Está en la página 1de 66

6

Bats'i k'op, Chiapas Tsotsil de Chiapas

2008

Stalel xkuxlejal kusitik chichan pasel ta batsi kop


Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil

Portada Tsotsil 6o.indd 1

13/11/2008 12:41:30 a.m.

Bats'i k'op, Chiapas Tsotsil de Chiapas

2008

Stalel xkuxlejal kusitik chichan pasel ta batsi kop


Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 1

12/11/2008 01:53:35 a.m.

Stalel xkuxlejal kusitik chichan pasel ta batsi kop (Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil), fue elaborado por la Direccin
General de Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin
Pblica.
La
agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va
dirigido este libro.

Secretaria de Educacin Pblica


Josefina Vzquez Mota

Direccin de Educacin Indgena del Estado de Chiapas


Jos Lzaro Porras Paniagua

Subsecretario de Educacin Bsica


Jos Fernando Gonzlez Snchez

Departamento para el Fortalecimiento de


las Lenguas Indgenas
Diego Ruz Snchez

Directora General de Educacin Indgena


Rosalinda Morales Garza

Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicin
Laura Espinosa Carsolio
: En trmite
Primera edicin, 2008
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008
Argentina nm. 28, Centro,
06020, Mxico, D.F.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 2

Jefatura de Zona de Supervisin 710


Rafael Entzin Gmez
Coordinador del Proyecto en el Estado de Chiapas
Sebastin Prez Gonzlez
Apoyo del Proyecto en el Estado de Chiapas
Juan Jimnez Gmez
Recopiladores
Miguel Mndez Guzmn
Jos Vzquez Lpez

Diagramacin
Vicente Enrique Quezada
Texto de la presentacin en espaol
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pint color a las
palabras de las nias y los nios, quienes son los autores del presente libro.

12/11/2008 01:53:48 a.m.

Saobil tslibetik
ndice

Yalobil skoplal........................................................... 5
Presentacin............................................................... 7

Loil/Narracin
Vo xchiuk chapul pom.......................................... 29
Ora ta soktom.......................................................... 31

Loil maxil/Cuento

Chavo mol meel ichamik..................................... 32

Chakot cho............................................................... 9

Yich pasel................................................................. 33

Kerem xchanul jo.................................................... 10

Yjval balumil............................................................ 34

Tsem katajem ta sots.......................................... 11

Tetikaltik................................................................. 35

Sakil Sup................................................................... 12

Sloilal jun kerem..................................................... 36

Me vinal.................................................................. 14

J-elek naranxax kerem............................................ 37

Li ka xchiuk jtivanej tsibal bolom...................... 15

Vinik xchiuk pukuj................................................. 38

Xchulel yajnil mol Xune........................................ 18

Jtojomtasvanej....................................................... 39
Kux-elan li laj ta lolael.......................................... 40

Loil maxil/Fbula

Oxvo chiililetik...................................................... 42

Katu xchiuk mukta bolom.................................... 21

Kuxlejal/Biografa
Sloiltael ku-elan/Descripcin

Xkuxlejal J-antun.................................................... 44

Kux-elan li kolonya Roblar.................................... 23


Xlikem jnakletik..................................................... 24
Jelavel kop ta pokolum......................................... 25

Skoplal/Monografa
Sloilal osil Puyukum.............................................. 45

Sku jsotslebetik...................................................... 26
Sloilal kuxel............................................................. 27
Ranchera Turasnal................................................. 28

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 3

Xchunel/Creencia
Chavo vayejil......................................................... 46

12/11/2008 01:53:52 a.m.

Loil maxil/Leyenda
Ixim........................................................................... 47
Tsajal Vits................................................................. 48
Kataj ta vakax li vinike.......................................... 49
Kurus xkim.............................................................. 50
Xmaruch chiuk suy................................................ 51
Xchailal nail chen.................................................. 54

Sloitael kusi chichpasel/Crnica


Kuxlejal..................................................................... 57

Yalobil kop/Glosario............................................... 59

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 4

12/11/2008 01:53:59 a.m.

Yalobil skoplal
Li kakale oy xojobal xkixnaj ti osile, kalal mi och akobale xyamet

Ja yuun pasbil li livroe, ep sbonil, lokometik xchiuk ep loil ayej ta

xchiuk siket noox alak sbaik ta jkeltik, ja jech koolsba xchiuk

akope, xkuxetuk avoton ta skelel yaiel skotol ti akope, yuun mu

jkoptike, jecha kuchaal jtotik, jmetik xhiuk muktotik, jmukta

xchay batel snael stsimtael, xchiuk jbel kop jechuk kuxuluk batel

metik xchiuk skotol jchiiltaktik xchiuk vuutik, jech x-elan kalal mi

osil xchiuk xchanel kuuntik kusi ta alel skotol kopetik ta Mejikoe,

ta jtsomtik jkoptik stsatsum batel.

yuun xtun kuuntik kusitik sbonil ta jujutos xlok x-ayane.

Ja yuun li chkakboxuk li livroe tsibabil ta jkoptik, kuchaal xkaltik

Ja yuun lajmeltsantik jujutos loil li oy ta livroe ta batsi kop, ta skop

kakal, vo, ik jchiuk jmetik. Lie chaktal xojobal skixnal, sikil xkuxet

jujun lum, vuutik mejikanoutike.

noox. Li Direccin General de Educacin Indgena. La smeltsan li livroe,


ja ti laj apasiktal atsibike xchiuk achiiltak, avajchanumtasvanej,

Ta jkanboxuk vokol koponik kelik li uni livroe, pasbil skotol

vinik ants tey bu nakalote, jkankutik ako xa kopon xchiuk achiiltak

ontonal, skop totil meil vone, ta sloiltael jchuljtotik, jnatik batel

xchiuk avuts-avalal; vaun ta jkanboxuk tsibaik kusitixk snaik atot

xchanumtasel kuts kalaltik ti chkopojik ta yan kopetik ta mejikoe,

ameik yuun pasoik aloilik ti kusi sloiltaik tey bu nakalote, ja

jkeltik mi stak xijlolaj xchiuk chul kakal, jchuljmetik, jech jchantik

jech chojtikin batel achiiltak kusitik anaoje. Xchiuk ti avamtelike

batel li ta livroe xchiuk jchiiltik sjunul mejiko.

akbunkutik tal yuun jpastikxa yan livro pasbil ta akope, jnatik


jujutos kopetik ta jujun lum ta skotol mejiko, jech x-elan ta alel

Oy kopetik muxa vai kusi chale, sao ta slajebal livroe.

kusitik x-ayan. Kusi xkaltik kalal, muxa yoxuk teetik, muxa tsojuk
chicheltik mi muyukxa oy sbonile, skotolxa kool ta kelele, ja jech ta
kelel mi chay batel ti jkoptike, ta sjunul mejiko, sjunul balumile.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 5

5
12/11/2008 01:54:08 a.m.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 6

12/11/2008 01:54:08 a.m.

Presentacin
Cmo se dice da en tu lengua Cmo se dice noche en tu idioma
No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el da es ms
brillante y las noches ms calmadas y bonitas Esto pasa porque si lo
expresas en tu propia lengua es como si tus paps y sus paps, y los
abuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras se
oyeran ms fuertes y ms claras
Por eso hemos querido que tengas este libro, que est escrito con las
palabras que se usan en tu lengua para llamar sol al sol, agua al
agua, aire al aire y luna a la luna, para que esos astros brillen ms,
el agua refresque ms y el aire sea ms claro.
En la Direccin General de Educacin Indgena hemos elaborado este
libro, en el que participaste t, tambin tus compaeros, tus profesores,
tus paps y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lo
disfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamos
a recopilar los saberes de tus mayores, a crear tus propias narraciones, a
que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueos.
Con ese material nos gustara poder entregarte otro libro pensado y
escrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que se
habla en cada regin de Mxico es como un color distinto, que no existe
en ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que de
pronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qu colores
seran el pasto, los rboles, la sangre, las sandas o el agua del mar

Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual,


sin color Pues algo as es lo que pasara si se olvida cualquiera de las
lenguas que se hablan en Mxico y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms
lleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes y
te llenes los ojos y los odos con los matices que hay en tu idioma; para
que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores que
sabe pintar cuando alguien lo habla En una palabra, para que sigan
vivos y podamos ensearnos, unos a otros como hermanos, cmo se
dicen las cosas en cada lengua de Mxico; porque todos necesitamos
saber cul es el azul ms fresco y cul es el azul ms verdoso, y cul el
azul ms caribeo.
Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con las
palabras de tu lengua, el idioma de tu regin, que tambin, por ser todos
mexicanos, son nuestro idioma y nuestra regin.
Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con
mucho cario, y est escrito con las mismas viejas palabras con las
que tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para que
nos las ensees a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguas
mexicanas, a ver si as tambin aprendemos a platicar con la luna y con
el sol Para aprender cmo se dice libro, y cmo se dice amigo,
en todas las lenguas de Mxico.

7
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 7

12/11/2008 01:54:15 a.m.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 8

12/11/2008 01:54:24 a.m.

Loil maxil
Cuento

Chakot cho
Oy tooxla chakot cho tala sailan sveelik ta tetik, te la iyilik batel

vinike ba sman jkot katu te ba yak komel ta yut ixim, li katue bikit

jpej na, vaun yalbela sbaik oy ep velil li ta nae batik ba jkeltik kusi

to mu to sna sa cho sti , vai ti choetik lek xa xai veito ep kakal,

jtatik tey, ja tola xilik epal ixim latsbil lek, oy ep jveeltik lie, xiik lek

li katue te ichi batel la xchan sael cho stie, vai li choe la jyilik oyxa

iveik chim oxim kakal.

skronto, te iyalbe sbaik kusi ta jpastik lii tame xi jla yuun katu ja
jatavukutik batel ta yan lum ba sa sveelik tey.

Ta yan kakal yakoj sba xveik kalal ikot yajval ti ixime, li choetike
ja yil batel ochik ta yut xchenik, yan ti vinike la jyil ti yixime lajem
ta cho, kajval laj ta cho li yixime, ta jsa jkot katu ako smil li choe, li

Miguel Morales Alvarez


Pedro Prez Enrique
Escuela Primaria Miguel Hidalgo
San Gregorio, Huixtan, Chiapas

9
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 9

12/11/2008 01:54:43 a.m.

Kerem xchanul jo
Tey ta paraje valalupe viktorya slumal pantelh, li parajee stsakinoj

ta smuk sba ochel ta chak jo jal noox ta x-ochbatel ta yut jo ja yuun

sbaik xchiuk yantik kalpuletik li lima, Dolores, petakil, santa lucia

sbiinoj xchanul jo kerem.

xchiuk manku, li jnaklejetike ta xalik ti oy tooxla jun kerem juntola


xchanul jo x-elan, li kereme oyla tup ik chai, ja noox yuun oyla

Ta som lok batel ta sna ba sa choy sti, yalbe komel, ti yajnile te chital

schulel xchanul jo x-elan, ja noox jech-uk li chamel toj stsatsum

j-okxa ba sa choy jtitik chi sut tal ta ora. Li Vinik xchanul joe muxa

batel. Li kereme chba nuxubajuk ta ukum chba sa choy sti sabe snatil

bu isut tal malkakal, li yajnile ba yalbe yuts yalan avokoluk ba jsatik

ti ukume ja te smuk sba ochel ba stsaktal ti choye ta x-och batel ta

ti jmalale mujna bu ibat muxa bu sut talel, ta xkaie oy kusi ispas, li

yut jo jal tajmek mu bu sjik jo. Jun kakal li viniketik la schap sbaik

uts alalile ba saik ta ukumtik, te katajmexa ta yajval ukum tey la

batik bu yabil chon bomba yuun skan smilik ti choye xi li kereme,

jyalbe ti yajnile, mu xa vich mul te cha jkeloxuk xchiuk ti ololtike,

muxa vakbe bomba ti choye, mi chakan chatie malaik jlikeluk ba

tey xba kak bot atakin, te tsotsan me batel, chabanuk ti skotol kuts

jtsaktalel. Li kereme batel ta snabil ba stsak lokel tal ti choyetike toj

kalaltike, vaun te och batel ta snavil ukum ja xa sna-o ti ukume.

ep istaik batel lek iveik ta choy, li kerem vinike, oyla ista jpej kanal
ton ja la skinal, li kereme pas ta vinik, laj sa yajnil chavo snichon,

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristbal de las Casas, Chiapas

toj lek uni keremetik. Jujun kakal tala xbatik ta nuxomajel ta ukum

10
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 10

12/11/2008 01:55:22 a.m.

Tsem katajem ta sots


Ti vonee oy tooxla jun tsem toj kupilsba, ja noox mu tsebuk ja sots
katajem ta tsem, oyla jun kerem vinik skanla xik vai ba skoponbe

manchuk mi x-ilin ajvale, ba xchikbe xcha pejel sat ti antse xchiuk

sme li tsebe, li meile la jyak ta nupunel li stsebe ba naklukuk ta sna

ba snaksba yuun skel kusi spas ti antse kalal isut tale, li antse kalal

stukik, vaun li tsebe mu la skan sve ti kusi sve smalale, jala nopan

ijule ku slokel ti ixtolal satile, vaun ba sa ti sbatsi sate, chabalxa

xai ti kusi sve ta sna smee, ja lek xbat ta sna smee tey la jyalbe komel

ista te iyalbe sme, me me kusi ta jpas muyuk xa ti sate, li meil tsem

smalal, chibat ta sna jme te chisutal chaej, li vinike jech la stak batan

lie oy kop tana ja lek cha jpixbot li asate mi tal li amalale, chkalbe ti

ja noox yuun xba achiin junuk jmosotik lek oy xchi li tsebe jech ibatik

jchamelote te pixbat ti asate.

ta sna sme li mosoe yichoj batel mantal ako me skel ti antse kusi sve
ta sna sme chabo ta kakal akobal.

Jech-o ista skakalil ba yiktal yajnil li vinike kalal ta sna sme, lie ku
skopon ti yajnile, kusi chapas ants kuchaal ti pixil asate, skan ba

Kalal och akobale ba vayukuk, li mosoil kereme mu svay spamukta

smey li yajnile, mu skan ti antse, ja li vinike ba slokesbe xpix sat li

ti antse kusi spase, la sta olol akobal lik batel ta snail spanobil velil,

yajnile, jato xil chabal ti sbeksate, jech xtok te oy ti chiche, li vinike la

tey la slokes jpej sat stik ochel yan sat, yuun xil osil ta akobaltik, ja

jyalbe ti yajnile, joote mu batsi antsukot sotsot, ja noox katajemot

jech vil batel ta stenlejtik ba stsutsunbe xchichel vakax, ka ,tentsun,

ta ants. Jech ibat li vinike, te ikom ti sots antse.

ja sveel-o li antse, li mosoile ba skel kusi spase, te komen xchapejel


sat li kerem mosoile te la snop kusi ta jpas lie ja lek ta jchik li satile

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristobal de las Casas, Chiapas

11
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 11

12/11/2008 01:55:48 a.m.

Sakil Sup
Stoyojla sba ta jmek jkot sakil sup yuunla lek alaksba stsatsal, tojla
lek ch-ilat yuun skotol ti krixchanoetike xchiuk ti yajvaltake, yatoj
yoonik ta yakbel lekil velil ti supike, ja ta xakbeik bektal kaxlan,
vakax, kaxlanvaj, kayeta xchiuk yalel xchu me vakax, yola lek-o
tsots stakupal. Ja yech jun kakal, ti yajvaltake laj la snopik chbat
nakiukik ta yan kalpu kalal sta skakalil ti ta sjelta ti snaike, lik stam
xchiuk spakan ti kutik oy yuunike, oy kusi chayen ta joltik chkali,
xutsbaik, te melel chay komel ta sjolik ti sakil supike, ja ti toj sujom laj
staman ti kutik yuunike, te la vayen ikom ta yolon jtek mukta teyo
bu snatoox ti yajvaltake, kalal julav ti mu sakil supe, xmeet xala batel
ta sael van la laj smala spejel kakal xchiuk juluk yochebal akubal,
muyukla sutal ti yajvalta-une ti saki supe lik yates yoon, chvinaj xala
ta jmek xchut, kalal yul xchulel ta yokomal osile, xmichichetxala ti
xchut ta vinale, laj la yai ti mu xa xkuch yuun ti svinanale, ochla
ta sael muktik choetik, biktal choetik xchiuk biktal mutetik yo
smak-o ti svinale.
Xu noox yuun yilel ti saol li sakil supe, li tana lie muyuk laj sta ta
tsakel jkotuk ti kusi xyaket ta tsake, kuchaal x-elan ta xkil jvokol
yaele xi xa ti mu supe. Tey la xmeet ta x-ok yo bu iktabil jpej ka na

12
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 12

12/11/2008 01:56:29 a.m.

ti mu sakil supe, yo bu taje tey la laj snupta be jkot mol iksoman sup,

balalinoaba yobu oy pukuk ta balamile yo xyal-o jutuk sakila li a

toj pij la ta jmek ti sup taje, yechu ti sakil supe laj la skanbe smantal

tsatsale.

ti mol iksoman supe, xi la laj loilajuk xchiuke.


Sakil sup: Kolaval laj a valbon jutuk la mantale bankil iksoman sup.
Sakil: sup: Jbankil iksoman sup, abulajan pijumtason jutuk kuxi xu

Iksoman sup: Muku chal, ja stu ti jchiilbatike, te me xa kel aba chee,

ta tsakel li choe yo ti mu xi cham-o ta vinale, yuun kalal chi lok ta

tey xa kom, te jkopon jbatik ta tsakal.

saole ta xlaj jatavuk batel ti biktal choetike xchiuk ti mutetike.


Sakil sup: Lek oy kolaval ta jmek, chino batel jtotik.
Iksoman sup: Lek oy, ayome lek chee, li a vokol voote lek noox kun
ta chapanel ta jmek, li biktal choetike xchiuk li mutetike yuun cha

Ti kusi mantalil laj albatuk ti sakil supe laj la spas ta anil,

staik ta ilel ta nom noox yechu ti chlaj jatavikuke.

yichla ta muk lek li loile ta melel-un muk xa la ta xil svokol


kalal ta xlok ta saole, leune muyuk xa la xil vinal.

Sakil sup: Yech xa val kauktik bankil iksoman sup, abulajan albun
katik kusi stak jpas yo mu xa xkil-o jvokole chee.

Cristina Jimnez Patishtan


Escuela Primaria 24 de febrero
Selva Natividad, San Cristbal de las Casas, Chiapas

Iksoman sup: Ayome lek tana chee, yuun me j-echel noox ta xkal
avai.

Sakil sup: Lek oy, abulajan albontal kai ti a mantale. Iksoman sup:
Yo mu xa taik-o ta ilel ti biktal choetike xchiuk ti biktal mutetike,

13
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 13

12/11/2008 01:56:51 a.m.

Me vinal
Ti vone noox oy la ijelav me vinal tey tooxla nakal jun ants oy

Li vinike kalal iyil ti sutxa batel ti ti smee la jyalbe ti yajnile, antse

oxvo yalamtak, ti chavoe nupunemik ba spas sna stuk, ti bikit

akotal aveele batxa li jmee li yajnile ba stsaktal spulatu yuun skan

kereme te ikom xchiuk sme kalal ijelav ti me vinale, ja nooxla oy

xa slech ti sveele, kalal isjambe sti spin ja to xil te loktal sjol chon. Li

yixim ti bankilale ti meele xchiuk ti skox olole lajla ti yixime, te chba

jolove kalaj ta jkot chon, li yalel sveele kataj ta chich svok lokel ti

skanbe yixim ti skereme, ja noox yuun ti banki lal kereme, ta xala

pine, ti vaje kataj ta xinich, li vinik antse xiik noox. Li vinike la jyut

x-ilin yuun te xkot ti smee, li bankilal kereme ba sak jolov sti, kalal

batel ti smee pukujil ants meel kuchaal jech chapasbun ja lek chaman

isut tal ti snae la jyalbe yajnil lakamo li velile yuun lek chive ta kalto

xcha mi mooje cha jmilot jkan oox xive ta jolov. skantoox xchoti

jolov, li antse la slakan ta mukta pin, taaj yuun sta yorail veel, li

ta tsomol jato xai kopoj li tsomolile muxa chotliun lokan batel, li

vinik skant kutikxa, stsak spulatu li antse slech sveel smalal jato yile

vinike xi noox ba xokan sba ta kalna tey ikopoj muxa xokan aba ta

te xbat sme, li vinike ta x-ilin ta stojol ti smee yuun te chkotilan

jtojol muxa snaik kusi spasik jech xtox ti ixime pitik lokel cheneke

skan sveel, li vinike muxa skan xakbe sveel smee la jyalbe ti yajnile

vilik batel kuchal us, li snaike xokol ikom li vinik antse toj meon ikom

nakot li velile xtal jme bol meele ants jsa veel, ja xchiil metsi, ja

skoj yuun muk xakbe sveel ti smeike, ja jech iyich pasel ti vonee.

noox tal skan sveel li ta jnatik, kalal ikot ti meel antse la jkanbe
jutuk yixim ti kereme kelanbun jutuk avixim joote oyto avixim xchil,
li kereme ch-ilin ta jmek chabal ti ixime lokan batel li meel antse te

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristobal de las Casas, Chiapas

x-okolet sutel ta sna.

14
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 14

12/11/2008 01:57:23 a.m.

Li ka xchiuk jtivanej tsibal bolom


Li loil lii ja smelol kalal ta to-ox chkopojik ti chonbolometik ti ta
vonee ja la jech j-echel, jkot ka tey la nopol chukbil ti kae tey kot
jkot jtivanej tsibal bolom tey laj loilaj xchiuk ti jkot kae.
Li jtivanej tsibal bolome: Mi stak bajsa ti pukujil vinik taje.
Li jtivanej tsibal bolome: Kusi cha-pas ka.

Li kae: Batem ta sa si ta tetik, yuun ta xakbon jkuch nuxtok.

Li kae: Xyaket ta jkux.

Ti kutik chopol ta spasan li vinike, ilin-o ta jmek yoon li

Li jtivanej tsibal bolome: Kusi a-pas, kuchaal ti tojilubemote.

jtivanej tsibal bolome, yecho ti bat sa te ta tetike, kalal

Li kae: Yuun ochemon ta kuch siskotol kakal, ta namal tetik to

kot ti ta tetike, tey la sta ta ilel jun ants, ti anse te la

Chba jkuchtal.

x-avet ta okel, yuun la yayijesbil yo yuun smalal kalal laj

Li tivanej tsibal bolome: Buchu cha snutsot ti ta kuch sie.

yilbe syayijemal ti ants li jtivanej tsibal bolome laj epajuk

Li kae; ja li kajvale, ja jun pukujil vinik, ta xi smajon ti mi mu

ti skakal yoone, ta jti tana ti mu viniktaje xi xa batel yoon

jkan jkuch ti sie.

tey lik sjakbe li antse.

Li tivanej tsibal bolome: Likotatekel-uk, mukot-me voote mu xa

Li jtivanej tsibal bolome: Kusi chapas li toe, kuchaal xyaket

xi-o.

Cha oke.

Li kae: Muxu slikeltatekel, ti jpasbe yeche, yikal xi smilon.

Li antse: Chabal, chabal kusi chopol ta jpas, ja no-ox li ta


jchiin li jmalale.

15
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 15

12/11/2008 01:57:56 a.m.

Li jtivanej tsibal bolome: Voot van cha xanab xchuuk li vinike.


Li antse: Jech, yuun ja jimalal.
Li jtivanej tsibal bolome: Kuchaal ti cha okune.
Li antse: Yuun laj syayijesbon ko li jmalale.

Jutuk no oxla xanab batel li jtivanej tsibal bolome, ti ta tetike,

Li jtivanej tsibal bolome: A malal la syayijesbot li a voe.

tey la sta ta anil ti vinike, tey la loilajital.

Li antse: Yech, jame laj syayijeson.

Li jtivanej tsibal bolome: Kusi cha pas, chopol vinik.

Li jtivanej tsibal bolome: Tana lii ta xa jtiuk, ja ti kool

Li vinike: Kuchaal cha val ti chopol vinikone, voone janoox

cha xanab chuuk li vinike.

xyaket ta jav jutuk jsi, muyuk kusi chopol ta jpas.

Li antse: Kuchaal ti cha kan cha tion-uke, chabal kusi chopol

Li jtivanej tsibal bolome: Ta melel chopol vinikot voot laj

jpasojbot chkai, abulajan mu xa tion yayijem chavil ti koe.

a vilbajin li kae, lubem ta jmek a vuun xchiuk voot a yayijesoj

Li jtivanej tsibal bolome: Akbonkil li a yayijemale.

noxtok li antse.

Li antse: Xu, kelavil, yuun toj ep chkaibe skuxal.

Li vinike: Muyuk buchu ta xkilbajin, voone naka noox ta jchanum

Li jtivanej tsibal bolome: Oyxa xuvital li a yayijemale, la kol-o tana,

tastak ta amtel.

voone mu jna stiel xivital beket, ja noox albon kai buy, oy ta tael.

Li jtivanej tsibal bolome: Muku xkutik tana, voote toj chopol

Li antse: Lek, lino ox oye, xyaket ta sasi, bat sao mi cha kane.

a voon, yuun chi vinaj-o yecho ti cha jti tanae.

16
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 16

12/11/2008 01:58:23 a.m.

Li vinike: Muto xa tionun, malato jlikeluk, mi muxa vil ti xyaket


Ta jav jsie, koltaon jutukuk, mi laje xa tionun.
Li jtivanej tsibal bolome: Kusi cha jkolta, ti muyuk kekel cha
vile.
Li vinike: Manchuk mi chabal a vekel.

Kalal laj skakan ta anil skom li tsibal bolome ta skal li sie,

Li jtivanej tsibal bolome: Kuxi stak cha jkolta chee.

li vinike, snopojxa onoox ta sjol ti ta slokes ta anil ti yekele

Li vinike: Li jav sie toj tsots ta pasel, mi cha kan cha koltaone,

tey xa x-avavet ta jmek ti tsibal bolome, ikoltaun, ikoltaun,

kelavil, kalal ta jip yalel jujumoj kekel li ta sie, jao xu

yechnoox ta xkal ti cha jtiote xixa ti tsibal bolome, li vinike

cha kakan, ta anil li a kobe.

mukxa xichbe ta muk sloil ti tsibal bolome, ja xa noox laj

Li jtivanej tsibal bolome: Lek oy, cha jkolta jlikeluk.

stam batel yekel xchiuk bat ta sna.

Li vinike: La tiko ta anil lia kom-une tsibal bolom, yo mu


teuk-o kakal xkom li kekele.

Domingo Lpez Hernndez.


Arvenza I, Chamula, Chiapas

Li jtivanej tsibal bolome: Xuuk, lek oy.

17
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 17

12/11/2008 01:58:49 a.m.

Xchulel yajnil mol Xune


Cham-la yajnil ti mol xun tey nakal ta Olon Elanvo, slumal jsotslebetik,
toj la lektajmek yoon ti ants taje, kalal kuxul tooxe. Ta la sna tajmek

Chabal kusi ta jpas ja noox li xyaket ta jkux likeluke, ja yech jlikel

yajnil ti vinike, x-okeletla ta snael skotol kakal. Ja la yech j-echel,

laj loilajikuk, ti mol Xune ta anil jul ta sjol, ti kajnile chamenxa chkai

batla yakbe snichimal xchiuk skantelail smukenal yajnil ti vinike,

kuchaal ti x-elan ta xi ilbajinate, kalal yul ta sjol yeche, muxa sna kusi

kalal ta skinal chulelaletik, mukla xil mal kakal li vinike yuunla

ta spas ta anil xteleletxa likel ti stakopale yuun toj xiel ikot laj snop

ja ti mukto chayem ta yoon ti laj chamen ti yajnile, yecho ti ikxala

ta anil ta sjol, laj la yalbe ti buchu xyaketi chloilaj xchuuke, chba jkel

kot ti ta snae, yech noxtok ti mol Xune teyla xnopet ta syules ta sjol

ta anil kutskalal laj yal yeche, anil lokbatel ti ta snae, ja ti toj xienxa

ti kutik toj lek laj spas xchiuk ti yajnil kalal kuxultooxe, ti kalal

ti yoone. Xyaket la ta x-anilaj batel ta be ti mol Xune, chayemla ta

xyaket ta syules ta sjol ti slekil kuxlejal ti mol Xune, yaila ti te kot

jmek ti yoone, ti yobu xyaket ch-anilaj batel ta bee laj la nupatuk

xchulel ti yajnil, sikiket xala jelav jutuk ik xchiukla snakubal yech

yuun li chulel ti yajnile kool la x-elan alaksba kuchaal ti yajnile,

la laj loilajikuk kuchaal. Kuxaelan jchul chiil, kusi xyaket chapas.

a lee mauk ta melel ti yajnile ja noox smu chulel ti li xjoyet komen

Ti mol Xune, mu sna buchu ti xyaket chloilaj xchiuke, ti yaloj ta

ta sba balamile, ti ants yilel taje x-okeletxa laj skopon ti smalale, xi

yoone ja la xyaket ta xloilaj xchuuk ti yajnile aku mi yech-noox laj

laj loilajikuke, ti chule-antse: bu chabatt Xun, voot jchiilot cha


ch vaie,
ie,

takavuk batel ta masat, xi la takavuk batele.

kuchaal ti cha jalave.

18
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 18

12/11/2008 01:59:19 a.m.

Ti malalile: Chabal bu chibal ants, bu cha bat voote.

Ti jchabiej nae: Ley oy, malon jlikeluk.

Ti xchulelantse: Li voone chibat ta sna li ajvalile.

Ti jchabie nae: Ako ta pertonal ajvalil, yuunla tskan


n cha

Ti malalile: Ants, mu xa bat, mu xa viktaun komel jtuk, mi cha bate

skoponot jun vinik.

chba jchinot-uk.

Ti sjvalile: Alboyai aku jelavktal.

Ti xchulel antse: Batik mi cha kane, ba chiot, janoox kalal mi li

Ti jchabiej nae: Lek oy chee, ta xkalbe aku jelavuktal.

kotatike ti yobu li sna li ajvalile, kano vokol yoxa yotesike.

Ti jchabiej nae: Laj yaltal ti ajvalile, xu la xa jelbatel.

Ti malalile: Lek oy ta jpas yech, xchiin batel ta xanvil yajnil

Ti mol Xune: Lek oy, kolaval ta jmek.

ti mol Xune kalal laj batikuk ta sna ti ajvalile, ti yobu kotike


ja la yilel jpej mukta na tey nojem ta kutik alaksbatak, yech

Li jchabiej nae laj yakbe yil li mol Xune ti buy xbat sbelel ti

la laj yil ja ti akubaltikxa laj kotikuke. Ta melel ja la tey

yobu ti ajvalile, chayto knoox, aku mi lajem akbil yil ti bee,

laj kotuk ta jpej mukta, kuchaal yayoj onoox li vinike,

yuun ti yutnae ep ta kol ta jmek, yobu taje tey la chay batel

laj skan vokol yo x-ochesat-oe, yech laj spas-un.

ta anil ti yajnil ta alele, oy la buchu laj koponatuk-otal ta

Ti mol Xune: Abulajan voote kere, albo li ajvalile yuun koonuk

nomto yael ti ta yutnae, kuni kerem kusi cha kan kusi tal

loilajkon ta yut sna.

a sa kalalto li ta jnae, kalal laj yai ti loil yech ti mol

19
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 19

12/11/2008 01:59:36 a.m.

Xune toj xieltola ikot, yuun la vovijem jutuk yilel ti sjole,


jatola tey yul-o xchulel ta anil, yil-la ti chayen ta yan
osil, lajla yalbe sba, kuxi chi lok tana lie kajval, yuun
chayemo tana lie, stala ta ilel echel ta nom ti xojobal kakale,
kunkun la xanav batel yobu ti xojobal kakale, ja yech lok-o
batel ti ta chen ti vinik taje.
Echem xaox jayim kakal, kalal laj yul ta sjol ti mol Xune
ti chonbil la ta balamil xchiuk ti chen, ti chulel ti yajnile,
yuun la oy buchu yutoj kalal kuxultooxe, yecho ti yech li
xjoyet ta sba balamil ti xchulel ti yajnile. Ti kuchaal x-elan
laj yil svokol ta yut chen ti mol Xune, laj stao chamel lik-o
xchuvaj, jato tey laj koluk jutuk kalal laj akatuk ta poxtael
yuun xchiiltake.

Jos Feliciano Lpez Lpez


Rosalinda Lpez Gonzlez
Manuel Gregorio Lpez Lpez
Escuela Primaria Flores Magn
Elambo Bajo, Zinacantn, Chiapas

20
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 20

12/11/2008 02:00:10 a.m.

Loil maxil
Fbula

Katu xchiuk mukta bolom


Ti ta vonee lek tooxla xilasbaik li katu xchiuk li mukta bolome,

Toj tsotsla laj sta chamel ti katue, ep la ta jmek laj yil svokol, echla

Ti katue jala itsinal, ti mukta bolome jala bankilal, jaikla slekil

vinal yuun yecho ti toj bakxa xvinaje; kalal laj stamsba jutuk ti ta

xchiilsbaik, kool tooxla ta xanavik ta sael sveelik ta pat xokom

chamele likla xanavuk ja ti sveele.

naetik mi ta tetik ti chonbolometike, muyuk tooxla sna xut sbaik,


smajsbaik, toj lekla kool snopobil ti sloilike, kalal la mi lok saik ti

Ti yobu xkotet batel ta sael sveele tey la laj snup ta be ti mukta

sveelike, mi oy buchu kusi laj sta junuke kool ta slajesik. Li yantik

bolome, tey la skotkuntal jkot mukta jupen cho, li katue xkuxetxala

chonbolometike, lekla ta xilik jutuk ti ku x-elan stalelik ta kuxlej ti

yoon ta anil, kalal laj sta ilel li mukta bolome ti chiil ta alele, xi la

katue xchiuk ti mukta bolome, xiik skotolik ti chonbolometike,

la jyalbee. Kolaval ti a vichoj buntaljutuk kunen moton veele bankil

jkeltik ku sjalil xchuch yuunik ti kusi ta spasike. Ta melel kalal laj

mukta bolom, yuun xao noox a naoj yilel ti chi cham ta vinale,

taatuk ta chamel ti katue, laj jipatuk komel yuun ti mukta bolome,

nopojantal vankil mukta bolom ichotal li jveeltike la vekotik ta

ja la ti mu xa kusi xtun-oe yechola ti laj xchay komel ta yoon ti

komon, kalal laj yai ti kusi laj albatuk ti mukta bolome, laj namajuk

xchiil ta xanvile, tey la laj iktsaatuk komel ta xokon be ti katue.

batel jutuk, laj takavuke. Mu jna buchuot, voote mu xa kojtikinot xi

21
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 21

12/11/2008 02:00:40 a.m.

mu xa vilbajinon xchiuk mu xa pojbon li jveele, kejaba batel nakame


jmajot tana.
Ti katue kalal laj yilbe ku-elan stalel yoon ti sbankil mukta bolome
chabalxa kusi ep laj yalbe, mukta alel mi yech cha vilbajinone, ja
noox kelaba mu xa ta avokol kuchaal voone.
Mantal ayej: Ti kusi chi yalbotik junuk jchiiltike, mu stak jchunbetik
ta anil, ja tome ta xkichtik ta muk kalal mi laj svulaanotik, kalal
oyotik ta chamele xchiuk mi laj yakbotik jutuk jveeltik, kalal oyotik
ta vinale.
Rosa Mara de la Cruz Vzquez
Escuela Primaria Presidente Jurez
Paste, Zinacantn, Chiapas

22
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 22

12/11/2008 02:01:22 a.m.

Sloiltael ku-elan
Descripcin
Kux-elan li kolonya Roblar
Li Kolonya Roblar ja slumal pantelh oy yichoj vaxaklajunem reya
ta jteklum oy jolajunvinik xchiuk jbok, ti yajval ti kolonyae, jech
ta xal ti chapil yuunike. Li yajval ti kolonya oy stalel sukuxlejik lek
xvinaj, skopik, sku spokik, j-amtel jpatan yuunik yan-o sba ta jujun
jteklum, xchapanel sbaik, alkopetik xchiuk skop kajvaltik. Li kolonya
Roblar oy skixnal jutuk ta unenal osiltik xchiuk jotikal osiltik ta sikil
osiltik oy jutuk jo ta xake.

Li kolonya oy kusi xlok x-ayan ta osiltik jech kuchaal ixim, chenek ,


tsol, chum, itaj, ich, jech xtox oy xlok sat teetik jech kuchaal paxak,
kajvel, naranxax, manku, ermunix, lobol, mantarina, lotsots, lima
nspero, jaas xchiuk yantik. Li sat teetik ta xchonik jutuk yane yuun
noox ta sloik, ti kusitik ta xchonike ja te sta stakinik yuun sventa
smanik-o kusi xtun yuunik ti muyuk oy tey ta kolonyae.
Manuela Vzquez Gmez
Elvira Garca Gmez
Melesio Velasco Gmez
Roblar Pantelh, Chiapas

23
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 23

12/11/2008 02:02:11 a.m.

Xlikem jnakletik
Ta ejiro Puyukum slumal tsimajobel la jyich meltsnael ta sjabilal ta
1985. Li ejiroe ti vonee jatoox jun rancho mol Limbano Abarca Flores,
epal balamil smakoj ep smoso ley x-a mtejik ta vakim ora sakubel
jato mi la sta vakim ora yikubele. Li mosoetik la xchap sbaik yuun
kuchaal chkuunintik li balamile tey la snopik ja lek ta jpojbetik li

Li osile la stoj ajvalil, li mosoetike la sabe sbi ti yosilike ja li oy xjelav

jkaxlane ta jnutstik batel chkichtik komel li yosile, staxa yorail ta xjel

ukum teye xchiuk oy puy tey jate kom sbi puy ukun.

ti kakale, epxa jabil li j-amtej, vaun ta sjabilal ta 1985 li mosoetik


la spojik li osile nutsbil ibat li yajvale. La xchap sbaik yuun ba

Li yajval ejido puyukum toj lek la schap sbaik mi oy kope lek tsobol

skoponajvalil yuun chich pasbel sjunal.

xchapik, mi oy buchu molxae muyuk xa bu chak moton amtel moton


takin ja xa noox tsobajel chkot lek tsobolik manchuk mi oy yan skop
riox mi yan spartido mu venta biluk-o.
Manuel Encino Cruz
Miguel Hernndez Prez
Puyukum, Simojovel, Chiapas

24
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 24

12/11/2008 02:02:50 a.m.

Jelavel kop ta pokolum


Vone nooxe li Ildelfonsoe tey sailan slumal yuun bu xnaki, vaun te

Jelav kakal oy jtsop krixchanoetik la xchap sbaik ba naklajukuk tey ta

ikot ta jun lum la spas sna (chulna) sbiil ja noox yuun muk xlaj

pokolum ja te isjelbe sbi ta Sibanilja , ja yuun oy sat jo tey joybil ta

spas ti snae, yuun mu la skupin ti bu islikes spasel snae, ja ti toj ep

teetik, ja yuun te ikom sbi Sibanilja.

usetik teye, slikebal spasel nae te komen ja sna ti Ildelfonsoe skan ox


ixnaki tey, li jmololtike la jyakbe sbi pokolum, tana lie oy jnaklejetik

Tana lie Sibanilj ta sjabilal ta 1854, buchu ti Ildelfonso j jtotik

tey ojtikinbil pokolum slumal Tenejapa, xchiuk noxtox la sjelbe sbi

yajval Tenejapa, manchuk ti la sjel ti snae ora lie ta jteklumal yuun

ja sibanilj ja yuun sat jo tey, epal teetik sbi siban ta skop tseltal

Tenejapae, te oy ta Sibanilj, mu jechuk ikot ta pasel ja yuun ja noox

tana lie ojtikinbil sibanilj Pokolum chay bilxa ta otonal ja xa noox

komen svinajem ti spoko na ti kajval ta Tenejapae.

kome svinajem slikem ti nae ja yuun sbiinoj pokolum.

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristbal de las Casas, Chiapas

25
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 25

12/11/2008 02:03:24 a.m.

Sku jsotslebetik

Li skutak li antsetik xchiuk li tsebetik ta slumal sotslebetike ja jlik


jalbil luchbalal kuul, jlik pok mochebal mi jlik tsatsal pirik mochebal

Li sku spokik li jsotslebal krixchanoetike ta Chiapas, toj lek alaksba

li stiiltake kool sba sjamlejtak xchiuk sbonoltak, jlik ikal pok tsekil

ta jmek, ja la yakobil ta ilel slekil skuxlejalik, junla yoonik ta stunesik

mi jlik ikal tsots tsekil, jlik tsajal xinxail, tey kilatik xyaxal xchiuk

ti skunike yuunla ja tey ta xakik-o ta ilel stalelik ta jujuntal xchiuk

sakil naal ta oolol, lek stsala let xvinaj, oy jay choj natsiletik yuunik

sjunal slumalik.

xchiuk jlik xchuk sjolik.

Li schaplek sbatsikuik li viniketik xchiuk li keremetike epta tos, oy

A la vi tane jelemxa ta jmek ti sku spoktak ti jnaklejetik ta slumal

jlik skuil mokiteik, jlik skuil mokmok vexik jlik tsajal xinxaik pasabil

jsotslebetike, li snoaltake xchiuk li sbonoltake maukxa yech kuchaal ti

ta tsots xchiuk kilajtik syaxal xchiuk sakilal, jlik pokuik pasbil ta

ta vonee, tana lie taxa stunesikbe sku, svex, xonob, spixol jkaxlanetik,

tsajalno xchiuk sakilno oy yakiltak xchiuk sputsulal ta xokontak; li

toj xa ep katajemik ta jmek, ta xa stunesik nich pox, xchiuk ach noetik

kuiletik lie ja ta spas ta skobik li j-amtel antsetike; yo chapal-o lek li

ja sbitak seda, artisela xchiuk xelaetik aku onoox jelemuk ti kutik

skuik li viniketike xchiuk li keremotike tato stunesik jlik yaxal mi ikal

noal ta stunesik ti ta spasobil ti skuikel, lek to onoox alaksba ta ilel

pok ti ta xchikintake oy sputsulaltak jlik xanil semet pixolik xchiuk

ti sku ti viniketike xchiuk ti antsetike.

xelail, jlik yunen chojan nutiik mi jlik snukul moralik xchiuk jlik batsi
xonobil mi jlik batsi varach.

Jos Vzquez Lpez


Elambo, Zinacantn, Chiapas

26
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 26

12/11/2008 02:03:51 a.m.

Sloilal kuxel
Joon ja jbi xlel mulalix Alis, ta jchan xchakojal un ta chanvun Jmikel

Ti vonee ta toox xanavik yakanik mi ta ka kalal ta xbatik ta jteklum,

ilarko, te oy ta ejiro san krekoryo nantik slumal vistan.

jobel ta jimoxol, ta j-oxchuk ta yakanik ta xbatik muyuk toox karo,


tana lie oyxa karo, muxa skan xanavik ta yokik manchuk mi nopol

Ja jun osiltik toj vitstik noox beyotik epal tetik, te xkom ta lokom

noox ti bu chbatike. Xchunel skop kajvaltik oy xa sjelojik yan xa

kakal oyto epal chonbolometik ta tetik, ta nantik, jech kuchaal joj

xchanik, ja noox yuun ja oyto ep ti xchanik katolikae oy schulna

mut, korochoch, meel, vet, uch, im, tul, okil, jex xchiuk vakax, ka,

yuunik ta to spasik kin, stijik vom. schunej mantal ta vikit ta muk

tentsun, kanero, chitom, tsi katu.

xchiuk sbatsi kopik tsotsil.

Ti bu nakalune ta xlok ixim, chenek , mail, tsol, chumte, yaxal chichol,

Ti naklejetike oy yamtel jpatan yuun chunbil smantal yuun

arvejo, avux, ti kusitik ta xloke, yantik ta xchonik ti yane ta sveik noox,

slekil xkuxlej ti krixchanoetike.

ta juju chop uts alalil. Ti sku spok ti jchiiltake, la slapbikxa sku spok
jkaxlantik, ja xa noox li antsatike tato alapik sbatsi stsek, kuik jalbil
yuunik, oyxa tsebetik ta slapikxa stsek xinula xchiuk xonob.

Manuela Morales Alvarez


Escuela Primaria Miguel Hidalgo
San Gregorio las Casas, Huixtan, Chiapas

27
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 27

12/11/2008 02:04:15 a.m.

Ranchera Turasnal
Oytoox la jun rancho epal balamil smakoj mol jkaxlane Jpetul Vega
sbi oy jtsop Krixchano la jla stsom sbaik yuun skanla smanik chibuk
caballera ti balamile, vaun ti yajval ranchoe la schon pimil tetikaltik,
Stsakinoj kolonya san Gregorio, santa rita xchiuk komon osil san
Gregorio las casas slumal vistan, li krixchanoetik ochik batel ta yut
teetik tela ku staik te turasnu vaun yichik entrekal ti balmile te isabik
sbi la snopik jech kom sbi turasnal tsakal ta San Andrs Puerto Rico, ta

ta spojik yosil turasnale, te ispasik kop jalij lajchem jabil 1991 kalal

sjabilal 1976 li san Andrexe la spas sba ta Propiedad, li yajval turasnale

la xchap sbaik li EZLN jato te laj skoplal ti yajval turasnal xchiuk

ba xchiin san Gregorio las casas ta 1980 yajval san Gregorio ta skan

San Gregorio las Casas. Li ranchera turasnal muyuk xa teetik skoj


spas chomtike ja te laj skotol ti teetike, oy svokolik ti yajval turasnue,
muyukxa bu sta si yuun smeltsanel na, ja jech svokolik oy yantik ba
saik yan slumik ta Ocosingo, ta Altamirano, jech ipuk batel ti yajval
turasnue.
Aurora de Jess Prez Gmez
Duraznal, Huixtan, Chiapas

28
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 28

12/11/2008 02:04:53 a.m.

Loil
Narracin
Vo xchiuk chapul pom
Tey la xvililetnoox jkot xchanul pom ta yavil nichimaltik, ti bu oy
nichimtike yan x-elan vo tey li jkot chanul pome, yakala x-amtej
stsutsel nichimetik , Li voe la sjakbe kusi chapas uni xchanul pom,
xchila ti voe, jech la stak li chanul pome, chi amtej ta jtsutsun yalel
nichim, vaun li voe jeh istak kuchaal toj ep chaamteje xchiuk kusi
ta vamtele, ta jtsutsun yalel ti nichimetike, ti voe xi la laj slabe kusi
stu-o ti yale nichime, yuun ta jtsombatel ti yalel nichime ja yuun ta
jpas ta pom xchiuk chab.
Ti chapul pome, yuun toj lek chkai li amtele, xchiuk toj kupil
Sba kalal ta baba nichim chi amteje.
Ti voe. ah! chayen ta jmek a jol chkil muyuk cha tunes jsetuk ti
Kusi chata ta a vamtele.
Ti chapul pome, ta atunes jutuk, ja noox ti voone toj lek koon ta
xkak ta stunesik ti buchutik chtunyuune.
Ti voe. Chapul pom, icho aba ta muk jsetuk ja noox cha skelbot

29
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 29

12/11/2008 02:05:39 a.m.

A sat li vinike, lee ja noox me bal chai ta atunes li a vamtele


xchiuk muyukme kusi cha yakbot jutukuk ta tsakal.
Ti chapul pome, muyuk chi skelban sat chkil voone, li vinike laj
yakbun jna xchiuk ta xi skuxubinun ta kelel.
ti voe, ti voote lek cha vai ti cha kelan ta vamtele, yuun
mu xa kan xa kux a voon ta chiel kuchaal voone.
Ti chapul pome. Kalal mi laj jpuk jutukuk li kutik jtaoj ta
amtele, jato lek ta jkux koon ta chiel, mukta alel mi oy kusi
laj yakbekon-o ta tsakal mi muyuk.
Kalal laj takavuk ti chapul pome, li voe ochla ta at-oon
xchiuk kun xa la xvililet batel.
Mara Cristina Martnez de la Cruz
Chamula, Chiapas

30
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 30

12/11/2008 02:06:12 a.m.

Ora ta soktom
Sloilal ta soktom vone noox li soktome ja toox

iko jtsebe ajnilino iko batel ta ana, li Fernandoe laj yik batel ti tsebe,

pinka yajuale ja sbi Alberto Cerda oy ep stakin jkulej

ja noox li mu skan ja skan ti Josee.

ti mol. Jacinto Lpez ja jun moso x-amtej ta pinka oy


jun skerem Jos sbi.

Li Fernando te iilin la smil ti tsebe ba yalbe sme ti tsebe ismil sba yuun
ja skan ti Josee li mu meele ba kano parte alo ti ja Jos la smil ti

Kot skakalil icham li Jacintoe kom ta kexolal Jos.

jtsebe. Jech li Fernando ba yalbe amtel jpatan och ta chukel li Josee ta

Alberto yajval pinkae oy jun stsem meile ja sbi Caridad

xich jokanel ta te ta olol akobal kalal mi tij skampanail li orae.

li tsebe skan smalalin li Josee mol J-Albertoe toj xkuxet


yoton iyai yan ti meel Caridad mu skan xmalij ti tsem

Ep krixchanoetik ba skelik chich milel ti Josee, jech-uk ti Fernandoe

xchiuk jun moso Jos la jsa jun kerem ja sbi Fernando

te oy, ta sta olol akobal ta jtijel ti kampana yuun orae jate chich
milel li Josee jelav ti orae toj xielik ti krixchanoetike ti chabal ilij li
kampanae, jech ti Fernando te iyal smul ja la smil ti tsebe smantal sme
meel Caridad. Ja jech ikol ti Josee yan ti Fernando te la smilel xchiuk
ti meile bat ta chukel. Li kampana yuun la jkolta ta milel li Josee.
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristbal de las Casas, Chiapas

31
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 31

12/11/2008 02:06:37 a.m.

Chavo mol meel ichamik


Te ta jun paraje oyla chavo mol meel toj lek xkuxuviban xchiuk

Li kereme, bat ta anil ba yalbe tal stot, tot ba kelo jun mol paj ta bejo

yuts yalal xchiuk slaklajom, toj ep yixim, xchenek, yitaj, Jujun jabil

mu xa xlok. Li stot ti kereme ba yalbetal yantik ba skomon kelik ja

ep svinik stoj yuun stsun ti yixime, xcheneke, yitaje, ja yuun oy

noox yuun kalal ikotike, chamen xa ti mol vinike te la slokesik ta

kusitik yuune.

bejoe la skelik la smukik yan ti meele la jyich mul ep, tela x-okolet
yuun ti cham ti smol malale, te itsaki ta chamel ja jech icham batel

Kalal oy buchu sman ixim, chenek, mi itaye, li mol meele tato skelan

ti meele.

jutuk toj lek yoton li krixchanoe kanbil yuun skotol slumal. Li mole
lokbatel ta vulal ta sna slaklan te xjelav ta bevo, li mole, muk xu

Li mol meele jaox j-al mantal jtakivanej oy ep kusi xnaoj ja ti ep

yuun ijelav paj ochel ta bevo mu xa xuyuun xlok, te x-avet skan

kakal ikuxi ta sba balamile, keremviniketik tsebetik ololetik muyukxa

koltel, tey xtal jun kerem te iyai ti x-avane, li kereme te la iyal buchu

buchu x-albatik li kusitik oy ta balamile.

bi te xavete xchi, ba skel ja to xile ja ti mol vinike avokoluk lokesun


mi mooje ba albotal a tot ako tal slokesun.

Aurora de Jess Prez Gmez


Escuela Primaria Rosario Castellanos
San Cristbal de las Casas, Chiapas

32
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 32

12/11/2008 02:07:12 a.m.

Yich pasel
Jchop jnaklej la slum xojep chilon li jnaklej vinik antse oyla jovo

Ta skakal lunes yalbik j-amtel jpatan ta muk tik lum, la sjokik ti lume

snichnamtak jun ta vaxakim jabil yan ta va kim yane bikitikto, jun

chabal istaik ti chavo keremetike k-iloletik mol meel, jpoxtavanejetik

skakalil rominko buluchim xchavinik yual octubre ta sjabil ta 2004, li

ba skoponik riox xchiuk skantelaik, spomik, snichimik ta ti chen la

mol vinik ba la sa olov sti ta tetik, xchiuk xchavaal snichnamtak

jyikik lokel ti keremetik muk kereme te itakav lek oy yuunkutik li

lajla staik ti olove, ja noox yuun och ta chen bikit sti li chene, vaun

kitsine lek oy li vayal muxa xi lokutik lek oy jveelkutik tey ta sna

te istak ochel ti chavaal snichone li uni keremetik ochik batel ta yut

jtote ja noox puyum ich, chenek, xchiuk vaj jvekutik, jech nooxtox

chene la sta lokel ti olove ja ti muk kereme yan li bikit kerem tey

li jtote epxa yil muxa xtoj yuun joonkutik ta jtojkutik lie mol meele,

ikom ta yut chen li vinik la stak sutel ti muk skereme ba saotal ta

j-ilol xchiuk yantike le jyayik smelol yan ti yabat ajvalil muk xchunik

vitsine, li kereme och sutel ta yut chen muyuunxa bu ilokiktalel, li

la sjokik ti lume, ja yuun tal vo mak sti ti chene tey laskomtsanik-o

vinik laj yavta li skeremetik muyukxa bu iloktal jech te ioch akobal, li

ja jech tey ikom-o ti chavo keremetik ja jech ikot ta pasele.

vinike sut batel ta sna ba yalbe yajnil ba yalbe j-amtel jpatan ta kalpul
ba skel ti chavo keremetik muyuk bu ilok yuunik te isakum osil.

Roberto Hernndez Ceverino


Escuela Primaria Gregorio Torres Quintero
Tselepat, Huixtan, Chiapas

33
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 33

12/11/2008 02:07:49 a.m.

Yjval balumil
Ti vone nooxe li balumile ja toox yajval li chonbolometik oyla
jun velta stsoboj sbaik mukta bolom, vakax, ka, xulem, xik, yantik
chonbolom ja sveelik li krixchanoetik ja xba smiltal krixchanoetik
yuun ta stiik. Jech-uk li viniketike tao xayik ti mu stak xlokik ta
xanbal ja ti xlaj ta tiel yuun ti muktabolome, tela la xchap sbaik yuun
la smilik li muktabolom ba smalaik ta be, te iloktal li muktabolom la
jyakbik yolobil te ya yijem xa batel li mukta bolome bat xchen te
oy li xchiiltake ta patil te icham li mukta bolome yantik xchiiltake
la jyalik ba jmiltik li viniketike mi mooje ja xi smilukutik, ja lek ba
jmiltik xchiik. Li kae joone ta jlombe tekel skotol jato mi chamik
skotolike bat li kae, kalal ikot bu oyik li viniketike skan slom ta tekel
ja ja noox li viniketike lek chapalik oy slasoik laj xchukik li kae iskaj
la vinik jato ti lube te isnijan sba.

viniketike ora lie jooxuk la ja pasik kanal ju avuunik li leteo, jooxuk


yajval balumil xa komik li vakaxe ja avuun ta xkom tiko ta potrero

Lok talel vakax sna lek xluchavan li vakaxe, kalal ikot bu oyik li

yan li kae xu xa kajlavin xchiuk ta skuch avikats.

viniketike lako sluchilan pejbat jchix xulum jech icham li vacaxe. Lok
mutetik ja noox jech cham skotol li mutetike. Li jtotike la jyalbe li

Ja yuun tana lie li kae ta stunes li viniketike jech noox tox li vakaxe.
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristbal de las Casas, Chiapas

34
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 34

12/11/2008 02:08:28 a.m.

Tetikaltik
Oyla tujumal tetikaltik te oy epal chombolometik jech kuchaal chuch,
tul, uch, okil, im vet, poy, mutetik kuchaal jex, xik, pumus, xkulakte,
xulem, tsunun joj, um, mankuk skotol kakal xkaitik ta xkejinik ta
jujun som jujun xmalkakal toj lek ta ayel tey ta tetikaltike.
Jun kakal tela ijelav jun chuva jol vinik yichoj smoy lajobal xa ti
smoye, vaun te isjip komel xchak smoy te kukuntik istsak skakal li
jobele, ja yuun li takinikxa ja to xilik ti krixchanoetik lok xchailal
ti tetikaltike, ja noox yuun muk xchap sbaik ba skelik kuyuun ti
oy chail xlok ta tetik tey ijalij kakal iyilike yakoj sba ta xkak ti
teetike kalal ixchap sbaik sba stupike, toj epxa kak batel ti teetik.
Yan ti chonbolometik ep ijalavit batel ti yane te ichamik ta kok, ti
buchutik jatavike oy te la jyich milel ta bebetik yuun krixchanoetik.
Ti tetikaltike oy toox lek kupil sba xkejinik ti mutetik ta x-okik ti
chonbolome tana lie toj abolsba muyukxa buchu tey nakalik ta
teetike kuchaal ti vonee, oy toox ep chonbolometik mutetik

chonbolome xchiuk ti tetik ja yuun ti muxa xak lek joe, ulxa batel ti

lii muyukxa ja smul ti krixchanoe ta smililan noox ti mutetike,

sat joe, ulxa ti ukume, skoj ti muyuk xa ti teetike.


Fernando S. Prez Gmez
Escuela Primaria Filiberto Flores
Duraznal, Huixtan, Chiapas

35
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 35

12/11/2008 02:09:09 a.m.

Sloilal jun kerem


Juan Prez Jolote te ivok ta jun paraje Cuchulumtik slumal Jchamo,
oy sna jobelal sba snae, oy spus bu ta x-atin. Ja noox yuun mu sna
jayim jabil ivoke albat komel yuun stot sme vok la nop skinal San

ti yajval ixime ja jun jkaxlan nakal ta lum ja sbi Acala nopol tuxta

Juan ja yuun sbiinoj Juan. Chinto li Juane ikbil chbat ta amtel yuun

mu yuk yepal kakal la jyai yajval kavilto ayikun lokel, ja la snopik

stot mi mu ixchun mantale ta xich majel, chich steel asaluna. Oy

mi chabal jtot jmee yuun la chistakun batel ta internado.

bakintik ta xpojat yuun sme tala xich majel-uk, tao xai li majele.
jun rominko kalal xjelavik krixchanoetik ta sutiktal ta San Antrex,

Kalal ikot ta stojol peserentee la sjak mi oy atot ame oy xchi ti kereme

ta la smala ta be te ista jun me tsotsleb ikat batel ta sparaje ja sbi

bu nakal ta atot amee ta jchamo xchi vai la stakel ta ikel ti stot smee,

nachij.

kot vun ta jchamo, oy chayem jun kerem li ta lumale vae te oy ta


akala ba ikotal ta akereme, li mole bat ta akala ba yiktal kalal kote

Tey ta parajee oyla jnaklej ants vinik chabal yol snichonik askanel batel

ti kereme muk skan ital xchiuk skan ako batuk sme yuun ta xi mi

ti kereme yuun la skel mut yuun la mu slo lobol, ti yamtele jsimtas

yich milele yuun stot, ta xchibal belta kot ti mole xchiuk sjunme ti

mutetik, kot jchop jnaklej yan askanuntalel oy chavo snichnamtak,

kerem, ejech noxtox mu yuk bu tal, ta oxibal. belta jato ital ti kereme

li vinike x-amtej ta kixin osil ep ixim slo xtal ta ka li ixime, li chavo

Juan Prez Jolote sbie ja jech svokol ichi li Juane.

kerem vinik la xchonun ta chim janeka ixim, ja jech ikom ta kixin osil

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristbal de las Casas, Chiapas

36
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 36

12/11/2008 02:09:36 a.m.

J-elek naranxax kerem


Oyla jtek steel naranxax toj pim sat ti naranxaxe ta ti be oy, tela
kot jun kerem ba stul slo ti naranxaxe te luchul ta steel te talik jun
keremvinik xchiuk jun tsem smeyoj sbaik talel, te kux snakan sbaik
ta yaxinal naranxax te chlolajik smon sbaik li kereme ti te muem ta
tee te isnaksba chai ti loile xchiuk skel ti kusi spasik li kerem, tsebe,
vaun smey sbaik sbuts sbaik li kereme te iyalbe ti tsebe mi chakane
vaykutik j-okuk la jchiin jbatik muyuk buchu xiyilkutik lie yu jtuktik
oyukutik.
Li tsebe te istak muyuk buchu x-ilban lii, ja noox yuun chiyilukutik
buchu oy ta kajale ta s-ilban li kereme jech istak jech chaval joone
mujkan xi komon ta rextikal ti kusi cha pasike.
Li buchutik tey ta smon sbaike toj xielik xchiuk ikexavik noox Mu
snaojuk mi oy buchu te luchul ta te, keremvinik tsebal antse batik
ta anil. Ti kusi iyal ti tsebe mauk skoj ti kerem te luchule ta steel
naranxaxe, ti kajal xchi ti tsebe, ja xchal ta tojol Kajbaltik mu ta
keremuk.
Pedro Snchez Guzmn
Pacteton, Tenejapa, Chiapas

37
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 37

12/11/2008 02:10:12 a.m.

Vinik xchiuk pukuj


Oy jun vinik meon, ba sa amtel ta jun lum te ikot ta sna jun mol
vinik jchamel noox. Li jsaamtel vinike la jyakbel yamtel te ch-abat
sveel, ja noox muk x-abat svayem, li jsaamtel vinik, te ba vayuk ta
yolon te.
Ta olol akobalxa te iyai oy buchu xanav tal kalal iskele ja pukuj och

Kalal ilbane toj noox iilin, kusi chasa lee xi li jsa amtel vinik toj

batel ta svayem ti mol vinik jchamele, smeltsanbe poxil yakbe ta ye.

xiel chabal ja noox li chivay, lek oy li kusi la jobile mu me xavalbe li


mol vinik xchi, te la snop ja lek batik ta jna chakakbot a moton xlaj
avokol ta meonal, li sa amtel vinik te ibatik ta sna li pukuje. Li vinik
te kelanbat jkot me vakax sutan batel ta ana li chapas ta jkulej, li
vinik nichimxa yoton talel ta sna jech ipas ta jkulej muxa bu lok ta
sa amtal.
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristobal de las Casas, Chiapas

38
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 38

12/11/2008 02:10:41 a.m.

Jtojomtasvanej
Oyla un vinik la jla snak oxkol tuluk yuunla chilbajin li xchiiltake. Li

Ja noox jech ispas noxtok, jnaxa bu oy li akae, malo jlikelun ba kichtal

yajval tuluke sailan sailan muyuk bu ista, tal li vinik buchu ti la snak

ta jlikel noox snitoj tal ti kae. Li yajval kae te la sjak jayim kil, chabal

ti tuluke, te la sjakbe kusi cha sa, li yajval tuluke jech istak chayem

janoox akbun jchepuk yikats akae. Yai jun ajvalil ti oy buchu sna

oxkot jtuluk la jxa jsa chabal jta, aa! Mi chakane ta jtojomtasbot

stojomtas kusitik chayeme la stal ta ikel li jtojomtasvaneje, kalal

joone jtojomtasvanejun malo Jlikeluk ta jtojomtas bu oye la jnijan

ikot ta kabiltoe li ajvalile tojomtaso bu oy xoj jkom yuun ichay. Oy

sba smuts sat aa! La jxa Jna bu oy malo jlikeluk ba jtsaktal ta likel

jun tsem ja yichoj ti xojkobale, li vinik la jkanbe ba sa jkot ub la

spetoj tal oxkot tuluke, li yajval tuluke te isjak jayim kil, chabal ja

jyakbe sbik, vaun lik yalbe ti alvalile, ti xoj akobe ja la jbik li ube,

noox chavakbun jkotuk li tuluke te ista komel jkot tot tuluk. Ta yan

mi chakane milo te oy ta yut xchut, la jmilik li ube jech te oy li xoj

kakal te ital chavo viniketike ba yuch smatsik te ichay yoton, li

kobale. Te abat smoton epal kanal takin, te noox tok tal yan ajvalil

j-ilvanej vinike la snit batel jkot li kae ba xchak komel ta tetik, yan

yuunla chay stakin, li vinike muk xa xtojom yuun te la smilel, ja

ti yajval kae sailan ti kae te ital li vinik kusi chasa mol mi oy kusi

jech icham li jtojomtasvaneje.

chayem avuun xchi, chayem jka xchiuk yikats aa! Mi chakane ta


jtojomtasbot jna stojomtasel.

Mara de los ngeles Sinz Velzquez


Escuela Cobach
Chapultenango, Chiapas

39
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 39

12/11/2008 02:11:12 a.m.

Kux-elan li laj ta lolael


Oyto oxla ta jun belta jkot okil tey chanav batel ta pimil tetik yuun
la stun mi oy kusi sta sventa sve, yuun la smichmun ti xchut ta
vinale, jaola ven tsots ti kakale ti yantik chon bolometike tey la xkux
yontonik ta yaxina teetik, ti okile jech la snopilan. Mi oyjta junuk
velil tanae ta jtsak ta anil ta jti, yuun muxa xkuch xkaay ti vinale

masatunkutikme ja yo mi oy bocho la stiunkutike ta me xkom

xi la, jatola yil te xbalalet jkot mentes yuun la mu xil ti sbee, ja ti

ta masat ek. Ti okile jech la itako te jechuk mi li kom ta masate

nopen chaayiik ta yolon banamil chanovike jayo mu xilik sbe kalal ta

janoox venta mi li vetoe yuun muxa xkuch chkaay ti vinale xilaun,

kakaltike, ti okile la la stsak ta anil ti mentese lajla snet ta skob.

li mentese itako, lek oy unchae, ja noox venta ti la jkalbote yuun


me slajebme belta la ve, yuun mi mak asate mu xame xavil ta sael

Jech lan ti mentese kalal yaay yichxa ox tsakele la snop ta anil

aveel jech te ta kunkun chacham batel ta vinal, tsakalto un xa

kuxelan xu spojsba sventa mu xlaj ta tiel, li mentese jech la jyalbe ti

okoletxa ta at-oon, ti mol okile la jla xchun ti kusi albate ja mi

okile.

ta melel ikom ta masate, jech muyuk bu stio ti mentese. Ti mentese


kalal laj yaal ti muyukxa chich tiele, xkuxetxa yo-onton la jyalbe

Mol okil jnaojxa ti cha tiune yuun xkaay ti cha vinajxae, ja

ti mol okile, ja lek komkutik ta kamiko jbatik, jech muyuk bocho

noox meun mume xa kom ta masat, yuun me chavil ti vuunkutike

chu tsintasba kuuntik, lek oy n chae xila ti mol okile, ja noox oy


kusi ta jkanbot, avokoluk ikun batel tey bu chavil jomol banamile.

40
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 40

12/11/2008 02:11:36 a.m.

Ti mol okile la xchun ti kusi albate la jyik batel ti bu jomol banamile,

Jaltola te patal skelto la yil mi oy xloktal ti mentese kalal ech yoon

kalal texa-ox oy ta sbe li mentese jech la jyalbe ti mol okile. Mol okil

ta smalaele jechla la jyal. Jalek chibat ba jsa yan jveel oyto bu ta sael

muxame xa chun lolael yuun ti vuunkutike mo kome ma satunkutik,

velile xi la, te xkot kun batel snopilan vuun li laj ta lolael yuun jkot

ja noox ti nopan xkaaykutik ta ik osile ja yo mu xkilkutik jbekutik

uni mentese mu jchun xtok jalek muxa jchun lolael ta yan belta.

ti ta kakaltike, yan ti vooxuke ja nopen xavaayik ti oyoxuk ta sak


osile. Jech te la xjajun el ta tseimol ti mentesel ta yolon banamile, te xa

Ti mol okile xnijnunla batel xkilkunla batel smu sne ta banamile, yuun

kom kamiko okil xito. Ti mol okile liktola sjokilan ti banamile skalto

muyukxala yipal stoytola jutuk ti snee. Ja jech te ichay batel ta pimil

la yil mi stato ti mentese, kalal ech yoon ta sjokele jech la la jyal.

teetik ti mol okile ba sa mi oyto bu chalbutik yan loil ta tsakal.

Te jechuk te ako batuk mu onoox jkupinbe sbektal to j-iknitan ta

Francisco Prez Prez


Chenalh, Chiapas

kelel xilaun.

41
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 41

12/11/2008 02:12:03 a.m.

Oxvo chiililetik
Jun kakal jkot vuro lokbatel ba sa sveel ta yexaltik, te ch-ok batel
ta anil, tey ta stenlej ista jkot ka sve, li vureo la skopon li kae, kusi
chapas, lek ti la jtaote yuun jkan jchiil jchiin jbatik, la stak li kae

vuroe mu x-anilaj, ja noox yuun toj jkuchom ikatsil, ja lek chayuk

lek oy tajinkutik , jkeltik kusi tajimol chakan chi jtajine, ja lek

ta avotonik, ja lek ba kuchtik jo ta ukum.

tajinkutik ta ikatsom jkeltik buchu xkot ta ora kalal ta ti ukum,


mi mooj anilajkutik, jech noox chabal ikatsil skeltik buchu jbayel

Li kae ta sujban ta tsalombail, te iyal ti vakaxe ja lek jsatik kajvaltik ja

xkot. Li vureo te la jyal mi chakan chij-anilaje anilajkutik xchiuk

xalvutik kusi jpastik jujunukutike. Xanavik batel ta bebetik te ku sta

ikatsil, jech noox mu jkan jna ti joot tojxa anilaj yan mi xchiuk

jun vinik te la jyal toj lek me li chonbolometike yoxkotal ta xanavik mi

ikatsile ta xi jkoolaj ta jchaytik ja to xkiltik kusi stak jpastike, te

chabal yajval, ja jech te ikopojik ti chanbolome, kusi chapas vinik lek

inopej tal jkot vakax , la jkai skotol kusi chavaltike lek ti tsalbail ja

ti la jtajbatike joonkutike ta jsa kajvalkutik buchu skan skelunkutik

noox yuun mu xkoolaj joot ka toj xa anilaj mu xlik avuun ikatsil, li

xchiuk ja chal kusi jpaskutik jujuntale. Li vinik lajyal lek oy ti laj a

42
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 42

12/11/2008 02:12:33 a.m.

nopik jeche joon ta xkal mantal kusi chapasik jujun amtelale. Ja jech
ti oxkot chiilsbaike tey ibatik ta sna ti vinike, te ta na la jchakbelik
yamtel li vakaxe bat ta vok osil, vuroe bat ta ikatsom, li kae bat
ta kajlebinel yuun mantal, xkuxetxa yoton li vinike kot skakalil li
vureo la sjakbe xchiiltak kux-elan li yamtelike tey istakik ti toj tsots
li yamtelike ta skan ta xjatavik batel oxkot chiilalbaile, li vinik ba sa
ti xchon bolome mukxa sta li oxkot chiilbaile te oyik ta yut tetik ja
jech ikom nooxtok stuk ti vinike yan ti chonbometike sutik batel ta
tetik jech ox kuchaal vonee .

Pedro Martnez Vargas


Escuela Primaria Gregorio Torres Quintero
Tselepat, Huixtan, Chiapas

43
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 43

12/11/2008 02:13:04 a.m.

Kuxlejal
Biografa
Xkuxlejal J-antun
Kerem vinik ja sbi J-antun komes Yes, ta svachinta jujun akobal te ta

jpatan yuun ti mu skan xkoltavan smalale ti kusi skan ti kereme, li

xchen java ekel tala spas kin tey ta yut chene, lek meltsanbil akbil

j-amtel jpatane.

nichim, xaktoj, yoknene, xchiuk kantela, toj tujum spasik ti kine. Li


svaiche muyuk buchu iyalbe stuk noox sna ti kusi svaichintae. Li

La stak ta ikel li mol vinike, kuyuun ti mu skolta ti kereme, ja stu ti

keremvinik toj lek yoton, xchiuk xchiiltak, lek sna tajimol ta pelota,

mole skolta ti yalam snichone, ta skolta ta takin, ta sjakel yajnil ti

toj chunej mantal ta stojol j-amtel jpatan, ta stojol yuts-alal muyuk

skereme. Li J-antune tam ta yoton ti svaich vonee, vaun la jyalbe sme

sloiltael muyuk skoplal ti bu nakale, kanbil ta skotol yuun xchiiltak.

oy ta jvachin tala jpas kin ta yut schenal javaekel, joon la kicho ta

Jun kakal la skupin jun tsem yalbe stot-sme ako ba sjak ti tsebe,

benta ti kine. Kot skakal ti J-antune la jyoton ta amtel, kot ta sna

ja noox yuun ti stote muk xchunbe ti skereme, ta jaktik ja noox

ba smey sme te iyokta sba te x-okolet ta stojol smee jech ibat ta chen

mi chatojune xchiuk noxtox chatojun ti laj chitesot talele, uts jba la

kalal ikote te ku slokes sku spok xtantun ochel batel ta yut chen

chital la jkelot, kalal la stsakot chamele, ja yuun cha tojun skotol,

ti kerem, li J-antune te isjip sba batel, li meile ta skan vokol yuun ba

mi mooje muyuk bu ta jaktik ti avajnile. Te iyich mul ti J-antune

yich sael mu xa bu istaik jech ichay batel, li jnaklejel viniketike mu

yuun ti kusi yal ti stote, yan ti smee, ba skan vokol ta stojol j-amtel

xchay
ibat ti J-antune.
ay ta yotonik ti kuchaal
kuch
Sebastin Prez Gonzlez
San Cristbal de las Casas, Chiapas

44
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 44

12/11/2008 02:13:51 a.m.

Skoplal
Monografa

Sloilal osil Puyukum


Tey la ejiro Puyukum slumal tsimajobel stsakinoj sbaik xchiuk Slumal
chenalvo Roblar Pantelvo xchiuk constitucin Slumal Tsimajobel.
Xkixnal li Puyukume kixin sba, ep u ta xakvo la jun jabil.
Tsunumbaletike la xak ixim chenek , ich, chum, tsol, xchiuk Lobolal
sat te jech kuchaal naranxax, lobol, kajfe, paxak, ermunix Nanchi,
manko, on, potov, mantarina, lotsots xchiuk yantik, olol Xchonik
olol ta sloik noox.
Li puyukume oy ep teetik chonbolometik. Ti teetike oy seiba, setro,

sbaik
Li ejiro pujukum oy 227 yajval buchu te nakajtike, stuk xchap sba

tulan, toj, tsotste xchiuk unenaltik yan ti chonbolome oy olov tetikal

skopik tseltal, lek sna xchapa sbaik, ti bankilal yuunike Ajente rural

chij, itanav, vet meel.

munisipal ta schibal komisario, ta yoxtosale ja Komite de Educacin,


te chapal yuunike ja mi oyxa mole muxa bu chak moton amtel takin

Ok chon xchiuk oy yantik sna xvilik kuchaal xik, liklik, pumas, ub,

ja noox chkot ta tsobajel.

bakmut, jex, korochoch, xpuluvok, puvuch, chipchip, xoch, mankuk,


tsumut, panmut xchiuk yantik.

Carlos William Encino Gmez


Escuela Primaria Ignacio Jos Allende
Puyukum, Simojovel, Chiapas

45
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 45

12/11/2008 02:14:18 a.m.

Xchunel
Creencia

Chavo vayejil
Ta vone ta jmek li viniketike oytoox svayejik oyla tentsun, tuluk y
yantik kusitik, chavo viniketik te la sta sbaik ta be, xchap yayejik

Li vinik tentsune ba skatan sba ta olol be yan ti vinik tulek mu sna

batik ta jun lum ba saik sveelik, kalal ikotik ta lume ta ochik ta

xi kusi chakan tentsun tal kikot batel muan ta jpat chi jbat ta anil

uch pox. Jun vinik li svayejele jala mu tentsun li yane jala tuluk. Li

yuun chakot ta ora ta na, tuluk vinike kaji ta sba li tentsune, kalal

tentsune toj pukuj spasba tala skuch batel ta chentik li krixchanoe,

och batel ta teteke li vinik tuluke te isjak bu chavikun batel jnae

ja jech spaso-o vaun li xchavaal viniketike ti ochik ta uch poxe tela

komxa, li tentsune mu xchun anil xa bat, yan ti vinik tuluke slokes

iyakuvikxa tuluke batikxa xchila jala jech ilokik talel ta lume, talik

yakil snuti xchukbe snuk li tentsune, sutkutik mi ta jmilot ta jmich

ta snaik, kalal nopolxa xkotike tey la spevsbaik ta be, li vinik svayejel

anuk mu xchun li tentsune svayejile.

tentsune toj pukuj ta xilbajin xchiiltak, vaun bat ti sna skuy sba, te
isut tal ta smak ta be li vinik oy svayejel tuluke.

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristbal de las Casas, Chiapas

46
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 46

12/11/2008 02:15:15 a.m.

Loil maxil
Leyenda
nopol spat xokon ti vinik, tela isjoypin sba slembe joka sailan buchu ti
s-aj-une, muyuk kusi oy, sailan, sailan muyuk kusi sta ta kelel batel,
jech te isut batel ta sna. Ku yalbe yajnil, li antse a ja jsimtasvanej bi
xchi, ja jech te ivayik, li vinike isvachin, batan ba kelo ti kusi avai tey

Ixim

ta yut kajbentik mi la jatae oy a moton xchila ti svaiche.


Vaun li vinike, lik batel muk xa xalbe yajnil bat, ba skel buchu ti te

Te la jun mukta rancho


ncho oy epal, ixim, chenek, ta slok yuun ta ichik

x-aj-une, kalal ikot ta yut kajbentik toj te kusta te x-ajlajet ja ti sat

batel ta mukta na ti ixime, ti oy ep xpaj komel yuunik ti sat ixime,

ixime, yuun tenbil kmele, ti buchu akajobajuke, li vinike la stsom

vaun mu yuk xa bu ta stsobik batel jech te busul xkom, mi mooje bu

batel ti sat ixime, te iyich batel ta sna, kalal isakum ti osile la sloilbe

koxa li sat ixime, tey ta sjipik komel ta xchixil ixim, mi sat ixime, ta

yajnil va nixtox ba sloiltabe xchiiltak ta sjunlajal paraje.

skuchik batel ta kostal xbat yuun ta ka. Ti bu pejem ti sat ixim te


busul xkome, ja ta x-ok xmenaj ta jujun kakal akubal, ja yuun ti

Ja jech ta ora lie li batsi krixchanoetike mu xu stenik komel li Sat

oy buchu iyil xtal vinik antse ta xalbe yuun xich kuxibinel ti ixime.

ixime, lek tsombil yuunik ja ti te kuxulutik yuune jech noxtox ja


jbektal jtakopaltik, mi kelbil yuuntike ti kajvaltik oy jmotontik yuun

Jun vinik lokbatel ta saol ta akubaltik xanav batel ta tetik sailan tul,
uch, mi oy kusi stae, xanav, xanav chabal kusi oye, vaun te ioch batel
ta yut kajbentik jato xaie oyla buchu x-aj-un, ta yut kajbentik te la

ti chul ixime.
Sebastin Prez Gmez
Escuela Filiberto Santiago Flores
San Cristbal de las Casas, Chiapas

47
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 47

12/11/2008 02:15:42 a.m.

Tsajal Vits
Tey tsajal vitse oyla chen te, te oy nopol te kolonya Emiliano Zapata stumal soktom, ta xalik
li krixchanoetike li chen oyla yajval tala xayik ch-avan ch-ok tey ta sti chene, ta la xilik jun
ants.

Jun vinik bala yiktal jo ta ukum nopol ta vits ta la skanxa x-och akobal, kalal sutbatel ta snae
tela nutsbil batel yuun vuro li vinike sjip batel ta anil ti yaale, anil ibat ta sna te isak chay batel
li vuroe.
Li vinike la jyalbe xchiiltak ba saik li vuroe chabal istaik, yan vinik och batel ta yut chen bala
xkel buchu ti ta x-oke oyla ep sots och batel ta yut tela kusta ti yajval chene.
Te ikom, chim oxim kakal li yuts yalale la sailanik muk staik jato tsakil jayim skakalil te oye
te te sul lokel bat ta sna, te isloilta ta yut chene oy ep kulejal viniketik ti buchutik xchonoj
sbaik ta chen skanoj takin kalal li oy ta balamile yan ta ora lie te oyik xchiuk yajval chene.
Li vinike mu yukxa ep kakal ikuxi te ichambatel, ja noox yuun La jkomtsan sloil.

Sebastin Prez Gonzlez


San Cristobl de las Casas, Chiapas

48
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 48

12/11/2008 02:16:10 a.m.

Kataj ta vakax li vinike


Oyla jun vinik ta jujun akobal ta skatajesba ta vakax, yuun ta simtasvan ta slap sku ikal
tsotsil, spixol oy xelaal yantik noox sbonil, svex manta xincha xchiuk sempat.
Jujun yijil jmetik ta skalaj ta vakax li vinik chbat la jujun nantik, kalal vayajtik jato chaie te la
xlomlun ta yamak, li vinike lik ta anil skel kusi ti te xlomlune jato xile jkot ikal vakax natik
noox xulum, li vinike chaoch batel ta yut sna ba smeltsan xpoxil yuun smil ti vakaxe, la sa
axux, moy, atsam la skapilan, vaun la sjax sba ta svinkilel xchiuk ste bat ta stojol li bu oy li
vakaxe, ja noox ti yik ti axuxe, moye, li vakaxe, xchay yoton xpaj ta lum, mol vinik ta smaj
ta te li vakaxe, tey ta xchakataj ta batsi vinik.
Ja noox pasem ta vakax. Ikal vakax x-elane, ja ti ikal ku yichoje, skachue ja ti pixolale, ti
xinchoe sneenoj.

Hctor Lpez Sntiz


Escuela Primaria Nios Hroes
Quextik, Chenalh, Chiapas

49
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 49

12/11/2008 02:16:30 a.m.

Kurus xkim
Te nopol ta kalpul Expuilho Jlumal Vistan oy jun chen oyla yajval ja

chene, lek oy li noox malun lii , li mol vinike mooj chibat ba kakot

sbiinoj vits kurus xkim, kalal muyukto be karoe skotol krixchanoetik

komel ta stojol ti yajval chene.

ta to xanavik ta yokik xlokiktal ta Ocosingo ta Altamirano, ta epal


kalpul ta slumal Vistan te xjelavik ta stselajal xkim. Junla belta

Vai te iochik batel yoxvaalik ja ku kopojuk ti yajual chene, li talxa

J-oxchukajel ta la xbatik ta Jobel te nopol ijelav ta ti chen kurux

xchiuk xcha vaal ti keremetike mi chakan chavaie, xu komuk, xi li

xkim, li vinike nopej batel ta ti chen te tsakbil ikom. Li vinike oyla

yajval chene, xkuxetxa yoton lek oy toj chunej mantalot li xa talik

chovo skerem oyla spijillik ti keremetike, vaun ti mole texa tsakbil

ta jtojol nopejan talel xchi ti yajval chene, li keremetik nopejik batel,

yuun yajval chene, jech ialbat mi chakan chalokbatel akbun akerem,

kalal ta stsakatxae jun kereme, kataj ta xchanul ta pom ora ti yan

ba ikotalel ta ora yan mi mu javiktal ta kereme joot me cha cham.

kereme kataj ta chail, li yajval chene jikav ta chail, li xchanul pome

Vai jech ilok batel ti mole ba yiktal skeremetike, snao ti skereme oy

xtivan noox, ja jech icham yuunik ti yajval kurus xkibe yajual chen,

lek spijilik ti spijile ja xchanul pom xchiuk chail, kalal ikot ta sna

tana lie xu xa xi jxanav muyuk xa kusi xiel li vits xkibe, stakxa xjelav

li mole ku sloiltabe yajnil xchiuk skeremetike. batik keremetik ba

nopol t chen xchiuk noxtox oyxa nantik nopol tey ta ti chen, ti

milik ti mu yajval chene, jna ti toj pijoxuke chamil ti yajval chene.

vonee muyuk to bachu nopol xjelavik, tana lie xu xa xijelavkutik.

Li keremetike te ixchap sbaik ta skelik ti yajval chene, kalal nopolxa


ta ti chene, li keremetike la jyal ti stotile, cha komik lii milo ti yajval

Alejandro Bautista Moshan


Escuela Primaria Juan Sabines Gutirrez
Expuilho, Huixtan, Chiapas

50
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 50

12/11/2008 02:16:55 a.m.

Xmaruch chiuk suy


Ja la jun tsem Xmaruch sbi, lekla pij, lek la sna x-amtej xchiuk la toj
lek yoon kuchaal stot-smetak, kalal laj sta sjabilale oyla kusi chopol
laj sta ta nupel. Som la sna xvay ti Xmaruche, a ti stot-smetake
naxla akubal sna xvayik. Ja la jech jun akubal, likla ta xvayem ti
Xmaruche, chiuk lokla batel ta sna, yuun bat ta chaybail mu sna
xi ta akobaltik , vaun tela ku sta jun tsem ja ti suyul sbie, te ilolajik
batik ta tajimol ta ukumtik xchila ti suyule, li Xmaruche te ibat ta
tajimol xchiuk ti suyule, ti mol meele ochiktla ta vayel, muyuk la
yich ta muk ti kusi ta spas ti stsebike, oyla jun kerem jala iyil ti svixe
ta slok batel ta akobal, vaun te la lajyalbe stot sme kelikme li jvixe ta
me xlok ta jujun akobal jato sutal kalal sakum osile.
Totil: Kuchaal ti chopol ch-avilik la vixike, maukme chopol tsem kiloj
voone som ta xvay bu chbat avaloje, muxa jut kop toj lek li avixe.

51
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 51

12/11/2008 02:17:33 a.m.

Keremetik: Ja lekil tsem, ti jujun akobal ta chlokbatele, melel ta


akubaltike ta xlokbatel kiloj tey chbat ta nuxinajuk yobu ti ukume
jech kuchaal suyule.
Totil: Muxa jchunboxuk, yuun chuvaj ajolik jna.
Keremetik: Jechme ta xkalkotik ta melel tok, paio yoxa chun-o ti kusi

Yuun tsaki ta chuvaj jna li jtsebe, chloilaj xchiuk ukum

ta xkalbotike.

loilajla ta yokomal osil xchiuk stsem ti vinike:

Laj xchunbe jutuk smantal ti keremtak ti vinike, laj lik spai tsem ti
vinike, laj yalbe skotol yalamtak, some chi vayotik mi och-akubal

Totil: Tsem, kuchaal chabat ta nuxinajan ta ukum ta akubaltike.

tanae, som laj vayikuk skotolik-un, tsakatik la ta vayel yilel-un, lok


ta sna ti Xmaruch kalal akubaltikxaune, te la napal lokel ti stote,

Tsem: Yuun me chtal yikon jun ikal kerem, ja chi-yalbe batan ba

xtukla bat yobu ti ukume, tey la och nuxinajuk, ta nom la skeloj

tajinan xchiuk li tsem tey nakal ta yut ukume.

echel stsem ti vinike, tey la jun yoon iyil, tey la chloilaj stuk, ti vinike
lajla snop ta sjol.

Totil: Yuun chavovi jnaj tsem, mu xu buchu xkuxi ta yut ukume.

52
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 52

12/11/2008 02:18:01 a.m.

Tsem: Jech xkal ta melele tot, tey sna ta yut ukume.


Totil: Toj chopol ajol chkai tsem.
Tsem: Tot, ali ta yut ukume oy jun mukta lum, ja tey nakal li
Tsem chilajinkutike.
Totil: Albonkatik kux-elan ti tsebe.
Tsem: Ja toj lekleksba ti tsebe, natik sjol, kupilsba sat, chabal
yoktak, janoox oy sne kuchaal choy yo stak xnuxinaj-oe, toj lek
yoon, chiyikon ta vulaal ta sna, chi skelan bon ajan, vale, loboletik,
kaxlanvaj, chiil pasbil kaxlanvaj, ta xi yakbon skotol ti kusi jkanbee.
Yechoun, mukxala xlok ta akubaltik ti Xmaruche, teytola ta
Totil: Xchay koon avuun chkai tsem, yikal jech jna ti kusi cha vale,

xkot ikvanuk ti ikal kereme, ti tsebe mukxala xlokbatel yuun ja

jech xanoox li albat, ti tey nakal suyetik ti ta yut ukume.

paibilxae, tey nooxla jech ja yim kakal, ipajla ti Xmaruche, te xala


xvulvonaj stuk, tsots la ta ti chamele yatla yoon ti stot smee yakikla

Totil: Abulajanxa tsem muxa nopojxa ti yobu ukume, yikal me xasmil ti suye, jala lek spasba yoxinop yuune, ta la xiyakbotik kutik
jkanbetike.

ta poxtael, jutukxanooxla lekum ja la ti tsots sta ti chamele.


Jos Vzquez Lpez
Elambo, Zinacantn, Chiapas

53
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 53

12/11/2008 02:18:29 a.m.

Xchailal nail chen


Ti mol Chep xchiuk li skereme ja tey slumalik ta Sotslem ta la xkotik

balamiletike, ja jech li yalbeik ja la tey snaik, toj la lek ta jmek

ta mukta kinetik ta jujun jabil ta slumalik, tey ta xanavikbatel ta

slekil ti nae ja la yilel kuchaal sna jkulejetik.

muk ta be yuun Nachij xchiuk Elamvo, yuun-la ta xbatik skelik

Ti kusi ta sloitaik ti totil-meiletike mi jech-o noox yael.

skinal svokel chul bikit kajvaltik. Lek la ach skuik slapojik batel ti

Mu jnatik mi jech kerem, ti slooil li totil-meiletike xi ta xal, mi

mol Chep xchiuk ti skereme. Ta la tskel batel xokonbe ti kereme tey

li ochutik-la ti ta chene, xula stak jkanbetik jkulejaltik, takin,

chchay yoon komel ta bee, kalal laj yil ti oy chlok chayil ta jchoj

epal polmal, ta la xak ti kusi xal koontik jkanbetik ti yajval

yochom ti ta xokon mukta bee. Te la xnopet batel ta sjol ti kusi laj yil

balamiletike.

ta xokon bee, och ta sjakbel stot kusi tey xnopet ta sjole.


Lek la yai ti loil li skem ti mol Chepe, yechulati muk xikta
Kuchaal ti oy chlok chayil li ta xokon li nail-chene tot.

ti loil xchiuk ti stote, eptola kusi laj sjakanbe.

Kelavil kunen kerem, ta jloiltabot jutuk sloil ti totil meilletik,


ti voneje, ta xalik ti la oy nakalik ta yut balamil ti yajval

54
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 54

12/11/2008 02:18:55 a.m.

Toj kulejik ta jmek ti yajval balamiletik che to.

Kuchaal ti laj chamikuk ti krixchanoetik skanoj skulejalike, tot.

Jkulejiklaa, oy la ep xchenekik yixmik, sat stetak, sveelik


stulukik, yalakik, spechik, skatak, svakaxtak, xchiukla skotol

Ti totil meiletike, jech ta sloiltaik, ti yajval balamile tala xak ti

ti chombolometike, chiuk la oy ep yoroik xchiuk sakil takin.

kusi skan ko ontik jkanbetike, ja noox ti mu jaluk la snaxakik

Ba ochkutik ta chen ke tot, ba jkanbetik jkulejaltik ti Yajval

ti kusi ta jkanbetike, ja noox la ta xakik ta jun kakal, ta jun

balamile.

xemana xchijk ta jun u, ti jun kakal yuunik xkaltik ti yajval

Mu stak jnoptik jech kerem, jech me sloiltaik ti totil-meiletike, a ti

balumilaletike, ja la jun jabil, li jun xemanae ja la vakim jabil

buchutikla la skan skulejalike, muyukla jal la skupinik ti skulejalike,

y li jun ue jala lajunem xchavinik javil, chiuk tskanikla ta

laj la chamikuk ta skeremalik.

jtojbetik ta yamtelik ta spinkaik xchiuk la ta snaik ti ta yut


balamile, yechu ti buchutik lajem skan skulejalike toj kerem to
laj chamikut.

55
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 55

12/11/2008 02:19:16 a.m.

Ti mol Chepe, la juluk ta sjol ti kusi jakbat bal yuun ti skereme,

jujun xmal ka, ja la ti toj sik ti osil balamil ti slajem yual ta jujun

kalal jul ta sjole, la stakbe ta anil.

jabile. Jala yech smelol xkaltik ti chlok chayil ta xokon-be ti

Kerem, laj a jakbun chkai ti kuchaal ti ta xokon nail chen xlok

yobu nail chene.

chaile, yech xaval tot, albun kaitik kux-elan sloilal.

Ti mol Chep xchiuk ti skereme, mukla xil kuxi ikotik ti ta


slumalike, jala ti tey chayem yoonik ti ta loilajele, kalal yaiike

Ti sloil ti totil meiletike xi chalik, yuun la oy mukta yav-kok

tey xa la xnikiket vobetik ti yobu tspasbeik skinal ti svokel chul

yuunik ti ta yut balamil ti yajval balamiletike, xchiuk la oy jkol

bikit kajvaltike.

na skuxom yoonik yo bu chkatinajik ta jujun som chiuk ta

Jos Vzquez Lpez


Elambo, Zinacantn, Chiapas

56
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 56

12/11/2008 02:19:42 a.m.

Sloitael kusi chichpasel


Crnica
Kuxlejal
Mal kakal ta rominko yual mayo ta sjabilal 1986 ta slumal Tsimojobel,

Sakatonal, Jolteal, Kakateal, Amparo, Orisonte, Saklum. Kalal

chapbil skoplal tey ta jmala jbakutik ta bestsebujel kakal, li jchiiltake

chijelavkutik ta ukume oy jamaka, kalal texa chikot ta ti ukume

muyuk bu ikotik, lajmala ista chim ora smalel kakal, tey la jnop chi

tey la jta me jchanumtasvanej X-elena ta xbat ta yan paraje ja sbi

bat jtuk muyuk van kusi jnup ta be, vaun tey li xanav batel.

kampana te la jyalbun mu xbal atuk mal xa kakal ja lek koman lii


som okom chabat, lie taxa x-och akubal maukme oy kusi xata ta be,

Ta unin be tey xbat ta slumal Vitiupan nopolxa xchiuk Tsimojobel.

mooj jnopojxa ti chibat yuun ti okome som chioch ta amtel xkut,


kalal lijelavkutik ta ukume te ijchak jbakutik li bat ta yanbe jech-ek

Ja te chijelavkutik ta Vitiupane kalal chijbal ta paraje chikinxulum

x-elena bat ta yanbe.

slumal SanPablo valie ta xi jelavkutik epal parajeetik ta Konsepsin,

57
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 57

12/11/2008 02:20:34 a.m.

Kalal li xanoj batele, te jnopilan ti kuxi chi bate,


te, jao
j
te iloktal jun
mol vinik sak noox yisim xchiuk sjol te la sjakbun
kbun ta
t batsi kop, bu
chabat xi yut, chibat ta chikinxulum la jkalbe.
Mi chavojtakin li bee, bat ta joltealal ja tuk be tey, kelavil tsem lie
ja jun chbat ta chen, ja lek tamo batel li bee batam me ta anil ti
krixchanoetike te smalojot xtal snupoxuk ta be, nakutikxa li J-ilarioe
xchiuk X-elena mu xkotik ta jujun romiko, xi yut te isakchay batel li
mole, te li xanav batel likot ta ora, taxa xchapan sbaik ba saikuntal ta
be, li ok ta snichimal koon ta stojol li krixchanoetik xchiuk ti mol ti la
jta ta bee mu xchay ta konton-o ta jkuxlejal.
Luca Daz Daz
Yaal kuk, Huixtan, Chiapas

58
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 58

12/11/2008 02:21:01 a.m.

Yalobil kop
Glosario

Almantalvun

Carta

Chipel

Arrullo

Ixtolal loil

Chiste

J-amtel osil vinik

Campesino

Jech chalik

Mito

Kejimol

Cancin

Kalon

Lata

Kuxlejal

Biografa

Laklajeletik

Vecinos

Loil maxil

Copla

Loil maxil

Cuento

Loil maxil

Fbula

Loil maxil

Leyenda, creencia y mito

Loil

Narracin

Loilal

Ancdota

Mantal

Instructivo

Mantalil loil

Refrn

59
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 59

12/11/2008 02:21:16 a.m.

Mimi

Borreguito

Nichimal kop

Poesa

Paio, chpamuktavan

Espiar

Saobil

ndice

Skoplal

Monografa

Sloiltael, kux-elan

Descripcin

Sloitael kusi chichpasel

Crnica

Snopel kusi ja

Adivinanza

Spasel

Receta

Suyul

Sirena

Syaya

Abuelita

Tsavtsav votsan

Se esponja (plumas)

Unu baletik ch-uninaj yanal te

Primavera

Vone loil

Narracin histrica

Xchunel

Creencia

Xchanel

Ensayo

Xikit xliklajan

Acabado

60
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 60

12/11/2008 02:21:35 a.m.

Xmaklajan kop

Trabalenguas

Xpaije, chpaichivan

Celo

X-uman, xkun

Pjaro correcaminos

Xyaket

Sigue

Yakobil ta kelel

Representacin teatral

Yech, jech

As

Yolob, tilumte

Arco

Yotolal

Pgina

61
Tsotsil 6o ilustrado x.indd 61

12/11/2008 02:21:40 a.m.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 62

12/11/2008 02:21:41 a.m.

Stalel xkuxlejal kusitik chichan pasel ta batsi kop


Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil

Bats'i k'op, Chiapas / Tsotsil de Chiapas


6
se imprimi por encargo de la
Comisin Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
en los talleres de xxxxxxxx
Col. xxxxxxxx
Delegacin xxxxxxxxxx
C.P. xxxxx, Mxico, D.F.,
en el mes de xxxxxx de 2008.
El tiro fue de xxxx ejemplares
ms sobrantes para reposicin.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 63

12/11/2008 02:22:03 a.m.

Tsotsil 6o ilustrado x.indd 64

12/11/2008 02:22:03 a.m.

Bats'i k'op, Chiapas Tsotsil de Chiapas

2008

Stalel xkuxlejal kusitik chichan pasel ta batsi kop


Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil

Portada Tsotsil 6o.indd 1

13/11/2008 12:41:30 a.m.

También podría gustarte