Está en la página 1de 114

SÍMBOLOS DE LA PATRIA

QUECHUA CHANKA
CORO

Somos libres, seámoslo siempre,


y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.

Educación Primaria
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO

Declaración Universal de los Derechos Humanos


El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:

Fichas de Autoaprendizaje

EIB FCL
III ciclo
Fichas de Autoaprendizaje

Chachas

DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN


PROHIBIDA SU VENTA III
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con libertad sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
sus opiniones a partir del diálogo abierto y el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que
III ciclo
Fichas de autoaprendizaje
Ministerio de Educación

Dirección General de Educación Básica Alterna�va, Intercultural Bilingüe


y de Servicios Educa�vos en el Ámbito Rural
Dirección de Educación Intercultural Bilingüe

Fichas de Autoaprendizaje Chachas - III Ciclo - Quechua Chanka

©Ministerio de Educación
Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja
Lima, Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu

Primera edición, 2021


Tiraje: 21258 ejemplares
Impreso en Diciembre 2021

Elaboración de contenido
Javier A. Vargas Cahuana

Revisión lingüís�ca
Genaro Rodrigo Quintero Bendezú

Diseño y diagramación
Noelia Escalante Farfán

Ilustraciones
Archivo DEIB-Digeibira

Revisión de es�lo
Humberto León Huarac

Impreso en EDITORIAL ROEL S.A.C.


Pj. Miguel Valcarcel Nro. 361, Urbanización San Francisco, Ate - Lima
RUC 20122879331

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2021-13477

Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcial-
mente, sin permiso expreso de los editores.

Impreso en el Perú/Printed in Peru


Riqsichikuynin
Ancha kuyakusqay warmachakuna.
Sapallayki llamkanaykipaqmi qillqana rapichakunata rurarquniku.
Kaykunawanmi llaqtaykipa hatun yachayninkuna imayna kasqanta
riqsinki. Hinallataqmi chay yachaykuna llaqtaykipi imayna
kasqnamantapas hamutanki. Chaymantapas, kay llamkana rapikunaqa
pachapi hawka kawsakunaykipaqpas yachaykuna qispichiypi
yanapakusunkim. Kaypaqmi allinta muyuriqniykikunata qawarinayki
kuraqniykikunatapas allinta uyarinayki.
Kay llamkana rapikunaqa pichqa taqapin rakisqa tarikun.
• Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay
• Ukunchikwan rurasqanchikkuna
• Allpay hinaspa kaqninkuna
• Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna.
• Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna.
Sapa hunkam, tayta mamaykikunapa atisqanmanhina, munasqayki
llamkana rapichakuna sunquykipaqhina kasqanta akllaspa llamkanki.
Amawtaykiñataqmi sapa hunkapi rurasqaykita qatipanqa.

¡¡¡¡ Llaqtaykipa yachayninkunawan quchukuy. Hinallataq llaqtaykipa


hatun yachayninkuna kawsayninchikpaq allin kasqanwanpas
quchukuy!!!
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Sutiy:
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Pitaq kani

Ñuqanchikhinaqa mana pipas kanchu. Llapallanchikmi


riqsichikunapaqqa sutiyuq kanchik. Llaqtanchikkunapiqa
ñuqanchikwan kuskam sutinchikqa ima kasqanchikta riqsichinan.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamayki, hinallataq kuraqniykikunawan tapukuykunamanhina


rimanakuy: Pitaq kani. Pimanmi rikchakuni. Mamaymanchu,
taytaymanchu. Yupita qatispa rikchayniykita siqikuy.

• Tukupay:

Ñuqam kani

Pimanmi rikchakuni

6
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykiwan hinallataq hatun tayta mamaykiwan


tapukuykunamanhina rimanakuy. Ima punchawtaq
paqarirqanki. Imaynatam aylluyki chaskisurqanki. Imaynas
paqarisqayki punchaw karqanki. Ima sutitam churasurqanki,
ima simipi, imanasqa.
• Kunanqa kay ruraykuna yanapasunaykipaq mañakuy:

Ima hawa llaqtamantan kanki. Llaqtaykipa sutinta qillqay.

Sutiykita runa simipi qillay.

• Tayta mamaykita, awiluykikunata tapukuy imaraykutaq sutiykita churasurqanki, ima


ninantataq chay sutiyki. Qillqanaykipaq yanapachikuy.

• Wasiykipi kaq aylluykiman rurasqaykita rikuchiy hinaspa yanapakuyninwan allichay.

7
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Kuraqnikiwan yanapachikuy kayta huntapanaykipaq.

Sutiymi

watayuqñam kani.

ñiqipim kachkani.

Llaqtamantam kani.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Qammanta rimakuyta munakurqankichu. Imaynan tarikurqanki.

• Runa simipi sutiyuq kayta munawaqchu. Imanasqa.

• Kay ruraykuna munaychachu kasqa.

8
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Imakunatam imaynatam llaqtaypi yachani

Llaqtanchikpiqa ima ruraykunapipas warmakunaqa yanapakunkum.


Imatapas uyarispallam llaqtanchikpiqa, ayllunchikpiqa
yanapakuqhinalla pukllaqhinallam yachanchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Imatam rurayta yachanki. Ima ruraykunatam aswan anchata


munakunki. Kimsata akllaspa chiruy hinaspa kuraqniykikunawan sutin
qillqaypi yanapachikuy.

• Pitaq chirusqayki llamkaykunata yachachisurqanki. Imaynataq chaykuna rurayta


yacharqanki. Iskayta akllaspa siqiy.

Pim yachachisurqanki. Imaynatam yacharqanki.

9
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykita tapukuy. Imaynatam rurasqanku rurayta


yachachirqan. Pim yachachirqan, maypitaq yacharqan.
Willasusqaykimanhina uyarisqaykimanhina siqiy.

Imatam
yacharqan

Pim
yachachirqan.

Maypin
yacharqan

10
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

• Tayta mamaykita, awiluykikunata, kuraqkunata tapukuy, kay llaqtapi ñawpaq


runakunata pikunam ruraykunata yachachirqan.
• Willasusqaykimanta, imam anchata kusichisurqanki, chayta siqiy hinaspa qillqay.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Tarikusqaykimanhina huknin uyachata llimpispa kutichiy:

• Llamkay sunquykipaqhinachu karqa. Imatan yacharqanki.

11
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Aylluy

Ñuqanchikwan kuska yachaqkunaqa ayllunchikmi, karu llaqtakunapipas


ayllunchikkunaqa yachankum. Wasinchik qichpallanpipas ayllunchik
kantaqmi. Tayta mamaykichikwan rimanakuspa imayna paykunawan
kawsasqanchikta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Pikunawanmi kawsanki chayta qawaspa siqiy. Tayta mamaykipa,


awiluykikunapa yanapakuyninwan, sapankapa sutinta qillqay.

Aylluy

12
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Yachaykunata takyachisunchik

• Aylluykipi imayna yanapanakusqaykichikmanta tayta


mamaykiwan awichuykikunawan rimanakuy.
• Imakunapitaq wasipi yachaq sapa runa yanapakun.
Willachikuy.
• Imakunatam wasipi ruranki, chaykunata siqiy.

• Awiluykikunata tapuykuy, haykapim ayllunchikkunata aynikunchik, imakunatataq


paykunawan qaywanakunchik. Ima llamkaykunapim ayllunchikkuna
yanapawananchikpaq minkakunchik.

13
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Tayta mamaykiwan kaymanta willachikuy. Ima punchawkunataq karupi yachaq


ayllunchikkunawan huñunakunchik.
• Ima ruraykunataq llapallan ayllunchikkunata huñun. Iskay llamkayta siqispa
sutinkunata qillqay.

• Kuraqniykiman rurasqaykita qawachiy hinaspa yanapayninwan rurasqaykita


allichapay.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Mayqin uyachawantaq rurasqaykimanhina riqsichikuwaq,


chayta llimpiy.

• Aylluykimanta yachay munaychu karqan. Imatam aylluykimanta anchata


munarqanki, chayta qillqay.

14
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Runa masiykunawanmi kawsayta yachani


hinaspapas allin runa kaytam yachani

Awilunchikkunaqa imayna allin runa kayta yachankun.


Yanapayninwan chayta riqsisunchik. Imaynatam ayllunchikpi,
llaqtanchikpi, allin riqsisqa runa kananchikpaq rurananchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Wiñaspa allin runa kanaykipaq, imatam paqariptiyki tayta


mamayki rurarqanku, chaymanta tayta mamaykiwan willachikuy.
• Runa masiykikunawan yachanaykipaq hinaspa allin runa
kanaykipaq imatataq tayta mamayki rurarqanku. Paykunapa
yanapakuyninwan huk rurayta siqiy.

• Siqisqaykita chaki qura rapikunawan achalay.

15
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykiwan rimanakuy. Paqarisqayki punchaw,


wasimanta lluqsispa piña wayrakunawan, qinqikunawan,
yana kallpakunawan mana tupanaykipaq imakunatam
rurarqanku.
• Tayta mamaykipa yanapayninwan suntinkunata churaspa,
imayna unquy harkasqankuta siqiy.

• Tayta mamaykipa yachasqankumanhina, qilla runapas micha runapas kasqanrayku


imaynataq paykuna kawsanmanku. Chaymanta tayta mamaykiwan rimanakuychik.
Willasusqaykimanta siqiy.

16
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

• Tayta mamaykiwan awiluykikunawan rimanakuy ima mikunakunam wawakunata


qillayachin. Chay mikunakunata siqiy hinaspa sutinta qillqay.

• Imaynataq aylluykikunawan hinaspa llaqta masiykikunawan rimanakuwaq, chaymanta


tayta mamaykiwan rimanakuy. Paykunapa yanapayninwan iskay kimsata qillqay.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatam kay ruraywan yacharqunki.

• Imaynam kay llamkaywan karqanki.

17
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Tayta mamaywan qawaspa, ruraspa paywan


yachani

Llaqtanchikpi warmachakunaqa tayta mamankuwan,


kuraqninkunawan kuska llamkaspa imaymanatam yacharqunku.
Tayta mamaykikunapa yanapakuyninwan ima ruraykunapi
yanapakunanchikta riqsinkichik; chay ruraykunapi imakunatataq
yachasunkichikman.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamayki, awiluykikuna imaymana ruraykunapim llamkanku,


ñuqanchikpas chay ruraykunapi yanapakusunchik.
• Yanapakusqaykipi kimsa ruraykunapa sutinkunata qillqay.

18
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykita chakrapi tarpuy llamkayman qatikuy,


paykuna tarpuchkanankukama imayna yachasqaykita
willakuy. Yanapachikuspa ima rurasqaykita siqirquy.

Tarpuy

• Aylluykipi ima ruraykunapipas tayta mamaykita yanapakamuy, imaymana


rurasqaykichikmanta, yachasqaykimanta rimanakuy. Paykunapa yanapayninwan
rurasqaykichikpa sutinta qillqay, chaymanta siqiy.

Ruray:

19
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Uywa michiq tayta mamaykiwan riy, chaypi imaymana rurasqaykimanta willakuy.


• Yanapayninwan rurasqaykipa sutinta qillqay, qawasqaykita, rurasqaykita siqiy.

Uywa michiy

• Tayta mamaykita kawsay hallmaypi yanapakamuy. Qawasqayki, imayna


yanapakusqaykimanta imayna kasqaykimantapas willakuy.

Hallmay

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Allinchu kay yachasqaykikuna.

• Uyachata kasqaykimanhina tupaqta llimpispa kutichiy:

20
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Hukkunawan rimanakuyta yachasunchik

Tayta mamanchik, awichunchikwan munayta qawariwanchik


allin kananchikpaq. Yanapayninwan ñaña turanchikwan, wayqi
pananchikwan, tayta mamanchikkunawan, runa masinchikwan ima
allin kawsananchikpaq kamachikuykunata riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Llakisqa, kusisqa kaptinchik imakunam waqachiwanchik,


kusichiwanchik. Tayta mamaykiwan, awiluykikunawan
chaykunamanta, rimanakuy.
• Imanasqa llakisqa, kusisqa kasqaykita siqiy.

Llakisqa

Kusisqa

21
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Warmallaraq kaptiyki, mana pinqakuq, piña, mana


manchati kanaykipaq tayta mamayki imakunatam
rurarqanku; chaykunamanta rimanakuy.
• Tayta mamayki allin runa kanaykipaq imaymana
rurasqankunamanta willachikuy hinaspa nisusqaykita siqiy.

• Sinchita waqaptiyki, llakisqalla kaptiyki, kusisqalla kanaykipaq imatataq tayta


mamayki rurarqan. Chaymanta rimanakuy.
• Willasusqaykimanta ancha munasqaykita siqiy, allin kusa ruraykunata qillqay.

22
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

• Pukllaq masiykiwan, ñaña turiykikunawan, wawqi paniykikunawan, allin warma


kanaykipaq, tayta mamayki rimapayasusqaykita uyariy.
• Allin runa kanaykipaq tayta mamayki yachachisusqaykimanta iskay allin ruraykunata
akllaspa siqirquy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunki.

• Imayna kay llamkaypi kasqaykimanta tupaqnin uyachata llimpiy.

23
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Llaqtaypa allichakuynin

Llaqtanchikqa wasinchik maypi tiyasqanmi, kaypim sapa punchaw


imaymanakunata ruranchik. Kaypim ayllunchikkunapa wasinkupas
tiyan, yachay wasi, llaqta wasi, yanuna wasi, hampina wasi ima kan.
Tayta mamanchikpa yanapayninwan imaynaman allichakusqa, rakisqa
hinaspa ima llamkana wasikuna kasqanta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan, hatun tayta mamaykikunawan, pikunam


llaqtapi llamkaykunata allichaspa kamachin chaymanta, rimanakuy.
• Tayta mamaykipa yanapayninwan, umalliqpa iskan llamkay
kamachikusqanta siqiy, hinaspapas llaqta runakunapa
rurasqankutapas siqiy. Chaymanta llaqtapi llamkaykunapa
sutinkunata qillqay.

24
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykiwan, awiluykikunawan llaqtaykipi


Apukunapa, yachakuq warmakunapa tayta mamankuna
umalliqpa, kamachikuqkunapa rurasqankumanta
rimanakuychik hinaspa siqiy.
• Tayta mamaykipa, awiluykikunapa yanapakuyninwan
llaqtaykipi llamkaq kamachikuqkunata riqsipay hinaspa
rikchayninta siqisa sutinkunata qillqay.

• Llamkasqaykita taytaykiman, awichuykiman rikuchiy, yanapayninwantaq


rurasqaykita allichay.

25
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Tayta mamaykita awilaykikunata kayta tapuykuy, ¿Imanasqataq ñawpaq pachapi


kaq kamachiqkuna, umalliqkuna manaña kanñachu? Paykunata sapankamata
riqsipay hinaspa siqiy, llimpiy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Llamkaypi imakunatataq yacharqunki.

• Sunquykipaqhinachu llamkay karqun. Tayta mamaykiman llamkaypi ancha


munasqaykita.

26
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

Llaqtaypa raymichakuyninkuna

Llaqtanchikkunapiqa raymichakuykunata ñawpaqmanta pacham


llaqtantinpaq rurarqanku. Raymimanqa taytanchikpas mamanchikpas
awilunchikkunapas riqkupunim. Kuraqniykikunapa yanapakuyninwan
imarayku imaymana raymikuna llaqtanchikpi rurakusqanta
rimanakuychik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykipa yayanapayninwan llaqtaykipi ancha chaninchasqa


raymi rurasqankumanta willachikuy hinaspa pisillata qillqay.
• Ima raymichakuymi llaqtaykipi aswan lliwmanta allin raymisqa rurakun,
siqispa riqsichiy.

• Tayta mamaykiman siqisqaykita rikuchiy hinaspa nisqanwan rurasqaykita


allichaparquy.

27
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykitapas hatun tayta mamaykitapas


ima raymichakuykunam ñawpaq watakuna karqan,
chaymanta tapuykuy. Huknin chinkasqa raymita,
willasusqaykimanhina siqiykuy.

• Imaynam kawsaqkunapa, wañuqkunapa rayminta ñawpa watakuna ruranku, kaymanta


tayta mamaykiwan willachikuy hinaspa willasusqaykimanhina qillqaspa kutichiy.

Kawsaykunapa, wañuqkunapa hatun raymin


Imatam ruranku
Ima mikuykunatam yanukunku
Pikunatam yuyarinku.
Maytam rina.
Imatam almapaq suyachina

• Kunanqa qayllallata imaykunam rurakusqanta kimsa taqapi siqiy.

28
Kawsay, aylluy hinaspa llaqtay

• Hatun tayta mamaykikunata tapukuy, ñawpaq pachapi parananpaq, pacha


mamapaq, apukunapaq, hukkunapaqpas ima raymitaq “haywarikuytaq” manaña
rurakunchu, chaykunata siqiy.

• Awiluykikunata rihu, sara, papa, huqariy pachapi raymichakuykuna rurasqankumanta


tapukuy. Paykunapa yanapakuyninwan kimsa taqapi siqispa riqsichiy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imakunatam yacharqunki kay ruraypi.

• Llaqtaykipi raymichakuykuna munaychachu. Imanasqa.

29
Ukunchikwan rurasqanchikkuna

Sutiy:
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Llinki allpamanta sañunchikkuna

Tayta mamanchikkunaqa, hatun tayta mamanchikkunaqa llinki


mitumanta imaymana sañukuna ruraymantaqa ancha yachayniyuqmi
karqaku. Paykunapa yanapakuyninwan imayna mankakuna, puyñukuna,
maqmakuna rusqankumanta yachasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Mamaykipa yanukuna wasinta yaykuspayki llapa ima kasqanta


qawapayay hinaspa llinki allpawan rurasqakunata maskay. Ima
rikchaq mankapitaq yanukun, imapitaq mikuykunata allichan.
Qawasqaykimanhina chiruy.

• Tayta mamaykipa yanapakuyninwan aylluykipi kaq llinki allpawan rurasqakunapa


rikchayninkunata chiruy.

32
Ukunchikwan rurasqanchikkuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykiwan llinki allpakunamanta llapa ima


rurasqankunamanta willachikuy.
• Huknin kuraqniyki runata tapukuykuna
ñawichapusunaykipaq mañakuy hinaspa kutichiyninta
chiruy.

Imakunawantaq llinki allpawan imakunatapas ruranku.

Imaynatataq imatapas paqarichinapaq llinki allpata chapuna.

33
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Llinki allpamanta llapa imakuna rurasqankuta yuyariy hinaspa rikchanankunata


chiruy chaymanta sutichankunatapas qillqay.

• Rurasqaykita kuraq aylluykiman qawachiy hinaspa allin mana allin qawasqanmanta


rimapayasunaykipaq mañakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imakunatataq kay llamkaywan yacharqunki. Chayta chiruy


hinaspa ñawichay.

• Sunquykipaqhinachu llamkay karqan.

34
Ukunchikwan rurasqanchikkuna

Pachanchikkunata ruranchik

Tayta mamanchikkunaqa, hatun tayta mamanchikkunaqa uywakunapa


millwanmantam imaymana pachakuna awayta yacharqaku. Ayllunchik,
llaqta masinchikkunapa awasqantaqawasunchik hinaspa imayna
awasqankutawan imakunawan awasqankuta riqsisunchik. Tayta
mamanchikpa yanapakuyninwan ayllunchik imaymana awakuna
rurasqankuta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan kuskachakuspa llaqtaykipi kaq awaqpa wasinta


watukuy hinaspa imakunawan qatana awasqanta qaway. Hinaspa
awana llamkanakunata chiruspa sutinkunata qillqay.
• Awaqta kayta tapuy. Pikunamantataq awayta yacharqurqa.
Taytanchu, mamanchu, kuraq tayta mamankunachu
yachachirqan icha sapallanchu yacharqurqa.
• Wasiykipi kaq pachakunata, qatanakunata, llikllakunata,
punchukunata yupay qaway hinaspa ima rikchaq qaytuwan
rurasqa kasqanta riqsipay. Chaymantañataq siqisqa
mañakusqanmanhina qillqay.

35
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Hatun tayta mamaykita away yachachisunaykipaq


mañakuy.
• Paykunapa awasqanta imallapipas yanapakustin
qawanaykipaq mañakuy.
• Paykuna awaypi rurasqanku qawasqaykimanhina chiruy.

• Ima uywakunataq awanapaq millwanta quwanchik, kaymanta tayta mamaykita tapuy


hinaspa chiruy.

36
Ukunchikwan rurasqanchikkuna

• Llaqtaykipi imayna millwa llimpisqankumanta tayta mamaykita tapuy.


Purisqanmanhina imayna rurasqankuta chiruspa willakuy.

Imayna millwa llimpiy


qallaykuna

Millwa llimpiy ukupi


ruraykuna

Imayna millwa llimpiy


tukuy

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Llamkay sunquykipaqhinachu karqun. Imataraqtaq riqsiyta munawaq.

37
Allpay hinaspa kaqninkuna

Sutiy:
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Maypi yachasqanchik allpa

Llaqtanchikqa maypi yachasqanchik allpam, llaqtanchikpim sapa


punchaw imatapas ruranchik. Kaypim chakrakuna, quchakuna,
sachakuna, uywakuna, wasinchikkuna, yachay wasi, hukkunapas kan.
Tayta mamanchikpa yanapakuyninwan imayna llaqtanchik qawakusqan
siqita chirusunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Llaqta ukupi wasikuna, yachay wasi, kumun wasi kaqkunata


hinaspa muyuriqninkunapi mayu, urqukuna, chakrakuna,
hukkunapas kasqanta qawastin llaqtaykichikta muyuriychik.
• Llaqtayki ukupi imapas sunquykipaqhina kasqanta chiruy hinaspa
tayta mamaykiman imarayku kuyasqaykita willay.

40
Allpay hinaspa kaqninkuna

• Tayta mamaykipa yanapakuyninwanpas hatun tayta mamaykipa


yanapakuyninwanpas wasiykimanta riq yachay wasiman ñanta siqiy.

Yachaykunata takyachisunchik

• Yachay wasiyki maypi tarikusqantawan muyuriqninkunapi


imapas tarikusqan qawachiq siqita chiruy.

41
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Sumaq tukusqa kananpaq tayta mamaykiman, hatun tayta mamaykiman hinaspa


huk aylluykikunamanpas rurasqayki siqita qawachiy.
• Yachay wasi tiyasqan allpa, manaraq yachay wasita pirqachkaptinku imayna
kasqanmanta willasunaykipaq tayta mamaykita tapuy.
• Chakraykiman riq ñanta siqiy hinaspa patankunapi kaq quchakunatapas
sachakunatapas pukyukunatapas hukkunatapas chiruy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Kay llamkayta munaykurqankichu. Imarayku munasqaykita tayta mamaykiman


willakuy.

42
Allpay hinaspa kaqninkuna

Allpanchikwan kawsayninchik

Ñawpa tayta mamanchikkunaqa allpa, mayu, pukyu, wayqu,


urqu, machay ima tarisqankutam huk sutiwan suticharqaku.
Tayta mamanchiktapas hatun tayta mamanchikkunatapas chay
sutikunamanta rimapayawananchikpaq mañakusunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Llaqtayki allpa ukunpi llapa ima kasqanmanta


rimapayasunaykipaq tayta mamaykita mañakuy. Ima
sutikunawan sutichasqankumanta willachikuy.
• Rimapayasuptiyki sutikuna uyarisqaykimanhina tawallapatapas
rikchayninta chiruspa sutinkunata qillqay. Kuraq aylluykiwan
yanapachikuy.

43
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Mayqin sutitapas akllay hinaspa ñawpa runakuna imarayku


chay sutiwan sutichasqankumanta hatun tayta mamayki
rimapayasunaykipaq mañay.
• Willachikusqaykimanhina chiruy hinaspa piwanpas
yanapachikuspa ancha kusikuywan uyarisqaykimanta huk
rimayta qillqay hinaspapas sutinta qillqay.

• Llamkasqayki allichaypi yanapasunaykipaq kuskachasuqniyki aylluman qawachiy.


• Tayta mamaykitapas, hatun tayta mamaykikunatapas llaqtayki ukupi ima willakuypas
rikurimusqanmanta willasunaykipaq mañakuy.

44
Allpay hinaspa kaqninkuna

• Willasusqaykita chiruy.

• Ñawpa ayllunchikkuna llaqtanchik ukupi suti churasqanku imarayku mana


chinkananmanta rimanaykichikpaq kuraq aylluykiwan rimanakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunkichik.

• Ima rurasqaykikunataq sunquykipaqhina karqun.

45
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Qichwa allpakunapi kawsay

Tayta mamanchikkunaqa qichwa allpakunapi imaymana


kawsaykunawan uywanakusqanchikmantaqa allintam yachanku.
Paykunapa yanapakuyninwan chay kawsaykunata riqsisunchik.
Imayna uywanakusqankuta hinaspa ñuqanchikpas paykunawan
imayna kawsananchikta allinta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan rimanakuspa qichwa allpakunapi yachaq


uywapa rikchayninta chiruy.

46
Allpay hinaspa kaqninkuna

• Qichwa allpakunapi yachaq uywakunamanta rimaspayki tawa uywakunata akllay


hinaspa rikchayninta chiruspa sutinkunata qillqay.

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykiwanpas hatun tayta mamaykikunawanpas


rimanakuspa qichwa allpakunapi kawsaq uywakunapa mikunan
sachakunamantapas qiwakunamantapas rimanakuychik.
• Llaqtayki muyuriqninpi kawsakuq sallqa uywakuna
qawasqaykitawan hinaspa mikusqankunata chiruy.

47
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Tayta mamanchikpas, hatun tayta mamanchikkunapas allpanchikpi kawsaq


uywakunataqa anchatam riqsikurqanku, kunankamapas hinallam. Ima uywakunatataq
anchata riqsikunku, imaynatataq qawananchik. Kaykunamanta tapukuy.
Yanapakuyninwan huk ancha kuyasqa uywapa rikchayninta chiruspa sutinta qillqay.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Sunquykipaqhinachu llamkasqayki. Kasqaykimanhina uray uyata llimpiy.

48
Allpay hinaspa kaqninkuna

Sallqa allpakunapi kawsay

Sallqa chiri allpakunapiqa imaymana sachakuna, uywakuna,


qurakuna imam mikunanchikpaq, hampikunanchikpaq kan. Tayta
mamanchikkunapa yanapakuyninwan sallqapi kaq kawsaykunata
allinta riqsisunchik hinaspa imayna qawananchikmantapas
hamutasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Sallqa allpakunata mana riqsispaykiqa, sachakunamanta,


uywakunamanta, allpakunamanta rimapayasunaykipaq tayta
mamaykita mañakuy.
• Sallqapi wiñaq sachata hinaspa huk uywata chiruy.

Sachawan uywa

• Sallqapi kawsay uywakunatawan mikusqankuta chiruy.

Uywakunawan
mikusqanku

49
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Ima uywakunataq sapallanku sallqapi kawsakunku, ima


hampi qurakunataq sachakunataq sallqapi wiñanku,
kaymanta rimapayasunaykipaq tayta mamaykita mañay.
• Sallqa allpakunapi runa uywakuna uywasqantawan
sachakuna tarpusqankutawan chiruy.

• Sallqa allpakunapi hampi qura wiñaqkunata chiruy.

50
Allpay hinaspa kaqninkuna

• Ima kawsaykunatataq sallqa chiri allpakunapi tarpuchwan, chaymanta tayta


mamaykiwan rimanakuychik.
• Willasusqaykimanhina chiruy.

• Sallaqa allpapi imaymana kawsay tarikusqanta imarayku amachananchikmanta


huknin kuraq aylluykiwan rimanakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Llamkay sunquykipaqhinachu karqun. Tayta mamaykiman kay llamkaypi ancha


munaykusqaykita willakuy.

51
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Quriwan qullqi huñuy

Allpanchikkunapi ancha quriwan qullqi kasqanmanta


willakuykunataqa tayta mamanchikkunaqa yacharqakum. Paykunapa
yanapakuyninwan chay willakuykunata iskay kimsallatapas
riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Qurimantawan qullqimanta rimaq willakuykunamanta tayta


mamayki willasunaykipaq mañakuy. Willasusqaykimanta ancha
kusichisusqayki willakuyta chiruy.

52
Allpay hinaspa kaqninkuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Qullqiwan quriwan antawan titiwan sutichasqa


urqukunamantapas, allpakunamantapas tayta
mamaykiwan rimanakuychik. Imarayku chay sutikunawan
sutichasqankumanta tapuy hinaspa sutinkunata qillqaspa
chiruy.

Qillakuna

• Tayta mamaykiwan quripa qullqipa rikchanankunamanta rimanakuychik hinaspa


wakillantapas uray siqipi qillqay.

Quri Qullqi

53
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Mayqin qillawan kasqan urquta maskay hinaspa tayta mamaykipa yanapakuyninwan


imarayku chay sutiwan sutichasqankumanta qillqay.

• Huk kutillapas tayta mamayki urqumanta quri, qullqi hurqusqankuta qawarqankuchu,


maypi, pikuna, imayna chaymanta tapukuy. Willasusqaykita pisillata qillqay.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki. Tayta mamaykiman willakuy.

• Llamkasqaykipi imatataq anchata kuyaykunki. Tayta mamaykiman imarayku ancha


munasqaykita willakuy.

54
Allpay hinaspa kaqninkuna

Ayllunchikpi apukuna

Tayta mamanchikkunaqa llaqtankupi kawsaq apukunawanqa ancha


kuyanakuspankum uywanakurqaku. Paykunapa yanapakuyninwan
llaqtanchikpi kawsaq apukunata riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Llaqataykipi ancha riqsisqa apumanta willasunaykipaq tayta


mamaykitapas hatun tayta mamaykikunatapas mañay.
• Tayta mamayki willasusqayki apupa wasinpa sutinta qillqay.

55
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykiwanpas hatun tayta mamaykikunawanpas


llaqtaykipi uywanakusqan apukunapa sutinkunamanta
rimanakuychik. Apukunapa sutinkunata qillqay.

1.

2.

3.

• Apukunapa sutinkunatawan maypi yachasqankunamanta hamuq siqipi qillqay


hinaspa chiruy.

56
Allpay hinaspa kaqninkuna

• Tayta mamaykiwan hinaspa hatun tay mamaykikunawan rimanakuspa llaqtaykipi


apukunapa imayna kasqanta riqsiychik. Hinaspa apukunamanta huk willakuy
willasunaykichikpaq mañakuy. Uyarisqaykimanhina ancha kuyasqaykita chiruy.

• Apukunawan imayna rimanakusqankumanta rimapayasunaykipaq hatun tayta


mamaykikunata mañakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Llamkaypi rurasqaykikuna anchatachu kusichisurqanki. Tayta mamaykiman


imarayku llamkay ancha munasqaykimanta willakuy.

57
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Qichwa allpakunapi chakrakuna

Qichwa allpakuna imayna llamkaytaqa imayna chakra ruraymantaqa


hatun tayta mamanchikkunaqa ancha yachayniyuqmi karqanku.
Paykunapa yanapakuyninwan imaymana chakrakunata riqsisunchik
chaymanta imapaq allin kasqanmantapas riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Llaqtaykipi kaq chakrakunata watukuy hinaspa imakuna wiñasqanta


qaway.
• Tayta mamaykipa yanapakuyninwan huknin ancha munasqayki
chakrapa rikchayninta chiruy.

58
Allpay hinaspa kaqninkuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykitapas hatun tayta mamaykikunatapas


imarayku kaypi chaypi chakra rurasqankumanta tapukuy.
Sapa chakrapi tarpusqanku kawsaypa rikchayninta chiruy.

Uchuy
mayuchakunapa
patanpi

Wasi qichpanpi

Wasipa karunpi

59
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Imaraykutaq chakra ruranankupaq chay allpata hapirqaku, imakunataq wiñan,


imaynataq allpan, kanchu sutin, imaraykutaq chay sutiwan suticharqanku,
parallawanchu kawsay wiñan, imaymana kawsaykunatachu tarpunku icha
hukllatachu. Taytaykita tapunaykipaq huk chakrata akllay.
• Tayta mamaykipa yanapakuyninwan chakrapa rikchayninta chiruy hinaspa sutinta
qillqay.

• Tayta mamayki, hatun tayta mamaykikuna chakrankunamanta ancha yuyasqan


willakuykuna willasunaykipaq mañakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Llamkaypi imatataq yacharqunki.

• Imaynataq llamkaypi ruranakunata ruraspa tarikurqanki. Tayta mamaykiman willakuy.

60
Allpay hinaspa kaqninkuna

Qichwa allpakunapi qapaq llaqtakuna

Tayta mamanchikkunaqa, hatun tayta mamanchikkunaqa qichwa


allpakunapi imaymana qapaq llaqtakuna sayarichisqankutaqa
allintam riqsinku. Paykunapa yanapakuyninwan chay llaqtakunata
riqsisunchik hinaspapas qichwa simi rimasqaraq kasqanta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan kuska Piru suyupa mapanta qawaychik


hinaspa llaqtakunapa sutinta willachikuy. Riqsisqan
llaqtakunatapas riqsichisunki chaymantapas mayqin llaqtakunataq
Qichwa allpa ukunpi tarikun.
• Piru suyupa mapanta siqiy hinaspa Qichwa sutiyuq llaqtakunata
chiruy.

61
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamayki, mayqin watukusqan llaqtakunapitaq


qichwa simita runakuna rimachkankuraq, mayqin
llaqtakunapitaq ñawpa pachankuwan pachakuchkankuraq,
chayta tapuy. May llaqtakunapitaq qichwa simita
rimaspanku ñawpa panchanwan pachakuspanku runakuna
kusisqa kawsakunku, chay llaqtakunata chiruy.

• Qichwa sutiyuq llaqtata chiruy. Chay llaqta riqsiyta munawaqchu. Imarayku, chay
llaqtaman illayta munasqaykiqa uray siqipi qillay.

62
Allpay hinaspa kaqninkuna

• Tayta mamaykipa yanapakuyninwan Piru suyupa rikchayninta (mapanta) siqiy


hinaspa maymanta maykama Qichwa llaqtapa allpan kasqanta riqsichiy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imakunatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Kay llamkaypi imaynataq tarikurqanki.

63
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Sutiy:
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Hampi qurakunatawan hinaspa maypi


tarikusqanta riqsiy

Llaqtanchikpi imaymana hampi qurakunam kan, chay kawsayninmanta


awilunchik tayta mamanchikpas yachankum. Paykunapa
yanapayninwan, ima unquykuna hampisqantawan, maykunapi
wiñasqanta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Chakranchikpi imaymana qurakuna wiñasqanta qaway. Ima


unquykuna hampinapaqtaq allin. Mancharisqapaq ima qurataq
allin. Huk unquykunata ima qurawantaq hampina.
• Chakranchikmanta hampi qurakunata akllaspa, awiluykipa, tayta
mamaykipa yanapakuyninwan yurakunata siqiy, sutinkunatawan
qillqay.

66
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Akllasqayki hampi qurakunamanta awiluykiwan, tayta


mamaykipiwan rimanakuy.
• Qurakuna paqarisqanmanta riqsisqa willakuykunata tapukuy.
• Tayta mamayki willakusqanmanta, imataq aswan
yuyarinaykipaqhina kanman, chayta siqirquy.

1 2

• Kuraqnikikunawan yanapachikuspa wirtaykipi kaq iskay hampi qurakunata siqiy,


hampikuyninta, harkakuyninta ima qillqay.
• Hampi qurakunata siqiy hinaspa suntinta qillqay.

67
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Tukuy ayllunchikpi imaymana hampi qurakunam wiñan, awiluykita, tayta mamaykita


maykunapi wiñasqanta tapuy. Tapukuytaq imakunapaqmi kanman, imaynanpitaq
mana pipas purinanpi wiñan.
• Tayta mamaykiwan yanapachikuspa iskay hampi qurakunata siqiy.

Hampi qurakuna

• Hampi qurakunataqa kuyapayaspam uywananchik, awiluykiwan tayta mamaykipiwan


rimanakuychik. Ñuqanchik mana allinta uywaptinchikqa chayqa manam allinchu
kanman. Imapas willakusqanta uyarisqaykimanhina munasqaykita siqiy.

Yachasqanchikmanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkaykuna karqan.

68
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Allin kawsaypi qali kawsay

Ayllunchikpi awilunchik, tayta mamanchik ñawpaqmanta pacham


allin kawsakuyta yacharqaku. Paykunawan yanapachikuspa allin
kawsayninkuta qatinanchikpaq riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Mamayki qam wiksayuq kaspan imatam mikurqa, imakunatam


mana mikurqachu, pim unquchirqa, chaymanta awiluykiwan, tayta
mamaykiwan rimanakuy.
• Wiksayuq warmikuna imatam mikunman, iskay mikuykunata
siqirquy, sutintawan churarquy.

• Imatam mamayki wiksayuq kaspan mana rurarqachu, iskay nisqanta siqirquy.

69
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Qam paqariptiki awiluykikuna tayta mamaykipiwan


imakunata ruraspan chaskisurqanki, imaynampi,
chaymanta mamaykiwan awiluykipiwan rimanakuy.
• Paqarimusqayki punchawpi rurasqankunata iskayta
siqirquy.

• Ima mikuykunatam mana mikunaykichu, chayta yuyariy.


• Mana mikunaykikunata tawata siqirquy, hinaspa alluykiman qawachispa willakuy,
imaynanpim mana mikunaykichu.

70
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

• Llaqtanchikpi allin runa kananchikpaq ayllunchikpi rimanakusunchik.


• Imatan allin runa ruran chayta siqirquy.

• Mamaykipa yanapayninwan mana chay allin kawsakuykunata siqirquy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkay karqan.

71
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Imaynanpim unqunchik

Tayta mamanchikkunam, awilunchikkunam unqusqanchikmanta


yachanku. Paykunapa yanapakuyninwan ima unquykunawan
unqusqanchikta riqsisunchik hinaspa imayna qaliyaymantapas
yachasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Imaynas ayllu ukupi kachkanchik: qalichus, unqusqachus,


chaymanta tayta mamaykiwan rimanakuy.
• Imayna aylluyki kasqankuta siqiy.

72
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykita, awiluykikunatawan tapukuy, ima


unquykunam wawacha kachkaptiyki hapisurqanki,
“mancharikuymantawan” willachikunki.
• Hatun muyupi rikchayniykita siqikuy, uchuy muyukunapiñataq
wawa kaspayki unquykunawan hapichikusqaykita siqiy.

• Tayta mamaykiwan rimanakuy imakunatan rurarqanku qaliyanaykipaq. Paykunapa


yanapayninwan willasqankumanhina siqirkuy.

73
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Imakunawantaq ayllunchikpi wawakuna unqunku, chaymanta awiluykichikwanpas


tayta mamaykiwanpas rimanakuy.
• Tayta mamaykipa yanapakuyninwan unquykunapa sutinta qillqay.

Unquykuna

• Unquq warmi utaq qari wawachata siqiy.

Qari, utaq warmi wawa unqusqa. Imaynanpitaq unqurqa

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkay karqan.

74
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Unquykunamanta imaynatam harkakunchik

Wiksa nanaywan, qichawan, huk niraq unquykunawanmi llaqtanchikpi


wawakunaqa ñakarinku. Awilunchikkunapa, tayta mamanchikpa
yanapakuyniwan imayna harkakuyta yachasun.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Llaqtanchikpi wawakuna unquykunawan ñakarisqankumanta


awiluykikunawan, tayta mamaykiwan rimanakuy.
• Willasusqaykimanhina tawa unquykunata siqiy, sutintawan qillqay.

75
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Siqisqaykimanta iskay unquykunata akllaspa,


awiluykiwan tayta mamaykipiwan chay unquymanta
harkakunanchikpaq rimanakuy.
• Tayta mamayki willasusqaykimanta iskay unquykunata
akllaspayki siqiy, imaynataq chay unquykunamanta
harkachikuchwan, hinaspa sutinkunata qillqay.

• Awiluykiman tayta mamaykiman imayna unquykunamanta harkachikusqanchik


siqisqaykita qawachispa willay.

76
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

• Tayta mamayki awiluyki wawa kaspanku imaynatam unquykunamanta harkakurqaku


chayta rimanakuy.
• Awiluyki tayta mamayki unquymanta harkachikusqanta siqiy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkay karqan.

77
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Wawakunapa unquyninkuna hampiq hampi


qurakuna

Tayta mamayki awiluykipas ima unquykunatapas tukuy qurakunawan


hampinata allintam yachanku. Paykunawan yanapachikuspa ima
qurakunawan hampikuyta yachasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Sullkachaykita, hinataq llaqtaykipi wawakunata qaway, ima


unquymi, ima nanaymi sapa kutilla paykunata hapin.
• Tayta mamaykipa yanapayninwan sapa kutilla wawakuna
unquchiq unquypa sutinta qillqay.

78
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Llaqtanchikpi ima unquykunam sapakutilla wawakunata


unquchin chaymanta tayta mamaykita awiluykikunatawan
tapuy.
• Chay unquykunapa sutinta yanapachikuspa qillqay.

Llaqtanchikpi wawakuna unquchiq


unquykuna

• Wawakunapa unquynin hampiq qurakunamanta tayta mamaykiwan,


awiluykikunawan ima rimanakuy.
• Quñi chiri hampi qurakunamanta paykunawan rimanakuy hinaspa imarayku
allin kuyakuywan qawananchikmanta rimanakuychik. Uyarisqaykimanta ancha
munasqaykita siqispa llimpiy.

79
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Ima qurakunam, kirichasqa aychata, qichata, wischuyta, ñawi unquykunata hampin,


chayta sapakamata siqiy, sutintawan qillqay.

Kirichasqa
aychapaq hampi
qurakuna

Qicha, wischuy
unquypaq
qurakuna

Ñawi nanaypaq
qurakuna

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkaykuna karqan.

80
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Unquchiwaqninchik qaliyachiwaqninchik urqupi


quchapi kawsaq kallpakuna

Awilunchikpas, tayta mamanchikpas, urqukuna quchakuna


unquchiwaqninchiktaqa riqsinkum. Paykunapa yanapakuyninwan
mayqin urqukunam quchakunam harkawasqanchikta riqsisunchik,
hinaspapas imayna hampikuyta yachasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Awiluykiwan, tayta mamaykiwan urqupi, yakupi tiyaq


awkikunamanta rimanakuy.
• Willasusqaykimanhina urqupas yakupas awkiyuqkuna kasqanta
iskaytakama siqiy, sutintawan qillqay.

Urqupi tiyaq atiyniyuq awkikuna

Yakupi tiyaq atiyniyuq awkikuna

81
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Huk atiyniyuq awkita akllaspayki, awiluykita, tayta


mamaykita tapuy ima allintam qampaq qusunkiman, ima
mañakusqaykitataq kay awkikuna haywasunkiman.
• Urqupa apunkuna ima yanapakuykunatam
haywawanchik chayta siqirquy.

• Huk atiyniyuq awkita akllaspayki, imayna hampikuna kasqanta siqispa qillqay.

• Awiluykiman tayta mamaykiman llamkasqaykita riqsichiy, qawasqankumanhina


imayna kasqanta nisunki.

82
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

• Awiluykiwanpas tayta mamaykiwanpas urqupa apukunamanta willakuyta willachikuy.


• Willasusqaykimanhina tawa siqita siqirquy, willakuypa sutintawan qillqay.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkay kasqa.

83
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Llaqtanchikpa yuyayninpa, kawsaynin

Awilunchikuna, yachaqninchikunapas niwanchikmi Mama


Pachanchikpiqa manam ñuqallanchikchu kawsanchik, huk
apukunapas kawsakunmi. Awilunchikpa yanapakuyninwan chay
mana riqsisqa awkikunata riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Pacha Mama hawanpi, ukukunpi ima awkikuna kasqanmanta


tayta mamaykita tapukuy.
• Tayta mamayki willasusqaykimanhina uyarisqaykita siqirquy,
sutinkunatawan qillqay.

• Tayta mamaykipa yanapayninwan siqisqaykita huntapay.

84
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Tiqsi muyupi kawsaqkunamanta awiluykiwan, tayta


mamaykiwanpas kay pachapi, uku pachapi, huk
pachakunapi kawsaqkunamanta rimanakuy. Kay
pachakunapi kawsaqkunata siqirquy. (Sichum huk
pachakunapas kan chaykunatawan siqiy).

Hanay pachapi
kawsaqkuna

Kay pachapi kaw-


saqkuna

Uku pachapi
kawsaqkuna

85
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Tayta mamaykiwan hanay pachapi kawsaq, uku pachapi kawsaqmanta paykunawan


yanapachikuspa sutinta qillqay.

Pachakunapi hukniray kawsaqkuna

• Awiluykiwan tayta mamaykipiwan willachikuy, imayna hanay pachapi, uku


pachapi hinaspapas Mama Pachapi kawsaqkunamanta. Willakusqankumanhina
munasqaykita siqiy sutintawan qillqay.

• Llaqtanchikpi imayna huk pachakunapi kawsaqkunawan kawsananchikmanta


awiluykiwan, tayta mamaykiwanpas rimanakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkay kasqa.

86
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

Wichiykuspa mancharisqata qayapasunchik

Tayta mamanchik, awilunchikuna, wayrasqata, mancharisqata,


qayqasqatam imayna hampiyta riqsinku, manan qurallawanchu
hampikunchik, manachaypas taytachata mañakuspa hampinkutaqmi.
Paykunapa yanapakuyninwan chaykunata yachasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan, awiluykikunawan rimanakuy ima


unquykunatawanmi “Qayapaspa” hampinku.
• Animakunata qayapaspa hampina unquykunata siqiy hinaspa
awiluykipa tayta mamaykipa yanapakuyninwan sutinkunatawan
qillqay.

87
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Tayta mamaykita tapuykuy, imaynanpitaq “Qayapana”.


• Pipas qayapanmanchu.
• Mana qayapasqa imaynataq unquq kanman.
• Unquq qayapachikuqta siqirquy.

• Imaynataq manchariywan unqusqa runa, chayta siqirquy.

88
Qali kawsaywan ñawpa hampikuykuna

• Manchariywan unquchikuqkunata akllay, hinaspa awiluykiwan tayta mamaykiwanpas


imayna mana animayki manchariptiyki lluqsinanpaq rimanakuy. Nisqanmanhina
siqirquy.

• Tayta mamaykiwan awiluykiwanpas willachikuy imatam mana mancharinanchikpaq


rurananchik.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Kay llamkayninchikmanta imatam yacharqunchik.

• Sunquykipaqhinachu kay llamkay kasqa.

89
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa
imaymana kawsaykuna

Sutiy:
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Chakrapi wiñaq kawsaykuna

Mikunanchikpaqmi chakranchikpi tayta mamanchikkuna imaymana


kawsaykunata tarpunku. Paykunawan yanapakuspam chakrapi wiñaq
kawsaykunata riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan kuskachakuspa chakraykiman riy hinaspa


mikunapaq ima kawsaykuna tarpusqankuta qawaspa riqsiy.

Aylluypa tarpusqan kawsaykuna

• Aylluyki mikunanpaq chakrapi wiñaq 4 kawsaykunata chiruy hinaspa sutinkunata


qillqay.

Chakranchikpi kawsay tarpusqanchik

92
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Ima kawsaykunatataq anchata mikunchik, chaymanta


willasunaykipaq tayta mamaykitapas hatun mamaykitapas
tapuy.

• Willasusqaykimanhina 2 kawsaykunapa rikchayninta chiruy hinaspa sutinta qillqay


chaymanta imayna yanusqankuta qillqaspa willakuy.

Kawsaykuna Imayna yanuna

93
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Tayta mamaykiman, hatun tayta mamaykiman chirusqaykita, qillqasqaykita qawachiy


hinaspa imayna llamkasqayki qawasqankuta willachikuy.
• Mikunapaq chakrapi kawsaykuna manaña tarpusqankumanta tayta mamaykiwanpas
hatun tayta mamaykiwanpas rimanakuy.

• Willasusqaykipi 2 kawsay manaña tarpusqankupa rikchayninkunata chiruspa sutinta


qillqay.

• Mikunapaq imarayku chinkasqa kawsaykuna hinalla tarpukunapaq tayta


mamaykiwanpas hatun tayta mamaykiwanpas rimanakuy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imakunatataq kay llamkaywan yacharqunki

• Kay llamkayta ruraspayki imaynataq tarikurqanki.

94
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

Imaymana wiñayniyuq chakranchik

Chakramantaqa tayta mamanchikkunaqa achka yachaykunatam


uywanku. Paykunapa yanapakuyninwan chakrapi imaymana
kawsaykuna wiñaqta riqsisunchik. Hinaspa imayna chakra imayna
uywasqankuta riqsisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykiwan kuska tarpusqa chakrata qawaychik hinaspa


ima kawsaykuna wiñasqanmanta rimanakuychik.

Aylluypa tarpusqan kawsaykuna

• Chakrapi qawasqayki 4 kawsay ancha munasqaykipa rikchayninta chiruy hinaspa


imarayku ancha kuyasqaykimanta tayta mamaykiwan rimanakuy.

95
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Ima kawsaykuna chakrapi tarpusqankumanta tayta


mamaykita tapuy. Ima kawsaykunam rantikunaaq, ima
kawsaykunam uywakunawan kuska mikunapaq, ima
kawsaykunam taqinapaq.
• Sapa siqipi huk kawsaypa llaqinta chiruy hinaspa sutinta
qillqay.

Tutaya wasipi
taqinapaq
kawsay.

Mikuykuna
kuskachanapaq
kawsay.

• Tayta mamaykita chakraman kuskachay, kikillanmanta wiñaq kawsaykunata qaway


hinaspa chiruy.

96
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

• Ima kawsaykunatataq chakraykipi tayta mamayki tarpunanta munawaq, chaykunapa


rikchayninta chiruy.

• Kallpasapa chakra imayna uywanamanta tayta mamaykita tapuy. Willasusqaykita


sumaqta uyariy.

Yachasqaykimanta rimanakuy

• Imakunatataq kay llamkaywan yacharqunki.

• Kay llamkayta ruraspayki imaynataq tarikurqanki.

97
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Kawsayninchikkuna tikray

Tayta mamanchikkunaqa chakramanta kawsaykuna huqarisqankuta


imayna huk rikchaq kawsayman tikrayta yachankum. Yanapakuyninwan
ima kawsaykunatataq huk niraq kawsayman tikrachwan. Imapaqtaq
tikranku.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Mamaykiwan taytaykiwan. kuskachakuspapas huk aylluta


watukuy hinaspa chakramanta pallamusqanku kawsaykuna
imayta huk niraq kawsayman tikrasqankuta qaway. Imarayku
kawsaykuna tikrasqankumanta willachikuy.
• 2 tikranapaq kawsaykunata akllay hinaspa rikchayninta chiruy
hinaspa sutinkunata qillqay.

98
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Imapaq hinaspa ima kawsaykuna tikrasqankumanta


willasunaykipaq tayta mamaykiwan rimanakuy.
• Qasawan ima kawsaykuna tikrasqankupa
rikchayninkunata chiruy.

• Intipa yanapkuyninwan ima kawsaykunatataq yanuspa huk niraq kawasayman


tikranku, chaykunapa rikchayninta chiruy.

• Tayta mamaykiman chirusqaykita qawachiy hinaspa llamkayniyki imayna


qawasqankumanta willasunaykipaq mañakuy.

99
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Lliw kawsaykunatachu huk niraq kawsayman tikrakunanpaq qasachichwan


chaymanta rimapayasunaykipaq tayta mamaykita tapuy hinaspa qasachina
kawsaymanta huk willakuyta willachikuy.
• Willasusqaykimanhina iskay ruraykunata akllaspa chiruy hinaspa sutinkunata qillqay.

• Imarayku kawsaykuna huk kawsayman tikrasqanku allin mana allin kasqanmanta


rimapayasunaykipaq tayta mamaykiwan rimanakuy.

Yachasqaykimanta hamutay

• Imatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Imaynataq kay llamkaypi tarikurqanki.

100
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

Chakrapi paqarimuq kawsaykuna

Tarpusqanku kawsaykunamantaqa achka yachayniyuqmi tayta


mamanchikkunaqa. Paykunaqa imayna paqarimusqankumanta
hinaspa achka ruru huqarinapaq imayna tarpuyta yachankum.
Yanapakuyninkuwan kay yachaykunata aswan wiñachisunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Tayta mamaykipa yanapakuyniwan aylluykipa chakranpi


ima kawsaykuna wiñasqanta qaway. Hinaspa llaqtaykipaq
hukninkuna allin kasqanta akllay.
• Akllasqayki kawsaykunapa rikchakuyninta siqiy.

101
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Kawsay paqarimusqan iskay willakuykunata


willasunaykipaq tayta mamaykiyta mañakuy chaymanta
kimsa willakuykuna ancha munaywan uyarisqaykita siqiy.

• Huk kawsayta akllay hinaspa hatun tayta mamaykita tapuy, ima yachaykunawantaq
kawsaykuna allin rurunanpaq tarpuna.
• Huk kawsayta akllay hinaspa hatun tayta mamaykita tapuy, ima yachaykunawantaq
kawsay puqurquptin rurunkunata huqarina. Chayta siqiy.

102
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

• Awiluykikunatawan tayta maykita, tarpuypi ima yachaykunataq hinallaraq kachkan


imakunañataq chinkarqun, tapuy. Nisusqaykita hamuq chirupi qillqay.

Yachaypa sutin

Yachay

Yachaypa sutin

Yachay

Yachasqaykimanta hamutay

• Llamkaypi riqsisqayki yachaykuna kawsanaykipaq


yanapasunkimanchu. Chaynaqa chay wasikunapi
yachachisqachu kanman.

• Imaynataq kay llamkaypi rurasqaykikuna kawsay mirachiypi yanapawanchikman.

103
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Ima mikuykunatataq uywakunamanta


quwanchik

Kallpasapa qaliy qaliy wiñananchikpaq tayta mamanchikqa uywakuna


uywayta allintam yacharqaku. Paykunapa yanapakuyninwan lichiq
runtuq uywakunata riqsisunchik, imayna uywasqankuta, imapaq allin
kasqanmantawan rimanakusunchik.

Chakranchikpi wiñaq kawsaykunata riqsisunchik

• Tayta mamaykiwan imayna uywa uywasqankumanta


willachikuy hinaspa qaliy qaliy kananchikpaq ima uywakuna allin
kasqankumanta rimanakuychik.
• Lichi qusuqniyki iskay uywakunapa rikchayninta chiruy hinallataq
iskay runtuq pisqukunapa rikchayninta chiruy.

Lichita quwanchik

Runtuta quwanchik

104
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

Yachaykunata takyachisunchik

• Imayna lichiyuq uywa uywasqankumanta


willasunaykipaq tayta mamaykiwan rimanakuy
hinaspapas imakuna mikusqankumantawan maypi
kawsasqankumantawan tapuy.

• Tayta mamayki huknin willasusqayki uywapa rikchayninta chiruy.

• Mikunanchikpaq runtuq uywakunamanta willachikunaykichikpaq tayta


mamaykichikwan rimanakuychik.
• Tayta mamayki willasusqaykimanhina chiruy.

• Chirusqaykita tayta mamaykiman qawachiy hinaspa imayna chirusqayki


qawasqanku willasunaykipaq mañakuy.

105
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

• Imayna runtuq uywakuna mikuchisqankumanta willasunaykipaq tayta mamaykiwan


rimanakuy.

• Iskay runtuq pisquta akllay hinaspa chiruy hinaspa sutinkunata qillqay.

• Mikunapaq uywakuna uywan allin kasqanmanta wasiykipi kuraq aylluykikunawan


rimanakuy. Imapas rikurimuptin tapupayanaykipaq allintam uyarinayki.

Yachasqaykimanta hamutay

• Imakunatataq kay llamkaypi yacharqunki.

• Imaynataq kay llamkaypi tarikurqanki.

106
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

Ima mikuykunatataq yachasqayki ayllupi


yanukunku

Tayta mamanchikkunaqa allin kawsananchikpaq chakra kawsaykuwan


hinapa purun kawsaykunawan imaymana mikuykuna yanukuyta
yacharqakum. Paykunapa yanapakuyninwan imayna yanukusqankuta
yachasunchik.

Yachay imayna kasqan riqsiy

• Aylluykipi ima rurakuq llamkaymanpas tayta mamaykita


kuskachay hinaspa rurakuypa sutintawan mikusqanku mikuypa
sutintawan riqsiy.
• Iskay rikchaq llamkaypi mikusqanku mikuyta chiruy hinaspa
sutinkunatawan qillqay.

107
III Ciclo-Primaria-Quechua Chanka

Yachaykunata takyachisunchik

• Aylluykipi ima llamkay raymikuna rurakusqanmanta


willasunaykipaq tayta mamaykita tapukuy hinaspapas sapa
raymipi mikusqanku mikuypa sutinkunamantapas tapukuy.
• Aylluykipi raymi punchawkuna mikusqaykichik mikuykunapa
sutinta akllay. Tayta mamaykipa yanapakuyninwanñataq
huknin mikuypa rikchayninta chiruy.

• Ima mikuykunataq tuta yanukunku ima mikuykunatataq puchaw yanukunku,


chaykunata chiruy.

108
Kallpa mikuy, ruruchiy hinaspa imaymana kawsaykuna

• Huk mikuy yanukuypi mamaykitapas hatun mamaykitapas yanapay hinaspa


imakunawan yanukusqanta qaway. Ñawpa chirusqapi mikuypa sutinta qillqay
wakinpiñataq imakunawan yanusqankupa rikchayninta chiruy.

• Hayka watanpitaq mamayki yanukuyta yacharqan, pitaq yanukuyta yachachirqan,


chaykunamanta mamaykita tapuy. Mamayki nisusqaykita chiruspa willakuy.

Yachasqaykimanta hamutay

• Imatataq kay llamkaywan yacharqunki.

• Imaynataq kay llamkaypi tarikurqanki.

109
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

También podría gustarte