Está en la página 1de 175

EDICION EN LINEA

Enero 2012

T
T
a
a
j
j
t
t
a
a
k
k
e
e
t
t
z
z
a
a


P
P
a
a
l
l


I
I
j
j
t
t
z
z
a
a
l
l
k
k
u
u



Narradores en nhuat
Ynes Masin y otros

Recopilacin, transcripcin, anotacin y edicin original
Leonhard Schultze Jena

Retranscripcin, nueva edicin,
introduccin, glosas y preguntas para discusin
Alan R. King

2


Disponible para descarga libre y gratuita de http://alanrking.info

Cualquier persona puede descargar este documento y utilizarlo para usos
normales como la lectura y el estudio. No est permitido ningn uso comercial o
lucrativo. La distribucin de este material no implica negar ningn derecho legal
o moral que pudiera ser aplicable a las fuentes en las que el mismo est basado.

Todos los materiales nuevos Alan Roy King, 2006, 2012






ini amat
pal ne takamet wan siwatket
k techmakaket ini tajtaketza;
nusan pal muchi
ne kitasujtat wan tajpiat tay ipal
wan te kiajkawat ma miki,
ka

INI TUMIN YULTUK!





PREFACIO PARA LA EDICION EN LINEA DE ENERO, 2012

Como se explicar ms detalladamente en la introduccin que sigue, los textos in nhuat
presentados en este volumen constituyen la parte ms importante del corpus de este idioma
y, por lo tanto, representan por un lado un tesoro que pertenece al pueblo pipil, y por el otro
un material imprescindible para el estudio y documentacin del idioma. Por estas razones,
debe ser accesible tanto a los nahuahablantes como a los estudiantes avanzados y
estudiosos de la lengua nhuat y la cultura pipil. Dado que no lo estaba, prepar esta
edicin pensando en cumplir esas necesidades y para restaurar al pueblo pipil uno de sus
bienes que, por decirlo as, se les haba extraviado. Quera que este material se conociera y
su utilizara por medio de su distribucin entre los interesados, en particular, repito, los
nahuahablantes y los estudiantes avanzados. Entre 2002 y 2004 me encontr en El Salvador
pero haba que hacer tantas cosas a la vez para tratar de encaminar un proceso a favor de la
recuperacin del nhuat, y ramos tan pocos, que no hubo manera de llevar a cabo este
cometido en aquel momento. En 2005 ya me hall de nuevo en Europa y con ms tiempo, y
fue una de las metas que me propuse y cumpl en ese ao, de modo que para febrero del
2006 entregu una copia electrnica de este documento a IRIN - Te Miki Tay Tupal, la
Iniciativa para la Recuperacin del Idioma Nhuat, con instrucciones para que se estudiara
la manera de llevar a cabo su distribucin y difusin. Estoy seguro que as se habra hecho
si hubiera sido posible, pero ni existan mucho recursos ni se haba generado todava una
gran demanda por algo as, porque no haba alcanzado todava la implantacin y madurez
que tiene este movimiento en el da de hoy. Por eso el documento se reparti de una manera
muy limitada entre las pocas personas que podan apreciar su utilidad y sacarle algo de
provecho. Y as hasta el da de hoy, cuando ya nos encontramos en un momento diferente y
se puede decir que la demanda y la necesidad de tener a mano este material, en una
presentacin accesible y orientada a lo que ser til para las personas que saben nhuat y no
solamente quieren estudiar acerca del nhuat.

Aqu no he cambiado nada en la pre-edicin de 2006, salvo unas mnimas revisiones de
la ortografa para que est ms en lnea con las reglas que actualmente se promocionan, se
ensean y se usan, y la adicin del prefacio que estn leyendo. Se constata que el sistema
ortogrfica que tenemos actual ya estaba consolidada en 2006, por lo que no ha sido
necesario cambiar mucho. De hecho lo nico que he hecho es realizar las siguientes
sustituciones: en vez de niyaw, tiyaw, tiupan y tiutak he puesto las formas que ahora
escribimos que son: niaw, tiaw, teupan y teutak.


Alan R. King, Euskal Herria, 22 de enero de 2012




4



Introduccin

Tajtaketza Pal Ijtzalku es un libro de gran importancia para el pueblo
pipil
1
, los hablantes y estudiantes de la lengua nhuat
2
, y cualquier
persona interesada en la historia, cultura e identidad de los pueblos
indgenas de Centroamrica, sus tradiciones, sus lenguas y sus
literaturas, pues se trata del conjunto de textos ms extenso que existe en
nhuat, y de un compendio nico de costumbres, recuerdos, creencias y
conocimientos de los pipiles, que aqu se encuentran expresados por
pipiles, en sus propias palabras, en su propio idioma.
El libro es bsicamente una transcripcin literal de cosas que varios
hombres y mujeres de Izalco
3
contaron al doctor Leonhard Schultze Jena
en el ao 1930. Despus de su regreso a Alemania, este americanista y
profesor de Geografa en la Universidad de Marburg tradujo los materiales
que haba recopilado al alemn. Escribi una gramtica del idioma nhuat
y compil un lxico basndose en estos textos. Tambin se bas en este
material para escribir un comentario acerca del mundo conceptual de los
pipiles. Todo esto lo reuni en un libro de 364 pginas, con doce
fotografas, con el ttulo de Indiana II: Mythen in der Muttersprache der Pipil
von Izalco in El Salvador
4
, es decir: Mitos en la lengua materna de los
pipiles de Izalco en El Salvador, que fue publicado como el segundo tomo

1
Los pipiles son un pueblo indgena del oeste y centro de El Salvador, Centroamrica.
2
El nhuat (Nawat en la ortografa nhuat utilizada aqu) es la lengua propia del pueblo pipil; algunos
escritores la llaman lengua pipil. El nhuat/pipil es pariente prximo o dialecto lejano, si se prefiere del
nahuatl, lengua del antiguo imperio azteca cuyos dialectos modernos son hablados en diversas reas del sur de
Mxico. Hoy la mayora de pipiles ya no pueden hablar nhuat. No se sabe con exactitud el nmero actual de
hablantes, pero parece no superar el centenar, y generalmente se trata de personas mayores que viven en
lugares aislados. Han escaseado los intentos serios de revitalizacin del nhuat, pero en el presente momento
se est luchando por su recuperacin, destacndose en este sentido el papel de la Iniciativa para la
Recuperacin del Idioma Nhuat (IRIN).
3
Izalco o Ijtzalku (vanse los textos nmero 5 y 28), en el departamente salvadoreo de Sonsonate, es un
conocido pueblo pipil situado a unos 55 kilmetros al oeste de San Salvador, 5 kilmetros al este de la ciudad
de Sonsonate (o Sentzunat), cabeza del departamento, y 30 del puerto de Acajutla en la costa Pacfica. El
pueblo est ubicado al pie del volcn del mismo nombre, an activo, cuyo jven cono se alz hace pocos
siglos. Cuando los europeos llegaron a estas tierras el reino de los Izalcos constitua un importante centro de
poder pipil, e Izalco siempre fue un punto de referencia de mucha importancia histrica y simblica para los
pipiles de la zona, adems de mercado regional, destacado foco de poblacin indgena y, hasta el siglo XX,
reconocido baluarte de la lengua nhuat.
4
Verlag von Gustav Fischer in Jena [Alemania], 1935.
5
de una serie de estudios por diferentes autores titulada Indiana (o sea, de
estudios indios o indgenas).
Lstimosamente, este trabajo tan interesante e importante jams
pudo ser circulado entre los propios pipiles, por una multitud de razones.
Primero, el libro est en alemn, salvo las narraciones de los pipiles, que
aparecen en el libro en nhuat y en alemn. Por otra parte, durante el
intervalo que transcurri entre cuando Schultze visit El Salvador (1930) y
cuando su libro fue publicado en Alemania (1935), fueron consumados
unos terribles actos de genocidio contra el pueblo pipil a manos del ejrcito
nacional salvadoreo, siguiendo las rdenes de los mandatarios polticos,
precisamente en y alrededor de Izalco
1
.
Era, pues, imposible que los pipiles pudieran tener acceso a ese
tesoro de su propio pueblo recopilado por el doctor Schultze y publicado en
Alemania en 1935. Ademas, hay que recordar que los pipiles
nahuahablantes (entonces y an hoy) por lo general no saben leer, adems
de encontrarse econmicamente marginados, desheredados de sus tierras,
e inmersos en la ms profunda miseria material.
Cuarenta aos despus de su publicacin en alemn, el libro de
Schultze fue traducido al espaol y publicado en dos partes por Ediciones
Cuscatln de San Salvador. La primera parte de la edicin salvadorea,
que contiene los textos (en nhuat y traducidos [del alemn] al castellano)
juntos con la traduccin de los comentarios de Schultze, vio la luz en
1977
2
, y la segunda, en la que se recogen la gramtica y el vocabulario, en
1982
3
. Tampoco parece que este hecho haya proporcionado a los pipiles
nahuahablantes sensiblemente mejor acceso a los textos que haban sido
trasmitidos por algunos de sus ancianos. De hecho, el impacto de esta
reedicin sobre el conjunto de los salvadoreos ha sido casi nulo, ya que
en la actualidad es virtualmente imposible conseguir copias de los libros,
ni siquiera en las bibliotecas pblicas del pas.

1
Diversas fuentes cifran entre diez y treinta mil el nmero de indgenas asesinados en la masacre (vase, por
ejemplo, Monica Ward, A template for CALL programs for endangered languages [tesis de maestra], 2001).
Cito estas lneas escritas hace aos por el erudito salvadoreo Toms Fidias Jimnez en su trabajo La lengua
de los pipiles, sus relaciones con el dialecto lenca y su distribucin en El Salvador en Anales del Museo
Nacional David J. Guzmn 8, 1959, pg. 19-47:
Es de lamentarse que desde el ao de 1932 la extincin de este idioma es cada da ms acentuada a
consecuencia del complejo despertado dentro de la comunidad indgena, cuando tuvo lugar su ltima
sublevacin en favor de la reivindicacin de sus derechos y en la que fueron muertos todos sus caudillos y
miles de sus correligionarios. (pg. 33)
Desde estos mismos aos primeros del Siglo XX, arranca la decadencia del pipil...; es decir, un olvido
de [la lengua]... hasta parar con la Revolucin Civil de 1932, puramente campesina, que hizo que esta lengua,
por ellos hablada, se escondiera dentro del secreto indgena, ya que esta gente fue la que sufri las mayores
consecuencias al ser vencida y ajusticiada. (pg 36)
2
Leonhard Schultze Jena (traductoras: Gloria Menjivar Rieken y Armida Parada Fortin), Mitos y leyendas de
los pipiles de Izalco, Ediciones Cuscatln, San Salvador, 1977.
3
Leonhard Schultze Jena (traductoras: Gloria Menjivar Rieken y Armida Parada Fortin), Gramtica pipil y
diccionario analtico, Ediciones Cuscatln, San Salvador, 1982.
6
Considerando lo dicho, no es difcil pensar en argumentos a favor de
proponer una nueva edicin de estos textos. Pero opino que, si nos
esforzamos en tomar una postura ideolgicamente correcta y justa, las
razones realmente importantes pueden y deben resumirse en una, que es
la de devolver a los pipiles y nahuahablantes actuales algo que es suyo.
En este contexto, suyo podra entenderse como sus textos (que
fueron compuestos por pipiles), sus tradiciones (que aparecen en los
textos, y que tambin los incluyen, en la medida en que esos mismos
textos forman parte de su literatura y sabidura tradicional), sus derechos
sobre ese material y el reconocimiento de esos derechos, y por ltimo pero
no por ello menos importante, su lengua, en la que los textos estn
expresados, la cual hoy da est en grave peligro de extincin.
Y cuando digo devolver a los pipiles, una manera en que podemos
entender esto es en el sentido de que todas las cosas que acabo de
mencionar les pertenecen a ellos por derecho, aunque no han podido
disponer de ellos. Es innegable que durante demasiados aos los pipiles
han ido perdiendo, o se les ha negado, cualquier facilidad de acceso al
contenido de estos textos y toda la informacin que aportan sobre sus
propias tradiciones, su recuerdo colectivo e individual, el control sobre un
material producto y patrimonio de su propio pueblo y parte esencial de su
propia cultura, el reconocimiento de su autora individual y como pueblo, y
la vida misma de su idioma, que todava era hablado por los autores
materiales de estos textos.
Ahora bien, yo quisiera ir ms all de interpretar eso de devolver
como meramente entregar, pues creo que es nuestro deber asumir una
responsabilidad ms activa y comprometida, la de facilitar, apoyar y
ayudar en la recuperacin de lo perdido.
Una manera de ayudar a que los pipiles obtengan acceso a este
material (y junto con l, a otros muchos aspectos de su cultura) es la de
colaborar en la recuperacin por los pipiles de su lengua, y quizs tambin
en la alfabetizacin de los hablantes existentes. Una vez encaminado ese
proceso, otro paso es naturalmente el de intentar acercar unos textos tan
importantes como estos a ese pblico, en una forma autntica y accesible.
No es mi intencin menospreciar el gran trabajo del doctor Schultze;
sin embargo opino que convendra mantener una distincin entre el texto
nhuat original, que es lo que los indgenas colaboradores de Izalco
aportaron, y lo dems, es decir las traducciones, la clasificacin y la
interpretacin, en las que los pipiles no participaron.
Particularmente en este momento especial de iniciacin de la
recuperacin del nhuat, sera sumamente interesante y provechoso que
los pipiles tuvieran ahora su oportunidad para confrontar el texto original
por lo tanto, el texto nhuat y ejercer su propia capacidad y criterio para
entenderlo, interpretarlo y disfrutarlo, con un mnimo de interferencia
7
(bien intencionada seguramente, pero an as interferencia), sea de parte
del doctor Schultze, de parte ma o eventualmente de otros estudiosos o
acadmicos.
Por ello, en esta nueva edicin he optado por abstraer el texto
nhuat original, sin la traduccin y los comentarios de Schultze,
presentndolo aqu nicamente con aquellos complementos cuya finalidad
es facilitar la lectura y comprensin de los pasajes por alguien que posea
conocimientos del idioma nhuat
1
.

Proveniencia, autora y carcter del texto
Schultze escriba:
En los siglos despus del declive de Tula, los toltecas
2
esparcieron su tesoro
espiritual por todo el occidente y sur de los reinos mayas. Hoy es precisamente en
El Salvador, donde de los mayas slo ha quedado lo que se ha conservado bajo
tierra, que sobrevive la lengua de los descendientes dispersos de aquellos
emigrantes toltecas.
Me propuse ir a explorar in situ las bases de esa lengua para descubrir qu
recuerdos de su temprana escisin del tronco de donde provinieron an perduran
entre los descendientes actuales, y as indagar cunto estos restos an pueden
aportar para su comprensin.
Para ello dispona de los meses de agosto, septiembre y octubre del ao 1930.
Recuerdo con agradecimiento los esfuerzos del vicecnsul alemn seor Wolfgang
J. Giessler para presentarme a las autoridades gubernamentales en la capital. El
seor Hctor Herrera facilit con gran amabilidad mis paseos por la Costa del

1
Creo tambin que hoy es el momento ms oportuno para devolver estos textos a los pipiles en el sentido
simblico de reconocer de manera formal su autora real, cosa que no ocurre en las ediciones previas donde el
nico nombre que aparece como autor de la obra es el del doctor quien recopil, transcribi, tradujo, edit,
analiz y glos el material primario (el texto nhuat) pero no lo compuso.
Este tipo de hechos, que son o al menos han sido la prctica comn y aceptada entre los estudiosos al
realizar este tipo de trabajos, son molestos para muchos indgenas, hasta el punto de provocar ciertas actitudes
hostiles o cuando menos recelosas hacia los que expresemos un deseo de estudiar y conocer sus lenguas y
culturas.
Si los estudiosos buscamos un trato generoso de parte de quienes han sufrido un sinfn de traiciones y
engaos durante tantos siglos, aunque sea con el genuino fin de apoyar a la misma comunidad indgena, es
imprescindible que no escatimemos esfuerzos en la creacin de relaciones de buena fe, que no abusemos de
ellas si es que se logran, y en particular que evitemos participar en la repeticin de pasadas injusticias como
son el robo, material o moral, de los escasos bienes que a los indgenas les quedan, que incluyen sus bienes
culturales, su patrimonio etnogrfico, su memoria histrica, su literatura oral, su lengua, en resumen, sus
propias seas de identidad como pueblo.
2
La idea hoy divulgada de que el pueblo ancestral de donde los primeros pipiles migraron al sur fuera el
tolteca (del imperio de Tollan o Tula, en el sur de Mxico), es una especulacin difundida por un alemn
contemporneo de Schultze, Walter Lehmann (vase Zentral-Amerika, Berlin, 1920) y que ha sido
cuestionada por algunos especialistas. Campbell (1985, pg. 6 y siguientes) contiene un repaso al tema.
8
Blsamo y al Volcn de Santa Ana. No me olvidar de la hospitalidad con la que
ambos caballeros pusieron sus casas a mi disposicin.
1

As nos cuenta Schultze las circunstancias de su visita a El
Salvador. Para vislumbrar las estrategias que el acadmico utiliz para
obtener los materiales que le proporcionaron sus interlocutores indgenas,
el siguiente pasaje nos ofrece alguna pista:
En este respecto me cabe insistir que en ninguna ocasin he establecido yo, ni tan
siquiera he insinuado, el tema de los relatos. Mi nica solicitud sola ser:
Cunteme lo que se cuenta entre ustedes! El que de ah saliesen a la luz ahora
reminiscencias de sacrificios humanos o canibalismo cltico, ahora recuerdos de
los primeros encuentros con los espaoles, no fueron ms que sorpresas
imprevistas.
Slo de vez en cuando preguntaba acerca de la vida cotidiana. Una discusin de la
vida personal del indio referente a la alimentacin y las actividades econmicas
era un requisito para mi iniciacin en la comprensin del idioma. El lector que
desee seguir mis pasos deber conformarse al principio con las simples
descripciones del trabajo de la milpa o la preparacin de alimentos. A
continuacin comprobar cmo gradualmente va dominando la fantasa.
2

La manera en la que Schultze se expresa deja entrever que fueron
varios los informantes que le dieron material. Entonces, qu se puede
decir sobre la identidad de los autores de los textos que componen este
libro? Lamentablemente, muy poco. No nos queda otra que estudiar los
comentarios de Schultze leyendo atentamente entre lneas, como por
ejemplo cuando escribe:
Ahora bien, ningn cuestionario subyaca las narraciones por los indios
campesinos que siguen a continuacin en pronunciacin figurada En las
primeras semanas an no posea la confianza de la gente.
3

Los indios y la gente implican que sus interlocutores fueron ms de uno. A
continuacin Schultze se refiere a quizs dos, o talvez tres informantes (un
hombre y al menos una mujer), cuando dice:
El hombre da en el Texto I un retrato ms vivo y coherente de su trabajo que la
mujer, quien se retrae y prosigue ms segn los dictados de su memoria que
ordenadamente. Pero tampoco es despreciable en cuanto que especimen
lingstico expresivamente muy sencillo lo relatado por una india poco sofisticada
acerca de sus labores en el Texto II.
4

Aqu tenemos por lo menos el hombre y la mujer, siendo bien esta o
bien una tercera persona una india poco sofisticada. Acaso se trata del
matrimonio cuyas fotografas se incluyeron al final del libro, es decir don

1
Schultze (1935), pg. iv. (Como regla general, las glosas en castellano citadas de Schultze dentro de las
notas de lectura en esta edicin, las cuales se identifican con Sch., fueron tomadas de la edicin salvadorea
(en castellano), pero las citas en la introduccin las he tomado y traducido de la edicin original alemana.
2
Ibidem, (1935), pg. 3.
3
Ibidem, (1935), pg. 8. Las nfasis son mas aqu y en las citas que siguen - ARK.
4
Ibidem, pg. 8.
9
Yns Masin y su esposa (cuyo nombre Schultze no registr)? Slo
podremos sospechar o imaginar que quizs s.
Segn la informacin que acompaa la primera de las fotografas (la
nmero 6), se trataba de Yns Msin
1
, un hombre ciego
2
de 86 aos y
ex-alcalde (sic)
3
de Izalco. La siguiente fotografa (nmero 7) es
identificada como una campesina izalquea quien, se nos informa, es la
esposa del citado Yns Masin
4
.
En otra pgina podemos leer lo siguiente:
Una actitud amistosa hacia los extranjeros se refleja asimismo en la pequea
pltica del Texto 47, con la cual el primer indio al que me acerqu satisfizo
improvisadamente mi peticin que me contara algo. El, tomando como motivo mi
llegada al pueblo, vocaliza por la boca de una joven muchacha sentimientos que
expresan una disposicin ingenua hacia el extranjero espaol: confianza,
admiracin y deseos de amistad.
5

En esta ocasin tenemos al menos la seguridad de que el primer indio al
que se acerc Schultze en Izalco, el cual le proporcion el texto
mencionado, era un varn (aunque en su respuesta interpret para el
investigador el personaje de una muchacha!), y adems la casi certeza de
que no lleg a ser su nico informante ni, probablemente, uno de los
principales, por la manera en la que Schultze se refiere a l en el pasaje
citado.
6

Este importante corpus, que constituye un rico fondo de materiales
etnogrficos y preserva para la posteridad relatos o reminiscencias
autctonos de considerable antigedad, tambin contiene pasajes que al

1
Y no Masn como viene acentuado errneamente en la edicin salvadorea. Mi colega Cecilia de Mndez,
de Izalco, ya me advirti, mucho antes de que tuviramos acceso a la edicin alemana (donde efectivamente
se lee Msin), que Masn deba ser incorrecto ya que este apellido pipil de Izalco es paroxtono (con acento
en la penltima).
2
El comentario con el que concluye el captulo 22, donde el narrador dice: Nemi tetekia wejka ne tunal. Ken
se yawal. Uni yawal kipia ijikshi, kipia imejmey wan ijish. Inat ka tawilua. Est tremendamente lejos el
sol. Es como un yagual (o sea, redondo). Ese yagual tiene piernas, tiene brazos y ojos. Dicen que alumbra.,
se entiende con ms facilidad si suponemos que el narrador era un ciego de nacimiento.
3
Las traductoras salvadoreas tradujeron ehemalige Brgermeister von Izalco literalmente como Alcalde
que fue de Izalco, sin cuestionarlo (a pesar de que suelen tomar la libertad de intercalar sus propias opiniones
a lo largo del texto, la mayora de las veces sin identificar para el lector sus divergencias de la fuente
alemana). No obstante, doa Cecilia de Mndez, de Izalco, me ha sugerido en comunicacin personal que
parece mucho ms probable que don Yns Masin haya sido acaso alcalde del comn, una posicin de
autoridad entre la comunidad indgena local pero no un cargo municipal, una matizacin importante que
aparentemente Schultze tampoco capt.
4
La edicin alemana incluye tambin el retrato de otro hombre indgena (nmero 8) slo identificado como
un Bauer von Izalco (campesino izalqueo) de 63 aos.
5
Ibidem, pg. 168.
6
La explicacin dada por Schultze probablemente explica por qu, siendo su primer ensayo de transcripcin,
este pasaje resulta particularmente confuso como texto. Segn la interpretacin dada por Schultze se tratara
de un vuelo de fantasa expresada por medio de fragmentos dialogados entre la muchacha y una amiga,
primero, y con su madre despus, dodne cuenta sus relaciones con el espaol y su esposa, a cuya casa
habra ido como sirvienta, para regresar finalmente con dinero, por medio del cual va a hacerse construir su
propia casa.
10
parecer hicieron ruborizar a un europeo nacido en el siglo diecinueve, aun
teniendo la sofisticacin y experiencia del acadmico Schultze Jena.
1

Un claro ejemplo es el captulo 39, que parece recoger recuerdos de
una antigua costumbre segn la cual, al casarse una joven, esta pasaba
previamente, para su iniciacin y preparacin, por las manos de un
hombre mayor, quien slo entregaba la novia a su marido despus de que
aquel, metafricamente digamos, kitajkalilia ne itan ne siwapiltzin pal te
kitankwa ne piltzintzin (le rompe el diente a la muchacha para que ste no
le muerda al jovencito). Al comentar este pasaje, Schultze asegura:
La seriedad con la que esto me fue relatado por un hombre experimentado y fiable
de unos cincuenta aos no deja ninguna duda en mi mente de que se trata aqu de
una antigua costumbre que, all donde las circunstancias lo justifican, an hoy
no est mal vista.
2

Aqu tenemos clara aunque indirecta evidencia de que Yns Masin no fue
el nico pipil varn que le proporcion material a Schultze, ya que Masin
tena ochenta aos en 1930, no cincuenta.
Es interesante constatar que la lengua nhuat carece de cualquier
palabra nativa que signifique de modo inequvoco alguno de los conceptos
cuento, historia, ficcin, fantasa, imaginario, irreal, mito, leyenda,
sobrenatural, creencia, supersticin, etc. Tampoco matiza, claro est, entre
las diferentes ideas literarias que la cultura europea denomina cuento,
mito, fbula etc. En cambio, el ttulo original del libro de Schultze se refiere
a mitos, que en el de la traduccin al espaol se encuentra expandido a
mitos y leyendas. Para guardar neutralidad incluso a este nivel, el ttulo de
la presente edicin dice simple y llanamente tajtaketza, que se podra
traducir como plticas.

Esta edicin
La presente edicin de Tajtaketza Ipal Ijtzalku ha sido diseado
especficamente para la lectura. Ya que se trata de una edicin monolinge
en nhuat, es obvio que los lectores que se han tenido en mente son
personas con al menos algunos conocimientos de este idioma.

1
Vergenza que aparentemente no compartan los narradores, segn toda la evidencia proporcionada por
estos textos. En varios cuentos observamos el fcil y casi jocoso empleo de temas considerados de mal gusto
por la cultura europea. En el caso del captulo 40, el apuro del editor fue tan grande que opt por omitir la
habitual traduccin al castellano y en su lugar ofrece a sus eruditos lectores una versin en latn!, mientras
que las lneas 26 a 38 del captulo 53, includas en nhuat y alemn por Schultze, son simplemente omitidas
sin avisar por las editoras salvadoreas de la traduccin espaola, sin duda alguna por su carcter
indecoroso, por lo que la versin amputada publicada por ellas resulta ininteligible. Desde aqu aviso a los
lectores que en la presente edicin no se ha expurgado nada para dejar intactas las voces de los narradores
izalqueos. Caveat lector!
2
Ibidem, pg. 137.
11
La mayora de las veces se da por supuesto que los libros son para
los que los leen y para quienes saben leer. No obstante, no es esta la nica
manera de usar un libro. En el presente caso se trata de una obra de
literatura oral, y pienso que lo ms natural sera que el libro sea ledo en
voz alta y que haya quienes escuchen.
Tambin es importante considerar otro grupo de lectores potenciales
de este libro: los que estn aprendiendo el nhuat. Este libro constituye
toda una escuela para quienes queramos aprender o mejorar nuestro
conocimiento del idioma, tanto que ningn estudiante avanzado de nhuat
puede permitirse el lujo de ignorarlo.
Como ya se ha dicho, un principio fundamental ha guiado la edicin
de Tajtaketza Pal Ijtzalku: permitir que las voces pipiles de Ynes Masin y
otros lleguen, tan limpias y claras como sea posible, hasta los
nahuahablantes de hoy y maana. Para ello, ne he quitado nada de
sustancia de las palabras que fueron registradas por Leonhard Schultze,
ni tampoco se ha aadido nada, para que el texto primario se escuche con
una mxima ntidez.
En el libro que public Schultze los textos estn divididos en 54
captulos o secciones numeradas que representan narraciones
independientes. Aqu se ha mantenido esta divisin, orden y numeracin,
que ayudar a los estudiosos o lectores a comparar esta edicin con la de
Schultze si as lo desean,
1
ya que no tengo otra clasificacin mejor para
ofrecer.
En cambio, he decidido omitir el resto de los elementos estructurales
de la publicacin original. Schultze puso a cada uno de los 54 captulos
mencionados un ttulo en alemn. Dividi los captulos ms largos en
subsecciones, a las que puso subttulos. No me parece ni necesario ni
conveniente reflejar tal intervencin editorial en la presente edicin. Un
simple ttulo es capaz de predeterminar en algn grado la manera de
interpretar un pasaje, y eso algo que he tratado de evitar.

Ortografa y formas dialectales
En su libro, Schultze representa el texto nhuat por medio de un sistema
improvisado de transcripcin fontica
2
, pero en un libro destinado a la
lectura no conviene una transcripcin fontica sino una representacin

1
Hay dos componentes de texto en nhuat, y algunas listas de palabras, que no se incorporan a la numeracin
empleada por Schultze pero que he juzgado interesante retener. En esta edicin se encuentran al final, sin
nmeros, titulados Ne Metzti La Luna y Ne Mexikat Los Mexicanos.
2
O prefonmica, como la llama Lyle Campbell.
12
ortografiada
1
. Ya que ahora disponemos de una ortografa
2
para la
escritura en nhuat, esa misma es la que se ha utilizado para la
retranscripcin de las palabras de Yns Masin et al. en esta edicin. Pero
no es el propsito de esta edicin silenciar los rasgos especficos en la
expresin de los hablantes que produjeron este texto, ni tampoco ocultar
la particularidad de su lugar de proveniencia. No pretendemos ni
traducir estos textos a otro tipo distinto de nhuat, ni tampoco corregir
su forma especial de expresin.
Un problema diferente es el de la puntuacin y disposicin del texto
en frases y prrafos. La puntuacin utilizada en una obra de estas
caractersticas puede considerarse, en gran medida, una interpretacin
impuesta por el editor a un texto transmitido oralmente. He considerado
que es admisible cambiar la puntuacin original, siguiendo criterios
coherentes, con el objetivo de hacer ms fcil su comprehensin. Pero por
el mismo hecho de que la puntuacin es una imposicin al texto oral
original, he procurado puntuar conservadoramente.
Las diferentes maneras de manipular la presentacin del texto a las
que me acabo de referir presuponen una correcta comprehensin del texto
de parte del editor. Obviamente, en la medida en que mejoren nuestros
conocimientos de nhuat, nos convertiremos en editores ms hbiles. La
presente edicin es el resultado, y una medida, del progreso que se ha
hecho hasta hoy tanto en el estudio del nhuat como en el desarrollo de su
codificacin escrita.
Lo que busca la ortografa utilizada es que haya ciertas normas
bsicas que sean comunes a todos los escritores en nhuat. No se trata de
proponer que los hablantes de tal lugar cambien su manera de pronunciar
el nhuat para dar gusto a los hablantes de tal otro sitio.
Hay aspectos de la escritura que no requieren una homologacin
forzosa. En muchos casos no hay nada malo en que, leyendo un escrito,
sea posible adivinar de donde es su autor, igual que sucede con toda
normalidad en la comunicacin hablada. Algunas marcas diferenciadoras
pueden ser el uso de ciertas palabras o expresiones en lugar de otras; una
diferencia en el significado o en la forma de ciertas palabras; el uso de
formas gramaticales especficas, etc.
Veamos unos cuantos ejemplos de elementos en el nhuat de
Tajtaketza Pal Ijtzalku que podemos identificar como caractersticos de este
nhuat, contrastando con otras variedades de la misma lengua (como
podra ser la de Santo Domingo de Guzmn, por ejemplo, que por
conveniencia tomaremos como punto de referencia para la comparacin):

1
Si alguien desea realizar un anlisis fonolgico de este texto, debera referirse a la edicin original para tal
propsito, ya que conserva informacin sobre la pronunciacin que, como es lgico, aqu se omitir.
2
Se trata de las bases ortogrficas propuestas y acordadas entre Alan King, Werner Hernndez y Genaro
Ramrez en 2003 e implementadas posteriormente en todas las publicaciones de IRIN, entre otras.
13
ALGUNAS DIFERENCIAS DIALECTALES
OBSERVABLES EN TAJTAKETZA PAL IJTZALKU

Palabras:
chijchin = chikitik, pequeo wetzka = paki, rer
seki = seuk, sejseuk, otro, otros mukawa = naka, quedarse
se wipta = seujti, una vez teya = , cosa
yualu = ilwit, fiesta nuechkaw = numanuj, mi hermano (mayor)

Significados:


Izalco: Santo Domingo:
tenkal
puerta patio
takati
nacer (nesi) crecer
nesi
verse, aparecer (muita) nacer
wipta
vez pasado maana
maya shiwi
no vengs! ven noms!

Formas:
inte = te (o tesu), no kwakuni = kunij, entonces
ashkan = ashan (o an), hoy, ahora chiupi = chupi, poco
tey = tay, qu nian = nan, ni
teika (tika) = taika, por qu nem = nemanha, luego
k = kaj, quin kicha = kichiwa, hace
kenhaya = kenha, asimismo kilia = kilwia, le dice
ijkiuni = kiuni(j), as asi = ajsi, llega

Formas gramaticales:
kitapuk = kitapuj, abri kukunet = kujkunet, nios
walak = walaj, vino siwapipil = sijsiwapil, muchachas
tajtanki = kitajtan, pidi n(i)u-nikita = niaw nikita, voy a ver
kipishki = kipiak, tuvo yu-kita = yawi kita, va a ver

En todos los casos que se muestran aqu, y otros parecidos, a lo
largo de esta edicin se respetan las formas, palabras y usos de los autores
izalqueos de Tajtaketza. Las notas al pie de pgina servirn de ayuda o
aclaracin para lectores no familiarizados con cualquier expresin en el
texto diferente del dialecto que conocen.
Sin embargo, ya que se trata de un material de lectura y no de un
tratado de fontica o de dialectologa, se han adoptado ciertas
convenciones ortogrficas unificadoras que obvan cuestiones menudas de
14
variacin que podran estorbar la lectura antes que enriquecerla. No se
reproducen, por ejemplo, ciertas contracciones normales (aunque no
obligadas) en el habla
1
, ni efectos ocasionales de sandhi consonntico
2
o
voclico
3
, ni otros fenmenos espordicos
4
.
Ocasionalmente se ha considerado de inters indicar al lector en una
nota el hecho de que tras cierta palabra escrita de manera estndar en el
texto hay una pronunciacin divergente, en el habla de los izalqueos al
menos, como podra ser una contraccin, por ejemplo.
5


Los lectores de Tajtaketza Pal Ijtzalku
El lenguaje de Tajtaketza Pal Ijtzalku es accesible para hablantes nativos
de nhuat, sea cual sea su pueblo de origen y el dialecto de nhuat que
hablen. Su lectura no slo es posible, sino que ser bien provechosa;
proporcionar una experiencia no slo placentera, sino enriquecedora,
pues a nivel del idioma ensanchar los conocimientos del lector y los
reforzar al ayudarle a recordar su propia habla y la de sus padres y
abuelos, mientras que a nivel del contenido cultural, le ensear y har
que reflexione sobre lo que ya sabe y sobre lo que significa su herencia
tnica.
El estudio colectivo de los materiales contenidos en Tajtaketza Pal
Ijtzalku podra, adems, fomentar y animar un interesante ejercicio de
discusin auto-exploradora y profundizadora sobre (y en) su idioma y su
identidad como pueblo, la naturaleza y los elementos claves de su cultura
heredada, etc., a travs del cual cada participante ganara una
oportunidad de autoafirmacin, de aprender de unos y ensear a otros, y
de alcanzar una mayor cohesin del grupo por medio de este proceso.
A cambio de estos beneficios, el esfuerzo, al menos inicial, que
deber hacerse estar centrado en vencer cualquier extraeza que cause

1
As por ejemplo, restaurando las formas plenas, por gim escribimos kimaka; por na escribimos naja; no
temet ni anmemet ni yemet sino tejemet,anmejemet y yejemet; no ti sino tey (= tay); no nitagil sino ne
itakil; no gajku sino ka ajku., etc
2
As por ejemplo por nigingishtia nosotros escribimos nikinhishtia; no gwejka sino wejka; no gigwigat
sino kiwikat; no yajkaua, yelnamiki sino kiajkawa, kielnamiki; no sejkalajtuk sino sekkalaktuk; no
nijmati sino nikmati, no nejnutzki, mejnutzat sino nechnutzki, metznutzat, etc.
3
Por ejemplo no escribimos ni et sino ne et; no intiuk sino inteuk (= Santo Domingo teyuk); no i yesiu
sino iesyu:
4
Por ejemplo en lugar de ishtik o istik escribimos ijtik; en lugar de giyunet escribimos kiunit (beben); en
lugar de nimi, nemi; no seke sino seki; no wejwitzi sino wijwitzti; no takwatuyet sino takwatuyat; no
tejchajwa sino techajwa; no giwigajtuk sino kiwikatuk; no tekchan sino techan; no tikmijtiktuk sino
tikmiktijtuk, no imk sino kimakak.
5
Por ejemplo, puede ser interesante saber que tikch[iw]a arar tiene la pronunciacin contrada tikcharar;
yaja ini, yajini; kimaka, gim; kinamaka, ginam; tey ti; yajika yega, etc. Pero contracciones muy
comunes y conocidas no se indicarn.
15
un texto en un nhuat con ciertos rasgos desconocidos o algo extraos
desde la percepcin de cada uno, superar cualquier actitud de intolerancia
o rechazo a este nivel, y acostumbrar el odo al sonido de la voz que oye,
que es, despus de todo, una voz pipil hablando quizs el mejor nhuat
que hoy da podemos esperar escuchar.
El lenguaje de este libro tambin es accesible para los estudiantes
intermedios y avanzados del nhuat, para quienes se convertir en una
lectura altamente recomendada, por no decir obligatoria, una vez
dominados los elementos bsicos de la lenga, ayudndole a llegar a un
conocimiento ms completo de la misma.
El objetivo de las notas de pie de pgina en esta edicin es facilitar el
camino de ambos tipos de lectores, ayudndoles a entender el texto. No
pretenden sustituir un anlisis lingstico en profundidad, ni apoyar una
crtica textual, ni mucho menos constituir un curso en el idioma.
1
Ya que
no todos los lectores parten de la misma base, no ser de extraar que un
lector determinado halle tiles algunas de las notas proporcionadas,
mientras que otras le resulten innecesarias o irrelevantes.
Se encontrar que por lo general ninguna palabra includa en el
breve lxico Conozcamos el nhuat!
2
est glosada en las notas, y que la
mayora de palabras no includas all estn definidas aqu. El librito en
cuestin est derivado de otro trabajo ms completo pero an sin publicar,
el Lxico bsico nhuat
3
, cuya base es un estudio de frecuencia de lexemas
en un corpus de textos en nhuat. Por lo tanto, en principio, son las
palabras ms frecuentes del idioma las que no se glosan aqu. Una
persona equipada con las notas proporcionadas, Conozcamos el nhuat! y
cierto dominio de la gramtica del nhuat
4
no estar mal situado para
emprender la lectura o el estudio de este texto.
He pensado que sera til para los que usen este libro que agregara
al final una seccin de preguntas acerca de cada captulo de Tajtaketza Pal
Ijtzalku. Mi propsito al redactar estas preguntas no ha sido el de influir
en las opiniones de los lectores sobre el sentido y significado de estas
lecturas, sino animarles a desarrollar y expresar sus propias reacciones y
opiniones.

1
De hecho un manual de estudio para acompaar Tajtaketza Ipal Ijtzalku podra ser un interesante proyecto
para el futuro a medio plazo.
2
Alan R. King, Conozcamos el nhuat! IRIN, 2004.
3
Alan R. King, Lxico bsico nhuat. Borrador de septiembre de 2004.
4
Falta an la publicacin de una gramtica general del nhuat. En su falta, de algo servir: Alan R. King,
Gramtica elemental del nhuat, IRIN 2004; as como los libros disponibles (tres hasta la fecha) del curso
autodidctico: Alan R. King, Shimumachti Nawat! IRIN 2004. Tambin til, para lectores de ingls, es: Lyle
Campbell, The Pipil Language of El Salvador, Mouton, 1985. Est proyectada una nueva edicin en espaol
de esta importante obra. De bastante menos utilidad prctica es la gramtica hecha por el propio Leonhard
Schultze, cuya versin en alemn forma parte de Schultze (1935), mientras que una traduccin castellana
prcticamente ininteligible existe en Schultze (1982).
16
Uno de los deleites de esta coleccin de autnticas lecturas pipiles es
que sus captulos, cuya longitud vara entre cuatro lneas y diez pginas,
pueden leerse (o releerse) en el orden que a uno le guste, o incluso en un
orden aleatorio, sin disminuir el placer que obtendremos con su lectura. El
orden usado por Schultze y repetido aqu es slo una propuesta, una
posible opcin. En particular si se organizan lecturas colectivas o pblicas,
sera una buena idea planificar de antemano cules son los pasajes que
conviene utilizar y con cules empezar y terminar.
En cualquier caso, una vez que el lector haya empezado a escuchar
las voces que permanecen vivas en estas pginas, no tardar en caer bajo
su encanto y, fascinado, sentir la tentacin de continuar, aunque, para
que la aventura siga, necesite caminar con cuidado encima del lomo de
una serpiente gigante y mgica siguiendo sus instrucciones
Wan inte kitztuya ne takat ka yaja nemia katka ejkatuk ijpak ne
kuat. Kwakuni kilik ne kuat:
Man taja tey, tikneki titemu?
Kwakuni inak ne piltzin:
E, niu-nitemu.
Su titemu, shitaksa yek nujpak!
1



Alan R. King
Euskal Herria, enero de 2006


1
Vase el captulo 8. Traduccin:
Pero el hombre no se haba dado cuenta de que ya estaba parado sobre la serpiente. Entonces esta le dijo:
Bueno, y t qu? quieres bajar [a mi cueva subterrnea]?
Entonces el muchacho contest:
S, bajar.
Si bajas, pisa bien encima de m!

Tajtaketza
Pal Ijtzalku



1

Ashkan
1
ajwituk
2
ne tal iwan
3
tutunik. Inte
4
waktuk. Ika
5
,
tiu
6
-tiktait
7
pal tiktukat ne tunalmil
8
.
Shikashiti
9
nawpual
10
taria
11
. Shiktamuta ne tasul
12

ipal
13
tikcha
14
arar ipal tiktuka ne tawial ne tunalmil.
Ashkan tiu-tiktait pal tiktukat et.
Shikashiti nawpual taria. Musta tiktuka isel
15
et.
Ashkan shini ne at. 5

1
ashkan = ashan
2
ajwituk: mojado
3
Ntese que aqu y a menudo, iwan quiere decir y, no con (y wan, vice-versa).
4
int = te, tesu. (La forma te se usa en las combinaciones pal-te para que no y mal-te aunque no.)
5
ika a veces = yajika, por eso, y a veces = ka, porque.
6
tiu- = tiaw o (como aqu) tiyawit.
7
(-)tai: limpiar (la tierra); puede pronunciarse tayi
8
tunalmil: maz de verano
9
-ashitia = (-ajshitia,) -ekchiwa, preparar. (El que habla hace como que se dirige a un jornalero.)
10
nawpual = nawi pual, ochenta
11
taria: una medida de tierra (tarea)
12
tasul: (Sch.) todos los deshechos que en el campo quedan despus de la cosecha, maleza y rastrojo seco
13
Pal o ipal se usan indiferentemente delante de un verbo (p.ej. pal tiktukat ne tunalmil, ipal tiktuka ne
tawial); delante de un nombre se usa pal (p.ej. ne amat pal ne kulal).
14
-cha = -chiwa. Tikcha arar puede pronunciarse tikcharar.
15
isel = maya. Segn Sch., aqu se tratara de frijoles sembrados aparte.
18
Musta inte kimaka
1
ne at. Inte wetzi ne at. Kichiwa yek
tunal.
Keman panutuk yey metzti waktuka ne tunalmil. Ne ejekat
kiwaki
2
ne tatuk
3
iwan ne et keman weytia.
Yajika
4
, miak inte kitukat ne tunalmil. Tiktukat ne 10
shupanmil
5
keman ne tal waktuk, ipal keman wetzki ne at
takati
6
ne tawial.
Ashkan yek titatukat ika tutunik ne tal: inteuk
7
kimaka ne
at, inteuk kiseseltia
8
ne tal. Tawial tiu-tiktukat yey almun
9
:
makwil taria. Musta tiu-tikcha arar tatajku
10
pal ne tawial. 15
Tiktukat ne et
11
chiltiket, istaket, ne et kutiltiket, tawial
pushawa, tawial tepitin, tawial istak
12
...
Ashkan titamiketa tiktukat. Tiu-tipewat titait nawpual
taria. Tiu-tiktamutat ne tasul. Tiu-titamewat
13
ijtik ne tatuk.
Ashkan kichiwak ume taria, musta kichiwas ume taria, 20
wipta kichiwas ume taria.
Musta niktalia se takat ma kiashiti nawpual taria. Pal
mutashtawia, ma wiki miak tunal pal tami ne tamewal, pal tami
mumewa tatuk. Ashkan shiknawati ne siwapil:
Tamik ne tamewal. Ashkan shiktashtawi ne takat. 25
Tiktashtawikia?
E.
Yey metzti nemi ne shupanmil. Ashkan tiaw-titapustekit
14
.

1
kimaka... Pronunciado gim, y as todas las formas de los verbos -maka dar, -namaka vender, -tekimaka
ordenar y -timaka prender, dar fuego; en esta edicin se restauran las formas no contradas.
2
kiwaki = kiwatza
3
tatuk = mil, (mata de) maz
4
yajika: por eso (pron. yega); forma ms enftica de ika en el mismo sentido
5
shupanmil: maz de invierno
6
takati = nesi
7
inteuk = teuk, an no (pron. inteyuk)
8
-seseltia: refrescar
9
almun: una medida de peso (arroba)
10
tatajku: en medio
11
Ne et se puede pronunciar nit, y as en otros casos, pero en esta edicin se escriben las formas plenas.
12
Sch.: ...frijoles rojos, blancos y negros; maz amarillo y blanco.
13
(ta)mewa: desyerbar, limpiar la maleza del campo
14
tapusteki: doblar el maz
19
Ashkan nemia. Musta tiu-tiawit ashta ne tatzinu
1
kan
nemi ne kal. Tiu-tikmewat ne kal ma nemi yek. 30
Musajsaka ne sinti kan nemi ne kal. Muchiwa sanse
2

parva
3
sinti ishta ma tami tapishkal
4
.
Ashkan yawi tauya
5
pal tami muya. Ashkan tiu-tiktaliat tik
ne kushtal ipal tikwikat pak ne kawayu
6
pal tikwikat ka techan
ne tawial pal tami tiksajsakat. 35
Musta tiaw talkwi nawpual kushtal tawial. Wipta
tiksajsakat et. Nemi yeypual kushtal et.
Ashkan tiksajsakat chikwasenpual kushtal aros. Ashta ma
tami, tikwikat yey kawayu pal tami talsajsakat.
Musta tikwikat ne yey kawayu. Tiu-talkwit chikwasen 40
sontes
7
kwawit.
Ashkan tiu-talkwit chikwasen shikiwit istaket, chikwasen
shikiwit chiltiket; ashkan ne et kutiltiket. Ashkan ma tami.
Musta tiwitz ka nikan ipal mupupua
8
ne et.
Yawi pal munamaka
9
ne et. Naja nimuneki pal nikua ne 45
kulal. Nechnamakilia ka tzunti pesos ne kwawit. Ashkan niu-
nikchiwa ne amat pal ne kulal
10
.

1
tatzinu: sur
2
sans: juntos
3
parva: (Sch.) montn de tusas de las mazorcas de maz
4
tapishkal: tapisca, cosecha (de maz)
5
(ta)uya: desgranar (maz)
6
kawayu: caballo
7
sontes = tzunti, ciento (?) (Sch.: 600 rajas de lea)
8
-pupua: limpiar
9
munamaka... Pronunciado munam. Yawi pal munamaka: podra significar Hay (o quizs: Habr) que
vender..., comprese Nemi pal... O tambin: Es para vender.
10
Sch.: la escritura de la parcela
20
2

Ijtik ne shupan mutuka ne kakawat.
Tikichkwat
1
ne tal ipal tiktukat ne ish ne kakawat.
Keman nemia iujki
2
se ikshichin, tikwiwitat
3
iwan tal pal 50
tiktukat ka senkak
4
.
Keman weya, kitalia ne itakil
5
. Ne itakil ne kakawat
kitalijtuk miak itech ne ituma
6
chamawak
7
ne kwawit.
Keman chikawtuka
8
, tiktekit iwan tikajkawat ma uksi pal
tikishtiat ne ish keman uksituka. Tikpakat, tiktaliat ijtik tunal 55
ipal waki. Kan
9
waktuka, tiktaliat ijtik kumal pal shamani
10
pal
tikishtiliat ne iewayu. Tiktisit
11
wan asujkal iwan kanela,
tikchat tishti
12
chukulat
13
, tikmanat iwan at kwakwalaka
14
,
tikmaliat
15
pal tikunit.

Nemi ume kuku, ken ne shushukna ush
16
pushawa
17
, 60
iwan ne tepitin
1
.

1
-ichkwa: escarbar, araar, revolver
2
iujki: tamao, altura
3
-wiwita: (Sch.) arrancar de la tierra, arrancar, arrancar con todo y raz
4
ka senkak: en otro lugar
5
Ne itakil se pronuncia casi siempre nitakil, y as cada vez que ne precede el prefijo i, pero se escribir la
forma completa.
6
-tuma: tronco
7
chamawak: grande, gordo
8
chikawi (chikawtuk): madurar; maduro, sazn
9
Aqu, y a menudo, kan = kwak.
10
shamani: tostarse
11
(-)tisi: moler
12
tishti: masa (particularmente de maz, pero no siempre!)
13
chukulat: chocolate
14
kwakwalaka: hervir, hirviendo
15
-malia: menear, revolver
16
ush: o
17
pushawa: ennegrecido
21
Ne kuku waktuk tikchiat ma mulini
2
. Keman weya,
tiktukat keman metzti selek.
Ne kwawit kuku takati chijchin
3
, yawi weytia wan kichiwa
iswat wejweyak. Keman kipia chikwasen shiwit, pewa kicha ne 65
itakil; kitepewa
4
ijish tejemet tikiliat
5
kuku.
Kalijtik kipia at. Keman nemia chikawtuk, muteki wan
mushipewa
6
pal kinamakat wan kikuat pal kiunit ne at.
Ne kuku keman kikwajtuk ne metzti inte kipia inakayu,
iayu chiupichin
7
. 70

Ne papaya muteki shushuik, muishtilia iewayu,
tikpitzakuat
8
. Tikmanat pal kisa ne ilechayu
9
. Tikapachuat
10

iwan tenesh
11
pal pipinia
12
. Ashkan tiktaliat pal uksi wan
asujkal. Ashkan uksituka. Tikajkawat ma seseya pal tikwat.
Ne papaya uksituk tikwat nusan. 75

Nemi miak kwajkwawit kichat intakil, ken ne chiltik
tzaput, muyutzaput, sinkuya, patach, chulu istak, chulumui,
chilimuyu, ichkashukut, durasnu, lala, lima, tzuntzaput
13
...

1
tepitin: amarillo fuego
2
mulini: brotar, germinar
3
chijchin = chikitik (plural: chijchichin)
4
-tepewa: brotar (fruta), arrojar
5
tikiliat = tikilwiat (y en general -ilia = -ilwia)
6
-shipewa: pelar, mondar, desollar
7
chiupi = chupi. Se encuentran ambas pronunciaciones pero chiupi predomina y se escribir as.
8
-pitzakua: desmenuzar
9
-lechayu: leche
10
-apachua: poner en agua, poner a remojo
11
tenesh: cal
12
pipinia: endurecerse
13
Sch.: el zapote rojo, el zapote mosca, la sincuya, el cacao, la anona rosada, la anona blanca, la guanaba, la
chirimoya, el hicaco, el durazno, el limn y el zunzapote
22

Mushtilia ne iewayu pal kisa ne ilechayu, musalua se
kwechpala pal kikwi ne ilechayu, mumana ijtik se kumit wan 80
at. Keman mumantuka, mutemultia pal seseya. Keman seseka,
mumalina
1
ne kwechpala pal kisa ne iayu ne kwawit. Kan
nemia ne balsamo, mutamachiwa
2
pal munamaka.
Keman tikpiat se chira
3
, tikmakat balsamo pal inte asit
4
ne
mujmuyut
5
. 85

Nemi pujpula wey wan nemi kijkinia chijchichin. Weli
tikwat
6
uksituk ush tishkal
7
ush shushuik.
Weli tikmanat ne kinia wan ne iewayu wan nekti.
Tamantuk wan nekti nemia pal tikwat.
Ne ijiswat ne kinia weli tikwit
8
pal tikchat nakatamal. 90
Ne pula ishtultik tiktisit iwan ne ayujwach
9
pinul
10
pal
tikchat pulantishkal.

Keman ne akat chikawi, tikutunat, tiktisit, tikmanat ne
iayu ne akat pal tikchat nekti. Weli nusan tikchat asujkal.
Ne sakat ne akat tiwelit tikwit pal tikchat ne kal. 95

1
-malina: retorcer
2
-tamachiwa: medir, pesar
3
chira: herida
4
asi = ajsi
5
muyut: mosca
6
weli tikwat = tiwelit tikwat
7
tishkal: asado (sobre brasas)
8
-kwi: adems de tomar, significa utilizar
9
ayujwach: semilla de ayote, aguashte
10
pinul: pinol, harina
23

Ne tumat tiwelit tiktzuyuniat
1
wan tejteksisti
2
.
Tiwelit tikwat ijtik takwal wan nakat wan kamu wan kilit.
3

Tiwelit tikwat nusan ayujwach tumat.

Ne iat
4
, keman waktuk ne iswayu, tikimiluat
5
iwan
tikchichinat. 100

Ne chil muiseki
6
ijtik se kumal pal uksi. Kan uksituka
tikwechuat
7
ijpak ne metat wan istat. Tikmakat lala shukuk.
Yaja ne iayu ne chil pal titakwat ajwiak.
Ne chilchukulat chijchichin iwan kukuk. Mukwechua pal
tikchat se majal
8
pal tiknamakat chiujchiupi. Ika muilia
9
105
chilchukulat.
Ne chiltekpin
10
kenhaya
11
kukuk. Ne chil weweyakchil inte
kukuk. Ne chil istak, yaja ajwiak. Ne chil muekchiwtuka, tikiliat
chilmultal
12
.


1
-tzuyunia: tostar en el comal o una sartn
2
teksisti: huevo
3
kilit: verdura
4
iat: tabaco
5
-kimilua: enrollar, empacar
6
-iseki: (Sch.) secar frutas en el comal
7
-kwechua: (Sch.) moler en la piedra de moler
8
majal: pasta
9
muilia = muilwia, se le llama
10
tekpin: pulga
11
kenhaya = kenha, nusan
12
chilmultal: chilmol
24
Ne shikama, ne witzaya, ne kamu, ne chiltik kamu, ne 110
yame, ne papa... muskaliat ijtik ne tal ne wejweytiat.

Ne meshkal
1
tiksaluat tech se kwawit wan tikwawanat
2
.
Ne ichti tikmalinat pal tikchat matat
3
.

1
meshkal: (Sch.) mescal, maguey, agave, sisal
2
-wawana: raspar, rascar
3
matat: matate, red, bolsa de red
25
3

Se takat kipia
1
miak tajtal iwan miak takamet. Yejemet
kichiwaket ne tail
2
iwan niktukak
3
ne tawial iwan ne et. Ashkan 115
nemia elut.
Ashkan tayua niaw nitajpia. Nikasik
4
ume mapachin iwan
nimutaluk
5
wan ne pejpelu. Ashkan walmukwepki ne
mapachin. Mukitztuk
6
wan ne nupelu. Kishajshakwaluk
7
.
Kwakuni
8
nikitzkik naja. Nikmiktik wan se kwawit. 120
Ashkan nu-niaw
9
ume yual
10
pal nikitzkia se sorio. Musta
nu-niaw niktemua se takwatzin.
Niajki senpa ka tayua. Nikasik se tepeskwinti. Nikasik
takwa nemi. Kitzkik ne nupelu.
Wipta niu-nikmiktia ne mutuktzin
11
wan se tet. 125
Ka tayua nikasik takwa nemi se pesoti. Nikitzkik iwan
nikmiktik.

1
kipia = kipiatuya, kipia katka
2
tail: la limpia (pron. tayil)
3
El narrador se identifica a veces con el protagonista (oscilacin entre primera y tercera persona).
4
nikasik = nikajsik
5
nimutaluk, nikitzkik... = nimutaluj, nikitzkij... (y as generalmente)
6
mukitztuk: lase muitzkijtuk (?)
7
-shajshakwalua: revolcar
8
kwakuni = kunij, entonces
9
nu- = niu- = niaw; nu-niaw = niaw niaw = niasneki
10
yual = tayua
11
mutuktzin: ardilla
26
4

Nemituya se takat ka kipiatuya se kulal. Ne kituka kamu,
wan seki
1
yawit kichtekit. Kwakuni inak yaja:
Niu-nikita ken nikinhishtia uni ka yawit nechichtekiliat 130
tey
2
nitatukatuk.
Ne itekuyu ne kamujtal yajki se wipta
3
ka tayua
kinpajpashua
4
. Ne takat mutalik kan nemi se kwawichin wan
pejki tachichina.
Keman kitak ka yawi se tawil shushuik kitawilua se 135
mikini, ne takat mumutij, kiski mutalua, yajki minaya
5
.
Keman asiket kan nemituya ne takat, inaket ne yawit
kichtekit:
Inte nemi ne itekuyu. Shitawiwitakan
6
miak kamu.
Ne nemituyat yejemet tawiwitat ne kajkamu keman pejki 140
kisa ne metzti. Kitawilujki
7
kan nemituyat yejemet.
Ne witz ne itekuyu wan se tit chiltik. Yawi techajwa.
Seuk
8
teutak yajket senpa. Kitaket se mapipil
9
. Kwakuni
inaket yejemet:
Ne itekuyu nemi tachichina. Ma naka se tejemet tachia 145
asu
10
witz pal tikisat timutaluat tejemet.
Kwakuni inak se yejemet:

1
seki: otro, otros
2
tey = tay. Generalmente pronunciado tey y a veces ti. En esta edicin se escribe siempre tey.
3
wipta: vez (se wipta una vez, yey wipta tres veces...); por lo tanto, se wipta = seujti (wipta tambin significa
pasado maana)
4
-pajpashua: acechar
5
minaya (minashki, minashtuk): esconderse
6
-wiwita: (Sch.) arrancar de la tierra, arrancar, arrancar con todo y raz
7
kitawilujki, kilijki... = kitawiluj, kil(w)ij...
8
Pronnciase seyuk.
9
mapipil: nombre de una estrella (segn Sch.)
10
asu = su
27
Naja niaw nikita tey uni. Niu-niasi inawak
1
. Su ne
itekuyu, niu-niknutza su nechtalkulia
2
sese
3
kajkamu. Su
nechilia ma niwitz niwiwita, tiawit tikwikat miak pal inte 150
timukwepat senpa tikichtekit kajkamu ini takat.
Kinutzki ne itekuyu, wan te asik. Ika, majmawit wan
yajket.
Ne mapipil tajpia yek ne kamujtal.

1
(i)nawak = (i)tech, cerca
2
-talkulia = -takulia, regalar
3
ss = sejse, unos
28
5

Ne shujshuletket
1
ikman panutuk
2
inat seuk pal ikuni
3
155
wejka kichtekit ne ajat
4
pal nikan. Se wipta, inat ka
kichtekilijket ne at yankwik
5
.
Yejemet pal Ijtzalku
6
kitemujket se siwapil pal kiwikat kan
takatik
7
ne at. Yawit miak iwan yaja. Ne kichiwat se yualu
8
,
kichiwat nakatamal, wan ne siwapil kitaliat itajku kan takatik 160
katka ne at, wan kiliat ma wetzka
9
. Keman tamit kichiwat
muchi uni, ne kiajkawat ne siwapil. Kiliat:
Taja nikan tinaka. Musta ka peyna tiawit talmukwepat
nikan tikitat ken titatwituk.
Seuk tunal keman asiket ne siwapil intea
10
nemituya, wan 165
ne at mutaluaya. Kwakuni inaket yejemet ka ne at kiwikatuk.

1
shult = chult (se usan ambos)
2
ikman (panutuk): en el pasado, antao, hace mucho tiempo
3
ikuni: por ah, ah cerca
4
ajat = ajapan
5
at yankwik: (Sch.) manantial que hace poco haba brotado
6
Ijtzalku: Izalco
7
takati = nesi, nacer
8
yualu = ilwit, fiesta
9
wetzka = paki, rer
10
intea = tea, ya no. Pron. inteya.
29
6

Nemik se takat munamiktijtuk kipiatuya ne isiwaw, wan
inte kimati katka ka kisa ka tayua. Semaya
1
kita katka
2
ka
tatwi kipia tey kikwa
3
, tey sea
4
.
Nemik se k
5
kipachiwia
6
, wan kilik
7
: 170
Shikpachiwi ne musiwaw. Kisa ka tayua pal yu
8
-kuchi
wan se seuk. Tikitas ka ijkia
9
ka kisa, ka kitalia se kwawit
tankupa
10
ne mutaken
11
pal tikmati ka ne nemi munawak.
Wan kipachiwia, wan kitak ka ijkia ka kiski. Wan
inteatka
12
kilik. Kan tatwik yajki ichan ne k kilijtuk, wan kilik: 175
Ijkia tey ne
13
tinechilik. Yajki ne itzuntekun, yajket ne
imejmey, kwakuni yajket ne imejmetzkuyu. Semaya naka ne
iweyka.
Wan nem
14
ne seuk katayua muketzki tachia kan ne
15

kujkupewtuk
16
, wan kitak naktuk isel inajnakayu. Wan yajki 180
muteka kichia keman yu-witz. Ashan kan tatwik, yajki kilia ka
kitztuk.
Kan ne kujkupewtuk, isel najnakayu.
Wan kilik:

1
semaya = maya, slo, solamente
2
Semaya kita katka... Slo se preocupaba de que...
3
tey kikwa = itakwal
4
sea = saya, muy, completamente, completo (pron. seya). Tey sea talvez lo que era suficiente.
5
ka = kaj
6
-pachiwia: vigilar
7
kilik = kilwij
8
yu- = yawi
9
ijkia = tejkia, kia
10
tankupa = (ka) itan, debajo
11
-taken: cobija, manta
12
inteatka = te datka
13
Ijkia tey n tinechilik. = Tejkia tay tinechilwij.
14
nem = nemanha
15
kan n: (a)donde (relativo)
16
kupewi, mukupewa: soltarse, separarse; -kupewa: soltar, separar
30
Ashan pal ma kita ka tikitztuk, shu-shikwi se wajkal wan 185
neshti
1
wan tikmaka istat. Tikmaka kan ne kujkupewtuk.
Kwakuni tiaw timuteka tikchia keman yu-witz.
Kwakuni kan walak
2
ne itzuntekun, musaluk, inte welik.
Musaluk senpa, inte welik. Wetzki, mukwepki musalua, inte
welik. 190
Kwakuni witz ne imejmey, inte welik. Kwakuni witz ne
imejmetzkuyu, kenhaya inte welik.
Kwakuni taketzki ne tzuntekumat
3
:
Shimuketza.
Tey tikneki? 195
Shimuketza. Nikneki ma shinechili teika
4
tikchiwtuk ne
inteyek
5
. Wan pal-te
6
timukwepa tikchiwa, niu-nimusalua
mutech.
Kwakuni musaluk tech ne ishulejyu. Nakak ume
tzuntekun. Kan yawi katka tekiti, kiwika katka. Takwa kan ne 200
takwa ne shulejyu. Wan pal mijkwita
7
, tik ne itili
8
ne shulejyu;
wan pal mushisha, tik ne kulutzin
9
ne shulejyu.
Wan pal kuchi, mukupewa katka tech ne ishulejyu, wan
kuchit sanse
10
wan tajtaketzat yek. San
11
mulina
12
ne ishulejyu,
nem nemi yaja pachiwia pal-te kiajkawa. 205
Kwakuni yajket ka kujtan. Asiket tan se kwawit chiltik
tzaput
13
, wan kiasiket se tzaput wetztuk, wan kipejpenki
14
wan

1
neshti: ceniza
2
walak = walaj
3
tzuntekumat: cabeza sin cuerpo, calavera
4
teika = taika, por qu. Pronunciado tiga, y comprese ti por tey = tay, qu. En esta edicin escrbese teika (y
tey).
5
inteyek = teyek, mal
6
pal-te: para que no. Lo escribimos con guin por tratarse de la contraccin de pal inte.
7
mijkwita: cagar
8
-tili: ano
9
kulutzin = wilutzin, pene
10
sans: juntos
11
san: tan pronto como
12
mulina: moverse
13
tzaput: zapote
14
-pejpena: recolectar, recoger
31
kitajkuk
1
, kishtik, ne se tajku kimakak ne itzuntekun, ne seuk
tajku kikwak yaja. Kilik ka ajwiak.
Titejkuskia titachia su tikasi seuk? 210
Su timutalia, nitejku.
Nimutalia.
Kwakuni kishtik ne ikwechpala ne ishulejyu wan kitalik
pal ma mutali ne itzuntekun. Kwakuni tejkuk ne shulejyu wan
kiasik se, wan kaltajtalik se. 215
Kwakuni kiasik seuk, kitek, wan kiski selek. Kwakuni
kilik:
Niktek se selek.
Shiktamuta.
Kwakuni kitamutak wejka wan yajki wetzi pak se masat. 220
Kwakuni kiski mutalua ne masat, wan kan kikak ka mutaluk,
inak yaja ka mutaluk ne shulejyu. Kwakuni ajkewki
2
, yajki
kiasi, wan nem kiasik ne masat. Wan kan kiasik, musaluk pak
ne itzinkujku
3
.
Kan kimatki ne masat ka musaluk pak ne itzinkujku, 225
kwakuni mutaluk wan muchi ne wijwitzti
4
kan ne panu yawi
ashta walak miki. Wetzki.
Kwakuni temuk ne ishulejyu. Wan inak:
Ne nusiwaw yajki. Kishketzki
5
yaja ka naja nimutaluk.
Ashan niu-niktemua. Inte nikasi. Ashan tey nikchiwa? Niu-niaw 230
nimuyulkwitia
6
wan ne pale.
Wan nechilik ne pale ka ma
7
niaw niktemu ashta kan
nikasi. Wan niajki niktemua ashta nikasik.
Kan nikasik, niajki niknawatia ne pale. Wan nechilik ka
ma niktuka, wan kan niktukak, ma nikpupu, ma nikwichpana
1
, 235

1
-tajku cortar por la mitad, partir
2
ajkewi: levantarse, ponerse de camino
3
-tzinkujku: rabadilla
4
witzti: espina
5
-ishketzki: imaginarse, creer, dar por entendido
6
(mu)yulkwitia: confesar(se). Pronunciado tambin como mulkwitia o incluso mulkutia.
7
nechilik ka ma = nechilik/nechilwij ma
32
wan ma niaw muchi ne tujtunal, ma niaw nitachias. Wan kan
nikita tajtatkaya
2
, ma niknawati ne pale.
Wan kan nikitak takatki se wajkalchin
3
, niajki niknawatia
ne pale wan nechilik ma nikpachiwa tey yu-kisa. Wan weytiak
yajki chiupi, weytiak yajki, kichiwki se shuchitin. 240
Kwakuni niajki niknawatia ne pale, wan nechilik ka ma ne
ninemi nipachiwia. Wan weytiak ne wajkal, wan kan
chikawayak
4
, kwakuni tzayanik. Kan tzayanik, nikita kumuni
5

ijtik
6
.
Wan niajki niknawatia ne pale, wan nechilik ma 245
nikpachiwi tey yu-kisa. Wan pejki nikita kan ne tzayantuk,
nakak nikita wan pejki nikita ka kumunit, wan nakak nikita ka
muchi pipilchichin. Kwakuni niajki niknawatia ne pale.
Kwakuni nechilik ma nikisa tik techan niktajtani
kwejkwechpalachichin. Wan muchi tey ne
7
wetzit yawit 250
nikinpejpena wan nikinkimilua
8
. Kan tamik shinit, nikinwikak
ka nuchan.
Wan ne takat kipiatuya inan. Yaja kinpachiwia ne
kukunet
9
wan nem weytiat yajket.
Wan kan pejket takwat, yajket kiyawaluat
10
ne kujtan. 255
Muchi ne itapewilchin
11
tey kipia ne kujtan, muchi kitzkijket
kan musentepewat
12
, yawit katka kimakat innoya pal
13
ma
kimana tik se kumit. Nemiket takwat ne kukunet. Isel nakat
kikwat katka.

1
-wichpana = -uchpana, barrer
2
tajtatkaya: cualquier cosa (comprese tatka)
3
wajkal: rbol de morro
4
chikawaya: volverse fuerte, madurar
5
kumuni = mukumuntia, alborotarse
6
Nacan unos pequeos seres dentro del morro.
7
tey n (aqu) = k, quien(es)
8
Se refiere a los que han nacido del morro.
9
kukunet = kujkunet
10
-yawalua: rodear, dar vueltas
11
tapewil: caza, animales de caza
12
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
13
pal ma = ma (o pal), p.ej. pal ma kimana = ma kimana = pal kimana
33
Kwakuni pejki asi se takat wey, pejki kineki
1
ne lamachin, 260
wan kan pejki kineki pejki kikwa ne takwal. Wan ne
pipilchichin kan kujkutiat
2
witzet ka kitzkiat ne itapewilchin,
mutekat kuchit.
Kwakuni ne chijchin, yaja kisatuya wan kitak ka asi ne
takat tumak itenshipal
3
, yaja kikwa ne takwal. Wan kan tami 265
kikwa, kiajkawa chiupi iayuchin, ne kikwi wan imey, kinmaka
muchi tech inten, kinsusulua
4
.
Kwakuni kisaket ne seki
5
. Kwakuni kitajtaniliat tey kikwat
ne lamachin, wan kinhilik:
Antakwajtiwita. 270
Wan teika timayanat?
Shikenchakan
6
.
Kwakuni kienchiwket ne inten wan kitaket ka ijkia ka
takwajtuyat. Kwakuni inak ne chijchin:
Melemet
7
. Inte antakwajtiwit. Nikan walejkuk
8
se takat 275
tumak itenshipal. Yaja kikwak muchi ne takwal. Wan kiajkaw
chiupi iayuchin, ne kikwik wan imey, metzinmakak tech ne
anmuten.
Tikitak?
E. 280
Wan inte tikitak kanka witz?
Teika inte
9
. Ka nikan witz.
Ashan tiawit tiktaliat ne tajpewal
10
. Tiu-tikchiwat se
shaput
11
miktan
12
, wan tiu-tiktaliliat ne tani
1
kwajkwawit wan

1
pewa (ki)neki: enamorarse
2
kujkutia: cansarse, aburrirse
3
tenshipal: labio(s). takat tumak itenshipal = takat kipia tumak itenshipal
4
-susulua: embadurnar, untar
5
seki: otro, otros
6
-enchiwa o -encha (-enchiw): probar, tentar, tocar, examinar
7
mele, plural melemet: tonto, necio, ignorante, simple
8
walejku: llegar
9
Teika inte! Cmo no!
10
tajpewal: trampa
11
shaput: hoyo, fosa
12
miktan: hondo, profundo
34
pichawakchin, pal kan witz, n yu-muwetzi. Kwakuni, su-nte
2
285
tami mumiktia kan yu-wetzi, tamit tejemet tikmiktiat.
Wan kan wetzki, yejemet nemituyat minashtiwit
3
. Wan kan
kitaket ka wetzki, yajket tachiat, kitaket ka ne nemi. Kwakuni
tamiket kimiktiat.
Kwakuni semaya kishtilijket ne ikulutzin wan kitapujket 290
wan yajket kishkat. Kan tamik kishkat, kiwikilijket ne
lamachin:
Lama, ashan inte tikasitiwit, semaya se tapewilchin
tikasiket. Nikan talwikat. Shikwaya
4
.
Wan anmejemet? Tey yawit ankikwat? 295
Tejemet titakwajtiwita. Shikwaya taja. Uni talwikat
mupal.
Kwakuni mutalik ne lamachin takwa, wan kimatki ka
pipinik
5
. Kwakuni inak ne chijchin:
Lama, tey, pipinik tikmati? 300
E.
Shikmaka istat wan shu-shikishka senpa.
Ne lamachin kimakak
6
istat wan yajki kishka. Kan tamik
kishka, mutalik kikwa senpa, wan kimatki kenhaya.
Kwakuni kintitanik
7
kalkwit at wan kinmaka tzutzukul
8
305
pal yu
9
-kalkwit ne at. Kwakuni inte kiwikaket ne tzutzukul.
Yejemet kikwijket se matat pal kalwikat ne at. Wan kan asiket
wan ne at:
Pipil. Ken ankichiwtiwit ka kalwikat tik uni?
Uni inteatka. 310

1
tani: abajo
2
su-nt = su inte, su te. -nte como contraccin de inte no se usa tras (a)su y ka.
3
minashtiwit: escondidos
4
shikwaya: cmalo ya!
5
pipinik: duro
6
kimakak istat: le ech sal
7
-titania = -tuktia, mandar
8
tzutzukul: cntaro
9
yu- = yawi(t)
35
Kwakuni kiski wan kilia:
Shikita. Taja inte tikcha kini
1
naja.
Kwakuni kishtik ne ikuluchinchin wan mushishi, wan
kititanik ne ishish ka ijpak ne kal. Wan panuk ijpak, inte
kienchiw ne itzunpan
2
ne kal. 315
Tikitak ka naja niweli? Taja inte tikchiwa. Shiwi, nikan
shikchiwa taja.
Kwakuni yajki kan ne nemi ne chijchin, wan mutzukuluk
3
,
pejki mushisha, kimutak ne ishish. Inte yajki ka ajku wan
kitzkik ka tani
4
, panuk ten ne itili. 320
Inte tiweli tey ne tikchiwat, wan tejemet tiawit. Tejemet
inte timunekit taja, tey ne titechchiwilijtuk
5
. Tejemet tinakat
tipakit ka tikwajtuk ne ikulutzin ne muawil
6
.
Kwakuni inak ne lamachin:
Takat. Ijkiuni
7
ankichiwtiwit? Pal-te anmukwepat 325
ankichiwat.
Yajket muchi sansenkak
8
. Wan kan ne yawit katka, kitaket
se shekshet
9
kikwa nemi se sinti. Wan kilik ne se, kilik ne seuk:
Shikita, ne nemi se tutut kikwa nemi se sinti.
Tikpachiwikan tikitasket kan yu-kishtia ne sinti. Su tikitat kan 330
kishtia, kwakuni tinemit yek; tejemet welia titakwat nusan.
Wan kitaket ka tik ne tepet yu-kishtia ne sinti. Kwakuni
muilijket
10
:
Ken tikchiwat pal tikishtiat?
Kwakuni inak ne chijchin: 335
A, uni nem weli tikchiwat.

1
kini = ken
2
-tzunpan: cima, parte ms alta
3
mutzukulua: agacharse, ponerse de cuclillas
4
kitzkia ka tani: ir(se) para abajo
5
tey n titechchiwilijtuk: (despus de) lo que usted nos ha hecho
6
-awil: amante
7
ijkiuni = kiuni, kiunij
8
(san)senkak: a otro lugar
9
shekshet: pjaro cheje
10
muilijket: se dijeron (entre ellos, unos a otros)
36
Ken tiu-tikchiwat?
Tikchakan se mishti, tikmakat se tikwini
1
.
Kwakuni kichiwket, kiketzket se mishtichin.
Yajki ne achtu wan kimakak ne takipini
2
, wan inteatka 340
kichiwki. Kwakuni yajki ne seuk, kenhaya, inteatka kichiwki.
Kan kitak ne chijchin ka inteatka kichiwket ne wejweymet,
kwakuni inak yaja:
Shikitakan asu annechishtiat, ika naja se niu-nikmaka,
niu-ninaka kunaktuk
3
. Su annechishtiat
4
... 345
E, timetzishtiat.
E, niu-nikchiwa.
Kwakuni kiekchiwki ne kuejekamil
5
wan kimakak ne
takipini. Kwakuni kitapuk ne tepet wan yaja nakak kunaktuk
tani
6
ne sinti. Kwakuni inaket ne wejweymet: 350
Tikishpejpenakan ne sinti ne wejwey. Inteuk walkisa ne
chijchin. Kwak yaja walkisa, tikwijtiwita
7
ne wejwey.
Wan kan walkiski ne chijchin:
Wan ne nupal naja katiawel
8
?
Ne naktuk unkan
9
muchi mupal. 355
Tetekia
10
tey ankichiwtiwit.
Kwakuni kikwik ne isin, wan tey kichiwki
11
, yajki tai, wan
nem tatukak wan mumakak yek anka
12
nawpa
13
.

1
tikwini: trueno
2
takipini: rayo, relmpago, relampaguear
3
kunaktuk: clavado, atrapado
4
su annechishtiat: a ver si ustedes me sacan
5
kuejekamil: tormenta, huracn
6
tani = itan
7
tikwijtiwita: ya habremos cogido
8
katiawl: cul (es)?
9
unkan: ah
10
tetekia: tremendo, demasiado. Se usa en exclamaciones: Tetekia tey ankichiwtiwit! Lo que ustedes han
hecho es demasiado!
11
wan tey kichiwki...: y lo que hizo fue que...
12
anka: acaso, quizs
13
nawpa: cuatro veces
37
Wan ne wejweymet inteatka mumakak. Kwakuni yajket
ichan ne chijchin tajtanit: 360
Ken tikchiwa?
Kinhilik yaja:
Shumet shikmanakan ne tawial tik se kumit, wan shumet
shiktukakan.
Kwakuni muiliat: 365
Tiu-tiawit tikichtekiliat tayua.
Kwak asiket tik ne tatukmil, kitaket ka nejnentuk ne
chijchin tajpia tik ne itatuk. Wan inte yaja; yaja muetztuk
1
. Yaja
kititanijtuya ne ishpitzi
2
pal tajpia. Kwakuni inaket ne
wejweymet: 370
Inte weli tikichtekiliat, unkan nemi tachichina. Tiu-
tiwitzet musta wan ne tunal. Tiu-tiwitzet tajkutunal.
Wan kwak yejemet asiket senpa, takwa nemi katka ne
chikimul
3
. Kan kinhitak, kiajkawki ka takwa, pejki tzajtzi
4
.
Kwakuni inaket: 375
Unkan nemi, shikaki, sekkalaktuk, ajkwechua
5
. Neka
6

inte kuchi ne katayua.
Kwakuni kichiwki ka takati
7
ne at kan ne yu-tatuka, wan
kan kitaket ne wejweymet ka chayawtuk
8
ne at, yajket tachiat
ken kichiwa ka kipia ne at chayawtuk, wan inte kitztiwit keman 380
kimakatuk ne at. Wan yajket tachiat wan kitaket ken
kichiwtuk. Kwakuni yajket kitajtaniliat su weli kimaka chiupi
sinti, wan inat:
Majo, wan taja ken tikchiwa ka titatuka mal
9
tunalku,
wan muchiwa, wan tejemet inte? 385

1
muetztuk: sentado, acostado
2
ishpitzi: lucirnaga
3
chikimul: pjaro carpintero
4
tzajtzi: gritar
5
sekkalaktuk, ajkwechua: se ha resfriado y estornuda
6
neka: por eso (pron. neg)
7
takati = nesi
8
-chayawi: esparcir, regar
9
mal = melka
38
Inte nimetzinmakaskia... niaw nimetzinmaka. Maka shu-
shikwakan, ka su ankikwat inte yu-takati. Ashan shumet
shiktukakan, wan ankitasket, chikwey tunal ankipiasket sinti.
Ashan anyawit. Maya
1
shiwikan, maya shalmukwepakan.

1
maya = maka, no (hagis tal cosa) jams. No vengan jams, no vuelvan jams. Parece que es ma(ka) + -ya
(enftico). No confundir con maya solamente, que aqu se dice isel.
39
7

Nemik se tapewani
1
kistuya mutatemuilia
2
. Wan kitak tik 390
ne kujtan se siwamasat, wan kimutilik
3
wan se tamutani
4
.
Kwakuni yajki tachia, wan kitak ka kimakatuk
5
, ka chipintuk
6

yajtuk ne iesyu. Yajki ipan tachia yawi kan ne chipintuk ne
iesyu, wan asik kan nemi se achin
7
.
Ne nemi se siwapil tapaka. Kwakuni tajtanki iwan
8
su 395
kitztuk panu se masat. Kwakuni inak ne siwapil:
Nikan inteatka panutuk. Nikan nikpia ne nulishtun
9
;
anka yaja ini
10
tikitztuk.
Kwakuni kiajkukik
11
wan ne ipichawakchin
12
, kitak
chichipika
13
esti. Kwakuni inak senpa yajasan
14
ne siwapil: 400
Tetekia
15
muwan. Taja ne tikmiktijtuk ini nuechkawan
16

wan nupipiwan. Ashkan tiu-tiaw nuwan. Shiktzajtzakwa ne
muishi
17
pal tikita ken titachia.
Kwakuni kitzajtzak ne iish, wan kan kitapuk, kwakuni
kitak ka nemia kalijtik. Kwakuni inak ne siwapil: 405
Shiwi nikan kan nemi ne nuteku.

1
tapewani: cazador
2
mutatemuilia: buscarse la vida
3
-mutilia: disparar
4
tamutani: arco, escopeta
5
kimakatuk: le haba dado, haba acertado el tiro
6
chipini: gotear
7
achn: agita, charco, arroyo
8
tajtanki iwan = kitajtan
9
lishtun: listn, cinta
10
yaja ini = yajini, ini
11
-ajkukia: levantar
12
pichawakchin: punta
13
chichipika: gotear
14
yajasan: l mismo, ella misma
15
tetekia: tremendo, demasiado. Se usa en exclamaciones: Tetekia tey ankichiwtiwit! Lo que ustedes han
hecho es demasiado!
16
-echkaw = -manuj, hermano mayor (nuechkawan = numanujwan)
17
muishi (?) = mujmuish
40
Kwakuni kiwikak kan nemi ne chulet. Inak ne siwapil:
Nuteku, ini ne takat ne nemituk kimiktia ne nuechkawan
wan ne nupipiwan.
A, ini ne. 410
Kwakuni inak ne chulet:
Taja ne takat ne tikmiktijtuk ne nupilawan? Ashan shiwi
nikan, shikita tey ne tikchiwtuk. Ita
1
. Nikan nemi ini
inhujumiyu
2
. Ini inte nikishketzki
3
ka ini yu-walmukwepat
4
.
Ashan ijkia. Nina ka yawit witzet. Ijkiashan
5
niu-nimetzmaka se 415
ne nusiwapiltzin pal tinechmaka muchi ne nupilawan tey ne
tikmiktijtuk. Ini umit pal sejse
6
, ini nemi pal witz achtu, ne
tikmiktijtuk achtu. Kiuni ashta kan tiu-titami tikinhetza
7
muchi
ne intunal ne nupilawan.
Wan kimakak ne siwapil, wan tatwik utztituka
8
. Tatwik 420
seuk tunal, kipiaya
9
ume kukunet. Tatwik seuk tunal, kipiaya
seuk ume kukunet. Ijkiuni nemik ume imey
10
tunal inchan ne
tepewa
11
. Sejse tunal kipishki
12
ume masachichin.
Kinmiktijtuya se pual masat ijtik tajkupual
13
shiwit, wan
inte kimatki ne takat ka kipiaya tajkupual shiwit inchan ne 425
tepewa. Yaja kimatki tajkupual tunal.
Kan kiasituk, kwakuni inak ne chulet:
Chule
14
, tikashitijkia
15
. Shan
16
tiaw tikisa. Maya shu-
shimukwepa tikmiktia se ne nupilawan. Niu-nimetzmaka tey

1
Ita! = Shikita!
2
-ujumiyu huesos
3
inte nikishketzki: no me imagin, no crea
4
volver a la vida
5
ijkiashan = ashan
6
sejs: cada uno
7
tikinhetza = tikinketza
8
utztituk: preada
9
kipiaya: ya tiene/tena. Pron. kipeya.
10
ume imey = majtakti
11
tepewa: segn Sch. muchachos de la lluvia
12
kipishki = kipiak
13
tajkupual = majtakti
14
chule: (Sch.) modo de dirijirse a un joven
15
tikashitijkia= tikajshitija, ya lo lograste
16
shan = ashan, an
41
iwan tipanu, wan tey nimetzilia
1
: Maya shimukwepa tikmiktia 430
se nupilawan. Shiwi ka nikan. Shiwi shikita tey tikneki.
Kwakuni kiwikak ka kalijtik kilwitilia ne tumin, wan kitak
ka ne tumin kilpijtiwit pijpikti
2
kan kineki, wan kilik:
Ini tikneki?
E. 435
Kwakuni pejki wetzka
3
ne chulet:
Uni inte. Su tikwika tumin, ne tumin te mulini, ne tumin
yaja tami, wan kan tiktamia, tiu-timukwepa tikmiktia
nupilawan.
Kwakuni kitak ne wejwey pulamil wan ne wejwey 440
kakawamil. Kwakuni kilik:
Niu-nimetzmaka pula wan kakawat. Nikan tikitaya ini
pula. Kipia uksituk, kipia shushuik wan kipia ipilawan. Wan ini
kakawat kipia uksituk, kipia selek wan kipia shujshuchit.
Kwakuni yajket kan nemi ne pula wan kishtik se 445
kutejkuni
4
. Ne kutejkuni isel plata. Wan kutejkuk, kitek se
pula, wan yajki kiteki se kakawat. Wan kilik:
Shikita, ini inte tami, ne pula kipia uksituk, shushuik
wan ipilawan. Ini kakawat kipia uksituk wan kipia selek wan
kipia shuchit: ini inte tami. 450
Wan kitak ka kiwikak ka tatenpan
5
. Kwakuni kilik ne
chulet:
Shikelnamiki tey ne nimetzilia: ini muchi tey ne tikita, ini
muchi nupilawan.
Kitak ne piltzin ka nemi masat wan tutulin wan patush 455
wan tijtijlan, wan tepeskwinti, kutush
6
wan kujtankuyamet wan
yutuch, wan wilut wan nashilin wan kuyankuat wan takwatzin,

1
tey nimetzilia: lo que te digo (es...):
2
pijpikti: atado en montones o fardos
3
wetzka = paki, rer
4
kutejkuni: escalera
5
(ka) tatenpan: afuera
6
kutush: agut
42
wan mapachin wan tukat wan tzikat wan tzunpupu, wan
papalut wan kalat wan tzinakan.
Maya shimukwepa tinechmiktilia se ne nupilawan. 460
Shiktzakwa ne muijish.
Kwak ne
1
kitzajtzak ne ijish, nemituya itech ne chulet, wan
kwak kitapuk nemituya ejkatuk
2
ten ne achin kan nemituya ne
siwapil tapaka.
Kwakuni, nem kishkejketzki
3
kanka ne ichan. Kwak asi 465
yawi katka, kwakuni kitak se ne ipilawan, kilik ne inan:
Shikita. Ne witz nuteku.
Wan yejemet inat katka ka miktuka.
Kwakuni mutalik kinhilia ne ipilawan wan ne isiwaw tey
ne panutuk. 470
Kwakuni ulinik
4
ne kal.
Wan inte kielnamiktuya kishtia tey ne kitakulijtiwit. Kan
ne ulinik, kiski tey ne kimakatuyat kan ne kwika katka.
Yajki kan ne yu-nemi nakak tapikti
5
ne tumin. Wan ne ikal
nakak ken ne
6
kiekchiwilijket ne tepewa, wan ne tumin 475
kiekchiwilijket kan ne yu-kipia.
Kwakuni nakak kinhishpelwia
7
ne ipilawan. Kitak ka ne
chijchichin kiajkawtuk muchia
8
wejweymet. Ashan tey ne nemit
katka wejweya, kitak yaja muchi shujshuretket
9
. Kwakuni kilik
ne isiwaw: 480
Man
10
ini pipil, ken ijtuk
11
ka nikita naja muchi
wejweymet, wan kwak ne nikinhajkawki muchi chijchichin?

1
kwak n = kwak
2
ejkatuk: parado, quieto
3
kishkejketzki: se dio cuenta
4
ulini: temblar
5
tapikti: atado
6
ken n = ken (relativo)
7
-ishpelwia: observar, mirar con asombro, vigilar
8
muchia = muchi
9
shurt = chulet
10
man: pero
11
Ken ijtuk? Qu tal? Cmo ha ido? Cmo ha sido? Cmo es eso? Cmo puede ser?
43
Wan tey? Yakin
1
tiajtuk?
Ken ka
2
weytiatiwit, wan inte kicha ume imey tunal kicha
ka niajtuk? 485
Ken ka tina kiuni? Wan inte kicha ume imey shiwit
kichiwa ka tiajtuk? Man uni ken ijtuk?
Su
3
naja inte niajtuk nishtuna
4
. Ijkiuni ka nimetzilia: ini
kal shikishpelwi yek pal teatka panu ini kal. Ini kal yujkasu
5

inte yaja nupal? Ini kal tikitaya ken nechekchiwilijket. Wan ini 490
tumin ka nemi piktuk, ini ne nechmakatiwit, inte yaja tumin.
Ini se pula wan se kakawat; yaja ini tumin tikita. Yajika, ini
nemi ka
6
tikita ken tikpia, naja nimetzilia: shikua chiupi kupal
7

pal ne katayuaya nikneki ma shikpupuchwi
8
ini tumin. Ijkia
nikneki ma shikpia tey ne yaja nechilik. Kwak ne niawa 495
walkisa, nechilik ka uni nechmakak pal inte tami uni. Uni yaja
ne kitilana
9
ne iesyu ne tal. Yajika, k tatuka kipias ken panu
10
.
Yajika, nikneki naja ma shikchiwa ken ne nimetzilia. Uni
tikchiwas muchi ne katayuaya. Ini tumin yultuk. Kwak naja
nalishtik ini tumin, inte yaja tumin, se pula wan se kakawat. 500
Nechmakak ne chulet pal nipanu. Yajika, nina naja ka tikitakan
ken tikpiasket, ka ini tumin yultuk.

1
yakin: ahorita mismo, hace poquito. Yakin tiajtuk? Acabas de irte? (pron. yagn)
2
Ken ka...? Cmo (es) que...?
3
su: algo como Pero si...!
4
ishtuna: tardar, por mucho tiempo (verbo intransitivo)
5
yujkasu: acaso
6
nemi ka = nemi pal, hay que, debemos etc. Nemi ka tikita ken tikpia Debes ver cmo lo tienes.
7
kupal: copal
8
-pupuchwia: ahumar
9
-tilana: jalar, tirar, sacar, succionar
10
Ka tatuka kipias ken panu. Quien siembra tendr sustento (ken panu: de qu vivir, sustento).
44
8

Nemik se piltzin wan se siwapil. Inte mumati ken ka
nemit uni muasitiwit tik kujtan. Wan kimatket ka nemi se
shaput
1
kisa katka se kuat kitilana takamet wan tey panu. Wan 505
muilijket:
Tiawit titachiat.
Wan kan asiket kan nemi ne shaput, kwakuni kilik:
Tiu-tikutunat mekat
2
wan niu-nikwajkwasalua
3
. Wan taja
tiu-tinaka pal nitemu niaw, wan taja tinechmaka tiaw mekat 510
pal nitemu niaw.
Kwakuni asik kan nemi ne kuat. Kwakuni kitak ka pejki
tatatwia
4
, wan pejki kita ne kal tik ne miktan.
Wan inte kitztuya ne takat ka yaja nemia katka ejkatuk
ijpak ne kuat. Kwakuni kilik ne kuat: 515
Man taja tey, tikneki titemu?
Kwakuni inak ne piltzin:
E, niu-nitemu.
Su titemu, shitaksa
5
yek nujpak.
Kwakuni pejki ne kuat mukwejkwelua
6
. Yaja ne kan 520
muchiwki yajki, kan taksak yajki, kan temuk yajki, wan kan
temuk.
Nem kitaket, wan yajket kinamikit. Kilijket:
Tey tikneki?

1
shaput: cueva
2
mekat: bejuco, pita, mecate
3
kwajkwasalua: torcer cordeles
4
tatatwia: aclarar
5
taksa: pisar, poner los pies
6
mukwejkwelua: enroscarse
45
Kwakuni inak ne piltzin: 525
Naja niwalajtuk nitachia tey nemi nikan.
Ne kitak ka nemi chujchuletket wan lajlamachichinmet,
wan kipiat ne kan tamanat
1
.
Wan kitak ka pal ne kisat, mutapetztiliat
2
pal welit patanit,
wan pal patanit wan pal welit kisat, nemi se kwawichin. Yaja 530
n, kan welita patanit, pewat kiyawaluat ne kwawichin ashta
asit ne itzunpan. Kimakat yey tayawalul
3
pal asit ne itzunpan.
Kwakuni welita patanit.
Yaja
4
, kwak ne kisat; wan kenhaya pal ne
5
kwak kalakit
temut pak ne itzunpan. Wan kan musewiat
6
chiupi ne itzunpan 535
ne kwawichin, kwakuni mukwepat patanit kiyawaluat seuk yey,
yeshpa
7
.
Kan asit wan tey ne kiwikat, yawit kiliat ne chulet wan ne
lamachin tey ne kalwikatiwit.
Kichiwat ne tey kikwat. Wan ne nemi se ukichwakash
8
, 540
wan kitak ne piltzin ka wakash yaja ne kimakat achtu. Ne
kimakat ne chulet wan ne lamachin. Kwakuni takwat ne
sejseki
9
. Wan kitak ka uni wakash weli muchiwa ken yaja
kineki, wan weli taketza.
Yaja nesi
10
ka nemi ilpituk
11
: kenhaya ken yaja, ijkia ne 545
iwan ilpituk. Yaja kinhilia tey ne yawit kisat kan yu-yawit. Yaja
kimati muchi kan kipiat tey ne weli kiwikat. Yaja kimati ashta
muchi tey ne yawit mikit, wan muchi kinhilia.

1
n kan tamanat: una cocina
2
mutapetztiliat: desnudarse
3
tayawalul: vuelta, crculo
4
Yaja,...: A veces parece ser un conector, algo como As es que..., Es decir..., O sea.... Sera casi
equivalente de Ika,...
5
pal n = pal
6
musewia: descansar
7
yeshpa: tres veces
8
ukichwakash: toro
9
ne sejseki = ne sejseuk
10
nesi = muita, verse; nesi ka = muita ka, se ve que
11
(El siguiente pasaje es difcil.)
46
Wan kimati ka ne piltzin kalaktuk. Yaja kinhilia ka ma
kitasujtakan
1
: 550
Yaja kiajkawtuk se siwapil ne kan walkalaktuk.
Wan yaja kichiwtuk yek, ka panutuk ijpak ne kuat.
Kiuni kichiwa ka tejemet welit tikpiat nikan mas ke ne
tikpiat tejemet.
Yajika, nemi ka mumaka se tejteya
2
tey ne tejemet tikpiat 555
nikan. Unkan shikitakan tey ankimakat.
Ina ne ukichwakash ne yejemet
3
:
Ne ka ini kalaktuk, kichiwtuk yek.
Ne ka panutuk ijpak ne kuat, ini kikwijtuk muchi ne itunal
ini taltikpaktakat
4
. 560
Yajika, kichiwtuk yek ka panutuk ijpak ne kuat.
Ankitata: ini kuat yajaya
5
ne iyulu ini kal.
Yajika, nemi ka mumaka ken panu
6
kwak yawi kisa.
Nemi ka ankilwitiliat ken pal weli nusan patani, kiuni pal
weli kipia tey iwan panu. 565
Su inte yawi ina, kan kisa, tey kitztuk nikan, kwakuni inte
yek pal tejemet nikan.
Kwakuni yajket kitapuat se tenkal
7
kan ne kipiat muchi ne
ujumichichin
8
pal muchi tey ne nejnemit wan nawi ikshi nikan
taltikpak, wan muchi iujmiyu
9
ne tutuchichin ne patani. 570
Wan kilijket ka tey kineki pal kimakat.
Wan inak yaja, ne piltzin, ka yaja muchi kinekiskia.

1
ma kitasujtakan: que lo traten bien
2
tejteya: cosas
3
ne yejemet = yejemet. Sch., pg. 33: ellos por su lado (o sea para contrastar).
4
taltikpak (= talijpak) (en el) mundo; taltikpaktakat hombre del mundo, humano?
5
yajaya = yaja (forma enftica)
6
ken panu: sustento
7
tenkl: puerta
8
(uj)umichichin = iujumiyu chikitik
9
-ujmiyu: plumas
47
Wan ne piltzin inte kimati katka ka ne kuat yaja ne chulet
teteku
1
pal muchi yejemet ne nemit ne.
Yajika, kwak inak ka muchi kinekiskia, kwakuni kitak ka 575
ne kuat yaja ne chulet; kitak ka ne kuat muchiwki ne chulet.
Wan kitak ka kilik ka-nte
2
welit kimakat muchi; su
kimakat muchi, intea yawit welit kisat.
Kwakuni kitak ka ne chulet yaja ne kuat. Wan kilik:
Timetzmakat sejse umichichin wan sejse iujmiyu muchi tey 580
ne welit patanit.
Kwakuni kichaluk
3
ne tet ne chulet, wan kitak kwakuni
muchi muketzket: muchi ne iujumichichin wan ne
iujmiyuchichin.
Kwakuni kitak ka ne muchiwket ne siwapipil
4
ne kichat 585
tey ne kikwat, wan yejemet n kisat.
Muchi uni kitak, wan kwakuni kilik:
Niu-nimetzmaka pal ken weli tipatani, pal weli tipanu.
Wan naja nikneki nimetzmaka, wan tikisa nemanha.
Ne siwapiltzin ne tikajkawtuk kujkutiaka
5
. 590
Kwakuni ne chulet kimakak sejse umichichin wan sejse
iujmiyuchichin wan kilik:
Ini pal kwak taja tikneki tiktajtanilia tey ne taja tikneki.
Wan se ne iujmiyuchichin tikitas yu-weli tipatani nusan.
Tey tutut ne taja tiktajtanilia, tikitas ka nem tiaw 595
timuchiwa tutut nusan.
Wan weli tiaw kan taja tikneki, wan weli tiktajtani tey
tikneki tikwa: tikitas ka nem muchiwa tey ne taja tiktajtani.

1
teteku: padre (sin especificar de quin), el Padre
2
ka-nt = ka inte, ka te, ka tesu
3
-chalua: golpear
4
siwapipil = miak siwapil
5
kujkutiaka: ya se aburri
48
Wan pal tikita ka naja ne nikuat kan ne tikalak ne
nujnukshi, wan pal tikita ka naja ne ashan, tiaw 600
timushtapachua
1
.
Kwakuni mushtapachuk. Kwakuni welik kijiutilana
2
yaja
kan ne kituluk
3
. Kwakuni kimatki ka kistuka.
Wan kitak ka tetekia wey. Weli kikwi se techan pal
muyajyawalua. 605
Wan kwakuni inak:
Kan tinemi?
Kwakuni inak ne siwapil:
Nikan ninemi.
Wan kilik: 610
Tey tikitztuk?
Naja nikitztuk miak. Nikan nalwika muchi.
Kwakuni kishtik se umichin. Wan kilik ne siwapil
kiajkawtuk ne tenkal:
Tiawa tikita. 615
Kwakuni kilik ma muchiwa ne siwapil, ken ne kitztuk ne
kalijtik.
Kwak yaja tamik ina, ne siwapil nemia ejkatuk ka ishpan.
Kwakuni inak se siwapil:
Semaya tey inte
4
tikilik ne nuteku ka kanka tiu-tikitzkia 620
pal ka muchan?
Kwakuni inak ne piltzin:
Kan niu-niktajtanilia su-nte nikpia
5
?
Kwakuni inak ne siwapil:
Wan ken metzilik ne nuteku? 625

1
mu(i)shtapachua: inclinarse
2
-ijiutilana: (Sch.) tomar en sus fauces
3
-tulua: tragar. Para sacar al muchacho de la cueva la serpiente lo traga y lo deposita afuera.
4
Semaya tey inte...? Pero cmo es que no...?
5
Kan niu-nikilia, su naja inte nikpia nuchan? Cmo se lo voy a decir, si yo no tengo casa?
49
Kwakuni inak ne piltzin:
Yaja nechilik ka ma niktajtani tey naja nikneki. Ini
nechilik. Wan muchi tey ne nechmakatuk, ma niktajtani tey
naja nikneki.
Kwakuni inak ne siwapil: 630
Su-jkiuni
1
, tinemi yek. Welia tiktajtani tey taja tikneki.
Kwakuni ne piltzin kitajtan se kal ken ne kitztuk ne
kalijtik. Kwakuni, kwak yaja tamik ina, muchiwtuka ne kal ken
ne yaja kitajtanki.
Kwakuni kitak ka muchi tey ne kitztuk muchiwki: ne kal 635
wan muchi tey ne kipiatuya. Kwakuni kitak ka walkiski ashta
ne kuat wan ne ukichwakash. Muchi tey ne kitztuk ne, muchi
muchiwki nikan taltikpak.
Kwakuni inak:
Naja nikan, tey nikneki? Ini siwapil ne nejnentuk nuwan, 640
ma yawi. Naja inte nimuneki ka yaja. Ashan nikitaka tey naja
nikneki. Muchi weli nikchiwa. Ashan weli nikalaki wan nikisa.
Naja nikan nimukawa
2
wan ini kal wan muchi ini tutuchichin,
wan muchi tey ne patani, wan muchi ne nejnemit wan nawi
ikshi. 645
Kwakuni pejki nemi ini tey ne tikitat ashan ka patani wan
ne nejnemit tik ne kujkujtan wan nawi ikshi.

1
su-jkiuni = su ijkiuni
2
mukawa = naka
50
9

Ne katka ne chujchuletket sejse shiwit kipachiwiat se ne
munamiktijtiwit kwak yawit kipiat se inpiltzin achtu. Yaja n
kinekit pal yawit kiajkawat kan nemit ne tepewa. Ne kikwit ne 650
kunet. Yaja n yawit kitaliat kan nemit ne chajchalchiwit
1

kalijtik ne tepet. Ne kalishtiat ne chajchalchiwit, wan naka ini
kunet.
Yaja n yu-kipia kishpelwia
2
ne chajchalchiwit. Wan ne
seki
3
muchi welit yawit kishtiat ne chajchalchiwit, yajika ne 655
inchajchalchiwit inte tami. Shan kalaki ini kunet, ne mawiltia
muchi tey ne kitekimakat
4
. Muchi welia kichiwa.
Wan ina ini kunet ka ne nemi se kuat, wan yaja ne
mawiltia wan ne kunet. Wan kitak nemi ne kuat majwey
5
. Inte
mijkwani
6
, semaya tachiasan
7
. 660
Ne inte nesi kan kisa ne kuat. Semaya mutenpelua
8
wan
nesi ne itajtan wan ne itajtankwich
9
ashta kistuk ne
itajtankwich. Wan nesi ka semaya tachia, inte mukwekwepa
10
.
Uni kunet ina ka ini wey kuat yaja itekuyu ne
chajchalchiwit. Kiuni ka nesi ka kuat, ne iweyka inte nesi, ush 665
kuat, ita. N tetekia chamawak
11
sea nesi ka kuat kan ne
mutenpelua, wan kan nesi ka kipia ish, nesi ka kuat.
Wan ne kuat chijchin yaja n kisa tachia muchi ne
chajchalchiwit.

1
chalchiwit: tesoro
2
-ishpelwia: observar, vigilar
3
seki: otro, otros
4
-tekimaka: ordenar
5
majwy: enorme, gigantesco
6
mijkwani: moverse
7
-san (sufijo intensivo; es encltico)
8
mutenpelua = kitapua ne iten
9
-tankwich: colmillo
10
mukwekwepa: dar vueltas, andar de un lado para otro
11
chamawak: grande, gordo
51
10

Se wipta
1
nemituya se lamatzin. Yaja inak ka keman yaja 670
nemituya siwapil, kilijket ne shujshulejmet ka ipan ne teupan
nemituya se ujti ka yawi chan ejekat, wan ne nemi se kumit
kwakwalaka
2
wan at, wan mushtukat
3
muchi maltiat.
Tey ne yawit, kan kisat kishtiat se wajkal tentuk wan
tumin ka kinmaka se kuat ka nemi kalijtik. Keman tamit 675
maltiat, mijtutiat
4
chiupi wan takwikat nusan.
Se lamatzin kiwikak seuk ka kilijki ka yaja kineki yawi
nusan kishmati ne kalijtik. Ne kuat, kan kitak yawi, minashki.
Keman panu yawi ne lamat, kitaketzki ne kuat chijchin. Kilijki:
Taja tey tiwitz tikcha? Naja inte nimetzishmati. Shikisa 680
pal nikan, asu-nte niu-nimetzkwa. K metzilijtuk ma shiwi?
Naja inte nikilijtuk nianhaka
5
ma kalkwi seuk. Shikisa. Yawia
witz ikuni ne itekuyu ne kal, yawi metzajwa.
Niawa nikisa. Semaya nalejkutuk nikita asu
tinechtalkulia se chiupi tumin. 685
Naja inte nechilijtiwit ma nitalkuli ne tumin. Shimukwepa
musta. Kwakuni weli metzilia asu metztalkulia ush inte.
Yek nemi.
Kichiak se tunal, asik ne lamajtzin ka peyna. Kwakuni
kiasik ne itekuyu ne kal wan kilijki ka yaja asituya asu weliskia 690
kimaka tey kicha
6
ne lamajtzin. Kilijki ka asituya wan kiasik ne
kuat chijchin, wan kilijki ma walmukwepa pal taketza wan ne
kuat wey.
Kilijki ka ne kal ipal yaja:

1
se wipta = seujti
2
kwakwalaka: hervir
3
mushtuka = muishtuka, meterse
4
mijtutia: bailar
5
nianhaka = aka, nadie
6
tey kicha (tay kichiwa) = itekiw
52
Inte weli seuk tapua ne nutenkal nikan. Semaya naja weli 695
nikalaki ika naja niitekuyu. Shikpia ini chiupi tumin, wan tiu-
tikilia ka naja nimetztajtanilia, ka nina naja ma kisa. Asu-nte
kineki, naja niu-niasi wan niu-nikishtia tik se majkul.
Inak ne kuat chijchin ka yaja inte kisa ashta ma wiki ne
kuat wey, ma kishtajtawili tey ne nemituk n tajpia. 700
Shu-shikili ashta ma wiki yaja niu-nikisa tik ne ikal.
Metztajtanilia ne kuat chijchin ka yaja inte kisa ashta ma
tiaw taja pal metzilia keski tikwikilia
1
taja tey nemituk n tajpia
tik mukal.
Shu-shikili ka naja inte niktemujtuk, nian
2
nikilijtuk ka 705
naka yaja ken itekuyu. Keman mukwepa ikuni nechtajtanilia
kan nemi, inte niu-nikmaka. Wan timukwepa taja tiu-tinaka
nikan wan naja
3
. Keman naja nimiki tiu-tinaka ken itekuyu ne
kal.

1
-wikilia: deber (p.ej. dinero a alguien)
2
nian = nan, ni
3
wan naja = nuwan
53
11

Inat ka ne indios, ikman panutuk, kichiwat ne yualu
1
. 710
Kititaniat
2
se yejemet kalkwi se kuat-masat
3
. Kiliat ma kiwika
yultuk: Nikan tiawit tikmiktiat tejemet.
Keman asi ne takat wan ne kuat, kisat kinamikit. Yawit
tatzutzunat
4
se wewet
5
, wan ne sisiwatket yawit mijtutiat.
Kitamutiliat
6
shujshuchit. Kan asit kitapanat
7
nawi kwetes
8
. 715
Ne kuat kitaliat tik se petat
9
. Asi se kunpali
10
kimiktia ne
kuat. Kishtiat ne nakat se chiupi, kitaliat ma uksi tik se kumit,
wan ne naka kitepewiliat istat
11
wan kitaliat tik tunal ma waki.
Keman tami ne yualu, tik se shikal
12
kintitaniliat ne nakat
tishkal ne kunpalejwan
13
. Kintitaniliat inat: 720
Ma mushtajtawis ka kielnamik ka tejemet.
Keman kipia nawi tunal ka panutuk ne yualu, kintitaniat
kinutzat pal kintalkuliat se kuyan
14
wan se tijlan. Keman asit,
inat:
Ken yajtuk? 725
Chiupi yek.
Chiupi nusan.
Kunpali, shikalaki wan shimutali.

1
yualu = ilwit
2
-titania = -tuktia
3
kuat-masat = masakuat, clase de serpiente
4
(ta)tzutzuna: golpear, tocar
5
wewet: tambor
6
-(ta)mutilia: arrojar(le)
7
-tapana: reventar
8
kwete(s): cohete
9
petat: petate
10
kunpali: compadre
11
kitepewiliat istat: le echan sal (-tepewa arrojar, esparcir)
12
shikal = se wajkal wey
13
kunpalej, -wan: compadre
14
se kuyan = se kuyamet
54
12

Nemituyat ume lajlamatket. Sese yejemet
1
kipiatuyat se
ikunew siwat. Ne lajlamatket kinekituyat ma munamiktikan ne 730
inkujkunew. Wan ne siwapipil inte kinekituyat munamiktiat.
Ne lajlamatket kichiwket se yualu pal asit n miak
tajtakamet, wan ne siwapipil yawit minayat
2
tik ne kal seuk
siwat, ne kinhilia
3
:
Keman kichiwat seuk yualu, shiwikikan ka nikan. 735
Wan ne lajlamatket yajket kiajwat ne seuk siwat. Kilijket,
keman asit ne siwapipil, ma inte kinhajkawa kalakit:
Tejemet tiknekit ma munamiktikan.
Nunan kineki ka naja nimunamikti wan naja inte
nikneki. 740
Ne lajlamatket kilijket ne inkujkunew ka asu-nte kinekit
munamiktiat, ma kisakan tik ne ichan.
Intea tiknekit tikitat n kalijtik.
Kipiatuyat yey tunal ka intea asit tik ne ichan. Keman asik
se takat kintemua ne siwapipil, inte kinhasik. Mutalik 745
tajtaketza wan ne lajlamatket, ka yawit kintitaniliat.
Keman asiket ne siwapipil, kilijket ma kiekchiwakan ne
inkwejkwechpala
4
: yu-yawit wejka yejemet. Mutalijket chukat.
Ne se lamat kilijki:
Teika tichuka? 750
Naja niu wejka. Intea niaw nimetzita.

1
ss yejemet: cada una de ellas
2
minaya: esconderse
3
ne kinhilia: quien les dice
4
inkwejkwechpala = inkwajkwach
55
Seuk tunal, yajket. Asiket tik se laguna. Ne mutalijket tik
se tet keman kitaket ka yawi se kuat tik ne at.
Asik kan nemituyat muejmuetztuk
1
wan:
Anmejemet ne witzet: nikan nuwan naja. 755
E, yeka
2
.
Se ma mutali tik nutzuntekun. Ne seuk ma mutali ka
nutajku.
Kan mutalijket, kinhilik ma mushpupukan
3
ne
inhishkaliu. Yawita asit tik ikal. 760
Kan kipiatuyat chikwasen tunal, kilijket ka kinekituya
yawi tachia inan. Tajtaketzki ne munutza Jilomena
4
:
Naja nikneki niaw.
Yek. Tiu-tiaw tiknutza yey wipta. Tiwitz. Inte timukwepa.
Tinechilia ken metzilik. 765
Yajki wan mukwepki. Kilik ne kuat:
Keman niasik inte nemituya. Ne tenkal
5
nemituya
tzaktuk. Nimuketzki wan nitaketzki yey wipta, wan inte
nechnutzki. Nem niwalak pal nimetzilia ka inte nemituya.
Ashkan niu-nimetztitania ne seuk. Shiwi ka nikan, 770
Mari. Tikneki tiu-tikita munan?
E.
Yek, tiu-tiaw ashkan ka teutak. Niu-nimetzmaka se aniyu
taja tikwika tik mumey. Keman tikisa tik ne at, tishtuka
6
tik
mukwechpala wan timushpupua ne muishkaliu. Keman tiu- 775
tikmati ka tinemia kan nemi munan, tikmaka mumey. Su
metzilia ma shimutali, shikili ka-nte tiweli.
Walak ne siwapil tik ichan inan. Kwakuni inak:
Shinechchia nikan. Niu-niknutza ne seuk lamat.

1
muetztuk = mutalijtuk
2
Yeka! = (Nemi) yek! (yek + -a enftico)
3
ma mushpupukan = ma muishpupukan = ma kipupukan ne ishkaliu, limpiarse la cara
4
ne munutza J.: la que se llamaba J.
5
tenkl: puerta
6
tishtuka debera ser timushtuka?
56
Kilijki: 780
Ne mukunew teika inte walak?
Yaja walak wan inte tinemituya.
Wan taja keman timukwepa tiwitz?
Naja intea nimukwepa niwitz.
Shikili ka tiu-tiawit tikitat. 785
Keman yajket ne lajlamatket, asiket tik ne laguna. Kiski ne
kuat wan kinkwajki
1
.

1
kinkwajki = kinkwaj
57
13

Ne ajachichin
1
wan ne wejwey kenhaya ken ne chijchichin
kan yawia kalaki ne shupan pitzawaya
2
; wejwey wan
chijchichin ajat kashawi
3
. 790
Yaja ne ka
4
kikwit ne tepewa
5
pal ne kitejkultiat
6
ka ajku
tik ne mijmishti. Yejemet inte kinekit ne at pal atit; yejemet
yawit kalkwit ne at pal kitejkultiat ka ajku. Wan yejemet inte
kichiwat ken tejemet: yejemet yawit kalkwit ne at tik ne wey
matat. Yaja ne kwak kimaka ne at
7
, wey shupan. 795
Wan kwak ne kichiwat tapayawit
8
, yaja ne kwak kiwikat ne
at tik ne matachin tepechtik
9
.
Yaja ne ka kimaka ne at chikwasen metzti. Kwakuni kwak
ne kisa
10
ini shupan, tikitat ka muchi ne ajat chamawaya
11
;
yaja kwak
12
ne kimakishtiat
13
ne at ne tepewa, intea kikwit ne 800
at pal kitejkultiat.
Kwakuni yawit kikwit ne ajat pal ka senkak
14
: kan kisa ne
shupan, ne tepewa yawit kikwit ne ajat kan ne yu-kalaki
15
ne
shupan. Yaja ne ka tikitat ka kisa ini shupan wan kalaki. Yaja
ne, kwak kalaki ne shupan ka ne tikitat ka nikan tunalku. Ini 805
kichiwat pal kimakat ken panut muchi ne pal nikan taltikpak.

1
(Este texto es difcil.)
2
pitzawaya: disminuir, escasear
3
kashawi: menguar, desaparecer
4
Yaja n ka/kwak...: Eso es que/cuando... (o sigue la explicacin del fenmeno aludido, o lo que sigue es el
fenmeno que queda explicado)
5
tepewa: segn Sch. muchachos de la lluvia
6
-tejkultia: llevar arriba, subir
7
kimaka ne at = wetzi at, llueve
8
tapayawi: lloviznar
9
tepechtik: delgado, apretado
10
kisa ne shupan = tami ne shupan
11
chamawaya: hincharse
12
Yaja kwak...: Eso es cuando...
13
-makishtia: soltar (de la mano), dejar caer
14
ka senkak: a otro sitio
15
kalaki ne shupan = pewa ne shupan
58
Yajika muchi tey ne mutuka inpal nusan ne tepewa. Ini
sinti muchi ne tey ne tepewa
1
. Yajika, yejemet nusan tajpiat
muchi tey ne tiktukat tejemet. Muchi tey ne tiktukat muchi
yultuk ini ka yejemet
2
pejtuk tikpiat
3
. 810
Yejemet techmakatiwit ini sijsinti. Yejemet kitapujket ne
tepet kan yejemet kishtijket ne sinti, ini tepewa; ijkiuni ka
tikpiat ashan ini sinti. Ijkiuni ka pejki: takipinik
4
wan
kitikwinijket
5
ne tepet, wan kitzayanket ne tepet. Ne nemi ne ka
pejki: takipinik. 815
Yaja ne
6
ashtasan
7
takipini. Wan mukaki kan ne wetzi ne
inmachi
8
. Wan kishtijket ne sinti.
Yajika, inte weli tikitat ka tajtaksat ijpak chiupi tawial. Ini
muchi yultuk. Ika, ini kenhaya ken titaksaskiat pak se nikan
taltikpak. 820
Yejemet muchi techishpelwiat
9
tey ne tikchiwat. Yajika
nikan weli titemaka
10
su tikpia chiupi musin, wan asi se ka
tikita taja ka inte kipia, weli tikmaka ankakeski
11
isin: pal
yejemet metzitat.
Ijkiuni weli muchiwa yek tey ne taja tiktuka. Tey ne inte 825
temakat tey ne kipiat, tikitas kwak yu-mukwepat tatukat:
muchi weli puliwi
12
. Wan tey ne temakat kwak kipiat, tey ne
kipiat
13
.
Wan ne tepewa kenhaya yajasan
14
itekuyu muchi ne
shujshuchit. Tey ne tiktukat tejemet nikan, kenhaya ne 830
yejemet
15
kipiat. Muchi ne shujshuchit tey ne tikpiat nikan

1
tey ne tepewa = inpal ne tepewa ?
2
ka yejemet = inpanpa yejemet, por ellos, gracias a ellos
3
pejtuk tikpiat = tipejtiwit tikpiat
4
takipini: relampaguear, relmpago, rayo
5
-tikwinia: tronar
6
Yaja ne... = Yaja ne ka...
7
ashtasan: en cuanto, hasta que
8
machi = mache, machete
9
-ishpelwia: observar, vigilar
10
temaka = dar (a alguien), entregar
11
ankakeski = chupi, sejse, unos cuantos
12
puliwi: arruinarse, perderse
13
...son/sern los que tienen.
14
yajasan: l mismo, ella misma
15
ne yejemet = yejemet (para contrastar; aqu = ne tepewa)
59
tejemet, kenhaya yejemet kipiat. Yajika, kan nemi shuchit
muchi shujshuchit yejemet witzet tachiat.
Kipiat se shuchit ka inte kuchi. Ika tik muchi kan nemi
shujshuchit, nemi shuchit ka kuchi, wan shuchit ka inte kuchi. 835
Ika, yejemet kitalijtiwit ne inte kuchi: yejemet ne tajpiani;
yejemet kitalijket ne tepewa pal tajpiat.
Wan nemi se shuchit shushukna-tani
1
. Yaja ne kinekit ne
tepewa; yaja ne kitaliat tajpia kan nemi ne seki shujshuchit.
Wan yaja ne shuchit yaja ne mas yultuk, wan uni weli mukwi 840
pal muchi pal se taltikpak tey panu.
Su wetzi miktuk, kikwit chiupi iswayu wan kitzuntisit
2
,
kichat chiupi achin wan kimakat ma kiuni. Wan ne itasulka
3
ka
kisa kimakat pal kimajmatiluat
4
ijpak kwatapal
5
wan ielpan
6
,
wan kejkechtan imey
7
kishajshakwaliwiliat
8
. Uni kicha ka yuliti
9
845
se taltikpak.
Yaja kipia se tunal
10
ini shuchit, yaja kichiwa kenhaya ken
ne metzti. Ini shuchit kimakat se taltikpak shushuik
11
. Mal
miktuka, yuliti. Wan kimakat
12
uksituk
13
, mikik se taltikpak.
Yajika, ijkiuni ini shuchit yaja ne tajpia kan takatit
14
850
muchi ne ajat. Su asiskia waki
15
ini shuchit, wakiskiat muchi
ne ajat pal nikan taltikpak.
Yaja n tajpia: kita ne se wan kita ne seuk ne at. Ika ne at
kisa ijtik ne chawiti
16
. Ne nemi kan kisa ne at sejsesek wan ne
at yemanka
17
. Ne yemanka, yaja ne kisa inawak ne tutunik. 855

1
shushukna-tani: verde claro (Sch.)
2
-tzuntisi: triturar
3
tasulka: sedimento
4
-matilua: untar
5
kwatapal: frente
6
-elpan: estmago
7
kechtan imey: mueca
8
-shajshakwilua: revolcar, untar
9
yuliti: reanimarse
10
tunal: alma
11
shushuik: verde, fresco
12
wan kimakat = wan su kimakat
13
uksituk: cocido
14
takati = nesi
15
su asiskia waki = su wakiskia
16
chawiti: cinaga, lago pantanoso
17
yemanka: tibio, templado
60
Walajkewi
1
kan ne nemit yejemet ne tepewa uni at tutunik.
Ka yaja n kikwit pal tey ne muneki. Yaja ne kikwit pal maltiat,
pal ma mupakat wan pal tishpakat
2
wan pal tapakat. Yajika
kisa uni at. Inte weli muni
3
nikan tejemet taltikpak. Yaja ne at
tikiliat at tutunik. 860
Yaja ne kan muchiwa ne teshuti
4
. Yaja ne kikwit pal
kitimakat. Kan tata, kisa ne tenesh
5
. Yajika, ini at pajti.
Ne yejemet ne tepewa, yaja kan ne nemi kichiwat tey ne
kikwat. Yaja ne kan tamanat.
Yawit kalkwit ne at sesek. Ne kitaliliat kwawit. Muchi 865
kwawit. Ne tit inte ken tejemet nikan. Ne ne tit inte nesi
6
kan
kisa. Semaya ne kwawit kitepewiliat
7
. Yajika, uni at kipia
tekunal
8
.
Ne kipiat muchi tey ne kikwit pal ne shupan. Ne kipiat pal
ne tikwini
9
. Muchi kipiat. 870
Kipiat se tet, yaja kwak ne kineki; kwak ne nemi se tey ne
yejemet inte kinekit; yaja kwak ne wetzi ne at, yaja kwak
kitekimakat
10
.
Se ne yejemet yawi kichalua
11
ne tet. Kan kichalua ne tet,
kishtiat se takitzkil
12
pal ne tet. Ne tet nemi semaya chichipika
13
875
at. Yaja ne kikwit pal kwak ne yawita ajkewit
14
. Kishtijtiwita ne
pusul
15
pal ne tet. Kwakuni yawit kitentapuat chiupi ne
tekumat
16
. Yajaya
1
kan ne ajkewit pal ka ajku yejemet pal tejkut
tejkut ijtik ini mishti.

1
walajkewi: salir, tener su origen
2
tishpaka = ta-ish-paka
3
muni = mu-uni
4
teshuti: (Sch.) piedra de cal, piedra caliza
5
tenesh: cal
6
inte nesi = te muita, te mumati
7
-tepiwilia: echar
8
tekunal: carbn
9
tikwini: trueno
10
-tekimaka: ordenar
11
-chalua: golpear
12
takitzkil = ne tay kitzkiat
13
chichipika: gotear
14
ajkewi: marcharse
15
pusul: pozol, cascajo
16
tekumat: tecomate, tipo de calabaza utilizado como recipiente
61
Kwakuni yejemet kiwikata muchi tey ne yawit kikwit. 880
Kipiat ne imachi, kipiat muchi yejemet, tech ne inmachi
kiwikat.
Yajika, kwak ne inteuk kiekchiwat ne inmachi, kisaluat ne
techichin
2
. Wan at tutunik kikwit kan ne yejemet tamanat. Uni
itech ne inmachi kiwikat. 885
Wan ne techichin ne inte sesan
3
. Kwak ne yu-kimaka ini
at, kwak yejemet yawit kutejkut, muchia
4
tey ne yawit kikwit,
muchia kipujtiwita
5
keski pal ne takipini. Yaja ne kwak tikitat
ka takipini: yaja kwak ne kikupina
6
ne imachi. Wan kan ne
wetzi ne imachi, yaja ne tikakit ka tikwini. 890
Kwak ne yu-yawi, kiwika techichin, yaja kitzayana ne
kwajkwawit. Wan kwak ne semaya kichichinua
7
, yaja kwak ne
atutunil
8
. Kan ne wetzi pak se kwawit, semaya ne iswayu shini.
Yaja kwak ne kimaka ne at.
Wan kwak ne tikitat ka tepewi
9
ne graniso, yaja ne pusul 895
pal ne tet.

1
yajaya = yaja (forma enftica)
2
techichn: (Sch.) piedrita, hacha de piedra (obsidiana)
3
sesan = maya se
4
muchia = muchi
5
-pua: contar (kipujtiwita: ya han contado)
6
-kupina: arrancar, sacar
7
-chichinua: chamuscar
8
atutunil: ?
9
tepewi: caer, precipitar
62
14

Ini kuyankua
1
kipia ken ijtuk. Ini yaja: yaja ne nejnemi tik
muchi ne nejnekpach
2
ne ajat. Yajika, yaja weli kiwatza se at
3

wan kijkwani
4
, wan weli kitalia kan yaja kineki. Yaja ne mukaki
ka takati se at ka senkak. 900
Wan yaja tajtani
5
achtu wan ne tepewa tey ne yu-kichiwa.
Yaja nemi pal yawi kipanultia
6
muchi tey ne munekit pal ne
shupan. Yaja ne kisajsaka wan yaja weli kiejekua
7
. Yajika, kan
ne yu-kalaki ne shupan, kiliat ka weli kiejekua su nemi yek ne
matat ijtik kisajsakat ne at
8
. 905
Yaja
9
, kwak ne yu-kalaki ne shupan, tikitat ka muketza ne
mishti wan kunyuaki, wan pewa shijshini
10
ne at, inte
kimaka
11
, ika yaja inte weli kichiwa; semaya tey weli
12
kiejekua.
Kenhaya, kan ne yawi kisa ne shupan: kwak ne tikitat ka
panu se tapayawichin, ipan witz seuk, wan sansenkak yawi. 910
Yaja ne kwak ne
13
kiejekua ne matat su yek ush inte pal kiwika
kan ne kipanultia nemi.
Kwakuni ne weli yaja kichiwa, mal-te
14
kilijtiwit. Weli
kichiwa ma kimaka ne at chiupichin. Uni inte kitekimatiwit;
yaja weli kiejekua su yek ush inte. 915
Kenhaya nusan yaja ne kinhita muchi ne chajchalchiwit
1
.

1
kuyankua: un ser mtico
2
nekpach: (Sch.) cauce (de un ro)
3
at = apan
4
-ijkwani: mover, apartar, cambiar de sitio
5
tajtani (i)wan ne tepewa = kitajtani ne tepewa
6
-panultia: trasladar
7
-ejekua: probar, poner a prueba
8
(i)ijtik kisajsakat ne at: dentro [del cual] llevan el agua
9
Yaja,...= Ika,...
10
shijshini = shini maya chupi
11
kimaki (at) = wetzi at
12
semaya tey weli: lo nico que puede es, slo puede
13
Yaja n kwak n...: Eso es cuando...
14
mal-t = melka te
63
Yaja ne nemi kita su tata ne tawil. Su sewi
2
, yawi
tanawatia ne tepewa. Ne kimakat se tet wan tit. Ne yawi
kichalua pal kitimaka ne tawil.
Wan nemi se wajkal. Yaja ne kenhaya nemi ka kishpelwia
3
920
ma yu-muajketzu
4
uni wajkal
5
. Nemis semaya ishtapachijtuk
6
.
Su nemi ajketzijtuk, weli yawi ne chalchiwit. Kan ne
ishtapachijtuk nemi kitzkijtuk ne chalchiwit.

1
chalchiwit: tesoro
2
sewi: apagarse
3
-ishpelwia: observar, vigilar
4
ajketzijtuk: boca abajo. muajketzua ? muajketziwi ? estar, caer o volverse boca abajo
5
Parece que quiere decir que no se vuelva boca abajo (pero no as en la traduccin de Sch.).
6
ishtapachijtuk: inclinado
64
15

Kipiat miak k kintekimakat ne tepewa.
Ne michin inte pewa nemi ka yajasan. Michin inte 925
shinachteya
1
: ne at wan ne metzti kichat ka takati. Itech ne
tejtet takatit ne teksistichichin
2
. Yaja ne kan takati ne michin.
Yajika, inteaka weli ina: Ini michin siwat, nian aka welit inat:
Ini michin ukich. Ini mijmichin inte muejenchat
3
, inte
muteleksat
4
. 930
Ne tekwisi
5
nemi ne shushuik, tekwisi nemi ne ashalin,
wan nemi ne pitzaktekwisi, wan nemi ne atekwisi. Yaja ne mas
kipia tey kichiwa. Muchi uni, muita, muchi tekwisi inte kipia
iesyu. Uni muita ka-nte muteleksat. Nesi ka ijkia, ka ne at
kichiwa ka takati. 935
Ne atekwisi, yaja ne nejnemi tachia tik muchi ne ajat. Yaja
ne kitekimakat ne tepewa pal kishtia ne mishtijchin, pal tejku
ka ajku ne mishtijchin. Wan kwak ne kitekimakat ma yawia
kisentepewa
6
ne mishti ijtik ne tekumat, kwak ne intea kinekit
ma kimaka ne at. Wan ini tekumat wan mishti kipiat tik muchi 940
kan takati ne ajat. Muchi yawit kan takati ne ajat. Yawit kianat
ne mishti.
Wan kenhaya ne mijmichin, yaja ne kintekimakat yawit
kisentepewat muchi ne mijmishti. Yajika tikitat, mal yuakituk
7

kwak yejemet kitilanat
8
wan kianat, yaja ne kwak ne tikitat ka 945
nem
9
tatatwia
10
.

1
shinachteya: reproducirse
2
teksisti: huevo
3
muejencha: tocarse unos a otros
4
muteleksa: (Sch.) juntarse, aparearse
5
tekwisi: cangrejo
6
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
7
yuakituk: oscuro
8
-tilana: jalar, tirar, sacar, succionar
9
nem = nemanha
10
tatatwia: aclarar
65
Wan kwak tikitat kan kisa ne shupan, kan tantuk kisa ne
shupan wan naka tatatwituk, wan pewa tachia
1
ne tunal;
kwakuni nesi pak ne tejtepet ne mishti: tzunhijpak istak ne
mishti, pachantuk
2
tanichin. Yaja ne kwak ne inte kiantiwit 950
yek.
Kwakuni kinutzat ne ayutuch
3
pal kitekimakat ma yawi
tami kiana. Yaja ne kitalijtiwit sejse kan ne takati ne ajat, wan
ne kipiat ne tepewa ne tejtekumat ne ijtik kianat ne mishti.
Yajika, kwak ne inte nemi ne k kitentapua ne tekumat, 955
kwakuni kichiwa yaja. Wan su naka chiupi mishti sental
4
,
kwakuni kinutzat uni ayutuch pal kisentepewa wan kikalaktia
tik ne tekumat.
Muchi uni yaja ne kintekimakat kishtiat wan kisentepewat
wan kianat ne mijmishti. 960

1
tachia = tawilua, brillar
2
pachantuk: apachado, aplastado
3
ayutuch: tortuga de agua
4
sental: esparcido
66
16

Ne mishpanti
1
yaja ne kipia kan ne kicha tajku ini
taltikpak
2
. Wan kwak ne muita se katayua
3
nikan, seuk
katayua tikitat ka senkak wan seuk katayua ka senkak. Yaja,
kwak ne taltikpak muyawalua
4
, yaja kwak ne tikitat ini
mishpanti mijkwani
5
. Yaja inte mijkwani: tejemet 965
timuyayawaluat sanse
6
wan ne taltikpak. Yajasan
7
iweyka ini
taltikpak ne mishpanti; yajika, tikitat tejemet ka muyayawalua.
Ini taltikpak muyayawalua nikan ka tatzinu
8
wan ka
ajkuikpa
9
. Muyawalua chikwasen metzti ka tatzinu, chikwasen
metzti ka ajkuikpa. 970
Kwak pewa ne shiwit, yaja tunalku. Kwakuni tikitat ne
tunal ka tatzinu. Ne shupan muita ka ajkuikpa ini tunal.
Ika, muita ne mishpanti ka mijkwani, wan inte mijkwani.
Wan kwak tikitat ka mijkwani yaja, kwak ne muyawalua ne
taltikpak. 975
Kan kisa tunal wan kan kalaki, muyawalua ini taltikpak.
Asi ne tunal kan ne mukweptuk kisa. Ika, muita ne tunal ka
nejnemi, wan ne tayua muitat ne sijsital ka nejnemi nusan.
Kiuni panu ne taltikpak.

1
mishpanti: (Sch.) la Va Lctea
2
taltikpak: mundo, la Tierra
3
katayua = tayua
4
muyawalua, muyayawalua: da vueltas
5
mijkwani: moverse
6
sans: juntos
7
yajasan: el mismo
8
tatzinu: sur
9
ajkuikpa: norte
67
17

Muita ka ne metzti kitekimaka ne ajat, wan muita ka 980
siwat nusan ne at
1
, ika nesi kukuya nusan ken kukuya se
siwat: itenpan
2
kishtia ne iesyu wan ne pusul
3
.
Yaja, ne at nesi ka ne metzti kitekimaka. Kwak ne kisa
nemi yaja, ne metzti, kwakuni tatemi nusan ne at, wan kwak ne
metzti kalakia nemi, kwakuni tawaki nusan ne at. Kenhaya ken 985
ne metzti ka inte nejmachnemi
4
, kenhaya: ken ne metzti tey ne
kichiwa, ijkia kichiwa nusan ne at. Ashkan tatemi ijkiashan
5
,
musta yu-tatemi mas tayuaya, wipta mas tayuaya. Kehhaya
ken kichiwa ne metzti kichiwa nusan ne at.
Kwak kineki ne metzti kichiwa tapayawi
6
, kwakuni ush 990
kichiwa ka yawi ush ka witz. Wan asu-nte kichiwa, kan kicha
chikwey tunal ka walmukweptuk; wan asu-nte weli kichiwa uni
tunal, nemi yaja tentuk. Ush kichiwa ma chachapaka
7
ush
kijkwani. Tajkuia
8
, yawi nemi kashawtuk
9
. Asu-nte weli
kichiwa, kwakuni weli kichiwa kwak selek. 995
Kenhaya ne tunalku, ini metzti kitekimaka ne ejekat
nusan. Kenhaya ken kichiwa wan ne at, kichiwa nusan wan
ejekat: weli kijkwani ush kitalia ka senkak.
Ini metzti kitekimaka ne tal, ika yaja weli kitekimaka ashta
se tepet, weli kikekelutza
10
wan weli kipunia
11
nusan. 1000

1
ka siwat nusan ne at = ka ne at nusan se siwat
2
itenpan: en su orilla
3
pusul: (aqu) espuma (Sch.)
4
nejmachnemi: estar tranquilo, estarse quieto, ser constante, portarse responsablemente
5
ishkiashan = ashan
6
tapayawi: lloviznar
7
chachapaka: (Sch.) lluvia en gotas gruesas como en la tormenta
8
tajkuia: (Sch.) partir en mitad
9
kashawtuk: menguado
10
-kekelutza: (Sch.) sacudir
11
-punia: hacer reventar, hacer entrar en erupcin
68
Kicha yey shiwit kipunik ini tepet. Waltuyawik
1
at wan tit.
Kwak inaket wejweymet wan chijchichin ma kisakan intea
weliket wan muchi tamiket. Tey ne
2
nakaket, shajshalpachiw-
tiwit
3
tik ne tit, wan ne seki tey ne kiasiket, yejemet ne mikiket
wan ne pukti
4
. 1005
Weli techpulua
5
ne metzti ken yaja kineki, ush wan at ush
wan tit. Weli nusan techpulua wan se wey talulin
6
.

1
waltuyawi: derramarse
2
tey n (aqu) = k, quien(es)
3
shajshalpachiwi: quedarse soterrado
4
pukti: humo
5
-pulua: destruir, perder
6
talulin: temblor, terremoto
69
18

Ina ne lamat ne shulet:
Ken tikejketza
1
taja keman kupankisa
2
ne at pal ikajku
3
?
Ne at kupankisa kan kitawilia ne tunal, mututuni
4
, kwakuni 1010
muita ikajku sajtik
5
wan pewa shini miak. Mutalua tejtepeat
6

kiwika tey kinamiki.
Muchi uni nikmati naja. Ashkan niu-nimetzilia naja tey
nikmati:
Keman kitaket achtu wipta
7
ne metzti ne mejmelemet
8
ka 1015
inte kimatit tatka
9
, kitaket ka kiski ne metzti ken se yawal
10
.
Inaket yejemet:
Yawita tipuliwit
11
, ashkan ken tikchiwat?
Taketzki se yejemet:
Tejemet inte tikmatit tey uni. Tiawit titajtanit wan se
12
ma 1020
kimati.
Asiket chan se siwapil ka nemituya tisi. Kilijket:
Tejemet tiwalajtiwit timetztajtaniliat asu titechilia ken
tikchiwat, ka tikitaket se yawal ka kiski.
Ashkan pal asit kan nemi uni yawal ka inat anmejemet, 1025
shikwikakan se kunet ma kipia nawi tunal ka takatituk
13
.

1
-kejketza: imaginarse, suponer, creer
2
kupankisa: elevarse
3
pal ikajku = ka ikajku = ka ajku
4
mututuni confusin de tutuni y mututunia, ambos calentarse?
5
sajtik: oscuro
6
tepeat: torrente, inundacin
7
achtu wipta: por primera vez
8
mele, plural (mej)melemet: tonto, necio, ignorante
9
tatka = forma abreviada de niantatka = inteatka, te datka
10
yawal: cosa o forma redonda, crculo, yagual
11
puliwi: arruinarse, perderse
12
titajtanit wan se = tiktajtanit se
13
takatituk = nestuk
70
Wan uni kitennamikit
1
ne metzti. Ne kunet kiwikat ne
inan wan ne iteku, wan sejseukmet yawit wan yejemet. Kiwikat
ne kunet napalujtuk
2
.
Wan asit kan nemi se kwawit chamawak
3
wejkapan
4
1030
itankupa
5
nemi se tet patawak. Itajku kiajkawket taksatuk
6
ne
espanyolujmet ne metzti. Ne kikejketzat ne antiujmet
7
ka temu
ne metzti. Ne kiajkawat ne kunet takentuk
8
.
Keman nekita yawit, ne inan ne kunet kiliat ma taketza.
Pewa ina ka yaja kiajkawa ne ikunew wan muchi iyulu. 1035
Taketza ne iteku. Ina:
Naja inte niknekituya nitemaka
9
ne nukunew.
Inat inhumeshtin
10
:
Inte tikpiat tey tikchat, nemia muchi.

1
-tennamiki: besar, adorar
2
-napalua: abrazar
3
chamawak: grande, gordo
4
wejkapan = wey, kojtik
5
itankupa = ka itan
6
-taksa: pisar; (Sch.) cincelar, labrar
7
antiujmet: los antiguos, Sch. los ancestros
8
takentuk: acobijado, tapado con una manta
9
temaka = dar (a alguien), entregar
10
inhumeshtin: ambos
71
19

Ume indio antiujmet mutalijket
1
taketzat panpa
2
ne tunal. 1040
Ne se kilijki ne seuk:
Naja niaw nimetzilia. Keman yawia asi ne tunalku, ne
tajtakamet mejmelemet
3
, inat yejemet, keman tatwi yuakituk
4
,
kishtiat ne kwetash
5
tik ne tunal pal ne tunalku munelwia
6
asi
nem. 1045
Yejemet kinekit ma asi nem ne tunalku pal yawit tik se
wey apan. Ne kitepewat
7
kajkawayu
8
pal ma kikwakan ne
kujkuat. Ne kishtiat ne mejmelemet ne kujkuat pal kikwat.
Keman ne kujkuat nemit tumawak, intea welit nemit tik ne at.
Kwakuni kisat tik ne at mutunalwiat
9
, wan ne kitzkiat ne 1050
kujkuat pal kikwat.
Se wipta
10
, inat ka mikik se yejemet ka kikwajki se kuat
sajtik inte kipiatuya ujumit
11
. Ne takat, keman kitapuk, kitak
ka inte kipiatuya ujumit, semaya kipiatuya nakat, wan kiwikak
tik ne ichan, ne kitalik ma uksi tik se kumit. Semaya iayu 1055
kiunik, ne nakat inte kikwajki. Inak yaja:
Niaw nimuteka. Keman nikpia mayan niaw nimuketza
nikwa ne nakat.

1
mutalia: ponerse a (hacer algo); no siempre sentarse
2
(i)panpa: (aqu) acerca de, respecto a
3
mejmelemet: (aqu) la gente sencilla
4
yuakituk: oscuro
5
kwetash: cuero, piel de animal
6
munelwia = ijisiwi, apurarse, darse prisa
7
-tepewa: arrojar, esparcir
8
kawayu: caballo. No habr habido alguna confusin aqu?
9
mutunalwia: asolearse
10
se wipta = seujti
11
umit: hueso
72
Keman yajki kimatuka
1
, ne isiwaw pal ne takat nemia
miktuk. Kwakuni kiajkawket yawit
2
tik ne apan kishtiat 1060
kujkuat.
Kwakuni inak ne seuk takat:
Ashkan tinechilijki taja tey panu tik ne ikman panutuk
wan ne antiujmet. Niaw nimetzilia naja ken kichiwat katka ne
tajtakamet pal ma asi nem ne shupan. 1065
Keman yejemet kitat ka tatwi talijtuk ne at, ne
mejmelemet kishtiat ka tenkal
3
se tzutzukul
4
wan kitzakwat ne
iten. Tajkuyua
5
muketza se kisa kita ne tzutzukul. Mukwepa
tachia pal ikajku kita ka nemi se sital imelawka
6
ne tzutzukul.
Kwakuni ina yaja: 1070
Musta peyna niaw nikinhilia ne sejseyukmet ka ashkan
tajkutunal yawi chachapaka
7
ne shupan.
Kwakuni inat muchi:
Teika inte weliskia wetzi ne at, su tejemet tikchiwat tey
tiwelit? Su panu ashkan ini tunal wan inte wetzi ne at, tiawit 1075
titatennamikit
8
ne metzti. Inat ka yaja ne itekuyu pal ne
shupan. Tiawit tikwikat talkuliat
9
se kunet selek.
Kwakuni inak se yejemet:
Ken tiawit tikchiwat, tiawit tikishtiat se shikal
10
tentuk
wan at. Tiawit tiktaliat imelawka ne metzti. Tiktukat ne kunet 1080
tik ne at wan yawi muita ne metzti ka tani. Kwakuni yaja yawi
techilia keman yawi chachapaka ne at pal tiawit tejemet
tikishtiat mijmichin pal tikwit.

1
-matuka = -ejekua, probar
2
kiajkawket yawit: dejaron de ir
3
tenkl: patio
4
tzutzukul: cntaro
5
tajkuyua = tajkutayua
6
imelawka: en direccin de, verticalmente encima de (Sch.)
7
chachapaka: (Sch.) lluvia en gotas gruesas como en la tormenta
8
(ta)tennamiki: besar, adorar
9
-talkulia = -takulia, regalar
10
shikal = se wajkal wey
73
20

Ne ikman kwak ne inteuk nemi metzti nemituyat tik
kunyua. Kwakuni muchi ne tejtet muchi yejyemanik
1
. Yajika 1085
nemit ne tejtet muchi tajtakalna
2
. Kipia ne tet seki
3
yek, seki
inteyek
4
, seki kan tikita tipaki
5
, wan seki kan tikita timajmawi.
Kwakuni kitaket se tatatwituk
6
. Yajket tachiat wan kitaket
se siwapilchin, wan kitaket ka kipia ikweychin
7
, wan kitaket ka
yaja ne tawilua. Kwakuni muilijket: 1090
Ashan kan isa ne siwapilchin tiu-tisat nusan. Kan yawi
muteka, kwakuni tiawit timutekat nusan.
Kwakuni pejket kitat seuk tatatwik. Kwakuni yajket
tachiat. Kitaket ka se pilchinchin. Kitaket ka ne ishkaliu wey,
ne iweyka chijchin. 1095
Wan pejket kitat semaya ne itejtentzun
8
kisa pejki
kintutunia
9
, wan kan kiski ne iweyka kimatket ajwiak. Kwakuni
inaket:
Tiu-tiawit titachiat kan ne kisa.
Kwakuni kitaket ka kan ne kisa ne tal tutuni
10
wan ulini
11
. 1100
Inte weliket kitat kan ne kisa. Kwakuni kitaket ne lamachin.
Wan kintajtanilik tey kinekit, wan inaket yejemet:
Tejemet tiknekit titaketzat iwan.

1
yemanik = yamanik, blando, aguado
2
takalna: (Sch.) desierto, desordenado
3
seki ... seki ...: algunos ... y otros ...
4
inteyek = teyek, mal
5
seki kan tikita tipaki: algunas (piedras) que cuando las ves te alegras
6
tatatwituk, tatatwik: tawil, resplandor
7
-kwey: refajo
8
-tentzun: barba, pelo de la cara
9
Y vieron (empezaron a ver) que tan pronto como le salan pelos en la cara, empez a calentarlos. (Semaya,
adems de solamente, puede significar nada ms (pase tal cosa), tan pronto como.)
10
tutuni = mututunia, calentarse
11
ulini: temblar
74
Kwakuni inak ne lamachin:
Ankinekit antaketzat iwan? 1105
E.
Inak ne lamachin:
Shiwikikan tajkutunal pal antaketzat iwan. Tajkutunal
yu-witz takwa, kwakuni welit antaketzat iwan. Wan pal inte
metzintatia kan anwitzet, niu-nimetzinhishtuka
1
tankupa ini 1110
kumit. Wan kan takwaya nemi, kwakuni niu-nikilia ka
anwalajtiwit. Kwakuni niu-nimetzinhishtia pal antaketzat iwan.
Kwakuni kinhishtik wan yajket taketzat iwan, wan kilijket
ka su-nte nemi seki pipilchichin.
Ina ne tunal: 1115
Wan teipal
2
ankinekit seuk ken naja? Naja ninemi ka
3

nimetzinhita muchi anmejemet.
Tejemet tiknekit tikpiat sese
4
pal techtutunia.
Kwakuni pejki wetzka
5
ne tunal:
Teipal ankinekit seuk? Naja ninemi pal nimetzinhita 1120
anmejemet.
Kwakuni:
Tejemet tiknekit ka tejemet tipewaskia titechtutunia
achtu.
Wan kan pejki kitajtapua ne iish, pejki kinchichinua
6
. 1125
Kwakuni mutalujket. Intea kilijket tiawita
7
. Kwakuni inak ne
lamachin:
Ne nukunew wey ipani
8
metzinhita muchi anmejemet. Ini
nukunew inte yawit ankipiat pal se shiwit, yawit ankipiat pal

1
-ishtuka = -kalaktia
2
teipal = taipal, tey/tay ipal, para qu. Pronunciado tipal, comprense ti por tey = tay, qu, y tika por teika,
taika, por qu. En esta edicin escrbense teipal, teika, tey.
3
ninemi ka = ninemi pal
4
ss: cada uno el suyo
5
wetzka = paki, rer
6
-chichinua: chamuscar
7
equivalente de adis (el plural de Niawa)
8
ipani: bastar, alcanzar. Yaja ipani metzinhita muchi = Yaja isel weli metzinhita muchi.
75
muchi shiwit. Anmejemet yawit anmikit wan yaja yawi 1130
mukawa
1
. Inte shulejtia
2
.
Inte ken ne nusiwakunew. Kineki muchiwa siwapil wan
muchiwa lamachin. Wan pal kuchi, ashan kuchi peyna, musta
tayuaya, wipta mas tayuaya. Kan kisa tatwituk, musta mas
tatwituk, wipta mas tatwituk. Inte nejmachnemi
3
, semaya 1135
kinmawiltia, kinshijshikua
4
ne tajtakamet wan ne sijsiwatke-
chinchin.
Inte ken ne nukunew ukich. Yaja nejmachnemi, yaja
walisa
5
sanse
6
. Ken kisa ashan, kisa musta wan kisa wipta.
Shan pal kuchi kenhaya. Ken yu-muteka ashan, yawi muteka 1140
musta, wan kenhaya yawi muteka ne wipta. Mushtakita
7

yajasan
8
.
Ika musumat
9
, ka inte nejmachnemi. Inte kicha sesan tey
ne kichiwa. Yajika, musumat. Wan kimaka
10
ne nukunew uni
siwapil. 1145
Ika, ne se ish mishna
11
. Tachia
12
neka
13
mishna ne se ish,
ika kimaka ne iikaw. Neka mishna ne se ish. Yajika inte tachia
yek ken ne tunal. Kwakuni, kwak ne musumat, muitzkiat,
mumakat. Yaja kwak ne nesi sajtik ne metzti. Kwakuni
mumakat nemit. 1150

1
mukawa = naka
2
shulejtia: envejecer
3
nejmachnemi: estar tranquilo, estarse quieto, ser constante, portarse responsablemente
4
-shijshikua: engaar, tomar el pelo de alguien
5
walisa = isa
6
sans: (aqu) puntualmente?
7
mushtakita: (Sch.) hacerse valer
8
yajasan: l mismo, ella misma
9
musuma: pelearse
10
kimaka = kichalua, la pega
11
mishna: nebuloso, turbio, empaado
12
tachia = tawilua, brillar
13
neka: por eso
76
21

Ne tepet keman pejki muajkukia
1
, tejemet inteuk
tinemituyat. Nuteku nechilijki:
Keman uni pejki muchiwa inteaka kitztuk. Kwakuni
inteuk nemituyat tajtakamet.
Inat ne shujshuletmet ka achtu pejki muchiwa ne tal. 1155
Kwakuni tachishki ne tunal. Tik teutak pejki muita ne metzti.
Keman tachishki ne tunal, nemituyaya tajtakamet. Muchi
mumutijket. Seki yajket minayat
2
, seki kisket mutaluat.
Yejemet kishkejketzket
3
ka yawit ipan kinhitzkiat. Seki mikiket
ika mumutijket. Wan ne chiujchiupi nakaket pejket tekitit 1160
kitukat sinti wan kitukat et.
Keman nemia muchi, uni inat ka ne tepet pejki kitepewa
tit. Keman punik
4
, kitepewki se tepeat
5
tit wan se tepeat at.
Asiket ne tejtepeat nikansan
6
techan.

1
-ajkukia: levantar
2
minaya: esconderse
3
-ishkejketza: suponer, creer
4
puni: entrar en erupcin
5
tepeat: torrente
6
nikansan: aqu mismo, muy cerca
77
22

Se lamatzin ka kipiatuya ne ikal tik se kujtan kipiatuya se 1165
siwapil chipawak
1
.
Ne siwapil muketza peyna tisi. Ne lamatzin naka wetztuk
2
.
Keman pewa kisa ne tunal, muketza, kisa takentuk
3
ne tenkal,
wan mutankwaketza
4
, pewa takwika, ina:
Ne shujshuchit wan ne tujtutut kiekchiwat ne tal... 1170
Kwakuni taketza ne siwapil. Ina:
K metzilijtuk uni, nunan? Naja inte keman nikaktuk uni
tey taja titakwika.
Naja niwelik nikak keman naja ninemituya chijchin.
Nechilijket ne mulatujmet
5
ka ne tunal inteaka weli kita 1175
inawak
6
. Nemi tetekia wejka ne tunal. Ken se yawal. Uni yawal
kipia ijikshi, kipia imejmey wan ijish. Inat ka tawilua.
7


1
chipawak: de piel clara, chele
2
wetztuk: acostado
3
takentuk: acobijado, tapado con una manta
4
mutankwaketza: arrodillarse, hincarse
5
mulatuj: ladino
6
(i)nawak = (i)tech, cerca
7
Recordemos que Yns Masin era ciego.
78
23

Ne shujshuletmet ikman panutuk inat ka kipiatuyat se
kuat ka kintakwikaltia
1
keman yaja kipiatuya mayan, wan ne
shujshuletmet yawit kalkwit tey kikwa, wan seki mijtutiat
2
. 1180
Ka ipan kipiatuyat se Tunantzin muchi yawit
tatennamikit
3
.
Se piltzin kiwikat tik ne ujti wan kiliat ma mutali tik se tet.
Ne kimiktiat. Ne iesyu kisentaliat ne Tuteku
4
tey yejemet
kipiatuyat tik iteupan. 1185
Iwan ne tajku ne mikini ne kiwikat kitalkuliat
5
ne mayul
6

mas chuleta ka yejemet kishmatit. Ne seuk tajku kiwikat
kitukat. Ne kiajkawat se tajpia pal-te asit ne sejseyukmet
kishtiat.

1
kintakwikaltia = yaja kichiwa ka yejemet takwikat
2
mijtutia: bailar
3
(ta)tennamiki: besar, adorar
4
Tuteku: nombre de un antiguo dios de los pipiles (aqu teupan sera templo)
5
-talkulia = -takulia, regalar
6
mayul: mayordomo
79
24

Inat ne indios, keman ne tunal wan ne metzti musumat, 1190
ne tunal mutalia
1
chiltik wan ne metzti mutalia yuakituk
2
.
Kwakuni ne sijsiwatket kitaliat se shikal wan at wan n se
wajkal tapachijtuk
3
tik ne at wan kitatzutzunat
4
pal kipalewiat
ne metzti. Wan ne tajtakamet tatzutzunat ne wewet
5
pal
kipalewiat ne tunal. 1195
Kwakuni inat yejemet:
Su-nte tikpalewiat inhumeshtin
6
, yejemet welit wetzit,
kwakuni tiwelit timushpuluat
7
tejemet wan ne tal wan ne at
wan muchi ne tikpiat.
Keman ne metzti nemi musuma wan ne tunal, ne 1200
sisiwatket
8
ka nemit ujutztituk
9
inte yek ma kisakan kitat ne
metzti. Inat ka ne metzti kinkwa ne kujkunet.
Ne siwat ka kineki kita ne metzti keman nemi musuma ma
kikejketza
10
se kuchili
11
tik ne ikwey
12
pal inte kichiwilia
inteatka ne metzti. K inte kichiwa ijkiuni, keman takati
13
ne 1205
kunet, kikwajtuk ne metzti se inakas ush kikwajtuk ne iyak.
Keman weytia ne kunet inte weli taketza yek.

1
mutalia: ponerse, volverse
2
yuakituk: oscuro
3
tapachijtuk: boca abajo
4
(-)tatzutzuna: golpear, tocar (como un tambor)
5
wewet: tambor
6
inhumeshtin: ambos
7
mushpulua = puliwi, perderse, ser destrudo
8
sisiwatket = (sij)siwatket
9
utztituk: preada
10
ma kikejketza = ma kitali, que coloque (?)
11
kuchili: cuchillo
12
-kwey: refajo
13
takati = nesi
80
25

Ne neshtamalani
1
yaja ne takatki achtu. Takatki tik se
pulul
2
wan at. Ne pejki kisa. Kwakuni yajket tachiat, wan
kitaket kenhaya ken itachialis ne metzti, ka kipia iweykachin 1210
wan kipia ikweychin nusan.
Pejki yawi kanka kitzkik ne metzti, ka ne yajki nusan. Ne
shupan kisa ka peyna, wan ka tajkutunal weli muita nusan,
mal
3
tajkutunal nesi
4
istakchin. Ne tunalku, nesi ka tayuaya.
Ini wey yaja ne takatki achtu. Ne chijchichin
5
takatket 1215
tipan
6
. Takatket kansan
7
wan kenhaya yawit kan kitzkiat ne
wey.
Yaja, kan ne muitzkiat wan kan ne mumakat, weli kitzkia
tit. Tatak ini neshtamalani. Kwakuni, kan tami tata, kwakuni
pejki ne kwikwili
8
. 1220
Nakaket kajkal wajwaktuk, muchi intekuyu mikiket. Naja
nikitak kwak ini neshtamalani tatak. Kichiwa ume pual wan
tajku seuk nawi ijpak
9
shiwit.

1
ne neshtamalani = ne sital wey, (Sch.) la Estrella de la Maana
2
pulul: pantano
3
mal = melka
4
nesi = muita
5
= ne sitalmet chikitik
6
tipan = ka ipan, detrs, despus
7
kansan = unisan, all mismo, cerca
8
kwikwili: viruela
9
ume pual wan tajku seuk nawi ijpak = unpual majtakti nawi, 54 (40 + 10 + 4)
81
26

Nemik se lamachin kipishki
1
se ikunew wan kitasujtak.
Kinekik n ka sechin
2
. Wan kan weytiak kinamiktik
3
, wan yajki 1225
wan ne isiwaw. Wan pejket tekitit kitukat tajtatukmil
4
, wan kan
kimatki yaja ka kipiaya ken ijtuk
5
, kwakuni pejki kwak ne asi
kikua ne sinti, inte kimaka
6
. Kilik:
Kwak witz ini lamat, inte nemi ka
7
tikmaka tatka
8
. Kwak
witz weliaja
9
niu-nitakwa, tikinaya
10
. Yu-kineki nusan wan inte 1230
tikmakas niantatka.
Kwakuni mukwepki asi weliaja yu-kitalia katka tey ne yu-
kikwa katka. Kwakuni inak:
Ne witz ne lamat.
Kwakuni ne isiwaw nem kinashki tey ne yawi katka 1235
kikwa. Wan pal yawi nem kitalilik ne pejpelu wan
kipelukwaltik
11
. Kwakuni yajki ne lamachin. Kwakuni kishtik
ne isiwaw ne tey yu-kikwa. Kwakuni pejki takwa, wan kan
tamik takwa musewik
12
chiupi.
Kwakuni muketzki wan yajki tatentapua kan ne kiantuya 1240
ne isin. Kwakuni kitentapuk wan kitak ka kumuni
13
ne kalijtik.
Wan kwak nakak yaja tachia tey n, kwakuni walkisket ne

1
kipishki = kipiak
2
sechin: nico
3
kinamiktik: lo cas
4
tatukmil = mil, milpa
5
kipiaya ken ijtuk: ya le iba bien
6
Kwak ajsi katka ne inan, yejemet tea kinekit kimakat sinti.
7
nemi ka = nemi pal
8
tatka = niantatka, inteatka, datka
9
weliaja: (Sch.) en el momento. Su niaw nitakwa kwak yaja ajsi, shikinaya ne takwal pal te kita ka tikpiat.
10
-inaya (-inashki, -inashtuk): esconder
11
-pelukwaltia: azuzar los perros contra (alguien) (as Sch.) o dar de comer a los perros (la comida que
sobr)?
12
musewia: descansar
13
kumuni = mukumuntia, alborotarse
82
chapulintal
1
ijpak. Kwakuni tamiket kikwat
2
. Wan yajket tik
kujtan. Yajket tapishuat
3
.
Wan kan takatiket uni, pejket patanit. Kwakuni asiket kan 1245
ne ichan katka ne takat wan kiasiket ne isiwaw ne takat wan
muchi ipilawan. Kinkwajket muchi: ne tenan
4
wan muchi
tepilawan
5
.
Kwakuni inaket ne seki tajtakamet wan ne siwatket:
Inte tiktukat
6
ma yu-techkwakan nusan tejemet ken uni 1250
kinkwajket, ika uni tetekiat muchiwket
7
wan ne innan, wan su
tikenchat
8
, welit tipanut ken yejemet.
Kan ne palanik
9
ne inhujumiyu, nekan
10
takatki se
kwilintal
11
. Yaja kikwa katka ne tajtatuk kenhaya ken ne
chapulintal. 1255
Yajika kitaket ka inte kikwa muchi ma kiwikakan se
pepechtik
12
. Kanaj
13
, mal tepewit
14
, inte takwat. Kan ne yawit
takwat, kipiata kan yejemet kimatit kan nemit ne kenhaya ken
ne takat kan ne pejki nemi ini chapulin.

1
chapulin (plural colectivo -tal): chapuln, langosta
2
Ne chapulintal kikwajket ne takat.
3
tapishua: multiplicarse
4
tenan: madre (sin especificar de quin)
5
tepilawan: hijos (sin especificar de quin)
6
Te tiawit tikintukat ne mijmikini.
7
Sch.: pecaron gravemente (contra su madre)
8
-encha: tocar
9
palani: podrirse
10
nekan: ah?
11
kwilin (plural colectivo -tal): gusano
12
pepechtik: masa compacta
13
kanaj, en otra parte, en otro lugar
14
tepewi: caer, precipitar
83
27

Se takat yajki tekiti tik se kujtan. Nemituya se kwawit 1260
chamawak
1
. Kimakak tit. Ne pejki muchiwa ne tepet
2
.
Yajket miak tajtakamet kitat tey kichiwtuk ne seuk.
Kalwikaket ka techan ilpijtuk. Nikan kitajtanilijket k kilijket
ma yawi tekiti tik ne kujtan.
Yaja inak: 1265
Inte nikchiwtuk ne tepet. Naja niajki nitekiti pal nikchiwa
ne nutatuk pal nitakwa naja wan nupijpilawan. Asu ankinekit
anmejemet, nimetzinkawilia
3
ne nukujkunew pal kimakat tey
kikwat. Naja, ma nechwikakan naja ka Sensunat. Ne ma
nechilikan tey yawit kichiwat wan naja
4
. 1270
Ne ikujkunew kitemujket se takat pal yawi taketza ka
ipanpa ne takat. Yajki taketza ka
5
ne inteku ne pijpipil.
Ne kilijket asu kipia tumin ma tashtawa ne kulal kan nemi
ne tepet. Asu-nte, inte kishtiat ne takat.
Walak kinhilia ne ikujkunew. Yejemet inaket ka yawit 1275
tashtawat pal kishtiat.

1
chamawak: grande, gordo
2
(muchiwa) ne tepet = se tit wey ?
3
nimetzinkawilia = nimetzinhajkawilia
4
wan naja = nuwan
5
ka = ipanpa
84
28

Nemik se takat kipiak paktu
1
iwan ne itekuyu ne tepet.
Kititanik
2
se piltzin wan se amat. Kilik:
Tiu-tikitzkia nikan, tik ne ujti tiu-tiknamiki se takat witz
metznamiki wan yu-metztajtanilia: 'Ashta kan tiwitz?' iwan tiu- 1280
tikilia: 'Ka Ijtzalku
3
.' Iwan yu-metztajtanilia asu talwika se
amat, wan tiu-tikilia: 'Nikan nalwika.' Tikmakak ne amat wan
ne yu-metzilia: 'Shiktzajtzakwa ne muish!'...
Kan kitajtapuk ne iish, nemia kalijtik wan kitak se wey
asienda wan miak tajtakamet. Muchi tekitit. Seki kisajsakat 1285
kwawit ijpak se mula. Uni kwawit kinekit pal kishtukat tenkal
kan kimakat tey ne kikwa ne tepet.
Wan seki kitajkalit
4
ne puchut
5
, yaja ne kipachua
6
ne
tepet. Kiyawalujtiwit ne puchut. Pichawaka kipiat. Kwak yawit
takwat muchi yawit takwat. Kwak yejemet mukwepat, kenhaya 1290
inte kiekchiwtiwit
7
.
Iwan kitak ka se tunal kikwat se, seuk tunal kikwat seuk,
seuk tunal kikwat seuk. Wan kitak ka kimiktiat, kichat
tajtakutun
8
wan kimanat tik se kumit, wan ne tzuntekun
kitajkut
9
, kishtiat ne tzuntekwich
10
wan kimakat ne tisini
11
, 1295
wan kichiwas pal kimaka chiujchiupi sejse
12
.

1
paktu: pacto
2
-titania = -tuktia, mandar
3
Ijtzalku: Izalco
4
-tajkali: derribar (un rbol)
5
puchut: se kwawit, pochote, rbol de lana
6
-pachua: apoyar, aguantar, mantener de pie
7
(Sch.) como si no hubieran trabajado nada
8
takutun: pedazo
9
-tajku cortar por la mitad, partir
10
tzuntekwich: sesos
11
tisini: se ka tisi, molendera
12
sejs: cada uno (lo har para dar un poco a cada uno)
85
Wan musta yawi tekiti, ika kisentepewat
1
ne iumiyuchin
ipal kiekchat
2
pal yawi tekiti musta.
Asik itekuyu ne tepet tachia tey ne kichiwat, wan asik ne
ijiu
3
itech ne itekuyu ne tepet, wan kan asik tajtanik: 1300
K kalaktuk tipan
4
?
Wan kilijket:
Unkan
5
nemi.
Shiktapukan ne tenkal wan ma kisa, ika inte yek ijya
6
.
Kiski tik ne tepet, yajki chan ne takat: 1305
Piltzin, inte tikchiwki tey ne nimetzilik?
Teika inte
7
, nikchiwki.
Wan tey tikitak?
Tikitaskia tey ne nikitztuk.
8
Nikan nemit ikman miktiwit.
Ne nikitak muchi tey ne miktiwit nikan tik mukal. 1310
Ijkia
9
, piltzin, tey ne tikitztuk?
Ijkia ka nikitak.
Ashkan inte tinechwikilia
10
. Ashkan niu-nimetzmaka
chiupi tumin ipal tiaw nem, pal-te tikilia ne sekit pipiltzin, wan
tiaw nem. 1315

1
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
2
-ekcha = -ekchiwa
3
ijiu: olor
4
tipan: ltimo
5
unkan: ah
6
ijya: oler
7
Teika inte! Cmo no!
8
Sch.: Si vieras lo que he visto!
9
ijkia = tejkia, kia
10
-wikilia: deber (p.ej. dinero a alguien)
86
29

Se wipta inat ka panuk se piltzin nikan tik ne techan
tajtani kanka yawi ne ujti ka kalaki kalijtik ne tepet. Ne itekuyu
ne kal kan asik tajtani kilijki:
Naja inte nikmati su kipia kan kalaki kalijtik ne tepet. Tey
tiu-tikchiwa ne? Inat ka inte nemi tajtakamet nian nemi 1320
sijsiwatket.
Naja inte niu-niktemua tajtakamet nian seki
1
. Naja
nikneki nitaketza iwan ne itekuyu ne tepet. Nikneki ma
nechmaka tumin.
Kalijtik ne tepet inat ka semaya nemi tit wan inte weli 1325
kalaki se.
Naja niu-niknutza. Keman yawia niasi, yaja yawi kisa
nechnamiki wan yawi nechwika kan yaja kalaki. Su naja niweli
nikalaki wan nimukwepa nikisa, niu-nipanu nimetzilia ken ne
kalijtik ne tepet. 1330
Inat ka kishtia pukti
2
tik iten. Ka kipia at wan tit. Keman
se tet tit
3
wetzi tik ne at, kwakuni inat ka ne tet mukwepa
neshti
4
wan kisa ka ikajku ne tepet.
Uni piltzin yawi katka melaktik
5
ka kalaki, wan kiasik ne
tenkal
6
tapujtuk, wan kwak asik, kitak ka pal kalaki pejki 1335
kitzkia pal ka tani
7
. Wan kitak ka kan ne nemi ne tit kipia seuk
tenkal, wan ne ka kimaka kwawit ne tit nemi kisajsaka kan
nemit ne wejwey chiupiuk
8
pujputzujtuk
9
. Ne yu-kalkwi wan

1
nian seki: ni a nadie
2
pukti: humo
3
tet tit: (Sch.) piedra candente, lava
4
neshti: ceniza
5
melaktik: recto, directo
6
tenkl: puerta
7
kitzkia (pal) ka tani: ir(se) para abajo
8
chiupiuk = ukchupi, ms
9
-putzua: amontonar
87
kitalia kan nemi ne tenkal pal ne tit. Kwakuni kitak ka
kitentapuk. Kwakuni kitak ne timil
1
ne kalijtik. Wan kan 1340
kitentapuk, pejki kimutilia
2
ne kwawit sajsaktuk. Kitamutilik.
Kan tamik kimutilia, kwakuni kitentzak. Wan nakak
3
kenhaya
kisajsaka pal kishtukilia
4
. Wan kitak ka ne at kipiat ajku wan
ne kipachiwijtuk
5
. Ne kan nemi ne at, seki pijpichawak wan
seki chajchamawak. 1345
Wan kitak muchi ulinit
6
. Wan kitak kan nemi at
chichipika
7
inhijpak kan ne tekitit. Wan kitak ka-nte sesan
8
, ne
muchi
9
kipiat tey kichiwat. Wan mukaki ka ne at kutzajtzi
10
.
Kwakuni walkiski wan kilik ne itekuyu ne tepet:
Tikwika tumin uni. Shikita taja katiawel
11
tikwika. 1350
Kwakuni kikwik ne kitamutatiwita wan kikwik ne tumin
yek. Kwakuni walkiski. Kan kiski, kitak ka ne tumin ne
inteyek
12
yaja nakak yek, wan ne tumin yek yaja muchiwki
tekunal
13
sewtuk
14
.

1
timil: fuego grande, (Sch.) incendio
2
-(ta)mutilia: arrojar(le)
3
naka: (aqu) continuar, seguir
4
-ishtukilia: meter(selo)
5
-pachiwia: (aqu) almacenar
6
ulini: temblar
7
chichipika: gotear
8
sesan = maya se
9
inte sesan, ne muchi...: (Sch.) no solamente uno, sino todos
10
kutzaktzi: (Sch.) borbotear
11
katiawl: cul
12
inteyek = teyek, mal
13
tekunal: carbn
14
sewtuk: apagado, quemado?
88
30

Nemik se piltzin munamik wan ne siwapil wan pejki 1355
kineki tajtaketza iwan. Wan yaja inte muajkawki
1
; kwakuni
kilik:
Naja niawa.
Kwakuni inak ne piltzin:
Shiawa tel. Neki
2
nikita su weli tiaw. 1360
Kwakuni yajki yaja mutalia kan ne yu-panu.
Kwakuni muchiwki laguna. Wan kwakuni inte weli panu
ne siwapil. Wan kilik:
Nikmatia ka taja ne timuchiwtuk at. Uni inteatka tey ne
tikchiwtuk. Naja, tiu-tikita, naja niu-nimetznapalua
3
wan inte 1365
niaw nimetzencha
4
.
Yajika tikmatit ka ne laguna ukich at wan ne mar siwat at!

1
inte muajkawki: no se dej, no se entreg
2
por Nikneki
3
-napalua: abrazar
4
-encha: tocar
89
31

Nemik se kitzkia michin
1
. Wan kitak ka asik se chulet
inawak. Wan kitzkik nemi, wan kitilan
2
wan kiwikak ne inchan.
Ne iweyka kiasiket miktuk, wan kiwikaket ichan wan 1370
kitaket ka miktuk, wan kitukaket.
Wan kitaket ka asi yawi, wan kimatit ka kipiaya yey imey
shiwit ka miktuk.
Kitaket ka yajket kalkwit, kiwikaket ichan, wan kitaket ka
kitukaket. Wan ken ka
3
walmukwepki?! Yajika, kan ne kitaket 1375
nakaket kishpelwiat
4
, wan kan kitaket ka yaja ne, kisket
mutaluat.
Wan yaja kan kitak ka mutalujket kalak kalijtik. Kwakuni
pejket asit chiujchiupi tachiat, wan kitaket ka yaja. Kisket
senpa mutaluat. 1380
Kwakuni kiski yaja kinnutza, wan kan kitaket yejemet ka
yek nian kukushtuk
5
, yek nesi
6
kwakuni weliket kinutzat,
wan kilijket:
Tejemet tikmatit
7
ka taja timiktuka. Tikitaket ka tiajket
talmetzkwit kan ne tiatukuk
8
, wan tikitaket ka timetztukaket. 1385
Wan ken ka unkan tiwitz?
Su
9
naja inte nikmati su naja niatukuk! Naja semaya tey
nikitak
10
, asik nunawak se chulet wan kitskik ne numey,
nechtilan tik ne at. Wan kan pejket tinejnemit tik ne at, ne

1
Nemik se kitzkia michin: Haba uno que estaba pescando o Haba un pescador
2
-tilana (-tilan, -tilantuk): jalar, tirar, sacar, succionar
3
Ken ka...? Cmo (es) que...?
4
-ishpelwia: observar, mirar con asombro, vigilar
5
kukuya (kukushki, kukushtuk): estar enfermo; nian kukushtuk ni (siquiera) estaba enfermo
6
yek nesi: se vea bien, luca bien
7
tikmatit: (aqu) creamos
8
atuku = atuki, ahogarse
9
su: algo como Pero si...!
10
Lo nico que yo vi es que...
90
nikitak kan ne nejnemi muchayawi
1
ne ujti kan panu, wan yaja 1390
waktuk. Inte ajwi
2
ne chulet.
Wan kan ne tiasiket, nikitak ka kitapuk ne tenkal wan
tikalakket, wan nikitak ne iwan tatentzakwa
3
yajasan
4
at. Wan
kan tikalakket mukwepki senpa tatentzakwa.
Wan ne nikitak ka ne musentepewat
5
. Ne nemit 1395
chujchuletket wan lajlamachichinmet. Wan ne tejemet kwak ne
techwikat, muchi munujnutzat
6
pal yawit techitat. Kan tami
asit muchi yejemet, kwakuni kinutzat muchi ne mijmichin wan
ne pitujchin kipitza
7
yaja.
Ne nikitak, kwak ne asit yejemet, yejemet asitsan
8
ne 1400
tenkal techishpelwiat, wan ne chujchuletket muketzat
kinhilwitiliat kwak ne
9
techwikatiwit se ne ken tejemet.
Muchi yejemet ne nemit tik ne sejseuk kal wan kipiat ne
at. Yajaya
10
ne kikwit pal ne tey ne yejemet munekit: pal kiunit
wan pal mumapakat. 1405
Ne tikpakat ne inhikshi wan ne inmey. Semaya tey
yejemet mupakat ne inhishkaliu, yaja ne kipakat yejemet. Kan
tamit tikpakat ne inmejmey wan ne ikshi, kwakuni timutaliat
tikatinwiat
11
, wan ne mal nemi ne sejseki, tejemet kenhaya
nemit ka tikatinwiat. Wan n muchi ne pepeyna
12
tikwit. 1410
Ne kipiat sejse
13
ne teijtik
14
, mutalilia kan ne nemit
chiujchiupi achichin, wan uni, ne teijtik ne tiktaliliat, muchi
oro
15
. Wan ne tey uni tiktaliliat
1
inte tikitat asu kiunit. Kwak

1
-chayawi: esparcir, regar
2
ajwi: mojarse
3
ne iwan tatentzakwa: (la cosa) con la que cerraba (la llave?)
4
yajasan: l mismo, ella misma
5
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
6
munu(j)nutza: llamarse (unos a otros)
7
-pitza = -ishpitza, soplar, pitar, tocar (un pito); wan ne pitujchin kipitza yaja con el pitito que tocaba l (ne
chulet)
8
asitsan = ajsit unisan, (Sch.) slo se acercaban
9
kwak n = ka
10
yajaya = yaja (forma enftica)
11
-atinwia: espulgar, despiojar (de atimet, -atin pulga)
12
pepeyna = pejpeyna
13
sejs: cada uno
14
teijtik = taijtik (tey/tay ijtik), en (el) que, en donde. ne teijtik mutalilia y ne teijtik ne tiktaliliat: en que
ponrselo, o sea, un recipiente para algo
15
Los recipientes son de oro.
91
yaja witz tayuaki intea kipiat ne ajachichin, wan inte tikitat
keman ne kiunit. 1415
Wan nikitak kan tatwi ka naka istak nujme
2
. Yaja kwak
3

ne tunal pewa tachia
4
ijtik ne at, yajika istaya
5
ne at.
Wan uni kan ne tiu-tikwit uni at, yajaya ne kwak yawit
yejemet kienchat
6
. Yaja ne kwak ne mununutzat
7
, yaja kwak ne
yawit kitaliat ne inmey: yaja ne kwak ne mukaki ka tikwini
8
tik 1420
tal. Ne inte kichaluat, ne semaya ne imey kitaliat wan
kipachuat
9
pal ka tani.
Wan yejemet ne pal ne takwat, inte takwat ken tejemet.
Ne kipiat se kwawichin ne kichiwa ne itakil tey ne yawit kikwat
se tunal. Kwak tayuaki inte nesi su naka se itakil, wan kan 1425
yawi tatwi kipiaya tey ne tiawit tikwat uni tunal.
Wan ne iswayu inte nesi ush
10
shushukna
11
nian nesi tey,
wan n muita ka nesi kunyuachin. Wan uni kwawichin kipia
yejyey
12
iswayu. Wan kiuni yawi pal ka ajku, wan ne iswayu
kipia tech ne ikuyu
13
, kenhaya ken nesi se kutejkuni
14
. Ashta 1430
tani kipia ne se wan kipia ne seuk
15
; ijkiuni yawi pal ka ajku.
Nemik se tunal nikitak ka welik nikwi se ne iwan tanutzat
yejemet, wan yaja kikwi ne chulet pal asit muchi ne mijmichin
wan pal kichat kan panu. Inte sesan
16
, nemi miak pituchichin,
wan welik nikinaya se; wan kan muketzki ne chulet welik 1435
nikpitza naja. Kwakuni tapwik
17
ne tenkal wan muchiwki ne
ujti kan ne welik nikisa.

1
ne tey uni tiktaliliat: lo que le ponemos ah (es decir, el agua)
2
nujme: por todo, en todas partes
3
Yaja kwak...: Eso es cuando..., Entonces es cuando...
4
tachia = tawilua, brillar
5
istaya: volverse blanco
6
-encha: probar, tocar
7
munu(j)nutza: llamarse (unos a otros)
8
tikwini: tronar
9
-pachua: apoyar, apachar
10
ush = su (?)
11
shushukna: verde
12
yejyy: de tres en tres
13
-kuyu: tronco
14
kutejkuni: escalera
15
ne ijiswayu
16
inte sesan = tesu maya se
17
tapwi = mutapua
92
32

Nemik se takat yajki tik kujtan wan kitak se tatukmil,
wan kitak ka inteaka asi. Inak
1
yaja ka:
Inte kipia itekuyu, niu-nikwika chiupi nusin! 1440
Kiwikak. Wan kan kitak ka welik kiwika wan inte nesi
2

itekuyu, pejki kiwika mujmusta
3
ne sinti. Wan kan kitak ka
nemik tapishka
4
wan inte asi ne itekuyu, inak yaja:
Ini nupal!
Kwakuni kilik ne isiwaw: 1445
Tiawit nusan
5
!
Wan yajket tapishkat, wan yajket senpa.
Kwakuni kiski ne itekuyu ne sinti wan kiwikak ne isiwaw
ne takat. Wan yajki kita kan kikalaktik: kitak ka tik se tesual
6
.
Kwakuni yajki ichan. 1450
Kwakuni munamik wan ne tekwani
7
, wan kitajtanilik ka
teika chuka witz, wan kilik:
Ne nusiwaw nechishtilik ne tekuyukujtan.
Kwakuni inak ne tekwani:
Shu-shinechilwitili kan kipia. 1455
Kwakuni inak ne tekwani:
Shikpupu
8
nikan ma naka tapetztik
1
, wan shu-
shiminaya
2
ka ne tikchia ne musiwaw. Niu-nikishtia.

1
Inak...: Crey...
2
nesi = muita
3
mujmusta: cada da
4
tapishka: cosechar el maz, cosecha de maz, tapisca(r)
5
Tiawit nusan = Taja nusan tiwitz nuwan
6
tesual: peascal? (Sch. roca)
7
tekwani: jaguar
8
-pupua: limpiar
93
Yajki ne takat minaya kichia ne isiwaw, wan kitzutzun
3
ne
tekwani ne tenkal pal ne itekuyu ne kujtan. Wan kan kitzutzun 1460
yeshpa
4
, kwakuni walkiski ne itekuyu ne kujtan wan kilik:
Tey tikneki?
Naja nikneki ma shikishti ne siwat tikpia unkan
5
.
Yaja ne tikneki?
Kwakuni inak ne tekwani: 1465
Yaja ne nikneki.
A, yaja ne tikneki?
E, yaja ne nikneki.
Shinechchiuk
6
.
Kwakuni kalak kalijtik kalishtia ne imachi
7
wan kilik: 1470
Nikan niwitz.
Kwakuni tzikwinik
8
ne tekwani ijpak. Kwakuni mushtilik
9

ne tekuyukujtan wan wetzki ne tekwani inakastan
10
ne
itekuyukujtan.
Kwakuni kimakak
11
wan ne machi ne tekuyukujtan, 1475
kimakak ne tekwani wan kimimiluk
12
. Kwakuni tzikwinik senpa
ne tekwani ijpak ne tekuyukujtan. Kwakuni mukwalantik
13

tetekia sea
14
ne tekuyukujtan. Kwakuni kimakak wan muchi ne
itajpal
15
. Kwakuni kitajkalik
1
talchi. Mumimiluk wan muketzki
wan kiski mutalua. 1480

1
tapetztik: despejado, libre de escombros
2
minaya: esconderse
3
-tzutzuna: golpear
4
yeshpa: tres veces
5
unkan: ah
6
shinechchiuk (shinechchia + -uk): esprame todava, espera un poco
7
machi = mache, machete
8
tzikwini: saltar; tzikwini ... ijpak: salt encima de l, lo asalt, lo atac
9
mushtilik = muishtilij, se le quit, lo esquiv
10
inakastan = inawak, al lado de (?)
11
kimakak = kichaluj
12
-mimilua: revolcar; mumimilua: revolcarse
13
mukwalantia = kwalani, enojarse
14
tetekia sea: enormemente, terriblemente (sea = saya)
15
-tajpal: fuerza
94
Kwakuni ne takat, kan kitak ka mutaluk, yajki ka ichan.
Kwakuni munamik wan ne leon
2
, wan kilik:
Teika tichuka tiwitz?
Inteket
3
nichukaskia asu ne nusiwaw nechishtilik ne
tekuyukujtan! 1485
Yajika tichuka? Maka
4
shichuka. Tiawita tikishtiat. Shu-
shinechilwitili.
Kwakuni kilik:
Shu-shiminaya shikchia ne musiwaw. Niawa nikishtia.
Kwakuni kitzutzun yeshpa. Kwakuni walkiski ne tekuyu- 1490
kujtan wan inak:
Tey tikneki?
Naja nikneki ne siwat tikpia unkan.
Niawa nimetzmaka.
Kwakuni tzikwinik ne leon ijpak, wan kan tzikwinik ijpak, 1495
mutzukuluk
5
ne tekuyukujtan wan panuk ka ijpak. Wan kan
wetzki iipan, muketzki, mukwepki tzikwini ka ijpak. Kwakuni
inak ne tekuyukujtan:
Nimushtilijkia
6
ukpa
7
, ashan niu-nikmaka naja.
Kwakuni kimakak wan kitajkal talchi. Kimimiluk. 1500
Kwakuni kiski mutalua.
Wan kan kitak ne takat, ne ishulejyu ne siwat, yajki ka
ichan.
Kwakuni munamik wan ne konejo. Kilia:
Teika tichuka tiwitz? 1505

1
-tajkali (-tajkal o -tajkalik): derribar
2
leon pron. lin: puma (Sch.)
3
Inteket...? Cmo no...? (slo se encuentra en este texto; pron. integet): Inteket nichukaskia asu... Cmo no
voy a llorar, si...?
4
maka es pronunciado m
5
mutzukulua: agacharse, ponerse de cuclillas
6
nimushtilijkia = nimuishtilija, ya me esquiv
7
ukpa: (Sch.) dos veces (comprense yeshpa, nawpa)
95
Inteket nichukaskia asu ne nusiwaw nechishtilijtuk ne
tekuyukujtan!
Wan yajika tichuka? Shu-shinechilwitili.
Teipal
1
niaw nimetzilwitia? Ne wejweymet inteatka
welitiwit, ashan taja? 1510
Ka uni inte.
2
Shu-shinechilwitili.
Niu-niaw.
Wan yajket. Kilik:
Nikan kipia.
Ashan tiaw tiktemua yey tekumat
3
. Ne se tiktema wan 1515
esti, wan ne seuk tiktema wan temal
4
, wan ne seuk tiktema wan
kwilin
5
: tiaw tiktemua wejwey wan chijchichin, wan talwika.
Naja niawa nimukawa
6
nitekiti. Nikan tinechasi.
Kwak yajki ne takat kitemua tey ne kilijtuk, yaja naka
tawilewa
7
. Wan kan asik ne takat wan ne yey tekumat 1520
tejtentuk, kwakuni inak:
Tiwitzaya
8
?
E, inak ne takat, niwitzaya.
Naja kenhaya nikchiwkia ne nushaput
9
. Nikan tiktalia,
itenpan
10
ne shaput, ne tekumat wan esti. Nikan tiktalia ne 1525
seuk wan temal ijtik ne itenpan ne seuk shaput. Ne seuk wan
kwilin tiktalia itech ne wan esti.
Inak ne konejo:
Shu-shiminaya tikchia ne musiwaw, niawa nikishtia.

1
teipal = taipal, tay ipal, para qu (pron. tipal)
2
Ka uni inte. Eso no importa.
3
tekumat: tecomate, tipo de calabaza utilizado como recipiente
4
temal: pus
5
kwilin: gusano(s)
6
mukawa = naka
7
tawilewa: escarbar (Sch.)
8
tiwitzaya = tiwitz (enftico), ya vienes
9
shaput: hoyo
10
itenpan: en la orilla
96
Ma-jkia
1
, nipakiskia. 1530
Shu-shiminaya wan tikitas ka niawa nikishtia.
Kwakuni kitzutzun ne tenkal pal ne tekuyukujtan.
Kwakuni inak ne tekuyukujtan:
K uni walejkutuk
2
?
Naja ni Konejo. 1535
Kwakuni pejki wetzka
3
ne itekuyukujtan wan kalak senpa
kinapalua
4
ne siwat. Kwakuni inak senpa ne konejo:
Shikisa.
Kitzutzun senpa ne tenkal. Kwakuni inak ne
itekuyukujtan: 1540
Shinechchiuk, niu-nikmiktia ne takat.
Kwakuni kiski. Wan kan kikak ne konejo ka yu-walkisa ne
tekuyukujtan, mushtukak
5
tik ne shaput. Kwakuni inak ne
tekuyukujtan:
Kan tinemi? Inte nimetzita. 1545
Kwak yaja inak Kan tinemi? kwak kiajkukik
6
ne tekumat
wan esti wan kimakak iipan. Wan kan kitak ne tekuyukujtan
chichilijtuk
7
nujme
8
ne iweyka wan esti, inak:
Tinechmakaka
9
!
Kwak ne yaja mupepeta
10
Tinechmaka, kwakuni kiajkukik 1550
ne tekumat wan temal, mukwepki, kimakak ka ipan.
A, tinechmakaka, wan uksia
11
nemi kan ne tinech-
makatuk.

1
ma-jkia = ma ijkia, ma tejkia, que as sea
2
walejku: llegar
3
wetzka = paki, rer
4
-napalua: abrazar
5
mushtuka = muishtuka, meterse
6
-ajkukia: levantar
7
chichilijtuk = chiltik
8
nujme: por todo, en todas partes
9
tinechmakaka = tinemchmakak (enftico)
10
mupepeta = mukaki
11
uksi: (aqu) supurar; uksia nemi ya est supurando
97
Kwak yaja ina nemi, kwak kiajkukik ne tekumat tentuk
wan kwilin, kwakuni mukwepki kimaka ka ipan. Kan kitak ka 1555
tentuk kwilin
1
nujme ne iweyka, kwakuni inak:
Nitemika ashta kwilin
2
. Tey nikchiwa? Inte nikneki nimiki
nikan, nikneki nimiki nuchan. Maya
3
shinechmaka. Su-jkiuni
4

niawa nimetzmaka ne siwat.
Kwakuni kalak kalijtik wan kitzkik ka se imey. Kishtik pal 1560
ma yawi. Kwakuni yajki kan nemi ne ishulejyu. Kwakuni inak
ne konejo:
Tikitak, kilia ne takat, ka nikishtik ne musiwaw.
Nutejteksis inte nikpia wejweylantuk
5
, naja nikpia nikan tik
nutzuntekun. 1565

1
tentuk kwilin = tentuk iwan kwilin
2
nitemika ashta kwilin = nitemik ashta iwan kwilin
3
maya = maka, m; Maya shinechmaka Ya no me pegues ms
4
su-jkiuni = su ijkiuni
5
weylantuk (?) (segn Sch. = muchiwtuk ken se wey lamat)
98
33

Nemik se konejo kikwa nemi se kuyul
1
. Kwakuni witz se
kuyut
2
. Ina ne kuyut:
Ashan nimetzkwa.
Inte, m shinechkwa. Shiwi shikwa kuyul.
Tey, yek? 1570
E, ajwiak.
Kwakuni yajki kikwi ne kuyut se kuyul wan kiejekuk
3
ka
ajwiak.
Inak ne konejo:
Uni inte ajwiak. Ne kipia kalijtik, uni ajwiak. Uni 1575
mutapana
4
. Shiktilana
5
ne mupal. Ijpak tiktalia ne kuyul wan
tikmaka wan tet.
Kwakuni mutaluk ne konejo. Yajki mutalia pak ne tzaput
6

kikwa se.
Kwakuni panu yawi ne kuyut. Kwakuni ina ne konejo: 1580
Shiawa tel, o, kuyultapantuk
7
ka kikwa kuyul!
A, unkan tinemi? Ashkan ijkia ka
8
nimetzkwa.
M shinechkwa. Shiwi shikwa tzaput.
Tey, ajwiak?
E, ajwiak, tikneki tikejekua? 1585

1
kuyul: coyol
2
kuyut: coyote
3
-ejekua: probar
4
-tapana: reventar
5
-tilana: jalar, tirar, sacar
6
tzaput: zapote (rbol y fruta)
7
kuyultapantuk: coyol reventado (es un juego de palabras, por los dos sentidos de kuyul, ya que los testculos
tambin son llamados as; el conejo aprovecha para insultarle al coyote)
8
Ashkan ijkia ka... Hoy s que...
99
E, nikejekua.
Shimutenpelu
1
.
Kwakuni ne konejo kitek se selek wan kitamutilik
2
tik ne
ten. Kwakuni tamik kipujpusteki
3
muchi ne itajtan. Kwakuni
kiski mutalua. 1590
Yajki mutalia kan yu-panu ne kuyut. Kichiwki se
kanmuteka
4
pal kan mukupawia
5
, museseltia
6
.
Kwakuni panu yawi ne kuyut. Kwakuni kilia:
Shiawa tel, o, kuyultapantuk ka kikwa kuyul! Itanpujpus-
tektuk ka kikwa tzaput! 1595
Kwakuni inak ne kuyut:
A, nikan tinemi? Ashkan shina, ka nimetzkwa!
Kwakuni kutemuk
7
ne konejo ijtik ne kan mukupawia
katka. Yajki kipachua
8
ne tet. Kwakuni inak:
M shinechkwa. Naja nikan nechajkawtuk ne pale 1600
nitajpia nikan ini teupan. Kinekia
9
wetzi. Ika, nechajkawtuk
nikpachua pal-te wetzi. Shiwi shikaki yek: nemi takwika ne
pale. Kicha nemi ne misa.
Wan uni inte yaja, wan se shiku
10
yaja ne takwika.
Shiwi shinechpalewi tikpachua
11
ini teupan pal-te wetzi. 1605
Naja intea niweli. Shiwi shikpachu pal-te wetzi. Naja intea
niweli.
Kwakuni asik ne kuyut kipachua ne teupan. Ne nemik
kipachujtuk pal-te wetzi. Kwakuni yajki ne konejo. Kiajkawki ne
kuyut kipachujtuk ne tet. Wan kikaki ka-nte pakti takwika
12
ne 1610

1
mutenpelua = kitapua ne iten
2
-(ta)mutilia: arrojar(le)
3
-pusteki: doblar, quebrar; tamik kipujpusteki: quebr por completo
4
kanmuteka: (cosa) para acostarse, o sea, una hamaca
5
(mu)kupawia: mecer(se)
6
(mu)seseltia: refrescar(se)
7
kutemu = temu, bajarse
8
-pachua: apoyar, aguantar, mantener de pie
9
kinekia wetzi: (que) ya est a punto de caerse, le falta poco para caerse (lit. ya quiere caerse)
10
shiku: cigarra
11
shinechpalewi tikpachua: aydame a aguantar
12
pakti takwika = takwika yektzin
100
pale. Kichia ma tami ne misa wan inte tami, wan yaja tetekia
sea
1
mayana. Wan tachia ka ipan wan kishpelwia
2
wan ina:
Su nimutalua yawi wetzi nujpak. Nimutaluskia, yu-
nechasi.
Wan kan intea weli ka mayana, kwakuni inak: 1615
Naja nimayana. Niu-nimutalua. Su wetzi nujpak, mal
3

nechkupatzu
4
, naja niu-nimutalua: nimayana!
Wan yajki.
Yajki ne konejo tik se kajisal
5
tapupua
6
. Kwakuni, kan
kitak ne konejo ka panu yawi ne kuyut: 1620
Shiawa tel, o, kuyultapantuk ka kikwa kuyul!
Itanpujpustektuk ka kikwa tzaput!
A, nikan tinemi? Ashkan kia shina, ka nimetzkwa!
A, m shinechkwa, shiwi nikan, shiwi shikita tey ne
nikcha ninemi. 1625
E, neki
7
nikita tey ne tikchiwa tinemi.
Shiwi shinechpalewi tey ne nikchiwa ninemi nikan.
Nitaekcha
8
ninemi: yut
9
-witzet nikan, yawi nemi tey mukwa.
Ken taja ka timayana tiwitz, nikan yawi nemi tey mukwa, nian
yu-mushnejneki
10
. Wan kan yut-witzet nikan, yut-metzasit ne 1630
yajtiwit munamiktiat. Tiu-tinaka yek inwan tey ne tikchiwtuk
11

ka tikajkawki ka
12
tikpachua ne teupan! Ashan kan tami
tikekchat, tiu-timukawa
13
titajpia kan yut-witzet. Tiu-tikaki yu-

1
tetekia sea = sujsul, wey
2
-ishpelwia: observar, mirar
3
mal = melka
4
-kupatzu: (Sch.) matar a golpes
5
kajisl = akatal, caaveral
6
tapupua: limpiar, hacer limpieza, cortar maleza
7
por Nikneki
8
taekcha = taekchiwa (pron. tayekcha)
9
yut-witzet = yu-witzet = yawit witzet
10
nian yu-mushnejneki = nan yawi muneki tatka
11
tey ne tikchiwtuk = ipanpa tay tikchiwtuk
12
tikajkawki ka: dejaste de
13
mukawa = naka
101
pewa tapani
1
ne kwetes. Kwakuni kan tikaki ka yu-pewa tapani,
kwakuni timunelwia
2
tikekcha tey ne yawit kikwat. 1635
Kwakuni yajki ne konejo tachia su witzeta.
Wan ne konejo inte yajki tachia ne yajtiwit munamiktiat.
Kimaka tit ne kajisal ka nujme. Kan kitzkik tit ne kajisal, pejki
paparaka
3
. Kwakuni inak ne kuyut:
Inte sesan
4
kitapanket ne kwetes: pal nikaki, miak 1640
kimakaket tit.
Kwakuni pejki munelwia. Kikak yaja ka witzeta. Kwakuni
kwak yaja inak
5
kisa, kan kitak ka tit n
6
. Intea welik kisa. Ne
tamik tata.

1
tapani = mutapana
2
munelwia = ijisiwi, apurarse
3
paparaka: ?
4
sesan = maya se
5
inak kisa: decidi o pens o consider irse
6
tit n: haba fuego, o quizs: era fuego aquello
102
34

Nemik se konejo nemik kichiwilia inteyek
1
se soro. Ne 1645
soro kipiatuya se sandial
2
, wan ne konejo asi katka kikwa ne
yejyek, wan kan tami kikwa, kwakuni mijkwita
3
katka ijtik, wan
kitzakwa.
Pewa kiteki ne soro, wan pejki kitapua, wan kan kitapuk
se, kitak ka ne kalijtik ikwit
4
ne konejo. Kwakuni kitapuk seuk 1650
wan kitak ka kenhaya. Kwakuni inak:
Ini konejo niu-nikitzkia!
Kwakuni kikak nem ne konejo wan inak yaja:
Inte nechkwa! Niu-nikchiwa se pilchinchin wan sajti
5
.
Kwakuni kwak yaja yu-asi, yawi kita ka yaja ne kikwa ne 1655
sandia. Kwakuni yu-kimaka wan musalua nemi, kwakuni yu-
ina:
Shinechmakishti
6
.
Kan yawi kita ka-nte nikmakishtia, kwakuni yu-kimaka
wan ne seuk imey. Kwakuni yu-mukawa salijtuk
7
inhumeshtin
8
1660
imey.
Kwakuni kan kitak ka-nte kupewi
9
, kwakuni kimakak wan
ne ikshi senpa. Wan kan kitak ka nakak kunaktuk
10
ne ikshi
nusan, kwakuni kilik:
Shinechmakishti: asu-nte, niu-nimetzmaka wan ne seuk 1665
nukshi.

1
inteyek = teyek, mal
2
sandil = tal kan mutukatuk sandia
3
mijkwita: defecar
4
kwitat, -kwit: excremento
5
sajti: cera
6
-makishtia: soltar
7
salijtuk o salujtuk: pegado (de musalua: pegarse)
8
inhumeshtin: ne ujume, ambos
9
kupewa: soltar, separar; kupewi = mukupewa, soltarse, separarse
10
kunaktuk: clavado, atrapado
103
Kwakuni kimakak wan ne seuk ikshi. Kwakuni nakak
salijtuk. Ikshi wan imey nakak kupilkatuk
1
.
Kwakuni kiski ne konejo wan asik kan ne nemi ne soro
kupilkatuk. Kwakuni kilik: 1670
Tey tikchiwa?
Kwakuni inak ne soro:
Shimukawa. Naja nikan ninemi nechitzkijtuk ini takat.
Nemi pajti
2
pal uni, pal tikupewi.
Tey ne pajti? 1675
A, uni weli tikchiwat nemanha. Ashan, kilia, unkan
timukawa. Niawa niwitz pal nimetzkupewa.
Yajki kitemua tasul
3
pal kimaka tit ne tasul. Kitzkijtuka tit
ne tasul. Kwakuni kishtukilik
4
itankupa
5
.
Kan kimatki ne tit ka tataya ne itejteksis, kwakuni 1680
tzikwini
6
. Kwakuni kupewik wan kiski mutalua kipajpanultia
7

kan ne tatatuk.
Kwakuni inte kinutzki. Yajika yajki yaja tachia ken kistuk,
wan asik ne ichan ne soro, wan kilia:
Ken tikmati
8
? 1685
Naja nikmati ka nitatak yek, wan naja nikishkejketza
9
ka
taja
10
ninemi ijkini
11
.
Kwakuni inak ne konejo:
Inte, m shina kiuni! Ne takat ne kikwa nemi katka, yaja
ne metzitzkijtuya, naja inte. 1690

1
kupilkatuk: colgado
2
pajti: remedio
3
tasul: (Sch.) todos los deshechos que en el campo quedan despus de la cosecha, maleza y rastrojo seco
4
-ishtukilia: meter(le)
5
itankupa = ka itan
6
tzikwini: saltar
7
-pajpanultia: sobreponerse (Sch.)
8
Ken tikmati? = Ken timumati? Cmo te sientes?
9
-ishkejketza: creer, darse cuenta
10
ka taja = mupanpa, por t, por tu culpa
11
ijkini = ken ini, as
104
Wan kan nikwiskia se ken uni takat?
Tey, tikneki se ken uni?
E. Nikneki naja. Nikitak. Chijchin, wan weli nechitzkia.
Su tikneki, weli nimetzchiwilia se ken ne metzitzkijtuya.
Su tikneki, shinechmaka ini musiwaw pal nikuchi iwan, wan 1695
tikitas, niu-nikchiwa se nemanha.
Kwakuni inak ne Soro:
E, nimetzmaka pal tinechchiwilia se pal inte nimukwepa
nipanu ken ne ninemituya. Ashkan tiu-tikuchi iwan.
Kilik ne isiwaw: 1700
Ashkan tiu-tikuchi wan ne konejo. Yawi metzchiwilia se
ken nechitzkijtuya. Naja inte nikneki nipanu ken nipanutuk.
Kan tiu-tikpia se ken uni, tiu-tiktalia ma tajpia. Kan tiu-tikpia
uni mupilawan, ijkiuni yut-nemit miak.
Kwakuni kuchki iwan. Wan kan tatwik, inak ne soro, kilia 1705
ne sora:
Ken tikmatki? Yek?
E, yek. Yaja inte ken taja. Yaja, tikitaskia, inte kuchi, inte
ken taja. Ashan nikneki ma shinechajkawa. Taja inte tiyek; inte
ken ne konejo. 1710
Noya, teika tikneki ma nimetzajkawa?
Kwakuni taketzki ne sora:
Tajasan
1
tinechtemakak
2
iwan ne konejo. Ashan tey
tikneki? Ashan tiawa wan mal-te tikneki. Taja inte tiyek, wan
tiawa nemanha
3
. 1715

1
tajasan: t mismo
2
-temaka: entregar (a una persona)
3
nemanha: inmediatamente, ahora mismo
105
35

Ne katka, pal kisat kinutzat se siwapil, inte ken ashan
Kwakuni, kimakat katka se tumin. Su kikwi yaja, kwak ne
kenhaya kiliskia e.
Su kikwik yaja, kwak ne kineki, wan su-nte, yaja ne kwak
ne inte kikwi. 1720
106
36

Nemik se piltzin kiwikak se siwapil tik kujtan.
Nemik se masakechul
1
iwan tzajtzik
2
. Kikakiket ne
tajtakamet iwan yajket tachiat tey kita ne masakechul.
Yajket kiasit wan ne siwapil. Ne kinhitzkijket iwan
kinwikaket ka techan inhumeshtin. Wan tashtawki ne multa. 1725
Kwakuni keman tayuaya, ne piltzin taketzak iwan ne
siwapil iwan kilik ma yawi kichia ijtik kujtan kan ne kiasiket ne
tajtakamet wan yaja.
Kitanewik
3
se tamutani
4
ika kinekik kita su asi ne
masakechul, ika kikwalantijtuk
5
ne masakechul. Kinekik pal 1730
kimiktia ishpan ne siwapil. Wan inte kinekik pal kinapalua
6
.
Kwakuni walak ne masakechul iwan kimiktik. Ashta kan
kimiktuk, kinapaluk ne siwapil.

1
masakechul: se tutut
2
tzajtzi: gritar
3
-tanewi: pedir prestado
4
tamutani: arco, escopeta
5
-kwalantia = kichiwa ka kwalani, hacer enojar
6
-napalua: abrazar
107
37

Keman se piltzin kineki munamiktia wan se siwapil, ina:
Nuteku, naja nikneki nimunamiktia wan se siwapil ka 1735
naja nikishmati. Nikneki ma shu-shitajtani.
Keman tikneki ma tiawit titajtanit?
Unkan shikitakan anmejemet.
Achtu tiawit tiktitaniliat
1
se amachin
2
. Su yejemet kinekit,
kititaniat se technutzat ne intejteku
3
pal ne siwapil. 1740
Kititanijket se amachin kan itejteku pal ne siwapil. Keman
ne amat kitaket:
Nikan nechtajtaniliat ne siwapil.
Kitajtanilijket ne siwapil. Kilijket:
Tikneki timunamiktia? 1745
Kwakuni inak ne siwapil:
Unkan shikitakan anmejemet. Niweli nimunamiktia ne
nawi tunal
4
.
Yajket ne intejteku pal ne piltzin. Keman asiket tik ne
ichan pal ne siwapil, inaket: 1750
Tunana
5
, ken tinemituk?
Ka nikan chiupi yek. Wan taja ijkini
6
?
Chiupi nusan.
Inat ne intejteku pal ne piltzin:

1
-titania, -titanilia = -tuktia, enviar(le)
2
amat o amachn: carta
3
intejteku = ne iteku wan ne inan (!)
4
ne nawi tunal: (Sch.) dentro de cuatro das
5
nana = nantzin
6
ijkini = ken ini, as
108
Tejemet tiasitiwit nikan ten mukal
1
ka nechtitania ne 1755
nukunew. Kitatuk
2
ne mukunew. Kan Tuteku
3
metzpia muyulu
su tikneki ma munamiktikan?
Kwakuni ina ne inan pal ne siwapil:
Shimukwepa tik nawi tunal. Niu-nikilia ne nushulejyu.
Su yaja ina ka e, tiawit timetziliat. 1760
Keman asik senpa ne takat, iteku pal ne piltzin, kilijket
ka-nte welit temakat
4
:
Ka semaya yaja tikpiat!

1
ten mukal = mutenkal ?
2
kitatuk = kitztuk ?
3
tuteku = ne Tiut
4
temaka: entregar
109
38

Ne shujshulejmet inat keman kinamiktiat se ikunew
achtu yawit kalkwit se kushtal wan kakawat. 1765
Kitaliat ma waki. Keman nemia waktuk yek, kitaliat ma
shamani
1
tik se kumal. Kitemuat se siwat ma yawi tisi tik se
metat.
Ne kichiwa ne chukulat
2
pal kiunit ne kunpalejwan
3
, wan
kintaliliat pujpula tishkal
4
. 1770
Wan kinutzat se shuletzin ma kimiktia se mistun pal
kishtiat ne ikwetashyu
5
pal yawit kitalkuliat
6
ne pale ka
kinnamiktijtuk.

1
shamani: tostarse
2
chukulat: chocolate
3
kunpalej, -wan: compadre
4
tishkal: asado
5
kwetash, -yu: piel, cuero
6
-talkulia: regalar
110
39

Ina ne teteku
1
pal ne ipiltzin:
Nikneki ma shimunamikti. 1775
E, nimunamiktia.
Musta niu-niaw niktajtani; nikitas ken nechilia.
Asik kilia ne takat:
Naja niwitz nikan, walnechtitania
2
ne nutelpuch
3
, ka
kitztuk ne musiwapiltzin, ka kineki munamiktia iwan. 1780
Naja nipaki ka tikelnamiktuk ne nusiwapiltzin. Wan
tiwalas
4
chikwey tunal. Naja niu-nitajtulania
5
. Nikitas ken yu-
nechilia. Talmukwepas titakaki ken yu-nechilia

Naja nikan niwitz. Niasika ken ne timukawtiwit
6
. Nikitas
ken tinechilia. 1785
Naja niktajtulanik, wan nechilik: E, nimunamiktia naja.
Pal nitekiti inte niweli miak.
Kwakuni inak:
Ka uni inte.
7
Ne weli tikmachtiat chiujchiupi pal tey ne
yu-kichiwa. 1790
Ijkiuni timukawat. Wan ashan tiu-tiatit
8
chiupi!

1
teteku: padre (sin especificar de quin)
2
-titania = -tuktia, mandar
3
telpuch = piltzin
4
tiwalas = tiaw tiwitz
5
-tajtulania: consultar
6
mukawa = naka
7
Ka uni int! No importa!
8
ati: beber
111
Tajku
1
nemi atit, kilik:
Ashan tiu-timukawat ne yu-yawit inwan pal
munamiktiat
2
.

Naja nikan niwitz nimetznawatia
3
ka nikpiaya k ne yu- 1795
yawit inwan. Nemia ne yey ukichket wan ne yey siwatket. Ashan
timukawat ka yawit munamiktiat.
Se ne siwatket yu-witz kiwika ne siwapiltzin kan ne nemit
ne seki
4
. Ne musentepewat
5
wan ne nupiltzin. Wan naja nikneki
ma shumet taja wan ne mulamajtzin
6
kan yawit asit ne tupipil. 1800
Kwakuni kiekchiwket kan ne yawit takwat wan atit. Wan
kan tamik takwat pejket mijtutiat.

Kwakuni inaket:
K ne yu-mukawa?
Kwakuni inaket: 1805
Timutajtalikan
7
. Tiknekit tikitat k ne yu-mukawa wan ne
siwapiltzin kitajkalilia
8
ne itan
9
ne siwapiltzin, pal-te kitankwa
10

ini piltzintzin?
Ne mas achtu yu-mukawa. Taja tiu-timukawa tiktajkalilia
ne itan pal-te kitankwa ne piltzintzin. 1810

1
tajku: mientras
2
ne yu-yawit inwan pal munamiktiat: los invitados a la boda
3
-nawatia: informar
4
seki: otro, otros
5
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
6
mulamajtzin = musiwaw
7
timutajtalikan = timutalikan
8
-tajkalilia: derribar(le)
9
-tan: bsicamente diente, pero aqu entendemos himen
10
-tankwa: morder
112
Timukawa pal se metzti, tikuchi iwan ini siwapiltzin pal
tikekchiwa yek, pal inteatka kipia kwak asi itech ne ipiltzintzin.

Kan panuk ne metzti, kilik:
Chule
1
, shiwi nikan. Shiwi shikejeku
2
su yeka
3
.
Kwakuni asik itech ne isiwaw, wan kilik ne chulet: 1815
Ken tikchiwa taja?
Shiwi nikan. Tiu-tikmaka chiupi ne mushulejyu.
Shimuteka. Shimupejpelu
4
. Ashan shiwi taja.
Wan kitzkik imey, kiashitik
5
itech ne isiwaw pal kiejekua,
wan kilik: 1820
Yeka. Inteatka kipia. Inte nechkukuk kan nikalak ijtik.
Naja nikneki ma shikuchiuk seuk chikwey tunal ma tea
yu-mulini
6
ne itan, wan weli nechkukua su mulini. Ika,
nimetzmakayuk ne seuk chikwey tunal, kwakuni nakaya
nupal. 1825

1
chule: (Sch.) modo de dirijirse a un joven
2
-ejekua: probar, poner a prueba
3
Yeka! = (Nemi) yek! (yek + -a enftico)
4
mupejpelua = kitapua ne imejmetzkuyu
5
-ashitia = -ajshitia, acercar
6
mulini: brotar, germinar
113
40

Nemik
1
se takat kipiatuya se isiwapil wan inak:
Wan ne nusiwapil inteaka yu-munamiktia iwan. Niu-
nikcha ma kiunikan ne at. Inteaka yu-tamati
2
ka inteatka
3
.
Kwakuni yajki ne achtu:
Nikan niwitz, naja nikaktuk ka tikneki tiknamiktia ne 1830
musiwapiltzin.
Kwakuni kilik ne shuret:
E, inte muwan; shikili ma wiki ne mutelpuch
4
!

Nikan niwitz.
Taja ne tikneki timunamiktia wan ne nusiwapiltzin? 1835
E.
Kwakuni ne shuret inak:
Shiwi nikan. Shiwi shikita ini kesu
5
. K kineki
munamiktia wan ne nusiwapiltzin nemi ka kiuni muchi ne at,
pal waki ne at weli tikishtiat
6
ne kesu pal mutekipanuat
7
. 1840
Kwakuni mukawki
1
ne piltzin kiuni ne at. Kan nemik ati,
kiski ashta tik itili
2
ne at; kwakuni, ashta walak miki. Kwakuni
inak ne shuret:

1
Advertencia: Se avisa que el cuento que sigue puede no ser apto para todos los gustos. Tanto es as que
Schultze tom la precaucin de no traducir una parte al alemn, sino al latn!
2
tamati: adivinar
3
inteatka: (aqu) trampa
4
telpuch = piltzin
5
kesu: queso (se trata del reflejo de la luna en el pozo)
6
weli tikishtiat = pal weli tikishtiat
7
mutekipanua = kipia ken panu
114
Wan ini nemi ka nikintamiktia muchi ne kinekit
munamiktiat wan ne nusiwapiltzin. 1845

Kwakuni kikak se pashaluani
3
, wan yajki ichan ne shuret
wan kilik:
Naja nikan niwitz. Nikaktuk ka tikneki tiknamiktia ne
musiwapiltzin.
E, niknamiktia, kilik. Shiwi nikan. Shikita ini kesu. 1850
Nikneki, pal k ne yu-munamiktia wan ne nusiwapil, nikneki
ini kesu pal mutekipanuat. Nemi ka kiunit muchi ini at,
kwakuni tiu-tikishtiat ne kesu.
Kwakuni inak ne pashaluani: Ini niawa nikchiwa. Ini ne
metzti, ini inteatka. Niawa nikeluna
4
ne shuret. 1855
E, nikuni muchi ne at. Wan taja nimetzilia ka naja niawa
nikwatza ne at, wan taja nemi pal tinechmaka ne kesu, wan su-
nte, tikitas tey tiu-tipanu.
Kwakuni inak ne shuret:
Su-jkiuni nimetzmaka ne nusiwapiltzin wan naja nusan, 1860
su tikwatza ne at.
Kwakuni inak ne piltzin:
E, niawa nikwatza.
Kwakuni yajki kijkwani
5
, kitzak
6
wan tasul
7
wan tal.
Kwakuni ne at kitzkik ka senkak
8
. Kwakuni yajki yaja ne piltzin 1865
kan nemi ne at, kicha ka
9
ati, kichia ma waki ne at, wan nem

1
mukawa = naka
2
-tili: ano
3
pashaluani: (Sch.) vago, holgazn
4
-keluna: quebrantar
5
-ijkwani: mover, apartar, cambiar de sitio
6
kitzak = kitzakwak
7
tasul: (Sch.) todos los deshechos que en el campo quedan despus de la cosecha, maleza y rastrojo seco
8
ka senkak: a/en otro sitio
9
kicha ka...: haca que..., finga que...
115
wakik. Kwakuni kinutzki ne piltzin ne shuret ma yawi tachia ka
tamik kiuni ne at; wan ne kesu inte nemituya. Wan kilik:
Tikelnamiki ken timukawtiwit?
Inte. 1870
Inte tikelnamiki ka taja nusan? Ashan tiaw tinechmaka
ne musiwapiltzin wan taja nusan!
Wan ne nusiwapiltzin, ijkia; nuwan naja, inte!
Wan inte tikelnamiki ken timukawtiwit? Taja mas
tichikawtuk
1
; ika, taja tiu achtu tikuchi nuwan. Ne 1875
musiwapiltzin yaja mas selek, yaja weli naka pal seuk tayua.
Taja tiiteku tiaw achtu!
Kwakuni inak:
Wan tey tiaw tinechchiwilia?
Inteatka, tiyawsan tikuchi nuwan. 1880
Kwakuni inak ne pashaluani: Ashkan pal nikuchi wan ne
shuret, niaw nimutawantia
2
pal nikitzkia ini shuret nitawantuk.
Kwakuni asik kan nemi ne shuret. Kilik:
Tiawita timutekat. Shikishti ne mukwejkwechpala. Naja
nikneki tipetztituk
3
. 1885
Inak ne shuret:
Tey, tiaw tinechkwi nusan?
Kwakuni inak ne piltzin:
E, wan inte tikelnamiki ken timukawtiwit?
Kwakuni mutekaket, wan kan mutekaket, kilik: 1890
Shikitzki tel, shiktali itenpan ne mutili.
Kwakuni kitzkik wan kitalik kan ne kilik.
M shu-shinechmaka miktan
4
!

1
chikawtuk: maduro, sazn
2
tawana, mutawantia: emborracharse
3
(ki)petztituk: desnudo
4
miktan: hondo, profundo
116
Kwakuni kan kimatki ka kishtukilik
1
, kwakuni pejki
tzajtzi
2
. 1895

Wan kan tatwik, kilik:
Intea nimetzneki, shuret. Shiawa. Shinechmaka ne
musiwapiltzin.
Yajki. Kwakuni inak ne siwapil:
Ken titatwituk? 1900
Naja nikmati
3
nimiki, wan tiu-timiki nusan. Naja wan se
tayua nikmati nimiki, ashan taja wan miak tayua...! Naja
nikmati kan nimuketza ashta ne kwijkwitashkul
4
nikmati ma
walkisa, wan ne nukwit
5
intea muketza, chichipika
6
sea
7
.

Wan kan tayuaki, ne piltzin yajki kuchi iwan, wan kan 1905
tatwik yajki kan nemi ne shuret. Wan kan kitak ka yawi ne
isiwapiltzin, kilik:
Ken tipanuk ne katayua?
Nuteku, naja nikmati yek! Ken ka taja metzkukuk? Wan
naja inte nechkukuk, ajwiak. Kan asi nunawak nikmati naja ka 1910
kisa ne nushish!
Kwakuni ne shuret mikik. Kwakuni inak ne piltzin:
Ma mikia ne shuret, timukawat semaya ne tiumetiwit
8
.

1
-ishtukilia: meter(selo)
2
tzajtzi: gritar
3
nikmati...: siento que...
4
kwijkwitashkul: intestinos
5
kwitat, -kwit: excremento
6
chichipika: gotear
7
sea = saya, sujsul
8
tiumetiwit = tinakatiwit maya ne ujume
117
41

Nemik se takat kisa katka mutatemuilia
1
wan ne tey
kinamaka kiteputzwijtuk
2
wan ne imekapal
3
. Ina yawi katka: 1915
Ne nupilawan nikajkawtuk! Inteatka pal takwat!
Kwakuni munamik wan se chulet:
Ken tina tiaw katka? Ashan ka tinechilijtuk, ken tiaw tiu-
timukwepa? Tikajkawilia ne mupilawan ini tzaput
4
wan ini yawi
nemi pal takwat... 1920

Ashan tiwalajkia! Nikan niu-nimetzmaka ini
itentzuntal
5
. Nikan tiu-tiktalia kan ne takati ne at. Nikan kikwit
ne at pal atit. Yu-kinhitzkia ne apitzalti
6
wan inhelishku
7
.
Taja tiu-tiknamaka tey ne talwika. Kwakuni tiu-tikaki kan
mikia nemi
8
se. Kwakuni tiu-titachia su kan tiasi miktuka: 1925
kwakuni tiu-tikwi chiupi tey ne nimetzmakatuk,
tikchachankwa
9
wan ne mutenhayu
10
, tikmaka tik ne iten su
tikasi miktuka.
Su tikasi yultukuk, tikmana chiupi ne nimetzmakatuk,
wan tikmaka ma kiuni. 1930

1
mutatemuilia: buscarse la vida
2
-teputzwia = -kimilua ka iteputz, cargar en el lomo, cargar a cuestas
3
mekapal: mecapal, arns de cuero para cargar bultos
4
tzaput: zapote
5
itentzuntl: una planta venenosa
6
apitzalti: diarrea, disentera
7
-elishku: estmago
8
mikia nemi = yawia miki, estar moribundo
9
-chachankwa: masticar
10
-tenhayu: saliva
118
Ini inte tiktajtani
1
. Tiu-tinemi nawi tunal inteatka tikwis
2
.
Ini yu-nemit inat: K kinpajtijtuk? Kwakuni yawit inat ka Ne
nemi se tapajtiani, wan weli yek, weli kicha ma yulkwi
3
mal
miktuka!
Kwakuni pejket yawit kitemuat pal kinpajtia. 1935
Kwakuni tiu-tipewa tikintajtanilia. Ne kwikwilis
4
yawi ka
kalijtik
5
. Yu-pewat metznutzat ne pal kalijtik. Yawit metziliat:
Asu tikyulkwiltia, inte nina naja uni; mas niu-nimetztalkulia
6

ma nikita ka tiketza
7
.

Kan kichiwki miak tumin, kwakuni yajki kishtia kan ne 1940
kitalijtuk itentzuntal. Kwakuni yajki ka itechan, wan kan asik,
kilik ne isiwaw:
Tiu-tikua kwejkwechpala ne pipilchichin.
Inak ne siwat:
Tey ne tikwika pak ne kajkawayu? 1945
Shu-shikua tey ne nimetzilik, kan tiwitz tikitas tey ne
nalwika.
Wan yajki kikua ne kwejkwechpala, wan kan asik, kitak ne
tumin, ka miak.
Wetzki miktuk. 1950
Kwakuni inak ne takat:
Inte nalwikatuskia asu naja nikmatuskia ka-jkiuni
8
. Inte
nalwikatuskia! Kwakuni nimumiktia nusan...

1
ipatiw.
2
inteatka tikwis: sin recibir nada
3
yulkwi: revivir, resucitar
4
kwikwilis: peste
5
kalijtik: (segn Sch., aqu) en la ciudad
6
-talkulia = -takulia, regalar
7
ketza: traer a la vida, poner de pie (al paciente)? parar, detener (la epidemia)?
8
ka-jkiuni = ka ijkiuni, ka kiunij
119
42

Nemik se lamachin kipishki
1
yey ipilawan, ume
yejyekmet, ne se inte weli taketza. 1955
Uni lamachin intea welik kisa. Kwakuni yajket ne ume
ipilawan ne yejyekmet, wan ne se inte yek kiajkawat tajpia wan
ne lamachin.
Ne yejyekmet, kwak kialtiat kitutuniat katka ne at, wan
ijkiuni kilijket ne inte taketza ma kitutuni ne at. Kan nemia 1960
yemanka
2
, kwakuni ma kialti ne lamachin wan ma kimaka tey
kikwa.
Kwakuni kan yajket ne ume yejyekmet, ne inteyek kitalik
ne at kitutunia, wan inte kitutunik yaja, kichishki
3
ashta kan
kwakwalakak
4
. Kan kitak ka kwakwalaka nemi, kikwik wan se 1965
wajkal, pejki kiatekia
5
, wan kitak, kan ne pejki wetzi ijpak, pejki
tzikwini
6
ka ajku. Kwakuni inak ne inte taketza ka ajwiak
kimatki, ka yajika ajkutzikwinik. Nem mikik.
Kwak walajket ne ume yejyekmet, kitajtanilijket ka su
kialtik. Inak yaja ka e. 1970
Kan ne kimatki yaja ka pejki nikaltia, ashta tzikwinik ka
ajku ika paki. Semaya kuchki. Kwak naja niknutzki su
takwaya, inte nechnutzki, kuchi yek.
Kwakuni yajket tachiat ne ume yejyekmet. Kwakuni
kitaket ka miktuka. Kwakuni muilijket ne ume ijtiwit
7
: 1975

1
kipishki = kipiak
2
yemanka: tibio, templado
3
kichishki = kichiak
4
kwakwalaka: hervir
5
atekia: echar agua
6
tzikwini: saltar; tzikwini ... ijpak: salt encima de l, lo asalt, lo atac
7
ijtiwit = yajtiwit
120
Ini miktuka. Shikita tey yajtuk kichiwa! Ashan musta tiu-
tiawit tiktukat tejemet ini lamachin. Tiawit tiktitaniat
1
yaja ma
yu-tami kimewa
2
ini tatuk.
Kwakuni kilijket:
Taja tiu-tiaw tami tikmewa ini tatuk
3
. 1980
Kwakuni yajki, wan kan asik kitak kan ne mas wejkapan
4
.
Nikan niu-nikmaka achtu.
Kwakuni pejki kitzinkutuna
5
muchi ne ijikshi tatuk. Wan
kan tamik kikutuna, yajki kinnawatia
6
ne yejyekmet ka tamik
kimewa ne tatuk. Inaket ne yejyekmet: 1985
Ken nesi ne kwak inte nemituk tatuk?
7
Tiawit titachiat
ma
8
yu-kichiwtuk seuk inteyek!
Kwakuni yajket tachiat wan kitaket ka nian se ikshi tatuk
kiajkawtuk. Kwakuni inaket:
Shikita tey ne mukweptuk kichiwa senpa! Ashan tey weli 1990
tikchiwat? Tikutujtukat
9
. Su-nte, kiuni yu-nemi techchiwilia.
Mas yek ma yawi, wan ma kiwika tey ne kiajkawilijtuk ne
lamachin.

Kan ne yawi tik ne kujtan, kitak se tapetztik
10
. Kwakuni
inak yaja: 1995
Nikan niaw nikuchi.
Kwakuni kutejkuk
1
, kuteputzwijtuk
2
ne tenkal
3
: yaja ne
kimakatuyat, yajika inte kiajkawa. Ne kipiatuya pak ne kwawit.

1
-titania = -tuktia
2
(ta)mewa: desyerbar, limpiar la maleza del campo
3
tatuk = mil, (mata de) maz
4
wejkapan = wey, kojtik
5
tzinkutuna: cortar desde abajo, cortar a ras de tierra
6
-nawatia: informar
7
Muita ken te keman nemituskia tatuk!
8
ma = su (?)
9
-kutujtuka: (Sch.) acabar con (alguien)
10
tapetztik: (lugar) despejado, libre de escombros
121
Kwakuni kan tayuakik kitak ka pejket asit. Kitak ka pejket
mawiltiat tumin, wan ka kineki kita yek tey ne kichiwat nemit, 2000
kwakuni kimakishtik
4
ne tenkal. Kwakuni inaket ne mawiltiat
nemit ka ne taltikpak
5
ishkupinik
6
kan kikakket ka kakalaka
7

witz ka inhijpak. Kwakuni kisket mutaluat.
Wan kan kitak yaja ka mutalujket, kutemuk wan pejki
kiululua
8
ne tumin, kwakuni yajki. 2005
Yajtuka yaja, pejket asit tey ne mawiltiat katka. Kwakuni
muilijket:
Inteatka ini techmutijtuk
9
. Ini ajaka
10
walejkutuk
11
nikan.
Ashan tey weli tikchiwat? Tiawit tikasit pal tikishtiliat ini tumin.
Kan tiawit tikishtiliat muchi, tikmiktiat nusan. 2010
Kwakuni yajket tachiat su weli kiasit, wan kan kiasiket,
kishtilijket wan kitaket ka inte yek. Kwakuni muilijket yejemet:
M tikmiktikan, mas yek tikwikat kan ne tinemit tejemet.
Kan asiket, kitak yaja muchi ken nemit
12
ne. Kwakuni
kilijket: 2015
Ashan tiu-tipewa timumachtia: ashan tiu-tiawit ijtik ne
ujti wan yawi witz se mutalijtuk ijpak ne kawayu. Wan taja tiu-
timutalia ijtik ne ujti wan tejemet tiu-timinayat
13
. Wan kan
tikita ka witz, tiu-tiktajtanilia tit. Kwakuni tiu-tikmaka
14
; kan
tikita ka miki, kwakuni tikishtilia ne tumin kiwika. 2020
Kwakuni yajket. Wan kan asiket ne inchan muiliat:

1
kutejkuk = tejkuk ijpak se kwawit
2
-teputzwia = -kimilua ka iteputz
3
tenkl: puerta
4
-makishtia: soltar (de la mano), dejar caer
5
taltikpak: mundo, la Tierra
6
ishkupina: derrumbarse (Sch.)
7
kakalaka: hacer rudo (Sch.)
8
-ululua= -pejpena, recoger del suelo (Sch.)
9
Lo que nos ha asustado no era nada.
10
ajaka = s u sejs, aka, alguien
11
walejku: llegar
12
ken nemit: cmo vivan
13
minaya (minashki, minashtuk): esconderse
14
tiu-tikmaka = tiaw tikchalua
122
Ini weli mas ke tejemet. Tejemet inte tiwelit ken ne yaja
kichiwa. Kipia ken ijtuk
1
pal asi inawak pal kimiktia. Ini yek pal
yaja techtekimaka
2
. Kwakuni yawi weli techmachtia ken ne
kicha yaja pal asi inawak. 2025

Ashan naja nimetzintekimaka, wan naja nikneki
nimunamiktia! Naja nikneki su weli niaw ka techan!
Annechmakat ne tumin pal niaw nitachia k kineki munamiktia
nuwan, wan kan nikasi k kineki munamiktia nuwan, niu-
niwitz nimetzinnawatia tey tunal nimetzinchia. 2030
Kwakuni kimakaket ne tumin, kwakuni yajki. Wan kwak
asik tik ne techan nemik ina, kan ne walajkewtuk
3
, ne kitztuk
se siwapil nemituk puliwi pal uni techan. Kwakuni pejket
kimatit tey ne taketza ne piltzin wan yajki ne se tachia pal kilia
asu-nte kitztuk se ieltiw. Kwakuni inak ne piltzin: 2035
Naja inte nikishmati. Tey nimetzilia
4
, ka nemit muchi tey
ne puliwtiwit pal ini techan, wan naja weli nikishtia ini mupal
wan muchi ne nemit ne.
Naja nimetzilia naja niwalajtuk nitachia k kineki
munamiktia nuwan, wan taja tikpia se. Su tinechmaka, weli 2040
nikishtia ne mueltiw, wan kenhaya ne sejseki
5
weli nikishtia, su
nechiliat e. Tey ne niu-nikinhilia
6
, su nechmakat tumin pal
nimunamiktia, wan ne seki tey mukwa, su nechiliat e, weli
nikinhishtia. Ashan taja su tinechilia e, ka tinechmaka,
nikishtia ne mueltiw. 2045
Nimetzmaka, wan niaw nikinhilia ken ne tina.


1
kipia ken ijtuk: se le da bien
2
-tekimaka: ordenar, mandar, ser el jefe
3
walajkewi: salir, tener su origen
4
Tey nimetzilia...: Lo que (s) le digo es...
5
sejseki = sejseuk
6
tey ne niu-nikinhilia: lo que les voy a decir (a ellos) es (que)
123
Ashan niu-nikua ume tawil.
Kwakuni yajki kiwika ne ume tawil, wan kan asik kan
nemia achka
1
, kwakuni kitatik se ne tawil wan kishtukak tik
itili. Kwakuni mushnuluk
2
wan pejki nejnemi wan nawi ikshi 2050
pal ka ipan. Kwakuni muketzki se, kilia ne seuk:
Shiwi shikita tey ne witz ne.
Kwakuni kisket tachiat ne seki wan muilijket tey ne witz
ne, wan kitaket ka inte kipia inakas, semaya ikamachan
3
wan
se ish. 2055
Tey nina naja: uni ika tikmiktijtiwit miak, yajika witz ini
inteyektakat
4
: wan inte tejemet su tikchiat!
Kwakuni mutalujket, wan kan mutalujket ka mumutijket,
inte kielnamikket kisatiat
5
ne siwatket. Kwakuni asik ne piltzin
kan nemit ne siwatket: 2060
Ashan tiawit.
Kwakuni muchi isaket wan yajket iwan.

Muchi tatwiket inchan inat kan nemituyat. Kwakuni
tatwiket muchi pakit, kiuni ka muchi yu-temakat ne tumin wan
ne seki tey ne yu-mukwa. 2065
Kwakuni inak yaja:
Ashan niu-niaw nitachia ken tatwitiwit, wan nikinnawatia
tey tunal naja niaw nimunamiktia.


1
achka = unisan, cerca
2
mushnulua: acurrucarse (Sch.)
3
kamachan = kamachal, mejilla, cachete
4
inteyektakat: diablo, demonio
5
-isatia: despertar
124
Kwakuni inaket yejemet:
Ne witz ne k techtekimaka! 2070
Wan kan asik, kilijket tey ne panutiwit:
Tikitasket ken techilia.
Kwakuni kilijket:
K ini walejkutuk nikan wan techishtilijtuk muchi ne
siwatket, wan tumin techwikilijtiwit? 2075
Tey, inte kimatit tey ankichiwtiwit? Ini ne inteyektakat
metzintachia. Ika inte ankichishket, yajika ashan ne
anmusiwawan kitashtawiat nemit. Su ankichat wan ne tumin
ken ne nimetzinhilik, kan nimunamiktia, niu-nikishtia.
Ini weli mas ke tejemet, tiu-tikmakat tey ne tikilijtiwit pal 2080
ne isiwaw. Tiu-tikwikiliat tey ne tikpiat unkan, tey ne pal siwat
pal kitalia kwak ne yu-munamiktia.

Kwakuni muchi asiket. Nusan ne tetekumet
1
pal ne
siwapipil
2
puliwtuyat yajket kiajkawat ken ne mukawtiwit
3
. Wan
yajket ashta sejseki kinekit kishmatit ne piltzin ka weli yek, ken 2085
kichiwtuk pal kishtia ini siwapipil ijikmanpuliwtiwit.
Tiu-tiawit pal tey witz, pal ka tujpak nemi
4
. Yaja weli
tiknawatiat
5
tey ne asi tunawak.
Asiket muchi ne welit kikwit tey inte inpal
6
wan kilijket ne
piltzin ka kinekit yejemet kishmatit ne isiwaw. Kwakuni inak 2090
yaja ka weli kinhilwitilia seuk tunal.
Ashan inte weli, ika anmejemet inte kipiat anmusiwaw,
wan naja inte nikneki ninaka inte nikpia nusiwaw!

1
teteku: padre (sin especificar de quin), el Padre
2
siwapipil = miak siwapil
3
mukawa = naka
4
tujpak nemi = techtuktia, techtekimaka
5
-nawatia: (aqu) consultar sobre (?)
6
ne welit kikwit tey inte inpal: los ladrones (Sch.)
125
Inte weli titechchiwiliat tejemet tey tiknekit. Ma
shitechchiwili ken ne timukawtiwit! 2095

Kwakuni pejket takwat wan atit, wan inte ipanik
1
tey ne
kintalilijket. Kwakuni nemik se ne yejemet, wan kwak ne
kitzunpilua
2
tey ne kimakatuyat, kwakuni ajkutachishki
3
wan
kitak ne nakat kupilkatuk
4
.
Kwakuni yajket ka nea
5
. Kan ne yawit, muilijket: 2100
Inte ipanik tey ne techmakak.
Kwakuni inak:
Kan yawi ipani
6
, su muchi ne nakat kinashtuk
7
ajku. Tey,
inte ankitaket?
Inte, muilijket ne seki. 2105
Kwakuni inak ne se yejemet:
Ken anhinat tiwitzet ka tayua tikishtiliat? Ashan yu-nemi
kuchi wan ne isiwaw, inte yu-kimajmati
8
kwak tikwikat ne
inakaw.
Wan yajket kishtiliat wan kalakket. Ijkia
9
ka yaja kuchi 2110
nemi katka wan ne isiwaw. Kwakuni yajtiwita wan ne inakaw.

Wan kan isak yaja, kielnamik ne inakaw wan yajki tachia
wan kitak ka-nteatka
1
nemi. Kwakuni inak:

1
ipani: bastar, alcanzar.
2
-tzunpilua: (Sch.) levantar hasta arriba (pal ati)
3
ajkutachia = tachia ka ajku
4
kupilkatuk: colgado
5
yajket ka nea: se fueron (Sch.)
6
Kan yawi ipani? Cmo va a ser suficiente pues?
7
-inaya (-inashki, -inashtuk): esconder. Muchi ne nakat kinashtuk ajku: Toda la carne la ha escondido arriba.
8
kimajmati = kimati
9
ijkia = tejkia
126
Nikan shimukawa. Naja niu-niaw nikishtilia ne nunakaw.
Niawa nikinhasi! 2115
Wan yajki. Wan kan kinhasik inte kinnutzki: pejki yawi
sanse
2
inwan
3
, itech ne k kiwika ne inakaw. Wan kilik:
Ken tikmati? Tikujkutiaya
4
?
Kwakuni inak ne k kiwika ne nakat:
Ijkia ka-ntea
5
niweli! 2120
Kwakuni inak yaja:
Shalkwi tel, niaw nikwika naja.
Wan ne k kiwika katka inte kishmatki. Wan yaja pejki
yawi intzalan
6
wan mukawki yajki tipan
7
, ashta kan nakak
iselchin tipan. Kwakuni mukwepki wan ne nakat. 2125
Pejket yawit ka inchan yejemet, kimatit
8
ka kiwikat ne
nakat. Wan kan asiket, muilijket:
Wan ne nakat kan nemi?
Kwakuni inaket ka inteaka kimati. Kwakuni muilijket:
Ankitaskiat ka ne k techtekimaka yaja techishtilijtuk 2130
senpa. Ijkia ka yaja weli mas ke tejemet. Techishtilik wan inte
tikmajmatket.

Kwakuni inak se ne yejemet:
Wan kan yu-weli yaja ken tejemet?
Kwakuni inak ne k kintekimaka katka: 2135
Asu-nte weliskia, nikan tikpiaskiat ne tunakaw.

1
ka-nteatka = ka inteatka, ka te datka
2
sans: juntos
3
sanse inwan: junto con ellos
4
kujkutia: cansarse. Tikujkutiaya? Ya te cansas?
5
ka-ntea = ka tea
6
intzalan = inhijtik, entre ellos
7
tipan = ka ipan, detrs, despus
8
-mati: (aqu) creer
127
Kwakuni inak seuk:
Naja su-jkiuni inte niweli. Intea ninemi nikan anmuwan.
Kwakuni inaket:
Ijkia ken ina ka tejemet inte tiwelit. Wan tey tikchiwat 2140
nikan?
Yawi ini se, niaw naja nusan.
Kwakuni inaket muchi:
Yawit ne ume, tiawit nusan. Tey tikchiwat nikan? Inte
tiwelit. 2145
Yaja mukawki wan ne isiwaw wan miak tumin.
128
43

Nemituya se shuletzin tik Nawitzalku. Yaja kiwilikuia
1

kita ka kisat ne kujkunet tik se kal kan yawit kishmatit
amapepeta
2
. Yaja inak:
Naja nusan niu-niktemua se kal kan welit yawit miak 2150
kujkunet ma kinmachtikan amapepetat.
Keman nemita ne muchi sentepewtuk
3
, asik se tawantuk
4
.
Kilijki:
Naja nikneki niwitz nusan wan anmejemet amapepeta
5
.
Tejemet inte tiknekit ma wikit
6
nikan tajtawantuk. 2155
Kwakuni inak ne tawantuk:
Su-nte kinekit ma niwiki, naja nikan ashkan ka tayua
niu-niwitz. Niu-nalkwi seseuk tajtawantuk tajkuyua
7
.
Asiket wan kitatzutzunket
8
ne tenkal. Kwakuni isaket ne
kujkunet wan taketzket; inaket: 2160
K uni? Anmejemet tey ankinekit?
Tejemet tiknekit ma tentapukan ne tenkal.
Kwakuni inaket ne kujkunet:
Tejemet inte timuketzat tiktapuat ne tenkal.
Kwakuni inaket ne tajtawantuk, kitapanket
9
ne tenkal wan 2165
kalakket kishtiat ne kujkunet, wan kiwikaket kan nemi se wey

1
Palabra de forma y significado inseguros; segn Sch., le gustaba
2
ama(te)pepeta = amatachia, amataketza, leer, lectura
3
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
4
tawantuk: borracho
5
?
6
wikit: sic
7
tajkuyua = tajkutayua
8
-(ta)tzutzuna: golpear
9
-tapana: reventar
129
apan, ne nemituya se wey tet wejkapan
1
ne kitukeytiat
2
ne tet
pal wakshi
3
. Ne kinpankisket
4
seki kujkunet wan kinmiktijket.
Ne iesyu kiuniket wan ne nakat kitalijket ma muishka. Wan ne
seki kujkunet kikupilujket
5
wan se ichti
6
. 2170

1
wejkapan = wey, kojtik
2
kitukeytiat = kitukaytiat, yaja itukay
3
wakshi: sacrificio (Sch.)
4
-pankisa: elevar, subir, alzar
5
-kupilua: colgar
6
ichti: cuerda, soga
130
44

Tik se kal kan nemituyat yey tajtakamet, sejse yejemet
kipiatuyat se chukuyu
1
ka welia taketza. Ne tajtakamet
najnawatijket
2
tik muchi ne techan ka yejemet kipiat se tutut
iujmiyu shushukna, ma asikan tajtakamet wan sijsiwatket ne
tik ne inchan taketzat wan ne tutut. 2175
Inteaka asik.
Nem keman kipiatuya chikwasen tunal ka panutuya tey
yejemet inatuyat, asik ne shulet wan se ikunew chijchin. Keman
asik, kimakak imey ne tajtakamet ka nemituyat kalijtik ne kal,
wan kilijket: 2180
Shikalaki.
Kilijket ma mutali. Keman nemituya ne muetztuk,
kitajtanilijket tey kineki. Kwakuni inak ne shulet:
Naja niwalajtuk ka nechilijket ka nikan kipiat anmejemet
se tutut ka weli taketza wan se. 2185
Kwakuni taketzket ne yey tajtakamet tejtekuyu pal ne kal.
Kilijket ne shulet:
Wan taja yawi taketza ne tutut ush wan ne kunet?
Wan naja, inak ne shulet. Nikneki niktajtanilia keman
niaw nimiki. 2190
Kwakuni inaket ne yey tajtakamet:
Ashkan inte nemit ne tujtutut. Kiwikatiwit tik seuk
techan kita se kukuyani
3
ma kinhili ne intejteku pal ne
kukuyani su yawi miki ush yawi yektia
4
. Taja tiweli tiaw wan

1
chukuyu: papagayo
2
najnawatijket = inaket, taneshtijket
3
kukuyani = se k kukuya, enfermo (persona enferma)
4
yektia: ponerse bien
131
timukwepa musta ka peyna. Ashkan tiaw tikajkawa ne kunet 2195
nikan wan tejemet.
Kwakuni inak ne shulet:
Inte niweli nikajkawa ne nukunew. Semaya yaja nikpia.
Kwakuni inaket ne tajtakamet:
Inte miak se tayua. Ma naka nikan wan tejemet. Nikan 2200
yawi panu yek, yawi kikwa tey yaja kineki.
Kwakuni inak ne shulet:
Niaw nikajkawa wan anmejemet. Musta peyna niaw niwitz
nitaketza wan ne tutut wan niaw nikwika ne nukunew, seuk
tunal ka peyna. 2205
Keman asik, tajtanki ka
1
ne ikunew. Ne tajtakamet kilijket:
Ne mukunew teutak mikik.
Wan kan nemi? inak ne shulet.
Tikshalpachujketa
2
.
Ne shulet pejki chuka, se yejemet san
3
kilijki: 2210
Ini umeshtin
4
, yejemet kimiktijket ne kunet wan kimanket
wan kikwajket.
Ne shulet mukwepki tik ne ichan kilia ne isiwaw. Keman
asik seuk takat tik ne ichan pal ne shulet, kilia:
Naja nikmatki ka taja tiajtuya kan ne tajtakamet ka kipiat 2215
ne chujchukuyu.
E, inak ne shulet. Ne nikajkawki ne nukunew wan
kikwajket.
Uni niwitz nimetzilia: ka inte tajtakamet yejyek. Kikwat k
asi uni tajtakamet. Kintukeytiat wajwak: kineki ina ka kikwat 2220
tajtakamet.

1
tajtanki ka = kitajtan ipanpa
2
-shalpachua = maka tal, enterrar
3
san: hasta que (?)
4
umeshtin = ume, ujume
132
45

Inat ne shujshulejmet, keman miki se, ka muchi ne ieltiw
1

chukat. Yawit kitukat ne mikini kutirintuk
2
. Kiwikat pak se
tapech
3
, mupalewat
4
. Keman yawita asit tik ne shaput, kitaliat
tik talchi wan takwikat muchi ne sijsiwatket. Wan ne 2225
tajtakamet keman kitukat kiajkawat tajtamal, wan inat yejemet:
Pal ma takwa keman kipia mayan, ma muketza kikwi.
Inat yejemet ne mijmikini keman intea kinekit nemit
wetztuk mutaliat kitat k yawi mukwepa muyulkwi.
Se imey wan nawi ijpak
5
tunal kipiat tik ne shaput. Inte 2230
kimakat tal ashta tami kiyujyulumakat
6
ne katayua wan ne
tunal, pal naka paki ne mikini kita ka kitasujtat
7
ne imiaka
8
.
Kan ne tami kiyujyulumakat, kwakuni kimakat tal.

1
muchi ne ieltiw = muchi ne ikniwan, todos sus parientes
2
kutirintuk: tieso (con rigor mortis) (Sch.)
3
tapech: tapesco
4
mupalewat = mupalewiat
5
se imey wan nawi ijpak = chiknawi (5 + 4)
6
-yulumaka = -maka iyulu, demostrar amor (Sch.)
7
-tasujta: amar
8
-miaka(wan) = -ikniwan, familia
133
46

Inat ne antiujmet
1
, ne ka miki miktijtuk yawi temaka
2
kan
nemi se wey tit ka nemi memelaka
3
. Ne mushtukat ne yawit 2235
temakat ne mijmikini wan mukwepat neshti.
Keman miki ne kimiktijtuk
4
, ne yawi temaka nusan.
Wan inat ka ne neshti muyulkwi wan taketza. Kilia ne ka
kimiktijtuk:
Tiwalajkia taja? Nusan nikan tiaw titashtawa muchi tey 2240
tikchiwki nuwan. Naja ijkiuni, taja nusan
5
tiaw timutati. Nikan
titashtawki tey tikchiwki keman tinemituya yultuk. Nikan
muchi mutashtawa.
Inat nusan ne antiujmet, ne ka mikit kujkukuyanit
6
uni
yawit kan nemi se tawil istak. Ne inat ne antiujmet ka asi se 2245
tunantzin kinpua
7
. Keman tamik kinpua kinmaka muchi se
witzti
8
pal se shuchit. Kinhilia:
M shitamutakan, naja nechmakaket keman niwalak
nikan.
Yawit muchi nikan melaktik
9
, yawit asit kan nemi se tet ka 2250
kipia iten, ijish, iyak, inajnakas, itajtan. Muchi ishkaliu kipia,
semaya itzunkal
10
inte kipia.
Ne yawi metzilia ne tet weli taketza yawi metzilia ne ujti
ka yawit kitzkiat anmejemet. Kan nemi ne tet nemit ume ujti.
Tik se ujti kisentalijtiwit
11
shujshujchit. Ne yawit muchi tey 2255

1
antiujmet: los antiguos, Sch. los ancestros
2
yawi temaka = ajsi, como espaol coloquial: va a dar (temaka = tamaka)
3
memelaka: Sch. titilar
4
Fjese: ne miktijtuk el que fue matado, pero ne kimiktijtuk el que lo mat, el asesino.
5
Naja ijkiuni, taja nusan As como yo, t tambin (?)
6
de kukuyani: enfermo
7
-pua: contar
8
witzti: espina
9
melaktik: recto, directo
10
-tzunkal: cabello
11
-sentalia: poner (junto)
134
mijmiktiwit yek. Tik ne ujti ka kipia wijwitzti, ne yawit muchi ne
mijmiktiwit inteyek. Asit tik se wey tit ka nemi memelaka. Ne
mukwepat neshti.
135
47

Tikitaskia
1
, naja nikiliskia
2
ne Espanyol ipal tajtaketza
nuwanNikakiskia tey ne nechilia Naja niaskia iwan pal niaw 2260
nikishmati kan ne ichan, iwan ninemi ijtik ne ichan yaja, ipal
nimumatiskia
3
. Niaw ninemi iwan yaja. Ikman ninemiskia
nimumachtia nitajtaketza iwan yaja. Naja nikneki niweliskia
4

ken yaja tajtaketza. A ke yektuntin
5
! Naja nekiskia ma weliskia
6

pal ne nitajtaketza iwan yaja. 2265
Keman niaw iwan yaja, m shikwalani
7
, nimumatkia
8
.
Ashkan inte niwitz ipal ninemi ijtik ichan ne takat.
Nechtashtaw ne takat, ika niwalak. Ashan niaw
nimukwepa ichan ne takat. Nimukwepa.
Niasik, nechilia ne takat: 2270
Nikan shikuchi ipal inte tiaw, ika ne muchan wejkaya
9
.
Nikan tikuchi yek kalijtik.
Nunantzin nechneki
10
. Ika inte niwitz. Nechmaka miak
11

nutakwal, iwan tey ne nechtitania
12
chiupichin. Ika, nikneki
niktamia ne metzti. 2275
Ashkan kukuya ne isiwaw. Ika niwitz ishta yektia
13
,
kwakuni niaw niwitz.

1
Tikitaskia... = Shikita
2
nikiliskia, nikakiskia, niaskia = niknekiskia nikilwia, niknekiskia nikaki, niknekiskia niaw
3
mumati: acostumbrarse, habituarse (Sch.)
4
nikneki niweliskia = niknekiskia niweli?
5
yektuntin = yektzin, yekchin
6
nekiskia ma weliskia = niknekiskia ma niweliskia?
7
kwalani: enojarse
8
nimumatki(a): me he acostumbrado (Sch.)
9
wejkaya = (sujsul) wejka
10
nechneki: (aqu) me necesita
11
miak: (aqu) suficiente
12
nechtitania = nechtuktia. y lo que me manda (hacer) es poco
13
yektia: ponerse bien
136

Kwakuni muchiwa ne kal
Niwalajtuka! Ashkan shiktemu yey takat ipal kalwikat ne
kwajkwawit. Ashkan shu-shiktemu se takat pal kichiwa yek 2280
tukal. Ashkan niaw niktemua ipal kichiwa ne nukal.
Nusan naja niaw nikilia ma kichiwa yek ne nukal ipal
kiketzat sanse
1
.
Ashkan witz ne takat pal taekchiwa. Naja nikneki ma
kitamia ijtik se metzti. Ashan witz ipal niktashtawia ika 2285
kichiwki ne nukal.
Ashan niaw niktaekcha pal nikuchi nikan kalijtik. Musta
niaw niktatia tit. Neman
2
niu-niwitz ka nikan pal tami
nitaekcha.
Tiwitzet wan muchi nupilawan, ika nalsajsaka muchi tey 2290
ne nikpia. Musta niktamia nalsajsaka.

1
sans: juntos
2
neman = nem, nemanha
137
48

Nikan techan, keman inteuk walajtiwit ne espanyolujmet,
inteaka kipiatuya intukey. Ashta walajket ne espanyolujmet
pejket kintaliliat ne intukey. Nianhaka kishmatituya ken
munutzat ne espanyolujmet. 2295
Yejemet kipiatuyat miak tumin, kalwikaket:
Uni tey ankipiat anmejemet, uni tumin. Uni shikanakan.
M shiktamutakan. Wan uni, weli mutakua tey anmejemet
anmunekit. Tejemet tiu-tiawit, wan tiu-talmukwepat tikwikat
muchi uni tey anmejemet ma ankipiakan
1
pal tekitit. Tejemet 2300
keman nemia muchi yekchiwtuk tiawit titaniliat
2
.
Wan ne indios muchi asiket, muchi musentepewket wan
kimiktijket se wakash
3
, kishtijket ne nakat wan kiekchiwket pal
kinkalkwiliat
4
ne espanyolujmet. Ne indios yajket kalkwit
ijiswat, shujshuchit; kisentaliat kan yawit panut ne 2305
espanyolujmet.
Kalwikaket nusan kujkuyamet, tijtijlan wan pejpelu pal
kitalkuliat ne indios, ika nikan inte kipiatuyat niantatka.

1
sic?
2
El original no se entiende aqu.
3
wakash = turuj
4
Por kalinkwiliat.
138
49

Keman naja nipejki nimutiskalia
1
, ne techan inteuk
nemituya yekchiwtuk. Semaya nemituya ne teupan wan ne 2310
sentapal
2
. Naja ninemituya tik se kal kan kipiatuyat yey
siwapipil nechwiltilijket
3
nitaketza yek. Keman nikiski chan
yejemet, naja niwelia nitaketza wan ne mujmulatujmet.
Keman pejket kiekchiwat ne techan, naja ninemituyaya
wey. Nechilijket keman tik ne techan inteuk nemituyat 2315
mujmulatujmet, nianhaka teuk welituya amapepeta
4
.
Ashta yajket kalkwit nawi ma welikan yek amapepetat,
ashta kwakuni pejket kinwiltiliat ma kitalikan intukey.

1
nimutiskalia = nimuskalia
2
sentapal: (Sch.) puente
3
nechwiltilijket = nechilwitijket, nechmachtijket
4
amapepeta = amatachia, amataketza, leer, lectura
139
50

Naja nikpia chikwasen nuechkawan
1
. Ijtik ne
chijchikwasen yey weli chiupi amapepetat
2
, wan ne seuk yey 2320
nuechkawan inteatka.
Yejemet kwalanit.
Tejemet wan innan kinhilia
3
ka yaja yawi taketza wan
ishulejyu, yawi kilia ka muchi tey kipia yawi metzinkawilia
4

anmejemet, iwan ne seuk yey ka welit amapepetat inte yawi 2325
kinhajkawilia inteatka. Keman kikakket ka inat ka muchi tey
kipiat ne inteku yawi kinhajkwikilia ne seuk yey, pejket
musumat.
Yajket ka Sensunat kalkwit se pal yawi kinhilia ken yawit
muchiwat. 2330
Inan inak ka yawi tanamaka pal ijkiuni te kinhajkawa
nian se. Ne tumin yawi kinmaka sejse.

1
nuechkawan = numanujwan
2
amapepeta = amatachia, amataketza, leer, lectura
3
sic; quiere decir naja wan innan tikinhilwiat
4
metzinkawilia = metzinhajkawilia, kiajkawa anmupal
140
51

Ume kujkunet asiket kitzutzunat
1
ne tenkal pal ne
teupan. Keman kitzutzunket, taketzki se ne kalijtik. Kilijki:
Anmejemet tey witzet kichiwat ka tayua? 2335
Tey tiknekit tejemet, techtitanilijki nuteku ma tiwitzakan
2

tiknutzat ne pale, ka se nueltiw nemi kukuya wan yawia miki.
Nechilijki nuteku: Shawit
3
shiknutzakan ne pale pal ma wiki
kiyulkwitia ne nukunew.
Kwakuni inak ne nemituya kalijtik ne teupan: 2340
Shikalakikan, shimutalikan. Shinechchiakan nikan,
niaw-niknutza ne pale.
Ne kujkunet mutalijket. Keman nemituyat ne mutalijtiwit,
kitaket ka yawi se wey takat inte kipiatuya itzuntekun. Keman
asik innawak yejemet inte kinnutzki. 2345
Ne kujkunet mumutijket wan kisket mutaluat pal ne
teupan
4
, wan yajket kiliat ne inteku ka ne teupan nemituya
tzaktuk:
Tejemet tiktzutzunket ne tenkal pal ne teupan wan
taketzki se kalijtik, nechilijki: Ma shikchiakan ne!; keman 2350
tikitaket ka yawi inte pale yek, inte kipiatuya itzuntekun!
Kwakuni inak ne shulet teteku pal ne kujkunet:
Niu-niaw naja ashkan. Anka
5
niweli nikita keman yawia
ne takat.

1
(ta)tzutzuna: golpear, tocar
2
tiwitzakan = tiwikikan
3
shawit = shumet
4
pal ne teupan = tik ne teupan
5
anka: acaso, quizs
141
Kinamik ne pale ka yawia muetztuk tik se kawayu, wan ne 2355
pale inte kipiatuya itzuntekun. Kan kinamik, kitzkik ne pale ne
takat, kilijki:
Niaw-nimetzwika pal inte timukwepa tiktitania ne
mukujkunew tajkuyua. Teika inte tiwalak taja? Ashkan niawi
1

nimetzwika kan naja ninemi. Ne inte mukwa tamal, inte kiunit 2360
at: muchi tunal tekiti se ashta ka teutak. Asi se siwat wan se
takat kiwikat se pula tishkal. Keman asit, tajku kishtiat. Se
tajku yawit metzmakat taja wan ne seuk tajku yawit nechmakat
naja. Wan uni tipanut muchi teutak.

1
niawi = niaw
142
52

Nemik se pale kinekik kinapalua ne siwapil, wan 2365
munamiktijtuk. Wan kinawatik ne ishulejyu. Wan kilik ne
ishulejyu:
Shikita, tejemet inte tikpiat tumin. Asu tiweliskia tikilia
asu metzmaka makwil imey pual
1
pesos, weli witz, iwan tiu-
tiktemuat ken tikchat ka mawiltia uni pale. 2370
Nikan niu-nikcha ka niaw
2
. Kan witz, shikili su metzmaka
ne tumin, ma wiki musta. Nusan shikili weli semaya ka tayua
ipal inteaka kimati, wan ma wiki pak ne mula, wan tikilia ma
kilpi tankupa
3
ne kwawit, iwan uni weli kalaki kalijtik: Su witz
ne nushulejyu, weli tikisa nem wan timutalia ijpak ne mula. 2375
Ashkan shikili ka musta niaw, ka weli witz ka tayuaya.
San
4
witz, ma kalaki ashta kalijtik.
Tikilia ka tiaw tikchiwilia chiupi itakwal. Kwakuni
tayuaya wan kunyua. Wan kwak niu-nalejku
5
, yaja ma nemia
kalijtik. Niu-niktzutzuna ne tenkal. 2380
Kwakuni tiaw tikilia: Ne nushulejyu! Shu, ika walak ne
nushulejyu! Shikisa nikan pal-te metzita, wan tiaw nem ika ma
niktapu ne tenkal pal kalaki ne nushulejyu. Keman naja
niktapua ne tenkal pal kalaki, taja nem tikisa wan tiaw.

Mutalik ijpak ne mula, wan intea nemi ne mula ika ne 2385
ishulejyu kitemujtuk se wakash
6
, wan kishtilijtuk ne galapago
1


1
makwil imey pual = makwil tzunti, 500 (5 x 5 x 20)
2
niu-nikcha ka niaw: har como que me voy, fingir irme
3
tankupa = itan
4
san: tan pronto como, en cuanto
5
nalejku = niajsi
6
wakash = turuj
143
pak ne mula wan kitalik pak ne wakash, wan kijkwanijtuk
2
ne
mula tik seuk shulal
3
. Ne pale kiski iwan mutaluk. Kisutumak
4

ne wakash wan mutalik ijpak (kishketzki
5
ka ne imula).
Tzikwini
6
tzi-tzi-tzikwini ne wakash. Kitemuk kan weli 2390
mukutamuta
7
. Wetzki ijtik se ushtut
8
. Musta kiasiket ne pale
miktuk, wan ne wakash pustektuka
9
.

1
galpago: silla de montar, galpago
2
-ijkwani(a): mover, apartar, cambiar de sitio
3
shulal: finca
4
-sutuma: desatar
5
-ishketzki: imaginarse, creer, dar por entendido
6
tzikwini: saltar, brincar
7
mukutamuta = mutamuta ka tani
8
ushtut = ustut, barranco
9
-pusteki: doblar, quebrar
144
53

Nemik se tawanani
1
inte kipia pal ati
2
. Wan kinutzki ne
inteyektakat
3
ipal kimaka ne tumin pal ati, ka miak
4
kinutza.
Kiski ishpan wan ina ne inteyektakat: 2395
Tey tikneki?
Kwakuni inak ne tawanani:
K taja?
K, tikelnamiki?
Tey, taja ne inteyektakat? 2400
Kilik ne inteyektakat:
E, naja ne
5
ne inteyektakat. Tey tikneki nuwan?
Kwakuni inak ne tawanani:
Naja nikneki tumin pal niati.
Inak ne inteyektakat: 2405
E, nimetzmaka asu ipal se shiwit
6
tiaw nuwan.
Kwakuni kimakak ne tumin wan yajki ne inteyektakat.
Yaja nakak ati.
Kan asiket chikwasen metzti, pejki yaja yulkakasiwi
7
.
Kielnamiki ka yu-kiwika! 2410
Pejki ati chiupiuk
8
, wan kan kielnamiki ka yu-kiwika, ina:
Su witz, niu-nikmaka ankakeski
1
ipijasu.

1
tawanani = se ikustuj tawana, borracho
2
pal ati = pal kiuni
3
inteyektakat: diablo, demonio
4
ka miak: (Sch.) muchas veces
5
naja n = naja (como yaja n = yaja)
6
ipal se shiwit = ijtik se shiwit
7
yulkakasiwi = ijisiwi iyulu, taquicardia, palpitaciones
8
chiupiuk = ukchiupi, ms
145
Kwakuni inak ne inteyektakat:
Tey ne pijasu? Niu-niktemua se lamachin, yaja kimatis
tey ne pijasu. 2415
Wan yajki tajtani wan ne lamachin, wan kilij ne lamachin:
Shikalaki, niu-nimetzilia tey metzilijtiwit...
Mutalik. Kan mutalijtuka, kilik:
Niu-nimetzilia. Shikita tey ne metziljtiwit. Shikita!
Kwakuni kiajkukik ne ikwey ma kita ne pijasu, wan 2420
mupejpeluk.
Kwakuni inak ne inteyektakat:
Taja wan se wan inte weli tipajti, wan naja wan chiupiuk
tey niu-nikchiwa?
Kwakuni inak ne lamachin: 2425
Uni inteatka tey ne tikitztuk shikencha
2
! Shikishtuka se
ne mumapipil!
Kan kishtik, kilik ne lamachin ma kijnekwi, wan kan
kijnekwik, ijyak.
Aa, tetekia sea ijia! Niu-nikutuna ne numapipil. Su- 2430
jkiuni
3
, ma naka ne tumin wan ne tawanani. Nikan niu-
nimetzmaka chiupi tumin ipal tipajpanu ankakeski mutujtunal.
Naja niaw. Inte nikneki ma nipanu tey ne tiajtuk. Taja wan se
inte tiweli tipajti: ashan naja wan miak! tey niu-nikchiwa? naja
wan miak! 2435

1
ankakeski = miak, unos cuantos
2
-encha: tocar
3
su-jkiuni = su ijkiuni, si es as, en ese caso
146
54

Nemik yey iwechkawan
1
kisat pashaluat. Kan
musentepewat
2
ne yey, muiliat ka kitztiwit se siwapil, wan kilia
ne tzinpe
3
:
Inte ken ne nupal taja tikitaskia tepakti
4
. Iwan niaw
nimunamiktia, wan naja nechilik tey tunal yu-nechilia. 2440
Naja kenhaya, ijkia yu-nechilia.
Kenhaya nechilijtuk; musta nechchia ka tayua.
Naja kenhaya, musta nechchia ka tayua.
Naja kenhaya nechchia ka tayua pal nechilia su e ush
5

inte. 2445
Neman
6
naja niaw. Ashan nechilik ma niaw ashan
tajkutunal pal nechilia su weli ush inte.
Nem musta inte kichiat ma tatwi pal kimatit ken yu-
kinhilia.
Inte kimatit ka yajasan
7
ne siwapil! 2450
Uni tunal mukawket ka kinchia, wan ka teutak kan
muchiwket, kilik ne se:
Yek, e!
Teika?
Naja nechchia ka tayuaya. 2455
Naja ka tayuaya nechchia nusan.

1
i(w)echkawan = imanujwan
2
(mu)sentepewa: reunir(se), juntar(se)
3
tzinpe = chinpe, ne mas chikitik
4
tepakti = se kalan, belleza
5
ush = u, o
6
neman, nem = nemanha, ashanchin, anchin
7
yajasan: el mismo, la misma
147
Naja kenhaya.

Nemanha ashan ka tayua asik ne se
Tiwalak?
E. 2460
Naja yek wan inte.
Teika?
Naja niajki nimuyulkwitia
1
, wan nikilik talkistuk
tinechnutza
2
, wan nechilik ka weli asu niu-nikumelawa
3
muchi
ne tayua, ma ninemi nikumelawtuk pal nechitat ka ne mikini
4
. 2465
Ashan su tiaw taja ka naja...
Teika inte? Niaw.
Nemanha ka tayua asik ne seuk. Inak ne piltzin ka asik:
Ken tiajtuk?
Yek, wan inte. 2470
Teika?
Niajki nimuyulkwitia, wan nechilik ne pale ka weli
nimetzneki, wan nechilik ka weli su niaw nikpachiwia
5
se
mikini. Ashkan asu tiaw taja, nikuchi musta muwan.
A, niaw, asu-jkiuni
6
niaw! 2475
Asik ne seuk wan kilia:
Ken tiajtuk?
Yek wan inte.
Teika?

1
muyulkwitia:confesarse (pron. mulkwitia)
2
talkistuk tinechnutza = ka taja tikisa nuwan, ka tinechchia
3
kumelawa = muteka melaktik
4
pal nechitat ka ne mikini: para que me vea (como) un muerto, para que parezca un cadver
5
-pachiwia: vigilar
6
(a)su-jkiuni = su kiunij, en ese caso
148
Niajki nimuyulkwitia, nechilik ne pale ka weli asu niaw 2480
nitachia tajkuyua
1
se mikini ne teupan, ka semaya se nemi
tajpia wan ne mikini. Niu-nitachia, niaw wan ne
kwejkwechpala
2
. Ashan su tiaw taja ka nupatka
3
...
Niaw, asu-jkiuni, niaw!

Walak ne se: 2485
Tiwitzaya
4
?
E, niwitzaya.
Shiwikia
5
nuwan. Tiawit ne ka teupan ipal nimetzekcha.
Kan asik ne teupan, kilik:
Shimuteka tiajketzijtuk
6
. Kan yu-witz ne k yu- 2490
metzishpelwia
7
, pal-te kita ka tiyultuk, m shu-shimulina
8
.
Wan yajki kichia ne seuk. Kan asik ne seuk, kilik:
Tiwitzaya?
E.
Shiwia, tiawit ne ka teupan. 2495
Wan yajki ichan, kichia ne tipan
9
. Kan asik ne tipan, kilik:
Shiwi nuwan ne ka teupan. Mukwechpala nikan niu-
nimetzmaka, wan tikchia tajkuyua kan tikalaki. Tiaw
chiujchiupi, tikmaka titaksa
10
weweyak
11
, wan inte tikajkukia
12

ne mukshi chiujchiupi, wan tiaw taja tikitzkia ne k tajpia. 2500

1
tajkuyua = tajkutayua
2
kwejkwechpala = (nu)kwajkwach
3
nupatka = nupanpa, por m, en mi lugar
4
tiwitzaya = tiwitz (enftico), ya vienes
5
shiwi(ki)a = shiwi (enftico), ven ya
6
ajketzijtuk: estirado ? boca arriba ?
7
-ishpelwia: vigilar
8
mulina: moverse
9
tipan: ltimo
10
taksa: pisar, poner los pies
11
weweyak = wejweyak
12
-ajkukia: levantar
149

Kan asik tajkuyua, kalak kalijtik, wan kan kitak ne k
tajpia ne mikini, inak yaja:
Witz ne inteyektakat. Ken nikchiwas? Niu-niminaya.
Wan kan kitak ka muketzki ka mutaluk ne
inteyektakat ka kalaki yawi, inak yaja: 2505
Inte niaw nikwi ne siwapil. Niaw nikasi. Asu-nte
nimutalua, inte nikasi.
Kwakuni kan kitak ne mikini ka mutaluk ne k
kishpelwia, mukechketzki
1
wan kitak ka ne inteyektakat kalaki
yawi. Kwakuni muketzki nusan. Inak yaja: 2510
Ne inteyektakat yu-nechwika. Nimutalua.
Wan ne inteyektakat kichiwki ka kiasi ne k tajpia.
Kwakuni sewik
2
ne tawil. Kwakuni pejki tzajtzi
3
ne k tajpia.
Kwakuni inak:
Inte yaja nupal ne siwapil. Niu-nimutalua nikitzkia. 2515
Kwakuni kan muasiket ne yey, ijtiwit
4
tik ne kunyua. Ne
se kitzkia ne seuk wan ne seuk kitzkia ne seuk. Inte kimati ush
witzaya ne mikini ush ne inteyektakat. Kenhaya ina ne seuk ika
inte kimatit k kinhitzkijtuk.
Kan kikak ne pale ka tzajtzit, muketzki tachia tey ne 2520
tzajtzit. Kitapuk ne teupan. Kan kitapuk ne teupan ne pale,
kitaket tatatwituk. Ka n kisket. Wan ne pale kan ne kisket
munamikket. Kitajkalket
5
. Kimutijket. Kan kitak nusan ne pale,
inak
6
yaja ka ne inteyektakat. Kan muketzki mutaluk ka ne
convento. Mikik ne pale ika mumutik. 2525


1
mukechketza = kiketza ne itzuntekun
2
sewi: apagarse
3
tzajtzi: gritar
4
ijtiwit = nemit, nejnemit
5
-tajkali: derribar
6
inak: crey
150
Kan tatwik ne yey ijtiwit inchan. Kilia ne achtu:
Ken tiajtuk?
Inteyek.
Teika?
Naja wan tutunik. 2530
Shimukawa
1
, ijkiuni ninemi nusan. Naja nikmati ka
nimiki.
Kan kikak ne tipan tey ne muiliat ne ume, taketzki ne
tipan:
Shimukawa, ijkiuni ninemi naja nusan. 2535
Kwakuni inak ne seuk:
Tikitaskia ka mikika.
Wan ne seuk:
Naja nikmati ka nimiki nusan.
Kwak kitajtanilia mikika ne se. Mikik ne seuk. Mikik yaja 2540
ne yajtuk wan ne kwejkwechpala. Yaja ne mikik ne ipan.

1
Shimukawa! Calla! No me digs!
151
Ne Metzti

Ashkan walak ne metzti.
1

Ne metzti selek.
2

Chikawaya ne metzti.
3

Chikawtuka ne metzti. 2545
Yawi temi ne metzti.
4

Mutemiltia.
Tashkalumetzti.
5


Tejemet tikitat ishkaliu ne metzti wan iish, iyak, iten.
Yejemet inat kitat kujtan. 2550

Se lamat, se tunal ka peyna, nemituya tajtzuma
6
keman
asik se piltzin wan kilijki:
Ashkan tajkuyua
7
yawi temi
8
ne metzti.
Kwakuni inak ne lamat:

1
Sch.: cuando se ve por vez primera la luna en creciente
2
Sch.: la luna creciente
3
Sch.: luna creciente
4
Sch.: los ltimos estados del creciente
5
Sch.: luna llena
6
tajtzuma = tatzuma, coser
7
tajkuyua = tajkutayua
8
temi: llenarse, estar llena
152
Niu-nimunelwia
1
ashkan ka peyna nitajtzuma, wan niu- 2555
nimuteka nikuchi pal nisati
2
tajkuyua. Niu-nikisa
nimutankwaketza
3
.
Inat ka muita se ishkaliu
4
wan ishish
5
wan ne itzunkal.
Naja inte keman nikitztuk muchi uni ne metzti.
Inat ka mulini
6
nawi wipta
7
: keman tajku temi, se wipta; 2560
keman mutemiltia
8
, ume wipta; keman tajku kashawi
9
, yey
wipta; keman yawi, nawi wipta.
Muchi uni yek mushmati
10
se; keman kishtajtaniliat
11
se,
kimati tey yawi taketza.

Tajku kashawi ne metzti.
12
2565
Chijchintia.
13

Yawi.
Yawi miki ne kukuyani.
Selek.
14

Ashkan yajki ne metzti. 2570
Yajtuk.


1
munelwia = ijisiwi, apurarse, darse prisa
2
isati = isa, despertarse
3
mutankwaketza: arrodillarse, hincarse
4
ishkaliu = ishkalyu
5
ishish = ijish
6
mulini: brotar, germinar
7
wipta: vez, veces
8
mutemiltia = temi, mutema
9
kashawi: menguar
10
mushmati = muishmati
11
-ishtajtanilia = -tajtanilia
12
Sch.: luna menguante
13
Sch.: idem
14
Segn Sch., tambin se usa para la luna menguante.
153
Ne siwawan kipiat ne metzti.
Keman ne metzti selek wan tashkalu, ne siwat wan ne
takat inte kichiwat tamama.
1

Takatki ukich keman tashkalu ne metzti, ika kipia itajpal
2
2575
tashkalu ne metzti.

Keman ne metzti yajtuk, inte timaltiat. Inte timaltiat
keman ne metzti kipia yawal
3
. Timajmawit ika weli techmaka
tutunik
4
. Tiwelit tikukuyat, ika wetzi ne tutunik ijtik ne at.

Ashkan inte titatukat ika yajtuk metzti. Inte titatukat ika 2580
inte musalua.
Keman ne metzti yawi, inte yek tiktukat niantatka
5
. Inte
takati teika ne metzti nemi selek.

Yejemet inat:
Ne metzti kalwika at keman pilkatuk
6
ka tatzinu
7
. Ne 2585
metzti pilkatuk ka ajkuikpa
8
kalwika tunal wan ejekat.


1
Sch.: cohabitar
2
-tajpal: fuerza
3
yawal: cosa o forma redonda, crculo, yagual
4
tutunik: fiebre
5
niantatka = inteatka, tatka
6
pilkatuk: (Sch.) colgado
7
tatzinu: sur
8
ajkuikpa: norte
154
Tatemi ne at.
1

Tawaki.
2


Takatituk
3
ne kunet, kikwajtuk ne metzti, tenkutuk
4
.
Tey ne kishtilik tech ne iten, kitalilik tech ne imey, iwan 2590
ijtik ne ume imey kipia chikwasen imapipil.
Takatituk kikwajtuk metzti ne itzuntekun, inte kipia
inakas.

Ne Mexikat

Ikman walajket ne mejikanos kichat gera.
Inte yajket muchit
5
. Mukawket
6
takamet, siwatket iwan 2595
kukunet.
Inte yajket ika nakaket yek. Kichiwket inkal ipal kitukat
tawial iwan et.
Ne ipijpilawan ashkan nemit ijtik ne barrio de los
mexicanos pal Sensunat. 2600

1
Sch.: La marea sube.
2
Sch.: La marea baja.
3
takati = nesi
4
Sch.: tiene la boca partida (labios leporinos)
5
muchit = muchi
6
mukawa = naka
155
Preguntas Para Discusin

Aqu se proponen unas preguntas sobre los captulos de Tajtaketza Pal Ijtzalku que
podrn servir como sugerencias para la discusin en grupo o para ejercicios escritos
individuales. Las preguntas de la seccin de comprensin Tay Inatiwit? ayudarn a
repasar el contenido del captulo o comprobar cunto se ha entendido. Las preguntas de
la seccin de extension e interpretacin Taja Tay Tina? invitan a ampliar los temas y a
relacionarlos con la experiencia propia, o bien piden un esfuerzo de anlisis y buscan
provocar la discusin en un grupo trabajando oralmente, o dar pie a respuestas ms
analticas en el caso de trabajos escritos.
Otras sugerencias aplicables a cualquiera de estos captulos seran: (1) Resumir la lectura
en su totalidad (sera mejor hacer esto despus de contestar las preguntas de la seccin
Tay Inatiwit?). (2) Comentar libremente su reaccin a la lectura. (3) Comparar la lectura
con lo que uno ya conoca o con otras versiones o con historias parecidas, etc.

1.
TAY INATIWIT?
1. Tay kineki ina ne tunalmil? Keski metzti panut pal waki ne tunalmil?
2. Wan ne shupanmil?
3. Muchi kitukat ne tunalmil, u te? Taika u taika te?
4. Tiweli tina tay muchi ne tutekiw tik ne mil, wan tay kineki ina sejse?
titait, u tiktait ne tal (tay ini?)
tiktamutat ne tasul (tay uni?)
tiktapanat ne tal, u tikmuluniat, u tichiwat arar (ken muchiwa?)
(sejseuk)?
5. K yawi kitashtawia ne tekitini? Keman?
6. Shina tajtay weli tiktukat tik ne mil!
TAJA TAY TINA?
7. Ashan shina muchi tay tikchiwat iwan ne sinti. Wan ne et?
8. Muchi kipiat mijmil? Su se te kipia, tay weli kichiwa pal kipia ken panu tim
mutechan?

2.
TAY INATIWIT?
1. Tay tikmati ipal ne kakawat? ne kuku? ne papaya? ne akat? ne meshkal?...
156
2. Yaja ina: Mushtilia ne iewayu pal kisa ne ilechayu, musalua se kwechpala
pal kikwi ne ilechayu Taja tikmati tay ini? [Weliskia muchiwa kenha iwan
ne sejseuk nusan]
TAJA TAY TINA?
3. Tay weli tikchiwat iwan ne balsamo? ne pula? ne tumat? ne chil?
4. Shina, su tiweli, muchi ne itujtukay ne itajtakil welit mukwat tik mutechan.

3.
TAY INATIWIT?
Taika yawi tajpia ne imil ka tayua?

4.
TAY INATIWIT?
1. Tay kitukatuya?
2. K kinekituya kichtekilia?
3. Tay kichiwki ne itekuyu ne kamujtal?
4. Taika tea weliket kichtekit ne kajkamuj?
TAJA TAY TINA?
5. Inatuk: Ne mapipil tajpia yek ne kamujtal. Taika ina kiunij? Tay kineki ina?

5.
TAY INATIWIT?
1. Tay kichtekit katka tik ne techan?
2. Ken ina ka kichiwat katka ne techanchanejket pal mukwepa mutalua ne at
muchtektuk?
3. Kwak ajsiket seuk tunal, tay kitaket?

6.
TAY INATIWIT?
1. Tay kichiwa katka ini siwat?
2. Tay kilwijket ma kichiwa?
3. Tay kichiwki ne isiwaw nemanha?
157
4. Ken mikik ne siwat?
5. Kwak mikik, tay muchiwki?
6. K kinwikak ne kujkunet ichan?
7. Tay kikwat ne kujkunet? K kalwika ne takwal ka ichan? K tamana?
8. K pejki ajsi ne kal se tunal? Tay kichiwki?
9. Ken tami muchi?
TAJA TAY TINA?
10. Taja tikaktuyaya ini cuento? Kan tikaktuk? K metzilwij? Yaja kenha u te
kenha?

7.
TAY INATIWIT?
1. K ini takat?
2. Ken ka ajsik se apan, wan tay kiajsik ka n?
3. K ne iteku ne siwapil?
4. Taika kilwij ne takat ma naka iwan?
5. Tay kimakak ne chulet kwak tamik kichiwa muchi itekiw. Taika?
6. Ken ijtuk kwak mukwepki ka ichan?
TAJA TAY TINA?
7. Tay kineki ina ne chulet kwak kilwia ne takat: Ini tumin yultuk?
8. Inat ka ini takat nemik ichan ne tepewa. Wan k ne tepewa? Tikmati?

8.
TAY INATIWIT?
1. Kan nemi katka ini kuat? K yaja? Tay kichiwa?
2. Ken kichiwket pal ma kalaki ne piltzin tik ikal ne kuat?
3. Tay kitak n?
4. Tay muchiwki kwak mukwepki kisa?
TAJA TAY TINA?
5. Inat: Kwakuni pejki nemi ini tey ne tikitat ashan ka patani wan ne nejnemit tik
ne kujkujtan wan nawi ikshi. Tay kineki ina?
6. Inak ne piltzin: Ini siwapil ne nejnentuk nuwan, ma yawi. Naja inte nimuneki
ka yaja. Taika ijkiuni?
158
9.
TAY INATIWIT?
1. K kipachiwiat ne chuletket ikman, wan taika?
2. Inat ka kiajkawat katka se kunet kan nemit ne tepewa. Kan nemi uni, wan
k nemituya ka n?
3. Tay inat ka kichiwa ne kunet ka n?
TAJA TAY TINA?
4. Taja tina ka tejkia ka ikman kiwikat katka ka tepet se kunechin wan
kiajkawat ka n? Taika?

10.
TAY INATIWIT?
1. Kanka inat ka yawit katka maltiat? Kan nemituya ne ujti pal yawit ka n?
2. Tay kichiwat yejemet kwak kisat tik ne at?
3. K kinmaka tumin?
4. Tay inak ne kuat kwak ajsik se yankwik?
5. Tay inak ne kuat wey? K yaja?
TAJA TAY TINA?
6. Shu-shikili ka naja inte niktemujtuk, nian nikilijtuk ka naka yaja ken itekuyu
ne nukal! kilwij ne wey kuat ne chikitik. K itekuyu ne kal? Tay kineki
kichiwa ne chikitik?

11.
TAY INATIWIT?
1. Tay mukwa katka tik ne ilwit?
2. Ken kichiwat katka pal kitzkiat ne kuat, pal kalwikat wan pal kikwat?
TAJA TAY TINA?
3. Taja tikwajtuk kuat? Keman? Ken?
4. Ken ne ijilwit tik mutechan?

12.
TAY INATIWIT?
1. Tay kinekituyat ne lamatket? Wan ne sijsiwapil?
159
2. Ken kichiwket yejemet pal te munamiktiat?
3. Kan yajket wan ken ijtuk?
TAJA TAY TINA?
4. Mukustuj ini cuento?

13.
TAY INATIWIT?
1. K kikwi ne at pal kitejkultia ka ajku?
2. Taipal?
3. Ken kichiwat pal kalkwit ne at?
4. Taika tikpiat chikwasen metzti tunalku muchi ne shijshiwit?
5. K itekuyu muchi ne shujshuchit?
6. Nemit shujchuchit te keman kuchit? Tay intekiw?
7. Taika ina ka ne shuchit shushukna-tani yaja ne mas yultuk? Tay kichiwa?
TAJA TAY TINA?
8. Inat katka ka ne tepewa kiwikat ne at ka ajku tik se matat. Tikmati taika?
9. Kan nemi ne at tutunik? Welit tikwit pal tiatit? Wan ne tepewa tiaka kia?
10. Taika inat ka ne tepewa kipiat se tet? Taika munekit?

14.
TAY INATIWIT?
1. Kan nejnemi ne kuyankua?
2. Tay weli kichiwa iwan ne ajat?
3. K ne itekuyu ne kuyankua?
4. Tay kichiwa pal ne tepewa, wan keman?
5. Ken tiwelit tikmatit ka tekiti nemi ne kuyankua?
TAJA TAY TINA?
6. Ken kichiwat katka tit?
7. Ken kichiwat ne tawil?
8. Ken muchiwa se matat?
9. Tay tikmati u tikelnamik ipanpa ne mutechan ikman panutuk?
160
15.
TAY INATIWIT?
1. Ken nesit ne mijmichin wan ne tejtekwisi?
2. Tay intekiw?
3. Kwak kitat ka ne tejtekwisi wan ne mijmichin inte kiantiwit yek ne mijmishti,
k kinutzat ne tepewa?
4. Kan nemi ne ayutuch, wan tay itekiw?

16.
TAY INATIWIT?
1. Tay ne Mishpanti? Taika kilwiat kiunij?
2. Tay ne Taltikpak?
3. Katiawel ne mijkwani, mijkwani ne Mishpanti u mijkwani ne Taltikpak?
4. Taika muita ka ne tunal, ne sijsital wan ne Mishpanti, te kenha kan muitat
kwak shupan wan kwak tunalku?
TAJA TAY TINA?
6. Taja tina ka nemi yek ken inatiwit ka panu?

17.
TAY INATIWIT?
1. Taika kimatit ka ne at kenha ken se siwat?
2. Taika ne metzti te nejmachnemi?
3. Ne metzti kitekimaka te maya ne at, nusan ne wan ne
4. Ken weli techpulua ne metzti?
TAJA TAY TINA?
5. Taja tinaskia ka ijkia ka ne metzti kitekimaka ne at? Taika (u taika te)?
6. Ken nemi ne metzti ashan? Keski tunal kineki pal nemi tentuk?
7. Ijkia ka weli puni se tepet? Shina ken, su tikmati.

18.
TAY INATIWIT?
1. Ken kichiwa ne tunal ma wetzi at?
161
2. Taika mumutijket ne melemet kwak kitaket ne metzti?
3. Uni yawal, inaket ne melemet. Wan tay yaja?
4. Ken kitennamikit katka ne metzti?
TAJA TAY TINA?
5. Ina ne shulet ka ikman ne mejmelemet te kimatituyat tatka. K yejemet ne
munutzat melemet?

19.
TAY INATIWIT?
1. Tay kichiwat katka ne mejmelemet kwak kinekit ma munelwi ajsi (ma pewa
nemanha) ne tunalku?
2. Ken ka mikik se kikwajtuk inakayu se kuat?
3. Wan taika te mikik ishulejyu?
4. Taipal kishtiat katka se tzutzukul ka tenkal?
5. Tay kineki ina su se kisa ka tenkal ka tayua wan kita ka nemi se sital ijpak
ne tzutzukul?
6. Kwak kiejekujtiwita kichiwat muchi wan teuk pewa wetzi ne at, tay kichiwat
katka?
7. Taika kitennamikit ne metzti yejemet?
8. Ken kichiwat katka pal kimatit keman yawi chachapaka?
TAJA TAY TINA?
9. Taika timunekit tikmatit keman yawi pewa ne tunalku wan ne shupan?

20.
TAY INATIWIT?
1. Tay nemit kitat kwak kitaket se siwapil kipia ikweychin?
2. Wan uni piltzin wey ishkaliu, chikitik iweyka?
3. Tay ne itejtentzun kisat tik iweyka ne piltzin pal timumatit ajwiak?
4. Kilwijket ne lamachin, Tejemet tiknekit titaketzat iwan. K iwan kinekit
tajtaketzat?
5. Taika kilwijket ne lamachin ka kwak witzet taketzat iwan yaja, yawi
kinhishtuka itan se kumit?
6. Taika te munekit kipiat ses itunal?
162
TAJA TAY TINA?
7. Kwak ne tunal pejki kintatia, yejemet yajket; te kilwijket tiawita!. Tay kineki
ina Tiawita? Keman tinat uni? Taika te inaket yejemet?
8. Kineki muchiwa siwapil wan muchiwa lamachin. Wan pal kuchi, ashan kuchi
peyna, musta tayuaya, wipta mas tayuaya. Kan kisa tatwituk, musta mas
tatwituk, wipta mas tatwituk. Inte nejmachnemi K ini, wan taika ina ka
inte nejmachnemi?
9. Wan taika ina ka ne ikunew ukich yaja nejmachnemi? K yaja?
10. Ina ka kwak ne tunal wan ne metzti musumat, muita ne metzti kunyua u
tiltik (sajtik). Wan keman panu ijkiuni?

21.
TAY INATIWIT?
1. Kan nemituyat ne takamet kwak pejki muchiwa ne tepet?
2. Katiawel ina yaja ka pejki muchiwa achtu, wan katiawel nemanha: ne tunal,
ne metzti u ne tal?
3. Tay ina ka walaj achtu, ne tunal u ne takamet?
4. Ken ijtuk kwak pejki tachia ne tunal?
5. Ken ijtuk keman punik ne tepet?
TAJA TAY TINA?
6. Ken muchiwa se tepet?
7. Keman pejki muajkukia ne tepet ipal Ijtzalku?

22.
TAY INATIWIT?
1. K mutankwaketza?
2. Tay ora yawi katka mutankwaketza? Kan mutankwaketza?
3. Tay takwika katka?
4. Taika te kimati uni ne siwapil?
TAJA TAY TINA?
5. Taika mutankwaketza kwak kisa ne tunal?

163
23.
TAY INATIWIT?
1. Ne Kuat, ne Tunantzin wan ne Tuteku yejemet kipiatuyat, k yejemet?
2. Tay kichiwat katka ipal uni kuat?
3. Tay kichiwat ipal ne Tunantzin?
4. Tay kichiwat ipal ne Tuteku?
5. Tay kichiwat katka iwan ne piltzin kwak kimiktijtiwita?
TAJA TAY TINA?
6. Taja tikmati taika kichiwat katka ijkiuni?

24.
TAY INATIWIT?
1. Taika kimatit katka ka ne tunal wan ne metzti nemit musumat?
2. Taika majmawit?
3. Ken kichiwat katka pal kinpalewiat ne tunal wan ne metzti ma te wetzikan ka
talchi?
4. K te welituyat kisat tachiat keman musumat nemit ne tunal wan ne metzti?
TAJA TAY TINA?
5. Taika mutalia chiltik ne tunal wan yuakituk ne metzti?
6. Tay kineki ina su inat ka s kikwajtuk ne metzti?

25.
TAY INATIWIT?
1. Tay ne Neshtamalani?
2. Kan nejnemi ne Neshtamalani?
3. Wan ne sejseuk sital, kan nemit?
4. Tay ora kisa ne Neshtamalani?
5. Tay muchiwki kwak tatak ne Meshtamalani?
TAJA TAY TINA?
6. Ken intujtukay tik Nawat ne sitalmet?
7. Taika inat ka ne wey sital (ne Meshtamalani) yawi kan kitzkia ne metzti,
wan ne chijchikitik kan kitzkiat ne wey?
164

26.
TAY INATIWIT?
1. Kisujtak ne lamachin ikunew?
2. Tay muchiwki keman munamiktij ne takat?
3. Ne takat kitasujta ne inan?
4. Ken mikik ne takat?
5. Tay muchiwki keman miktuya ne takat?
6. Tay techmachtia ini cuento?
TAJA TAY TINA?
7. Ken tinemit pal tikchiwat iwan ne sejseuk su te kipiat tatka wan tejemet
tikpiat chiupi? Taika?


27.
TAY INATIWIT?
1. Tay nemituya kichiwa ne takat tik ne kujtan?
2. Uni kujtan ipal yaja?
3. Taika yajki tekiti ka n?
4. Taika kichiwki se wey tit tik ne kujtan?
5. Taika kiwikaket ne takat ka Sentzunat?
6. K kitemujket ne ikujkuknew?
7. Tay kilwijket ka muneki pal welikan kishtiat?
TAJA TAY TINA?
8. Taja tina ka nemi yek ma kilwikan ne takat ma tashtawa ipanpa ne kulal?

28.
TAY INATIWIT?
1. Kwak kitzajtzak ne piltzin ne ijish, kan muajsik?
2. Tay intekiw ne takamet n?
3. Tay ne puchut? Tay kinekit sejse kichiwiliat ne puchut? Weliket u te? Taika?
4. Yejemet mujmusta kimiktiat se ijtik yejemet. Tay kichiwat iwan?
165
5. Kwak kimiktiat uni, yaja muyulkwepa u te?
6. K ajsik tachia? Ken kimatki yaja ka n kalaktuk se piltzin?
7. Kanka yajki ne piltzin kwak kistuya?
8. Tey kilwij ne takat?
9. Ne takamet yaja kitak tik ne tepet, k yejemet?
10. Uni takat tay kimakak ne piltzin wan tay kitajtan ma kichiwa?

29.
TAY INATIWIT?
1. Tay kinekituya kiajsi ne piltzin?
2. Kanka ajsik pal tajtani kan nemi tay kitemua?
3. Tay kilwij ne itekuyu ne kal?
4. Tay kilwij ne piltzin ka kineki kitemua ka n?
5. Tay kilwij ne takat ka inat ipanpa tik ne tepet?
6. Tay kilwia ne piltzin ka yawi kichiwa?
7. Kwak ajsik ne piltzin kan nemi ne tenkal, nemi tapujtuk u tzaktuk?
8. Tay kitak n kalijtik?
9. Tay nemi ka n wan tay kitak ka kichiwat?
10. Tay ina ipanpa ne at?
11. K kinutzki kwak yaja yawia kisa tik ne tepet, wan tay kilwij?
12. Tay kikwij ne piltzin pal kalwika, wan tay muchiwa kwak kiski?
TAJA TAY TINA?
13. Taika inat ka ijtik ne tepet nemi tit?
14. Taja tikmati k ne Itekuyu ne Tepet? Kn yaja?

30.
TAY INATIWIT?
1. Tay kinekituya ini piltzin?
2. Wan ne siwapil?
3. Tay kichiwki ne piltzin kwak ne siwapil kinekia yawi, ma te weli yawi?
4. Welik yawi ne siwapil? Ken?
5. Tik ini cuento, tay ne siwapil wan tay ne piltzin?
166
TAJA TAY TINA?
6. Ken ne laguna wan ken ne mar?
7. Ken ka weli ina ka ne s ukich wan ne seuk siwat?

31.
TAY INATIWIT?
1. Tay nemituya kichiwa ne takat, achtu ka kiajsiket miktuk?
2. Tay kichiwket iwan ne iweyka?
3. Keski shiwit kipiatuya kwak walmukwepki?
4. Tay kichiwket kwak kitaket ka yaja n?
5. Taika nakaket kipachiwiat, wan tay kitaket?
6. Keman pejket tajtaketzat iwan ne takat?
7. Tay kitajtanilijket?
8. Yaja kimatki ka mikik?
9. Tay ina yaja ka kitak?
10. Ken ijtuk ka yaja welik kisa pal walmukwepa ka ichan?
TAJA TAY TINA?
11. Nian keman tikaktuk ka se mikik wan walmukwepki yultuk?

32.
TAY INATIWIT?
1. K ne itekuyu ne sinti kiajsik tik ne kujtan?
2. Taika yajket yaja wan ne isiwaw tapiskat ka kujtan?
3. Taika chuka nemi ne takat tik ne ujti?
4. K iwan tajtaketzki? Tay kilwijket?
5. K welik kishtia ne isiwaw tik ikal ne Tekuyukujtan: ne mas wey ipal ne
yejemet, u ne mas chikitik?
6. Ken kichiwki pal kishtia?
TAJA TAY TINA?
7. Tay techmachtia ini cuento?

167
33.
TAY INATIWIT?
1. Tay kinekituya kichiwa ne kuyut kwak kitak ne konejo?
2. Ken ka mupalewij ne konejo?
3. Tay kichiwki ne konejo pal kishijshikua ne kuyut?
4. Taika mukwepki kwalani ne kuyut?
5. Ken kishijshikuj iwan ne tzaput?
6. Taika mutalij ne kuyut kipachua ne teupan?
7. Tay kinekituya kikaki kan nemi kipachua ne tet?
8. Taika inte weli yawi kwak yaja mayana?
9. Ken kishijshikuj senpa?
TAJA TAY TINA?
10.Taika kinekik ne konejo kikwalantia ne kuyut?
11. Taja tikaktuk sejseuk cuento ipanpa se konejo?

34.
TAY INATIWIT?
1. Tay ne achtu inteyek pejki kichiwilia ne konejo ne soro?
2. Keman kitak ne soro tay kichiwilijtuya ne konejo?
3. Ken kichiwki ne konejo ka kimati ne soro inte yaja kikwajtuk ne sandia?
4. Ken ka nakak salijtuk ne soro?
5. Tay ne pajti ina ne konejo ka yawi kimaka pal weli mukupewa ne soro itech
ne takat ipal sajti?
6. Ken ina ne konejo ka yawi kichiwa pal kimaka ne soro seuk takat ipal sajti
kenha ken ne achtu? Tejkia, u kishijshikua senpa?
7. Taika kilwia ne isiwaw ne soro ka yaja tea kineki naka iwan wan kineki ma
kiajkawa?
TAJA TAY TINA?
8. Melka chikitik ne konejo, yaja tatuktia. Ken ka ijkiuni?

35.
TAY INATIWIT?
1. Ken kichiwat katka se piltzin su kineki kinutza se siwapil?
168
TAJA TAY TINA?
2. Ashan muchiwa kenha?

36.
TAY INATIWIT?
1. Taika yajket ne chanejket tachiat tay muchiwa tik kujtan?
2. Tay kinchiwilijket ne piltzin wan ne siwapil?
3. Taika kwalanik ne piltzin, wan tay kinekik kichiwa?
4. Ne siwapil yajki ka kujtan kichia ne piltzin ken yaja kilwijtuya?
TAJA TAY TINA?
5. Taika takwikak ne masakechul?

37.
TAY INATIWIT?
1. Ikman, asu se piltzin kishmati se siwapil wan kineki munamiktia iwan, k
iwan yawi taketza?
2. Su ina iteku ka nemi yek ma munamikti, tay nemi pal kichiwat?
3. K nemituyat tik ne ikal ne siwapil kan yajket taketzat? K te nemituya?
4. Tay kinhilwij ne inan ne siwapil?
5. Tay kilwijket ne takat kwak walmukwepki tik nawi tunal?
TAJA TAY TINA?
6. Kwak ne iteku kitajtanilij ne piltzin keman kineki ma yawit ichan ne siwapil
pal tanutzat, yaja ina: Shikitakan anmejemet. Wan kwak ne inan wan
iteku ne siwapil kitajtaniliat ne siwapil su kineki munamiktia iwan ne
piltzin, yaja nusan inak: Shikitakan anmejemet. Taika inat ijkiuni?
7. Ken kichiwket ka ne takat kimati ka ne siwapil te kineki munamiktia iwan ne
ikunew?

38.
TAY INATIWIT?
1. Taika kinnutzket ne ikunpalejwan?
2. Tay kiunit wan tay kikwat yejemet?
3. Ken muekchiwa chukulat?
169
4. Tay kitalkuliat ne pale? Taika?
TAJA TAY TINA?
5. Nikan tikitat ken katka ne itekiw sejse. Tay kichiwa katka ne siwatket, wan
tay kichiwa ne shuletket? Wan ashan?

39.
TAY INATIWIT?
1. Taika yajki ne iteku ne piltzin ichan ne siwapil?
2. Taika kilwij ne iteku ne siwapiltzin ma kichia sejse tunal?
3. Welituya ina ne siwapil isel su yaja yawi munamiktia u te?
4. Kwak ne iteku ne siwapil inak ka ne siwapil te weli miak pal tekiti, tay inak
ne iteku ne piltzin?
5. Taika atit?
6. Tay muchiwa tik ne ilwit kan munamiktiat?
7. Kwak tamit munamiktiat, tay muchiwa katka achtu ka yawit senkuchit
yejemet?
8. Taika?
9. K nemi pal kichiwa ini?
10. Keski tunal kichishket ashta ka ne siwapil nakaya ipal ne ishulejyu?
TAJA TAY TINA?
11. Ken muchiwa pal munamiktiat sejse ashan tik anmutechan?

40.
TAY INATIWIT?
1. Ne tay weli muita ka tayua ijtik at, tay yaja?
2. Taika kinhilwij ne chulet ka yaja se kesu?
3. Yaja kinhilwij ne takamet ma kichiwakan tay te aka weli kichiwa. Tay uni?
4. Ne pashaluani ken welik kishijshikua ne chulet?
5. Ken nakatuyat ne pashaluani wan ne chulet su yaja kiuni muchi ne at?
6. Tay inak ne chulet kwak yaja wan ne siwapil taketzket ka peyna?
7. Ne seuk tayua kwak yajki kuchi ne piltzin iwan ne siwapil, ken panuket?
170
TAJA TAY TINA?
8. Tay nemi tik iyulu ne chulet kwak yaja kilwij ne pashaluani ka su weli
kiwatza muchi ne at, yaja kimaka ne isiwapil wan naja nusan?
9. Taika mutawantij ne pashaluani achtu ka yajki muteka iwan ne chulet?

41.
TAY INATIWIT?
1. Tay kitajtani ne takat?
2. Taika kimakak ne chulet se tzaput?
3. Kwak walmukwepki ne takat, tay kimakak wan tay kilwij ma kichiwa iwan?
Taika?
4. Taika kinekituya ma kukuyakan muchi?
5. Tay kichiwa katka ne takat kwak ajsi ichan se kukuyani?
6. Tay pejket inat muchi tik ne techan?
7. Keman kilwij ne chulet ma pewa kitajtani ipatiw?
8. Kwak kichiwtuk miak tumin, tay kichiwki?
9. Ne takat nakak yek ipanpa ne tumin?
TAJA TAY TINA?
10. Kwak pejki ne takat kinpajtia ne kukuyanimet, taika te kitajtani tatka?
11. Tay weli techmachtia ini cuento?

42.
TAY INATIWIT?
1. Ken ka mikik ne lamatzin?
2. Taika kimatki ne piltzin inteyek ka pakik ne lamatzin kwak kialtij?
3. Tay kinekiket imanujwan ma kichiwa tik ne mil? Tay kichiwki yaja?
4. Taika kishtijket ka inchan, wan tay kiwikak ka kujtan?
5. Kan yajki kuchi? Tay kikakik ka tayua?
6. Ken welik kikwi ne tumin ipal ne takamet mawiltiat?
7. Taika te kimiktijket ne piltzin kan kiajsiket?
8. Tay kimachtijket ne piltzin? Yaja mumachtij yek?
9. Taika inaket ka yaja yawi kintuktia?
171
10. Tay kineki kichiwa ne piltzin? Tay kintajtanilij ne sejseuk takamet? Ken
nakaket?
11. Kwak ajsik ne techan, tay panutuk ka n? Tay inak ne piltzin ka yawi
kichiwa?
12. Nemanha, ken kichiwki pal kinmutia? Tay kimatket ne takamet ka yaja?
13. Tay kichiwket muchi ne siwatket kwak kisket mutaluat ne takamet
mumutijtiwit?
14. Kwak yajket kinawatiat tay panutuk, wan kwak kitajtanilijket k kinhishtilij
ne siwatket wan ne tumin, tay inak yaja? Tay inak ka yawi kichiwa?
15. K walajket kwak yaja munamiktij?
16. Ajsik ne takwal pal muchi? Taika te?
17. K yajket kichtekit ne nakat? Ken kichiwki pal kinhishtilia?
18. Ken tami ini cuento?

43.
TAY INATIWIT?
1. Taika nemituyat ne kujkunet tik uni kal?
2. Tay kinekituya ne tawantuk?
3. Tay kilwijket?
4. K iwan ajsik ne tawantuk ka tayua?
5. Tay kichiwket?
TAJA TAY TINA?
6. Taika kichiwket ijkiuni?
7. Tay ne tet pal wakshi?

44.
TAY INATIWIT?
1. Tay inaket ne yey takat tik muchi ne techan?
2. K ajsik ka inchan, wan tay kikenituyat?
3. Tay kilijket ma kichiwa?
4. Wan tay kichiwket yejemet?
TAJA TAY TINA?
5. Taika inte tajtakamet yejyek uni takamet?
172
6. K ne wajwak?

45.
TAY INATIWIT?
1. Tay muchiwa katka achtu ka kitaliat se mikini tik ne shaput?
2. Tay muajkawa itech ne shaput? Taika?
3. Keman kimakat tal?
TAJA TAY TINA?
4. Ken muchiwa ashan tik mutechan kwak miki se?

46.
TAY INATIWIT?
1. Keman muyulkwepa ne mikini miki miktijtuk?
2. Tay yawi kilwia ne kimiktijtuk?
3. Kanka yawit ne kukuyanimet kwak mikit?
4. K kinamikit ka ne, wan tay kinmaka ne miktiwit? Tay kinhilwia?
5. Ken ne tet kan ajsit muchi?
6. Tay kinhilwia ne mijmikini?
7. Tay nemi tik ne ume ujti?
TAJA TAY TINA?
8. Tay tikmatit ka kinekit inat shujshuchit wan wijwitzti?

47.
TAY INATIWIT?
1. K nemi taketza? K iwan nemi taketza?
2. Taika kinekiskia yawi ichan ne Espanyol?
3. Taika ina ka inte weli mukwepa iwan ne inan?
4. Kwak walmukwepa, tay yawi kichiwa?
5. Ijtik keski tunal kineki ma kitamikan ne ikal?
TAJA TAY TINA?
6. Ken ka kipia tumin pal kichiwa se ikal?

173
48.
TAY INATIWIT?
1. Tay kipiatuyat ne Espanyolujmet nikan te aka kipiatuya katka?
2. Tay kinhilwijket ma kichiwakan iwan ne tumin kalwikaket ne
Espanyolujmet?
3. Tay kichiwilijket ne Indios ne ejkunimet? Taika kichiwket?
TAJA TAY TINA?
4. Taika kinmakaket tumin ne Metzali? Tay kintajtanilijket ken ipatiw?

49.
TAY INATIWIT?
1. Keman inteuk nemituya yekchiwtuk ne techan?
2. Tay kimachtijket ne siwatket tik ne kal kan nemituya?
3. Ashta keman pejket sejse mumachtiat amatachiat (amapepetat) tik ne
techan?
TAJA TAY TINA?
4. Tik mutechan muchi welit kitaliat intukay?
5. Muchi welit amatachiat?
6. Kwak taja tinesik, ne mutechan nemituyaya kenha ken ashan, u te? Tajtay
mupatatiwit?

50.
TAY INATIWIT?
1. Ijtik ne imanujwan tay kipiatuyat te kenha?
2. K kwalanijket, wan taika?
3. Tay inaket ne innan wan inteku?
4. Nakak muchi yek?
5. Ken nakaket?
TAJA TAY TINA?
6. Tik mukal, muchi mumachtijtiwit kenha?

174
51.
TAY INATIWIT?
1. Taika ajsiket ne kujkunet ka teupan?
2. Keman yajket, ka tunal u ka tayua?
3. Tay kitaket keman nemituyat mutalijtiwit kichiat ne pale?
4. Tay kichiwket ne kujkunet kwak kisket mutaliat tik ne teupan?
5. K yajki muetztuk pak se kawayu?
6. Taika kilwij ne teteku ipal ne kujkunet ka yawi kiwika iwan?
TAJA TAY TINA?
7. Tik ini cuento tiwelit tikitat ken ikman sejse majmawit katka ishpan ne
teupan u ne palejmet ipal ne teupan. Taika?

52.
TAY INATIWIT?
1. Tay kinekik ne pale?
2. Ne siwat yajki kinawatia ne ishulejyu, u te?
3. Tay kilwij ma kichiwa?
4. Taika kinekituyat kishijshikuat ne pale?
5. Taika kilwij ma wiki pak se mula?
6. Ken tamik muchi?
TAJA TAY TINA?
7. Tay kineki ina ne ishulejyu ne siwat kwak ina: Tiyawit tiktemuat ken
tikchiwat ka mawiltia uni pale!?

53.
TAY INATIWIT?
1. Ken kichiwki ne tawanani ka kiski ne inteyektakat ishpan, wan tay inak
kwak kitak?
2. Tay kinekituya iwan ne inteyektakat, wan taika?
3. Tay kitajtanik ne inteyektakat ken ipatiw su kimaka tumin?
4. Taika pejki mumutia kwak ajsiket chikwasen metzti?
5. Ken tami ini cuento?

Y n e s M a s i n
wan seki/y otros



T
T
a
a
j
j
t
t
a
a
k
k
e
e
t
t
z
z
a
a


P
P
a
a
l
l


I
I
j
j
t
t
z
z
a
a
l
l
k
k
u
u








PLATICAS DE IZALCO

(cuentos y recuerdos pipiles
contados en nhuat)

También podría gustarte