DEL PARAGUAY Investigacin y Mara Stella Cceres A. Redaccin: Marta Machan Singer
Traduccin Castellano/ Guaran: Arnaldo Gutierrez Acosta Asesora Cientfica: Dra. Mara Teresa Saenz Rodrguez Dra. Mara Dolores Gimnez Facultad de Farmacia Universidad de Sevilla, Espaa. Asesora Dionisio Gauto Lingstica: Indalecio Riquelme Diseo Grfico: Mara Stella Cceres A. Marta MachanSinger 2 En estrecha colaboracin con los sectores de la educacin, ciencias sociales y humanas y comunicacin, se dar prioridad en este Proyecto al desarrollo de recursos humanos con el objeto de promover el uso a gran escala de fuentes de energa limpias y renovables y de las tecnologas correspondientes, procurando mejorar las condiciones de vida en las zonas rurales y remotas, en especial las de nias y mujeres y ofrecer mayores posibilidades de educacin para llegar a quienes han quedado al margen. Recomendacin del Programa Solar Mundial, UNESCO. 1996/2002 Difundir el conocimiento, las tcnicas y las habilidades necesarias para crear perfiles de produccn y consumo sostenibles y mejorar la gestin de los recursos naturales, la agriultura, la energa y la produccin industrial Educacin para un Futuro Sostenible. UNESCO, 1997 Nos comprometemos a fomentar polticas de Educacin para Todos en el marco de una actividad sectorial sostenible y bien integrada, que est explcitamente vinculada con la eliminacin de la pobreza y las estrategias de desarrollo Foro Mundial sobre Educacin para Todos. UNESCO. Dakar, Senegal, 2000. 3 Desde la experiencia de estas mujeres campesinas hemos podido observar la profunda interrelacin de tantas reas temticas que estudiamos descontextualizadas en nuestros centros de estudios. La salud, la educacin, la ciencia, la tecnologa, la comunicacin, el lenguaje, se mezclan, combinan y recombinan en el continuo de las vidas de estas personas. Es por esto, que en un momento en el cual la Organizacin de las Naciones Unidas para la Educacin, la Ciencia y la Cultura (UNESCO), ubica como prioridad principal la educacin para todos (Declaracin Dakar, 2000), este trabajo a nuestro modo de ver, celebra la educacin como espacio de encuentro y derecho para todos y todas. Tenemos mucha esperanza que el Manual de Uso de Hierbas Medicinales del Paraguay habilite como instrumento bilinge y emanado de la cultura popular una refundacin de historias comunes. Desde las tensiones que se crean en el trabajo de las Unidades Productivas de mujeres campesinas, no nos cabe ninguna duda que el uso de este manual ser detonador de nuevas experiencias de aprendizaje, educacin y cuidado de nuestro cuerpo. Vaya entonces los mejores augurios para que este manual forme parte del entretejido de experiencias de vida de cada vez ms personas. Mara Paz Echeverriarza Programa Educacin UNESCO - Montevideo 4 ! PRIMERA PARTE PEHENGUE PETE H Introduccin e ypy El uso de las plantas medicinales en Amrica y en Paraguay Poh ana jeporu Amricape ha Paraguipe. ! SEGUNDA PARTE PEHENGUE MOKI H Clasificacin de las plantas en funcin de sus virtudes medicinales. Mbapepa ipor peteteva umi poh 1. Plantas que actan en problemas del aparato digestivo y del metabolismo. Poh iporva tembiu ombojy por hagu ande pype. 2. Plantas que actan a nivel de corazn, de la circulacin y de la sangre. Poh korasmegua ha ande ruguy okorre por hagu. 3. Plantas que actan en problemas de la piel. Poh iporva ande pire rehegua mbaas!pe . 4. Plantas que actan a nivel del aparato urinario y genital. Poh iporva ty rape ha jekuaruhpe Guar. 5. Plantas que actan sobre los msculos y las articulaciones. Poh iporva tajygue ha kangue oajuhpe guar. 6. Plantas que actan en enfermedades nerviosas y dolorosas. Poh tasy mbogueha ha nervioguigupe guar. 7. Plantas tiles en enfermedades respiratorias. Poh iporva mbaasy pytu rape Rehegupe. 8. Plantas que actan en procesos infecciosos. Poh iporva mbaasy oembyavape guar. ! TERCERA PARTE PEHENGUE MBOHAPY H Preparacin de las plantas medicinales Poh ana mbosakoi rehegua. " Ts Umi t rehegua Tisanas Hykuesva Infusin Jaitykuva Decoccin Oj!va ytakpe Maceracin Oemachaka ha oemohuva " Jugos Hykuere " Baos Jahur CONTENIDOS KO KUATIPE OVA 5 " Cataplasmas Pire arigua " Ungentos Ojehea ha oeamasva " Grgaras Ahyoheir " Inhalaciones Pytuh rupigua " Enemas o lavativas Tyekuepyheir ! CUARTA PARTE PEHENGUE IRUNDY H Trminos mdicos ms utilizados e mbaasy rehegua ojeporuvva ! QUINTA PARTE PEHENGUE PO H Plantas medicinales ms utilizadas en Paraguay y sus propiedades (Denominaciones unificadas en el uso popular) Umi poh ana ojeporuvva Paraguipe ha mbapepa ipor 1. Achicoria 2. Ajenjo 3. Albahaca 4. Aloe Vera 5. Amargn 6. Ambay 7. Ans 8. Aras 9. Batatilla 10. Berro 11. Boldo 12. Borraja 13. Burrito 14. Cangorosa 15. Cardo Santo 16. Cedrn 17. Ceibo 18. Cepacaballo 19. Cola de caballo 20. Culantrillo 21. Eneldo 22. Eucalipto 23. Granada 24. Hierba Lucero 25. Hinojo 26. Jaguarete kaa (Carqueja) 27. Jaguarundy 28. Kaare 29. Kapii kati 30. Karanday 31. Koku 32. Kuratu 33. Lino 34. Llantn 35. Malva 6 36. Manzanilla 37. Marcela (Jate ka) 38. Mburucuy 39. Menta 40. Naranjo 41. andypa 42. angapiry 43. Organo 44. Ortiga 45. Para parai 46. Perdudilla 47. Perejil 48. Poleo 49. Romero 50. Ruda 51. Salvia 52. Sauco 53. Sen 54. Siete Sangras 55. Tapekue 56. Tarope 57. Tilo 58. Tomillo 59. Toronjil 60. Verbena 61. Ysypo milhombres 62. Zarzaparrilla Bibliografa Umi kuatiae poh ana rehegua 7 1 PRIMERA PARTE PEHENGUE PETE H 8 Estas palabras estn destinadas a saber por qu hicimos un Manual de Hierbas Medicinales y para qu sirve. Lo hicimos porque la salud de la gente no est bien... Esto se debe a que cada vez es ms difcil curarse en los hospitales pblicos, no hay dinero... no hay remedios... y en muchos casos, los hospitales estn muy lejos... pero las enfermedades siguen... Muchas veces, creemos que los yuyos son cosas de antes... que ya no sirven. Otras veces, no sabemos bien cul es la hierba apropiada. Nos hemos olvidado un poco... Sin embargo, curar con las hierbas, es un arte milenario que recibe el nombre de Fitoterapia. Cada vez, se habla ms de ella como una autntica Medicina diferente, alternativa, que tiene sus propias reglas, sus mtodos. No es incompatible con la medicina de los doctores, sino que se combinan. La Fitoterapia, tiene muchos beneficios: Los remedios son fciles de conseguir en nuestra propia casa o en el vecindario o en la vendedora amiga. su efecto es ms prolongado y constante y no tiene consecuencias tan graves como los remedios de los hospitales. No producen dolor de estmago, ni de cabeza. Son gratuitos o los podemos comprar en el mercado a muy bajo costo. Se pueden tomar con las bebidas acostumbradas como el mate y el terer. Tienen nombres que sabemos en nuestra lengua materna, el guaran. Uno mismo puede cultivar o recoger las hierbas y estar en contacto con la Naturaleza, que nos da tantas cosas buenas... de paso, volvemos a sentirla, a valorarla y cuidarla por que ella, a su vez, cuidar de todos nosotros. Muchas especies de plantas producen y acumulan en su organismo algunas sustancias qumicas, conocidas como principios activos, que son beneficiosas para curar enfermedades del hombre y de otros seres vivos. Lo ms importante: uno mismo o una persona querida como nuestra madre o algn familiar, preparar las hierbas para convertirlas en remedios... cada uno de nosotros podr tocarlo, colocarlo en sus manos y sabr qu est incorporando a su propio cuerpo. No es una conducta automtica como comprar el remedio, tomarlo y esperar que indefectiblemente nos haga bien... En la Fitoterapia hay que poner lo mejor de nosotros, el corazn, la f y todos nuestros conocimientos para curarnos. Preparar los remedios de yuyos, nos hace responsable de nuestra salud y en consecuencia, poco a poco iremos teniendo un estilo de vida ms sano. El Sol, una energa para ms Vida... Algo especial deseamos destacar... la Fitoterapia tiene un valor agregado: al energa solar. En efecto, ella est presente en las hierbas frescas y tambin en las secas. De acuerdo con las costumbres campesinas, las hierbas se deshidratan con el calor del Sol. Desde hace ocho aos, nuestra Fundacin promueve el uso de la energa solar en diversos programas de desarrollo campesino, en la perspectiva de la lucha contra la pobreza y la proteccin del Medio Ambiente. En ellos se procura llevar a la prctica las recomendaciones del Programa Solar Mundial que aconseja emplear fuentes de energas limpias y renovables como la solar, y las tecnologas que derivan de ellas. En ese sentido, secaderos pequeos, medianos y grandes, directos e indirectos, permitende manera muy prctica, secar las hierbas y conservarlas para contar con una Farmacia natural en casa. INTRODUCCION E YPY 9 La Farmacia en casa. Consejos para el uso y consumo de plantas medicinales. # Es necesario conocer bien las plantas a utilizar. # Es importante utilizar plantas secas con menos de dos aos de envasado. # El etiquetado de las plantas debe contener nombre y procedencia de la planta, ao de recoleccin, propiedades, forma de uso, entre otros datos importantes. # Para conservar las plantas medicinales secos, es recomendable utilizar frascos de vidrio, bolsas plsticas o bolsas de cartn y almacenarlas en un lugar fresco y seco., protegidos de la luz. Un libro para usar todos los das. En este Manual, les presentamos sesenta y dos hierbas, que se consideran las ms empleadas. Hacemos una descripcin para saber cmo es cada remedio, se indica con precisin para qu se puede usar y la manera de hacerlo. Unos pequeos dibujos facilitan la comprensin. Un listado ms general, rene a todas las hierbas que sirven para curar una infeccin o una gripe... Tambin, podrn encontrar las palabras ms usadas en la Fitoterapia y en la Farmacia tradicional y saber de qu se trata cada cosa. Un cuadro nos brinda una visin general, para ubicarnos con rapidez y no equivocarnos. El tamao de este Manual est pensado para un empleo constante y por lo tanto, para que se coloque en el bolsillo del delantal o en el bolso... para que siempre est al alcance de nuestra mano. Saberes que se renuevan. Curar con las plantas es tan viejo como la misma gente. Los antiguos pobladores de nuestra tierra, nuestros antepasados, saban hacerlo muy bien y por ello, tenan una gran fama....posiblemente porque el clima favoreca el desarrollo de las plantas. Al conocimiento de los guaranes se agregaron las prcticas de los sacerdotes que vinieron con los conquistadores espaoles. As result un arte de curar que fue muy apreciado y efectivo durante muchos siglos. Vinieron muchos investigadores a ver cmo se curaba con las plantas y cules podan servir para sanar las enfermedades de los europeos...quedaron tan sorprendidos y agradecidos que les pusieron nombres en latn, la lengua de los sacerdotes y en guaran, la de los habitantes de esta tierra. Cada familia pasaba sus conocimientos a los ms jvenes y as es que desde muy temprana edad, saban cmo encontrar remedio a sus problemas de salud. Todo se haca muy naturalmente, no haba escuelas con edificios, ni banderas....ni uniformes. Las lecciones se pasaban de boca en boca... y en la lengua materna. Estaba incorporado a la vida de todos los das... saban cmo limpiarse los dientes sin cepillo y dentfrico espumoso como hoy en da... lo hacan de otra manera... igualmente, como la higiene personal, sin malos olores. Todo estaba al alcance de la gente. Por ello, recuperar esos conocimientos que nos hicieron famosos en tantos lugares, es recuperar una herencia muy rica... como una "casa" de sabidura, de la que nos podemos sentir muy orgullosos, cuando hay tantos problemas. Esto ayuda a equilibrar la balanza de nuestro espritu. Hay otras riquezas, que son las del Espritu... A todo esto se puede aplicar la palabra "tradicin". Medicina tradicional y Farmacia tradicional, quiere decir lo que se mantiene vivo desde el pasado, un tronco por el cual circula con fuerza la vida... y con las mismas palabras que usaron nuestros abuelos. Sin embargo, para que todos comprendan, este Manual se escribi tambin en castellano. Habr muchos que van a comparar las palabras, pero no se trata de eso. Cada lengua tiene una forma especial. Hay que respetar a todas y aprender a convivir con ellas. Actualmente, muchos orientales viven en nuestro pas y usan remedios naturales. El contenido de este Manual, nos permite comprender que podemos seguir aprendiendo siempre, a lo largo de toda la vida... podremos comentarlo con nuestros vecinos y compaeros de trabajo y as ir complementando poco a poco... como un saber recuperado y enriquecido con el 10 apoyo de todos... Seguramente nos sentiremos mejor al comprobar que tenemos cosas buenas y que podemos seguir hacindolas.... si hacemos esto, podremos hacer otras cosas ms, en forma solidaria, para solucionar los problemas bsicos de nuestra comunidad. Algo muy importante, cuando se conoce, se ama con fuerza. En consecuencia, sabiendo que muchas hierbas se pueden cultivar, podemos hacerlo para curarnos a nosotros mismos. Podremos dedicar uno o dos "tablones" de nuestra huerta a cultivar hierbas medicinales. Eso nos permitir hacer despus nuestro propio botiqun y con el tiempo, cultivar para otros y vender nuestro producto. Una forma muy buena de aprovechar las posibilidades de nuestra tierra. Las personas ancianas o no, que curan con estos remedios, fueron las que brindaron su conocimiento. Ellas poseen una sabidura que debemos respetar y valorizar. Paraguay tiene una poblacin, en su mayora joven y cuidar esas personas, es cuidar nuestra memoria y nuestro futuro. La madurez y la ancianidad son etapas naturales de la vida y si integramos a esas personas podemos aprender, trabajar y cuidarnos mejor. Este Manual naci de la necesidad de las mujeres campesinas que deben vender sus hierbas en el Mercado. Viene a llenar un vaco porque ellas cultivan la huerta y curan a sus hijos... saben cmo acariciar la tierra para que produzca... El Manual tiene la finalidad de aumentar el Conocimiento, para la Salud y a la vez, abrir muchas puertas para conseguir en las hierbas medicinales un camino para encontrar trabajo y salud. Por ello, lo nuevo es la actitud frente a la Fitoterapia, que integra los viejos saberes conservados en la cultura paraguaya con las nuevas tecnologas de la educacin y de la comunicacin, as como el uso de energas limpias y renovables para el Desarrollo Humano Sustentable. Este Manual fue realizado con el amor que implica nuestro compromiso, manifestado en nuestras realizaciones, desde hace varios aos en los Proyectos de Microempresas de Mujeres Campesinas y Farmacia Alternativa con Aprovechamiento de la Energa Solar, en el Departamento de Caaguaz. A todas las mujeres campesinas que producen, venden y utilizan las hierbas medicinales, les ofrecemos el testimonio de nuestra gratitud y las invitamos a consultar este Manual y seguir trabajando, con esperanza en nuevas realizaciones que nos permitan aprender a lo largo de toda la vida... y compartirlo con los que tenemos ms cerca. De corazn, Mara Stella Cceres A. Directora Ejecutiva Fundacin Celestina Prez de Almada Asuncin, junio de 2001. 11 Al igual que en otras partes de la Tierra, los indgenas americanos buscaban afanosamente un remedio para aliviar sus dolencias y curar sus enfermedades. Para ello, recurran a la Naturaleza prodiga, que les ofreca una gran variedad de plantas cuyas propiedades teraputicas sentaron la base de su medicina, que se ha mantenido durante siglos, sin que los conocimientos cientficos del presente puedan prescindir de ello. Cuando Coln lleg a Amrica se sorprendi, tanto por la presencia de hombres, como de enormes arboles muy verdes y frutas jugosas, pero los remedios empleados en la lucha contra la enfermedad no eran en general muy diferentes a los que se usaban en culturas paralelas del viejo Continente, es decir, una mezcla de hechicera, oracin y empleo racional de ciertos medicamentos de origen natural. A modo de ejemplo, algunas plantas utilizadas por estos pueblos fueron: la hoja de Coca, utilizada contra los vmitos, en diarreas y como estimulante; la raz de Zarzaparrilla, empleada principalmente como depurativo; la hoja de Maz, til como cicatrizante; la raz de Ipecacuana, utilizada por los pobladores de Brasil en las diarreas producidas por las disenteras tropicales y la famosa corteza de Cinchona, empleada para combatir las fiebres. Uno de estos pueblos indgenas son los Guaranes, que antes de la conquista espaola, vivan en toda la zona central y meridional de Sudamerica, ya que se extendieron desde los Andes hasta la costa del Atlntico y desde las Guayanas hasta el ro de la Plata. Actualmente estn constituidos por numerosos grupos, que habitan en zonas de Brasil, Paraguay, Uruguay y Argentina, que comparten una cultura y una lengua comn derivada de la rama lingstica tup. Cuando los espaoles llegaron a territorio guaran en busca de oro, como oan a los indgenas decir guaran, que en este idioma significa guerra, les dieron ese nombre, aunque en realidad ellos se llamaban carios. Los guaranes conocieron plantas de efectos narcticos, euforizantes y entorpecientes. El Dr. Dionisio Gonzlez Torres, en su obra Cultura guaran dedica a este tema un importante e ilustrativo captulo donde se detalla una increble variedad de plantas que l denomina psicotrpicas, de las que los guaranes no haban hecho jams uso para el normal desarrollo de su vida social, familiar e incluso individual. El conocimiento que los guaranes tenan de las especies vegetales, era tan extenso y profundo, que es una de las lenguas que ms trminos ha aportado a la nomenclatura botnica, afirmando el Dr. Juan J. Soler que la clasificacin binaria (gnero y especie) que tanta fama dio a Linneo, ya la conocan los guaranes. Conocan una gran diversidad de plantas medicinales y tambin de las afinidades entre algunas de ellas y el antagonismo entre otras, por lo que supieron aplicarlas correctamente. Entre las plantas utilizadas por este pueblo destacamos: el leo de Quassia, la semilla de Nuez vmica, la raz de Ipecacuana, la hoja de Jaborandi, la Yerba Mate y la semilla de Guaran. En la actualidad, en los diccionarios y vocabularios cientficos paraguayos se registran ms de 700 gneros y ms de cuarenta familias botnicas de origen guaran. La mayor parte de las plantas medicinales son originarias de nuestros bosques, campos y esteros y se las denomina nativas, tales como mburukuja, tapekue, aguap puru; muchas de ellas ya eran conocidas y utilizadas por los indgenas antes de la llegada de los europeos al continente EL USO DE LAS PLANTAS MEDICINALES EN AMERICA Y EN PARAGUAY POH ANA JEPORU AMERICA HA PARAGUAIPE 12 americano. Otras especies, tales como manzanilla, kurat, romero, eneldo, hinojo, son introducidas o exticas, ya que fueron tradas de Europa, Asia y Africa. 13 2 SEGUNDA PARTE PEHENGUE MOKI H 14 Las plantas medicinales descritas en el texto, se han clasificado en funcin de su accin farmacolgica, segn la clasificacin anatmica de IMS (Intercontinental Marketing Service), con objeto de sistematizarlas y facilitar su eleccin. Umi poh ana amone vaekue ko kuatipe, oemohenda segn mbae mbaas!pepa oupor, ojapma haguicha IMS (heisva Intercontinental Marketing Service), oemboys!i hagu hasy haguicha iporavo. Esta clasificacin es difcil porque la mayora de ellas presentan varias acciones y figuran en ms de un grupo. No todas las plantas incluidas en un grupo son igualmente eficaces, por ello, es conveniente acudir a la descripcin de las plantas y comprobar sus indicaciones. Hasyimi ko emohenda, hetave rupi umi poh ouporva ndahai pete mbaas!pe aonte ha upvare amo heta at!pe tr heta hendpe. Umi poh ova pete at!pe ndeisi petechapnte iporha mbaas!pe, upvare jahecha vaer mbaichapa oemoe peteteva poh ha mbaechaitpa hei jaiporuvaerha. PLANTAS QUE ACTAN EN PROBLEMAS DE APARATO DIGESTIVO Y DEL METABOLISMO. POH IPORVA TEMBIU OMBOJY POR HAGU ANDE PYPE Carminativas, anticidas y antiulcerosas Tyevu, pyahi ha jai peguar Ans Burrito Cedrn Eneldo Hierba Lucero Hinojo Jaguarete kaa (Carqueja) Kapii kati Kuratu (Cilantro) Manzanilla Marcela Menta Poleo Toronjil Antiespasmdicas Kangue rasy peguar Cedrn Kapii kati Manzanilla Naranjo Tilo Colagogas, colerticas y protectoras hepticas Omopotva hiel ryru ha pya Achicoria Ajenjo CLASIFICACIN DE LAS PLANTAS EN FUNCIN DE SUS VIRTUDES MEDICINALES. MBAPA IPOR PETETEVA UMI POH 15 Aloes Boldo Jaguarete kaa (Carqueja) Koku Menta Tomillo Laxantes y purgantes Omopotva tyekue Achicoria Aloes Lino Malva Sen Antidiarreicas Ojokva tye Aras Granada Mburucuy Digestivas y euppticas Omboguap!va tembiu Aras Cardo santo Cangorosa Kuratu (Cilantro) Eneldo Hierba Lucero Kaar Kapii kati Llantn Marcela Menta angapiry Organo Poleo Tomillo Verbena Tnicas y estimulantes del apetito Juruhe apoha Amargn Berro Kaar Kuratu (Cilantro) Naranjo angapiry Ortiga Poleo Toronjil PLANTAS QUE ACTAN A NIVEL DEL CORAZN, DE LA CIRCULACIN Y DE LA SANGRE. POH KORASMEGUA HA ANDE RUGUY OKORRE POR HAGU Estimulantes del corazn Korasme oipytyvva 16 Ambay Hipotensoras Tuguy rape omombaapo mbeguva Cola de caballo En hemorroides y vrices Tuguy rape oembyai ramo Naranjo Ortiga Antihemorrgicas Tuguy jokoha Ortiga PLANTAS QUE ACTAN EN PROBLEMAS DE LA PIEL. POH IPORVA ANDE PIRE REHEGUA MBAAS"PE Astringentes Omboty ha omokva Cola de caballo Ortiga Emolientes y demulcentes Ombogue ha omombytuva Aloe Vera Batatilla Borraja Malva Antispticas Ohapejokva Cangorosa Ceibo andyp Para parai Cicatrizantes Ombot!va Cangorosa Cola de caballo andyp Para parai En problemas del cabello Akrague peguar Berro Culantrillo Romero En problemas del sudor Tyi peguar Kapii kati Kuratu (Cilantro) Romero 17 PLANTAS QUE ACTAN A NIVEL DEL APARATO URINARIO Y GENITAL. POH IPORVA TY RAPE HA JEKUARUHA PEGUAR Diurticas Oporomonguaru porva Amargn Cepacaballo Cola de caballo Kapii kati Karanday Para parai Perdudilla Siete sangrias Tapakue Ysypo milhombres Zarzaparrilla Estimulantes del tero Memby ryrpe oipytyvva Aras Poleo Ruda Desinfectantes urinarios Kuaruha rape omopotva Ajenjo Albahaca Batatilla andyp Para parai Desinfectantes de los rganos genitales Organo kuaruha omopotva Cepacaballo Kapii kati Karanday andyp Para parai Tapakue Transtornos menstruales Ndoguejy porair kua mbaasy Borraja Burrito Cedrn Culantrillo Hierba lucero Hinojo Marcela Perejil Poleo Romero Ruda 18 PLANTAS QUE ACTAN SOBRE LOS MSCULOS Y LAS ARTICULACIONES. POH IPORVA ANDE RAJYGUE HA KANGUE JOAJUHPE GUAR Antirreumticas Kangue rasy poh Cardo santo Cepacaballo Culantrillo Karanday Tapakue Tarope Ysypo milhombres Antiinflamatorias Ruru mboguejyha Borraja Ceibo Cepacaballos Karanday Lino Tarope Tilo Toronjil PLANTAS QUE ACTAN EN ENFERMEDADES NERVIOSAS Y DOLOROSAS. POH TASY MBOGUEHA HA NERVIOGUIGUA PEGUAR Tranquilizantes Pya tarova mombytuuha Ceibo Mburukuya Manzanilla Marcela Naranjo Tilo Toronjil Analgsicas Tasy mbogueha Jaguarundy Kuratu (Cilantro) Menta Toronjil Antipirticas Akanundu mbogueha Cepacaballo PLANTAS TILES EN ENFERMEDADES RESPIRATORIAS. POH IPORVA UMI MBAASY PYTU RAPE REHEGUPE Antispticas Ohapejokva mbaasy Ajenjo Albahaca 19 Cardo santo Culantrillo Eucalipto Jaguarundy Lino Ortiga Salvia Tomillo Expectorantes y antitusivas Pytia mopotha ha huu jokoha Ambay Ans Culantrillo Eucalipto Jaguarundy Malva Mburukuya Organo Tomillo PLANTAS QUE ACTAN EN PROCESOS INFECCIOSOS. POH IPORVA MBAASY OEMBYAVA PEGUAR Antihelmnticas, antiparasitarias Sevoikura peguar Granada Jaguarete kaa Kaare Verbena En enfermedades virales Virusguigua mbaas!pe Sauco En enfermedades bacterianas Bacteriasguigua mbaas!pe Achicoria Jaguarete kaa Manzanilla Poleo Antdoto de venenos Veneno jokoha Tarope Ysypo milhombres 20 3 TERCERA PARTE PEHENGUE MBOHAPY H 21 El uso adecuado de las plantas medicinales, a excepcin de las venenosas, no perjudica el organismo, por el contrario, lo beneficia purificndolo y curndolo. Ojeporu ramo poh ana hekpe, ndojapo vari ande retre, ndahair umi veneno oguerekva; ou por uvei chupe, omopot ha omonguera. El xito en la cura mediante las propiedades medicinales de las plantas depende de su uso correcto y persistente. La perseverancia en el tratamiento, es la clave para obtener los resultados anhelados. Oporomonguera hagu poh ana ojeporu vaer hekpe ha ndojehejarei vaeri. Pe poh jeporu ndopytavaeri tapre, upichar oneguahta oeguahsehpe. Un obstculo que a veces impide el xito esperado en el tratamiento por medio de las plantas medicinales, es que la persona, cuando ya se siente mejor, lo abandona antes de alcanzar una cura total. Por eso, repetimos que el secreto de la cura reside en el uso adecuado, perseverante y prolongado de las plantas medicinales. Heta jevy pete tapicha oeandu poramivvo ohejma pe poh okueraite mboyve; pva hae pete pa noguahi hagu hume pe poh ana jeporu. Upvare, jae jey, omonguera por hagu, ojeporu vaer hekpe, opytare tapekupe ha ipukukue tekotevva. Las hierbas curativas pueden ser aplicadas de diversas maneras, y es muy importante que toda persona que pretende adoptar este sistema de curacin, conozca bien los distintos modos de aplicacin. Heta hendicha ikatu ojeporu poh ana; upvare tekotev oikuaa por umva mayma tapicha oiporusva ko poh. A continuacin, presentamos las diversas formas de preparacin de las plantas medicinales: Kope amboys!i mbaichapa ambosakoi kuaa umi poh ana: TS UMI T REHEGUA Un t se puede preparar de varias maneras: Pete t oembosakoi kuaa heta hendicha: Como tisana: Colocar agua a hervir, cuando est en ebullicin agregar las hierbas. Tapar el recipiente y dejar hervir por unos cinco minutos ms y se retira del fuego. Dejar por unos cinco minutos bien tapado, colar y servir. Hykuesva: ambyaku y ha oepyrvo opupu jaity pype pe poh. Jatapa pe hyru ha jaheja topupu cinco minuto pukukue ha upi anoh tatgui. Jaheja upicha cinco minuto tojetapa por, upi ambogua ha jau. ! Por infusin: Colocar agua hirviendo sobre las hojas y flores en una vasija y dejarlas reposar bien tapadas, durante diez minutos. Los tallos y races deben ser cortados en pedazos pequeos, luego agregar el agua hirviendo, tapar y despus de veinte o treinta minutos servir. PREPARACIN DE LAS PLANTAS MEDICINALES POH ANA MBOSAKOI REHEGUA 22 Jaitykuva: amo ytaku opupva hogue ha ipotykue ri pete mbayrpe ha jaheja topytuu, diez minuto pukukue. Umi hak ha hapokue oekyt sai saivaer, upi amo pe ytaku opupva, jatapa ha amo veinte tr treinta minuto hagupe jau. ! Por decoccin: Colocar en un recipiente las hojas, flores o partes tiernas y hervir por cinco a diez minutos. Para las races, cscaras y tallos, cortar en pedazos pequeos y hervir durante quince a treinta minutos. Al sacar el recipiente del fuego se debe conservar tapado por algunos minutos ms. Colar y servir. Oj!va ytakpe: amo pete mbayrpe hogue, ipoty tr hokykue ha ambopupu cinco a diez minuto. Umi hapo, ipire ha hakngue, aikyt sai sai ha ambopupu quince a veinte minuto pukukue. anohvo pe mbayru tatgui, jahejavaer tapado algunos minutos pukukue. Upi ambogua ha jau. ! Por maceracin: Remojar las hierbas en agua fra de diez a veinticuatro horas, segn las partes empleadas del vegetal. Las flores, hojas, semillas o partes tiernas entre diez y doce horas; los tallos, cscaras y races blandas, se pican y se dejan de diecisis a veinticuatro horas. Luego colar y servir. Este mtodo de la maceracin ofrece la ventaja de que las sales minerales y las vitaminas son mejor aprovechadas. La maceracin tambin puede realizarse en alcohol, vino o aceite. Oemachaka ha oemohuva: amboykue umi poh y roysme diez a 24 hora pukukue, segn mbae prtepa jaiporu. Ipotykue, hogue, haingue tr umi ikyr!iva, diez a doce hora; hakngue, ipire ha hapokue huva, ambyesai ha jaheja de 16 a 24 hora. Upi ambogua ha jau. Ko emachaka ha emohu ou por umi juky ha vitamina ova pype ojeporu porve hagu. Pe echamaka ha emohu ojejapo kuaa avei alcohol, vino tr acitepe. CONSEJOS MUY IMPORTANTES IPORITEREVA JAIKUAA Como las races, tallos y cscaras requieren ms tiempo que las hojas, es recomendable guardarlas en forma separada. Umi hapo, hak ha ipirekue, oikotevgui tiempo pukuve umi hoguekugui, ipor aongatu aparte. De igual manera, la preparacin del t debe ser hecha por separado, ya que hojas y flores no se cocinan junto con los tallos y races. Upichante avei, pe t oembosakoivaer haenoeo jke hoguekue ha ipotykue noembojyi umi hakngue ha hapokue ndive. Los ts de hierbas, por lo general, deben ser tomados por la maana en ayunas, o por la noche antes de acostarse. Umi t poh anaguigua ojeu vaer, ikatma guive, pyhareve en ayuna, tr pyhare aeno mboyve. 23 Cuando es tomado por tragos o cucharadas, de hora en hora, produce muy buen efecto. Ojeu ramo por trago tr por cucharada, de hora en hora, ome resultado por. Para preparar los ts, nunca debe usarse utensilios de mental oxidable. La misma precaucin hay que tomar en la preparacin de frutas o verduras. ambosakoi hagu t, ndojeporu vaeri arakaeve tembiporu ierrmbeva. Upichante avei ambosakovo yva ha kaavoguigua. No se deben endulzar los ts con azcar, pues lo mejor es tomarlos natural, sin embargo, el que desee endulzarlos, debe hacerlo con miel, que tambin es un agente curativo. Umi t naamohe vaeri asukpe; iporve jau ramo upicha, ha katu oro omohesva, ikatu omo pype era, oporomonguerva avei. Para resfros, catarros, afecciones de la garganta y del pecho, obstrucciones y calambres, y para disolver mucosidades, as como para calentar el cuerpo y provocar sudor, se toman ts calientes. Umi t aku ou por tpa ha tsyrpe, ahyo rasy ha pytia jejoppe, tete jehi ha appe; avei amongue hagu ambu kura, ambyaku hagu ande rete ha os hagu tyi. Los ts de un da para otro fermentan. Razn por la cual se debe preparar diariamente la porcin necesaria y nada ms. Umi t pete rapegua haguynma koro guar. Upvare ambosakoi vaer korere upe jaiportavante voi. JUGOS HYKUERE Si los ts son beneficiosos, los jugos crudos de las hierbas lo son todava ms. La estacin del ao o el lugar en que vivimos muchas veces, slo nos permite obtenerlas en cantidad abundante en estado seco, sin embargo, siempre que sea posible, debemos usarlas frescas. El jugo se obtiene fcilmente triturando las hierbas con un mortero, se colocan en un pao limpio y se exprime. Generalmente se toma fro, pudindose utilizar el jugo as recogido o bien agregndole agua. Umi t ojapo por ramo ande rehe, ojapo porvntema umi poh ana rykuere ojyre. Iporve jaiporu ramo ipyahu reheve umi poh ana, ikatma guive, jepmo pyive ipirukue mante jareko hetave. Pe hykuere jareko hagu, ndahasyive jajosr angupe, upi amo pete ao potme ha aami. Iporve jar hoysa, pe hykuere os haguicha tr amo y hendive. BAOS JAHUR Las hierbas tambin se aplican en forma externa con buenos resultados, en forma de baos. Por la palabra baos, nos referimos a los baos calientes, baos fros, baos de asiento, baos de tronco, baos vitales, pediluvios y baos de vapor. 24 Poh ana jaiporu avei ande retre, okguio jajahvo ipype. Jejahu jar kope, ae hina hakva rehe, ha avei hoysva, jaguapyhapegua, de tronco, vital hrava, pediluvio ha otimbva. CATAPLASMAS PIRE ARIGUA Las cataplasmas tienen efecto calmante sobre: hinchazones, neuralgias, contusiones, reumatismo, gota, furnculos y supuraciones entre otros. En la preparacin de las cataplasmas no se deben usar cucharas de metal oxidable, porque pueden provocar envenenamiento si permanecen mucho tiempo en la masa. Se preparan de varias formas: Umi cataplasma omombytuu oemor pe hasyhpe: irurva, akras!pe, oehungva, kangue rasy, ruru vai, ikurva ha ipuva, hambae. ambosakoikuvo umi cataplasma ndajaiporu vaeri cuchara metalguigua ikatva ierrumbre, ikatgui oguerova veneno o are ramo pe msape. Heta hendicha oembosakoi kuaa: Hierbas frescas, al natural: Aplicar directamente a la parte dolorida, hinchada o herida. Poh ana pyahu, ohaichaite: amo directamente pe hasyhpe, iruru tr oembyaihpe. Hierbas secas, en saquitos, fras o calientes: Segn el caso, usar para calambres, neuralgias, dolores de odos, etc. Poh ana ikpyre, vosape, hoysva tr hakva: Ojeporu appe, tete ras!pe, apysa ras!pe, hambae. En forma de pasta: Macerar las plantas, formando una pasta que se coloca sobre el lugar dolorido, directamente o entre dos paos. Cuando no se tiene hierbas frescas para este fin, usar hierbas secas. En este caso, echar agua hirviendo sobre las hierbas, en la cantidad necesaria para formar una pasta. Ojehea ha oeamasva: amohu umi poh ana, jajapo chugui pete pasta ha amo pe has!hpe, directamente tr moki ao mbytpe. Ndajareki ramo poh ana ipyahva, ikatu jaiporu iskova. Ko csope amo y opupva hiri, hetakupe tekotev hicha oiko hagu upe pasta. Compresas: Usar paos bien limpios, preferiblemente delgados. Cocinar las hierbas en dosis fuertes, usando para un litro de agua, dos o tres veces ms de hierbas que para un t. Colar. Sumergir el pao, retirar, torcer bien y aplicar sobre la zona dolorida. Ao hykuva: Jaiporu ao ipot porva, iporve iperer ramo. ambojy pe poh, mbarete por; un ltro !pe amo moki tr mbohapy jevy hetave t peguargui. ambogua. amoinge pype pe ao, anoh, jaipoka por ha amo pe hasyhpe. UNGENTOS JEPICHYR Triturar hierbas frescas con un mortero con la mquina de moler. Mezclar el jugo que se obtiene con manteca vegetal, de coco o de man. Calentar sobre el fuego hasta que se derrita. Se puede aadir un poco de cera de abeja, para formar un ungento ms espeso. amongui umi poh ana ipyahva pete angupe tr pete mquina omonguvape. Hykuere osva ambojehea manteca vegetal ndive, mbokaja tr manduviguigua. ambyaku tata ri hyku peve. amo kuaa hendive michmi kva la reina araity, oiko hagu chugui pete andy hypyvva. 25 GRGARAS AHYOHEIR Preparar un t de hierbas medicinales, por decoccin. Enjuagar bien la garganta, mediante grgaras, varias veces al da, preferentemente por la maana al levantarse, y por la noche antes de acostarse. ambosakoi pete t poh anaguigua, ojypyre. Jajeahyohi por, heta jevy pete rape; iporve pyhareve apuvo, ha pyhare aeno mboyve. INHALACIONES PYTUH RUPIGUA Colocar hierbas en una vasija con agua y hervir. Cuando est el agua en plena ebullicin, aprovechar el vapor aspirndolo, para ello se debe cubrir la cabeza con una toalla o frazada. amo poh ana pete mbayrpe y ndive ha ambopupu. Opupu jave hina pe y, jaiporu pe itimbokue; amonge ande pype ane t rupi; upevar aakhoi vaer pete toalla tr frazdape. ENEMAS O LAVATIVAS TYEKUEPYHIR Preparar un t de hierbas medicinales. Colar bien e introducir por la va anal, vaginal o uterina, segn el caso, con un irrigador con cnula adecuada. De preferencia se debe inyectar el lquido despus que el paciente ha evacuado u orinado. Facilitar la retencin, por algn tiempo, del lquido introducido, juntando y apretando bien las nalgas del paciente. Para ayudar an ms a la retencin del lquido en el organismo, el paciente debe colocarse boca abajo si la operacin es anal y de espaldas si es por otra va. ambosakoi pete t poh agui. ambogua por ojy rire. amoinge ande retpe yv!guio pete y mondoha rupive. Ipor amondo ramo pe lquido pe tapicha okuaru tra orire. Ojoko vaer pe lquido hetep!pe un tiempo, ha upevar ojopy por ojuehe heviroo. Oipytyv hagu pe lquido hiareve hagu hetep!pe, pe has!va oemoivaer ovap!vo, hapykuerupi oemoir chupe, ha ovayvvo ambue hendarupi ramo. 26 4 CUARTA PARTE PEHENGUE IRUNDY H TERMINOS MEDICOS MAS UTILIZADOS E MBAASY REHEGUA OJEPORUVVA 27 CASTELLANO GUARANI ABSCESO Inflamacin dolorosa al presionar, caracterizada por acumulacin de pus. Ruru has!va jajopy ramo, ipu rupi. ABORTIVO Que provoca la interrupcin del embarazo. Omomembykuva hyeguasvape AFTAS lceras pequeas en la boca. Juru ai AMENORREA Falta de menstruacin. Kua mbaasy ndoguej!iva ANALGSICO Que alivia o calma el dolor. Tasy mbogueha tr omboveviva ANEMIA Disminucin de los glbulos rojos en la sangre. Aparece palidez, frialdad en pies y manos y cansancio general. Tuguy kangy. Hesayju, ipy ha ipo hoys ha ikanereipa ANOREXIA Falta de apetito. Ndaijuruhevi ANTIFNGI-CO Que destruye los hongos y sus esporas. Ipuakva urupe teteregua rehe ANTIHELMN- TICO Que elimina o expulsa los parsitos intestinales. Vermfugo. Ojuka tr oit!va sevoikura tyekuepegua ANTIINFLAMA TORIO Que reduce las inflamaciones. Omboguej!va ruru ANTIMICRO- BIANO Que impide el desarrollo de los microbios. Ojokva microbiokura rembiapo ANTIRREUMT ICO Que reduce o cura el reumatismo. Omonguera tr omboveviva rangue rasy ANTICATA- RRAL Que sirve para curar los resfros Omonguerva tipa ha tsyry ANTIDIARREIC O Que controla o evita la diarrea. Ojoko tr oipeva tye ANTDOTO Agente que contrarresta los efectos nocivos de otros. Pohpochy mbogueha ANTIESPAS- MDICO Que calma o evita los espasmos. Espasmoltico. Ojoko tr oipeva kangue rasy ha romadizo ova toysgui ANTISPTICO Que previene o detiene las infecciones. Ohapejoko mbaasy ovva ANTI- SUDORAL Que disminuye o impide el sudor. Antisudorfico. Ojoko tr ombovevi tyi ANTITUSIVO Que calma y alivia la tos. Oipea ha ombovevi huu ANTI- ULCEROSO Que reduce las lceras. Ombovevi ijava APERITIVO Favorece el apetito. Juruhe apoha AROMTICO Que transmite olor y sabor caracterstico Hyaku ha hekue kuaaukaha ARTERIOS- CLEROSIS Endurecimiento y perdida de elasticidad en las arterias, acompaado de procesos obstructivos e inflamacin. Tuguy rape hatmba ha ipychimba rupi ou ruru ha ndokorre pori tuguy ARTRITIS Inflamacin de una articulacin. Kangue joajuhpe iruru ARTROSIS Deformacin de las articulaciones Kangue ndojoaju porvi 28 ASMA Enfermedad de los pulmones que se caracteriza por dificultad respiratoria, tos y produccin de moco espeso. Mbaasy opokva pytuhha rehe; ndaikatuvi ipytuh por, ihuu ha oguereko heta amb!u ASTRINGENTE Sustancia que constrie, seca y limpia. Acelera la cicatrizacin de las heridas. Omboty, omok ha omopotva. Omboty pyae ekyt hague. Ojoko tye BLENORRA- GIA Inflamacin contagiosa de la mucosa genital. Gonorrea. Ruru ovareva osva ande kuaruhre BALSMICO Calmante de heridas, llagas y lceras. Omombytuu herida, kuru vai ha aikura BRONQUITIS Inflamacin de los bronquios. Ahyo ruru CARMINATI-VO Antiflatulento. Elimina los gases intestinales y del estmago. Tyevu poh; onoh yvytu vai tyekugui ha pygui CATARRO Resfriados o resfros. Tipa ha tsyry CITICA Inflamacin dolorosa del nervio de la cadera. Iruru tumbypegua nervio ha hasy CICATRI- ZANTE Que cierra las heridas. Ombot!va oekyt hagupe COLAGOGO Que favorece la salida de bilis por la vescula biliar. Oipytyv os hagu mbaero hiel ryru rupi COLERTICO Favorece la salida de bilis por el hgado. Oipytyv os hagu mbaero pya rupi CLICO Dolor abdominal intenso. Tyerasy vai COLITIS Inflamacin del colon, acompaada normalmente de diarreas. Tyekue poguasu rurgui osva tye CONTUSIN Moretn o magulladura en la piel. ehunga tr ekari pire ri CONVULSIN Contraccin violenta e involuntaria. emokuruch hat ijeheguirei DEMULCENTE Sustancia que suaviza, relaja y protege la piel. Omosi, omombytuu ha omo ande pire DEPURATIVO Limpia la sangre de toxinas o venenos. Omopot ande ruguy mbae kygui DERMATITIS Inflamacin de la piel causada por sustancias irritantes. Pire irurva DIAFORTICO Sudorfero. Aumenta o provoca el sudor. Omoepyr tr omongakuaa tyi DIARREA Enfermedad digestiva que se caracteriza por una evacuacin frecuente y acuosa. Mbaasy punggui ova; oe yku ha pyi DIGESTIVO Que facilita la digestin. Eupptico. Oipytyv ojy por hagu tembiu ande pype DISMENO- RREA Irregularidades en la funcin menstrual. Kua mbaasy ndoguejy poriva DISPEPSIA Digestin pesada y dolorosa. Hembiu guapy pok!i ha ras!va DIURTICO Provoca o aumenta la orina. Oporomonguaru porva ECZEMA Enfermedad caracterizada por ampollas y descamacin de la piel. Mbaasy ojechaukva apirua ha jepireo rupive EDEMA Retencin de lquido. Hidropesa. Hete yusva reko 29 EMENAGOGO Favorece el flujo menstrual femenino. Oipytyv kua mbaas!pe EMTICO Vomitivo. Oipytyv pyajerer EMOLIENTE Disminuye o quita la inflamacin de la parte del cuerpo que se quiere curar. Omboguejy tr oipea ruru oemonguerasva ESCARLATINA Enfermedad infecciosa, muy contagiosa, que se caracteriza por la presencia de placas anchas de color rojo escarlata. Mbaasy oembyava ha ovareva; ojechauka mancha pyta ande pirre. ESCORBUTO Trastorno de desarrollo lento, caracterizado por depresin nerviosa, piel amarillenta, dolor en las articulaciones y anemia, debido principalmente a la falta o insuficiencia de vitamina C. Mbaasy okakuaa mbeguekatva; ojechauka vya, pire sayju, kangue ojoajuhpe hasy ha tuguy kangy rupive, oikotevgui vitamina C ESPASMO Contraccin brusca e involuntaria de un msculo u rgano. Oemokuruch at ijeheguirei pete msculo tr tetep!pegua ESPASMOL- TICO Que alivia los espasmos. Omombytuu emokuruch kura ESTOMACAL Estomquico. Pya (estmago) rehegua ESTOM- QUICO Favorece los procesos digestivos. Oipytyv tembiu ojy por hagu ande pype ESTREIMIEN TO Retraso o dificultad en la evacuacin intestinal. Ombohasykue tyekuepegua okue ha os hagu EUPPTICO Que facilita la digestin. Oipytyv omboguapy ane rembiu EXPECTO- RANTE Favorece la expulsin de las secreciones, mucosidades y flemas que se depositan en el aparato respiratorio, controlando as la tos. Oipytyv hoa hagu umi onova pytuh rappe, amb!u kura, opa hagu huu FARINGITIS Inflamacin de la faringe, con dolor al tragar y fiebre Ahyo rappe iruru, amokkuvo hasy ha ome akanundu. FLATULENCIA Acumulacin de gases en el tubo digestivo. Yvytu vai ijat!va ane rembiu rappe FURNCULO Inflamacin de la base del pelo, acompaada de pus. ande rague rapo iruru ha ipu GALACT- GENO Que estimula la produccin de leche. Oipytyvva kamby appe GASTRITIS Inflamacin del estmago, acompaada de vmitos, nauseas y dolor. Pya rurgui ome pyavai, pyajere ha tasy GONORREA Enfermedad sexual contagiosa, caracterizada por la presencia de un flujo purulento. Mbaasy ande kuaruhre osva ha ovareva, opu ha osyry GOTA Enfermedad caracterizada por fuertes dolores en las articulaciones, principalmente en el dedo gordo del pie. Mbaasy oeandva ane kangue ojoajuhpe, hasy peteirre ane pys guasu GRIPE Enfermedad producida por un virus, que ocasiona dolor de cabeza, fiebre y malestar general. Mbaasy ova vichoiete (virus)gui; ombohasy ane ak, ande py ha ande po kura, ome akanundu ha aeandu vai 30 HEMO- RROIDES Dilatacin de las venas del ano o recto. Tuguy rape tevipegua oembyai HEMOST- TICO Detiene las hemorragias. Ojoko tuguyky; tuguy oehva HEPTICO Regula las funciones del hgado. Omombaapo por ande pya HIDROPESA Edema. Ruru HIPER- TENSIN Aumento de la presin arterial. Tuguy rape ombaapo mbareteve HIPOTENSIN Disminucin de la presin arterial. Tuguy rape ombaapo mbegueve INAPETENCIA Falta de apetito. Juruhe INFLAMA-CIN Reaccin de una parte del cuerpo frente a una lesin. Va acompaada de calor, enrojecimiento y dolor. ande rete ombohovi, pete prtepe, chupe ombyavape. Uppe haku, pyt ha hasy IRRITANTE Agente que estimula de forma perjudicial una parte del cuerpo. Okguio opoko vava pete prtepe ande retre JAQUECAS Dolor de cabeza. Ak rasy LAXANTE Facilita la evacuacin del intestino, corrige y evita el estreimiento. Oipytyv tyekue ryepypegua osmba por hagu LEUCORREA Flujo blanquecino producido por irritacin de las vas genitales de la mujer. Tyky morot kua kuaruhgui osva LUMBAGO Dolor reumtico que se produce en la espalda. Kangue rasy ande kupe aandva NAUSEAS Sensacin de malestar con ganas de vomitar. eandu vai omeva pyajerese NEURALGIAS Dolor intenso intermitente de origen nervioso. Tasy asy, pa pa, ova nerviokuragui PARSITO Organismo animal o vegetal que habita en el interior de otro, viviendo de l. Oikovva ambue ryep!pe ha okarva hese PARASITOSIS Enfermedad provocada por parsitos. Mbaasy ova umi parsitogui PECTORAL Remedio para las afecciones pulmonares o del pecho. Ayuda a la descongestin de las vas respiratorias. Poh iporva pytuhha ha pytire oenandva peguar. Oipytyv ipot hagu pytuh rape PUJO Dolor abdominal con sensacin de calor y falsa necesidad de evacuar. Tyerasy anembyakva ha haete ku asva ha katu naari PURGANTE Que favorece la evacuacin intestinal. Laxante. Oipytyv tyekuepegua hoapa por hagu REPELENTE Ahuyentan a los insectos. Se aplican sobre la piel. Omond!i vichoikura. amo ande pire ri. 31 REUMA Enfermedad de las articulaciones, huesos, tendones o msculos que se caracteriza por dolor y rigidez. Mbaasy kangue ha ijoajuhapegua, ha avei ande rajygupe, hasy ha hatmba RONQUERA Cambio en el tono de la voz por inflamacin de la garganta. e rusu ova ahyo embot!gui RUBEFA- CIENTE Produce irritacin de la piel por dilatacin de los capilares. Omyapeno ande pire, okakuaa rupi tague rapo RUBEOLA Enfermedad infecciosa, contagiosa, caracterizada por manchas rojas en la piel parecidas a las de la escarlatina. Mbaasy oembyava ha ovareva; ojechauka mancha pyt rupive osva ande pirre ha ojoguva escarlatnape SARAMPIN Enfermedad infecciosa, muy contagiosa, caracterizada por erupcin rojiza en la piel. Mbaasy oembyava ha ovareva; ojechauka kuruimimi pytangy rupive osva ande pirre. SEDANTE Calmante Que calma o alivia las excitaciones nerviosas. Omombytuu tr ombovevi pya tarova SIFILIS Enfermedad infecciosa, adquirida por contagio sexual y transmitida por herencia. Mbaasy oembyava, ova meakugui ha ohasva emoarpe TONICO Que estimula la actividad de los rganos. Omokyreva tetepypegua rembiapo TOS HUU Movimiento convulsivo del aparato respiratorio. Putuhha emongue mbarete, onoh hagu ipytipe omolestva TOXICO Sustancia que es capaz de producir en el organismo importantes alteraciones e incluso la muerte. Mbae ikatva tuicha ombyai tetep!pe ha ikatva voi oporojuka TRANQUI- LIZANTE Que calma la excitacin nerviosa. Omombytuva pya tarova ULCERAS Lesin interna o externa, acompaada generalmente de pus, difcil de cicatrizar espontaneamente. embyai ande pire tr ande retep!pe, katuete nunga ipuva ha has!pe oemboty ijehegurei VERMIFUGO Que provoca la eliminacin de las lombrices intestinales. Antihelmntico. Ojuka tr oit!va sevoi kura tyekuepegua VIRUELA Enfermedad infecciosa, muy contagiosa, a veces mortal, caracterizada por la aparicin de vesculas y ampollas en la piel. Mbaasy oembyava, ovareva, oporojuka kuava; ojechauka apirua rupive osva ande pirre VULNERARIO Para curar heridas, cicatrizante. Omonguera oembyaihpe; omboty oekythagupe 32 5 QUINTA PARTE PEHENGUE PO H 33 ACHICORIA ACHIKRIA Cichorium intybus L. (Compuestas) Sinnimos: Chicoria Ambue hra(kura) hae: Chicoria Parte utilizada: Races y hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue Propiedades: Digestivo, ligeramente laxante, diurtico, aperitivo y vermfugo. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, anemoe hu kangymi (ligeramente laxante), oporomongaru ha hae avei sevoi jukaha. Indicaciones: Anorexia, trastornos digestivos y hepticos, estreimiento. Mbae mbaas!pe guarpa: Juruhe, tembiu guapyse, ande pype guar, e at (tepoti pa). Forma de empleo: Las races se usan secas y cortadas, en decoccin (una cucharadita por taza, una taza despus de cada comida). Las hojas tiernas se usan en ensaladas y tambin en infusin. Mbaichapa ojeporu: Hogue ha haingue oemo pete kuimbei (cucharadita) renyhngue pete tep!pe guar, ojeu mbohapy tr irundy tepy pete rape ojekaru rire. Okguio ojepuru ojejohi hagua mbaasy ter oemo hagua hiri mandyju tr ao potre. AJENJO AJENJO Artemisia absinthium L. (Compuestas) Sinnimos: Artemisa, absintio. Ambue hra(kura) hae: Artemisa, absintio Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipot!va. Propiedades: Carminativo, expectorante, antihelmntico, antisptico, antifngico, diurtico, espasmoltico y emenagogo. Mbapa ojapo: Tyepy yvytu poh, oguenoh amb!u pytiapegua, sevoi jukaha, omopot ande rete tymba chuikuragui (microbios, bacterias, hongos), oporomonguaru, pya ha tyeras!pe guar, kume ombohuguyguejy. Indicaciones: Catarros, envenenamientos, malestares digestivos, menstruaciones difciles y dolorosas. Eficaz para combatir la falta de apetito, afecciones del hgado, hidropesa, mal aliento, pujos. Limpia y regulariza el funcionamiento del estmago, hgado, riones, vejiga y pulmones. Mbae mbaas!pe guarpa: Hae amb!u, ahyo parar ha huu poh; pohvai anemongau tr anembohasy ramo (envenenamiento ojeva chupe), ande pygui aeandu vai ramo , kua ndahuguyguejysi ramo tr huguyguejy rasy ramo. PLANTAS MEDICINALES MS UTILIZADAS EN PARAGUAY Y SUS PROPIEDADES POH ANA PARAGUIPE OJEPORUVVA MBAPE GUARPA IPOR 34 Ipor juruheme guar, teteypa (hidropesa) ha pytune poh, ese tr kuaruse ha ndaikati ramo; ipor avei omopot ha omoingo por hagua pya, pitikiri, tyryru ha evevi (pulmn). Contraindicaciones: Embarazo (puede provocar aborto), lactancia, nios menores de diez aos y enfermos con problemas nerviosos. Mbapepa ndoi: Ndoupori kua hyeguasvape (ikatu omomembykua ichupe), imembykambvape ha mitme oguerekova gueteri 10 ary ha hajyguekura nombaapo porivape (inrviogui has!vape). Forma de empleo: Se emplean las hojas en infusin (5 a 15 gramos de planta en un litro de agua), un cuarto de taza cada vez, con intervalos de una hora. Mbaichapa ojeporu: Hoguekue ri ojetykua ytaku (5 tera 15 gramo, pete litro !pe), ha oemboyu pete tepy mbytere mbytere jevy:1/4, pete aravo rire. Precauciones: El uso prolongado puede provocar trastornos nerviosos y digestivos. aangareko hagua: Ojepuru are ramo ikatu omombaapovai ande rajyguekura (nervio) ha ande pya. ALBAHACA ALBAHACA Ocimum basilicum L. (Labiadas) Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipot!va. Propiedades: Digestivo, carminativo, antiemtico, galactgeno, antitusivo, analgsico y ligeramente sedante. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, tyepy yvytpe guar, ojoko pya jere, oporomokamby, hupe guar, oipea andehegui mbae rasy, ombovevi mbae andu. Indicaciones: Infecciones urinarias (ardor al orinar), digestin dificultosa, fiebre, dolores de cabeza, tos, gases y trastornos nerviosos. Exteriormente se usa para hacer grgaras en casos de dolor de garganta, angina, sarpullidos bucales, etc. Las hojas maceradas, son eficaces para curar heridas. Con la decoccin de las hojas o semillas maceradas, se preparan compresas que las madres que amamantan aplican sobre los pezones de los senos afectados (por sus propiedades galactgenas). Mbape guarpa ipor: Tyasy (ande jopr jakuaru jave), tembiu guapyse, akanundu, akrasy, huu, tyepu yvytu ha tajygue mbaapo vai (trastornos nerviosos). Okguio ojepuru jajeahyohi hagua (grgara) ande ahyo ras!r, ande ahyoguy ruru ramo, juru ai tr kpa ramo. Ai ha ekytngurape (herida) ou poriterei albahaca rogue josopyre. Kua imemby kambva ikma oembyai ramo ikatu oepohano picha: Albahaca rogue tr haingue ojejosopyre oembopupu ha hykuere oemo compresa hicha sy imemby kambva kma ri (omokamby hagua chupe). Contraindicaciones: Por va interna est contraindicada en embarazo, lactancia, nios menores de 6 aos, enfermos con gastritis, lceras, colitis, epilepsia y Parkinson. Mbapepa ndoi: Naipori hou hyeguasva, imemby kambva, mit 6 ary mboyve, ipya has!va (gastritis), hyekue ava, hyva (hepoti ykva), epilepsia ha Parkinson oguerekva. Forma de empleo: Se emplean las hojas y las semillas en la dosis de una cucharadita por taza. De tres a cuatro tazas al da despus de las comidas. En uso externo en forma de lociones y compresas. Mbaichapa ojeporu: Hogue ha haingue oemo pete kuimbei (cucharadita) renyhngue pete tep!pe guar, ojeu mbohapy tr irundy tepy pete rape ojekaru rire. Okguio ojepuru ojejohi hagua mbaasy ter oemo hagua hiri mandyju tr ao potre. 35 ALOE VERA ALOE VERA Aloe vera L. y Aloe ferox Mill. (Liliceas) Sinnimos: Acibar. Ambue hra: Acbar. Parte utilizada: Zumo obtenido por incisin de las hojas (acibar). Mbapa ojeporu ichugui: Hykue osva ichugui oekytvo pe hogue. Propiedades: Tnico digestivo, colagogo y laxante. En uso externo es emoliente y vulnerario. Mbapa ojapo: Ombohaeve ande pya, omongatupyry ande pya ojapo hagua imbaero, anemoe hu. Okguio ojepuru ramo omohu ande pire ha omonguera ai ha ekytngue. Indicaciones: Estreimiento ocasional y trastornos hepticos. Tpicamente sobre las inflamaciones, quemaduras, eczemas, erisipela. La pulpa de las hojas es muy eficaz para combatir infecciones de los ojos (conjuntivitis y ojos irritados) y curar heridas. Mbape guarpa ipor: e at ha pya nombaapo porivape guar Hoguekue ojepuru okguio oepohano hagua ruru, kaigue, temi vai ( 1 ), pire mbaasy hrava erisipela. Hogue rookue ou por tesa mbaasykurape ( 2 ) ha oepohano hagua ai, kuru ha ekytngue. Contraindicaciones: En uso interno no debe utilizarse en embarazo, lactancia y nios menores de diez aos, dolor abdominal desconocido, obstrucciones biliares, colitis y hemorroides. Mbapepa ndoi: Naipori hou hyeguasva, imemby kambva, mit po ary oguereko mboyve, hyeras!va ojekuaare mbaguipa, pya hasy ande pya rykuero opagui, hyva (hepoti ykva), hevi jatii tr ijava. Forma de empleo: Para uso interno se emplea en forma de extractos acuosos. Se usan las hojas, pulpa y zumo tpicamente o en forma de baos. Mbaichapa ojeporu: Ojeu hagua ojeporu hykuere. Okguio ojepuru hogue, ijapyte ha hykuesngue, oemo hagua pe hasyhpe tr ojejohi hagua ipype. Precauciones: El zumo fresco puede producir irritacin en la piel. En dosis alta es muy txico. aangareko hagu: Pe hykuesngue pyahu ikatu ojopi ande pire. Oemo hetaiterei ramo anembyai tuichakuaa. AMARGON CHIKRIA MOROT Taraxacum dens-lenis Desf. y Leontodon taraxacum L. (Compuestas) Sinnimos: Taraxacn, diente de len, achicoria blanca. Ambue hra (kura) hae( 3 ): Traxacn, diente de len, achicoria blanca, chikria morot Parte utilizada: Races y hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue
1 Temivai: literalmente picazn intensa y daina. Excemas. 2 Tesa mbaasykura: enfermedades del ojo, oftalmia: ardor en los ojos, heridas etc. 3 Ambue hra(kura) hae: su sinnimo 36 Propiedades: Tnico y digestivo, diurtico, laxante suave, depurativo de la sangre y estimulante de las secreciones biliares. Mbapa ojapo: Ombohaeve ha omboguapy ande pya, anemonguaru, anemoe hu kangymi, omopot ande ruguy, omombaapo kyreve ande pya. Indicaciones: Tanto las hojas como el jugo, adems de constituir un excelente y saludable alimento, son un remedio eficaz para combatir las enfermedades hepticas, especialmente la ictericia. Tambin combate el estreimiento. De igual manera es recomendable para el reumatismo, artritis, gota, obesidad, etc. Se recomienda su consumo en ensaladas. Mbape guarpa ipor: Hogue ha hykuere hiupy por ha avei poh iporva pype guar, mbaasy ictericia hravape (tiricia: mbaasy anembosayjva). Avei ipor e atme guar ha omohesi hagua ande ryekue ani ituju. Ipor avei kanguerasy ha kangue juajuha ras!pe guar, artritis heiha, po ha py ruru, kyra rekpe guar ( 4 ). Ipor ikatukue javeve jau ensaldape. Forma de empleo: Se emplean la raz y las hojas en forma de t (50 a 60 gramos para un litro de agua, un vaso antes de las comidas), las hojas o ms bien su zumo tambin se emplean en ensaladas. Mbaichapa ojeporu: Hapo ha hogue rykugui ikatu oiko ygua aku ( 5 ) (50 tera 60 gramo pete litro !pe, pete vso ojekaru mboyve). Hogue ojeporu ensaldape. AMBAY AMBAY Cecropia adenopus Mart. ex Miq. (Urticceas) Sinnimos: Ambaiva, palo de lija. Ambue hra(kura) hae : Ambahu, palo de lija Parte utilizada: Hojas, sumidades floridas (brotes) y races. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue, hu potykue ha hapo. Propiedades: Antitusivo, expectorante, tnico cardiaco. Mbapa ojapo: Oipea huu, pytia jejopy, omombarete ane e (corazn). Indicaciones: Afecciones del aparato respiratorio, catarros rebeldes, resfros frecuentes, bronquitis asmtica, tos pertinaz, etc. Corta la diarrea y normaliza las funciones digestivas. El ambay tambin regula las funciones cardiacas y nutre o vigoriza el sistema circulatorio. Mbape guarpa ipor: Mbaasy ande rete pytuhhre ova, amb!u opaseva, tsyry pyi, pytuh rape embotyse, huu are, tpame guar. Ojoko tye ha omombaapo por ande pya. Ambay omombaapo por avei ane e ha omoingo por tuguy guata ande retep!re. Contraindicaciones: Embarazo y nios menores de diez aos. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape ha mitme ohupyty mboyve pa (10) ary. Forma de empleo: Se emplean las hojas en infusin (una cucharada sopera en una taza de agua), tomar de cuatro a cinco tazas al da. Mbaichapa ojepuru: Hoguekue ri ojetykua ytaku (pete kuimbe renyhngue pete hrro !pe guar), ojeu irundy tr po tepy pete rape.
4 Kyra reko: obesidad 5 Ygua aku: bebida caliente: t 37 ANIS ANS Pimpinella anisum L. (Umbelferas) Sinnimos: Ans verde, ans de Castilla, matalahva. Ambue hra(kura) hae : Anis verde, anis de Castilla, matalahuva. Parte utilizada: Frutos y semillas. Mbapa ojeporu ichugui: Hia ha haingue Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo, espasmoltico, protector del hgado, expectorante, diurtico, antisptico y galactgeno. Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, oguenoh yvytu ande retep!gui, tye rasy peguar, ande pype guar, pytia jejop!pe guar, anemonguaru, tymba chugui anemopot, oporomokamby. Indicaciones: Inapetencia, gases del estmago y de los intestinos. Lactancia (aumenta la leche), resfros y bronquitis. En uso externo se utiliza el aceite de la semilla en algunas infecciones (pie de atleta, piojos). Mbape guarpa ipor : Juruhe, tyekue yvytu ha tye rasy poh. Imemby kambvape guar (oporomokamby), tpa ha pytuh rape rasy. Okguio ojepuru hai kyrakue aepohano hagua tymba chugui (ky...) Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de seis aos. Tambin est contraindicado en pacientes con gastritis, lceras, epilepsia y otras enfermedades nerviosas. Mbapepa ndoi: Ndoi hyeguasvape, imemby kambvape, mit ohupytyvape pote (6) ary. Ndouvaeri avei ipya has!va, hyekue ava, ijepilpsiava tr inrviogui has!va. Forma de empleo: En infusin a razn de una cucharada sopera para cuatro tazas de agua, una despus de cada comida. Mbaichapa ojeporu: Ojetykua ytaku anis rai ri pete kuimbe ( 6 ) irundy tepy peguar, ojeu pete tepy ojekaru rire. Precauciones: A dosis muy altas y durante mucho tiempo, puede producir problemas circulatorios y musculares. aangareko hagua: Oemo heta ramo ha ojeu are ramo ikatu ombyai ande ruguy guata tetep!re ha ande roo emongue. ARASA ARASA Psidium guajava L. (Mirtceas) Sinnimos: Guayabo. Ambue hra(kura) hae: Guayabo. Parte utilizada: Hojas y frutos. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hia
6 Pete kuimbe: una cuchara 38 Propiedades: Digestivo, astringente, emenagogo y antisptico. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, omok ande ryepypegua tembiu ratykue, ombohuguyguejy por kuangurape, ohundi tymba chuikura. Indicaciones: Para combatir los clicos e indigestiones y normalizar las funciones intestinales en casos de diarreas y disenteras. En uso externo en casos de leucorreas y otras afecciones genitales. Mbape guarpa ipor : Ipor tyeras!pe guar ha tembiu anembyai ramo, omombaapo por jevy ande ryekue, anderye ha anderyeryguy rire. Okguio ojepuru hogue rykue pupupyre oepohano hagua mbaasy hrava leucorrea (mbae morot osva kua rambyp!gui) ha ambue mbaasy ova kua membyra rehe. Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de seis aos. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imembykambvape ha mit oguerekova pote (6) ar!pe. Forma de empleo: Para uso interno, se emplean las hojas o los frutos en infusin o cocimiento en la proporcin de cuatro cucharadas soperas para un litro de agua, cuatro a cinco tazas al da. En uso externo (lavados genitales) se utiliza un cocimiento de la hoja (40 a 100 gramos para un litro de agua). Mbaichapa ojepuru: Ojetykua ytaku hogue tr hia ri tr oembopupu irundy kuimbekue un litro !pe, ojeu 4-5 tepy pete rape. Okguio ojepuru hagua oembojy (40 tera 100 gramo pete litro !pe) ha ojejohi pype pe hasyhpe. BATATILLA BATATILLA Solanum commersonii Dun. ex Poir. (Solanceas) Sinnimos: Batata silvestre. Ambue hra(kura) hae: Batata silvestre Parte utilizada: Tubrculos. Mbapa ojeporu ichugui: Hapo Propiedades: Refrescante, diurtico y depurativo. Mbapa ojapo: Poh roys, anemonguaru ha anemopot. Indicaciones: Infecciones de la vas urinarias. Tambin se emplea como bebida refrescante, habitualmente se toma con agua fra o con el terer (infusin fra con yerba mate). El zumo o la infusin de batatilla sirve para lavar heridas y lceras. Mbape guarpa ipor: Kuaru rape mbaas!pe guar. Ojepuru poh roys ramo, y roysme ojeyu hagua tr tererpe. Batatilla rykue ipor avei ekytngue (herida) ha aikura ojejohi hagu. Forma de empleo: Los tubrculos se machacan y se le agrega agua fra. Mbaicha ojeporu: Ojejoso hapokue ha oemboy (y roys) BERRO BERRO Nasturtium officinale R. Br. (Crucferas) Parte utilizada: Hojas y partes areas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak. Propiedades: Aperitivo, vitamnico, diurtico, estimulante del cuero cabelludo, antitusivo y expectorante. 39 Mbapa ojapo: anembojuruhe, omongatupyry ande rete oikotevva, oporomonguaru, omombaapo por ane ak pire, huu ha pytia jejopy poh. Indicaciones: Inapetencia, convalecencia, anemia, prevencin del escorbuto, afecciones genitourinarias, sobrepeso (cuando est acompaado de retencin de liquido), faringitis y bronquitis. En uso externo se utiliza en infecciones, dermatitis seborreica y caida del pelo. Mbape guarpa ipor: Juruhe, jekuera ramo rire, tuguyi (sayju), ojehapejoko hagua escorbuto. Escorbuto hae tuguy eh (hemorragia), ti jea, udo rasy, ova vitamina C sagui tr ndaiprigui tembipe. Ojepuru mbaasy kuaruhre ovape guar, ikyrarasvape guar (ande rete ombyaty ramo y). Hae tpa, pytuh rapre ova mbaasy poh. Okguio ojepuru pire mbaas!pe guar, pire kyrpe ha akrague kipe guar. Forma de empleo: En decoccin, 100 gramos para un litro de agua al da. Se toman tres o cuatro cucharadas soperas al da (puro o diluido en agua). Tambin se utiliza la planta fresca en ensaladas (debe lavarse varias veces antes de su utilizacin). En uso externo se emplea el jugo fresco en forma de fricciones. Mbaichapa ojepuru: Oembopupu 100 gramo, pete litro !pe, pete rape. Hykuere ojeu mbohapy tr irundy kuimbe pete rape (haeoite tr !re ijeheapyre). Pe kaavo pyahu ojepuru avei ensaldape (ojejohi por vaer). Okguio ojepuru hykuere jepichyr. Contraindicaciones: No lo deben usar en gran cantidad las mujeres en el perodo del embarazo. Tambin contraindicado en gastritis y problemas de tiroides. Mbapepa ndoi: Ndou pori kua hyeguasvape, naimemb!i peve ndouporiete. Precauciones: Limpiar cuidadosamente la planta, pues frecuentemente en las hojas existen huevos y larvas de parsitos que pueden provocar infecciones. En dosis muy altas pueden producir irritaciones en el estmago y en el rin. aangareko hagua: Ojejohi por vaer, ose hese tymba chuikura rupia ha tayrai ikatva anembohasy. Ojeu hetaiterei ramo ikatu ombyai ande pya ha ane pitikiri. BOLDO BOLDO Peumus boldus Molina ( Monimiceas) Parte utilizada: Hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue Propiedades: Protector heptico, digestivo, colertico, antiinflamatorio y diurtico. Mbapa ojapo: Pya poh, omboguapy tembiu, omombaapo ande pya ojapo hagua pe pyary irva, akanundu poh, oporomonguaru. Omopot ande pirre osva mbae h, ande rova rehegua, ande pygui ova. Indicaciones: Clculos biliares (piedras en la vescula) y anormalidades de las vas biliares. Tambin se emplea en casos de estreimiento, cistitis y enfermedades genitales (sfilis y blenorragia). Limpia las manchas de la piel, especialmente de la cara, que son causadas por enfermedades hepticas. Mbape guarpa ipor: Ipor pya ita peguar ( 7 ), avei omoingo por pya mbaero rape oiko porseva.
7 Pya ita: clculo heptico. 40 Ojepuru avei eatme guar, tyryru mbaas!pe ha tai ha tako mbaasykurape guar (sfilis ha blenorragia). Contraindicaciones: Obstruccin de las vas biliares, embarazo y lactancia. Mvapepa ndoi: Ipyary rape ndosyry porivape, hyeguasva ha imemby kambvape. Forma de empleo: Exteriormente, el boldo en decoccin, se usa para baos, pediluvios; para combatir el reumatismo, la hidropesa, afecciones cutneas, sfilis, blenorragia y otras enfermedades semejantes. El jugo de las hojas o tallos tiernos, introducidos en los odos calma los dolores. De las hojas se prepara un importante y curativo jarabe, de la siguiente manera: se machacan 100 gramos de hojas, sobre esta trituracin se vierte un litro de agua hirviendo, inmediatamente se tapa bien y se deja que se repose por espacio de seis horas. Se cuela y se endulza con miel de abejas y se coloca en bao Mara, se cubre enteramente y se deja hasta que tome punto, o sea, hasta que est listo el jarabe. La dosis indicada es una cucharadita por taza de agua, varias veces al da. Mbaicha ojeporu: Okguio ojeporu hagua oembopupu pe boldo ha ojejohi pype mbaasy, ande py; kangue ras!pe guar, teteypa, ande pire mbaasy, sfilis, blenorragia ha ambue pichagua mbaas!pe guar. Hogue ha hak kyri ry amor ande apyspe ombohasa apysa rasy. Boldo roguekugui ikatu ojejapo poh jarabe, picha: ojejoso 100 gramo boldo rogue: pva ri ojetykua pete litro ytaku, ojejahoi por rire oemombytuu seis horas rupi. Peva oembogua rire oemohe eiretpe ha oemo bao de marape, ojejahoi por jevy ha ojeheja upicha oiko peve chugui jarabe jaipotva. Mbovy ha mbaichapa ojeuvaer: Pete kuimbei pete tepy !pe, heta tepykue pete rape ( 8 ). Precauciones: A dosis muy altas puede producir alucinaciones y convulsiones. aangareko hagua: Oemo tuichaiterei ramo ikatu ombyai ane ak, anemoaktavyrai ha anemboryryipa. BORRAJA BORRAJA Borago officinalis L. (Borraginceas) Parte utilizada: Flores y ocasionalmente hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Ipoty ha saive hoguekue Propiedades: Demulcente, antiinflamatorio y balsmico. Diurtico, sudorfico y regulador del sistema hormonal. Mbapa ojapo: Omohu ande pire ha ande pire kyr!u (mucosa), tete akanundu ha rurpe guar, noandukaguasi andve mbaasy. anemonguaru, anembohyi, omo por ande retpe ojapoukva hembiapo (sistema hormonal). Indicaciones: Afecciones de las vas respiratorias (resfros, bronquitis y faringitis), situaciones que requieran un aumento de la diuresis (infecciones urinarias) y afecciones en los riones. Por ser un excelente sudorfico, se emplea para mejorar los sntomas del sarampin, inclusive la escarlatina, en forma de ts calientes. Tambin se emplea en el sndrome premenstrual. Las hojas machacadas y puestas sobre los abscesos, inflamaciones, tumores, favorecen el proceso curativo; aplicadas sobre las quemaduras, calman el dolor. Las cataplasmas de hojas de borraja hervidas dan un excelente resultado en los casos de ataques de gota, calmando o haciendo desaparecer el dolor en poco tiempo. Mbape guarpa ipor: Mbaasy pytuh rape rehegupe guar (tsyry, pytia chi, tpa), tekotev ramo ojekuaruve (ty rape mbaasy,...) ha pitikiri mbaas!pe guar.
8 Heta tepy kue pete rape: varias tazas al da. 41 Hae tsyry ha avei kuaru rape ha pitikirikura mbaasy peguar poh. Hae avei tpaa ha resfro heiha poh. Hae rupi poh iporva tyair, ojeporu sarampion, akanundu escarlatina heiha poh ramo, ygua aku hicha ( 9 ). Ojepuru avei mitakua huguyguejy potpe noeanduporivape guar. Hoguekui josopyre omonguera katu oemo ramo pu, kuru, ai, ruru, susua umva ri. Upicha avei kaigue rehe oemo ramo ombohasa hasykue. Hae avei py ruru, gota heiha poh, hogue jypyre oemo p!re hasyhpe; voi ombohasa hasykue. Forma de empleo: Para la preparacin de ts calientes, la dosis ser cuatro cucharadas soperas (5 a 10 gramos) para un litro de agua, de cuatro a seis tazas al da. Mbaichapa ojeporu: Ojejapo hagua ichugui ygua aku oemo irundy kuimbe (5 tera 10 gramo) pete litro !pe ha oemboyu irundy tr pote tepy pete rape. BURRITO BURRITO Wenatia calycina Griseb. (Geraniceas) Sinnimos: T de burro. Ambue hra(kura) hae: T de burro. Parte utilizada: Hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue Propiedades: Digestivo, carminativo, protector heptico. Mbape guarpa ipor: Omboguapy tembiu, tyepy yvytu poh, pya poh. Indicaciones: Se usa en digestiones lentas, despus de comidas copiosas, en flatulencias y acidez gstrica. En uso externo, est indicado en inflamaciones de los rganos genitales femeninos. Mbape guarpa ipor: Ojeporu hembiu oguapy mbeguvape guar, jekaru tuicha rire, tyevu ha pyahipe guar. Okguio ojeporu oepohano hagua kua memby rape iakanundu ha iruru ramo. Forma de empleo: Infusin de las hojas (20 a 30 gramos para un litro de agua). Se toma caliente despus de las comidas. Para el uso externo (lavados genitales) se emplea en forma de decoccin (40-50 gramos para un litro de agua). Mbaicha ojeporu: Hogue oembopupu yguar (20 tera 30 gramo, pete litro !pe) ojeu hagua hakre tembiu ri. Okguio ojepuru hagua oembojy (40 tera 50 gramo, pete litro !pe) ojejohi hagua pype tapia ha tako mbaasy. CANGOROSA CANGOROSA Maytenus aquifolium Mart. (Celastrceas) Parte utilizada: Hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue Propiedades: Cicatrizante y analgsico de uso interno y externo. Mbape guarpa ipor: Omonguera pire oembyava, ombopere ekytngue. Ojeporu mbaas!pe okguio (oemo hasyhpe) tr hyep!guio (ojeu) ombovevi hagua andve hasykue.
9 Ygua aku hicha: como t caliente 42 Indicaciones: En uso externo para lavado de heridas. En uso interno se utiliza en casos de gastritis y lceras gstricas. Mbape guarpa ipor: Okguio ojeporu ojejohi hagua ai, kuru ha ekytngue. Jau pyahasy ha tyekue ape guar. Forma de empleo: Decoccin a la dosis de 20 a 30 gramos para un litro de agua. Mbaicha ojeporu: Oembopupu 20 tera 30 gramo, pete litro !pe. CARDO SANTO CARDO SANTO Cnicus benedictus L. (Compuestas) Sinnimos: Cardo bendito, cardo blando. Ambue hra(kura) hae: Cardo bendito, cardo blando. Parte utilizada: Planta entera. Mbapa ojeporu ichugui: Ojeporupaite pe kaavo. Propiedades: Aperitivo, digestivo, antibitico, diurtico, febrfugo, hipoglucemiante y antirreumtico. Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, tymba chuikurape guar, oporomonguaru, akanundpe guar, omboguejy asuka, kangue ha tajygue ras!pe guar. Indicaciones: Es una hierba de sabor amargo que se utiliza para combatir la anemia y la debilidad, restaurar el apetito y el tono normal del aparato digestivo en los convalecientes; combatir la inflamacin e irritacin del hgado, la ictericia, el asma y dems afecciones de los bronquios y pulmones. Tambin es recomendable para curar las fiebres intestinales, gripe, resfros, reumatismo y gota. Mbape guarpa ipor: Hae ana hatyro imva, ojeporva huguy ha huguy kank!va oemombarete hagu, ombojuruhe jey ha omoingo por jevy hagua tembiukura rape hasy rire oakrapuvape; ipor pya akanundu ha pya rurpe guar: tircia, ahogo ha ambue evev!i ha pytuh rape mbaasykurape guar. Hae avei tyepy akanundu, tsyry, kangue rasy, ha py ruru, gota ojeeha poh. Forma de empleo: Se prepara como tisana (30 a 60 gramos para un litro de agua), tomando una taza antes o despus de las comidas. Exteriormente se usa en forma de lociones para curar los abscesos, llagas, contusiones, heridas, fornculos, etc., en la dosis de 50 gramos para un litro de agua. Mbaichapa ojeporu: Ojejapo ichugui ygua (30 a 60 gramo, pete litro !pe), ojeu pete tepy ojekaru mboyve tr ojekaru rire. Ojeporu avei ojejohi hagu pu, kuru, kandu, ekytngue, jatii, susua: 50 gramo cardosanto pete litro !pe guar. Precauciones: A dosis muy altas puede producir quemaduras en las mucosas, vmitos y diarreas. aangareko hagua: Oemo hetaiterei ramo ikatu ohapy ande pire kyr!u (mucosa), ikatu anembopyajere ha anembohye. CEDRON CEDRN PARAGUAY Lippia citriodora H. B. & K. (Verbenceas). Sinnimos: Cidrn, hierba Luisa, pachol. Ambue hra(kura) hae: Cidrn, hierba Luisa, pachol 43 Parte utilizada: Hojas y planta florida. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha ipotykue Propiedades: Digestivo y sudorfico, carminativo y espasmoltico. Mbapa ojapo: Omboguapy por tembiu ha anembohyi. Hae avei poh tyepy yvytu ha tyeras!pe guar. Indicaciones: Se usa para combatir dolores del estmago y de los intestinos, especialmente de origen nervioso. Ofrece buen resultado en el tratamiento del decaimiento general, histerismo y abatimiento nervioso. Tambin se usa en espasmos gastrointestinales y dolores menstruales. Mbape guarpa ipor: Ojepuru oepohano hagua pyahasy ha tyerasy, umi ova ane nervio ndoiko pori rupi. Ojapo por anderehe jaipuru ramo ande kaigue jave ha kyre oguejypa ramo andehegui ane nrvio no pori rupi; ha histriagui has!vape guar. Ojepuru avei kua huguyguejy ras!vape guar. Forma de empleo: Se emplean las hojas y zumo de las flores en infusin, 15 gramos para un litro de agua (una cucharada sopera por taza de agua), tres veces al da. Mbaichapa ojeporu: Cedrn rogue ha ipoty rykuergui ojejapo ygua, 15 gramo, pete litro !pe (pete kuimbe pete tepy !pe guar), ojeu mbohapy tepy pete rape. CEIBO CEIBO Erythrina crista-galli L. (Papilionceas) Sinnimos: Sylv. Ambue hra(kura) hae: Syiandy (Guasch) Parte utilizada: Corteza del rbol. Mbapa ojeporu ichugui: Ipirekue Propiedades: Sedante, desinfectante, desodorante y antiinflamatorio. Mbapa ojapo: Ombovevi temiandu, omopot tymba chugui, oipea tyaku vai, akanundpe guar. Indicaciones: La decoccin de la corteza del ceibo es utilizada para el lavado de heridas, llagas, hemorroides, granos.; limpia las putrefacciones y acelera la restauracin de los tejidos afectados. En forma de grgaras tambin se usa dicho cocimiento para curar las heridas, llagas o granos de la garganta y la boca. En baos de vapor se utiliza en dolores reumticos, lumbago, citica, artritis, gota. Mbape guarpa ipor: Ceibo pire jygue ojepuru ojejohi hagua ekytngura, ai, kuru ha teviruguy (hemorroides), jarii. Omopot ha omonguera pyaeve ai ha tujuvai ande retre ova. Juru ai ha ahyo ai ha hayo ras!pe guar jaipuru ipire jygue jajejuruhi ha jajeahyohi hagua. Ceibo pupu rykue timbokupe, ipor jahu (bao heha) kangue rasy, tumby rasy, udo rasy, citica, po ha py ruru umvape guar. Contraindicaciones: Embarazo, nios menores de diez aos y ancianos. Mbapepa ndoi: Tyeguaspe, mit ohupytyva pa (10) ary ha karai tuja ha guaigume. Forma de empleo: Decoccin (30 a 40 gramos para un litro de agua). Mbaichapa ojepuru: Oembopupu (30 tera 40 gramo pete litro yre). 44 CEPACABALLO CEPACABALLO Xanthium spinosum L. y Xanthium macrocarpum DC. (Compuestas) Sinnimos: Abrojito, bechag. Ambue hra(kura) hae: Abrojito, bechag Parte utilizada: Races, ramas tiernas y hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hapo, hak pyahu ha hogue. Propiedades: Diurtico, antisptico, antiinflamatorio y febrfugo. Presenta accin contra los efectos de la embriaguez. Mbapa ojapo: Oporomonguaru, ohundi tymba chui, akanundu. Ojeu avei ojekau rire ojejera por jey hagua. Indicaciones: En afecciones hepticas, renales y reumticas. En infecciones venreas. Tambin se utiliza para obtener repugnancia contra las bebidas alcohlicas. Mbape guarpa ipor: Omopot tuguy ha oporomonguaru por. Cepacaballo jygue rykuere ipor pya, pitikiri ha kangue rasy umva pohgu. Sexo rehegua mbaasykura, enfermedades venreas ojeeha, peguar poh. Ojeuka avei okavape anive hagua omokse. Forma de empleo: En infusin o decoccin, una cucharadita por taza de agua, varias veces al da, despus de las comidas. Mbaichapa ojeporu: Ygua ramo tr oembopupupyre pete kuimbei pete hrro !pe, ojeu heta jevy pete ra pukukue, ojekaru rire. COLA DE CABALLO COLA DE CABALLO Equisetum arvense L. (Equisetceas) Sinnimos: Cabalia, yerba de platero, barba de bagre. Ambue hra(kura) hae: Cabalia, yerba de platero, barba de bagre Parte utilizada: Tallos estriles. Mbapa ojeporu ichugui: Hakngue Propiedades: Remineralizante, cicatrizante, astringente y diurtico. Mbapa ojapo: Ome mineral tete oikotevva, omonguera pire, omok tembiu ratykue ande ryekupe, oporomonguaru. Indicaciones: Anemia, fatiga y convalecencia. Obesidad, hipertensin, infecciones del aparato genito-urinario, menstruaciones dolorosas, fracturas y heridas, hemorragias y lavados oculares. Mbape guarpa ipor: Huguyvape (sayju), kane, hasy ramvape. Ikyra vavape, ipresin yvatvape, ty rape ras!pe, kua hyguyguejy ras!vape, opva ha oekytvape, huguyehvape ha ande resa jajohi hagua. Forma de empleo: En infusin (10 a 12 gramos para un litro de agua), de tres a cuatro tazas por da. En uso externo la dosis aumenta hasta 50 a 60 gramos para un litro de agua, para lavados oculares se aplica en forma de compresas, renovndolas cada quince minutos. En lugar de t tambin se puede utilizar el jugo fresco de la planta. Mbaichapa ojeporu: Ygupe (10 tera 12 gramo pete litro !pe), mbohapy tr irundy tepy pete rape. 45 Ndojeita ramo, ikatu oemo tuichave, 50 tera 60 gramo pete litro !pe ojeporu hagua okguio mbaas!re, ande resa aipohano hagua ikatu amo a pot tr mandyjre ande resa ri ha ambopyahu pyi (15 minutos-pe). Ojeu rangue ygua akr, ikatu avei ojeu hoys. Precauciones: El uso prolongado puede ocasionar dolores de cabeza y mareos. aangareko vaer: Ojeporu arr ikatu anemoakrasy ha anemoakngau. CULANTRILLO KULANTRILLO Adiantum capillus-veneris L. (Polipodiceas) Sinnimos: Culantrillo comn, doradilla, capilaria, capilera. Ambue hra(kura) hae : Kulantrillo comn, doradilla, capilaria, capilera. Parte utilizada: Parte area. Mbapa ojeporu ichugui: Hak ha hogue Propiedades: Pectoral, febrfugo, emenagogo, antirreumtico. En uso externo, fortifica el cuero cabelludo. Mbapa ojapo Kulantrillo hae poh guasu pytia mbaasykura ha akanundpe guar. Hae avei kuangura ruguyguejy pytyvha. Kangue ras!pe guar. Omombarete ane ak pire, jajohi ramo ipype. Indicaciones: El t de culantrillo, en infusin, se emplea para combatir los males del pecho, ayudar en la expectoracin, aumentar el apetito y facilitar la digestin, tomando una cucharadita de postre por taza tres veces al da. De igual manera, esta importante hierba se usa para curar el reumatismo, para calmar los dolores y sequedades de la garganta. Es muy aconsejable para las mujeres, especialmente en la edad crtica, ya que sirve para corregir las reglas menstruales. Tambin se usa para lavar los cabellos, porque fortifica el cuero cabelludo, evita la cada del pelo y estimula su crecimiento. Mbape guarpa ipor: Ygua ojejapva kulantrllogui ipor pytia mbaas!pe guar; oporombokarra por, oporombojuruhe ha omboguapy por tembiu; pvar oemo pete kuimbei pete tep!pe ha ojeu mbohapy jey pete rape. Upicha avei hae kangue rasy, ahyo rasy ha ijahyo seco-vape guar: ijahyo hendy sa tr hendyvape guar. Omoingo por avei kume huguyguejy joav!vape. Ha ou por umi kuakarape ohejva ohvo ichupe pe tuguyguejy, edad crtica heiha. Akkyor iporiterei avei. Pevar oemo hetamivnte vaer oemboytar gugui. Omombarete ak pire. Ojoko va jea ha omongakuaa akrague. Forma de empleo: bebidas preparadas de culantrillo, en infusin, tomando una cucharadita de postre por taza tres veces al da. Exteriormente, se emplea en dosis ms fuertes. Mbaichapa ojeporu: Kulantrillo jygue oemo pete kuimbei pete tepy peguar, ojeu mbohapy jey pete rape. Ndojeita ramo, tuichave oemo imbareteve hagua. ENELDO ENELDO Anethum graveolens Ucria. (Umbelferas) Sinnimos: Apio silvestre. Ambue hra(kura) hae: Apio silvestre 46 Parte utilizada: Frutos. Mbapa ojeporu ichugui: Haingue Propiedades: Carminativo, espasmoltico, facilita la digestin. Ligeramente diurtico y galactgeno. Mbapa ojapo: Omboguapy tyepy yvytu, tyerasy, omboguapy tembiu. Oporomonguaru ha oporomokamby. Indicaciones: Indicado para digestiones lentas, flatulencias y dolores gastrointestinales. Tambin est indicado en lactancia. Mbape guarpa ipor: Hembiuguapy mbeguvape, hetepy yvytvape ha ipya ha hye ras!vape. Imemby kambvape avei. Forma de empleo: Se utiliza en infusiones de las frutitas (una cucharadita por taza), despus de las comidas. Mbaichapa ojeporu: Ojetykua ytaku haingue ri (pete kuimbei pete tep!pe guar) ha ojeu tembiu ri. EUCALIPTO EUCALIPTO Eucalytus globulus Labill. (Mirtceas) Parte utilizada: Hojas de ramas viejas (filodios). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue hak tuja rehegua Propiedades: Febrfugo, expectorante y antisptico. Mbapa ojapo: Omondo aknundu, omopot ande pytia, omopot ande rete tymba chugui. Indicaciones: El t caliente de las hojas del eucalipto se usa contra los resfros y catarros de los pulmones y de la vejiga. Tambin contra el paludismo, para combatir el asma, bronquitis y todas las enfermedades de las vas respiratorias. Las inhalaciones hechas con hojas de eucalipto son muy eficaces en el tratamiento de los resfros y principalmente en la sinusitis. Los baos y compresas calientes del cocimiento de las hojas de eucalipto son eficaces en los casos de reumatismo, neuralgia, citica, etc. Tambin para lavar heridas, lceras. Mbape guarpa ipor: Eucalipto rogue jygue aku ojeporu akanundu pohgu ha amb!ugui omopot hagua pytu rape ha tyryru. Akanundu roy (paludismo) poh, pytuh rape rasy ha embotyse ha ambue pytu rape rehegua mbaasy poh. Eucalipto pupu timbokue ipor tpa ha sinusitis heiha pohgu. Eucalipto rogue pupu rykuere ojeporu jahu akur (bao) tr oembohykue pype ao tr mandyju ha hakre oepohano pype kangue rasy, tajygue rasy ha ambue tete rasy ichaguva. Ojeporu avei ojejohi hagua ekytngue, ai ha ambue ichagua mbaasy. Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de dos aos o con alergias respiratorias. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imemby kambvape ha mit oguerekova gueteri moki (2) ary, tr oguerekva alergia ipytuh por hagua. Forma de empleo: En infusin, 100 gramos para un litro de agua, dejando reposar quince minutos, una taza al da. El aceite esencial se puede utilizar de 3 a 9 gotas al da en dosis de 1 a 3 gotas en un terrn de azcar. Externamente, se usan vaporizaciones de la infusin (10 gramos para un litro de agua) o bien directamente el aceite esencial (5 a 15 gotas en medio litro de agua hirviendo). Para lavados antispticos se aumenta la dosis: decoccin de 200 gramos de planta para un litro de agua. Mbaichapa ojeporu: Ojeyu hagua, oemo 100 gramos, pete litro !pe, oemombytuu 15 minutos, pete rape. 47 Iandyry ikatu ojeporu asukre 1 tera 3 gota pete jeyr, 3 tera 9 gota peve pete rape. Ojeporu oemotimbo hagua ane tme 10 gramo, pete litro !pe guar tr iandyry 5 tera 15 gota " litro ytaku opupvape. Ojejohi hagua pype mbaasy oemo hetave vaer (200 gramo hoguekue oembopupu pete litro !pe). Precauciones: El aceite esencial a altas dosis puede provocar diarreas, sangre en la orina y broncoespasmos. aangareko hagua: Pe iandyry oemo hetr ikatu ome tye, oguenoh tuguy ande t!pe ha ombohasy ane pytuhha rape. GRANADA GRANADA Punica granatum L. (Punicceas) Parte utilizada: Planta completa, cscara de la fruta y corteza de la raz. Mbapa ojeporu ichugui: Pe kaavo ojepurupait, hia pirekue ha hapo pirekue. Propiedades: Toda la planta es astringente, tnico, vermfugo y digestivo. La cscara de la fruta y la corteza de la raz son antidiarreicos y vermfugos. Mbapa ojapo: Pe kaavo omok ande retepy, anembohetiae, tymba chui ande ryekue rupi oikvape poh. Omboguapy tembiu. Hia pirekue ha hapo pirekue ipor type guar ha sevoikura tyekue rupi oikvape guar. Indicaciones: La cscara seca de la fruta esta indicada en casos de inapetencias, diarreas y parasitosis, y en uso externo para lavados vaginales. La cscara de la raz se utiliza como antihelmntico, especialmente contra la tenia solitaria. Mbape guarpa ipor: Hia pire pirukue ojeporu okarusevape guar, hyva ha isevova pohgua. Ojeporu avei tako ojejohi hagua. Hapo pirekue ojeporu sevoi pohgua, tenondete voi sevoiasahpe guar. Contraindicaciones: Embarazo, lactancia, nios menores de cinco aos y personas depresivas o nerviosas. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imembykambvape, mit ohupytyva po (5) ary ha tapicha hemiandu kang!va ha inrviogui has!vape. Forma de empleo: Decoccin para lavados (uso externo) a la dosis de 20 a 30 gramos para un litro de agua. Decoccin para uso interno a la dosis de 10 a 15 gramos para un litro de agua. Mbaichapa ojepuru: Jejohir oembopupuvaer: 20 a 30 gramo pete litro !pe guar. Ojeyu hagua oembopupuvaer 10 a 15 gramo, pete litro !pe guar. Precauciones: Puede producir nuseas, vrtigos y problemas visuales. aangareko hagua: Ikatu anembopyajere, anemboresakuaguyry ha jahechavaipa. HIERBA LUCERO YERBA DE LUCERO Pluchea suaveolens Kuntze (Compuestas) Sinnimos: Lucera, quitoco. Ambue hra(kura) hae: Lucera, quitoco. Parte utilizada: Hojas y sumidades (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue. 48 Propiedades: Tnico, estomquico, digestivo y emenagogo. Mbapa ojapo: Iporiterei anemokyre hagua, ande pype guar, omboguapy tembiu ha ombohuguys por kuangurape. Indicaciones: Indigestiones, gases y desarreglos del tubo digestivo. Tonifica el estmago y facilita la digestin. Se utiliza tambin en trastornos menstruales. En uso externo se emplea para inflamaciones locales. Mbape guarpa ipor: Ojeporu oepohano hagua pyavai, tyevu ha ndoiko porir ane rembiu rape. Ombohaeve ande pya ha omboguapy ane rembiu. Ojeporu avei oepohano hagua kuangura ndahuguyguejy porivape. Okguio ojepuru ruru umvape guar. Forma de empleo: Como t, una cucharada sopera para una taza de agua. En uso externo se utiliza las hojas machacadas mezcladas con aceite. Mbaichapa ojeporu: Ygua ramo, pete kuimbe pete tepy !pe guar. Okguio ojeporu hagua ojejoso hogue ha oembojehea andyr!re. HINOJO HINOJO Foeniculum vulgare Miller (Umbelferas) Sinnimos: Hinojo dulce. Ambue hra(kura) hae: Hinojo dulce. Parte utilizada: Races y las hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hapo ha hogue. Propiedades: El hinojo tiene casi las mismas propiedades medicinales que el ans y el comino. Los frutos (mal llamados semillas) actan como aperitivo, carminativo y estomacal. Tambin son emenagogos y galactgenos. Mbapa ojapo: Haimete petechaite ombaapo ans ha comnoicha. Hiakue (haingue) anembojuruhe, oipea yvytu ha ojapo por anderehe jakaru rire. Ombohuguys por kuangurape ha omokamby ichupekura. Indicaciones: Se emplean en dispepsias, flatulencias, clicos, diarreas, vmitos, etc. Aumentan la secrecin de la leche de las madres que estn amamantando. En forma de cataplasma, se aplican sobre los tumores indolentes. Operan como resolutivo. Las races constituyen un famoso depurativo, y tambin son diurticas. Es usado en la alimentacin, crudo en ensaladas, o cocido, es muy saludable. Mbape guarpa ipor: Oipohano pyavai, tyevu, tuerasy, tye chiri, gue ha kovaichagua mbaasy. Omokamby sy imemby kambvape. Hinojo rai oporombojuruhe, oipea yvytu ande retep!gui, pyahasykura omyatyr, kua ruguyguejy pytyvha avei. Cataplasma hicha oemo susua, kandu, jatii rehe. Hapokue ipor tuguy omopot hagu ha avei oporomonguaru hagu. Ojepuru hiupy ramo, ip!ra ensalpe tr oembojypyre anemohesieterei. Forma de empleo: Se emplean las races y los frutos en la proporcin de 10 a 20 gramos por litro de agua; tres o cuatro tazas por da. Mbaichapa ojepuru: Ojepuru hapokue ha hiakue, oemo 10 tera 20 gramo, pete litro !pe; mbohapy tr irundy (4) tepy pete rape. 49 Precaucin: En dosis muy altas, puede provocar convulsiones. aangareko hagua: Hetaiterei oemor ikatu oporomboryr!ipa. JAGUARETE KAA JAGUARETE KAA Baccharis crispa Spreng. = Baccharis genistelloides var. crispa (Spreng.) Baker in Mart. (Compuestas) Sinnimos: Carqueja, carquejilla Ambue hra(kura) hae : Carqueja, carquejilla Parte utilizada: Hojas y tallos jvenes. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak pyahu. Propiedades: Tnico, aperitivo y eupptico. Tambin es febrfugo, antimicrobiano, vermfugo y hepatoprotector. Mbapa ojapo: anembohetiae, anembojuruhe, omboguapy ane rembiu. Omondo avei akanundu, orair tymba chui ha sevoikura. Omombia mbaasy ande pygui. Indicaciones: Se emplea para combatir la anemia, y en trastornos digestivos (diarreas y mala digestin). En clculos biliares y hepticos, enfermedades de la vejiga, del hgado y de los riones. Debido a su efecto disolvente, diurtico y depurativo, es excelente en caso de gota, llagas venreas, inclusive en casos de lepra. En uso externo (grgaras) est indicado en anginas y faringitis. Mbape guarpa ipor: Ojepuru oepohano hagua tuguy kangy (sayju) ha pya ndoiko poriva (tye, tembiu guapyse). Ipor ko mbaasykura omonguera hagu: ita pyap!pe guva, tyryru, pya ha pitikiri mbaasy. Omboykukuaa rupi heta mbae, oporomonguaru ha tete mopotha rupi, hae avei poh ojeporva pyruru, gota heiha, mbaasy vai tapia ha tako rehegua (enfermedades venreas heiha) ha avei lepra peguar. Jaguarete kaa ipor avei ahyoguy ruru ha ahyo ras!pe guar, pevar oembopupu vaer jaguarete kaa ha hykuere ojeporu ahyohir (grgara). Forma de empleo: En forma de t (cuatro cucharadas soperas para un litro de agua), tomndose varias tazas al da. Para hacer grgaras se prepara una decoccin fuerte (de 60 gramos por litro de agua) de esta hierba aplicndose sobre las partes afectadas. Mbaichapa ojepuru: Irundy kuimbe jaguarete kaa ojetykua pete litro !pe ha oemboygua hese ra pukukue. Jajeahyohi hagua amombareteve poh (60 gramo, pete litro !pe) ha ambohasa pe hasyhre. JAGUARUNDY JAGUARUNDY Piper pubescens C. DC. (Piperceas) Parte utilizada: Hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue Propiedades: Expectorante, estomquico. Mbape guarpa ipor: Pytia jejopy, ha pya poh. Indicaciones: Dolores de muelas, digestiones pesadas, bronquitis y asma. Mbae mbaas!pe guarpa: Ti rasy, tembiu ndoguapysivape, ane pytuh rape ras!r, pytia jejopy ande pytujokosr (asma). 50 Forma de empleo: En infusin o decoccin de las hojas. Se puede combinar con ambay, flores de mamn y de sauco. Mbaichapa ojeporu: Ojejapo ygua hoguekugui tr oembopupu ojeu hagua. Ikatu oembojesea amba!re, mamne pot!re ha sucore. Otras especies: Ambue ijoguaha: Piper gaudichaudianum Kunth (Piperceas) De iguales propiedades y usos, tambin es utilizado como antirreumtico. Petechaitnte ikatupyry ha upichante avei ojeporu, ipor avei kangue ras!pe. Piper yaguarundi Parodi (Piperceas) Se emplea en infusin para brotar la fiebre rosada, sarampin y varicela. Ojeporu ygur oguenoh hagua okpe ande pirre akanundu hrava fiebre rosada, sarapu, ha mbirua (varicela). KAARE KAAR Chenopodium ambrosioides L. (Quenopodiceas) Sinnimos: Paico oloroso, mastruso, t de los Jesuitas. Ambue hra(kura) hae : Paico oloroso, mastruso, t de los Jesuitas. Parte utilizada: Sumidades (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hak rungue (hogue) Propiedades: Digestivo, antianmico, antimicrobiano, antiparasitario y vermfugo. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, tuguype guar (sayju), tymba chuikura ha sevope guar Indicaciones: La infusin de las hojas o de la parte area de la planta se usa en flatulencias, dispepsias y trastornos gastrointestinales. Tambin est indicado en el tratamiento de las lombrices humanas, y en uso externo contra parsitos de la piel y picaduras de insectos. En forma de cataplasmas calientes sobre furnculos y abscesos. Mbape guarpa ipor: Ojetykua ytaku hogue ri ha oemboyu oepohano hagu tyevu, pyavai, tyekue ha pya mbaasykura. Ojepuru sevoi oepohano hagua. Okguio ojepuru oepohano hagua ande pirre osva tymba chuikura ha vcho andesuu hague. Cataplasma aku kaargui, ojemo susua ha mbu ri. Contraindicaciones: Embarazo, nios y personas con problemas renales. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, mit ha tapicha has!va ipitikirime (rin). Forma de empleo: Infusin (tres cucharaditas para una taza de agua o leche, tres veces al da durante cinco das). Como antiparasitario se toma preferentemente en ayunas (una vez al da). Para su uso externo (fricciones, lavados y cataplasmas) se prepara una decoccin, aconsejndose mezclarlo con un cocimiento de hojas de papaya. Mbaichapa ojeporu: Ojetykua mbohapy (3) kuimbei kaar ri pete hrro ytaku tr kamby, ojeu mbohapy jey pete rape, po (5) ra pukukue. Sevoikura pohr ojeu pyharevete ojeu mboyve mbaeve. Okguio ojepuru hagua (jepichy, jejohi tr cataplasma ramo) oembopupuvaer ha ipor oembojehea mamne rogure. 51 Precauciones: A altas dosis puede originar irritacin de los riones. aangareko hagua: Oemo tuichr ikatu ombyai ane pitikiri (rin). KAPII KATI KAPI KAT Killyngia odorata Vahl. (Ciperceas) Sinnimos: Jahap, jasape. Ambue hra(kura) hae : Jahape, jasape. Parte utilizada: Races Mbapa ojeporu ichugui: Hapo Propiedades: Digestivo, carminativo, antiespasmdico, diurtico y sudorfero. Tambin tiene accin desinfectante de las vas genito-urinarias. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, yvytpe guar, tye rasy, anemonguaru ha anembohyi. Omopot avei ande ty rape tymba chuikuragui (tyasy). Indicaciones: Trastornos digestivos e infecciones genitales. Mbape guarpa ipor: ande pya ndoiko porir. Mbaasy tapia tr tako rehegupe guar. Forma de empleo: Se utiliza la raz en infusin (20 a 30 gramos para un litro de agua) o machacada en mortero mezclada con agua o terer. Mbaichapa ojeporu: Hapokue ojetykuapyre ytakpe oemboyu ter ojejosopyre ojeu yguicha tr tererpe. KARANDAY KARANDAY Copernicia australis Becc. (Palmceas) Sinnimos: Palma de Caranday, palma negra. Ambue hra(kura) hae : Palma de karanday, palma negra. Parte utilizada: Races Mbapa ojeporu ichugui: Hapo Propiedades: Diurtico y depurativo. Mbapa ojapo: anemonguaru ha omopot ande rete. Indicaciones: Se usa para combatir la hidropesa, el reumatismo y la sfilis. Mbape guarpa ipor: Hae poh hiypva (hidropesa), ikangue ras!va ha kuimbae ha kua hekovava mbaas!pe gura, sfilis heiha. Forma de empleo: Decoccin, en la dosis de 20 gramos para un litro de agua (cuatro cucharadas soperas de races picadas o equivalente). Se toman varias tazas al da. Mbaichapa ojeporu: Karanday rapo kui 20 gramo tr irundy (4) kuimbe, oembopupu pete litro !pe ha oemboyu heta jey pete ra pukukue. 52 KOKU KOK Allophylus edulis (St. Hil.) Radlk. Ex Warm. (Sapindceas) Parte utilizada: Hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hoge Propiedades: Eficaz para el tratamiento de las afecciones del hgado y de las vas biliares. Tambin como digestivo. Mbapa ojapo: Ipor aipohano hagua mbaasy ande pypegua ha pyary rape. Omboguapy tembiu. Indicaciones: Para combatir la ictericia, as como diversas afecciones hepticas. Mbape guarpa ipor: Ojepuru oepohano hagua pyaruru vai (ictericia hrava) ha heta pya mbaasykurape guar. Forma de empleo: Como infusin en el mate. Tambin en maceracin con agua como terer. Mbaichapa ojeporu: Ojeporu kaa!pe. Ojejosopyre y roysme tr tererpe. KURATU KURAT Coriandrum sativum L. (Umbelferas) Sinnimos: Cilantro, culantro, coriantro. Ambue hra(kura) hae : Cilantro, culantro, oriandro. Parte utilizada: Hojas y semillas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha haingue Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo. Tambin tiene propiedades antineurlgicas y sudorficas. Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, yvytpe guar. Ipor avei ane nrviope guar, anembohyi. Indicaciones: Se emplea con gran xito en el tratamiento de los trastornos del estmago y de los intestinos, especialmente dolores agudos, clicos e indigestiones. Estimula y vigoriza el sistema nervioso. Sus propiedades sudorficas purifican la sangre de impurezas. Es indicado en el tratamiento del histerismo y consecuentes dolores de cabeza. Mbape guarpa ipor: Hae poh ou poritereva ande pya ha ande ryekue mbaas!pe guar, hasyeterei ramo andve, opambr ha ndosyryryvi hiupyre ha ndohasi ramo ande retpe. Ombohaeve ha omopyat ande rajyguekura rembiapo, sistema nervioso heiha. Ojeporu oporombohyi hagua ha omopot hagua tuguy mbae kygui. Nervio mbaasy hrava histerismo peguar ipor avei. Ha ombohasa akrasy oguerva pva pe mbaasy. Formas de empleo: Se usan las hojas y tallos tiernos, en ensalada, en infusin o en decoccin; las semillas y races, en cocimiento, una cucharada sopera por taza de agua (20 a 30 gramos por litro de agua). Mbaichapa ojeporu: Hogue ha hak kyrigui ojejapo ensalada. Ojetykua ytakpe tr oembopupu oemboyu hagua . Haingue ha hapo oembopupu pete kuimbekue pete tepy !pe guar (20 tera 30 gramo, pete litro !pe). 53 Precauciones: En altas dosis puede provocar convulsiones. aangareko hagua: Oemo tuicha ramo ikatu anemboryryipa ha anemopya mano. LINO LINO Linum usitatissimun L. (Linceas) Sinnimos: Linaza, lino azul. Ambue hra(kura) hae : Linaza, lino azul. Parte utilizada: Semillas. Mbapa ojeporu ichugui: Haingue. Propiedades: Desinfectante de las vas respiratorias y genito-urinarias, antiinflamatorio y laxante. Mbapa ojapo: Omopot tymba chugui ane pytuh rape, ha ande ty rape, tete tata ha rurpe guar, anemoe hu. Indicaciones: Tratamiento de las enfermedades infecciosas del aparato respiratorio. Combate el reumatismo, la gota, las disenteras, la cistitis, nefritis y blenorragias. Se utilizan en forma de cataplasma en el tratamiento y curacin de furnculos, granos, heridas y otras enfermedades cutneas ( herpes, eczemas, etc.). Mbape guarpa ipor: Ojeporu pytu rape mbaasykurape guar. Ombokatupyry tuguy guata ( 10 ) ha omopot tetepy opavaveichagua mbae kygui. Ipor kangue rasy, po tr py ruru (gota heiha), tyeruguy, tyasy, pitikiri mbaasy ha blenorragia heiha umvape gura. Ojeporu cataplsmape oepohano hagua kuru vai, jarii, ekytngue ha ambue mbaasy ande pire rehe osva (ue, temi vai umva). Forma de empleo: Infusin o decoccin de 20 a 25 gramos para un litro de agua dos o tres tazas al da. Como laxante basta una taza por da. Cataplasma (15 a 20 gramos para medio litro de agua): se hierve hasta obtener una pasta consistente, cuando est tibia se coloca extendida sobre un pao limpio, y se aplica directamente sobre la parte afectada, se amarra y se deja hasta el da siguiente. Mbape guarpa ipor: Ojeporu pytu rape mbaasykurape guar. Ombokatupyry tuguy guata ( 11 ) ha omopot tetepy opavaveichagua mbae kygui. Ipor kangue rasy, po tr py ruru (gota heiha), tyeruguy, tyasy, pitikiri mbaasy ha blenorragia heiha umvape gura. Ojeporu cataplsmape oepohano hagua kuru vai, jarii, ekytngue ha ambue mbaasy ande pire rehe osva (ue, temi vai umva). Precauciones: Se recomienda utilizar las semillas enteras. La semilla triturada (harina) solo debe utilizarse para uso externo. aangareko hagua: Ipor ojeu haingue oemonguire. Oemonguipyre ojeporu okguio oepohano hagua mbaasy. LLANTEN LLANTN Plantago tomentosa Lam. y Plantago major L. (Plantaginceas) Sinnimos: Llantn blanco, llantn suave. Ambue hra(kura) hae : Llantn blanco, llantn suave
10 Circulacin de la sangre. 11 Circulacin de la sangre. 54 Parte utilizada: Hojas y planta entera. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue tr kaavo ohaichaite. Propiedades: Eupptico, digestivo, antisptico, antidisentrico y antiinflamatorio. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, omopot tymba chugui, type guar, tete tatpe guar. Indicaciones: Es muy eficaz para combatir el ardor de estmago, afecciones de las vas respiratorias, diarreas, disentera, flemas y catarros bronquiales. Las grgaras con el t de llantn sirven para combatir las inflamaciones de la boca y de la garganta, encas sanguinolentas; as como para curar las anginas y parotiditis. Las grgaras con el t disminuyen la hinchazn de las amgdalas, evitando la operacin. Las hojas frescas machacadas, empleadas en forma de emplasto, curan las lceras. Mbape guarpa ipor: Iporiterei pyaraku, pytu rape mbaasy, tye, tyeruguy, tsyry ha karra umvape gura.Te ojejapva llantngui, iporiterei ahyoheir: ou por juru, ahyo ha timbra mbaasykurape guar. Ipor avei hayoguy ruru ha taykguy rasy pegura. Te llantn guigua omboguejy embovore ahyo rai ruru, amigdalitis heiha. Hogue josopyre omonguera ai oemor hiri. Forma de empleo: Ts de llantn para el uso interno, 30 gramos para un litro de agua, tres o cuatro tazas diarias. Para grgaras, lociones y emplastos, 60 gramos para un litro de agua, varias veces al da. Mbaichapa ojeporu: Te llantngui ojejapo hagua oemo 30 gramo pete litro !pe; oemboyu mbohapy tr irundy hrro, pete rape. Johi, juruhi ha ahyoheir katu oemovaer 60 gramo pete litro !pe ha ojepuru heta jey pete rape. MALVA MALVA Malva sylvestris L. (Malvceas) Sinnimos: Malva grande, malva verde, malva de la botica. Ambue hra(kura) hae : Malva grande, malva verde, malva de la botica. Parte utilizada: Hojas y flores. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha ipoty. Propiedades: Las hojas son anticatarrales, expectorantes, antiinflamatorias, laxantes, ligeramente diurticas y emolientes. Mbapa ojapo: Hogue ojeporu amb!u, tsyry ha pytia jejop!pe guar, tete tatpe guar, oporomoe hu hagua, oporomonguaru, omohu ande pire ha ande pire kyr!u (mucosas). Indicaciones: Catarros, bronquitis, asma, gripe y faringitis. Tambin est indicada en el tratamiento de la obesidad por su accin laxante y por disminuir el apetito. En uso externo se emplea en irritaciones de los ojos, lavados de heridas, erupciones de la piel, eczemas, abscesos y fornculos. Tambin en inflamaciones de la garganta. Mbapa ojapo: Hogue ojeporu amb!u, tsyry ha pytia jejop!pe guar, tete tatpe guar, oporomoe hu hagua, oporomonguaru, omohu ande pire ha ande pire kyr!u (mucosas). Forma de empleo: En infusin (una cucharada de postre por taza de agua, cuatro o cinco veces al da). En uso externo se utiliza el cocimiento de las flores y de las hojas (30-50 gramos para un litro de agua) para el lavado de los ojos, limpieza de heridas y en enfermedades de la piel. En forma de grgaras en casos de inflamaciones de la garganta. En forma de cataplasmas en abscesos y fornculos. Mbaichapa ojeporu: Ygupe (pete kuimbei pete tep!pe guar, ojeu 4-5 jey pete rape). 55 Okguio ojepuru hagua, oembojy ipoty ha hogue (30-40 gramo, pete ltro !pe) ojejohi hagua ande resa, ekytngue ha mbaasy ande pire rehegua. Ojejahyohi hykuerpe ahyo rurpe guar. Hatykue oemo kuru, pu ha pire ai rehe. MANZANILLA MANZANILLA Matricaria chamomilla L. = Matricaria recutita L. (Compuestas) Sinnimos: Camomilla, manzanilla inglesa. Ambue hra(kura) hae: Camomilla, manzanilla inglesa Parte utilizada: Hojas, flores y planta completa. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue, ipoty ha opaite pe ana. Propiedades: Antiinflamatorio, antimicrobiano, carminativo, espasmoltico, antiulceroso y ligeramente sedante. En uso externo es antisptico, antiinflamatorio y vulnerario. Mbapa ojapo: Tete tatpe guar, orair tymba chui, tyepy yvytpe guar, tye rasy, a ha kurukurape guar. Ombovevi mbae andu. Okguio ojepuru oepohano ha oemopot hagua tete mbaasy, tete akanundu, a ha kurukura. Indicaciones: Dispepsia, perturbaciones estomacales en general, diarreas, nuseas y flatulencias. Menstruaciones dolorosas y como tranquilizante en nios. En uso externo se utiliza para curar y cicatrizar heridas. Tambin se usa para cualquier afeccin de la piel e inflamaciones de los ojos. Mbape guarpa ipor: Hae poh pya oiko porvape guar: pyavai, pyapu, tye, pyajere ha tyevpe guar. Ojeporu avei kua huguyguejy ras!vape guar ha ombopya guapy hagua mitme. Okguio ojepuru oepohano ha oemboty pyae hagua ekytngue. Avei ojeporu oembyaihpe tr hasyhpe ande pire ha oepohano hagua tesa rasy. Forma de empleo: En infusin, una cucharada sopera para dos tazas de agua, tres o cuatro tazas al da antes de las comidas. Para uso externo se prepara una infusin de 50 a 60 gramos para un litro de agua, y se aplica en formas de compresas, lociones, lavados y baos oculares. Mbaichapa ojeporu: Ojetykua hiri ytaku, pete kuimbekue moki hrro !pe guar ha ojeu mbohapy tr irundy hrro pete rape ojekaru rire. Precauciones: La planta fresca puede ocasionar dermatitis y picazn en la piel. aangareko hagua: Pe ana pyahu ikatu ombyai ande pire, anemohemi tra andejopi. MARCELA MARCELA Achyrocline satureioides DC. (Compuestas) Sinnimos: Jatei kaa, marcela hembra. Ambue hra(kura) hae : Jatei kaa, marcela Hembra. Parte utilizada: Hojas y ramas con flores. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak ipot!re. Propiedades: Estomquico, carminativo, antiinflamatorio y sedante. Tambin regula las menstruaciones. Mbapa ojapo: Oguereko tuicha pokatu pype guar, tyepy yvytpe guar, tete tatpe guar ha ombovevi hagua mbaasy andu. Omo por avei kua ruguyguejy. 56 Indicaciones: La infusin se usa para combatir clicos, indigestiones, acidez y diversos trastornos del aparato digestivo. Externamente se usa la decoccin de esta planta como antisptico y antiinflamatorio en las afecciones comunes de la mujer, en forma de baos y lavados. Mbape guarpa ipor: Ygua akr ojeporu pya has!pe guar, hiupy ndoguap!i ramo, pyahipe ha opa mbaas!pe nomoingo poriva ane rembiu rape. Okguio ojepuru ijygue kuangurape ojejohi hagua imbaasykura. Forma de empleo: La infusin de las flores se prepara a la dosis de una cucharada sopera por taza de agua. La decoccin se obtiene a partir de 50 gramos de planta para un litro de agua. Mbaichapa ojeporu: Ojeporu ipotykue yguar: pete kuimbe pete hrro !pe guar. Oembopupu 50 gramo pete ltro !pe guar. MBURUCUYA MBURUKUJA Passiflora caerulea L. (Pasiflorceas) Sinnimos: Pasionaria, flor de la pasin. Ambue hra(kura) hae: Pasionaria, flor de la pasin. Parte utilizada: Hojas y planta completa. Mbapa ojeporu ichugui: Ojepurupaite pe kaavo. Propiedades: Antitusivo, broncodilatador, antidiarreico y anticonvulsivo. Mbapa ojapo: Huu poh, oipyso ane pytuh rape, type guar (chiri), oryryipvape guar. Indicaciones: Es recomendable para combatir el asma, la tos convulsa y la de origen nervioso. Se emplea en las convulsiones infantiles, el deliriun tremens, los dolores de cabeza causados por anormalidades nerviosas, la epilepsia y los ataques en general. Es un calmante de primer orden que se puede emplear en las crisis nerviosas y neurastnicas; tambin en los insomnios. Tambin el zumo de las hojas verdes o cogollos del Mburucuya, es un buen purgante y vomitivo. Se utiliza para combatir el paludismo o terciana crnica. Mbape guarpa ipor: Ipor mbaasy pytuh ojokosvape guar (asma hrava), huupuku ha huu nrviogui omevape guar. Ou por mit ha kakuaa ipyamanvape guar, erei ova aktav!gui ha akrasy ova nervio mbaas!gui, epilepsia heiha ha pyamanokurape guar. Iporiterei oporombopyaguapy hagua. Ikatu ojeporu mbaasy nrviogui ova kurape guar: neurastenia hravape ha ipoch!va nrvioguipe; avei keras!pe. Mburukuja rogue kyri rykuere hae poh oporomboyva (purgante) ha gue apoha (vomitivo heiha). Hae avei akanundu roy (paludismo) ha akanundu terciana hravape guar, hava akanundu jejevy oguejy ha ojupva ijehegui. Forma de empleo: Se usan tres cucharadas soperas por litro de agua en infusin. De sta se toman dos o tres tazas al da. Mbaichapa ojeporu: Pete litro ytaku ojetykua mbohapy kuimbe poh ri. Pvagui oemboyu moki (2) tr mbohapy hrro pete rape. 57 MENTA MENTA Mentha piperita L. (Labiadas) Sinnimos: Hierbabuena. Ambue hra(kura) hae : Hierba buena Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipot!va. Propiedades: Digestivo, carminativo, colertico, colagogo y antisptico. Tambin es expectorante y fluidificante de las secreciones bronquiales. En uso externo tiene propiedades antiinflamatorias y antispticas. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, tyepy yvytpe guar, omombaapo ande pya ojapo hagua imbaero, omopot tete tymba chugui. Pytia jejop!pe guar, omboyku amb!u pytu rappegua. Okguio ojepuru tete tatpe guar ha orair hagua tymba chuikurape. Indicaciones: Trastornos digestivos y del hgado. Eficaz contra los catarros porque favorece la expectoracin. En uso externo esta indicada en afecciones reumticas y neuralgias. Mbape guarpa ipor: Ndoiko porir ande pya ha ane rembiu ndoguapysir. Iporiterei tsyry umvape guar, oguenoh okvo amb!u ova tetep!pe. Okguio ojeporu kangue ras!pe guar ha mbaasy nrviogui ovape guar. Contraindicaciones: Embarazadas, mujeres lactantes ni en nios pequeos. Mbapepa ndoi: Ndojepuruvaeri hyeguasvape guar, imemby kambvape, tr mit michme. Forma de empleo: Infusin (una cucharadita por taza de agua, tres o cuatro tazas al da). Puede combinarse con ans, manzanilla y cedrn. Mbaichapa ojepuru: Ygur (pete kuimbei pete tepy !pe guar, mbohapy tr irundy (4) jey pete rape). Ikatu oembojesea ans, manzanilla ha cedrn rehe. Precauciones: No usar ms de 30 das consecutivos. aangareko hagua: 30 ra pevnte ojepuruvaer, ani ojehastei. NARANJO NARANJO Citrus aurantium L. var. amara Link. (Rutceas) Sinnimos: Naranjo amargo, naranjo cido, apep. Ambue hra(kura) hae: Naranjo amargo, naranjo cido, apep. Parte utilizada: Hojas, flores, frutos y corteza del fruto. Mbapa ojepuru ichugui: Hogue, ipoty, hia ha hia pirekue. Propiedades: Las hojas y las flores son espasmolticas y ligeramente sedantes, provocando sueo. El fruto es rico en vitamina C. La corteza del fruto tiene accin sobre los vasos sanguineos disminuyendo su fragilidad. Tambin tiene accin tnica y aperitiva. Mbapa ojapo: Hogue ha ipoty ipor tye ras!pe guar, omokangy mbae andu ha anembohopeh!i. Hia oguereko heta vitamina C. Hia pirekue omombarete ande ruguy ryru, antei ojeka rei. anembohetiae avei ha anembojuruhe. Indicaciones: Las hojas y las flores se utilizan en trastornos nerviosos y espasmos digestivos. A veces se combina con ans, cedrn y otras plantas digestivas. 58 El fruto se utiliza en casos de escorbuto y la corteza del fruto se emplea como aperitivo y en el tratamiento de las hemorroides, varices y otros trastornos de los vasos sanguneos. Adems de sus propiedades medicinales, es un gran alimento y codiciado para la preparacin de perfumes. Mbape guarpa: Hogue ha ipoty ojepuru nrviope guar ha pya hasy ha tye ras!pe guar. Oembojesea avei ans, cedrn ha ambue poh ande pya omboguap!va rehe. Hia ojepuru mbaasy escorbuto hravape guar ha hia pirekue ojepuru anembojuruhe hagua ha hemorridepe guar, venas ha ambue tuguy syryha embyape. Ojepuru hiupyr ha mbae ryaku por ojejapo hagua. Forma de empleo: Las hojas se utilizan en infusin (10 a 15 gramos para un litro de agua) y las flores en infusin mas concentrada (20 a 30 gramos para un litro) La infusin de la corteza del fruto se prepara a la dosis de 20 gramos para un litro de agua. Mbaichapa ojepuru: Hoguekue ojepuru yguar (10 tera 15 gramo, pete litro !pe) ha ipoty ojeyu hagua avei hese (20 tera 30 gramo, pete litro !pe). Hia pirekugui ojejapo ojeyu hagua, oemovaer 20 gramo, pete litro !pe. ANDYP ANDYP Genipa americana L. (Rubiceas) Sinnimos: andypa guas, irayol, canuto. Ambue hra(kura) hae: andypa guas, irayol, canuto. Parte utilizada: Frutos, races y planta fresca. Mbapa ojeporu ichugui: Hia, hapo ha hogue pyahu. Propiedades: Depurativo, purgante, antirreumtico, cicatrizante y antisptico. Mbapa ojapo: Omopot ande retepy, anemborye, kangue ras!pe guar, omonguera ande pire oembyava, orair tymba chuikurape. Indicaciones: Los frutos estn indicados en infecciones urinarias, en estreimiento y en lceras, para desinfectarlas y cicatrizarlas. Las races se usan como purgantes y en blenorragia. El zumo de la planta fresca est indicado para curar grietas y lceras sifilticas. Se utiliza el jugo de los frutos verdes como colorante azul para teir y hacer tatuajes. Mbape guarpa: Hia ojepuru tyas!pe guar, tekakapame guar, a oemopot ha ombopere hagua . Hapokue ojepuru anemborye hagua ha amb!u yvygotyo osva peguar. Hogue pyahu sumokupe oepohano pire ojekva ha ai sfilis guigua. Hia aky rykuere ojepuru oembosay hovy hagua ha ojejapo hagua taanga ande pirre. Forma de empleo: Decoccin de los frutos y races para uso interno o externo, o bien, el jugo de la planta fresca para uso externo. Mbaichapa ojepuru: Oembopupu hia ha hapokue oemboyu hagua tr ojepuru hagua okguio pe mbaas!re. 59 ANGAPIRY ANGAPIRY Schmidelia edulis A. St. Hil. (Sapindceas) Sinnimos: Pitanga. Ambue hra(kura) hae : Pitanga. Parte utilizada: Hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue Propiedades: Digestivo, tnico y estomacal. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, ombohetiae jekaru, pype guar. Indicaciones: La infusin de esta planta sirve para combatir las dificultades digestivas y la acidez ocasionada por el exceso de jugo gstrico en el estmago, especialmente despus de las comidas. Mbape guarpa ipor: Ygur ojeporu ande pya ndoiko porir, oipea pyahi ova ande pya opoieteregui imbaero hiup!pe, jakaru rire. Forma de empleo: En decoccin o en infusin. Una cucharada sopera por taza de agua. Mbaichapa ojeporu: Oembopupu tr ojetykua hiri ytaku. Pete kuimbe pete hrro !pe guar. OREGANO OREGANO Origanum vulgare L. (Labiadas) Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hungue ipoty reheve Propiedades: Tnico, digestivo y antiespasmdico. Por va externa tiene propiedades antispticas y cicatrizantes. Mbapa ojapo: Ombohetiae jekaru, omboguapy tembiu, pyahas!pe guar. Okguio ojepuru oemopot hagua mbaasy ha omonguera ha omboty pyae hagua mbaasy. Indicaciones: Se emplea en la cura de los resfrios, especialmente de los que ocasionan malestares en la garganta, el pecho y los bronquios. Posee excelentes propiedades medicinales para combatir los catarros crnicos de los bronquios, gripe y asma. En trastornos digestivos: malas digestiones, clorosis y flatulencias. En uso externo se utiliza como antisptico y cicatrizante en heridas y lceras. Mbape guarpa ipor: Ipor resfro kura pohgu: ahyo rasy, pytia jejopy, pytuh rape rupigua mbaas!pe guar. Hae poh guasu iporitereva tsyry okuerasevape guar ha avei gripe ha ahgope guar. Ipor avei ipygui ndoiko porivape guar: hembiuguapysevape, mitrusu huguy kang!vape (clorosis) ha avei tyevpe guar. Okguio ojepuru oemopot hagua mbaasy ha omboty hagua ekytngue ha ai. Forma de empleo: Infusin a la dosis de tres cucharadas soperas por litro de agua. Cuatro tazas al da. Mbaichapa ojeporu: Ojetykua pete litro ytaku mbohapy kuimbe poh ri. Ha oemboyu irundy (4) hrro pete rape. Precauciones: No debe ser utilizada en periodos prolongados. aangareko hagua: Ndojeporu areterei vaeri. 60 ORTIGA PYNO Lamium album L. ( Labiadas) Sinnimos: Pyn, ortiga blanca, chichicaste. Ambue hra(kura) hae : Pyno, ortiga blanca, chichicaste. Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipoty reheve Propiedades: Tnico, astringente, antisptico, demulcente y ligeramente hemosttico. Mbapa ojapo: Ombohetiae jekaru, omok tembiu ratykue ande ryep!pe, omopot tymba chugui, omohu pire ha pirekyr!u (mucosas), ojoko tuguy eh. Indicaciones: En diarreas y contra los catarros de las vas respiratorias. La infusin de las hojas se aplica exteriormente, en lociones y compresas, sobre contusiones, quemaduras, heridas y hemorroides. Mbape guarpa ipor: Tye ha amb!u ova putuh rappe poh. Hogue rykue ojetykuapyre ytakpe ipor omonguera hagu ande rete oembota hague, kaigue, ekytngue ha teviruguy: upevar oemyak pype mbaasy tr ao potmre oemo hiri. Forma de empleo: Se emplea en infusin a la dosis de una cucharadita (5 gramos) por taza de agua, cuatro a cinco tazas al da despus de las comidas. Mbaichapa ojeporu: Ojetykua ytaku hogue ha ipotykue kuiri, pete kuimbei (5 gramo) pete hrro !pe gura ha oemboyu irundy (4) tera por (5) hrro pete rape ojekaru rire. Precauciones: La planta fresca tiene una accin irritante sobre la piel. aangareko hagua: Hogue pyahu ande jopi. PARA PARAI PARA PARAI Jacaranda cuspidifolia Mart. (Bignoniceas) Sinnimos: Karova, karova del Sur. Ambue hra(kura) hae : Karva, karva del sur. Parte utilizada: Corteza, leo y hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Ipire, hak, hogue Propiedades: Depurativo, diurtico, antirreumtico, cicatrizante. Mbapa ojapo: Omopot ande rete, anemonguaru, kangue ras!pe guar, ombopere ai. Indicaciones: Para calmar la sed y en infecciones genito-urinarias. En uso externo para curar heridas y lceras. Mbape guarpa ipor: Ojoko yuhi (yuse). Ty rape rupi ova mbaasykurape guar. Okguio ojeporu oepohano hagua ekytngue ha ai. Forma de empleo: Decoccin de 20 a 30 gramos para un litro de agua. Para calmar la sed se emplea simplemente machacada en agua. Se usa la decoccin ms concentrada para curar heridas (hasta 50 gramos para un litro). Mbaicha ojepuru: Oembopupu 20 tera 30 gramo, pete litro !pe. Ojeyu hagua ojejosnte ha oemboy. Imbareteve ojepuru oepohano hagua ekyt ha ai, upevar oembopupu 50 gramo peve pete litro !pe. 61 PERDUDILLA PERDUDILLA Gomphrena decumbens Jacg. (Amarantceas) Sinnimos: Perdudilla blanca, morot. Ambue hra(kura) hae: Perdudilla blanca, morot. Parte utilizada: Tallos y hojas. Mbapa ojeporu ichugui: Hak ha hogue (hapo). Propiedades: Diurtico y refrescante. Mbapa ojapo: Oporomonguaru, poha roys. Indicaciones: Edema, hidropesa y para combatir la sed. Mbape guarpa ipor: Apirua, teteyppe guar, hyuspe guar. Forma de empleo: Machacada en agua, como agua de bebida o mezclada como terer. Mbaichapa ojepuru: Ojejosopyre oemboy, ojeyu hagua ter tererpe. PEREJIL PEREJIL Petroselinum crispum (Mill.) A.W.Hill. (Umbelferas) Parte utilizada: Frutos, hojas y races. Mbapa ojeporu ichugui: Hia, hogue ha hapo. Propiedades: Refrescante, depurativo, diurtico y emenagogo. Mbapa ojapo: Poh roys, omopot ande retepy, oporomonguaru, ombohuguys por kume. Indicaciones: Como diurtico en hidropesa e inflamaciones de la vejiga y del rin. Como emenagogo para provocar la menstruacin. Tambin se usa como condimento de las comidas o como bebida refrescante. Mbape guarpa ipor: Oporomonguaru rupi ojepuru teteyppe ha tyryru ha pitikiri mbaas!pe. Ojepuru avei ombohuguyguejy hagua kume. Ha tembiu oemohyaku hagu ha !pe poh roys ramo. Contraindicaciones: en embarazo porque a altas concentraciones es abortivo. Mbapepa ndoi: Ndoupori hyeguasvape: Ojeu hetaiterei ramo, ikatu oporomomembykua. Forma de empleo: Infusin de las hojas, 20 gramos para un litro de agua. Infusin de las races, 10 a 15 gramos para un litro de agua. Infusin de los frutos, 2 a 5 gramos para un litro. Mbaichapa ojeporu: Hoguekue ri ojetykua hagua oemo 20 gramo, pete litro !pe guar. Hapokue 10 tera 15 gramo, ri ojetykua pete litro ytaku. Hiakue ojeporu 2 tera 5 gramo, pete litro !pe guar. Precauciones: La planta fresca puede provocar irritacin en la piel, riones y hemorragias uterinas. aangareko hagua: Ipyahpe ikatu ombopochy ande pire, ane pitikiri ha ikatu ombohuguyeh kume. 62 POLEO POLEO Lippia ligustrina O. Kuntze var. paraguayensis (Verbenceas) Sinnimos: Poleo de Castilla. Ambue hra(kura) hae: Poleo de Castilla. Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hu potykue. Propiedades: Digestivo, tnico estomacal, carminativo, antiasmtico y expectorante. En concentraciones mayores es emenagogo y abortivo. Mbapa ojapo: Omboguapy tembiu, ombohaeve ande pya, oguenoh yvytu tyepypegua. Avei oguenoh amb!u pytipegua ha andepytujokosva. Oemo hetr ombohuguys kume ha oporomomembykua. Indicaciones: En digestiones lentas y pesadas, flatulencias. En ronqueras, mezclado con miel. Mbape guarpa ipor: Hembiu guapy mbeguvape ha ipya poh!ivape, hetepy yvytvape. ane e pyu ramo ambojehea erare. Contraindicaciones: En embarazo por su accin abortiva y en nios menores de dos aos. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape ikatgui omomembykua ichupe ha mit ohupytyva gueteri moki (2) ary. Forma de empleo: Se emplea toda la planta, fresca y florida, en infusin y en decoccin, en la proporcin de una cucharadita por taza de agua. Se toma media hora despus de las comidas. Mbaichapa ojeporu: Ojeporupaite pe ana: hak kyri ha ipoty, ojetykuapyre ytakpe ha avei ipupu rykuere. Poleo (kukue) pete kuimbe pete hrro !pe guar. Ikatu oemboyu media hora ojekarupa rire. ROMERO ROMERO Rosmarinus officinalis L. (Labiadas) Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hungue ipot!va Propiedades: Sudorfero, estimulante de la digestin. Diurtico y espasmoltico. La esencia es estimulante nervioso, carminativo, antisptico y emenagogo. Mbapa ojapo: anembohyi, omokyre jekaru. Oporomonguaru ha ojepuru tyeras!pe guar. Hykuesngue (esencia) ombohaeve ane nervio, tyepy yvytpe guar, orair tymba chuikura ha ombohuguys por kuangurape. Indicaciones: En trastornos de la digestin y espasmos gastrointestinales. En concentraciones mayores, para menstruaciones escasas, atrasadas y dolorosas. En uso externo para el reumatismo, dolores musculares, problemas de la piel y cada del pelo. Mbape guarpa ipor: Pya ndoiko porivape guar, pya hasy ha tyeras!pe guar. Oemo tuichave pe poha kua huguyguejy savape guar, tr oguejy ramo ichupe ohasa rire hira tr hasy ramo chupe upe tuguyguejy. Okguio ojeporu kangue ras!pe, tete ras!pe, ande pire oembyai ramo ha akrague kipe. Contraindicaciones: En embarazo y problemas de prstata. Mbapepa ndoi: Ndoi hyeguasvape ha iprstatagui has!vape. 63 Forma de empleo: Se utiliza en infusin de hojas y tallos (una cucharadita por taza, tres tazas al da). Las hojas secas se utilizan como condimento de alimentos. En uso externo, se macera con alcohol o caa y se aplica en el cuero cabelludo para fortalecer los cabellos y evitar su cada. Tambin en fricciones en reumatismo, lumbago, citica, artrosis. La esencia se utiliza en aplicaciones contra piojos y ladillas. Mbaichapa ojepuru: Ojejapo ygua hogue ha hakngugui (pete kuimbei pete tep!pe guar, ojeu mbohapy (3) tepy pete rape) Hogue pirukue ojepuru ombohe hagua tembiu. Okguio ojepuru hagua ojejoso ha oemo alcohol ha cape omombarete hagua ane akrague ani hagua hoa. Ojepuru avei ojepichy hagua kangue ha kangue juajuha rasy, tumby rasy, citica. Hykuesngue (esencia) ojepuru k!pe guar. Precauciones: La esencia puede ocasionar irritacin en los riones y calor y enrojecimiento de la piel. aangareko hagua: Hykuesngue (esencia) ikatu ombyai ane pitikiri, ombyaku ha omopytmba ande pire. RUDA RUDA Ruta graveolens L. (Rutceas) Parte utilizada: Sumidades antes de florecer (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hungue ipoty mboyve. Propiedades: Emenagogo, abortivo, rubefaciente y revulsivo. Mbapa ojapo: Ombohuguyguejy kume, oporomomembykua, omopyt ande pire, oemo okguio oepohano hagua mbaasy hyepypegua (revulsiva). Indicaciones: Esta indicada para normalizar las reglas suspendidas bruscamente. En uso externo se emplea contra el reumatismo y en distintos problemas de la piel. Mbape guarpa ipor: Omoingo por kua ruguyguejy opareva hekope. Okguio ojeporu kangue ras!pe guar ha mbaasykura ande pire rehegupe. Contraindicaciones: No se recomienda en embarazo por provocar aborto. Mbapepa ndoi: Naiporiete voi kua hye guasvape. Ikatu ombohasyete ha omomembykua ichupe. Forma de empleo: Infusin de 2 a 5 gramos de planta para un litro de agua. Tomar dos tazas al da. Contra las lombrices se usa de la siguiente manera: se hierve diez gramos de ruda en un cuarto litro de aceite comestible y se toma dos cucharaditas por da Tambin se hacen enemas con la decoccin de las hojas a la dosis de 10 gramos por litro de agua. Mbaichapa ojeporu: 2 tera 5 gramo poh ri ojetykua pete litro ytaku. Oemboyu moki hrro pete rape. Sevoi tye raso pohgu picha oembosakoi: oembopupu pa (10) gramo ruda (kuikue) 1/4 aceite javape ha pva ojeu moki kuimbeikue pete rape. Avei ikatu oembosakoi pa (10) gramo ruda rogue (kuikue) oembopupu pete litro !pe ha ojejapo chugui lavativa heiha. Precauciones: Planta muy txica, que a altas dosis provoca hemorragias uterinas intensas, gastroenteritis, confusin mental e incluso la muerte. aangareko hagua: Kaavo anembohasy tuichakuava, oemo heta ramo ikatu ombohuguyeh tuicha mitryru kua retep!pegua, ikatu oporombohye, anemoaktavyrai ha andejuka avei. 64 SALVIA SALVIA Salvia officinalis L. (Labiadas) Sinnimos: T indgena, hierba sagrada, salvia real. Ambue hra(kura) hae : T indgena, hierba sagrada, salvia real. Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hungue ipot!va. Propiedades: Antisptico, facilitador de la digestin, emenagogo y antisudoral. En uso externo tiene propiedades antispticas, antiinflamatorias y cicatrizantes. Mbapa ojapo: Omopot tymba chugui, omboguapy tembiu, ombohuguys por kuangurape, ojoko tyi. Okguio ojepuru tymba chupe guar, tete akanundpe guar ha omonguera ha ombopere hagua pire ai. Indicaciones: El t de salvia caliente corrige los problemas estomacales, los vmitos que muchas veces siguen a las comidas, las ventosidades gstricas e intestinales, el dolor de cabeza resultante de la mala digestin, etc. Las hojas frescas son buenas para friccionar los dientes, a fin de blanquearlos. Adems refrescan y fortifican las encas inflamadas. El t de las flores, en enjuagues bucales sirve para curar las aftas (pequeas lceras o lesiones). Las heridas, las llagas viejas y rebeldes, las lceras varicosas u otras lesiones crnicas de la piel, sanan lavndolas con el cocimiento de salvia. En grgaras, el t preparado en infusin de las hojas y flores de salvia, sirven para curar las inflamaciones y mucosidades de la garganta, la amigdalitis y los dolores que dificultan la deglucin. En caso de picaduras de abejas, avispas, mosquitos, etc., la friccin de la parte afectada con hojas de salvia frescas y machacadas, proporciona alivio en poco tiempo. En catarros crnicos facilita la expectoracin. Mbape guarpa ipor: T aku salviaguigua ikatu omonguera pya mbaasykura tr gue, vmito heha, ova karu rire. Ou por avei ande pyakutupr yvytu ha tyevpe guar. Omonguera avei akrasy ova tembiuguapysegui. Hogue kyringue ojeporu ojepichy hagu ti ha timbra .Ipor omomorot hagu ti ha omombarete hagu timbra has!va, irurva. T salvia poty guigua ipor juru aikura pohgu. Pevar ojejuruhi vaer ipype. Salvia jygue ipor avei aikura itujmava ha okuerasevape guar, ande pire oembyai tapivape guar; oepohano jejohi katu rupive. T ojejapva salvia poty tr salvia rogugui, ipor ahyo rasy, ahyo rai ruru, amigdalitis hrava, ha opichagua mbaasy ombohasykuva karu ha emboyu. Salvia rogue kyri josopyre omonguera sapyaitpe kva tr ati andejopi hague. Hoguekue josopyrpe ojepichy vaer hasyhpe. Amb!u opavevape oguenoh okpe mbae kya. Contraindicaciones: Embarazo, lactancia y nios menores de dos aos. Tambin est contraindicado en enfermos de rin. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape, imemby kambvape ha mit oguerekova gueteri moki (2) ary. Ndoi avei ipitikirigui has!vape. Forma de empleo: Para infusiones, utilizar 20 gramos de planta para un litro de agua, beber tres o cuatro tazas por da. Mbaichapa ojeporu: Yguar ojetykua 20 gramo ri pete litro y ha ojeu mbohapy tr irundy hrrokue pete rape. Precauciones: Reduce la secrecin de leche en mujeres lactantes. A dosis elevadas puede producir trastornos nerviosos e irritaciones cutneas. Se recomienda utilizarla en tratamientos discontnuos. 65 aangareko hagua: Nomokamb!i kua imemby kambvape. Oemo hetr ikatu omoingo vai ane nerviokura ha ande pire. Ojepytuuvaer jepi ha upi ojepuru jey ko poh. SAUCO SAUCO Sambucus australis Cham. & Schlecht. (Caprifoliceas) Parte utilizada: Hojas, frutos, cortezas y sobre todo las flores. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue, hia, ipire ha ipoty. Propiedades: Las flores del sauco secas tienen propiedades diurticas, antirreumticas, protectoras de las venas y sudorficas. Los frutos son purgantes y antirreumticos. Mbapa ojapo: Ipoty pirukue oporomonguaru, ojepuru kangue ras!pe guar, omombarete ande ruguy syryha (venas) ha anembohyi. Hiakue anembohye ha ojepuru kangue ras!pe guar. Indicaciones: Se emplean en infusin contra los resfros, anginas, gripe, etc. La corteza, la raz y las hojas, son indicadas en la retencin de la orina. Los baos con la decoccin de la corteza, hojas y flores de saco son eficaces para los reumticos y en el tratamiento de las hemorroides. En las enfermedades eruptivas, como el sarampin, la rubola, la escarlatina, la viruela. El t de las flores es eficaz porque provoca inmediatamente la transpiracin. Los frutos secos se tuestan, y despus de molidos sirven para la preparacin de un caf de propiedades purgantes. Mbape guarpa ipor: Sauco poty piru ojetykuva ytakpe ipor resfro, ahyo rasy ha hayoguy rurpe guar, gripekura pohgu. Ipire, hapo ha hoguekue ou por ikuaru atevape. Kangue rasy, teviruguy, hemorroides heihpe, ou por jahu (bao) ojejapva sauco pire, hogue tr ipotykue jygupe. T sauco potyguigua iporiterei sarapu, aknundu rubeola, akanundu ova pire apeno ha ahyo rasy reheve, hrava escarlatina peguar, omboyi pyae ha por rupi has!vape . Hiakue omopot tuguy ha pitikiri. Hia maimbe ha ijosopyrgui oiko cafe joguaha, ha iporiterei anembohye hagu. Contraindicaciones: Mujeres embarazadas. Mbapepa ndoi: Kua hyeguasvape. Forma de empleo: Las hojas, flores y frutos, se usan en infusin, una cucharada sopera por taza de agua, cuatro a cinco tazas al da. La corteza se usa en decoccin (mitad de la dosis que para la infusin). Para baos se usan de 30 a 40 gramos de planta para un litro de agua. Mbaichapa ojeporu: Hogue, ipoty ha hia oemo pete kuimbekue pete hrro ytakpe guar. Oemboyu irundy tr po harrokue pete rape. Ipirekue pupu rykuere avei oemboyu. Saimivnte picharamo oemovaer. Jahur (baos) oemo 30 tr 50 gramo, pete litro !pe. Precauciones: A dosis alta, sobre todo los frutos, pueden producir diarreas intensas. aangareko hagua: Oemo hetr, hiakue, ikatu anembohye eterei. SEN SEN Cassia angustifolia Vahl. (Leguminosas) Parte utilizada: Hojas y frutos. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hia 66 Propiedades: Purgante ligero. Mbapa ojapo: anembohye kangymi. Indicaciones: Estreimiento. Mbape guarpa ipor: Sen hae poh hekaka atevape guar, anembohye. Contraindicaciones: Embarazo, lactancia, menstruacin y hemorroides. Tambin est contraindicado en personas que sufren inflamacin del tubo digestivo. Mbapepa ndoi: Ndoi kua hyeguasvape, imemby kambvape ha huguyguej!vape. Ndouvaeri avei heviembyava. Upicha avei hyekugui (tubo digestivo) has!va ndouvaeri sen. Forma de empleo: Una cucharadita por taza de agua, hirviendo dos minutos. Se toma una taza al da. Mbaichapa ojeporu: Pete kuimbe oembopupu, pete hrro !pe moki aravoi aja. Oemboyu pete hrro pete rape. Precauciones: Dosis altas pueden provocar dolores intestinales y vmitos. aangareko hagua: Oemo hetr ikatu anembohyerasy ha anemogue. SIETE SANGRIAS SIETE SANGRAS Cuphea mesostemon Koehne (Litrceas) Sinnimos: Sanguinaria. Ambue hra(kura) hae: Sanguinaria. Parte utilizada: Planta entera. Mbapa ojeporu ichugui: Pe ana ohaichaite. Propiedades: Diurtico y depurativo. Mbapa ojapo: Oporomonguaru ha omopot ande retepy. Indicaciones: Es un excelente remedio contra la arteriosclerosis, la hipertensin arterial y las palpitaciones del corazn. Por sus propiedades depurativas, se usa en forma de t para limpiar la sangre y curar las enfermedades venreas y el reumatismo. Asimismo limpia el estmago y los intestinos. Mbape guarpa ipor: Ou poriterei karai tuja ha guaigui mbaasy arterioesclerosis hravape guar, avei ipresin yvate ha ipya perervape. Hae rupi mopotha, t chuguigua omopot tuguy, omonguera kangue rasy ha avei ojeporu oepohano hagua kuimbae ha kua reko vai mbaasy (enfermedades venreas heha, sexo kura rupive ova mbaasy). Avei omopot pya ha tyekue. Forma de empleo: Se emplea toda la planta en infusin; una cucharadita por taza de agua. Mbaichapa ojeporu: Ojeporupaite hogue, hapo ha hakngue, ojetyjua hagu hiri ytakpe: pete kuimbei pete hrro !pe guar. TAPEKUE TAPEKUE Acanthospermum australe Kunze (Compuestas) Sinnimos: Yp rupa. Ambue hra(kura) hae : Yp rupa. 67 Parte utilizada: Planta completa. Mbapa ojeporu ichugui: Pe ana ohaichaite. Propiedades: Antiinflamatorio, depurativo y diurtico. En uso externo antisptico y antiinflamatorio. Mbapa ojapo: ande rete tat ha ruru poh, omopot ande retepy, oporomonguaru. Okguio omopot tymba chugui ha omboguejy ande rete tata ha ruru. Indicaciones: En uso interno, se emplea el t para tratar el reuma y la artritis. En lavados vaginales contra la leucorrea y gonorrea. La decoccin se emplea para limpiar heridas, lceras. Mbape guarpa ipor: T tapekue guigua ipor ojeu kangue rasy ha kangue joajuha ras!pe (udo rasy, artritis heiha). Ijygue ojeporu oepohano hagua gonorrea ha leucorrea (mbuchagua osva ty rapgui); ojejohi pype mbaasy. Tapekue pupu rykuere omopot ha omonguera ekytngue ha ai. Forma de empleo: En infusin, 30 gramos para un litro de agua. Para uso externo se prepara a la dosis de 70 gramos para un litro de agua. Mbaichapa ojeporu: Yguar ojepuru 30 gramo, pete litro !pe. Okguio ojepuru hagua oemo 70 gramo, pete litro !pe. TAROPE TAROPE Dorstenia brasiliensis Lam. = D. montevidensis Field. & Gardn. y D. cayapia Well. y D. contrajerba L. (Urticceas) Partes utilizadas: Hojas y races. Mbapa ojepuru ichugui: Hogue ha hapo. Propiedades: Estimulante, diafortico, febrfugo, diurtico, antiinflamatorio y antdoto de venenos. Mbapa ojapo: Oporombohaeve, oporombohyi, akanundpe guar, opomonguaru, tete tatpe guar, poh vennope guar. Indicaciones: Las hojas se emplean para favorecer la sudoracin, en casos de fiebre, reuma y dolores articulares. Las races se emplean en fiebres y en picaduras de vboras y animales ponzoosos. Mbape guarpa: Hogue ojepuru oporombohyi hagua aneakanundr, ane kangue ha kangue juajuha ras!r. Forma de empleo: Decoccin de las hojas y las races, 20 gramos para un litro de agua. En uso externo (picaduras de animales) se emplean las races machacadas en forma de cataplasma. Mbaeichapa ojepuru: Oembopupu hogue ha hapo, 20 gramo, pete litro !pe guar. Okguio ojepuru hagua (andesur tymba vai) ojejoso hapo ha amo andesuu hague ri. Precauciones: Hay que cuidar las dosis utilizadas, pues a concentraciones mayores pueden provocar vmitos y diarreas. aangareko hagua: Oemokuaavaer, oemo tuichaiterei ramo ikatu anemogue ha anembohye. 68 TILO TILO Tilia europea L. (Tiliceas) Sinnimos: Tila, tilo de Castilla. Ambue hra(kura) hae: Tila, tilo de Castilla. Propiedades: Tranquilizante, digestivo, antitusivo, antiespasmdico y sudorfico. Mbapa ojapo: anembopyaguapy, omboguapy tembiu, hupe guar, tyeras!pe guar, anembohyi. Indicaciones: En calambres y afecciones nerviosas. Muy recomendado en personas de edad avanzada. Cura con eficacia los catarros, tos, ronqueras y otras afecciones del aparato respiratorio. Como sudorfero, el tilo estimula las funciones de la piel, disuelve y expulsa las toxinas mediante la transpiracin o sudor del organismo. Est indicado para combatir la digestin lenta y difcil, ayuda en el tratamiento del sarampin, la viruela, la escarlatina, y en las menstruaciones dolorosas. Mbape guarpa ipor: andeapa ramo, ande rajygue ombaapo vai ramo. Oiporuvaer karai ha kuakarai ituja ha iguaigumava. Omonguera amb!u, huu, e pyu ha ambue mbaasy pytu rape rehegua. Tilo ipor tyair. Ombohaeve ha omombaapo por ande pire. Omboyku ha oguenoh okpe kya tyi rupive. Ou poriterei hembiu guapy mbeguvape. Ha avei has!vape guar sarampu, mbirua ha akanundu escarlatnagui ( 12 ). Ipor avei kua huguyguejy ras!vape. Forma de empleo: Se emplean las flores en infusin, una cucharada sopera por taza. Cuatro veces al da. Mbaichapa ojeporu: Ojeporu pete kuimbe tilo poty, pete tepy ytakpe guar ( 13 ). Ha pva oemboyu irundy (4) jevy pete ra pukukue. TOMILLO TOMILLO Thymus vulgaris L. (Labiadas) Sinnimos: Salsero, tomillo vulgar. Ambue hra(kura) hae: Salsero, tomillo vulgar. Parte utilizada: Sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Huangue ipot!va Propiedades: Estimulante del apetito, colertico, espasmoltico, expectorante, antisptico, diurtico, antihelmntico y antifngico. Mbapa ojapo: anembojuruhe, omombaapo pya ojapo hagua imbaero, tyerasy poh, pytia jejop!pe guar, tymba chupe guar, oporomonguaru, vcho tetepypegua ha tete rehegua poh.
12 Akanundu escarlatina: fiebre caracterizada por manchas rojas en la piel. 13 Pete tepy ytakpe guar: para una taza de agua caliente. 69 Indicaciones: Se utiliza en afecciones digestivas: digestiones lentas, gastritis crnicas, flatulencias, espasmos gastrointestinales, parasitosis, colitis e inapetencia. Es eficaz para la tos, catarros, gripes, faringitis y bronquitis. Tambin est indicado en infecciones urinarias. En uso externo se emplea en infecciones cutneas, dolores reumticos, lceras y quemaduras. Mbape guarpa ipor: Ojeporu ane rembiu rape ndoiko porir: Tembiu ndoguapy pyaesir, pya hasy tapia, tyevu, tye rasy, sevoi ha ambue tye rasokura, tye chiri, juruhe. Ojepuru oepohano hagua huu, tsyry, gripe, tpa, putyh rape rasy. Ipor avei ty rape mbaas!pe guar. Okguio ojepuru oepohano hagua ande pirre osva mbaasy, kangue rasy, ai ha kaigue. Forma de empleo: En infusin (una cucharadita por taza de agua, tres tazas al da). En forma de bao se usa la decoccin de tomillo (50 gramos para un litro). Es muy aconsejable en los casos de gota y reumatismo crnico. Tambin se emplea, en lociones, en el tratamiento de heridas de difcil curacin. Mbaichapa ojeporu: Oemboyta ramo, oemo pete kuimbei pete hrro !takpe guar, ojeu mbohapy jey pete rape. Jahur (bao) oembojyva r 50 gramo tomillo pete litro !pe guar. Iporiterei ojepuru py rurpe guar ha kangue rasy tapipe guar Ojeporu avei oepohano hagua pype ekytngue okueraseva. TORONJIL TORONJIL Melissa officinalis L. (Labiadas) Sinnimos: Melisa, toronjina. Ambue hra(kura) hae : Melisa, toronjina. Parte utilizada: Hojas y sumidades floridas (brotes). Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hu ipot!va. Propiedades: Aperitivo, digestivo, carminativo, espasmoltico, ligeramente sedante, antisptico, colertico, balsmico y cicatrizante. Mbapa ojapo: anembojuruhe, omboguapy tembiu, tyepy yvytpe guar, tyeras!pe guar, anemoanduka kangyve, omopot tymba chugui, omombaapo pya ojapo hagua imbaero, oanduka vevuive mbaasy, omonguera pire ai Indicaciones: Se emplea en afecciones gstricas, flatulencias, espasmos y debilidad general. Tambin est indicado en palpitaciones, nerviosismo, opresiones del corazn y jaquecas y otros dolores de tipo nervioso. En uso externo se utiliza para contusiones, dolores reumticos y heridas. Los buches con t de toronjil calman los dolores de los dientes. Mbape guarpa ipor: Ojepuru pya ndoiko porivape, tyepy yvytu, pya hasy ha tye rasy jepokpe, kangy ha tetiaeme. Ojepuru avei pya pererpe, naande pya guap!ir nerviogui, ane e ande jop!r, akarasy vape ha ambue mbaasy ova nervio ombaapo vagui. Okguio ojepuru ambota vaihpe ande rete, kangue ras!pe ha ekytngurape. Jajejuruhi ramo toronjil rykupe omombytuu andve ti rasy. Forma de empleo: Se emplean las hojas frescas en infusin, una cucharadita sopera por taza de agua, tres o ms tazas al da. En uso externo se aplican las hojas en forma de cataplasma. 70 Mbaichapa ojeporu: Ojeporu hogue pyahu ytakpe, pete kuimbe pete tepy !pe guar. Ojeu mbohapy tr hetave jey pete rape. Okguio ojepuru hagua oemo hoguekue mbaasy ohpe. Precauciones: A dosis muy alta puede provocar sueo, depresin cardiaca y respiratoria e hipotensin. aangareko hagua: Oemo hetr ikatu anembohopeh!i, omokangy ane ea ha ane pytuh ha omboguejy ande presin (ruguy mbaretekue) VERBENA VERBENA Verbena bonariensis L. (Verbenceas) Sinnimos: Yerba sagrada. Ambue hra(kura) hae : Yerba sagrada. Parte utilizada: Hojas y tallos tiernos. Mbapa ojeporu ichugui: Hogue ha hak pyahu Propiedades: Aromtico, digestivo, astringente, vermfugo y ligeramente sedante. Mbapa ojapo: Omohyaku por, omboguapy tembiu, tye poh, orair sevoikura, oanduka saive andve temiandu. Indicaciones: Molestias gstricas y hepticas, diarreas y clicos intestinales. Mbape guarpa ipor: Ipor pya ha tye mbaasykurape guar, tye chiri, ha tyekue ras!pe guar. Contraindicaciones: Mujeres embarazadas. Mbapepa ndoi: Kua hyeguasva. Forma de empleo: Infusin, 10 a 15 gramos para un litro de agua, tres tazas al da. Mbaichapa ojepuru: Yguar, 10 a 15 gramo, pete litro !pe, mbohapy (3) tepy pete rape. YSYPO MILHOMBRES YSYPO MILHOMBRES Aristolochia triangularis Cham. (Aristoloquiceas) Sinnimos: Jarinha, Ipemi, patito, buche de pavo. Ambue hra(kura) hae: Jarinha, ypemi, patito, buche de pavo. Parte utilizada: Ramas Mbapa ojepuru ichugui: Hak Propiedades: Depurativo y antirreumtico. Antdoto contra venenos de serpientes, araas, alacranes. Mbapa ojapo: Omopot ande retepy, kangue rasy poh. Ojepuru mbi, andupe, japeusa ha ambue tymba vai andesuva pohgua. Indicaciones: Se emplea la raz en forma de t con xito en el tratamiento de las afecciones del aparato urogenital, y contra las enfermedades venreas. En el tratamiento de las crisis articulares y rigidez de los miembros, de origen reumtico, tiene maravillosos resultados. Se emplea exteriormente, en forma de compresas, para curar las llagas, las heridas rebeldes, las mordeduras, etc. 71 Mbape guarpa ipor: Ojepuru hapokue kuaru rape mbaasykurape guar. Ha avei sexo rehegua mbaasykurape guar, enfermedades venreas heva chupe. Iporiterei oepohano hagua ipype ane kangue joajuhakura mbaasy ha ande rete hatmbr. Ojeporu avei pire ri, ai, ekytngue vai okueraseva, ha timbore ( 14 ) pohgu. Contraindicaciones: Embarazo. Mbapepa ndoi: Hyeguasvape. Forma de empleo: Para uso interno se prepara una infusin, 30 gramos para un litro de agua, tomando dos tazas al da. Para uso externo se emplea la decoccin (10 a 20 gramos para un litro). Mbaichapa ojepuru: Ojeu hagua ojetykua pete litro ytaku 30 gramo pohme ha ojeu moki hrro pete rape. Okguio ojepuru hagua oembopupu 10 tera 20 gramo pete litro !pe. Precauciones: Es muy txico por va interna, produciendo graves diarreas y parlisis respiratoria. Se recomienda su uso tpico exclusivamente. aangareko hagua: Ojapo vai tuichakuaa ande rehe jau ramo, anembohye vaieterei ha andepytujokokuaa. Ojepuruvaer okguio ante. ZARZAPARRILLA ZARZAPARRILLA Smilax aspera L. y Smilax officinalis Herb. Lucaean. ex Kunth. y Smilax siphilitica Humb. & Bonpl. ex Willd. (Liliceas) Parte utilizada: Races. Mbapa ojeporu ichugui: Hapo Propiedades: Depurativa y diurtica. Mbapa ojapo: Omopot ande retepy, oporomonguaru. Indicaciones: Enfermedades renales y venreas. Artritis, reumatismo, gota y para combatir el cido rico. Mbape guarpa ipor: Mbaasy pitikiri, tai ha tako rehegupe guar (enfermedades venreas). Kangue rasy ha kangue juajuha ras!pe guar, po ha py rurpe guar, gota heiha. Ha ipor avei cido rico heiha pohgu. Contraindicaciones: Anemias. Mbapepa ndoi: Huguyvape, hesayjvape. Forma de empleo: En decoccin, una cucharadita por taza, tres a cuatro tazas al da, media hora antes de las comidas. Mbaichapa ojepuru: Oembopupu, pete kuimbei, pete tep!pe guar ha oemboyu mbohapy (3) tr irundy (4) jevy pete rape. Precauciones: Puede provocar vmitos y diarreas. Se recomienda tomarla en forma discontnua. aangareko hagua: Ikatu anemogue ha anembohye. Ndojeumemevaeri.
14 Timbore: mordedura 72 - Acosta, M. (1992) Vademecum de Plantas medicinales del Ecuador, Editorial Abya-Yala, Quito (Ecuador). - Arteche, A. y cols. (1994) Vademecum de plantas medicinales, 2 ed., Editorial Citape, S.A., Vizcaya (Espaa). - Fonnegra, R. y Jimenez, S.L. (1999) Plantas medicinales aprobadas en Colombia, Editorial Universidad de Antioquia, Medellin (Colombia). - Germosn-Robineau, L. (Ed.) (1997) Farmacopea vegetal Caribea, Editorial Emile Dsormeaux, Fort-de-France (Martinica). - Gonzalez-Torres, D.M. (1997) Catalogo de plantas medicinales usadas en Paraguay, Asuncin (Paraguay). - Gupta, M.P. (Ed.) (1995) 270 Plantas medicinales Iberoamericanas, Editorial Presencia Ltda., Santaf de Bogot (Colombia). - Juscafresa, B. (1995) Guia de la Flora medicinal, Editorial Aedos, S.A., Barcelona (Espaa). - Malaret, A. (1970) Lexicn de Fauna y Flora, Editorial Aguirre, Madrid (Espaa). - Salvat (Eds.) (1977) Diccionario terminolgico de Ciencias mdicas, 11 ed., Barcelona (Espaa). - Sabev, I.A. (1982) Como vivr sano, Editorial Renuevo, Buenos Aires (Argentina). - Centro de Educacin Ambiental. Municipalidad de Asuncin. Las plantas medicinales del Paraguay... Parte de la cultura de nuestro pas. Paraguay (2000) BIBLIOGRAFIA UMI KUATIAE POH ANA REHEGUA SPO/UY/2000/ED/PI/3