oht]
Mo SS atsood vt E [a-o:d] lo desfonda; lo traga de un jaln; lo estruja, lo aplasta (sacando
lo de adentro) to drink up; to drink in one shot; to squeeze out something
Mo SS tsojtim vi (O) [oht-i-m] se reventa (la parte inferior de bolsas, canastas, cajas,
ollas etc.)to break out or burst (bottom part of bags, baskets, boxes, pots, etc.)
Mo SS tsoodtsojtim part [o:d-oht-i-m] sobresalidoprotruding, sticking out

TSOK

TSOK

810

dar cooperacin, dar su cuota | to cooperate, to share

*coko
F YK

atsok [a-ok] deja cooperacin (comida u otras cosas para una "esta)to give
cooperative service, i.e. to give food other other things for a festival [YK, KT:48]

Ma RN ajtsok n [a-h-ok] cooperacincooperative service


Ma RN ajtsok v O [a-h-ok] recolecta (bienes dado en cooperacin)to go around
collecting (goods given as part of cooperative service)
Mo SS ajtsok vp O [a-h-ok] da cooperacin (da comida u otras cosas para una "esta)to
give cooperative service, i.e. to give food other other things for a festival
Mo SS atsokooch vt E [a-ok-o:] da su cuota; coopera con algo (dando cosas)to do
ones share; to do cooperative service by donating things

TSOK

enjuagar la boca | to rinse the mouth

*coko-coko
Los hablantes aceptan SMo atsoktsokaats enjuagamos la boca|we rinse the mouth (clase A de
sufijos), pero parece que prefieren SMo atsoktsokoots.
Ma B

atsoktsok enjuagarto rinse

DR

/akk/ 4 sumergirto immerse

Mo SS atsoktsok vt O ~ A [a-ok-ok] [SS, RN]

TSOK

especie de gira | gourd-bearing vine

*coko-coko
Mo SS atsotsok, tsotsok, tsoktsok n K* [a-o(k)-ok] un especie de gira con frutos
ovalados (rbol: Lagenaria sp.)a kind of squash or calabash with oval-shaped fruit
[SS, SS:406]

TSOKOL

ensuciar | to dirty

*cokolo
Mo SS atsokol vt A [a-okol] lo ensucia, lo enturbia, lo enlodato dirty, to make cloudy, to
muddy

TSOKOL

TSOKOL

811

hoyo | hole

*cokolo [= Su 74]
Ma Su /cokol/

Ma RN tsokol umyajts n [okol u-mah] bolsa de la tlacuache (zarigeya)opossums


pouch

TSOKOR

gemir, quejarse (animales) | to moo, to complain (animals)

*cokoro-ye
Ma RN atsokorry v R [a-okor-y]

TSOL

garza | heron

*clo [= Su 76]

chontal de Oaxaca

Una palabra relacionada con TSOL garza|heron aparece en ChO tsolo garza morena|brown
heron || TT.
Ma B

tsol, tsal mi- [B, B:39]

DR

/tsol/ 2 [ol]

Ma Su /col/
Mo WW tsol garza grandelarge heron
Mo Su /cl/

D RN

a tsolol n [olol] chupahuevo (ave)giant wren (Campylorhynchus chiapensis)

D TA

tsol n [ol]

Ma TA tsol n [ol] [TA, RN]


Mo LE tsol n [ol] nombre de una constelacin: la garzaname of a constellation: the heron
Mo SS Tsolyow pn [ol-yow] Mar Santa Teresa, Laguna Superior al norte de San Mateo del
MarMar Santa Teresa, the Laguna Superior to the north of San Mateo del Mar
Mo SS nakants tsol fn K* [na-kan ol] esptula rosada (ave: Platalea ajaja)roseate
spoonbill (bird)

TSOLOL

TSOLOL

812

tomar lquido por un tubo, sorber | to drink through a tube, to suck in

*cololo / *cll
El timo TSOLOL tomar lquido por un tubo, sorber|to drink through a tube, to suck in es
conocido slo en el idioma de SD en los datos de Radin. Posiblemente se relacione con CHULY
orinar|to urinate por un sentido ms amplio como mover lquido en forma de hilo|to trickle,
dribble o simplemente con TSOL garza|heron ya que Radin tradujo SD /atsolol/ como tomar
agua como un ave|to drink water like a bird.
DR

/atsolol/ 2 tomar agua como un aveto drink water like a bird

DR

/lol/ 3 [l-l]

TSOLOMB

sobresalido | protruding

*colombo
A juzgar por la forma contempornea SMa tsolomboj, parece que SMa (B) tolomboh brotar|to
bloom, to sprout, open up (flower) representa un error y as se debe leer tsolomboh.
Vase tambin TSOLOS sobresalido, encima|protruding, on top.
Ma B

tolomboh brotarto bloom, to sprout, open up (#ower)

Ma RN tsolomboj ptc SO [olomb-oh] levantar: se levanthaving risen up


Mo SS chelemb adj [elemb]
Mo SS tsolomb adj [olomb]
Mo SS atsojlomb vt A [a-ohlomb] lo destripa (de accidente)to accidentally remove the
interior of something
Mo SS chelembem vr O [elemb-e-m] sobresaleto protrude, to stick out

TSOLOS

sobresalido, encima | protruding, on top

*coloso / *cls
Vase tambin TSOLOMB sobresalido|protruding, TSALAS sobresalido|protruding.
Mo WW chilix mal copeteforelock

Ma RN chulyux adj [ls] parado: son paraditosstanding up (on end) (small things)
Ma RN tsolos adj [olos] parado (cosa)standing up (on end)
Ma RN chulyux mal [ls mal] copete (pequeo)forelock of hair (small)
Ma RN tsolos mal cp-ex [olos mal] copeteforelock (of hair)
Mo SS chelech adj [ele]
Mo SS tsolos adj [olos] sobresalido; encima (ropa); tiene copete, tiene
penachoprotruding, sticking out; on top (clothes); to have a crest or plume

TSOLOS

813

Mo SS chelex mal n [eles mal] copeteforelock (dim.)


Mo SS chelex mal n [eles mal] papamoscas, cardenalito (ave: Pyrocephalus rubinus): ave
que tiene una protrusin en la cabezavermillion #y-catcher (bird) [SS:413]
Mo SS tsolos mal n [olos mal] copeteforelock

TSOLY

punzar, apualar | to puncture, pierce

*col, *-h-colo [cf. Su 75 *colo]


La posicin de SD (R) /atsuel/ enlazar, conectar (?)|to link (animate subject) es incierta. Quizs
la idea de enlazar derive de la de coser tejido (< agujerear < TSOLY punzar, apualar|to
puncture, pierce). Tambin difcil es el desarrollo (si es correcto) de la triple distincin fontica
entre SD (R) /atsuol/ y /atsuel/ de TSOLY y /tsol/ garza|heron de TSOL.
Ma B

-tsol picarto bite, peck [B:58]

DR

/atsuel/ 3 enlazar, conectar (?)to link (animate subject)

DR

/atsuol/ 2 [a-ul] (?) matar con instrumento "losoto kill with sharp instrument

DR

/atsuoltsuol/ 2 [a-ul-ul] (?) agujerear la arena con un intrumento puntiagudoto


pierce with pointed instrument in sand

F Su

/tet nocol/ mdicodoctor

Mo WW ajtsol apualarto stab

F YK

atsoly [a-ol] apualato stab [YK, KT:307]

Ma RN atsoly v I [a-ol] picabite, sting [RN, VM]


Mo SS atsoel vt E [a-ol]
Mo SS ajtsol vp A [a-h-ol] es apualadoto be stabbed

TSO / CHU

encender | to light on fire

*con / *cn [cf. Su 95 *cYn]


TSO/CHU encender|to light on fire posiblemente tenga una conexin con Yuc tzon
cerbatana; tiro; sonido de cuetes|blowgun; gunshot; sound of fireworks, Chlt tzon tzon
cerbatana|blowgun, Chlt tzon kak tzon cac arcabuz|arquebus, flintlock, shotgun.
SD (R) /atsohaan 1/ fuego|fire parece estar relacionado con TSO/CHU encender|to light on
fire pero se desconocen los detalles de la derivacin.
Ma B

achiuin, achun encender, prender fuegoto light on "re

Ma B

tsachuin incendiarto set on "re

DR

/atsohaan/ 1 fuego"re

DR

/aen/ 3 [a-n] prender, encenderto kindle; to set on "re

D Su

/-con/

TSO / CHU
F Su

814

/-cun/

Ma Su /-cun/
Mo Su /-cn/

D MS

achyue [a-n aen] encender (cerillo, luz)to light (match); to switch on


(light)

F YK

achu [a-un] enciende (la luz), prendeto turn on (light), to light ("re) [YK, GM]

Ma RN achu v I [a-n]
Mo SS achen vt E [a-en] lo enciende; lo prende; lo remoja (en caldo, caf u otra bebida)
to light on "re; to soak (in soup, co%ee, or other beverage)
Mo SS atsoen vt E [a-on] lo remoja; lo toca con algo que quemato soak; to touch with
something that is burning
Mo SS nechen kwet adj ? [ne-en ket] el cohetero"reworks maker

TSONGOL

racimo | bunch, cluster ?

*congolo / *cngl
Ma RN chunguly n [gl] racimo pequeo, un poquito (de p.ej. mecate, ropa)a small
bunch (of, e.g. rope, clothes)
Ma RN tsongol n [ogol] racimo, un poco (de p.ej. mecate, ropa)a bunch (of, e.g. rope,
clothes)
Ma RN atsojngol v O [a-ohgol] amontona (p.ej. mecate, ropa)to put in a pile (e.g. rope,
clothes)
Ma RN ongolon adj SO [ogol-o-n] de una cosa que no puede parar, marchitadoof
something which cannot stand up straight, wilting
Mo SS chengel n [egel]
Mo SS tsongol n [ogol]
Mo SS atsojngol vt E ?! [a-ohgol] lo pone, lo tira (sin cuidado, cosas como ropa,
manguera, cuero)to put, to throw (down, carelessly, things like clothes, hoses, leather)
Mo SS tsongolon part [ogol-o-n] tirado (sin cuidado)thrown (down) carelessly

TSONGY

meter (p. ej. el pie en un hoyo) | to put (e.g. ones foot in a hole)

*hcong [= Su 104]
DR

/atsugihe/ 4 [a-ug-ih] meter un palo en una botellato pass stick into bottle

F Su

/-hcong/

D MS

ajtsuong [a-h-tsug ahuog] hundirto sink

TSONGY

815

Ma RN ajtsaing v [a-h-ag] se hunde (p.ej. su pie en el suelo)to sink down (e.g. ones
foot, in the ground)

TSONTS / CHUNCH

chino, grifo | curly, curls

*conco / *cnc
SD (R) /nieon/ probablemente se deba escribir ichyuench en ortografa estndard (< *ncnc).
SD (R) /niueney/ contorsionarse al levantar algo|make contortions while lifting object, y
adems SMo cheench medusa del mar|jellyfish dan la impresin de una ampliacin del sentido
crespo > contraerse > contorsionarse.
Vase tambin TSONTSOK arrugarse, encogerse|to wrinkle, to shrink.
Ma B

antsontsolei tambalearto wobble

DR

/ni-eon/ 2 [ni-n] (?) rizo, chinoa curl

DR

/niuen-ey, -ayo/ [nu-en-ey] contorsionarse al levantar algoto make


contortions while lifting object

F YK

chionch mbaj [un mbah] (?) #or de muerto, #or de vacamarigold

Ma RN chunch n [n] mala mujer (planta: Cnidoscolus angustidens)mala mujer


(planta) [RN, VM]
Ma RN michunch xiel, chunch sox fn [n sil, n sos] pan caliente,
chechnchechn
Ma RN itsonts n [ni-on] crestacrest
Ma RN michunch ndyuk n [mi-n ndk] medusa del mar, malaguajelly"sh
Ma RN michunch wajchiek fn [mi-n wah-ik] planta mala, una mala hierba, es daos
cuando corta, resultas con muchas espinasa bad plant which injures the skin with lots
of thorns
Ma RN ichientschients umal, undyats adj-p [ni-in-in u-mal, u-nda]
descompuesto: est descompuesto su cabello, est muy reseco su cabellofor ones hair
to be destroyed or all dried out
Mo TA cheench, chench n [e:n, en] medusa del mar, aguamala, agua mar (celetereo)
jelly"sh [TA, SS]
Mo SS chench n [en] mala mujer (planta: Cnidoscolus angustidens)mala mujer
(planta)
Mo SS tsonts n [on] pelo chino, grifo, crespocurly hair, curls
Mo SS netsonts adj [ne-on] con pelo chino grifo curly-haired

TSONTSOK

TSONTSOK

816

arrugarse, encogerse | to shrink, wrinkle vi.

*conco-ko / *cnc-k, *nconco-ko [cf. Su 77 *concoko ~ *cnck]


Vase tambin TSONTS / CHUNCH chino, grifo|curly, curls, NTSOJKOY encogerse,
descomponerse|to shrink, shrivel, decompose.
Ma B

chiunchukuh encogerseto shrink

DR

/asohonsok/ 2 [a-sohnsok] arrugar; entrecerrar los ojosto bend obj. into creases,
to squint

DR

/asohondzok-oy, -ayo/ 4 [a-sohnok-y] arrugarseto wrinkle

DR

/niuihenk-ey, -ayo/ 4 [nu-sihnk-ey] tener pliegues irregularesto have


irregular folds

DR

/sonzokoh/ 2 [sonok-o-h] retorcerse de dolorto draw up limbs in pain; to writhe

F Su

/-cuncuk/

F Su

/-conkok/ (?)

Mo WW tsontsok se encogeto shrink


Mo WW tsontsokon encojidoshrunken

F KT

ntsontsok, tsontsok adj [nonok ( onok)] arrugadowrinkled [KT:318]

F KT

ntsontsok ptc [nonok-o] arrugadowrinkled [KT:200]

F KT

tsontsoko- vi [tsontsok-o-] arrugarseto wrinkle vi. [KT:201]

Ma RN chunchukuj ptc SU [nk-h] encogidoshrunk


Ma RN tsontsokom v SO [onok-o-m] se encogeto shrink
Mo SS chenchek adj [enek] fruncido, arrugado, plegadogathered, wrinkled, folded
Mo SS chenchek n [enek] el plieguefold, crease, pleat
Mo SS tsontsok adj [onok] arrugado, encogidowrinkled, shriveled, shrunken
Mo SS achejnchek vt (& vi?) E [a-ehnek] lo pliega; se contraeto fold; to shrink
Mo SS atsojntsok vt O [a-ohnok] frunce la frente; la frente ceida; lo pliega; lo arruga
(tela)to frown, to knit ones brow; to fold, to wrinkle (cloth) vt.
Mo SS nechenchek adj [ne-enek] tiene plegaduraswrinkled
Mo SS tsontsokom vr [onok-o-m] se encogeto shrink up

TSOP

TSOP

817

ensuciar; sucio | to dirty; dirty

*copo-ho, *copo-ci [= Su 78]


SD (R) /upay/ ponerse pegajoso|to become sticky (< *cpya) ser el diminutivo (reflexivo) de
TSOP ensuciar, sucio|to dirty; dirty.
Quizs el timo se relacione con Yuc sob bubas|buboes, Chlt sob cob lepra, bubas|leprosy,
buboes, pustules | BS.
Ma B

itspoch mancharto stain

Ma B

tatsopoh manchastain, spot

Ma B

atsoopoch emporcarto make "lthy

Ma B

itsopochi engrasarto smear with grease or fat

Ma B

tsopoh shimbass enlodarto get muddy

D RT

/tsopom/ [op-o-m] se manchato get stained

DR

/atsopuo/ 2 [a-op-u] ensuciarse, mancharseto be soiled

DR

/atsupuo/ [a-up-u] ensuciar, machar; corromperto soil; to stain; to corrupt vt.

DR

/upayah, -yaho-/ 2 [p-ay-ah] (?) ponerse pegajoso (vr.)to become sticky


(re#exive)

DR

/atsopoo/ 4 [a-op-u ] ensuciar, mancharto soil

D Su

/acopoc/

D Su

/copo-m/

Ma Su /copoh/
Mo WW tsapon manchastain
Mo Su /copoh/

Ma RN tsopoj ptc SO [opoh] machadostained


Mo SS atsopoch vt E [a-op-o] lo mancha, lo cubrir (con algo p.ej. lodo)to get dirty vt.,
to stain, to smear with (e.g. mud) [SS, AL:93]
Mo SS tsopon part [op-o-n] manchado, cubierto (de algo p.ej. lodo)stained, smeared
(with something, e.g. mud) [SS, AL:94]
Mo SS atsopochay vr O [a-op-o-ay] se mancha, se ensuciato get dirty or stained

TSOP

capullo | bud (of a plant)

*copo
Vase tambin NTSOPY brotar, asomar|to sprout, to appear.
DR

/ahop / 2 [a-h-op] abrirse (una cosa)to open of itself (inan. subj.)

TSOP

818

Ma RN ajtsop v O [a-h-tsop] brotato bloom


Mo SS atsop n [a-op]
Mo SS najtsop til [na-h-op til] sobrepasado, sobresaliente, adelantadooutstanding,
protruding, advanced
Mo SS najtsop apak [na-h-op a-pak] es muy fuerteto be very strong

TSOROP

ovalado | oval-shaped

*coro-po
TSOROP ovalado|ovalshaped deriva de TSOR *coro ms el sufijo *po que se ve en el nmero
nop (de todos los idiomas) < *nopo uno (objeto rectangular)|one (oblong object). Debe
compararse con TSOROTS delgado en el medio|thin in the middle de *coroco, con el sufijo
*co de objetos largos y delgados. La raz bsica *coro probablemente tenga una conexin con
TSAR/CHAR bifurcado, a horcajadas|forked, split, astride.
DR

/tsorop/ [oop] ser elpticoto have elliptical shape

Mo WW tsorop xing una clase de pescadoa type of "sh

Ma RN tsorrop mal tyu fn [orop mal tn] ciruela tpica de Santa Maramombin,
typical in Santa Mara
Mo SS tsorrop adj [orop] redondo y salido; ovaladoround and bulging; oval-shaped
Mo GC tsorrop xing cp-ex [orop sig] berrugato, boca dulce, corvina blanca (pez:
Menticirrhus elongatus Gnther)Paci"c kingcroaker [GC:355]
Mo GC tsorrop mal ten fn (con cp-ex) [orop mal ten] ciruela de larga cabeza (planta:
Spondias mombin L.)yellow mombin [GC:363]
Mo SS netsorrop adj [ne-orop]
Mo GC nambeor tsorrop xing [na-mbo orop sig] berrugato, boca dulce, ratn (pez:
Menticirrhus panamensis Steind.)Panama kingcroaker [GC:355]

TSOROTS

delgado en el medio | thin in the middle

*coro-co / *cr-c [cf. Su 66 *crc ]


TSOROTS delgado en el medio|thin in the middle deriva de una raz ms bsica TSOR *coro ms
el sufijo *co que se ve en el nmero nots (en todos las variedades de huave) < *noco uno (objeto
delgado y largo)|one (long and thin object). Debe compararse con TSOROP ovalado|
ovalshaped.
Vase tambin TSAR / CHIR bifurcado, a horcajadas|forked, split, astride.
Mo Su /cerec tot/ plomo de atarrayaweight for an atarraya (type of "shing net)

Ma RN tsorrots adj [oro]


Ma RN churuch chikot para ndok [ ikot paa ndok] plomo antiguo de atarraya
hecho de barroan old-fashioned weight for an atarraya, made from clay

TSOROTS

819

Mo SS cherech adj [ee] delgado en medido, acinturadothin in the middle, cinched


Mo SS tsorrots adj [oro] bicncavo, delgado en mediothin in the middle, biconcave
Mo SS cherech toet [ee tot] plomo de atarraya (antiguo, hecho de barro)oldfashioned plumb line weight for an attaraya ("shing net), made of clay

TSOY

regresar | to return, to come back

*cor [cf. Su 105 *hcorV (? *hcor)]


Para el [] simple subyacente, cf.SMo sanatsorin regresaremos a casa|we will return
home (SS:181), o SMo (RN) ajtsoriits regresamos a casa|we (incl.) return home.
Ma B

atsorihch restituirto restore, return vt.

Ma B

tsana tsorich unbas desquitarto get even, to repay

Mo Su /-hcor/

F TA

ajtsor (tajtsoriuf) vi E [a-h-o (t-a-h-o-i-hw tahoiu)] se va (se fueron)


to leave (they left)

F YK

ajtsor, atsor vi [a-h-o ( ao)] se va, regresa a la casa, irse para regresar a la
casato leave, to go home, to leave to go home [YK, KT:51, 110, 248]

F KT

atsorijch vt [a-o-ih] devolver vt.to return (something) vt. [KT:311]

Ma RN antsorijch v I [a-no-ih] restituye, regresa la ayudato give back, to repay a


favor, to help in return
Mo SS ajtsor vi E [a-h-o] regresa a casa; encogeto return home; to shrink
Mo SS atsoriich vt A [a-o-i:] lo devuelveto give back, to return
Mo SS najtsor adj [na-h-o] encogidoshrunk, shrunken

TSOT / CHUT

sentado, sentarse | seated, to sit down

*coto / *ct [cf. Su 82 *coto ~ *ct]


Tal vez TSOT (dim. CHUT) sentado, sentarse|seated, to sit down se relacione con pMZ *cu:t
encuclillarse|to squat (RZ), de donde proviene mOlu [tzu:t-ni: ~ tzu:t-niy ~ tzu:t-ni] d., zoTec
tzut-nay-pa asentarse en cuclillas, sentarse en cuclillas|to squat (down). Por otro lado, Surez
ofreci una comparacin con el timo mayenese *ot sentado|seated, que fue difundido slo en la
zona tseltalana y qanjobalana, p.ej. en Tzo [[oti, otol], Tzel chot-ol y en Qan Aka chotan d.
Aunque la semntica cabe mejor con el timo mayense, de punto de vista fontica la correspondencia
con el timo mixe-zoqueano es un poco ms exacta, a no ser que el diminutivo CHUT fuera prstado
posteriormente, lo que es menos probable || RZ, Su:166, TK, JD:[Weathers & Weathers 1949].
DP

tir sentarseto sit down

FP

ichitur sentarseto sit down

Ma P

xoto sentarseto sit down

TSOT / CHUT
Ma P

chutur sentarseto sit down

Ma B

tsotoom sentarseto sit down vi.

Ma B

latsotoh cuajarto curdle, to set (food), to settle

Mo P

chotur sentarseto sit down

D RT

/tsotom, al-tsotom/ [ot-o-m, al-ot-o-m] estar sentadoto be sitting

DR

/it-m/ [itm] sentarseto sit down

DR

/atsotoo/ 4 [a-ot-u] sentarto seat object or person

D Su

/-coto-/

F Su

/-cotu-/

820

Mo Su /-cete-/
Mo Su /-coto-/

D TA

chyutyum [t--m] se sienta, estar sentadoto sit down vi. , to be seated [TA, RL,
MS]

F KT

achutuch vt [a-ut-u] sentar (a alguien), hacer que se sienteto seat (someone)


vt. [KT:311]

F KT

chutum, chutyum [ut-u-m, ut-u-m] se sientato sit down vi. [KT:321]

F KT

tsot-o-m [ot-o-m] se sienta (deprecativo)to sit down (deprecative) vi. [KT:321]

Ma RN chutyum v SU [t--m] sentar: se sientato sit vi.


Ma RN tsotom v SO [ot-o-m] sentar: se sientato sit vi.
Ma RN tsotom tiet fv-p SO [ot-o-m tit] sentar: se sienta abajo (en el suelo)to sit down
(on the ground or #oor)
Ma RN tsotoj a yow fn [ot-o-h a yow] charcopool, pond, puddle, lit. standing water
Mo SS atsotoch vt E [a-ot-o] lo sienteto seat vt.
Mo SS chetem vr O [et-e-m] se sientato sit down vi.
Mo SS tsotom vr O [ot-o-m] se posa, se sienta (se usa despictivamente cuando se aplica a
personas)to sit down, to place oneself vi.

TSOTS

TSOTS

821

agalla; cicatriz | gill; scar [RN]

*coco [= Su 71]
Es probable que TSOTS agalla; cicatriz|gill; scar originariamente tuviese como diminutivo la raz
CHUCH lunar, mancha de nacimiento, sucio|mole, birthmark, dirty, al menos en su acepcin
lunar, mancha de nacimiento|mole, birthmark, como sugiere SD (R) /atsoots/ cicatrizar|to scar.
Por otro lado la posicin de SD (R) /atsoets/ frotar suavemente|to rub gently es muy incierta. Se
puede apreciar que segn Radin ambos /atsoots/ y /atsoets/ pertenecen a la misma clase de sufijos
armnicos, lo que sugiere que son de hecho omfonos, a pesar de la diferencia en su transcripcin.
DR

/atsoets (-o-) 2 / frotar suavementeto rub gently

DR

/tsots/ [o] agalla de pezgills of "sh

DR

/atsoots/ 2 [a-o] cicatrizarto scar

D Su

/coc/ agallagill

Ma Su /coc/ agallagill
Mo Su /coc/ agallagill

D RN

tsots n [o] [RN, MS]

F YK

tsots n [o] la agalla de pez"sh gill

Ma RN tsots n [o] agalla de pez"sh gill


Mo SS tsots n [o] la agalla de pez"sh gill

TSOTY

rezumar; ano | to ooze; anus

*hcot; *cot [= Su 106, 81]

mixe-zoqueano

Una conexin entre TSOTY rezumar; ano|to ooze; anus y TSOJT aplastar, estrujar|to squeeze
out, to crush out parece probable; el primer timo representa la forma intransitiva, sin pH *h y con
pH *, mientas que el segundo es la transitiva con pH *h, sin pH * en el fin, as que muestran una
relacin fonolgica que aparece en otros pares de temas intransitivo-transitivo.
La idea bsica sera la de extrujar algo o bien que algo sale; por eso es prometedora una comparacin
con pMZ *cot salir (objeto)|to come out (object), de donde provienen p.ej. mTot [coht ~ cot]
sacar alguna cosa de su cabo (p.ej.una pala, un zapapico)|to take something off its handle (e.g.a
shovel, a pickax) y zoTex [cot-put] caer (mierda), salir atravesando|to fall out (shit), to emerge,
crossing over something || SW.
F Su

/coc/ anoanus

Ma Su /-hcot/ rezumarto ooze


Mo WW ajtsot penetrarto penetrate
Mo WW tsot anoanus

D MS

tsuoty [ut uot] bazospleen

TSOTY

D RN

ajtsuoty [a-h-ut ahuot] saleto go out

F YK

tsoty n mi- [ot] el ano (anat)anus

822

Ma RN ajtsoty v I [a-h-ot] escapato escape


Mo SS tsoet n mi- [ot] el ano (anat)anus
Mo SS mitsoeteran n mi-(E) [ot-ean] el ano (anat)anus
Mo SS ajtsoet vi E [a-h-ot] se atasca; se enterrto get stuck in "lth, to get buried

TSOW

alga | algae

*ncowo, cowo
Vase NTSOW, TSOW

TSOX

garza | egret, heron

*cos [= Su 79]
Mo P

chohox gansoduck

Ma Su /cos/
Mo Su /cos/

Mo SS tsoex n K* [os] la garza, garzn blanco, garceta grande (ave: Ardea alba)great
egret (bird)

TSOY

hundir, bajar, absorber | to sink, go down, absorb

*coyo / *cy [cf. Su 83 *coyo-]


Mo WW atsoyomb ahogato drown
Mo Su /coyot tt/ ahogadodrowned

Ma RN achuychuy v Y [a-y-y ] chupato suck on


Ma RN tsoyoj tiet fptc SO [oy-o-h tit] hundir: se hunde, se va abajoto sink, to go down
Mo SS achey vt E [a-ey] lo sorbeto sip
Mo SS atsoy vt E [a-oy] lo chupa; lo absorbeto suck, to absorb
Mo SS nechey adj [ne-ey] seco, arrugado, cicatrizadodry, wrinkled, scarred
Mo SS atsoiich vt A [a-o(y)-i:] lo baja (de hinchazn)to bring down (swelling)
Mo SS cheyem vr O [ey-e-m] se baja (algo in#ado o hinchado)to go down (something
swollen)

TSOY

823

Mo SS tsoyom vr O [oy-o-m] se baja, se encogeto go down, to shrink vi.


Mo SS acheychey teonik ? [a-ey-eh teonik] lloriquea (sonido suave que hace el perro
cuando ve a su dueo)to snivel, to whimper
Mo SS atsoiich tit fv-p [a-o(y)-i: tit] lo hunde (de canoa, barco)to sink (canoe,
boat)
Mo SS tsoyom tit fv-p [oy-o-m tit] se hundeto sink vi.

TSOY

bonito | pretty

*caHi, *coHi (?)


Vase TSAJ, TSOY

TUCH

empujar | to push

*tc [cf. Su 899 *tYc]

por difusin

Surez ofreci dos comparaciones exernas para TUCH empujar|to push. En las lenguas mixezoqueanas se compara mTot [tiits] d. que es por lo dems sin etimologa. En las lenguas
mayenses, ofreci Itz [[tutz-ik]] d., tambin de etimologa oscura (aunque cf.Yuc tutulchin
d.) Sin embargo, otras conexiones muy prometedores se presentan en ambas familias.
En primer lugar, se encuentra pZo *toc apalancar|to raise with a lever > zoTex [toc] cortar (fruta
con palanca)|to pick fruit from a tree using a pole y zoFL [toc-ten] apalancar|to raise with a
lever.
En las lenguas mayenses hay Chol tutz cuchara; palo para sacar comida|spoon, stick for extracting
food (dato histrico), Chol [[tots-(el)]] levantar|to raise, lift, cf.contemporneo Chol tech
levantar (cama, piedra, palo)|to raise, lift (bed, stone, log), tejchel levantarse (cosa pesada)|to
rise (heavy thing). Quizs deban compararse tambin pMaBaj *lu guacal, jcara, cuchara de
madera|bowl or container made of gourd, spoon made of gourd or wood > p.ej. Itz Mop luch
guacal, jcara|bowl or container made of gourd, Chuj luch cuchara de madera o de jcara|spoon
made of wood or gourd.
Es claro que hay una gama de acepciones entre estos ejemplos. Sin embargo se pueden destacar unos
conceptos bsicos a partir de los cuales la ampliacin semntica podra haber evolucionado. El timo
huave parece haber desarrollado a partir de un sentido palanquear (canoa)|to propel with a pole
(canoe) y asimismo la mayora de las acepciones mencionadas se trata del uso de una herramienta
(de madera o jcara) para mover algo. La herramienta es tpicamente de forma de palo pero se ve
tambin una ampliacin a cuchra o jcara, quizs debido a la influencia de los reflejos de pMaBaj
*lu.
En resumen, parece que TUCH provenga de una palabra difundida en el rea, cuya fuente original
ya no se puede determinar ||Su:162, Su:165, JG, JD[Schumann 1971, Delgaty 1964], HJG, AU, TK.
Ma B

atiuch, ituchi empujar, rempujarto push, to shove

DR

/atiu/ 4 [a-t] impulsar un bote con un paloto pole boat

DR

/ate/ 3 [a-t] (?) patearto kick

TUCH
F Su

824

/-tuc/

Ma Su /-tuc/
Mo Su /-tc/

F YK

atyuch (umal) [a-tu (u-mal)] [YK, KT:302]

Ma RN atyuch v I [a-t]
Ma RN atyuch tiet fv-p I [a-t tit] empuja el suelo, se caeto fall #at on the ground
Ma RN atyuchtyuch v I [a-t-t] empuja: est empujandoto be pushing
Mo SS atech vt E [a-te] lo palanquea; lo empuja to move with a lever; to push
Mo SS netech mx n P* [ne-te ms] el palanquero (se dice de la persona que maneja la
conoa con una vara) leverer: the person who handles a canoe with a pole

TUJ

caracol (clase tornillo) | snail (corkscrew class)

*th [cf. Su 900 *th]


TUJ caracol (clase tornillo)|snail (corkscrew type) probablemente tenga una conexin lejana
con varios timos mayenses. Especficamente, se cita Chlt tutu tutu caracol|snail as como Mop
tutu jute|land snail, Chrt toto d.; Chlt tulix tulix caracol unos grandes de el mar|(large
sea) snail, Chrt turix caracol|snail (al lado de Chrt tot tot caracol grande, del ro|large river
snail < pChol *tot caracol|snail, cf. Itz Yuc tot < pMa *to:t d.). Parece que al menos Chlt
tutu y Chrt toto derivan por reduplicacin de algo como *tu(), mientras que Chlt tulix y Chrt
turix derivan de *tu()- ms cierto sufijo. Si es as, TUJ en huave se relacionara con la forma
mayense *tu()- .
En cuanto a SMo tejrey totolaca|limpkin, ya que los caracoles son el alimento preferido de este
ave, es claro que deriva de TUJ (> SMo [teh]) ms otro morfema rey, que en efecto no se aade en
SF tyuj gaviln pescador|fishing gull, donde el significado ha cambiado al referirse al pjaro por s
mismo.
Es curioso que la totolaca tambin se llame okwiaj rey en SMo (SS:415), literalmente lo del rey,
pero todava se desconoce si la parte rey proviene del esp. rey (ingl.king) o de otro morfema de
origen huave pero cado en desuso || BS, HF, JG, TK.
DR

/the, -hia/ 3 [th] caracolshell of snail

D Su

/th/

F Su

/tuh/

Ma Su /tuh/
Mo Su /teh/

D MS

tyuj n [th] conchaseashell

F YK

tyuj [tuh] gaviln pescador"shing gull

Ma RN tyuj n [th] caracol forma de tornilloa type of snail (in the form of a screw)

TUJ

825

Mo SS tej n K* [teh] un especie de caracol forma de tornilla, un caracol marino chico


(molusco)a type of small sea snail
Mo SS tejrey ~ tajrey n K* [teh-ey, tah-ey] un especio de grulla, totolaca (ave: Aramus
guarauna)limpkin (bird)

TUJ

incitar, azuzar | to incite, to provoke

*toho-toho / *th-th
Vase TOJ / TUJ

TUJCH

vula, cresta erectil del guajolote | uvula; raised crest of a turkey

*thc
Ma RN tyujch pang [th pag] ave de la laguna que es negro y parecido a la zarcetaa
type of bird which lives in the lagoon, black in color, similar to a duck
Mo SS miteech pang, teech pang fn [(mi-)te: pag] flica, gallareta gris (ave: Fulica
americana)American coot (bird)
Mo SS miteech oxing xey fn [mi-te: o-sig sey] la cresta erectil del guajoloteraised
crest of the turkey
Mo SS miteech onikeran fn mi- [mi-te: o-nik-ean] la campanilla, vula de la garganta
(anat)uvula

TUJT

lastimar | to hurt, to injure

*tihti / *tht
Vase TIJT / TUJT

TUK(A)

tocayo | namesake

*(tuka-yo)

DR

D MS

espaol

/tuk/ n [tuk]
tuk n [tuk] el tocayo, persona que comparte el mismo nombre que algn
referentenamesake

Mo SS tuka n [tuka]

TUK

TUK

826

petate | bedroll, matting

*tk [cf. Su 902 *tYk]

mixe

TUK petate|bedroll, matting es un prstamo de un reflejo de pMx *tok-i d.; Surez ya seal
una conexin conmSay [tok] y mTot [tk], y se pueden aadir mOlu [tok-i], mTap toc, todos:
petate|mat. Menos probable es una conexin con la raz anterior, o sea con pMZ *tok tender en
el suelo|to spread out on the ground, como aparece en zoChMg [tok] to stretch out on the bed or
the ground, like a mat [does] (esp.tenderse en una cama o en el suelo, como petate) y zoCop
[tyoku] (raz =[tok]) tender (en una percha, o como en el suelo)|to hang up (e.g. on a hanger or
rack); to stretch out (e.g. on the floor) (vase TEJK desdoblar, extender|to unfold, stretch out,
spread). Por eso la fuente debe haber sido una lengua mixeana || Su:163, SW, CS, CO, LC, SC, HJ,
HG.
Ma B

tiuk esterarush mat

DR

/tk/ 3 [tk]

D Su

/tk/

F Su

/tuk/

Ma Su /tuk/
Mo Su /tk/

D TA

tyuk n [tk] [TA, MS]

F TA

tyuk n [tuk] [TA, YK]

Ma RN tyuk n [tk]
Mo SS tek n P [tek]

TUK

cortar, hacer dao | to cut, to injure

*toko / *tk

mixe-zoqueano

Vase TOK / TUK

TUKAY

pocos | few

*tkaya [= Su 901]

zoque

TUKAY pocos|a few es un prstamo de una fuente zoqueana, p.ej. zoCop [tukay] tres|three, de
donde proviene [metsa tukay] unos pocos|some few. Se reconstruye pMZ *-tk(ay) como sufijo
plural > zoChMa [tgay] plural, y adems pMZ *tuk tres|three con reflejos en todas las lenguas
de la familia || HG, SW.
Ma B

tiuki; tinki(?) poco; menoslittle, few; less [B, B:50]

DR

/tikoy/ [tiky] un pocoa little

TUKAY
D Su

/tky/

F Su

/tukay/

827

Ma Su /tky/
Mo Su /tey/

F YK

tyukay [tukay] poco(a) little

F KT

tyukay [tukay] [KT:226]

F KT

tyukayisan [tukay-is-an] somos pocoswe are few [KT:226]

Ma RN tyukopit n [tkopit] poquitoa little bit (of something)


Ma RN tyuky n [tky] pocos, poco, algofew, a little, something

TUL

guajolote | turkey

*tl [cf. Su 904 *tYl]

cholano, chontal < zoque

El timo TUL guajolote|turkey se relaciona con ChO dulu guajolote|turkey y ChO amodulu
guajolote cimarrn|the wild turkey y quizs con Nah ttolin guajolota, gallina|turkey hen,
chicken (hen). Es de notar que cuando se diferencian el macho y la hembra del guajolote, TUL hace
referencia a la hembra, como indica WW /tl/.
Adems Tzo Tzel tuluk guajolote|turkey podran ser una fuente de un prstamo huave. Las
palabras mayenses se relacionan con tunuk en chuj, lo que segn TK muestra su origen en un
prstamo de pZo *tunuk. El mismo timo aparece en mSay [tnuk], tambin un prstamo de
zoque segn SW. Adems, como ya seal Surez, hay que considerar una fuente mixeana,
proveniendo de pMx *tu:tuk (> pMxO *tu:tk), tal como mTot [to:tk] (SW: [t:tk]), mCtn [tu:t] o
mOlu[tu:tuk]; todos: guajolote|turkey. As la fuente exacta de la palabra en huave permanece
difcil de precisar || TT, ON, TK, LC, SW, Su:162, SC.
DP

tul

FP

tli

Ma P

tl

Ma B

tul, tiul, -iuf sha-, mi- pavoturkey [B:32, 36]

Ma B

nahta[ ]tul K pavafemale turkey [B:30]

Ma B

nashui[ ]tul K pavo (macho)male turkey [B:30]

Mo P

tuhl

DR

/tiuel/ 3 [tl]

DR

/tel/ 3 [tl] pavopeacock

D Su

/tl/

Ma Su /tul/

TUL

828

Mo WW tl guajolote (hembra)female turkey


Mo WW tok tl capulncapuln cherry
Mo Su /tl/

D TA

tyuely n [tl tel]

F Ko

tyuly [tul]

Ma RN tyuly n [tl]
Mo SS tel n K* [tel] el guajolote, el pavo (aves)turkey, peacock
Mo SS najtaj tel [na-n] la pava, la guajolotafemale peacock, turkey hen
Mo SS misoex tel fn [mi-sos tel] un tipo de bejuco cortoa type of short vine or guaco
Mo SS mitel yow fn [mi-tel yow] gallito del agua (ave: Jacana spinosa)northern jaana
(bird) [SS:413]
Mo SS oleaj tel n [o-lah tel] un rbol grande que se usa para techosa large tree which is
used to make roofs

TU

ciruela | mombin

*tn [cf. Su 905 *tYn]

mixe-zoqueano

TU ciruela|mombin sin duda se relaciona con zoChMg (ambas variedades) [tuni] d. < pMZ
*tu:ni tipo de fruta parecida a la ciruela|type of fruit resembling the mombin. El reflejo de zoque
de Chimalapa es el nico conocido en la rama zoqueana y el nico que mantiene pMZ *i. En lugar
casi todas las variedades de mixe muestran [tu:n] ciruela nativa. Dado que tampoco hay datos
histricos de huave que muestran una [i], cabe la posibilidad de que TU es un prstamo tardo de
mixe. Sin embargo el timo mixe-zoqueano se ve tambin en ChO duni = [duni] un tipo de rbol
que da fruta bobo|a type of tree which gives a fruit called bobo. Como segn TT:138, la fruta bobo
es sabrosa, como la cereza|the fruit bobo is delicious, like cherries, es cierto que es el mismo
timo. Fue tambin prestado en Huas [[te:n]]. As es difcil precisar la fuente exacta de la voz en
huave.
Se desconoce exactamente cul planta es el pachito, SF (YK) mityu kaway, pero segn LS:80 hay
una planta que se llama pachira, o sea Pachira aquatica, ingl.pachira, water sapote, guiana
chestnut, tambin conocida en espaol como pochote, zapote bobo, zapote de agua, zapote
reventador, [y] zapotn. Dado que por un lado, ChO duni produce la fruta bobo y zapote bobo
es un nombre de la pachira, y que por otro lado, mityu kaway se traduce literalmente la ciruela
del zapote, es probable que dicha planta sea Pachira aquatica. Sin embargo, todava se desconoce
cul tipo de planta es SF (YK) mityu sanapay pacho, literalmente ciruela del coyote, que no
aparece mencionada en LS || HJ, SW, TT, JD:[Larsen 1955].
Ma B

tuin

DR

/tiuven/ 3 [tn]

DR

/ten/ [tn]

D Su

/tn/

TU
F Su

829

/tun/

Ma Su /tun/
Mo WW miten mixiig ciruela de otra partemombin that come from another place
Mo Su /tn/

D RN

tyue n [tn ten]

F YK

tyu [tun]

F YK

mityu kaway [mi-tun kaway] pachito (probablemente pachira, Pachira


aquatica)probably pachira, Guiana chestnut, water sapote [YK, KT:212]

F YK

mityu sanapay [mi-tun sanapay] pacho? (planta desconocida)(an unknown


type of plant)

F YK

nachich tyu [na-i tun] ciruela agriabitter mombin

F YK

nawaj tyu [na-wah tun] cireula secadried mombin

Ma RN tyu n [tn]
Ma RN ngan tyu, nangan tyu [gan tn, na-gan tn] ciruela dulcesweet mombin
Ma RN onts potyu, ong pots tyu [on potn, og po tn] ciruela agria, que no se
come mucho, pero los caballos los comenbitter mombin, not eaten much by people,
but by horses
Ma RN tsorrop mal tyu fn [orop mal tn] ciruela tpica de Santa Mara mombin
typical of Santa Mara
Ma RN muwiejt tyu, tyu muwiejt cp-nom [mu-wiht tn, tn mu-wiht] ciruela bolita
de 2 cmmombin about 2 cm in size
Mo SS ten n K* [ten] el ciruelo, la ciruelamombin (tree or fruit)
Mo GC nachich ten fn [nai ten] ciruela silvestre (Spondias sp.)wild mombin [GC:364]
Mo SS ten laj n K* [ten lah] ciruela chica no comestible (fruta)small inedible mombin
(fruit)
Mo GC tsorrop mal ten fn (con cp-ex) [orop mal ten] ciruela de larga cabeza (planta:
Spondias mombin L.)yellow mombin [GC:363]
Mo SS miten peat fn [mi-ten pat] ciruelo silvestre de fruta amarilla, chica, agria (Spondias
sp.)a kind of wild plum or mombin tree whose fruit is small, yellow and sour
Mo SS miten mixiig fn [mi-ten mi-si:g] ciruelo (rbol: Prunus domestica)plum (tree)

TU

madrina (de bautizo) | godmother

*tn [cf. Su 906 *tn]


F Su

/-tun mal yow/

TUNDEY

TUNDEY

830

trillar | to thresh

*tendeye
Los Stairs dieron la clase O para SMo atendeay lo enfra|chill (SS:86), pero es un error, como
muestra SMo (RN) atendeayiits enframos|we chill (something). Es un verbo transitivo a pesar
de que se termina en ay.
DR

/atnde-y, -yo/ 2 [a-tnd-ey] aventar (grano)to winnow

Ma RN atyundyey v RE [a-tnd-ey] trilla, lo separato thresh, to separate


Mo SS atendeay vt E [a-tenday] lo enfra, lo airea (vacindolo de un recipiente a otro); lo
trillato chill, to winnow, to aerate (emptying from one container to another); to thresh
[SS, RN]
Mo SS netendeay n [ne-tenday] el que trillathresher

TUNG

manco | one-armed, one-handed

*(tunko) [cf. Su 907 *tung]

espaol

TUNG manco|one-armed, one-handed es un prstamo del espaol tunco (ingl. having a mutilated
limb). Segn RAE esta palabra se usa desde Mxico hasta Nicaragua.
F Su

/nitung/

Ma RN ityunk uwix adj-p [ni-tk u-wis]

TUP

TUP
*tp

831

pasto (tipo de); chintule (?) | fodder (type of); sedge sp. (?)

mayense o mixe-zoqueana

El significado de SMo tiptik y SMa tyup taik es poco claro. Por un lado, la traduccin en SS es
imprecisa pero al menos implica que se trata de un pasto que comen las bestias.
Por un lado, tal vez TIP,TUP se relacione con pMZ *cpV quelite|edible green > mOlu [cpi],
zoCop [cp] d., mTot [cp] quelite, nombre genrico de hierbas comestibles|generic name for
edible greens.
Por otro lado, algunos hablantes de SMa constatan que tyup taik se usa para champ, y que es una
planta acutica que brota cuando llueve y tiene un camote al fondo de la raz, lo que sugiere que se
trata de la raz del jaboncillo Sapindus saponaria (ingl.wing-leaf soapberry), que tiene tambin los
nombres espaoles tzatzupa y tzatzup (LS:63). De ah se puede concluir que TIP,TUP se
relaciona con pMaCtr *tup-aq amole|soap-root, de donde provienen p.ej. Tzel chup-ak() y Toj
chup-ak d., Kch chip-aq jabn|soap, Sac chip-aq amol, jabn de monte|soaproot, etc. Es
notable que los reflejos mayenses muestren una variacin entre [i] y [u] exactamente como se ve en
TIP vs. TUP. (Se supone que la traduccin sapn de los Warkentin, que no se repite en SS, fue
probablemente un error de audicin para SMo xabon jabn|soap.)
Para el segundo morfema de SMo tiptik y SMa tyup taik, vase TAKY pasto que comen las
bestias (tipo de)|fodder (type of) || SW, TK.
Mo WW tip tk sapn (sic: debe ser jabn)soaproot

D RN

tyup tk n [tp tk] chintule (Cyperus articulatus)jointed #atsedge

Ma RN tyup taik n [tp tak] pasto: tipo de pastoa type of grass fodder
Mo SS tiptik n K* [tiptk (< teptk)] un pasto que comen las bestias, similar a pew
tka type of fodder eaten by livestock, similar to pew tk

TUPEY

saludar | to greet

*tpye
SMo atepeay saludar|to greet es un verbo transitivo, a pesar de su terminacin ay que se parece al
sufijo del reflexivo, por lo tanto pertenece a la clase E (no O), como muestra p.ej.SMo satepeayin
ikon les saludamos (a ustedes) (NT: Ac 15:23). As tiene una forma reflexiva SMo atepeayay que
normalmente se usa en la tercera persona plural, o sea atepeayayej (ellos) se saludan|the greet each
other.
La forma SMa tsanakipei sealada por Belmar puede ser una falta de audicin o imprenta y debe
ser sanatipey voy a saludar o quizs la [k] en lugar de [t] represente el mismo fenmeno que se
encuentra en dobletes tal como SMa atiejp, akiejp acompaar o SMa tyej, kyej ese, esa.
Vase tambin TIJP sealar|to mark, to point out.
Ma B

atipe

Ma B

tsanakipi despedirseto say goodbye

DR

/atpe-y, -yo/ 2 [a-tp-ey] despedirseto take leave

TUPEY

832

Ma Su /-ti:p, -tapy/ saludar (con la mano)to greet (with the hand), to wave
Mo Su /-tipay/ saludar (con la mano)to greet (with the hand), to wave

F YK

atiup [a-tupe] saluda (con respeto)to greet (with respect)

F Ko

atip [a-tip-e]

Ma RN atipey v Y [a-tipey]
Ma RN atipey uwix fv Y [a-tipey u-wis] besa la mano, saludato kiss someone on the
hand
Mo SS atepeay vt E [a-tepay] lo saluda; lo visitato greet, to visit
Mo SS atepeayayej vr pl O [a-tepay-ay-eh] se despiden, se saludan(they) say good-bye,
(they) greet (one another)

TUPY, TIP

subir, crecer | to rise up, go up, to grow vi.

*t-h-p, *h-tp [cf. Su 915, 911 *htp; *htipi]


Es notable que las palabras SD (R) /ahtp/ sube y /athpiw/ (en vez de /ahtpiw/) muestren una
vacilacin en el lugar de la /h/ detransitivizadora; la misma vacilacin se encuentra ampliamente
en SF segn Kim (KT:300), p.ej. en SF t-a-j-ngot-os-on ~ t-a-ngojt-os-on venimos (excl.)|we come
(excl.).
La forma SF ajtip [a-h-tip] refleja el desarrollo regular de pH * en *i antes de *p a final de la
slaba, un especie de delabializacin disimilatoria que ocurri cuando pH * > SF [u]. (Ms ejemplos
se pueden encontrar bajo NTSOPY brotar, asomar|to sprout, to appear.)
TUPY/TIP crecer|to grow probablemente se relacione con unas palabras mayenses, o sea Yuc
tip engrandecer, exceder en porcin o tamao o medida|to enlarge, to be excessive in portion, size
or weight y Chlt tipil tipil hinchado|swollen, Chlt tipkael tipcael hincharse|to swell up, be
swollen || BS.
Ma B

ihtup cabalgarto ride (horse)

Ma B

ahtiup, tsahtiup fornicar, trepar, subirto fornicate, to climb up, to go up

Ma B

laihtiup encumbrarto raise up

Ma B

wesh atiupich subidaascend, climb

D RT

/ahtpayh/ [a-h-tp-ay-h] l la monta lit. ellos se montan)he mounts her (lit.


they mount eachother) [RT:7]

DR

/atuoptuop / 3 [a-tup-tup] hierveto boil (more speci"cally the moment of


boiling)

DR

/ahtp / [a-h-tp] levantarse, subir, montarto raise oneself; to get on horseback;


to mount; to climb

DR

/athpiw/ [a-thp-iw] subenthey rise up, get on horseback

DR

/ahtip-miond/ 1 [a-h-tip mi-ind] suspirar profundamente; aspirarto sigh deeply;


to draw in breath

TUPY, TIP
D Su

/-htp/ subirto go up, to rise

F Su

/-htip/ subirto go up, to rise

F Su

/-htip/ crecerto grow

833

Ma Su /-htup/ subirto go up, to rise


Mo WW ajtp nichech "n del novenario de los difuntosend of a nine-day mourning period
Mo Su /-htep/ subirto go up, to rise

D RL

ajtyup [a-h-tp] subir, trepar, ascenderto go up, to rise, to climb up (a tree) [RL,
TA, MS]

D RN

atyupich vt [a-tp-i] levanta, subirto raise, to bring up [RN, RL, TA]

F YK

ajtip vi [a-h-tip] subeto rise, to go up [YK, GM, KT:106, 248]

Ma RN ajtyup vi I [a-h-tp] sube; trepa (a un rbol)to rise, to go up; to climb (e.g. a tree)
Ma RN atyup miyndy (atyup miy) [a-tp mi-in] da boqueadas, se ahogato gasp
(dying), to be asphyxiated
Ma VM najtyup, nantyup [n-a-h-tp, n-a-n-tp] alto (p.ej. rbol)tall (e.g. tree)
Mo SS ajtep vi E [a-h-tep] sube, asciendeto rise, to ascend, to come up
Mo SS atepich vt A [a-tep-i] lo sube, lo elevato raise, to elevate
Mo SS ajtep neat fv [a-h-tep nat()] "n de aoend of the year
Mo SS ajtep tit fv-p [a-h-tep tit] se derrama cuando se hierveto over#ow when boiling
Mo SS najtep it fn [na-h-tep it] la lomahill

TUUK

cacarear | to cackle or crow (chicken)

*toroko / *trk
Vase TOROK / TUUK

TUT

pitear | to whistle

*tt
Mo SS tet n P, TS [tet] el pito, silbatowhistle
Mo SS atet vt E [a-tet]

TUX

TUX

834

podrido | rotten

*h-ts [cf. Su 916 *hts]


Surez compar TUX < pH *hts podrido|rotten con pMa *tuh apestoso, podrido|stinking,
rotten, de donde provienen p.ej.Chol tuj (TK) = tuw (AU) apestoso, hediondo|stinking, foulsmelling, Tzo Tzel tu d., e Itz tu podrido, hiede, apesta|rotten; to stink, to smell foul. Si se
supone una relacin entre la *h o *(h) de la raz mayense y pH *s, esta comparacin se vuelve ms
probable y as depende a su vez de la solidez de otras correspondencias paralelas, para las cuales
vase NGOS/NGOX de fiesta|having to do with a festival, OS maz|maize, corn y
MBAS cuerpo, frente|body, front. Por otro lado, pH *s podra deber su origen a un sufijo
mayense, como Chol ox ~ ux, que indica una condicin defectiva; cf.tambin Chol tuw-ix
descompuesto|decomposed y tux triquina (lombriz intestinal), sapillo de puerco|trichina
(intestinal parasite) (HJG:234) || Su:166, TK.
Ma B

ahtush, ahtuush podrir, podrirseto rot [B, B:23, 79]

DR

/nato/ [na-ts] pudrirseto rot

DR

/na-hto/ [na-h-ts] putrefacto, podridoputrid; rotten

D Su

/-hts/

F Su

/-htus/

Ma Su /-htus/
Mo Su /-htes/

D MS

ajtyuex [a-h-ts ahtes] podrirse; estar podridoto rot; to be rotten

D MS

najtyuex [n-a-h-ts nahtes]

F KT

ajtyux [a-h-tus] pudreto rot

Ma RN najtyux adj [na-h-ts ] podrido (p.ej. fruta)rotten (e.g. fruit)


Mo SS ajtex vi (E) [a-h-tes] se pudre (fruta, vegetales) to rot (fruit, vegetables)
Mo SS najtex adj [na-h-tes] podrido (fruta, verduras)rotten (fruit, greens)
Mo SS atextexichan vt [a-tes-tes-i:+an] lo pudreto (make something) rot

TUY

ligero | light, having little weight

*ty
Tal vez TUY ligero|light, having little weight deba compararse con zoCop zoFL [tuy-u] se
apag, se extingui|went out, was extinguished y zoCop [ni-tuy-u] se cans|become tired || HG,
EE

Ma VM tyujyu, tojyn (?) ptc [thy--n, tohy-i-n]


Mo SS tejyen ptc [tehy-e-n]

TUY

TUY

835

cara | face

*ty [cf. Su 909 *ty]


Se supone que la forma notada por Starr, o sea SMo sh-t-tsh-m-vs, se puede analizar en el
idioma actual como SMo xe-ti-tey xi-mbas = [se-ti-tey si-mbas], lit. mi-en-cara mi-cuerpo.
DP

tuy

FP

tuy

Ma B

ti[-]mitui

Ma B

tui

Mo P

tuuy

Mo St

sh-t-tsh-m-vs (mi) cara(my) face

DR

/to-y, -yiho/ 2 [ty]

D Su

/-toy/

F Su

/-tuy/

Ma Su /-tuy/
Mo Su /-tey/

D TA

tyuey n mi- [ty tey] [TA, MS]

F YK

tyuy [tuy]

Ma RN tyuy n mi-Y [ty] [RN, VM]


Ma RN tyuy tarr [ty tar] mscara para los que se visten en negro en el "esta de Corpus
Christimask like that used by those who dress in black for the festival of Corpus
Christi
Mo SS tey n K mi- [tey] el rostro, la cara; la mscaraface; mask

TY-, TIEL

en | in

*ti-(l) [cf. Su 864 *tl]

mayense

Como not Belmar y luego Surez, TY- < *t se relaciona con el timo mayense reconstruido por
Kaufman como pHuas pMaOcc *ti- ~ *te-, un demonstrativo all, all (ms o menos), como en Lac
te, Tzo Tzel tey y Toj ti d. || B:11, Su:165.
Vase tambin TIET abajo|down, TILAY antes, hace tiempo|before, a while ago, TYOJ
despus|after, afterwards.
Ma B

ti de, a, hacaof, from, to, towards [B, B:52]

Ma B

tiel a, adentroin, inside [B:52]

Ma B

tiel siif [B:53]

TY-, TIEL

836

Ma B

tiliom dentroinside

Ma B

ti tiliem adentroinside

Ma B

til peauf cuesta abajoto lie down below

D RT

/tith/ ahoranow [RT:8:42]

DR

/tiel, tiol/ [til]

DR

/ti/ [ti-]

DR

/tigel/ [ti-gel] est (sirve para hacer la forma progresiva del verbo)particle used
with progressive form of present tense

DR

/tiliom/ [til-im] adentrowithin

DR

/tiloy/ [ti-ly] antesbefore; formerly

DR

/titam/ [ti-tam] allright there

DR

/titm/ [ti-tm] allyonder

DR

/tiumoviar/ [t-mo-wi] antesbefore

D Su

/tl/ en, si (condicional)in, if (condicional)

F Su

/tol/ en, si (condicional)in, if (condicional)

Ma Su /tl/ en, si (condicional)in, if (condicional)


Mo Su /tl/ en, si (condicional)in, if (condicional)

D TA

ti prep [ti]

D RN

tiel [til] en, dentro; si, parain, inside; in order that, in order to [RN, RL, TA, MS]

D TA

tiel owiel prep [til o-wil] abajo deunderneath

F YK

tiol conj [til tiol] si (factual)if (factual) [YK, KT:240]

F KT

tiol, ti prep [ti-l tiol, ti-] [KT:232]

Ma RN ti (~ si) conj [ti, si ] siif


Ma RN tiel prep [til]
Ma RN tily adv [til-y] adelanteforward
Ma RN ltiel (sltiel, iltiel, aliw tiel) v I [al-til (s-l-til, i-l-til)] est ento be (located,
positioned) in
Mo SS tengial adv [tegal] est (se usa con un verbo para hacer tiempo presente
progresivo)auxiliary verb for marking progressive aspect
Mo SS til, ti- prep [til, ti-] en, adentroinside
Mo SS altil pron [al-til] algunossome (plural)
Mo SS te-, ti- pref [t-, te-, ti-]

TY-, TIEL

837

Mo SS tea- pref [ta-] est (se usa con un verbo para hacer tiempo presente progresivo)
pre"x marking progressive aspect in verbs; shortened form of tengial
Mo SS tengilan ~ tengial min adv [tegal-an] mientraswhile
Mo SS tily adv [til-y] antes, hace ratobefore, a while ago
Mo SS tlan adv [til-an] al trmino deat the end of (period of time ?)
Mo SS telemban [tel-a-mb+an] todavastill
Mo SS wxan telemban [ws+an tel-a-mb+an] mientraswhile

-TY

comer | to eat

*t [= Su 860a]

mayense occidental

A juzgar por SD (R) /et/ comer, morder carne|to eat or bite flesh hay una probabilidad bastante
alta que TY comer|to eat (< pH *-t) se relacione con pMa *ti comer carne, morder|to eat meat,
to bite, de donde provienen p.ej.Tzo Tzel ti d. y Toj ti comer|to eat.
DP

tier

FP

mutier

Ma B

it, iti [B, B:26]

Ma B

-hch it, ech-iti, tsa-ech iti alimentar, nutrirto feed [B, B:60]

Ma B

niteran apolillarseto get moth-eaten

Ma B

ninit kawei pesebremanger

Ma B

nieng itaran comedoreating place, dining room

Mo P

mont

Mo P

sohes ati[ ]animal yerba (< hierba que come un animal)fodder (<grass which
an animal eats)

Mo St

s-nt como(I) eat

DR

/et/ [-t] comer, morder carneto eat or bite #esh

DR

/met upe/ [m--t u-p] (?) la comida (o sea almuerzo)lunch

D Su

/t, it/

F Su

/at, it/

Ma Su /t, it/
Mo Su /t, it/

D MS

ty vi, vt [-t]

D TA

tyaran n [-t-aan] comidafood, meal [TA, MS]

F YK

aty [a-t] [YK, KT:28, 191]

-TY

838

Ma RN ty v I-irr [-t]
Ma RN neteran n [n--t-ean] comidafood
Mo SS net n [ne-t] el que comeeater
Mo SS et vi E [-t]
Mo SS et vt E [-t]
Mo SS et jael [-t hal] cada uno de los hilos de una telaeach one of the threads of a
loom
Mo SS neteran n K [n-t-ean] la comida, el alimento (pan, tortilla, caldo)meal, food
(bread, tortilla, soup)
Mo SS nerang eteran fn [ne-ag t-ean] la cocinera, la criadacook (person who cooks
for others)
Mo SS teay nimal [-t-ay nimal] el pesebremanger
Mo SS neteran olikeran fn [nt-ean o-lk-ean] cavidad en el diente, caries
dentalcavity (in a tooth), dental caries

TYAJTS

sacerdote | priest

*thca [cf. Su 877 *t:ta, *ta:ca]


Aunque todas las palabaras actuales para sacerdote|priest tiene [] en la fin, es posible que los
datos histricos indiquen una variante anterior con [] o []. En este respecto es interesante
compararlos con mCh [te:]padre; sacerdote|father; priest, donde la [] refleja una *t palatalizada
por la [e] precedente; la voz proviene de pMxO *te:te/*te:ti padre, pap|father, cf.mGui [te:t]
pap, cura, sacerdote|father, priest. Hace pensar que la variacin en huave se deba a una confusin
de TET padre|father con una palabra prestada (quizs de una fuente mixeana) para sacerdote
|| CJ, SW.
DP

mitejchi/mitijchi(?)

FP

mitaxi

Ma P

mitiax

Ma B

mitiats, miteats sacerdote, padre curapriest

Mo P

mitacha

DR

/teahts/ 1 [tah]

D Su

/mita:c/

F Su

/mita:c/

Ma Su /mita:c/
Mo Su /mita:t/

F YK

mitiajts [mi-tah]

TYAJTS

839

Ma RN mityajts n [mi-tah]
Mo SS miteaats n P mi-(A) [mi-ta:] [SS, NT:Lk 1:5]

TYAM, TYAMB

temblor | earthquake

*tmba [= Su 867]
La posicin de SD (R) /atiemtiem/ to flare up (of flame) es incierta.
Ma B

atyam

DR

/atiemtiem/ [a-tem-tem] llamearto #are up (of #ame)

D Su

/tam/

F Su

/tam/

Ma Su /tam/
Mo Su /tamb/

D MS

ajlang atyam [a-h-lag a-tam] temblar (tierra); haber un temblorto shake (earth);
for there to be an earthquake

F KT

tiam n [tem tam] [KT:39]

F YK

nangaj tiam [na-gah tem tiam]

Ma RN atyam n [a-tam]
Ma RN ajlang atyam v-imp [a-h-lag a-tam] trueno del temblor, retumbo del
temblorthunder of an earthquake
Mo SS ateam n K [a-tam] [SS, NT: Mt 28:2]

TYAM, TAM

despacio | slowly

*tma, tama [cf. Su 866 *tma]


Posiblemente TYAM despacio|slowly (< *tma) deba compararse con pQch *timVVl, de donde
provienen Sac timal despacio|slowly y Qeq timil d.
Es decononcido el motivo para que falta la palatalizacin inicial en los reflejos de SF; posiblemente
se trate de una forma variante de la raz *tama (TAM) que parece tambin en SD tamb tamb con
calma|calmly, donde la mb probablemente se deba a la influencia de SD (R) /atambtamb/ estar
bien (al responder un saludo)|to feel well (in response to salutations) || TK.
Ma B

teamteamam

Ma B

tiaman suave, despaciosoft, gentle, slowly [B, B:50]

DR

/teamanteam/ [tam-an-tam]

F Su

/tamantas/

Ma Su /taman/

TYAM, TAM

840

Mo WW teamtaman
Mo Su /tamtaman/

D RL

tamb tamb con calmacalmly [RL, TA]

D RN

tyamantyan (?) adj [tam-an-tan]

F YK

tamant [tam-an-ta ?]

Ma RN tyamtyam-an adj [tam-tam+an]


Mo SS teman adv [tam#an] despacio, lento; voz baja, queditoslow; slowly; with a quiet
voice

TYAMB

temblor | earthquake

*tmba [= Su 867]
Vase TYAM, TYAMB

TYANTS
*tnca

chivo | kid, young goat

nhuatl (por difusin)

Como ya seal Surez, TYANTS chivo|kid, young goat es un prstamo que proviene en ltima
instancia del Nah tntzoneh hombre barbado; chivo|someone with a beard; goat (cf.ingl. goatee
barbito de chiva). Siendo prstamo muestra irregularidades en su desarrollo fonolgica as que en
SF ocurre tants sin palatalizacin inicial vs. SMo teants con palatalizacin.
Un prstamo parecido aparece en Chol tentzun cabra|goat, mTot [tnts] borrego|young goat,
zpIst dendxu [denu] carnero, borrego|ram, young goat, y TtnS [ti:ntsun] chivo|kid, young
goat. Por eso se desconoce la fuente exacta de la voz huave || Su:164, FK, HJG, SC, VP.

D TA

tyands n [tan tan]

F YK

tants n [tan] [YK, GM, KT:55]

F Ko

tiants n [ten tian]

Ma RN tyants n [tan]
Mo SS teants n P [tan] [SS, NT:Lk 15:29]

TYOJ

TYOJ

841

despus | after, afterwards

*ti-ho [cf. Su 860 *tho]


Aunque Su reconstruy un tono descendente en TYOJ < *tho despus|after, afterwards, RD
constat slo un tono alto en SMo /th/. En vista de que los contrastes de tono en SMo aparecen
solamente cuando la palabra est en el fin de una frase fonolgica, es posible que la observacin de
RD fue de unos ejemplos de teoj afuera de esta posicin, donde en efecto la palabra puede llevar
solamente un tono alto.
El anlisis morfolgico de SD (R) /tith/ es incierta. Es claro que contiene el prefijo /ti-/ en, y si
deriva de TYOJ, implica una ampliacin del sentido del timo de relaciones de tiempo, que se ven en
SMo teoj, ms all a relaciones de espacio.
Vase tambin TY-, TIEL en|in.
D RT

/tith/ allyonder [RT:8:42]

Mo RD /th/ ltimolast
Mo Su /toh/

Mo SS teoj adv [toh] despus, atrs, ltimoafter, afterwards, back, last

TYOJP, TOJP

tuerto | one-eyed, missing an eye

*thpo, *tohpo [cf. Su 871 *t:po, *to:po]

mayense occidental

Surez compar TYOJP, TOJP tuerto|one-eyed, missing an eye con Itz oop d., que proviene
de pYu *oHp ciego; choco|blind; missing an ear or leg; tambin se puede comparar Jak [[tzop]]
ciego|blind (dato histrico).
A primera vista esta comparacin parece muy prometedora como indicio de un prstamo, pero se
puede objetar que SMa (B) tiohp, SD (Su) /to:p/ tuerto|one-eyed, SD (MS) atyop ciego|blind
debe derivar de pH *thpo con una vocal * que no tiene ningn correspondiente en las formas
mayenses con [o]. Sin embargo es posible que se trate de un prstamo posterior al cambio pH
*ChCo > *CohC y que la * fue interpretada a veces como [t] y a veces como [t], as que los
idiomas huaves muestran ambas formas [tohp] y [tohp] || Su:165, TK, JD:[Stoll 1887].
Ma B

tiohp

DR

/ateop/ 2 [a-top] perder un ojoto lose an eye

D Su

/to:p/

F Su

/tu:p/

Ma Su /to:p/

D MS

atyop [a-top] ciegoblind

Ma RN ityojp adj [ni-tohp]


Mo SS netoob adj [ne-to:b]

TYOK

TYOK

842

pendculo (de frutas u hojas) | stem (of fruits or leaves)

*tko
DR

/teok/ 2 [tok] tallo de un #orstem of #ower

Ma RN mityok mbaj fn [mi-tok mbah] palito del #or, que sale cuando se corta
Ma RN mityok os fn [m-tok os] bagazo de mazcha% (of maize)
Mo SS teok n [tok]
Mo SS miteok mbaj fn [mi-tok mbah]
Mo SS miteok os fn [mi-tok os] el tamo, paja menudacha%, "ne straw
Mo SS miteok titim fn [mi-tok titim] el tamo, paja menudacha%, "ne straw
Mo SS miteok xiig fn [mi-tok si:g] la colillacigarette butt

TYOK

hecho extraordinario | extraordinary event

*tko [= Su 861]
Si no fuera por la reconstruccin *tko donde la *o est slo en la segunda slaba, seran posibles
conexiones entre TYOK hecho extraordinario|extraordinary event y pMZ *coka brujo|shaman
y el timo relacionado pMZ *co:k sanar|to heal (SAJKY medicina|medicine). Por otro lado, si
se trata de un prstamo tardo, o sea despus del cambio pH *CCo > *Coc, la comparacin se
vuelve ms prometedora.
Otra posibilidad es una conexin con pMxO *wicuk relampaguear; rayo, relmpago|to flash
lightning; lightning, de donde provienen, p.ej. mMat [hk] y mGui [wk] rayo, relmpago|
lightning y mMat [hhk-p] y mGui [wukmp] relampaguear|to flash lightning.
El trmino monteok desempea un papel muy importante en el mundo tradicional de los huaves de
San Mateo. Se refiere al hombre poderoso cuyo nagual u otra alter ego es la nube, el rayo o el
viento. Cuida y defiende al poblado, adems de curar las enfermedades de sus habitantes. Es un ser
inmortal (MT, bajo montiok, basado en ER) || SW.
Ma B

tsatiok hechizarto bewitch

Ma B

niu tiok, niutiok rayolightning [B, B:17]

Ma B

ahi muntiok tempestadstorm

D Su

/mituk/ milagromiracle

Ma Su /catok/ hechizarto bewitch


Mo Su /ateokan/ milagromiracle
Mo Su /atokan/ milagromiracle
Mo Su /tat montok/ truenothunder

TYOK

843

Ma RN atyok v O [a-tok] hechiza, embruja; trae mal ageroto cast a spell on, to bewitch;
to bring bad lack
Ma RN utyok n [n-tok] trayendo mal ageroa bad omen
Ma RN tyety muntyok n [tet mun-tok] truenothunder
Mo SS atekan n K [a-tok+an] el milagro; el truco; la visin, el fantasmamiracle; trick;
vision; ghost
Mo SS monteok n [mon-tok] el rayolightning
Mo SS teat monteok n P [tat() mon-tok] el truenothunder
Mo SS ajy teat monteok n [a-hy tat() mon-tok] el truenothunder

TYOMB

garganta (afuera) | throat (exterior)

*tmbo [= Su 868]
Mo P

tumb cuelloneck

D Su

/-tom/

F Su

/-tumb/

Ma Su /-tom/
Mo Su /-tomb/

D MS

tyomb n [tomb] faringepharynx, throat

F YK

tyum mi- [tum] gargantathroat [YK, RN, KT: 39]

Ma RN tyom n [tom]
Mo SS narix teomb fn [na-is tomb] el esfagoesophagus
Mo SS miteombaran n mi-A [mi-tomb-aan] la garganta, la trquea (anat)throat, trachea
(body parts)

TYONG

sapo | toad

*tngo [cf. Su 870 *tngo]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /tong/ sapo|toad, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) teng.
Mo P

tuong

Ma Su /tong/
Mo Su /tong/

Ma RN tyong n mi-O ? [tog]


Mo SS teong n K [tog]

TYONG

Mo KE teng n [tg]

TYONTS

escupir | to spit

*tnco [= Su 869]
Parece que la forma de Surez para SD es incorrecta.
Ma B

-teoonts, atioonts escupir, salivar, segregarto spit, to salivate, to secrete


(substance) [B, B:59]

Ma B

nieng[ ]atontsaran escupideraspittoon

DR

/ateondz/ 2 [a-ton]

D Su

/-ton/

F Su

/-tunc/

Ma Su /-tonc/
Mo WW teonts
Mo Su /-tnc/

D TA

atyonds [a-ton aton] [TA, MS]

F YK

atiunts [a-tun]

Ma RN atyonts v O [a-ton]
Mo SS ateonts vt A [a-ton]

TYO

mal agero, infortunio | bad omen, misfortune

*tro
Mo WW neateor mala sealbad omen

D MS

ajtyor [a-h-to] robarseto be stolen

Ma RN utyurr n [n-tr] aviso maloa bad omen


Ma RN ajtyorr v O [a-h-tor] robado: es robadoto be stolen
Mo SS neteor n [ne-to] el mal agero, el presagiobad omen, premonition
Mo SS ajteor vp (A) [a-h-to] es hurtado, es robadoto be stolen

844

TYOTS

TYOTS

845

pensar | to think

*tco [cf. Su 859 *tco]


Surez ofreci una comparacin entre TYOTS pensar|to think y reflejos de pYu *tu(:)kl d., como
p.ej. Itz tuklik d., Mop utuklaj lo pens, y Chrt tik na lo sinti. Sin emargo, dada la
discrepancia entre pH *c y pYu *k, la semejanza entre los dos timos result demasiado superficial
para evidenciar un prstamo || TK, HF.
DP

tchi pensamientothought

FP

atoxi pensamientothought

Ma P

hateoxy, hateoxhi pensamientothought

Ma B

atiotsei, tsatiotsi re#exionar, arrepentirseto think about, to ponder, to re#ect on,


to repent

Ma B

-tiots; tsatiots pensar; disponerto think; to stipulate, establish [B, B:58]

DR

/teosahts/ [tosah] (?)

DR

/ateots/ 1 [a-to] sentir nostlgico; pensarto be homesick; to think

DR

/niag sateots/ [nig sa-to] pensamientothought

D Su

/-toc/

F Su

/-toc/

Ma Su /-toc/
Mo Su /-toc/

D RL

atyots [RL, TA]

F YK

atiots [a-to atio]

Ma RN atyots v O [a-to]
Mo SS ateots vt A [a-to] lo recuerda, lo extraa; lo desea, piense ento recall, to miss, to
desire,
Mo AL ateots vt A [a-to] lo recuerda, pienso en; pienso en (hacer algo: +verbo
subordinado)to think about; to think about (doing: +subordinate verb) [AL:82, NT: MT
6:18]

TYOW

leer; contar | to read; to count [RN]

*tewe [= Su 849a]
Se desconoce por qu SD (R) /andyy/ leer, aprender|to read, to learn tiene /nd/ en vez de /t/.
Ma B

atiou leer, regarto read; to water, to irrigate

DR

/atv/ 1 [a-tow] gastarto spend

TYOW
F Su

846

/-tu/ leerto read

Ma Su /-tow/ leerto read


Mo WW ateow nawiig leeto read
Mo WW ateow omeaats fv-px piensato think
Mo Su /-tow/ leerto read

F YK

aty v [a-tu] estudiar, leer; contarto study, to read; to count [YK, KT:180, 191]

F Ko

uty n [nu-tu] librobook

Ma RN atyow v A [a-tow] cuenta (nmeros)to count


Mo SS ateow vt A [a-tow] lo cuentato count
Mo RN ateow nawiig fv A [a-tow nawi:g] leeto read
Mo SS ateow omeaats fv-px A [a-tow o-ma:] piensa, se preocupato think, to worry
Mo SS monteow omeaats cp-nom [mon-tow o-ma:] los pensativos, los tristes, los
preocupadosones who are pensive, sad or worried, worriers

TYOW

regar | to water

*tewe [= Su 849a]
DR

/teov / [tow]

DR

/atov/ 1 [a-tow]

F Su

/-tu/

Ma Su /-tow/
Mo Su /-tow/

Ma RN atyow (pl. atyoww) v A [a-tow (a-tow-w)] riega (p.ej. el piso)to put water on
(e.g. the #oor)
Mo SS ateow vt A [a-tow]
Mo SS ateoraw vp A [a-to-a-w ] es regadoto be watered

UCH

UCH

847

buho | owl

*c
SF uch buho|owl es un dato aislado. Si no es onomatopyico debe ser un prstamo. Una fuente
posible (aunque necesariamente muy antigua) se presenta en Huas [[otzouh]] buho, tecolote|owl,
barn owl (del siglo XVIII), cf. el contemporneo Huas [[wajutz]] tecolote|barn owl || JD:[Tapia
Zenteno 1747, Tapia Zenteno 1767, Larsen 1955].
Vase tambin UTS zopilote|turkey vulture, buzzard.

F YK

uch [u]

UCHWYAK

mono | monkey

*(h)cwka [cf. Su 709 *:c-wka]

mixe-zoqueano

La etimologa de UCHWYAK mono|monkey es bastante compleja pero se puede dar una idea
general de lo que tiene que haber pasado.
Para empezar, es claro por su forma que UCHWYAK es compuesta de dos morfemas: pH *(h)c
ms *wka. En cuanto al primero, Wichmann inform de una proto-forma muy similar, o sea pZoG
*u:cu chango, mono|monkey (> zoSot zoTex [u:cu] y zoAy [u:cu] d.); cf.tambin entre los
idiomas mayenses Huas [uu]. Adems se supone que este timo fue prestado en una poca remota
de una voz nahua cuya forma exacta, aunque desconocida, se puede ver en Nah ozomatli vomatli,
oomahtli, uzomatli d. Por eso la palabra parece haberse difundido en la zona as que UCH,
aunque por lo visto proviene de zoque, puede haber sido prestado tambin de otro idioma tal como
algn dialecto de nahua.
En cuanto al segundo morfema WYAK, a pesar del parecido con WYAK cuerno|horn, dado que
los monos no tienen cuernos, no cabe la semntica en absoluto: hay que buscar otra fuente. La ms
prometedora es pMZ *wi()yuk(s) mico de noche|kinkajou, Potos flavus (> mOlu [viyuk], zoR
[wiyuk] etc.) Aunque el mico de noche realmente no es un mono, se parece suficientemente a uno,
por lo mismo, no es raro que haya recibido dicho nombre en espaol, por ejemplo || SW, ON, JD:
[Larsen 1955], HH.

Ma B

uchveak

Ma Su /u:cwak/
Mo WW echweak
Mo Su /ihcwak/

Ma RN uchwyak n [-wak] mono grandemonkey (large type)


Mo SS echweak, ichweak n P [ewak, iwak] el machn, el chango, el mono (mamfero:
Ateles geoffroyi)Geo%reys spider monkey, black-handed spider monkey [SS, RN]
Mo GC miporand echweak fn [mi-poand ewak] pltano macho (Musa sp.)a type of
banana [GC:364]

UJ / OJK

UJ / OJK

848

bicho, pjaro | bug, (small) bird

*h / *oh(k)o (?) [cf. Su 711 *h ~ o:ko (?)]


UJ, OJK bicho, pjaro|bug, small bird es el trmino huave para animales pequeos; en SMo fue
completamente reemplazado por el prstamo NIMAL animal, mientras que en SD ha sufrido
una ampliacin semntica hasta que ahora se refiere a todos los animales.
Dado el significado anterior de insecto, es probable que UJ, OJK tenga una conexin con mOlu [u:
hi] garrapata, pinolillo|tick (etimologa desconocida) o con pZo *hh mosca|fly (> zoCop [h],
zoFL zoChMg zoChMa [hh]).
Parece que Surez especul que la proto-forma poda ser pH *o:ko (= pH *ohko) dado que en SD y
SMa a menudo una [k] en la fin de una palabra desaparece. Adems, en SF, al menos, la [o] cambiar
a [u] debido a la [h] de *ohk < pH *ohko. Por otro lado, en los datos actuales no hay indicio
concreta de una *k. Sin embargo, si Surez tuvo razn, hay considerar tambin una conexin con
varios timos mixeanos.
Por un lado se cita pM-oax. *hyuk animal, bestia de carga|beast of burden, que produjo voces en
algunas variedades de mixe con un sentido muy mplio de animal en general, p.ej. mCh [hyu:hk],
mTpn [hyuhk] y mCam [hayuhk]. Por otro lado CJ cita tambin mCh [yu:k] insecto|insect, de
etimologa desconocida, pero con lo cual se puede comparar tambin mOlu [hu:yk] araa|spider
< pMx *hu:t-yk d., de donde proviene mSay[htuk] insecto|insecto con un sentido muy
amplio.
En resumen, tantas son las fuentes posibles para UJ, OJK que no se puede establecer su procedencia
exacta || SW, CJ, LC.
D Su

/uh/

Ma Su /uh/

D RN

uj n [uh] animal (en general)animal (general term) [RN, MS]

D MS

umbey uj [u-mbey uh] boca (de un animal)mouth (of an animal)

D MS

umbiem uj [u-mbim uh] nidonest

D MS

najlly uj [na-h-ll uh] pjaro bird (lit. #ying animal)

Ma RN uj n [uh] (?) insectoinsects

UJCH

UJCH

849

nigua | chigoe flea

*yhc [cf. Su 970 *y:c]

mayense

Dos timos mayenses son fuentes posibles para UJCH nigua|chigoe flea < pH *(y)hc en
primer lugar, pMa *uk piojo|louse, de donde provienen Huas utx, MaEp yu-cha = uch, Chrt
Chol Tzo Tzel uch y Chlt uch d. (cf.tambin Chol uch-ja zancudo|mosquito o
colmoyote|bot fly, gadfly (una mosca que mete los huevos debajo el piel: HJG:253), lit. piojo del
agua|water louse, as como Chol yuch mut piojo de gallina|chicken louse y en segundo lugar,
pMa *o:k-VC kaq nigua|chigoe flea, (lit. pulga que entra|flea that enters), de donde provienen
Huas otx-ax txak, Chrt och-em chak, y Toj och-um kak, ochim kak d., as como quizs Jak
[[ju]] d. || TK, RHL: 341, AU, JD:[Sapper 1897, Sapper 1912], MV, CL.
D Su

/yu:c/

D MS

yuch n [(y)]

UJP

fumar | to smoke

*hp [cf. Su 714 *Y:p]


UJP fumar|to smoke posiblemente se relacione Chlt yehb yeeb neblina|fog y Mop yeeb sereno,
niebla|night dew, mist, aunque la calidad de la vocal queda por explicar|| BS.
Ma B

auhp

Mo P

yup siqui monjier pipapipe

DR

/a-hip / 4 [a-hp]

DR

/ayhp/ 3 [ay-uhp]

D Su

/-:p/

F Su

/-u:p/

Ma Su /-u:p/
Mo RD /b/ fumahe smokes
Mo Su /-e:p/

D RN

ayujp [a-(y)hp] [RN, MS]

F YK

aujp (aujp-u-) [a-uhp] [YK, RN, KT:191]

Ma RN aujp v I [a-hp]
Mo SS aeeb vt E [a-e:b]
Mo SS aeeb n [a-e:b] el tubo de cera que las abejas silvestres hacen para entrada de sus
colmenas; ceniza que sale de la boca de las niguaswax tube which wild bees construct
for entering the nest; ash that comes out of the mouth of the chigoe #ea

UJTY

UJTY

850

pluma(s) | feather(s)

*ht [cf. Su 716 *Y:t]


DP

mit qc(?)

Ma P

mihut

Ma B

mi ufti

Ma B

niuhti iik, miuhti iniak ceja, pestaaeyelash, eyebrow

Mo P

miut[ ]quioc

DR

/het/ 4 [ht] piel del cuerpobody-skin

DR

/ht/ 4 [ht]

DR

/ni-ht/ [ni-yht] pelnbald

D Su

/t/

Ma Su /u:t/
Mo Su /e:t/

D MS

yujty [(y)ht] vello; pluma (de ave)body hair; feather (of a bird)

D MS

iyujty [ni-(y)ht] peludohairy

D MS

miyujty uj [mi-uht uh] pelaje (de animal)fur (of an animal)

F YK

miujt uuj [mi-uht (-t ?) u-nuh] pestaaseyelashes

Ma RN ujty n [ht] cejaeyebrow


Mo SS eed n TS mi-(E) [e:d] la pluma, la pelusa; el vello, el pelo (anat)feather, down,
hair
Mo SS need adj [ne-e:d] peludofurry, hairy
Mo SS neyeed, need adj [ne-(y)e:d] peludohairy, bushy
Mo SS miyeed kiek fn [mi-(y)e:d kek]
Mo SS mi(y)eederan n mi-(E) [mi-(y)e:d-ean] su vello, su pelodown, hair
Mo SS miyeed oniigaran fn [mi-(y)e:d o-ni:g-aan] las pestaas (anat)eyelashes
Mo SS miyeed opech oniigaran fn [mi-(y)e:d o-pe o-ni:g-aan] las cejas (anat)
eyebrows

ULY

ULY

851

difcil | difficult

*l
Vase tambin OLY atar, anudar|to tie.
Ma B

naul

Ma B

go maul fcileasy

D RN

nayuely adj [na-(y)l na(y)el]

F YK

nauly adj [na-ul] [YK, KT:198]

Ma RN nauly adj [na-l]


Mo SS ngo mal adj [go mael] fcil, sencilloeasy, simple
Mo SS nael adj [na-el]

U / O

pene | penis

*n / *on [cf. Su 7 *an]


En los datos fonticos de KE, SMo en el miembro viril|penis contiene una vocal mucho ms corta
que una vocal larga normal, por eso propuso que la ortografa de SS con doble ee es errnea.
(Probablemente se escrib con ee larga debido al tono descendente.) Esta observacin concuerda con
SMo (SS) /n/, cuya vocal es corta con deslizamiento [].
Por otra parte, SD (R) /owen/ parece contener dos slabas, aunque sea posible que la [w] sea
epenttica antes del deslizamiento [e]. En su transcripcin detallada, Radin escribi /miown/ (una
vez), /mown/ (una vez) y /miown/ (dos veces). Sin embargo la calidad de la vocal [o] es
imprevista; hoy en da en SD se pronuncia con [], que es el reflejo normal de pH *. As se puede
especular que SD /owen/ deriva de una forma aumentativa (deprecativa) *on, lo que es todava
ms probable en el contexto donde la palabra ocurri en los datos de Radin (un cuento bastante
grosero, RT 7 The negro who cohabited with the kings daughter, esp.El negro que cohabit con
la hija del rey).
La frase SMo mi(y)en mich chiltepin chili quiere decir literalmente pene de gato|cats penis.
Como not Mikko Salminen, el chiltepin se llama pene de gato tambin en el zapoteco miahuateco
(de la Sierra Sur), lo que asegura que no se trata de una simple homonomia.
DR

/owen/ [on]

D Su

/n/

D RN

yue n [(y)n (y)en] [RN, MS]

Mo GC mien mich fn chiltepin (planta: Capiscum anuum)chiltepin chile [GC:364]


Mo SS een n mi-(E) [e:n]
Mo KE n n [n]
Mo IS

aonts een [a-on e:n] el semensemen [IS:271]

U / O

852

Mo SS miyen mich fn K* [mi-yen mi]

comprar; comprado | to buy; bought

*on / *n,*h-ono [cf. Su 698, 161 *on; *h-ono]


Vase O / U, JON

UNCH

culebra listada | striped road guarder (snake)

*h-onco / *nc
Vase JONTS / UNCH

UND

mano de metate, metlapil | stone rolling pin

*nd, *n (?)

zoqueano, mayense

El nico reflejo de UND la mano del metate, metlapil es SMo end kow d. Por un lado, si deriva
de U/O pene|penis (as que end kow quiere decir el pene del metate), la [d] tiene que haber
resultado por una intrusin fontica o una deformacin de tab. Por otro lado, es posible que SMo
end provenga de un timo independiente, sin importa si la [d] es original, ya que puede haber
evolucionado para deformacin en cualquier caso.
Al respecto, ChO ene [ene] mano de metate|small grinding stone sin duda se relaciona con UND.
La ausencia de la [d] en chontal puede apoyar la hiptesis de que la [d] en huave no sea original.
Adems, otras conexiones se presentan con fuentes mixe-zoqueans. Especficamente se cita zoCop
tzaune mano de la metate|stone rolling pin, donde tza es piedra|stone y une [une] es nio,
nia, hijo, hija|child. Muy temprano la palabra para nio fue prestado en las lenguas mayenses, p.
ej. MaEp yu-ne nio, criatura|child, baby, Chuj Chrt unen hijo (de un hombre)|son (of a man).
Por eso la fuente de UND puede ser un reflejo de pZo *une < pMZ *unV(k) nio, nia|child, o
quizs a travs una lengua mayense || TT, HG, SW, CW.

Mo SS end kow [end kow] [SS:88, 250]

UTS

UTS

853

zopilote | turkey vulture, buzzard

*ucu (?) [cf. Su 710 *c]

mayense; mixe-zoqueano

SMa uts zopilote de pico negro|black-beaked vulture es un dato aislado y fonotcticamente


irregular dado que normalmente no se encuentran consonantes sencillas (no palatalizadas) en
posicin final despus de [u] en este dialecto. Por eso es muy probable que UTS sea un prstamo, y
en efecto se presentan algunas fuentes posibles.
Por un lado, en la familia mixe-zoquana, se nota pMx *wi:(k)cn gaviln|hawk > pMxO *wihcn >
mTot [vihcn] gaviln, guila, gaviln real|hawk, eagle, golden eagle y mCh [wic] guila|eagle.
Por otro lado, en la familia mayense ocurren Lac [[utzi:r]] zopilote rey|king vulture, Chrt [[usij]],
Toj [[usej]] zopilote|buzzard (datos contemporneos), as como datos histricos tal como Chol
[[js]] d. Del punto de vista fontico y semntico, la voz lacandn se acerca mucho a la de SMa.
Finalmente se seala zoChMg [wii] zopilote|buzzard, cuya [] en vez de una [c] < pMxO *c
sugiere un desarrollo irregular debido a efectos de intercambio lingstico en la zona || SW, SC, HJ,
CJ, JD:[Canger 1970, Mayers 1966, Jackson & Supple 1952, Stoll 1884].
Vase tambin UCH buho|barn owl.
Ma Su /uc/

Ma RN uts n [u] zopilote de pico negrovulture with a black beak

UTY

negro; tizne | black; soot [RN]

*t [= Su 715]
FP

nati negroblack

Ma P

nahut negroblack

Ma B

nauti entiznar; trigueo; negroto blacken with soot; dark (skin), olive-colored
(skin); black

Ma B

dilin[ ]nati ennegrecerto blacken, make black

DR

/na-et/ [na-t] parduzcobrownish

D Su

/nit/ negroblack

F Su

/naut/ negroblack

F Su

/-ut/ carbncoal

Ma Su /naut/ negroblack

D TA

iyuety adj [ni-(y)t niyet] ennegrecido, tiene hollinblackened, sooty

F YK

uty n [ut] carbncoal

F YK

nauty [na-ut] negroblack

Ma RN nauty adj [na-t] negroblack

UTY

854

Ma RN iuty adj [ni-t] suciodirty


Ma RN iuty umbas adj-p [ni-t u-mbas] sucio de curpohaving a dirty body
Mo SS et n P mi-(E) [et] el tizne, el hollnsmut, soot
Mo SS nat adj [na-et] ennegrecido, tiene hollnblackened, sooty

-W

salir; aparecer; brotar | to go out; to appear; to shoot forth

*wa, *w [cf. Su 12 *(a)wa, *(e)we]


Ma B

nau salirto go out

Ma B

-hchi mau hacerlo salir, sacarto make go out, to remove, take out [B:60]

Ma B

nieng-a-n lugar de salidaexit (place) [B:86]

Ma B

idiou[ ]tiet apearseto get o% (vehicle), to dismount

Ma B

tawas[ ]wesh escaparseto escape, get away

DR

/nao/ [naw] defrom

DR

/ao, -wa/ 1 [a-w] salirto go out, to come out

D Su

/aw, 2sg ir-ow/

F Su

/aw, 2sg i-ow/

Ma Su /aw, 2sg id-ow/


Mo Su /aw, 2sg ir-yow/

D RL

naw prep defrom [RL, TA]

D TA

aw vi A [a-w] salirto go out, to leave [TA, RL, MS]

F YK

aw, 2 sg idiow vi [a-w, i-diw idiow] saleto go out, to exit [YK, KT:24, 191, RN]

F KT

naw n [na-w] un originario de (lugar)a person from (place) [KT:208]

F KT

maw naty adv [m-a-w nat] de aqu a uno o dos dasa day or two from now
[KT:237]

Ma RN aw v A-irr [a-w] saleto go out


Ma RN naw (nawas, erdyow, naw) adj A-irr [n-a-w, n-a-w-as, n-e-dow)] originario de
(<saliendo de)native of (a place), to be from (somewhere)
Mo SS aw vi A [(a)-aw] sale; fuga; resulta; crece (ro); se despintato leave, to come out, to
go out; to leak; to result; to grow (river); to run (color), to fade
Mo SS aw vi A [a-w] dice, dijo (se usa despus de citar lo que alguien ha dicho, siempre y
cuando se haya principado con aping)says, said (used after citing what someone has
said, always when preceded by aping
Mo SS naw n P* [n(a)-aw] originario, es deto be native

-W

855

Mo SS naw adj [n(a)-aw] desteidofaded


Mo SS naw prep [n(a)-aw] de from
Mo SS aw kiej n K* [a-w keh] hemorragiahemorrhage
Mo SS aw kontre fv-p [a-w kontre] lo atacato attack
Mo SS aw nalil fv [a-w nalil] sudato sweat
Mo SS aw tit fv-p [a-w tit] se bajato get o% (conveyance)
Mo SS aw wx fv-p [a-w ws] lo intenta; lo evita, lo evadeto endeavor, to try (to); to
avoid, to evade
Mo SS aw wx lada fv-fp [a-w ws lada] se separa, vive aparteto separate (from each
other), to live apart
Mo SS anaw vt A [an-(a)-aw] le sobra; lo ahorrato exceed; to save
Mo SS minaw n mi-(A) [mi-n(a)-aw] sobrante de; el resto desurplus, remainder
Mo SS monaw tikorrl [mo(n)-naw ti-korl] los de Huazantln (Pueblo Nuevo)people
from Huazantln (Pueblo Nuevo)
Mo SS jawin ~ jwin part [h-aw-i-n, h-w-i-n] rebosado"lled to the brim
Mo MT awy oteng aw-o tung [a-w-y o-tg] barriga hinchada (sndrome en la
medicina tradicional)swollen belly (syndrome in traditional medicine)

WACH, WECH

menear | to sway

*wac, *wece
DR

D RN

/aveiveiy/ [a-we-we-ey] (?) ocilar o menear en el aireto swing in air


awechwech vt [a-we-we] lo meceto rock vt.

Mo SS awichwich vt A [a-wi-wi] lo mece; lo meneato rock, to sway


Mo SS awchwch vt E [a-w-w] lo menea, lo columpia, lo meceto sway, to swing,
to rock
Mo SS awichwichay vr O [a-wi-wi-ay] se meceto rock
Mo SS awjchay omal fv-px (?) [a-wh-ay o-mal] cabacea (gente)to nod (said of a
person)

WAJ

superficie | surface

*wah [= Su 919]
La posicin de SD (R) /ahiwao/ to be thrown out es muy incierta.
Vase tambin WAJCHIEK superficie|surface.
FP

huaxi lagolake

WAJ
Ma B

wahyou lagolake

DR

/waihio/ [wah-yow] lagolake

DR

/ahiwa-o, -ha/ 1 [a-h-waw] (?) ser tiradoto be thrown out

DR

/timiwah/ 1 [ti-mi-wah] la base de la cabezabase of head

D Su

/wah-yow/ laguna de agua dulcefreshwater lagoon

F Su

/wah/ laguna de agua dulcefreshwater lagoon

856

Ma Su /wah-yow/ laguna de agua dulcefreshwater lagoon


Mo Su /wah-yow/ laguna de agua dulcefreshwater lagoon

D MS

wajk [wahk] nucanape (of the neck)

F YK

timiw, tiw [ti-mi-wa] la nucanape, back of the head

Ma RN wajyow n [wahyow] laguna de agua dulcefresh water lagoon


Ma RN timiwaj (tixawaj) fp [ti-mi-wah (ti-sa-wah)] en su nuca (en mi nuca)on the nape
of his neck (of my neck)
Ma RN mipoj wajyow fn [mi-poh wah-yow] tortuga de la lagunalagoon turtle
Mo SS waj n mi-(A) [wah] la crinhorsehair
Mo SS wajyow n, pn K [wah+yow] la lagunita temporal que est al norte de San Mateo del
Marname of a small seasonal lagoon north of San Mateo del Mar
Mo SS miwajaran n mi-(A) [mi-wah-aan] la nucanape, back of the neck

WAJCH

azotar | to whip

*wahc [cf. Su 918 *wa:c]

mixe-zoqueano

Dado que pH no permite*wo en posicin inicial as que *wo tendra que cambiar a [wa], es posible
que WAJCH azotar|to whip se relacione con pMZ *woc punzar|to puncture > mSay [woc]
rascar, tocar guitarra|to scratch, play guitar, zoCop [wohc] estacarlo|to place stakes in the
ground|, zoFL [wohc] punzarlo, picarlo|to puncture, to bite, to sting|||SW.
Ma B

iweich

Ma B

iwehch varearto knock down, to beat

DR

/avi/ [a-wi] golpearto strike

DR

/avh/ 3 [a-wh] pegar con azote, palo, etc.to strike with whip, stick, etc.

D Su

/-w:c/

Ma Su /ta-wa:cs/ azotI whipped

F RN

awajch [a-wah] golpeato hit

F KT

awajcheyaf vr [a-wah-e-ahw awaheya] se golpeanthey hit each other


[KT:302]

WAJCH

857

Ma RN awjch v I [a-wh] pega, golpeato hit, to beat


Ma RN wjchiem tiet fv-p SI [wh-i-m tit] tirado: est tirado al sueloto be thrown to
the ground
Mo SS awch vt E [a-w:] lo azota, le pega, lo chicoteato whip, to hit
Mo MT neawch muerto [na-w: muerto] curandero que alivia enfermedades
provocadas por los muertosfolk healer who treats traditional syndromes that arise in
reaction to the death of a loved one [MT, IS]
Mo SS ajwch vp E [a-h-w] es pegado, es azotadoto be hit, to be whipped
Mo SS awchwch vt E [a-w:-w:] le pega suave, lo golpea suaveto hit lightly, to
strike lightly
Mo SS wjchim tit vr O [wh-i-m tit] se derribato get knocked down
Mo SS ajwcheran vp A [a-h-w:-ean] le pegaron, lo azotaronto be hit, to be whipped

WAJCHIEK

llanura | plain, flatland

*ck [cf. Su 52 *ck]


Vase tambin WAJ llanura|plain.
DP

tihujchic vallevalley

DP

ym huajcheca choza, casa de paja (<casa de la llanura)hut, house of straw (<


house of the plain)

FP

huaxchieca

FP

huaxchieca mananxiel(?) bosque, selvaforest, jungle

Ma P

huacheg vallevalley

Ma B

wachiek comederofeeding place (?) or trough (?)

Ma B

wahchiek isla; llanoisland; plain, #atland

Mo P

guachiec

DR

/uwaiok/ [wa-ik]

D Su

/wah-ck/

F Su

/wah-cok/

Ma Su /wah-ck/
Mo Su /wah-ck/

D MS

wajchiek [wah-ik] hierba, pastograss, fodder

F YK

wajchiok n [wah-ik wahiok]

Ma RN wajchiek n [wah-ik]

WAJCHIEK

858

Mo SS wajchik n K [wah-ik] el desierto, un lugar despobladodesert, unpopulated


place [SS, NT:Rev 17:3]
Mo SS sats wajchik cp-nom [sa wah-ik] pasto que los animales comena fodder
plant which animals eat
Mo SS mipalom wajchik fn [mi-palom wah-ik] la paloma de llano, paloma morada
(ave: Leptotila verreauxi)white-tipped dove [SS:414]

WAJK

seco | dry

*whka [cf. Su 922 *w:ka]

nhuatl

Es sorprendente el parecido entre WAJK seco|dry (< *whka) y Nah huqu(i) secarse, enjugarse
al sol, mermar las cosas lquidas o pararse flaco|to dry out, evaporate, wither || FK.
Vase tambin NAWIJK papel|paper.
Ma B

awahk, mawahk secar, orearto dry, to air out to dry

Ma B

-hchi mavaak, ihch mawahk enjugar, secarloto wipe away, wipe up; to dry vt, [B,
B:60]

DR

/avahk/ [a-wahk] desaparecer en el aireto disappear in vapor

DR

/awahk/ 1 [a-wahk] secarto dry

DR

/na-mug awahk/ 1 [na-mog a-wahk] tostadotoasted

D Su

/-wak/

F Su

/-wah/

Ma Su /-wah/
Mo Su /-w:k/

D RL

nawajk adj [RL, TA]

F YK

awaj, awajk vi [a-wah(k)] se secato dry vi. [YK, KT:197]

F YK

nawajk adj [na-wahk] [YK, KT:197, 294]

F GM

nawaj piats adj [na-wah pe pia] tortilla tostadotoasted tortilla

F YK

nawaj tyu [na-wah tun] ciruela secadried mombin

Ma RN awaj, awajk- v A [a-wah] secar: se secato dry vi.


Ma RN nawaj, nawajk adj [na-wah]
Ma RN nawaj pyats adj [na-wah pa] totopo, tortilla secadry tortilla
Ma RN lyewaj a yow, (lyewajk) adj [l-e-wah a yow] secar: ya se sec (p.ej. el charco)all
dried up (e.g. a puddle)
Mo SS awaag vi A [a-wa:g] se secato dry up vi. [SS, AL:81]
Mo SS nawaag adj [na-wa:g]

WAJK

859

Mo SS nawaag n K [na-wa:g] [SS, NT:Ac 27:17]


Mo SS nawaag nt fn [na-wa:g nt] el tiempo secodry season
Mo SS awajky vr O [a-wahk-y] se seca biento dry up thoroughly vi.
Mo SS nawaag omeaats [na-wa:g o-ma:] codo, mezquino, avaro, tacaomiserly
Mo SS lawaag omeaats fv-imp [l-a-wa:g o-ma:] tiene sed y hambreto be thirsty and
hungry

WAJKY
*wahk

remoler (masa de maz) | to mash or grind thoroughly (corn dough)


mixe-zoqueano

WAJKY remoler (masa de maz)|to mash or grind thoroughly (corn dough) posiblemente se
relacione con pMZ *wo:k agarrar un puo de algo|to grasp a fistful of something. En los idiomas
mixeanos de Oaxaca los reflejos en general tienen acepciones como rascar, araar|to scratch, para
lo cual vase WEJK sarna|mange. Por otro lado, en los otros idiomas se encuentran ejemplos
ms similares al significado reconstruido, p.ej.mSay [wok] sacar (un puado de) algo|to scoop y
zoCop[wok] agarrar un puo de algo|to grasp a fistful of something que tal vez se acercan ms al
significado de WAJKY || SW.
Vase tambin WIJK degranarto shell, remove kernels.

Mo SS awig vt E [a-w:g]

WAJKY

terreno bajial | floodplain

*wahk
Desde el punto de vista semntico, WAJKY terreno bajial|floodplain tiene algo en comn con
WAJ superficie|surface y WAJK seco|dry, ya que un terreno bajial consiste en una llanura
recin secada cerca de una masa de agua, pero los detalles de la derivacin permanecen oscuros.

Ma RN waij n [wah(k)]
Mo SS wig n K [w:g]
Mo SS mipoj wig fn [mi-poh w:g] crucilla o cruzalluchi (reptil: Staurotypus salvinii)
Giant musk turtle [SS:413]

WAJKY

cordel (de atarraya) | rope (of a round fishing net)

*wahk [cf. Su 933 *waya]


F Su

/miway ndok/

Ma RN awaij ndok, awaijk ndok fn [a-wah ndok] un mecate para un chinchorro, el cordel
del chinchorrorope or cord for a chinchorro (large "shing net)

WAJL

WAJL

860

anona, guanbana | soursop (tree, fruit)

*whla [cf. Su 923 *w:la]


WAJL anona, guanbana|soursop tiene un parecido interesante con TtnN wehli [wl]
nudoso, con superfice como guanbana|pebbled, knobby, bumpy [like the surface of a soursop]||
BT.
DR

/uwahl/ 1 [wahl] un especie pequea de ananassmall species of pineapple

D Su

/wa:l/

F Su

/wa:l/

Ma Su /wal/
Mo Su /w:l/

D TA

wajl n [wahl]

D RN

wajl [wahl] anona del montewild soursop

F YK

walt (?) n [wal] (?) un tipo de fruta grande y amarilloa kind of large yellow fruit

Ma TA wal, wajl n [wal, wahl]


Mo AL waael n K* [wa:l] [AL: 120]
Mo SS waal n K* [wa:l] anona (fruta, rbol: Annona squamosa)soursop (tree, fruit)

WAJR

rascar | to scratch

*wahra
Mo WW awaarwaar
Mo WW awaarwaar
Mo WW awiirwiir rasca (un poco)to scratch a little

Ma RN awarrwarr v A [a-war-war] rasca (palabra no muy comn)to scratch (uncommon


word)
Mo SS awaar vt A [a-wa:r]
Mo SS awiir vt I [a-wi:]
Mo SS awaarwaarry vr O [a-wa:r-wa:r-y] se rascato scratch oneself
Mo HT awa(a)rwa(a)rrayej vr [a-wa(:)r-wa(:)r-ay-eh] se rascan (recproco)to scratch
each other [HT:96]

WAJTAT

WAJTAT

861

pez espada | swordfish

*wahtaka, *wahtata [cf. Su 921 *wahtak]


Vase tambin PATAJ pez sierra|needlenose fish.
F Su

/wahtak/

Ma Su /wahtak/
Mo Su /wahtak/

F YK

wajtat n [wahtat] [YK,GM]

Ma RN wajtak n [wah-tak]
Mo SS wajtat n P* [wahtat] sierra (pez: Xiphias gladius L.)sword"sh

WAJTS

bal chico de palma | small trunk made of palm

*wahca [cf. Su 917 *wa:ca]


F Su

/wa:c/

WAKAX
*wakas

ganado | cow, cattle

nhuatl < espaol colonial

WAKAX ganado|cow, cattle es un prstamo antiguo del esp. vacas, probablemente a travs de
Nah huacax d.; el desarrollo de la [s] en x = [s] da indicio de que los espaoles en la poca del
prstamo pronunciaban la s de la manera castellana, o sea, retractada y ms parecida a una [].
Asimismo SMo (WW) wakx mixten ganado sin marcas|unbranded cattle proviene de esp. vacas
mesteas (de esp. mesteo < latn (animalia) mixta animales mezclados, o sea sin dueo, tambin
el orgen del ingls mustang).
Otros ejemplos donde la x no puede ser debido a una vocal anterior adyacente en espaol incluyen:
SMo (SS) kxkalot cascalote|type of tree, Caesalpinia cacalaco, SMo (SS) xindiy = SMo (RD)
/xndy/ sanda|watermelon ( XINDIY), SMo (SS) xortean = SMo (DT) /xrtn/ sartn|
frying pan (XORTYAN) || ON.
Ma B

wakesh ganado, rebaocow, cattle; herd

Mo WW wakx mixten fn ganado sin marcasunbranded cattle

D TA

wakx n P mi-E [waks] [TA, MS]

F YK

wakax n P [wakas] [YK, GM, KT:94, 211]

F KT

untsakax [un-wakas unakas] excremento de vacascow dung [KT:211]

Ma RN wakx n [waks]
Mo SS wakx n P [waks] [SS, NT:Ac 7:41, Ac 9:5]

WAKAX

862

Mo SS nine wakx cp-nom [nine waks] el becerrocalf (animal)


Mo SS wakx misten fn [waks misten] ganado sin marcasunbranded cattle
Mo SS naliw wakx fn [na-liw waks] el becerrocalf (animal)

WALANG

bola, como una bola | ball, ball-shaped

*walanga / *wilingi, *wala-langa (?) [cf. Su 920 *wa-hlanga]


Si el anlisis bajo PAWAL redondo|round es correcto en que deriva de un prefijo *pa ms otro
morfema WAL redondo|round, aparece la posibilidad (un poco especulativa) de que WALANG
derive de WAL ms LANG moverse|to move (*walalanga), con el significado la cosa redonda
que mueve, o sea una bola|a ball.
El grupo de peces llamado walang ket en SMo incluye, segn GC:35061, los peces que se tiran al
mar|leap in the water, incluso (1) unos peces que se llaman pez guitarra o pez diablo en
castellano (en SMo pes lansa), o sea Rhinobatos glaucostigma J & G (ingl.speckled guitarfish) y
R. productus Ayres (ingl.shovelnose guitarfish, aunque parece que este pez ya no se nota en la
zona huave); (2) el pez que se llama SMo (n)chit ngoy (vase NGOY lagartija|lizard) y (3) los
peces que se llaman sajnan, o sea las rayas elctricas (vase SAJN entumecido, adormecido|
numb, having fallen asleep).
Mo WW awajlang owix empua la manoto make a "st
Mo WW walang mal cabeznpig-headed
Mo Su /cawahlang -wis/ puo"st

Ma RN walang adj [walag] en forma de una bolashaped like a ball


Ma RN wiling adj [wilig] en forma de una bolitashaped like a little ball
Ma RN walang umal fadj [walag u-mal] greudodishevelled
Mo SS walang n K [walag] la bola, el terrnball, lump
Mo SS wiling n [wilig] bolitalittle ball
Mo GC walang mal ket fn (con cp-ex) [walag mal kt] un grupo de peces que se dicen
que se tiran al mara group of "sh which are said to leap in the water [GC:361]
Mo SS newajlang adj [ne-wahlag] hecho en forma de bolamade in the form of a ball
Mo SS newalang adj [ne-walag] redondoround
Mo SS awajlang vt A [a-wahlag ] lo hace bolamake a ball

WALAS

WALAS

863

deshojar maz | to husk corn

*walasa
Es posible que WALAS derive por una reanlisis de un sintagma *wala+asa que contenga una raz
antigua desconocida *wala deshojar (?) y su objeto *asa (AS) elote|cornonthecob.
Vase tambin AS elote|corn-on-the-cob.

F YK

awalas [a-walas] [YK, KT:192]

WALY

frente (del cuerpo) | forehead

*wl [cf. Su 958 *wYl]

chontal de Oaxaca, chicomucelteco

WALY frente (del cuerpo)|forehead posiblemente se relacione con ChO abali [abali] d. que en
ltima instancia es probablemente un prstamo de un reflejo de pMa *pala d. No se explica bien
la evolucin de pH *w en este contexto, pero es notable que datos histricos de chicomucelteco
informaron de una [w] inicial en [[wal, eual]] frente, ojo||forehead, eye. Se desconoce si la voz
chicomucelteca proviene tambin de pMa *pala, pero dado que Chic [w] proviene normalmente de
pMa *b-, *w- o *-, la conexin sera poco regular. Sin embargo su parecido a WALY es
sobresaliente.
Se desconoce la derivacin y la raz de SF (YK) xuwaly cresta|crest, pero parece que pertenece a
WALY. Sin embargo, la indentidad del prefijo xu- queda por descubrir.
En vez de *wl, Surez reconstrujo *wYl sobre la base de SMo (Su) /-wl/. Este dato no se repite en
SS, donde se cita wl-, o sea [wl]. Adems, como la fonotctica de San Mateo no permite la
secuencia [we], se supone que la forma /-wl/ es un error || TT, TK, JD:[Sapper 1912, Termer 1930].
DR

/uwol/ 3 [wl]

D Su

/-wl/

Mo Su /-wl/

D MS

wly n [wl]

F YK

xuwaly n [suwal] crestacrest

Mo SS wlmn cp-nom K* [wl-mn ] bejuco de arena, un tipo de bejuco que nace en la


arena (planta)sand vine, a type of vine or guaco that growns in the sand (plant)
Mo SS owleran n o-(E) [o-wl-ean]

WALY

dnde est? | where is?

*wa-l [cf. Su 924 *wal]


Quizs WALY sea el mismo timo que WALY/WUL.
F Su

/wal/

Mo Su /wl/

WALY

864

D MS

wly? [wl]

F YK

waly [wal] no hay; donde est ? there isnt any, there arent any; where is (it)?

Ma RN wly [wl]
Mo SS wl [wl]

WAN

palacio municipal | town hall

*wana
Parece muy probable que WAN palacio muncipal|town hall tenga su origen en WAN medio|
middle, ya que el palacio municipal normalmente se encuentra en el medio del pueblo.
Mo BB Tuan-Umbah San Francisco del Mar (pueblo viejo)San Francisco del Mar (old

town)

F YK

wan n [wan]

Ma VM awan n [a-wan]
Mo SS awan n [a-wan]

WA

quitar | to remove, to take off or away

*wan [= Su 926]
Surez compar WA quitar|to remove, to take off or away con mTot [n-vaa] apropiarse de lo
ajeno, conseguir el s de la novia para casarse, aduearse|to appropriate something from someone
else, to obtain consent for marriage from a girlfriend, to take over something < pMx *wa()n
querer|to want (> mSay y mOlu [wan ~ wan] d., y mSJP [wan ~ wan] desear para un
propsito especfico|to want for a specific purpose). De este timo derivan tambin ciertos sufijos
verbales para marcar el futuro, y adems el verbo decir en el mixe de Totontepec. Dada la gama de
acepciones en mixe, as como en huave, es difcil establecer si la semejanza semntica entre los dos
timos es adecuada para evidenciar un prstamo. Adems la idea de quitar parece limitarse a la voz
de mixe de Totontepec que cit Surez, lo que debilita ms la hiptesis || Su:163, SW.
Ma B

iwen extraer, sacar; depender; ofender, quitarto extract, to remove; to depend; to


o%end; to take o% [B, B:21]

Ma B

wen tiet abajarto lower

Ma B

nawentit desenterrarto disinter, unbury

Ma B

shou awen parecerto seem, to resemble

Ma B

wn ushink a"larto sharpen

Ma B

iwen[ ]apop espumarto make foam

Ma B

tsanawen uchinki depuntarto blunt

Ma B

niun[ ]wn ushink a"ladorsharpener

WA
Ma B

nieng[ ]awn ushink a"laderasandstone

Ma B

awen[ ]ynd (atoss uvil) tirarse de pedoto fart [B:104]

D RT

/ahwan/ [a-h-wan] tiradothrown out [RT:7]

DR

/ahiwa-o, -ha/ 1 ser tiradoto be thrown out

DR

/avn/ 3 [a-wn] tirar algo; separar personasto throw object out; to separate
people

DR

/ahwn/ [a-h-wn] quitarse (ropa)to take o% (clothing)

D Su

/-wn/

F Su

/-wan/

865

Ma Su /-wn/
Mo WW awn copia; perdona; libra; quitacopy; pardon; to save (someone); to take o%
Mo WW awn miind aspirato breathe in, to suck in air
Mo WW awn tiomeaats diarreadiarrhea
Mo WW awn wx rebajareduction, discount
Mo Su /-wn/

D MS

aw vt [a-wn] sacarto take out, to remove

F YK

awa vt [a-wan] [YK, KT:33, 152]

F YK

awa ion [a-wan in ion] ventosearto fart, to break wind

F KT

afan vi [a-h-wan aan] es sacadohe (she, it) is removed [KT:33]

F YK

awa uxing (a machet) [a-wan u-sig (a maet)] "la (cuchillo)to sharpen (a


knife)

Ma RN aw v I [a-wn]
Ma RN aw sox fv I [a-wn sos] deshierbato weed, to remove weeds
Ma RN awey v RE [a-wn-ey] escapar: se escapato escape
Ma RN aw miench (saw xaench) fv-px I [a-wn mi-en (s-a-wn sa-en)] estirar: se
estira el cuerpo (despus de dormir)to stretch ones body (after sleeping)
Ma RN aw mimbat fv I [a-wn mi-mbat] despulgato remove the #eas from
Ma RN aw mikoy umbas fv-px I [a-n mi-koy u-mbas] estirar el cuerpoto stretch
ones body
Mo MT wen tsats [wn a] mayorca (planta: Euphorbia tithymaloides, antes conocido
como Pedilanthus pringlei Robinson)a type of spurge known various as Christmas
candle, devils backbone, redbird cactus etc.
Mo SS awn vt E [a-wn] lo saca, lo quita, lo separa; lo de"endeto remove, to take o%, to
separate; to defend

WA

866

Mo RN newn n P [ne-wn] salvadorsavior


Mo SS newn retrat n P*

[ne-wn retrat] el fotgrafophotographer

Mo SS ajwan vp A [a-h(a)-wan] es sacado, es quitado, es expulsadoto be removed, to be


expelled
Mo SS awneay vr O [a-wn-ay] se escapa; se transforma, se cambia; se transforma ("g)
to escape; to be transformed, to change; to be transformed ("gurative)
Mo SS newneay it, niwneay it cp-nom [ne-wn-ay it (~ ni-wn-ay)] escarbador de
hoyostool for scraping out dirt to make holes
Mo SS niwneay it, newneay it fn [ni-wn-ay it, ne-wn-ay it] escarbadorscraper,
poker, pick
Mo AL awn atil nt fv [a-wn a-til nt] hace solthe sun is shining [AL:67]
Mo MT awn teomeaats awun-tomeats [a-wn t-o-ma:] la diarrea (como sndrome en
la medicina tradicional)diarrhea (as a syndrome within traditional medicine)
Mo SS lamawn atil nt fptc [l-a-ma-wn atil nt] ya se aclar el dathe weather has
cleared up

WAN

medio | middle

*wana [cf. Su 925 *wana]


Vase tambin WAN palacio municipal|town hall, PINAWAN en el medio|in the middle.
DR

/uwanipe/ [wan si-p] detrsbehind

Mo Su /was sapec/ atrs moacross me

F YK

awan [a-wan]

Ma RN wan upuch (xipuch) adv [wan u-p (si-p)] detrs a l, ella (a m)behind
him/her/it (me)
Mo SS wan opech (xepech) fp (con px) [wan o-pe (se-pe)] detrs a l, ella (a m)
behind him/her/it (me)
[SS, AL:101]

WA

WA

867

sapo (pescado) | stargazer (fish) (?)

*wan [= Su 927]
Los Stairs dieron Antennarius radiosus como uno de los nombres cientficos para SMo wn
(SS:509), pero se equivocaron ya que este pez vive slo en el ocano Atlntico; el otro nombre que
dieron, Phrynelox scaber, hoy en da llamado Antennarius striatus generalmente se encuentra ms
al sur. Quizs se trate en lugar de Antennatus strigatus Gill 1863, esp. ranisapo (de) rabo listado|
bandtail frogfish. Por otro lado, GC por su parte lo identifica como Kathetostoma averruncus Jord.
& Bollman, tambin conocido en espaol como miracielo sapo, ingl. smooth stargazer.
Segn GC:361 un etimologa popular del pez SMo wn hace una conexin con WA quita|to
remove debido a una creencia de que si se come el pescado, hace caer la ropa.
D Su

/wn/

Ma Su /wn/

F GM

wa n [wan] sacanahua (pez) (?)"sh sp.

Mo SS wn n P* [wn] pejesapo (pez: Antennarius sp.)frog-"sh (?)


Mo GC wn n [wn] pez sapo, miracielo sapo (pez: Kathetostoma averruncus Jord. &
Bollman)smooth stargazer ("sh) [GC:356]

WA
*wan

inspirar | to inspire

zoque

WA inspirar|inspire es sin duda un prstamo de un reflejo de pZo *wan cantar|to sing (>
zoCop [wan-u] cant|sang y zoChMg [wan] cantar) o, ms especificamente, de pZo *wan-e
cancin|song, de donde proviene zoCop [wane] cancin, himno, canto|song, hymn, chant.
SF (YK) awants cantar|to sing debe haber sufrido un desarrollo irregular, pero es posible que la
[n] resulte de una palabra sufijada tal como en zoCop [wan-dzy-u] dej de cantar|stopped
singing (por un desarrollo dej de cantar > ha cantado > canta), o la forma desiderativa
zoChMg [wan-t] tratar de cantar|to try to sing || SW, HG, HJ.
Vase tambin WA quitar|to remove, to take off or away.
FP

mahuanir cantarto sing

Ma P

haguon amarto love

DR

/awn/ 3 [a-wn] cantarto sing

Mo WW neawneay brujomagician

F YK

awants vi [a-wan] cantarto sing

Ma RN aw v I [a-wn]
Ma VM aw son fv I [a-wn son] cantarto sing
Ma RN uw son n [n-wn son] compositorcomposer

WA

868

Mo MT neawneay brujo menor o inocuo que se cambia en animal por la noche,


deambulando y haciendo maldadesa minor or harmless brujo who changes into an
animal at night and walks around doing nasty things
Mo SS newneay n P* [ne-wn-ay] el brujopracticioner of (black) magic

WANGAK

camarn grande (de agua dulce) | large shrimp (fresh water)

*wangaka [cf. Su 930 *wangak]


Ma Su /wangak/
Mo WW wangak

Ma RN wangak n [wagak] langostinocray"sh


Ma RN iwangak adj [ni-wagak] #aco: animal #aco, p.ej. que come mucho pero no
engordasomeone or something skinny, e.g. a child who eats a lot but never gets fat
Mo SS wangak n K* [wagak] el macho de un tipo de chacal de agua dulce (crustceo)
the male of a kind of freshwater cray"sh

WANGAY, WAYANG

enchuecarse | to bend, to twist, to warp vi.

*wangaya, *wayanga
Aunque los Stairs dieron la clase de sufijos O para SMo awajngy lo enchueca|to bend (SS:77), es
un error. SMo (RN) awajngyiw muestra que el verbo pertenece a la clase E y tambin que no se
termina en el sufijo de reflexivo ay; si fuera as habra sido **awajngayiw o **awajngayoj.
La forma SMa (RN) wayangaw chueco|twisted, bent muestra una mettesis *ngaya > *yanga, o
bien tal vez la forma de San Mateo haya sufrido el cambio contrario.

Ma RN wayangaw ptc SA [wayag-a-w] chuecotwisted, bent


Mo SS awajngy vt E [a-wahgy] lo enchueca, lo tuerceto bend, to warp, to twist [SS, RN]
Mo SS wangayam vr O [wagay-a-m]

WANGOCH

costal | sack, bag

*wangoc
Ma RN wangoch n [wago] costal grandea large bag
Mo SS wangoch n [wago]

WANTS

WANTS

869

voltear; girar (taladra); agujerear | to turn around; to turn (drill); to pierce

*wanca [cf. Su 928, 929 *wanca; *wancara ]


Vase tambin WANTSAK/WINCHIK torcer|to twist.
DR

/awandz/ 1 [a-wan] hacer una perforacin con un punznto bore hole with awl

D Su

/-wanc/ agujerearto pierce

Ma Su /wancar/ girar (como barreno)to turn around (like a drill)


Mo Su /-wanc/ agujerearto pierce

D RN

wandsam [wan-a-m wanam] se volteato turn vi. [RN, TA]

Ma RN wantsam v SA [wan-a-m] voltear: se voltea (la cara)to turn (ones head) vi.
Mo SS awants vt A [a-wan] lo taladra, lo barrenato drill
Mo SS wantsam vr O [wan-a-m] se voltea (la cara)(for ones face) to turn

WANTSAK / WINCHIK

torcer | to twist

*wanca-ka / *winci-ki
Es probable que WANTSAK/WINCHIK torcer|to twist derive de WANTS voltear; girar
(taladra); agujerear|to turn around; to turn (drill); to pierce o de WINCH enrollar|wind up
ms el tema dectico KI-/KE- se; all|that (one); here, o sea de *wanca-ka/*wincik. Se debe
comparar la misma relacin (aunque un poco menos trasparente) en el anlisis bajo
MBOCH/MBECH poner juntos|to put together.
DR

/viniki-mey/ [winik-imey]

F KT

awantsak [a-wanak] [KT:42]

F KT

awinchik [a-winik] torcer (dim.)to twist (dim.) [KT:42]

Mo SS awinchik vt E [a-winik]
Mo SS winchikin part [winik-i-n] torcido (manos, pies, rboles, tablas, alambre)
twisted (hands, feet, trees, tables, wire, etc.)

WAR

rata | rat

*wara [cf. Su 931 *wra]


Tal vez WAR rata|brown rat se relacione con pZp *waga d., de donde provienen p.ej. zpIst
huaga [waga] d., zpYat [gag] d. y zpZgo [gage] ratn, rata|mouse, rat. Sin embargo
todava no se explica cmo habra resultado pH *r de pZp *g.
Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /wr/, el estudio fontico de KE muestra un tono
descendente (HL) wr || MF, VP, RC.
Ma B

warr

WAR
DR

/uwar/ 1 [wa]

D Su

/war/

870

Ma Su /war/
Mo Su /wr/

D RN

warr n [war] [RN, MS]

Ma RN warr n [war]
Mo SS war n P* [war] la rata (mamfero: Rattus norvegicus)brown rat
Mo KE wr n [wr]

WAR

matraca | rattle

*wara-wara
SMo warrwar matraca|rattle probablemente sea de origen onomatopyico; cf. zoCop [wita-wita]
d. || HH.

Mo SS warrwar n [war-war]

WARAJ, OROJ

hoyo | hole

*oroho / *rh ; *wa-raha / *wi-rihi [cf. Su 733 *roho, *raha]


Ma B

arroh[ ]it, arroh yt cueva, grutacave, grotto

D Su

/uroh/

Ma Su /roh yt/
Mo Su /warah t/

D RN

orroj xiel fn K hueco en un rbolcavity in a tree [RN, RL, TA]

D RN

wirij n [wiih] hueco pequeosmall hole

D MS

wirij n [wiih] hueco; hoyo (en forma de raya)cavity; hole (in the form of a stripe)

D MS

yuryuj n [(y)h] huequito; hoyito (circular)small cavity; small hole (round)

D MS

orroj n [o-roh] hueco; hoyo (circular)cavity; hole (round)

D RN

orroj it fn K [o-roh] hoyo en la tierrahole in the ground [RN, RL, TA]

D MS

orroj uxingaran [o-roh u-sig-aan] ventana de la nariznostril

Ma RN orroj (~ rroj ~ arroj) yt cp-nom [oroh, roh, aroh yt] hoyo, hueco en la tierra o en la
arenahole, cavity in the ground or in the sand
Ma VM orroj xiel cp-nom [oroh sil] cueva de maderahole in wood
Ma RN orroj xiel cp-nom [oroh sil] hueco en un palohole in a tree

WARAJ, OROJ

871

Ma RN uruj mbey [uh mbey] escopetari#e, shotgun


Mo SS warraj n K [warah] un huecocavity, hollow space
Mo SS wirij n K [wiih] un agujerohole
Mo SS warraj mbeay cp-ex [warah mbay] el habladortalkative person, story-teller
Mo SS warraj tik cp-nom [warah tik] una cueva en la sierraa cave in the highlands
Mo SS warraj olaag [warah o-la:g] el odo muy "noacute sense of hearing
Mo SS warraj oxing [warah o-sig] olfato sensitivoacute sense of smell
Mo SS miwarraj oxingueran fn [mi-warah o-sig-ean] los oro"cios de la nariznostrils

WAS

sonido de pisadas suaves | sound of soft footsteps

*wasa-wasa
Vase tambin AJX ruido de agua|sound of water.

Ma RN awaswas ulyej fv-imp [a-was-was u-leh] sonido: hace el sonido que se hace
cuando se camina en huarachesto make the sound which is made when you walk with
sandals (as opposed to barefoot)
Mo SS awaswas oleaj fv-imp (?) [a-was-was o-lah] hace el sonido de pisadas suavesto
make the sound of soft steps

WAX

cuando, sobre | when, on

*was
FP

alombombo huax[ ]ul estar en pie (< parado sobre los pies)to be standing (<
standing up on the feet)

Ma B

wesh contra, sobreagainst, on, about [B, B:50]

Mo P

tiec alguas siel cerro, montaa (< cerro que est sobre los rboles)hill,
mountain (< hill which is on the trees)

D RT

/nawo/ [n-a-ws] de encima dedown from, from upon

DR

/uwo/ [ws] en; encima de, sobre; cuando; para (que)in; upon; when; so that

DR

/ao uwo/ [aw ws] escaparseto escape

DR

/ki-awo/ [ka-ws] (?) arribaup above

DR

/uwo-an/ [ws-an] otra vezagain

DR

/ao kiawo/ [aw ka-ws] (?) venir de arribato come from above

Mo WW awx medida completaa full measure

D RN

wx [ws] en, sobre; cuandoon, in; when [RN, RL, TA]

WAX

D TA

wx umal prep [ws u-mal] sobre, enon top of, on

F KT

wax prep [was] enin, on [KT:33, 232]

F KT

wax conj [was] cuandowhen [KT:227, 240]

F YK

wax an adv [was+an] luego, prontolater, right away [YK, KT:227]

F KT

kafax adv [ka-as ( k-a-h-was)] arribaabove, up [KT:33, 232]

872

Ma RN wx prep, conj [ws] cuando, sobre, encimawhen, about, upon, on


Ma RN wx conj [ws] hasta (cuando) (se usa con el verbo futuro)until (used with future
tense verb form)
Ma VM tyewx adv [te-ws] arribaup, upward
Mo SS wx adv, prep [ws] cuando; encima de, sobre de; en; acerca dewhen; on top of;
in, on; around
Mo SS wxan adv [wsan] otra vezagain
Mo SS wxan telemban [ws+an telamb+an] mientraswhile
Mo SS alwx [al-ws] est en, est sobre, est encima deto be on, to be over, to be on top
of
Mo SS janwx conj [han-ws] por causa de, desde que, empiezabecause of, since
Mo SS wxan adv [ws-an] apenas, tan pronto, tan luegoas soon as
Mo SS wxay adv [ws-ay] de casualidadby chance, by accident
Mo SS wxyan adj [ws-ay+an] a la medidato size, as if made to size
Mo SS aleawx (?) adj [al-a-ws] (?) a la medidato size, as if made to size
Mo SS alkawx adv [al-ka-ws] est arribaup there
Mo SS wxyan mmb [ws-ay+an m--mb] al instante de terminarat the moment it
"nished

WAX

panal | wasps nest

*was-was
F GM

waxwax n [was-was] panal de Castilla (o sea de la avispa Brachygastra mellifica) o


de abejanest of the Mexican honey wasp or bee honeycomb

F YK

mimam waxwax [mi-mam was-was] madre de panalqueen wasp

Ma RN wxwx n [ws-ws] panal de la abeja chiquititanest of a very small type of bee

WAY

WAY

873

mentira, mentir | lie (untruth), to lie

*waya [cf. Su 935 *waya-c]


Aunque no se sepa con certeza la etimologa de wy en SMo potwit wy zopilote rey|king vulture,
probablemente derive de WAY mentira|lie mediante su acepcin estafar|to cheat ya que dicho
zopilote muy grande tiene el comportamiento de desplazar a otros aves que ya han llegado a carroa
para comer. Adems, la conexin entre mentira y WAY tlacuache|opossum (debido a la idea
de que el tlacuache es mentiroso) ya muestra un uso establecido de WAY como apodo de un
animal.
Ma P

hueyt mentirto lie (tell untruth)

Ma B

wei mentirosolying

Ma B

awaichi mentirto lie (tell untruth)

Ma B

awaihch mentiraa lie (falsehood)

Ma B

iwaihch engaarto trick, mislead

Ma B

naweiwei consolar; enamorarto console, to comfort; to make fall in love

Ma B

naweiweiaran enamorarseto fall in love

Mo P

daac bey mentirto lie (tell untruth)

DR

/wo-y, -yia/ 3 [wy] mentiraa lie

DR

/awayih/ 4 [a-way-ih] (?) estafar, engaarto cheat; to deceive

D Su

/-wy/

Ma Su /-wy/
Mo WW awywy mimato spoil, to pamper
Mo Su /-wa:c/

D MS

iwy [ni-wy] chistosofunny

F YK

way [way] mentiralie, untruth

Ma RN awy v I [a-wy] mentiroso: est mentirosoto be untruthful, to have told lies


Ma RN miwy, iwy adj [mi-wy, ni-wy] mentiroso, chismosolying, kidding [RN, VM]
Ma RN awayijch v I [a-way-ih] mienteto tell a lie
Mo SS potwit wy cp-nom [pot-wit wy] zopilote rey (Sarcaramphus papa)king vulture
Mo SS newaiich adj [ne-wa(y)-i:] engaosodeceitful, deceptive
Mo SS newaiich n [n-wa(y)-i:] el engaadordeceiver
Mo SS awy ombas fv [a-wy o-mbas] lo acusa, lo imputa, lo calumnia; excusa,
pretextoto accuse, to attribute, to slander; excuse, pretext

WAY

874

Mo SS newyay ajir [ne-wy-ay a-hi] presumido, vanidoso, orgullosoconceited, vain,


proud

WAY

tlacuache | opossum

*wya [= Su 934]
Com not Mikko Salminen, WAY tlacuache|opossum probablemente se derive de WAY
metira|lie, untruth ya que el tlacuache es considerado un animal mentiroso, por ejemplo en la
cultura zapoteca. Se confirm esa idea por unos hablantes huaves quienes constatan que el tlacuache
es mentiroso en tanto que se hace el muerto.
D Su

/wy/

Ma Su /wy/
Mo Su /wy/

D MS

wy n [wy]

Ma RN wy n [wy]
Mo SS wy n P* [wy] el tlacuache, la zarigeya (mamfero: Didelphis marsupialis)
common opossum

WAYEY

bejuco de tierra seca | vine that grows in dry soil

*waya-yeye
Ma RN awyey andyow [a-wy-ey a-ndow] bejuco que crece en la lagunaa vine that
grows in the lagoon
Mo SS wyay andeow fno K* [wy-ay a-ndow]

WAYKAN

rbol con madera dura y flor morada | tree (flowering, hardwood)

*waya-kana
Se desconoce la especie exacta de SMo (SS) wykan un rbol que tiene madera dura y flor morada|
hardwood tree with purple flower.

Mo SS wykan n K* [wykan]

WECH

menear | to sway

*wac, *wece
Vase WACH, WECH

WEJK

WEJK

875

sarna | scabies, mange

*whke [cf. Su 936 *wehe, ? *w:ke]

mixe

WEJK sarna|mange, scabies posiblemente se relacione con pMZ *wok, cuyo significado fue
reconstruido por Zavala como mover la mano en forma concava al recoger algo o al rascarse|to
move the hand in a cupped shape to gather something or to scratch oneself. Dada la imposibilidad
de la secuencia [wo] en pH, un cambio de *wok > pH *wehke parece muy plausible (as como un
cambio *wok > wahk, para lo cual vase WAJKY remoler (masa)|to mash or grind thoroughly
(corn dough)). Reflejos de la proto-forma mixe-zoqueana se encuentran en mOlu [wo:k] tocar un
instrumento de cuerdas, rascar|to play a stringed instrument, to scratch y en zoChMg [hup-wok] rascar jalndolo; pelar o araar al jalar|to scratch by pulling; to scrape skin by pulling, y mAt
[wo:k, wk-p] rascar|to scratch, cuya segunda forma muestra un tema apofnico muy cercano a
pH *wehke.
Otra posibilidad, a pesar de la ausencia de un anlogo a pH *-k, es una conexin con mSay [w:y]
sarna|mange y mOlu [w:yi] jiote, un grano que se desparrama, manchas en la piel|impetigo, a
pimple that weeps or stains on the skin, zoChMg [wy] tener tia o manchas|to have spots or
blotches, zoChMg [wi](mal de) pinto; tia|a tropical disease where skin loses all melanin; skin
blotch < pMZ *w:yi sarna|mange (reconstruccin semntica de Wichmann considerada poco
segura por Zavala) || RZ, SW, LC, HJ, HG.
Vase tambin WAJKY remoler masa|to mash or grid thoroughly (dough).
F Su

/weh/

Mo WW weaaig in#amacinin#ammation

F GM

wej n [weh]

Ma RN wejf ~ wef n [weh, we] jiote (un grano que da mucha comezn y puede crecer muy
grande)impetigo
Mo SS weaaig n K* [wa:g] una enfermedad cutnea que da comezna skin condition that
causes itching

WEJK

revs | the inside, the back

*wehke [cf. Su 937 *we:ke]


Vase tambin WEKECH levantarse (tierra)|to rise up (land).
Mo Su /miwa:k/

D RN

miwejk adj [mi-wehk] al revs, volteadobackwards, reversed

Ma RN miwewf ~ miwef ~ miwew n miI [mi-wew, mi-we] revs de la ropa o de la


telathe reverse side of clothing or cloth
Mo SS miweaaig adj [mi-wa:g] al revs, volteadobackwards, reversed

WEJK / WIJK

WEJK / WIJK

876

nacer | to be born

*wehke / *wihki [cf. Su 957, 959a *wi:k-, *w:k]


Segn MT (basado sobre IS), en la creencia tradicional de San Mateo, alguin es denominado como
de wijkiaw brujo nej o brujo desde el nacimiento si muestra alguna deficiencia mental o
deformacin congnita, como seal inicitica para ser brujo, o sea, un hechicero.
Ma B

vihkiau, vihkau nacer, parirto be born, to give birth [B, B:16]

Ma B

lavihkiau empollarto incubate

Ma B

ahk[ ]vihkiau nacido(one who has just been) born

DR

/avekeh/ 3 [a-wek-eh] criar animalesto breed animals

DR

/vehya-o/ 2 [wehy-a-w] crecerto grow vr.

D Su

/wihk-/

F Su

/wihk-/

Mo WW awikeach pareto give birth


Mo WW wjkiaw
Mo Su /wihk-/

F KT

awekech vt [a-wek-e] dar a luz (a alguien) to bear (a child) vt. [KT:311]

F KT

wejkia- vi [wehk-e- wehkia-] [KT:248]

Ma RN wijkyam (wejkyam) v SA [wihk-a-m]


Mo SS awikiach vt E [a-wik-a] da a luzto give birth
Mo SS wijkiam vr O [wihk-a-m] nace, pareto be born; to give birth
Mo MT de wijkiaw brujo nej [de wihk-a-w bruho neh] un brujo desde el
nacimientoa born brujo (practicioner of black magic) [MT, IS]

WEKECH

levantarse (tierra) | to rise up (land)

*wekece [= Su 938]
Vase tambin WEJK revs|inside, back.
F Su

/-wekec/

WELEL / WILIL

WELEL / WILIL
*wele-le / *wili-li

877

arrojar, tirar; da vuelta a algo | to throw out; to turn over

cholano

WELEL/WILIL < pH *wele-(we)le ~ *wili-(wi)li arrojar, tirar; da vuelta a algo|to throw out; to
turn over parece tener una conexin con pChol *wihl voltear|to turn, Chol wejlel volar, Chol
welwela volando|flying, Tzel wihl volar(en aire)|to fly, Tzo vil, vel, vilel d., cuyos formas
fonolgicas y significados efectivamente engloban la gama de variacin del timo huave excepto en
tanto que es bsicamente causativo.
Se puede apreciar que la conexin entre este timo y las palabras para especies de tiburones es
incierta, pero probablemente se trate de su manera de movimiento || BS, AU.
Ma B

avilile rodarto roll, to go round and round

DR

/avilil/ 3 [a-wilil] negar con la cabeza; hacer da vueltas a algo (muy rpido);
girarto shake head in negation; to turn object very fast; to spin

DR

/avilvil/ 3 [a-wil-wil] girar (rpido); negar con la cabezato spin; to revolve fast; to
shake head in negation

D RN

awilily [a-wilil] arroja, tira (algo pequeo)to throw out (something small)

F YK

wilyely, welyely [welel ( wilel)] tiburn sombrerito, pez martillohammerhead


shark [YK, GM]

Ma RN mbelyely ~ welyely n [mbelel, welel] tiburn: tipo de tiburn, posiblemente


Nasolamia velox (tiburn coyotito)a type of shark, possibly Nasolamia velox,
whitenose shark
Ma RN awilil v I [a-wilil] da vuelta a algo, girarto turn (something) over, turn
Mo GC wealeal mal cheeb n [walal mal e:b] tintorera, tiburn tigre (Galeocerdo cuvier
Pern & Le Sueur)scalloped hammerhead shark, scoophead shark, bonnethead shark
[GC:350]
Mo SS awealeal vt E [a-walal] lo arroja, lo tira (palo, animal muerto)to throw out (stick,
dead animal)

WEN

nanche (fruta, rbol) | nance (fruit, tree)

*wene

chontal de Oaxaca

WEN nanche (fruta, rbol)|nance (fruit, tree) sin duda se relaciona con ChO wene [wn] nanche
(fruta)|nance fruit, pero es difcil establecer cul es la lengua receptora del prstamo. Las palabras
para el nanche en otros idiomas de la regin (zapoteco, maya, nahuatl, mixezoque) no son parecidas
|| TT.
Vase tambin NANGWE achiote|annatto (tree).

D RN

we n [wen]

F YK

we n [wen] [YK, GM]

Ma RN we n [wen]

WEN

878

Mo SS wean n K* [wan] nanche (fruta, rbol: Byrsonima crassifolia)nance (fruit, tree)

WER

garabn (pjaro) | stone curlew (bird)

*were [cf. Su 959 *wYra]


Onomatopyico, segn los hablantes.
D Su

/wr/

F Su

/wiar/

Ma Su /wr/
Mo WW wear una clase de pjaroa type of bird
Mo Su /war/

D RN

werr n [wer]

F YK

wiyarr n [wi(y)ar ]

Ma RN werr n [wer]
Mo SS wear n K* [wa] el alcaravn (ave: Burhinus bistriatus)double-striped thick-knee
(a type of stone-curlew bird)
Mo SS miwear wajyow fn [mi-wa wah-yow] candelero (ave: Himantopus mexicanus)
black-necked stilt (bird) [SS:414]

WEREND

colgado de un lado | hanging from one side

*werende
D RN

werrendyaw [werend-a-w]

Ma RN werrendyan adj SA [werend-an] [RN, VM]


Mo SS wearreand adj [warand]
Mo SS wearreandean apal ombeay fptc [warandan a-pal ombay] labio inferior
colgadowith hanging lower lip

WET

sabroso | tasty

*wete
D MS

awety [a-wet] estar sabrosoto be tasty

F YK

awety [a-wet] huele (?)to smell (?)

F YK

nawety [na-wet] fragante, huele biengood-smelling, fragrant [YK, KT:198]

Ma RN nawety adj [na-wet]

WET

879

Mo SS naweat adj [na-wat] sabroso (granos o semillas, ni dulce ni salada)tasty (grains


and seeds, neither sweet nor salty)

WIEJT

arena | sand

*wht [cf. Su 956 *w:t]


DP

uiajtc isla (< cerro de arena)island (< sand hill)

Ma B

vieht

Ma B

meawan[ ]avieht arenalshoal, sandbank

Mo BB wah-tiac [wih(t)-tik] Cerro de ArenaSand Hill


DR

/vieht/ 1 [wiht] arena de la playasand of seashore

D Su

/w:t/

F Su

/wu:t/

Ma Su /w:t/
Mo Su /w:t/

D MS

wiejt n [wiht]

F YK

wiujt n [wiht wiuht] [YK, KT:103, 206]

Ma RN wiejt n [wih]
Ma RN mal wiejt cp-nom [mal wih] playabeach
Mo SS wiid n K mi- [wi:d] [SS, NT: Heb 11:12]
Mo SS mal wiid [mal wi:d] la playa del ocanobeach
Mo SS parras wiid fn [paras wi:d] arena gruesathick sand
Mo SS til wiid pp [til wi:d] en el arenalon the shoal, on the sandbar
Mo SS miwiid mal wiid fn [mi-wi:d mal wi:d] arena de la orilla del marbeach sand

WIEJT
*wiht

ciruela agria | sour red mombin


chontal de Oaxaca

WIEJT ciruela agria|sour red mombin probablemente sea un prstamo de ChO wid [widu] (pl.
widh [widu]) fruta del zapote negro|fruit of the black sapote (o sea Diospuros digyna). Se
puede especular que la *h en pH *wiht result de la [] sorda de ChO [widu].
Vase tambin WIJP higo chico|small fig tree.

D RN

mowiejt n [mowiht] la ciruela agria (fruta)sour red mombin

Ma RN muwiejt tyu, tyu muwiejt cp-nom [mu-wiht tn, tn mu-wiht] ciruela bolita
de 2 cma mombin about 2 cm in size

WIEJT

880

Mo SS wiid xil [wi:d sil] bara blanca, un rbol que se usa en construccin de casas
(Casearia nitida Jacq.)smooth honeytree [SS:406]
Mo SS miwiid n K* mi-(A) [mi-wi:d] la ciruela agria, ciruelo de fruta agria, roja,
chicasmall sour red mombin

WIEL

alimentar | to feed

*wil [cf. Su 951 *wl]


Ma B

naviel mantenerto maintain

DR

/aviol/ 1 [a-wil] alimentar (caballo)to feed horse

D Su

/wl/

Ma Su /wl/

F YK

awiol [a-wil a-wiol]

Ma RN awiel v A [a-wil]
Mo SS awil vt A [a-wil]

WIEL

cola; zorra | tail; fox

*wl [cf. Su 952 *wl]


Ma B

viel cola, rabotail

DR

/viel/ 1 [wil] zorrofox

DR

/viol/ 1 [wil] colatail

Mo Su /wl/

D MS

wiel [wil] zorro, gato del monte; colafox; tail

F YK

wiol [wil wiol] colatail

Ma RN wiel n [wil] gato monts (zorra?)gray fox


Ma RN wiel n mi-A [wil] colatail
Mo SS wil n P* mi-(A) [wil] el zorra fox
Mo SS wil n TS mi-A [wil] el rabo, la colatail [SS, RN, NT:Rev 9:10]
Mo LE wil n [wil] nombre de una constelacin: el zorraname of a constellation: the fox
Mo SS miwil ix fn [mi-wil is] el blido, el cometa; la cola de la iguanameteorite,
comet; iguanas tail
Mo SS miwil ket fn [mi-wil kt] la aleta caudal de los peces, la cola del pezrear lower
"n of a "sh (caudal "n), "sh tail

WIENTS

WIENTS

881

arrugado | wrinkled

*winc
Mo SS awintsy vi ? O [a-win-y] est arrugado (tela, papel)to be wrinkled (cloth,
paper)
Mo SS newintsy adj [ne-win-y]
Mo SS niwintsy adj [ni-win-y]

WIEP

remendar, parchar | to patch

*wip
DR

/aviop/ 1 [a-wip]

WIER

pasado maana; anteayer | the day after tomorrow; the day before yesterday

*na-wir; timi-wir [cf. Su 955a, 955b *na-wr; ta-ma-wr]

zapoteco

WIER pasado maana; anteayer|the day after tomorrow; the day before yesterday probablemente
se relacione con el timo zapotecano para pasado maana que aparece en zpIst[wie], zap-val.
[wihd], zpCu [wize], zpCtn [wi], y zpZgo[gwi] < pZp *w ~ *wa (SZ). Si la raz
huave es un prstamo, implica que la [(d)] (o quizs [z]) de la fuente fue interpretado como pH *r,
lo que no es implausible.
La reconstruccin de Surez para anteayer|the day before yesterday contiene pH *ta, marcador
regular del tiempo pasado, lo que es lgico, pero la mayor parte de los reflejos contiene ti en lugar
de ta; la vocal que sigue tambin muestra varios reflejos (una [u] en SMa /timuwr/ timuwier,
pero [i] en SMo /timiwr/, etc.) Suponiendo que pasado maana es el significado original de
WIER, es probable que anteayer resulta de una compuesta con TIM ayer|yesterday, as que
se reconstruye *timi-wir. La variante con ta- se limita a SF y se le puede atribuir la [a] a la
influencia analgica del prefijo *ta-, como en la reconstruccin de Surez || MF, VP, SZ.

Ma B

timuvier antierthe day before yesterday [B:50]

DR

/tiumoviar/ [t-mo-wi] antesbefore

D Su

/timiwr/ anteayerthe day before yesterday

F Su

/nawor/ pasado maanathe day after tomorrow

F Su

/tamawor/ anteayerthe day before yesterday

Ma Su /nawr/ pasado maanathe day after tomorrow


Ma Su /timuwr/ anteayerthe day before yesterday
Mo Su /nawr/ pasado maanathe day after tomorrow

WIER

882

Mo Su /timiwr/ anteayerthe day before yesterday

D MS

timiwierr adv [timi-wir] antierthe day before yesterday

F YK

nawior adv [na-wi nawio] pasado maanathe day after tomorrow [YK, GM,
KT:237]

F YK

tamawior adv [ta-ma-wi tamawio] antier, anteayerthe day before yesterday


[YK, KT:237]

Ma RN nawierr adv [na-wir] pasado maanathe day after tomorrow


Ma RN timuwierr adv [ti-m-wir] antier, anteayerthe day before yesterday

WIER

zanate | great-tailed grackle (bird)

*wr [cf. Su 954 *wr]


Ma B

vieer urracajay (bird)

Mo P

mi mam huierr cuervo ( ciervo [sic])crow

DR

/vier/ 1 [wi]

D Su

/wr/

F Su

/wor/

Ma Su /wr/
Mo WW wir
Mo Su /wr/

F YK

wior n [wir wior] [YK, RN]

F YK

chich wior [i wi wio ?] tordothrush (bird) [YK, GM]

F YK

ulyej wior [u-leh wir wior] pata de zanate (planta?)(a type of plant?)

Ma RN wierr n [wir] alcavarn o zanatespotted thick-knee (bird) or great-tailed grackle


(bird)
Mo SS wir n K* [wir] zanate, clarinero (ave: Quiscalus mexicanus)great-tailed grackle
(bird)
Mo SS mimm wir fn [mi-mm wir] cuervo (ave: Corvus corax)common raven
[SS:413]

WIETS

WIETS
*wic

883

calandria caf | orange oriole


zoque

Sin duda WIETS calandria caf|orange oriole se relaciona con zoFL vits jocote, zoCop [wits]
tejocote (una fruta parecida a la ciruela)|Mexican hawthorn (fruit like that of a mombin)
Crataegus mexicana debido al color de la fruta, que segn LS:102 es de color naranja, luego igual
que el del pjaro. La voz zoque no tiene etimologa conocida || HG, EE.

Mo SS wits n K* [wi] calandria caf (ave: Icterus auratus)orange oriole

WIJCH

dispersar(se) | to disperse, to spread

*wihci

cholano

Dada la correspondencia semntica, parece probable que WIJCH dispersarse|to disperse, to spread
se relacione con pChol *wech sembrar (a voleo), derramar (lquidos)|to scatter seeds, to spill
liquids > Chlt weche veche sembrar| to sow seeds (< pMaBaj *wek regar, salpicar,
derramar|to water, splash, spill), la vocal [i] en huave puede haber derivado como diminutivo de
una forma *wehce actualmente inusitada, o bien puede deberse a la influencia de unas palabras
relacionadas: Chlt witi viti d., Chol wit (adverbio) manera de caer|way of falling, Toj wechan
cado de costado|fallen sideways.
La ausencia de palatalizacin en la fin de la palabra awijts de SF (YK) es imprevista||BS, AU, CL.
Ma B

ivihch, ivuihch arrojar, botar, echarto throw, throw out

Ma B

vhchiou salpicarto splash

DR

/avihe/ 4 [a-wih] arrojar objetos blandos o delgadosto throw soft or thin


objects

Mo WW awiich iyow salpicato splash


Mo WW awiich oleaj pateaa kick
Mo WW awiich tit riegato water

D MS

awijch [a-wih] botar; tirar (lquido)to dump, to pour (liquid)

F GM

wijchiol [wih sil wihiol] guapinol (rbol: Hymenaea courbaril)Brazilian


cherry, stinking toe (very large resin-producing tree)

Ma RN awijch v I [a-wih] arrojato throw, toss


Ma RN wijchiew tiet ptc SI [wih-i-w tit] tirado al suelothrown on the ground
Mo SS awiich vt A [a-wi:] lo esparce, lo tirato spread, to throw
Mo SS wijchim vr O [wih-i-m]
Mo SS wijchim tit fv-p [wih-i-m tit] se derrama, se riegaspilled, sprinkled
Mo SS wijchin tit fptc [wih-i-n tit] derramado, regadospilled, sprinkled

WIJK

WIJK

884

desgranar | to shell, to remove kernels

*wihki- (*-r) [cf. Su 940 *wi:ki(r)]


DR

/avihek/ 4 [a-wihk] desgranar (maz)to shake out grains of maize

D Su

/wi:kr/

Mo Su /-wi:k/

D RN

awijk [a-wihk] [RN, MS]

F YK

awij(k) vt [a-wih(k)] desgrana (el maz), trillarto husk (corn), to thresh [YK, KT:198]

F KT

uwij adj [nu-wih(k)] trilladothreshed [KT:198]

Ma RN awij, awijk- v I [a-wih]


Mo SS awiig vt I [a-wi:g] lo desgrana (maz, frijol, cacahuate, etc.)to shell (corns, beans,
peanuts)
Mo SS lawiigueran os [la-wi:g-ean os] maz desgranado shelled corn

WIJK

nacer | to be born

*wehke / *wihki [cf. Su 957, 959a *wi:k-, *w:k]


Vase WEJK / WIJK

WIJP

capuln | capulin cherry

*wihpi [cf. Su 946 *wi:p]


WIJP capuln|capulin cherry tiene un parecido parcial con pZoG *mu:pi d. (> zoTex [bu:p] d.
y zoSot [mu:pi] capuln cimarrn|hackberry). Dado que el timo zoqueano se limita a la zona del
Golfo se puede especular que representa un relicto de una forma anterior de donde proviene WIJP, o
quizs los dos da indicio de un proceso de difusin antiguo || SW.
F Su

/wi:p/ higo chicosmall "g

Ma Su /wih/ higo chicosmall "g

F GM

wijp [wihp]

WIJT

WIJT

885

picar con alfiler o algo puntiagudo | to prick or pierce with pin or pointed tool

*wihti
Probablemente una variante de WIJT picar con alfiler o algo puntagudo|prick or pierce with a pin
or pointed tool aparezca en la palabra compuesta POT WIT zopilote|buzzard.
Tal vez WIJT se relacione con Chrt witi to split open or into pieces, to explode an object, to crack
or break open||CW.
DR

D RN

/avihit/ 3 [a-wiht]
awijty [a-wiht]

Ma RN awijty v I [a-wiht]

WIK

palpitar, saltar | to beat, to palpitate, to jump vi.

*h-wiki [cf. Su 960 *hwiki]


Ma B

ahviki chispearto #y (sparks)

DR

/avekvek/ 3 retozarto gambol

Mo Su /-hwik/ palpitarto beat, to throb

Ma RN afik v I ? [a-ik] pasa muy rpidamente (p.ej. luz momantnea en el cielo)to #ash
brie#y
Ma RN afikfik (uiejk, uiw) fv-imp [a-ik-ik] tiembla (p.ej. el ojo de alguien, o la
lengua de un serpiente)to tremble (e.g. ones eye, or a snakes tongue)
Mo SS ajwik vi I [a-h-wik] late, palpita; brinca, saltato beat, to palpitate; to jump
Mo SS ajwik amb fv-sub [a-h-wik amb] se va rpidamenteto go away quickly
Mo SS lajwik omeaats [la-h-wik o-ma:] ya se murihas already died
Mo SS lawik omeaats fv-imp [l-a-wik o-ma:] (?) ya se muri(to be) already dead

WIL

tronco, parte inferior | trunk, bottom

*wili [= Su 941]
De un sentido bsico parte inferior, que todava se ve claramente en SMo teowil debajo, WIL ha
desorrollado acepcines eufemsticas para los genitales (SF wily vagina, SMo owileran el ano; los
genitales|anus, genitals), as como otras acepcines como pared (de una casa)|wall (of a house),
tacn (de un zapato)|heel (of a shoe), y tronco (de un rbol)|tree trunk (de donde SF uwily
palo|stick, post, pole). En SMo owil se usa con los nombres de rboles para indicar que se trata de
un rbol individual; en estos casos se usa el nmero noik, ya que es una planta, a la diferencia de
cuando se hace referencia a un palo o viga de madera y se usa nots, ya que es un objeto largo y
delgado.
Ma B

ivil, uvil culo, tacnbuttocks, heel

WIL
Ma B

mikamoi ivil, mikamoi[ ]ivil nalgasbuttocks [B, B:19]

Mo P

anoc ohuil siel rboltree

DR

/uwihl/ [wihl] tacn de un zapatoheel of shoe

DR

/uvil, ti-uvil / [u-wil, t-wil] debajounder

DR

/ambuvil/ [amb u-wil] abajounder

D Su

/owil/

F Su

/owil/

886

Ma Su /owil/
Mo Su /owil/

D MS

uwily n [u-wil] fondo (de un recipiente)bottom (of a container)

D MS

uwily ity [u-wil nit] palmerapalm tree

D MS

uwily xiel [u-wil sil] tronco (rbol); plantatree trunk; plant

D MS

uwilyaran [u-wil-aan] traserobottom, buttocks

F YK

wily xi- [wil] vaginavagina

F GM

wily nity [wil nit] palo de palmapalm tree trunk

F YK

uwily [u-wil] palostick, post, pole

F YK

uwily xiol [u-wil sil siol] tronco de rboltree trunk

Ma RN uwil n [u-wil] partes inferiores del cuerpothe lower parts of the body
Ma RN uwil korrly fn [u-wil korl] cerca de un corralfence around a corral or pen [RN,
VM]
Ma RN uwil m, uwil mm fn [u-wil mn (mm)] rionina (un bejuco se usa para
preparar te o tratar de in#amacin, Ipomoea pes-caprae)beach morning-glory, goats
foot (a vine used to make tea or treat in#ammation, Ipomoea pes-caprae)
Ma RN tyuwily fp [t-u-wil] debajo de (l, ella)below (him, her, it)
Mo SS teowil, tewil fp [to-wil, te-wil] debajo de, al pie debelow, at the foot of
Mo SS owil im cp-nom [o-wil im] la pared de la casawall of a house
Mo SS owil ndek, wil ndek [o-wil ndek, wil ndek] al otro lado de ocanoon the other
side of the ocean
Mo SS owil ndok [o-wil ndok] principio de la atarrayabeginning part of an atarraya
("shing net)
Mo SS owil nit fn K [o-wil nit] una palma (rbol individual)a palm tree (an individual
tree)
Mo SS owil xil fn K [o-wil sil] un rbol (individual)a tree (individual tree)

WIL

887

Mo SS owileran n o-I [o-wil-ean] el ano (anat); rganos genitales (masculinos o femininos)


anus (anatomical); genitalia (masculine or feminine)
Mo SS mimis owil fn [mi-mis o-wil] las ltimas frutas de la cosechathe last fruits of
the harvest
Mo SS owil onikeran, wil onikeran cp-nom [o-wil o-nik-ean , wil o-nil-ean] la nuca
(anat)nape of the neck (anatomical)

WILIL

arrojar, tirar; da vuelta a algo | to throw out; to turn over

*wele-le / *wili-li

cholano

Vase WELEL / WILIL

WIN

chiflar | to whistle

*wini [= Su 943]
Ma B

-vin, ivin [B, B:59]

DR

/avin/ 3 [a-win]

D Su

/-win/

F Su

/-win/

Ma Su /-win/
Mo Su /-win/

F YK

awi [a-win] [YK, GM]

Ma RN awi v I [a-win]
Mo SS awin vi I [a-win]
Mo SS newin n [ne-win] un chi#idowhistle

WIN

tortuga grande | large turtle

*wini [= Su 942]
Se supone que las remras llamados en SMo miket owil win pez de nalgas de la tortuga tienen
(como todas las remras) el comportamiento de adherirse a otros animales marinos, en esto caso
especficamente a la tortuga.
Vase tambin SOS tortuga marina|sea turtle.
DP

Ma P

guin

Ma B

win

WIN

888

Mo P

guihin

DR

/vin/ 3 [win] la tortuga prieta (o sea la parlama), Chelonia mydas agassiziigreen


sea turtle (Chelonia mydas agassizii),

D Su

/win/

F Su

/win/

Ma Su /win/
Mo Su /win/

D MS

wi [win] parlamagreen sea turtle

F YK

wi n [win] tortuga del mar muerto; tortuga marinaoceanic turtle, tortoise [YK,
KT:28, GM]

F YK

kaung wi [ka-ug win] huevo de tortugaturtle egg

Ma VM wi n [win] tortuga (grande, del mar)turtle (large marine type) [VM, RN]
Mo SS win n K [win] la tortuga carey (reptil: Eretmochelys imbricata)hawksbill turtle
Mo GC miket owil win fn [mi-kt o-wil win] remra, reversa, pega, pegador, guaicn
(pez: Echeneis naucrates L. o Remora brachyptera L.)live sharksucker or spear"sh
remora ("shes) [GC:357]

WINCH

enrollar | to roll up, to wind up

*winci [= Su 944]
Con mucha probabilidad WINCH enrollar|to roll up, to wind up originalmente evolucion como
diminutivo de WANTS voltear; girar (taladra); agujerear|to turn around; to turn (drill); to
pierce.
Vase tambin WANTSAK / WINCHIK torcer|to twist.
Ma B

avinch atar, envolver, vendarto tie, to wrap up, to bandage

Ma B

laivinch enredarto tangle

Ma B

ahk[ ]niu avinch atadorone who ties

Ma B

vinch wesh[ ]imbas abrigarto wrap (someone) up warm (i.e. in a coat)

DR

/avn/ 3 enrollar algo ento roll object in

DR

/viney/ [win-ey] estar envuelto en algoto be enveloped in object

D Su

/-winc/

Ma Su /-winc/
Mo WW awinch envuelveto wrap
Mo WW awinchay se enredato tangle

D RN

awindxey [a-win-ey awiney] enredadotangled

WINCH

F YK

awinch [a-win]

F YK

uuch [nu-un-e (nu-win-e ?)] enredado (cabello)tangled (hair)

889

Ma RN awinch v I [a-win] enreda algo, venda, enrolla; envuelveto tangle, to roll up, to
bandage; to wrap up [RN, VM]
Ma RN awinchey v RE [a-win-ey] 1se enredato get tangled
Ma RN iwinchey adj [ni-win-ey] torcidotwisted
Ma RN awinch ulyej (sawinch xilyej) fv-px I [a-win u-leh (s-a-win si-leh)] cruza los
piesto cross ones legs
Ma RN awinchey tiel apix fv-fp RE [a-win-ey til a-pis] cubrir: se cubre de un cobijato
cover oneself with a blanket
Mo SS awinch vt I/A [a-win] lo enrolla; lo enredato roll up, to tangle [SS, NT:Jn 19:40]
Mo SS newinch n [ne-win] el que envuelve, envolvederowrapper, wrapping
Mo SS awinchay vr O [a-win-ay] est enredadoto be tangled
Mo SS newinchay adj [ne-win-ay] enredadotangled
Mo SS niwinchay n [ni-win-ay] papel para envolverwrapping paper
Mo SS newinchay najlok, newinchay nekoy [ne-win-ay na-h-lok, ne-win-ay ne-koy]
el vendajedressing (for a wound)

WINCHIK

torcer | to twist

*wanca-ka / *winci-ki
Vase WANTSAK / WINCHIK

WIND

WIND

890

estirar | to stretch

*windi [= Su 945]
Surez compar WIND estirar|to stretch con zoCop[wyen-u] (raz = [wen]) partirse, dividirse;
apartarse; dividirlo; partirlo|to separate, to move away, to divide < pZo *wen apartar|to
remove, y con mTot[v:n] jalar (p.ej. una bestia), estirar (p. ej. una viga)|to pull (e.g. a beast of
burden), to stretch, smooth (e.g. a beam) < pMx *w:n jalar, etc.|to pull, etc. La primera
comparacin es poco satisfactoria de punto de vista fonolgico y semntico, pero la segunda parece
ms prometedora.
En particular la acepcin ceir|to pull tight aparece en los reflejos de mixe medio y mixe bajo, tal
como mJal [w:n, w!n, we!m-p] y mAt [w:n, wn-dc] d., donde las varias formas mencionadas
son alomorfos del tema verbal. Se puede especular que la vocal *i en WIND result de los efectos de
palatalizacin que acompaan algunos de estas temas, como se ve en mJal [w!n], mientras que la
*nd puede ser debido a un sufijo, como se ven en mAt [wn-dc], o bien a una reinterpretacin de
la forticin fontica (indicado por [n, m]) que se presenta en varios contextos en muchos dialectos de
mixe.
Otra posibilidad sera una conexin con pMxO*wihnt correa de huarache|leather strap of sandal,
de donde provienen, p.ej. mTpc [int] y mCam [k-gw:nt] d.
Sin embargo, como atestigua SMa i-vindi, la proto-forma tiene que haber contenido una *i final, la
cual no se ve en las temas mixes; si pH *windi es un prstamo, hay que suponer que esta *i fue
epenttica, ya que el proto-huave no permiti slabas cerradas || Su:162, SW.
Ma B

ivindi

Ma B

ivinidihchei estirarseto stretch vi.

DR

/avind/ 3 [a-wind] estirar algo elsticoto stretch elastic object

Ma Su /-wind/
Mo WW awind

D MS

awindy [a-wind]

F GM

awind vt [a-wind] estirar (algo como mecate, ropa etc.)to stretch (something like
rope, clothes etc.)

F KT

windi- vi [wind-i-] se estirato stretch vi. [KT:311]

F KT

awindijch vr [a-wind-ih-e] se tuerce y se estira (el cuerpo)he or she twists and


stretches (his or her body) [KT:303, 311]

Ma VM awind (awi) vt I [a-win]


Ma RN windiem v SI [wind-i-m] se in#ato in#ate vi.
Ma VM windien adj SI [wind-i-n] estiradostretched out
Ma RN awindijchey vr RE [a-wind-ih-ey] se estirato stretch vi.
Ma RN awi tyumajts [a-win t-u-mah] est barrignto be pot-bellied
Mo SS awind vt I [a-wind] lo estira, lo in#ato stretch, to in#ate

WIND

891

Mo SS awindijchay vr O [a-wind-ihay] se estirato stretch (oneself)


Mo SS wijndin adj [wihnd-i-n (!)] "no (de atole)"ne (atole)
Mo SS windim vr O [wind-i-m] se estira, se in#ato stretch, to in#ate

WING remoler, remiar | to pound repeatedly, to chew (cud)


*wingi
D RN

awing [a-wig] remueleto repound

Ma RN awing ty fv-sub I [a-wig -t] rumia (slo vacas)to chew the cud (cows only)
Mo SS awing vt I [a-wig]

WIT

levantar(se) | to stand up, to get up

*witi [= Su 948]
Parece posible una conexin entre WIT levantar(se)|to stand up, to get up y pMZ *wit andar|to
go, to walk > zoSot [wit] d., mOlu[vit] pasear|to walk around, zoCop [wiht-u] ir, caminar,
viajar|to go, to walk, to travel. Sin embargo la semntica es un poco problemtica || SW, HG.
D RT

/vitiot/ [wit (t)it] levantadoraised, lifted up [RT:9]

DR

/aviti/ 3 [a-wit-i] levantarto raise object

DR

/viti-o, -ho/ 2 [wit-ie-w] levantarseto get up

F Su

/-wit-/

Ma Su /-wit-/
Mo Su /wit-/

D RN

witiem vi [wit-i-m] se levantato get up [RN, TA]

F YK

awitich vt [a-wit-i] levantar (p.ej. ampollas)to raise (e.g. blisters) [YK, KT:311]

F KT

witi- vi [wit-i-] se levantato get up, to rise [KT:44, 311]

Ma RN awitik (?) vt I [a-witik] carga en la espaldato load or carry on ones back


Ma RN witiem v SI [wit-i-m] levantar: se levantato get up
Mo SS wit imp [wit] levntate!stand up!
Mo SS awit vt I [a-wit] lo recoge, lo levanta (en algo, con propsito de llevar or guardar)
to collect, to pick up (in something, with the intention of carrying or keeping it)
Mo SS awitich vt A [a-wit-i] lo levanta (gente o animales cados); lo empieza, lo
fundato pick up (people or fallen animals); to begin, to found
Mo SS witim vr O [wit-i-m] se levanta, se parato rise, to get up, to stand up

WIX

WIX

892

mano | hand

*wisi [cf. Su 947 *wsi]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /ws/ mano|hand, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) wx.
DP

ziuiz (mi) brazo(my) arm

DP

op[ ]ziuiz (mi) mano(my) hand

DP

midis ziuiz (mi) dedo pulgar(my) thumb

FP

huhuix

FP

mi mam xihuix (mi) dedo pulgar(my) thumb

Ma P

hop[ ]uix

Ma P

huix brazoarm

Ma P

midix[ ]huix dedos"ngers

Ma B

-vish, -bish, -iuf shi-, i-, u- brazo, manoarm, hand [B, B:32, 34 36]

Ma B

niki iwish, niki[ ]ivish, niki uwish puo"st [B, B:19]

Ma B

mimam ivish dedo pulgarthumb

Ma B

mikual ivish dedo muiquepinky

Ma B

uvish[ ]iouf arroyostream, gully

Ma B

mi ak shi vish mano derecharight hand

Mo P

ohuis

Mo P

mimam ohuis dedo pulgarthumb

Mo P

micual ohuis dedos"ngers

Mo St

sh-wsh (mi) mano, (mi) brazo(my) hand, (my) arm

DR

/uvi/ 3 [u-wis]

D Su

/-wis/

Ma Su /-wis/
Mo Su /-ws/

D MS

uwix [u-wis] mano; brazohand; arm

D MS

uwix kow [u-wis kow] mano de metatestone rolling pin

D MS

uwix kty [u-wis kt] aleta"n (of a "sh)

D MS

tyumyajts uwixaran [tu-mah u-wis-aan] palma de la manopalm of the hand

WIX

893

F YK

-wix n xi- [-wis] mano, brazoarm, hand [YK, KT:212, 216]

F KT

mimam xiwix [mi-mam si-wis] mi dedo pulgarmy thumb [KT:212]

F KT

upuch xiwix [u-pu si-wis] el dorso de mi manothe back of my hand [KT:217]

Ma RN uwix n u-I [u-wis]


Ma RN tyumbas uwix fp [t-u-mbas u-wis] palma de la manopalm of the hand
Mo KE wx n [-ws]
Mo SS owix ket n TS [o-wis kt] aleta"n (of a "sh)
Mo SS owixeran n TS o-I/A [o-wis-ean] el brazo (anat)arm (anatomical) [SS, NT:Mt 4:6]
Mo SS noik owixeran fn [nok o-wis-ean] una brazadaarmful
Mo SS mimm owixeran fn [mi-mm o-wis-ean] el dedo pulgarthumb
Mo SS owixeran mimm fn [o-wis-ean mi-mm] el dedo pulgar (anat)thumb

WIY

revolver, zarandear | to stir, to shake vt.

*wiyi [= Su 949]
F Su

-WY

/-wiy/

prestar | to lend, to borrow

*w [cf. Su 13 *(a)w]
Ma B

euf, neuf, meuf

DR

/ov/ [-w]

D Su

/w/

F Su

/iw/

Ma Su /w/
Mo Su /w/

D TA

w vi [-w] prestar (cosas)to be lent [TA, MS]

F YK

awy [a-w] [YK, KT:61, 191]

Ma RN nw I-irr [n--w]
Ma RN ijch xik nw imper fv I [i-h sik n--w] prstame (algo) (imperativo)lend me
(something) (imperative)
Mo SS w vp E [-w] es prestadoto borrow
Mo SS neweay n P* [ne-w-ay] el que pide prestadoborrower

-WY

894

Mo SS new nine n P [n-e-w nine] nana, nierananny [SS, NT:Gal 3:24]

WY-

con, de lado | with, on the side

*wTal como NAJK con|with parece derivar de [n], marcador de predicacin estativa, y AJ,
AJK, tema demonstrativo, as SMo aweaag [awa:g] y SD (R) /avhak/ [awahk] deben tener un
prefijo [w] < *w antes de AJK. El mismo *w aparece en SMo neweay adj. de lado|on the
side (segn WW disparejo|uneven) < *nweye, que probablemente derive de *nwye con el tema
dectico *ye de (Y)EJ *ye(he) se, all|that, there.
El origen de este *w no es obvio. Se puede pensar en conexiones lejanas con el sufijo de pluralidad
*w (< ms de uno < uno(s) con el otro, uno(s) de lado) y la raz verbal *w prestar (una
persona)|to lend (a person) (< (enviarlo) con|(to send) with ms o menos).
DR

/-avhak/ [-a-w-ahk] con l, con ellawith him, with her

Mo WW neaweay disparejouneven

Ma RN iwey adj [ni-wey] derecho: no derecho, de ladocrooked, sideways, aside


Mo SS aweaag [a-wa:g] con l, con ellawith him, with her
Mo SS neweay adj [ne-w-ay] de lado sideways

WYAJK
*whka

llamanorte (ave) | laughing falcon

mixe-zoqueano

Segn SS:178 SMo weaaig es un ave que segn la creencia anuncia la muerte de alguien; su grito es
parecido al carcajeo de las personas, una descripcin que concuerda muy bien con el nombre del ave
llamanorte en ingls, o sea laughing falcon (esp.halcn que rie).
Es de notar que la forma de SMo seala una proto-forma *wehke, mientras que SF (YK) wiajk y SD
(RN) wyajk seala *whka. Si la palabra es un prstamo, esta irregularidad se puede explicar mejor.
Indicios de una fuente posible se ven en mCh [magwe:hk] aura|type of bird (probablemente un
buitre, ingl.turkey vulture Cathartes aura), mTot [mkvhkn] d. < pMxO *mak-wehk-n
aura (tipo de buitre)|turkey vulture. Tal vez relacionado tambin est zoChMg [awaktowa]
pjaro llamanorte|laughing falcon, de etimologa desconocida.
En resumen, parece probable que WEJK deba su origen a una lengua mixe-zoqueana, aunque
todava no se puede precisar los detalles del proceso || SW, SC, CJ, HJ.

D RN

wyajk n [wahk]

F YK

wiajk n [wehk wak] llamanorte (Herpetotheres cachinnans)laughing falcon


(Herpetotheres cachinnans)

Ma RN wyaj n [wah]
Mo SS weaaig n K* [wa:g] una especie de ave parecido al quebrantahuesos (ave)a type
of bird similar to a buzzard

WYAJW

WYAJW

895

mecate con aguja de madera | rope with a wooden needle

*whwa
Mo SS weaaw n [wa:w] un mecate con una aguja de madera que sirve para ensartar a los
pescados de los ojosa rope with a wooden needle for piercing "sh in the eye

WYAK

cuerno | horn

*wka [= Su 950]

zoque de Oaxaca

Como ya seal Surez, WYAK cuerno|horn < pH *wka se puede comparar con pMa *u:ka:
d., de donde provienen p.ej. Jak Qan Kch uka, Mam uuka (variante del sur), Aka yuka, etc.
Surez tambin not palabras semejantes en algunas lenguas mixe-zoqueanas, p.ej. mSay [wah],
mTotmOlu [vah], y zoCop [wa], todos: cuerno|horn. An ms parecido a la raz huave se puede
citar (de los datos ms recientes de HJ) zoChMg [weka] cuerno; cacho|horn, fuente ms probable
del timo huave.
Se puede apreciar que una fuente mixezoqueana no puede ser muy antigua ya que la reconstruccin
actual del timo cuerno es pMZ *maha(w) (RZ), de donde se supone que la [w] fue producida de
*m por un cambio tardo.
No se sabe si SF (GM) uwiat toro|bull pertenezca aqu, ni, si es as, por qu hay una [t] en la fin ||
TK, LC, SC, CO, HG, HJ, RZ.
DR

/vahak/ 1 [wahk] (?) cuerno (de venado)horn (of deer)

D Su

/wak/

F Su

/wak/

Ma Su /wak/
Mo WW weak mm mosca grandelarge #y
Mo Su /wak/

D RN

wyak n mi- [wak] [RN, MS]

Ma RN wyak n [wak]
Mo SS weak n TS mi-(A) [wak] [SS, NT:Rev 13:1]
Mo SS weak mem cp-ex [wak mem] ciervo volante (insecto: Lucanidae)stag beetle

WYAL

gelatinoso | gelatinous

*wla
D RN

nawyal adj [ma-wal]

Ma RN nawyal adj [na-wal] como babahaving the consistency of drool


Mo SS naweal adj [na-wal]

WYAL

896

Mo SS naweal n [na-wal] lquido viscosoviscous liquid


Mo SS minaweal omb kit fn [mi-na-wal omb kit] la clara del huevo de gallinawhite of
a chickens egg
Mo SS minaweal oniigueran fn [mi-na-wal o-ni:g-aan] el humor vtreo (anat)
vitreous humor

WYAR

arco, flecha | bow, arrow

*wra-wra [= Su 953]
Ma P

viarviar

Ma B

biarbiar #echaarrow

Ma Su /warwar/

Ma RN wyarrwyarr n [wa-wa] arco antiguo, #echa y arcoold-fashioned bow and arrow

X-

secarse | to dry vi.

*s Vase tambin XIX disminuir en tamao, evaporizar|to shrink, to evaporate.

Mo SS xim vr O [s-i-m]
Mo SS ch xim vt [-: s-i-m] lo evaporiza, lo desminuyeto make evaporate, to make
diminish

XABON

jabn | soap

*(abono)

espaol

Vase XAP, XABON

XACH, XICH

desnudo, liso | nude, smooth

*sca, sici
An incierta es la conexin entre SD (R) /niui/ sin piel|without skin, SD (RN) ixich sin vello
pbico, lampio|without (pubic) hair y las palabras de SMo como xich el olor del sudor|the smell
of sweat; cf.tambin bajo XAK las otras obscenidades SD (R) /aakak/ sin piel|without skin
y SD /niuak/ (R) sin pelo|without hair. Deben compararse TtnN halh:t [aa:t] (adverbio)
desnudo|bare, naked, halhlha [aaa] desnudo; sin pelo|without clothing; without hair,
hassa [asasa] desnudo, descubierto (dim.)|bare, naked, uncovered (dim.), tanhassa [taa
sasa] desnudo, sin pantalones (nio); sin vello pbico|naked, without pants (a child); without
pubic hair||BT.
Ma B

nashach mal calvobald

XACH, XICH
Ma B

nashich mal pelnbald, hairless (person)

Ma B

-hchi massichi alisarloto smooth vt. [B:60]

DR

/niui/ 3 [nu-si] sin piel (obscenidad)without skin (obscene)

D RN

ixich adj [ni-si] sin vello pbico (lampio)without (pubic) hair (obcene)

D RN

ixich uwily achiw najtaj [ni-si u-wil aiw nahtah] esa mujer es
chismosathat woman is very gossipy

897

Ma RN ixach adj [ni-sa] de tierra donde no crece nadabarren, infertile (of land in
which nothing grows)
Ma RN ixach umal (imal, ximal) adj-p [ni-sa u-mal (i-mal, si-mal)] calvobald
Mo SS xich n [si] el olor del sudorthe smell of sweat
Mo SS najmbok xich fn [na-h-mbok si] olor del sudorsmell of sweat

XAK

tortuga carey | hawksbill turtle

*ska [= Su 772]
Tal vez haya una conexin entre XAK tortuga carey|hawksbill turtle y pZo *ceke tortuga|
tortoise, de donde provienen p.ej. zoCop tzeque [ceke] d., zoAy [ce:ge] pohitoga|mud turtle y
zoTex [ce:k] pochitoque|mud turtle. Sin embargo la correspondencia fontica no es exacta || SW,
HG.
Ma Su /sak/
Mo WW xak

F RN

XAK

xak n [sek siak] [RN, GM]

peln | bald (animal)

*ska
Parece ser la misma raz que aparece en LYAM XAK.
DR

/na-ak/ 1 [na-sak] sin pelo (obscenidad)without hair (obscene)

DR

/aakak/ 1 [a-sak-sak] sin pelo (obscenidad)without hair (obscene)

D RN

xak adj [sak]

D RN

xak n mi- [sak] calviciebaldness

Ma RN ixak n [ni-sak]

XAMB

XAMB

898

plido, amarillento, descolorido | pale, sallow, faded

*smba
Mo SS naxamb adj [na-samb]

XAN
*(an)

seor, don (ttulo de respeto) | sir, mister (respectful)

zapoteco

Con mucha probabilidad XAN seor|sir, mister es un prstamo de una fuente zapotecana. De las
dos formas del timo en pZp *uwaana ~ *ana seor|sir, mister, la segunda se parece ms a
XAN y se encuentra p.ej. en zpYat y zpZgo xan [an] amo, dueo, patrn, jefe; santo patrn; Seor
(Dios o Jesucristo)|boss, owner; patron saint; Lord (God or Jesus). Por otro lado en el zapoteco del
Istmo (ya?) no se encuentra la forma corta, sino xuaana [uaana] patriarca, matriarca,
mayordomo, etc.|patriarch, matriarch, person responsible for a festive event y xpixuaana [piuaana] su patrn, su dueo, su jefe|his/her boss, por eso se supone que el prstamo en huave
debe haber ocurri a partir de otro dialecto o de una forma hoy en da inusitada en el idioma
istmeo || MF, IB, OT, VP.

Ma TA tyety xan n [tet san] jefethe boss


Mo SS teat xan [tat san] un hombre de edad, principal, ttulo de mucho respeto; las
autoridadesan older man, principal, a title of great respect; the authorities
Mo SS xan n [san ]

XANDIY, XINDIY
*(andiya)

sanda | watermelon

espaol colonial

Mo DT /xndy/ [sandiy sendiy]

D MS

xandiy n [sandiy]

F KT

xind n [sindi] [KT:96]

Mo SS xindiy n [sindiy]
Mo SS mimis xindiy [mi-mis sindiy] sanda chica (ltima de la cosecha)little
watermelon (the last of the harvest)

XAP, XABON

XAP, XABON
*(abono)

899

jabn | soap

espaol

XAP, XABON es sin duda un prstamos del sinnimo esp. jabn (ingl. soap), pero es interesante
notar que en SF el timo ha sufrido una truncacin completa de la ltima slaba, lo que nunca ocurre
en SMo cuando esta slaba lleva el acento fontico. En SMo por otra parte la slaba pretnica ha
cambia en [e] para muchas hablantes jvenes, conforme al proceso general que cierra [Ca] atnica,
produciendo [Ce].
Mo DT /sbn/ n

F KT

xap n [sep sap] [KT:46]

Mo SS xabon, xebon n [sabon, sebon]

XAR

jarro | jug

*(aro)

espaol colonial

A pesar de la sobresaliente semejanza, tanto fonolgica como semntica, entre XU olla|clay


pot y XAR jarro|jug, XAR es un prstamo del esp. jarro o jarra (cf. zoR [alu] d.), mientras que
XU parece de origen indigena. En el espaol colonial la j se pronunciaba [] que fue interpretada
como []; por ejemplo, la voz espaola tambin aparece como prstamo en TtnP TtnX [a:ru]. Se
puede apreciar que si las dos races en huave hubieran constituido un par de aumentativo y
diminutivo, la raz con la vocal *a habra debido ser aumentativa y la con la vocal *, diminutiva,
pero de hecho, es XAR el recipiente ms chico || HH, AA, RB.
Mo RT /xar/
Mo WW xar jarro (chico)small jug

D TA

xarr n [sar] [TA, MS]

F KT

xarr [ser sar] [KT:40]

Ma RN xarr n [sar]
Mo SS xar n P [sar]
Mo SS mixar mbaj fn [mi-sar mbah] el #orero, la macetavase, #ower-pot

XEJP

XEJP

900

separar | to separate

*sehpe
Reflejos de XEJP *sehpe separar|to separate aparece slo en SF xejpy- despegarse|to become
detached, unstuck, to come off y SD /aehp/ separar; despegar; sacar|to separate; to detach,
unglue; to pull out. Presentan una gama amplia de acepciones as que es difcil reconstruir el
significado de la proto-forma.
Por eso, en efecto, no se puede descartar la posibilidad de una relacin entre XEJP y pMa *sep
cortar|to cut off > Itz sep cortar con tijeras|to cut with scissors, Chol sep pellizcar|to pinch,
Tek sep- partir, rajar|split, Qat sep cortar, Mam sep momento de cortar algo suave de un
machetazo|time to cut something soft with a machete blow || WL.
DR

F YK

XEJT

/aehp/ 3 [a-sehp] separar; despegar; sacarto separate; to unglue; to pull out


xejpia- vi [sehp-e- sehpia-] despegarseto become unstuck, to come o% [YK,
KT:248]

sostener, retener | to support, hold up, retain

*sehte
Una conexin entre XEJT sostener, retener|to support, hold up, retain y XOJT alojarse,
descansar|to stay (in lodging), to rest parece muy probable. Se apoya en SD xejtyaw se detiene|to
stop, que representa ms o menos el sentido intransitivo de retener|retain y se aproxima a
descansar|to rest.

DR

/aehet iol/ [a-seht sil] las vigas que apoyan una casasustaining beams of
house

D RN

axejty xiel n [a-seht sil] las vigas que apoyan una casasustaining beams of a
house

D RL

xejtyaw [seht-a-w] se detieneto stop [RL, TA]

F KT

axety vt [a-set] apoya (algo contra/en algo)to lean (something against/on


something) [KT:314]

F KT

xetia- (wax) vi [set-e- setia- (was)] se apoya (contra, en)to lean (against, on)
[KT:292-93, 314]

XEK / XIK

jadear | to pant, to gasp

*seke / *siki
Ma B

ashihki ynd suspirarto sigh

DR

/aekek/ 3 [a-sek-sek]

Ma RN axijk iend (ien) I [a-sihk in] respira jadeante, da un grito ahogadoto gasp for air

XEK / XIK

901

Mo SS axakxak mind fv-imp (?) [a-sak-sak mi-ind] respiracin jadeantepanting,


gasping
Mo SS oxikxik oteng vi [o-sik-sik o-tg]

XELYAMB

sofocarse, ahogarse | to suffocate, to drown

*sele-mba / *sili-mba
DR

/aileamb/ 1 ahogarseto drown

Ma RN axilyamb (tiel) v (fv-p) A [a-silam]


Mo SS nexajleamby vr O [ne-sahlamb-y]

XEND

recargarse | to lean (against)

*sende [cf. Su 754 ? *snde]

mayense occidental

Parece muy probable que XEND recargarse|to lean (against) (< pH *snde) se relacione con Toj
sen-olomal cojn, yagual, rodete|cushion, padded headband (olomal = cabeza|head), Toj senan
aplastado|crushed, Toj sejnil cojn o parche que se pone sobre el lomo herido del caballo debajo de
la sudadera para no lastimarlo ms|cushion or patch which is placed on the injured back of a horse
underneath the saddle blanket to protect it from being further injured y Chol sejn-il cua;
acomodos; cojines de acomodo|wedge; adjustments (in level); cushions (something placed under the
back for support and comfort: a pad, blanket, pillow, etc.) (dato histrico).
Por otro lado, la derivacin de SMo (WW) xajndeaw (< pH *sehnde-wa) otro lado del mar|other
side of the sea es oscura; quizs deba estar bajo XIJL, XIND salpicar como aumentativo
antiguo de XIND || CL, HJG.
DR

/ehendim-ey, -ayo/ 2 [sehnd-im-ey] apoyarse contrato lean against object

Mo WW xajindean se apoyato lean


Mo WW xajndeaw otro lado del marother side of the sea
Mo Su /-sand/

D RN

axejndy vi [a-sehnd] se recarga sobre algoto lean (self) on something

Ma RN axendy, axe vt I [a-send, a-se] recarga algoto lean something on something


Ma RN xejndyaw ptc SA [sehnd-a-w] recargar: est recargadoto be leaning on
Mo SS axaand vt E [a-sa:nd] lo reclina, lo apoyato lean (something) on something
Mo SS axiind vt I [a-si:nd] lo reclina, lo apoyato lean (something) on something
Mo SS xajndean part [sand-a-n] apoyadoleaned (adj.)

XENEN

XENEN

902

torpe | clumsy

*senene
Mo SS xenean adj [senan ]

XENG

levantar, recoger | to lift, to pick up, to gather

*senge [= Su 755]
Vase tambin XERENG declive|slope.
Ma B

asheinki, i-shienki; ashengiei, i-shieng elevar, levantar; elevarse, recogerto raise,


to lift; to rise; to gather

DR

/aehegek/ 3 [a-sehgek] agarrarto seize

DR

/aeg/ 3 [a-seg] levantar (algo)to raise inanimate object

DR

/aegeg / 3 [a-seg-seg] balancear algoto swing object

F Su

/-sen/

Mo Su /-sang, -sain/

D MS

axeng vt [a-seg] levantarto lift, to raise, to pick up

F YK

axeng vt [a-seg] levantarloto lift, to raise [YK, KT:26]

F KT

axereng vp [a-se-e-g] es levantadoit is raised [KT:155, 304]

Ma RN axeng vt I [a-seg] levantato lift, to raise


Ma RN ndok xengyan tiel yow fn [ndok seg-a-n til yow] chinchorrochinchorro (large
"shing net)
Mo SS axaing vt E [a-sag] lo levanta, lo alza, lo toma; lo robato pick up, to raise, to
take; to steal
Mo MT neaxaing n [na-sag] un curandero especialista que atiende los malos del tono
(tona)a specialized folk healer or shaman who treats illnesses arising from loss of or
injury to ones tonal (alter-ego) [MT, IS]
Mo SS nexaing mondeow n P* [ne-sag mondow] el supulturerograve-digger
Mo SS nexaing nine n P* [ne-sag nine] la partera, la comadronamidwife
Mo SS xaingian part [sag-a-n] levantadoraised

XERENG

XERENG

903

declive | slope

*serenge [cf. Su 779 *sreng]


Vase tambin XENG levantar, recoger|to lift, to pick up, to gather.
DR

/ereg/ 3 [seeg] estar tendido al lado, oblicuamenteto lie obliquely

Mo Su /sarang t/

Ma RN xerrengyaw ptc SA [sereg-a-w] inclinado, no parejosloping, uneven


Mo SS xarraing adj [sar()ag] declive, inclinadoslope, sloping
Mo SS xarraingian part [sar()ag-a-n] pendiente, inclinadogradient, sloping

XEW

urraca | jay (bird)

*sewe [cf. Su 786 *swa]

mayense

XEW urraca|jay (bird) muestra una secuencia /Cew/ que es muy inusual en el huave, como se
detalla bajo NCHEW tonto|silly, stupid. Por eso se supone que XEW es un prstamo, y en
efecto hay una fuente mayense bastante obvia: pMaCtr *e:w azulejo, urraca|bluejay, jay (> Qan
Sip xew azulej|bluejay, Mam xheew, xeew, Awa xeew; Mch xe:w pjaro verde de la montaa,
Mch (tuzanteco) xe:w urraca|jay, Mch [[eu]] quetzal) concuerda casi exactamente con pH *sewe.
Lo interesante es que esta palabra sea documentada slo en las ramas centrales como qanjobalana
(qanjobal, moch), y orientales, como mameano (awakateko, mam), poblaciones que actualmente
viven lejos de la zona huave. Entonces tal vez no sea casualidad que la fuente ms prometedora de
NCHEW, o sea pMaOr *chuuj loco|crazy, tambin proviene de lenguas mayenses lejanas. Es de
notar tambin que XEW se relaciona con ChO xewh [wi] urraca|jay (bird) as que es probable
que el timo huave no fuera prestado directamente de las lenguas mayenses orientales || TK, JD:
[Sapper 1897, 1912], TT.
Ma Su /sew/ borraca (pjaro)jay (bird)
Mo WW xaw guacamayo pintoa multicolored macaw

F YK

xew [sew] borraca de montaa; la urracamountain magpie (?) [YK, GM]

F YK

mixew lam [mi-sew lam] borraca de ro (de color canela)a cinnamon colored
magpie (? perhaps the brown jay: Cyanocorax morio)

Ma RN xew n [sew]
Mo SS xaw n K* [saw()] la urraca (ave: Calocitta formosa)white-throated magpie-jay

XEWELET

criatura que vive en la luna | creature that lives in the moon

*sewelete
Mo WW xawealeat ninfa de la lunanymph of the moon

XEWELET

Mo SS xaweleat, xeweleat n [sawelat, sewelat] un animal que se cree vive en la


lunaan animal which it is believed lives in the moon

XEX

jcara | gourd, drinking bowl

*sese [= Su 756]
Ma B

shesh

DR

/mi-eimal/ 1 [mis-es i-mal] el crneoskull

D Su

/ses/

F Su

/ses/

Mo Su /sas/

D TA

xex n [ses] [TA, MS]

D MS

mixex umalaran [mi-ses u-mal-aan] crneoskull

F YK

xex n [ses] [YK, GM, KT:39]

F KT

rranchex [ran-ses rane] colador para hacer atolecolander for making


atole [KT:211]

Ma TA xex n [ses]
Ma RN xex n [ses] morro ms grande que ngotsa calabash larger than a ngots
Ma RN myak xex [mak ses] cuchara de jcaraspoon made of a small gourd
Mo SS xax n K [sas]
Mo SS mixax omalaran fn [mi-sas o-mal-aan] el crneo (anat)skull

XICH

desnudo, liso | nude, smooth

*sca, sici
Vase XACH, XICH

XIEJND

esperar | to wait, to hope (for)

*sihnd [cf. Su 773 *s:nd]


Ma Su /-s:nd/

904

XIEJTS

XIEJTS

905

pelo del pubis | pubic hair

*sihc
XIEJTS pelo del pubis|pubic hair parece relacionarse con SOJTS bigote, barba|mustache,
beard pero la conexin es fonolgicamente problemtica. De un aumentativo *sohco se espera un
diminutivo *shc pero esta proto-forma producir [seh] = xejch en SMo, no xiits. Adems es de
notar que XIEJTS y NCHIETS red|net son las nicas races (no prestadas) con una consonante
sibilante palatalizada antes de una sibilante sencilla (no palatalizada), irregularidad fonotctica que
tambin da indicio de una deformacin de tab probable.
Tal vez XIEJTS debe compararse con TtnX chixit [it] pelo del cuerpo|body hair y TtnS chixit
[t] pelo|hair. Otra posibilidad se ven en Qat xi()-x-eel pelo del cuerpo| body hair, cf. Qat xi
pelo del pubis < pMa *i, i-i:l cabello, pelo, pelo del cuerpo|hair, body hair || RB, HA, TK.

D MS

xiejts [sih]

F YK

xiujts n [sih siuh]

Ma RN xiejts n [sih]
Mo SS xiits n [si:]

XIEK

rebuscar, pepenar | to search through or go through things

*soko / *sk, *sik [cf. Su 791 *soko-soko, *ski-sk]

mayense

Vase SOK, XIEK

XIEK

zapote negro (tipo de) | persimmon (type of)

*sik
Tal vez XIEK tipo de zapote negro|type of persimmon se relaciona con un reflejo de pMx *cu:kV
zapote prieto|black sapote. Especificamente en muchos variedades de mixe medio (mJuq mMat
mJal mCtz) el reflejo es [ci:k], que al menos muestra la misma vocal que pH *sik|| SW.

F YK

xiok n [sik siok] tachona (?)(meaning unknown)

Ma RN xiek n [sik] rbol que se llama chonaa tree referred to as chona


Mo FC xiek n [sik] (?) una fruta amarilla del tamao de una cereza, que se come crudaa
yellow fruit about the size of a cherry which is eaten raw [FC:184]
Mo SS xik n K* [sik] un tipo de zapote negro (rbol: Diospyros nicaraguensis)a kind of
persimmon

XIEL

XIEL

906

rbol, madera | tree, wood

*sil [cf. Su 776 *sl; *na-sl]


XIEL rbol, madera|tree, wood sin duda se relaciona con XIL, NAXIEL rozar; milpa|to clear
of shrub; cornfield bajo el cual se encuentran los detalles pertinentes.
DP

ziel

DP

miziel zajing (mi) #echa(my) arrow

FP

xiel rboltree

FP

lag escherau xiel maderawood

Ma P

xhil

Ma B

shiel, shielt P; TS rbol; madera, palotree; wood, stick [B, B:49, 50, 52]

Ma B

tichiel, tishiel, shiel montebrushland [B, B:52]

Ma B

nahei shiel silvestrewild

Ma B

mishiel biomp brasaember

Ma B

mishiel ipuchi espinazobackbone, spine

Mo BB shial [il] madera, bosquewood, forest


Mo P

siel maderawood

Mo P

anoc ohuil siel rboltree

Mo P

tiec alguas siel cerro, montaa (< cerro que est sobre los rboles)hill, mountain
(< hill which is on the trees)

DR

/iol/ 4 [sil] rboltree

D Su

/sl/ rboltree

Ma Su /sl/ rboltree
Mo Su /sl/ rboltree

D RN

xiel n TS [sil ] rbol, palotree [RN, TA, RL, MS]

D MS

uwily xiel [u-wil sil] tronco (rbol); plantatree trunk; plant

D MS

mixiel upyuecharan [mi-sil u-p-aan misil upeaan] espina


dorsalbackbone, spine

F YK

xiol [sil siol] [YK, RN, KT:28, 206]

F YK

xiol katy [sil kat siol kat] dormilna type of "sh: ? Paci"c fat sleeper:
Dormitator latifrons (?) [YK, GM]

F YK

uwily xiol [u-wil sil siol] tronco de rboltree trunk

Ma RN xiel n [sil] rbol, madera; palo (planta)tree, wood; stick (plant) [RN, VM]

XIEL

907

Ma RN tixiel fp [ti-sil] en el campoin the scrubland


Mo SS xil n K; TS mi-(A) [sil] el rbol; la madera, la viga, el postetree, wood, beam,
post
Mo SS nexil adj [ne-sil] obstunado, duroobstinate, hard
Mo SS mipalom xil fn [mi-palom sil] la paloma silvestre, torcaz de cabeza blanca (ave:
Patagioenas leucocephala, antes Columba leucocephala)white-crowned pigeon
[SS:414]
Mo SS mixil mbaj fn [mi-sil mbah] el tallostem, stalk
Mo SS nerang xil fn [ne-ag sil] el carpintero a carpenter
Mo SS xeyay xil fn [sey-ay sil] la selvaforest, jungle
Mo SS noik owil xil fn [nok o-wil sil] un rbola tree

XIEM

chapuln verde | katydid

*sim
Mo SS xim n P [sim] chapuln verde (insecto: Subfam. Phaneropterinae)katydid (false
katydid) [SS, RN]

XIER

hincharse | to swell (up)

*sir (*-hc) [cf. Su 781 *sr(:c)]


Ma B

ashier

DR

/aier/ 1 [a-si]

DR

/na-ier/ 1 [na-si] hinchaznin#ammation

D Su

/-sr/

Ma Su /-sr/
Mo Su /-ser:c/

D MS

axierr [a-sir]

Ma RN axierr v A [a-sir]
Ma RN naxierr adj [n-a-sir] hinchaznswelling
Mo SS axirrch vi (E) [a-sir-]
Mo SS najy naxir [na-hy na-si] el grano contagioso, el furnculo (arcaico)
contagious skin blemish, boil (archaic)

XIER, XIRAWY

XIER, XIRAWY

908

zorrillo | skunk

*sra(w), *sir(w) [cf. Su 780 *sraw]


XIRAWY zorrillo|skunk (< pH *sraw) parece tener una variante XIER (<pH *sr-) que se ve
en SF (YK) xior rata|rat y xiru (< PH *sr-w), al lado de SF xiray zorillo (< pH *sra-w (?)).
Adems del significado mencionado, segn Radin SD /iru/ significa tlacuache|opossum, lo que
puede sugerir un sentido ms amplio de una raz antigua *sra.
Parece probable una conexin entre XIER/XIRAWY zorrillo|skunk y pMam *-iwal d., de
donde provienen Tek xiwl, xhiwl, Mam xhiwal y Awa xhiwl (todos: d.), vocablos por lo visto
limitados a esta rama de la familia mayense||TK.
DP

zireu zorraopossum (?)

Mo P

zirrao zorraopossum (?)

DR

/ir-u, -via/ 3 [siw] tlacuacheopposum

D Su

/srw/

F Su

/siray/

Ma Su /siru/
Mo Su /sarw/

F YK

xior n [si sio ?] ratarat

F YK

xiray n [siay ?] zorilloskunk [YK, GM]

F YK

xir n [siu ?] zorilloskunk

Ma RN xerw n [sw] zorrillo skunk


Mo SS xarrw n P* [saraw] el zorrillo mediano, el zorrillo de espalda blanca (mamfero:
Conepatus leuconotus) American hog-nosed skunk

XIET

XIET

909

mecatito, tripa, vena; amante | cord, intestines, vein; boat cable (?)

*sit [cf. Su 785 *st]


Por lo visto el timo XIET tena originalmente el significado de cuerda|cord, incluso ciertas
cuerdas biolgicas como las venas y el intestino. Se descononce el origen de la ltima acepcin,
traducido como amante|lover (Su), mujer afuera de matrimonio|woman outside of
marriage (WW) y concubina|concubine (SS), particularmente dado que el dato SMa (B) xashies
(mi) consorte|my consort asegura que se remonta al menos al siglo XIX. Es muy tentador
especular que se debe a una interpretacin errnea de otra palabra amante en espaol,
etimolgicamente aparte y de origin greco y no de latn (DRAE, primera aparicin en la edicin de
1770), que quiere decir cabo grueso (de barco)|thick boat cable, as mucho ms cercana al
significado bsico de XIET. Sin embargo no existen pruebas definitivas de una tal confusin en el
pasado.
Ms all, se puede especular que XIET se relaciona con Chlt xichel vena|vein, pero falta una
correspondencia exacta en la ltima consonante || RLH:304.
FP

xieata culebra de cascabelrattlesnake

Ma B

shiet tendn, nerviotendon, nerve

Ma B

shashies (mi) consorte(my) consort

Ma B

mishiet aoonts entraas, tripaentrails, tripe

DR

/mi-iota-ondz/ [mi-sit aon] tripaintestines

DR

/aiot unik/ [a-sit u-nik] estrangular un animalto strangle animal

DR

/ipe mi-iot/ [i-p mi-sit] apacentar, pastarto pasture

DR

/miiot uvi/ [mi-sit u-wis] venavein

D Su

/st/ mecahito, tripa, vena, amanterope, intestine, vein, boat cable

F Su

/sot/ mecahito, tripa, vena, amanterope, intestine, vein, boat cable

Ma Su /st/ mecahito, tripa, vena, amanterope, intestine, vein, boat cable


Mo Su /st/ mecahito, tripa, vena, amanterope, intestine, vein, boat cable

D MS

mixiet aonds [mi-sit a-on misit aon] intestinointestine

D MS

mixiet umbasaran [mi-sit u-mbas-aan] venavein

F YK

xiot n [sit siot] vbora realneotropical rattlesnake

F GM

xiot n [sit siot] el vibora de cascabelrattlesnake (?)

Ma RN xiet n [sit] hilo, p. ej. para hamaca; mecatitothick thread, e.g. for a hammock;
cord (thin)
Ma VM mixiet timyajts n [mi-sit ti-ma] intestinosintestines
Mo SS xit n TS mi-A [sit] el mecahilo, el cordn; la vena (anat)rope, cable; vein (body
part)

XIET

910

Mo SS xing xit n TS [sig sit] el cabezadaheadstall (part of a horses bridle)


Mo SS axit vt A [a-sit] la laza, lo enlazato lasso, to bind
Mo SS opech xit n TS [o-pe sit] "braa "ber
Mo SS mixitaran n mi-(A) [mi-sit-aan] le vena (anat)vein
Mo SS mixit aonts fn [mi-sit a-on] las tripastripe
Mo SS mixit aontsaran fn mi- [mi-sit a-on-aan] los intestinos (anat)intestines
Mo SS mixit aontsaran fn [mi-sit a-on-aan] los intestinos (anat)intestines (body
part)
Mo SS mixit oleajaran fn [mi-sit o-lah-aan] el tendntendon

XIET

tumba, sepulcro | tomb, sepulcher

*sit, *waha-sit [cf. Su 784 *st]


DP

hueziet

FP

gaxieata

Ma P

huaxiec

Mo P

(sepul) guaciet

D Su

/ust/

Mo Su /miost mandow/

D MS

uxiet [u-sit]

F YK

waxiot [wa-sit wasiot]

Ma RN uxiet n [u-sit]
Mo SS oxit n K mi-A [osit] [SS, NT:Lk 11:47, Mt 27:60]

XIJ(K)

XIJ(K)

911

cigarro | cigar, cigarette

*shki [cf. Su 758 *shi]

mayense (por difusin)

Como ya observ Surez, XIJ(K) cigarro|cigar, cigarette es un prstamo de una fuente mayense,
especficamente de pMaCtr *si:k cigarro, tabaco, de donde provienen p.ej. Tzo Tzel sikol
cigarro (y supuestamente la palabra espaola tambin). Si XIJ(K) fuera un prstamo del esp.
cigarro, lo previsto sera que la slaba acentuada quedara, produciendo algo como **(n)gar en vez
de lo que se ve.
Lo extrao es que no hubo una [k] final en los datos de Surez en ningn idioma huave, mientras que
hoy en da s hay en todos. Adems, como muestra Mo (P) yup siqui monjier pipa|pipe, la forma
antigua contiene [k] tambin. Posiblemente la variante XIJ se debe a un prstamo de la voz mayense
a travs de otra lengua donde no qued reflejo de la pMaCtr *k. Al respecto debe compararse las
formas zoqueanas, o sea zoSot [cY:wi], zoTex [c:w], y zoqAy [c:gi] cigarro| cigar (< pZoG *c:wi)
vs. zoCop zoR [otsi] (< pZo *oci) todos: tabaco|tobacco A pesar de que muestran [c] en vez de la
*s mayense (y de proto-huave), son notables en tanto que se pueda ver una variacin en la
consonante final; ntese que en el zoque de Copainal y de Rayn no hay|| Su:166, TK, SW.
Mo P

yup siqui monjier pipapipe

D Su

/sih/

F Su

/sih/

Ma Su /sih/
Mo Su /sh/

D RN

xijk n [sihk] [RN, MS]

F YK

xijk n [sihk]

Ma RN xij, xijk n [sih]


Mo SS xiig n TS mi-(I) [si:g] [SS, RN]
Mo SS miteok xiig fn [mi-tok si:g] la colillacigarette butt

XIJCH

raz | root

*shc / *shci [cf. Su 757 *s:c / *s:c]

mayense

Vase XUJCH / XIJCH

XIJL, XIND

salpicar | to splash

*sihli, *sihndi [cf. Su 37 ? *cihi-li-si]


Parce que XIJL y XIND se relacionaron hace mucho tiempo.
Vase tambin CHILIP regar|to water.
D Su

/-cihlis/

XIJL, XIND

912

Mo WW xijlind

F YK

axindy vt [a-sind] derramar, echar (lquido), verterto spill, to pour vt. [YK, KT:313]

F KT

xijndi- vi [sihnd-i-] derramarse, verterseto spill, to pour vi. [KT:291, 313]

Mo SS axijlind vi (I) [a-sihlind] movimiento del mar cuando hay marea altato move at
high tide (the sea)

XIK

jadear | to pant, to gasp

*seke / *siki
Vase XEK / XIK

XIK

yo | I, me

*s-ikV- [cf. Su 759 *sik-V]


De XIK yo|I, me derivan tambin *snana nosotros y *sikonona nosotros.
DP

zique

FP

xieaca

FP

xinan todos (nosotros)all (of us)

Ma P

xhiek, xiek(?)

Ma P

xiccona nosotroswe

Ma B

shik

Ma B

shikon nosotroswe, us

Mo BB shic [ik]
Mo P

sicam

Mo P

sicomam nosotroswe

D RT

/ikam/ [sikam] yo (emftico)I (emphatic) [RT:2]

DR

/ik/ [sik]

DR

/ikon/ [sik-on] nosotros (yo y l)we (exclusive dual)

D Su

/sik/

D Su

/sikon/ nosotros (excl.)we (exclusive)

F Su

/sinan/ nosotroswe

F Su

/sok/

Ma Su /sik/

XIK

913

Mo Su /sikonan/ nosotros (excl.)we (exclusive)


Mo Su /sike/

D TA

xik pron [sik] [TA, MS]

D RN

xikon pron [sik-on] nosotros (exclusivos), nuestro (despus del objeto con pre"jo)
we, us (exclusive); our (postposed) [RN, RL, TA, MS]

F GM KT kunajts [kun-ah] nosotros (inclusivo)we (inclusive) [GM KT:6]


F GM

xiok [si-k siok] [GM, KT:222]

F KT

xinan pron [si-n-an] nosotros (exclusivo)we, us (exclusive) [KT:222]

Ma RN xik pron [sik]


Ma RN xik-an ~ xik-am pron [sik-an] yo sloonly I, only me
Ma RN xikon pron [sik-on] nosotros (exclusivos)we, us (exclusive)
Ma RN xikyey pron [sik-ey] yo msmoI myself, me myself
Ma RN xikyey-an pron [sik-ey-an] slamente yo mismoonly I myself, only me myself
Mo SS xik pron [sik] meme
Mo KE xk pron [sk]
Mo SS xike pron [sik-e]
Mo SS xikiay pron [sik-ay] yo slo, yo mismoI myself, only I
Mo SS xikon pron [sik-on] nos (exclusivo)us (exclusive)
Mo SS xkam pron [sik-am ] yo mismoI myself
Mo SS xikona pron [sik-on-a] nosotros (exclusivos)we (exclusive)
Mo SS xikoyon pron [xik-oy-on] nosotros mismos (exclusivos)we ourselves (exclusive)

XIKIL

rodete | strip or ring to tie hair or carry object on head

*sikili
Vase tambin SAKAL caerse, bajarse, desprenderse|to fall down, to come down, to come
loose.

F YK

xikily n [sikil]

Ma RN xikil umal (ximal) cp-nom [sikil u-mal (si-mal)]

XIKIP

XIKIP

914

Plyades (las); la Osa (Mayor o Menor) | Pleiades; Ursa (major or minor)

*sikipi
El sentido original de XIKIP probablemente sea Las Plyades, pero el traduccin de Radin The
Dipper o sea la Osa (Mayor o Menor, no se sabe) es posible tambin, ya que todas las tres
constelaciones tienen siete estrellas importantes.
Hay un parecido sorprendente entre XIKIP y Yuc aj pis akab lucero|bright star y Chlt ah pis
akab apizacab lucero de la noche (= Lucero Vespertino, Venus)|the evening star, i.e. Venus, lit.
medidor de la noche|measurer of the night. Aunque probablemente no se trate de un prstamo
directo, la semejanza de las formas junto con su semntica especializada dan indicio de una relacin
antigua || BS.
DR

/ikip/ [sikip] La Osa (constelacin)The Dipper (constellation)

Mo WW xikip Las Siete CabrillasPleiades

F YK

xikip [sikip] Las Siete EstrellasSeven Sisters (constellation)

Ma RN xikip n [sikip] constelacin de las Siete Cabrillas

XIL, NAXIEL

rozar; milpa | to clear of shrub; cornfield

*sili, *na-h-sil [cf. Su 760 *sili]


XIL rozar|to clear of shrub (< pH *sili) produce un tema transitivo como en SMo (R) /-sil/ d.y
SF axily machetea la tierra|to slash (land). Se podra produce un tema intransitivo por prefijacin
de *h ms una depalatalizacin de la consonante final de la raz, como en *a-kal esperar|to wait
for vs. *a-h-kala es esperado|is waited for (KALY). En el caso de *sili la forma prevista sera
*-h-sil, pero ya que [h] nunca se puede anteponer a [s], el resultado tiene que ser *-sil. Con
prefijacin de *n-a- se produce *na-sil lo que es rozado, o sea NAXIEL milpa|cornfield. Se
descononce si XIEL rbol, madera|tree, wood (< pH *sil) deriva de XIL o vice versa, o si los dos
son homfonos por casualidad. Sin embargo parece que luego ocurri una confusin general entre los
dos. Formas como SMo axil [asil] su milpa|his or her cornfield vs. SMo naxil milpa|cornfield
vs. SMa naxil d. plantean problemas de anlisis. Sin embargo se puede concluir que adems de
*na-(h)-sil evolucion otro derivativo con el significado milpa directamente de la raz *sil, con el
prefijo de posesin a-, como en SMo ajch (su) deuda (cf. SMo ajch lo presta, lo debe|to borrow,
to owe, JACH) o SMa apix su chamarra, cobija, sbana, chamarrn|(his/her) jacket, blanket,
bed sheet (PIX).
Ma B

ashilshiel, aishil shiel rozar (el monte)to graze (brushland) [B, B:23]

DR

/na-iol/ 4 [na-sil] milpamilpa, corn"eld, "eld

D Su

/nasl/ milpacorn"eld, agricultural "eld

D Su

/-sil/ rozarto graze

F Su

/nasol/ milpacorn"eld, agricultural "eld

Ma Su /nasl/ milpacorn"eld, agricultural "eld

XIL, NAXIEL

915

Mo Su /nasl/ milpacorn"eld, agricultural "eld


Mo Su /-sil/ rozarto graze

D MS

mixilyaran [mi-sil-aan] cosechaharvest

F YK

axily vt [a-sil] machetea (la tierra)to slash (land)

F YK

naxiol [na-sil na-siol] milpacorn"eld, agricultural "eld [YK, KT:208]

Ma RN naxil n [na-sil] milpacorn"eld, agricultural "eld


Ma RN axil xiel fv I [a-sil sil] roza el monteto graze brushland
Mo SS axil n K*, P a-I [a-sil] su milpa; mazorcahis or her corn"eld; corn-cob
Mo SS naxil n K* [na-sil] la milpa, maz (planta: Zea mays)corn"eld, agricultural "eld;
corn (plant)
Mo SS axil xil fv [a-sil sil] lo desmonta, lo rozato clear (of trees, shrubs, etc.), to graze

XIL

cenzontle | mockingbird [RN]

*sili [= Su 761]
Ma B

umbiom shilshil jaulabirdcage

F Su

/silsil/ jilguerogold"nch

Ma Su /silsil/ jilguerogold"nch
Mo Su /sil/ jilguerogold"nch

F GM

xilxil n [sil-sil]

Ma VM xilxil n [sil-sil] [VM, RN]


Mo SS xil n K* [sil] el cenzontle (sinsonte)(ave: Mimus gilvus)tropical mockingbird
Mo SS xilxil ndik n [sil-sil ndik] cantil (culebra: Agkistrodon bilineatus)Mexican
moccasin snake (a type of pit viper)

XIL

silla | chair

*(sia)

espaol

SMa xil silla|chair es obviamente un prstamo del espaol colonial [sia], dado que la ll de la
fuente se adapt como [l] y no como [y]; es de notar que en SD la [s] permanece no palatalizada antes
de [i] en SD (MS) sil silla|chair al igual que SMo sillet < esp. silleta (ingl. chair).
Ma B

D MS

nayag[ ]shil ensillarto saddle [B:96]


sil n [sil]

Ma RN xil n [sil]
Mo SS sillet n [siyet] (?)

XILAN(D)

XILAN(D)

916

raya (pescado) | ray, skate (fish)

*silanda [cf. Su 774 *slanda]


GC:350 dio la forma SMo /ilan/ = xilan y esta forma se repite en SS. Fonotacticamente tal
forma es irregular ya que [i] = i aparece dentro de una raz solamente cuando se antepone a una
consonante en la fin de la slaba, lo que implica que xilan es una palabra compuesta de xil ms
an. Segn GC:361, se traduce como cola larga, y se supone que cola ser XIEL rbol|tree
mientras que largo ser el sufijo AN mucho, una vez, slo|much, once, only. Sin embargo,
algunos hablantes de SMo la pronuncian xilan sin la deslizamiento ; adems esta deslizamiento no
ocurre en los reflejos de los otros idiomas, cf.SD (Su) /siland/, SF y SMa xilan. No se puede
concluir definitivamente si xilan representa un relicto y la deslizamiento fue perdido en los otros
dialectos, o si es una forma innovadora basada en una etimologa popular. En cuanto a esto, la
variacin de la consonante [n ~ nd] es tambin notable. Si [nd] no es una innovacin, implica que la
etimologa basada sobre AN ser falsa.
D Su

/siland/ mantarraya (pescado)manta ray

F Su

/silan/

Ma Su /silan/

D MS

xilan n [silan]

F YK

xilan [silan] mantarrayamanta ray [YK, GM]

F YK

xilan gavilan [silan] raya guila (Fam. Myliobatidae)eagle ray (Fam.


Myliobatidae)

F GM

rich xilan [i silan] raya gavilnPaci"c cownose ray

Ma RN xiland (xilan) n [silan] mantarraya, raya (pinta)manta ray (spotted) [RN, VM]
Ma VM xiland blanco n [silan blako] raya (blanco)manta ray (white)
Mo GC xilan n la raya diamante o la raya tongol (Dasiatys dipterura Jordan & Gilbert o D.
longa Garman)diamond stingray or longtail stingray [GC:350]
Mo RN xilan n P* [silan] mantarraya, raya(giant) manta ray

XILIL

carne de gallina | goose bumps

*silili
Mo SS nexilil adj [ne-silil] se le enchina la piel, ponrsele la carne de gallinahaving
goose bumps

XIM

XIM

917

oler | to smell

*simi [= Su 762]
Para el sentido especial de SF (YK) axim saludar a Dios|to greet God, comprase SMo (LT) axim
kandeal, lit. oler las vela, nombre de una ceremonia durante la cual las autoridades civiles y
religiosas acuden a la casa del mayordomo para dirigir sus rezos al altar domstico donde se
encuentra la ofrenda compuesta por flores y velas, la cual ser entregada posteriormente en la iglesia
al santo correspondiente(LT:131).
Ma B

-shim, ashim [B, B:59]

DR

/aim/ 3 [a-sim]

D Su

/-sim/

F Su

/-sim/

Ma Su /-sim/
Mo Su /-sim/

D RN

axim v [a-sim]

F YK

axim [a-sim] saludar a Diosto greet God

Ma RN axim v I [a-sim]
Mo SS axim vt I [a-sim]

XIM SAT

rbol (parecido al mezquite) | tree sp. (similar to mesquite)

*simi-sata [= Su 763]
Vase tambin XIM oler|to smell.
D Su

/simsat/

XIM

caminar cuando est durmiendo | to sleepwalk

*sim
Mo SS aximeay vi ? O [a-sim-ay]
Mo SS neximeay n P* [ne-sim-ay] el sonmbulosleepwalker

XINCH

barbas de elote | corn silk

*sinci
DR

/in/ 4 [sin]

XINCH

D RN

918

xindx n [sin sin] barbas de elote; gringo; alguien rubiocorn silk; gringo,
light-haired person

XIND

frotar | to rub

*sndi [= Su 764]
DR

/aindind/ 3 [a-sind-sind] frotar; limar, rasparto rub; to "le

D Su

/-sind/

F Su

/-sind/

Ma Su /-sind/
Mo Su /-snd/

D MS

axindy [a-sind] raspar; sobarto scrape; to handle, to feel out

F YK

axindity [a-sindit] sobato massage

Ma RN axind (axi) v I [a-sin]


Mo SS axind vt I [a-sind] lo soba, le da masaje; lo raspa to rub, to massage; to scrape
Mo SS nexind jael n [ne-sind hal] el planchadoriron (for clothes)
Mo SS xindin part [sind-i-n] raspadoscraped
Mo SS nexindeay jael n [ne-sind-ay hal] la planchaironing board (for clothes)

XIND

salpicar | to splash

*sihli, *sihndi [cf. Su 37 ? *cihi-li-si]


Vase XIJL, XIND

XINDIT

sobar, tocar | to handle, to touch

*sinditi
Aunque se reconoce la palabra axindit en Santa Mara, parece que ya no se usa. Quizs una forma
todava se usa an San Dionisio.
Ma B

F KT

ashindit
axindity vt [a-sindit] masajearto massage [KT:192]

XINDIY

XINDIY

sanda | watermelon

*(andiya)

919

espaol colonial

Vase XANDIY, XINDIY

XING

avergonzarse | to be ashamed

*singi [= Su 765]
Ma B

sashing, ishing

Ma B

ushink esquivatimid, unsociable, elusive

DR

/aig/ 3 [a-sig]

DR

/munig/ 3 [mun-sig] vergenzashame

F Su

/asing/

Ma Su /-sing/
Mo Su /sing/

F YK

xing, munaxing n [sig, mu-na-sig] vergenzashame [YK, KT:210]

F YK

axing vi [a-sig] [YK, KT:26, 248, GM]

Ma RN axing v I [a-sig]
Mo SS axing vi I [a-sig] da pena, da vergenzato be ashamed
Mo SS monxing n [mon-sig] la vergenzashame
Mo SS naxing adj [na-sig] vergonzosoashamed
Mo SS napak monxing [na-pak mon-sig] enfermedad de vergenzashame illness
(syndrome within traditional medicine)
Mo MT napak monxing, napak naxing [na-pak mon-sig, na-pak na-sig] padimiento de
vergenza (sndrome en la medicina tradicional)shame illness (syndrome within
traditional medicine)

XING

nariz, filoso | nose, sharp

*sngi [= Su 766]
XING nariz, filoso|nose, sharp tiene un parecido interesante con mTap xixg, xig nariz|nose|
CS.
DP

zizncu (mi) nariz(my) nose

FP

uxingui(?) nariznose

XING
Ma P

huxin nariznose

Ma B

-shink, -shinki; -shenk-iuf, -shink-iuf shi-, i-, u- nariz, "loso; "lo, pico, punta,
panose, sharp; blade, beak, point, thorn, barb, quill [B, B:32, 34]

920

Mo BB ushin-duic [ui(g)-duik] Punto del Mar (localidad)Sea Point (place name)


Mo P

osin nariznose

Mo St

sh-shng (mi) nariz(my) nose

DR

/uig/ 3 [u-sig] nariznose

D Su

/sing/

F Su

/sing/

Ma Su /sing/
Mo Su /sng/

D MS

xing [sig] nariznose

F YK

xing n xi- [sig] nariz, "lonose, blade [YK, KT:216]

F YK

xur xing [su sig] pez agujaeither pipe"sh or needle"sh (Spanish word is
ambiguous)

F GM

uxing [nu-sig] machete, hacha (de "erro)machete, axe (made of iron)

Ma RN uxing adj [n-sig] "lososharp


Ma RN uxing n u-I [u-sig] narznose
Ma RN uxing iet fn u-I [u-sig it] punta de la tierrapoint (geographical)
Mo SS oxing n o-(I) [o-sig] la punta, el "lopoint (of an object)
Mo SS oxing calle fn [o-sig ] la esquinastreet corner
Mo SS oxing it, xing it n K [o-sig it, sig it] pequea peninsulasmall peninsula
[SS, NT:Ac 27:41]
Mo SS oxing jeng fn [o-sig heg] punta de la #echa, el gancho (para cortar palmas)
point of an arrow, hook (for cutting palms)
Mo SS oxingeran n o-(I) [o-sig-ean] la nariz (anat)nose (body part)

XIP

XIP

921

gordo; hinchado | fat; swollen [RN]

*sipi [= Su 767]

mayense

Con mucha probabilidad XIP gordo; hinchado|fat; swollen se relaciona con pMa *sip hincharse|to
swell up, de donde provienen p.ej. Yuc Mop sip hinchado|swollen, Chrt sib sentir malestar
estomacal, inflarse|to have stomach discomfort, to bloat, to inflate (Chrt b porque prestado de un
idioma de la tierra baja con p, segn WL), Ixil sip- tener malestar estomacal por haber comido
demasiado|to get upset stomach from overeating, Kch sip- hincharse; crecer cosas como pan|to
swell up; to rise (bread). Se puede apreciar que la gama de acepciones mayenses concuerda con la de
huave, donde adems de gordo|fat se encuentran ejemplos como SMo (SS) axip ponerse gordo;
fermentar (la masa), hinchar|to get fat; to ferment (dough), to swell, SF axip, axipxip hincha, se
engorda|to swell, to get fat, SMa aship inflamar|to inflame, SD /aip/ hincharse|to swell up.
Aunque Surez supuso que gordo fue el sentido bsico de XIP, ignor unos datos actualmente
conocidos. Por eso se puede concluir que el timo desarroll a partir de un prstamo de una palabra
con el significado hinchado ms o menos|| WL.
Ma B

aship in#amarto in#ame

Ma B

naship gordofat

Ma B

noshiip engordarto fatten

DR

/aip/ 3 [a-sip] hincharseto get in#amed

DR

/na-ip/ 3 [nas-ip] gordofat

D Su

/-sip/ gordofat

F Su

/-sip/ gordofat

Ma Su /-sip/ gordofat
Mo Su /-sip/ gordofat

D RN

naxip adj/vi [na-sip] gordo, ser gordofat; to be fat [RN, TA]

F YK

axip, axipxip vi [a-sip, a-sipip] hincha, se engordato swell up, to get fat [YK,
KT:26, 197, 248]

F YK

naxip adj [na-sip] gordo, gruesofat, thick [YK, KT:197]

F KT

axipich vt [a-sip-i] engordar, hacer engordarseto fatten (up) vt. [KT:311]

F KT

naxipxip adj [na-sip-sip] hinchadoswollen [KT:295]

Ma VM naxip adj [na-sip] gordofat


Mo SS axip vi I [a-sip] ponerse gordo; fermenta (la masa), hinchato get fat; to ferment
(dough), to swell
Mo SS laxip adj [la-sip] ya est proximo a madurarse (almendra, ciruela, pitahaya)to be
nearly ripe (almond, plum, pitahaya)
Mo SS naxip adj [na-sip ] gordofat

XIP

922

Mo SS axipiich vt A [a-sip-i:] lo engorda; in#ama, hinchato fatten; to make (a part of


someones body) in#amed, to make swell up
Mo SS axipiich n [a-sip-i:] la hinchazna swelling

XIRAWY

zorrillo | skunk

*sra(w), *sir(w) [cf. Su 780 *sraw]


Vase XIER, XIRAWY

XIW

cuado | brother-in-law

*siwi
Vase tambin XUY hombre|man.

F YK

XIX

xiw n sa- [siw] [YK, KT:216]

lloviznar | to drizzle

*sisi [= Su 770]
XIX lloviznar|to drizzle debe compararse con zoChMg [ik] lloviznar; brizar|to drizzle; to rain
lightly, que carece de etimologa en SW, pero quizs sea un prstamo de un reflejo de pMxO *e:k
escurrir|to drip > p.ej. mCtn [ek] gotear; sangrar|to drip, to bleed, mJal [p, mp, t:
e] escurrir|to drip, y mGui [ep]. Ntese que la pMxO *k ha despareci en unas variedades
de mixe. Tambin se puede citar mOlu [ea-ymm-k] agua norte, llovizna; drizzle, donde [ea]
significa talludo|fibrous, hard ([ymm-k] < pMxV *ymm lloviznar|to drizzle).
Sin embargo no se puede descartar la posibilidad de una conexin con unas voces mayenses que
significan asiento|residue, dregs, precipitate etc., por ejemplo Yuc xiix resto, asiento, sedimento|
remains, sediment, dregs, Chol xix asiento de caf|residue of coffee grounds, Chlt xix xix, dato
historico salbado lo q~ sale de los abugeros [= agujeros (?)] de la gicara traducido por Stross
como ingl. drippings, sediment, o sea gotas, asiento. Sobretodo la comparacin con XIX se apoya
en la acepcin gotas|drippings o ms por lo general en la idea de que la llovizna es un precipitado
del aire || SW, HJ, CO, RZ, JG, AU, BS.
DP

de[-]z

Ma P

hachichiche

Ma B

ashishish

Mo St

n sh-shsh lluviarain

F Su

/-sisis/

Mo WW axixix

F GM

axixi [a-si-si ?] rociaditosprinkled

Ma VM axixix v-imp [a-sisis]

XIX

923

Mo SS axix vi I [a-sis] chi#a (entre los dientes)to whistle (between ones teeth)
Mo SS axixix vi (I) [a-si(s)-sis]

XIX

disminuir en tamao, evaporizar | to diminish in size, to evaporate

*sisi
El timo XIX disminuir en tamao, evaporizar|diminish in size, evaporate deriva de X secar|dry
out por reduplicacin (*sisi). Una conexin entre XIX y XIX lloviznar|drizzle, aunque sea
posible, es incierta.

Ma RN axix-an [a-sis-an] de una persona (o animal) que est acabadaof a person who is
done for, nearly dead
Mo SS axix vi (I) [a-sis] en#aqueceto grow thin
Mo SS axix vt I [a-sis] lo seca, lo disminuye, lo evaporiza (de lquidos)to dry, diminish,
evaporate (liquids)

XIX

mosquito | gnat, midge

*sisi [= Su 768]
FP

xixi

Ma P

xhixi

D Su

/sis/

F Su

/sis/

Ma Su /sis/

D MS

xix n [sis]

F YK

xix n [sis]

F YK

mixix wakax [mi-sis wa-kas] mosquito del ganadobovine mosquito

Ma VM xix n [sis]
Mo SS xix n P* [sis]
Mo SS xix kn n [sis kn ] abeja chica (Trigona spp.)a king of stingless bee

XIX

XIX

924

sabroso | tasty

*sisi [= Su 769]

zapoteco

Tal vez XIX sabroso|tasty se relacione con zpIst naxi [nai] salado|salty, zpZgo [zi] d. y
zpYat [zi] muy salado|very salty. Tambin es de notar que XIX sabroso|tasty contrasta con
CHICH agrio|sour de la misma manera que zpZgo [zi] salado|salty contrasta con zpZgo [zi]
agrio|sour (vase CHICH) || VP, RC, IB.
D Su

/-sis/

F Su

/-sis/

Ma Su /-sis/
Mo Su /-sis/

D MS

axix [a-sis] estar sabroso (comidas saladas)to be tasty (salty foods)

F YK

naxix adj [na-sis] sabroso, saladotasty, salty [YK, KT:198]

Mo SS naxix adj [na-sis]


Mo SS axixay n K [a-sis-ay] el condimento (sal, pimienta, cebolla, hierbas etc.)condiment
(salt, pepper, onions, herbs, etc.)
Mo SS ixixay n [i-sis-ay] el condimento (sal, pimienta, cebolla hierbas etc.)condiment
(salt, pepper, onions, herbs, etc.)
Mo SS najmbok axix [na-h-mbok a-sis] olor apetitoso (de comida salada con carne o
pescado)appetizing smell or salty foods such as meat

XODIY, XUTI

judo | Jew

*(odiyo, uti)

espaol colonial

La adaptacin de espaol j como [] asegura el dato temprano del prstamo del espaol colonial
judo (ingl. Jew); adems el timo aparece en dos formas, o sea XODIY y XUTI. Se descononce si
estas variantes tenan usos distintos: los contextos tpicos de la voz seran, por un lado, cuentos
religiosos, y por otro lado, para referir al personaje del Judo en la fiesta de la Semana Santa,
particularmente en San Dionisio. Un hablante viejo de San Dionisio le comunic a Mikko Salminen
que antes su mam sola decir xody en vez de xuty, la forma actual.

D MS

xody n [sody] los judosthe Jews

D MS

xuty n [sut] (el) Judoa traditional character in the procession during Holy Week

F KT

xut n [suti] (el) Judothe Jew: a representation of Jesus during Holy Week [KT: 94]

Mo SS xodiy n [sodiy] los judisthe Jews

XOJP

XOJP

925

sonaja | rattle

*shpo [cf. Su 778 *s:po]


Ma B

shop cascabelrattle

Ma Su /so:p/
Mo Su /sio:p/

D RN

xojp n [sohp]

Ma RN xojp n [sohp]
Mo SS xoob n [so:b] el sonajero, la sonaja, la maracarattle, maraca
Mo SS mixoob ndik fn [mi-so:b ndik] el cascabel de vborasnakes rattle

XOJT

alojarse, descansar | to stay (in lodging), to rest

*shto [cf. Su 783 *si:to]


El lugar de SD (R) /aoht/ tener, poseer|to posess es incierto.
Vase tambin XEJT sostener, retener|to support, to hold up, to retain.
Ma B

ashiot, ashhot, ashoot alojar, posar, aposentarto lodge

Ma B

ashoht, sa-shoht descansar, descansadorested [B, B:15]

Ma B

nieng[ ]ashootaran, nieng[ ]ashot, ning[ ]ashot aposento, posada, parajelodging,


inn, stopping place [B, B:20]

DR

/aoht/ 2 tener, poseerto possess

DR

/aoht/ [a-soht] posadainn (posada)

DR

/aot/ 1 [a-sot] descansarto rest

D Su

/-so:t/

F Su

/-so:t/

Ma Su /-so:t/

D RN

axojt n [a-soht] posadainn (place to stay the night)

D RN

axojt [a-soht] descansarto rest [RN, MS]

F YK

axojt [a-soht] descansato rest [YK, KT:147]

Ma RN axojt v A [a-soht] descansato rest


Ma RN axojt n [a-soht] posadainn (place to stay the night)
Mo SS axood vi A [a-so:d] posa, descansa, reposato repose, to rest

XOL

XOL

926

palpar | to feel, to touch

*slo [= Su 775 ?]
Ma B

tsashol manosearto handle

Ma Su /-sol/
Mo WW axol tentar, molestarto touch, to bother

Mo SS axol vt A [a-sol] lo molestato bother


Mo HT axolxolayej vr [a-sol-sol-ay-eh] se molestan (recproco)to bother each other
[HT:96]

XOM

encontrar | to find, to meet (with)

*smo [= Su 777]
Ma B

-shoum, ashomp, na-shom encontrar, obtenerto "nd, to obtain [B, B:59]

Ma B

nashom andiou tener rabiato have rabies

Ma B

ashom shik komot acatarrarseto catch a cold

DR

/aom/ 1 [a-som]

DR

/omoy/ [som-y] reunirseto unite

DR

/aom awo/ [a-som ws] aumentarto augment

D Su

/-som/

F Su

/-sum/

Ma Su /-som/
Mo Su /-som/

D TA

axom v [a-som] [TA, MS]

F YK

axum [a-sum] [YK, GM, KT:147]

F KT

axumeyaf vr [a-sum-e-ahw asumeya] se encuentranto meet each other, to


"nd each other [KT:302]

F KT

axurum vp [a-su-u-m] es encontradoit is found [KT:155, 304]

F YK

axum kandy [a-sum k-a-ndu] se enfermato get sick

Ma TA axom v A [a-som]
Ma RN axoram v A [a-so-a-m] se encuentrato be found
Mo SS axom vt A [a-som] lo encuentra, lo halla, lo consigueto "nd, to discover, to obtain,
to get

XOM

927

Mo MT neaxomy n [na-somy] el orador de la tierra: una cecurandero especialista que por


una ceremonia llamada diligencia trata el sndrome conocida como el espantothe
speaker of the land: a specialist curandero who by means of a ceremony called
diligencia treats the traditional medical syndrome known as espanto
Mo SS axom nej (xik) noik najlok fv [a-som neh (sik) nok na-hlok] le (me) sale un
granoto get a pimple [SS:41]
Mo HT axomeyej vr [a-som-ey-eh ( -ay-eh)] se encuentranto meet each other, to
happen upon each other [HT:93]

XORTEN
*(ortene)

sartn | frying pan

espaol colonial

Mo DT /xrtn/

Mo SS xortean n [sotan()]

XOT

esconderse | to hide (oneself)

*sto(-ya) [= Su 782]
La posicin de SD (R) /aoht/ naked es incierta a no ser que la idea sea que siendo desnudo hay
que esconderse (o hay que esconder la piel, cf.SD (R) /aotahkan/ bajo TAJK piel|skin).
Ma B

ishot esconderto hide

Ma B

ashotoi, ashoti desertar, ocultarto desert, to hide

DR

/aoht, aot (-a-)/ 1 [a-soht, a-sot] desnudonaked

DR

/aot/ 1 [a-sot] esconderto hide

D Su

/-sot/

F Su

/-sot/

Ma Su /-soty/
Mo Su /-soty/

F YK

axot vt [a-sot] escondeto hide vt.

F YK

axot, axoty (xikwej) vr [a-sot-e (si-keh)] [YK, KT:260]

Ma RN axot vt A, O [a-sot] escondeto hide vt.


Ma RN axoty vr R [a-sot-y]
Mo SS axot vt A [a-sot] lo esconde, lo ocultato hide (something) vt.
Mo SS axoty vr O [a-sot-y] se esconde, se ocultato hide (oneself)
Mo SS naxoraad n [na-so-a-:d] lo escondidothat which is hidden

XOW

XOW

928

mucho(s), muy | much, many, very

*sewe-ye [cf. Su 821 *swyeye]


A partir de pH *sewe desarrollan SF xu, SD SMa SMo xow por cambio de sonido regular. Asimismo
pH *sewe-ye produce SF xuw; en los otros dialectos el sufijo se repite, produciendo *sewe-ye-ye >
*ow-ye-ye, de donde proviene SD SMa [sowayey], cf. SD (R) /eowayey/, SMa (B) showaiei,
showaye. La forma contempornea SMa SD xuwayey desarrolla por el cambio de [Co] en [Cu] en
posicin atnica.
DP

zo mucho, muchosmuch, many

DP

zou arrr primavera (< muy caliente)spring (< very hot)

FP

ndia[-]xoe fuego"re

FP

xuhu xuhueya(?) mucho, muchosmuch, many

Ma P

xihoguall mucho, muchosmuch, many

Ma B

shou mucho, muymuch, very [B, B:51]

Ma B

shouaiei, showaye bastante; muchosrather, quite, enough; a lot [B, B:51]

Ma B

go[ ]mishou menosless

Ma B

shou ashiel arboledagrove (of trees)

Mo P

sohui cajoti otoo (< mucho lluvia)autumn, fall (< much rain)

Mo P

sohuall lamisg mucho, muchosmuch, many

Mo P

sohey andg golombom obey charlar (< mucho hablar no para la boca)to chat
(< much talk no stop the mouth)

DR

/eo/ [sow] muchomuch

DR

/eowayey/ [sow-ay-ey] muchosmany

DR

/eowayey umbas/ [sow-ay-ey u-mbas] a menudooften

D Su

/suaayey/ muchosmany

F Su

/sue/ muchosmany

Ma Su /sowayey/ muchosmany
Mo WW xoyay muchosmany
Mo Su /seyay/ muchosmany

D MS

xow [sow] muyvery

D RN

xuwayey [suwayey] mucho, muchosmuch, a lot, many [RN, RL, TA]

F YK

xu [su] muyvery

F YK

xuw [su-e suwe] mucho, muchosmuch, a lot, many [YK, Ko, KT:223]

XOW

929

F KT

xuweyaf [su-e-ahw suweya] muchos de ellos, muchas de ellasmany of them


[KT:225]

F KT

xuweyar [su-e-a suweya] muchos de nosotros (t y yo), muchas de nosotras (t


y yo)many of us (you sg. and I) [KT:225]

F KT

xuweyats [su-e-ah suweya (-as)] muchos de nosotros (inclusivo), muchos de


nosotras (inclusivo)many of us (inclusive plural) [KT:225]

F KT

xuweran [su-e--an suwean] muchos de ustedesmany of you (pl.) [KT:225]

F KT

xuwesan [su-e-s-an suwesan] muchos de nosotros (exclusivo), muchas de


nosotras (exclusivo)many of us (exclusive) [KT:225]

Ma RN xow adv [sow] muyvery


Ma RN xuwayey adv [suwayey] mucho, bastantemuch, a whole lot [RN, VM]
Mo SS xeyay adv [seyay] bastante, mucho, demasiado, tanto, extremoenough, a lot, too
much, so much extremely
Mo SS xowy adv [sowy] muchsimo, muy, demasiado, en extremoa lot, very much, too
much, extremely
Mo SS axeyay vi E [a-seyay] se aumenta, se multiplica, abundato enlarge, multiply,
abound

XOW ANDAY

piel desechada (de culebra) | sloughed off skin (of a snake)

*sw andaya (?)


XOWANDAY piel desechada (de culebra)|sloughed off skin (of a snake) es sin duda una palabra
compuesta pero se desconoce el anlisis morfolgico exacto. Una posibilidad es que se trate de una
forma diminutiva de SOW (< *sowo) ponerse pantaln|to put on pants, o sea *sw, de donde
SMo [sew] sera el resultado regular, que quizs pas a [sow] en posicin atnica. Si la parte [andy]
es de hecho la preposicin andy haca|to, towards, result tal vez un sentido como cosita que es
pantalones para una culebra. Se debe considerar tambin la posibilidad de una conexin con
XUW carrete, bolita de hilo (para atarraya)|thread reel, thread ball (for fish net) pero la
relacin semntica sera poco obvia.

Mo SS nexowandy ndik n [ne-sow andy ndik]

XUJCH

XUJCH

930

grande, viejo, abuelo | large, old, grandfather

*shc [cf. Su 808 *sY:c, *s:c]


Aunque no hay una correspondencia fontica exacta, parece probable que XUJCH grande, viejo,
abuelo|large, old, grandfather se relacione con un reflejo de pMZ *cu-si suegro de mujer|womans
father-in-law, de donde provienen p.ej.mOlu [tsui ~ tsuii], zoCop [tsusi], d.. Ningn reflejo
de la rama mixeana de Oaxaca mantiene el sufijo *-si, as que un prstamo en huave tendra que
haber provenido de zoque o de mixe oluteco.
Adems, como seal Mikko Salminen, hay tambin un parecido con /its/ to|uncle del zapoteco
de San Augustn de Loxicha (Sierra Sur). || SW, RZ, HG.
Ma B

shuuch abuelograndfather

Ma B

shuhch viejoold

Mo P

sushi viejoold

DR

/h/ 3 [sh] abuelograndfather; ancestor

D Su

/s:c/ abuelograndfather

Ma Su /so:c/ touncle
Ma Su /su:c pong/ garza grandelarge heron
Mo Su /s:c/ abuelograndfather
Mo Su /s:c cng/ caracol de mar (clase)type of sea snail

D MS

xyujch [sh] touncle

D RN

mbaj xyujch n [mbah sh] cempaschil (?)Aztec marigold, Mexican marigold


(?)

D MS

mixyuchiejts [mi-s-ih] nuestros antepasadosour ancestors

Ma RN xujch n mi-I [sh] touncle


Mo SS xeech n P mi-E [se:] el viejo, el abuelo, el ancianoold man, grandfather, elder
[SS, NT:Mt 1:1, Ac 24:1]

XUJCH / XIJCH

XUJCH / XIJCH

931

raz | root

*shc / *shci [cf. Su 757 *s:c / *s:c]

mayense

XUJCH/XIJCH raz|root sin duda se relaciona con Lac [[(u)-i:-(e:r)]] vena; raz|vein, root,
Lac [[i:]] tendn|tendon, Yuc xiich d., Mop [[i]] vena, arteria, tendn|vein, artery, tendon,
sinew, Tzo [[be-i]] vena|vein, Chrt noh chich arteria, vena destacada|artery, prominent
vein.
La conexin de XUJCH/XIJCH y las palabras SD (R) /uihe/ relmpago|a flash (of lightning) y
SMo xeech okas lucero de la maana|morning star es un poco incierta. En cuanto a la primera
palabra, como la forma de un relmpago se parece a una raz, la relacin putativa es bastante lgica.
Pero en cuanto a la segunda puede ser que xeech okas pertenezca a XUJCH grande, viejo,
abuelo|large, old, grandfather.
Los varios reflejos con el significado raz sealan distintas proto-formas: SD (Su) /se:c/ de *sehce
(si este dato no es errneo), SMo oxiich y SMa xijch de *sihci, y SF (Su) /su:c/ de *shc; adems
se desconoce cmo interpretar la diferencia fonolgica que Radin quera indicar entre /uihi/ raz|
root y /uihe/ relmpago|flash of lightning || JD:[Canger 1987, Fisher 1971, Ulrich 1962,
Delgaty 1964], JG, CW.
Ma B

ushich

DR

/uihe/ [u-sih] relmpagoa #ash (of lightning)

DR

/uihi/ 3 [u-sih]

D Su

/se:c/

F Su

/su:c/

Ma Su /osi:c/
Mo Su /mios:c/

D MS

xijch n [sih]

F YK

xuch [su]

F RN

xujch n mi- [suh]

Ma RN xijch n [sih]
Ma RN uxijch xiel fn [o-sih sil] raz de rboltree root [RN, VM]
Mo SS oxiich n TS mi-I/A [osi:] raz (p.ej. de un rbol)root (e.g. tree root) [SS, NT:Mt
3:10]
Mo SS xeech ocas fn [se: okas] lucero de la maanomorning star

XUJK

apagar | to turn off, to put out

*shk (*-n) [cf. Su 810 *shk-n ~ *shk-we ~ *shk-nd]


Ma B

shukuin

XUJK
Ma B

niushukuin apagadorextinguisher, damper (?)

D Su

/-shknd/

F Su

/-suhku/

F Su

/-suhkun/

932

Ma Su /-suhkun/
Mo WW laxjkj ya se apagit is already extinguished
Mo Su /-sehkn/

D MS

axyujkyue [a-shkn ashken]

D MS

xyujkyum vi [shk--m] apagarse (fuego)to go out ("re)

F YK

axujkuch vi [a-suhk-u] se apagato go out, to be switched o%

F KT

xujku- vi [suhk-u-] se apagato go out, to be switched o%, to be extinguished vi.


[KT:313]

F YK

axujku vt [a-suhk-u-n] [YK, KT:192, 313]

Ma RN xujkuj ptc SU [shkh] apagadoit has been switched o%, it has been extinguished
Mo SS axejken vt E [a-sehk-en] lo apaga, lo extingueto put out, to extinguish
Mo SS xejkem vr O [sehk-e-m] se apaga, se extingueto go out, to be extinguished
Mo SS xejken part [sehk-e-n] apagadoextinguished

XUJKUNCH

cordn del telar | loom cord

*shknc
Vase tambin SOKONTS viga (inclinada del frente del techo)|diagonal front roof beam.

Mo SS xejkench n [sehken]

XUJPY

XUJPY

933

baarse | to bathe vi.

*shp [cf. Su 817 *sY:p]

chol

La vocal [i] en el reflejo de XUJPY baarse|bathe en SF axijp d. puede ser regular en tanto que
particip en el proceso general en que pH *, *o cambiaron a SF [i, e] antes de [p] < *p en posicin
final de la slaba. Sin embargo es notable que SF chuijp tiburn|shark < *chp no sea afectada por
el proceso, CHUJPY.
An es incierta la relacin histrica entre XUJPY y XUMB, que tiene el mismo significado, pero
sin duda XUJPY < *sYhp se relaciona con Chol sujp-el sumirlo, sumergirlo|to submerge
(something) y XUMB con Chrt sub-i sumir por poco tiempo, enjuagar|to dip up and down, to
rinse. En particular, no puede ser casualidad la vacilacin entre una vocal corta con pH *mb (en
XUMB) vs. una vocal larga con pH *p (en XUJPY) y las mismas diferencias en palabras semejantes
en las lenguas mayenses || HJG, AU, BS, CW.
Ma B

shuup, i-shuup baarto bathe [B, B:15]

Ma B

ahk[ ]niushuup baerobath (?)

DR

/ahp/ 3 [a-shp]

DR

/ahparan/ [a-shp()-aan] baobath

D Su

/-s:p/

F Su

/-si:p/

Ma Su /-su:p/
Mo Su /-se:p/

D RN

axyujp vi [a-shp] [RN, MS]

F YK

axijp [a-sihp] [YK, KT:26, GM]

Ma RN axujp vi I [a-shp]
Mo SS axeeb vi E [a-se:b]

XUKUL

chile silvestre (picantito del monte) | wild chili

*skl [cf. Su 811 *skl]


D Su

/skl/

F Su

/sukul/

Ma Su /sukul/
Mo Su /sekel/

F YK

xukuly [sukul] tipo de chilea type of chili

Mo GC xekiel kants n [sekel kan] [GC:365]

XUKWAWY

XUKWAWY

934

venado, ciervo | deer

*sk-wa(h)wV [cf. Su 812 *sk-ww]


Como ya seal Surez, XUKWAW venado|deer es una palabra compuesta de pH *sk-wa-(h)w;
slo esta hiptesis puede explicar la secuencia de vocales as como la forma truncada en SD (RL,
TA) xuk d. < *sk. A la diferencia de Surez, aqu se reconstruye *wa(h)wV para el segundo
morfema para derivar la f (< pH *hw) en SF (YK, GM) xukwaf, xukuaf d. (cf. SF (Su)
/sukwaw/ sin *h vs.SF (P) xucuajo que muestra jo, reflejo de *hw de la proto-forma).
Es difcil analizar las formas SMo (BB) xocuen y SMa (B) shukuen, shukueu, shukuea. La
impresin del libro de Belmar es de calidad deplorable, as que es muy probable que shukuen es un
error de imprenta. Para el artculo de Brasseur de Bourbourg la impresin es mejor, pero de punto
de vista etimolgico no se puede explicar la n, as que se concluye que tambin se trata de un error
y se debe leer xocueu = [skw].
El primer morfema *sk parece relacionarse con Lac cf. tambin Chol [[uk me]] un especie
pequea de venado|a smaller species of deer, Chlt chihik chiic ciervo|stag, deer (dato histrico,
quizs tambin Tzo [[tot-ig]] notado por Starr), aunque s hay unas discrepancias fonolgicas.
Tambin debe compararse Chlt ixik chihik yxic chiic gama|doe, female deer, compuesta con
reflejo de pChol *iik mujer|woman (si la forma para la hembra fue prestada y adquiere un
acepcin general incluso el macho).
En cuanto al segundo morfema *wa(h)w, en efecto no hay fuente adecuada. Sin embargo hay
algunas formas antiguas pertinentes. En primer lugar se citan Chol chij-may venado comn|whitetailed deer, donde may por lo visto se relaciona con Yuc maay, que actualmente significa
penzua|hoof pero tambin aparece en un vocabulario antiguo [[may]] venado|deer (Codex
Vienna 1600).Un poco ms prometedora sera una comparacin con Chol wajch (me) venado
colorado, cabrito|brocket deer (histrico; actualmente: xwajch me (AU) con []), que, excepto la
[] (que sera pH *c) en vez de la [w] es lo mismo que pH *wahw.
Se desconoce por qu Surez marc SMa (Su) /sukul ndk/ con (?), pero en efecto la frase es
imprevista. Como muestra CKS, en el rea lingstica mesoamericana se encuentra tpicamente un
calco venado-culebra para la boa constrictora. As se espera algo como /sukw ndk/ en la
transcripcin de Surez, compranse SF (YK) xukuaf ndiok masacuate|boa constrictor al igual
que SMo (WW) xikww ndik vbora sorda|fer-de-lance Bothrops asper ||BS, JD:[Starr 1902,
Codex Vienna, Attinasi], HJG, JH, AU.
DP

zucuu

FP

xucuajo

Ma P

xhucuh

Ma B

shukueu, shiukuea [B, B:29]

Ma B

naliu shukuen cervatofawn

Mo BB xocuen [okew] (?)


Mo St

sh-k-v

DR

/ukwov/ 3 [sukw] (?)

XUKWAWY
D Su

/sk/

F Su

/sukaw/

935

Ma Su /sukul ndk/ (?) mazacuateboa constrictor imperator


Ma Su /sukw/
Mo WW xikww ndik vbora sordapit viper (Bothrops asper)
Mo Su /sikw/

D RL

xuk n [suk] [RL, TA]

D RN

xukwow n K [sukow]

F YK

xukwaf n [sukahw suka] [YK, GM, KT:207]

F GM

xukwaf ndiok [sukahw ndik suka ndiok] masacuate (reptil)boa constrictor

Ma RN xukww n [skw]
Mo SS xikww n P* [sikw] el venado, temazate (mamfero: Odocoileus virginianus o
Mazama americana)white-tailed deer or red brocket
Mo LE xikww n [sikw] cinco estrellas en Sagitario (constelacin)"ve stars located in
Sagitarrius (constellation)

XUL

zopilote | turkey vulture, buzzard

*sl [= Su 814]

mayense occidental

XUL zopilote|vulture parece ser un prstamo de una fuente mayense occidental. En TK se cita
pMaOcc *ulem zopilote|vulture > Chol Tzo Tzel xulem. Tambin debe compararse Itz aj-solool
d. Esta palabra no se dice en SMa. || TK, HF.
DP

zul

FP

xuli

DR

/uel/ 3 [sl]

D Su

/sul/

F Su

/sul/

D MS

xyuly n [sl] quebrantahuesoturkey vulture, buzzard

F YK

xuly n [sul] [YK, GM]

XULUT

lombriz | worm, earthworm

*slt
Mo SS xelet it co-nom P* [selet it] la lombriz de tierra (gusano: Class Oligochaeta)
earthworm

XUM

XUM

936

claro | bright

*sm
Las formas con vocal [i], o sea SMa ximiem rraw viene aclarando| its getting light y laximiem
ungiejts alrededor de las siete de la tarde|around 7 pm (early evening) muestra el cambio
espordica de [u] atnica antes de una consonante labial, cf. SMa lachipiow llenado|full vs.
achupich llenar|to fill vt. ( CHUPY d.) y SMa atipey saluda|to greet < *a-tp-ye (
TUPEY d.).

Ma RN xumxum adj [sm-sm]


Ma RN xumxum pojien adj-p SI [sm-sm pohn-i-n] claro-oscuro: ya no es noche (por
la calidad del lumbre)bright-dark: it is almost dawn (?)
Ma RN laximiem ungiejts [la-sim-i-m u-ngih] alrededor de las siete de la
tardearound 7 pm (early evening)
Ma RN ximiem rraw v [sim-i-m r-a-w] viene aclarandoit is getting light (at dawn)

XUMB

baar | to bathe

*smbe, *smb

mayense

Es de destacar que la forma dada por HT:53 es la forma prevista fonolgicamente: de *smbV se
espera SMo [semb] as que la [b] deba ser palatalizada y la palabra se escriba axejmbeach, a
diferencia de la forma de SS axejmbach, sin e. Sin embargo la calidad de la vocal en el sufijo
causativador ach es difcil de explicar; al respecto cf. akwarreech hace correr bajo KWIER
correr|to run. En todo caso se trata de una alomorfa poco regular entre XUJP baarse|bathe
(self) y XUMB baar|bathe (someone) que se explica bien si los dos son prstamos de fuente
mayense (para lo cual, vase XUJP).
Ma B

shuump

D MS

axyujmbech vt [a-shmb-e]

F KT

axumbech vt [a-sumb-e] [KT, KT:313]

Mo SS axejmbach vt E [a-sehmb-a]
Mo HT axejmbeach vt (E) [a-sehmb-a] [HT:53]
Mo RN axembaats, axambaats vt [a-semb-a:, a-samb-a:ts]

XUMB

XUMB
*smb

937

huizache (rbol) | sweet acacia (tree)

chontal de Oaxaca

XUMB huizache|sweet acacia es una planta tambin conocida en ingls como needle bush, o sea,
el arbusto de espinas, debido obviamente a sus muchas espinas, y segn LS:62 se llama tambin
espinillo en espaol. Esta caracterstica aclara la probabilidad de una conexin con ChO xummi
un tipo de planta espinoso que se llama algarrote|a type of thorny plant. La fontica de la
palabra chontal [ummi] concuerda muy bien con pH *smb || TT.

Ma RN xumb n [sm]
Mo SS xemb n K* [semb] huizache (rbol: Acacia farnesiana)sweet acacia

XUMBY

moler; piedra pmez | to grind; pumice stone

*somb / *smb [cf. Su 815 *sYmb]


Vase SOMBY / XUMBY

XUND

apodar; mudar | to nickname; to alter

*snd
Ma RN axundyey vr RE [a-snd-ey] muda (insecto, animal)to undergo metamorphosis
(insect); to change its skin (snake)
Mo SS axend vt E [a-send] lo apoda; lo burlato nickname; to mock
Mo SS axendeay vr O [a-send-ay] muda (metamrfosis)to change (by metamorphosis)
Mo SS nexejndeay adj [ne-sehnd-ay] mutable (de los que mudan por metamrfosis)
changeable (capable of undergoing metamorphosis)
Mo SS nexendeay n [ne-send-ay] muda (metamrfosis)change, metamorphosis

XUNG

hervir, cocer en agua | to boil vt., cook in water

*sng
Ma B

-shung, ishunk cocerto cook [B, B:58]

DR

/ahg/ 3 [a-shg] cocerto cook

D MS

axyung vt [a-sg] hervir(lo)to boil vt.

Ma RN axung v I [a-sg] cueceto cook


Mo SS axeng vt E [a-seg]
Mo SS nexeng adj [ne-seg] cocido, hervido en aguacooked, boiled in water

XUNG

938

Mo SS nixengiay n [ni-seg-ay] utensilo para hervir o cocer algoutensil for boiling or


cooking something

XUP

podrido (carne, pescado) | rotten (meat, fish)

*sp
Mo WW xipn carne descompuestarotten meat

Ma RN xupu, xupun adj SU [sp--n()] podrido (p.ej. pescado)rotten (e.g. "sh)


Mo SS xepen adj [sep-e-n] descompuesto (carne, pescado)rotten (meat, "sh)

XU TIT

hormiga (una clase chica) | species of small ants

*sara- (*sra-) / *sr- (-titi) [cf. Su 819 *srititi ~ *sarititi]


Vase SAR TIT / XU TIT

XU

olla | pot

*sr [cf. Su 818 *sYr]


Surez evalu como probable una conexin entre XU olla|pot (< pH *sr) y mSay[uy] y
zoSot [suu] d. A este grupo de voces se pueden aadir zoAy [], zoTex [su:] y zoCop[suyu]
d. Wichmann tentativamente las deriva de pZo *suyu, teniendo en cuenta que la evolucin
fonolgica es muy irregular. Por eso, es difcil establecer la conexin con el huave.
Visto que no hay [r] en zoque, si XU es un prstamo directamente de una fuente zoqueana, tiene
que haber sufrido una reinterpretacin fonolgica de alguna manera. Por otro lado, la nasalizacin y
la [] de las formas zoqueanas pueden implicar una *w en pMZ, o bien tal vez den indicio de que
fuesen prestadas de otro idioma donde la palabra de fuente contuviese una [r], la cual tuviese que
adaptarse a la fonologa de zoque pero pudiese entrar sin cambio en huave.
Aunque Surez inform de un tono alto (H) en SMo /sor/ olla|pot, el estudio fontico de KE
muestra un tono descendente (HL) xr || Su:164, SW.
Vase tambin XAR jarro|jug.
DP

mizr nanguu calderacauldron

FP

xur manchieca calderacauldron

Ma P

xyur calderacauldron

Ma B

shur, shurr mi- [B, B:33]

Ma B

mishur[ ]youf fuentewater dish

Mo P

sur manshiec calderacauldron

DR

/r/ 3 [s] urnaurn

D Su

/sr/

XU

939

/sur/

F Su

Ma Su /sur/
Mo WW xor jarro (grande)large jug
Mo DT /xor/ jarrojug
Mo Su /sor/

D RN

xyur n [s] [RN, MS]

F YK

xur n [su] [YK, KT:38, 211]

F KT

rranchur [ran-su ranu] coladorcolander [KT:211]

F YK

lombon xur [lomb-o-n su] tinajalarge clay pot

F YK

umiajts mixur [u-meh mi-su umiah misu] el intestino gruesolarge


intestine

Ma RN xurr n [sr] [RN, VM]


Mo SS xor n P [so] la olla, la tinajapot, large clay pot
Mo KE xr n [s]

XU

largo y puntiagudo o afilado | long and pointed or sharp

*sr

chorti

XU nunca aparece separadamente as que hay que deducir su significado a partir de las
compuestas que lo contienen. stas se refieren siempre a animales con cabeza o boca muy alargada:
la pez aguja y el cocodrilo tienen una mandbula alargada llena de dientes filosos, lo que implica el
significado largo y afilado|long and sharp. Adems pemb xur pelcano blanco|American white
pelican (SMo), literalmente bule xor tiene un pico larga y puntiaguda. As se reconstruye largo y
puntiagudo o afilado|long and pointed or sharp.
Con mucha probabilidad XU se relacione con Chrt ah xur mut cierto ave con pico afiloso|a bird
with a sharp-edged bill, donde mut es ave|bird (ah es un tipo de clasificador); cf. Chrt xur-i
abrir cortando, dividir, cortar con cuchillo, recortar |cut open, divide, lay open with a knife,
trim (datos histricos), o Chrt xur cortar|to cut (contemporneo).
Tal vez la voz chorti se relacione con pMaOcc *ul punzar, dar un pinchazo|to stab, to poke, de
donde proviene p.ej. Qat xul meter algo por una grieta o rendija|to stick something through a
crack.
Una conexin entre XU y SAR TIT/XU TIT hormiga (clase de)|ant (type of) es posible,
pero faltan los detalles para evidenciarla || CW, PM, TK.

F YK

xur xing [su sig] pez agujaeither pipe"sh or needle"sh (Spanish word is
ambiguous)

Mo SS pemb xor n [pemb sor] pelcano blanco (Pelecanus erythrorhynchos)American


white pelican

XU

940

Mo SS xor jm n [sor hm] cocodrilo de pantano (reptil: Crocodylus morletii)Mexican


crocodile, Morelets crocodile [SS:413]

XUTI

judo | Jew

*(odiyo, uti)

espaol colonial

Vase XODIY, XUTI

XUTY, SAJCH

flor de nio (rbol) | jacquinia (tree)

*st,*sahc [cf. Su 823 ? *sV:c]


D Su

F GM

/mbah s:c/ #or de muertoMexican marigold (?)


mbaj xuty [mbah sut] #or de sacramento (cuyos hojas tienen espinas)a type of
#ower, probably jacquinia

Mo SS ndiig xet [ndi:g set] fregata minor (ave: Fregata minor)great frigatebird
Mo SS tap xet [tap set] caracol marino, grande y lisoa large marine snail with a smooth
shell
Mo SS xet mbaj n K* [set mbah] #or de nio, San Juan, palo de la nimas (rbol:
Jacquinia aurantiaca)jacquinia (tree), cudjoe wood
Mo MT xet mbaj [set mbah] #or de nio, palo de la nimas, palo santo, rosalina, vele-roche
(planta: Jacquinia aurantiaca Aiton)jacquinia (#ower)

XUW

carrete, bolita de hilo (para atarraya) | thread reel, thread ball (for fish net) [RN]

*sw [= Su 822]
Mo Su /osew ndok/ encuentro de atarrayathread reel or ball for an atarraya

Mo SS oxew ndok n [osew ndok] carrete o bolita de hilo que sirve para unir las mallas de
la atarraya al estar tejiendoreel or ball of thread that connects the meshes of the
atarraya while it is being woven

XUY

hombre | man

*sy [cf. Su 442 *na-sYy]


D EF

nxui

DP

nazuey

DP

natazu viejoold

DP

zacoj nazuy mi hermano mayormy older brother

XUY
FP

naxui

FP

nataxuy viejoold

Ma P

naxiui(?)

Ma P

nataxhui viejoold

Ma B

nashui P [B, B:48]

Ma B

munshui hombresmen [B:29]

Ma B

laitashui avejentarse, envejecer, vejezto age, get old, old age

Ma B

muntashui ancianoold man

Ma B

nashui puiti, nashui[ ]puit P perro (macho)male dog [B, B:30]

Mo BB ashewy [aewi]
Mo P

nasuy

Mo P

sacual nasuy mi hijomy son

Mo P

natan sacoj nasuy mi hermano mayormy older brother

Mo P

chingay sacoj nasuy mi hermano menormy younger brother

Mo St

n-sh- n

DR

/na-o-y, -yia/ 3 [na-sy]

DR

/na-taoy/ [na-ta-sy] viejo (de hombres)old (masculine)

D Su

/nasoy/

F Su

/nasuy/

Ma Su /nasuy/
Mo Su /nasy/

D TA

munxyuey n pl [mun-sy munsey] seoresmen, gentlemen [TA, RN]

D TA

naxyuey n [na-sy nasey]

D MS

nataxyuey mi- [na-ta-sy natasey] viejito, ancianolittle old man, elderly


man

D MS

naxyuey tsinguoch uwix [na-sy i-gu u-wis nasey iguo uwis]


hombre casadomarried man

F KT

xuy pi [suy pi] gallorooster [KT:210]

F TA

naxuy n P [na-suy] [TA, YK, Ko, KT:210]

F Ko

naxuy adj [na-suy] viejoold

F KT

taxuy adj [ta-suy] viejo (hombres o cosas)old (of men or of things) [KT:210]

F Ko

naxuy kambaj [na-suy kambah] el pueblo viejothe old town

941

XUY

942

F KT

munaxuy n pl [mu-na-suy] hombresmen [KT:219]

F KT

taxu xatyety [ta-su(y) sa-tet] mi abuelomy grandfather [KT:71, 210]

F KT

ataxuy vi [a-t-a-suy] est viejo (de un hombre)he is old (of a man) [KT:210]

F YK

nataxuy adj [na-t-a-suy] viejoold

F GM

nataxuy [na-t-a-suy] ancianovery old, elder

F KT

natax kambaj, nataxuy kambaj [na-t-a-su(y) kambah] Pueblo ViejoOld Town


[KT:210]

Ma TA munxuy n pl [mun-sy] seoresthe men, the gentlemen


Ma TA naxuy n [na-sy] hombre, macho, varnman [TA, VM]
Mo SS naxey n P mi-E [na-sey] el hombre, el machoman, male [SS, AL:64, NT:Rom 13:13]
Mo SS teat naxey fn [tat na-sey] seor, ttulo de respetosir, mister (title of respect)
Mo SS ataxey vi E [a-ta-sey] envejeceto age
Mo SS montaxey n P* [mon-ta-sey] los principales, los ancianosthe elders (of a
community)
Mo SS nataxey n P* [na-ta-sey] el abuelo, el viejitograndfather, old man
Mo SS nataxey adj [na-ta-sey] viejoold
Mo SS nataxey neat [na-t-a-sey nat] el ao viejolast year

XUY

que tiene un solo testculo | having a single testicle, monorchid

*seye ?
Fonotcticamente SMo xy [sy] es irregular, porque hay una consonante palatalizada [s] antes de
[].
Mo WW xy animal macho de un huevomale animal with only one testicle

Mo SS nexy adj [ne-sy] (?)

XUY

macho (del guajolote) | male (turkey)

*sy
Es notable que los Warkentin traducieron SMo xey como guajolote (macho)|male turkey, a
diferencia de tl (TULY) guajolote (hembra)|female turkey. Adems, en SF xuy pi gallo|
rooster, se ve que xuy significa macho, dado que pi significa gallina|hen. Por eso se concluye que
XUY deriva de XUY hombre|man, y que la acepcin guajolote macho proviene de una
abreviacin o de un estrechamiento del sentido general macho de un animal.
Ma B

nashui[ ]tul K [B:30]

Mo WW xey

XUY

F YK

943

xuy pi n [suy pi] gallorooster

Mo SS xey n K [sey] el guajoloteturkey

YAJK

experimentar | to experience

*yahka [cf. Su 963 *ya:ka]


Es incierto si SMo almeaag pertenece a YAJK.
Ma B

oyahk sentireto feel

Ma B

-yaak echar; tambin verbalizador de substantivos o adjetivosto throw; also used


as verbalizer of nouns and adjectives [B:71]

Ma B

agahk umbass conocerto know, be familiar with

DR

/ayahk/ 1 [a-yahk] sentirto feel

DR

/aliyahk/ 1 [al-yahk ] acordarse deto remember

DR

/gama-yahk umbas/ [ga-ma-yahk u-mbas] estar inconscienteto be unconscious

Ma Su /-ya:k/
Mo WW ayaag sentir, conocerto feel, to know

D MS

ayajk umbasaran [a-yahk u-mbas-aan] conocer; estar familiarizado conto know


(person, place); to be familiar with

F YK

ayajk vt [a-yahk] cree, siente, saberto believe, to think, to feel, to know [YK, KT:191,
305]

F YK

ayajk umbas (ayajk ximbas) [a-yahk u-mbas (si-mbas)] lo/la conoce (me conoce)
to know, to be familiar with (s/he knows me)

F KT

ayajkach umbas vi [a-yahk-a u-mbas] es conocido, se conoceto be known


[KT:205]

Ma RN ayaj, ayajk- v A [a-yah] sienteto feel


Ma RN lmayaj umbas, (lmayajk- ) fv A [l-m-a-yah] conocer (a alguien)to know
(someone)
Mo SS ayaag vt A [a-ya:g] lo siente, or, lo imagina, lo conoce (lugares)feel, hear;
imagine, know (places)
Mo SS almeaag adv [al-m-(y)a:g] siempre, cada vez (por costumbre)always, every time,
customarily

YAJK

arisco | wild, untamed

*yahka
Mo WW neayaag nimal animal selvajewild animal

Ma RN uyaj, uyajk adj [n-yah]

YAJK

944

Ma RN xow ayaj, (ayajk) adj-p [sow a-yah]


Mo SS ayaag adj [a-ya:g]
Mo SS neyaag adj [ne-ya:g]

YAK

poner | to put, place

*yaka [= Su 962]

mixe-zoqueano

Como seal Radin hace mucho tiempo, YAK poner|to put, place sin duda se relaciona con pMZ
*yak dar|to give (> p.ej.mOlu [yak] dar, dejar, ofrecer|to give, to leave, to allow, to offer, mSay
[yak-p] dar (regalo)|to give (gift), mTot [yak-p] dar (p.ej.dinero)|to give (e.g. money)), o bien
con el prefijo pMZ *yak- causativo|causative.
Es de notar que la forma SD (Su) /yk/ es imprevista en tanto que haya una [] en vez de [a]; quizs
represente una forma del habla rpida con una reduccin voclica || PR:421, SW, CO, RZ, SC.
Ma B

iyak verter; ponerto pour, to #ow; to place

Ma B

iyak kang empedrarto pave

Ma B

yak posol encalarto whitewash, to whiten with lime

Ma B

mayak unbass reconocerto recognize

Ma B

lanayak shakual engendrarto father, to breed

D RT

/(m)ayark/ [m-a-ya-a-k] (?) ser tradoto be brought [RT:5]

DR

/ayak/ 1 [a-yak] echar; hacer; ponerto throw away; to do; to place

D Su

/-yk/

Mo WW ayak dejar; echarto leave, to throw


Mo SH /ayak/ est puestoto be placed

D RL

ayak [RL, TA, MS]

F YK

ayak [a-yak] echa, ponerto throw, to put [YK, GM]

F YK

ayak boton [a-yak boton] embotona (camisa)to button (a shirt)

F KT

ayakach vi [a-yak-a] es metido, se meteto be put [KT:305]

F KT

ayak urrar [a-yak nu-ra] hace calor (el tiempo)to be hot (weather) [KT:285]

F YK

ayak uiok [a-yak u-nik u-niok] pega carcajada (mujer)to let out a laugh (a
woman)

Ma RN ayak v A [a-yak]
Ma RN ayak andar [a-yak a-nda] pone lea para que el horno se prendeto put wood in
the oven so it will burn
Mo SS ayak vt A [a-yak] lo elige; lo deja; lo pone, lo coloca; lo producechoose; leave;
put, place; produce

YAK

945

Mo SS ayak pom fv [a-yak pom] ofrece inciensoto o%er incense


Mo SS ayakich part [a-yak-i] llevada, dejadataken to, brought, left (somewhere)

YAMB

buscar | to look for, to search

*yamba [= Su 965]
Ma B

mayamp, iyamp buscar, perseguirto look for, to pursue

Ma B

nayamb uleh averiguarto ascertain, "nd out

Mo P

allamb amacha pensamiento (< buscar el corazn)thought (< look for the
heart)

DR

/ayamb/ 1 [a-yamb]

Ma Su /-yamb/
Mo WW ayamb

D RL

ayamb A [a-yamb] [RL, MS]

Ma RN ayamb v A [a-yam]
Ma RN ayamb umyajts A [a-yam u-mah] recuerdato remember
Mo SS ayamb vt A [a-yamb] lo consigue, lo busca, lo provocato get, to seek; to cause
Mo SS ayambch vp E [a-yamb-] es pedido(for someone to) be asked
Mo SS ayamb ombas fv [a-yamb o-mbas] molestar (el objeto nocional es marcado con
pre"jo de -mbas)to bother (the notional object is marked with the pre"x to -mbas)

YANG

tieso, ceido | stiff, tight

*yanga
El significado original de YANG tieso, ceido|stiff, tight se ve en SMa (B) -yank ubiat ceir, to
adjust or tighten ones clothing, esp.at the waist; to gird (TOMBIJT, TAMATY barriga|
belly). SMo (SS) kayang tieso; flaco; fuerte|stiff; skinny; strong, al igual que SF kayang duro,
rancio|hard, stale, deriva del prefijo deprecativo *ka- ms YANG.
Ma B

F KT

iyank ubiat ceirto adjust or tighten ones clothing, esp. at the waist; to gird
kayang adj [kayag] duro, ranciohard, stale [KT:200]

Mo SS kayang adj [kayag] tieso; #aco; fuertesti%; skinny; strong

YANTS

rechinar | to squeak

*yanca
Mo SS ayantsyants vi (A) [a-yan-yan]

YAR

YAR

946

agarrar | to seize, to grab, to take

*yara, *yar [cf. Su 967 *yara ]


Para la [r] doble subyacente, cf.SMo ayarriw apakw ellos descansan|they rest, lit. toman su
descanso|take their rest. Sin embargo, pronunciaciones con [] simple ocurren tambin en mi notas.
Ma B

-a-yar-you(f), mayar[ ]you ser bautizadoto be baptized [B, B:75]

DR

/ayar/ 1 [a-ya] agarrar o ir a buscar algoto catch or fetch inanimate object

DR

/ayar amal/ [a-ya a-mal] cargar, llevarto carry

F Su

/-yar/

Mo Su /-yar/

D MS

ayar apix [a-ya a-pis] taparse (con cobija)to cover oneself (with a blanket)

F YK

ayar [a-ya] traeto get, to bring

F YK

ayar miion [a-ya mi-in aya miion] respirato breathe

Ma RN ayar yow fv A [a-ya yow] bautizado (es bautizado)to be baptized


Mo SS ayar vt E [a-yar] lo agarrar; lo trae; se apropiacatch, get, take; bring; take
possession
Mo SS ayar apak [a-yar a-pak] descansarto take a rest

YATSATS

zarzas; comezn, cosquillas | bramble; itch, tickle

*caca; *ya-caca, *ran(ca)-caca / *rincici

mixe-zoqueano

Vase TSATS, RANTSATS, YATSATS

YATY, YET

anona de monte | wild soursop

*yat, *yete

zoque

YATY, YET anona de monte|a large fruit similar to soursop muestra irregularidades que sealan
un prstamo, por ejemplo: la vocal final en SF (YK, GM) yatye, que no ha sufrido la truncacin
regular; y la [e] en SD (R) /yet/ en correspondencia con [a] en SF, lo que es muy anmalo.
En efecto, Surez propuso que YATY/YET es un prstamo de zoCop [yati] anona|a type of fruit
tree, que proviene de pZo *yati anona|soursop, sweet apple; asimismo se pueden citar como
fuentes posibles zoChMg [yati] y zoSot [ya:ti] d. || Su:165, HJ, HG, CJ.
Vase tambin WAJL anona, guanbana|soursop (tree, fruit).
D RT

/yet/ [yet] un especie grande de ananasa large species of pineapple [RT:3]

D Su

/yet/ anona (guanbana)soursop [Su:165]

F Su

/yat/ anona (guanbana)soursop [Su:165]

YATY, YET

947

Ma Su /yet/ anona (guanbana)soursop [Su:165]

F YK

yaty [yat]

F YK

yatye [yat-e ?] anona de castilla, anona amarillaSpanish soursop, yellow soursop


(?) [YK, GM]

Ma RN yety n [yet] guanbanasoursop

YAW
*yawa

estero | marsh, swamp

zapoteco

Una conexin entre YAW estero|marsh, swamp y YOW agua|water parece obvia, pero dado
que ambas races aparecen en SD, hay que concluir que son distintas. Tal vez tuviese una influencia
una voz zapoteca parecida a zpYat [yao] ro|river < pZp *yawu d.|| IB, MF.
Ma P

yah aguawater

DR

/iao, iawa-/ 1 [yaw] aguawater

DR

/yao/ [yaw]

DR

/iao iniak/ [yaw si-nik] lgrimaa tear

D TA

yaw n [yaw] [TA, MS]

F MS

Tiyaw pn [ti-yaw] Puerto Estero (lugar poblado al lado de San Francisco del Mar
Pueblo Viejo)Puerto Estero (village next to San Francisco del Mar Pueblo Viejo)

Ma RN yaw n [yaw]

YEJ, EJ

se, all | that, there

*yehe, *ehe
El morfema (Y)EJ < pH *(y)ehe aparece slo como parte de algunas palabras decticas. Se puede
ver por ejemplo en SMo aag ayah se|that one < pH *ah-ka a-yeh o SF kej all|there < *k-ehe
al igual que en SMo (P) anday quieje (traduccin dada por ir|to go, pero literalmente haca all|
towards there) un reflejo muy claro de pH *a-nday k-ehe. Las formas de SMa muestran una
variante con [y] a final, como en SMa juyey all est|there is (near interlocutor). Se desconoce el
origen de esta variante, pero tal vez result de una apcope de la [h] final y luego una epntesis de
[y], como en SMo kafey caf.
En ltima instancia pudiera haber una conexin entre (Y)EJ y trminos decticos mayenses, p.ej.
Chrt yaha, yeha all|there, in that place, Toj yi le, de l, de ella, se|to or of him or her,
himself, herself, etc. || CW, CL.
Mo P

anday quieje ir (< haca all)to go (< towards there)

D TA

kej [keh] ese, esa (demostrativo dbil), ahthat (weak demonstrative); there

F KT

kej adv [k-eh()] all; entonces (en este momento mencionado)there; then (at that
time just mentioned) [KT:229, 236]

YEJ, EJ

F YK

tikej [ti-k-eh] allthere

F YK

tikej an [ti-k-eh+an] cercanear, nearby

948

Ma RN juyey [hyey] all est (intermedio)there is (is located there near interlocutor)
Ma RN kej, kyej, tyej [k-eh, t-eh] allthere, distant
Ma RN uw-an tyej (kyej) [nuw+an t-eh (k-eh)] nico (es el nico)he/she/it is the
only one
Ma RN mukyej, mutyej [mn-k-eh, mn-t-eh] lejosfar
Ma RN uwew-an tyej (kyej) [nuw+ew-an t-eh (k-eh)] nicos: son los nicosthey
are the only ones
Ma RN atokyey adv [at-tow-k-e atokey] (?) asin this way, in that way, thus
Mo SS joyaj adv [ho-yah] all est there (somewhere) is ...
Mo SS kiaj adj, adv [k-ah] ese, esa; entonces; ahthat; so, then; over here
Mo SS aag ayaj [a:g a-yah] sethat one
Mo SS aag kiaj [a:g k-ah] ese, esathat (used with aag an a noun or noun phrase)
Mo SS alkiaj [al-k-ah] est ahits there
Mo SS atkiaj adv [at-k-ah] as como se, iguallike this one, equal
Mo SS mikiaj, minkiaj adv [mi-k-ah, mi-n-k-ah] lejos, distante, lejanofar, far away,
distant

YEK

contento | content, satisfied

*yeke
DR

/na-yok/

D MS

ayek [a-yek] estar contentoto be content, satis"ed

D RN

nayek adj [na-yek]

YENG

alboroto | bustle, racket

*yege
La derivacin de SD (R) /aen/ rugir, bramar|to roar, to bluster es incierta. Sin embargo, adems
de la similitud semntica con YENG alboroto|bustle, racket, la idea de que lo que Radin escribi
como // es (al menos aqu) el reflejo de pH *ye parece ser apoyado por la correspondencia de SD
(R) /nayok/ a SD nayek (YEK < *yeke) contento|content, satisfied.
DR

/aen/ 4 [a-yn] (?) rugir, bramarto roar, to bluster

Mo SS ayangyang adj [a-yag-yag] alboroto, ruido, bullicionoisy, bustling

YENG

949

Mo SS yajnguian ~ yejnguian part [yahg-a-n, yehg-an] confusin, alboroto,


bullicioconfusion, disturbance, bustle

YET

anona de monte | wild soursop

*yat, *yete

zoque

Vase YATY, YET

YEW

yegua | mare

*yewe

espaol

YEW yegua|mare es un prstamo de espaol yegua con un desarrollo fonolgico interesante debido
a la [w].
D RT

D RN

/miyv/ [RT:9:1]
yew n [yew] [RN, MS]

Ma RN yewa n [yewa]
Mo SS yew n P* mi-E [yew] [SS, RN]

YEX
*yese

aguacate | avocado

cholano o zapoteco

YEX aguacate|avocado es un prstamo pero la fuente exacta es desconocida.


Por una parte, si se trata de un prstamo reciente, lo ms probable sera del zpIst yaxhu [yau] d.
< pZp *yeu, cf.zpRn [yeu], zpZgo [yio] y zpYat [yi]; todos: aguacate|avocado.
Por otra parte, se puede citar Chlt yax yax azul, color verde, fruta verde tambin|blue-green,
green, green fruit, Chrt yax verde, claro, fresco, etc.|green, clear, fresh, etc. < pChol *y azul|
blue-green, green. Parece probable que las voces zapotecanas fuesen prestadas de una fuente
mayense, pero no se sabe de cul lengua YEX en huave procede || VP, MF, RC, IB, BS, CW.

Ma RN yex n [yes]
Mo SS yax n K* [yas]

YEY

YEY

950

siete | seven

*ye-HiAl igual que NAY < *na-Hi seis|six, YEY <*ye-Hi siete|seven contiene el sufijo *Hi, que aparece
tambin en KEY < *ke-Hi nueve|nine. Una proto-forma *(a)-ye-Hi-w > *(a)yeyiwi produce SD
(TA) ayeyiw y SMo ayaiw regularmente, mientras que SMa (B) ayaiu sugiere que *yeyiwi >
*yayiwi por un cambio de *ey en *ay en posicin atnica. La forma contempornea de SMa (RN)
ajayiw probablemente desorrollo a partir de *ah-yayiwi con prdida de la *y despus de *h; en todo
caso hoy en da en Santa Mara los nmeros estn en desuso y as la forma es poco segura.
DP

ayey

FP

hijahiuf

Ma B

ayaiu [B:42]

Ma B

gahpayi diecisieteseventeen [B:44]

Mo JS

aye [ayeyiw]

Mo BB ayayif (ayayef) [ayayiw, ayayew]


Mo BB agafp-ay [agahp aye(y)] diez-y-sieteseventeen
Mo P

allehihui

Mo St

-y-y-v

D R/Su /-yayiw/
DR

/iyeyiuv/ [i-yey-iw]

DR

/kahpiyeyiuv/ [kahp-i-yey-iw] diecisieteseventeen

Ma Su /aaiw/
Mo Su /ayaiw, yaiw/

D TA

ayeyiw num [a-yey-iw]

Ma RN ajayiw num [a-ha-iw]


Ma RN gajpoyey num [gahp-o-yey] diecisieteseventeen
Mo SS neyay adj [ne-yay] dentro de siete (das o noches)within seven (days or nights)
Mo SS tiyay num [ti-yay] hace siete aosseven years ago
Mo SS ayaiw num [a-ya(y)-iw]

YOJ / YUJ

YOJ / YUJ

951

sonar (muchas semillas en su cscara) | jingle (many seeds in a shell)

*yoho / *yh
SF (YK) ayaijyaij [a-yah-yah] deriva de pH *a-yoh-yoh por un cambio regular de pre-SF *Coh >
SF Cah; otra ejemplo se ve en NDYOJ huerfano, mueca|orphan, doll, SF (Su) /indah/, pero
SD SMa ndyoj, SMo ndeoj.

F YK

ayaijyaij, ayajyaij [a-yah-yah] suena (bastante semilla en su cscara); agitar


suavementeto make the sound of a lot of seeds inside a shell; to shake gently [YK,
KT:322]

F KT

ayujyuij [a-yuh-yuh] agitar suavemente (dim.)to shake gently (dim.) [KT:322]

Ma RN uyojyoj n [n-yoh-yoh] ruido que hace una sonaja (algo dentro de un objeto)the
sound which a rattle makes (the sound of something inside an object)
Mo SS neyejyej n [ne-yeh-yeh] el sonido suave de semillasthe soft sound of seeds

YOJK, OK
*yohko, *Yoko

coyuntura | joint (of the body)

mayense, mixe-zoqueano

Es claro que YOJK, OK coyuntura|joint se relaciona con pMZ *yok(-tu) cuello|neck, de donde
provienen p.ej. mOlu [yok-tu] parte larga y acinturada, garganta, cogollo, pescuezo|long and
narrow part of something, throat, stem, neck, mTot [ykt], y mSay mCh zoChMg [yok] cuello,
pezcuezo|neck.
Las especificaciones para mueca (SMo miyok owixeran) y tobillo (SMo miyok oleajaran) son
completamente anlogas en las lenguas mixeanas: pMx *k-yok(-tu) mueca de la mano|
wrist (> p.ej. mSay [kyk]) y pMxO *teky-yok-t tobillo|ankle (> p.ej. mJal [tekyk]).
Es notable el sentido dorso de la rodilla|back of the knee de SMo miyoogaran. Es de suponer que,
como la coyuntura de la rodilla, o sea la rodilla misma, ya tena su propio trmino KOS, cuando
YOJK fue aplicado a la rodilla tuvo que adquerir una acepcin ms especfica. Luego, segn parece,
este sentido se puso independiente.
La vacilacin de [yo] vs. [o] se debe al prefijo [mi]; como la intrusin de [y] entre [i] y [o] es
bastante natural, a veces la [y] de *mi-yo(h)ko fue reanalizada como epenttica, as que la raz fue
reinterpretada *o(h)ko (cf.SMa (B) ook, mi ook ul taba|ankle).
Tambin posible sea una influencia por un reflejo de pMa *o:q pie|foot > Yuc ook, Lac Itz Mop
Chrt Chol Tzo Tzel Chuj ok d. (unas veces tambin pierna|leg), MaEp /o:k/ pie, pierna|foot,
leg, etc. Se puede citar tambin Chlt yuk-i juntarlos, unirlos|to join things, unite things.
SD (R) /uyk umehats/ estmago de ave|stomach of a bird tal vez muestre la forma diminutiva
de YOK, o sea YUK < *yk. Otra posibilidad es que esta voz deriva de JOYOK, YOK bola,
como bola|ball, ball-shaped || SW, RZ, SC, HJ, CJ, TK, CW.
Ma B

ook, mi ook ul tabaankle

DR

/miwok uniahk/ [mi-wok unik] pestaaeyebrow

DR

/uyk umehats/ [u-yk u-mah] estmago de un avestomach of a bird

DR

/miok aviion/ [mi-ok a-wis-in] nodilloknuckle

YOJK, OK

D MS

aok [a-ok] tener relaciones sexualesto have sexual relations

F YK

miok uwix [mi-ok u-wis] la muecawrist

952

Mo SS miyoogaran n mi-A [mi-yo:g-aan] el dorso de la rodilla (anat)back of the knee


Mo SS miyok (mik) owixeran fn [mi-(y)ok o-wis-ean] el hueso la muecawrist bone
Mo SS miyok oleajaran fn [mi-(y)ok o-lah()-aan] el hueso del tobillo (anat)ankle bone

YONG

sarna | mange, scabies

*ngo [cf. Su 969 *yngo]


Aunque Su inform de un tono alto (H) en SMo /yng/ sarna|mange, scabies, el estudio fontico
de KE muestra un tono descendente (HL) yng.
Ma B

yong, yonk sarna; roosomange, scabies; dirty, mangy

D Su

/yong/

Ma Su /yong/
Mo Su /yng/

D RN

yong n [yog]

Ma RN yong n [yog] grano en la pielpimple, skin blemish


Mo SS yong n K* [yog]
Mo RN yong n [yog] granitosmall spot or pimple on the skin
Mo KE yng n [yg]
Mo SS neyong pet adj [ne-yong pet] perro sarnosomangy dog

YOW

agua | water

*ewe [= Su 110]
SMo (SS) najmbok almis yow el perfume, olor aromtico|perfume, aromatic odor proviene de esp.
almizcle, nombre de cierto perfume.
Belmar compar YOW con unas palabras mayenses para agua proveniendo de pMa *Ha, de
donde proviene, p.ej. Kch Zut Sip Kaq ya (ciertas variedades). Aunque el parecido no es fuerte y la
comparacin probablemente deba descartarse sin otro apoyo, hay que considerarla en el contexto de
la posibilidad de que KOW metate|quern sea un prstamo de un reflejo de pMa *ka: d., con
reflejos de forma ka y kaa en las mismas lenguas. Si es as se puede pensar en una correspondencia
de prstamos entre pMa *a y pH *ow/*ew || B:14, TK.
Vase tambin YAW estero|marsh, swamp.
DP

yu

FP

lleu

YOW
Ma P

hiohr(?)

Ma P

yoh

Ma B

youf, you, yoo [B, B:15, 51]

Ma B

miyouf aguarseto get watery or waterlogged

Ma B

wahyou lagolake

Ma B

lamiyouf aguarto water down (dilute with water)

Ma B

umaliyou olawave

Ma B

uvish[ ]iouf arroyostream, gully

Ma B

niuleih[ ]youf aguadorwater carrier

Mo P

hieg

D Su

/yow/

F Su

/yow/

953

Ma Su /yow/
Mo Su /yow/

D RN

yeow, yow n [yew] [RN, TA, MS]

F YK

iow n [iw iow] [YK, RN, KT:180, 206]

Ma RN yow n [yow]
Ma RN nakind yow fn [na-kind yow] hieloice
Ma RN nangaj yow, nangaj naki yow, (nangajk, nakind) fn [na-gah yow, na-gah na-k
in yow] cervezabeer
Ma RN nauty yow fn [na-t yow] cafco%ee
Ma VM uiej yow, (uiejk) fn [o-nik yow] cascadawaterfall
Ma RN nangan nakind yow fn [na-gan na-kind yow] refrescosoft drink
Mo SS yow n K; P mi- [yow] el agua; el licor, mezcalwater; liquor, mezcal [SS, HT:45, NT:
Mt 21:33]
Mo SS miyow adj (?) [mi-yow] inundado#ooded
Mo SS neyow adj [ne-yow] aguado, inundadowatery, #ooded
Mo SS ayar yow fv [a-ya yow] se bautizato be baptized
Mo SS nangan yow [na-gan yow] agua frescafresh water
Mo SS omal yow [o-mal yow] las olaswaves
Mo SS oniig yow [o-ni:g yow] el chorro, la fuente, el manantial, ojo de aguafaucet,
fountain, spring

YOW

954

Mo SS ch yow fv [-: yow] lo bautizato baptize


Mo SS lamiyow adj [la-mi-yow] ya est aguado; inundado, se pas de saznwatery;
#ooded; no longer in season (fruit)
Mo SS landeow yow [l-a-ndow yow] sedientothirsty
Mo AL teomal yow fp [t(e)-o-mal yow] en (la super"cie de) el aguain (on the surface of)
the water [AL:71]
Mo SS najmbok almis yow [na-h-mbok almis yow] el perfume, olor aromticoperfume,
aromatic odor
Mo SS miyow oniigaran fn [mi-yow o-ni:g-aan] las lgrimastears (of the eye)

YUCH

rubio, gero | blonde, light-haired

*yuc

zapoteco

YUCH aparece en SMa yuch y SD yuch, que excepcionalmente se pronuncia [yu] con [yu] y no
[y], lo que da indicio de que sea un prstamo. En efecto, como seal Mikko Saalminen, hay
palabras zapotecas parecidas con el significado amarillo. Se pueden citar p.ej.zpIst naguchi
[nagui] amarillo|yellow.

D RN

yuch [yu] [RN, MS]

Ma RN yuch adj [y]

YUJ

sonar (muchas semillas en su cscara) | jingle (many seeds in a shell)

*yoho / *yh
Vase YOJ / YUJ

YUNG

tupido, impenetrable | dense, impenetrable

*yg
Mo SS nayeng adj [na-yeg]
Mo SS nayeng oleaj ajy [na-yeg o-lah a-hy] da pasos cortos y rpidos (caminando)to
make small, rapid steps while walking

YUY

bejuco de amole | soaproot

*yy [cf. Su 971 *yy]


Mo Su /yey/ raz (se usa para lavar)root (used for washing)

D TA

ayuey [a-yy ayey] enreda, envuelveto tangle, to wrap up

F YK

auy tiot vt [a-uy tit tiot] rodeato surround [YK, KT:232]

YUY

955

Ma RN yuy n [yy] raz del bejuco de amole (huamol), se usa para jabn para trastesroot
of the soaproot plant, used to make soap to wash dishes
Ma TA ayuy v Y [a-yy] enreda, envuelveto tangle, to wrap up
Mo SS yey n P [yey] bejuco de amole, la amole, haba de la costa soaproot
Mo SS ayey tit fv-p E [a-yey tit] lo rodeato surround

Palabras an no clasificadas
Ma B

mikeih (no reconoce)

Ma B

alohki aholop desherbarto weed

Ma B

irrond (error?) aullarto howl

Ma B

imeen (? no reconoce Martn) asearto clean up, tidy up

DR

/andimndim/ 3 quebrar algo en pedazosto break object into pieces

DR

/agoygo-y, -yio/ 2 susurrar o crujir con el vientoto rustle or creak in the wind

DR

/asahiyandz/ 1 echar en la tierra de una manera desordenadato throw on ground in


disorderly fashion

DR

/andzayo-y,-yio/ 2 gritarto scream

DR

/atittit/ 3 un sonido que hacen gallinassound made by chickens

DR

/atsuptsup/ 4 hacer un sonido, succionando los labios, para espolear un caballoto


make sound by drawing in lips as in spurring on a horse

DR

/aveve/ 3 bajar algo tirndoloto pull object down

DR

/ayig/ 3 probar, degustar to sample

DR

/ayogyog 2 / agitar (como al trillar maz)to shake (as in threshing corn)

DR

/neahk/ menos que nadaless than nothing

DR

/niureniren/ 4 cubrir con mscara, tela o otro cubierto, cubrir semillas sembradas
to cover with mask, cloth or other cover; to cover planted seeds

DR

/arimb/ 3 [a-imb] mezclar cerealesto mix cereals

F Su

/carnawit/ avispawasp

F YK

ngwax (?) n fruta larguita como marguita (sic) (= manguito?) (tal vez la anona roja)
a fruit, not very long (unknown, perh. anona roja?)

F KT

ichiok ciego (una persona ciega)blind person [KT:209]

F KT

naw [naw] no (para negar un verbo)not [KT:279]

F YK

saj(k) n [sah(k)] fruta negra con leche, comichi (tipo de rbol)?? Sabal palmetto or
other Sabal species (Sabal mexicana) Sp. palma de Mcharos

956

F YK

tiujk n [tihk tiuhk] un animal (?)a type of animal (?)

F KT

me e [me en] cuandowhen (conjunction) [KT:240]

F KT

ngo e [go ne ( gune)] todava no (antes de un verbo)still not, not yet


[KT:286]

F KT

akapiw [a-kapiw] marchitarse bajo el solto wither in the sun [KT:192]

F KT

asambap [a-sambap] tocarto touch [KT:192]

F KT

asandat [a-sandat] tirar, echar con fuerza (lquidos)to dump (liquids) [KT:192]

F KT

atarrar ta [a-tara] llevar (a alguien)to take someone [KT:234]

F KT

aujch [a-uh] arrimarse, moverse a un ladoto move over [KT:275]

F KT

pa- vi [p-a-] se estanca (agua)to stagnate (water) [KT:191]

F GM

ajoyuf [a-ho-y-u-hw ahoyu]

Ma RN anojchnojch (uwix, ulyej, umal etc.) duele de una manera punzante (la mano, la pie,
la cabeza, etc.), subiendo de la piel o de la carneto hurt in a pulsating way (hand,
food, head, etc.), with a pain that emerges from ones skin or #esh
Mo FC kiyaad n olla para caldo de pescado, hervir mazpot for "sh stew or soup or for
boiling rice [FC:170]
Mo SS nikimas adv nunca, imposiblenever, impossible
Mo SS ncheed mbarreow [ne:d mbarew, mbarow] (?) tipo de bejuco grandea type of
large vine or guaco (root for second word ?)
Mo SS tsak jey [ak hey] cuachalal, cuachalalate (Amphipterygium adstringens)
cuachalalate (plant) (second word root connection?) [SS:406]
Mo SS lapop [la-lop] ya est prximo a madurarse (icaco, higo)to already by close to ripe
(hicaco plum, "g)

También podría gustarte