Historia Moderna

ISSN 2712-0775 (print) ISSN 2744-2365 (online)
HISTORIA MODERNA
Bosnia & Herzegovina
Tematski broj
80 godina od Drugog zasjedanja
AVNOJ-a
UDRUŽENJE ZA MODERNU HISTORIJU / UDRUGA ZA

MODERNU POVIJEST / UMHIS SARAJEVO
God. 4, br. 4 (2023), Sarajevo 2023.
ASSOCIATION FOR MODERN HISTORY SARAJEVO,
Year 4, No. 4 (2023), Sarajevo 2023.
HISTORIA MODERNA Bosnia & Herzegovina, God. 4, br. 4 (2023)
HISTORIA MODERNA Bosnia & Herzegovina

Izdavač ∙ Publisher
UDRUŽENJE ZA MODERNU HISTORIJU / UDRUGA ZA
MODERNU POVIJEST / UMHIS SARAJEVO
ASSOCIATION FOR MODERN HISTORY SARAJEVO
Međunarodna redakcija ∙ International Editorial Board

Hannes Grandits, Philosophische Fakultät, Institut für
Geschichtswissenschaften, Südosteuropäische Geschichte, Humboldt
– Universität zu Berlin; Dubravka Stojanović, Univerzitet u Beogradu
Filozofski fakultet; Božo Repe, Filozofska fakulteta – Univerza v Ljubljani;
Damir Agičić, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu; Adnan Prekić,
Filozofski fakultet Univerziteta Crne Gore; Petar Todorov, Univerzitet
„Sv. Kiril i Metodij’’ Skopje; Adnan Jahić, Filozofski fakultet Univerziteta
u Tuzli; Merisa Karović-Babić, Institut za istraživanje zločina protiv
čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu; Vera Katz,
Udruženje za modernu historiju Sarajevo /Association for Modern
History Sarajevo
Glavni urednik ∙ Editor-in-chief
Husnija Kamberović, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu
Sekretar ∙ Secretary
Edin Omerčić, Institut za historiju Univerziteta u Sarajevu / Institute
for History University of Sarajevo
Časopis izlazi godišnje ∙ This is annual magazine
Rukopisi se šalju na e-mail / Manuscripts to be sent to e- mails:
katz.vera@gmail.com / umhissarajevo@gmail.com / edinomero81@gmail.com
Uredništvo ne odgovara na navode i gledišta iznesena u pojedinim prilozima
The Editorial board is not to be held responsible for the assertions and
views presented in the contributions it publishes
Prijava o izdanju časopisa Historia moderna Bosnia&Herzegovina
ubilježena je u Nacionalnoj i univerzitetskoj biblioteci Bosne i Hercegovine
Application for the publishing of Historia moderna Bosnia&Herzegovina
has been registerd at: National and University Library of Bosnia and
Herzegovina
2
Sadržaj ∙ Content
Riječ redakcije ................................................................................5
Članci ∙ Articles
Milivoj Bešlin,
AVNOJ u revoluciji: Konstituisanje federativne Jugoslavije
u Drugom svetskom ratu 1941-1945.....................................................9
Ivo Goldstein,
Kratka povijest Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH)........................................................47
Adnan Prekić,
AVNOJ 1943. i stvaranje nove Jugoslavije – crnogorska
perspektiva.................................................................................................63
Petar Todorov,
Mjesto i značaj Drugog zasjedanja AVNOJ-a
u makedonskoj historiografiji u postoscijalističkim/
postjugoslovenskim godinama................................................................83
Peter Mikša,
SLOVENAČKI PUT KA AVNOJ-u. Od nastanka
Oslobodilačkog fronta do prisustva na drugom
zasjedanju AVNOJ-a.................................................................................99
Vera Katz,
Proslava desetogodišnjice zasjedanja AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a.......123
Pavle Antonijević,
AVNOJ u srpskim udžbenicima istorije: Od ideologizovane
slike srećne budućnosti do nacionalističkog revizionizma ................155
3
Đorđe Lalić,
Drugo zasedanje AVNOJ-a u socijalističkim
i postsocijalističkim udžbenicima u Srbiji:
različiti narativi različitih država.............................................................177
Marino Badurina,
AVNOJ i ZAVNOH u hrvatskim socijalističkim
i postsocijalističkim udžbenicima povijesti:
preispitivanje smisla udžbeničke historiografije ..................................191
Filip Kuzman,
Postsocijalistički crnogorski udžbenici o Drugom
zasijedanju AVNOJ-a u Jajcu...................................................................207
Dino Dupanović,
Zasjedanja AVNOJ-a u socijalističkim i postsocijalističkim
udžbenicima...............................................................................................219
Prikazi knjiga ∙ Book reviews
Melissa Kravetz, Women Doctors in Weimar

nad Nazi Germany: Maternalism, Eugenics and
Professional Identity, University of Toronto Press,
Toronto, Buffalo, London, 2019, 328 str. (Sabina Veladžić)................235
Haris Zaimović, Zapisnici sarajevskog gradskog

zastupstva (1882-1884.). Sarajevo: Historijski arhiv
Sarajevo, 2023, 258 str. (Amir Duranović).............................................245
Upute autorima priloga ∙ Instructions to contributors..................251
4
Riječ redakcije
Cijenjeni čitatelji!
Godine 2023. se obilježava 80 godina od Drugog zasjedanja AVNOJ-a,
na kojem je, u jeku Drugog svjetskog rata, Narodnooslobodilački
pokret definirao jugoslavensku državu kao federaciju šest ravnopravnih
republika. Odlučili smo ovaj broj časopisa posvetim tom događaju, a
radovi koje objavljujemo su u prvobitnim verzijama prezentirani na
History festu u Sarajevu u junu 2023. godine.
Časopis smo podijelili u dva dijela. U prvom dijelu donosimo

radove koji historiografski, iz perspektive postjugoslavenskih država,
ukazuju ne samo na značaj odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a za
konstituiranje federativne Jugoslavije nego pokazuju i kako su u tom
kontekstu pojedine republike gradile vlastite identiteta. Donosimo
radove historičara iz Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore,
Slovenije i Makedonije.
U drugom dijelu ovog broja časopisa donosimo istraživanja doktoranata

o načinima na koji se u udžbenicima historije prezentiraju zasjedanja
AVNOJ-a. Pokušali smo u komparativnoj analizi pokazati kako
su socijalistički i postsocijalistički udžbenici historije u Jugoslaviji
i postjugoslavenskim zemljama prikazivali stvaranje federativne
Jugoslavije 1943. godine. Dinamika promjena proizilazila je iz promjena
političkog konteksta, što će otvoriti nove mogućnosti za analizu odnosa
politike i nauke, te udžbeničke politike tokom 20. i početkom 21. stoljeća.
Na kraju časopisa su i 2 prikaza knjiga.
Nadamo se da će i ovaj broj časopisa Historia moderna

Bosnia&Herzegovina biti prihvaćen kao jedna platforma na kojoj ćemo
izgrađivati saradnju jugoslavenskih historičara dopinoseći razvoju
naših historiografija.
Redakcija
5
Članci ∙ Articles
Milivoj Bešlin
Institut za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu
UDK 94 (497.1) “1941/1945”: 342.24 (497.1) “1941/1945”
Originalni naučni rad
AVNOJ U REVOLUCIJI: KONSTITUISANJE

FEDERATIVNE JUGOSLAVIJE U DRUGOM
SVETSKOM RATU 1941-1945.1
Apstrakt: U radu se polazi od centralističke pozicije monarhističke

Jugoslavije i njenog razbijanja kao nulte tačke u izgradnji
novoustanovljene federalističke paradigme. Središnji deo rada se
odnosi na izgradnju novih osnova federativnog uređenja tokom
antifašističke borbe i socijalističke revolucije koju je predvodio
partizanski pokret uz dominantnu ulogu KPJ, čija je organizaciona
struktura prethodno odredila karakter državnog uređenja. Polazeći od
prvih Narodnooslobodilačkih odbora i procesa konstituisanja ratnih
pokrajina, etapno je razgrađivan odozdo centralistički model i uvođen
federativni princip na oslobođenim teritorijama. Posebna pažnja u radu
je posvećena državno-utemeljiteljskom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu
1943. na kome je usvojen nacionalno-emancipatorski koncept države u
izgradnji – pet, odnosno, šest nacija i njihovih šest federalnih država kao
konstituensi nove federativne Jugoslavije. I dok je Bosna i Hercegovina
konstituisana na istorijskom, a ne nacionalnom principu, Vojvodina
kao zaokružena ratna pokrajina nije postala federalna jedinica. Nakon
konstitucionalnog Drugog zasednja AVNOJ-a, federalne države, članice
nove federacije su na svojim najvišim predstavničkim telima ubrzano
dovršavale procese vlastite institucionalne izgradnje. Najsloženiji
proces odvijao se u Srbiji u koju je trebalo inkorporirati Vojvodinu kao
dovršenu ratnu pokrajinu, Sandžak kao nedovršenu ratnu pokrajinu i
Kosovo sa svojom složenom nacionalnom strukturom. Proces izgradnje
1
Ovaj rad je realizovan uz podršku Ministarstva nauke, tehnološkog razvoja i inovacija
Republike Srbije prema Ugovoru o realizaciji i finansiranju naučnoistraživačkog
rada. Najveći dio je objavljen na portalu https://yuhistorija.com/serbian/drugi_sr_
txt01.html
federativne Jugoslavije, započet izgradnjom prvih NOO i formiranjem

ratnih pokrajina (1941), na Prvom (1942) i Drugom (1943) zasedanju
AVNOJ-a, zavšen je na njegovom Trećem zasedanju 1945. godine.
Ključne reči: Jugoslavija, Drugi svetski rat, AVNOJ, Narodnooslobodilačka
borba, KPJ, revolucija, federalizam, 1941‒1945.
Abstract: The paper starts from the centralist position of monarchist

Yugoslavia and its destruction as the zero point in the construction
of the newly established federalist paradigm. The central part of the
work refers to the construction of new foundations of the federal
system during the anti-fascist struggle and the socialist revolution led
by the partisan movement with the dominant role of the CPY, whose
organizational structure previously determined the character of the
state system. Starting from the first People’s Liberation Committees and
the process of constitution of wartime provinces, the centralist model
was gradually dismantled from below and the federative principle was
introduced in the liberated territories. The paper pays special attention
to the state-founding meeting of AVNOJ in Jajce in 1943, at which
the national-emancipatory concept of a state under construction was
adopted - five, i.e. six nations and their six federal states as constituents
of the new federal Yugoslavia. While Bosnia and Herzegovina was
constituted on a historical and not a ethnic basis, Vojvodina, as a
province constituted fully during the war, did not become a federal unit.
After the constitutional Second Session of AVNOJ, the federal states,
members of the new federation rapidly completed the processes of their
own institutional construction in their highest representative bodies.
The most complex process took place in Serbia, which had to incorporate
Vojvodina as a fully established war province, Sanjak as the province
that was not fully established during the war, as well as Kosovo with its
complex ethnic structure. The process of building a federal Yugoslavia,
started with the construction of the first NOOs (People’s Liberation
Committees) and the formation of wartime provinces (1941), at the
First (1942) and Second (1943) sessions of the AVNOJ, was completed
at its Third Session in 1945.
Key words: Yugoslavia, World War II, AVNOJ, National Liberation
Struggle, CPY, revolution, federalism, 1941‒1945
10
Milivoj Bešlin, AVNOJ U REVOLUCIJI...
1. KRALJEVINA JUGOSLAVIJA: CENTRALIZAM, FAŠIZAM I

SLOM
Prethodnica okupacionih sila koje su 6. aprila 1941. izvršile agresiju i
ubrzo raskomadale Kraljevinu Jugoslaviju, bila je fašistička ideologija koja
je duboko prodrla u jugoslovensko društvo i politički sistem već tokom
30-ih godina 20. veka. Sinhrono sa spoljnopolitičkom orijentacijom
koja je bila sve bliža fašističkim silama, Jugoslavija je i u unutrašnjoj
politici preuzimala njihove ideološke obrasce. Tako su već u drugoj
polovini tridesetih otvoreni prvi logori za antifašiste, levičare i političke
neistomišljenike u Bileći i Višegradu. Vlada Dragiše Cvetkovića je donela
1940. prve antisemitske uredbe kojima se ograničavalo pravo jevrejskog
stanovništva u Jugoslaviji na školovanje (numerus clausus) i trgovinu.2
Iste godine za direktora najuticajnijeg prestoničkog elektronskog medija,
Radio Beograda, postavljen je šef odseka za propagandu u fašističkom
Zboru Dimitrija Ljotića, antisemitski novinar, Stanislav Krakov.3
Ali u formalnom smislu Kraljevina Jugoslavija je držala neutralnu
spoljnopolitičku poziciju. Ova činjenica je, nakon pritiska iz Berlina,
promenjena kada je knez Pavle odlučio da Jugoslavija napusti politiku
neutralnosti i pristupi Silama osovine. Nakon naloga koji je dao Vladi,
predsednik Dragiša Cvetković je u dvorcu Belvedere u Beču potpisao
pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. godine. Vojni
puč dva dana kasnije, velike demonstracije u Beogradu, smena kneza
Pavla i Cvetkovićeve Vlade – bili su direktna reakcija na pristupanje
Jugoslavije fašističkim silama.4 Iako se nova Vlada generala Dušana
Simovića držala potpisanog Pakta, na Hitlerov odgovor nije trebalo
dugo čekati. Nakon šestoaprilskog razornog bombardovanja, Jugoslavija
je pružila kratkotrajan otpor nadmoćnijem neprijatelju i već 17. aprila
1941. njena vojska je kapitulirala. Nominalno, država nije kapitulirala,
a Vlada je odbijajući da prihvati kapitulaciju otišla iz zemlje i za svoje
novo privremeno sedište odredila London. Okupacione sile i njihovi
saveznici (Nemačka, Italija, Bugarska, Mađarska, Albanija) su vrlo brzo
2
Službene novine Kraljevine Jugoslavije. 1940.
3
Bešlin M. 2011. a. 325–326.
4
Petranović B. i Žutić N. 1990.
11
raskomadali Jugoslaviju, smatrajući da je ona time prestala da postoji.

Novu realnost kao faktičko stanje – debelaciju i nestanak države, odbile
su da priznaju zemlje antifašističke koalicije, smatrajući izbegličku Vladu
u Londonu jedinim legalnim predstavnikom Jugoslavije.5 U to vreme,
a posebno aktivno nakon nemačkog napada na SSSR, Komunistička
partija Jugoslavije podiže ustanak protiv okupatora, pozivajući sve
patriotski orijentisane ljude i narode u borbu protiv fašizma.
Kraljevina SHS/Jugoslavija konstituisana neposredno po završetku Prvog
svetskog rata, 1. decembra 1918. bila je organizovana kao centralistička,
a od 1929. i kao unitaristička monarhija. Tendencije vladajućih krugova
sa središtem u Beogradu ka nacionalnom izjednačavanju, unificiranjem
jugoslovenskih naroda, opterećivale su razvoj Jugoslavije u međuratnom
periodu. Izvesne federalističke koncepcije bile su prisutne u malom delu
opoziciono nastrojenih građanskih krugova. One su bile izrazitije u
ideologiji kao i organizacionoj strukturi Komunističke partije Jugoslavije
sa dinamičnom evolucijom dolaženja do saznanja o Jugoslaviji kao
progresivnoj istorijskoj pojavi, koju je trebalo federativno urediti kako bi
se obezbedila jednaka prava naroda u različitim istorijskim pokrajinama
neujednačenog identitetskog i kulturnog razvoja.6 Organizaciono
ustrojstvo KPJ u međuratnom periodu, anticipiralo je konture buduće
federativne jugoslovenske države nakon pobede komunista. Jedinstvena
i monolitna partija, pod jednim jugoslovenskim Сеntralnim komitetom,
bila je organizovana po pokrajinskim organizacijama, kojih je bilo
sedam: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora,
Makedonija i Vojvodina.7 Ovakva organizaciona struktura je zadržana
i posle okupacije zemlje aprila 1941. godine i nagoveštavala je smer u
kome će KPJ ići u federalizaciji Jugoslavije.
5
Krizman B. 1981.
6
Perović L. 1984.
7
Istorija Saveza komunista Jugoslavije. 1985.
12
2. NARODNOOSLOBODILAČKI POKRET I POČETAK

IZGRADNJE FEDERATIVNE JUGOSLAVIJE
Fašističke sile koje su bile u punoj ofanzivi početkom Drugog
svetskog rata, isticale su uvek aktuelno nacionalno pitanje da bi ga
funkcionalizovale i koristile u skladu sa svojim velikodržavnim težnjama.
Debelacija Jugoslavije, njeno razbijanje, značilo je negiranje istorijske
opravdanosti postojanja ove višenacionalne države.8 Na tlu okupirane
Jugoslavije suverenu vlast posedovale su isključivo okupacione
zemlje. Sa pojavom Narodnooslobodilačkog pokreta, suverenost
okupacionih vlasti biva okrnjena neposrednom akcijom vojnih snaga
ovog antifašističkog pokreta – jedinog na teritoriji Jugoslavije. Različiti
nacionalistički i antikomunistički, u suštini kolaborantski pokreti, po
svom neposrednom delovanju nisu mogli biti suvereni već su se bez
izuzetka pre ili kasnije uklopili u jedinstveni kvislinški sistem potpuno
potčinjen okupatorima, nezavisno od motiva nastanka.9
Jugoslovenski Narodnooslobodilački pokret (NOP), u kome u različitoj
meri participiraju svi jugoslovenski narodi, otvorio je mogućnost
njihovog zbližavanja i integracije na novim osnovama, na antifašističkom
vrednosnom konsenzusu. Pod kompleksnim uslovima okupacije
formira se na inicijativu i pod rukovodstvom KPJ, u oganizacionom
smislu, jedinstven Narodnooslobodilački pokret, čiju osnovu čini
masovni antifašistički i revolucionrani pokret zasnovan na priznavanju
i emancipaciji svake nacionalne, konfesionalne ili političke pripadnosti.
Kao fundamentalan, istaknut je princip ravnopravnosti jugoslovenskih
naroda koji bi ujedinjeni u okvirima NOB-a oslobodili zemlju i
organizovali je tako da u njoj budu zajamčena nacionalna i druga prava
svih naroda. To bi omogućilo konstituisanje jednog suštinski novog
političkog sistema postupno izgrađivanog tokom NOR-a i socijalističke
revolucije. KPJ, pod čijim okriljem je i nastao, organizovala je i druge
forme oslobodilačkog pokreta koji je zahvatio čitavu Jugoslaviju. Pre
svega valja istaći organizovanje partizanske vojske, kao preduslova
pobede nad fašističkim okupatorom, koja je od jula 1941. svojom
8
Čulinović F. 1970.
9
Bešlin M. 2013. 83-90.
13
aktivnošću neposredno ugrožavala okupacioni sistem. Naročit značaj

ima formiranje narodnooslobodilačkih odbora koji preuzimaju funkcije
nove revolucionarne vlasti. NOP sa izgrađenim institucionalnim
sistemom postaje važan politički subjekt već u leto 1941. kada se u
okupiranoj Jugoslaviji stvaraju oslobođene ili poluslobodne teritorije
na kojima se organizuje vlast. U institucionalnom sistemu NOP-a sa
organizovanom novom vlašću na tlu Jugoslavije nalazio se zametak
nove državnosti i kardinalno izmenjenog državnog uređenja.10
Kompleksan sistem institucija NOP-a organizovao se po istorijskim
pokrajinama u sastavu Jugoslavije, a paralelno sa njim, sa oblikovanjem
jugoslovenske državnosti, stvarala se i državnost njenih federalnih
delova – konstituenasa. Od ustaničke 1941. tekao je proces izgradnje,
konstituisanja kako Jugoslavije tako i njenih teritorijalno-političkih
celina koje su već posedovale izvesne tradicije državnosti. To su šest
jedinica sa statusom ratnih pokrajina: Srbija, Hrvatska, Slovenija,
Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Makedonija, koje bi trebalo, kako
je zamišljeno, da garantuju prava i nužan emancipatorski okvir
svakog od pet državotvornih jugoslovenskih naroda – Srba, Hrvata,
Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca; dok je šesta bila pokrajina triju
jugoslovenskih naroda: Muslimana, Srba i Hrvata. Muslimani, s obzirom
na to da su činili znatan deo demografskog sastava Bosne i Hercegovine,
kao i Sandžaka, u ovo vreme su tretirani samo kao etnokonfesionalna
grupa ili „nacionalna kategorija u izgradnji”. Takođe, tokom NОR-a
izgrađivale su se kroz intitucionalni sistem NOP-a i posebne i specifične
teritorijalno-političke jedinice koje nisu posedovale kapacitete i
predispozicije državnosti, što je slučaj sa sedmom ratnom pokrajinom
Vojvodinom, dok su se na nivou oblasti oblikovali Sandžak i Kosovo i
Metohija.11
Sa razvojem ustanka, odnosno NOP-a, širom zemlje izrastao je,
shodno uslovima i mogućnostima, sistem organa vlasti koji se
nije razvijao ujednačenim tempom u svim područjima okupirane
Jugoslavije. U zapadnoj Srbiji i Crnoj Gori taj tempo je bio intenzivan
10
Petranović B. 1983.
11
Petrović D. 1988. 101.
14
u inicijalnim etapama ustanka, usled čega se formira snažna mreža

ustanova pokreta, izraženije na oslobođenim teritorijama. Obrazuju
se narodnooslobodilački odbori kao organi Narodnooslobodilačkog
pokreta ili Narodnooslobodilačkog fronta da bi uskoro počeli da se
izgrađuju kao novi organi vlasti spremni da zamene stare uprave po
selima, opštinama, gradovima koji kao, gotovo, sve institucije međuratne
Jugoslavije stupaju u kvislinški odnos prema okupatoru. Karakteristično
je za ustanove NOP-a posebno za narodnooslobodilačke odbore (NOO)
da su obrazovani iz osnova, počev od najnižih na terenu pa postupno ka
višim. Oslobođeno područje zapadne Srbije nazivano najpre pejorativno
u kvislinškoj štampi, a kasnije i u istorijskoj literaturi, Užička republika,
predstavlja značajno središte jugoslovenskog NOR-a gde je u leto i
jesen 1941. izgrađivan sistem NОО do viših organa.12 Stvoreni su
uslovi za formiranje Glavnog narodnooslobodilačkog odbora za Srbiju
u slobodnom Užicu, koji je bio nadležan za čitavu teritoriju Srbije, o
čijim granicama još uvek ne postoji jasna predstava. Ona je u ovo vreme
prema koncepciji i organizaciji NOP zahvatala samo teritoriju između
Dunava i Save na severu, do Kopaonika i razvođa Morave i Vardara na
jugu, te Golije i razvođa kа Limu na jugozapadu.13
Već na poznatom savetovanju vođstva NOP-a u Stolicama 26. septembra
1941. održanom na slobodnoj teritoriji zapadne Srbije, na direktan
način se anticipiralo federativno uređenje jugoslovenske države u
nastajanju. Osnovni zaključak bio je preimenovanje Glavnog štaba u
Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, a
štabovi u pokrajinama formirani za Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Bosnu
i Hercegovinu i Crnu Goru dobili su naziv Glavnih štabova. O vojnom
rukovodstvu u Makedoniji nije bilo govora zbog nedostatka veza sa
pokretom ove ratne pokrajine. U svakom slučaju jasno je da u vreme
kada u Jugoslaviji još nije bila izgrađena institucionalna struktura vlasti,
vojna organizacija NOP-a, organizovana po pokrajinama, posredno je
ukazivala na obrise buduće jugoslovenske države čija je izgradnja bila
12
Geršeković L. 1954. 78.
13
Marjanović J. 1963. 365.
15
u inicijalnim fazama.14 Od polovine oktobra 1941. kada je partijski list

Borba u Užicu objavila Kardeljev članak “Narodnooslobodilački odbori
moraju postati istinski privremeni nosioci narodne vlasti”, ti odbori
se izrazitije organizuju kao organi nove revolucionarne vlasti. Kao i u
nizu drugih dokumenata dugo će se govoriti o NOO kao „stvarnim”,
ali istovremeno „privremenim” nosiocima vlasti. Teza o privremenim
organima vlasti bila je uslovljena pragmatičnim razlozima politike
kompromisa rukovodstva NOP-a sa zapadnim saveznicima, a iz
istoriografske perspektive nema razloga smatrati ih privremenim jer su
u kontinuitetu, shodno mogućnostima, nastavili da deluju svih ratnih
godina evoluirajući u više i razvijenije institucije vlasti u izgradnji.15
Dok su institucije vlasti međuratne Kraljevine ukoliko su izbegli
uništenje u Aprilskom ratu, ušli u apsolutno podređen, kolaborantski,
odnos prema okupatoru, a Vlada delujući iz emigracije bez stvarne moći
i većeg značaja, faktički izgubili ključna obeležja suverenosti – kroz
revolucionarni rat stvarala se nova Jugoslavija drugačijih društveno-
političkih karakteristika. Međutim i kao takva, „nova” Jugoslavija
nije bila nova država pre svega na terenu međunarodnog prava, jer
je u međunarodnim odnosima u potpunosti očuvala kontinuitet sa
Kraljevinom. Radi se samo o revolucionarnom i suštinskom preobražaju
jedne jugoslovenske države tokom NOR-a 1941–1945. koja se u
istoriografiji uslovno determiniše kao nova budući da su njena svojstva
i ključne karakteristike do osnovnih, strukturnih, radikalno izmenjena.
Na prelomu 1941–1942. nakon sloma Užičke republike, glavno
težište NOB-a se iz zapadne Srbije pomera u središnje jugoslovenske
krajeve. Krajem 1942. u centralnim područjima zemlje gde je pokret
bio najrazvijeniji sa razgranatijom mrežom institucija NOP-a,
14
Petranović B. 1992. 239.
15
Na slobodnoj teritoriji zapadne Srbije krajem leta i u jesen 1941. a potom i u
drugim oslobođenim krajevima zemlje, роjavljuje se još jedna institucija sa
funkcijama vlasti – vojno-pozadinski organi. Prvo se formiraju komande mesta
nadležne za područja srezova, kasnije područja na tlu okruga, najzad i komande
korpusa. Izraženiji kontinuitet razvoja imaće vojno-pozadinski organi u središnjim
krajevima zemlje. Međutim, ove ustanove nisu se oblikovale u pokrajinske okvire,
niti se preko njih izražavao federativni karakter države u nastajanju, pa su za ovu
temu irelevantne. Kulić D. 1964; Đuretić V. 1981.
16
posebno organa vlasti (narodnooslobodilački odbori), dolazi do

obrazovanja predstavničkog tela za celu zemlju – AVNOJ. Ono je u
istoriografiji determinisano kao „opšte-političko telo” na čelu ustanka
jugoslovenskih naroda. Osnivačka skupština 26–27. novembra
1942. u Bihaću istovremeno čini prvu fazu u pravcu konstituisanja
AVNOJ-a kao centralnog subjekta vrhovne državne vlasti, a njegovo
osnivanje predstavlja važan korak u procesu izgradnje jugoslovenske
države sa federalnim svojstvima. U ovom periodu Jugoslavija još nije
imala karakteristike federativnog ustrojstva, ali je u rukovodećim
ustanovama NOP-a, sa Većem na vrhu političkog sistema u izgradnji,
bilo predstavnika svih ratnih pokrajina. U dokumentima sa osnivačkog
zasedanja AVNOJ-a, govori se o svim jugoslovenskim „zemljama” pod
kojima se podrazumevaju teritorijalno-političke jedinice kao sastavni
delovi Jugoslavije. Navode se imena većnika i to kao predstavnika:
Slovenije, Hrvatske, Srbije, Sandžaka, Bosne i Hercegovine, Crne Gore
i Vojvodine dok ih iz Makedonije nije bilo.16 Ove teritorijalno-političke
jedinice se navode u proglasima i drugim dokumentima ustanova
NOP-a, pre i posle osnivanja Antifašističkog veća. Takođe, u brojnim
apelima, direktivama i sličnim aktima KPJ i drugih ustanova NOP-a
kao i na osnivačkom zasedanju AVNOJ-a pozivaju se kao priznati svi
jugoslovenski narodi – Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci i
uz njih neizostavno i Muslimani.17
Nakon prvog zasedanja AVNOJ-a u obrazuju se veća u pojedinim
istorijskim pokrajinama ili „zemljama“, koje bi trebalo da budu članice,
odnosno, konstituensi buduće federativno uređene Jugoslavije.
Ključni subjekt slovenačke državnosti bila je Osvobodilna fronta (OF),
koja je delovala pod okriljem NOP-a. Već 16. septembra Vrhovni
plenum OF se na svojoj trećoj sednici konstituisao u Slovenački
narodnooslobodilački odbor kao najviše telo OF sa ciljem da reprezentuje
suvereni narod i slovenačku državost i pod kojim će se Slovenci, čak i
16
Nešović S. i Petranović B. 1983. 263–282.
17
Isto. 271–272.
17
oni koji su živeli u Austriji i Italiji, „osloboditi i ujediniti”.18 Temeljne

tačke programa OF ticale su se svojevoljnog uključenja partizanskih
jedinica u Sloveniji u jedinstveni sistem NOP odreda Jugoslavije,
a predviđalo se i da će nakon oslobođenja zemlje vlast u Sloveniji
biti u rukama Osvobodilne fronte.19 Time bi Slovenija kao zasebna
celina – federalna država sa svojim suverenim organima ušla u sastav
federativne Jugoslavije. Na Kočevskom zboru 1–3. oktobra 1943. proces
konstituisanja slovenačke državnosti dosegao je svoje krajnje formativne
tačke. Kako je interpretirano u jugoslovenskoj istoriografiji – bio je to
prvi slučaj zaokruživanja „jedne federalne jedinice u okviru Jugoslavije
do koga je došlo pre državotvornog II zasedanja AVNOJ-a”.20
Prvo Veće organizovano je u Hrvatskoj, a pripreme za njega trajale su
od kraja 1942. godine. U mestu Ponor u Lici je 1. marta 1943. formiran
Inicijativni odbor ZAVNOH sa zadatkom što hitnijeg saziva osnivačkog
zasedanja.21 Ovaj Odbor je vršio funkcije organa vlasti antifašističkog
pokreta u Hrvatskoj, sve dok nije bilo pripremljeno osnivačko zasedanje
Veća koje je održano 13. i 14. juna u Lici.22 Bio je to politički reprezent
partizanskog pokreta (NOP) u Hrvatskoj koji nije posedovao ingerencije
državne vlasti. Međutim, Veće je davalo instrukcije oblasnim NOO za
Dalmaciju i Slavoniju i donelo je Odluku о priključenju Istre, Rijeke,
Zadra i ostalih hrvatskih krajeva pod Italijom Hrvatskoj 20. septembra
1943. Tako je Veće i pre svog konstituisanja kao državne institucije
pokazivalo intencije suverenosti.23
U finišu priprema za Drugo zasedanje AVNOJ-a, održana je u
slobodnom Kolašinu 15. i 16. novembra 1943. sednica „zemaljske“
(državne) skupštine za Crnu Goru i Boku, koja je izabrala Zemaljsko
18
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih
naroda. Tom VI, knjiga 1. 1952. 75–77.
19
20
Isto. 103.
21
Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske, zbornik dokumenata
1943. 1964. 53.
22
Isto. 166–230.
23
Isto. 397, 444.
18
antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke od 118

članova iz jedanaest srezova. Tom prilikom doneta je i Rezolucija u
kojoj se kaže da je NOVJ jedina oružana sila koja se bori protiv fašizma
i za slobodu, dok se AVNOJ karakteriše kao jedini istinski politički
predstavnik jugoslovenskih naroda.24
U septembru 1943. u Skoplju je sazvan Inicijativni odbor za sazivanje
Antifašističkog sobranja narodnog oslobođenja Makedonije. Ipak, o
namerama i budućem statusu Makedonije govorilo se i ranije o čemu je
svedočilo i prerastanje Pokrajinskog komiteta u Centralni komitet KP
Makedonije u martu 1943. godine. Time je manifestno utvrđeno pitanje
Makedonije kao ratne pokrajine čiji status posebne federalne jedinice
nove Jugoslavije nije bio dovođen u pitanje.25
3. DRUGO ZASEDANJE AVNOJ-a: DRŽAVNO-

KONSTITUCIONALNI ČIN NOVE FEDERACIJE
Drugo zasedanje AVNOJ-a održano je u vreme velikih vojnih i političkih
uspeha NOP-a kao i odlučujućih pobeda saveznika na svetskim ratištima.
Prevashodno je politika kompromisa na međunarodnom planu
donela jugoslovenskom revolucionarnom i antifašističkom pokretu
faktičko međunarodno priznanje. Pod uticajem velikih partizanskih
pobeda tokom 1943. britanska politika, pre svih, je morala da izvrši
preispitivanje vlastitih pozicija u Jugoslaviji, a iznad svega podršku
četničkom kolaboracionističkom pokretu pod vođstvom Dragoljuba
Mihailovića. Ova promena podrazumevala je znatniji realizam prema
činjenicama na terenu, drugačije posmatranje NOP-a, ali i bojazan da
se u podršci partizanima, koji deluju pod vođstvom komunista, ne ode
predaleko u smislu prejudiciranja političkog uređenja zemlje nakon
rata. Tako je između svojih političkih interesa i podrške antifašističkom
pokretu koji je samo u Jugoslaviji, prema Čerčilovom priznanju,
„vezivao“ čak 33 neprijateljske divizije, kreirana politika kompromisa
ili srednje rešenje, koje će sačuvati kontinuitet globalne britanske
političke strategije, podržati vojnu komponentu pokreta kao važnog
24
25
Isto. 423–427.
19
saveznika u borbi protiv Trećeg rajha i ako ne sprečiti, a ono makar

ograničiti razvoj revolucionarnih i socijalnih procesa u Jugoslaviji, pod
okriljem Narodnooslobodilačkog pokreta.26 Britansku politiku pratila je
i američka, a iz tog perioda ostao je poznati izveštaj američkog oficira
Lina Feriša u kome je stojalo da je „partizanski pokret od daleko većeg
vojnog i političkog značaja nego što se to uopšte u spoljnom svetu
misli. Partizani su isključivo vlastitim naporima, boreći se sa Nemcima,
Italijanima, ustašama i četnicima, stvorili slobodnu teritoriju ne male
veličine... Na toj teritoriji muslimani, hrišćani, Srbi, Hrvati, Slovenci,
članovi Komunističke partije, svako lice bilo koje vere ili političkog
uverenja može izraziti svoje mišljenje kojim putem treba voditi poslove
zajednice. Takva situacija je verovatno jedinstvena u celoj okupiranoj
Evropi.“27
Ne ulazeći dublje u osnove spoljne politike kompromisa, koja se nije
samo odnosila na britansku i zapadnu politiku prema složenim ratnim
okolnostima u Jugoslaviji, nego i na NOP, koji je morao da odustane
od dela svojih maksimalističkih i radikalnih rešenja koja su se ticala
unutrašnjeg uređenja zemlje, ona je ipak omogućila savezničku podršku
partizanskom pokretu, a samim tim i međunarodno priznanje i legalitet
novih jugoslovenskih vlasti i novog uređenja zemlje – proisteklih iz
ratne pobede. Uz spoljnu, postojala je i svojevrsna unutrašnja politika
kompromisa, koja se odnosila na fundamentalno političko pitanje –
državno uređenje Jugoslavije. Odbačeni i delegitimisani centralizam
trebalo je zameniti federativnim načelima, svojstvenim nacionalno
i konfesionalno složenoj državi, na čemu je britanska diplomatija
insistirala još u međuratnom periodu.28 Pri tome trebalo je omogućiti
pristanak Srbije, čija je politička kultura i ranije, a posebno vehementno
u međuratnom periodu, odbacivala svako federalističko rešenje. Polazeći
od pretpostavke da bez pristanka Srbije nema nove Jugoslavije, trebalo
je ići za takvim modelima koji će jugoslovenskim narodima omogućiti
emancipaciju, kroz demontiranje srpske hegemonističke paradigme
karakteristične za monarhističko razdoblje jugoslovenske istorije, ali i
26
Barker E. 1978; Marjanović J. 1979; Petranović B. 1983; Gligorijević B. 2001.
27
Nešović S. i Petranović B. 1983. 330.
28
Vidi. Avramovski Ž. 1986.
20
omogućiti Srbiji da pronađe vlastito mesto u takvoj konstelaciji i iz ideja

zamišljene, pređe u sferu poimanja realne države.29
Uspesi NOVJ u borbama protiv nemačkih i italijanskih okupacionih
snaga, kao i ustaških i četničkih kolaboracionista tokom 1943. kao
i institucionalizacija antifašističke borbe izgradnjom nepotpune, ali
razgranate mreže ustanova vlasti sa najvišim organima, većima ili
rukovodećim NОО u više ratnih pokrajina ili oblasti, uz povoljnu
situaciju na svetskom ratištu gde se već sagledavala sigurna pobeda
antihitlerovske koalicije – omogućilo je dosezanje višeg stepena u
državno-pravnom konstituisanju nove Jugoslavije. U cilju obrazovanja
najviše institucije državne vlasti, krajem 1943. sazvano je AVNO kao
reprezentativno telo svih naroda Jugoslavije. Drugo zasedanje, održano
u Jajcu na velikom oslobođenom području 28–29. novembra, smatra
se istorijskim i prekretnim zato što je donelo ili ozakonilo osnovne
postavke i esencijalne karakteristike novog državnog uređenja. U radu
zasedanja učestvovali su u nejednakom broju, što su diktirali ratni
uslovi, većnici iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije, Slovenije, Crne
Gore sa Bokom, dok delegati iz Vojvodine i Makedonije nisu mogli da
se probiju do središne Bosne.30
Prethodno se pred vođstvo NOP-a i KPJ postavilo pitanje Bosne i
Hercegovine, najpre kao dilema o tome da li formirati zemaljsko
antifašističko veće koje bi bilo per se i anticipacija državnosti i statusa
buduće federalne jedinice. Zbog toga je do formiranja antifašističkog
veća BiH došlo kasno, jer je pred samo Drugo zasedanje AVNOJ-a
u Jajcu rešeno pitanje bosanskohercegovačke državnosti i statusa u
29
Srpski građanski političari, većinom iz emigracije, izražavali su oštra neslaganja
sa federativnim preuređenjem Jugoslavije, koje su vršile institucije u zemlji
pod dominacijom KPJ. Konstituisanje Jugoslavije na federativnim principima
oni su smatrali cepanjem države i ugrožavanjem srpskih nacionalnih interesa.
Federalizacija je njima bila prihvatljiva, ali tek ako bi se prethodno „zaokružila“
srpska jedinica u čiji bi sastav, osim Srbije, trebalo uključiti: Makedoniju, Crnu Goru,
Vojvodinu, Bosnu i Hercegovinu, Kosovo i Metohiju. Ovom ideološkom konceptu,
bliskom idejama četničkog pokreta, bilo je potpuno neprihvatljivo i priznavanje
crnogorske, makedonske i muslimanske nacionalne zajednice. Stefanovski M. 1988;
Končar R. 1997. 227–233.
30
Prvo i drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije. 1953.
21
okvirima jugoslovenske federacije koja se izgrađivala. U dotadašnjim

dokumentima BiH se pominje kao autonomija, što je bilo u skladu sa
principom da će federalne jedinice biti nacionalne države pet naroda –
konstituenasa Jugoslavije. Nacionalno i konfesionalno pluralna Bosna
i Hercegovina ovaj kriterijum nije zadovoljavala. Ipak, srednjovekovni
temelji bosanske državnosti, strah od velikosrpskih i velikohrvatskih
pretenzija i ponajviše – silina ustanka u BiH, uticali su da se prvobitni
planovi o autonomiji ove istorijske pokrajine promene. Tokom 1943.
posebno nakon kapitulacije Italije NOVJ je izrasla u 23 brigade i 25
odreda, a oslobođena je i velika slobodna teritorija – Bosanska krajina,
istočna Bosna, veliki delovi centralne Bosne i deo Hercegovine. U BiH je
bio razgranat i sistem novih vlasti – NO odbora, od mesnih, opštinskih i
sreskih do oblasnih za Bosansku krajinu i za Hercegovinu.31
Od početka ustanka, a i ranije, prevladavalo je stanovište u rukovodstvu
KPJ da bi Bosna i Hercegovina trebalo da ima autonomiju, ali se nikada
nije preciziralo u kom obliku bi to rešenje bilo realizovano. Postojala su
dva predloga: da se BiH konstituiše kao autonomna pokrajina vezana
za jednu od federalnih jedinica, dok je drugo rešenje predviđalo da
se bosanskohercegovačka autonomija veže direktno za jugoslovensku
zajednicu, da bude autonomija u okviru buduće federacije. Treće, sasvim
različito rešenje od prethodnih je predviđalo da se Bosna i Hercegovina
konstituiše kao federalna jedinica, odnosno ravnopravna članica
federativne Jugoslavije u nastanku. Rodoljubu Čolakoviću je rešenje
– koliko nacija toliko federalnih jedinica – izgledalo „mehaničko” i sa
ostalima iz rukovdstva PK KPJ za BiH se trudio da pronađe modalitet
koji bi sačuvao celovitost i integritet Bosne i Hercegovine, a u skladu
sa temeljnim principima na kojima se izgrađivala nova federacija. Na
insistiranje Pokrajinskog komiteta KP BiH preovladalo je mišljenje
da se BiH kao istorijski utemeljena geografska i ekonomska celina,
sa specifičnom nacionalnom i konfesionalnom strukturom izgradi
kao ravnopravna članica federativne Jugoslavije.32 Trebalo bi naglasiti
da je na ovu odluku uticao i Tito, koji se juna 1943. u razgovoru sa
predstavnicima PK KPJ za BiH interesovao kada će biti osnovano AVNO
31
Končar R. 1983. 20–21.
32
Isto. 21.
22
Bosne i Hercegovine, što je već bilo trasiranje puta ka konstituisanju

posebnosti ove jedinice unutar Jugoslavije koja se izgrađivala na
federativnim principima.33
Kada su u vrhu KPJ rešena temeljna pitanja bosanskohercegovačke
državnosti i pozicije u federalističkoj konstelaciji koja se stvarala, sazvano
je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja BiH i to samo
nekoliko dana pred Drugo zasedanje AVNOJ-a, kako bi legitimisalo
odluke partijskog vrha. Konstitutivno zasedanje ZAVNOBiH-a je održano
u Mrkonjić Gradu 25. i 26. novembra 1943. uz prisustvo 247 delegata iz
čitave Bosne i Hercegovine. Vijeće se na ovoj sednici proglasilo najvišim
političkim i predstavničkim telom naroda BiH, izabravši tom prilikom
i 58 delegata koji će ovu ratnu pokrajinu predstavljati na AVNOJ-u. U
centralnom dokumentu ovog istorijskog zasedanja, Rezoluciji Drugog
zasednja ZAVNOBiH-a, se ističe da Bosna i Hercegovina „nije ni srpska,
ni hrvatska, ni muslimanska nego i srpska i muslimanska i hrvatska” i
da ova tri naroda „zbratimljena” tvore „slobodnu” BiH u kojoj će biti
garantovana „puna ravnopravnost i jednakost svih Srba, Muslimana
i Hrvata”. Takva Bosna i Hercegovina sa tri konstitutivna naroda
„učestovavaće ravnopravno sa ostalim našim narodima u izgradnji
narodne demokratske federativne Jugoslavije”.34 Bila je ovo jasna poruka
državno-konstitucionalnog tela BiH da će ona na predstojećem zasedanju
AVNOJ-a dobiti prerogative državnosti i činiti sa ostalih pet naroda i
njihovim nacionalnim državama, budućim federalnim članicama, novu
federativnu zajednicu. Takođe, kao fundamentalni ciljevi NOB-a u
Bosni i Hercegovini navedeni su „istrebljenje” okupacionih snaga i poraz
svih kolaboracionističkih pokreta u zajednici sa ostalim jugoslovenskim
narodima. Uz to, pred oslobodilački pokret stavljen je i važan zadatak:
„da učvršćuje bratstvo naroda Bosne i Hercegovine”, ali i uvodi nove
borce u Narodnooslobodilački pokret, a pre svega Muslimane i Hrvate,
kako stoji u Rezoluciji.35
Kada je rešeno i poslednje otvoreno pitanje o broju federalnih jedinica,
33
Nešović S. i Petranović B. 1983. 435.
34
Isto. 434.
35
Isto. 434.
23
Drugo zasedanje AVNOJ-a je održano u predvidivom tonu. Među

usvojenim aktima prvo je prihvaćena Deklaracija Drugog zasedanja
AVNOJ-a koja sublimira bitne stavove odluka, da bi se završnom,
IV tačkom, podvukla izgradnja Jugoslavije na „demokratskom
federativnom principu”. Polazeći od neotuđivog prava svakog
naroda na samoopredeljenje, „uključujući pravo na otcepljenje ili na
ujedinjenje sa drugim narodima“, a saglasno istinskoj volji svih naroda
Jugoslavije, AVNOJ kao najviše zakonodavno telo nove Jugoslavije,
odlučilo je da se „Jugoslavija izgrađuje i da će se izgrađivati na
federativnom principu, koji će obezbediti punu ravnopravnost Srba,
Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije,
Hrvatske, Slovenačke, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine“.36
U dispoziciji Odluke o vrhovnom zakonodavnom i izvršnom narodnom
pretstavničkom telu i Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije kao
privremenim organima vrhovne narodne vlasti ističe se da je AVNOJ
tokom NOR-a izrastao u „vrhovnog pretstavnika suvereniteta naroda
i države Jugoslavije... u skladu sa principima federativnog uređenja”.37
Analizom materijala sa Drugog zasedanja AVNOJ-a kao i čitavog
kodeksa dokumenata NOP-a, sagledava se bitno obeležje nove
Jugoslavije: federativno ustrojstvo u cilju obezbeđenjivanja nacionalne
ravnopravnosti. U mnoštvu izvorne građe kapitalan akt čini Odluka o
izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, koja izražava osnove
federativnog sklopa Jugoslavije. U preambuli odluke o izgradnji
Jugoslavije na federativnim principima stoji da se zasniva na osnovu
„prava svakog naroda na samoopredeljenje uključujući pravo na
otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim narodima i u skladu sa istinskom
voljom svih naroda Jugoslavije, osvedočenom u toku trogodišnje
zajedničke borbe“. Prva tačka Odluke je glasila da „narodi Jugoslavije
nikada nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije“ od strane
fašističkih okupacionih sila i da su „dokazali u zajedničkoj oružanoj
borbi svoju čvrstu volju da ostanu i dalje ujedinjeni u Jugoslaviji“. Druga
tačka Odluke manifestovala je volju da se Jugoslavija već izgrađuje i da
36
Nešović S. i Petranović B. 1983. 452–453; Petranović B. i Zečević M. 1987. 791–796,
800–801; Pleterski J. 1985. 461.
37
Nešović S. i Petranović B. 1983. 445-453.
24
će se izgraditi na „federativnom principu“, koji će obezbediti „punu

ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca,
odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore
i Bosne i Hercegovine“. Treći stav je glasio da su u skladu sa takvom
„federativnom izgradnjom Jugoslavije“, koja je bila u toku i koja se
temeljila na „najpunijim demokratskim pravima“ – konstituisane
institucije nove vlasti (NOO i zemaljska antifašistička veća), a da
je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije „vrhovno
zakonodavno i izvršno pretstavničko telo naroda Jugoslavije i vrhovni
pretstavnik suvereniteta naroda i države Jugoslavije kao celine“. Četvrta
tačka Odluke je manjinskim narodina garantovala „sva nacionalna
prava“.38
Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a sa snagom ustavnih normi značile
su faktički prestanak postojanja Jugoslavije kao centralističke monarhije.
Nije priznata od strane fašističkih država nasilna, time i nelegalna,
podela zemlje. Izvesno je postojanje jedne, nove Jugoslavije stvorene u
legitimnoj revoluciji svih njenih naroda. Ti narodi kroz NOR u skladu
sa, u istoriji prvi put primenjenim, principom slobodnog opredeljenja,
odlučuju o zajedničkom životu unutar okvira jugoslovenske demokratske
i federativno uređene države. U njoj su zagarantovana jednaka prava
svim jugoslovenskim nacijama u federalnim jedinicama, koje su na
Drugom zasedanju identifikovane kao konstitutivne, dok se nacionalnim
manjinama obezbeđuje puna ravnopravnost. U okviru jugoslovenske
državne zajednice određen je identitet i zajamčen jednakopravni status
šest političkih konstitutivnih činilaca – federalnih jedinica, država i pet
pripadajućih konstitutivnih nacionalnih subjekata.
U dokumentima NOP-a od početka rata redovno se navode i Muslimani
pored pet jugoslovenskih nacija.39 Međutim, pošto priznavanje
38
Isto. 452-453.
39
Izvršni odbor AVNOJ-a se u svom Proglasu narodima Jugoslavije 9.2.1943. obratio
„Srbima, Hrvatima, Slovencima, Crnogorcima, Makedoncima i Muslimanima“.
U dokumentima NOP iz BiH i Sandžaka Muslimani se redovno pominju uz Srbe
i Hrvate, odnosno Srbe i Crnogorce. Na osnivačkom zasedanju ZAVNO BiH se
podvlačio trojni konstitutivni karakter Bosne i Hercegovine: srpski, hrvatski i
muslimanski. Nešović S. i Petranović B. 1983. 432-435. Vid. Hoare M. 2019.
25
muslimanskog identiteta kao nacionalnog još nije bilo okončano,

Veće je u zvaničnoj Odluci o federativnom uređenju navelo samo pet
priznatih jugoslovenskih nacija.40 Takođe u zvaničnim izvorima, kao i
materijalima Drugog zasedanja, navode se svih sedam ratnih pokrajina
uključujući i Vojvodinu, kao i Sandžak koji je posedovao Veće. U Odluci
se pominje ZAVNO Sandžaka zato što je ono u to vreme postojalo.
Vojvodina se ne nabraja pored šest federalnih jedinica pošto ona to nije,
prema odluci vrha KPJ, mogla postati, jer je kriterijum za konstituisanje
federalnih jedinica bio nacionalni, a ova pokrajina nije imala vlastitu
naciju, niti dovoljan kapacitet državnosti, te se na AVNOJ-u njen budući
položaj u novoj Jugoslaviji ne pominje, jer se još nije mogao preciznije
odrediti.41
AVNOJ je, takođe, izabrao svoje Predsedništvo sa širokim ovlašćenjima
jer je vršilo sve funkcije, zakonodavne i izvršne i imenovalo NКОЈ sa svim
ingerencijama prve „narodne vlade”. Na zasedanju je, takođe, odlučeno
i o oduzimanju prava emigrantskoj Vladi da zastupa Jugoslaviju,
uz reviziju ili proglašavanje ništavim njenih odluka, a kralju Petru
II zabranjeno je da se vrati u zemlju do konačne odluke o državnom
uređenju koja bi se donela posle rata. AVNOJ je i odobrio ranije odluke
nižih institucija NOP-a, uključujući i Odluku ZAVNOH i SNOO o
proširenju jugoslovenske teritorije, pre svega, priključenjem Istre, Rijeke
i Zadra.42 Očito je bilo da su osnovni elementi državne organizacije
revolucijom preustrojene Jugoslavije bili konstituisani. АVNОЈ je na
Drugom zasedanju, kao nadležno telo, donelo akte kojima su udareni
temelji jugoslovenske države. Počeci izgradnje te države nalazili su se u
nastanku sistema organa vlasti u leto 1941. da bi se taj proces nastavio u
kontinuitetu tokom NOR-a do i posle zasedanja u Jajcu. Čin prerastanja
Veća u vrhovnu instituciju suverene vlasti i akt o federativnom ustrojstvu
države, na tadašnjem nivou razvijenosti NOP-a, smatra se u istoriografiji
i pravnoj teoriji – aktom konstituisanja jugoslovenske države, koja će se
nakon toga dalje izgrađivati i oblikovati.
40
Kamberović H. 2009.
41
Končar 2013. 15-27.
42
26
Srbija, u odnosu na Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i Crnu

Goru, koje su već oformile antifašistička veća, kao i Makedoniju čiji je
najviši predstavnički organ bio u izgradnji, ni posle istorijskog Drugog
zasedanja AVNOJ-a nije imala svoje predstavničko telo. Na vrhu
nedovršene strukture narodnooslobodilačkih odbora stojao je Glavni
Narodnooslobodilački odbor, koji je u nepotpunom sastavu bio pasivan,
dok deo istoriografije smatra da nakon pada Užičke republike (kraj
novembra 1941), Srbija i nema GNOO sve do 1944. Ipak, koncepcija
o Srbiji kao jednom od nosećih stubova nove Jugoslavije očita je u
Odluci o federativnom uređenju, a prisutna je i u dokumentaciji NOP-a,
gde se ona redovno prva navodi kao politička zajednica najbrojnije
jugoslovenske nacije, među šest federalnih država u izgradnji. Pitanje
postojanja Srbije kao federalne članice nije bilo sporno tokom Drugog
svetskog rata kada se federativna Jugoslavija izgrađivala. Jedino nije
do kraja bilo jasno pitanje njenog teritorijalnog орsega i odnosa sa
susednim teritorijalno-političkim jedinicama i njihovog razgraničenja
zbog složenog nacionalnog sastava.43
Prema idejnom konceptu KPJ, Kosovo i Metohija su se izgrađivali tokom
NOR-a kao posebna jugoslovenska oblast. Ovo područje heterogenog
nacionalnog sastava, sa preovlađujućom albanskom nacionalnom
komponentom i srednjovekovnom tradicijom pripadnosti srpskoj
državi, kroz institucionalnu strukturu jugoslovenskog antifašističkog
pokreta uobličavalo se u zasebnu oblast. Tek u leto 1944. uočava se
usmeravanje pojedinih oblasnih institucija Kosova prema rukovodećim
strukturama federalne države Srbije. Kroz reorganizaciju vojnog
rukovodstva Kosovsko-metohijska oblast se prvi put u NOR-u orijentiše
prema Srbiji.44
Za razliku od Kosovsko-metohijske oblasti, Vojvodina je imala kapacitete
i regionalno identitetskog i istorijskog tipa, kao i dugu tradiciju
autonomije. Partizanski oslobodilački pokret od početka otvara i pitanje
Vojvodine u budućim političkim promenama koje će nastati tokom rata
43
44
Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih
naroda. Tom I, knjiga 19. 1969. 654.
27
i posle oslobođenja zemlje. U pitanju je jasno političko opredeljenje

za autonomiju Vojvodine u procesima federalizacije jugoslovenske
države. Na to ukazuje i razvoj i institucionalizacija NOP-a, jer su sve
političke i vojne institucije imale vojvođanski karakter (Glavni štab,
Glavni Narodnooslobodilački odbor Vojvodine, Pokrajinski komitet
Komunističke partije) i bile u direktnoj vezi sa jugoslovenskim
institucijama, čime se obezbeđivala osnova za federalno rešenje
statusa Vojvodine. U tom smislu politička i vojna institucionalizacija
Narodnooslobodilačkog pokreta Vojvodine i veoma razvijen
antifašistički pokret, suštinski determinišu njen autonomni status, i to
kao jugoslovenske jedinice, jer su pokrajinske institucije u neposrednoj
vezi sa jugoslovenskim rukovodstvom i pod njegovim političkim i vojnim
ingerencijama. Nije bilo bez osnova očekivanje da će i odluke Drugog
zasedanja AVNOJ-a u Jajcu potvrditi ovu političku realnost Vojvodine.
Međutim, odluke AVNOJ-a konstituišu jugoslovensku federaciju na
nacionalnim, a ne i na istorijskim osnovama (osim kada je u pitanju
Bosna i Hercegovina). U državno-pravnom smislu pet jugoslovenskih
nacija konstituišu jugoslovensku federaciju, na principu nacionalnog
samoopredeljenja do otcepljenja, što je značilo da su federalne jedinice
državnog, a ne administrativnog karaktera.45 Takođe, prema ocenama
KPJ, Vojvodina nije posedovala predispozicije državnosti budući da ih
kroz istoriju nije stekla, niti se mogla smatrati teritorijalno-političkom
zajednicom jedne jugoslovenske nacije. Tradicija regionalno-političke
osobenosti sa političkim i kulturnim autonomnim identitetom
manifestovanim tokom dva veka nisu smatrani dovoljnim odrednicama
koje bi uslovile formiranje Vojvodine kao federalne države. Pošto se
rukovodstva jugoslovenskog NOP-a nisu složila sa konceptom o ZAVNO
za Vojvodinu ovo rešenje više nije pominjano kao mogućnost.46 GNOO
Vojvodine u proglasima i pismima često ističe autonomiju Vojvodine
u okviru demokratske i federativne Jugoslavije.47 Najviše rukovodstvo
45
Končar R. 1983. 31; Končar R. 1974. 105–160.
46
PK KPJ za Vojvodinu je uporno iznosio stav partijskom vrhu da je potrebno
formirati AVNO. Ipak, CK KPJ nije delio to mišljenje. Zbornik dokumenata i
podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda. Tom IX, knjiga 3.
1967. 643.
47
Končar R. 1974. 89–160.
28
DFJ zastupaće koncepciju o priključenju Vojvodine, sa zajamčenom

autonomijom, jednoj federalnoj članici. O tome da to bude Srbija,
odlučiće se na Skupštini izaslanika naroda Vojvodine 31. jula 1945.
godine.
4. KONSTITUISANJE FEDERALNIH DRŽAVA U OKVIRU DFJ

Kompleksni procesi daljeg konstituisanja Jugoslavije, posle Drugog
zasedanja AVNOJ-a, u 1944. godini, išli su intenzivnijim tempom.
Nova država u martu 1944. nazvana je Demokratska Federativna
Jugoslavija.48 Zakonski akt kojim se reguliše zvaničan naziv Jugoslavije
je sastavljen u više verzija da bi bio prihvaćen kao odluka 7. aprila na
proširenoj sednici Predsedništva AVNOJ-a. Taj dokument sadržavao je
poslednju klauzulu da stupa na snagu objavljivanjem do čega nije došlo
iz spoljnopolitičkih razloga. U nacrtu Deklaracije o osnovnim pravima
nacija i građana DFJ od 11. aprila 1944. najpre se ističe da je DFJ „savezna
demokratska država, demokratska federacija u kojoj su ujedinjeni Srbi,
Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci i koja je sastavljena od šest
demokratskih federalnih država: Srbije, Hrvatske, Slovenačke, Bosne i
Hercegovine, Makedonije i Crne Gore. Narod u Vojvodini i Sandžaku
imaće punu slobodu da sam odluči o odnosu i položaju u federaciji”.
DFJ je „federativna jer je savezna država, koja obezbeđuje punu
ravnopravnost svojih pet nacija odn. nacionalnih država naroda Srbije,
Vojvodine i Sandžaka, Hrvatske, Slovenačke, Bosne i Hercegovine,
Makedonije i Crne Gore, te isključuje svaku mogućnost prevlasti ili
privilegija ili majorizacije jednog naroda na račun drugoga, te jedne
federalne države na račun druge.” Takođe se navodilo da „svaki narod
ima prava da istupi iz federacije ako se ne slaže sa oblikom vladavine“.49
Uprkos krupnim promenama u uređenju i strukturi Jugoslavije, država
48
U prvom nacrtu Zakona o imenu države i državnom grbu od 27. 3. 1944. koji je
kasnije menjan, ime države je „Demokratska Federativna Jugoslavija“, koja je
stvorena „zajedničkom borbom i slobodnom voljom naroda Srbije, Vojvodine i
Sandžaka, Hrvatske, Slovenačke, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine“.
49
29
koja je nastajala nije bila nova, već se radilo o federalizaciji postojeće,

suštinski reorganizovane tokom NOR-a.
Nakon utvrđivanja osnova Jugoslavije kao federativne države na državno-
konstitucionalnom zasedanju AVNOJ-a, dolazi do utemeljivanja
njenih federalnih članica. To se ogleda kroz sukcesivnu transformaciju
zemaljskih veća u najviše institucije predstavničke vlasti.
Važan državno-konstitutivni akt prva je usvojila Slovenija, a za njom i
ostale federalne jedinice: Slovenački NOO izdvojio se iz Osvobodilne
fronte i preimenovao u Narodnooslobodilačko veće na svom Prvom
zasedanju 19. februara 1944. u Črnomelju. Sve dalje njegove odluke su
bile uglavnom unifikovane za ovakva veća i ostalih država članica. Najpre
je potvrđivana saglasnost sa odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a i
odobravan rad delegacije svoje države članice na jugoslvenskom veću,
što se pre svega odnosilo na prihvatanje odluke o federativnom uređenju
Jugoslavije. Potom je slovenačko Narodnooslobodilačko veće svojom
Deklaracijom potvrđivalo da federalna država Slovenija sprovodi
avnojevsku odluku, iznoseći stav da se slovenački narod „združuje
sa narodima Srbije, Hrvatske, Makedonije, Crne Gore kao i Bosne i
Hercegovine u jednu državnu celinu, federativnu Jugoslaviju”, a u skladu
sa principima nacionalne ravnopravnosti, prava na samoopredeljenje
do otcepljenja i pravo na udruživanje sa drugim narodima.50
Zemaljsko antifašističko vijeće Hrvatske na Trećem zasedanju u 8–9.
maja 1944. u Topuskom se proglasilo vrhovnim zakonodavnim i izvršnim
narodnim predstavničkim telom i najvišom institucijom državne vlasti
demokratske i antifašističke Hrvatske. U prvom članu Odluke je pisalo:
„Na osnovu suverene volje i prava samoodređenja naroda Hrvatske, a
u skladu sa odlukama donesenim na II zasjedanju AVNOJ u Jajcu 29–
30. studenog 1943. ZAVNOH kao jedini pravi državni sabor Hrvatske,
vrhovni je organ državne vlasti, vrhovno zakonodavno i izvršno narodno
pretstavničko tijelo Hrvatske i pretstavnik suvereniteta naroda i države
Hrvatske kao ravnopravne federalne jedinice DFJ.”51 Istovremeno je
50
Isto. 557-560
51
Isto. 567-568.
30
doneta Odluka o odobrenju rada predstavnika Hrvatske na Drugom

zasedanju AVNOJ-a i Deklaracija o osnovnim pravima naroda i građana
demokratske Hrvatske u čijem prvom članu je stojalo da su: „Hrvatski i
srpski narod u Hrvatskoj potpuno ravnopravni.“52 Drugi član je glasio:
„Svi građani Federalne Države Hrvatske jednaki su i ravnopravni bez
obzira na narodnost, rasu i vjeroispovijest.“ U devetoj tački Odluke
koju je potpisao predsednik ZAVNOH-a Vladimir Nazor, naglašavalo
se da se u interesu „učvršćenja demokratskog poretka i bratstva
naroda Jugoslavije zabranjuju i progone sve fašističke i profašištičke
djelatnosti“.53
Treće po redu konstituisano zemaljsko veće kao najviša institucija
federalne države je AVNO Bosne i Hercegovine, održano na Drugom
zasedanju u Sanskom Mostu od 30. juna do 2. jula 1944. godine. Ovo
zasedanje je imalo ustavotvorni karakter, jer se njegovim odlukama
Bosna i Hercegovina konačno konstituisala kao federalna država unutar
federativne Jugoslavije.54 Od odluka prvo je usvojena ona o odobrenju
rada bosansko-hercegovačke delegacije na Drugom zasedanju AVNOJ-a.
U načelu, svako zemaljsko veće prvo je usvajalo ovakvu odluku što
posredno ukazuje da je jugoslovenska državnost primarna u smislu
suvereniteta u odnosu na federalnu. Zatim sledi odluka o konstituisanju
ZAVNOBiH u najviše zakonodavno i izvršno narodno predstavničko
telo federalne Bosne i Hercegovine. U Deklaraciji o pravima građana BiH
naglašava se da Veće jamči „ravnopravnost Srba, Muslimana i Hrvata
Bosne i Hercegovine, koja je njihova zajednička i nedeljiva domovina“ i
„slobodu veroispovesti i savjesti i ravnopravnost svih veroispovesti”. Za
osnove državnosti Bosne i Hercegovine, na ovom zasedanju, smatrana je
52
Ovim članom Odluke garantovana je ravnopravnost Hrvata i Srba u Hrvatskoj. Ali
ona nije značila, kako je kasnije pogrešno interpretirano, konstitutivnost Srba u
Hrvatskoj. Srbi su sa ostale četiri nacije na AVNOJ-u bili konstituensi Jugoslavije
i na osnovu toga su imali punu ravnopravnost u Hrvatskoj. Ali konstituensi
federalnih država članica su bili većinski narodi u svakoj od njih, sa izuzetkom
Bosne i Hercegovine, čija je konstutivnost bila podeljena na tri njena naroda –
Muslimane, Srbe i Hrvate. Vid. Pijade M. 1944.
53
54
Isto. 579.
31
iznad svega državna tradicija srednjovekovne bosanske države.55 Takođe,

u materijalima ZAVNOBiH, kao i drugim dokumentima NOP-a, ističe
se stav da konstituisanje Bosne i Hercegovine kao posebne federalne
države omogućava najpovoljnije rešenje nacionalnog pitanja na ovom
etnički i konfesionalno heterogenom području.56
Državnost federalne Crne Gore se takođe izgrađivala u evolutivnom
procesu čije su ključne tačke istorijski akti Drugog zasedanja
Antifašističkog veća ZAVNO Crne Gore i Boke, održanog 16. februara
1944. godine. I na njemu se izražavala potpuna saglasnost sa odlukama
AVNOJ-a, da bi se na III zasedanju, 14. jula u Kolašinu konstituisalo u
Vrhovno zakonodavno i izvršno telo Crne Gore. Istovremeno ZAVNO
Crne Gore i Boke je preraslo u Crnogorsku antifašističku skupštinu
narodnog oslobođenja (CASNO). Boka se više nije pominjala kao
zasebno teritorijalno područje, jer je bila potpuno inkorporirana u
federalnu Crnu Goru.57
Federalna Makedonija se izgrađivala u kasnijim fazama rata, kada
je i dobijala izrazitije forme državnosti. Kompleksni uslovi NOP-a u
Makedoniji su uzrokovali da do konstitucionalnog čina dođe početkom
avgusta 1944. godine. U manastiru Prohor Pčinjski 2. avgusta je
konstituisano Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja kao ključna
predstavnička i zakonodavna institucija državne vlasti Makedonije
kao federalne države u okvirima DFJ. Za vreme održavanja Sobranja
izabran je datum Ilindenskog ustanka, kao dan zasnivanja makedonske
državnosti u 20. veku. Najvažniji dokumenti koje skup donosi bili su
55
U referatu Hasana Brkića pod nazivom, „Izgradnja bosansko-hercegovačke
državnosti u okviru DFJ“, rečeno je: „Bosna i Hercegovina po svojoj prošlosti imala
je svoj državno-pravni položaj. Uzmite istoriju, pa možete videti da je Bosna bila
samostalna država, imala svoje banove, imala svoje kraljeve. Po tome moramo
onda da sudimo da je nama lako stvoriti državno-pravni akt o Bosni i Hercegovini.
Državno-pravni temelji Bosne i Hercegovine su samo zakopani, a naša je sada
dužnost da temelje otkopavamo i da na tim temeljima gradimo našu federalnu
jedinicu, našu državu Bosnu i Hercegovinu.“ Zemaljsko antifašističko vijeće
narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine. I. dokumenti 1943–1944. 1968. 226.
56
57
Isto. 575-576.
32
Deklaracija o osnovnim pravima građana Makedonije i Odluka o uvođenju

makedonskog jezika u federalnoj Makedoniji.58 ASNOM je, kao i ostale
skupštine, pozdravio odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, odobrio rad
Glavnog štaba NOV i PO Makedonije i proglasio makedonski jezik
kao zvanični u ovoj federalnoj državi DFJ. Time je obrazovana i peta
federalna država članica s tim što njeni teritorijalni okviri nisu bili tačno
utvrđeni.
5. KONSTITUISANJE SLOŽENE FEDERALNE JEDINICE SRBIJE

Poslednja federalna jedinica koja je konstituisana bila je Srbija i to na
prvom zasedanju Velike antifašističke skupštine, 9. novembra 1944. u
oslobođenom Beogradu. Konstitutivna skupština Srbije planirana je
najpre za avgust, ali je razvoj vojne situacije i velike snage okupatora
i kvislinga odlagao taj događaj. Zahvaljujući povoljnijim okolnostima
u oslobođenoj Srbiji kao i dužini priprema, zasedanje VASNOS od 9.
do 12. novembra 1944. po opsegu i sadržini rada je nadmašilo druge
konstitutivne skupštine u DFJ. U rada je učestvovalo čak 885 delegata iz
16 okruga i grada Beograda, a prisutni su bili predstavnici jugoslovenskih
institucija i organa vlasti svih država članica.59 Na VASNOS-u je osuđena
srpska nacionalistička koncepcija o velikodržavnom prostoru koji je
uključivao Makedoniju, Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu. Naglašen je
stav o jednakim pravima svih naroda u Srbiji, ali i Srba u Hrvatskoj i Bosni
i Hercegovini, kao i o Jugoslaviji kao zajedničkom okviru suživota svih
naroda koji su u njoj živeli.60 VASNOS je doneo akte kojima se utvrđuje
državna vlast federalne Srbije. Prvo je usvojena odluka о odobrenju
rada Glavnog narodnooslobodilačkog odbora, potom deklaracija о
odobrenju rada predstavnika Srbije na Drugom zasedanju AVNOJ-a.
U govorima je bio karakterističan pogled na mesto srpskog naroda
u istoriji, koji se bitno razlikovao od teze o njegovoj „oslobodilačkoj”
58
Isto. 587-591.
59
Petrović D. 1988. a; Dimić Lj. 2001. 284–288.
60
Indikativne su reči Rodoljuba Čolakovića, predstavnika BiH, da Drina između
Srbije i BiH „neće biti nikakva granica nego samo međa plemenita“. Dimić Lj. 2001.
286.
33
ulozi u nacionalističkim koncepcijama. Najznačajniji, konstitutivni akt

je Odluka o konstituisanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja
Srbije kao vrhovnog zakonodavnog i izvršnog organa državne vlasti.
ASNOS nastaje „proširenjem i rekonstruisanjem” GNOOS i postaje
„najviše zakonodavno i izvršno narodno pretstavničko telo”, čime je
„nosilac suvereniteta naroda i države Srbije” kao ravnopravne članice
DFJ.61
Konstituisanjem federalne Srbije u jesen 1944. zaokružen je broj
federalnih jedinica DFJ. Time je u potpunosti implementiran federativni
princip i utemeljena konstrukcija složenog jugoslovenskog državnog
modela koji je zvanično proklamovan na Drugom zasedanju AVNOJ-a.
Međutim, proces konstituisanja federativne jugoslovenske države nije
bio okončan pošto još nije bio definisan položaj Vojvodine i Kosova
i Metohije, a ni pitanje Sandžaka nije bilo okončano. Važan motiv za
odluku da se Srbija poslednja konstituiše kao federalna država treba
tražiti i u kompleksnosti procesa njenog razgraničavanja sa drugim
federalnim jedinicama, a pogotovo zbog složenosti determinisanja
statusa Vojvodine i Kosova prema Srbiji i DFJ. Konstituisana u
novembru 1944. Srbija se neko vreme razvijala kao homogena, a ne
složena federalna jedinica.
Istorijske, regionalne i etno-konfesionalne specifičnosti Sandžaka
kao teritorijalno-političke jedinice sa heterogenom demografskom
strukturom, uslovile su njegov poseban položaj i status tokom rata,
ali i u procesu konstituisanja federativne Jugoslavije. Prema odlukama
najviših tela NOP-a, specifičnosti Sandžaka kao jugoslovenske regije je
trebalo izraziti formiranjem zasebnog veća. Tako je na skupštini od 250
delegata izabranih prethodno u pet oslobođenih srezova (od ukupno
osam) u Pljevljima 20. novembra 1943. formirano ZAVNO Sandžaka.
Ono, prema Rezoluciji o osnivanju, stoji na „čelu NOB kao najviše
političko telo i pretstavništvo” naroda Sandžaka. U Rezoluciji kao i u
drugim dokumentima pominje se „narod Sandžaka”, „Sandžaklije”,
a neretko i „Srbi i Muslimani”, čak i „Srbi, Muslimani i Crnogorci”.62
61
Petrović D. 1988. a; Dimić Lj. 2001. 287–288.
62
34
Međutim, do odluke da Sandžak nema osnova za posedovanje vlastitog

AVNO došlo se u vrhu KPJ krajem 1944. godine.63 AVNO Sandžaka
je postojalo, delovalo je pasivno u rasponu od godinu i četiri meseca i
nije se drugi put sastalo i konstituisalo u telo sa obeležjima vlasti. Mimo
volje sandžačkih predstavnika, Predsedništvo AVNOJ-a početkom 1945.
zauzelo je stav o jednostranoj podeli Sandžaka između dve federalne
jedinice, Srbije i Crne Gore. Ovo pitanje je u očekivanju kraja rata trebalo
što pre rešiti, ali i odrediti konačne granica svih šest federalnih jedinica.
AVNO Sandžaka se sastalo 29. marta 1945. u Novom Pazaru da bi donelo
odluku o podeli ove oblasti i svom raspuštanju. Njome su šest srezova
većeg dela Sandžaka pripojeni Srbiji, dok su dva na jugu ušla u sastav
Crne Gore.64 Takođe, raspuštene su sve oblasne institucije Sanžaka, a šest
srbijanskih srezova 30. marta obrazuju novopazarski kao sedamnaesti
okrug u sastavu ove jedinice. Srbija time postaje teritorijalno najveća
i najmnogoljudnija federalna država DFJ. Pripajanje bjelopoljskog i
pljevaljskog sreza Crnoj Gori izglasano je na IV zasedanju CASNO 17.
aprila 1945. na Cetinju kao prvoj privremenoj prestonici ove federalne
jugoslovenske države.65
U tom periodu DFJ i vođstvo NOP-a su vodili osetljivu borbu
na međunarodnom planu, kao nastavak politike kompromisa sa
saveznicima, kako bi nova vlast bila priznata kao jedini legitimni
zastupnik jugoslovenskih naroda. Sporazumi Tito – Šubašić na Visu66,
zatim i u oslobođenom Beogradu, početkom novembra 1944., kao i
63
Pitanje opstanka i statusa Sandžaka razmatrano je od strane NKOJ i Predsedništva
AVNOJ. Predviđana su rešenja da uđe kao celovita oblast u sastav federalne Srbije
ili Crne Gore ili da bude neposredno vezan za federaciju. Prevladao je stav o podeli
kao optimalnom rešenju. Petrović D. 1988. 120.
64
Reč je o pribojskom, mileševskom, zlatarskom, sjeničkom, deževskom i šavničkom,
pljevaljskom i bjelopoljskom srezu. Od 7.100 km2 i 245.000 stanovnika Sandžaka,
Srbiji je pripalo 5.038 km2, sa oko 170.000 stanovnika. Konačni rezultati popisa
stanovništva od 15. marta 1948. Knjiga 9. Stanovništvo po narodnosti. 1954. 290–
333.
65
66
U Deklaraciji Šubašićeve vlade od 8. avgusta 1944. naglašava se da je „demokratska
i federativna Jugoslavija organizovana slobodnom voljom jugoslovenskih naroda”.
Petranović B. i Zečević M. 1987. 71.
35
rezolucije i preporuke antifašističkih saveznika, nisu u osnovi mogli da

ospore suverenitet DFJ, utemeljen pre svega na vojnoj pobedi NOVJ nad
fašističkim okupacionim snagama.67 Najviše instance nove Jugoslavije
su stupale u kontakte, pregovore i prihvatale kompromise zbog potrebe
da nova Jugoslavija, izrasla iz NOR-a bude bez hipoteka priznata u svetu.
Time je sačuvan kontinuitet postojanja Јugoslavije u međunarodnim
odnosima, a nisu narušeni fundamentalni principi njene izgradnje
zasnovani na federativnom obliku državnog uređenja, kao osnovi
rešavanja ključnog – nacionalnog pitanja. U martu 1945. zaključen je
sporazum Tito – Šubašić o obrazovanju zajedničke jugoslovenske vlade.
U cilju očuvanja legaliteta i kontinuiteta Jugoslavije u svetu, postavljeno
je kraljevsko namesništvo 2. marta 1945. godine. Pošto su vlada Ivana
Šubašića i NKOJ sporazumno podneli ostavku, u Beogradu je 7. marta
formirana Privremena vlada DFJ na čelu sa Josipom Brozom Titom. On
je 9. marta 1945. preko radija pročitao Deklaraciju Privremene vlade
DFJ u kojoj se kao fundamentalni ističe stav o ravnopravnosti svih
naroda u federativnoj Jugoslaviji.68 U okviru Privremene vlade bilo je 26
ministarstava, od toga 20 za pojedine resore, dok je šest ministarstava
bilo nadležno za šest federalnih država.69 Aktom formiranja Privremene
vlade DFJ i skupštine federalnih država su bile upućene da umesto
predsedništava kao svojih izvršnih organa obrazuju federalne vlade.
Predsedništvo AVNOJ-a je 5. aprila donelo Uputstvo o osnovnim načelima
za obrazovanje vlada federalnih jedinica. Svrha ovog dokumenta je
postizanje jednoobraznosti u organizaciji celokupne državne vlasti, kao
i podela nadležnosti između Privremene vlade DFJ i vlada federalnih
članica koje je tek trebalo obrazovati.70
Do formiranja vlade jedne federalne države, članice DFJ, najpre je
došlo u Srbiji. Ključni razlog sazivanja Prvog vanrednog zasedanja
67
Sporazumom NKOJ i Kraljevske vlade od 1. novembra 1944. se kaže da će
„suverenost narodnih individualiteta” u novoj Jugoslaviji biti poštovana i čuvana
onako kako je “rešeno na Drugom zasedanja AVNOJ-a”, a “svaka prevlast jednog
naroda nad drugim biće isključena”. Nešović S. i Petranović B. 1983. 643–645.
68
69
Petranović B. 1964. 86–100.
70
36
ASNOS, 7. aprila je bila potreba stvaranja najvišeg izvršnog organa

koji je imenovan 9. aprila 1945. sa predsednikom, dva potpredsednika
i jedanaest ministara. Međutim, na zasedanju koje je trajalo 7–9. aprila,
doneto je više akata veoma važnih u procesu daljeg konstituisanja Srbije
kao složene federalne države. Najvažnije odluke ticale su se pripajanja
Novopazarskog okruga federalnoj Srbiji i Izjava predstavnika Vojvodine
i Kosova o intencijama da se prisajedine federalnoj Srbiji.71 Potom je
sledila Rezolucija ASNOS povodom Odluke AVNO Sandžaka i Izjava
delegata GNOO Vojvodine i Oblasnog NOO Kosova i Metohije, koju
je Skupština jednoglasno usvojila. Ipak, na aprilskom zasedanju ASNO,
Srbija još uvek nije izgrađena kao složena federalna država jer zaključni
konstitutivni akt nije načinjen, a sve odluke i potonji akti tiču se
samo Srbije sa pripojenim delom Sandžaka i ne odnose se još uvek na
Vojvodinu i Kosovo.
Do kraja aprila i početkom maja 1945. na zasedanjima skupština i ostalih
federalnih jedinica biraju se izvršni organi vlasti – vlade, svaka odgovorna
svojoj skupštini kao najvišoj državnoj instanci. ZAVHO Hrvatske na
vanrednom zasedanju 14. aprila u Splitu izglasava prvu Narodnu vladu
Hrvatske; u Skoplju 16. aprila ASNOM se pretvara u Narodno sobranje
Makedonije i imenuje Narodnu vladu ove federalne države. Na svom
četvrtom zasedanju, 17. aprila, CASNO se preimenovalo u Crnogorsku
narodnu skupštinu, kojom prilikom je i izabralo Narodnu vladu Crne
Gоге. U Sarajevu je održano treće zasedanje ZAVNOBiH-a, 26–28.
aprila, kada je i donelo Zakon o Narodnoj vladi Bosne i Hercegovine, koja
je odmah i imenovana. Diktirano ratnim uslovima, poslednja federalna
država koja je dobila svoju vladu je Slovenija. Na sednici Slovenačkog
narodnooslobodilačkog veća u Ajdovščini, 5. maja 1945. obrazovana je
Vlada federalne države Slovenije u okviru DFJ. Sve novoizabrane vlade
su objavile deklaracije u suštini podudarne sa Deklaracijom Vlade DFJ.72
Fundamentalni integrativni čin konstituisanja složene federalne države
Srbije, odigrao se u julu 1945. godine. Ključne odluke donele su nadležne
71
U ime GNOO Vojvodine, Izjavu je saopštio prvi čovek PK KPJ Jovan Veselinov, a u
ime Oblasnog NOO za Kosovo i Metohiju, Dušan Mugoša.
72
Petrović D. 1988. 123–124.
37
institucije autonomnih jedinica. Prvo je na Kosovu i Metohiji, po

ukidanju Vojne uprave, održano najviše predstavničko telo Oblasti. U
Prizrenu je 8. jula sazvano Prvo redovno zasedanje prvog saziva Oblasnog
narodnooslobodilačkog odbora Kosovsko-metohijske oblasti, koje je
radilo do 10. jula 1945. godine. Referatom o političkoj situaciji izraženo
je potpuno prihvatanje Odluka Drugog zasedanja AVNOJ-a. Istaknut
je princip ravnopravnosti svih nacija u novoj Jugoslaviji u kojoj se neće
voditi „politika najjače nacionalne grupe”. Albanci, Srbi i Crnogorci,
ističe se, imaće sva prava, a njihova „istinska domovina” je Jugoslavija.
Takođe je naglašeno da političkim, ekonomskim i kulturnim interesima
Albanaca, Srba i Crnogoraca najviše odgovara prisajedinjenje federalnoj
Srbiji. Ključni dokument je Rezolucija doneta 10. jula 1945. kojom se
Oblast „priključuje” federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo.73
Nakon toga, 30–31. jula 1945. održava se u Novom Sadu Skupština
izaslanika naroda Vojvodine: Srba, Mađara, Hrvata, Slovaka, Rumuna,
Rusina, Jevreja – koja je donela na osnovama istorijskih, nacionalnih i
drugih specifičnosti, odluku o konstituisanju Vojvodine u autonomnu
pokrajinu. Istovremeno je na Skupštini donesena i odluka da se
autonomna pokrajina „prisajedini federalnoj Srbiji“. Vojvodina se tim
aktom, unilateralno, saglasno volji svih svojih naroda kao konstituenasa,
oblikovala u autonomnu pokrajinu i kao takva ušla u sastav Srbije.
Važno je istaći da je iz redova svih nabrojanih naroda govorio po jedan
predstavnik koji je podržao stav o autonomnoj Vojvodini koja pristupa
Srbiji. Njihove izjave su bile zvanične i štampane uz Odluku Skupštine
u Službenom listu Vojvodine, čime su dobile pravnu snagu. Skupština
izaslanika suštinski predstavlja konstitutivni čin stvaranja Autonomne
pokrajine Vojvodine i njenog pristupanja federalnoj Srbiji. Iako Izjava
data u ASNOS-u aprila 1945. ima određeni značaj, pravnu snagu
uključivanja autonomne Vojvodine u okvire Srbije imala je tek odluka
Skupštine izaslanika naroda Vojvodine od 31. jula 1945. godine.74
Konstituisanje Srbije kao složene federalne države zaokruženo je
na Trećem zasedanju AVNOJ-a, čime je okončan proces izgradnje
73
Dimić Lj. 2001. 300–301.
74
Končar R. 1974. 137–156; Bešlin M. 2017. 279–324.
38
Jugoslavije kao federativne zajednice ravnopravnih naroda. Veće

je prvog dana rada, 7. avgusta 1945. na predlog Predsedništva dalo
saglasnost na rezolucije o rešavanju statusa Sandžaka i Autonomne
oblasti Kosova i Metohije. Теk na kraju završne sednice AVNOJ-a, 10.
avgusta, prihvaćena je odluka Skupštine izaslanika naroda Vojvodine
od 30. i 31. jula o prisajedinjenju AP Vojvodine federalnoj Srbiji. Na
Trećem zasedanju AVNOJ-a, koje prerasta u Privremenu narodnu
skupštinu, koja je u kontinuitetu nastavila rad do 26. avgusta, polazilo
se od stava da je DFJ već formirana federativna država i kao takva
priznata u svetu, kako spoljnopolitičkim kontinuitetom sa prethodnom
državom, tako i politikom kompromisa sa zapadnim saveznicima.
Veliki deo rada nove Skupštine ticao se novog uređenja države,
preobražene u revoluciji, a njeno federativno ustrojstvo trebalo je da
se utvrdi novim konstitucionalnim aktom, što će i biti učinjeno prvim
posleratnim Ustavom od 31. januara 1946. godine. Politika federalizma
u cilju postizanja pune nacionalne ravnopravnosti i samim tim političke
reprezentativnosti, trebalo je da ustanovi takve mehanizme odlučivanja
koji bi obezbedili jednaka prava svim jugoslovenskim narodima. O
uređenju zemlje kojim bi bila onemogućena hegemonija brojnije
nacije i dosledno garantovana jednaka prava svim narodima, govori
se i u dokumentima AVNOJ-a, što predstavlja konstantu antifašističke
politike NOP-a. Korak u tom smeru je i uvođenje dvodomne strukture
najvišeg predstavničkog tela. Postojanje drugog doma u kome odlučuje
paritetan broj predstavnika nejednakih federalnih jedinica čini temeljni
princip federativnog sistema. Donji dom Skupštine, formiran srazmerno
broju stanovnika (jedna čovek, jedan glas), ne može da prevlada nad
gornjim, federalnim domom, već je ravnopravan u odlučivanju kako
bi garantovao demokratsko pravo ravnopravnosti nacija i federalnih
jedinica, konstitutivnih članica DFJ. Sve ovo je bilo neophodno kako
bi se rešila istorijska protivrečnost Jugoslavije, kako je govorio njen
najpoznatiji ustavopisac, Jovan Đorđević: „U isto vreme jedinstvo i
podržavanje i razvijanje samostalnosti delova.”75
75
Krivokapić B. 2006. 223–224.
39
6. ZAKLJUČAK
U toku Drugog svetskog rata, koji je na jugoslovenskom prostoru
podrazumevao oslobodilačku borbu i socijalističku revoluciju
(1941–1945), izvršen je proces konstituisanja federativne Jugoslavije,
kao složene zajednice ravnopravih naroda, čiji su se prelomni i
završni akti odigrali krajem 1943. i u leto 1945. na Drugom i Trećem
zasedanju AVNOJ-a. Izgradnja novih osnova federativnog uređenja
tokom antifašističke borbe i socijalističke revolucije koju je predvodio
partizanski pokret uz dominantnu ulogu KPJ, čija je organizaciona
struktura prethodno odredila karakter državnog uređenja, polazila je
od prvih narodnooslobodilačkih odbora i procesa konstituisanja ratnih
pokrajina. Tako je evolutivno i odozdo razgrađivan centralistički model
i uvođen federativni princip na oslobođenim teritorijama. Na državno-
utemeljiteljskom i politički i pravno konstitucionalnom zasedanju
AVNOJ-a u Jajcu 1943. je usvojen nacionalno-emancipatorski koncept
države u izgradnji: pet, odnosno, šest nacija i njihovih šest federalnih
država kao konstituensi nove federativne Jugoslavije. I dok je Bosna i
Hercegovina konstituisana na istorijskom, a ne nacionalnom principu,
Vojvodina kao do kraja izgrađena ratna pokrajina nije postala federalna
jedinica. Nakon konstitucionalnog Drugog zasednja AVNOJ-a, federalne
države, članice nove federacije su na svojim najvišim predstavničkim
telima ubrzano dovršavale procese vlastite institucionalne izgradnje.
Najkompleksniji proces odvijao se u Srbiji u koju je trebalo inkorporirati
Vojvodinu kao dovršenu ratnu, a nakon rata autonomnu pokrajinu,
Sandžak kao nedovršenu ratnu pokrajinu i Kosovo sa složenom
nacionalnom strukturom.
Kasnija državno-pravna akta, zaokružena prvim Ustavom nove
Jugoslavije 31. januara 1946. samo su potpunije regulisala i preciznije
definisala ovu specifičnu južnoslovensku zajednicu naroda. Politički
sistem novostvorene savezne države zasnivao se na federativnom
uređenju koje je odgovaralo složenoj nacionalnoj fizionomiji
jugoslovenskog društva. I pored neminovnog korišćenja izvesnih
iskustava i paradigmi federativnih sistema u svetu, jugoslovenski
federalizam, kompleksan i sa razuđenim formama i modelima,
uslovljen istorijskim razvojem, regionalnim osobenostima, različitim
40
nacionalnim i konfesionalnim specifičnostima, predstavljao je de facto

i de iure originalnu i autentičnu istorijsku pojavu. Sve kasnije promene
konstitucionalnih okvira (1953, 1963, 1967–1971, 1974) samo su dalje
razrađivale, a ne suštinski menjale emancipatorske federalističke obrasce
formulisane tokom Drugog svetskog rata.76 Bio je to pre povratak, nego
napuštanje izvornih federalističkih principa na kojima su partizanski
pobednici privlačili u svoje redove različite narode, deprivirane i
nacionalno i socijalno. Utoliko su i republičke granice bile granice
federalnih država sa pravom svih pripadajućih konstitutivnih naroda na
samoopredeljenje i otcepljenje, ne dovodeći u pitanje navedene granice
i karakter jugoslovenskog federalizma, utemeljenog tokom Drugog
svetskog rata i borbe jugoslovenskih naroda protiv fašizma.
76
Bešlin M. 2011. b. 58–85.
41
IZVORI I LITERATURA
1 Avramovski, Živko. 1986. Britanci o Kraljevini Jugoslaviji. Godišnji
izveštaji britanskog poslanstva u Beogradu 1921-1938. 1-2. Beograd
– Zagreb: Arhiv Jugoslavije i Globus.
2. Barker, Elizabeth. 1978. Britanska politika prema jugoistočnoj
Evropi u Drugom svjetskom ratu. Zagreb: Globus.
3. Bešlin, Milivoj. 2011. “Stanislav Krakov”. u: Srpski biografski rečnik,
tom 5, Kvo-Mao. Novi Sad: Matica srpska. 325-326. a.
4. Bešlin, Milivoj. 2011. „Josip Broz Tito i jugoslovenski federalizam
(1963–1974)“. u: Tito – viđenja i tumačenja. Beograd: Institut za
noviju istoriju Srbije i Arhiv Jugoslavije. 58-85. b.
5. Bešlin, Milivoj. 2013. “Četnički pokret Draže Mihailovića –
najfrekventniji objekat istorijskog revizionizma u Srbiji”. u: Politička
upotreba prošlosti: Istorijski revizionizam na postjugoslovenskom
prostoru. Novi Sad: AKO. 83–142.
6. Bešlin, Milivoj. 2017. „Vojvodina u Jugoslaviji: Borba za autonomiju“.
u: Jugoslavija u istorijskoj perspektivi. Beograd: Helsinški odbor za
ljudska prava u Srbiji. 279–324.
7. Čulinović, Ferdo. 1970. Okupatorska podjela Jugoslavije. Beograd:
Vojnoizdavački zavod
8. Dimić, Ljubodrag. 2001. Istorija srpske državnosti. Srbija u
Jugoslaviji, 3. Beograd: SANU, ogranak u Novom Sadu, Društvo
istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga.
9. Đuretić, Veselin. 1981. Narodna vlast u BiH 1941–1945. Beograd –
Sarajevo: Narodna knjiga, Institut za istoriju.
10. Geršeković, Leon. 1954. Historija narodne vlasti. Beograd: Naučna
knjiga.
11. Gligorijević, Branislav. 2001. Kralj Petar II Karađorđević u vrtlogu
britanske politike. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva.
42
12. Hoare, Marko Attila. 2019. Bosanski muslimani u Drugom svjetskom

ratu. Zenica: Vrijeme.
13. Istorija Saveza komunista Jugoslavije. 1985. Beograd: Komunist.
14. Kamberović, Husnija. 2009. Rasprave o nacionalnom identitetu
Bošnjaka. Sarajevo: Institut za istoriju.
15. Konačni rezultati popisa stanovništva od 15. marta 1948. Knjiga
9. Stanovništvo po narodnosti. 1954. Beograd: Savezni zavod za
statistiku.
16. Končar, Ranko. 1974. „Izbor iz dokumenata o razvitku političke
koncepcije autonomije Vojvodine i o procesu njenog konstituisanja
u autonomnu pokrajinu u revolucionarnoj praksi KPJ od 1935–
1945“. Savremenost 1⁄74. Novi Sad. 105–160.
17. Končar, Ranko. 1983. Stvaranje federacije, Novi Sad: Centar PK
SKV za političke studije i marksističko obrazovanje.
18. Končar, Ranko. 1997. „Federalističke koncepcije o Jugoslaviji u
toku Drugog svetskog rata”. u: Drugi svjetski rat – 50 godina kasnije.
Podgorica: CANU. 227–234.
19. Končar, Ranko. 2013. „Autonomija Vojvodine – istorijska geneza
i njeno konstituisanje“. u: Antifašizam, AVNOJ, Autonomija. Novi
Sad: Udruženje antifašista Novog Sada. 15‒27.
20. Krivokapić, Boro. 2006. Beskonačni Tito. Beograd: Novosti.
21. Krizman, Bogdan. 1981. Jugoslovenske vlade u izbjeglištvu: 1941–
1943. Beograd – Zagreb: Arhiv Jugoslavije i Globus.
22. Kulić, Dimitrije. 1964. Narodnooslobodilački odbori i sudovi u
Srbiji. Beograd: Savremena administracija.
23. Marjanović, Jovan. 1963. Ustanak NOP u Srbiji 1941. Beograd:
IDN.
24. Marjanović, Jovan. 1979. Draža Mihailović između Britanaca i
Nemaca. Zagreb: Globus.
43
25. Nešović, Slobodan, Petranović Branko. 1983. AVNOJ i revolucija.

Tematska zbirka dokumenata 1941–1945. Beograd: Narodna
knjiga.
26. Perović, Latinka. 1984. Od centralizma do federalizma. KPJ u
nacionalnom pitanju. Zagreb: Globus.
27. Petranović, Branko, Zečević Momčilo. 1987. Jugoslovenski
federalizam – ideje i stvarnost. Tematska zbirka dokumenata, I.
Beograd: Prosveta, BIGZ.
28. Petranović, Branko, Žutić Nikola. 1990. 27. mart 1941. Tematska
zbirka dokumenata. Beograd: NICOM.
29. Petranović, Branko. 1964. Političke i pravne prilike za vreme
Privremene vlade DFJ. Beograd: IDN.
30. Petranović, Branko. 1983. Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji
1941–1945, 1–2. Beograd: Rad.
31. Petranović, Branko. 1992. Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-
1945, Beograd: Vojvoizdavački i novinski centar.
32. Petrović, Dragoljub. 1988. “Konstituisanje federativne Jugoslavije
1941–1945”. u: Jugoslovenski istorijski časopis XXIII (3–4). Beograd:
Savez istorijskih društava Jugoslavije. 101-134.
33. Petrović, Dragoljub. 1988. Konstituisanje federalne Srbije. Beograd:
Nova knjiga : Institut za istoriju radničkog pokreta Srbije.
34. Pijade, Moša. 1944. Ravnopravnost Srba i Hrvata u Hrvatskoj.
Zagreb: Izvršni odbor Narodooslobodilačke fronte.
35. Pleterski, Janko. 1985. Nacije, Jugoslavija, revolucija, Beograd:
Komunist, BIGZ.
36. Prvo i drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja
Jugoslavije. 1953. Beograd: Prezidijum narodne skupštine FNRJ.
37. Službene novine Kraljevine Jugoslavije. 5. oktobar 1940. Beograd:
Državna štamparija Kraljevine Jugoslavije.
38. Stefanovski, Mirjana. 1988. Srpska politička emigracija o preuređenju
Jugoslavije 1941–1943. Beograd, 1988: Narodna knjiga.
44
39. Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu

jugoslovenskih naroda. Tom IX, knjiga 3. 1967. Beograd: Vojni
istorijski institut Jugoslovenske narodne armije.
jugoslovenskih naroda. Tom VI, knjiga 1. 1952. Beograd: Vojni
istorijski institut Jugoslovenske narodne armije.
jugoslovenskih naroda. Tom I, knjiga 19. 1969. Beograd: Vojni
istorijski institut Jugoslovenske narodne armije
42. Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i
Hercegovine, I, dokumenti 1943–1944. 1968. Sarajevo: Institut za
istoriju radničkog pokreta.
43. Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske,
zbornik dokumenata 1943. 1964. Zagreb: Institut za historiju
radničkog pokreta.
Summary
AVNOJ IN REVOLUTION: CONSTITUTION OF FEDERAL
YUGOSLAVIA IN WORLD WAR II 1941-1945
In the course of the Second World War, which included the liberation
struggle and the socialist revolution on the Yugoslav territory (1941–
1945), the process of constituting a federal Yugoslavia, as a complex
union of equal peoples, took place at the end of 1943 and in the summer
1945 at the Second and Third sessions of AVNOJ. The construction of
new foundations of federal organization during the anti-fascist struggle
and the socialist revolution led by the partisan movement with the
dominant role of the CPY, whose organizational structure previously
determined the character of the state organization, started from the
first national liberation committees and the process of constitution of
wartime provinces. Thus, the centralist model was gradually dismantled
from below and the federative principle was introduced in the liberated
territories. In 1943, at the state-founding and politically and legally
45
constitutional session of AVNOJ in Jajce, the ethnic-emancipatory

concept of a state under construction was adopted: five, i.e. six nations and
their six federal states as constituents of the new federative Yugoslavia.
While Bosnia and Herzegovina was constituted on a historical rather
than on ethnic, principle, Vojvodina, as a completely established wartime
province, did not become a federal unit. After the constitutional Second
Session of AVNOJ, the federal states, members of the new federation
rapidly completed the processes of their own institutional construction
in their highest representative bodies. The most complex process took
place in Serbia, where Vojvodina was to be incorporated as a fully
established wartime and, after the war, autonomous province, Sanjak as
the province that was not established in the war, as well as Kosovo with
a complex ethnic structure.
46
Ivo Goldstein
Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet
UDK 94 (497.5) “1942/1943”: 342.24 “1942/1945”
KRATKA POVIJEST ZEMALJSKOG

ANTIFAŠISTIČKOG VIJEĆA NARODNOG
OSLOBOĐENJA HRVATSKE (ZAVNOH)
Apstrakt: Dana 5. prosinca 1942, koji dan nakon završetka prvog

zasjedanja AVNOJ-a, pokrenuta je inicijativa da se osnuje Zemaljsko
antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH).
Bilo bi to prvo antifašističko vijeće koje bi poslužilo kao model za
stvaranje sličnih vijeća u ostalim dijelovima Jugoslavije. Četvrta
neprijateljska ofenziva privremeno je zaustavila inicijativu, ali
je 1. ožujka 1943., nakon što su se borbe odmakle od središnje
Hrvatske, oformljen Inicijativni odbor za saziv ZAVNOH-a. U
radu se predstavlja rad Inicijativnog odbora, pokazuje kako je došlo
do sazivanja prvog zasjedanja ZAVNOH-a 13.-14. lipnja 1943. u
Otočcu i Plitvičkim jezerima. Mada je bilo izvjesnih poteškoća u
vezi s dolaskom delegata iz svih krajeva Hrvatske, nesporno je da su
delegati na ovom zasjednju predstavljali “autentičan glas partizanske
Hrvatske“. U članku su također navedene ključne odluke četiri
zasjednja ZAVNOH-a u vezi s organizacijom vlasti, teritorijalnom
cjelovitošću i ravnopravnošću Hrvatske u Jugoslaviji.
Ključne riječi: Drugi svjetski rat, Jugoslavija, Hrvatska, AVNOJ,
ZAVNOH, federalizam
Abstract: On 5 December 1942, the day after the end of the first
session of AVNOJ, an initiative was launched to establish the
National Anti-Fascist Council of the National Liberation of Croatia
(ZAVNOH). It would be the first anti-fascist council that would
serve as a model for the creation of similar councils in other parts
of Yugoslavia. The fourth Nazi offensive temporarily stopped this
initiative, but on 1 March 1943, once the fighting moved away from
central Croatia, the Initiative Committee for the convocation of
ZAVNOH was formed. This paper presents the work of the Initiative
Committee, shows how the first session of ZAVNOH was convened

on 13-14 June 1943 in Otočac and Plitvice Lakes. Although there
were certain difficulties in relation to the arrival of delegates from
all parts of Croatia, it is undeniable that the delegates at this session
represented the “authentic voice of the Partisan Croatia”. The article
also mentions the key decisions of the four ZAVNOH sessions
related to the organization of government, territorial integrity and
equality of Croatia in Yugoslavia.
Key words: Second World War, Yugoslavia, Croatia, AVNOJ,
ZAVNOH, federalism
Josip Broz Tito je dugo vremena smišljao i gradio koncepciju nove

Jugoslavije za trenutak kada komunisti dođu na vlast (ili budu u vlasti).
Za razliku od četničkog velikosrpskog/unitarističkog koncepta, Tito i
njegovi suradnici već su i prije rata spoznali da nijedan politički pokret
u predratnoj i ratnoj Jugoslaviji ne može biti uspješan bez jasnih stavova
o rješavanju nacionalnog pitanja. Tito je već 1928. konstatirao da je u
Jugoslaviji na djelu “nacionalno ugnjetavanje svih nesrpskih nacija sa
strane vladajuće krupne srbijanske buržoazije i dvora”, odnosno da je
“kapitalistička klasa u Jugoslaviji na čelu sa srpskom hegemonističkom
buržoazijom i dvorsko-militarističkom klikom bezobzirna u pljačkanju
radnog naroda i proganjanju radnika i seljaka”. U kasnijim je godinama
u mnogo navrata isticao kako je “baš nacionalno ugnjetavanje i
neravnopravnost omogućila fašističkim osvajačima da lako porobe
dijelove Jugoslavije”. Naposljetku je nacionalni program sažeo u rečenici:
“KPJ i dalje će se boriti za bratsku, slobodnu i ravnopravnu zajednicu
svih naroda Jugoslavije... protiv velikosrpskih hegemonista koji teže
ponovnom ugnjetavanju svih naroda Jugoslavije”.1 Bilo je u toj politici
1
J. B. Tito, Sabrana djela, Sarajevo 1977, t. 1, 83, 105; J. B. Tito, “Nacionalno pitanje
u Jugoslaviji u svjetlu narodnooslobodilačke borbe”, Proleter, br. 16, prosinac 1942;
V. Dedijer, Josip Broz Tito - prilozi za biografiju, Beograd 1953, 340; Marc Biondich
tvrdi: “Titovi partizani bili su jedina grupa sposobna da se suoči s nacionalnim
pitanjem, ali ne i nužno da ga riješi” – M. Biondich, The Balkans: Revolution, War,
and Political Violence since 1878, Oxford 2011, 147; opširno, I. Goldstein – S.
Goldstein, Tito, Zagreb 2015, 216-217.
48
Ivo Goldstein, KRATKA POVIJEST ZEMALJSKOG ANTIFAŠISTIČKOG...
“zanesenjačkog teoretiziranja i bezdušnog oportunizma”, a sve pod

direktnim utjecajem Staljinova načina rješavanja “nacionalnog pitanja”.2
Međutim, u Titovu pozivu ima i puno pravde i pravednosti, što ga je
činilo životnim i priskrbilo mu tisuće fanatiziranih sljedbenika.
Jedan od ključnih elemenata tog koncepta bila je ideja federalizma.
Ističući federalizam partizani su se suprotstavljali ustaškim i četničkim
šovinističkim programima jugoslavenskim programom “ravnopravnih
naroda”. To se očitovalo ponajprije u mješovitom nacionalnom sastavu
svojih jedinica, što posebno važi za Hrvatsku i BiH. Kako bi taj program
na najjednostavniji način približio ljudima, Josip Broz Tito lansirao
je i često ponavljao parolu “bratstvo i jedinstvo”. U Borbi ujesen 1941.
isticao je kako je “stvarajući bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije, KPJ
organizirala oružanu borbu protiv okupatora”.3
Partizani s Titom na čelu bili su dobrim dijelom zaslužni što se Srbi,
Hrvati i Muslimani-Bošnjaci nisu znatno jače, totalno zakrvili u
bjesomučnom i neobuzdanom građanskom ratu, jer su znatan broj
pripadnika svih triju naroda okupili u istu vojsku protiv zajedničkog
neprijatelja - njemačkog okupatora i njegovih kvislinških satelita. Bilo je
i osvetničkih partizanskih akcija paleža i ubijanja, ali znatno manje nego
ustaških i četničkih i mahom su to bili ekstremni slučajevi. Milovan Đilas
to je opisao jednostavnim riječima, govoreći o toplom dočeku koji su
partizanskom vodstvu priredili “muslimanski i pravoslavni stanovnici”
Nove Varoši (na jugozapadu Srbije) - “za razliku od ustaša i četnika, mi
nismo bili prijetnja nijednoj vjeri ili naciji”.4
Na osnovi ovakvih slogana počela se postupno i realizirati ideja
o federaciji. “Dugim maršom” Titovih brigade u ljeto i jesen 1942.
od sjeverozapadne Crne Gore do Bihaća i Tušilovića, jednom od
2
N. Malcolm, Povijest Bosne, kratki pregled, Zagreb - Sarajevo 1995, 243.
3
Jugoslovenski federalizam: Ideje i stvarnost. Tematska zbirka dokumenata, ur. B.
Petranović, M. Zečević, Beograd 1987, 604, 608; H. Matković, Na vrelima hrvatske
povijesti, Zagreb 2006, 336; D. Roksandić, “Bratstvo i jedinstvo” u političkom govoru
hrvatskih/jugoslavenskih komunista 1919-1945. godine, u: Bratstvo i jedinstvo –
suživot, ur. T. Badovinac, Zagreb 2007, 37; Goldstein - Goldstein, Tito, 219-221.
4
M. Djilas, Wartime, New York 1980, 124.
49
najuspješnijih operacija NOP-a tijekom četverogodišnjeg ratovanja,

stvoren je velik oslobođeni teritorij u zapadnoj Bosni i središnjoj
Hrvatskoj. Konkretno, pod kontrolom partizana bili su Kordun,
Banija, veći dio Like i Gorskog kotara, sjeveroistočni dio Dalmacije.
Također, bila su u manjoj ili većoj mjeri i značajna područja u Slavoniji,
Moslavini, na području Kalnika, Bilogore, Žumberka, Pokuplja i u
Hrvatskom primorju. Potkraj 1942. godine u narodnooslobodllačkom
ratu u Hrvatskoj sudjeluje već više od 25.000 boraca.
Zadobivši takvu podršku i postigavši takve uspjehe, vodstvo NOP-a,
organiziralo je u studenom u Bihaću Prvo zasjedanje AVNOJ-a. U
rezoluciji izglasanoj na zasjedanju istaknuto je da je temeljni zadatak
AVNOJ-a “izvojevanje konačnog oslobođenja” svih jugoslavenskih
naroda i “stvaranje uslova za punu njihovu slobodu i ravnopravnost u
oslobođenoj bratskoj zajednici”.5
Početkom prosinca, odmah nakon bihaćkog zasjedanja, vijećnici
AVNOJ-a iz Hrvatske bili su u Slunju, a vodstvo AVNOJ-a i dalje u
Bihaću. Na inicijativu Josipa Broza Tita i Izvršnog odbora AVNOJ-a
vijećnici AVNOJ-a iz Hrvatske preuzeli su inicijativu da osnuju radno
tijelo sa zadatkom da do kraja siječnja 1943. sazovu osnivačku skupštinu
ZAVNOH-a. Dakako, u ratnim uvjetima vijećnike budućeg zasjedanja
nije se moglo birati nekom redovnom procedurom, pa su zato već 5.
prosinca 1942. vijećnici AVNOJ-a iz Hrvatske – pri čemu je ključna
osoba bio dr. Pavle Gregorić – poslali pismo okružnim komitetima
KPH, povjerenstvima KPH i Pokrajinskom komitetu KPH za Dalmaciju
s informacijom da je inicijativa pokrenuta te da im partijski komiteti u
najkraćem roku dostave imena i biografije određenog broja „poznatih
i istaknutih narodnih boraca, odanih NOB-u, bez obzira na raniju
partijsku pripadnost, nacionalnost i vjeru“ koji bi mogli doći u obzir
da budu vijećnici ZAVNOH-a. Trebalo je paziti i na regionalnu
zastupljenost. Posebno je trebalo voditi računa o proporcionalnom
udjelu Hrvata i Srba, sugerira se i predlaganje žena i nekih istaknutih
5
Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, prir. M. Pijade i S. Nešović, Zagreb 1963, 63; vidi
i H. Sirotković, Konstituiranje ZAVNOH-a, ČSP 3/1973, 37–53, loc. cit. 37.
50
partijskih aktivista.6 Svi su komiteti vrlo brzo reagirali na poziv te se

potkraj 1942. i početkom 1943. vodi živa korespondencija o konkretnim
imenima.7
ZAVNOH je trebao postati i naposljetku je i postao prvo zemaljsko
antifašističko vijeće koje se organiziralo na budućem jugoslavenskom
prostoru. U Sloveniji je od 1941. postojala Narodnoosvobodilna fronta,
ali to je specifičnost slovenskog antifašističkog organiziranja. No,
ZAVNOH je bio posebno važna činjenica kao obrazac za organiziranje
zemaljskih vijeća u dijelovima Jugoslavije prema istoku i jugu tijekom
čitave svoje povijesti. I prije samog osnivanja, i djelovanjem nakon
prvog i drugog zasjedanja, pa i nakon Drugog zasjedanja AVNOJ-a.
Inicijativa da se već potkraj siječnja 1943. organizira prvo zasjedanje
ZAVNOH-a zaustavljena je velikom neprijateljskom ofenzivom koja
je započela 20. siječnja (Četvrta neprijateljska ofenziva ili Weiss I i II,
završila bitkom na Neretvi). No, sve je samo odgođeno dok se najžešće
ratne operacije nisu odmakle od središnje Hrvatske – trebalo je tri
tjedna da partizani na obroncima Plješivice odbace neprijatelja. Stoga je
1. ožujka u selu Ponoru kod Korenice u Lici osnovan Inicijativni odbor
Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske. Jedan
je od zadataka Inicijativnog odbora bilo rješavanje niza teških životnih
problema na oslobođenom teritoriju, te rukovođenje poslovima
koji kvalificiraju Inicijativni odbor ZAVNOH-a kao klicu budućega
vrhovnog rukovodstva narodne vlasti u Hrvatskoj.8 Inicijativni odbor
djelovao je kao kolegijalni organ, a unutar njega tajništvo je imalo
operativnu funkciju.
6
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1943., sv. 1., gl. redaktor H. Sirotković, Zagreb
1964., 17-18.
7
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1943., sv. 1., 19-37, 42-49.
8
F. Čulinović, »Razvitak ZAVNOH-a«, Historijski zbornik 2, Zagreb 1949, 18;
opširno, H. Sirotković, Uloga ZAVNOH-a u organizaciji narodne vlasti u Hrvatskoj
do završetka njegova Trećeg zasjedanja, u: ZAVNOH 1943-1944, Materijali s naučnog
skupa održanog u Otočcu 2. i 3. oktobra 1989, ur. Đ. Zatezalo, Karlovac 1990, 16-27.
51
Inicijativni odbor za pripremanje konstituirajuće skupštine ZAVNOH-a

imao je u početku osmero članova; šestero su bili vijećnici AVNOJ-a
iz Hrvatske: Pavle Gregorić, član CK KPH; Stanko Ćanica Opačić,
komandant Kordunaške grupe partizanskih odreda; Šime Balen,
novinar iz Zagreba, politički komesar Pete kordunaške brigade;
Pavao Krce, narodni zastupnik HSS-a za sinjski kotar; Branko
Zlatarić, činovnik Gospodarske sloge iz Zagreba i Nikola Grulović,
član Pokrajinskoga komiteta KPJ za Vojvodinu. Uz njih šestoricu u
Inicijativni odbor ZAVNOH-a ušli su i: Đoko Jovanić, pomoćnik
komandanta narodnooslobodilačke vojske Hrvatske, kao predstavnik
boraca u Inicijativnom odboru, te Vlatka Babić, učiteljica iz Crikvenice,
kao predstavnica prosvjetnih radnika. Od njih, u Inicijativnom odboru
ZAVNOH-a samo je petero članova aktivno sudjelovalo u radu; u
prvom redu trojica članova njegova tajništva (Gregorić kao tajnik
te Opačić i Balen), te uz njih Zlatarić i Babić. Preostalo troje članova
Inicijativnoga odbora bili su zauzeti - Jovanić je imao vojne zadatke,
Grulović je djelovao na političkom planu u Srijemu, a Krce se nalazio
na oslobođenom području Dalmacije, na mjestu člana plenuma
Pokrajinskoga narodnooslobodilačkog odbora za Dalmaciju. Već su
tada članovi raspodjeljivali zadatke: Gregorić je predsjedavao odborom
te vodio političke poslove, a istovremeno, kao liječnik, vodio brigu o
zdravstvenom sektoru. Opačić se bavio organizacijom narodne vlasti,
Zlatarić ekonomijom, Babić prosvjetom, a Balen, kao novinar, preuzeo
je na sebe agitprop, tj. političku propagandu.9
Kreće se poletno s prvim proglasima – oni nose naslov „Proglas
hrvatskom i srpskom narodu“, „Proglas o NOO-ima“. Traži se da
„narodna vlast“ preuzme rukovođenje svim poslovima. Faktično je
to značilo i preuzimanje vlasti, što će se tek kao strateški cilj otvoreno
odnosno formalno iskazati odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a u
studenom te godine. Tako se donose odredbe o čvršćem povezivanju
oslobođenih i neoslobođenih područja, osiguravanju hrane vojsci,
zbrinjavanju izbjeglica i obitelji poginulih boraca, pomoći opustošenim
selima, itd.10
9
Sirotković, Konstituiranje ZAVNOH-a, 39; H. Sirotković, Zemaljsko antifašističko
vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH), Rasprave i dokumenti, Zagreb
2002, 101-103.
10
Sirotković, Konstituiranje ZAVNOH-a, 44-45; Sirotković, ZAVNOH, 103-106.
52
Pošto je u travnju oslobođen Otočac, Inicijativni odbor prelazi u taj grad,

a ubrzo u njega dolaze i sve druge dotad konstituirane službe. Otočac
postaje prvi glavni grad oslobođene Hrvatske. Iz Otočca posredovanjem
CK KPH šalju se pozivi okružnim partijskim komitetima da određenog
dana pošalju delegate na zasjedanje ZAVNOH-a.11
Prvo, osnivačko zasjedanje ZAVNOH-a održano je u Otočcu 13. lipnja
1943. godine. Zbog opasnosti iznenadnog napada na oslobođeni teritorij
druga sjednica održana je idući dan (14. lipnja) na Plitvičkim jezerima.
Od 112 pozvanih vijećnika verificiran je dolazak njih 53. Slijedom spleta
raznih okolnosti, uglavnom zbog teškoća pri dolasku i obvezi ostanka
u svojim jedinicama na zasjedanju nisu bile praktički cijele delegacije
iz Slavonije i Dalmacije koje su brojale 16 odnosno 18 vijećnika. Bili su
nazočni tek pojedinci koji su bili rodom iz tih krajeva. Dominirali su
partijski kadrovi, ali bilo je pozvano i 15 predratnih funkcionara HSS-a,
jedan funkcionar Samostalne demokratske stranke (SDS-a), četiri javna
radnika, tri predratna sindikalna funkcionera.12 Šime Balen je u govoru
ustvrdio kako nije moglo biti duge i komplicirane izborne procedure,
već je procedura bila prilagođena uvjetima partizanskog rata, ali da
je delegate izabrao narod između onih koji su stekli politički ugled
bespoštednom borbom protiv okupatora u „šumama i kamenjarima, u
vatri i dimu“. Andrija Hebrang, tadašnji sekretar Centralnog komiteta
KPH, istaknuo je kako „pri izboru delegata nikakvu ulogu nisu igrale
pare, ni društveni položaj“, već isključivo da su delegati „borci za
nacionalnu slobodu svoga naroda“. Neovisno o ocjeni takvog procesa
izbora, nema dvojbe da su vijećnici ZAVNOH-a „predstavljali svojim
ljudskim, političkim i vojnim ugledom autentičan glas partizanske
Hrvatske“.13
ZAVNOH je formalno preuzeo funkciju najvišega političkog tijela
Narodnooslobodilačkog pokreta (»Plitvička rezolucija«), što je
11
Đ. Jovanić, Vojno-politička situacija u Hrvatskoj u vrijeme Prvog i Drugog zasjedanja
ZAVNOH-a, u: ZAVNOH 1943-1944, 197-201.
12
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1943., sv. 1., 252, 634-641.
13
Sirotković, Konstituiranje ZAVNOH-a, 47; ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1943.,
sv. 1., 173.
53
analogija s funkcijom koju je preuzeo AVNOJ na zasjedanju u Bihaću,

ali je de facto obavljao i funkciju najvišega organa hrvatskih vlasti, što je
analogno onome za što će se AVNOJ proglasiti na zasjedanju u Jajcu.14
Na zasjedanju ZAVNOH-a u Otočcu formiran je Izvršni odbor,
sastavljen od 11 članova. Bilo je to tijelo koje je obavljalo poslove između
zasjedanja. Za predsjednika Izvršnog odbora izabran je Vladimir Nazor.
On je u tom trenutku bio u istočnoj Bosni, u pratnji Vrhovnog štaba,
nakon izvlačenja poslije bitke na Sutjesci. Za potpredsjednike su mu bili
izabrani Gregorić, Stanko Ćanica Opačić i Filip Lakuš.
Na Plitvicama je zasjedanje održano na proplanku pokraj Labudovca,
jednog od Plitvičkih jezera. Radilo se o radnoj sjednici ZAVNOH-a.
U „Proglasu narodima Hrvatske“ ZAVNOH objavljuje svoje osnivanje
i svoje ciljeve. „Tu, na ovom svetom oslobođenom tlu Hrvatske — na
divnim Plitvičkim jezerima — sastali su se predstavnici hrvatskog
naroda, zajedno s predstavnicima Srba u Hrvatskoj te predstavnicima
nacionalnih manjina u Hrvatskoj. Stojeći na stanovištu najširih
demokratskih sloboda i prava samoodređenja naroda, predstavnici
Hrvatske formirali su današnjim danom najviše političko predstavništvo
Hrvatske – ZAVNOH“.15 U Proglasu se upućuje apel Hrvatima i Srbima
na borbu za oslobođenje od tuđinske vlasti. Pozvana su i „braća Hrvati
Istre, Zadra, Rijeke i jadranskih otoka“ da se pridruže toj borbi.
Plitvička rezolucija odlučno naglašava da sve pristaše
Narodnooslobodilačkog pokreta u Hrvatskoj ne žele više parcijalno
rješenje odnosno „povratak na staro“, već, između ostaloga, „zahtijevaju
stvaranje slobodne Hrvatske u bratskoj zajednici sa svim jugoslavenskim
zemljama, na temelju njihove pune ravnopravnosti i solidarnosti
u zajedničkoj borbi“. Tim je riječima izrijekom istaknuto buduće
federativno uređenje kao bitan preduvjet stvaranja nove Jugoslavije.
14
O tome i srodnim pitanjima, više – H. Sirotković, Državnopravno značenje odluka
ZAVNOH-a za izgradnju državnosti Hrvatske u drugom svjetskom ratu, ČSP 3/1995,
507-520; Sirotković, ZAVNOH, 277-285.
15
ZAVNOH – Zbornik dokumenata 1943, sv. 1, 208.
54
Zbog sve većeg obima poslova u ZAVNOH-u je tih tjedana i mjeseci

došlo do podjele poslova, pa se osnivaju ekonomski, propagandni,
zdravstveni, prosvjetni i socijalni odjeli te odjel za upravu i sudstvo,
što su zameci budućih republičkih komiteta odnosno još kasnijih
ministarstava. Slijedom toga donošene su upute o pripremama za žetvu,
o organizaciji zdravstvene službe i druge. Objavljena je i uredba o Zajmu
narodnog oslobođenja.16
Nakon što je 8. rujna 1943. kapitulirala Italija, Okružni NOO-a za
Istru donio je odluku o sjedinjenju s maticom zemljom. (tzv. Pazinske
odluke). Posljedično je Vladimir Nazor, pozivajući se na pravo naroda na
samoopredjeljenje, svojom „Odlukom o priključenju Istre, Rijeke, Zadra
i ostalih okupiranih krajeva Hrvatskoj“ od 20. rujna 1943. potvrdio
Pazinske odluke te ništavnim proglasio ugovore Kraljevine Jugoslavije
i NDH s Italijom, kojima su ti teritoriji pripali Italiji. Talijanskoj
manjini koja ondje obitava zajamčeno je pravo na autonomiju. Odluku
o priključenju Istre i drugih područja koju je predsjednik ZAVNOH-a
donio izvan zasjedanja (i bez konzultacija s AVNOJ-em), potvrdio je
ZAVNOH na svojem Drugom zasjedanju 12. listopada 1943. godine.
Pripreme za Drugo zasjedanje ZAVNOH-a tekle su u pobjedničkoj
atmosferi nakon kapitulacije Italije i velikog preokreta na hrvatskom i
jugoslavenskom ratištu – naime, partizanski pokret preuzima i vojnu,
i političku, i diplomatsku inicijativu. Posljedica je to činjenice da su
partizanske jedinice umnogome ojačale priljevom novih boraca, kao i
svakovrsnom savezničkom pomoći koja je počela dolaziti. Istovremeno
se pripremalo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, pa je i za njega trebalo
stvoriti preduvjete na formalnoj razini te ih uskladiti s aktivnostima
drugih antifašističkih vijeća koja su bila u nastajanju.
Bilo je predviđeno da se ovo zasjedanje opet održi u Otočcu, jer je
ZAVNOH već šest mjeseci u njemu djelovao. No, 9. listopada su u 50-ak
km daleki Gospić stigle jake njemačke snage, pa je postojala mogućnost
da one krenu na Otočac. Stoga je u posljednji trenutak odlučeno da
se zasjedanje održi u Plaškom. I tako su okupljeni vijećnici prevezeni
16
Sirotković, ZAVNOH, 119-124; vidi i M. Kolar-Dimitrijević, Ekonomske aktivnosti
ZAVNOH-a 1943-1944. godine, u: ZAVNOH 1943-1944, 333-359.
55
kamionima preko Kapele u 80-ak km udaljeni Plaški gdje je u zgradi

bivšeg Sokolskog doma zasjedanje započelo 12. listopada u osam sati
navečer.
Zasjedanje je trajalo tri dana, do 15. listopada. Na njega je pozvano 67
novih vijećnika. Kako su u proteklim mjesecima osmorica vijećnika
s prvog zasjedanja isključena iz sastava zbog neaktivnosti u radu, a
petorica su umrla ili poginula, na zasjedanju u Plaškom plenum je brojio
ukupno 166 vijećnika.
Opet su dominirali partijski kadrovi, ali je bilo pozvano i 34 predratnih
funkcionara HSS-a (u Otočcu 15), tri funkcionara SDS (u Otočcu jedan),
potom i petorica javnih i kulturnih radnika, četiri predratna sindikalna
funkcionera, četiri predstavnika narodnosti i 17 „ostalih“.
Linija fronta prema sjeveru bila je od Plaškog udaljena svega desetak
km, ali čak ni topovska kanonada nije poremetila svečanu atmosferu.
Predsjedavao je Vladimir Nazor, a pozdravnim su se govorima
nazočnima obratili predsjednik AVNOJ-a Ivan Ribar, pop Vlada Zečević
uime Narodnooslobilačkog fronta Srbije, Karlo Mrazović uime CK
KPH, general-major Ivan Gošnjak uime Narodnooslobodilačke vojske
Hrvatske te Božidar Magovac uime Izvršnog odbora HSS-a i drugi.17
Prisutni su posebno toplo pozdravili Svetozara Rittiga, župnika crkve
sv. Marka u Zagrebu.
Potvrđena je odluka Izvršnog odbora od 20. rujna 1943. o priključenju
svih dijelova Hrvatske koji su prema Rimskim ugovorima iz 1941. bili
pripali Italiji donošenjem „Proglasa o vraćanju Hrvatskoj Istre, Zadra,
otoka i drugih teritorija pod talijanskom okupacijom“. Otad su problemi
spomenutih područja u svim službenim aktima tretirani kao i problemi
drugih dijelova Hrvatske. ZAVNOH je uvažio specifičnosti tih područja,
osobito Istre, pa je tijekom njemačke okupacije pomagao uputama,
direktivama i kadrovima u izgradnji hrvatske vlasti i u objašnjavanju
zadataka i ciljeva NOP-a. Nastojao je rješavati gospodarske probleme
te probleme prikupljanja i transporta pomoći za prehranu partizanskih
jedinica u Gorskom kotaru. Na zasjedanju u Plaškom izabran je
17
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1943., sv. 1., 416-432.
56
novi Izvršni odbor, sačinjen od 15 vijećnika. Osnovano je i Tajništvo

ZAVNOH-a, koje je s odjelima ZAVNOH-a, de facto obavljalo ulogu
hrvatske vlade, sve do osnutka Narodne vlade Hrvatske u Splitu u
travnju 1945. godine. Usvojen je „Pravilnik o unutarnjoj organizaciji i
radu ZAVNOH-a“.18
Politički dokumenti zasjedanja anticipirali su zapravo odluke Drugog
zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu koje će se održati mjesec i pol dana kasnije.
Osnovne teze svih referata i govora išli su u jedinstvenom smjeru:
protiv povratka kralja i emigrantske vlade, za demokratsku republiku
Jugoslaviju, za punu ravnopravnost svih jugoslavenskih naroda na
temelju federativnog uređenja nove Jugoslavije.19
Zasjedanje je prekinuto 13. listopada zbog spora oko deklaracije koju
je predložio Izvršni odbor HSS-a pod vodstvom Božidara Magovca,
pokretača i urednika Slobodnoga doma, glasila HSS-a među partizanima,
te osnivača i člana Izvršnog odbora HSS-a u NOP-u. Sukobio se ponajviše
sa samim Andrijom Hebrangom. Diplomatskom upornošću i vještinom
raznih sudionika spor je izglađen. Magovac je u studenom 1943. postao
jedan od potpredsjednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije
(NKOJ).20
Drugo zasjedanje ZAVNOH-a bilo je i priprema Drugog zasjedanja
AVNOJ-a. I na Drugom, baš kao i na svom prvom zasjedanju ZAVNOH
je izražavao puno priznanje i povjerenje AVNOJ-u „kao najvišem
političkom, predstavništvu oslobodilačke borbe svih naroda Jugoslavije“.
I mnogi su delegati u govorima naglašavali tu ulogu AVNOJ-a. Za
zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu delegate (vijećnike) iz Hrvatske izabrao je
Izvršni odbor ZAVNOH-a. Iako je delegirano 78 osoba, na zasjedanje u
Jajcu stiglo je njih 37. Usprkos tome, od hrvatske je delegacije brojnija
bila samo bosanskohercegovačka (bilo je 46 prisutnih) te su hrvatski
delegati činili 26% radnog sastava zasjedanja (ukupno 142 prisutnih).
18
Sirotković, ZAVNOH, 128-134, 219-237; Sirotković, Uloga ZAVNOH-a, 30-33.
19
Sirotković, ZAVNOH, 144, 288-291; Sirotković, Uloga ZAVNOH-a, 37-43.
20
Z. Radelić, Božidar Magovac – s Radićem između Mačeka i Hebranga, Zagreb 1999,
121-129; Lj. Boban, Građanske stranke u politici ZAVNOH-a, u: ZAVNOH 1943-
1944, 291-307.
57
U Predsjedništvo AVNOJ-a izabrano je 20 delegata iz Hrvatske, što

je činilo 31% sastava tog tijela (ukupno 64 članova). Od 13 izabranih
povjerenika, petorica su bili iz Hrvatske (ako se ne računa Tita, koji je
bio i predsjednik NKOJ-a i povjerenik za narodnu obranu).
U narednim mjesecima, sve do zasjedanja u Topuskom, intenzivirale
su se aktivnosti različitih tijela unutar ZAVNOH-a koje će svojim
karakterom umnogome anticipirati odluke tog Trećeg zasjedanja.21
Na Trećem zasjedanju, održanom u Topuskom 8. i 9. svibnja 1944.
godine, ZAVNOH je postao nositelj suvereniteta narodâ i države
Hrvatske, što je, zapravo, bilo potvrđivanje odluka Drugog zasjedanja
AVNOJ-a u Jajcu.
Donesena su četiri akta: Odluka o odobrenju rada predstavnika Hrvatske
u Drugom zasjedanju AVNOJ-a, u okviru koje je prihvaćena odluka o
stvaranju zajedničke federativne države s ostalim narodima Jugoslavije
na principu nacionalne ravnopravnosti, zatim Odluka o proglašenju
ZAVNOH-a vrhovnim zakonodavnim i izvršnim predstavničkim tijelom
i najvišim organom državne vlasti Demokratske Hrvatske, čime je
prenesena formulacija iz teksta kojim je AVNOJ na Drugom zasjedanju
u Jajcu definirao svoju funkciju u procesu transformacije jugoslavenske
države.
Na zasjedanju je potom izglasana i Deklaracija o osnovnim pravima
naroda i građana Demokratske Hrvatske te Odluka o ustroju i poslovanju
NOO-a i skupština u Federalnoj Državi Hrvatskoj. Prema Poslovniku
ZAVNOH-a, umjesto Izvršnog odbora izabrano je Predsjedništvo od 31
člana. Tim odlukama ZAVNOH se oblikovao u „pravi državni sabor
Hrvatske“, čije su odluke bile presudne u procesu održavanja hrvatskoga
državnog kontinuiteta.22
21
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1944 (od 1. siječnja do 9. svibnja), sv. 2., gl.
redaktor H. Sirotković, Zagreb 1970.
22
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1944 (od 10. svibnja do 31. prosinca), sv. 3., gl.
redaktor H. Sirotković, Zagreb 1975, na raznim mj.; H. Sirotković, Narodni sabor
Hrvatske, u: Hrvatski sabor, 2. izd., ur. Ž. Sabol, Zagreb 1995, 101; Sirotković,
ZAVNOH, 143-161, 294-304.
58
Tako je i „hrvatsko pitanje”, ključni problem hrvatske i jugoslavenske

politike tridesetih godina, pa i čitava međuratnog razdoblja, našlo svoje
rješenje u okviru revolucionarne smjene sustava vlasti u Jugoslaviji.
Nakon zasjedanja u Topuskom Predsjedništvo ZAVNOH-a sve se rjeđe
sastaje (od svibnja do prosinca 1944. održane su samo četiri sjednice)
i to samo kad treba odlučiti o važnim kadrovskim i organizacijskim
pitanjima. Tekuće probleme izvršne vlasti rješavaju uže predsjedništvo
(predsjednik i tri potpredsjednika), Tajništvo i odjeli. U međuvremenu
se osnivaju novi odjeli, potom statistički ured, Zemaljska komisija za
utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača.23
Potkraj 1944. Predsjedništvo ZAVNOH-a povjerilo je Vladimiru
Bakariću mandat za sastavljanje Narodne vlade Hrvatske, koja je bila
osnovana u Splitu 14. travnja 1945. godine.
Posljednje zasjedanje ZAVNOH-a održano je 24–25. srpnja 1945. u
Zagrebu. Tada je ZAVNOH promijenio naziv u Narodni sabor Hrvatske,
a njegov sastav proširen je na vijećnike iz svih hrvatskih krajeva.
ZAVNOJ je zaključio svoj rad odlukom o samoraspuštanju i izborima
za Ustavotvorni sabor Hrvatske koji su održani 1946. godine.24
23
Sirotković, ZAVNOH, 155-158.
24
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1944 (od 1. siječnja do 25. srpnja), sv. 4., gl.
redaktor H. Sirotković, Zagreb 1985, na raznim mj.; Sirotković, Narodni sabor
Hrvatske, 101-102; Sirotković, ZAVNOH, 305.
59
Zaključak
Dana 5. prosinca 1942, koji dan nakon završetka prvog zasjedanja
AVNOJ-a, pokrenuta je inicijativa da se osnuje Zemaljsko antifašističko
vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH). Bilo bi to prvo
antifašističko vijeće koje bi poslužilo kao model za stvaranje sličnih
vijeća u ostalim dijelovima Jugoslavije. Četvrta neprijateljska ofenziva
privremeno je zaustavila inicijativu, ali je 1. ožujka 1943., nakon što su
se borbe odmakle od središnje Hrvatske, oformljen Inicijativni odbor
za saziv ZAVNOH-a. U radu se predstavlja rad Inicijativnog odbora,
pokazuje kako je došlo do sazivanja prvog zasjedanja ZAVNOH-a 13.-
14. lipnja 1943. u Otočcu i Plitvičkim jezerima. Mada je bilo izvjesnih
poteškoća u vezi s dolaskom delegata iz svih krajeva Hrvatske, nesporno
je da su delegati na ovom zasjednju predstavljali “autentičan glas
partizanske Hrvatske“. U članku su također navedene ključne odluke
četiri zasjednja ZAVNOH-a u vezi s organizacijom vlasti, teritorijalnom
cjelovitošću i ravnopravnošću Hrvatske u Jugoslaviji.
Literatura:
Biondich Marc, The Balkans: Revolution, War, and Political Violence
since 1878, Oxford 2011,
Boban Ljubo, Građanske stranke u politici ZAVNOH-a, u: ZAVNOH
1943-1944.
Broz, Josip Tito, “Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlu
narodnooslobodilačke borbe”, Proleter, br. 16, prosinac 1942.
Broz, Josip Tito, Sabrana djela, Sarajevo 1977, t. 1.
Čulinović Ferdo, “Razvitak ZAVNOH-a”, Historijski zbornik 2, Zagreb
1949.
Dedijer Vladimir, Josip Broz Tito - prilozi za biografiju, Beograd 1953
Đilas Milovan, Wartime, New York 1980.
Goldstein Ivo –Goldstein Slavko, Tito, Zagreb 2015.
60
Jovanić Đoko, “Vojno-politička situacija u Hrvatskoj u vrijeme Prvog i

Drugog zasjedanja ZAVNOH-a”, u: ZAVNOH 1943-1944.
Jugoslovenski federalizam: Ideje i stvarnost. Tematska zbirka dokumenata,
ur. B. Petranović, M. Zečević, Beograd 1987.
Kolar-Dimitrijević Mira, “Ekonomske aktivnosti ZAVNOH-a 1943-
1944. godine”, u: ZAVNOH 1943-1944,
Malcolm Noel, Povijest Bosne, kratki pregled, Zagreb - Sarajevo 1995.
Matković Hrvoje, Na vrelima hrvatske povijesti, Zagreb 2006,
Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, prir. M. Pijade i S. Nešović, Zagreb
1963.
Radelić Zdenko, Božidar Magovac – s Radićem između Mačeka i
Hebranga, Zagreb 1999.
Roksandić Drago, “Bratstvo i jedinstvo” u političkom govoru hrvatskih/
jugoslavenskih komunista 1919-1945. godine“, u: Bratstvo i jedinstvo –
suživot, ur. T. Badovinac, Zagreb 2007.
Sirotković Hodimir, “Državnopravno značenje odluka ZAVNOH-a za
izgradnju državnosti Hrvatske u drugom svjetskom ratu”, ČSP 3/1995,
Sirotković Hodimir, “Narodni sabor Hrvatske”, u: Hrvatski sabor, 2. izd.,
ur. Ž. Sabol, Zagreb 1995.
Sirotković Hodimir, Konstituiranje ZAVNOH-a, ČSP 3/1973, 37–53.
Sirotković Hodimir, Uloga ZAVNOH-a u organizaciji narodne vlasti u
Hrvatskoj do završetka njegova Trećeg zasjedanja, u: ZAVNOH 1943-
1944, Materijali s naučnog skupa održanog u Otočcu 2. i 3. oktobra 1989,
ur. Đ. Zatezalo, Karlovac 1990.
Sirotković Hodimir, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja
Hrvatske (ZAVNOH), Rasprave i dokumenti, Zagreb 2002.
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1943., sv. 1., gl. redaktor H. Sirotković,
Zagreb 1964.
61
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1944 (od 1. siječnja do 9. svibnja), sv.

2., gl. redaktor H. Sirotković, Zagreb 1970.
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1944 (od 10. svibnja do 31. prosinca),
sv. 3., gl. redaktor H. Sirotković, Zagreb 1975.
ZAVNOH zbornik dokumenata ― 1944 (od 1. siječnja do 25. srpnja), sv.
4., gl. redaktor H. Sirotković, Zagreb 1985.
Summary
SHORT HISTORY OF THE NATIONAL ANTI-FASCIST
COUNCIL OF PEOPLE’S LIBERATION OF CROATIA (ZAVNOH)
On 5 December 1942, the day after the end of the first session of AVNOJ,
an initiative was launched to establish the National Anti-Fascist Council
of the National Liberation of Croatia (ZAVNOH). It would be the first
anti-fascist council that would serve as a model for the creation of
similar councils in other parts of Yugoslavia. The fourth Nazi offensive
temporarily stopped this initiative, but on 1 March 1943, once the
fighting moved away from central Croatia, the Initiative Committee for
the convocation of ZAVNOH was formed. This paper presents the work
of the Initiative Committee, shows how the first session of ZAVNOH was
convened on 13-14 June 1943 in Otočac and Plitvice Lakes. Although
there were certain difficulties in relation to the arrival of delegates from
all parts of Croatia, it is undeniable that the delegates at this session
represented the “authentic voice of the Partisan Croatia”. The article also
mentions the key decisions of the four ZAVNOH sessions related to the
organization of government, territorial integrity and equality of Croatia
in Yugoslavia.
62
Adnan Prekić
Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet-katedra za istoriju
UDK 94 (497.16) “1943”: 342.24 (497.16) “1943”
AVNOJ 1943. I STVARANJE NOVE JUGOSLAVIJE –

CRNOGORSKA PERSPEKTIVA
Apstrakt: U članku su prezentovani najznačajniji događaji i procesi
vezani za formiranje predstavničkih organa Narodnooslobodilačkog
pokreta u Crnoj Gori u vrijeme Drugog svjetskog rata. Istraživački fokus
je na procesu formiranja ZAVNO na prostoru savremene Crne Gore
i njihova uloga u procesu konstituisanja AVNOJ-a. U tom kontekstu,
analizirana je aktivnost formiranja ZAVNO Crne Gore i Boke, kao i
ZAVNO Sandžaka u okviru kojih su formirana predstavnička tijela
na prostoru koji obuhvata savremena crnogorska država. U radu se
ukazuje na političku i ideološku platformu ovih organa, kao i njihovu
aktivnost i djelovanje u procesima koji su doveli do stvaranja nove
Jugoslavije. Na osnovu postojeće literature, arhivskih izvora i štampe,
pored objašnjenja najvažnijih događaja, u članku se ukazuje na ključne
aktivnosti PK KPJ za Crnu Goru u procesu tranzicije revolucionarnih
vlasti i njihove konačne legitimizacije na prvim poslijeratnim izborima
za Ustavotvornu skupštinu.
Ključne riječi: Crna Gora; ZAVNO; AVNOJ; NOP; Jugoslavija;
Abstract: The article presents the most significant events and processes
related to the formation of representative bodies of the People’s Liberation
Movement in Montenegro during the Second World War. The research
focus is on the process of formation of ZAVNO (Anti-Fascist Council
for the National Liberation) in the territory of modern Montenegro and
their role in the process of constitution of AVNOJ (Anti-Fascist Council
for the National Liberation of Yugoslavia) . In this context, we have
analysed the activity of the formation of ZAVNO Montenegro and Boka,
as well as ZAVNO Sanjak, within which representative bodies were
formed in the area that includes the modern Montenegrin state. The
paper points to the political and ideological platform of these bodies, as
well as their activity and action in the processes that led to the creation
of the new Yugoslavia. Based on the existing literature, archival sources
and the press, in addition to the explanation of the most important
events, the article points out the key activities of the CPY Committee
for Montenegro in the process of the transition of the revolutionary
authorities and their final legitimization in the first post-war elections
for the Constituent Assembly.
Key words: Montenegro; ZAVNO; AVNOJ; NOB (People’s Liberation
Struggle); Yugoslavia;
Uvod
Iako jedna od država saveznica u Prvom svjetskom ratu, kraj Prvog
svjetskog rata Crna Gora je dočekala kao okupirana zemlja, sa Kraljem
i zvaničnom Vladom u izgnanstvu. Potpisivanjem Versajskog mirovnog
sporazuma i legitimisanjem državnog prevrata na takozvanoj Podgoričkoj
skupštini okončani su planovi srpske vlade i njenog predsjednika Nikole
Pašića: da u procesu stvaranja nove jugoslovenske države “Srbija tretira
Crnu Goru isključivo kao njeno unutrašnje pitanje”. Crna Gora je u sastav
KSHS ušla kao dio Srbije, i sve do početka Drugog svjetskog rata, ona
neće imati nikakve posebne atribute samostalnosti i teritorijalnosti.
Ukidanjem državnosti 1918. godine, prostor Crne Gore postao je
politički poligon za stranke iz Srbije koje su svoje predstavnike u Crnoj
Gori birali isključivo u redovima bjelaškog1 pokreta. Jedina autentična,
crnogorska partija između dva rata bila je Federalistička stranka koja je
okupljala političke predstavnike starog režima. Političke stranke u ovom
periodu nijesu uspjele da rješe ni jedan značajniji problem crnogorskog
društva. Crna Gora tako ostaje izolovan prostor, na niskom stupnju
ekonomskog i kulturnog razvoja.2
1
Bjelaši - simboličan naziv za političke predstavnike koji su uz podršku zvaničnog
Beograda afirmisali politiku bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije.
2
Adnan Prekić, Crvena ideja Crne Gore, Podgorica, Matica Crnogorska, 2020, str.
52-55.
64
Adnan Prekić, AVNOJ 1943. I STVARANJE NOVE JUGOSLAVIJE...
Ulazak u Kraljevinu SHS, Crna Gora je dočekala kao nerazvijena

zemlja, bez značajnijih urbanih cjelina, industrije, kulturnih i
obrazovnih institucija. Prema podacima iz 1921. godine poljoprivredno
stanovništvo činilo je 85,3% ukupnog broja stanovnika, a situacija nije
značajnije promijenjena ni deset godina kasnije kada u Crnoj Gori
imamo 79, 1 % poljoprivrednog stanovništva. To je iznad Jugoslovenskog
prosjeka koji je 1921. godine iznosio 78,9% a 1931. godine 76,5%.3
Društveni život većine stanovnika Crne Gore početkom dvadesetog
vijeka, ostao je zarobljen između velikih očekivanja i realnosti koja
nije nimalo obećavala. Nagomilani socijalni problemi, nepovoljna
privredna struktura, neproduktivna ekonomija i tradicionalizam nijesu
dozvoljavali da društvo krene naprijed. Političke i finansijske elite
nijesu se razvijale u normalnim uslovima, kapital se sticao uglavnom
u poslovima sa državom, što je onemogućilo stvaranje ozbiljne tržišne
ekonomije. Velika očekivanja stanovništva od ujedinjenja, i stvaranja
nove-veće države, takođe su brzo raspršena, a saobraćajna nepovezanost
dodatno je produbila regionalne razlike.4
Italijanska okupacija i 13-julski ustanak

Bombardovanjem Beograda 6. aprila 1941. godine, i pokretanjem široke
kopnene akcije Njemačke i njenih saveznika, započeta je okupacija
Jugoslavije. Za manje od deset dana Kralj Petar Karađorđević i vlada
napustili su zemlju, a dva dana kasnije potpisana je kapitulacija nakon
koje je teritorija Jugoslavije podjeljena na nekoliko okupacionih zona.
Položaji jugoslovenske vojske u Crnoj Gori napadnuti su 17. aprila
1941. godine iz pravca Skadra. Snažne italijanske vojne snage koje su na
teritoriju Crne Gore upale iz Albanije nijesu naišle na ozbiljniji otpor, pa
su već istog dana italijanske trupe zauzele Podgoricu, Nikšić i Cetinje.
Istog dana iz pravca Pljevalja i Bijelog polja su ušle njemačke vojne
snage koje su stigle do Nikšića. Njemci su brzo napustili prostor Crne
Gore koja je po dogovoru italijanskog i njemačkog ministra vanjskih
3
Živko M. Andrijašević, Šerbo Rastoder, Istorija Crne Gore, Podgorica, 2006, str.
342.
4
Adnan Prekić, Crvena ideja Crne Gore, Podgorica, Matica Crnogorska, 2020, str. 50.
65
poslova, Galeaca Ćana i Joahima Ribentropa iz Beča 21. i 22. aprila 1941.
godine, predata na upravu Italijanima.5 Po tom dogovoru, kompletan
prostor Crne Gore prešao je u nadležnost italijanskih okupacionih
vlasti. Izuzetak su činile teritorije u okolini Ulcinja, koje su zajedno sa
Malesijom, Plavom, Gusinjem i Rožajama, priključene novostvorenoj
„Velikoj Albaniji“, kao i Boka koja je 20. maja pripojena Italiji. Vlada
u Rimu u svojim okupacionim planovima, vjerovala je da će situaciju
u Crnoj Gori najbolje kontrolisati realizacijom ideje o obnavljanju
nezavisne države Crne Gore, koja je u tim projekcijama trebala da bude
pod kontrolom Vlade Italije.
Prvi konkretni koraci u pripremi ustanka protiv italijanskog okupatora
u Crnoj Gori napravljeni su krajem aprila, kada se na partijskom
savjetovanju prave planovi o oružanom otporu. U selu Velje Brdo u
blizini Podgorice, 24. aprila 1941. godine održan je sastanak Pokrajinskog
komiteta KPJ za Crnu Goru, na kome je donešena odluka o pripremi
oružane borbe i otporu italijanskom okupatoru.6 Te aktivnosti su
intezivirane nakon Majskog savjetovanja CK KPJ u Zagrebu, na kome je
donešena konačna odluka o organizovanju oružanog otpora i pripremi
za ustanak. Tokom maja i juna 1941. godine, u pripremi ustanka u
Crnoj Gori, iz vojnih skladišta jugoslovenske vojske obezbjeđeno je oko
3 000 pušaka, 150 puškomitraljeza, više stotina bombi i oko tri miliona
metaka. U tom periodu organizovano je 286 manjih gerilskih jedinica
sa 6 200 boraca. To su bile manje jedinice (10-30 boraca) sastavljene
uglavnom od članova Partije, SKOJ-a i njihovih simpatizera. Članovi
Komunističke partije (1 800) i članovi SKOJ-a (3 000) činili su okosnicu
ustaničkih snaga. Partijski komiteti u Crnoj Gori u tom periodu navode
podatak da je još 15 000 ljudi spremno da krene u borbu protiv okupatora
pod rukovodstvom KP.7
5
Tomasevich Jozo, War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and
Collaboration, Stanford University Press, 2002, str. 201.
6
Radoje Pajović, “Opštenarodni ustanak koji je zadivio Evropu”, Matica, Podgorica,
74/2018, str. 141.
7
Batric Jovanovic, Crna Gora u NOR-u i socijalističkoj revoluciji, I, Beograd, 1960, str.
46.
66
Napad Njemačke na SSSR ubrzao je aktivnosti na pripremi ustanka.

Nakon sjednice Politbiroa CK KPJ u Beogradu 4. jula 1941. godine,
Milovan Đilas sa instrukcijama CK KPJ stiže u Crnu Goru i u jednom
selu nedaleko od Podgorice, 8. jula 1941. godine, na proširenoj sjednici
Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru predstavlja zaključke
Politbiroa CK KPJ, nakon čega sa ostalim članovima crnogorskog
partijskog rukovodstva, donosi odluku o podizanju oružanog ustanka
u Crnoj Gori. Prvobitni plan podrazumijevao je simbolično podizanje
ustanka 14. jula, na dan početka Francuske buržuaske revolucije, ali se
od toga odustalo i za početak ustanka izabrana je nedelja 13. jul jer se
pretpostavljalo da će tog dana pažnja italijanskih vojnika biti na manjem
nivou. Prvi napad ustanika na italijanske okupatore dogodio se tri sata
nakon ponoći, kada je grupa od 80 ustanika napala kasarnu italijanskih
vojnika na Virpazaru. Istog jutra slične akcije izvedene su i u selu Mišići
između Bara i Budve, kao i na Čevu, gdje su ustanici uništili manju vojnu
jedinicu italijanskih vojnika.8 Najveći uspjeh, prvog dana ustanka bilo
je oslobađanje Rijeke Crnojevića i uništenje italijanskog garnizona
od 150 vojnika koji je bio stacioniran u tom mjestu. U prvim danima
ustanka u mjestu Košćele u blizini Rijeke Crnojevića, organizovana je i
najveća vojna akcija protiv italijanskih okupacionih snaga. Grupa od 70
ustanika zaustavila je motorizovani italijanski bataljon koji je pokušao
da se probije prema Cetinju. Vojni otpor italijanskom okupatoru dobio
je brzo opštenarodni karakter, a procjenjuje se da je u prvim danima
broj ustanika dostigao 32 000 boraca.9
Neslućeni uspjeh ustanika, koji su izuzev nekoliko utvrđenih gradova
preuzeli kontrolu nad kompletnom teritorijom Crne Gore, uticao je
na organizovanje oštrog vojničkog odgovora italijanskih okupacionih
vlast. Italijanska komanda iz Albanije, početkom avgusta 1941. godine
u Crnu Goru je prebacila preko 100 000 vojnika, a novi komandant
italijanskih trupa u Crnoj Gori, general Alesandro Pircio Biroli izvršio
je reorganizaciju vojnih trupa i uz podršku novih snaga koje su stizale
8
Adnan Prekic, “The Montenegrin rebellion against the Italian occupation in 1941.”,
Revista de Istorie Militară, nr. 5-6, 2023.
9
Federiko Godi, Crnogorski front – italijanska vojna okupacija 1941-1943, Podgorica,
2017, str. 108.
67
iz Albanije, započele postepeno preuzimanje najvažnijih saobraćajnih

i strateških pozicija u Crnoj Gori. Po izvještajima italijanske vojne
komande, već sredinom avgusta 1941. godine uspostavljena je kontrola
nad ustaničkim aktivnostima, ali su određene akcije sprovođene
i između oktobra i decembra 1941. godine. U oktobru 1941. godine
došlo je i do ukidanja Visokog civilnog komesarijata, a kompletna vlast
(civilna i vojna) prešla je u ruke generala Pircija Birolija koji je bio na
čelu takozvanog Guvernatorata – organa okupatorske uprave u Crnoj
Gori.10
Predstavnička tijela oslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori

Vojni otpor italijanskoj okupaciji, bio je samo jedna strana ustanka koji
je organizovala, koordinirala i sprovela Komunistička partija. Paralelno
sa procesom vojnog oslobađanja Crne Gore, u skladu sa direktivama
CK KPJ započet je proces organizovanja nove – revolucionarne vlasti
na oslobođenim teritorijama. Već 22. jula 1941. godine, Milovan
Đilas u ime Privremene vrhovne komande nacionalno-oslobodilačkih
trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka daje uputstva o organizovanju
vlasti na oslobođenim teritorijama. Ovaj dokument jasno ukazuje
na revolucionarne tendencije ustanika i njihovu namjeru da kroz
oslobodilačku borbu promijene stari politički sistem i uvedu nove
modele političkog djelovanja. Đilas u ovom dokumentu daje prve
konture i koncepciju nove vlasti na oslobođenim teritorijama. Navodi da
je podizanjem ustanka 13. i 14. jula 1941. godine iz osnova promijenjen
dosadašnji politički položaj Crne Gore i da je onaj dio naroda na
oslobođenim teritorijama već “nacionalno slobodan i da zasniva svoju
vlast na sili moćne narodnooslobodilačke borbe”. Đilas u prvi plan
ističe revolucionarne namjere ustanika objašnjavajući da “cjelokupna
vlast na oslobođenoj teritoriji pripada Vrhovnoj komandi nacionalno-
oslobodilačkih trupa Crne Gore, Boke i Sandžaka, a sve ostale vlasti se
ukidaju”. Predlaže uspostavljanje kontakta sa narodom, a taj zadatak
delegira “uglednim nacionalnim radnicima, antifašistima”. U uputstvima
10
Federiko Godi, Crnogorski front – italijanska vojna okupacija 1941-1943, Podgorica,
2017, str. 110.
68
za organizovanje vlasti na oslobođenim teritorijama Đilas daje konture

nove vlasti i njihovih političkih ciljeva. Uvodi se opšte biračko pravo
za sve građane, bez obzira na vjeroispovijest, nacionalnost i rasu, kao
i opšte pravo za žene koje su u prethodnom periodu bile isključene iz
izbornih procesa. Starosni cenzus pomjera se sa 21 na 18 godina starosti,
uz dodatak da vojnici bez obzira na starost imaju pravo glasa. Garantuje
se lična sloboda, nepovredivost stana i imovine, sloboda vjerskih obreda
i religioznih ubjeđenja, sloboda iskazivanja misli bilo kojim putem,
sloboda udruživanja, zbora i dogovora. Ograničenja se odnose samo na
političke pokrete “koje su propovijedale i propovijedaju antidemokratska
i fašistička ubjeđenja”.11 Početkom avgusta 1941. godine, Pokrajinski
komitet KPJ za Crnu Goru usvaja posebnu rezoluciju u kojoj definiše
jednu vrstu političke platforme ustanka, i revolucionarne smjene vlasti.
Rezolucija ukazuje na ključne političke ideje oslobodilačkog pokreta
u Crnoj Gori fokusirane na proces obnavljanja državnosti Crne Gore,
ukinute nakon Prvog svjetskog rata. U rezoluciji se objašnjava da
oslobodilački pokret protiv okupatora nije samo stvar komunista, već svih
iskrenih patriota i rodoljuba. Koriste termin “oslobodilačke antifašističke
revolucije” koja osim borbe protiv okupatora ima karakter “borbe za
nacionalno oslobođenje od velikosrpske buržoazije, koja je 1918. godine
Crnoj Gori uskratila ne samo državnost, nego i nacionalnu slobodu, čak
ukinula i naziv Crna Gora”. Usvajanje rezolucije prati i pismo Milovana
Đilasa Pokrajinskom komitetu KPJ u Crnoj Gori u kome objašnjava
da „oslobodilačka antifašistička revolucija“ jedna od etapa proleterske
revolucije, koja treba da riješi neka od temeljnih pitanja budućnosti
Crne Gore: nacionalnu nezavisnost, pravo na samoopredjeljenje, model
demokratske narodne vlast, stvaranja uslova za bolji život radničke klase
i seljaka, kao i pitanje uništavanja svih ostataka fašističke reakcije.12
Prva faza formiranja predstavničkih organa NOP-a za Crnu Goru
zaokružena je održavanjem Skupštine crnogorskih i bokeljskih rodoljuba,
11
“Saopštenje Privremene vrhovne komande nacionalno- oslobodilačkih trupa Crne
Gore, Boke i Sandžaka, 22. 07. 1941”, Državni arhiv Crne Gore (DACG), Arhivsko
odeljenje Podgorica (AOP), fond: NOB IV 2a - 46/41.
12
Radoje Pajović, “Opštenarodni ustanak koji je zadivio Evropu”, Matica, Podgorica,
74/2018, str. 147.
69
u Manastiru Ostrog 8. i 9. februara 1942. godine. Skupštinu u Ostrogu

organizovalo je rukovodstvo NOP-a koje je okupilo 65 delegata iz
cijele Crne Gore, među kojima i predstavnike svih bivših političkih
partija. Delegati su donijeli odluku o formiranju Pokrajinskog
narodnooslobodilačkog odbora za Crnu Goru i Boku, koji je objedinjavalo
aktivnost svih lokalnih odbora narodne vlasti. Izabrani su prvi organi
izvršne vlasti: Plenum koji je imao 22 člana i Izvršni odbor koji su činili:
Božo Ljumović, Lazar Đurović i Ivan Vujošević. Revolucionarna vlast
oslobodilačkog pokreta tako je dobila i prve organe izvršne vlasti,
pa izbor tog tijela možemo tumačiti u kontekstu formiranja prve
revolucionarne, ratne Vlade Crne Gore.
U drugoj polovini 1943. godine, proces formiranja predstavničkih
organa NOP-a ulazi u novu fazu. Kapitulacija Italije, i dolazak II
udarnog korpusa NOV u Crnu Goru, i oslobođenje Pljevalja, Bijelog
Polja, Kolašina, Mojkovca, Kolašina, Berana i Žabljaka, imalo je snažan
uticaj na dalje jačanje oslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori. Nakon Pete
ofanzive, u Crnu Goru je stiglo i kompetno rukovodstvo Pokrajinskog
komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, što je dodatno osnažilo
narodnooslobodilački pokret i organizovanje vlasti na oslobođenim
teritorijama. Takođe, sredinom oktobra 1943. godine Peta crnogorska
proleterska brigada u manastiru Ostrog, uništila je vođstvo crnogorskog
četničkog pokrete i njihove lidere (Baja Stanišića, Blaža Đukanovića),
nakon čega dolazi do rasula u četničkom pokretu i prelaska dijela
njihovih pripadnika u redove NOP-a.13
Položaj oslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji promijenjen je i pod
uticajem međunarodnih događaja i sve većeg značaja oslobodilačkog
pokreta. U tom kontekstu bilo je neophodno započeti novu fazu načina
predstavljanja oslobodilačkog pokreta, što je bilo u skladu i sa zaključcima
prvog zasijedanja AVNOJ-a iz novembra 1942. godine, kada je donijeta
odluka o formiranju zemaljskih vijeća kao predstavničkih tijela u svakoj
republici i pokrajini Jugoslavije. Ipak, inicijativa za formiranje jednog
takvog organa u Crnoj Gori pokrenuta je od strane Josipa Broza Tita,
koji je sredinom septembra 1943. godine, u pismu članu Izvršnog
13
Zoran Lakić, “Prvo zasijedanje ZAVNO-a Crne Gore i Boke”, Istorijski zapisi,
Titograd, 1963, br. 4, str. 512.
70
odbora AVNOJ-a Ivanu Milutinoviću sugerisao da se što prije na

prostoru Crne Gore, Boke, Sandžaka i Metohije pripremi konferencija
Antifašističkog vijeća Jugoslavije. Od Milutinovića, Broz očekuje da se
konferencije po mogućnosti organizuje “odozdo, demokratskim putem,
tajnim biranjem po srezovima, a da svaki srez na skupštinu pošalje po
jednog vijećnika i njegovog zamjenika”. Pismo Milutinoviću zaključuje
sugestijom da se takva sjednica vijeća održi što prije, kako bi se na njoj
izabrali predstavnici za AVNOJ koji će se uskoro sastati.14
Nakon pisma Josipa Broza Tita, Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru,
Boku i Sandžak, formirao je koordinaciono tijelo od 12 članova zaduženo
za pripremu prve konferencije ZAVNO. Već 8. novembra 1943. godine
na sjednici Inicijativnog odbora ZAVNO definisana je metodologija
izbora članova za prvu predstavničku Skupštinu oslobodilačkog pokreta.
Odlučeno je da se kandidati biraju po srezovima, odnosno da se iz
svakog sreza izabere po deset predstavnika, dok bi po 14 predstavnika
na konferenciji ZAVNO, imali dva najveća sreza: Podgorica i Nikšić.
Već 15. oktobra 1943. godine, Ivan Milutinović – član Izvršnog odbora
AVNOJ-a za Crnu Goru obavještava Vrhovnu komandu da su sve
pripreme za održavanje ZAVNO privedene kraju, i da bi se već sredinom
novembra mogla održati prva konferencija ZAVNO za Crnu Goru. Dva
dana kasnije, Inicijativni odbor ZAVNO za Crnu Goru, Boku i Sandžak
uputio je poziv delegatima da 15. novembra 1943. godine, u Kolašinu,
na oslobođenoj teritoriji, prisustvuju prvoj Konferencij ZAVNO za
Crnu Goru.15
Kao što je i planirano, Skupština ZAVNO Crne Gore i Boke održana
je u Kolašinu 15 novembra 1943. godine, uz učešće 538 kandidata iz
svih krajeva Crne Gore. Nakon dva dana rasprave i analize dva referata
(organizacioni i politički), Skupština je izabrala Predsjedništvo, kao
i nekoliko komisija koji su bili prvi zvanični organi izvršne vlasti
na oslobođenim teritorijama. Izabrano je i 11 delegata i njihovih
zamjenika, za sjednicu AVNOJ-a koja se pripremala u Jajcu. Skupštna
14
Titograd, 1963, br. 4, str. 514.
15
Titograd, 1963, br. 4, str. 515, 516.
71
je usvojila i dva dokumenta: Rezolucija o osnivanju Zemaljskog

antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke; Proglas
delegata Prvog zasjedanja ZAVNO narodu Crne Gore i Boke; koji bez
sumnje predstavljaju političku platformu djelovanja NOP-a, ali i novih
vlasti koje su se legitimisale kroz održavanje Skupštine. 16 U Rezoluciji
je precizno definisana politička platforma djelovanja NOP-a u Crnoj
Gori, i istaknuto da ZAVNO predstavlja “najviše političko tijelo i
predstavništvo crnogorskog naroda i naroda Boke”. U uvodnom djelu
Rezolucije pravi se jasna distinkcija u odnosu na prethodno državno
nasljeđe, i navodi da je “Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja
Jugoslavije jedini pravi politički predstavnik svih naroda Jugoslavije,
jedino istinski narodno političko vodstvo Jugoslavije u svim pitanjima
međunarodnog i unutrašnjeg života”. Naglašeno je da izbjeglička Vlada
zbog “izvršenih zločina i svog ministra zločinca-Mihailovića”, nema
nikakvo pravo da zastupa ili predstavlja crnogorski narod i narod Boke.
Insistira se na multinacionalnom i multikonfesionalnom karakteru
nove vlasti objašnjavajući da su oko ZAVNO-a “okupljeni predstavnici
naroda iz svih krajeva bez obzira na vjeru, političku pripadnost i socijalni
položaj”. Kao najvažniji cilj ZAVNO-a istaknuto je “konačno oslobođenje
i stvaranje svih uslova za punu slobodu našega naroda u zajednici sa
svim ostalim narodima Jugoslavije”.17 Na sjednici ZAVNO Crne Gore
i Boke osnaženi su postojeći i utemeljeni novi organi izvršne vlasti u
Crnoj Gori. Formiran je Izvršni odbor ZAVNO – reprezentativni
organ izvršne vlasti, koji je predstavljao jednu vrstu ratne Vlade Crne
Gore. Za predjednika Izvršnog odbora imenovan je Niko Miljanjć, a
njegovi potpredsjednici su bili: Božo Ljumović, Jovan Ćetković i Petar
Tomanović. Vlada je imala sedam resora: upravni, privredno-finansijski,
prosvjetni, propagandni, socijalni, zdravstveni i vjerski.18
16
Adnan Prekić, “Tradicija NOB-a u crnogorskom društvu 1945-1955”, Matica,
Podgorica, 2015, br. 64, str. 281.
17
Rezolucija osnivačke Skupštine Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Crne Gore i Boke; Izvor: Zoran Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće
narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke - zbirka dokumenata, Titograd, 1963.
18
Obren Blagojević, “Neki momenti iz rada Izvršnog odbora ZAVNO Crne Gore i
Boke”, Istorijski zapisi, Titograd, br.3/4, 1971, str. 557.
72
Osim ideje za organizaciju ZAVNO Crne Gore i Boke, Josip Broz

Tito u pismu koje je sredinom septembra 1943. godine uputio Ivanu
Milutinoviću tražio je organizovanje slične narodne Skupštine i za
prostor Sandžaka. U komunikaciji Ivana Milutinovića, kao koordinatora
AVNOJ-a za ovaj prostor nema nikakve informacije o organizaciji
posebnog predstavničkog tijela za prostor Sandžaka. U tom kontekstu,
veoma je važno istaći da je prostor Sandžaka u drugoj polovini
1943. godine bio potpuno oslobođen jer su partizanske snage nakon
kapitulacije Italije uspjele da stvore veliku slobodnu teritoriju i oslobode
gradove Pljevlja, Bijelo Polje, Prijepolje, Priboj, Nova Varoš, Tutin,
Sjenica i Novi Pazar. Iako u odlukama AVNOJ-a nije bilo planirano
osnivanje posebnog ZAVNO za Sandžak, možemo pretpostaviti da je
jedan od osnovnih razloga za formiranje ovog predstavničkog tijela bio
pokušaj smanjivanja etničke distance između lokalnog pravoslavnog i
muslimanskog stanovništva i vraćanja povjeranja u ovoj zajednici koja
je bila opterećena naslijeđem ratnih zločina iz prethodnog perioda.
Na to ukazuje i održavanje prve sjednice Inicijativnog odbora u
Prijepolju 10. novembra 1943. godine u kojoj se navodi da se “narodu
Sandžaka prvi put pruža mogućnost da jedinstven kao cjelina sa svojim
zemaljskim vijećem stane uz bok ostalih naroda Jugoslavije”. Tvrde da
je formiranje ZAVNO Sandžaka istorijska odluka koja je “posljedica
pravilnog stava rukovodilaca narodnooslobodilačke borbe prema
uređenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji i čvrste riješenosti da više
nikad ni jedan narod i nijedna pokrajina i oblast u našoj otadžbini
ne bude predmet ugnjetavanja i eksploatacije”.19 Skupština ZAVNO
Sandžaka uz prisustvo 62 delegata iz svih srezova Sandžaka, održana
je u Pljevljima 20. novembra 1943. godine, i na njoj je izabrano osam
delegata i osam zamjenika (iz svakog sreza po jedan delegat) za Drugo
zasjedanje AVNOJ-a, kao i dvije rezolucije i jedan proglas u kome su
definisani politički stavovi ovog predstavničkog tijela. U Rezolucij
ZAVNO Sandžaka fokus je na jedinstvu pravoslavnog i muslimanskog
19
Azem Kožar, “ZAVNOS I ZAVNOBIH u komunističkoj koncepcij stvaranja
federativne Jugoslavije”, Zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije
-75. godišnjica prvog zasijedanja ZAVOBIH-a: Povijesna utemeljenost obnovljene
državnosti Bosne i Hercegovine, Academy of Sciences and Arts of Bosnia and
Herzegovina, 2019, str. 160; http://dx.doi.org/10.5644/pi2019.179.07
73
stanovništva u oslobodilačkoj borbi. Po njihovim ocjenama, najvažniji

zadatak je trebalo biti objedinjavanje “svih rodoljubivih antifašističkih
snaga Sandžaka Srba i muslimana, bez razlike na političku i društvenu
pripadnost, u cilju protjerivanja okupatora i uništenja domaćih
izdajnika, stvarajući zajedno sa svim narodima Jugoslavije temelje
slobodne narodne federativne demokratske Jugoslavije”.20
Tranzicija vlasti i ustavnost

Programski dokumenti i rezolucije21 usvojeni na osnivačkoj skupštini
ZAVNO Crne Gore i Boke predstavljaju temeljne dokumente
oslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori. Tim odlukama napravljen je prvi
korak u legitimizaciji nove, “narodne” vlasti stvorene tokom NOB-a, kao
i koncepta federativnog uređenja nove države u kojoj će Crna Gora biti
ravnopravan član. One su posebno značajne u kontekstu reafirmacije
crnogorske državnosti, koja se jasno prepoznaje u odlukama ovih
predstavničkih organa. Tako se u ovim dokumentima jasno i precizno
koristi odrednica „crnogorski narod“, čime se pravi jasan otklon od
prethodnog koncepta tri naroda koji žive na prostoru Jugoslavije.
Takođe je navedeno „nacionalna sloboda i ravnopravnost stubovi
narodne zajednice“, a potencira se i princip samoopredjeljenja kroz tezu
o “pravu svih slobodoljubivih naroda da odluče o svojoj sudbini”.22 Za
godinu funkcionisanja ZAVNO Crne Gore i Sandžaka, usvojeno je preko
400 različitih različitih odluka i uputstava kojima se regulisao život na
oslobođenoj teritoriji.23 Odlukama AVNOJ-a od 29. novembra 1943.
godine, utvrđen je novi, federativni koncept Jugoslavije, a Crnoj Gori
20
Rezolucija o organizaciji Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnogoslobođenja
Sandžaka; Izvor: Leon Geršković, Dokumenti o razvoju narodne vlasti, Prosvjeta,
Beograd, 1948, str. 179-180.
21
Rezolucija o osnivanju ZAVNO Crne Gore i Boke; Rezolucija o organizaciji ZAVNO
Crne Gore i Boke; Proglas narodu Crne Gore i Boke.
22
Mladen Vukčević, “Odluke AVNOJ-a i vertikala crnogorske državnosti”, Matica, br.
56/57, Podgorica, 2014, str. 17.
23
Zoran Lakić, “ZAVNO Crne Gore i Boke – novi kvalitet u u razvitku narodne vlasti
1943. godine”, Istorijski zapisi, Titograd, br. ¾, 1983, str. 47.
74
na osnovu prava na samoopredjeljenje potvrđena državnost ukinuta

odlukama Podgoričke skupštine iz 1918. godine. Na Drugom zasijedanju
AVNOJ-a, kroz odluku o federalnom uređenju nove države i Crne Gore
kao posebne federalne jedinice, utvrđeni su i državna teritorija i granice
Crne Gore.24 Te odluke prihvatili su vjećnici Zemaljskog antifašističkog
vijeća Crne Gore i Boke na drugom zasjedanju 16. februara 1944.
godine. 25
Naredni korak u procesu tranzicije vlasti, simbolično je izvršeno 13. jula
1944. godine na Trećem zasijedanju ZAVNO Crne Gore i Boke, kada je
ovaj organ iz predstavničkog i političkog organa NOB-a transformisan u
vrhovni organ državne vlasti i suvereniteta – Crnogorsku antifašističku
skupštinu narodnog oslobođenja - CASNO. Ovim odlukama željelo
se obezibjediti kontinuitet vlasti sa organima formiranim tokom rata,
čime je potvrđen revolucionarni pristup smjene vlasti uz istovremeno
anticipiranje svih tekovina narodnooslobodilačke borbe. Proces započet
u julu 1944. godine nastavljen je u aprilu naredne godine usvajanjem
zakona kojim je Crnogorska antifašistička skupština narodnog
oslobođenja preimenovana u Crnogorsku narodnu skupštinu, a u
okviru tog procesa, poslanici iz Pljevaljskog i Bjelopoljskog sreza
koji su prethodno bili članovi ZAVNO Sandžaka, postali su poslanici
novoformirane Crnogorske narodne skupštine.26 Na sjednici Crnogorske
24
I pored načelnog dogovora o federalnom uređenju, početkom 1945. godine otvorilo
se pitanje granica federativnih republika. Status Kosova i Metohije i Sandžaka bilo
je pitanje koje je direktno uticalo na nove federativne granice Crne Gore. Ovlašteni
predstavnici Crne Gore u radnim tjelima AVNOJ-a otvorili su pitanje priključenja
Kosova i Metohije i Sandžaka Crnoj Gori pravdajući to potrebom da „ekonomski
najslabiju federalnu jedinicu treba ojačati proširenjem“. Konačna odluka donijeta
je na XI sjednici Predsjedništva CASNO 5. marta 1945. godine, kojoj su prethodile
konsultacije Blaža Jovanovića u Beogradu. Jovanović je članovima crnogorskog
predsjedništva prenio da se Sandžak dijeli između Srbije i Crne Gore po granicama iz
1913. godine, dok se Kosovo i Metohija zadržavaju kao jedinstvena administrativna
cjelina. Nakon toga, te odluke je potvrdio ZAVNO Sandžaka koji je 29. marta 1945.
godine odlučilo da se jedan dio priključi Crnoj Gori, a drugi Srbiji.
25
Zoran Lakić, Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945, Cetinje, 1981, str. 385.
26
„Zakon o pretvaranju Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja
u Crnogorsku narodnu skupštinu i narodno-oslobodilačkih odnora u narodne
odbore“, Pobjeda, br. 23, 22 april 1945, str. 3.
75
narodne Skupštine od 15. do 17. aprila 1945. godine, formirana je i

narodna Vlada Crne Gore. Zamišljena kao Vlada kontinuiteta, oslonjena
na tekovine narodnooslobodilačke borbe ona je trebala da bude „izraz
narodne volje i osnova nove narodne vlasti“ i da zajedno sa narodnim
odborima povede društvo u prosperitetnu budućnost, raskidajući sve
veze sa prošlosti jer se „ne razmišlja o povratku na staro i preživjelo“.27
Posljednja faza tranzicije vlasti započeta je organizovanjem prvih
poslijeratnih izbora za Crnogorsku narodnu Skupštinu, koji su
održani nakon izbora za Ustavotvornu skupštinu Jugoslavije. Izbori su
održani 3. novembra 1946. godine, a od upisanih 188 477 glasača na
birališta je izašlo njih 181 654 ili 96,38%.28 Visoka izlasnost potvrdila
je revolucionarne promjene i omogućila komunistima jednu vrstu
legalizovanja vlasti koju su preuzeli za vrijeme rata. Prva sjednica
Ustavotvorne Skupštine održana je 20. novembra 1946. godine na
Cetinju a već sredinom decembra Vlada je poslanicima dostavila nacrt
Ustava Narodne Republike Crne Gore. U uvodnom dijelu Ustava Crna
Gora je definisana kao narodna država republikanskog karaktera, koja
se na osnovu prava na samoopredjeljenje, uključujući i otcepljenje, sa
ostalim republikama odlučila da na ravnopravnoj osnovi konstituiše
FNRJ. Suverenost je pripadala republičkim organima koji su birani od
naroda na neposrednim izborima. Narodna skupština predstavljala je
narodni suverenitet i ona je bila vrhovni organ državne vlasti za četiri
godine, koliko je i trajao njen mandat. Operativno tijelo parlamenta bio
je takozvani Prezidijum koji su pored predsjednika, dva potpredsjednika
i sekretara činili još deset članova Skupštine. Ovo radno tijelo je sazivalo
sjednice Skupštine, raspisivalo izbore, tumačilo donešene zakone, i na
predlog predsjednika Vlade biralo i smjenjivalo ministre iz njegovog
kabineta. Vlada je Ustavom definisana kao najviši izvršni i upravni organ
državne vlasti koju je imenovala i razrješavala Skupština. Izvršna vlast
funkcionisala je na dva nivoa kroz takozvana savezno-republikanska
i republikanska ministarstva. Ova prva u koje su spadali ministarstvo
finansija, unutrašnjih poslova, pravosuđa, industrije i rudarstva,
27
“Značaj odluka četvrtog zasijedanja”, Pobjeda, br. 23, 22 april 1945, str. 1.
28
„Saoštenje izborne komisije Narodne republike Crne Gore“, Pobjeda, br. 46, 17
novembar 1946, str. 1.
76
trgovine i snabdijevanje, poljoprivrede i šumarstva, rada i Ministartvo

građevine, radili su u konsultacijama sa saveznim ministarstvima. Dok
su takozvana republikanska, odnosno ministarstva koja su autonomno
obavljala svoje nadležnosti na prostoru Crne Gore, bila ministarstva
prosvjete, zdravlja, socijalnog staranja i komunalnih poslova. Narodni
odbori bili su kao i u saveznom Ustavu predstavnici državne vlasti na
određenom prostoru. Birani su tajnim glasanjem u seoskim i manjim
područjima na mandat od dvije godine, oni u gradu sa mandatom od
tri godine. Sva sredstva za proizvodnju i spoljna trgovina bili su pod
kontrolom države ali je garantovano i pravo na privatno preduzetništvo.
Ustavom je garantovana jednakost pred zakonom kao i kažnjivost svake
vjerske, rasne i nacionalne „mržnje i razdora“. Propisana je i jednakost
žena, sloboda javnog govora, štampe i slobodnog okupljanja a glavni
grad postao je Titograd.29
Zaključak
Od početka oslobodilačkog pokreta u Crnoj Gori, Komunistička partija
je imala jasan cilj: da uporedo sa oslobodilačkom borbom sprovodi
proces revolucionarne smjene vlasti. Već u prvim danima 13-to julskog
ustanka, precizno su definisana pravila i uputstva o organizovanju
revolucionarne vlasti na oslobođenim teritorijama. Koncept izvršne
vlasti na oslobođenim teritorijama definisao je predstavnik vrhovne
komande za Crnu Goru – Milovan Đilas, koji je narodnim odborima
na oslobođenim teritorijama poslao jasna uputstva. Osim praktičnih
zadataka i načina organizovanja izvršne vlasti, ova uputstva bila su
usklađena i sa političkim i ideološkim okvirom Komunističke partije.
Bilo je jasno da Komunistička partija, kao organizator i predvodnik
oslobodilačkog pokreta, ima namjeru da paralelno sa oslobodilačkom
borbom, vodi borbu za promjenu starog političkog sistema. Prvobitna
uputstva Đilasa, upotpunjena su početkom avgusta 1941. godine
kada Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru kroz posebnu rezoluciju
definiše političku platformu oslobodilačkog pokreta, naglašavajući
29
Nacrt Ustava Narodne republike Crne Gore, Pobjeda, br. 50, 15 decembar 1946, str.
6, 7.
77
ideju o obnavljanju državnosti Crne Gore i revolucionarnoj promjeni

vlasti. Prva faza formiranja predstavničkih organa NOP-a za Crnu
Goru zaokružena je održavanjem Skupštine crnogorskih i bokeljskih
rodoljuba, u Manastiru Ostrog 8. i 9. februara 1942. godine. Delegati
su donijeli odluku o formiranju Pokrajinskog narodnooslobodilačkog
odbora za Crnu Goru i Boku, koji je objedinjavalo aktivnost svih
lokalnih odbora narodne vlasti. Ovim odlukama formirani su i prvi
organi izvršne vlasti: Plenum i Izvršni odbor, zamišljen kao prva ratna
Vlada Crne Gore.
Zaokružvanje predstavničkih organa revolucionarne vlasti i dalje
utemeljenje organa izvršne vlasti, nastavljeno je nakon Prvog zasijedanja
AVNOJ-a, i odluke o formiranju posebnih predstavničkih tijela
(Zemaljska vijeća) oslobodilačkog pokreta. Ovaj proces u Crnoj Gori
započet je nakon sugestije Josipa Broza Tita, koji je sredinom septembra
od crnogorskog partijskog i vojnog rukovodstva tražio formiranje
predstavničkih organa za Crnu Goru, Boku i Sandžak. Na sjednici
ZAVNO Crne Gore i Boke osnaženi su postojeći i utemeljeni novi
organi izvršne vlasti u Crnoj Gori. Formiran Izvršni odbor ZAVNO,
koji je sa svojih sedam resora i formano legitimisan kao centralni organ
izvršne vlasti na oslobođenoj teritoriji.
Simbolično, na dan ustanka, 13. jula 1944. godine u Kolašinu je počela
posljednja faza tranzicije vlasti u Crnoj Gori. Na trećoj sjednici ZAVNO
Crne Gore i Boke prihvaćene su sve odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a.
Predstavničko tijelo oslobodilačkog pokreta (ZAVNO Crne Gore i
Boke) transformisana je u vrhovni organ državne vlasti i suvereniteta –
Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja - CASNO.
U aprilu 1945. godine CASNO je preimenovan u Crnogorsku narodnu
skupštinu, a odbornicima ovog tijela priključeni su i predstavnici iz
Pljevaljskog i Bjelopoljskog sreza koji su prethodno bili članovi ZAVNO
Sandžaka. Crnogorska narodna skupština je 17. aprila 1945. godine
izabrala novu Vladu Crne Gore, a posljednji čin tranzicije vlasti okončan
je izborima za Ustavotvornu skupštinu u novembru 1946. godine, nakon
čega je krajem te godine usvojen i prvi Ustav Narodne Republike Crne
Gore.
78
Bibliografija:
Državni arhiv Crne Gore, Arhivsko odeljenje Podgorica, fond: NOB IV
2a - 46/41.
Andrijašević Živko M., Rastoder Šerbo, Istorija Crne Gore, Podgorica,
2006.
Blagojević Obren, “Neki momenti iz rada Izvršnog odbora ZAVNO
Crne Gore i Boke”, Istorijski zapisi, Titograd, br.3-4, 1971.
Geršković Leon, Dokumenti o razvoju narodne vlasti, Prosvjeta, Beograd,
1948
Godi Federiko, Crnogorski front – italijanska vojna okupacija 1941-1943,
Podgorica, 2017
Jovanovic Batric, Crna Gora u NOR-u i socijalističkoj revoluciji, I,
Beograd, 1960.
Kožar Azem, “ZAVNOS I ZAVNOBIH u komunističkoj koncepcij
stvaranja federativne Jugoslavije”, Zbornik radova sa Međunarodne
naučne konferencije -75. godišnjica prvog zasijedanja ZAVOBIH-a:
Povjesna utemeljenost obnovljene državnosti BiH, Academy of Sciences
and Arts of Bosnia and Herzegovina, 2019.
Lakić Zoran, Narodna vlast u Crnoj Gori 1941-1945, Cetinje, 1981.
Lakić Zoran, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne
Gore i Boke - zbirka dokumenata, Titograd, 1963.
Lakić Zoran, “Prvo zasijedanje ZAVNO-a Crne Gore i Boke”, Istorijski
zapisi, Titograd, br. 4, 1963.
Lakić Zoran, “ZAVNO Crne Gore i Boke – novi kvalitet u u razvitku
narodne vlasti 1943. godine”, Istorijski zapisi, Titograd, br. 3-4, 1983.
Pajović Radoje, “Opštenarodni ustanak koji je zadivio Evropu”, Matica,
Podgorica, 74/2018.
Prekić Adnan, Crvena ideja Crne Gore, Podgorica, Matica Crnogorska,
2020.
79
Prekić Adnan, “Tradicija NOB-a u crnogorskom društvu 1945-1955”,

Matica, Podgorica, br. 64, 2015.
Prekic Adnan, “The Montenegrin rebellion against the Italian occupation
in 1941.”, Revista de Istorie Militară, nr. 5-6, 2023.
Tomasevich Jozo, War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945:
Occupation and Collaboration, Stanford University Press.
Vukčević Mladen, “Odluke AVNOJ-a i vertikala crnogorske državnosti”,
Matica, Podgorica, br. 56/57, 2014.
Dnevni list - Pobjeda, br. 23, 22 april 1945.
Dnevni list - Pobjeda, br. 46, 17 novembar 1946.
Dnevni list - Pobjeda, br. 50, 15 decembar 1946
Summary
AVNOJ 1943 AND THE CREATION OF THE NEW YUGOSLAVIA
- THE MONTENEGRIN PERSPECTIVE
From the beginning of the liberation movement in Montenegro,
the Communist Party had a clear goal: to carry out the process of
revolutionary change of power in parallel with the liberation struggle.
Already in the first days of the 13th July uprising, the rules and
instructions on how to organise the revolutionary government in the
liberated territories were precisely defined. The concept of executive
power in the liberated territories was defined by the representative of
the supreme command for Montenegro - Milovan Đilas, who sent out
clear instructions to the people’s committees in the liberated territories.
In addition to the practical tasks and ways of organizing the executive
power, these instructions were aligned with the political and ideological
framework of the Communist Party. It was clear that the Communist
Party, as the organizer and leader of the liberation movement, intended
to lead the struggle for the change of the old political system along
with the liberation struggle. The initial instructions given by Đilas
80
were completed at the beginning of August 1941, when the Provincial

Committee of the CPY for Montenegro passed a special resolution
defining the liberation movement’s political platform, with the
emphasizing on the idea of restoring the statehood of Montenegro and a
revolutionary change of government. The first phase of the formation of
the representative bodies of the PLM for Montenegro was completed by
session of the Assembly of Montenegrin and Boka patriots in the Ostrog
Monastery on 8 and February 1942. The delegates made a decision to
form the Provincial People’s Liberation Committee for Montenegro and
Boka, which united the activities of all local committees of the people’s
government. With these decisions, the first organs of the executive
power were formed: the Plenum and the Executive Committee, as the
first wartime Government of Montenegro.
The complete establishment of the representative bodies of the
revolutionary government and the further establishment of the bodies
of the executive power continued after the First Session of the AVNOJ,
and the decision on the formation of special representative bodies
(National Councils) of the liberation movement. in Montenegro, this
process started after the suggestion made by Josip Broz Tito, who in
mid-September asked the Montenegrin party and military leadership
to form representative bodies for Montenegro, Boka and Sanjak. The
existing and new bodies of the executive power in Montenegro were
strengthened at the session of ZAVNO Montenegro and Boka. The
ZAVNO Executive Committee was formed; with its seven components
was formally legitimized as the central body of executive power in the
liberated territory.
Symbolically, on the day of the uprising, 13 July 1944, the last phase
of the transition of power in Montenegro began in Kolašin. At the
third session of Montenegro and Boka ZAVNO, all decisions of the
second session of AVNOJ were accepted. The representative body of
the liberation movement (The Montenegro and Boka ZAVNO) was
transformed into the supreme body of state power and sovereignty - the
Montenegrin Anti-Fascist Assembly of People’s Liberation - CASNO.
In April 1945, CASNO was renamed into the Montenegrin National
Assembly, and representatives from Pljevlja and Bjelopolje regions,
81
previously members of Sanjak ZAVNO, joined the councillors of this

body. On 17 April 1945, the Montenegrin National Assembly elected
a new Government of Montenegro, and the last act of the transition
of power ended with the elections for the Constituent Assembly in
November 1946, which was followed by the first Constitution of the
People’s Republic of Montenegro, adopted at the end of that year.
82
Petar Todorov
Institut za nacionalnu istoriju, Skopje
UDK 94 (497.7): 930.23 (497.7)
MJESTO I ZNAČAJ DRUGOG ZASJEDANJA

AVNOJ-A U MAKEDONSKOJ HISTORIOGRAFIJI U
POSTOSCIJALISTIČKIM/POSTJUGOSLOVENSKIM
GODINAMA
Abstrakt: U radu se pokazuje kako su se, nakon sloma Jugoslavije,

gradili novi narativi o mjestu i ulozi AVNOJ-a u makedonskoj historiji.
Postsocijalistička historiografija počinje preispitivati, između ostalog,
i ocjene o važnosti AVNOJ-a, ali te teme nisu dominantne kako u
historiografiji tako ni u javnom diskursu. Historiografija je dugo vremena
nakon raspada Jugoslavije ponavljala tezu o važnosti odluka AVNOJ-a
za priznanje makedonske nacije i konstituiranje makedonske države. U
radu se pokazuje kako su se početkom 2000-ih u historiografiji pojavile
teze kako odluke AVNOJ-a nisu bile presudne za formiranje ASNOM-a,
što je bio u skladu sa pokušajima distanciranja historičara od ideoloških
obilježja iz doba socijalizma. U radu se također pokazuje kako se taj narativ
dalje razvijao i kako su nove interpretacije nesudjelovanja makedonskih
delagata na zasjedanju AVNOJ-a i nepostojanje makedonskih
oredstavnika u NKOJ-a, dovele do toga da se na odluke AVNOJ-a gleda
kao na događaj koji je onemogućio ujedinjenje makedonskog naroda
na Balkanu. Autor zaključuje kako se iz toga vidi da je jugoslavenska
ideologija, iz doba socijalizma, u postsocijalističkoj hiostoriografiji i
udžbenicima historije zamijenjena makedonskom etnonacionalnom
ideologijom i izostavljanjem jugoslavenskog konteksta.
Ključne riječi: Jugoslavija, Makedonija, AVNOJ, ASNOM,
historiografija, historijski revizionizam , udžbenici historije
Abstract: The paper shows how new narratives were built about the place
and role of AVNOJ in Macedonian history after the collapse of Yugoslavia.
Post-socialist historiography started questioning, inter alia, assessments

of the significance of AVNOJ, yet these topics are not dominant either in
historiography or in public discourse. For a long time after the breakup
of Yugoslavia, historiography repeated the thesis about the significance
of AVNOJ decisions for the recognition of the Macedonian nation and
the constitution of the Macedonian state. The paper shows how in the
beginning of the 2000s, there were theses emerging in historiography
that the decisions of AVNOJ were not decisive for the formation of
ASNOM, which was in line with attempts of historians to distance
themselves from the ideological characteristics of the socialist era. The
paper also shows how this narrative continued to develop and how new
interpretations of the non-participation of Macedonian delegates at the
AVNOJ session and the absence of Macedonian officers in the National
Committee of the Liberation of Yugoslavia (NKOJ that led to AVNOJ’s
decisions began being viewed as an event that made unification of
Macedonian people in the Balkans impossible. The author concludes
that it shows hat the Yugoslav ideology, from the era of socialism, was
replaced in post-socialist historiography and history textbooks by the
Macedonian ethno-national ideology whereas the Yugoslav context was
omitted.
Keywords: Yugoslavia, Macedonia, AVNOJ, ASNOM, historiography,
historical revisionism, history textbooks
Makedonska historiografija, kao i ostale historiografije nekadašnjih
jugoslovenskih republika, prošla je kroz duboke promjene pod uticajem
promjene društveno političkog sustava i preispitivanja prošlosti pod
uticajem antikomunističkih stavova, ratova tokom raspada Jugoslavije
i odnosa koje su ove republike imale i/ili još imaju sa susjedima u
kontekstu historiografsko-političkih sukoba. U makedonskom kontekstu
odnosi sa susjedima imali su i još uvijek imaju snažan uticaj na razvoj
historiografije i njenu ulogu u društvu i političkom životu. Historija i
historiografija u Makedoniji duže vremena imaju snažan uticaj na razvoj
međuetničkih odnosa (makedonska većina nasuprot albanske manjine)
ali i na međunarodne odnose sa Grčkom (spor oko imena države) i
Bugarskom zbog različitog tumačenja prošlosti i oficijalnog negiranja
identiteta Makedonaca i makedonskog jezika sa strane bugarske
84
Petar Todorov, MJESTO I ZNAČAJ DRUGOG ZASJEDANJA...
oficijelne politike. Pod ovim, ali i unutrašnjim političkim razvojima,

nacionalistička ideologija i partijski interesi u tumačenju prošlosti
postali su snažan faktor u razvoju historiografije. Tako, pored promjena
u tumačenju antičke prošlosti, koja je uglavnom bila u fokusu naučne
i političke javnosti zbog političkog konteksta u odnosima sa Grčkom
te spor oko imena Makedonija1, revizionistički pristup je prisutan i u
drugim temama i historijskim periodima prošlosti Makedonije, a jedan
od tih je bila i historija Drugog svetskog rata i stvaranje makedonske
republike (Demokratska Federativna Makedonija) u okviru osnivanja
avnojske Jugoslavije.
U fokusu preispitivanja prošlosti Drugog svetskog rata bili su odnos
nove države (avnojska Jugoslavija i socijalistička Makedonija) prema
makedonskom komunističkom rukovodstvu. Tačnije, riječ je o
odnosu prema ulozi koju su imali Metodije Andonov – Čento, Panko
Brašnarov, Pavel Šatev i drugi politički rukovodioci, koji su bili dio
prvih rukovodećih institucija novoformirane republike. Osim toga,
preispitivalo se i makedonsko nacionalno pitanje, tačnije ideja o
ujedinjenju vardarskog dijela Makedonije sa dijelovima historijske
Makedonije u Bugarskoj (Pirinska Makedonija) i Grčkoj (Egejska
Makedonija). Obračun između dvije struje unutar Komunističke partije
Makedonije (KPM) predstvaljen je kroz prizmu odnosa Beograda
(Jugoslavije) i makedonske republike i njenih nacionalnih interesa.
U novom historijskom narativu koji šalje poruku da je socijalistička
Makedonija bila ovisna o interesima Beograda, tačnije Jugoslavije, na
račun makedonskih nacionalnih interesa dat je novi pogled na mjesto i
ulogu AVNOJ-a u makedonskoj istoriji.
U socijalističkom periodu AVNOJ, a sa tim i ASNOM (Antifašitičko
sobranie na narodnoto osloboduvanje na Makedonija) imali su veliku
simboličnu ulogu i mjesto u historiografiji, ali i u političkom diskursu.
Dan Drugog zasedanja AVNOJ-a, 29. novembar, pored toga što je
bio državni praznik, bio je uvijek povezivan sa danom održavanja
Prvog zasjedanja ASNOM-a, 2. avgust ili poznatiji kao Ilindan. Ovaj
1
Irena Stefoska and Darko Stojanov, ‘A Tale in Stone and Bronze: old/new strategies
for political mobilization in the Republic of Macedonia’, Nationalities papers, 45:3,
2017, 360.
85
dan, Ilindan, ima veliki simbolični značaj zbog toga što je 2. avgusta
1903. godine podignut Ilindenski ustanak od strane TMORO (Tajna
Makedonsko-odrinska revolucionarna organizacija) protiv osmanskih
vlasti. Ilindenski ustanici su to ljeto 1903. godine osnovali Kruševsku
republiku koja će imati veliki simbolički značaj za socijalističku ideologiju
u izgradnji makedonskog etno-nacionalnog historiskog narativa kao
neodvojivi dio makedonske borbe za slobodu i državnost, ali i za
historiografiju.2 Naime, 8. septembra 1991. godine pri objavljivanju
rezultata referenduma za samostalnost od Jugoslavije, makedonski
politički rukovodioci su taj dan nazvali treći Ilindan (1903, 1944, 1991).
Zbog toga, Ilindan ima veliku važnost u makedonskoj historiografiji
i ideju za državnost i pretstavlja jedno od najvažnijih lieu de memoire
(mjesta sjećanja).
Narativ o drugom Ilindenu, 2. avgust 1944. godine oformljen je još na
prvom zasjedanju ASNOM-a i brzo je preuzet od strane historičara.
Naime, na otvaranju zasjedanja, predsjedavajući Panko Brašnarov
(stari revolucionar koji je svoju revolucionarnu i političku karijeru
počeo još u Osmanskoj imperiji) istakao je da je Ilindan “istoriski
dan”.3 Makedonski historičari, koji su pored istraživanja prošlosti
imali zadatak stvarati makedonsku historiografiju i makedonsku naciju
u socijalističkom kontekstu i u kontekstu politike bratstva i jedinstva,
dali su značajno mjesto AVNOJ-u i ASNOM-u. Oba događaja bili su
neodvojivi u tumačenju stvaranja makedonske socijalističke republike
na drugi Ilindan 1944 godine. Naime, smatralo se da Drugo zasjedanje
AVNOJ-a pretstavlja značajan događaj koji je dao podsticaj aktivnostima
Centralnog komiteta KPM-a i glavnog štaba NOV i POM-a da sazovu
Prvo zasedanje ASNOM-a. Delegati iz Makedonije nisu prisustvovali
Drugom zasjedanju AVNOJ-a, što je objašnjeno time da delegati u tim
uslovima nisu bili u mogućnosti prisustvovati zbog udaljenosti Bosne i
2
Na primer, vidi Novica Veljanovski, “Tradicijata na Ilinden vo makedonskata
istorija na XX vek”, Glasnik, 47, 2003, 111-119.
3
Kasnije je Brašnarov bio zatvoren od strane vlasti kao pristalica IB rezolucije i
poslat na Goli otok gde je 1951 godine umro.
86
Jajca od Makedonije.4 U postsocijalističkom periodu pitanje prisustva

makedonskih delegata bilo je predmet manipulacija i gotovo teorije
zavjere u kontekstu negiranje jugoslovenstva, značaja ovog zasedanja
i dekontekstualizacije ASNOM-a i stvaranje makedonske republike na
kraju Drugog svetskog rata.
Puno važnije je napomenuti tumačenje odluka koje su donesene
29. novembra 1943. godine u Jajcu. Prema tadašnjoj oficijelnoj
historiografiji, na tom zasjedanju makedonski narod je po prvi put
u svojoj historiji priznat kao posebna nacija, a Makedonija je postala
jedna od federalnih jedinica Jugoslavije, te se ovim odlukama “...još više
učvrstila uvjerenost makedonskog naroda da su jugoslovenski narodi
njegovi najbliži i iskreni saveznici u borbi za nacionalnu i socijalnu
slobodu.”5 Ovdje treba napomenuti da je 1934. godine Kominterna prvi
put pomenula postojanje makedonskog naroda i jezika, što se čini da u
kontekstu odnosa koje je Jugoslavija imala sa Sovjetskim Savezom nakon
rezolucije Informbiroa pominjanje ove odluke nije bila u koristi politike
jugoslovenstva i pozicija Jugoslavije u odnosu na istočni i zapadni blok.
Slična tumačenja nalazimo i u drugim tekstovima koji su objavljivani
u historijskim časopisima. Pogotovo u brojevima koji su tematski
posvećeni jubilarnim godišnjicama, ili naprimjer u broju povodom smrti
Josipa Broza Tita. Pritom u ovim, čini se veoma emotivnim trenutcima
za autore tih članaka, AVNOJ je događaj na kojem su “postavljeni temelji
makedonske državnosti u okvirima jugoslovenske federacije”.6
Očigledno, u tumačenju najznačajnijeg dogadjaja u stvaranju
4
Mihailo Apostolski, ed., Istorija na makedonskiot narod, kn.3, INI, Skopje 1969,
386.
5
Mihailo Apostolski, ed., Istorija na makedonskiot narod, kn.3, INI, Skopje 1969,
387.
6
Aleksandar Hristov, “Vekovnite ideali na makedonskiot narod stanaa vistin”, Glasnik,
24/2, Skopje 1980, 69-76; Hristo Andonov-Poljanski, “Golemoto delo na Tito”,
Glasnik, 24/2, Skopje 1980, 77-85.; Ljupčo Arsov, “1941 – Presvrtnica vo istorijata
na makedonskiot narod”, Glasnik, 25/1, Skopje 1981, 10; Aleksandar Hristov,
“Afirmacija na nacionalnata politika na Komunističkata partija na Jugoslavija za
vreme na Narodnoosloboditelnata borba i Revolucijata vo Makedonija (1941-
1945)”, Glasnik, 25/1, Skopje 1981, 173-192.; Dančo Zografski, “Prvoto zasedanie
na ASNOM”, Glasnik, 28/1-2, INI Skopje, 1984, 7-26.
87
makedonske republike 1944. godine – ASNOM – je tijesno povezan

sa odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a, a njegovo mjesto i značaj
služili su izgradnji bratstva i jedinstva i kao podrška jugoslovenskom
socijalističkom narativu o prošlosti jugoslovenskih naroda. Takođe,
ova tumačenja se trebaju uzeti ne samo u jugoslovenskom, nego i u
kontekstu u kome su makedonski historičari radili tih godina. Naime,
već 60-ih godina prošlog stoljeća sukob izmedju makedonskih i
bugarskih historičara, kojem i danas svjedočimo, počinjao je da jača i
svakako je imao značajan uticaj na razvoj makedonske historiografije,
što možda objašnjava potrebu da historičari ističu da su jugoslovenski
narodi najbliži i iskreni saveznici nasuprot interesa drugih susjednih
naroda (bugarski i grčki narod). Na kraju pregleda ovog historjiskog
perioda treba napomenuti da je ovaj historijski narativ o AVNOJ-u
bio dio i dokumentarne filmske produkcije Radio Televizije Skopje
(današnja Makedonska Radio televizija) koja je svoju produkciju
emitovala povodom godišnjice Drugog zasedanja AVNOJ-a i državnog
praznika.7
Raspad jugoslovenske države i nezavisnost stečena 1991/92. godine nisu
se u prvom trenutku odrazili na historiografiju i njene poglede na značaj
Drugog zasedanja AVNOJ-a na historiju Makedonije. U toku devedesetih
godina prošlog stoljeća makedonski historičari ne posvećuju pažnju
na ovu epizodu historije kao što je to bilo slučaj prethodnih godina.
Očekivano, jubilej 50 godina AVNOJ-a prolazi nezapaženo u javnosti
u usporedbi sa prethodnim godišnjicama narodnosolobodilačkog rata i
njegove posledice. Očekivano, u novom ideološko-političkom kontekstu
raspad Jugoslavije vodio je ka gubljenju značaja AVNOJ-a i njegove
odluke. Vrednosti koje su bile isticane u vreme socijalizma sada su bile
predmet preispitivanja, odbacivanja i tumačena kao ideološki uticaj.
Ali, praksa da se na jubilarnim godišnjicama objavljuju članci koji
tretiraju značajne teme i događaje iz makedonske historije, kao što je
ASNOM, produžava se i nakon raspada Jugoslavije. Ono što se može
7
https://www.youtube.com/watch?v=IqjbsDbHWO4&t=65s (Na youtube kanalu
Arhiva Makedonija može se naći puno dokumentarnih emisija i televizjiskih
priloga iz produkcije Radio Televizije Skopje u vezi s historijom Drugog svjetskog
rata).
88
primijetiti u ovim godinama je da teme iz narodnooslobodilačkog

rata polako ustupaju mjesto drugim nacionalnim temama, kao što je
historija revolucionarne borbe protiv osmanskih vlasti i Ilindenski
ustanak iz 1903. godine. Povodom pedesetgodišnjice održavanja Prvog
zasjedanja ASNOM-a objavljen je samo jedan članak u najznačajnijem
historijskom časopisu u Makedoniji, za razliku od četrdesete godišnjice
kada su objavljivani više članaka i prigodnih govora političkih
rukovodilaca Socijalističke Republike Makedonije. Ostali članci se
odnose na osamdesetu godišnjicu početka Prvog svetskog rata i ostale
teme iz historije 20. stoljeća. Zanimljivo je primijetiti da se u ovom
članku Drugo zasedanje AVNOJ-a i njegove odluke uopšte ne pominju
u kontekstu ASNOM-a i njegovog značaja za razliku od članaka iz
vremena socijalizma.8
Može se reći da ovaj članak najavljuje promjenu u pristupu pisanja i
tumačenja odluka AVNOJ-a i ASNOM-a, iako u prvim godinama nakon
raspada Jugoslavije tumačenje AVNOJ-a i njegovo značenje za stvaranje
makedonske države ostaju gotovo nepromijenjeni. Prvi historijski rječnik
na makedonskom jeziku objavljen 2000. godine ponavlja opis i značaj
Drugog zasjedanja AVNOJ-a koji je postojao i u vrijeme socijalizma.
Naime, prema autorima ovog Rječnika koji pripadaju starijoj generaciji
historičara stasalih u vrijeme Jugoslavije, odluke AVNOJ-a 1943. godine
poslužile su kao osnova prvom zasjedanju ASNOM-a 1944. godine
kada je Makedonija konstituisana kao država u okvirima jugoslovenske
federacije.9
Slične teze se ponavljaju i u novom izdanju Istorija na makedonskiot
narod. Nakon više od trideset godina od prvog izdanja, nova edicija
istorije makedonskog naroda je objavljena u pet tomova. Peti tom, koji je
naslovljen “Makedonija u Drugom svetskom ratu, narodnooslobodilački
antifašistički rat u Makedoniji 1941–1945” objavljen je 2003. godine.10
8
Novica Veljanovski, “Pedeset godini od Prvoto zasedanie na ASNOM”, Glasnik,
38/1-2, Skopje INI, 1994, 7-17.
9
Stojank Kiselinovski ed., Makedonski istoriski recnik, Skopje, INI, 2000, 36-37.
10
Novica Veljanovski, ed., Istorija na makedonskiot narod, kn.5, INI, Skopje 2003,
199-204.
89
Uglavnom, tumačenje historije AVNOJ-a u ovom izdanju ponavalja

tezu o značaju za konstituisanje makedonske države u okvirima nove
Jugoslavije. Ali, u ovom izdanju vidimo prve promjene u diskursu
oko AVNOJ-a i njegovom simboličkom značenju i kontekstualizaciju.
Naime, ove promjene tiču se predstave o historiji makedonskog naroda
i politike KPM za vrijeme Drugog svetskog rata, odustaje se od teze da
su odluke AVNOJ-a uticale za organizovanje ASNOM-a, ali je ovo bio
i pokušaj da se historičari distanciraju ideoloških obilježja iz vremena
socijalizma.
Tako, AVNOJ je objašnjen kao značajan događaj za razvoj
narodnooslobodilačke i antifašističke borbe jugoslovenskih naroda
i za njen krajnji epilog, tačnije oslobođenje makedonskog naroda i
stvaranje makedonske države. Samo zasjedanje AVNOJ-a se još tumači
kao događaj koji je imao svojevrsni značaj ne samo za jugoslovenske
narode, nego i za oslobođenje makedonskog naroda i stvaranje
makedonske države. Drugo zasedanja AVNOJ-a je imalo “snažan odjek
za daljni razvoj oslobodilačke i antifašističke borbe i dogadjaj koji je
ugradio princip samoopredeljenja i pravo otcjepljenja na čiju osnovu
makedonski narod se tada i u tim uslovima opredijelio za zajednicu sa
drugim jugoslovenskim narodima”.11
U produžetku pominje se da je ovaj značajni historijski događaj u
periodu avnojske Jugoslavije dobio “prenaglašeno ideološko značenje”.12
U ovom kontekstu može se objasniti i dio koji je u socijalizmu imao
važan simbolički značaj, a sada više ne postoji, tačnije da je AVNOJ
učvrstio uvjerenost makedonskog naroda da su jugoslovenski narodi
njegovi najbliži narodi. Ali, to ne znači da se u ovoj verziji odustaje od
ideološkog pristupa. Naime, pominjući neučešće makedonskih delegata
i razna tumačenja koja su se devedesetih godina prošlog stoljeća pojavila
u društvu, počevši od jedinog u socijalizmu objašnjenje da su to bili
objektivni razlozi za neučešće, preko teze da namjerno nisu pozvani do
toga da je AVNOJ bio zavjera protiv makedonskog naroda i zapečaćivanje
njegove sudbine i kraj svih nada za ujedinjenje sa dijelovima u
Bugarskoj i Grčkoj, tvrdi se da neučešće makedonskih delegata ipak nije
11
Ibid., 204.
12
Ib., 205.
90
bilo bez značaja, jer kako se tvrdi “oni nisu imali mogućnost izvorno
i ispred predstavnika drugih naroda Jugoslavije da upoznaju vrhovno
rukovodstvo sa problemima makedonskog nacionalnooslobodilačkog
pokreta i njegovih ciljeva”.13
Na ovo se dodaje da i nemanje makedonskog člana u Nacionalnom
komitetu za oslobođenje Jugoslavija (NKOJ-u) nije bilo bez značaja.
Preko ovih primjera vidimo kako se ustvari jugoslovenska ideologija
zamijenila makedonskom etnonacionalnom ideologijom u tumačenju
prošlosti, a na mjestu borbe jugoslovenskih naroda ističe se borba
makedonskog naroda za oslobođenje i ujedinjenje Makedonije.14 Ova
ideologija je prisutna i u drugim primjerima tumačenja historije Drugog
svetskog rata i uloge makedonskih komunista. U pominjanju formiranja
KPM 1943. godine navedeno je da je to bila “želja za ujedinjenje tri dijela
raskomadane Makedonije”.15
I pored ovih tekstova, tačnije ponavljanja nekih od teza iz doba
socijalizma, može se reći da i u prvoj dekadi 2000, kao i u devedesetim
godinama prošlog stoljeća, historija jugoslovenske i makedonske
narodnooslobodilačke borbe, a sa tim AVNOJ i ASNOM, ostaju na
margini interesa historiografije. Rijetki su članci koji se bave ovim
temama. Kada se o ovim temama piše to je opet u kontekstu jubilarnih
godišnjica, kao što je slučaj sa šesdeset godina Prvog zasjedanja ASNOM-a
(1944 – 2004). U toj prilici i u kontekstu stvaranja makedonske republike
u novoj Jugoslaviji ponavljaju se teze koje nalazimo u petoj knjizi Istorije
makedonskog naroda o pozitivnom uticaju odluke donešene na Drugom
zasedanju AVNOJ-a za priznanje makedonskog naroda od strane ostalih
jugoslovenskih republika.16
Nakon petnaest godina od raspada Jugoslavije i razvoja makedonske
historiografije u novom društveno-političkom kontekstu može se
primijetiti da i pored ponavljanja teza o značaju AVNOJ-a u ovim
13
Ib., 203.
14
Ib., 206.
15
Ib., 207.
16
Novica Veljanovski, “Megjunarodnata dimenzija na ASNOM i makedonskata
drzavnost”, Glasnik, 48 (2004), 7-21.
91
godinama se u pisanju historije stvaranja makedonske republike

na Prvom zasedanju ASNOM-a polako ignoriše i/ili marginalizira
jugoslovenski kontekst na račun makedonskog etnonacionalnog
konteksta preko kritičkog i revizionističkog pristupa prema pitanjima
o učešću makedonskih delegata, odnosa jugoslovenskog komunističkog
rukovodstva prema Makedoniji i “želje za ujedinjenje Makedonije”.
Ove tendencije će postati sve snažnije u sledećim godinama. Naprimjer,
u reprezentativnom izdanju Instituta za nacionalnu istoriju iz 2008.
godine, Istorija na makedonskiot narod, ili kako je kolokvijalno
makedonski historicari nazivaju, kratkata istorija, izostaje jugoslovenski
kontekst. Fokus ove historije je na Makedoniju i makedonsko nacionalno
pitanje i politike balkanskih komunističkih partija u toku Drugog
svetskog rata.17 O odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a pominje se
da su imale poseban značaj i da su u uslovima narodnooslobodilačkog
rata bile prihvatljive za Narodnooslobodilački pokret u Makedoniji
zbog toga što “makedonski narod je prvi put dobio mogućnost, na
osnovu toga, produžiti borbu za stvaranje svoje makedonske države, kao
ravnopravne članice jugoslovenske federacije”.18 U ovom slučaju, kao i
u prethodnom, pored naglašenog makedonskog nacionalnog konteksta
primjetno je odsustvo ranijih tvrdnji da se priprema i održavanje Prvog
zasjedanja ASNOM-a odvijalo u prethodno uspostvaljenim okvirima
donesenim na Drugom zasjedanju AVNOJ-a.
Ovi trendovi su postali sve jači u drugoj deceniji 2000-ih, što se može
najbolje vidjeti u izdanju još jedne kratke historije makedonskog naroda,
tačnije o stvaranju savremene makedonske države. Ovo reprezentativno
izdanje napisano od nekoliko historičara i historičarki, naslovljeno
Sozdavanjeto na sovremenata makedonska država, ima više popularni
karakter i u kratkim crtama daje svoje viđenje makedonske prošlosti u
19. i 20. stoljeću i historijskim događajima koji su doveli do stvaranje
makedonske države. Što se tiče tog pitanja, ali i Drugog svetskog rata,
jugoslovenski kontekst se uopšte ne pominje kada je riječ o ovim temama.
Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a su samo navedene – federativna
17
Todor Čepreganov, ed., Istorija na makedonskiot narod, INI Skopje, 2008, 274-275.
18
Ibidem, 275.
92
republika, država ravnopravnih naroda – nakon čega se pominje da

je makedonski narod iz Vardarskog dijela Makedonije, učestvujući
u velikoj antifašističkoj borbi, postao konstitutivan subjekt u novoj
jugoslovenskoj državi. Čitajući tekst koji se odnosi na ovaj period i ovo
pitanje dobija se utisak da je narodnooslobodilačka borba makedonskih
komunista bila odvojena od one koju su ostali jugoslovenski komunisti
vodili tih godina. Tako, u knjizi se tvrdi da nakon oslobođenja Vardarske
Makedonije “daljna djelatnost makedonskih [partizanskih] jedinica će
se odvijati u sastavu jedinica NOV i POJ”! Kada se govori o ASNOM-u
i njegovim odlukama, u knjizi se uopće ne pominje Drugo zasedanje
AVNOJ-a i njegove odluke donešene u Jajcu 1943. godine, tačnije kontekst
AVNOJ-a i Jugoslavije je u cijelosti izostavljen.19 Slične teze se mogu
naći i u dokumentarnim filmovima koje je tadašnja vlada producirala o
historiji Makedonije i koje su obuhvatale historiju Makedonije od antike
do raspada Jugoslavije.20 Na taj način su ne samo antička prošlost, preko
takozvane politike antikvizacije, nego i savremena historija Makedonije,
bile predmet revizionističkog pristupa u kome su narodnooslobodilački
pokret i borba dekontekstualizirani i selektivno prikazani pod uticajem
makedonske etnonacionalne političke ideje.
Treba napomenuti da je u ovom periodu i na godišnjicu održavanja
Drugog zasedanja AVNOJ-a bilo slučajeva da makedonski mediji na
margini vijesti o društveno-političkim zbivanjima obavijeste javnost
o nekoj aktivnosti građanskih udruženja koji promovišu sjećanje na
avnojsku Jugoslaviju i Tita, uključujući tu i nekada veoma značajnu
organizaciju Udruženje boraca iz Narodnooslobodilačkog rata u
Drugom svetskom ratu. Značaj ovih aktivnosti se više svodio na
svojevrsnu nostalgiju starijih generacija za nekadašnjom državom.
Ove promene su logično imale svoj odraz i na pisanju historijskih
udžbenika. Prva reforma udžbenika koja “briše” Jugoslaviju i
jugoslovenski kontekst u historiji Makedonije započeta je još 1992/93.
19
Vlado Popovski et al. Sozdavanjeto na sovremenata makedonska drzava, Skopje
2014, 119-120.
20
https://www.youtube.com/watch?v=7teM7Zjy3Pg&t=1844s;https://www.youtube.
com/watch?v=FD-Ixzc5hEw (o historiji ASNOM-a postoje ukupno četiri epizoda.
U proseku jedna epizoda traje oko 55 minuta).
93
godina, ali značajnije promjene počinju početkom 2000. godine i

pogotovo velikom reformom nastavnih programa 2004. godine. Danas,
u udžbenicima historije u osnovnim i srednjim školama jedva da postoji
neka slika o AVNOJ-u i njegovom uticaju na stvaranju makedonske
države, a historija narodnooslobodilačke borbe u Makedoniji je
pretstavljena kao samostalna i odvojena od jugoslovenske.21
Šta se desilo u proteklih trideset godina i šta možemo očekivati ove
jubilarne sedamdeset godišnjice (1943 – 2023) od održavanja Drugog
zasedanja AVNOJ-a, ali i narednih godina? Raspad bivše države doveo je
do potrebe kod historičara i historičarki da se historijski narativ preispita.
Ideološka obilježja socijalizma, avnojske Jugoslavije i politike bratstva i
jedinstva u tumačenju prošlosti su zamijenjeni novom ideologijom. To
je makedonska etnonacionalna ideologija. Da bi razumjeli ovaj trend,
neophodno je uzeti u obzir širi političko-društveni kontekst koji već duže
vremena postoji u makedonskom društvu, ali i odnose sa susjedima,
tačnije spor oko imena sa Grčkom i historije i identiteta Makedonaca i
makedonskog jezika sa Bugarskom, koji nedvojbeno imaju svoj uticaj i
na razvoj makedonske historiografije. U ovom kontekstu makedonska
historiografija je dobijala i ulogu legitimisanja nove države i promotora
novog etno-nacionalnog historijskog narativa kao odgovor na tendencije
u historiografijama i oficijalnim politikama u Bugarskoj i Grčkoj.
U toku zadnjih nekoliko godina ovaj trend polako gubi na snazi.
U par članaka u kojima se pominju događaji iz 1943/44. godine
u kontekstu narodnooslobodilačkog rata i avnojske odluke još se
pominju u kontekstu historije makedonskog nacionalnog identiteta,
21
Miroslav Bošković, Danč Mačevska, Istorija za I godina sredno stručno obrazovanie,
Skopje 2010; Blaže Ristovski et al., Istorija za VIII oddelenie, ALBI, Skopje 2011. O
mjestu Jugoslavije u historiografiji i historijskim udžbenicima vidi: Irena Stefoska,
Darko Stojanov, “Remembering and Forgetting the SFR Yugoslavia. Historiography
and History Textbooks in the Republic of Macedonia”, Südost-Europa, 64/2, 2016,
206-225.
94
jezika i državnosti.22 ASNOM i njegove odluke postaju sve važnije u

makedonskom društvenom diskursu u kontekstu unutrašnjih promena
nakon Ohridskog okvirnog ugovora iz 2001. godine, promjena oficijelnog
imena države nakon Prespanskog ugovora i oficijelne politike bugarske
države koja negira makedonski identitet i osporava odluke donesene
na Prvom zasedanju ASNOM-a i jugoslovenske avnojske politike kao
dio politike “totalitarnih režima istočne Evrope” i kao “antibugarske”.
Ono što polako postaje novi trend i što se može očekivati je nova
instrumentalizacija ASNOM-a i u tom kontekstu AVNOJ-a u novoj
rundi političko-historijskih svađa na relaciji Skopje – Sofija.
Zaključak
Socijalistička historiografija u Makedoniji je na AVNOJ gledala kao na
veliki nacionalni događaj („drugi Ilinden“) na kojem je makedonski narod
prvi put u historiji priznat kao nacija. U tom kontekstu se gledalo i na
zasjednaja ASNOM-a, čije su odluke promatrane kao važne za građanje
narativa o bratstvu i jedinstvu jugoslavenskih naroda. Postsocijalistička
historiografija počinje preispitivati, između ostalog, i ocjene o važnosti
AVNOJ-a, ali te teme nisu dominantne kako u historiografiji tako ni u
javnom diskursu, što se vidi iz činjenice da se na godišnjice ASNOM-a
objavljujem relativno malo članaka. Iako se u javnom diskursu ne
pridaje veliki značaj zasjedanjima AVNOJ-a i ASNOM-a, historiografija
će još dugo nakon raspada Jugoslavije ponavljati tezu o važnosti odluka
AVNOJ-a za priznanje makedonske nacije i konstituiranje makedonske
države. Početkom 2000-ih u makedonskoj historiografiji se pojavljuju
teze kako odluke AVNOJ-a nisu bile presudne za formiranje ASNOM-a,
što je bio u skladu sa pokušajima distanciranja historičara od ideoloških
obilježja iz doba socijalizma. Taj novi narativ se dalje razvijao. Nove
interpretacije nesudjelovanja makedonskih delagata na zasjedanju
AVNOJ-a i nepostojanja makedonskih predstavnika u NKOJ-a, dovele
22
Neven Radiceski, “Ramnopravnosta na jazicite vo avnojska Jugoslavija so
poseben osvrt na makedonskiot jazik”, Glasnik, 66, 2022, 137-148; Aleksandar
Simonovski, “Narodnoosloboditelnoto nasproti ravnogorskoto dviženje vo odnos
na makedonskiot narod”, Balkanot: lugje, vojni i mir: po povod 100 godisninata od
Balkanskite vojni, INI, Skopje, 2015, 611-616.
95
su do toga da se na odluke AVNOJ-a počelo gledati kao na događaj

koji je onemogućio ujedinjenje makedonskog naroda na Balkanu.
Autor zaključuje kako se iz toga vidi da je jugoslavenska ideologija, iz
doba socijalizma, sada zamijenjena makedonskom etnonacionalnolm
ideologijom i izostavljanjem jugoslavenskog konteksta, što je bilo
obilježje ne samo historiografije i javnog diskursa nego i udžbenika
historije. Između ostalog, to je rezultat političko-društvenog konteksta
i spora koji Makedonija ima sa susjedima (s Grčkom u vezi s imenom
i s Bugarskom u vezi s nacionalnim identitetom Makedonaca), pa je
makedonska historiografija imala cilj legitimiranja nove Makedonske
države i igrala je ulogu promotora etnonacionalnog historiografskog
narativa kao odgovor na tendencije u historiografijama Grčke i
Bugarske. Osim u naučnoj histzoriografiji, takvu narativi su zastupljeni
i u udžbenicima historije.
Literatura:
Andonov-Poljanski Hristo, “Golemoto delo na Tito”, Glasnik, 24/2,
Skopje 1980,
Apostolski Mihailo, ed., Istorija na makedonskiot narod, kn.3, INI,
Skopje 1969.
Arsov Ljupčo, “1941 – Presvrtnica vo istorijata na makedonskiot narod”,
Glasnik, 25/1, Skopje 1981;
Bošković Miroslav - Danč Mačevska, Istorija za I godina sredno stručno
obrazovanie, Skopje 2010;
Čepreganov Todor, ed., Istorija na makedonskiot narod, INI Skopje,
2008.
Hristov Aleksandar, “Afirmacija na nacionalnata politika na
Komunističkata partija na Jugoslavija za vreme na Narodnoosloboditelnata
borba i Revolucijata vo Makedonija (1941-1945)”, Glasnik, 25/1, Skopje
1981,
Hristov Aleksandar, “Vekovnite ideali na makedonskiot narod stanaa
vistin”, Glasnik, 24/2, Skopje 1980;
Kiselinovski Stojan ed., Makedonski istoriski recnik, Skopje, INI, 2000.
Popovski Vlado et al. Sozdavanjeto na sovremenata makedonska drzava,
96
Skopje 2014.
Radiceski Neven, “Ramnopravnosta na jazicite vo avnojska Jugoslavija
so poseben osvrt na makedonskiot jazik”, Glasnik, 66, 2022.
Ristovski Blaže et al., Istorija za VIII oddelenie, ALBI, Skopje 2011.
Simonovski Aleksandar, “Narodnoosloboditelnoto nasproti
ravnogorskoto dviženje vo odnos na makedonskiot narod”, Balkanot:
lugje, vojni i mir: po povod 100 godisninata od Balkanskite vojni, INI,
Skopje, 2015.
Stefoska Irena - Darko Stojanov, “Remembering and Forgetting the SFR
Yugoslavia. Historiography and History Textbooks in the Republic of
Macedonia”, Südost-Europa, 64/2, 2016.
Stefoska Irena and Darko Stojanov, ‘A Tale in Stone and Bronze: old/
new strategies for political mobilization in the Republic of Macedonia’,
Nationalities papers, 45:3, 2017.
Veljanovski Novica “Tradicijata na Ilinden vo makedonskata istorija na
XX vek”, Glasnik, 47, 2003.
Veljanovski Novica, “Megjunarodnata dimenzija na ASNOM i
makedonskata drzavnost”, Glasnik, 48 (2004).
Veljanovski Novica, “Pedeset godini od Prvoto zasedanie na ASNOM”,
Glasnik, 38/1-2, Skopje INI, 1994.
Veljanovski Novica, ed., Istorija na makedonskiot narod, kn.5, INI,
Skopje 2003.
Zografski Dančo, “Prvoto zasedanie na ASNOM”, Glasnik, 28/1-2, INI
Skopje, 1984.
THE PLACE AND SIGNIFICANCE OF THE SECOND SESSION

OF AVNOJ IN MACEDONIAN HISTORIOGRAPHY IN THE
POST-SOCIALIST/POST-YUGOSLAV YEARS
Summary
Socialist historiography in Macedonia viewed AVNOJ as a great
national event (“the second Ilinden”) when, for the first time in history,
the Macedonian people were recognized as a nation. In this context, the
meetings of ASNOM, whose decisions were seen as important for building
97
a narrative about the brotherhood and unity of the Yugoslav peoples,

were considered. Post-socialist historiography started questioning,
inter alia, assessments of the significance of AVNOJ, yet these topics
are not dominant either in historiography or in public discourse, which
is evident in the fact that relatively few articles have been published
on the anniversaries of ASNOM. Although public discourse does
not attach much importance to the sessions of AVNOJ and ASNOM,
historiography has continued to repeat the thesis about the importance
of AVNOJ’s decisions for the recognition of the Macedonian nation and
the constitution of the Macedonian state for a long time after the breakup
of Yugoslavia. In the beginning of the 2000s, there were theses emerging
in historiography that the decisions of AVNOJ were not decisive for the
formation of ASNOM, which was in line with attempts of historians to
distance themselves from the ideological characteristics of the socialist
era That new narrative continued to develop. New interpretations of the
non-participation of Macedonian delegates at the AVNOJ session and
the absence of Macedonian officers in the NKOJ that led to AVNOJ’s
decisions began being viewed as an event that made unification of
Macedonian people in the Balkans impossible. The author concludes
that this shows that the Yugoslav ideology, from the era of socialism,
has now been replaced by the Macedonian ethno-national ideology and
the omission of the Yugoslav context, which was a feature not only of
historiography and public discourse, but also of history textbooks. Inter
alia, it is the result of the political and social context and the dispute that
Macedonia has with its neighbours (with Greece in connection with the
name and with Bulgaria in connection with the national identity of the
Macedonians), so Macedonian historiography aimed at legitimizing the
new Macedonian state and played the role of promoter of the ethno-
national element in the historiographical narrative as a response to the
tendencies in the historiographies of Greece and Bulgaria. Along with
scientific historiography, such narratives are also represented in history
textbooks.
98
Peter Mikša
Odsjek za istoriju, Filozofski fakultet Univerziteta u Ljubljani
UDK: 94 (497.4) „1941/1945“
SLOVENAČKI PUT KA AVNOJ-U. OD NASTANKA

OSLOBODILAČKOG FRONTA DO PRISUSTVA NA
DRUGOM ZASJEDANJU AVNOJ-A
Abstrakt: Slovenačku teritoriju su ubrzo nakon okupacije Jugoslavije
podijelile sve četiri susjedne države: Njemačka, Italija, Mađarska
i Nezavisna država Hrvatska. Uprkos veoma kritičnoj situaciji za
Slovence, u kojoj su bili međusobno podijeljeni, sa više od 600 kilometara
okupacionih granica, još u aprilu je došlo do organiziranog otpora
i osnivanja zajedničke organizacije otpora – Oslobodilačkog fronta
slovenačkog naroda. On je zacrtao i organizirao otpor protiv okupatora
i povezao se sa jugoslovenskim narodnooslobodilačkim pokretom.
Članak prikazuje put organiziranja otpora u Sloveniji do ključnog
momenta – uključenja, odnosno potvrde rješenja drugog zasjedanja
AVNOJ-a krajem 1943. godine.
Ključne riječi: Slovenija, Oslobodilački front, Izvršni odbor, Jugoslavija,
AVNOJ, Skupština izaslanika, Dolomitska izjava
Abstract: After the occupation of Yugoslavia, the Slovene territory was
soon divided among all four neighbours: Germany, Italy, Hungary,
and Croatia. Despite the highly critical situation for the Slovenes, who
were divided by over 600 kilometres of occupation borders, organised
resistance and the establishment of a joint resistance organisation —
the Liberation Front of the Slovene Nation — emerged in April. The
organisation outlined and organised resistance against the occupiers
and connected with the Yugoslav National Liberation Movement. The
contribution depicts the process of organising resistance in Slovenia up
to the crucial moment — the inclusion or ratification of the decisions
of the Second Session of the Anti-Fascist Council for the National
Liberation of Yugoslavia (AVNOJ) at the end of 1943.
Keywords: Slovenia, Liberation Front, Executive Committee,

Yugoslavia, AVNOJ (Anti-Fascist Council for the National Liberation of
Yugoslavia), Assembly of Delegates, Dolomite Declaration
Slovenačka teritorija početkom rata

Jugoslavija, koju su 6. aprila 1941. napale sile Osovine, nije se bila
sposobna obraniti od napada. Njene jedinice su se povukle sa graničnih
područja u unutrašnjost, a kralj i vlada su napustili državu.1
Slovenačku teritoriju su sa sjevera i sjeveroistoka zauzele njemačke
jedinice, a sa zapada italijanske. Njemačkim jedinicama su se priključile
i mađarske, a 11. aprila su se uspjele probiti u unutrašnjost Slovenije.2
Tri dana kasnije, slovenačka teritorija bila je potpuno okupirana, a
17. aprila je uslijedio potpis bezuslovne kapitulacije Vojske Kraljevine
Jugoslavije.3
Nakon kapitulacije, slovenačku teritoriju su podijelila sva četiri
susjedna okupatora. Nove granice među njima je okvirno iscrtao
Hitler, 27. marta 1941. godine, a konačno su uobličene „Smjernicama
za podjelu Jugoslavije“ (njemački Allgemeinen Absichten für die
spätere Organisation im jugoslawischen Raum), 3. i 12. aprila 1941. u
Menihkirhenu (Mönichkirchen) kod Beča. Detalje su kasnije na terenu
rješavale komisije za razgraničavanje.4
Njemačka je zauzela Štajersku, sjeverni dio Dolenjske, Gorenjsku,
Mežišku dolinu, Dravograd s okolinom i sjeverozapadni dio Prekomurja.
Italiji je pripala većina Dolenjske i Notranjske, kao i Ljubljana. Na
osnovu dogovora između Njemačke i Mađarske, Njemci su Prekomurje
predali Mađarskoj. Nekoliko slovenačkih sela iz opštine Bregana prešlo
je u okvir Nezavisne države Hrvatske (NDH).5
1
Klanjšček Z. et.al. 1976. 33–34.
2
Mikša P. i Zorn M. 2018. 624.
3
Repe B. 2015. 12.
4
Ferenc T. 2006. 72.
5
Repe B. 2019. 160.
100
Peter Mikša, SLOVENAČKI PUT KA AVNOJ-U. OD NASTANKA...
Najviše teritorije je okupirala Njemačka (10.118,52 km2), slijede Italija

(4550,66 km2) i Mađarska (99,54 km2), a NDH je dobila otprilike
12 km2.6 Ukupna dužina okupacijskih granica, koje su presijecale
slovenački prostor, iznosila je 665,50 km7 i predstavljala je četiri različita
granična područja: između Njemačke i Italije, između Njemačke i
Mađarske, između Njemačke i NDH i između Italije i NDH.8 Slovenački
narod je bio jedan od najviše rasparčanih u Evropi, a svi okupatori su
planirali brisanje naroda.9 Do podjele teritorije došlo je na osnovu
međudržavnih ugovora među okupacijskim državama. Njemačka i
Nezavisna država Hrvatska (NDH) su sklopile ugovor 13. maja 1941,
Italija i NDH pet dana kasnije, a Njemačka i Italija 8. jula 1941. godine.
Njemačka i Mađarska ugovor nisu sklopile.10
Počeci organiziranja otpora i nastanak Oslobodilačkog fronta

Nakon početnog šoka kod nacionalno svjesnih Slovenaca se brzo nakon
okupacije pojavila volja za otporom, o čemu svjedoče i spontane akcije
otpora u prvim tjednima okupacije. Spoznaja pravih ciljeva okupatora
i njihova nasilna politika denacionalizacije samo su razbuktali
nacionalnu svijest i prkos. Rodoljubi su očekivali uputstva za otpor.11
Nakon što je Komunistička partija Slovenije (KPS) odbila sudjelovanje
u Nacionalnom savjetu u nastajanju, koji bi pripremio Sloveniju na
nove okolnosti, tj. okupaciju, i pobrinuo se za blaži prijelaz Slovenaca
iz jednog u drugi državni okvir12, a osnivan je u Ljubljani na inicijativu
Slovenačke narodne stranke,13 komunisti su riješili da će se drugačije
6
Mikša P. i Vehar M. 2021. 31.
7
Zorn M. et.al. 2020. 203.
8
Mikša P. i Zorn M. 2020. 18.
9
Dolinar F. M. et. al. 2020. 180.
10
Ferenc T. 2006. 72.
11
Čepič Z. et.al. 1995. 42-43.
12
Godeša. 2011. 189–200.
13
U Narodnom savjetu su, pored SLS, bili i predstavnici Jugoslovenske nacionalne
stranke, Narodne radikalne stranke, Socijalističke stranke Jugoslavije i Samostalne
demokratske stranke. Vidi: Repe B. 2015. 338.
101
pripremati za period okupacije. Odlučili su se za otpor. Dana 26. aprila

1941. godine, u Ljubljani, u kući Cirila Vidmara, u kojoj je stanovao
i njegov brat, kulturni radnik Josip Vidmar,14 kod Večne poti ispod
Rožnika, okupili su se predstavnici komunista (Boris Kidrič, Aleš Bebler
i Boris Ziherl), hrišćansko-socijalističkog sindikata Jugoslavenskog
stručnog saveza (Tone Fajfar), protivnika u redovima sokola (Josip Rus)
i kulturnih radnika (Josip Vidmar, Ferdo Kozak i Fran Šturm) te osnovali
antiimperijalistički front, koji su kasnije preimenovali u Oslobodilački
front (OF) – puni naziv Oslobodilački front slovenačkog naroda (OF
SN).15 Taj sastanak je kasnije proglašen osnivačkim. Tim osnivačkim
sastankom je započeo prvi period slovenačkog narodnooslobodilačkog
pokreta, tj. perioda između sloma stare Jugoslavije i njemačkog napada
na Sovjetski savez. Taj period predstavlja, prije svega, pripremu za
buduću masovnu i naoružanu oslobodilačku borbu.16
Nakon napada Njemačke na Sovjetski savez, OF-u se priključilo više od
deset grupa koje su imale karakter plenumskih. Sve grupe, koje su se
okupile u OF-u, principijelno su se slagale sa hitnim oružanim otporom
protiv okupatora. Grupe su, inače, bile međusobno veoma raznolike,
kako po svojoj političkoj prošlosti tako i po svojim nazorima, pa i po
veličini. U tzv. ministarskoj grupi bila su, na primjer, samo tri člana –
Drago Marušič, Franjo Novak i Dušan Sernec, dok je, suprotno, u Savezu
društava seljačkih momaka i djevojaka bilo nekoliko tisuća članova.17 U
OF-u tako – sa iznimkom KPS – nije bilo nijedne prijeratne političke
stranke.
Slovenački narodnooslobodilački pokret (NOP) u okviru OF-a se u
jugoslovenski uključio već u septembru 1941. godine. Samostalnost
otpora protiv okupatora u Sloveniji bila je ispočetka velika, a već
od kraja 1942. godine dolazilo je do povremenih političkih sporova
sa rukovodstvom jugoslovenskog otpora. Uzroci su bili različiti, no
najčešće su bili povezani sa pokušajima centralizacije, a prije svega sa
nepoštivanjem specifičnih okolnosti u Sloveniji, iako je bilo poznato da
14
Fajfar T. 1979. 25.
15
Godeša B. 1991. a. 69-84.
16
Kidrič. 1959. 51.
17
Čepič Z. et.al. 2005. 612.
102
je Slovenija kao najizloženiji zapadni dio teritorije netipična i ne može

da prati jugoslovenski ustanički tip otpora.18
Organizacijska struktura Oslobodilačkog fronta bila je u nekoj
mjeri slična prijeratnim narodno-frontovskim vezama. Vrhovno
tijelo je bio Vrhovni plenum, u kojem su sjedili predstavnici svih
u OF uključenih grupa. Njih je u ljeto 1941. godine bilo već više od
deset. U jesen 1941. godine Vrhovni plenum OF-a preimenovao se u
Slovenački narodnooslobodilački odbor (SNOO), čime je OF počeo
dobivati elemente narodne vlasti. Kada je Njemačka napala Sovjetski
savez, 22. juna 1941. godine, KPS je osnovala Vrhovni štab slovenačkih
partizanskih četa, u koji je Vrhovni plenum naknadno, 29. juna, uključio
još tri svoja člana.19 Uži operativni i odlučujući organ bio je Izvršni
odbor OF (IO OF), koji su tokom skoro cijelog rata sastavljali samo
predstavnici osnivačkih, tj. temeljnih grupa kao najvažnije jezgre OF-a.
Izvršni odbor OF-a bio je osnovan 28. jula 1941. godine, kao radni odbor
sa pet članova (Boris Kidrič, Edvard Kardelj, Tone Fajfar, Jože Rus, Josip
Vidmar) iz osnivačkih grupa OF-a. U avgustu se odbor povećao za još
dva člana (Edvard Kocbek, France Lubej) i dobio konačno ime. U odbor
su, 1. oktobra 1942. godine, primili i Franca Leskošeka, a 12. januara
1943. godine i Marijana Brecelja i Zorana Poliča.20 Do januara 1943.
godine u IO OF je djelovao sekretarijat, koji su sastavljali predsjednik
Josip Rus i zastupnici komunista i hrišćanskih socijalista, a zatim je
predsjednik IO OF bio sve vrijeme predstavnik kulturnih radnika Josip
Vidmar.21
Direktna saradnja među osnivačkim grupama odvijala se, prije svega,
putem Izvršnog odbora OF-a. OF je težio brzom organizacijskom
širenju po cijeloj Sloveniji. Već u maju je osnovan Pokrajinski odbor
OF-a za Štajersku, a kasnije i PO OF-a za Gorenjsku i Primorsku. Niže
organizacijske jedinice su bili Okružni i rejonski odbori OF-a; a najniža
temeljna jedinica bio je krajevni ili terenski odbor OF-a.22
18
Repe B. 2015. 326
19
Mikuž M. 1974. 156.
20
Mikša P. 2007. 29.
21
Rus V. 1992. 150.
22
Mikuž M. 1974. 149.
103
Najvažnija politička i druga pitanja OF-a, odnosno razvoja

narodnooslobodilačkog pokreta u Sloveniji, rješavali su njegov Vrhovni
plenum i Izvršni odbor. Dvaput (u aprilu 1943. i septembru 1944.
godine) sastala se i centralna skupština aktivista OF-a, koja je razmatrala
zadatke dvije prelomne etape NOB-a. U vezi sa formiranjem odbora
OF-a prvo je važilo načelo imenovanja, tako da je viši odbor imenovao
niže (npr. okružni odbor rejonske itd.), pri čemu su, bar u centralnoj
Sloveniji, nastojali da važi načelo jednakopravne zastupljenosti svih triju
osnivačkih grupa. Kasnije, u jesen 1944. godine, OF je na oslobođenim
područjima i teritorijama pod kontrolom partizana uveo načelo izbora
svojih odbora kao političkih organa, dok su narodnooslobodilački
odbori kao posebni organi vlasti u Sloveniji ionako birani.23
Slovenci i odnos prema Jugoslaviji

Pogledi stranaka, grupa i pojedinaca prema Jugoslaviji su odmah nakon
aprilskog napada okupatora bili različiti. OF je tijekom svojih razgovora
o pristupanju u njihove redove, prije svega, sa tzv. „nacionalnom“
sredinom došao u konflikt baš zbog drugačijeg pogleda na Jugoslaviju,
odnosno njenu budućnost. „Nacionalna“ sredina se okupljala oko
organizacije u sklopu Jugoslovenske nacionalne stranke, zvane
„mlada JNS“, odnosno „Omladina JNS“. „Omladina JNS“ je nakon
brojnih razgovora sa predstavnicima OF-a (IO OF) napokon pristala
na saradnju s OF-om, ali ju je odmah nakon toga i opozvala.24 To je
obrazložila upravo time da je OF protiv kralja i jugoslovenske vlade, jer
je OF u temeljnim tačkama zapisao da se zauzima za pravo slovenačkog
naroda i drugih jugoslovenskih naroda na samoupravljanje.25 Razlozi
koje je „Omladina JNS“ navodila pokazali su da se nije mogla razdvojiti
od koncepta stare Jugoslavije. Zastupala je, naime, njen kontinuitet,
23
Marolt J. et.al. 1999. 339.
24
Škerl F. 1951. 58.
25
Mikša P. 2007. 52.
104
ali nije u dovoljnoj mjeri uzela u obzir stvarno stanje rasparčanosti.26

Boris Kidrič je prilikom donošenja presude „Omladini JNS“ na prvom
kongresu OF-a nakon rata rekao: „Bilo je jasno da su mislili samo na
očuvanje protunarodnih tabora, protunarodnih vladara... i zato radije sa
đavolom, radije sa najgorim neprijateljima naših naroda i jugoslovenske
slobode, radije s okupatorom, nego u Oslobodilačku borbu, koja bi
oslobodila Jugoslaviju i izgradila je na boljim, na novim temeljima.“27
Upravo je stav te organizacije utjecao da Izvršni odbor OF-a posebnu
pažnju posveti formulaciji tačke gledišta OF-a i cijelog slovenačkog
narodnooslobodilačkog pokreta prema Jugoslaviji. Oslobodilački front
se nije slagao sa tačkom gledišta onih koji su zbog loših iskustava u staroj
državi bili neprijateljski raspoloženi prema Jugoslaviji i ponovnom
povezivanju sa drugim jugoslovenskim narodima. Također se nije slagao
sa „jugoslovenarima“, koji su zastupali načelo trojednog jugoslovenskog
naroda, tj. načelo pod kojim se prema njihovom mišljenju sve vrijeme
stare Jugoslavije mogao osjetiti protunarodni velesrpski imperijalizam.28
Rukovodstvo slovenačkog narodnooslobodilačkog pokreta se po tom
pitanju odlučilo za stav samoupravljanja svakog naroda, ali je bilo
svjesno prirodne i sudbonosne povezanosti zajednice južnoslovenskih
naroda. Baš zbog toga nije htjelo da prizna rasparčanostJugoslavije, iako
je praktički računalo na to. Slovenački narodnooslobodilački pokret se
odlučio boriti za obnovu Jugoslavije, ali ne u starom protunarodnom
obliku, nego po načelu federativno uređene države.29
Rukovodstvo otpora u Sloveniji je novu jugoslovensku zajednicu željelo
graditi organski, kamen po kamen. Prvi kamen je bila KP, koja je,
nakon sloma i razbijanja Jugoslavije, bila jedina organizirana sila koja
je povezivala sve jugoslovenske pokrajine i narode među sobom.30 U
Sloveniji je prvi kamen za novu Jugoslaviju postavilo rješenje Vrhovnog
26
Škerl F. 1951. 58-59.
27
Škerl F. 1951. 59.
28
Škerl F. 1951. 59.
29
Škerl F. 1951. 59.
30
Škerl F. 1951. 59.
105
plenuma OF-a, na sjednici, 16. septembra 1941. godine, o uključenju

slovenačkih partizanskih četa u narodnooslobodilačke partizanske
jedinice Jugoslavije.31
Taj dekret Slovenačkog narodnooslobodilačkog odbora od 16. septembra
1941. godine sadrži dva člana:
Član 1: Postojeće i buduće slovenačke partizanske čete formiraju
slovenačku vojničku zajednicu sa vlastitim Štabom.32
Član 2: Vojnička zajednica slovenačkih partizanskih četa uključuje
se kao sastavni dio u Narodnooslobodilačke partizanske jedinice
Jugoslavije i operira pod vrhovnom komandom Glavnog štaba
Narodnooslobodilačkih partizanskih jedinica Jugoslavije.33
Vrhovni plenum OF-a, odnosno Slovenački narodnooslobodilački
odbor je sam od sebe, u potpunosti dobrovoljno, ali prema načelu
samoupravljanja, riješio stupiti u savez s jednakim predstavnicima
drugih naroda Jugoslavije, a slovenačke partizanske čete je istovremeno
sa svojim rješenjem uključio u narodnooslobodilačke partizanske
jedinice Jugoslavije pod vrhovnom komandom Vrhovnog štaba
narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije. Rješenje
SNOO-a je u Sloveniji bila prva manifestacija za novu jugoslovensku
zajednicu.34 Za sav period NOP-a u Sloveniji, od kraja italijanske
ofanzive do italijanske kapitulacije (od jeseni 1942. do jeseni 1943), važi
da se razvijao samostalno, bez konkretnih uputstava jugoslovenskog
rukovodstva. Za sve to vrijeme je primio samo jedno pismo Josipa Broza
Tita, i to 16. novembra 1942. godine, znači još prije prvog, osnivačkog
31
»Odlok slovenskega narodnega osvobodilnega odbora o vključenju slovenskih
partizanskih čet v narodno-osvobodilne partizanske oddelke Jugoslavije«.
Slovenski poročevalec, god. 1941, 18. Ljubljana, 20. 9. 1941. 1.
32
Glavni štab slovenačkih partizanskih četa osnovali su na sjednici CK KPS 22.
juna1941. Za komandanta su imenovali sekretara CK KPS Franca Leskošeka-
Luku, a za političkog komesara Borisa Kidriča. Posljednjeg je kasnije zamijenio
Miha Marinko. Osnivanje Glavnog štaba slovenačkih partizanskih četa je na
sjednici 29. juna 1941. potvrdilo i vodstvo OF-a.
33
Ferenc T. et al. 1962.
34
Škerl F. 1951. 59.
106
zasjedanja antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja (AVNOJ), koji

je započeo 26. novembra 1942. godine u Bihaću. Osnivanje AVNOJ-a
se u potpunosti uklapalo sa tendencijama i prijedlozima slovenačkog
rukovodstva.35 Nakon tog pisma je, zbog teških neprijateljskih ofanziva
na području Jugoslavije, došlo do komunikacijskog muka između
slovenačkog i jugoslovenskog rukovodstva NOP-a.
Za to vrijeme je u Sloveniju došao Arsa Jovanović, tadašnji načelnik
Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda
(NOPOJ), koji je svojim nepoznavanjem specifičnih uslova u Sloveniji,
gdje je, za razliku od ostatka Jugoslavije, proces otpora protiv okupatora
vodio OF, u redove IO OF unio nemir i sporove. Jovanović je, naime,
htio preurediti i voditi OF po uzoru na NOP Jugoslavije, no nije htio
uzimati u obzir druge grupe osim KP unutar OF-a. Osim toga, Arsa je
sve mjere izvodio bez znanja i saglasnosti IO OF što je bila kap koja je
prelila čašu.36 Posljedica komplikacija sa Arsom Jovanovićem i sporova
unutar IO OF je također jedan od uzroka za potpisivanje Dolomitske
izjave nekoliko mjeseci kasnije.37
Slovenci i prvo zasjedanje AVNOJ-a

Osnivanje AVNOJ-a, 26. novembra 1942. godine u Bihaću, i njegova
rezolucija su postavili prve konkretne oblike političke i državne veze
jugoslovenskih naroda. U izvršnom odboru OF-a su se nakon prve
vijesti o osnivanju AVNOJ-a, 12. decembra 1942. godine, odvijale
žive diskusije o značenju zasjedanja, na kojem Slovenci zbog velike
italijanske neprijateljske ofanzive na Dolenjskoj i Notranjskoj nisu
mogli učestvovati. Rješenje IO OF je bilo „da slovenački narod u obliku
Oslobodilačkog fronta pristupa AVNOJ-u u Bihaću, bez da sa ovim
prejudicira državnopravnu volju slovenačkog naroda, koji će se o narodnoj
suverenosti izjasniti na prvim slobodnim izborima.“38
35
Ferenc T. 1987. 548.
36
Godeša B. 1991. b. 455.
37
Godeša B. 1991. b. 455. c. 592.
38
Kocbek. 2004. 299.
107
Izvršni odbor OF-a je o osnivanju AVNOJ-a izdao posebna saopštenja

u kojima je objasnio zašto Slovenci na tom zasjedanju nisu učestvovali,
i izjavio sljedeće: „Ali bez obzira na to, IO u imenu Oslobodilačkog
fronta slovenačkog naroda u potpunosti se slaže sa općim pravcem te
skupštine te će uskoro i odrediti svoje delegate za organe AVNOJ-a.“ A
zatim je izjavio što misli o AVNOJ-u: „U Bihaću su zacrtani prvi nacrti
nove demokratske Jugoslavije, narodne Jugoslavije, domovine slobodnih i
ravnopravnih naroda. U tu, novu Jugoslaviju, slovenački narod neće ući
kao 1918. godine, kao narod bez zasluga i bez prava, kao narod kojem su
drugi određivali sudbinu i ustave. Slovenački narod je svojom borbom i
svojim žrtvama doprinio zajedničkom oslobođenju toliko koliko rijetko
koji narod u Evropi. U novu Jugoslaviju će stoga Slobodna i Sjedinjena
Slovenija od Trsta do Špilfelda, od Kolpe do Klagenfurta ući sa svim onim
pravima, koja će joj omogućavati da na njenom tlu vlada samo slovenački
narod sam.“39 Kocbek je kasnije postao potpredsjednik AVNOJ-a, a
Anton Kržišnik, još jedan Slovenac, postao je povjerenik za obrazovanje.
Dolomitska izjava
„U atmosferu se ubacilo nešto tuđe i opasno, osjetili smo nadslovenačke i
naddemokratične namjere.“40 Tako je Edvard Kocbek nakon rata opisao
događaj koji se počeo ukazivati još krajem 1942. godine, a na papiru
je zapečaćen 1. marta 1943. godine. Riječ je o potpisu „Dolomitske
izjave“, dokumenta o jedinstvu OF-a, koji su pod pritiskom KPS, 28.
februara 1943. godine, potpisale osnivačke grupe unutar OF-a, odnosno
predstavnici IO OF na Babnoj gori kod Polhovog Gradca.41 Pregovori
među predstavnicima temeljnih grupa, koji su trajali nekoliko dana,
bili su i mučni, a najintenzivniji su bili sredinom februara. Glavni
učesnici diskusije su bili Edvard Kardelj, Boris Kidrič i na drugoj strani
Edvard Kocbek. Taj događaj, potpis zajedničke izjave, obilježio je sav
39
»Orisi nove demokratične Jugoslavije«. Slovenski poročevalec, god. 1942,
Posebna številka. Ljubljana, 12. 1942. 1.
40
Balkovec B. et.al. 1996. 44.
41
Mikša P. 2007. 33.
108
daljnji razvoj OF-a i rad IO OF. Potpisom izjave je, naime, OF postao
jedinstvena organizacija i sa formalno osiguranim rukovodstvom
KPS-e, a druge dvije temeljne grupe, katolička i sokolska, odrekle su
se osnivanja vlastitih organizacija, vlastitih grupa.42 OF je tako izgubio
koalicijski karakter, a to je u nastavku imalo znatne negativne posljedice
i, konačno, dovelo do jednopartijskog sistema i partijske hegemonije.
Sa druge strane, oslobodilački pokret se nije podijelio, OF je jedinstvo
održao i uspješno priveo kraju borbu za oslobođenje.43
Uprkos tome što su predstavnici Sokola i hrišćanskih socijalista u IO
OF izjavu potpisali, među članovima grupa (među sokolima prije svega
u Ljubljani, a među hrišćanskim socijalistima prije svega na Dolenjskoj)
osjećalo se nezadovoljstvo. To je prevaziđeno, odnosno smireno tek
skupštinom aktivista OF-a na Pugledu, u Kočevskom Rogu, krajem
aprila 1943. godine i pismenom intervencijom pojedinačnih članova
IO OF. Od prvobitnih temeljnih grupa nije je potpisala samo kulturna
grupa u OF-u, odnosno njen zastupnik u IO OF Josip Vidmar, ali ona
u to vrijeme nije imala više takvo značenje kao što su imale sokolska,
a posebno katolička grupa u OF-u, zato u rukovodstvu KPS nije bilo
straha da će se ona formirati u stranku.44
Potpis „Dolomitske izjave“ bio je prilično iznenadan, a (glavni) uzrok
nije u navodnim trenjima unutar OF-a, nego u zahtjevu centralnog
jugoslovenskog rukovodstva da se čitav jugoslovenski oslobodilački
pokret ujedini. Znači, uzrok za potpisivanje nije bio u prvom redu u
boljševičkoj prirodi KPS, koja je, inače, nesporna te je u nekom pogledu
važila za glavni razlog nastanka izjave. „Dolomitska izjava“ je bila
posljedica različitih pogleda slovenačkog i jugoslovenskog rukovodstva
oslobodilačkog pokreta na daljnji razvoj borbe i jedan od prvih koraka
ka ujedinjenju oslobodilačkih pokreta jugoslovenskih naroda.45
42
Lukman R. et al. 1968.
43
Repe B. 2015. 71.
44
Mikša P. 2007. 34.
45
Balkovec B. et.al. 1996. 44.
109
Uzroka je bilo više. Potpis izjave je ubrzao i strah slovenačkih

komunista da bi u slučaju mogućeg zauzimanja Slovenije od strane
Angloamerikanaca, odnosno na kraju rata, u OF-u došlo do unutrašnjih
razdvajanja te bi se mogla bilo koja od grupa osamostaliti (prije svega
su imali u vidu hrišćanske socijaliste), pa bi kao takva značila „rezervu“
za proturevoluciju.46 Međunarodne okolnosti su se, naime, brzo
mijenjale. Zbog velikog preokreta na svim svjetskim frontovima, kako
istočnoevropskim i afričkim, tako i pacifičkim, već se jasnije ocrtavao
poraz sila Osovine, iako je kraj rata bio zapravo mnogo dalje nego što se
u to vrijeme previše optimistički očekivalo.
Za razumijevanje okolnosti koje su dovele do potpisa „Dolomitske
izjave“ bili su važni i događaji na prelazu 1942/43. godine, u vrijeme koje
je obilježio već navedeni dolazak načelnika VŠ NOPOJ Arse Jovanovića
u Sloveniju. On je u svojoj procjeni uslova u Sloveniji bio iznimno
kritičan i djelimično prezriv. Uz to nije štedio ni sa optužbama na račun
slovenačkog partijskog rukovodstva govoreći „da oni neće daleko stići sa
OF-om“.47 Jovanovićeve optužbe i mjere koje je uvodio na svoju ruku
nisu mogle ostati bez odgovora. Prvo je došlo do oštrog spora unutar IO
OF, koji su zatim slovenački komunisti riješili tako što su Arsu Jovanovića
prikazali kao glavnog krivca, jer je djelovao suprotno ovlaštenjima CK
KPJ i VŠ NOPOJ (NOV). Prema tim uputstvima, trebalo bi da djeluje
u saglasnosti sa CK KPS i IO OF. Jovanovića su tako žrtvovali da bi u
očima preostalih članova IO OF očuvali ugled i pouzdanje u centralno
jugoslovensko rukovodstvo.48
Čitav problem na prelazu 1942/43. godine bio je povezan sa različitim
stavovima rukovodstava slovenačkog i jugoslovenskog oslobodilačkog
pokreta, zato je potpisivanje „Dolomitske izjave“ bio jedan od prvih
koraka ka ujedinjenju oslobodilačkih pokreta jugoslovenskih naroda.49
46
Čepič Z. et.al. 1995. 62.
47
Čepič Z. et.al. 2005. 670.
48
Godeša B. 1991. b. 455-456.
49
Čepič Z. et.al. 2005. 671.
110
Skupština izaslanika slovenačkog naroda u Kočevju

Od 1. do 3. oktobra 1943. godine, ubrzo nakon septembarske
kapitulacije fašističke Italije, u Kočevju, u tamošnjem Sokolskom
(danas Šeškovom) domu, odvijala se Skupština izaslanika slovenačkog
naroda, tzv. Kočevska skupština. Pod parolom „Narod će sam sebi pisati
presudu“, iz Cankarovog djela Sluge, okupilo se 572 direktno izabrana
i 78 delegiranih predstavnika Oslobodilačkog fronta. Na Skupštinu
izaslanika se rukovodstvo pripremalo već neko vrijeme, a zamisao o
sprovođenju izbora i organiziranju skupštine postojala je još od 1942.
godine. Proglašenje za izbor izaslanika bilo je izdano 11. septembra
1943. godine.50 Izbori su bili u principu slobodni, ali su poticali
kandidiranje i izbor provjerenih kadrova OF-a i starih partizana iz
jedinica, koji su se već iskazali u borbama. Naročito emocionalno su
izbore, koje je organizirao Narodnooslobodilački savjet za Primorsku,
a nakon dvadeset godina fašizma, doživljavali Primorci. Skupštinu su,
naravno, sastavljali pripadnici narodnooslobodilačke borbe, a poseban
akcent su stavili na to da glasačko pravo imaju i žene.
Skupština izaslanika je radila samo noću, ali su učestvovali i
predstavnici centralnih organa narodnooslobodilačkog pokreta i vođa
angloameričke misije za Sloveniju, major Vilijam Džons (William
Jones). Skupština je donijela odluku o općoj mobilizaciji svih ljudskih
sila i materijalnih sredstava za oslobođenje. Izabrala je plenum OF-a
(Slovenački narodnooslobodilački odbor), koji je sastavljalo 120
članova i izvršni odbor OF-a, koji je sastavljalo 10 članova (zapravo je
u potpunosti potvrdila njegov dotadašnji sastav do kraja rata). Donijela
je saopštenje u kojoj je, između ostalog, zapisano: „Kao prvi slobodno
izabrani izaslanici, izabrani tijekom najteže borbe za narodni opstanak,
izjavljujemo u ime čitavog naroda koji se bori, da je slovenački narod
danas konačno važeće stupio u krug suverenih naroda.“51 Izabrala je
delegaciju za AVNOJ od 42 člana i donijela rješenje da IO OF u ime
suverenog slovenačkog naroda uđe u AVNOJ: „Svečano odobravamo da
Izvršni odbor Oslobodilačkog fronta u ime suverenog slovenačkog naroda
50
Mikša P. 2007. 44.
51
Repe B. 2015. 90.
111
uđe u AVNOJ, koji spaja sav južnoslovenski oslobodilački pokret u tijesnu

političku zajednicu s namjerom izgradnje nove Jugoslavije.“52 U rezoluciji
je skupština izaslanika također oduzela jugoslovenskoj izbjegličkoj
vladi pravo da govori u ime jugoslovenskih naroda. „Ujedno Skupština
naglašava, pred svojom zemljom i svijetom, da se izbjeglička londonska
vlada izrodila u petu kolonu okupatorove agenture i da nema više nijedno
pravo govoriti u ime slovenačkog i drugih naroda.“53
Novoizabrani Slovenački narodnooslobodilački odbor se, na svojoj
prvoj sjednici, 19. februara 1944. godine, u Črnomelju, preimenovao
u Slovenački narodnooslobodilački savjet (SNOS). Preimenovanje
je bilo posljedica drugog zasjedanja AVNOJ-a, kada su po drugim
pokrajinama, koje nisu imale oslobodilačke frontove kao što je imala
Slovenija, nastala vijeća.54 Na zasjedanju je donesena „Deklaracija
Slovenačkog narodnooslobodilačkog savjeta o temeljnim pravima i
dužnostima državljana.“ U deklaraciji su nabrojana opća i socijalna
prava za koja se bori slovenački narod: zakonitost, jednakopravnost
bez obzira na spol, narodnost i rasu, sloboda savjesti, govora, štampe,
okupljanja i udruživanja, neprikosnovenost ličnosti i stanovanja, pravo
na rad, odmor i podršku u starosti.55 SNOS je kao slovenački parlament
djelovao do svoje druge sjednice i razrješenja, 9. i 10. septembra 1946.
godine, u Ljubljani.56
Slovenci na drugom zasjedanju AVNOJ-a

Nakon velikih pobjeda, koje je u 1943. godini postigao NOP
jugoslovenskih naroda, nastali su i uslovi za pripremu drugog
zasjedanja AVNOJ-a. Zamisao o sazivu drugog zasjedanja AVNOJ-a,
koje bi trebalo ozakoniti dotadašnje stečevine oslobodilačke borbe
52
Zbor odposlancev slovenskega naroda v Kočevju. 1953. 163.
53
Zbor odposlancev slovenskega naroda v Kočevju. 1953. 160.
54
Repe B. 2015. 90.
55
Ferenc T. 1991. 23.
56
Repe B. 2015. 92.
112
jugoslovenskih naroda, pojavila se još prije italijanske kapitulacije.57

Poziv slovenačkoj delegaciji da krene na drugo zasjedanje AVNOJ-a –
kao datum je bio određen 29. novembar 1943, lokacija Jajce – došao je
radijski, 8. novembra58, tijekom njemačke ofanzive „Wolkenbruch“, koja
se odvijala na Dolenskoj i Notranjskoj, od 21. oktobra do 12. novembra
1943. godine. Za delegaciju su već bila određena 42 delegata, izabrana
na Skupštini izaslanika slovenačkog naroda u Kočevju.59 Vrhovni
plenum OF-a je riješio da na zasjedanju učestvuju svi u Kočevju izabrani
delegati, što se kasnije, zbog njemačke ofanzive, nije desilo, te je na put
prema Jajcu krenula okrnjena grupa od 17 predstavnika. Otputovali su:
Jaka Avšič, Marijan Brecelj, Tone Fajfar, Božidar Jakac, Josip Jeras, Boris
Kidrič, Edvard Kocbek, France Lubej, Pavel Lunaček, Metod Mikuž,
Ivan Novak, Zoran Polič, Josip Rus, Mica Šlander-Marinko, Lado
Vavpetič i Josip Vidmar. Sedamnaesti član je bio Edvard Kardelj, koji
je u to vrijeme već bio u Vrhovnom štabu.60 U Jajcu je za privremenu
zajedničku jugoslovensku vladu (NKOJ) slovenačka delegacija predložila
Kardelja (potpredsjednik), Kocbeka (obrazovanje) i bivšeg bana dravske
banovine Josipa Serneca (financije). Josipa Rusa su predložili za jedno
od potpredsjedničkih mjesta u predsjedništvu AVNOJ-a.
Na drugom zasjedanju AVNOJ-a donijeto je rješenje da će Jugoslavija
poslije rata biti nacionalno ravnopravna država, izgrađena na federativnoj
osnovi.61 AVNOJ se preimenovao u vrhovno zakonodavno i izvršno
narodno predstavništvo (nekakav jednodomni parlament), izabran je
Nacionalni komitet narodnog oslobođenja Jugoslavije kao privremena
vlada buduće Demokratske Federativne Jugoslavije, također je zabranjen
povratak kralja Petra dok se o tome ne izjasni narod i oduzete su
nadležnosti njegovoj vladi.62 Predsjedništvo AVNOJ-a je 30. novembra
1943. donijelo i rješenje o priključenju Slovenačkog Primorja Jugoslaviji
57
Ferenc T. 1987. 287, 299.
58
Kocbek E. 1964. 76.
59
Ferenc T. 1995. 287, 299.
60
Kocbek E. 1964. 88.
61
Škerl F. 1974. 236.
62
Repe B. 2015. 316.
113
(teritorija koja je nakon Prvog svjetskog rata ostala pod Italijom)63 i time
potvrdilo povjerenje slovenačke strane.64 Vrhovni plenum je, naime, već
16. septembra 1943. godine, odmah nakon kapitulacije Italije, objavio
proglašenje o priključenju Primorske Sloveniji. U proglašenju je istakao
da Vrhovni plenum ispunjava temeljni, iz prirodnih i historijskih prava
proistječući zahtjev slovenačkog naroda, te proglašava priključenje
Slovenskog Primorja slobodnoj i sjedinjenoj Sloveniji u slobodnoj i
demokratskoj Jugoslaviji.65
Slovenačka delegacija je bila iznimno aktivna na drugom zasjedanju
AVNOJ-a, sudjelovala je u brojnim diskusijama i davala značajne
prijedloge. Edvard Kardelj je u svom referatu rekao: „Slovenački narod
stupa u buduću Jugoslaviju po vlastitoj volji, oslanjajući se na svoje pravo
na samoodređenje. O federativnom uređenju buduće Jugoslavije ne može
biti nikakve sumnje više i sav će slovenački narod u budućoj Jugoslaviji
predstavljati posebnu federalnu jedinicu gdje će biti sam svoj gazda, i u to
također nema više nikakve sumnje.“66 Josip Vidmar je, između ostalog,
predložio da Titu dodijele titulu maršala. Sjećanja učesnika (Kocbek,
Vidmar i drugi) su iznimno živa i emocionalna.
U vezi sa pitanjem novog državnog uređenja zajedničke jugoslovenske
domovine slovenačka delegacija, kao ni druge, nije imala problema;
još manje sa pitanjem monarhije, što je jasno pokazala već Kočevska
skupština. U to vrijeme sve je zadovoljilo opće rješenje na drugom
zasjedanju AVNOJ-a, koje je doneseno „na temelju prava svakog naroda
na samoodređenje, uključujući pravo na otcepljenje ili sjedinjenje sa
drugim narodima“.67
Prvog decembra 1943. godine slovenačku delegaciju je primio Tito, koji
je najprije istakao da su Slovenci prvi postigli jedinstvo i bili primjer
63
Više o tome vidjetu u: Mikša P. i Zorn M., 2018, »Rapalska meja: četrt stoletja
obstoja in stoletje dediščine«.
64
Bevc M. et.al. 1963. 156.
65
Šnuderl M. 1949. Dok. br. 73.
66
Megušar M. et al. 1953. 77.
67
Nešović S. 1973. 328.
114
ostalim jugoslovenskim narodima. Upozorio je da će vojnički položaj

u Sloveniji još biti težak. Treba očuvati živu silu i, ako bude trebalo,
sprovesti i taktičko premještanje i povlačenje iz Slovenije. Savjetovao je
najužu saradnju sa Hrvatima. Na danas već poznato pitanje generala
Avšiča u vezi sa komandnim jezikom u NOV i POS, Tito je odgovorio:
„Jasno, posve jasno je da ste slovenačka vojska, zato morate u njoj imati
slovenački jezik, od osnovnih komandi do najviših jedinica.“68
Nakon povratka slovenačke delegacije sa AVNOJ-a glasila slovenačke
oslobodilačke borbe počela su opširnije pisati o zasjedanju u Jajcu i
njegovom značaju. Slovenački narod je trebalo upoznati sa najvažnijim
činjenicama i rezultatima zajedničkog zasjedanja jugoslovenskih naroda.
Započela je tzv. avnojska kampanja, koja je značenje odluka zasjedanja
u Jajcu prenijela do posljednjeg borca i aktiviste, kao i saradnika u
narodnooslobodilačkoj borbi. Avnojska kampanja je bila najopsežnija u
glasilu Slovenski poročevalec. Odatle se proširila u pokrajinska i lokalna
glasila i postepeno obuhvatila svu Sloveniju.69
Slovenački oslobodilački pokret je bio prvi koji je potvrdio rad svoje
delegacije na drugom zasjedanju AVNOJ-a, čemu je doprinio i dolazak
delegacije predsjedništva AVNOJ-a i NKOJ-a na čelu sa dr. Ivanom
Ribarom i Edvardom Kardeljom u Črnomelj. Tamo se, 19. i 20.
februara 1944. godine, odvijala sjednica SNOS-a, koja je predstavljala
najprodubljeniju sjednicu vrhovnog predstavničkog i nadležnog tijela
nekog od jugoslovenskih naroda nakon AVNOJ-a. Kardelj je iznio suštinu
AVNOJ-a i nastanka nove Jugoslavije: „bekema naroda oslobodioca i
da je federativni odnos među pojedinačnim narodima nastao u praksi
tijekom borbe te ga je druga sjednica AVNOJ-a samo ozakonila.“70
68
Repe B. 2015. 328.
69
Škerl F. 1974. 238.
70
Kardelj E. 1945.
115
IZVORI I LITERATURA
a) Štampa
Slovenski poročevalec. Ljubljana.
b) Knjige
Balkovec, Bojan, Bajt D., Cvirn J., Dolenc E., Drnovšek M., Godeša B.,
Goropevšek B., Grdina I., Guštin D., Juvan M, Komelj M., Lazarević
Ž., Marušič B., Mavčič A., Pavlin T., Pelikan E., Perovšek J., Pirjevec
J., Stergar J., Stiplovšek M. i Svoljšak P. 1996. Slovenska kronika XX.
stoletja. Ljubljana: Nova revija.
Bevc, Milan, Golias J., Komac D., Jeras S., Krall J., Luštek M., Ferenc
T. i Mikuž M. 1963. Zbornik fotografij iz narodnoosvobodilnega boja
slovenskega naroda 1941-1945, knjiga 3. Ljubljana: Muzej narodne
osvoboditve LRS.
Čepič, Zdenko, Ferenc T., Gabrič A., Godeša B., Mlakar B., Nećak
D., Prinčič J., Prunk J., Repe B., Vidovič-Miklavčič A., Vodopivec P. i
Ževart M. 1995. Ključne značilnosti slovenske politike v letih 1929-1955:
znanstveno poročilo. Ljubljana: Inštitut za novejšo zgodovino.
Čepič, Zdenko, Borak N. i Fischer J. 2005. Slovenska novejša zgodovina:
od programa Zedinjena Slovenija do mednarodnega priznanja Republike
Slovenije: 1848-1992. Ljubljana: Mladinska Knjiga: Inštitut za novejšo
zgodovino.
Dolinar, France M., Gabrič A., Golec B., Kosi M., Nabergoj T. i Rihtaršič
M. 2011. Slovenski zgodovinski atlas. Ljubljana: Nova revija.
Fajfar, Tone. 1979. Odločitev: spomini in partizanski dnevnik. Ljubljana:
Cankarjeva založba.
Ferenc, Tone et al. 1962. Dokumenti ljudske revolucije v Sloveniji. Knjiga
1. Marec 1941 - marec 1942. Ljubljana: Inštitut za zgodovino delavskega
gibanja v Ljubljani.
116
Ferenc, Tone. 1985. Ljudska oblast na Slovenskem: 1941-1945. 2, Narod

si bo pisal sodbo sam. Ljubljana: Borec: Partizanska knjiga.
Ferenc, Tone. 1987. Ljudska oblast na Slovenskem: 1941-1945. 1, Država
v državi. Ljubljana: Borec: Partizanska knjiga.
Ferenc, Tone. 1991. Ljudska oblast na Slovenskem: 1941-1945. 3, Mi
volimo. Ljubljana: Mladika.
Ferenc, Tone. 2006. Okupacijski sistemi med drugo svetovno vojno. 1,
Razkosanje in aneksionizem. Ljubljana: Oddelek za zgodovino Filozofske
fakultete.
Godeša, Bojan. 2011. Čas odločitev: katoliški tabor in začetek okupacije.
Ljubljana: Mladinska knjiga.
Kardelj, Edvard. 1945. Drugo zasedanje AVNOJ-a in slovenski narod.
Ljubljana: Propagandni komitet pri IOOF
Kidrič, Boris. 1959. Kratek oris razvoja Osvobodilne fronte in sedanja
politična situacija v Sloveniji. S. l. : s. n.
Klanjšček, Zdravko, Ferenc T., Ferlež I., Mikuž M., Nedog-Urbančič A.,
Novak J., Stepančič M. i Stiplovšek M. 1976. Narodnoosvobodilna vojna
na Slovenskem 1941-1945. Ljubljana: Partizanska knjiga.
Kocbek, Edvard. 1964. Slovensko poslanstvo : dnevnik s poti v Jajce 1943.
Celje: Mohorjeva družba.
Kocbek, Edvard. 2004. Tovarišija: dnevniški zapiski od 17. maja 1942 do
1. maja 1943. Ljubljana: DZS.
Lukman, Rozalija et al. 1968. Dokumenti ljudske revolucije v Sloveniji.
Knjiga 4. November 1942 - december 1942. Ljubljana: Inštitut za
zgodovino delavskega gibanja v Ljubljani.
Marolt, Janez, Mihelič D., Žvanut M., Rozman F., Prunk J., Kresal F.,
Kacin-Wohinz, M., Ferenc T. i Repe B. 1999. Slovenci skozi čas: kronika
slovenske zgodovine. Ljubljana: Mihelač.
117
Mikša, Peter i Zorn M. 2020. Življenje ob meji: Rogaška Slatina in

Obsotelje kot jugovzhodna meja nemškega rajha (1941–1945). Ljubljana:
Znanstvena založba Filozofske fakultete.
Mikša, Peter i Vehar M. 2021. Obmejni trikotnik : okupacijske meje
med Idrijo, Žirmi in Polhograjskimi Dolomiti, 1941-1945. Ljubljana:
Znanstvena založba Filozofske fakultete.
Repe, Božo. 2015. S puško in knjigo: narodnoosvobodilni boj slovenskega
naroda 1941-1945. Ljubljana: Cankarjeva založba.
Rus, Veljko. 1992. Zapiski iz življenja Josipa Rusa. Ljubljana: Društvo
piscev zgodovine NOB Slovenije.
Šnuderl, Makso. 1949. Dokumenti o razvoju ljudske oblasti v Sloveniji.
Ljubljana: Uradni list Ljudske Republike Slovenije.
Zbor odposlancev slovenskega naroda. 1943. Zbor odposlancev
slovenskega naroda v Kočevju: od 1. do 3. oktobra 1943: dokumenti.
Ljubljana: Ljudska skupščina LRS.
c) Članci
Godeša, Bojan. 1991. a. »Priprave na revolucijo ali NOB?«. u: Slovenski
upor 1941: Osvobodilna fronta slovenskega naroda pred pol stoletja :
zbornik referatov na znanstvenem posvetu v dneh 23. in 24. maja 1991 v
Ljubljani. Ljubljana: Slovenska akademija znanosti in umetnosti. 69-85.
Godeša, Bojan. 1991. b. »Prispevek k poznavanju Dolomitske izjave II«.
Nova revija: mesečnik za kulturo 10, br. 107. Ljubljana: Nova revija. 455-
460.
Godeša, Bojan. 1991. c. »Prispevek k poznavanju Dolomitske izjave III«.
Nova revija: mesečnik za kulturo 10, br. 108. Ljubljana: Nova revija. 592-
608.
Megušar Milan et al. 1953. Zbor odposlancev slovenskega naroda v Kočevju
: od 1.do 3.oktobra 1943 : dokumenti. Ljubljana : Ljudska skupščina LRS.
118
Mikša, Peter i Zorn M.. 2018. »Rapalska meja : četrt stoletja obstoja in
stoletje dediščine«. u: Nečakov zbornik: procesi, teme in dogodki iz 19. in
20. stoletja. Ljubljana: Znanstvena založba Filozofske fakultete. 605-641.
Mikuž, Metod. 1974. »Kratek oris NOB slovenskega naroda 1941-1945«.
u: X. Seminar slovenskega jezika, literature in kulture, 1.-13. julij 1974.
Predavanja. Ljubljana: Filozofska fakulteta. 143-159.
Nešović, Slobodan. 1973. Prvo in drugo zasedanje AVNOJ : [26 in 27.
novembra 1942 in 29. in 30. novembra 1943]. Ljubljana : Komunist.
Repe, Božo. 2019. »Diplomatsko razkosanje Slovenije med drugo
svetovno vojno in določanje meja na terenu«. Zgodovinski časopis 73, br.
1. Ljubljana: Zveza zgodovinskih društev Slovenije. 158-192.
Škerl, France. 1951. »Politični tokovi v Osvobodilni fronti v prvem
letu njenega razvoja«. Zgodovinski časopis 5, br. 1. Ljubljana: Zveza
zgodovinskih društev Slovenije. 7-86.
Škerl, France. 1974. »Jugoslovanska ideja pri Slovencih v dobi
narodnoosvobodilnega boja do drugega zasedanja AVNOJ«. Prispevki
za zgodovino delavskega gibanja 14, br. 1-2. Ljubljana: Prispevki za
zgodovino delavskega gibanja. 203-239.
Zorn, Matija, Ciglič R. i Gašperič P. 2020. »Državne meje na ozemlju
Slovenije med drugo svetovno vojno na podlagi kartografskega gradiva
okupacijskih sil«. u: Okupacijske meje v Sloveniji 1941-1945. Ljubljana:
Znanstvena založba Filozofske fakultete. 193-222.
d) DIPLOMSKO DELO
Mikša, Peter. 2007. Delo Izvršnega odbora Osvobodilne fronte v letih
1941-1945 [diplomsko delo]. Ljubljana: Univerza v Ljubljani, Filozofska
fakulteta.
119
THE SLOVENIAN ROAD TO AVNOJ. FROM THE CREATION

OF THE LIBERATION FRONT TO THE ATTENDANCE AT THE
SECOND SESSION OF AVNOJ
Summary
Yugoslavia, which was attacked on April 6th, 1941, was unable to resist
the invasion. Its units withdrew from the border areas to the interior,
and the government and the King abandoned the country.
German units occupied the Slovenian territory from the north and
northeast, while Italian units did so from the west. Hungarian units also
joined the German forces, and on April 11th, they managed to penetrate
into the interior of Slovenia. Three days later, the Slovenian territory was
fully occupied, followed by the signing of the unconditional surrender of
the Kingdom of Yugoslavia on April 17th. The occupation was followed
by the division of Slovenian territory among the four occupiers. After
the initial shock, the nationally conscious Slovenes soon developed the
will to resist, as evidenced by spontaneous acts of resistance in the first
weeks of the occupation. The realisation of the true goals of the occupiers
and their violent policies of denationalisation only fuelled national
confidence and defiance. Patriots awaited instructions for resistance.
On April 26th, 1941, representatives of the Communists, the Christian
Socialist Union of the Yugoslav Professional Association, conscientious
objectors within the ranks of the Sokol movement, and cultural workers
gathered in Ljubljana and established an anti-imperialist front, later
renamed the Liberation Front — OF. Following Germany’s invasion of
the Soviet Union, more than ten groups, which had the character of
plenum groups, joined the OF. Essentially, the organisational structure
of the Liberation Front was somewhat similar to the pre-war people’s
front associations. The supreme body was the Supreme Plenum, which
included representatives of all groups involved in the OF. The narrower
operational and decisive body was the Executive Committee of the
OF (IO OF), which during almost the entire war, consisted solely of
representatives of the founding or fundamental groups as the most
important core of the OF. The Supreme Plenum of the OF voluntarily,
but based on the principle of self-determination, decided to form an
120
alliance with similar representatives of other Yugoslav nations. At the

same time, the Slovenian partisan units, with their resolution, were
incorporated into the Yugoslav National Liberation Partisan Units under
the supreme command of the Supreme Headquarters of the Yugoslav
National Liberation Partisan Units. The Slovenes could not attend the
first session of AVNOJ in Bihać at the end of 1942, but they subsequently
accepted its resolutions. However, with a total of 17 representatives, they
did participate in the second session at the end of November 1943 in
Jajce. The contribution outlines the Slovenian path from the beginnings
of resistance in April 1941.
Yugoslavia, which was attacked on April 6, 1941, was unable to resist the
invasion. Its units withdrew from the border areas to the interior, and
the government and the king abandoned the country.
German units occupied the Slovenian territory from the north and
northeast, while Italian units did so from the west. Hungarian units also
joined the German forces, and on April 11, they managed to penetrate
into the interior of Slovenia. Three days later, the Slovenian territory was
fully occupied, followed by the signing of the unconditional surrender
of the Kingdom of Yugoslavia on April 17. The occupation was followed
by the division of Slovenian territory among the four occupiers. After
the initial shock, the nationally conscious Slovenes soon developed the
will to resist, as evidenced by spontaneous acts of resistance in the first
weeks of the occupation. The realization of the true goals of the occupiers
and their violent policies of denationalization only fueled national
confidence and defiance. Patriots awaited instructions for resistance.
On April 26, 1941, representatives of the Communists, the Christian
Socialist Union of the Yugoslav Professional Association, conscientious
objectors within the ranks of the Sokol movement, and cultural workers
gathered in Ljubljana and established an anti-imperialist front, later
renamed the Liberation Front - OF. Following Germany‘s invasion of
the Soviet Union, more than ten groups, which had the character of
plenum groups, joined the OF. Essentially, the organizational structure
of the Liberation Front was somewhat similar to the pre-war people‘s
front associations. The supreme body was the Supreme Plenum, which
included representatives of all groups involved in the OF. The narrower
121
operational and decisive body was the Executive Committee of the

OF (IO OF), which during almost the entire war consisted solely of
representatives of the founding or fundamental groups as the most
important core of the OF. The Supreme Plenum of the OF voluntarily,
but based on the principle of self-determination, decided to form an
alliance with similar representatives of other Yugoslav nations. At the
same time, the Slovenian partisan units, with their resolution, were
incorporated into the Yugoslav National Liberation Partisan Units under
the supreme command of the Supreme Headquarters of the Yugoslav
National Liberation Partisan Units. The Slovenes could not attend the
first session of AVNOJ in Bihać at the end of 1942, but they subsequently
accepted its resolutions. However, with a total of 17 representatives, they
did participate in the second session at the end of November 1943 in
Jajce. The contribution outlines the Slovenian path from the beginnings
of resistance in April 1941.
122
Vera Katz
Udruženje za modernu historiju/Udruga za modernu povijest/UMHIS
Sarajevo
UDK 94 (497.6) “1953”: 394.4 (497.6) “1953”
PROSLAVA DESETOGODIŠNJICE ZASJEDANJA

AVNOJ-a I ZAVNOBiH-a
Apstrakt: U članku se nakon kratkog uvoda o datumima i
odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a održanog u Jajcu 1943. i
Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a u Mrkonjić Gradu, 1943., analizira
proslava povodom desetogodišnjice njihovog održavanja. U
kontekstu političkih, ekonomskih i društvenih okolnosti u Jugoslaviji
i Bosni i Hercegovini novembra 1953., prezentirane su tekovine tih
događaja koji su utemeljili Jugoslaviju poslije Drugog svjetskog rata
i Bosnu i Hercegovinu kao ravnopravnu jedinicu u federaciji šest
jugoslavenskih republika. Na osnovi govora političara i izvješća
novinara, objavljenih u dnevnom listu Oslobođenje, u članku su
prezentirana politička mišljenja, sjećanja visokopozicioniranih
jugoslavenskih i republičkih političara te praznična atmosfera
tijekom održavanja brojnih svečanosti i susreta. Na poseban način
je proslavu uveličao dolazak predsjednika FNRJ Josipa Broza Tita u
pratnji članova savezne vlade.
Ključne riječi: Jugoslavija, Bosna i Hercegovina,
Narodnooslobodilačka borba, AVNOJ, ZAVNOBiH, Josip Broz Tito,
Đuro Pucar Stari, Rodoljub Čolaković, Ivo Lola Ribar, socijalističke
proslave
Abstract: The article, after a brief introductions about the dates and
decisions of the Second Session of AVNOJ held in Jajce in 1943 and
the First Session of ZAVNOBiH in Mrkonjić Grad of the same year,
analyzes the celebration on the occasion of the tenth anniversary of
their holding. In the context of political, economic and social
circumstances in Yugoslavia and Bosnia and Herzegovina in

November 1953, the results of the events were prezented which
established Yugoslavia after Second World War and Bosnia and
Herzegovina as an equal unit in the federation of six Yugoslav
republics. Based on the speeches of politicians and the reports of
journalists, published in the daily newspaper Oslobođenje, the article
presents the opinions and memories of high-ranking politicians, as
well as the festive atmosphere during numerous ceremonies and
meetings. The celebration was enhanced in the special way by the
arrival of the President of the FNRJ, Josip Broz Tito, accompanied
by memebers of Federal Government.
Key words: Yugoslavia, Bosnia and Herzegovina, People’s Liberation
Struggle, AVNOJ, ZAVNOBiH, Josip Broz Tito, Đuro Pucar Stari,
Rodoljub Čolaković, Ivo Lola Ribar, socialist celebration
Uvod
Podizanje ustanka i stvaranje partizanskih odreda pod vodstvom
Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) značilo je postupno stvaranje
Narodnooslobodilačke vojske i osnivannje narodnooslobodilački
odbori kao nosioci nove vlasti na oslobođenim teritorijama. Do Drugog
zasjedanja AVNOJ-a ostvarene su velike pobjede Saveznika u vojnom
i političkim pogledu. Italija je kapitulira 8. septembra 1943. godine.
„Na Drugom zasedanju, održanom u Jajcu 29-30. novembra 1943, u
prisustvu 142 od 268 delegata iz svih krajeva Jugoslavije, s kojima su
glasali i zamenici delegata na osnovu ovlašćenja, od kojih su neki imali
po dva, pa i tri punomoćja, čineći da je među onima koji su glasali
bilo više od 142 delegata, AVNOJ je proglašen za najviši organ vlasti
jugoslovenske federacije. Toj revolucionarnoj skupštini prisustvovale su
delegacije svih naroda Jugoslavije osim makedonskog, čiji predstavnici
nisu uspeli da se probiju do Jajca. Otežani uslovi kretanja i razdaljina
sprečili su i više drugih delegata da prisustvuju. Delegaciju Srbije
sačinjavali su srbijanski borci proleterskih brigada“.1
1
Petranović, B. 1988., knjiga druga, 283.
124
Vera Katz, PROSLAVA DESETOGODIŠNJICE ZASJEDANJA...
Sukladno odlukama Politbiroa CK KPJ i Vrhovnog štaba

Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u jugoslavenskim zemljama
– federalnim jedinica, budućim republikama, održavana su zasjedanja
njhovih antifašističkih vijeća prije sazivanja AVNOJ-a. Tako je za Bosnu
i Hercegovinu 25. novembra 1943. sazvana „bosanska skupština“ –
Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine – koje je
održano 25/26. novembra 1943. u Mrkonjić Gradu. Održavanjem drugih
i trećih zasjedanja zemaljskih vijeća i AVNOJ-a do sredine 1945. godine
Jugoslavija je krenula u završnu fazu konstituiranja Federativne Narodne
Republike Jugoslavije. Tema ovog rada je proslava desetogodišnjice
Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a i Drugog zasjedanja AVNOJ-a, 1953.
godine, do kada je nova Jugoslavija održala prve poslijeratne izbore,
donijela Ustav FNRJ, uspostavila model ukupnog razvoja zemlje Prvim
petogodišnjim planom, izvršila prvi popis stanovništva, razišla se s
politikom Sovjetskog Saveza, održala Peti kongres KPJ i Prvi (osnivački)
kongres KP Bosne i Hercegovine, zatim donijela Ustavni zakon o
osnovama društvenog i političkog uređenja, prema nekim mišljenjima
drugi ustav, i provela izbore sukladno njegovim odredbama kao i drugi
popis stanovništva, a na opterećujući način je vodila diplomatsku borbu
o razgraničenju s Italijom u vezi s Tršćanskim pitanjem.
Obilježavanje desetogodišnjice ZAVNOBiH-a

Godine 1953. u Bosni i Hercegovini su obilježena dva važna datuma iz
historije socijalističke Jugoslavije – 25. i 29. novembar. Desetogodišnjica
održavanja AVNOJ-a proslavljena je sa više manifestacija pa su i
novinska izvješća o tome mnogo brojnija. Za 25. novembar na prvoj
stranici Oslobođenja Todor Vujasinović nadahnutim tekstom podsjeća
na povezanost odluka donesenih na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a
sa zasjedanjima i u drugim federalnim jedinicama sa krovnim
odlukama AVNOJ-a tijekom borbe za oslobođenje: „Kao što je
neravna i nemilosrdna trogodišnja borba naroda Bosne i Hercegovine
omogućila uslove za Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a, tako je zasjedanje
u Mrkonjić Gradu – kao i ona u Kočevju, Topuskom, Sandžaku i
Crnoj Gori – omogućilo veliko djelo kojim je nekoliko dana docnije
125
krunisan rad Drugog zasjedanja AVNOJ-a u susjednom gradu Jajcu.

(...) Narodi Bosne i Hercegovine svjesni su danas više nego ikada da su
sve to mogli postići samo svojom borbom i svojim radom. Razumije
se, uz puno razumijevanje i pomoć ostalih bratskih republika i naroda
koji u njima žive. Narodi Bosne i Hercegovine duboko su svjesni da
je slobodna, moćna socijalistička Jugoslavija plod svih odluka, čiji su
temelji u Mrkonjić Gradu i Jajcu. (...) Upravo zato nemoguće je pravilno
ocijeniti značaj Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a, ako ga ne povežemo sa
istinskim značajem Drugog zasjedanja AVNOJ-a“.2
Rodoljub Čolaković se u svom prigodnom tekstu osvrnuo na diskusiju
koja je tih novembarskih dana vođena u Jajcu o državno-pravnom
položaju Bosne i Hercegovine u jugoslavenskoj federaciji: „Sredinom
mjeseca novembra 1943. godine stigao sam s drugom Avdom Humom i
grupom političkih radnika iz Istočne Bosne u Jajce. To je bila delegacija
tog kraja za Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a i Drugo zasjedanje AVNOJ-a.
Prilikom pripremanja projekata odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a
vođena je diskusija o položaju Bosne i Hercegovina u jugoslovenskoj
federaciji: da li autonomija vezana za Srbiju ili Hrvatsku, da li autonomija
vezana direktno za saveznu vladu? Iznijeću ovdje neka svoja sjećanja na
tu diskusiju. Pošto je naše federativno uređenje državno-pravni izraz
nacionalne ravnopravnosti, postavljalo se pitanje kakav će biti položaj
Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj federaciji? U njoj ne živi posebna,
bosanska, nacija, nego dijelovi srpske i hrvatske nacije i Muslimani, koji
su u svojoj ogromnoj većini nacionalno neopredjeljeni. Polazeći čisto
mehanički od načela na kome se zasnivala jugoslovenska federacija,
naime da svaka nacija dobije svoju federalnu jedinicu čije su granice
bile manje više određene istoriskim razvitkom, bilo je drugova koji su
smatrali da Bosna i Hercegovina ne treba da postane šesta federalna
jedinica jugoslovenske federacije. Niko, istina, nije predlagao da se Bosna
i Hercegovina podijeli između Srbije i Hrvatske, nego je predlagao da joj
se da položaj autonomne pokrajine. To je nekad, u staroj Jugoslaviji bio
zahtjev naprednog pokreta i time bi se, mislili su ti drugovi, zadovoljile
težnje naroda Bosne i Hercegovine. Ali rat i revolucija izmijenili su
2
Todor Vujasinović, „Deset godina od Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a – na istorisku
godišnjicu“. Oslobođenje, god. XI, broj 2230. Sarajevo, 25.11.1953, 1.
126
mnogo šta u našoj zemlji, pa se u vezi s time moralo i pitanje položaja

Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj federaciji postaviti drugačije.
U normalnom političkom razvitku Bosne i Hercegovine sigurno bi
autonomija značila korak naprijed, ali sad kad revolucija temeljito
preorava našu zemlju i kad su borbom jugoslovenskih naroda
stvoreni uslovi za radikalnu izmjenu svega što smeta stvaranju čvrste
jugoslovenske zajednice, autonomija je prevaziđena stvar. Dati Bosni
i Hercegovini status autonomne pokrajine i kao takvu je priključiti
Srbiji ili Hrvatskoj značilo bi izazvati niz sumnji i pitanja kod Srba,
odnosno Hrvata. Ma koje od ta dva rješenja da se prihvati, svakako bi
značilo i netačan i politički štetan odgovor na zlokobno pitanje: ‘čija
je Bosna?’ srpska ili hrvatska? A upravo to pitanje bilo je u prošlosti
glavno sredstvo u rukama srpskih odnosno hrvatskih nacionalista za
raspirivanje šovinističke mržnje između Srba i Hrvata.Takvo rješenje
pogotovo bi nepovoljno odjeknulo kod Muslimana, u većini nacionalno
neopredjeljenih, koji bi u njemu vidjeli opasnost da će ih nasilno gurati
u Srbe odnosno Hrvate. To bi tek dalo maha njihovim reakcionarima da
razviju svoju aktivnost na ‘spasavanju’ Muslimana. Zbog toga je takvo
rješenje bilo odbačeno. Možda bosansko-hercegovačku autonomnu
jedinicu povezati neposredno sa saveznim ustanovama, tako da bi
njezin položaj pomalo ličio na položaj ostalih federalnih jedinica,
možda samo sa manjim pravima. To je već bio korak bliže ka položaju
Bosne i Hercegovine kao šeste federalne jedinice. Jer čim je to pitanje
postavljeno, odmah se i reklo: a zašto autonomna jedinica? Bosna i
Hercegovina je već i istoriski formirana geografsko-ekonomska jedinica,
sa svojom specifičnom političkom problematikom, u koju treba uključiti
i nacionalnu problematiku. Sigurno je da će se ona lakše i brže rješavati
ako Bosna i Hercegovina bude federalna jedinica, ravnopravna sa
ostalima. O svemu ovome diskutovano je u Jajcu neposredno pred Prvo
zasjedanje ZAVNOBiH-a i Drugo zasjedanje AVNOJ-a. Naći najbolje
rješenje nije bilo teško. I to iz prostog razloga što je to pitanje rješavano
u sklopu onih krupnih pitanja od čijeg je rješenja zavisila budućnost
naroda Jugoslavije, čvrstina njihove nove državne zajednice, izgledi za
njihov dalji društveni razvitak, što su to pitanje, u sklopu drugih, rješavali
ljudi širokih horizonata i smjelih koncepcija, što su ih rješavali ljudi koji
su predstavljali narode Jugoslavije uhvaćene u koštac ne samo sa silom
127
okupatora nego i sa svim mračnim snagama naše teške prošlosti, ljudi

čvrsto rješeni da ih u ovoj istoriskoj bici pobjede i smjelo krenu naprijed.
Upravo zbog toga, rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta na
čelu sa drugom Titom, predložilo je da se u jugoslovenskoj federaciji
Bosni i Hercegovini prizna položaj federalne jedinice ravnopravne
sa ostalima. Iako ona taj položaj nije dobila na osnovu posebnog
nacionalnog obilježja, kao naprimjer, Makedonija ili Slovenija, ipak je
takvo rješenje dosljedno i politički veoma gipko sprovođenje u život
nacionalne ravnopravnosti koje treba da učvrsti novu jugoslovensku
državnu zajednicu kao zemlju ravnopravnih i zbratimljenih naroda.
Oživotvorenje tog načela treba da iz našeg zajedničkog života ukloni i
najmanju sitnicu koja bi potsjećala na hegemoniju ma koje nacije, sve
ono što bi raznim šovinistima dalo ma kakav argument za šovinističko
vršljanje. Ono treba da dalje razvija i produbljuje bratstvo naših naroda
i tako učvršćuje temelje naše zajedničke države“.3 Opširniji izvod iz
Čolakovićevog teksta je prenijet zbog njegovog značaja za rješavanje
državno-pravng statusa Bosne i Hercegovine i važnosti obilježavanja
događaja temeljnog za njeno ravnopravno mjesto u Jugoslaviji.
Kao uvodni dio u centralnu svečanost u Mrkonjić Gradu u Oslobođenju
je objavljen novinski članak u kojem je opisana atmosfera u gradu,
značaj ovog grada u modernoj bosanskohercegovačkoj historiji i neki
primjeri kojima se željelo oslikati prijeratno vrijeme. „Praznik je već
razvio svoje zastave nad starim Mrkonjić Gradom u očekivanju starih i
novih gostiju“, a cijeli grad je bio pripremljen za veliko slavlje: „Bjelasa
se dom ZAVNOBiH-a, i svježe okrečene kuće mrkonjićgradskih
ulica. Jedna nosi ime Oslobođenja kao da time potsjeća na simboliku
naše Republike“. Za Mrkonjić Grad se kaže: „Mali bosanski gradić,
danas u mnogome preporođen, nije se nikada ni nadao da će
postati istorisko mjesto u kome su položeni prvi temelji bosansko-
hercegovačke državnosti. Oslobodilački talas koji ga je prije jedne
decenije zapljusnuo, nagnao je u bjekstvo fašiste i Drenovićeve četničke
izrode. Time je obezbijedio nesmetan rad jednom istoriskom skupu,
koji je Bosnu i Hercegovinu definitivno stavio u ravnopravnu porodicu
3
Rodoljub Čolaković, „Kako se rađala Narodna Republika Bosna i Hercegovina“.
Oslobođenje, god. XI, br. 2230. Sarajevo, 25. 11.1953. 2.
128
naroda koji tvore jugoslovensku federaciju“. Osvrćući se na prijeratno

vrijeme novinar je naveo dva primjera „nenarodnog režima“: „Nekada
je u miru poglavar Bogoboj Antić, neznalica, a snob, želio da se
jevtino proslavi, dajući starom Varcar Vakufu ime Mrkonjić Grad, po
komitskom imenu Petra I Karađorđevića. I danas se u ovom gradu priča
o njegovoj lakrdijaškoj poeziji kojom je htio postići jedno mjesto više u
monarhističko birokratskoj hijerarhiji. Glupavi učitelj i bukadžija Uroš
Drenović i u ratu je nastavio četničkom kamom svoju mirnodopsku
tradiciju, I sve se skupa, na kraju krajeva, raspalo kao kula od karata, pod
udarcima vojnika Revolucije“. Na kraju u tekstu se poručuje: „Mrkonjić
Grad će ostati zapisan kao jedno od mnogih bosanskih mjesta u analima
istorije, ali i mjesto kome pripada posebna čast što su u njegovoj sredini
donesene dalekosežne odluke pretstavništva naoružanog naroda, koje
su presjekle krvavi put bratoubilačkog klanja, a zatim i svaku mogućnost
povratka avanturističkih karijerista sličnih Bogoboju Antiću“.4
Glavna svečanost povodom desetogodišnjice zasjedanja ZAVNOBiH-a
održana je u Mrkonjić Gradu 25. novembra s početkom u 19 sati u prisustvu
preživjelih vijećnika ZAVNOBiH-a, učesnika Narodnooslobodilačkog
rata, sreskih i općinskih rukovodilaca te visokih dužnosnika: Rodoljuba
Čolakovića, člana Saveznog izvršnog vijeća, Đure Pucara Starog,
predsjednika Izvršnog vijeća NR BiH i njegovih članova. Na ukrašenoj
pozornici jugoslavenskim, partijskim i bosanskohercegovačkim
zastavama proslavu je otvorio hor Radio Sarajeva pod dirigentskom
palicom Tihomira Mirića izvođenjem Internacionale. Opširni referat
posvećen desetogodišnjici Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a podnio je
Hasan Brkić, državni sekretar za poslove narodne privrede i nekadašnji
sekretar ZAVNOBiH-a. Brkić je podsjetio prisutne kakvo je bilo opće
stanje u Bosni i Hercegovini do rata i kako su se prevazilazile brojne
suprotnosti: „Razvojni put Narodnooslobodilačkog pokreta, ogromne
teškoće koje je na tom putu morao da savlada, bili su uslovljeni položajem
Bosne i Hercegovine u predratnoj Jugoslaviji, odnosima i suprotnostima
koji su se u njoj kroz raniji i najnoviji razvitak stvarali. Bosna i
Hercegovina ušla je u XX vijek sa neriješenim feudalnim odnosima,
ekonomski zaostala sa svim društvenim i političkim posljedicama
4
LJ. T. „Poslije deset godina“. Oslobođenje, god. XI, br. 2230. Sarajevo, 25.11.1953. 2.
129
kolonijalnog porobljavanja i eksploatacije. Zadocnjeli društveni-

ekonomski, i u vezi sa tim i zadocnjeli nacionalni i politički razvitak
posebno su otežali njen položaj u staroj Jugoslaviji. (...) Neumornom
borbom protiv političkog i idejnog uticaja srpske i hrvatske buržoazije,
muslimanske reakcije i reakcionarnog klera svih vrsta iz dana u dan
jačao je oružani narodni ustanak. Nadahnut plemenitim težnjama
radnih masa, težnjama njihovog međusobnog zbližavanja i zajedničke
borbe, on je uzimao sve dubljeg korjena u narodu, najprije u redovima
srpskog naroda, a kasnije među muslimanima i Hrvatima“.5 O
diskusijama o statusu Bosne i Hercegovine u budućoj Jugoslaviji Brkić je
rekao: „Već u ratu bilo je riješeno pitanje položaja Bosne i Hercegovine
u novoj državi. Mi se sjećamo da su pred Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a
vođene diskusije o tome, kakav bi državno-pravni položaj trebalo da
ima Bosna i Hercegovina u jugoslovenskoj federaciji: da li da se ona
konstituiše kao autonomna oblast ili kao posebna fedralna jedinica
ravnopravna ostalim nacionalnim jedinicama. Zahvaljujući tome što
se nova Jugoslavija stvarala ne pogodbom nego zajedničkom borbom
svih jugoslovenskih naroda, zahvaljujući tome što je socijalistička
revolucija brisala nacionalne suprotnosti, šovinističke uskogrudosti
i hegemonističke tendencije bilo je moguće da se nađe rješenje koje
je najviše odgovaralo interesima državne zajednice jugoslovenskih
naroda. To je bilo moguće, što se na čelu pokreta nalazila KPJ i drug
Tito koji su nacionalnom problemu Jugoslavije prilazili sa stanovišta
jačanja njenog jedinstva i monolitnosti, u čemu je bio i osnovni interes
svih jugoslovenskih naroda. Kasniji razvitak potvrdio je životnu snagu
takve nacionalne politike i principa na kojima su počivale i odluke II
zasjedanja AVNOJ-a“.6 U završnom dijelu referata Brkić je govorio o
postignućima, mogućnostima i nastojanjima prema daljnjem razvoju
5
„Proslava desetogodišnjice Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a – Bosna i Hercegovina
se iščupala iz ranije privredne zaostalosti i pred njom se danas otvaraju široki
putevi daljeg razvitka – Na svečanoj akademiji u Mrkonjić gradu o ovoj značajnoj
istoriskoj godišnjici govorio je drug Hasan Brkić“. Oslobođenje, god. XI, br. 2231.
Sarajevo, 27.11.1953. 1.
6
„Nijedan jugoslovenski narod bez pomoći drugog ne bi mogao očuvati svoju
nacionalnu slobodu i nezavisnost“. Oslobođenje, god. XI, br. 2231. Sarajevo,
27.11.1953. 2.
130
Bosne i Hercegovine i velikim naporima koje je potrebno uložiti

povezujući to sa žrtvama boraca u Narodnooslobodilačkoj borbi: „Davno
željeni ideal, plemenite težnje svih onih boraca koji su dali svoje živote
za oslobođenje danas sve snažnije ispunjavaju duše i srce radnog naroda
Bosne i Hercegovine, a to opravdava sve što se žrtvovalo i žrtvuje na
putu oslobodilačke i revolucionarne borbe i ova naša proslava na kojoj
su se okupili ljudi koji su na svojim leđima ponijeli velike terete borbe,
kojima je životni cilj bio oslobođenje zemlje, izgradnja novog poretka i
stvaranje novog čovjeka, koji su u najtežem periodu istorije bili na čelu
naroda treba da bude još jednom postrek više za nova pregnuća i nove
napore koji stoje pred našim narodom u borbi za dalji razvitak i procvat
socijalističke Jugoslavije sa drugom Titom na čelu. Živjelo bratstvo i
jedinstvo! Živjela socijalistička Jugoslavija s drugom Titom na čelu!“.7
Proslava je završena umjetničkim programom u izvedbi članova Opere
i Drame Narodnog pozorišta NR Bosne i Hercegovine, a učesnici su
bili: Jelena Kešeljević, Vanda Cistler, Milivoje Bačanović, Mirko Janjčić
i Đorđe Pura uz pratnju Mladena Pozajića i na samom kraju hor Radio
Sarajeva je izveo nekoliko kompozicija jugoslavenskih autora.
Proslavu u Mrkonjić Gradu dopunila je izložba otvorena u restauriranoj
zgradi u kojoj je održano Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a. Izložba
je podijeljena u tri dijela. U prvom dijelu izložene su fotografije iz
Narodnooslobodilačke borbe, oružje iz prvih dana ustanka, „avionska
bomba Narodnog heroja Rudi Čajevca“, kao i kožna torba narodnog
heroja Mustafe Ibrahimpašića. U drugom dijelu izloženi su dokumenti
o razvitku narodne vlasti, a treći dio sadrži fotografije posvećene
Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a. Također, približno nekadašnjem
izgledu restaurirana je bina na kojoj su sjedili članovi Predsjedništva
ZAVNOBiH-a 1943. godine.8 Osim izložbe, u Mrkonjić Gradu
održana je i svečana sjednica Narodnog odbora Gradske opštine kojoj
su prisusutvovali Rodoljub Čolaković, član Saveznog izvršnog vijeća,
Cvijetin Mijatović, potpredsjednik Republičkog izvršnog vijeća sa
7
„Svečana proslava u Mrkonjić Gradu – Kraj referata druga Hasana Brkića“.
Oslobođenje, god. XI, br. 2231. Sarajevo, 27.11.1953. 4.
8
Lj. T. „Otvorena je izložba Mrkonjić Grada“. Oslobođenje, god. XI, br. 2231. Sarajevo,
27.11.1953. 4.
131
članovima vijeća i predstavnici Srbije, Hrvatske i Slovenije. Održan

je prigodan referat posvećen Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a i
rezultatima razvoja ovoga kraja te određena delegacija koja će predati
dar Mrkonjić Grada predsjedniku Izvršnog vijeća Bosne i Hercegovine
Đuri Pucaru Starom.9 Uoči 25. novembra svečane akademije održane
su u Sarajevu10 i Rogatici,11 na kojima su govorili Dmitar Bajalica i
Husnija Kurt, nekadašnji član Predsjedništva AVNOJ-a, a naglasak
u svojim govorima stavili su na ravnopravnost Bosne i Hercegovine
u jugoslavenskoj federaciji: „Bosna i Hercegovina, uz pomoć ostalih
republika postale su ekonomske i političke jedinice u okviru federativne
zajednice jugoslovenskih naroda, što najbolje potvrđuje pravilnost
odluka donesenih u Mrkonjićgradu“. Kao i u Mrkonjić Gradu,
svečanost u Sarajevu upotpunili su članovi Drame i Opere Narodnog
pozorišta iz Sarajeva. Praznični broj Oslobođenja dopunjen je proznim
i poetskim prilozima o mladim partizanima, o NOB-u i godišnjici
Republike.12 Republički praznik je proslavljen i u drugim mjestima
koje Oslobođenje nije detaljno zabilježilo, osim rečenicom „širom Bosne
i Hercegovine svečano je proslavljena desetogodišnjica Prvog zasjedanja
ZAVNOBiH-a“. Prigodom 25. novembra predsjednik FNRJ Josip Broz
Tito dodijelio je veći broj priznanja rezervnim oficirima, podoficirima
i vojnim obveznicima. „Za pokazanu hrabrost, osvjedočeni rad na
ostvarenju bratsva i jedinstva među našim narodima i stečene zasluge
za narod u toku narodnooslobodilačke borbe odlikovani su: Ordenom
zasluge za narod prvog reda (4), Ordenom partizanske zvezde drugog
reda (2), Ordenom zasluge za narod drugog reda (52), Ordenom bratstva
i jedinstva drugog reda (120), Ordenom partizanske zvezde trećeg reda
9
„Svečana sjednica Narodnog odbora Gradske opštine u Mrkonjić Gradu“.
10
„Na Radničkom univerzitetu u Sarajevu – Veče posvećeno 10-godišnjici zasjedanja
ZAVNOBiH-a“. Oslobođenje, god. XI, br. 2230. Sarajevo, 25.11.1953. 2.
11
H. M. „Predavanje o godišnjici ZAVNOBiH-a u Rogatici“. Oslobođenje, god. XI, br.
2230. Sarajevo, 25.11.1953. 2.
12
Ahmet Hromadžić, „Tri mladosti“; Stevo Popović, „Sto-peti“; Mira Alečković, “Veli
izvor“; Živojin Karić, „Na rođendan naše Republike“. Oslobođenje, god. XI, br.
2230. Sarajevo, 25.11.1953. 7. i 17.
132
(1), Ordenom za hrabrost (58), Ordenom zasluge za narod trećeg reda

(146) i Medaljom zasluga za narod 14 pojedinaca“.13
Sadržaj napisa i govora istaknutih političara povodom 25. novembra bili
su vrlo slični, neki kraći, a neki veoma opširni, svi u duhu podvlačenja
jedinstva naroda Bosne i Hercegovine sa narodima Jugoslavije.
Upotrebom iste terminologije stvara se dojam potpunog jedinstva,
a ponavljanjem rečenica na početku ili u nastavku složenih rečenica
stvara se uvjerljivost izrečenog. Najčešće upotrebljene riječi bile su:
narod, sloboda, ravnopravnost, jednakost, bratsvo, volja naroda, borba
za novu pravdu, jednakost za svakog pojedinca i za svaki narod, istinska
demokratija, da nema povratka na staro u kontekstu naglašavanja
narodnooslobodilačke borbe i pobjede nad neprijateljima koji su
imenovani okupatorima, mračnim silama, krvnicima, izdajnicima
naroda, šovinistima, hegemonistima itd. Na poseban način je naglašavano
da je ratno iskustvo partizanskih boraca dobar putokaz i nadahnuće
za daljnji razvoj socijalizma i napore za unapređenje ukupnog razvoja
društva. Spominjanje Komunističke partije nije često, ali Titovo ime
jeste i postavljeno je na mjesto čovjeka koji je zaslužan za sve uspjehe
i u ratu i u miru. Kombinacijom sjećanja, ocjena proteklog desetljeća i
poruka za budućnost oslikana je dinamika razvoja i uvjerenost u daljnji
napredak bosanskohercegovačkog društva. Najčešće upotrebljavana
riječi bila je narod, koji se podigao na ustanak, izvojevao pobjedu u ratu,
obnavljao i izgrađivao zemlju, što ostavlja dojam njegova jedinstva. Ova
proslava je bila trenutak kada se nije ukazivalo na konkretne probleme
već se samo naznačilo da će oni biti uklonjeni većim zalaganjem u radu
u svim oblastima života. Ocjenjujući Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a
„istoriskim događajem“, vizija o naprednijem društvu poslana je od svih
aktera proslave.
13
Tanjug: „Odlikovani rezervni oficiri, podoficiri i vojni obveznici“. Oslobođenje, god.
XI, br. 2231. Sarejevo, 27.11.1953. 3.
133
Dolazak Tita u Bosnu i Hercegovinu

Proslava desetogodišnjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a započela
je dolaskom Tita u Bosnu i Hercegovinu. Na putu za Sarajevo voz se
zaustavio u Bosanskom Šamcu gdje su ga dočekali Đuro Pucar Stari,
predsjednik Izvršnog vijeća Bosne i Hercegovine i Uglješa Danilović.
„Oko 3000 građana Šamca i okoline pozdravilo je druga Tita, aplauzom
i poklicima ‘Heroj Tito’, ‘Tito – Partija, ‘Tito – Stari’. (...) Maršal Tito se
zadržao oko 15 minuta u razgovoru s prisutnim građanima interesirajući
se za život u ovom mjestu“.14 Sljedeća stanica na putu bio je Doboj. „Svi
radni kolektivi, ustanove i škole sa zastavama i transparentima krenuli su
na stanicu. Ulicama koje su vodile prema stanici kretale su se mase ljudi
– radnika, službenika i đaka. Čak su i domaćice napustile kućne poslove
pa i stari ljudi, žene i bolesnici – sve je izišlo da vidi Tita. Ubrzo se na
željezničkoj stanici sakupilo oko 10 hiljada ljudi. Svaki je nastojao da se
što više približi kolosjeku na kome će stati voz u kome se nalazio drug
Tito. Čak je i na krovovima staničnih zgrada bilo oko 100 ljudi. Kad je
ušao specijalni voz ljudi su uzbuđeno mahali i klicali: ‘Tito! Tito! Maršal
Tito je otvorio prozor i takođe mahanjem odgovarao na pozdrave. Ljudi
su se probili do samog vagona tako da su pioniri Narodne osnovne
škole jedva našli mjesta da se postroje i otpjevaju ‘Pozdrav Titu’. Poslije
toga jedna pionirka predala je drugu Titu buket cvijeća. Deset minuta
kasnije specijalni voz krenuo je dalje a drug Tito i njegova pratnja još su
dugo mahali i otpozdravljali razdraganim Dobojlijama“.15 I na sljedećoj
stanici u Zenici Tito je bio oduševljeno pozdravljen. „Za kratko vrijeme
stanična zgrada i prostor oko nje bio je svečano ukrašen a na peronu se
sakupilo oko 20 hiljada građana. Kada se već izdaleka pojavio voz, masa
je burnim poklicima i skandiranjem pozdravila dolazak Maršala. Tek
što je voz stao, narod je opkolio Maršalov vagon. Nekoliko časova zatim
Tito je primio delegaciju zeničkih građana koju je predvodio narodni
poslanik Ilija Materić, a Maida Smailbegović predala je Maršalu Titu
buket cvijeća“. (...) „Kad se klicanje malo stišalo drug Tito je rekao:
14
S. „U Bosanskom Šamcu druga Tita dočekao Đuro Pucar Stari“. Oslobođenje, god.
XI, br. 2231. Sarajevo, 27.11.1953. 1.
15
„Deset hiljada građana Doboj srdačno pozdravilo Maršala Tita“. Oslobođenje, god.
XI, br. 2231. Sarajevo, 27. 11.1953. 1.
134
Drugovi i drugarice dozvolite da vas pozdravim i da vam zahvalim

na ovom veličanstvenom dočeku u ime svoje i u ime drugova koji
su samnom i idu u historijsko mjesto Jajce gdje ćemo poslije deset
godina ponovo održati sjednicu i gdje ćemo moći zbilja s ponosom
da sagledamo sve što su naši radni ljudi izgradili širom zemlje poslije
oslobođenja. I vi ste ovdje u Zenici učinili ogroman korak naprijed.
Svaki put kad ovuda prođem vidim nove i nove zgrade, sve veće i veće
objekte i prosto mi srce od radosti zaigra kad vidim da smo mogli na
djelu da dokažemo obećanja koja smo dali za vrijeme Oslobodilačke
borbe, da ćemo stvoriti nešto bolje i ljepše, bolji i srećniji život naših
ljudi. Mi smo u tome postigli zbilja velike rezultate, a postigli smo ih
blagodareći upornom radu i elanu naših radnih ljudi. Nemam vremena
da vam duže govorim, ali bih htio da vam zaželim mnogo uspjeha i u
daljem radu na ovom najvećem objektu naše socijalističke izgradnje,
kojim se ponose ne samo radni ljudi Bosne i Hercegovine već i svi radni
ljudi naše zemlje. Neka živi naš radni narod, neka živi naša socijalistička
zemlja, nova Jugoslavija!“16
Na dočeku u Sarajevu „Sve je žurnim korakom išlo u pravcu nove
željezničke stanice. Od Ulice maršala Tita, zatim Bulevarom Borisa
Kidriča, pa sve do nove željezničke stanice, obrazovao se nepropustivi
živi zid. Desetine hiljada Sarajlija izašlo je da dočeka Tita“. Novinski
izvjestitelj sa ovog događaja opredijelio se da prenese nekoliko priča
o oduševljenju Titovom ličnošću. Prva priča odnosi se na „radnika
Željezničke radionice ‘Vaso Miskin Crni’, koji su upravo, ovog
trenutka stigli zaduvani s posla. Lica su im garava i ruke, crnimn
uljem, zamazana. – Žurili smo se, i nismo stigli da se operemo – kaže
jedan radnik. Volim da vidim Tita, jer se poslije svakog viđenja s
Titom osjećam i jačim i većim – kaže on i dalje netremice gleda kao i
desetine hiljada drugih u pravcu željezničke stanice, koja u ovoj noći
djeluje veličanstveno“. Osim radnika, oduševljenje Titovim dolaskom
prepričano je i na primjeru starijih osoba i djece: „Druže, druže, – tapka
djevojčica svojom promrzlom ručicom po ramenu čovjeka koji stoji u
16
„Želim mnogo uspjeha u radu na najvećem objektu naše socijalističke izgradnje –
rekao je maršal Tito pred 20 hiljada građana Zenice – Riječ maršala Tita u Zenici“.
135
prvom redu ispred njene babe. – Pusti moju babu da vidim Tita, rekla je
djevojčica. Čovjek se nasmijao i propustio staricu pred sebe. Djevojčica
se poslije toga zadovoljno smiješila“. Privrženost Titu pokazano je i na
primjeru studenata: „Oni su upravo stigli, napustivši predavanja na
fakultetu. Svako od njih nastojao je da se progura u prvi red. Ali, to
ipak svima ne uspjeva. – Vidio sam Tita pedeset puta, – hvalisavo priča
jedan beograđanin. – Onda se makni da ja stanem na tvoje mjesto, kaže
mu jedan drugi, koji stoji pozadi. – Nipošto i nizašto. Zašto sam onda
došao. Tito je čovjek koga se oči ne mogu nikad nagledati. Koliko god ga
više gledaš, tim više za njegovim licem žudiš“. U općem iščekivanju „Na
ponos građana Sarajeva, voz maršala Tita bio je prvi voz koji je ušao u
njihovu novu stanicu. Vedar i raspoložen Pretsjednik Republike stupio
je na peron i pošao u pratnji pretsjednika Izvršnog vijeća Đure Pucara
da pregleda novu stanicu, najljepši ukras na velikom djelu graditelja
pruge omladine Jugoslavije. Svijetli i blještavi hodnici od mermera,
izvanredno ukusno i arhitektonski najsavremenije uređena odjeljenja,
široke impozantne sale ukrašene oniksom i metalom, zdanje kakvo su
mogli podići samo socijalistički graditelji. (...) Živo i srdačno pričanje
između gostiju i domaćina, koje je bilo zaglušeno klicanjem naroda
ispred zgrade prekinuo je opet, smiješeći se Maršal. – ‘Treba da se ide
da napolju ne čekaju ljudi po ovoj hladnoći’. (...) Naišao je automobil i
u njemu Tito. Automil je puzio lagano. U njemu je sjedio Tito. Njegovo
nasmješeno lice i podignuta ruka koja je mahala i pozdravljala građane.
– ‘Jesam li ti rekao druže, – kaže radnik svom drugu, da će Tito proći
nasmijan i veseo. Bolan, ja bih njega prepoznao u hiljadu ljudi“.17 Nova
željeznička stanica zvanično je otvorena 27. novembra i puštene su u
upotrebu sve željezničke službe osim staničnog hotela za koji nije bio
kompletiran inventar.18 Dolaskom Tita u Sarajevo počela je manifestacija
obilježavanja desetogodišnjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a.
17
E. Ekmečić, „Sa dočeka maršala Tita u Sarajevu – Osjećam se jačim kad vidim Tita“.
18
„Danas se otvara nova željeznička stanica – svečanost počinje u 10 sati“. Oslobođenje,
god. XI, br. 2231. Sarajevo, 27.11.1953. 7.; „Svečano je otvorena nova željeznička
stanica u Sarajevu – Predsjednik Tito prvi putnik“. Oslobođenje, god. XI, br. 2232.
Sarajevo, 28.11.1953. 3.
136
Titov boravak u Sarajevu

Dok je Jajce dovršavalo posljednje pripreme za proslavu, Tito je boravio
u Sarajevu. Posjetio je preduzeće „Milovan Đilas“ zajedno sa general-
pukovnikom Ivanom Gošnjakom, državnim sekretarom za poslove
Narodne odbrane; Đurom Pucarom, predsjednikom i Uglješom
Danilovićem i Grujom Novakovićem, članovima Izvršnog vijeća Bosne
i Hercegovine. Domaćini su im bili Dušan Kisić, predsjednik Radničkog
savjeta, Radonja Jovičić, predsjednik Upavnog odbora, Luka Belestin,
tehnički direktor, predstavnici fabričkog komiteta Saveza komunista,
sindikata, omladine i radnici koji su mu poželjeli dobrodošlicu. Nakon
razgovora i zakuske, Tito im je poželio dalje uspjehe u radu.19 U istom
sastavu visoka delegacija je boravila u Gradskom narodnom odboru
gdje ih je dočekao predsjednik odbora Dane Olbina i nakon razgovora
o razvoju glavnog grada Bosne i Hercegovine, prošetali su ulicama
Sarajeva gdje su ih oduševljeno pozdravljali građani, a na osobit način
Tita.20
Boravak u Sarajevu bila je prilika da Tito napravi opširniji intervju
povodom desetogodišnjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Intervju
je dao uredniku Radio Sarajeva Branislavu Zlobickom i urednicima
Oslobođenja, Miloradu Gajiću i Dušanu Uremoviću. Na novinarsko
pitanje kada su počele stvarne pripreme za Drugo zasjedanje AVNOJ-a,
Tito je odgovorio: „(...) Poslije zasjedanja u Bihaću nastao je jedan period
vrlo žestokih borbi, jer su neprijatelj i njegovi pomagači, kvislinzi, kad
su vidjeli da je stvar ozbiljna nastojali da apsolutno onemoguće svaku
dalju afirmaciju Narodnooslobodilačke vojske i uopše čitave borbe.
Nastale su vrlo žestoke ofanzive. Poznate su vam IV i V ofaniziva. To su
bili bojevi koji su zahtijevali krajnju upornost naših ljudi i velike žrtve.
Tu su stradali ne samo oni koji su bili na frontu, od zime, nestašice i
svega drugog, nego isto tako, i pozadina u kojoj su bili ogromni zbjegovi.
Nastao je jedan vrlo težak period. Mi smo poslije mjesec dana borbi na
19
„Predsjednik Tito posjetio preduzeće ‘Milovan Đilas’“. Oslobođenje, god. XI, br.
2232. Sarajevo, 28.11.1953. 1.
20
„Drug Tito na ulicama Sarajeva“. Oslobođenje, god. XI, br. 2232. Sarajevo, 28.11.1953.
1.
137
Neretvi savladali IV ofanzivu i riješili je u našu korist. (...). Došlo je do V

ofanzive, koja je po svojoj žestini nadmašivala sve dotadašnje. (...) Kad
smo prešli i tu, V ofanizivu, koja je zahtjevala od nas ogromne žrtve, kad
smo probili i posljednji obruč kod Renovice na željezničkoj liniji, naše
su trupe ponovo pošle na svoj zadatak – oslobađanje teritorije koju su
uz pomoć neprijatelja zaposjeli ustaše i četnici. Ja sam se tada nalazio s
Vrhovnim štabom oko Kladnja, između Olova i Kladnja koji smo bili
zauzeli. (...). Neprijatelj se gonio sa Vrhovnim štabom i mi smo bili
stalno u pokretu: od Olova prema Kladnju, pa onda okolo. Mi smo to
nazivali šetnja oko Ponikve. (...). U to vrijeme bila je kod mene u štabu
engleska vojna misija, prva koja je stigla sa kapetanom Dikinom, sada
profesorom Oksfordskog univerziteta. Pošto se nekako čudno držao,
upitao sam ga jednog dana, dok smo išli preko Zvijezde i onih šuma, da
li zna otprilike kuda idemo. On se vrlo lukavo nasmijao i rekao da zna.
Iako ja nisam krenuo prema Bosni, iako smo se tek peli gore kod Vijake,
on je već osjetio šta hoćemo. A tada našim zapadnim saveznicima još
nije bilo stalo do toga da mi dobijemo toliko oružje, nisu nam ga ni
oni davali, a nije im bilo na kraj pameti da dobijemo talijansko oružje.
Prije nego što smo došli u Jajce već na Petrovačkom Polju iznad grada
razmišljali smo da bi bilo dobro, pošto se približava 29 novembar da opet
održimo zasjedanje. U Jajcu smo to i riješili; Vrhovni štab i Centralni
komitet riješili su da se sazove zasjedanje AVNOJ-a za isti dan kao u
Bihaću. Odmah smo počeli vršiti pripreme u tom pravcu, a to je značilo
pozvati pretstavnike svih nacionalnosti i svih krajeva..21
„Čija je Bosna?“
Neizostavno pitanje koje su novinari u intervjuu sa Titom morali
postaviti bilo je: „Na pitanje koje je decenijama potezano, ‘čija je
Bosna’, zasjedanje ZAVNOBiH-a u Mrkonjićgradu i Drugo zasjedanje
21
„Intervju druga Tita urednicima Oslobođenja i Radio Sarajeva povodom
desetogodišnjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a – Odluke o demokratizaciji koja
se danas vrši bile su već predmet razgovora u Jajcu – Tu je postavljena jedna
revolucionarna baza od koje se poslije sve dalje razvijalo – i naša izgradnja i
socijalistička demokratija“. Oslobođenje, god. XI, br. 2233. Sarajevo, 29. i 30.
novembar 1953. 1.
138
AVNOJ-a u Jajcu dali su odgovor. Iako bez svog posebnog nacionalnog

obilježja Bosna i Hercegovina učvršćena je u Federaciji kao ravnopravna
federalna jedinica. Kako je, druže Pretsjedniče, do tamo srećnog
rješenja došlo?“ Tito je odgovorio: „E, dragi prijatelji, do ovog srećnog
rješenja došlo je zbog toga što smo mi tokom čitavog rata mislili kako
da formiramo tu buduću Jugoslaviju, da se narodi u njoj ne kolju među
sobom i ne svađaju. To je zapravo bio sastavni dio našeg gledanja na
nacionalno pitanje. Pošto je Bosna bila kamen spoticanja između Srba
i Hrvata, rekli smo da neće biti u okviru ni jedne ni druge, nego će biti
Bosna, bosanska i hercegovačka republika. To je bilo riješeno već u
početku, kad smo počeli oslobodilački rat imali smo namjeru da tako
uradimo, jer tu podjela apsolutno nije imala nikakvog smisla. Mi smo u
tome išli postepeno. Strvorili smo federaciju i kazali kad može Hrvatska
da bude Hrvatska, Srbija da bude Srbija, Crna Gora da bude Crna Gora,
Makedonija da bude Makedonija, Slovenija da bude Slovenija, neka i
Bosna da bude Bosna (sa Hercegovinom) bez obzira što tu nije jedna
nacionalnost i što u njoj ima i Srba i Hrvata i muslimana. Zašto Bosna to
ne bi mogla da bude? Naročito smo mi internacionalisti, mogli vrlo lako
naći rješenje da jedna ovako mješovito sastavljena teritorija bude jedna
republika, tako da je Bosna bila prvi oblik jedne socijalističke tvorevine
koja nije počivala na nacionalnim osnovama. To je ono što ja želim:
da ubuduće jedanput sve skupa bude obuhvaćeno, kada nacionalni
momenti izblijede i nestanu. Jer, danas mi imamo masu stvari koje naš
narod slijevaju u jedno. Naš novi privredni sistem i naša decentralizacija
uopšte zapravo su ujedinjenje naroda na jednom višem stepenu, na
socijalističkim temeljima. Nacionalni i vjerski momenti itd., pomalo
blijede i otpadaju, tako da će se još dugo vremena povlačiti. Bosna – to
smo zapravo mi. Evo iz tih razloga Bosna je bila prva naša Republika
stvorena na tim našim principima, u kojima nacionalni momenti
nisu igrali nikakvu ulogu. Ona prosto treba da bude jedna politička i
ekonomska tvorevina, u sklopu sa ostalim drugim republikama. Ja
mislim da smo mi to sretno riješili, a tako se i pokazalo. I kad smo mi
poslije svršetka rata najveći dio našeg nacionalnog dohotka davali baš
Bosni – niko se nije bunio, ni Hrvati, ni Srbi, ni Makedonci, ni drugi, jer
tu nije bilo i nema neke nacionalne zavisti. Ni danas se niko ne buni, jer
se zna da je to naše, svih nas. Kao što su Bosni svi bliski i dragi, tako je
139
i Bosna svima. Takvo naše rješenje ovog pitanja bilo je sretan izlazak iz
te situacije“.22 Tito je rješenje „bosanskog pitanja“ vidio kao prikladan
model za rješenje nacionalnog pitanja u jugoslavenskoj federaciji.
Proslava desetogodišnjice AVNOJ-a u Jajcu

Jajce se dugo pripremalo za proslavu. „Grad je poprimio vrlo svečani
izgled. Stotine zastava ukrašavaju kao snijeg bijele kuće. Na ulicama
su izvješene parole sa kojima narod ovog istoriskog grada dočekuje
i pozdravlja prvu deceniju rađanja naše Republike. Ulice su čiste i
poravnate, a izlozi, vrata, prozori, ograde i stubovi svježe obojeni. (...)
Grad je takoreći generalno očišćen. On je za vrijeme ovih priprema
dobio dva vrlo lijepa hotela, dva-tri parka, proširena je glavna ulica
na lijevoj obali Plive, prokopani novi putevi kroz novi park za prilaz
novom hotelu, postavljene desetine stubova za svjetiljke itd. Kad
padne noć čitavo Jajce kupa se u svjetlu električnih sijalica. S vrha
drevne tvrđave iznad grada blješte žarulje kojima je napisano 1943 –
novembar – 1953“.23 Odbor za proslavu je već 26. novembra registrirao
24 novinara i fotoreportera domaćih medija, a do 28. i 29. očekuje se
oko 40 domaćih i stranih novinara, foto i kino-reportera.24 Prvi gost u
Jajcu bio je Rodoljub Čolaković, sekretar državnog odbora za proslavu
desetogodišnjice AVNOJ-a, prošetao je gradom, odsjeo u novom hotelu
„Turist“ i sa članovima Odbora za pripremu proslave obišao obnovljeni
Dom AVNOJ-a.25 Objavljen je program proslave: 28. novembra u 13:00
sati održaće se svečana sjednica Narodnog odbora opštine Jajce, a u 19:30
svečana akademija u Domu kulture. Za 29. novembar planirani su: u
8:00 sati svečana sjednica Saveznog izvršnog vijeća u Domu AVNOJ-a;
u 10:00 na desnoj obali Plive veliki narodni zbor; u 11:00 sati otvaranje
22
Iz Titovog intervjua – „Jajce je zapravo stvorilo temelje naše principijelnosti, čvrstine
i riješenosti“. Oslobođenje, god. XI, br. 2233. Sarajevo, 28. i 29.11.1953. 2.
23
S. Kl. „Istoriski grad svečano dočekuje istoriski praznik“. Oslobođenje, god. XI, br.
2231. Sarajevo, 27. 11.1953. 3.
24
S. Kl. „Pretstavnici javnosti – prvi gosti u Jajcu“. Oslobođenje, god. Xi, br. 2231.
Srajevo, 27.11.1953. 3.
25
S. Kl. „Drug Rodoljub Čolaković posjetio Jajce“. Oslobođenje, god. XI, br. 2231.
Sarajevo, 27.11.1953. 3.
140
u Domu AVNOJ-a Muzeja Drugog zasjedanja AVNOJ-a, i u 16:00 sati

koncert hora Radio Sarajeva i prvaka narodnih pozorišta iz Sarajeva i
Beograda.26
Čolakoviću su se pridružili: general-pukovnik Peko Dapčević, Marko
Vujačić, Mile Perunčić, Pero Kosorić, Dušan Grk, Sulejman Filipović,
Husnija Kurt, Bogomir Brajković, Anto Babić i Jure Begić. U Jajce su
stigli i predstavnici političkih organizacija iz susjednih srezova koji
treba da osiguraju smještaj brojnim gostima koji će doći u Jajce. Odboru
za proslavu stizali su brojni telegrami pozdrava i čestitki, a posebno
preživjelim vijećnicima AVNOJ-a.27 Dan Republike bio je značajan za
unapređenje života u selima Jajačkog sreza: „Tako će se u ova dva dana
u obližnjim selima otvoriti četiri velika zadružna doma s bibliotekama
i čitaonicama. I seljaci iz sela Divičani izgradili su put od sela do Jajca
u dužini od 15 kilometara. Izgrađen je i električni dalekovod od Jajca
do Jezera u dužini od 12 kilometara tako da će 29 novembra, na Dan
Republike, oko 400 domaćinstava opštine Jezero dobiti električno
osvjetljenje. U čast ovog istoriskog dana uređene su i partizanske
grobnice u selu Šipovu otkriće se i spomen-ploča palim borcima“.28
Osim u Jajcu, pripreme za održavanje proslava povodom desetogodišnjice
AVNOJ-a bile su širom Bosne i Hercegovine, a Oslobođenje detaljnije
prenosi programe iz Prnjavorskog i Konjičkog sreza, na kojima su
održani brojni kulturno-umjetnički programi, sportska nadmetanja,
narodna veselja, zapaljene vatre na brdima, predavanja preživjelih
boraca, polaganje vijenaca na grobove palih boraca, posjete roditeljima
i djeci poginulih boraca. Istaknuto je učešće jedinica JNA u tim
programima.29 Pored evociranja uspomena na organiziranim slavljima
26
„Program proslave desetogodišnjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu“.
27
„Danas počinju svečanosti u Jajcu“. Oslobođenje, god. XI, br. 2232. Sarajevo,
28.11.1953. 1.
28
„Prvo električno svijetlo“. Oslobođenje, god. XI, br. 2232. Sarajevo, 28.11.1953. 3.
29
M. M. „U selima Prnjavorskog sreza narod i pripadnici JNA zajedno slave Dan
Republike“; S. K. „Bogat program u Konjičkom srezu“. Oslobođenje, god. XI, br.
2232. Sarajevo, 28.11.1953. 3.
141
objavljeni su brojni prigodni tekstovi. Tako npr., jedan od njih: „Ovih

dana čitavo Jajce živi u znaku uspomena na velike dane od prije 10
godina. Sjedio sam u maloj kavanici iza sjeveroistočne kapije. U kavani
je bilo nekoliko ljudi. Pili su čaj i pričali o ratnim danima u Jajcu. –
Drug Tito je došao na konju, ja sam ga dobro vidio – pričao je jedan stari
radnik. Šilte je imao na konju – dobro se sjećam, i jahao je u sredini. – I
imao je vojničko odjelo koje nije bilo sasvim novo – dopunjava ga drugi.
Za drugim stolom pričaju kako su često viđali druga Mošu na ulicama
grada i kako su se mnogi Jajčani pozdravljali s njim“.30
Proslava desetogodišnjice Drugog zasjedanja AVNOJ-a počelo
je 28. novembra u 13 sati u Domu kulture svečanom sjednicom
Narodnog odbora Gradske opštine Jajce. U svečanom ozračju okupili
su se mnogi preživjeli članovi AVNOJ-a, gradski vijećnici i gosti, a u
dvorani su bili Rodoljub Čolaković, član Saveznog izvršnog vijeća
i bivši sekretar AVNOJ-a; Todor Vujasinović i Ljubo Babić, članovi
Izvršnog vijeća Bosne i Hercegovine; bivši vijećnici AVNOJ-a: Sulejman
Filipović, Husnija Kurt i Dušan Grk te vijećnici Gradske opštine i
ugledni mještani. Minutom šutnje odata je pošta poginulim borcima,
predsjednik Gradske opštine Derviš Kršlak održao je prigodan referat i
na kraju na opće zadovoljstvo prisutnih „ (...) saopštio da je na sjednici
25 jula 1948 godine, održanoj povodom Petog kongresa Komunističke
partije Jugoslavije, jednoglasno odlučeno da se za počasne građane Jajca
izaberu Pretsjednik Republike Tito i potpredsjednik Saveznog izvršnog
vijeća Aleksandar Ranković. Prisutni su burnim aplauzom pozdravili
riječi pretsjednika Derviša Kršlaka kada je saopštio da su građani Jajca
sretni što mogu povodom proslave desetogodišnjice Drugog zasjedanja
AVNOJ-a predati pretsjedniku Titu i Aleksandru Rankoviću diplome
počasnih građana Jajca“.31
30
„Sličice iz prazničkog Jajca“. Oslobođenje, god. XI, br. 2232. Sarajevo, 28.11.1953. 3.
31
„U Jajcu počela proslava desetogodišnjice zasjedanja AVNOJ-a“. Oslobođenje, god.
XI, br. 2233. Sarajevo, 29. I 30. novembar 1953. 3.
142
Tito u Jajcu
U pratnji Đure Pucara, Tito je 28. novembra u popodnevnim satima
stigao u Jajce, gdje mu je priređen srdačan doček. „Već od 12 časova
na putu duž Plive okupljao se narod, nestrpljivo očekujući dolazak
Pretsjednika Republike. Kada se Maršalov automobil pojavio pred
mostom u blizini zgrade u kojoj je održano Drugo zasjedanje AVNOJ-a
odjeknuli su poklici ‘Živio Tito!’ Odjeven u maršalsku uniformu
zatvoreno plave boje, očito veoma raspoložen što se opet našao u Jajcu,
maršal Tito je prvo primio raport, a zatim je izvršio smotru počasne
čete Jugoslovenske narodne armije“. Pozdravio se sa predstavnicima
vlasti i društvenih organizacija Jajca, preživjelim vijećnicima AVNOJ-a
i drugima, a „ (...) za to vrijeme zidine gradske tvrđave bile su načičkane
građanima“.32
Sljedećeg dana, 29. novembra s počekom u 8 sati, u zgradi u kojoj je
1943. održano Drugo zasjedanje AVNOJ-a, prilagođenoj za ovaj
događaj, održana je svečana sjednica Saveznog izvršnog vijeća,
kojoj su, osim njegovih članova, prisustvovali i preživjeli vijećnici
AVNOJ-a. Predsjednik ovog izvršnog državnog organa – Tito otvorio
je sjednicu: „Drugovi i drugarice, obično biva u historiji da savremenici
krupnih historijskih događaja, to jest ljudi koji aktivno djeluju u tim
zbbivanjima, nisu kadri i nisu dovoljno sposobni da sagledaju svu
veličinu i širinu tih događaja. Tek u nastupajućem dugom periodu, čak
i poslije njihove smrti, druga pokoljenja mogu da shvate sav zamašaj,
sav značaj događaja koji su se zbili, i prema tome, razumije se, mogu
dati i pravilnu ocjenu. To se tiče i nas koji smo se prije deset godina
u ovoj istoj sali bili sakupili iz svih krajeva naše zemlje, uglavnom sa
bojišta, da bi realizirali i zavrstili već postignute naše tekovine u velikoj
Narodnooslobodilačkoj borbi, mi smo tada, razumije se, smatrali to
apsolutno nužnošću, ali budite uvjereni, ni ja ni ostali, – iako su mnogi
od nas vidjeli konture onoga što bi trebalo da bude, – nismo vidjeli sve to
što danas vidimo. Dakle, tek poslije dužeg perioda vremena mogli smo
još više ocijeniti značaj tih velikih događaja. Zato će sjutra, kad poslije
32
„Pretsjednik Republike Tito doputovao u Jajce“. Oslobođenje, god. XI, br. 2233.
Sarajevo, 29. i 30.11.1953. 3.
143
više godina rezultati naše Narodne revolucije budu još vidljiviji našim
narodima, i ova zbivanja u Jajcu dobiti još jasniji i veći značaj. Drugovi,
mi smo tada ovdje pod prijetnjom neprekidnih provala neprijatelja, na
domaku topovskih hitaca, pa čak i puščanih metaka, vršili jedan krupan
i sudbonosan historiski rad za naše narode i našu zemlju. Ljudima koji
nisu učestvovali u tim zbivanjima danas izgleda prosto nevjerovatno
kako smo mi radili u to vrijeme, kad su u Travniku sjedili Nijemci,
kad su u Banjaluci bili Nijemci i ustaše, kada je u Sarajevu bio glavni
centar Nijemaca i ustaša – a mi smo sa slabo nauružanom vojskom
vodili borbu na život i smrt i sakupljali ovdje ljude iz čitave zemlje da
bi postavili temelje jedne države, da bi realizirali ono za što su se ti ljudi
borili. Ko su bili ti pretstavnici? Ko su bili ti ljudi? To su bili ljudi koje je
slala vojska, koja je po hladnoći, noću i danju, vodila borbu, maštajući
pritom o onome što će biti sjutra, kad jednog dana bude mir, kad borba
bude svršena. Pod najtežim okolnostima mi smo tada donijeli te odluke,
iz kojih kada ih čovjek danas čita, vidimo koliko je nama već tada bila
pred očima nevjerovatno jasna slika onoga što ubuduće treba da bude
i koliko se konsekventno sprovodilo ono što je u tim odlukama bilo:
demokratija, narodno samoupravljanje, republičko uređenje, rješavanje
nacionalnog pitanja itd. Sve je to ostalo nepromijenjeno, samo što je
dobijalo novije i savremenije oblike. Danas, na današnji dan, kad naš
narod slavi taj veliki praznik revolucije i kad ljudi radosna lica čestitaju
jedan drugom, jedna stvar zasjenjuje tu veliku radost – među njima nisu
prisutni oni koji su dali svoje živote za ono što danas imamo. Pozivam
vas, drugovi i drugarice, da ustanemo i minutom šutnje odamo počast
svim palim drugovima (prisutni ustaju i minutom ćutanja odaju počast
palim drugovima), ‘Slava im’. (‘Slava im’). Zatim je Predsjednik Saveznog
izvršnog vijeća dao riječ potpredsjedniku Moši Pijadi, koji je održao
referat o Drugom zasjedanju AVNOJ-a“.33 U svom govoru Pijade je
Drugo zasjedanje postavio u kontekst trogodišnje Narodnooslobodilačke
borbe i vanjskih vojno-političkih prilika, ističući da su odluke AVNOJ-a
33
„Desetogodišnjica Drugog zasjedanja AVNOJ-a i Dan Republike svečano
proslavljeni u cijeloj zemlji – Na domaku neprijateljskih topovskih hitaca mi smo
vršili jedan sudbonosan rad za naše narode i našu zemlju, rekao je Pretsjednik Tito
na svečanoj sjednici Saveznog izvršnog vijeća posvećenoj desetogodišnjici Drugog
zasjedanja AVNOJ-a“. Oslobođenje, god. XI, br. 2234. Sarajevo, 1.12.1953. 1.
144
bile temeljna osnova za buduću novu Jugoslaviju i njeno mjesto u

poslijeratnom svijetu. Pri kraju govora Moša Pijade je čestitao Titu
desetogodišnjicu dodjeljivanja zvanja maršala: „Zar nije ostala u punoj
snazi i odluka kojom je Drugo zasjedanje dodijelilo drugu Titu zvanje
maršala Jugoslavije, tako da mi danas slaveći desetu godišnjicu Drugog
zasjedanja slavimo i desetu godišnjicu maršalata druga Tita, koji mu
ovdje u ime Saveznog izvršnog vijeća od srca čestitam kao prvom
Pretsjedniku naše Republike“.34
Narodni zbor u Jajcu

Kulminacija proslave 29. novembra bila je na narodnom zboru u Jajcu
na kojem je govorio Tito pred „pedeset hiljada ljudi iz Bosanske krajine
i srednje Bosne“. Pored Tita, na počasnoj tribini bili su potpredsjednici
Saveznog izvršnog vijeća (Kardelj, Đilas, Ranković i Pijade), predsjednici
izvršnih vijeća republika (Stambolić, Bakarić, Marinko, Pucar, Koliševski
i Jovanović), zatim članovi Saveznog i republičkih vijeća, načelnik
Generalštaba JNA Peko Dapčević, predsjednik Centralnog vijeća Saveza
sindikata Đuro Salaj i drugi visoki državni i politički rukovodioci,
jednom riječju najviše jugoslavensko i republička rukovodstva.35
Tito se u prvom dijelu govora osvrnuo na uvjete sazivanja Drugog
zasjedanja AVNOJ-a u općoj situaciji oskudice, gladi, slabog naoružanja,
nerazumjevanja od strane saveznika, ali isto tako naglašavajući upornost
i borbenost narodnooslobodilačke vojske u oslobođenju zemlje i
izgradnji života u boljim i drugačijim uvjetima od onih u Kraljevini
Jugoslaviji. O ovome je Titov govor bio sličan odgovorima koje je dao
u intervju urednicima Radio Sarajeva i Oslobođenja, a dio govora koji
je izazvao komentare u zapadnom svijetu bio je o Tršćanskom pitanju.
„Ali, kad bi danas imao mogućnosti i vremena da počnem nizati sve što
se događalo od 1943 na dalje, od Jajca na ovamo, za što smo se morali
34
„Referat Moše Pijade“; „Sva kasnija djela naših naroda nalaze svoju prvu veliku
manifestaciju u odlukama istoriske sjednice u Jajcu“. Oslobođenje, god. XI, br. 2234.
Sarajevo, 1.12.1953. 1. i 2.
35
„Govor Pretsjednika Tita na velikom narodnom zboru“. Oslobođenje, god. XI, br.
2234. Sarajevo, 1.12.1953. 1.
145
boriti, i kakve smo uspjehe postigli a kakve udarce doživili, – vidjelo bi

se da je i sadašnja situacija oko Trsta samo logičan nastavak cjelokupne
naše borbe za naša prava pred inostranstvom, pred raznim pretenzijama
i nerazumijevanjem raznih ljudi koji danas odlučuju o sudbini svijeta.
Mi smo još više nego iz memoara Čerčila znali kakva je bila situacija u
pogledu Trsta 1945 godine, na završetku samog rata, kad smo mi pošto
smo oslobodili čitavu Istru i Trst i prolili tamo potoke krvi, došli u
situaciju da moramo stisnuti zube i ostaviti ono što smo natopili svojom
krvlju, tj. Trst i povući se. Blagodareći iskrenosti gospodina Čerčila, koji
je u svojim memoarima tačno ocrtao situaciju, danas već čitav svijet
vidi da je ona bila takva da su oni bili spremni da podignu topove i
puške protiv nas i da bi došlo do krvoprolića da smo mi i dalje tamo
ostali. Kaže se da bi to bilo proglašeno kao pogranični incident. Znači,
taj ‘incident’ bi koštao života stotine i hiljade naših ljudi koji bi dobili
metak u grudi umjesto odlikovanja. Tu se pokazalo koliko smo mi uspjeli
sagledati ovu opasnost koja je prijetila našem narodu u to teško vrijeme
i zato smo se radije povukli nego da dođe do novog krvoprolića, do nove
katastrofe. I danas drugovi i drugarice, kako naši narodi tako ogorčeno
protestuju protiv takvog rješenja kao što je bilo ono od 8 oktobra (da se
jugoslavenski dio Slobodne teritorije Trsta pripoji Italiji, op.a.), oni treba
da znaju da se mi poslije 1945 godine nismo uspavali, nego smo stisnuli
zube i čekali da oni jednog dana dođu do saznanja da nam čine ogromnu
nepravdu, da nam čine takvu nepravdu, kakvu ni u kom slučaju ne
zaslužuje jedna takva zemlja kao što je Jugoslavija, takvi narodi kakvi su
naši, koji nikad nisu išli za tim da tuđe osvajaju, narodi koji su dali tako
ogromne žrtve i hoće da žive u miru i sarađuju sa svima, ako je to ikako
moguće, narodi koji su spremni da za dobrobit čovječanstva i za čuvanje
mira daju najveće žrtve. (Skandiranje: ‘heroj Tito’) I danas, razumije se,
mi s ogorčenjem gledamo na takav postupak. Ali ja bih želio da sa ovog
mjesta još jedanput podvučem: mi smo miroljubiva zemlja, mi znamo
šta možemo, a znamo i šta ne možemo; mi znamo šta danas znači jedan
sukob, mi smo svjesni toga. Mi znamo šta bi svijet mogao da shvati a šta
ne bi mogao shvatiti u našim postupcima, i mi zbog toga i činimo žrtve.
Mi smo zbog toga i izjavili da se ovoga puta odričemo grada Trsta, –
dakle onoga što je glavno na toj teritoriji – baš radi toga da se očuva mir,
baš radi toga što želimo saradnju. Ali, u isto vrijeme, mi izjavljujemo da
146
nismo spremni da dopustimo da se preko mjere ide na našu štetu. Mogu

ovdje reći da tršćanski problem – koji se stalno poteže čas zakulisano a
čas malo izbije u javnost, – nije nikakav težak problem, jer ono glavno
– Trst – mi smo već žrtvovali na oltar mira. Ali se mi ne možemo odreći
onoga što je krv i meso našeg tijela, ne možemo se odreći naše zemlje
i naših ljudi. Trebalo bi da oni razumiju da je to sitnica za njih, a da je
za nas ogromna stvar i da se mi toga ne možemo odreći. Htio bih reći
da oni, ako hoće, mogu svakog dana s nama doći do sporazuma i mogu
se na jednoj konferenciji ubijediti da mi ne tražimo niti pretjerano
već samo je za nas najbitnije, i da se, prema tome, možemo složiti.
Htio bih da kažem da nije dobar put koji su oni izabrali – diplomatski
put staroga kova koji smo mi odbacili čim smo stvorili našu državu.
Naš narod je odbacio odluku od 8 oktobra i predlog od 13 novembra
neprihvatljiv je za nas, jer se njime predviđa sprovođenje odluke od 8
oktobra u toku konferencije. Međutim, mi ne idemo na konferenciju
zato da pomognemo sprovođenje jedne odluke protiv koje je ustao
čitav naš narod. Ne radi se o tome, drugovi, ne idemo mi tamo radi
toga! Kažu nam da smo mi tražili konferenciju. Tako je, ali nama nije
samo stalo do toga da samo sjednemo za okrugli sto gdje mi moramo
aminovati tu odluku i odreći se naših zahtjeva. Ne radi se o tome, nego
bi trebalo čisto i realno vidjeti šta oni misle i dokle namjeravaju da idu.
Ako oni misle da zadovoljavaju sve pretenzije Italije, onda se ne mogu
s nama sporazumjeti. A ako hoće da Talijanima malo spuste durbin,
onda treba da im kažu da nije realno ono što oni traže. Trebalo bi da
im kažu i to da je Jugoslavija važan susjed za Italiju i da je potrebno
riješiti to pitanje na miran način. (...) Danas ja sa ovog mjesta kažem
da smo spremni da se povuku obje strane i da rješavamo to pitanje bez
armija na granici, jer u slučaju da se povreda interesa naše zemlje ne bi
na drugi način mogla spriječiti, mi uvijek imamo vremena da stignemo
tamo gdje treba. (Tako je!) To je moj predlog danas. (Skandiranje: ‘Tito -
Armija’)“.36 O Tršćanskom pitanju Tito je iznio još niz detalja koji su bili
važni za objašnjavanje ovog pitanja, a govor je završio u slavljeničkom
duhu: „Kao što je ovdje prije 10 godina odjekivala parola ‘Bratstvo –
jedinstvo’ kao zalog svih naših uspjeha i pobjeda, tako i danas i ubuduće
36
„Kraj govora maršala Tita“. Oslobođenje, god. XI, br. 2234. Sarajevo, 1.12.1953. 4.
147
treba da dominira parola: očuvati to bratstvo i jedinstvo, tu zajednicu

koja se sve više i više sliva u jednu jedinstvenu misao u jednu akciju.
(Poklici bratstvu i jedinstvu) Želim našim građanima širom zemlje,
našim trudbenicima u fabrikama i na svim radilištima, kao i onima
u gradovima, mnogo uspjeha u izgradnji naše zemlje. Želio bih da
poslije sljedećih 10 godina, kad ponovo dođemo u Jajce, vidimo još
veličanstveniji skok nego što je bio ovaj od Drugog zasjedanja AVNOJ-a
do danas. Neka živi naša socijalistička zajednica Federativna Narodna
Republika Jugoslavija!“ (dugotrajno klicanje)“.37
Otvaranje Muzeja Drugog zasjedanja AVNOJ-a

U nastavku svečanosti Tito i njegova pratnja prisustvovala je
otvaranju Muzeja u zgradi gdje je 1943. održano Drugo zasjedanje
AVNOJ-a. Prigodnim govorom Muzej je otvorio Rodoljub Čolaković.
On je rekao da je Odbor za uređenje i održavanje značajnih mjesta
Narodnooslobodilačke borbe i revolucije, formiran pri Savezu boraca,
smatrao da posebnu pažnju treba posvetiti gradu Jajcu iz dobro poznatih
razloga: „Muzej treba da posjetiocu pruži istinsku i vjernu sliku uslova
u kojima se rađala federacija jugoslovenskih naroda. Ali više od toga:
muzej treba da bude našim posjetiocima, naročito omladini, mjesto
na kome će se napajati jugoslovenskim patriotizmom. Jer ako je ikoje
to ovo mjesto mora svakog našeg čestitog čovjeka ispuniti osjećajem
opravdanog ponosa što je sin ove zemlje, što su upavo njeni ljudi u
surovom vremenu rata i Revolucije potvrdili životvornost nekoliko
načela veoma značajnih kako za njihovu vlastitu budućnost, tako i za
budućnost čovječanstva“.38 U nastavku govora je opširnije razložio
spomenuta načela na primjeru Narodnooslobodilačke borbe, a to su:
vjera u stvaralačku vjeru naroda, načelo akcije, hrabrosti i ravnopravnost
među ljudima i narodima.
37
Isto.
38
„Otvaranje Muzeja Drugog zasjedanja AVNOJ-a“. Oslobođenje, god. XI, br 2234.
Sarajevo, 1.12.1953. 4.
148
Proslava 29. novembra u drugim bosanskohercegovačkim gradovima

U Bosni i Hercegovini svečano je proslavljen Dan Republike. Svečana
akademija održana je u Narodnom pozorištu u Sarajevu na kojoj je
govorio Grujo Novaković, a u kulturno-umjetničkom dijelu programa
sudjelovali su hor, solisti i orkestar sarajevske Opere. Također, u
renoviranom Umjetničkom paviljonu svečano je otvorena jesenja izložba
ALUBiH. U Titovoj ulici predstavnici raznih škola i organizacija položili
su vijence na spomenik borcima palim za oslobođenje Sarajeva.39
U Tuzli i njenoj okolini organizirane su brojne manifestacije, svečane
akademije u brojnim ustanovama i tvornicama. U Lukavcu, u Koksari
„Boris Kidrič“ otvoren je Dom kulture u kome se premijerno izvela
pozorišna predstava „Tri svijeta“, autora Hamze Hume. U Kreki je
otvoreno kino kao prilog rudara Kreke kulturno-umjetničkom i
zabavnom životu grada. U selu Pascima u općini Živinice otvorena je
čitaonica „Seljačke sloge“; u selu Tinja u Tuzlanskom srezu uvedena je
električna energija i dovršena osnovna škola.40
I u Bosanskoj krajini organizirane su akademije, zborovi, veselja, i
većina njenih stanovnika imala je želju otići u Jajce ali su bile ograničene
mogućnosti prijevoza i smještaja te je organizirano zajedničko slušanje
radio prijenosa sa proslave u Jajcu.41
Dan Republike u Hercegovini svečano je proslavljeno u mnogim
mjestima. U Mostaru je radni kolektiv za obradu metala „Mujo Hadžić“
pustio u pogon Kisikanu, zatim Dom kulture napravili su mostarski
željezničari stvarajući mjesto za bogatiji kulturno-umjetnički program.
U muzičkom programu prvi put je nastupio gradski sinfonijski orkestar,
a ansambl Narodnog pozorišta prikazao je komad „Zlatija“ Osmana
Đikića u režiji Avde Džinovića. U Zavičajnom muzeju otvorena je
izložba grupe likovnih umjetnika iz Dubrovnika.42
39
„Širom čitave Republike svečano je proslavljen 29 novembar“. Oslobođenje, god. XI,
br. 2234. Sarajevo, 1.12.1953. 5.
40
Isto.
41
„Svečane akademije i priredbe u Bosanskoj Krajini“. Oslobođenje, god. XI, br. 2234.
Sarajevo, 1.12.1953. 6.
42
„Radnim pobjedama Hercegovina je dočela Dan Republike“. Oslobođenje, god. XI,
br. 2234. Sarajevo, 1.12.1953. 6.
149
Brojne proslave i obilježavanja Dana Republike održale su se i u Zenici.

Organizirane su različite manifestacije, položeni vijenaci na kosturnicu
palih boraca, održana sportska natjecanja. U umjetničkom programu
orkestar pod upravom profesora Pejića izveli su muzička djela:
„Republiko, slavo naša“, Pere Gotovca, „Čuvajmo naše more“, Ž Karića
i uvertiru „Titus“, Mocarta. Na povratku iz Jajca Zenicu su posjetili
članovi Saveznog izvršnog vijeća Milentije Popović, Mijalko Todorović i
Dobrivoje Radosavljević i upoznali su se s radom Metalurškog kombinata,
privrednog objekta od saveznog značaja.43 Nakon posjete Zenici ista
delegacija obišla je tuzlanski industrijski bazen gdje su im domaćini
bili Pašaga Mandžić, član CK SKJ i Rade Jakšić, predsjednik Narodnog
odbora grada Tuzle. Osim Tuzle, obišli su Fabriku sode i Koksaru u
Lukavcu i novosagrađene objekte Rudnika lignita Kreka.44 Na povratku
iz Bosne i Hercegovine u Beograd visoki državni dužnosnici posjetili su
Foču. Koča Popović, državni sekretar za inostrane poslove u društvu sa
podsekretarima Osmanom Karabegovićem i Alešom Beblerom obišli su
Tvornicu lesonit-ploča „Sutjeska“ i pilanu preduzeća drvne industrije
„Maglić“.45
Iskazani interes za privredni razvoj Bosne i Hercegovine učinio je tim
proizvodnim kapacitetima veliku čast, ali i podstrek za dalji napredak.
Stupanj privrednog razvitka predstavljen je i u oglasima kojima je
čestitan Dan Republike svim građanima Jugoslavije. Objavljeno je 170
oglasa od strane velikih preduzeća, predstavništava u BiH, ustanova i
zanatskih radionica, u kojima je osim čestitki predstavljen i asortiman
proizvoda. Sve čestitke odnose se na Dan Republike, izostale su čestitke
povodom desetogodišnjice ZAVNOBiH-a.46
43
„Proslava u Zenici“; „Članovi Saveznog izvršnog vijeća posjetili Zenicu“.
44
S. K. „Članovi Saveznog izvršnog vijeća posjetili Tuzlu, Lukavac i Kreku“.
45
S. H. „Koča Popović, Osman Karabegović i Aleš Bebler posjetili Foču“. Oslobođenje,
god. XI, br. 2231. Sarajevo, 2.12.1953. 1.
46
Oslobođenje, god. XI, br. 2231. Sarajevo, 27.11.1953. 11; Oslobođenje, god. XI,
br. 2232. Sarajevo, 28.11.1953. 7; Oslobođenje, god. XI, br. 2233. Sarajevo, 29. i
30.11.1953. 15.
150
Prijemom kojeg je priredio Tito u Sarajevu završila je svečanost

obilježavanja ovog jubileja.
Zaključak
U Bosni i Hercegovini su u razmaku od nekoliko dana obilježene dvije
desetogodišnjice: Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a i Drugog zasjedanja
AVNOJ-a. Prvi datum 25. novembar proslavljen je skromnije, dok je
29. novembar obilježen brojnim događajima u bosanskohercegovačkim
gradovima i selima i velikim centralnim slavljem u Jajcu, što je bilo
razumljivo s obzirom na povijesni značaj Jajca, grada u kojem su
postavljeni državno-politički temelji buduće jugoslavenske države. Obje
proslave su praćene prema dnevnom listu Oslobođenje.
Osim kulturno-umjetničkih programa, od onih u kojima su sudjelovali
umjetnici drame i opere narodnih pozorišta do narodnih veselja, održana
su predavanja o značaju Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a s naglaskom
na zajedništvu sa drugim jugoslavenskim narodima. Objavljen je
članak u novinama o diskusijama koje su se vodile u vezi sa statusom
Bosne i Hercegovine u budućoj Jugoslaviji i naglašena važnost njenog
ravnopravnog položaja u jugoslavenskoj državi, kako za nacionalnu
ravnopravnost tako i za njen ukupan razvoj. Središnja manifestacija
održana je u Mrkonjić Gradu, gdje je 25. novembra 1943. održano Prvo
zasjedanje. Taj mali bosanski grad ugostio je brojne zvaničnike i hiljade
posjetitelja u veoma svečanoj atmosferi. Na narodnom zboru govorio je
Hasan Brkić, vijećnik Prvog zasjedanja, koji je podsjetio na ratni period,
na odluke važne za status Bosne i Hercegovine kao federalne jedinice,
zatim na pređeni poslijeratni razvoj i na zadatke budućeg napretka
bosanskohercegovačkog društva.
Posebnom doživljaju proslave Drugog zasjedanja AVNOJ-a pridonio je
dolazak Tita u Bosnu i Hercegovinu i Jajce. Na svom putu bio je srdačno
dočekivan, prema novinskim izvještajima euforično, a na stanicama
Bosanskom Šamcu, Doboju i Zenici obraćao se okupljenim građanima.
Dolazak u Sarajevo bio je poseban događaj jer je njegov specijalni voz
bio prvi koji je došao na peron tek završene nove željezničke stanice,
151
graditeljski impozantne za vrijeme i prilike u kojima je izgrađena.

Sa Titom u pratnji bila je njegova supruga i funkcioneri na najvišim
saveznim političkim pozicijama. Centralna manifestacija bila je u
Jajcu. Odboru za obilježavanje desetogodišnjice AVNOJ-a svojim
angažmanom pridonijeli su građani Jajca ali i susjednih srezova u vezi sa
smještajem gostiju. U Jajcu je za tu priliku osvijetljen grad, napravljena
su dva hotela, pristupni putevi itd., gosti su primljeni s ponosom na svoje
uspjehe. Na poseban način bili su srdačni i dirljivi susreti nekadašnjih
vijećnika. Održana je svečana sjednica Saveznog izvršnog vijeća, na kojoj
su se obratili i predsjednici republičkih izvršnih vijeća, dodijeljena Titu
povelja za sve njegove zasluge u ratu i miru, a Narodni odbor gradske
opštine dodijelili su Titu i Aleksandru Rankoviću povelje o počasnim
građanima grada Jajca. Titov govor na narodnom zboru obuhvatio je
period Narodnooslobodilačke borbe, poslijeratnog razvoja i budućih
zadataka privrednog razvoja. Najviše pažnje kako kod domaće javnosti
tako i u inozemstvu izazvao je dio govora o Tršćanskom pitanju. Novine
u SAD-u, Britaniji i Italiji su posebno komentirali Titove prijedloge o
povlačenju vojnih jedinica sa granice i pravedno razgraničenje Slobodne
teritorije Trsta. Na kraju obilježavanja desetogodišnjice AVNOJ-a Tito
je na svečanom prijemu u Sarajevu ugostio političare na jugoslavenskim
i republičkim razinama vlasti, predstavnike diplomatskih, vjerskih,
društvenih, kulturnih i drugih sfera života. Brojni događaji učinili su
da Bosna i Hercegovina bude centar Jugoslavije tih posljednjih dana
novembra 1953. godine. Otvoreni Muzej Drugog zasjedanja AVNOJ-a
u Jajcu postat će mjesto sjećanja na Narodnooslobodilačku borbu i
stvaranje nove Jugoslavije – nezaobilazno mjesto za individualne, ali
uglavnom grupne posjete đaka, studenata, boraca, radnih kolektiva
tijekom socijalizma.
152
IZVORI I LITERATURA
IZVORI
Štampa
Oslobođenje, Sarajevo. god. XI, br. 2230-2235. 25.11.-2.12.1953.
Lierataura
- Petranović, Branko. 1988. Istorija Jugoslavije 1918-1988. Druga
knjiga: Narodnooslobodilački rat i revolucija, 1941-1945. Beograd:
Nolit
- Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine – zbornik
radova. 1968. u: Prilozi, god. IV, br. 4. Sarajevo: Institut za istoriju
radničkog pokreta, 7-590.
- AVNOJ i Narodnooslobodilačka borba u Bosni i Hercegovini – zbornik
radova. 1974. Beograd: Rad.
- 75. godišnjica Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a: povijesna utemeljenost
obnovljene državnosti Bosne i Hercegovine u 20. i 21. stoljeću. 2019.
Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine:
Posebna izdanja, knj. CLXXIX, Odjeljenje društvenih nauka, knj.
11/1, Odjeljenje humanističkih nauka, knj. 46/1.
- 75. godišnjica Trećeg zasjedanja ZAVNOBiH-a: uloga Trećeg
zasjedanja ZAVNOBiH-a u društvenom i političkom razvoju Bosne
i Hercegovine – zbornik radova. 2020. Sarajevo: Akademija nauka
i umjetnosti Bosne i Hercegovine: Posebna izdanja, knj. CXCIII,
Odjeljenje društvenih nauka, knj. 15.
153
Summary
CELEBRATION OF THE TEN-YEAR ANNIVERSARY
OF AVNOJ AND ZAVNOBiH
The First Session of ZAVNOBiH was held on November 25, 1943
in Mrkonjić Grad, and the Second Session of AVNOJ was held on
November 29, 1943 in Jajce. In 1953, both events were celebrated in
Bosnia and Herzegovina.
November 25 was opportunity to evoke memories of the People’s
Liberation Struggle and its merits for convening the First Session of
ZAVNOBiH, where very important decisions were made, the most
important of which was about Bosnia and Herzegovina as an equal
federal unit in the future Yugoslavia. The government representatives
spoke about the decisions if ZAVNOBiH and the development of Bosnia
and Herzegovina in the past ten years at the academies, which ended
with a cultural and artistic program. The central manifestation was held
in Mrkonjić Grad in very festive atmosphere.
Like November 25, the celebration of the Second Session of AVNOJ was
celebrated throughout Bosnia and Herzegovina. The central celebration
was held in Jajce. Jajce, as ahistorical town, made a maximum effort to host
Tito, state and republican officials, participants of AVNOJ from 1943,
fighters of the People’s Liberation Struggle and thousands of citizens.
Tito’s speech at the public meeting was enthusiastically received, and
part of his speech of the Trieste crisis provoked comments abroad. Tito’s
proposal on the withdrawal of military units from the border and the
demand for a fair demarcation of the Free Territory of Trieste encoraged
understanding, exsept in Italy. The appreciation of President Tito as a
statesman was shown in numerous telegrams with congratulations on
the Day of the Republic sent by numerous world statesmen.
The Museum of the Second Session of AVNOJ was opened in Jajce – a
place of memory for numerous visitors during socialism in Yugoslavia.
(Translated by: Vera Katz)
154
Pavle Antonijević, M.A & LL.M.
Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Univerzitet u Beogradu,
istraživač-pripravnik
UDK 371.67 (497.11): 94 (497.11)
32.019.51: 37
Stručni rad
AVNOJ U SRPSKIM UDŽBENICIMA ISTORIJE: OD
IDEOLOGIZOVANE SLIKE SREĆNE BUDUĆNOSTI
DO NACIONALISTIČKOG REVIZIONIZMA
Аpstrakt: Udžbenici istorije su puno više od osnovnih priručnika

koji na sažet i objektivan način mladima prenose najvažnija saznanja
o prošlosti. Pisani prilagođenim i pojednostavljenim jezikom, oni
su uvek instrument zvanične obrazovne politike koja legitimizuje i
odražava postojeći socijalni i politički poredak. Rad ima za cilj da
ukaže na ideološki karakter udžbenika na primeru slike AVNOJ-a
u srpskim udžbenicima istorije tokom i nakon socijalizma.
Istraživanjem je utvrđeno da je socijalističku sliku uloge AVNOJ-a,
koja je bila ideologizovana legitimacijskim potrebama novih
vlasti ali i marksističkom interpretacijom, u postsocijalističkim
srpskim udžbenicima zamenila ili naizgled neutralna slika koja se
distancirala od značaja AVNOJ-a ili nacionalistička revizionistička
interpretacija. Ideološka paradigma je definitivno zamenjena
početkom 2000-ih, ali je, uz to, u pojedinim udžbenicima u
potpunosti došlo do potiskivanja i iskrivljenja istorijskih činjenica.
Ključne reči: AVNOJ, udžbenici istorije, Srbija, socijalistička
Jugoslavija, istorijski revizionizam
Abstract: History textbooks are much more than basic manuals
that offer the most important insights to young people, formulated
in a concise and objective manner, into the past. Written in adapted
and simplified language, they are always an instrument of official
educational policy that legitimizes and reflects the existing social and
political order. The aim of the paper is to point out the ideological
character of textbooks on the example of the image of AVNOJ in
Serbian history textbooks during and after socialism. The research

established that, in post-socialist Serbian textbooks, the socialist
image of the role of AVNOJ, which was ideologized by the legitimizing
needs of the new authorities but also by a Marxist interpretation,
was replaced either by an apparently neutral image that distanced
itself from the significance of AVNOJ or by a nationalist revisionist
interpretation. The ideological paradigm was definitely replaced at
the beginning of the 2000s, but, in addition to that, historical facts
were completely suppressed and distorted in certain textbooks.
Key words: AVNOJ, history textbooks, Serbia, socialist Yugoslavia,
historical revisionism
Interesovanje za udžbenike istorije nije novo, kao ni svest o tome da

udžbenici istorije igraju važnu ulogu u oblikovanju zvanične kulture
sećanja jedne političke zajednice, njene samopercepcije i recepcije
onih „drugih“, koji je okružuju.1 Bez obzira na razvoj novih medija
i obrazovnih tehnologija, udžbenici se, u javnom diskursu, uglavnom
smatraju jednim od najpouzdanijih priručnika o prošlosti, kao i
nezamenjivo sredstvo prenošenja osnovnih istorijskih saznanja mlađim
generacijama u školama.2
Nasuprot uvreženom stavu, u radu se zastupa teza da su udžbenici
istorije prvenstveno društveni konstrukt, u čijem oblikovanju dolazi do
niza društvenih operacija koje kao rezultat imaju proizvedeno znanje,
koje se smatra poželjnim i opšteprihvaćenim. Udžbenici istorije tako
uvode najmlađe generacije u postojeći kulturni i društveno-ekonomski
poredak sa određenim odnosima moći i dominacijom. Istraživanje
zvaničnog obrazovnog sistema je neophodno kako bi se kritički
pristupilo dinamici kulturnog razvitka jedne zajednice, kao i društvenih
1
Timothy Linter, Deborah Macphee, „Selecting History. What Elementary Educators
Say about Their Social Studies Textbooks“, in H. Hickman & B. J. Portfilio (eds.), The
New Politcs of the Textbooks. Critical Analysis in the Core Content Areas, Roterdam-
Boston-Taipei: Sense Publishers, 2012, 259.
2
Maria Repoussi, Nicole Tutiaux-Guillon, “New Trends in History Textbook
Research: Issues and Methodologies toward a School Historiography”, Journal of
Educational Media Memory and Society, Volume 2, Issue 1 (2010), 156.
156
Pavle Antonijević, M.A & LL.M., AVNOJ U SRPSKIM UDŽBENICIMA ISTORIJE...
odnosa koje uslovljavaju njene zvanične narative.3 „Kako društvo

selektira, klasifikuje, opisuje, prenosi i evaluira obrazovno znanje koje
smatra za opštim, istovremeno reflektuje distribuciju moći i principe
socijalne kontrole“.4 Stoga, ovaj rad je pisan sa uverenjem da ne postoje
„ne-ideološki“ ili „neutralni“ udžbenici, već da svako znanje, a posebno
formirani kanoni, počivaju na ideološkim i lingvističkim diskursima,
koje, kroz kulturne kanale, odražavaju i učvršćuju vladajući društveni,
ekonomski i politički poredak. Pošto su pisani prilagođenim jezikom,
koji nužno pojednostavljuje i na sažet način prikazuje kompleksne
istorijske događaje u širem hronološkom i prostornom okviru, udžbenici
istorije su posebno pogodni za kritičku analizu odnosa moći u društvu.
Raspad socijalizma, restauracija kapitalizma i nacionalnih država na
jugoslovenskom tlu, stavili su udžbenike istorije u službu nacionalizma.
Nastava istorije u obrazovnom sistemu je, još od 19. veka, bila glavni
instrument društvene produkcije nacionalnih identiteta. „Slike Sopstva
i Drugog implicitno definišu ko je ukorenjen na određenom mestu, ko
je „pravi“ građanin države, i dizajniraju legitimni kolektivni identitet“.5
Istorija predstavljena u udžbenicima je „veštački katalog činjenica“,
koje ograničavaju kompleksnije razumevanje prošlosti uvažavanjem
višestrukih istorijskih interpretacija.6
Tokom perioda socijalističke Jugoslavije, udžbenici istorije su
nesumnjivo bili umreženi u vladajući ideološki aparat, pratili su
zvanične državne narative i služili se lingvističkim diskursom koji je bio
dominantan. Bez obzira na snažan uticaj marksizma, neretko i njegove
vulgarizovane verzije, na interpretaciju složenih istorijskih fenomena,
sam izbor događaja i istorijske činjenice su bile na zadovoljavajućem
nivou prikazane, u skladu sa glavnim saznanjima tadašnje istoriografije.
3
Keith Craword, “Researching the Ideological and Political Role of the History
Textbook – Issues and Methods”, History Education Research Journal 1/1 (2010), 55.
4
Basil Bernstein, „Оn the Classification and Framing of Educational Knowledge“, in
B. Bernstein (ed.), Class, Codes and Control (vol 3): Towards a Theory of Educational
Transmissions, London: Routledge and Kegan Paul, 1975, 85.
5
Maria Repoussi, Nicole Tutiaux-Guillon, nav. delo, 159.
6
Timothy Linter, Deborah Macphee, nav. delo, 260.
157
Raspad Jugoslavije i ratovi devedesetih godina, praćeni nastankom

nacionalnih država, značili su obračunavanje sa socijalističkom
prošlošću koja je bila praćena istorijskim revizionizmom (odnosno,
pseudorevizionizmom). Istorijski revizionizam „znači „novo“ čitanje
i pisanje istorije, sa malo ili nimalo uvažavanja za činjenice koje
se, jednostavno, guraju u stranu, prećutkuju, brišu, a veoma često i
konstruišu“.7 Nacionalističke istoriografije koje su nikle devedesetih
godina na ratom zahvaćenom području, glavni deo svog materijala crpe
u Drugom svetskom ratu, postavivši sebi dva cilja – obračunavanje sa
komunističkom prošlošću i revidiranje značaja „potisnutih nacionalnih
heroja“.8 Opšta društveno-politička klima uspona nacionalizma koja je
dovela do revizije slike Drugog svetskog rata u medijima i istoriografiji,
preslikavala se i na udžbenike istorije.9
* * *
Rad ima za cilj da ispita prethodno naznačenu funkciju udžbenika
na primeru konkretnog slučaja – različitih interpretacija zasedanja
Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije10 (u daljem
tekstu: AVNOJ) u socijalističkim i postsocijalističkim udžbenicima
7
Milo Petrović, „Vreme revizionizma“, u M. Petrović (ur.), Preispitivanje prošlosti
i istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe istorije Španskog građanskog rata i Drugog
svetskog rata na prostoru Jugoslavije, Beograd: Udruženje Španski borci-FPN, 2014, 3.
8
Isto, 4–7.
9
O udžbenicima istorije u Srbiji je najopsežnije pisala Dubravka Stojanović. Vidi:
Dubravka Stojanović, „Udžbenici istorije kao ogledalo vremena“, u Ulje na vodi.
Ogledi iz istorije sadašnjosti Srbije, Beograd: Peščanik-Čigoja, 2010, 87–124;
Dubravka Stojanović, „Revizija revizije. „1941“ u udžbenicima istorije u Srbiji“, u
S. Bosto, T. Cipek i O. Milosavljević (ur.), Kultura sjećanja: 1941. Povijesni lomovi i
svladavanje prošlosti, Zagreb: Disput, 2008, 157–164. Pored profesorke Stojanović,
istorijskim revizionizmom u udžbenicima su se bavili i neki drugi autori. Vidi:
Miroljub Vasić, „Narodnooslobodilački rat 1941–1945. u udžbenicima istorije u
Srbiji danas“, u M. Colić i dr. (ur.), Istinom protiv revizije Narodnooslobodilačke
borbe u Jugoslaviji 1941–1945. Zbornik radova, Beograd: Društvo za istinu o
narodnooslobodilačkoj borbi i Jugoslaviji, 2009.
10
Za istorijske izvore u vezi AVNOJ-a i opsežniju istoriografsku analizu, pogledati:
Branko Petranović, AVNOJ – revolucionarna smena vlasti: 1942–1945, Beograd:
Nolit, 1976; Slobodan Nešović, Branko Petranović, AVNOJ i revolucija: Tematska
zbirka dokumenata 1941–1945, Beograd: Narodna knjiga, 1982.
158
istorije u Srbiji. U radu se porede diskurzivne strukture na kojima

su izgrađivana oba narativa o AVNOJ-u. Prvi deo rada je posvećen
socijalistički udžbenicima, odnosno načinu na koji su oni bili
ideologizovani i upotrebljeni kao mediji pamćenja. Druga celina rada
se bavi interpretacijom AVNOJ-a u Srbiji nakon raspada Jugoslavije.
U pitanju je interpretacija, koja je pored nacionalističkog ideološkog
diskursa, poprimila i obeležje istorijskog revizionizma. Istraživanje se
zasniva na analizi dva socijalistička udžbenika i jedne istorijske čitanke
za osnovnu školu, kao i jednog socijalističkog udžbenika i čitanke za
gimnazije. Kada je reč o periodu nakon restauracije kapitalizma i
nacionalne države u Srbiji, korišćeno je nešto veći broj udžbenika.
Razlog je činjenica da je, uvođenjem tržišnog principa u akreditaciji i
izboru udžbenika, došlo do pojave većeg broja udžbenika, među kojima
se škole ili nastavnici slobodno odlučuju za jedan ili više od njih.
Metoda korišćena u istraživanju podrazumeva čitanje teksta analizom
lingvističkih formulacija koje upućuju na intenciju autora tekstova
udžbenika. Dakle, u centru pažnje će biti sam čin selekcije određenih
istorijskih činjenica, a onda i formulacija (termina) upotrebljenih da
se te činjenice preciznije obrazlože i pojednostave. Metod je blizak
lingvističkom kontekstualizmu takozvane „kembričke škole“, čiji su
glavni predstavnici Kventin Skiner (Quentin Skiner), Džon Pokok (J.
G. A. Pocock) i Džon Dan (John Dunn). Za ove autore, glavni zadatak
istoričara je da otkrije nameru autora određenog teksta, što se postiže
analizom konteksta, i to prvenstveno ideološkog i lingvističkog, u kome
autor živi i stvara.11 Sve ovo znači da će slika AVNOJ-a biti analizirana
na osnovu osnovnih jezičkih formulacija kojima se označava njegov
karakter i uloga, zatim način na koji se AVNOJ slika u odnosu na
11
Videti: Annabel Brett, “What is Intellectual History Now”, in David Cannadine
(ed.), What is History Now?, Palgrave Macmillan, 2002, 116–118; Quentin Skinner,
“Meaning and Understanding in the History of Ideas”, History and Theory, Vol. 8,
No. 1 (1969), 3–53; J. G. A. Pocock, “Texts as events: reflections on the history of
political thought (1987)“, in Political Thought and History. Essays on Theory and
Method. Cambridge: Cambridge University Press, 2009, 108–115. Uz „kembrički
krug“, ovaj rad uzima u obzir i rad britanskog istoričara koji je izvršio veliki
uticaj na pomenutu grupu, Robina Kolingvuda (R. G. Collingwood). Vidi: Robin
Collingwood, “The Historical Logic of Question and Answer”, in Preston King (ed),
The History of Ideas. An Introduction to Method, London-Totowa: Croom Helm-
Barnes & Noble Books, 1983, 135–152.
159
institucije prethodne (Kraljevine Jugoslavije), ali i konkurentske vlasti

(izbegličke vlade). Naposletku, analizom prostora datog AVNOJ-u,
ponuđenoj interpretaciji i veštački formiranoj paraleli u srpskim
postsocijalističkim udžbenicima, biće izneta teza da se slika AVNOJ-a
uklapa u revizionističku tezu „o dva antifašistička pokreta“.12
Slika AVNOJ-a u socijalističkim udžbenicima – legitimacijski osnov

vlasti
Čak i površni pogled na sliku Drugog svetskog rata u socijalističkim
udžbenicima nedvosmisleno upućuje na snažan ideološki narativ.
Donekle vulgarizovani marksistički pristup istoriji je posebno izražen
u udžbeniku za mlađe osnovce, u neštoj manjoj meri je prisutan u
udžbeniku za starije osnovce, a najmanje u udžbeniku za gimnazijalce.
Kada je reč o Drugom svetskom ratu, perspektiva iz koje se mladima
objašnjavala Narodnooslobodilačka borba nije bila istorijska, što i ne
čudi, uzevši u obzir koliko je malo prošlo od rata i u kojoj meri je ideološki
pojmovni aparat i legitimitet vlasti bio zasnovan na antifašističkoj borbi.
U socijalističkim udžbenicima istorije se uglavnom ne koriste vrednosno
neutralni pojmovi poput „partizanska borba“, „borba jugoslovenskih
naroda“ i slično, već se koristi prisvojna zamenica „naše“, pa se tako
isključivo govori o „našoj borbi“, „našem narodu“, „našoj revoluciji“
i slično. Cilj nije bio da se prošli događaji predstave i sagledaju kao
izdvojeni proces u odnosu na sadašnjost, iz što objektivnije perspektive
koja bi nastojala da ih rekonstruiše i objasni mlađim generacijama,
a koje bi, onda, kritičkim očima mogli da joj pristupe. Umesto toga,
istorija je stavljena u funkciju veličanja i promovisanja antifašističke i
revolucionarne tradicije jugoslovenskih naroda, pa je kao takva, ona
lišena svog akademskog (naučnog) karaktera rekonstruisanja i kritičkog
sagledavanja prošle stvarnosti. Sadašnjost biva u potpunosti sjedinjena
sa prošlošću, istorija postaje sredstvo za identifikaciju sa prošlim
akterima koji su deo nas i imaju funkciju da nas poduče.
12
O obesmišljavanju pojma antifašizma u Srbiji, vidi: Srđan Milošević, „Relativizacija
i revizija: još jednom o značenju pojma antifašizam i njegovoj savremenoj (zlo)
upotrebi u Srbiji“, u M. Petrović (ur.), Preispitivanje prošlosti i istorijski revizionizam.
(Zlo)upotrebe istorije Španskog građanskog rata i Drugog svetskog rata na prostoru
Jugoslavije, Beograd: Udruženje Španski borci-FPN, 2014, 129–142.
160
Već nazivi poglavlja u socijalističkim udžbenicima koja opisuju

osnivanje narodnooslobodilačkih odbora iz kojih je izrastao AVNOJ,
jasno ukazuju na ciljani narativ. Osnivanje narodnooslobodilačkih
odbora je predstavljeno kao trenutak kada je, po prvi put u istoriji
jugoslovenskih naroda, vlast predata „u ruke naroda“, odnosno, kada
su udareni temelji stvaranja „narodne vlasti“.13 Narodnooslobodilački
odbori, kao osnova narodne vlasti u zvaničnom ideološkom diskursu,
bili su od neprocenjivog značaja, jer su oni predstavljeni kao izvor
demokratskog legitimiteta.14 Pojam „narodne vlasti“ je bio itekako
značajan, jer je poslužio kao osnovna vrednosna distinkcija u odnosu
na prethodnu vlast.15 U udžbeniku za mlađe osnovce se navodi: „Tako
je narodna vlast, pod rukovodstvom KPJ i druga Tita, omogućila
13
Mиљкан Тодоровић, Историја за IV разред основне школе, Београд: Нолит,
1955, 108–109, 114; Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне школе,
Београд: Завод за издавање уџбеника Народне републике Србије, 1960, 88.
14
Zato su u čitanci za 8. razred na više strana predstavljeni dokumenti koji pružaju
uvid u osnivanje i funkcionisanje narodnooslobodilačkih odbora (Ђорђе Грубач,
Историјска читанка. За VIII разред основне школе, Београд: Завод за уџбенике
и наставна средства, 1985. 134–137). Isto važi i za čitanku za gimanzije, gde su
navedeni odlomci iz fočanskih i septembarskih propisa o radu NOO (Богдан
Смиљевић, Ђорђе Кнежевић, Историјска читанка. За IV разред гимназије,
Београд: Завод за издавање уџбеника Социјалистичке републике Србије,
1964, 278–286). U udžbeniku za gimnazije, NOO se opisuju na sledeći način: „To
je bila demokratska vlast. Nju je narod sam birao na demokratski način. Prvu put
su tada glasali žene, omladina i vojska“ (Бoгдан Смиљевић, Ђорђе Кнежевић,
Историја најновијег доба. За IV разред гимназије, Београд: Завод за издавање
уџбеника Народне републике Србије, 1962, 122). Vredna pažnje je konstatcija u
udžbeniku za gimanzije u kojoj se, pored brojnih načela na kojima su izgrađivani
NOO, navodi i načelo „samoupravljanja naroda“ (Б. Смиљевић, Ђ. Кнежевић,
Историја најновијег доба, 139). U ovoj tvrdnji se ogleda potreba da se pronađu i
istaknu dublji koreni kasnijeg sistema samoupravljanja, a NOO su se pokazali kao
prikladno mesto u istoriji KPJ.
15
Kada se opisuje vlast u Kraljevini SHS/Jugoslaviji u socijalističkim udžbenicima se
navodi da je ona bila „nenarodna“, „zasnovana na prevari naroda“, „ugnjetavačka
i eksploatatorska“ (Mиљкан Тодоровић, Историја за IV разред основне школе,
82–83; Б. Смиљевић, Ђ. Кнежевић, Историја најновијег доба, 54, 121). Ipak,
važno je naglasiti da se na sam čin ujedinjenja južnih Slovena gledalo pozitivno
i da je taj događaj označen kao velika tekovina Prvog svetskog rata (Mиљкан
Тодоровић, Историја за IV разред основне школе, 81; Ђорђе Грубач, Историја.
Уџбеник за VIII разред основне школе, 45; Богдан Смиљевић, Ђорђе Кнежевић,
Историја најновијег доба, 54).
161
izgradnju socijalizma u našoj zemlji. Zbog toga je narodna vlast najveća

tekovina Narodnooslobodilačkog rata i revolucije“.16 Pošto su određeni
organi predratne vlasti stupili u kolaboraciju, svaki njihov potencijalni
legitimitet je prestao.17 Ni na jednom mestu u udžbenicima se ne
spominje krajnje odlučujući faktor Komunističke partije Jugoslavije,
čije rukovodstvo je suštinski donosilo odluke, već se isključivo piše o
„narodnim odlukama“, koje se samo kanališu kroz delovanje Partije. U
tome se ogleda lenjinistički koncept Partije, koja, kao avangardna snaga,
uvek donosi odluke u interesu naroda. Samim tim, svaka njena odluka
je jednaka odluci naroda samog. Ipak, udžbenik za gimnazije prikazuje
ulogu Narodnooslobodilačkih odbora nijansiranije, pa se navodi da
su oni nastali prvenstveno kao partizanski organi, a da su vremenom
poprimali karakter „prave narodne vlasti“.18
Neophodno je odmah istaći da je deo koji se tiče odluka Prvog i Drugog
zasedanja AVNOJ-a u srpskim socijalističkim udžbenicima uglavnom
prikazan faktografski i objektivno, a ideologija se očitava tek u analizi
načina na koji se definišu stara i nova vlast. Cilj je bio da se istakne da
prethodna vlast nije poštovala slobodu i ravnopravnost naroda, a da je
AVNOJ ozakonio ono što je (u zvaničnom narativu) još uvek na snazi
– a to je neupitno bratstvo i ravnopravnost svih jugoslovenskih naroda.
Motivi osnivanja AVNOJ-a nisu podjednako objektivno prikazani u svim
udžbenicima. U udžbenicima za osnovnu školu, nije u dovoljnoj meri
istaknuta potreba da partizanski pokret putem krovne predstavničke
institucije stekne međunarodnu prepoznatljivost i priznanje, već se
navodi da je do toga došlo usled potrebe da se Vrhovni štab „više posveti
vojnim poslovima“ jer je došlo do velikog proširenja slobodne teritorije.19
Već udžbenik za gimnazije jasno obrazlaže međunarodni faktor.20
Važno je istaći da je jezik koji je upotrebljen u udžbeniku za srednju
16
Mиљкан Тодоровић, Историја за IV разред основне школе, 114.
17
Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне школе, 87.
18
Б. Смиљевић, Ђ. Кнежевић, Историја најновијег доба, 122.
19
Mиљкан Тодоровић, Историја за IV разред основне школе, 109; Ђорђе Грубач,
Уџбеник за VIII разред основне школе, 103.
20
Б. Смиљевић, Ђ. Кнежевић, Историја најновијег доба, 139–141.
162
školu znatno odmereniji i manje ideološki ostrašćen. Značaj osnivanja

AVNOJ-a, kao prvog vrhovnog tela državne vlasti na oslobođenoj
teritoriji, jasno je istaknut. Navodi se da je tada, u osnovama, određeno
buduće uređenje jugoslovenske federacije.21
Drugo zasedanje AVNOJ-a, po prostoru i oceni značaja od strane
autora, uz velike bitke na Neretvi i Sutjesci, zauzima centralno mesto
u socijalističkim udžbenicima. U istorijskim čitankama za osnovnu i
srednju školu, odabrani istorijski izvori uoči i tokom Drugog zasedanja,
takođe zauzimaju glavno mesto.22 Socijalistički udžbenici istorije su
u Drugom svetskom ratu, a posebno u AVNOJ-u, iz koga je izvirao
legitimitet vlasti, videli prelomnu tačku u široj istorijskoj perspektivi
jugoslovenskih naroda. Stoga, oni nisu ni mogli u potpunosti trezveno
i objektivno da pristupe prošlosti. Ideološko-vrednosni okvir na kome
su izgrađivane političke institucije i organizovano društvo, počivao
je na snažnom uverenju o zajedničkoj prošlosti i srećnoj budućnosti
zajednice jugoslovenskih naroda. Korene tog kolektivnog pamćenja
predstavljali su partizanska borba i AVNOJ. Aistoričnost i ideologizacija
političkog konteksta se ogleda u tvrdnji da je jedan od glavnih motiva
sazivanja Drugog zasedanja bilo, kako se navodi u udžbeniku za
osmi razred „donošenje novih odluka koje će obezbediti tekovine
Narodnooslobodilačkog rata i onemogućiti povratak buržoazije
na vlast u novoj Jugoslaviji“.23 Između ostalog, u istom udžbeniku
je navedeno: „Naši narodi slave svake godine 29. novembar 1943.
godine kao dan kada je stvorena naša država u kojoj nema socijalnog
i nacionalnog ugnjetavanja“.24 Ovaj citat jasno ukazuje na ideološku
nameru iza navedenog teksta – nastojanje da se uspostavi kontinuitet
i naglasi kako savremeno državno uređenju (u trenutku pisanja), ne
poznaje socijalno i nacionalno ugnjetavanje, a da su njegovi koreni u
21
Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне школе, 105, 118.
22
Čak šest strana u istorijskoj čitanci za 8. razred osnovne škole. Izabrani su sledeći
dokumenti: opis koji donosi Moša Pijade o održavanju Drugog zasedanja, njegov
opis izbora Tita u maršala, odluke Drugog zasedanja (Ђорђе Грубач, Историјска
читанка, 151–157)
23
Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне школе, 118.
24
Isto.
163
Drugom zasedanju AVNOJ-a. Kao što je već istaknuto, Drugo zasedanje

AVNOJ-a je predstavljeno kao trenutak „ozakonjenja pobede radnog
naroda i narodne vlasti“.25 Kada se piše o AVNOJ-u, ne govori se o
Partiji, partijskom rukovodstvu, partizanskim odredima i slično, već
isključivo o „vlasti koja proizilazi iz naroda i jedino njemu pripada“.26
U udžbeniku za gimnazije se navodi da su odlukama Drugog zasedanja
AVNOJ-a, „naši narodi i na ovaj način zadali odlučan udarac izdajničkoj
buržoaziji, monarhiji i staroj Jugoslaviji“.27
Na ovom mestu, neophodno je reći nešto više o prethodno izdvojenim
formulacijama. Prvo, važno je naglasiti da je interpretacija karaktera
prethodne vlasti u socijalističkim udžbenicima napisana uz oslonac na
vulgarizovanu verziju marksizma, što je očito u svođenju prethodne
vlasti na jedan klasni označitelj „buržoazija“28 – iako je i više nego
jasno da takva tvrdnja ne odgovara društvenoj istoriji jugoslovenskog
prostora pred i tokom Drugog svetskog rata. Zatim, uočljiva je i
potreba da se naglasi čin „ozakonjenja pobede radnog naroda i narodne
25
Isto, 116.
26
Б. Смиљевић, Ђ. Кнежевић, Историја најновијег доба, 155.
27
Isto, 157.
28
Termini „buržoazija“ i „kapitalisti“ su prisutni prilikom interpretacije karaktera
Kraljevine SHS/Jugoslavije. Tako se u udžbeniku za 4. razred osnovne škole
navodi: „Ona (Kraljevina SHS – P.A) nije bila onakva država kakvu su zamišljali
i za kakvu su ginuli i umirali najbolji sinovi naših narod. U njoj je svu vlast imao
kralj i najbogatiji ljudi – kapitalisti ili buržoazija. Zbog toga velika većina naših
naroda nije bila zadovoljna takvom državom. Takvom državom naročito nisu bili
zadovoljni radnici“ (Mиљкан Тодоровић, Историја за IV разред основне школе,
81). U udžbeniku za 8. razred osnovne škole stoji da, pošto je narod onemogućen da
odluči o tipu poretka (socijalizam ili kapitalizam) i državnom uređenju (monarhija
ili republika), „nova država stovrena je po željama domaćih i stranih kapitalista“
(Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне школе, 45). Dok udžbenici za
osnovnu školu pojednostavljuju širi kontest i u putponosti vulgarizuju marksistički
pristup istoriji, udžbenik za gimanzije na detaljniji način obrazlaže na koji način
nacionalno i socijalno pitanje nije bilo rešeno u interesu masa u Kraljevini (Б.
Смиљевић, Ђ. Кнежевић, Историја најновијег доба, 54–56). Do koje mere
se preterivalo sa iskonstruisanom homogenom kategorijem „buržoazije“ koja
odlučuje o svome, govori i tvrdnja iz udžbenika za 8. razred po kojoj je ona 1918.
godine odigrala ključnu ulogu u „postavljanju regenta Aleksandra Karađorđevića
na vlast“ (Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне школе, 45).
164
vlasti“. Bez obzira na masovni i narodni karakter partizanske borbe i

većinsku podršku koju je on uživao, aistorijski je navesti da je Drugim
zasedanjem AVNOJ-a ozakonjena pobeda „radnog naroda“ – prvo, zbog
toga što ta formulacija tada nije ni postojala (ona je produkt kasnijeg
socijalističkog pravnog sistema), a drugo, ni njeno preneseno značenje
ne odgovara istorijskoj stvarnosti. Na osnovu svega navedenog, može
se zaključiti da je prisutno tumačenje Drugog zasedanja AVNOJ-a kao
formalnog i konačnog svrgavanja stare vlasti koja je jednim terminom
homogenizovana i označena kao „buržoaska“ – odnosno, nisu vojne
operacije te kojima je faktički uspostavljena nova vlast i zbačena stara,
već to predstavljaju same odluke AVNOJ-a. Ovde je prisutna jedna
krajnje zanimljiva pojava, a to je potreba revolucionarne vlasti, koja
poziva na rušenje svega starog, da označi svoje pravno (zakonsko)
utemljene.
U obračunu sa socijalističkim nasleđem – nacionalistička

istoriografija
Za razliku od srpskih udžbenika istorije pisanih u socijalističkoj
Jugoslaviji, koji su u AVNOJ-u videli prelomnu tačku u istoriji
jugoslovenskih naroda i događaj od prvorazrednog značaja za njihovu
antifašističku borbu, početkom 2000-ih godina, u Srbiji dolazi do
radikalnog raskida sa prethodnim tumačenjem. Zajedničko za sve
udžbenike, o kojima će u narednih nekoliko stranica biti reči, jeste
izostanak prepoznavanja istorijskog značaja koji je AVNOJ, kao izvor
jedinstva jugoslovenskih naroda ujedinjenih na ravnopravnoj osnovi u
zajedničkoj borbi protiv fašizma i za pravednije društvo, imao. Stoga,
naizgled hladna neutralnost i sažeti prikaz događaja u vezi Drugog
zasedanja AVNOJ-a, zapravo u sebi krije agendu – potrebu distanciranja
od socijalističke prošlosti. U njima nema ni reči o emancipatorskom,
antifašističkom i narodnom karakteru ovog događaja.
Nekoliko udžbenika iznosi krajnje suvoparnu faktografiju u vezi sa
zasedanjem, bez zalaženja u njegov istorijski značaj i širi ideološki
aspekt zahteva za transformacijom prethodnog sistema, kao i razloga
zbog čega je do tog zahteva došlo i zbog čega se AVNOJ postavio kao
165
jedina alternativa.29 Dok je u ovim udžbenicima prisutna „hladna

neutralnost“, pojedini udžbenici na krajnje pristrasan način opisuju
AVNOJ, pri čemu neki od njih na revizionistički način tumače njegov
karakter.
U udžbeniku za gimnaziju, autora Đorđa Đurića i Momčila Pavlovića,
Drugo zasedanje AVNOJ-a je u podnaslovu nazvano „revolucionarnim
prevratom“.30 Antifašističko i oslobodilačko organizovanje vlasti na
oslobođenom području od strane jedine snage koja se aktivno borila
protiv okupatora i koja je odbacila legitimitet vlade i kralja koji su
napustili zemlju i podržavali pokret koji je stupio u kolaboraciju,
nazvano je „prevratom“. Udžbenik pomenutih autora, ali i neki drugi
udžbenici, osnivanje narodnooslobodilačkih odbora u oslobođenim
područjima, kao i osnivanje AVNOJ-a i odluke koje je on doneo,
poistovećuju isključivo sa Komunističkom partijom Jugoslavije. Iza
ovakvog narativa stoji namera da se negira narodni karakter ustanka i
da se čitav oslobodilački pokret poistoveti sa Partijom.31
Dok je u nekim udžbenicima prisutna naizgled „hladna neutralnost“,
pojedini udžbenici Drugo zasedanje AVNOJ-a tumače isključivo
kroz nacionalnu perspektivu. U udžbeniku čiji je jedan od autora
Kosta Nikolić navedeno je: „Nacionalna politika KPJ definitivno je
utemeljena na Drugom zasedanju AVNOJ-a (Jajce, 29–30. novembar
1943). Ona je podrazumevala davanje državnosti narodima koji je
29
Милица Омрчен, Невена Грбовић, Историја. Уџбеник за осми разред основне
школе, Београд: Едука, 2014, 208–209, 211–212; Предраг М. Вајагић, Ненад
Стошић, Историја. За 8 разред основне школе, Београд: Klett, 2016, 152–153;
Радош Љушић, Љубодраг Димић, Историја. За трећи разред гимназије
природно-математичког смера и четврти разред гимназије општег и
друштвено-језичког смера, Београд: Фреска, 2016, 217–218; Александар
Тодосијевић, Сања Петровић Тодосијевић, Историја 8. Уџбеник са одабраним
историјским изворима за осми разред основне школе, Београд: Klett, 2022, 119–
120.
30
Ђорђе Ђурић, Момчило Павловић, Историја. За трећи разред гимназије
природно-математичког смера и четврти разред општег и друштвено-
језичког смера, Београд: Завод за уџбенике, 2010, 200,
31
Ђорђе Ђурић, Момчило Павловић, Историја. За осми разред основне школе,
Београд: Завод за уџбенике, 2019, 147.
166
to do tada nisu imali (Makedonci i Crnogorci). Izražena kroz parolu

„bratstvo i jedinstvo“, ovakva politika jugoslovenskih komunista znatno
je ograničila nacionalne i državne interese srpskog naroda“.32 Autor
ovog teksta veštački konstruiše nekakve „nacionalne i državne interese
srpskog naroda“, koji su antikomunistički, protivni politici bratstva i
jedinstva jugoslovenskih naroda i orijentisani isključivo na Srbiju. Još
veći revizionizam je prisutan u udžbeniku za osmi razred osnovne
škole iz 2005. godine, čiji je jedan od autora takođe pomenuti Kosta
Nikolić. U delu u kojem se opisuje Drugo zasedanje AVNOJ-a, autor
nastavlja da se obračunava sa narodnim karakterom partizanskog
pokreta posmatrajući ga kao antisrpski. Umesto činjenice da je AVNOJ
omogućio oslobođenje i osnivanje jugoslovenske federacije, koja bi, na
ravnopravnim osnovama, okupila sve njene narode, Nikolić naglašava
kako su predviđene granice „delile Srbe“ i dobar deo njih držale „van
svoje matice“.33
Nikolićev revizionizam dolazi do vrhunca u jednom, nešto mlađem,
udžbeniku za osmi razred, takođe objavljenom od strane Zavoda za
udžbenike.34 Iskrivljene činjenice iz nešto starijeg udžbenika za osmi
razred, na sličan način se ponavljaju i na ovom mestu. Nakon već
pomenutog dela o „crtanju granica koje dele Srbe“, Nikolić dodaje:
„Položaj Srbije i srpskog naroda unutar Jugoslavije drastično je
promenjen. Oduzimanjem prava zakonitoj Vladi, koja se sticajem
ratnih okolnosti nalazila u Londonu, negiralo je formom i sadržajem
tradiciju organa državne uprave nastalu na iskustvu srpske politike XIX
i XX veka. Odluka o zabrani povratka u zemlju kralju Petru Drugom
Karađorđeviću značila je eliminisanje dinastije koja je u XX veku,
32
Коста Николић, Никола Жутић, Момчило Павловић, Зорица Шпадијер,
Историја. За III разред гимназије природно-математичког смера и IV разред
гимназије општег и друштвено-језичког смера, Београд: Завод за уџбенике и
наставна средства, 2003, 164.
33
Сузана Рајић, Коста Николић, Небојша Јовановић, Историја. За 8. разред
основне школе, Београд: Завод за уџбенике и наставна средства, 2005, 149–150,
150.
34
Драгомир Бонџић, Коста Николић, Историја. За осми разред основне школе,
Београд: Завод за уџбенике, 2015, 187.
167
ali i ranije, identifikovana s državnošću Srbije“.35 Samo ovaj citat već

dovoljno svedoči o razmerama Nikolićevog istorijskog revizionizma, koji
kao da se svakim sledećim dopunjenim izdanjem udžbenika povećava.
„Srpski interesi“, onako kako ih je iskonstruisao i shvatio Nikolić,
isključivo se izjednačavaju sa jugoslovenskom vladom u izbeglištvu.
Njeno napuštanje zemlje, opravdava se „sticajem ratnih okolnosti“. U
Nikolićevoj revizionističkoj interpretaciji, jugoslovenska vlada prestaje
biti jugoslovenska. Ona predstavlja izraz kontinuirane „tradicije organa
državne uprave nastalu na iskustvu srpske politike“. Tako shvaćena
tradicija organa državne uprave, kao i iskustvo srpske politike, a
naposletku i srpska državnost koja se izjednačava sa interesom dinastije
koja je napustila zemlju, nisu ništa više nego savremeni konstrukti
stvoreni usled ličnih, nacionalnih pobuda autora ovog teksta.
Nastojanje da se piše o Srbiji i nekakvim „granicama Srbije“, zanemarujući
činjenicu da je Srbija stopila svoju državnost u Kraljevinu SHS 1918.
godine i da od tad nije bilo nikakve administrativne jedinice sa tim
nazivom, prisutna je i u drugim srpskim udžbenicima. U udžbenicima
čiji su autori Đorđe Đurić i Momčilo Pavlović, u delu u kojem su
navedene odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, stoji sledeće: „Srbija je
ovim odlukama bila smanjena, ostala je bez Južne Srbije (Makedonije) i
Crne Gore, koja se ujedinila sa Srbijom 1918“.36
U određenom broju srpskih udžbenika, pored nacionalističkog diskursa,
neadekvatnog prikazivanja uloge AVNOJ-a i iskonstruisanog narativa
o „narušenim srpskim interesima“, u želji nacionalističke istoriografije
da se obračuna sa socijalističkim nasleđem, dolazi i do iskrivljivanja
istorijskih činjenica. Najočigledniji primer je takozvano „pitanje srpskih
35
Isto, 187.
36
Ђорђе Ђурић, Момчило Павловић, Историја. За осми разред основне школе,
147; Ista rečenica se doslovno ponavlja i u udžbeniku istih autora za gimnazije:
Ђорђе Ђурић, Момчило Павловић, Историја. За трећи разред гимназије...,
200.
168
delegata“ na Kongresu.37 Pošto je Srbija bila u potpunosti okupirana,

usled čega nije bilo moguće sprovesti izbore i poslati delegate na zasedanje
AVNOJ-a, nju su predstavljali partizanski borci koji su bili iz Srbije.38 Bez
obzira što je srpskih predstavnika bilo (samo nisu doputovali iz Srbije,
već su bili deo glavnine pokreta u Bosni), revizionistički istoričari u Srbiji
su se „uhvatili“ za ovaj podatak i u potpunosti ga izvukli iz istorijskog
konteksta i prilagodili svojoj nacionalističkoj agendi. U udžbeniku Koste
Nikolića za 8. razred boldiranim slovima se navodi: „Srbiju na Drugom
zasedanju AVNOJ-a nije predstavljala nikakva reprezentacija (niti bilo
kakva) politička delegacija iz Srbije, već isključivo rukovodeći politički
i vojni kadrovi iz partizanskih jedinica van Srbije“.39 Cilj je bio plasirati
narativ o antisrpskom obeležju AVNOJ-a, uređenju koje je nametnula
jedna Partija izvan Srbije i koje je imalo cilj da ugrozi interese srpskog
naroda. Nisu svi srpski udžbenici prihvatili ovaj narativ, pa autori neki
od njih nisu smatrali ovu činjenicu relevantnom da bi je istakli40, a
u nekima je ona predstavljena objektivno i u skladu sa istorijskim
kontekstom.41
37
Socijalistički udžbenici uglavnom ne ulaze u problematiku činjenice da nije bilo
delegata koji su doputovali iz Srbije, već samu činjenicu da su partizanski borci iz
Srbije predstavljali Srbiju smatraju dovoljnim da navedu da je bilo „predstavnika iz
svih krajeva zemlje“, što i odgovara činjenicama (Mиљкан Тодоровић, Историја
за IV разред основне школе, 109; Ђорђе Грубач, Уџбеник за VIII разред основне
школе, 117).
38
Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918–1978, Beograd: Nolit, 1981, 326–327.
39
основне школе, 150; Драгомир Бонџић, Коста Николић, Историја. За осми
разред основне школе, 187.
40
Na primer: Душко Лопандић, Ратомир Миликић, Мања Милиновић,
Историја. Уџбеник са одабраним историјским изворима за четврти разред
гимназије општег типа и друштвено-језичког смера, Београд: Логос, 2021,
108.
41
U udžbeniku čiji je jedan od autora Ljubodrag Dimić, dotaknuto je ovo pitanje, ali je
ono predstavljeno u skladu sa istorijskim činjenicama (Радош Љушић, Љубодраг
Димић, Историја. За трећи разред гимназије природно-математичког смера
и четврти разред гимназије општег и друштвено-језичког смера, 217).
169
Većina srpskih udžbenika, paralelno uz Drugo zasedanje AVNOJ-a,

govori i o četničkom Kongresu u selu Ba 1944. godine.42 U nekima od
njih, ovaj četnički kongres, koji je održan u trenutku kada je taj pokret
izgubio međunarodnu podršku i bilo kakvu relevantnu ulogu za dalji
tok rata, dobija skoro podjednaki prostor kao Drugo zasedanje AVNOJ-
a.43 Kao protivteža antisrpskom AVNOJ-u, ovaj Kongres je, u jednom
od udžbenika čiji je jedan od autora Kosta Nikolić, predstavljen kao
„srpski građanski odgovor“, koji je za rezultat imao usvajanje Programa
koji „nije priznavao razgraničenja učinjena bez legitimnih predstavnika
srpskog naroda i sva druga stanja stvorena za vreme rata. Partizani su
pozvani da prestanu sa građanskim ratom“.44 Ostaje nejasno šta je tačno
autor mislio pod „legitimnim predstavnicima srpskog naroda“ – da li
jugoslovensku vladu u izbeglištvu, koja je podržavala četnički pokret koji
je stupio u kolaboraciju, a što je, uostalom, postalo jasno i savezničkim
snagama? Svakako, za Nikolića, jedina snaga koja se aktivno borila
protiv okupatora, nikako nije mogla biti „predstavnik srpskog naroda“.
Čak i u udžbenicima u kojima je dat manji prostor kongresu u selu Ba,
vidan je narativ o „dva jugoslovenska pokreta otpora“.45
42
Izuzetak su: Милица Омрчен, Невена Грбовић, Историја. Уџбеник за осми
разред основне школе, Београд: Едука, 2014.
43
основне школе, 150; Isti je slučaj i sa udžbenikom za gimnazije, autorke Mire
Radojević, koja podjednaki prostor daje Drugom zasedanju AVNOJ-a i četničkom
kongresu u selu Ba (Мира Радојевић, Историја IV. Уџбеник за трећи разред
гимназије природно-математичког смера, четврти разред гимназије
друштвено-језичког смера и општег типа и четврти разред средње стручне
школе за образовне профиле правни техничар и биротехничар, Београд: Klett,
2014, 297–298, 301–302).
44
основне школе, 150.
45
Recimo, u udžbeniku čiji su autori Đurić i Pavlović, jedna do druge, ravnopravno
su date fotografije sa Drugog zasedanja AVNOJ-a i sa četničkog kongresa u selu
Ba. Na sledećoj strani, takođe jedna do druge, date su fotografije Draže Mihailova
i Tita sa savezničkim vojnim misijama (Ђорђе Ђурић, Момчило Павловић,
Историја. За осми разред основне школе, 147–148). Slično je i u udžbeniku za
osmi razred autora Ratomira Milikića i Ivane Petrović (Ратомир Миликић, Ивана
Петровић, Историја. Уџбеник са одабраним историјским изворима за осми
разред основне школе, Београд: Логос, 2023, 144–145).
170
Završna razmatranja – kakvi udžbenici su nam potrebni?

Kakav je značaj i korist od jedne ovakve analize? Šta sve ona ukazuje i
može li nas usmeriti na neophodne korake u popravljanju obrazovne
politike u nastavi istorije u Srbiji? Ovaj rad nema tako visoke ambicije,
pošto je njegov cilj da na jednom manjem primeru, u godini izostavljenog
obeležavanja osamdesetogodišnjice Drugog zasedanja AVNOJ-a, pokaže
u kojoj meri obrazovna politika i nastava istorije odražavaju ideološke
osnove jedne političke zajednice i njene aspiracije.
U oba analizirana slučaja, ideološki karakter istorijske interpretacije je
uočljiv. Kao što je već naznačeno u uvodu, polazna teza ovog istraživanja
je uverenje da potpuno neideološke, nevrednosne i neutralne
interpretacije nisu ni moguće. Ipak, dok je na primeru socijalističkih
udžbenika, ideologija naglašavala i preuveličavala narodni karakter
partizanskog pokreta, bratstvo, jedinstvo i solidarnost jugoslovenskih
naroda, zajedničku antifašističku tradiciju i želju da se, u socijalnoj i
političkoj revoluciji, stvori pravednije državno i društveno uređenje,
udžbenici pisani u Srbiji nakon 2000. godine su imali potpuno
drugačiji karakter. Interpretacija je postavljena tako da se, bilo hladnim
distanciranjem ili otvorenom nacionalističkom agendom, odbaci
značaj AVNOJ-a za istoriju svih jugoslovenskih naroda, među kojima
je i srpski. Važno je istaći i da je najproblematičnija, većim delom
revizionistička interpretacija, prisutna upravo u udžbenicima izdatim
od strane državnog preduzeća – Zavoda za udžbenike. Narativ o „dva
antifašistička pokreta“, izjednačio je jedini antifašistički pokret koji se
aktivno borio sa okupatorom sa četničkim pokretom, zbog čega je bilo
potrebno naći i njegove pandane. Pošto nisu mogli pronaći četničke
bitke koje bi bile pandan Neretvi i Sutjesci, jer ih nije ni bilo, iz prošlosti
su izvučeni oni događaji koji su mogli biti uklopljeni u revizionističku
tezu o „dva antifašistička pokreta“ – u ovom slučaju, jedan irelevantan
i marginalan događaj, kongres u selu Ba. Ideološka agenda iza
interpretacije uloge AVNOJ-a u gotovo svim ovim udžbenicima je
odbacivanje šire perspektive istorije jugoslovenskih naroda, zatim
krajnje nacionalna (u nekim slučajevima nacionalistička) perspektiva, a
sve u cilju obračunavanja sa socijalističkom prošlošću.
171
Zajedničko kako socijalističkoj, tako i postsocijalističkoj perspektivi,

jeste izostanak dijaloga i multiperspektivnosti. Moguće je pisati
udžbenike koji nude više različitih tumačenja, ocena i perspektiva na
istorijske događaje. Ipak, udžbenici uvek na izvestan način odražavaju
određene vrednosne stavove u analizi, pošto je to neophodno kako bi
se održala koherentnost i smisao u pojašnjavanju istorijskih događaja.
Ipak, sama učionica i uloga nastavnika istorije, daje daleko veći prostor
delovanja. Dobar nastavnik istorije uvek može učenike da upozna sa više
različitih tumačenja, kao i da, kroz razgovor sa njima, stalno podseća
na potrebu kritičkog odnosa prema izvorima i tumačenjima. Tako
istraživanje i kritička upotreba informacija treba biti i osnovna vrednost
koja se promoviše u nastavi istorije. Umesto nekritičkog usvajanja
autorovih stavova iz udžbenika, učenice, uz nastavnikovu pomoć, treba
da stupe u kritički dijalog sa tekstom i da razmotre šta je sve potencijalno
ostalo nerečeno na tako malo strana. Ipak, polazna tačka tog procesa
je obračunavanje sa pseudoistorijom i istorijskimrevizionizmom, kao i
njihovim glavnim baštinikom – nacionalizmom.
Bibliografija
Socijalistički udžbenici istorije
Тодоровић, М. 1955. Историја за IV разред основне школе. Београд:
Нолит.
Грубач, Ђ. 1960. Уџбеник за VIII разред основне школе. Београд:
Завод за издавање уџбеника Народне републике Србије.
Грубач, Ђ. 1985. Историјска читанка. За VIII разред основне школе.
Београд: Завод за уџбенике и наставна средства.
Смиљевић, Б; Кнежевић, Ђ. 1964. Историјска читанка. За IV разред
гимназије, Београд: Завод за издавање уџбеника Социјалистичке
републике Србије.
Смиљевић, Б; Кнежевић, Ђ. 1962. Историја најновијег доба. За IV
разред гимназије. Београд: Завод за издавање уџбеника Народне
републике Србије.
172
Postsocijalistički udžbenici istorije

Бонџић, Д; Николић, К. 2015. Историја. За осми разред основне
школе. Београд: Завод за уџбенике.
Вајагић, П. М; Стошић, Н. 2016. Историја. За 8 разред основне
школе. Београд: Klett.
Ђурић, Ђ; Павловић, M. 2010. Историја. За трећи разред гимназије
природно-математичког смера и четврти разред општег и
друштвено-језичког смера. Београд: Завод за уџбенике.
Ђурић, Ђ; Павловић, M. 2019. Историја. За осми разред основне
школе. Београд: Завод за уџбенике.
Лопандић, Д; Миликић, Р; Милиновић, M. 2021. Историја. Уџбеник
са одабраним историјским изворима за четврти разред гимназије
општег типа и друштвено-језичког смера. Београд: Логос.
Љушић, Р; Димић, Љ. 2016. Историја. За трећи разред гимназије
природно-математичког смера и четврти разред гимназије
општег и друштвено-језичког смера. Београд: Фреска.
Миликић, Р; Петровић, И. Историја. 2023. Уџбеник са одабраним
историјским изворима за осми разред основне школе. Београд:
Логос.
Николић, К; Жутић, Н; Павловић, M; Шпадијер, З. 2003. Историја.
За III разред гимназије природно-математичког смера и IV разред
гимназије општег и друштвено-језичког смера. Београд: Завод за
уџбенике и наставна средства.
Омрчен, М; Грбовић, Н. 2014. Историја. Уџбеник за осми разред
основне школе. Београд: Едука.
Радојевић, М. 2014. Историја IV. Уџбеник за трећи разред гимназије
природно-математичког смера, четврти разред гимназије
друштвено-језичког смера и општег типа и четврти разред
средње стручне школе за образовне профиле правни техничар и
биротехничар. Београд: Klett.
173
Рајић, С; Николић, K; Јовановић, Н. 2005. Историја. За 8. разред

основне школе, Београд: Завод за уџбенике и наставна средства.
Тодосијевић, А; Петровић Тодосијевић, С. 2022. Историја 8. Уџбеник
са одабраним историјским изворима за осми разред основне школе.
Београд: Klett.
Literatura
Bernstein, B (1975). “Оn the Classification and Framing of Educational
Knowledge“. In B. Bernstein (ed.). Class, Codes and Control (vol 3):
Towards a Theory of Educational Transmission. London: Routledge and
Kegan Paul, 85–115.
Brett, A. 2002. “What is Intellectual History Now”. In David Cannadine
(ed.). What is History Now?. Palgrave Macmillan, 116–118.
Collingwood, R. 1983. “The Historical Logic of Question and Answer”.
In Preston King (ed.). The History of Ideas. An Introduction to Method.
London-Totowa: Croom Helm-Barnes & Noble Books, 135–152.
Keith Craword, K. 2010. “Researching the Ideological and Political
Role of the History Textbook – Issues and Methods”. History Education
Research Journal 1 (1), 55–62.
Linter, T; Macphee, D. 2012. „Selecting History. What Elementary
Educators Say about Their Social Studies Textbooks“. In H. Hickman &
B. J. Portfilio (eds.). The New Politcs of the Textbooks. Critical Analysis
in the Core Content Areas, Roterdam-Boston-Taipei: Sense Publishers,
259–270.
Milošević, S. 2014. „Relativizacija i revizija: još jednom o značenju
pojma antifašizam i njegovoj savremenoj (zlo)upotrebi u Srbiji“. U
M. Petrović (ur.). Preispitivanje prošlosti i istorijski revizionizam. (Zlo)
upotrebe istorije Španskog građanskog rata i Drugog svetskog rata na
prostoru Jugoslavije. Beograd: Udruženje Španski borci-FPN, 129–142
Nešović, S; Petranović, B. 1982. AVNOJ i revolucija: Tematska zbirka
dokumenata 1941–1945. Beograd: Narodna knjiga.
174
Petranović, B. 1976. AVNOJ – revolucionarna smena vlasti: 1942–1945.

Beograd: Nolit.
Petranović, B. 1981. Istorija Jugoslavije 1918–1978. Beograd: Nolit.
Petrović, M. 2014. „Vreme revizionizma“. U M. Petrović (ur.).
Preispitivanje prošlosti i istorijski revizionizam. (Zlo)upotrebe istorije
Španskog građanskog rata i Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije.
Beograd: Udruženje Španski borci-FPN, 3–14.
Pocock, J. G. A. 2009. “Texts as events: reflections on the history of
political thought (1987)“. Political Thought and History. Essays on Theory
and Method. Cambridge: Cambridge University Press, 108–115.
Repoussi, M; Nicole Tutiaux-Guillon, N. 2010. “New Trends in History
Textbook Research: Issues and Methodologies toward a School
Historiography”. Journal of Educational Media Memory and Society,
Volume 2, Issue 1, 154–170.
Skinner, Q. 1969. “Meaning and Understanding in the History of Ideas”.
History and Theory, Vol. 8, No. 1, 3–53.
Stojanović, D. 2008. „Revizija revizije. „1941“ u udžbenicima istorije u
Srbiji“. U S. Bosto, T. Cipek i O. Milosavljević (ur.). Kultura sjećanja:
1941. Povijesni lomovi i svladavanje prošlosti. Zagreb: Disput, 157–164.
Stojanović, D. 2010. „Udžbenici istorije kao ogledalo vremena“. Ulje
na vodi. Ogledi iz istorije sadašnjosti Srbije. Beograd: Peščanik-Čigoja,
87–124.
Vasić, М. 2009. „Narodnooslobodilački rat 1941–1945. u udžbenicima
istorije u Srbiji danas“. U M. Colić i dr. (ur.). Istinom protiv revizije
Narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji 1941–1945. Zbornik radova.
Beograd: Društvo za istinu o narodnooslobodilačkoj borbi i Jugoslaviji.
175
AVNOJ IN SERBIAN HISTORY TEXTBOOKS: FROM

IDEOLOGIZED IMAGE OF A HAPPY FUTURE TO
NATIONALIST REVISIONISM
Summary
History textbooks transcend their role as mere instructional manuals,
extending beyond the task of imparting essential historical knowledge
to the younger generation in a succinct and objective manner. Written
in adapted and simplified language, they are always an instrument
of official educational policy that legitimizes and reflects the existing
social and political order. This study endeavors to illuminate the
inherently ideological nature of textbooks, using the illustration of
the representation of AVNOJ (Anti-Fascist Council for the National
Liberation of Yugoslavia) within Serbian history textbooks throughout
the periods of socialism and post-socialism. The investigation discerns
that the socialist portrayal of AVNOJ’s role, having been imbued
with ideological tenets to both validate the emerging authorities and
uphold Marxist interpretations, underwent transformation in post-
socialist Serbian textbooks. This transformation manifested either
as an ostensibly impartial characterization that distanced itself from
the pivotal significance of AVNOJ or as an expression of a nationalist
(pseudo)revisionist standpoint. While the ideological paradigm shift
became definitive in the early 2000s, it is noteworthy that certain
textbooks not only embraced this shift but also systematically omitted
and distorted historical verities
176
Đorđe Lalić
Filozofski fakultet, Beograd
UDK 371.67 (497.11): 342.24 (497.1)
32.019.51: 37
Stručni rad
DRUGO ZASEDANJE AVNOJ-A U SOCIJALISTIČKIM
I POSTSOCIJALISTIČKIM UDŽBENICIMA U SRBIJI:
RAZLIČITI NARATIVI RAZLIČITIH DRŽAVA
Apstrakt: Cilj ovog rada je analiza novih narativa i drugačijeg

pogleda na Drugo zasedanje AVNOJ-a u postsocijalističkim
udžbenicima u odnosu na udžbenike iz perioda socijalizma. Za
pisanje ovog rada korišćeni su udžbenici za osnovne i srednje
škole u Srbiji. U radu se analizira nekoliko ključnih pitanja koja se
potpuno drugačije obrađuju u socijalističkim i postsocijalističkim
udžbenicima. Analizirano je koliko je mesta u udžbenicima
posvećeno temi AVNOJ-a i kakav odnos udžbenici imaju prema
ovom događaju. Takođe, analizirano je i pitanje porekla delegata
koji su prisustvovali zasedanju, pisanje udžbenika o Svetosavskom
kongresu u selu Ba, kao i pitanje priznanja novih narodnosti.
Ključne reči: socijalistički udžbenici, postsocijalistički udžbenici,

AVNOJ, Jugoslavija, delegati, Svetosavski kogres, narativi.
Abstract: The aim of this paper is the analysis of new narratives
and of a different view of the Second Session of AVNOJ in post-
socialist textbooks compared to textbooks from the socialist period.
In Serbia, textbooks for primary and secondary schools were used
as a case study for this paper. The paper analyses several key issues
that are treated completely differently in socialist and post-socialist
textbooks. The analysis indicates how many places in the textbooks
are devoted to the topic of AVNOJ and the attitude taken kin these
textbooks to this event. The paper also analyses the question of the
origin of the delegates who attended the session, the writing
of textbooks about the Svetosavski Congress in the village of Ba, as

well as the question of the recognition of new ethnicities.
Key words: socialist textbooks, post-socialist textbooks, AVNOJ,
Yugoslavia, delegates, Svetosavski Congress, narratives.
Raspad SFRJ početkom 1990-ih godina bio je apsolutan. U novoj

Saveznoj Republici Jugoslaviji, došlo je do potpune promene države
i društva i do preispitivanja do tada ustaljenih normi i obrazaca.
Obrazovanje, kao jedno od osnovnih stubova svakog društva, značajno
je promenjeno i oblikovano u skladu sa tadašnjim političkim interesima.
Među predmetima koji su se našli „pod udarom“ nove reforme nalazio
se i školski predmet - istorija.
U socijalističkoj Jugoslaviji Komunistička partija je u obrazovanju videla
jedan od ključnih elemenata za transformaciju društva i formiranje
„novih ljudi“, građana novog socijalističkog društva.1 Jedan od ključnih
predmeta u toj transformaciji bio je i predmet istorije. Sa raspadom
stare i nastankom nove države, obrazovanje i nastava istorije nastavili
su da služe državi za formiranje i oblikovanje društva. U kurikulumu
za nastavu istorije dolazi do velikih promena. Pojavlju se udžbenici
sa narativima koji bi bili potpuno nezamislivi samo deceniju ranije.
Poznati događaji i istorijske ličnosti se preispituju, a najveće promene
dešavaju se upravo u udžbenicima koji se bave XX vekom. Menjaju se
pogledi na period Kraljevine Jugoslavije, na Drugi svetski rat i na period
socijalističke Jugoslavije.
Tema ovog rada je analiza novih narativa i drugačijeg pogleda na Drugo
zasedanje AVNOJ-a u postsocijalističkim udžbenicima2 u odnosu na
socijalističke udžbenike3 za osnovne i srednje škole u Srbiji. Poređenje
1
S. Koren, Politika Povijesti u Jugoslaviji (1945-1960.). Komunistička partija
Jugoslavije, nastava povijesti, historiografija, Zagreb 2012, 9.
2
Pojam postsocijalistički užbenik odnosi se na udžbenike koji su korišćeni u SRJ, SCG
(i koji se i dalje koriste) i Republici Srbiji u periodu od 1992. do danas.
3
Pojam socijalistički udžbenik odnosi se na udžbenike korišćene u Socijalističkoj
Republici Srbiji u periodu 1945-1991.
178
Đorđe Lalić, DRUGO ZASEDANJE AVNOJ-A U SOCIJALISTIČKIM...
je izvršeno analizom pet socijalističk4 i devet postsocijalističkih5

udžbenika.
Na početku bi prvo trebalo obratiti pažnju na prostor koji je AVNOJ-u
posvećen u socijalističkim i postsocijalističkim udžbenicima. Imajući u
vidu značaj koji je AVNOJ imao za socijalističku Jugoslaviju, ne čudi
što je u socijalističkim udžbenicima više prostora posvećeno ovom
pitanju i što je ono detaljnije obrađeno. Uostalom, koliki značaj je u
Jugoslaviji pridavan Drugom svetskom ratu jasno ukazuje i činjenica
da je u pojedinim socijalističkim udžbenicima ovoj temi posvećena čak
4
Socijalistički udžbenici korišćeni za ovu analizu su: Ц. Јовановић, Историја за III
разред основне школе, Народна Књига, Београд 1955; М. Тодоровић, Историја
за IV разред осмогодишње школе, Нолит, Београд 1956; Ђ. Грубач, Историја.
Уџбеник за VIII разред основне школе, Завод за издавање уџбеника Народне
Републике Србије, Београд 1960; Б. Кнежевић, Ђ. Смиљевић, Историја
новијег доба. Уџбеник за IV разред гимназије, Завод за издавање уџбеника
Народне Републике Србије, Београд 1962; Ђ. Грубач, Историја са основама
социјалистичког самоуправљања за VIII разред основне школе, Завод за
уџбенике и наставна средства, Београд 1981.
5
Postsocijalistički udžbenici korišćeni za ovu analizu su: Н. Гаћеша, Љ.
Младеновић-Максимовић, Д. Живковић, ИСТОРИЈА за 8. разред основне
школе, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд 2008; К. Николић, Н.
Жутић, М. Павловић, З. Шпадијер, Историја за III разред гимназије природно-
математичког смера и IV разред општег и друштвено-језичког смера, Завод
за уџбенике и наставна средства, Београд 2003; С. Рајић, К. Николић, Н.
Јовановић, ИСТОРИЈА за 8. разред основне школе, Завод за уџбенике и
наставна средства, 2005; Р. Љушић, Љ. Димић, ИСТОРИЈА за осми разред
основне школе, Фреска, Београд 2010; М. Радојевић, ИСТОРИЈА IV – Уџбеник
за трећи разред гимназије природно-математичког смера, четврти разред
гимназије друштвено-језичког смера и општег типа и четврти разред средње
стручне школе за образовне профиле правни техничар и биротехничар, Клет,
2014; Љ. Димић, Љ. Раковић, Историја. Уџбеник са одабраним историјским
изворима за осми разред основне школе, Фреска, Београд 2021; Р. Миликић И.
Петровић, Историја 8. Уџбеник са одабраним историјским изворима за осми
разред основне школе, Логос 2012; А. Тодосијевић, С. Петровић Тодосијевић,
Историја 8. Уџбеник са одабраним историјским изворима за осми разред
основне школе, Клет 2020; Ђ. Ђурић, М. Павловић, Историја за трећи разред
гимназије природно-математичког смета и четврти разред гимназије општег
и друштвено-језичког смера, Завод за уџбенике, Београд 2010.
179
trećina prostora.6 Međutim, iako razlika u prostoru postoji, ne može

se reći da je AVNOJ u postsocijalističkim udžbenicima zanemaren.
Naravno, ima izuzetaka, pa se u nekoliko udžbenika o AVNOJ-u govori
jako šturo i samo u dva ili tri pasusa,7 ali se generalno može reći da
se u većini postsocijalističkih udžbenika temi AVNOJ-a posvećuje oko
jedna i po strana. S druge strane, u socijalističkim udžbenicima AVNOJ
se obrađuje na dve do tri strane. Ipak, trebalo bi naglasiti da to i dalje ne
daje pravu sliku, budući da su postsocijalistički udžbenici znatno duži
od socijalističkih.
Kada je reč o samom sadržaju teksta koji se tiče Drugog zasedanja
AVNOJ-a u udžbenicima, može se konstatovati da socijalistički
udžbenici u potpunosti, a postsocijalistički u najvećoj meri prenose sve
značajne informacije vezane za ovaj događaj, kao i odluke donete na
njemu. Navedeno je kada se dogodilo Drugo zasedanje AVNOJ-a, koji
su bili uzroci njegovog sazivanja i ko su bili delegati koji su glasali na
zasedanju. Takođe, navodi se i da se AVNOJ tom prilikom konstituisao
kao vrhovno zakonodavno telo, da je NKOJ stvoren kao vrhovno
izvršno telo, da je izbegličkoj vladi u Londonu oduzet legitimitet, da je
kralju Petru II Karađorđeviću bio zabranjen povratak u zemlju, da su
svi međunarodni ugovori sklopljeni tokom rata morali da se provere
i da je nova država bila konstituisana kao jugoslovenska federacija
sačinjena od šest republika formiranih po nacionalnom ključu.8 Autori
socijalističkih udžbenika svakako su imali nameru da detaljno objasne
šta se tom prilikom dogodilo i zbog čega je ovaj događaj bio toliko
značajan za Jugoslaviju. To je jedan od razloga zbog čega je ovoj temi bilo
posvećeno više mesta u socijalističkim udžbenicima. Postsocijalistički
6
М. Тодоровић, Историја за IV разред осмогодишње школе. U udžbeniku koji
obrađuje period od doseljavanja starih Slovena do kraja Drugog svetskog rata,
skoro trećina prostora je posvećena Drugom svetskom ratu.
7
Radi se o sledećim udžbenicima: Р. Миликић, И. Петровић, Историја 8. Уџбеник
са одабраним историјским изворима за осми разред основне школе, 144;
К. Николић, Н. Жутић, М. Павловић, З. Шпадијер, Историја за III разред
гимназије природно-математичког смера и IV разред општег и друштвено-
језичког смера, 164.
8
S. Nešović, B. Petranović, AVNOJ i Revolucija. Tematska zbirka dokumenata 1941-
1945, Narodna knjiga, Beograd 1983, 436-454.
180
udžbenici takođe prenose sve značajne informacije,9 pa se ne može reći

da AVNOJ u ovim udžbenicima nije adekvatno obrađen. Ipak, jasno je
da autori ovih udžbenika ovoj temi pristupaju znatno drugačije nego što
je to bio slučaj sa socijalističkim autorima.
Kada se udžbenici posmatraju uporedo, prva razlika koja se u udžbenicima
primećuje je sama karakterizacija ovog događaja i različit odnos prema
njemu. Socijalistički udžbenici AVNOJ nedvosmisleno opisuju kao
predstavništvo narodne vlasti i jasno je da imaju pozitivan odnos prema
dešavanjima u Jajcu. Kao što se i može očekivati, identifikacija se vršila
u odnosu na AVNOJ i novu narodnu revolucionarnu vlast. Korišćena
terminologija je klasična socijalistička, pa se na više mesta upotrebljava
termin naši narodi, AVNOJ se predstavlja kao jedini legitiman
predstavnih svih naroda, izbeglička vlada u Londonu se opisuje kao
izdajnička, slavi se onemogućavanje povratka buržoazije, a Tito se
oslovljava kao drug.10
S druge strane, postsocijalistički udžbenici na prvi pogled nemaju
nikakav odnos prema AVNOJ-u i pristupaju mu iz neutralne pozicije,
opisujući ga kao i svaki drugi događaj. Naravno, određeni narativi se
provlače između redova. Pre svega se može primetiti da se u većini
postsocijalističkih udžbenike samom AVNOJ-u prilazi iz nacionalne
perspektive. Iznose se određeni podaci koji nisu nužno netačni, ali su
vrlo tendenciozni i navode na pogrešan zaključak. Među odabranim
postsocijalističkim udžbenicima postoje i oni za koje bi se moglo reći da
imaju otvoreno negativan stav prema AVNOJ-u i donetim odlukama.11
9
Izuzetak bi bio već pomenuti udžbenik: К. Николић, Н. Жутић, М. Павловић, З.
Шпадијер, Историја за III разред гимназије природно-математичког смера и
IV разред општег и друштвено-језичког смера.
10
Ђ. Грубач, Историја са основама социјалистичког самоуправљања за VIII
разред основне школе, 99-103; Ђ. Грубач Ђорђе, Историја. Уџбеник за VIII
разред основне школе, 112-115; Б. Кнежевић, Ђ. Смиљевић, Историја новијег
доба. Уџбеник за IV разред гимназије, 154-157.
11
Radi se o sledećim udžbenicima: К. Николић, Н. Жутић, М. Павловић, З.
Шпадијер, Историја за III разред гимназије природно-математичког смера
и IV разред општег и друштвено-језичког смера. i Ђ. Ђурић, М. Павловић,
Историја за трећи разред гимназије природно-математичког смета и четврти
разред гимназије општег и друштвено-језичког смера.
181
Tome u prilog govori i činjenica da je u jednom od pomenutih udžbenika

podnaslov koji se bavi AVNOJ-em naslovljen kao ‘’Osvajanje vlasti –
revolucionarni prevrat’’.12
Izuzimajući već pomenute udžbenike koji imaju jasno negativan stav
prema AVNOJ-u, u većini postsocijalističkih udžbenika se dešavanjima
u Jajcu pristupa iz pozicije hladne neutralnosti. Uprkos tome, stiče
se utisak da se takvim pristupom udžbenici zapravo ograđuju od
AVNOJ-a, što je svakako jedan vid pristrasnosti. U zavisnosti od
udžbenika, opis AVNOJ-a varira od neutralnog prikazivanja događaja
do problematizacije i naglašavanja pojedinih pitanja. U „Freskinom“
udžbeniku za VIII razred osnovne škole13 Drugo zasedanje AVNOJ-a
obrađuje se objektivno, bez bilo kakvih narativa koji se provlače između
redova.
S druge strane, ima udžbenika koji tendenciozno pišu o AVNOJ-u. U
pojedinim se o ovom pitanju govori i iz izrazito nacionalne perspektive,
pa se mogu pronaći navodi poput sledećih: „(da) je sva politička rešenja
koja su se odnosila na Srbiju, ali i na Jugoslaviju nametalo vojno-političko
vođstvo partizanskog pokret“14; „da je jugoslovenska federacija nastala
izvan Srbije, u neregularnim ratnim uslovima, sa idejom da i oslobođenje
Srbije ‘mora doći spolja’“15 ili „da je nacionalna politika KPJ definitivno
utemeljena na Drugom zasedanju AVNOJ-a... i da je izražena kroz parolu
‘bratstvo i jedinstvo’ ovakva politika jugoslovenskih komunista znatno
ograničila nacionalne i državne interese srpskog naroda.“16 Na osnovu
navedenih konstatacija jasno je da autori udžbenika odluke donete na
Drugom zasedanju AVNOJ-a problematizuju iz nacionalne perspektive
12
Ђ. Ђурић, М. Павловић, Историја за трећи разред гимназије природно-
математичког смета и четврти разред гимназије општег и друштвено-језичког
смера.200.
13
Р. Љушић, Љ. Димић, ИСТОРИЈА за осми разред основне школе, Фреска,
Београд 2010.
14
С. Рајић, К. Николић, Н. Јовановић, ИСТОРИЈА за 8. разред основне школе,
150.
15
Isto.
16
језичког смера, 164.
182
i postavljaju ih u jedan potpuno drugačiji narativ nego što je to bio slučaj

za vreme socijalističke Srbije. Potenciranje bratstva i jedinstva i stvaranje
nove narodne vlasti zamenjeno je potenciranjem položaja Srbije u novoj
jugoslovenskoj federaciji.
Pitanje delegata
Jedna od tema koja se u postsocijalističkim udžbenicima problematizuje,
a da to nije slučaj u socijalističkim udžbenicima, jeste pitanje delegata koji
su učestvovali i glasali na Drugom zasedanju AVNOJ-a. O delegatima
govore i socijalistički i postsocijalistički udžbenici, međutim, iz
potpuno različitih perspektiva. U socijalističkim udžbenicima ovoj temi
se ne pridaje previše značaja. Navodi se „da je izvršni odbor AVNOJ-a
pozvao predstavnike naroda da dođu u Jajcе“ i da su ovom zasedanju
„prisustvovala 142 ovlašćena delegata iz svih krajeva naše zemlje“.17
Time se u socijalističkim udžbenicima jasno stavlja do znanja da su u
Jajcu bili prisutni predstavnici svih naroda iz svih krajeva Jugoslavije,
čime se ukazuje i da su odluke donete na ovom zasedanju bile odraz
volje čitavog naroda i čitave zemlje.
Međutim, u postsocijalističkim udžbenicima se temi delegata poklanja
posebna pažnja i od ove teme se pravi kontroverzno pitanje. Naime, u
većini udžbenika se navodi podatak da na Drugom zasedanju AVNOJ-a
nije bilo delegata iz Srbije,∗ već da su srpsku delegaciju predstavljali
delegati izabrani iz redova partizanskih jedinica: „Srbiju na Drugom
zasedanju AVNOJ-a nije predstavljala nikakva reprezentativa (niti bilo
kakva) politička delegacija iz Srbije, već isključivo rukovodeći politički i
vojni kadrovi partizanskih jedinica van Srbije.“18; „Srbija je bila i jedina
od već tada stvaranih federalnih jedinica koju su na drugom zasedanju
AVNOJ-a.... predstavljali borci iz partizanskih jedinica“.19
17
Ђ. Грубач, Историја. Уџбеник за VIII разред основне школе, 116-117.
∗
Navodi se da nije bilo ni delegata iz Makedonije, ali se to pitanje ne problematizuje.
18
С. Рајић, К. Николић, Н. Јовановић, ИСТОРИЈА за 8. разред основне школе, 150.
19
М. Радојевић, ИСТОРИЈА IV – Уџбеник за трећи разред гимназије природно-
математичког смера, четврти разред гимназије друштвено-језичког смера и
општег типа и четврти разред средње стручне школе за образовне профиле
правни техничар и биротехничар, 297.
183
Razlika između narativa koji se provlače u socijalističkim i

postsocijalističkim udžbenicima je više nego jasna. U socijalističkim se
jasno navodi da su u Jajcu bili prisutni predstavnici svih naroda iz čitave
zemlje. S druge strane, u postsocijalističkim se insistira da su Srbiju u
Jajcu predstavljali isključivo srpski borci iz partizanskih jedinica. Ono
što bi trebalo istaći je da u Jajcu zaista nije bilo delegata koji su došli iz
Srbije i da delegaciju Srbije jesu činili isključivo srpski borci partizanskih
jedinica. Međutim, uzrok toga bila je činjenica da je Srbija bila pod
okupacijom i da je zbog nemačkog i bugarskog pritiska, ali i pritiska
domaćih saradnika okupatora, bilo nemoguće sprovesti izbor delegata u
Srbiji.20 Na Drugo zasedanje AVNOJ-a bilo je pozvano 268 delegata, od
čega se pojavilo njih 142.21
Iz svega navedenog jasno je da problematizovanje pitanja delegata u
postsocijalističkim udžbenicima nije slučajno. Ako se postsocijalistički
udžbenici za VIII razred osnovne škole i III i IV razred gimnazije
pogledaju u celosti, nesumnjivo se stiče utisak da se identifikacija učenika
u međuratnom periodu vrši u odnosu na Kraljevinu Jugoslaviju. Ako
se to ima u vidu, jasno je da se AVNOJ i komunisti predstavljaju kao
pretendenti za preuzimanje vlasti od izbegličke vlade u Londonu koja
se smatra legitimnom. Problematizovanje pitanja delegata i navođenje
podatka da u Jajcu nije bilo delegata iz Srbije je vrlo tendencionzno i
može uputiti na pogrešan zaključak. S druge strane, činjenica je da su
neki partizanski borci koji su bili delegati Srbije na Drugom zasedanju
zaista i bili iz Srbije, tj. kako navodi Branko Petranović, radilo se o
„srbijanskim borcima proleterskih jedinica“.22
Konstatacija da su delegaciju Srbije predstavljali isključivo srpski borci
partizanskih jedinica ni u jednom udžbeniku se dalje ne obrazlaže,
već se ona ostavlja čitaocima (odnosno učenicima) na tumačenje.
Jasno je da se na ovaj način određeni narativ provlači između redova.
Ovakva formulacija je jasan pokušaj da se legitimitet Drugog zasedanja
20
B. Petranović, AVNOJ i revolucionarna smena vlasti 1942-1945, Nolit 1976, 212.
21
B. Petranović, Istorija Jugoslavije II. Narodnooslobodilački rat i Revolucija 1941-
1945, Nolit 1988, 283.
22
Isto, 283.
184
AVNOJ-a dovede u pitanje upravo provlačenjem narativa da Srbija

nije imala svoje predstavnike. Naravno, time se i legitimitet odluka
donetih na ovom zasedanju dovodi u pitanje, pogotovo kada se ima u
vidu o kakvim odlukama se radi. Utisak koji postsocijalistički udžbenici
odaju je da „Srbija u Jajcu nije pitana“. Na taj način se sugeriše da je
na Drugom zasedanju AVNOJ-a stvorena nova revolucionarna vlast u
kojoj nije bilo predstavnika Srbije. Takođe, interesantno je primetiti da
se u udžbenicima uporno insistira na Srbiji, a ne na Srbima. Ono što
se, međutim, u udžbenicima ne navodi je činjenica da su na Drugom
zasedanju AVNOJ-a među prisutnih 142 delegata preovlađivali delegati
srpskog porekla (54%).23 Sama činjenica da je više od polovine delegata
bilo srpskog porekla jasno ruši ovaj nacionalistički narativ, što verovatno
i jeste razlog zbog čega se u udžbenicima uporno insistira na Srbiji.
Svetosavski kongers u selu Ba

Još jedna tema koja je potpuno različito obrađena u socijalističkim i
postsocijalističkim udžbenicima je Svetosavski kongres koji su četnici
Dragoljuba Mihailovića održali 25-28. januara 1944. godine u selu Ba kod
Ljiga u Srbiji. Svetosavski kongres bio je održan kao odgovor Dragoljuba
Mihailovića na Drugo zasedanje AVNOJ-a i na odluke koje su tom
prilikom donete. Na ovom kongresu usvojeni su stavovi o državnom
i političkom uređenju Jugoslavije. U Rezoluciji donetoj na kongresu
odlučeno je da će buduća država biti uređena kao federacija (tri federalne
jedinice – srpska, hrvatska i slovenačka). Odlučeno je da će država po
uređenju biti ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija s dinastijom
Karađorđević na čelu. Kongres je poništio stvaranje Banovine Hrvatske,
okupatorsku podelu Jugoslavije i stvaranje Nezavisne države Hrvatske.
Osim toga, odluke AVNOJ-a su osuđene i proglašene nezakonitim, a
KPJ je optužena za podsticanje građanskog rata.24 Sam kongres, kao i
odluke iz Rezolucije, ostale su „mrtvo slovo na papiru“ budući da četnici
nisu bili u stanju da bilo šta od toga sprovedu u delo. NOVJ je imala
podršku Saveznika i njen značaj i moć su rasli nakon novembra 1943.,
23
Isto, 287.
24
B. Petranović, AVNOJ i revolucionarna smena vlasti 1942-1945, 236-242.
185
dok je JVuO sve više slabila i konačno tokom 1944. i prestala da postoji
kao bilo kakav značajan faktor na vojnom i političkom planu.
Svetosavski kongres sam po sebi nije tema ovog rada. Međutim, odnos
udžbenika prema ovom pitanju je dobar primer različitog pogleda
upravo na AVNOJ. U socijalističkim udžbenicima ovaj kongres se ni ne
spominje. S jedne strane, Svetosavski kongres i odluke donete u Rezoluciji
nisu imale nikakav realan značaj za kasnija dešavanja na političkom i
vojnom planu. Međutim, jasno je i da socijalistički udžbenici nisu imali
nameru da govore o četničkim kongresima, budući da su sami četnici
od početka u tim udžbenicima bili označeni kao „domaći izdajnici“.25
Kod postsocijalističkih udžbenika to nije slučaj i većina udžbenika
obrađuje temu Svetosavskog kongresa u nekoliko pasusa, u istoj lekciji
gde se obrađuje i Drugo zasedanje AVNOJ-a. Cilj je vrlo jasan. Narativ
svih postsocijalističkih udžbenika, bez izuzetka, je da Jugoslavija u
Drugom svetskom ratu ima dva pokreta otpora, NOVJ i JVuO. U svim
lekcijama koje obrađuju Drugi svetski rat u Jugoslaviji analizira se rad
i delatnost oba pokreta. Paralelno se obrađuju osnivanje Ravnogorskog
pokreta i Julski ustanak, borbe četnika i partizana, čak se i ličnostima
Tita i Mihailovića posvećuje jednak prostor, a sve u cilju da se uporedo
predstave dva jugoslovenska pokreta otpora – jedan rojalistički i drugi
komunistički.
Imajući to u vidu, jasno je da se u postsocijalističkim udžbenicima
Svetosavski kongres navodi kao pandan AVNOJ-u, što on svakako
nije bio. Ipak, njihov značaj se ne izjednačava, o čemu najbolje govori
činjenica da se u svim udžbenicima navodi da je ovaj kongres bio sazvan
kao odgovor na Drugo zasedanje AVNOJ-a i da je uzrok njegovog
sazivanja bila potreba da se odgovori na odluke donete u Jajcu. Većina
udžbenika u najkraćim crtama prenosi odluke iz Rezolucije sa kongresa.
Jedino se u udžbeniku prof. Radojević Svetosavski kongres malo
detaljnije obrađuje, mada se i u njemu zaključuje „da su sve odluke ovog
kongresa bile zakasnele, pokazujući uzaludnost pokušaja ravnogorskog
pokreta da koriguje svoju politiku“.26
25
Ђ. Грубач, Историја. Уџбеник за VIII разред основне школе, 88-89; Ц.
Јовановић, Историја за III разред основне школе, 62.
26
М. Радојевић, ИСТОРИЈА IV – Уџбеник за трећи разред гимназије..., 302.
186
Nove narodnosti
Još jedno pitanje oko koga postoje razlike u udžbenicima je pitanje
narodnosti koje nisu bile priznate u Kraljevini Jugoslaviji. Naravno,
radi se o crnogorskoj i makedonskoj narodnosti koje su u NOP-u
prihvaćene kao ravnopravne sa ostalima. U udžbenicima iz perioda
socijalizma pitanje „novih“ narodnosti vezuje se za odredbu o federaciji,
pa se navodi „da se Jugoslavija izgrađuje na federativnom principu i da
će obezbediti punu ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca
i Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije,
Crne Gore i Bosne i Hercegovine.“ 27
Pitanje crnogorske i makedonske narodnosti je prisutno i u
postsocijalističkim udžbenicima, mada u manjoj meri nego što bi se
to možda moglo očekivati. Postojanje i priznavanje novih narodnosti
spominje se u samo nekoliko udžbenika.28 Navodi se da su na Drugom
zasedanju AVNOJ-a ove narodnosti zvanično priznate, kao i njihove
federalne jedinice. Najinteresantniji komentar na priznavanje novih
narodnosti može se naći u udžbeniku prof. Radojević koja navodi „da su
voljom KPJ, Makedonci i Crnogorci proglašeni nacijom pre odluke samih
naroda“.29Poznata teza o „smanjivanju“ srpske nacije priznavanjem
novih narodnosti ne može se pronaći u udžbenicima.
Zaključak
Ova analiza najbolji je pokazatelj kako se određeni istorijski događaji
plasiraju učenicima. U Srbiji ni tokom socijalizma, ni nakon njega,
prevashodna uloga školskog predmeta istorije nije bila da se objektivno
27
Ђ. Грубач, Историја. Уџбеник за VIII разред основне школе, 118.
28
језичког смера, 164; Р. Љушић, Љ. Димић, ИСТОРИЈА за осми разред основне
школе, 191; М. Радојевић, ИСТОРИЈА IV – Уџбеник за трећи разред гимназије
природно-математичког смера..., 297-298.
29
М. Радојевић, ИСТОРИЈА IV – Уџбеник за трећи разред гимназије природно-
математичког смера... 298.
187
prenese i objasni prošlost, već da se ta prošlost upotrebi u određene svrhe.

Kada je reč konkretno o pitanju AVNOJ-a, socijalistički udžbenici su ovu
temu koristili kako bi učvrstili identifikaciju učenika sa socijalističkon
Jugoslavijom, revolucijom i narodnom vlašću. Sa raspadom države
i promenom kurikuluma, AVNOJ postaje mesto glorifikacije
„prethodnog“ režima i društva. Posle više od pola veka, udžbenici
istorije potpuno menjaju narativ u pokušaju da se povežu sa periodom
pre socijalizma, ili bolje rečeno, pokušavaju da se ograde i distanciraju
od perioda socijalizma. Kraljevina Jugoslavija, dinastija Karađorđević i
izbeglička vlada u Londonu, etiketirana kao izdajnička u udžbenicima
iz perioda socijalizma, sada se predstavljaju u pozitivnom svetlu, kao
predstavnici legitimne vlasti, uzurpirane od strane komunista. Tako se
narativ iz jedne krajnosti premešta u drugu. Konačno, stiče se utisak da
su nekadašnji heroji postali „uzurpatori“, dok se nekadašnji „izdajnici“
sada pokušavaju predstaviti kao predstavnici legitimne vlasti. Istorija se
učila, a i nastavlja se učiti iz udžbenika napisanih u skladu sa aktuelnim
političkim i društvenim potrebama. Školski predmet istorije nastavlja
da bude sredstvo za oblikovanje svesti učenika, a ne predmet koji tumači
i objašnjava prošlost.
Izvori i literatura
Udžbenici
Dimić, Ljubodrag, Raković, Ljiljana, Istorija. Udžbenik sa odabranim
istorijskim izvorima za osmi razred osnovne škole, Freska, Beograd 2021.
(ćirilica)
Đurić, Đorđe, Pavlović, Momčilo, Istorija za treći razred gimnazije
prirodno-matematičkog smera i četvrti razred gimnazije opšteg i
društveno-jezičkog smera, Zavod za udžbenike, Beograd 2010. (ćirilica)
Gaćeša, Nikola, Mladenović-Maksimović, Ljiljana, Živković, Dušan,
ISTORIJA za 8. razred osnovne škole, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd 2008. (ćirilica)
Grubač, Đorđe, Istorija. Udžbenik za VIII razred osnovne škole, Zavod za
izdavanje udžbenika Narodne Pepublike Srbije, Beograd 1960. (ćirilica)
188
Grubač, Đorđe, Istorija sa osnovama socijalističkog samoupravljanja

za VIII razred osnovne škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd 1981. (ćirilica)
Jovanović, Cveja, Istorija za III razred osnovne škole, Narodna Knjiga,
Knežević, Bogdan, Smiljević, Đorđe, Istorija novijeg doba. Udžbenik za
IV razred gimnazije, Zavod za izdavanje udžbenika Narodne republike
Srbije, Beograd 1962. (ćirilica)
Ljušić, Radoš, Dimić, Ljubodrag, ISTORIJA za osmi razred osnovne
škole, Freska, Beograd 2010. (ćirilica)
Milikić, Ratomir, Petrović, Ivana, Istorija 8. Udžbenik sa odabranim
istorijskim izvorima za osmi razred osnovne škole, Logos 2012. (ćirilica)
Nikolić, Kosta, Žutić, Nikola, Pavlović, Momčilo, Špadijer, Zorica,
Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera i IV
razred opšteg i društveno-jezičkog smera, Zavod za udžbenike i nastavna
sredstva, Beograd 2003. (ćirilica)
Radojević, Mira, ISTORIJA IV – Udžbenik za treći razred gimnazije
prirodno-matematičkog smera, četvrti razred gimnazije društveno-
jezičkog smera i opšteg tipa i četvrti razred srednje stručne škole za
obrazovne profile pravni tehničar i birotehničar, Klet, 2014. (ćirilica)
Rajić, Suzana, Nikolić, Kosta, Jovanović, Nebojša, ISTORIJA za 8. razred
osnovne škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2005. (ćirilica)
Todorović, Miljkan, Istorija za IV razred osmogodišnje škole, Nolit,
Todosijević, Aleksandar, Petrović Todosijević, Sanja, Istorija 8. Udžbenik
sa odabranim istorijskim izvorima za osmi razred osnovne škole, Klet
2020. (ćirilica)
Literatura
Koren, Snježana, Politika Povijesti u Jugoslaviji (1945-1960.).
Komunistička partija Jugoslavije, nastava povijesti, historiografija,
Zagreb 2012.
189
Petranović, Branko, AVNOJ i revolucionarna smena vlasti 1942-1945,

Nolit 1976.
Petranović, Branko, Istorija Jugoslavije II. Narodnooslobodilački rat i
Revolucija 1941-1945, Nolit 1988.
Nešović, Slobodan, Petranović, Branko, AVNOJ i Revolucija. Tematska
zbirka dokumenata 1941-1945, Narodna knjiga, Beograd 1983.
SECOND SESSION OF AVNOJ IN SOCIALIST AND POST-

SOCIALIST TEXTBOOKS IN SERBIA: DIFFERENT
NARRATIVES OF DIFFERENT COUNTRIES
Summary
This analysis is the best indicator of how certain historical events are
offered to students. In Serbia, neither during socialism nor after it, the
primary role of the school subject of History was to objectively convey
and explain the past, but to use that past for specific purposes. When it
comes to the issue of AVNOJ specifically, socialist textbooks used this
topic to strengthen students’ identification with socialist Yugoslavia,
revolution and people’s power. With the collapse of the state and the
change of curriculum, AVNOJ became a place of glorification of the
“previous” regime and society. After more than half a century, history
textbooks completely changed the narrative in an attempt to establish
a connection with the pre-socialist period, or rather, they try to fence
off and distance themselves from the socialist period. The Kingdom of
Yugoslavia, the Karađorđević dynasty and the refugee government in
London, labelled as treasonous in the socialist period textbooks, are
now presented in a positive light, as representatives of the legitimate
government usurped by the communists. Thus, the narrative moves
from one extreme to the other. Finally, one gets the impression that the
former heroes have become “usurpers”, while the former “traitors” are
now presented as representatives of the legitimate government. History
was and continues to be learned from textbooks written in accordance
with current political and social needs. The school subject of History
continues to be a means of shaping the consciousness of students,
instead of being a subject that interprets and explains the past.
190
Marino Badurina
Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu
UDK 371.67 (497.5): 94 (497.5)
32.019.51: 37
Stručni rad
AVNOJ I ZAVNOH U HRVATSKIM SOCIJALISTIČKIM

I POSTSOCIJALISTIČKIM UDŽBENICIMA
POVIJESTI: PREISPITIVANJE SMISLA UDŽBENIČKE
HISTORIOGRAFIJE
Apstrakt: U radu se prikazuje način na koji su (post)socijalistički
udžbenici povijesti obrađivali teme zasjedanja i odluka AVNOJ-a i
ZAVNOH-a, kao predstavničkih tijela nastalih u procesu stvaranja
socijalističke Jugoslavije i Hrvatske tijekom Drugoga svjetskoga rata.
Daje se kraći pregled mijena na interpretativnoj i kontekstualnoj razini
koje se u vremenskoj protežitosti od 1960-ih do 2000-ih mogu u tim
udžbenicima uočiti. U širem smislu, kroz to se problematizira odnos
udžbeničke historiografije prema pitanjima nacionalizma i nacije,
naroda, države, društva i postavlja se općenito pitanje mogućnosti
dosega udžbenika kao izvora povijesne spoznaje u suvremenosti.
Ključne riječi: AVNOJ, ZAVNOH, nacija, država, socijalizam,
federacija, republika, udžbenici
Abstract: The paper presents the way in which (post)socialist history
textbooks portrayed the topics of sessions and decisions of AVNOJ and
ZAVNOH, representative bodies that emerged in the process of creating
socialist Yugoslavia and Croatia during World War II. It provides a brief
overview of changes on an interpretive and contextual level that can be
observed in these textbooks from the 1960s to the 2000s. In a broader
sense, it problematizes the relationship of textbook historiography to
questions of nationalism and nation, people, state, society, and raises
the general question of the potential reach of textbooks as a source of
historical knowledge in the present time.
Keywords: AVNOJ, ZAVNOH, nation, state, socialism, federation,
republic, textbooks
Tema tretmana zasjedanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja

Jugoslavije (AVNOJ) i nadovezujućeg Zemaljskog antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH) u socijalističkim
i postsocijalističkim udžbenicima povijesti (ovdje prvenstveno na
prostoru nekadašnje Socijalističke Republike Hrvatske i kasnije
Republike Hrvatske) zapravo je vrlo sitan uzorak na kojemu se mogu
promatrati putevi razvoja, protuslovlja i ironični obrati u primijenjeno-
udžbeničkoj historiografiji ovog tipa.
Ovdje kao primjer uzimamo više udžbenika u rasponu od 1960-ih do
2000-ih godina. Fokus će ipak biti na „ključnom“ Drugom zasjedanju
AVNOJ-a u studenom 1943. u Jajcu, i Trećem zasjedanju ZAVNOH-a u
Topuskom, u svibnju 1944. Ta zasjedanja se, naime, smatraju presudnima
za utemeljenje jugoslavenskog federalizma, kao i za posebnost statusa
federalne Hrvatske u poslijeratnim uvjetima.1 Ne iznenađuje stoga što
su svi sadržaji povezani s Narodnooslobodilačkom borbom (NOB) u
socijalističkoj (školskoj) literaturi zauzimali veliko i važno mjesto, te
zadržavali gotovo mitski status.
U devedesetima teme vezane za NOB u udžbenicima povijesti svih
zemalja nastalih raspadom Jugoslavije doživljavale su promjene koje su
bile uvjetovane unutarnjim političkim razlozima. U Hrvatskoj je tada
na dnevnom redu bila tzv. „politika pomirenja“ između nekadašnjih
ustaša i partizana, odnosno među njihovim potomcima. To je značilo
da partizanski pokret svakako neće biti negiran, ali će biti relativiziran,
ratna djelovanja i pobjede reducirane, a sadržaj uglavnom sveden na
političku i nacionalnu dimenziju (ZAVNOH i AVNOJ).
Doduše, u konkretnom pitanju ne bi se smjelo polaziti ni od pretpostavke
socijalističkog perioda kao normativnog, a potom sve nasuprot tome
proglasiti otklonom od norme. Udžbenici su često ogledalo trenutnog
stanja, ni bolji ni lošiji od vremena u kojem nastaju. Teško je bilo za
očekivati da će tijekom hrvatsko-srpskog sukoba, rata 1990-ih i
neposrednog (pa i produženog) poraća hrvatski povijesni udžbenici
veličati Jugoslaviju, povijesno zajedništvo Srba i Hrvata itd. Problem
1
O tom povijesnom hodu i značaju odluka AVNOJ-a i ZAVNOH-a za Hrvatsku vid.
Jakir A. 2021.
192
Marino Badurina, AVNOJ I ZAVNOH U HRVATSKIM SOCIJALISTIČKIM...
naposljetku i nije u udžbenicima nego u očekivanjima od tih istih

udžbenika. U želji da se u njih na jednostavan i balansiran način ugura
vrlo kompleksna i nijansirana povijesna istina. Stoga bi ovaj tekst bilo
najbolje čitati ili shvatiti kao kritiku koncepta udžbenika kao takvog, a
ne (samo) udžbenika u pojedinom periodu i za pojedine teme.
Između „socijaliziranja“ AVNOJ-a i „nacionaliziranja“ ZAVNOH-a

U socijalističkom periodu avnojevsko-zavnohovski kompleks obrađivan
je u poglavljima koja nose nazive poput „Izgradnja Demokratske
Federativne Jugoslavije“, „Borba za međunarodno priznanje nove
Jugoslavije“, „Oslobođenje zemlje i pobjeda socijalističke revolucije“,
„Stvaranje Federativne Narodne Republike Jugoslavije“ i „Osnivanje
Federalne Države Hrvatske“. Dakle, odnos Jugoslavije i Hrvatske u
naslovima i podnaslovima je bio barem tri naprema jedan.
Tijekom 1990-ih i 2000-ih partizanski pokret je izdvajan iz šireg
jugoslavenskog konteksta, što se ogledalo u generičkim podnaslovima
poput onog „Otpor antifašističke Hrvatske“, iako se naravno nije mogla
negirati činjenica da je „Hrvatska država u sastavu jugoslavenske
federacije“.2
No i u socijalističkom periodu neke promjene su bile evidentne.
Pulsirale su s društveno-političkom situacijom. Tako će u udžbeniku iz
1967. biti očigledno još uvijek donekle unitarno tumačenje AVNOJ-a
(Drugog zasjedanja) u kojem se federalna Jugoslavija „izgrađuje kao
zajednica svih svojih ravnopravnih naroda, kao prava domovina
Hrvata, Srba, Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca“.3 Pritom se ističe
element narodnog suvereniteta koji je po prvi put došao do izražaja
upravo kroz AVNOJ: “Tako je 28. studenog 1943. Jugoslavija, zemlja u
2
Leček S. et. al. 2002. 181-186. Tadašnji udžbenici morali su slijediti nastavni plan i
program, čak i na način da svi imaju iste naslove nastavnih jedinica, pa su varijacije
bile u pojedinostima. Npr. Kolar-Dimitrijević M. et. al. 2004. će umjesto „Hrvatska
država u sastavu jugoslavenske federacije“ poglavlje nasloviti „Hrvatska država u
sklopu jugoslavenske federacije“ itd.
3
Đuranović Š. i Žeželj M. 1967. 142.
193
ratu za svoju slobodu, prvi put u svojoj povijesti dobila pravi parlament i
narodnu vladu i osigurala tako teško ostvarivo bratstvo i jedinstvo naših
naroda.“4
Kasnije pak, druga grupa autora, pored nepromjenjive činjenice da
su na Drugom zasjedanju AVNOJ-a „udareni pravi temelji novoj
jugoslavenskoj državi“, ipak dodaje kako je to „[b]io (…) jasan znak da
su sve reakcionarne snage u zemlji doživjele već svoj poraz jer su izgubile
svaki utjecaj u narodu. Umjesto tih snaga, koje su bile predstavnici
buržoazije, vlast prelazi u ruke radnog naroda u novoj državi –
Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji (DFJ)“.5 Narod je tako postao
„radni narod“ što je predstavljalo svojevrsno socijaliziranje AVNOJ-a. S
druge strane, umjesto Jugoslavije kao domovine naroda sada se govori
o državama članicama: „Ostvarivanjem odluka Drugog zasjedanja
AVNOJ-a Demokratska Federativna Jugoslavija postala je početkom
1945. god. federativna zajednica koju čini šest ravnopravnih federalnih
jedinica kao država članica: Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska,
Makedonija, Slovenija, Srbija.“6 Ovdje je dakle AVNOJ impregniran
ne samo s malo više socijalizma, nego i republičkog nacionalizma.
Očigledno je bilo sinkroniziranje s društveno-političkim promjenama,
novim ustavnim rješenjima (Ustav iz 1974.). Pojednostavljeno rečeno,
kako je „federirala federacija“ tako je „federirala“ i interpretacija
AVNOJ-a.
Potpuno iste formulacije o AVNOJ-u prenijete su i u drugi udžbenik
koji je kasnije radila ista grupa autora (uz dodatak Renea Lovrenčića).7
Također, prateća udžbenička pitanja koja se odnose na AVNOJ uglavnom
su deskriptivna (Kako i kada dolazi do Drugog zasjedanja AVNOJ-a?;
Koje su glavne odluke? Koje je značenje Drugog zasjedanja AVNOJ-a?).
No s druge strane, u povijesnoj čitanci koja prati isti udžbenik, ispod
povijesnih izvora koji navode odluke AVNOJ-a, posebno onih o
izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, postavlja se i pitanje za
4
Isto. 143.
5
Jelić I. et. al. 1977. 100.
6
Isto, 109.
7
Lovrenčić R. et. al. 1989. 149-150.
194
„kritičko razmišljanje“: „Da li je ova odluka provedena u život, odnosno

postoji li danas u našoj zemlji puna nacionalna ravnopravnost?“8 Bio
je to potkraj 80-ih i na samom početku 90-ih vrlo blagi odjek gorućih
pitanja koja su kao požar zahvaćala Jugoslaviju.
Ni neki postsocijalistički udžbenici ne unose pretjeranu dozu
kontroverznosti u pitanje odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a. U
udžbenicima za osnovnu školu naglašava se „nastanak hrvatske države“
u sklopu jugoslavenske federacije.9 Drugo zasjedanje AVNOJ-a
obrađeno je neutralno, s osnovnim informacijama o utemeljenju DFJ
(Demokratska Federativna Jugoslavija) i njegovom općejugoslavenskom
karakteru.10 No zato se nedvosmislenije govori o Trećem zasjedanju
ZAVNOH-a u Topuskom 1944., na kojem je „utemeljena nova hrvatska
država“, uz spominjanje posebne uloge Andrije Hebranga „koji je
zagovarao hrvatsku posebnost i ravnopravnost u budućoj, obnovljenoj
Jugoslaviji (…)“.11 Ističe se, dakle, da je do stvaranja hrvatske države ipak
došlo, iako uz kasniju ogradu da je Jugoslavija umjesto federativnosti
proklamirane i AVNOJ-em i Ustavom FNRJ iz 1946. ubrzo postala
centralizirana država, u kojoj je samostalnost Hrvatske bitno okrnjena.12
Postsocijalistički udžbenici razlikuju se u količini prostora kojeg
posvećuju ovim temama. Tako Kolar-Dimitrijević i suautori zaključcima
AVNOJ-a i ZAVNOH-a daju nešto više prostora nego neki drugi
udžbenici iz istog perioda, možda i stoga što se isti autorski tim nije
libio smjestiti ZAVNOH u puno širi povijesni kontekst, u dulje trajanje,
tvrdeći da je ZAVNOH, postavši vrhovno zakonodavno i izvršno tijelo
hrvatskog naroda, postavio i temelje „današnje Republike Hrvatske,
te je obnovljeno postojanje Hrvatskog sabora ukinutog još 1921.
Vidovdanskim ustavom“.13 Iako također preskače spomen Srba u
8
Haramija M. 1990. 172-173.
9
Matković H. 2002. 88.
10
Isto. 88.
11
Isto. 89.
12
Isto. 115.
13
Kolar-Dimitrijević M. et. al. 2004. 170.
195
službenim odlukama ZAVNOH-a, ipak se kaže: „U svim javnim istupima

članova ZAVNOH-a naglašavalo se njegovo zauzimanje za suradnju
Hrvata i Srba, temeljenu na djelu Stjepana Radića koji je surađivao sa
Svetozarom Pribićevićem, kako bi se na toj tradiciji zaustavili ustaški
i četnički pokolji.“14 Ovdje ipak ispada da se (pre)naglašavala uloga
HSS-a, a nauštrb KPJ.
Ranije je to tumačenje važnosti ZAVNOH-a imalo nešto drukčije
naglaske. Govoreći o nastanku Federalne Države Hrvatske, pri čemu
je posebno značenje imalo Treće zasjedanje ZAVNOH-a u Topuskom,
ističe se da su na tom zasjedanju ujedinjeni dotad razjedinjeni ili
okupirani dijelovi Hrvatske, ali i možda ključno: „Nastavši u dotadašnjoj
zajedničkoj borbi hrvatskog i srpskog naroda i narodnosti, ona se stvarala
kao prava narodna država, u kojoj više neće biti vladavine buržoazije.“15
Dakle, koja će biti suverena zajednica ravnopravnih pripadnika, što je
zapravo temeljna postavka kako i moderni nacionalizam vidi ili definira
naciju. Uz napomenu da odluke ZAVNOH-a ipak upozoravaju da svi
u Hrvatskoj nisu ni etnički, pa ni politički, Hrvati. U skladu s time,
donijeta je i Deklaracija o pravima naroda i građana Hrvatske u kojoj se
ističe: „Hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj su ravnopravni. Nacionalnim
manjinama u Hrvatskoj osigurat će se sva prava na nacionalni život.“
Također, ističe se da su po Deklaraciji svi građani Federalne Države
Hrvatske jednaki bez obzira na narodnost i vjeru. Za autore udžbenika
to je dokaz da je KPJ koja je bila na čelu NOB-a jedina mogla ispravno
riješiti nacionalno pitanje. Da se takvim stavovima „ujedno kovalo
čvrsto bratstvo i jedinstvo koje su okupatori i domaći izdajnici nastojali
izazivanjem bratoubilačkog rata zauvijek podijeliti.“16
U kasnijem periodu ta dimenzija će biti preskakana formulacijama o
ZAVNOH-u kao nositelju „suverenosti hrvatskog naroda i narodnosnih
skupina u Hrvatskoj“, dakle zaobilaženjem spomena drugih naroda,
prvenstveno Srba17 ili će se pokušati neutralnim rječnikom izraziti
14
Isto. 170.
15
Jelić I. et. al. 1977. 112.
16
Isto. 112.
17
Vujčić I. 1996. 202.
196
ovako: „Ustrajanje na jednakosti svih nacija nastavljeno je i produbljeno

u ratu, u kojem se samo zajedničkom borbom moglo suprotstaviti
glavnom neprijatelju: okupatorskim postrojbama i njihovim
suradnicima.“18 Dakle, čak i takav uravnoteženiji opis, ipak preskače
direktno spominjanje Srba. Komentar se zadržava samo na činjenici da
je u Topuskom „posebno potvrđena“ hrvatska državnost proglašenjem
Federalne Države Hrvatske, te da je donesena spomenuta Deklaracija
o osnovnim pravima naroda i građana demokratske Hrvatske, koja ne
odudara od mnogih sličnih europskih deklaracija: jednakost građana
pred zakonom, jednaka prava ženama, zaštita imovine i građanskih
sloboda (vjera, govor, tisak, udruživanje).19 Autori na tom mjestu još
uvijek ne uspoređuju ova načela s aberantnom praksom koja će uskoro
uslijediti.
U svim postsocijalističkim udžbenicima poglavlja će nositi naziv
„otpor i borba antifašističke Hrvatske“, što je značilo veće ili manje
ekstrapoliranje iz jugoslavenskog konteksta. Samo će Matković (2002)
u sklopu takvog poglavlja imati potpoglavlje „Antifašistička borba
kao dio svjetske antifašističke koalicije“, dok će Perić ipak dozvoliti
„Antifašističku borbu hrvatskog naroda kao dio jugoslavenske i svjetske
antifašističke koalicije“.20 S obzirom na rani datum Perićeva udžbenika
(1992) možda se tada čak više radilo o svojevrsnoj inerciji nego o
svjesnom stavu koji bi iz odabira (pod)naslova proisticao.
Glede slikovnog materijala, kada se govori o političkoj dimenziji
antifašističke borbe, u postsocijalističkim udžbenicima prevladavaju
slike (portreti) Vladimira Nazora, Ivana Gorana Kovačića i Andrije
Hebranga, dok je čak i Josip Broz Tito najčešće utopljen u kolektivnu
sliku s Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu gdje sjedi u fotelji u prvom
redu. Doduše, ta ista fotografija je gotovo uvijek reproducirana i u
udžbenicima iz socijalističkog perioda.
18
Leček S. et. al. 2002. 194. 4.
19
Isto. 195.
20
Perić I. 1992. 98.; Matković H. 2002. 83.
197
Udžbenici o nacionalnoj ili o narodnoj državi

Socijalistički udžbenici, pored toga što naravno puno više prostora
daju ovim temama, ističu pojmove „narod“, „demokracija“, „federacija“,
„ravnopravnost naroda“, prvenstveno „Srba i Hrvata u Hrvatskoj“
(ZAVNOH), a ne toliko pojam „nacije“, „nacionalnog“ i „nacionalne
države“. Naposljetku podcrtava se zajednička borba tih naroda, jer su sva
ta predstavnička tijela osnivana u ratnim uvjetima. Kasniji udžbenici to
kao da pomalo zaboravljaju, govoreći o političkim aspektima kao da se
odvijaju u nekoj apstraktnoj situaciji, a ne konkretnohistorijskoj i ratnoj.
Tako je, u političkoj dimenziji AVNOJ-a, sve ostalo na činjenici da je na
Drugom zasjedanju odlučeno da će država biti federacija, utemeljena kao
Demokratska Federativna Jugoslavija u kojoj će ravnopravnost ostvariti
Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci, odnosno narodne države
Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i BiH.21
Takve projekcije bile su prisutne već i na prvom zasjedanju ZAVNOH-a
na Plitvicama i u Otočcu (13. i 14. lipnja 1943.): „Bilo je riječi o stvaranju
jednakopravne zajednice svih naroda u Jugoslaviji, koja bi bila savezna
država i u kojoj bi svaki narod imao svoju nacionalnu državu.“22 Ovaj
udžbenik (Vujčić, 1996) inzistira da je „stvaranje nacionalne države“
bila nedvojbena namjera borbe hrvatskih antifašista.23
Dakle, u postsocijalističkim udžbenicima se spominje nacionalna
država tj. izjednačava se pojam federalne jedinice i nacionalne države,
kao cilja, a ne nužno i kao realizacije, dok socijalistički udžbenici tu
dilemu natkriljuju pričom o narodima, a ne o nacijama. Naravski,
konfuzija oko pojmova „narod“ i „nacija“ je puno šira i dugotrajnija.
21
Vujčić I. 1996. 202.
22
Isto. 202. Iako dio izvorne odluke o proglašenju ZAVNOH-a vrhovnim
zakonodavnim i izvršnim predstavničkim tijelom i najvišim organom državne vlasti
Demokratske Hrvatske glasi da je ZAVNOH „jedini pravi državni Sabor Hrvatske“
i „predstavnik suvereniteta naroda i države Hrvatske“, to je teorijski i jezički bila
ponešto nezgrapna formulacija, jer logično je samo da država bude predstavnik
i ogledalo suvereniteta naroda, a ne da jedno zakonodavno ili izvršno tijelo bude
predstavnik suvereniteta države. Država je samo instrument suvereniteta, a ne
nešto što svoj suverenitet prenosi državnim tijelima itd.
23
Isto. 1996. 206.
198
Ona u našem jezično-simboličkom imaginariju ima dugu povijest

i opstaje do danas. U svakodnevlju se katkad, u prijevodnom smislu,
koriste kao sinonimi. Počevši od samog termina „Narodnooslobodilačka
borba“ što se samo ponekad u literaturi prevodi kao People´s Liberation
Struggle, a češće naprosto kao National Liberation War, preko naziva
„Hrvatsko narodno kazalište“ koje će se na engleski jezik uvijek
prevoditi kao Croatian National Theatre, dok se United Nations (UN)
prevodi kao „Ujedinjeni narodi“ itd. To svoje uzroke može imati u
etnonacionalnom shvaćanju nacije, kao zajednice krvi, (na)roda i
tla. No ako to prihvatimo onda se valja zamisliti i nad time koliko je
komunistička ideologija, premda nominalno internacionalistička,
zapravo samo perpetuirala isti etnonacionalizam? Doduše, mogao bi se
možda pretpostaviti i još poneki razloga zašto je šire predstavničko (i
samo dijelom izvršno) tijelo bilo nazvano Antifašističko vijeće narodnog
oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), dok je svojevrsna vlada okrštena
kao Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije (NKOJ). Pojam
„nacionalnog“ u tradiciji Komunističke partije (koja je o „nacionalnom
pitanju“ paradigmatski raspravljala već početkom 1920-ih) upravo je bio
predmet interne rasprave, onaj koji mora sagledavati avangarda, uži krug.
Pojednostavljeno rečeno, nacionalno je bilo rezervirano za elitu, narodno
za masu. U uvjetima Drugog svjetskog rata ta opasnost i eksplozivnost
međunacionalnog sukoba je bila činjenica koja je bila svakodnevno
ovjerovljivana na terenu, ispitana metodom vlastite kože, pa se već ni
stoga nije mogao potencirati „nacionalizam“. No to ne znači da sve što
su bili AVNOJ, ZAVNOH, NKOJ, pa i čitava narodnooslobodilačka
borba nije bilo upravo duboko i izvorno nacionalističko, namjereno
da ostvari upravo najbazičnije nacionalističke ideale: egalitarizam,
sekularnost i vlast čiji suverenitet proizlazi iz naroda. Stoga su, naizgled
paradoksalno, postsocijalistički udžbenici u tom smislu bliži istini,
makar i iz pogrešnih, odnosno redukcionističkih, motiva.
Ako AVNOJ i nije stvorio (jedno)nacionalne države (onako kako
mogu biti zamišljane, da se u njima politeja i etnikum podudaraju),
ako i prihvatimo da avnojevski suvereniteti nisu bili nedvojbeni, da
su bili uspostavljeni po principu svojevrsnih dijeljenih kovalentnih
veza, kao u složenim kemijskim spojevima, ipak jest stvorio države
199
ili državu (federaciju) utemeljenu na nacionalnom principu. Štoviše,

ako prihvatimo shemu da nacionalizmi stvaraju nacije, a ne obrnuto,
možemo reći i nacionalističkom principu. Dakle država može biti
nacionalistička, čak i kad nije (jedno)nacionalna. Ne samo da može,
nego gotovo da je neizostavno takva u moderno vrijeme. 24
Radi se o nekim od temeljnih definicija, kojima (svjesno ili nesvjesno)
kao da ne gospodarimo sasvim. Država je, u modernom smislu, upravo
sinonim za jedan od principa nacionalizma – a to je narodni suverenitet
(druga dva su, rekosmo, egalitarizam i svjetovnost, usmjerenost na
ovozemaljsko). Prije nacionalizma nije bilo država, barem ne na način
da je država prvenstveno reprezentativna kategorija, dok su državna
vlast i birokracija po definiciji bezlične. Moderna država je tako direktni
derivat nacionalne svijesti i nezamisliva je bez te svijesti.25
Također, nacionalna svijest je inherentno kompetitivna svijest. Naravno
ni AVNOJ ni ZAVNOH to nisu mogli deklarirati na takav način jer je
tada primarno bilo pitanje borbe protiv fašizma i okupatora, a cilj je bio
u toj borbi objediniti sve narode. Zato je taj segment uvijek bio posebno
naglašen i u socijalističkim udžbenicima. Dakle, jedinstvo naroda u
borbi protiv zajedničkog neprijatelja.
Postsocijalistički udžbenici su ipak ponegdje spomenuli da neke
(nacionalne) želje i ciljevi naposljetku nisu bili ostvareni. Dakle, priznali
su to stanje svojevrsne „anomije“ (Durkheim), nezasitne ili nezasićene
volje. Problem je što su oni to pitanje postavljali (i zapravo do danas
postavljaju) samo u odnosu na socijalizam, a ne i postsocijalizam.
Države nastale raspadom Jugoslavije su svakako nacionalne. Sve su one
više ili manje eksplicitno utemeljene na nacionalnom principu. No i dalje
se može postavljati pitanje njihove reprezentativnosti. Jesu li njihovi
državni aparati i vlast u punoj mjeri odraz nacionalnog suvereniteta ili
ih također nagrizaju razni tribalizmi, monopolizmi, otimanje od strane
24
Naposljetku u socijalističkoj Jugoslaviji (kao uostalom i u Sovjetskom Savezu)
nacionalnost nije bila samo statistička kategorija nego temeljna jedinica društvenog
statusa, zaposlenja, obnašanja funkcije, uopće nečijeg individualnog legalnog
statusa.
25
Greenfeld L. 2019. 18-21.
200
uskih partijskih ili vanpartijskih struktura itd., gdje zapravo nacionalni

ideali u njima još (ili ponovno) nisu ostvareni?
Ipak, poučeni (post)socijalističkim mijenama čini se da takva pitanja,
barem u udžbenicima, svoje mjesto nalaze tek u poznim fazama nekog
poretka.
Zaključak
U svim idealističkim projekcijama stvaranja bolje i svjetlije didaktičke
budućnosti, obrazovni reformatori, čak i oni s najboljim namjerama,
često kao da zaboravljaju princip otpora kao pokretačke i kreativne sile.
Pasivni otpor nastavnika prema udžbenicima tema je koja u nas nije
istraživana. 26 No osnovni otpor koji bi trebalo ispitivati (a u krajnjem
slučaju i poticati) trebao bi biti onaj učenički. Namjesto toga, danas kao
da se rađa jedna nova dogmatika ili skolastika – ona kritičkog mišljenja.
Usporedba prikaza bilo koje teme u socijalističkim i tzv. postsocijalističkim
udžbenicima (poput ove o AVNOJ-u i ZAVNOH-u) mogla bi biti
poticaj za slična promišljanja.27 S jedne strane govori se o kritičkom
mišljenju, a s druge strane održava se tinjajuća nada da će u budućnosti
biti moguće ponuditi udžbenike koji će predložiti neka (bolja) (polu)
gotova rješenja povijesnih zavrzlama. Je li svjesno naivno očekivanje
da će udžbenik sudionike obrazovnog procesa naprosto zapljuskivati
problemskim i kritičkim pristupima i poticajima? Naročito u situaciji
kada ni akademski svijet ne obiluje takvom vrstom promišljanja. Takav
obrazovni reformizam samo je naličje tromosti koja to isto kritičko
mišljenje i sputava. Jer od gušenja kritičkog mišljenja gore je samo
uvjerenje da se ono može kao na pladnju servirati, implementirati
26
Kao što je npr. učinio Hau M. 2010. na primjeru Meksika, Argentine i Venezuele
u periodima autokratskih režima (Lazara Cardenasa u Meksiku 1934-1940, Juana
Perona Argentini 1946-1955. i Juana Velasca u Peruu 1968-1975)
27
S otvorenim pitanjem do koje mjere i do kojeg vremena je uopće potrebno protegnuti
pojmove „postsocijalizam i „postjugoslavenstvo“ o čemu nema konsenzusa. Usp.
Kasapović M. 2023. Za pregled polemičkih reakcija vidjeti https://historiografija.
hr/?p=36531 (29.7.2023.)
201
odozgo, dapače, da se može kritički misliti za odličnu ocjenu i pohvalu

učitelja i učiteljskog vijeća. Ali i to otkriva svu tegobnost teme udžbenika,
činjenicu da ponekad čak i u generalno lošem udžbeniku može biti
više točnosti (pretenciozno bi bilo reći „istine“) nego u nekom boljem,
kvalitetnijem, uravnoteženijem. To nas suočava i sa samim pitanjem
smisla udžbenika. Onakvog udžbenika koji trajno održava uvjerenje „da
je svaki problem već riješen ili samo čeka da bude riješen“. 28
No čini se da sve ideološko-metodološki zaraćene strane pritom i
dalje podjednako gledaju na učenika kao na proizvod. Cilj je stvoriti
bolje škole, bolje obrazovne materijale (udžbenike), bolje učitelje da
bi na kraju i finalni proizvod bio bolji. Radi se o početničkoj (doduše
možda neizbježnoj) pedagoško-didaktičkoj pogreški. Je li učenik samo
proizvod kojeg treba proizvesti? On bi, po nekom idealu, trebao biti sam
svoj proizvod. No to mu dopuštati znači gurati ga na brisani prostor i
otvarati ga drugim potencijalnim edukatorskim „predatorima“ koji ga
žele zgrabiti. I naravno, u liniji manjeg otpora, svi (logično) zaključe
da ako subjekt (odnosno objekt) već mora biti zgrabljen, onda bolje
da ga zgrabimo mi nego oni drugi. Tako se plan i program otvorene,
slobodne, kritičke škole trajno odgađa za bolja vremena, kad ćemo „mi“
biti oni koji postavljaju okvire i uvjete. Za to vrijeme, učenik, kao dionik
obrazovnog procesa, postaje sve svjesniji da inercija njegovih edukatora
sve više nalikuje inerciji profesionalnih vozača ili taksista koji svoje
klijente uvjeravaju da su samo oni licencirani, kadri i sposobni prevesti
ih od točke A do točke B. Praksa razoružava takve prekoncepcije. Učenik
(a nadajmo se i učitelj) je već pronašao nebrojene druge izvore povijesne
spoznaje, a to su sve manje škola, službeni kurikulum, a ponajmanje
udžbenik kao izraz „organizirane historiografije“. Pisati i razmišljati
o udžbenicima kao da smo zapeli negdje na razmeđi kraja 1990-ih i
početka 2000-ih teško da je svrsishodno. Ni akademska oholost tu neće
biti od velike pomoći. Osim za one koji se zadovoljavaju time da njihova
profesija (p)ostane sama sebi svrhom.
28
Cutler D. „Down with the Textbooks“. The Atlantic, Washington, 31.1.2014.; Martell
C. C. i Hashimoto-Martell E.A. 2011.
202
LITERATURA
- Cutler David. 2014. ,“Down with the Textbooks“. Dostupno na:

https/www.theatlantic.com/education/archive/2014/01/down-
with-textbooks/283507/ (29.7.2023)
- Đuranović Š. i Žeželj M. 1967. Passato e Presente 3: storia per I´VIII
classe delle scuole elementari. Rijeka: Edit.
- Greenfeld L. 2019. Nationalism: A Short History. Washington, D.C.:
Brookings Institution Press.
- Haramija M. 1990. Čovjek u svom vremenu 4: povijesna čitanka za
VIII. razred osnovne škole. Zagreb: Školska knjiga.
- Hau M. 2010. „Unpacking the School: Textbooks, Teachers, and
the Construction of: ‘Nationhood in Mexico, Argentina and Peru“.
Latin American Research Review 44 Cambridge: Latin America
Research Commons, Cambridge University Press. 127-154.
- Jakir, Aleksandar. 2021. „O povijesnim okolnostima i značenju
formiranja prve vlade Federalne Demokratske Hrvatske u travnju
1945.“ u: Prva hrvatska republika. Split: Izdanje Udruge antifašista i
antifašističkih boraca grada Splita. 30-62.
- Jelić I., Vukadinović R., Bilandžić D. 1977. Narodi u prostoru i
vremenu 4: udžbenik povijesti za VIII razred. Zagreb: Školska knjiga.
- Kasapović, Mirjana. 2023. „Zbogom postjugoslavenstvu!” Anali
Hrvatskog politološkog društva 20. Zagreb: Hrvatsko politološko
društvo. 0-19. https/doi.org/10.20901/an.20.01
- Kolar-Dimitrijević M., Petrić H., Raguž 1. 2004. Povijest 4: udžbenik
za 4. razred gimnazije. Samobor: Meridijani.
- Leček S., Najbar-Agičić M., Agičić D., Jakovina T. 2002. Povijest 4:
udžbenik za četvrti razred (opće) gimnazije. Zagreb: Profil.
- Lovrenčić R., Jelić I., Vukadinović R., Bilandžić D. 1989. Čovjek u
svom vremenu 4: udžbenik povijesti za VIII. razred. Zagreb: Školska
knjiga.
203
- Martell Christopher C. i Hashimoto-Martell Erin A. 2011. „Throwing

Out the History Textbook: Changing Social Studies Texts and the
Impact on Students“. Dostupno na: https/files.eric.ed.gov/fulltext/
ED518770.pdf (11.8.2023.)
- Matković H. 2002. Povijest 8: udžbenik za VIII. razred osnovne škole.
Zagreb: Školska knjiga.
- Perić I. 1992. Povijest za VIII. razred osnovne škole. Zagreb: Školska
knjiga.
- Vujčić I. 1996. Hrvatska povijest: udžbenik za industrijske i obrtničke
škole. Zagreb: Birotehnika.
Summary
AVNOJ AND ZAVNOH IN CROATIAN SOCIALIST AND POST-
SOCIALIST HISTORY TEXTBOOKS: RE-EXAMINING THE
PURPOSE OF TEXTBOOK HISTORIOGRAPHY
The topic of AVNOJ (Anti-Fascist Council of the National Liberation
of Yugoslavia) and the related topic of ZAVNOH (State Anti-Fascist
Council of the People’s Liberation of Croatia) held an important place
in Croatian history textbooks during the socialist period. They were the
building blocks of the new Yugoslav socialist federation, the federal state
of Croatia, and interethnic relations at both the federal and republic
levels. In the 1960s, interpretations of these events still tended to lean
towards a unitary view of Yugoslavia as the homeland of all Yugoslav
peoples, while from the 1970s onwards, there was a more pronounced
emphasis on the Yugoslav republics as separate states. In the post-
socialist period, events related to the National Liberation Struggle in
World War II were simplified in history textbooks, with the political
dimension of creating a new Yugoslavia and a federative unit of Croatia
being emphasized. The ultimate goal of creating Croatia as a national state
within the Yugoslav federation was highlighted. However, regardless of
whether the events of AVNOJ and ZAVNOH were seen as a symbol
of “brotherhood and unity” among Yugoslav peoples, Serbs and Croats
204
in Croatia, or as foundational documents that established Yugoslavia

and its federal units on a predominantly national, even nationalist
principle, an analysis of the textbook approach to these complex topics
suggests that historical and educational literature of this kind has never
fully provided a comprehensive picture of these events in any period.
Instead, the facts and interpretations have always been reduced to what
was politically necessary in the current context. Socialist textbooks
thus ignored the nationalist origins of their own ideology, while in the
post-socialist period, idealistic national elements were emphasized,
and Yugoslav internationalism was either silenced or labeled as false
illusion. Textbook historiography thus became a problem for which it is
difficult to find a solution, as evidenced by more recent practice, wherein
students and teachers, at least through passive resistance, (should) seek
and find their sources of historical knowledge outside of prescribed
didactic materials, despite all educational and curricular reforms.
(Translated by Marino Badurina)
205
206
Filip Kuzman
Univerzitet Crne Gore
UDK 371.67 (497.16): 94 (497.6)
Stručni rad
POSTSOCIJALISTIČKI CRNOGORSKI UDŽBENICI O

DRUGOM ZASIJEDANJU AVNOJ-A U JAJCU
Abstract: Rad se bavi analziom crnogorskih udžbenika i njihovom

viđenju Drugog zasijedanja AVNOJ-a u Jajcu. Fokus je stavljen
na postsocijalističke udžbenike koji su izlazili od 1993. do 2023.
godine. Analizirani su samo srednjoškolski udžbenici, budući da ih
je više nego udžbenika za osnovnu školu. Cilj rada je da se kroz
analizu teksta vidi da li je pogled na Drugo zasijedanje AVNOJ-a
mijenjan tokom vremena.
Ključne riječi: istorijski revizionizam, ijekavizirani udžbenici,
reformisani udžbenici
Abstract: The paper analyses Montenegrin textbooks and their view
of the Second Session of AVNOJ held in Jajce. The focus is on post-
socialist textbooks published from 1993 to 2023. Only high school
textbooks were analysed, since there are more of them than those
for elementary school. The paper aims at seeing through the analysis
of the text whether the view on the Second Session of AVNOJ has
changed over time.
Key words: historical revisionism, Serbian textbooks transliterated
into Montenegrin language, reformed textbooks
Postsocijalizam se definiše kao period koji je nastupio u nekadašnjim

komunističkim zemljama nakon pada jednopartijskih režima i uvođenja
višepartizma. U istočnoevropskim zemljama postsocijalizam je značio
i tranzicioni period koji je za cilj imao smanjenje razlika između
nekadašnjih komunističkih država i zapadnih demokratija. Koristeći
ovu definiciju, postsocijalistički period se završava ulaskom u Evropsku
Uniju, što je dobar dio istočnoevropskih zemalja i uradilo 2004, 2007. i

2013.1 Postsocijalizam u Crnoj Gori počinje AB revolucijom i uvođenjem
višepartizma 1989. – 1990, i još uvijek traje. Rad će se fokusirati na
srednjoškolske udžbenike koji su objavljeni u ovom periodu i njihovo
viđenje Drugog zasijedanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja
Jugoslavije u Jajcu.
Nestankom „avnojevske“ Jugoslavije i napuštanjem marksističke
ideologije, javila se potreba da „žabljačka“ Jugoslavija dobije nove
udžbenike istorije koji će odgovoriti duhu vremena. I dok je udžbenik
za osmi razred osnovne škole pretrpio kozmetičke promjene (rečenice
koje pominju bratstvo i jedinstvo su nestale2) crnogorski srednjoškolci
(i gimnazijalci i učenici stručnih smjerova) dobili su nove udžbenike
koji su, između ostalog, obrađivali Drugi svjetski rat. Ipak, tadašnje
crnogorske vlasti nijesu smatrale za shodno da je potrebno imati
udžbenike istorije za srednju školu koje će pisati domaći autori, već da
je dovoljno da se ijekaviziraju udžbenici iz Srbije.3 Udžbenici, jedni
štampani u Beogradu,4 drugi u Podgorici,5 razlikuju se samo u
1
Martin Muller, Goodbye, Postsocialism!, Europe-Asia Studies, Vol. 71, No. 4, 2019,
str. 538-539.
2
U udžbeniku za VIII razred osnovne škole koji je objavljen 1976. govori se o
zajedničkom ustanku Hrvata i Srba u Hrvatskoj, da bi isti autori u udžbeniku iz
1994. naveli da su ustanak u Hrvatskoj podigli „uglavnom Srbi“. Filip Kuzman,
Crnogorski udžbenici o Drugom svjetskom ratu, Zbornik radova „Pred izazovima
revizionističkih historiografija – regionalni kontekst“, Sarajevo 2020, str. 153-154.
3
Isto, str. 153
4
Nikola Gaćeša, Dušan Živković, Ljubica Radović, Istorija za III razred prirodno-
matematičkog smjera i IV razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smjera,
Beograd 1998. (Odobren 15. 06. 1992) i Nikola Gaćeša, Dušan Živković, Ljubica
Radović, Istorija: za II razred četvorogodišnjih stručnih škola, Beograd 1997.
(Odobren 11. 04. 1991).
5
Podgorica 1997. (Odobren 05. 06. 1993) i Nikola Gaćeša, Dušan Živković, Ljubica
Radović, Istorija: za II razred četvorogodišnjih stručnih škola, Podgorica 1993.
(Odobren 05. 06. 1993).
208
Filip Kuzman, POSTSOCIJALISTIČKI CRNOGORSKI UDŽBENICI...
detaljima.6 Promjene koje su se desile u Crnoj Gori nakon 1997. godine

stvorile su potrebu za izradom novih, modernih udžbenika istorije. Prvi
takvi udžbenik, za VIII razred osnovne škole, objavljen je 2001. godine,
a ubrzo slijede i udžbenici za ostale razrede.7 Tokom perioda od 2001.
do 2023. godine, objavljeno je pet srednjoškolskih udžbenika koji
obrađuju tematiku Drugog svjetskog rata i AVNOJ-a.8 Rad će se baviti
analizom sadržaja ovih pet udžbenika, kao i analizom dva udžbenika iz
devedesetih.
Udžbenik za gimanziju iz 1997. godine pokušava da napravi otklon od
socijalističkog nasljeđa, ali tome se pristupa nekritički, zbog čega se
ovaj udžbenik može tretirati i kao jedna vrsta revizionističkog štiva. Iz
analize cjelokupnog sadržaja o Drugom svjetskom ratu vidi se da je to
udžbenik koji je pisan sa ciljem da opravda ratove devedesetih kao i da
umanji ulogu svih naroda, osim srpskog i crnogorskog, u oslobođenju
Jugoslavije. Partizani su i dalje bili jedini antifašistički pokret koji je vodio
zemlju do oslobođenja, iako se mogao primijetiti malo blaži stav prema
četicima u odnosu na socijalističke udžbenike.9 O Drugom zasijedanju
6
Zanimljivo je to što je crnogorska verzija udžbenika za dio o Drugom svjetskom
ratu duža nego verzija koja se koristila u Srbiji. Tako su crnogorski đaci na nekolike
strane učili o Trinaestojulskom ustanku, dok su đaci u Srbiji o njemu dobili samo
osnovne informacije u par rečenica. Na drugoj strani, crnogorski udžbenik je imao
istovjetnu lekciju o ustanku u Srbiji kao udžbenik iz Srbije. Takođe, crnogorski
đaci su mogli da saznaju o „martovskim pregovorima“ i „kapitulaciji Italije“ dok u
srpskom udžbeniku ovi događaji nijesu dobili posebna poglavlja.
7
Vanja Vuković, Evropa u crnogorskim udžbenicima istorije 1945-2012, Podgorica
2015, str. 128.
8
Šerbo Rastoder, Radoje Pajović, Zvezdan Folić, Istorija udžbenik za četvrti razred
gimnazije, Podgorica 2014. (odobren 28. 01. 2003.), Đorđe Borozan, Saša Knežević,
Sait Šabotić, Istorija za III razred gimnazije, Podgorica 2003, (28. 01. 2003) Nikola
Mršulja, Željko Drinčić, Lovćenka Radulović, Zdravko Pejović, Istorija za I i II razred
srednjih škola, Podgorica 2003 (04. 12. 2022.), Šerbo Rastoder, Dragutin Papović,
Sait Šabotić, Istorija 4 za četvrti razred gimnazije, Podgorica 2009. (odobtren 16.
09. 2009.), Milan Šćekić, Živko Andrijašević, Vanja Vuković, Istorija udžbenik za
četvrti razred gimnazije, Podgorica 2022 (odobren 14. 06. 2016.).
9
Lekcija o NDH i lekcija o Albaniji i Albancima. Filip Kuzman, Crnogorski udžbenici
o Drugom svjetskom ratu, Zbornk radova „Pred izazovima revizionističkih
historiografija – regionalni kontekst“, Sarajevo 2020, str. 145-161
209
AVNOJ-a, posvetili su pola stranice u nastavnoj jedinici Ratne operacije

u Jugoslaviji 1943. godine. Osim osnovnih podataka o mjestu održavanja,
datumu i broju članova, autori pišu i o razlozima održavanja zasijedanja.
Objašnjavaju da je jugoslovenska izbjeglička vlada pokušala da iskoristi
odluke donesene na ministarskoj konferenciji u Moskvi (održane 18.
oktobra 1943.) i u susret predstojećoj konferenciji “velike trojke“ u
Teheranu popravi svoju poziciju u daljim pregovorima. Rukovodstvo
Narodnooslobodilačkog pokreta je procijenilo situaciju i odlučilo da u
najkraćem roku organizuje zasijedanje AVNOJ-a. Dalje navode da su
na zasijedanju usvojene Deklaracija i odluke AVNOJ-a. Deklaraciju
definišu kao akt „ustavnog karaktera“, koja „konstatuje činjenično stanje
u Jugoslaviji, osuđuje izbjegličku vladu i utvrđuje osnovne principe
koji karakterišu proces nastajanja narodne vlasti u uslovima NOR-a i
revolucije“. Zatim prenose po njima tri najvažnije odluke AVNOJ-a:
1) pretvaranje AVNOJ-a u najviše zakonodavno tijelo i osnivanje
Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije kao privremene vlade; 2)
zabrana povratka i vladavine Petru II Karađorđeviću, dok narod o tome
ne odluči na slobodnim izborima; 3) stvaranje Jugoslavije na principima
demokratije i federalizacije, s pravom nacija na samoopredjeljenje
uključujući i ocjepljenje. U pitanjima na kraju ove nastavne jedinice, od
učenika traže da odgovore na dva pitanja: 1) Koji su se uslovi stekli za
održavanje Drugog zasijedanja AVNOJ-a?; 2) Koje su odluke donesene
na Drugom zasijedanju AVNOJ-a?.10 Ista pitanja su navedena i u
posljednjoj lekciji o Drugom svjetskom ratu.11
U narednim poglavljima, autori se povremeno vraćaju na odluke Drugog
zasijedanja. Tako u nastavnoj jedinici Jugoslavija 1944. godine u dijelu o
sporazumu Tito-Šubašić, navode da je Čerčil od Tita tražio da partizani
„prihvate kralja, pa makar i kao borca“, što je Tito odbio pozivajući
se na odluke u Jajcu. Uz to napominju da Tito-Šubašić sporazum nije
ugrozio odluke Drugog zasijedanja i osnovne tekovine revolucije.12 Na
10
Podgorica 1997, str. 220.
11
Isto, str 239.
12
Isto, str. 228.
210
kraju u dijelu o karakteru rata u Jugoslaviji navode da je zahvaljujući

Prvom i Drugom zasijedanju AVNOJ-a revolucionarna svijest potpuno
konstruisana.13
O Drugom zasijedanju AVNOJ-a učenici srednjih stručnih škola ne
samo da su dobili istovjetni tekst kao gimnazijalci, nego je on i proširen.
U dodatku autori navode da je komandant Tito dobio titulu maršala, da
će se međunarodni ugovori koje je potpisala jugoslovenska emigrantska
vlada preispitati, kao i da se neće priznati odluke donesene poslije Prvog
svjetskog rata kada su dijelovi jugoslovenskih zemalja „potpali pod
vlast tuđina“. Dalje autori navode da su na zasijedanju udareni temelji
novoj Jugoslaviji. Smatraju da je „napredna javnost Zapada“ uglavnom
pozdravila odluke i tumačila ih kao logičan odraz borbe jugoslovenskih
naroda, dok ih je „reakcionarna štampa“ osudila za „državni udar“.
Zaključuju da je Drugo zasijedanje AVNOJ-a „označilo predstavljanje
NOP-a na svjetskoj pozornici“.14 Pitanja na kraju nastavne teme o
Drugom svjetskom ratu traže od učenika puku reprodukciju znanja o
Drugom zasijedanju AVNOJ-a.15
Iz analiziranog sadržaja vidi se da su autori zauzeli neutralno mišljenje
o Drugom zasijedanju AVNOJ-a. Prenijeli su osnovne podatke o
zasijedanju, ali nijesu pristupili analizi događaja kao ni analizi samih
odluka koje su na njemu donesene. Pitanja su takođe jednostavna i od
učenika traže samo da reprodukuju stečeno znanje, bez dublje analize ili
iznošenja ličnog mišjenja. Zanimljiv je slučaj sa udžbenikom za II razred
stručnih škola. Učenici ovih škola morali su da savladaju više gradiva
o Drugom zasijedanju AVNOJ-a nego njihovi vršnjaci u gimnaziji.
Analizirajući dodati sadržaj, vidi se da su u njemu zadržani elementi
marksističke ideologije kao što su „napredna javnost“ i „reakcionarna
štampa“, a takođe autori posebno navode da je Sovjetski Savez pozitivno
reagovao na odluke iz Jajca16. Budući da su pisci oba udžbenika isti, na
13
Isto, str. 238.
14
Nikola Gaćeša, Dušan Živković, Ljubica Radović, Istorija: za II razred
četvorogodišnjih stručnih škola, Podgorica 1993, str. 189.
15
Isto, str. 198.
16
Isto , str. 189
211
prvi pogled izgleda čudno zašto su autori dodali ovaj dio. Međutim, kada
se vidi da je udžbenik za srednje stručne škole odobren u Srbiji aprila
1991. godine, dok je još postojala Socijalistička Federativna Republika
Jugoslavija, a udžbenik za gimnaziju u junu 1992, kada je ostala samo
SRJ, postaje jasan razlog zašto je ovaj marksistički narativ prisutan u
jednom, a odsutan u drugom udžbeniku. Ijekavizirana verzija udžbenika
za srednje stručne škole u Crnoj Gori odobrena je tek 1993. godine, ali
autori i prosvjetne vlasti nijesu imale ništa protiv da se marksistički dio
zadrži.
Prvi moderni crnogorski udžbenici istorije za srednje škole, koji su se
bavili temom Drugog svjetskog rata, pojavili su se 2003. godine. Riječ
je o tri udžbenika, dva za gimnaziju i jedan za srednju stručnu školu.
Oni pripadaju prvoj generaciji reformisanih udžbenika (udžbenici
istorije koji su izdati u periodu 2001-2005.) i nalazili su se na raskršću
između tradicionalnog i modernog. Novi udžbenici su konceptualno i
izgledom napravili prekid sa dotadašnjom praksom.17 Uveden je model
da udžbenik sadrži (đe je to moguće) 1/3 svjetske, 1/3 regionalne (u
ovom slučaju jugoslovenske) i 1/3 crnogorske istorije. Prateći ovo
načelo, o Drugom svjetskom ratu učenici su učili na tri nivoa: prvo
kao dio svjetske istorije, zatim kao dio jugoslovenske i na kraju kao
dio crnogorske istorije. O Drugom zasijedanju AVNOJ-a se govorilo u
dijelovima posvećenim istoriji Jugoslavije i Crne Gore u ratu.
Najviše pažnje Drugom zasijedanju AVNOJ-a posvetio je udžbenik
za IV razred gimnazije. O zasijedanju se govori na dva mjesta, prvo
u sklopu dijela o ratu u Jugoslaviji, a onda u dijelu posvećenom ratu
u Crnoj Gori. Jugoslovenski dio o Drugom zasijedanju AVNOJ-u
nalazi se u cjelini pod nazivom Revolucionarna smjena vlasti (Drugo
zasijedanje AVNOJ-a) koja je dio nastavne jedinice Karakteristike rata
u Jugoslaviji 1941-1945. Navode da je cilj zasijedanja bio da se ozakone
dotadašnje tekovine narodnooslobodilačke borbe. Iznose podatak o
broju učesnika, za koje navode da su predstavnici „svih demokratskih
17
Vanja Vuković, Evropa u crnogorskim udžbenicima istorije 1945-2012, Podgorica
2015, str. 147-148.
212
grupa“ [sic!].18 Dalje govore o Deklaraciji koja je usvojena na zasijedanju

o uređenju nove Jugoslavije, kao i odlukama da se imenuje NKOJ, da
se Josipu Brozu Titu dodijeli maršalska titula i da se osnuje Komisija
za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača. Smatraju da je
konstituisanjem AVNOJ-a kao vrhovnog zakonodavnog tijela i stvaranja
NKOJ-a kao privremene vlade, „izvršena smjena vlasti i praktično
ozakonjene tekovine izvojevane u toku NOB-a“. Autori dalje navode da
je stvaranjem federativne Jugoslavije ispoštovana volja jugoslovenskih
naroda i nacionalnih manjina. U sklopu teksta, prikazane su i dvije
fotografije: Predsjednik AVNOJ-a Ivan Ribar otvara Drugo zasijedanje
AVNOJ-a i Mira Sanjina i Žorž Skrigin na priredbi u Jajcu, novembra
1943.19 U nastavku se odluke sa drugog zasijedanja pominju u kontektsu
sporazuma Tito – Šubašić, đe autori navode da je rukovodstvo NOR-a
tražilo da se one ne dovode u pitanje.20 Na kraju nastavne jedinice, od
šest pitanja, jedno je posvećeno zasijedanju u Jajcu i ono glasi: Koje su
najvažnije odluke Drugog zasijedanja AVNOJ-a?21 Crnogorski dio o
Drugom zasijedanju AVNOJ-a obrađen je u nastavnoj jedinici Crna Gora
u ratu 1943-1945. Autori navode da je Zemaljsko antifašističko vijeće
narodnog oslobođenja za Crnu Goru i Boku na svom prvom zasijedanju
izabrao delegate za odlazak u Jajce, a da je na drugom (u februaru 1944.)
dalo punu podršku odlukama na Drugom zasijedanju. Dalje objašnjavaju
da je ZAVNO na svom trećem zasijedanju (13. jul 1944) preraslo u
Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja (CASNO)
i time postalo vrhovno zakonodavno i izvršno tijelo Crne Gore. Ove
odluke su, po njima, bile u skladu sa principima Drugog zasijedanja
AVNOJ-a o federativnom uređenju zemlje. Smatraju da je odluka dala
pravo crnogorskom narodu „da sam odlučuje o svojoj sudbini i da sam
snosi odgovornost za nju“. Tako je obezbijeđen „kontinuitet crnogorske
državnosti“ ali u „okviru jugoslovenske federacije“.22
18
Autori su u svom tekstu za formulaciju svih demokratskih grupa koristili navodnike.
Autori u daljem tekstu nijesu komentarisali ovu konstataciju, iako su je stavili pod
navodnicima. Šerbo Rastoder, Radoje Pajović, Zvezdan Folić, Istorija. Udžbenik za
četvrti razred gimnazije, Podgorica 2014, str. 199
19
Isto, str. 199-200.
20
Isto, str. 200
21
Isto, str. 202.
22
Isto, str. 212.
213
Druga dva udžbenika posvjećuju manje pažnje ne samo temi Drugog

zasijedanja AVNOJ-a nego i Drugom svjetskom ratu uopšte. Drugo
zasijedanje AVNOJ-a je obrađeno u sklopu cjeline koja se bavi novim
organima vlasti, zajedno sa Narodnooslobodilačkim odborima i
Prvim zasijedanjem AVNOJ-a 1942. godine. U oba udžbenika je o
Drugom zasijedanju posvećen jedan istovjetni pasus, u kojem se daju
osnovne informacije o događaju.23 Udžbenik za III razred sadrži jednu
fototografiju i to Tito govori na Drugom zasijedanju AVNOJ-a,24 dok
udžbenik za srednju stručnu školu donosi fotografiju pod nazivom
Zasijedanje AVNOJ-a, ali ne definiše da li je fotografija sa Prvog ili
Drugog zasijedanja25. Na kraju nastavnih jedinica, u oba udžbenika
postoje pitanja oko zasijedanja, ali se 3 od 4 pitanja svode na puko
reprodukovanje činjenica.26 Jedino pitanje „Zbog čega su zapadni
saveznici odbijali da pružaju legitimitet odluka II zasijedanja AVNOJ-a?“,
koje se nalazi u udžbeniku za srednje stručne škole, od učenika traži
da sam donese zaključke, budući da u tekstu nije konktretno naveden
razlog odbijanja saveznika da partizanima daju legitimitet.27
Tokom 2009. godine Savjet za opšte obrazovanje odobrio je novi
udžbenik za IV razred gimnazije, čiji su autori Šerbo Rastoder, Dragutin
23
Đorđe Borozan, Saša Knežević, Sait Šabotić, Istorija za III razred gimnazije,
Podgorica 2003, str. 289; Nikola Mršulja, Željko Drinčić, Lovćenka Radulović,
Zdravko Pejović, Istorija za I i II razred srednjih škola, Podgorica 2003 str. 268.
24
Đorđe Borozan, Saša Knežević, Sait Šabotić, Istorija za III razred gimnazije,
Podgorica 2003, str. 289.
25
Nikola Mršulja, Željko Drinčić, Lovćenka Radulović, Zdravko Pejović, Istorija za I
i II razred srednjih škola, Podgorica 2003, str. 268.
26
“Kako je AVNOJ definisan na I, a kako na II zasijedanju?“ Đorđe Borozan, Saša
Knežević, Sait Šabotić, Istorija za III razred gimnazije, Podgorica 2003, str. 290.
„Kako je AVNOJ definisan na Prvom, a kako na Drugom zasijedanju?“ i „Nabrojte
najznačajnije odluke II zasijedanja AVNOJ-a“ Nikola Mršulja, Željko Drinčić,
Lovćenka Radulović, Zdravko Pejović, Istorija za I i II razred srednjih škola,
Podgorica 2003, str. 271
27
U cijelom tekstu koji je posvećen Drugom zasijedanju AVNOJ-a u ovom udžbeniku
nije pomenut podatak da su zapadni saveznici osporavali legimitet odluka iz Jajca.
Tekst o događaju na Nikola Mršulja, Željko Drinčić, Lovćenka Radulović, Zdravko
Pejović, Istorija za I i II razred srednjih škola, Podgorica 2003, str. 268-269.
214
Papović i Sait Šabotić. Ovaj udžbenik je izazvao brojne kontroverze zbog

načina kako je Crna Gora predstavljena tokom ratova devedesetih.28
Kako autori nijesu željeli da revidiraju svoje stavove i promijene tekst
udžbenika29, Savjet za opšte obrazovanje je donio odluku da se paralelno
koriste oba udžbenika.30
Tekst o Drugom zasijedanju AVNOJ-a nalazi se u sklopu nastavne jedinice
Oslobodilački rat i revolucija, u cjelini sa naslovom Revolucionarna
smjena vlasti. Autori iznose najosnovnije činjenice o događaju, a zatim
dodaju da su odluke bile „jednostrane i revolucionarne“ i da ih zato
saveznici nijesu priznali, budući da su i dalje legitimitet davali vladi u
egzilu. Dalje navode da su Sovjetski Savez i Velika Britanija pokrenuli
pregovore između partizana i kraljevske vlade, koji su rezultirali
priznanjem AVNOJ-a od strane predsjednika kraljevske vlade Ivana
Šubašića.31 Kao i u prethodnim udžbenicima i u ovom se Drugo
zasijedanje AVNOJ-a spominje u nastavnoj jedinici Crna Gora u ratu
1943-1945, đe autori objašnjavaju da je ZAVNO za Crnu Goru i Boku
prihvatio odluke Drugog zasijedanja.32 Autori donose i fotografiju dr
Ivana Ribara koji otvara zasijedanje, a učenicima postavljaju dva pitanja
u kojima traže od njih da reprodukuju stečeno znanje.33
Od 2016. crnogorski maturanti su dobili novi udžbenik, koji se
koristi do danas. Autori su odmah na početku nastavne teme Crna
Gora i Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu uvrstili Drugo zasijedanje
AVNOJ-a na vremenskoj liniji. U sklopu ključnih riječi navedena je
28
Predrag Tomanović, Udžbenici istorije koji prećutkuju prošlost, https://www.
slobodnaevropa.org/a/udzbenici-istorije-koji-precutkuju-proslost/27813457.html
(pristupljeno 13. 05. 2023. u 17:36h).
29
Mustafa Canka, Crna Gora: Istorija po narudžbini, https://www.dw.com/sr/crna-
gora-istorija-po-narud%C5%BEbini/a-5211626 (pristupljeno 13. 05. 2023. u
17:40h).
30
Kosara K. Begović, Dvostruka istorija, https://www.monitor.co.me/dvostruka-
istorija/ (pristupljeno 13. 05. 2023. u 17:45h).
31
Šerbo Rastoder, Dragutin Papović, Sait Šabotić, Istorija 4 za četvrti razred gimnazije,
Podgorica 2009, str. 155-156.
32
Isto, str. 163.
33
Isto, str. 156.
215
skraćenica AVNOJ, a u rubriku mjesta koja treba pronaći na karti nalazi

se grad Jajce. Takođe nagovještavaju učenicima da će naučiti koji je
„značaj AVNOJ-a i njegovih odluka na dalji tok rata“ što će im pomoći
da razumiju „istorijski značaj Drugog zasijedanja AVNOJ-a“.34
Drugo zasijedanje AVNOJ-a nalazi se u sklopu nastavne jedinice
Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu 1943-1945. Autori navode da
je nakon uspjeha NOP-a u toku 1943. godine održano zasijedanje u
Jajcu, kojem su prisustvovali delegati iz svih krajeva Jugoslavije, osim
Makedonije i Sandžaka. Prenose odluke koje su donesene na zasijedanju
i zaključuju da su narodi Jugoslavije nakon Jajca dobili garancije da
nema povratka na staro i da će se realizovati svi zacrtani ciljevi NOB-a.
Uz tekst, prenose i fotografiju dr Ivana Ribara sa Drugog zasijedanja,
koja se nalazi i u udžbenicima za IV razred gimnazije iz 2003. i 2009.
godine. Učenicima daju kompleksniji zadatak a to je da analiziraju
odluke donesene na zasijedanju i objasne njihov karakter.35 O AVNOJ-u
se govori i u dijelu koji je rezervisan za rat na teritoriji Crne Gore. Autori
prenose odluke sa zasijedanja i navode da su u njihovom donošenju
učestvovali delegati iz Crne Gore.36
Moderni crnogorski udžbenici su napravili iskorak u odnosu na ranije
udžbenike. Nijesu natrpani marksističkim terminima kao socijalistički
udžbenici, a istovremeno nijesu opterećeni ratnom stvarnošću kao što je
to bio slučaj sa udžbenicima devedesetih. Ipak i udžbenici iz devedesetih
i moderni udžbenici o Drugom zasijedanju AVNOJ-a donose samo
osnovne informacije i ne tumače njihove odluke. Lekcije o AVNOJ-u
u Crnoj Gori nijesu doživjele istorijsku reviziju sem što su svi tekstovi,
osim jednog, oslobođeni marksističke terminologije. AVNOJ se gleda ili
u neutralnom ili u pozitivnom svijetlu, nikad u negativnom. Neutralno
gledište imaju udžbenici iz devedesetih u kojima učenici dobijaju
najosnovnije informacije o zasijedanju. Pozitivno gledište na Drugo
zasijedanje imaju udžbenici koje su pisali crnogorski autori, iz razloga
što je na ovom zasijedanju obnovljena državnost Crne Gore.
34
Milan Šćekić, Živko Andrijašević, Vanja Vuković, Istorija udžbenik za četvrti razred
gimnazije, Podgorica 2022, str. 116-117.
35
Isto, str. 128.
36
Isto, str. 139.
216
Literatura
Udžbenici
Borozan, Đorđe, Knežević, Saša, Šabotić, Sait, Istorija za III razred
gimnazije, Podgorica 2003, (28. 01. 2003.)
Gaćeša, Nikola, Živković, Dušan, Radović, Ljubica, Istorija za III
razred prirodno-matematičkog smjera i IV razred gimnazije opšteg i
društveno-jezičkog smjera, Beograd 1998. (Odobren 15. 06. 1992.)
Gaćeša, Nikola, Živković, Dušan, Radović, Ljubica, Istorija za III razred
prirodno-matematičkog smjera i IV razred gimnazije opšteg i društveno-
jezičkog smjera, Podgorica 1997. (Odobren 05. 06. 1993.)
Gaćeša, Nikola, Živković, Dušan, Radović, Ljubica, Istorija: za II razred
četvorogodišnjih stručnih škola, Beograd 1997. (Odobren 11. 04. 1991.)
Gaćeša, Nikola, Živković, Dušan, Radović, Ljubica, Istorija: za II razred
četvorogodišnjih stručnih škola, Podgorica 1993. (Odobren 05. 06. 1993.)
Mršulja, Nikola, Drinčić, Željko, Radulović, Lovćenka, Pejović, Zdravko,
Istorija za I i II razred srednjih škola, Podgorica 2003. (04. 12. 2022.)
Rastoder, Šerbo, Pajović, Radoje, Folić, Zvezdan, Istorija udžbenik za
četvrti razred gimnazije, Podgorica 2014. (odobren 28. 01. 2003.)
Rastoder, Šerbo, Papović, Dragutin, Šabotić, Sait, Istorija 4 za četvrti
razred gimnazije, Podgorica 2009. (odobtren 16. 09. 2009.)
Šćekić, Milan, Andrijašević, Živko, Vuković, Vanja, Istorija udžbenik za
četvrti razred gimnazije, Podgorica 2022 (odobren 14. 06. 2016.)
Monografije
Vuković, Vanja, Evropa u crnogorskim udžbenicima istorije 1945-2012,
Podgorica 2015.
Naučni članci
Kuzman, Filip, Crnogorski udžbenici o Drugom svjetskom ratu, Zbornk
radova „Pred izazovima revizionističkih historiografija – regionalni
kontekst“, Sarajevo 2020
Martin Muller, Goodbye, Postsocialism!, Europe-Asia Studies, Vol. 71,
No. 4, 2019
217
Članci sa portala
Begović, Kosara K, Dvostruka istorija, preuzeto 13. 05. 2023, sa https://
www.monitor.co.me/dvostruka-istorija/
Canka, Mustafa, Crna Gora: Istorija po narudžbini, preuzeto
13. 05. 2023. sa https://www.dw.com/sr/crna-gora-istorija-po-
narud%C5%BEbini/a-5211626
Tomović, Predrag, Udžbenici istorije koji prećutkuju prošlost, preuzeto
13. 05. 2023. sa https://www.slobodnaevropa.org/a/udzbenici-istorije-
koji-precutkuju-proslost/27813457.html
POST-SOCIALIST MONTENEGRO TEXTBOOKS ABOUT THE

SECOND SESSION OF AVNOJ IN JAJCE
Summary
Montenegrin post-socialist textbooks for secondary schools can be
divided into two groups. The first group consists of ijekavian textbooks
from Serbia that were printed during the 1990s, and the second group
includes reformed textbooks, which have been used since 2002. The
second session of the Anti-Fascist Council for the National Liberation of
Yugoslavia (AVNOJ) is viewed neutrally by the textbooks that were used
in the 1990s. In them, the authors convey basic information about the
event, without any deeper analysis of the content, and in the questions
they ask the students only to reproduce the facts. It is noticeable that the
textbook for secondary vocational schools is not exempt from Marxist
terminology, unlike the textbook for high school, since the vocational
school textbook was approved while the SFRY still existed. The reformed
textbooks view the Second Session of the AVNOJ positively, since the
authors highlight the fact that Montenegro restored its statehood, which
it lost after the First World War.
(Translated by: Filip Kuzman)
218
Dino Dupanović, MA
JU Muzej Unsko-sanskog kantona
UDK 371.67 (497.6): 94 (497.6)
Stručni rad
ZASJEDANJA AVNOJ-A U SOCIJALISTIČKIM I
POSTSOCIJALISTIČKIM UDŽBENICIMA
Abstrakt: U radu se analiziraju udžbenici historije korišteni

u razdoblju socijalističke Jugoslavije, kao i udžbenici koji su
publikovani i koji se još uvijek koriste u Bosni i Hercegovini,
odnosno u Federaciji Bosne i Hercegovine. U okviru analize
pomenutih udžbenika, naglasak je stavljen na analizu dva događaja,
Prvog i Drugog zasjedanja Anifašističkog vijeća narodnog
oslobođenja Jugoslavije, odnosno (ne)zastupljenosti pomenutih
događaja u udžbenicima i njihova interpretacija. Pored toga,
djelomično je obrađeno i pitanje, odnosno pozicija Prvog i Drugog
zasjedanja Anitifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije
u jugoslavenskoj zvaničnoj kulturi sjećanja promovisanoj od strane
Saveza boraca Narodnooslobodilačkog rata. Glavna karakteristika u
pozicioniranju pomenutih događaja kako u udžbenicima i zvaničnoj
kulturi sjećanja, jeste snažna podjeljenost koja je u pozadini uvijek
imala, etničke i nacionalne suprotnosti, što ukazuju i neke ranije
analize autora iz Bosne i Hercegovine, poput Melise Forić Plasto,
koja se bavila širom analizom udžbenika pisanih na bosanskom,
hrvatskom i srpskom jeziku.
Ključne riječi: AVNOJ, udžbenici, historija, Bosna i Hercegovina,
Drugi svjetski rat
Abstract: The paper analyzes history textbooks used in the period
of socialist Yugoslavia, as well as textbooks that were published and
are still used in Bosnia and Herzegovina, actually in the Federation
of Bosnia and Herzegovina. Within the framework of the analysis of
the mentioned textbooks, emphasis is placed on the analysis of two
events, the First and Second Sessions of the Anti-Fascist Council for
the National Liberation of Yugoslavia, that is, the (non)
representation of the mentioned events in the textbooks and

their interpretation. In addition, the question, i.e. the position of
the First and Second Sessions of the Anti-Fascist Council for the
National Liberation of Yugoslavia in the Yugoslav official culture of
memory promoted by the Association of Fighters of the National
Liberation War, is partially addressed. The main characteristic in
the positioning of the mentioned events, both in textbooks and in
the official culture of memory, is the strong division that always had
ethnic and national contrasts in the background, as indicated by
some earlier analyzes by authors from Bosnia and Herzegovina, such
as Melisa Forić Plasto, who dealt with a wide analysis of textbooks
written in Bosnian, Croatian and Serbian languages.
Key words: AVNOJ, textbooks, history, Bosnia and Herzegovina,
World War II
U okviru jugoslavenske historiografije, javnim narativima kao i u

zvaničnoj kulturi sjećanja Prvo i Drugo zasjedanje Antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije1 pozicionirani su kao jedni
od najvažnijih događaja iz Drugog svjetskog rata. Koliki se značaj
općenito pridavao učenju (najnovije) povijesti svjedoči i podatak da
je Prosvjetni odsjek Izvršnog odbora AVNOJ-a već u decembru 1942.
godine, nepunih mjesec dana nakon svojeg osnivanja, donio posve
novi program povijesti u kojemu je bilo predviđeno da se u četvrtom
1
Prvo zasjedanje AVNOJ-a održano je u Bihaću 26-27. novembra 1942. godine.
Vijećnici koji su prisustvovali zasjedanju bili su predstavnici NOP-a naroda i
narodnosti Jugoslavije. Na Prvom zasjedanju AVNOJ-a donesena je Rezolucija
o osnivanju AVNOJ-a, koji je bio opštenacionalno političko tijelo. U odnosu na
inostranstvo AVNOJ je nastupao kao predstavnik nove Jugoslavije. Na zasjedanju
osuđena je jugoslavenska izbjeglička vlada u Londonu te je donesena odluka
o osnivanju zemaljskih antifašističkih vijeća Bosne i Hercegovine, Crne Gore,
Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Srbije. Drugo zasjedanje AVNOJ-a bilo je u
Jajcu 29. novembra 1943. godine. Drugo zasjedanje AVNOJ-a bilo je jedna vrsta
polaganja kamena temeljca za novu državu koja je trebala biti uspostavljena na
federativnom principu. Zasjedanjem je predsjedavao Ivan Ribar, predsjednik
Izvršnog odbora. AVNOJ je zamišljen kao parlament nove jugoslavenske države.
Rasim Hurem, „Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu 1941-1945.“, Plejada-
University Press, Zagreb-Sarajevo, 2016, 203-204.; Marko Attila Hoare, „Bosanski
muslimani u Drugom svjetskom ratu“, Vrijeme, Zenica, 2019, 242-243.
220
Dino Dupanović, MA, ZASJEDANJA AVNOJ-A U SOCIJALISTIČKIM...
razredu osnovne škole poučava o ratu koji je još bio u toku (Uputstva
nastavnicima za rad u osnovnim narodnim školama, 25. 12. 1942).2
U godinama koje su uslijedile nakon završetka Drugog svjetskog rata,
pozicioniranje pomenutih događaja ne samo da je snažno afirmisano u
društvu kroz udžbenike historije, nego i u zvaničnoj kulturi sjećanja.3
Ubrzana izgradnja i otvorenje muzeja u Bihaću i Jajcu, 1952. i 1953.
godine posvećenih Prvom i Drugom zasjedanju AVNOJ-a, svjedoče
2
Snježana Koren, „Politika povijesti u Jugoslaviji (1945-1960)“, Srednja Europa,
Zagreb, 2012, 311.
3
„Središnja školska proslava bio je 29. novembar, praznik s eksplicitno historijskom
simbolikom kojim su se svake godine prizivala u sjećanje dva povijesna događaja:
Drugo zasjedanje AVNOJ-a 1943. godine te zasjedanje Ustavotvorne skupštine
1945. godine. Ovaj su praznik škole svečano proslavljale već u studenom 1945.
godine- u školskim izvještajima najčešće su ga nazivale .’29. novembra”’, ’godišnjica
Drugog zasjedanja AVNOJ-a’, ’dan II zasjedanja AVNOJ-a’, ’narodni praznik 29.
novembra’ itd. Već sljedeće godine, odlukom Prezidijuma Narodne skupštine
FNRJ (2. ll. 1946), proslavljanje ovog praznika dobilo je dodatnu funkciju: otada
se 29. novembra istovremeno obilježavala odluka AVNOJ-a na ’povijesnom
zasjedanju’ u Jajcu 1943. kojom su ’narodi Jugoslavije /.../ udarili temelje za
izgradnju nove Jugoslavije’, kao i, ’dan kad je godine 1945. Ustavotvorna skupština
proglasila Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju’. Tako je ovaj praznik dobio
dvostruku simboliku: osim što je predstavljao rođenje druge Jugoslavije, postao je
i simbolička reprezentacija čina svrgavanja monarhije i proglašenja republike. To
je došlo do izražaja i u uobičajenom nazivu ovog praznika - Dan Republike - koji
se ne navodi ni u jednom zakonu o državnim praznicima iz rog razdoblja, ali se
svejedno učestalo spominje već od druge polovice 1940-ih u raznim dokumentima,
dopisima, izvještajima i odlukama. Otada se taj praznik u školskim izvještajima
počinje redovito vezivati uz proglašenje republike, pa se stoga i naziva proslavom
’dana proglašenja republike’, ’Dana Republike’,’Drugog zasjedanja AVNOJ-a i
Dana Republike’ ili jednostavno, ’proslavom 29. novembra/studenog’. Svečanosti
povodom 29. novembra imale su ulogu oživljavanja središnjih vrijednosti u
kolektivnom pamćenju, kako učenika, tako i nastavnika – bile su privilegirano
mjesto za iskazivanje motiva bratstva i jedinstva te lojalnosti društvu i državi. Ipak,
škole su upozorene da ’o ovim historijskim datumima’ ne treba govoriti isključivo
na samoj proslavi, već i u cjelokupnom školskom radu. Iako ovdje nisu, kao u nekim
kasnijim uputama, definirani predmeti, može se bez puno dvojbe pretpostaviti da se
to prvenstveno odnosilo na tzv. nacionalne predmete, prije svega nastavu hrvatskog
ili srpskog jezika i povijesti. To potvrđuju i prvi programi i priručnici za nastavu
povijesti objavljeni tijekom rata: Drugo zasjedanje AVNOJ-a već se u njima opisuje
kao ’jedan od najkrupnijih, najdalekosežnijih događaja u historiji naših naroda’.“
Koren, „Politika povijesti u Jugoslaviji (1945-1960)“, 412-413.
221
da je potreba novih vlasti za učvršćivanje “bratstva i jedinstva”, bila

jedan od ključnih potreba, a pomenuti događaji upravo su bili simboli
kratice koja je upućivala na zajednički život među svim jugoslavenskim
etničkim i nacionalnim kategorijama. Novo komunističko rukovodstvo
nastojalo je na ovaj način ukomponovati složen jugoslavenski mozaik
kulture sjećanja na događaje iz Drugog svjetskog rata. Na to upućuje
i izjava Josipa Broza Tita, koji je na osnivačkom kongresu SABNOR-a
istaknuo: „Bilo bi poželjno, i to moramo postići, da sve što je negativno,
sve ono čime se naši narodi ne mogu ponositi, da sve to zaboravimo“.4
Max Bergholz s punim pravom navodi „da svaka empirijska analiza
toga kakav je odnos javnost imala prema memorijalnim mjestima
podignutim u Jugoslaviji vodi ’ad apsurdum’ predstavu da je postojalo
jedno monolitno, s političkog vrha propisano društveno pamćenje
rata.“5 Takav način kulture sjećanja, sasvim sigurno odrazio se i na
jugoslavenske udžbenike na kojima su trebale odrastati nove generacije,
učeći o dešavanjima iz minulog rata.
Bez obzira na brojne probleme s kojima se suočavao SABNOR,6
čini se kako su 1970-e godine zaista predstavljale vrijeme vrhunca u
promicanju i njegovanju kulture sjećanja na narodnooslobodilačku
borbu. Primjera radi, tokom 1974. godine Muzej AVNOJ-a u Bihaću
posjetio je do tad rekordan broj posjetilaca, koji su istina svraćali u ovaj
muzej kao dio obaveznih regionalnih ekskurzija. Uglavnom se radilo o
đačkim ekskurzijama i organizovanim posjetama radnih kolektiva. Po
broju posjeta muzej u Bihaću, zajedno s muzejom u Jajcu, ubrajao se
među najposjećenije u zemlji.7 Međutim, s druge strane, u Jugoslaviji
4
Idriz Čejvan, „Tradicija NOR i Revolucija i Uloga Muzeja, Muzeji revolucije u
negovanju revolucionarnih tradicija“, Beograd, 1972, 5.
5
Hajke Karge, „Sjećanje u kamenu – okamenjeno sjećanje?“, Biblioteka XX vek,
Beograd, 2014, 17.
6
„Savez boraca Narodnooslobodilačkog rata (SBNOR) osnovan je 1947. godine, i on je
nekadašnje partizanske borce, i one koji su podržavali Narodnooslobodilački pokret,
okupio s ciljem čuvanja i njegovanja tradicija i sjećanja na Narodnooslobodilački
rat. /.../ Savez je nakon ujedinjena sa Savezom ratnih vojnih invalida Jugoslavije
i Savezom rezervnih oficira i podoficira Jugoslavije 1961. godine preimenovan u
Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata (SUBNOR).“ Karge, „Sjećanje
u kamenu“, 19.
7
U Muzeju Prvog zasjedanja AVNOJ-a u Bihaću-Rekordan broj posjetioca, Krajina,
br. 653, Bihać, 7.6.1974., 4.
222
je tokom prve polovine 1970-ih godina bilo primjetno opadanje

interesovanja “omladinaca” za kulturu sjećanja na događaje iz Drugog
svjetskog rata. Učestali, ponekad i monolitni događaji na kojima su
se “omladinci” prisjećali događaja poput Prvog i Drugog zasjedanja
AVNOJ-a, možda je najbolje sažeto u riječima jednog od članova
SABNOR-a Jugoslavije za njegovanje tradicija, koji je na jednoj od
sjednica ovako opisao ovaj problem: „/.../ ja mislim ako ćemo ozbiljno
da analiziramo stvari da smo mi već zapali u to vrijeme i u tu situaciju
da neprekidnim ponavljanjem na isti način proslava tih već smo pomalo
dosadili i sebi, a posebno toj omladini i mlađoj generaciji. /.../ Ako te
proslave namjenjujemo omladini onda bi stvarno tu omladinu morali
učiniti da ona bude subjekat, a ne objekat. /.../ taj mladi svijet na takav
način da oni neprekidno slušaju nas i neprekidno o našim jurišima,
borbama itd.“8
Josip Broz Tito i Jovanka Broz u Muzeju Prvog zasjedanja AVNOJ-a. Tito sjedi u
fotelji u kojoj je sjedio u noći s 26. na 27. novembar 1942. godine. Fotografiju ustupio
JU Muzej Unsko-sanskog kantona.
8
Arhiv Jugoslavije (dalje: AJ), Fond SUBNOR-a-Komisija za negovanje
revolucionarnih tradicija, broj reg. 134, Magnetofonske bilješke sa sjednice Komisije
Predstavništva SUBNOR Jugoslavije za njegovanje revolucionarnih tradicija, od 18.
decembra 1974. godine, 1/8-1/9.
223
Ovakve kritike i slične, ponekad su bile toliko oštre, poput one Drage
Roksandića, koji je ukazao da su tokom decenijske izgradnje kulture
sjećanja pojedine stvari iz prošlosti hipertrofirane i urezivane u svijest
ljudima, da su one dovele do stvaranja mitova o revoluciji.9 Pomenuti
problemi uveliko su utjecali na prakticiranje njegovanja zvanične
kulture sjećanja, kod velikog broja omladine. Krajem 1970-ih godina
bilo je primjetno da osnovne škole značajno prednjače u „njegovanju
i razvijanju revolucionarnih tradicija“, u odnosu na srednje škole, a
posebno fakultete.10
Međutim, vratimo se na prve poslijeratne godine, u kojima su udžbenici za
historiju često bili predmet polemike, i trebali oblikovati nove generacije,
koje su kako je pomenuto, s vremenom stvarale određenu distancu
prema zvaničnoj kulturi sjećanja. Prema pisanju i zapažanju Snježane
Koren, jugoslavenski historijski udžbenici, imali su razvojnu liniju, u
okviru koje je primjetno sve jače konstituisanje narodnooslobodilačke
borbe, njene vojne i političke strane. O tome kako su se afirmisali i tekla
politika pisanja udžbenika za historiju, Koren piše:
“Učenike je također trebalo upoznati sa zadacima, ciljevima i
tekovinama NOB-a u koje su se ubrajali ’jedinstvo i ravnopravnost
naroda’, stvaranje narodne vlasti (NOO-i, AVNOJ, ZAVNOH, JNOF)
i federativno uređenje Jugoslavije.’ ’Sintagma bratstvo i jedinstvo se
u ovim ranim programima još nije koristila, nego se umjesto toga
govorilo o “nacionalnoj ravnopravnosti, slobodi i bratstvu svih naroda
Jugoslavije’: Titov kult ipak se počeo izgrađivati nešto kasnije: dok se u
programu AVNOJ-a iz 1942. izrijekom još ne spominje njegovo ime, već
u programu ZAVNOH-a za treći razred osnovne škole iz 1944. koji se
zasnivao na upoznavanju učenika s odabranim povijesnim osobama i
događajima predviđena je i tema ’Tim’. Nadalje Titovom imenu pridavat
će se atribucije koje su sa svakim programom bile sve laskavije: npr. u
programu za gimnazije za 1945/46. spominje se kao ’narodni heroj’, u
9
AJ, Fond SUBNOR-a-Savezni odbor, Komisija za njegovanje revolucionarnih
tradicija, fascikla br. 80, Zapisnik sa druge sjednice Komisije za njegovanje
revolucionarnih tradicija SO SUBNOR, od 9. jula 1970. godine, 7.
10
AJ, Fond SUBNOR-a, broj reg. 153, Komisija za njegovanje revolucionarnih tradicija,
Njegovanje i razvijanje revolucionarnih tradicija, od marta 1977. godine, 11.
224
programu za osnovnu školu iz 1948/49. kao ’inspirator i organizator

NOB-e’, a u gimnazijskom programu iz iste godine kao ’genijalni
rukovodilac oslobodilačke borbe’.”11 “Već u ljeto 1945. donesena je
odluka da će se u jugoslavenskim školama za poučavanje opće povijesti
koristiti prevedeni sovjetski udžbenici, a istovremeno su prosvjetne
vlasti počele planirati i izradu udžbenika za nacionalnu povijest. No,
potkraj jula 1946. godine Boris Ziherl, predsjednik Komiteta za škole
i nauku, proglasio je pitanje sastavljanja udžbenika za nacionalnu
povijest ’najtežim, a ujedno najvažnijim pitanjem’ na polju udžbeničke
problematike uopće. Od samog početka postojale su različite zamisli
o tome treba li izraditi jedan udžbenik za cijelu Jugoslaviju ili svaka
republika treba izraditi svoje zasebne udžbenike, a gledišta o tome uvelike
su ovisila ne samo o zacrtanoj prosvjetnoj politici, nego i o zatečenim
okolnostima i mogućnostima pojedinih republika. Na prvoj sjednici
Prosvjetnog savjeta u Ministarstvu prosvete DFJ u Beogradu u augustu
1945. raspravljalo se o osnovnim smjernicama državne prosvjetne
politike, a jedna od tema bili su i udžbenici nacionalne povijesti. Dio
sudionika, među njima i pomoćnik ministra prosvjete Martin Mencej,
zalagao se za jedinstvene jugoslavenske udžbenike. Prema podacima koje
na temelju analize dokumenata iz saveznog Ministarstva prosvete donosi
američka povjesničarka C. Lilly, na sastanku je ova ideja naišla na znatan
otpor slovenskih, hrvatskih i nekih srpskih delegata koji su smatrali da
svaka republika treba pripremati i objavljivati svoje vlastite udžbenike
povijesti i književnosti, dok su s druge strane makedonski, crnogorski
i bosanskohercegovački kandidati naglašavali potrebu za uniformnim
obrazovanjem i zajedničkim udžbenicima. No, na temelju izvještaja
koji je hrvatskom Ministarstvu prosvjete podnio hrvatski delegat Edo
Vajnaht proizlazi da na sastanku nisu doneseni nikakvi obvezujući
zaključci, a osim toga čini se da su crnogorske i bosanskohercegovačke
delegate koji su se zalagali za jedinstvene udžbenike više vodili praktični
razlozi nego unitarističke namjere, s obzirom da su upravo te dvije
republike imale najviše problema s tiskanjem vlastitih udžbenika. Ipak,
ideja o stvaranju zajedničkog udžbenika nacionalne povijesti za cijelu
11
Koren, „Politika povijesti u Jugoslaviji, 121.
225
Jugoslaviju nije napuštena ni sljedećih godina, tim više što se pokazalo

da nijedna republika nije u stanju samostalno izraditi takav udžbenik.”12
U udžbenicima historije događajima poput Prvog i Drugog zasjedanja
AVNOJ-a, kao i događajima koji su pratili proces stvaranja nove
jugoslavenske države, poput osnivanja i rada Bihaćke republike,
pridavana je velika pažnja. Tako je u udžbeniku “Povijest 2 – udžbenik
za srednje škole”, autora Tome Čubelića i dr. Dragutina Pavličevića
izdane u Zagebu 1977. godine, na osam stranica detaljno opisan proces
dolaska partizanske vojske u Bihaćku krajinu i osnivanje Antifašističkog
vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije, dok je Drugo zasjedanje
AVNOJ-a detaljno elaborirano i shematski razrađeno na približno pet
stranica.13 Terminologija korištena u okviru pomenutog udžbenika bila
je usklađena s onom koja je svakodnevno korištena u javnim narativima,
jugoslavenskoj historiografiji i govorima povodom obilježavanja
godišnjica iz Drugog svjetskog rata. Termini poput “domaći izdajnici”,
“kvislinzi”, “klasni interesi”, “drug Tito” i dr., bili su osnovno obilježje
gotovo svih jugoslavenskih udžbenika za historiju.
Udžbenici za historiju u Federaciji Bosne i Hercegovine

Raspad Jugoslavije i proglašenje samostalnih republika, uslovilo je
pisanje novih udžbenika historije koji su se konceptualno i terminološki
uveliko razlikovali od onih pisanih za vrijeme komunističke vlasti.
Zapravo, zvanično sjećanje na događaje iz Drugog svjetskog rata počelo
je gubiti na značaju tokom druge polovine 1980-ih godina kada su
država i cjelokupan sistem dospjeli pod snažan pritisak. Događaji iz
prošlosti, odnosno jugoslavenska zvanična historija postala je izvor
za propitivanje cjelokupne ideologije, što se dešavalo u gotovo svim
zemljama istočne Evrope. Rekonstrukcija sjećanja na Drugi svjetski
12
Snježana Koren, „Politika povijesti i udžbenici: Kako se pisala nacionalna povijest
1945.-1955“, u: u: “Desničini susreti”, sv. 4, Filozofski fakultet u Zagrebu, Zagreb,
2011. 140-141.
13
Tomo Čubelić i Dragutin Pavličević, „Povijest 2 - udžbenik za srednje škole“, Školska
knjiga, Zagreb, 1977, 161-169, 199-203.
226
rat, naročito se aktivirala u Srbiji i Hrvatskoj. Iako su neki komunisti

pokušavali braniti ranije vrijednosti, odnosno sjećanje na ratne dane,
polagano su gubili bitku.14
Promjena zvanične kulture sjećanja na Drugi svjetski rat koja je svoje
značajnije promjena doživjela u drugoj polovini 1980-ih godina, snažno
se odrazila na pisanje novih udžbenika u drugoj polovini 1990-ih
godina. Naročita kompleksnost bila je primjetna u Bosni i Hercegovini,
u kojoj su sada sve tri etničke, odnosno nacionalne zajednice Bošnjaci,
Srbi i Hrvati imali mogućnost sagledavanja i interpretiranja događaja
iz Drugog svjetskog rata bez da su morali računati na komunističku
cenzuru.
“Da bismo približili ulogu udžbenika u nastavi historije u Bosni i
Hercegovini neophodno je dati kraći osvrt na obrazovnu i udžbeničku
politiku. Obrazovni sistem u Bosni i Hercegovini kakav poznajemo
danas rezultat je stanja utvrđenog i uređenog Dejtonskim sporazumom.
Sistem reflektira administrativnu organizaciju države i njenu podjelu
na dva entiteta: Federaciju Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku,
te Brčko distrikt, a zatim i podjelu na deset kantona unutar Federacije
BiH. Na svakom od navedenih nivoa djeluje nadležno ministarstvo
obrazovanja koje propisuje i sprovodi zakone iz oblasti obrazovanja,
odnosno definira nastavne planove i programe, te odobrava udžbenike
za sve predmete osnovnog i srednjeg obrazovanja. Podatak o postojanju
trinaest ministarstava obrazovanja unutar Bosne i Hercegovine može
djelovati obeshrabrujuće, ali ipak mnogo relevantnijom se čini ona
unutrašnja podjela na tri nacionalna sistema bazirana na etničkom
identitetu i zasnova na pravu organizovanja i izvođenja nastave na
jeziku konstitutivnih naroda, odnosno postojanja nastavnih programa
na bosanskom (vezuje se za Bošnjake), hrvatskom i srpskom jeziku.
Udžbenici u Bosni i Hercegovini od 1992. godine do danas prošli su
jedan trnovit put. Još tokom rata 1992–1995. godine u dijelovima Bosne
i Hercegovine gdje su Hrvati i Srbi bili većinski narod korišteni su
udžbenici uvezeni iz Srbije, odnosno Hrvatske, te su hrvatski i srpski
14
Wolfgang Hoepken, „War, Memory, and Education in a Fragmented Society: The
Case of Yugoslavia: War, Memory, and Education in the Balkans“, u: „East European
Politics and Societies“, vol. 13, 1999, 205-207.
227
organi u BiH, nadležni za obrazovanje, jednostavno preuzimali planove

i programe od svojih ’matičnih država’. Ova praksa trajala je sve do 2000.
godine kada je donesena uredba da se u Bosni i Hercegovini ne mogu
koristiti udžbenici za ’grupu tzv. nacionalnih predmeta’ iz inozemstva,
odnosno iz Hrvatske i Srbije, pa su ti sadržajno isti ili donekle
modificirani udžbenici, umjesto u Beogradu i Zagrebu, izdavani u
Banjoj Luci, Istočnom Sarajevu, Grudama ili Mostaru. U dijelovima s
bošnjačkom većinom od školske 1994/1995.godine uvode se udžbenici
koje je izdalo Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta
Republike Bosne i Hercegovine, koji ostaju na snazi do 2003. godine.
Navedeni udžbenici korišteni su aktivno sve do 1998. godine kada je
međunarodna zajednica u Bosni i Hercegovini putem Ureda visokog
predstavnika, OSCE misije i ureda Vijeća Evrope započela intenzivne
radnje na reformi nastave nacionalnih predmeta, prije svega historije.
Sve je započelo formiranjem komisije za reviziju udžbenika i uklanjanje
uvredljivih sadržaja1998. godine. Cilj ove revizije udžbenika bio je izbjeći
očito i negativno šabloniziranje ’drugog’ ili takozvane ’antidejtonske’
formulacije te jamčiti da oni ne sadrže nikakve odlomke koji štete
nacionalnim i religioznim osjećajima nijednoga od triju konstitutivnih
naroda BiH niti da pozivaju na mržnju ili nasilje. Tokom 1999. godine
na osnovu zaključaka rada komisije provedeno je uklanjanje uvredljivih
sadržaja koji su sadržavali govor mržnje ili interpretacije koje nisu bile
u skladu s mišljenjem predstavnika druga dva naroda i sl. te su takvi
sadržaji precrtavani markerima u postojećim udžbenicima jer novi u
tom trenutku nisu mogli biti štampani.”15
U ovom slučaju kao predmet analize uzeto je nekoliko udžbenika za
osnovne i srednje škole izdanih za nastavne planove i programe na
bosanskom, odnosno hrvatskom jeziku. Kao jedan od uzoraka analize
uzet je udžbenik historije za četvrti razred gimnazije, autora Muhidina
Pelesića i Mustafe Imamovića izdanog u Sarajevu 1996. godine. U okviru
ovog udžbenika, autori su se u dijelu koji se odnosi na dešavanja na
bosanskohercegovačkom području u Drugom svjetskom ratu, dotaknuli
Prvog i Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Analizom pomenutih poglavlja
15
Melisa Forić Plasto, „Historiografija o Bosni i Hercegovini u bosanskohercegovačkim
udžbenicima historije (2000–2017)“, u: „Prilozi o historiografiji Bosne i Hercegovine
(2001–2017) II“, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
2020, 279-282.
228
ne mogu se utvrditi neka značajnija odstupanja, izuzev terminologije,

od hronološkog prikazivanja događaja i odluka, kao u udžbenicima
pisanim prije raspada Jugoslavije. S tim, da vrijedi napomenuti, da
su autori u poglavlju koje se odnosi na Drugo zasjedanje AVNOJ-a u
Jajcu i Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a, nešto značajniju pažnju posvetili
ulozi Bosne i Hercegovine tokom narodnooslobodilačke borbe kao
“žarištu borbe”, ali i pitanju uloge bosanskohercegovačkih komunista
Rodoljuba Čolakovića i Avde Hume koji su “vodili bitku” s nekim
jugoslavenskim komunistima za priznavanje Bosne i Hercegovine kao
jednakopravne članice u federaciji.16 U drugim udžbenicima, kasnijeg
izdanja, poput udžbenika “Historije za četvrti razred gimnazije”, autora
Hadžije Hadžiabdića, Edisa Dervišagića, Alena Mulića i Vahidina
Memića, izdanog 2007. godine, dijelovi koji se odnose na Prvo i Drugo
zasjedanje AVNOJ-a, odnosno poziciju Bosne i Hercegovine u Drugom
svjetskom ratu, razlikuje se od prethodno analiziranog udžbenika po
količini teksta, koji je znatno manji, ali upotpunjen ilustracijama, koje
su izostale u prvospomenutom udžbeniku. S tim da vrijedi ukazati na
pogrešku prilikom opisa ilustracije prilikom boravka Josipa Broza Tita u
Bihaću, što je u udžbeniku opisano kao njegov boravak u Jajcu.17
Za analizu udžbenika historije na hrvatskom jeziku, uzet je udžbenik
“Povijest 4”, autora Hrvoja Matkovića, Franka Miroševića, Bože Goluže
i Ivice Šarca, izdanog u Mostaru 2006. godine. Za razliku od ranije
pomenutih udžbenika, u okviru udžbenika “Povijest 4” tematska cjelina
koja se odnosi na Prvo, odnosno Drugo zasjedanje AVNOJ-a, sažeta je
na svega jednu stranicu s osnovnim informacija, bez nešto detaljnijeg
opisa značenja ovih događaja. S druge strane, udžbenik otvara i neka
pitanja koja su u vrijeme socijalističke Jugoslavije bila nepoželjna ne
samo u udžbenicima, nego i javnim narativima, poput sukoba Andrije
Hebranga s rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije.18
16
Muhidin Pelesić i Mustafa Imamović, „Historija – IV razred gimnazije“, Ministarstvo
obrazovanja, nauke, kulture i sporta, Sarajevo, 1996, 93-98.
17
Hadžija Hadžiabdić, Edin Dervišagić, Alen Muhić i Vahidin Mehić, „Historija/
Istorija/Povijest“, Bosanska knjiga, Tuzla, 2007,143-146.
18
Hrvoje Matković, Franko Mirošević, Ivica Šarac, Božo Goluža, „Povijest 4, udžbenik
za 4. razred gimnazije“, Školska naklada, Mostar, 2006, 184.
229
Kako zaključuje Melisa Forić Plasto u jednom članku: “Generalni

zaključak je da u udžbenicima koji se koriste u Bosni i Hercegovini
možemo vidjeti postojanje i utjecaj više historiografija, i to onih
nacionalnih, kroz interpretacije zajedničke prošlosti međusobno
suprotstavljenih i isključivih.”19 Govoreći u tom kontekstu, događaji
poput Prvog i Drugog zasjedanja AVNOJ-a također su prilagođeni ovom
obrascu. U udžbenicima pisanim na bosanskom jeziku pomenutim
događajima, dat je širi konceptualni prostor, s obzirom da su na ove
događaje vezani drugi događaji iz Drugog svjetskog rata, poput Prvog
zasjedanja ZAVNOBiH-a koje u bosanskohercegovačkoj historiografiji
ima snažnu poziciju, s obzirom na obnovu bosanskohercegovačke
državnosti. Slično je i s nekim drugim događajima poput velikih bitaka na
Neretvi i Kozari, koje trebaju dati snažan legitimitet Bosni i Hercegovini
i njenoj početnoj poziciji u dokazivanju bosanskohercegovačkog
doprinosa u Drugom svjetskom ratu. S druge strane, udžbenici pisani
na hrvatskom jeziku odaju dojam o dominaciji historije Hrvata, pa
su u tom kontekstu uklopljeni događaji s Prvog i Drugog zasjedanja
AVNOJ-a, koji se tek parcijalno dovode u vezu s prostorom Bosne i
Hercegovine i njene historije.
Literatura:
a) Arhivska građa
- Arhiv Jugoslavije, Fond SUBNOR-a-Komisija za negovanje
revolucionarnih tradicija
b) Knjige, članci i udžbenici
- Čejvan, Idriz, „Tradicija NOR i Revolucija i Uloga Muzeja, Muzeji
revolucije u negovanju revolucionarnih tradicija“, Beograd, 1972.
- Čubelić, Tomo i Pavličević, Dragutin, „Povijest 2 - udžbenik za
srednje škole“, Školska knjiga, Zagreb, 1977.
- Forić Plasto, Melisa, „Historiografija o Bosni i Hercegovini u
bosanskohercegovačkim udžbenicima historije (2000–2017)“,
u: „Prilozi o historiografiji Bosne i Hercegovine (2001–2017) II“,
19
Forić Plasto, „Historiografija o Bosni i Hercegovini u bosanskohercegovačkim
udžbenicima historije (2000–2017)“, 295.
230
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2020.

- Hadžiabdić, Hadžija, Dervišagić, Edin, Muhić, Alen i Mehić,
Vahidin, „Historija/Istorija/Povijest“, Bosanska knjiga, Tuzla, 2007.
- Hoare, Marko Attila „Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu“,
Vrijeme, Zenica, 2019.
- Hoepken, Wolfgang, „War, Memory, and Education in a Fragmented
Society: The Case of Yugoslavia: War, Memory, and Education in
the Balkans“, u: “East European Politics and Societies”, vol. 13, 1999.-
Hurem, Rasim, „Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu 1941-
1945.“, Plejada-University Press, Zagreb-Sarajevo, 2016, 203-204.
- Karge, Hajke, „Sjećanje u kamenu – okamenjeno sjećanje?“, Biblioteka
XX vek, Beograd.
- Koren, Snježana, „Politika povijesti u Jugoslaviji (1945-1960)“,
Srednja Europa, Zagreb, 2012.
- Koren, Snježana, „Politika povijesti i udžbenici: Kako se pisala
nacionalna povijest 1945.-1955“, u: “Desničini susreti”, sv. 4,
Filozofski fakultet u Zagrebu, Zagreb, 2011.
- Matković, Hrvoje, Mirošević, Franko, Šarac, Ivica, Goluža, Božo,
„Povijest 4, udžbenik za 4. razred gimnazije“, Školska naklada,
Mostar, 2006.- Pelesić, Muhidin i Imamović, Mustafa, „Historija
– IV razred gimnazije“, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i
sporta, Sarajevo, 1996.
Summary
This article analyzes the situation and views on the First and Second
Session of the Anti-Fascist Council of People’s Liberation of Yugoslavia
in certain history textbooks used during socialist Yugoslavia, but
also in textbooks used in the school curriculum in the Federation of
Bosnia and Herzegovina in Bosnian and Croatian. In addition, the
relationship of the Union of Fighters of the National Liberation War
during the period of socialist Yugoslavia, vis-à-vis the mentioned events
in the official culture of memory, i.e., the positioning of school visits
to museums dedicated to the mentioned events, was also partially
analyzed. Analyzing historical sources and textbooks, it is noticeable
231
that the First and Second Sessions of AVNOJ played an important role
in socialist textbooks, as well as the fact that, as stated by some authors,
war events in general were introduced into curricula during the war
days of 1942. , therefore, while the war was still going on. In addition,
the development line of the introduction of war events into textbooks,
including the aforementioned sessions, were over time fully adapted to
the new official terminology after the end of the Second World War.
Along with this type of education, an important segment in education
was visits to specialized museums, among which were the museums in
Bihać and Jajce dedicated to the session of the Anti-Fascist Council of the
People’s Liberation of Yugoslavia. However, with the rise of nationalism
in Yugoslavia, especially in the second half of the 1980s, visits to the
aforementioned museums, which in earlier years were important
segments of education, especially in elementary schools, also declined
significantly. After the end of the last war in Bosnia and Herzegovina,
views on the events of the Second World War in general, in textbooks,
lost the position they had during the socialist period. In addition to
the need to remove a large part of these events from textbooks, there
has also been a change in the way some of them are viewed. It could
be concluded that depending on which curriculum the textbooks were
adapted to, that the authors most often emphasized the suffering or
struggle of their own national community, often introducing elements
of suffering that were supposed to prove and emphasize the contribution
of their own national community in the anti-fascist struggle. Certain
textbooks, such as those used for curricula and programs in the Bosnian
language, have a somewhat more comprehensive and detailed approach
in analyzing the events of the First and Second Sessions of the AVNOJ,
especially because these were very important events for the construction
of the statehood of Bosnia and Herzegovina. On the other hand, in the
textbooks for curricula and programs in the Croatian language, in the
analyzed textbooks, these events are mentioned mainly as facts from the
past.
(Translated by: Dino Dupanović)
232
Melissa Kravetz, Women Doctors in Weimar nad Nazi Germany:
Maternalism, Eugenics and Professional Identity, University of Toronto
Press, Toronto, Buffalo, London, 2019, 328 str.
Francuski filozof i povjesničar ideja Michel Foucault u svojoj Istoriji

seksualnosti na idući način opisuje začetke populacijske politike:
“U osamnaestom stoljeću jedna od velikih novina u tehnikama vlasti
bila je pojava ‘stanovništva’ kao ekonomskog i političkog pitanja:
stanovništva-bogataša, stanovništva-radne snage (...) stanovništva
u ravnoteži između vlastitog rasta i sredstava kojima raspolaže.
Vlade uviđaju da nemaju posla samo sa podanicima, pa ni sa
‘narodom’, nego sa ‘stanovništvom’ i svojstvenim mu pojavama (...):
stopom rađanja, stopom smrtnosti, životnim vekom, plodnošću,
zdravstvenim stanjem, učestalošću poboljevanja, oblicima ishrane
i stanovanja. (...) U srži tog ekonomskog i političkog pitanja
stanovništva, seks: treba analizovati stopu rađanja, godine stupanja
u brak, zakonita i nezakonita rođenja, prevremenost i učestalost
polnih odnosa, puteve da se oni učine plodnim ili jalovim, dejstvo
neženstva ili zabrana, primjenjivanje postupaka protiv začeća
(...) ovo je prvi put da jedno društvo tvrdi (...) kako su njegova
budućnost i sreća povezani ne samo sa brojem i vrlinom njegovih
građana, ne samo sa propisima o braku i sa ustrojstvom porodice,
već i sa načinom na koji se svako služi svojom polnošću.”1
Početkom 20 st. ovaj je koncept populacijske politike u Evropi nadograđen

eugenikom, konceptom socijalne i rasne higijene, socijalnog Darvinizma
sukladno kojima se, manje ili više sistemski i institucionalno, usmjerava,
regulira razvoj i obnova “stanovništva” unutar državnih okvira, kroz
diferencijaciju i kategorizaciju članova društva, pojednostavljeno
rečeno, na “superiorne” i “inferiorne”, te se prema tome nastoji utjecati i
na njihovu odluku i pravo na brak i reprodukciju. Pomenuta superiornost
i inferiornost su nerijetko definirane klasnom, ali i rasnom, etničkom,
1
Mišel Fuko, Istorija seksualnosti Volja za znanjem (Drugo izdanje), Prosveta,
Beograd, 1982, 27-28.
ideološkom pripadnošću, kao i stanjem mentalnog i fizičkog zdravlja.

Pri tome se, unutar ovih koncepata, “negativne” društvene pojave, poput
raširenog alkoholizma, stope kriminaliteta – često usko povezane sa
uvjetima krajnje socijalne bijede “inferiornih” grupa sa dna društvene
ljestvice – tretiraju kao genetski prenosivi.
Iz evropskog/zapadnog povijesnog konteksta definiranog ovom idejnom
paradigmom, koja jača zajedno sa prvim modernim nacionalnim
i birokratskim državama te koja početkom 20. st. oblikuje diskurs
“humanističkih” znanosti, pa i medicine čijoj profesionalizaciji doprinosi
u kontekstu pojačane državne skrbi za zdravlje članova (nacionalnog)
društva, ishodi tema vrijedne naučne studije pod naslovom Women
Doctors in Weimar nad Nazi Germany: Maternalism, Eugenics and
Professional Identity, autorice Melisse Kravetz, vanredne profesorice
historije i kopredsjedavajuće na Ženskim, rodnim i seksualnim studijima
(The Women, Gender and Sexuality Studies Minor) na Univerzitetu
Longvud, Virginia, SAD.
Zapravo, ova monografija u kojoj se tijesno isprepliću rodna historija,
kao dio društvene, politička, te historija ideja i medicine kao znanosti
i profesije pokazuje na koji način su, po završetku I svjetskog rata,
žene, doktorice, mahom iz više i srednje društvene klase, u Vajmarskoj,
a potom i nacističkoj Njemačkoj, kreirale i proširivale prostor svog
profesionalnog djelovanja unutar opisanog idejnog mainstream-a i
medicine kao dominatno muške djelatnosti. U istraživačkom fokusu
je djelatnost doktorica okupljenih unutar prvog njemačkog ženskog
profesionalnog medicinskog udruženja utemeljenog 1924. (Bund
Deutscher Ärztinnen, BDÄ) kao i medicinski diskurs koji se kreirao
unutar njegovog časopisa Die Ärztin koji je autorici poslužio kao glavni
izvor za rekonstrukciju teme. U Uvodu studije Kravetz piše kako su u
Njemačkoj, u odnosu na druge velike evropske države, žene relativno
kasno, početkom 20. st. dobile pravo da studiraju medicinu te da je
tome “kumovao” i mizogini diskurs profesora medicine i konzervativne
birokratije koji su javnost uvjeravali da ženama ne treba dati pristupa
visokom obrazovanju jer preveliko intelektualno naprezanje „umanjuje
njihovu privlačnost, ugrožava njihovo zdravlje i razvoj reproduktivnih
sposobnosti“. Dakle, prva generacija doktorica u Njemačkoj završila je
236
svoj studij tokom i nakon Prvog svjetskog rata kada je, na zgarištima
vojnog i nacionalnog poraza i teške krize njemačkog društva pogođenog
ogromnim demografskim gubicima muške populacije, te opadajućim
natalitetom, jedna frakcija Socijaldemokratske partije Njemačke
utemeljila prvu građansku parlamentarnu demokratiju u njemačkoj
historiji, Weimarsku republiku.2
„Populacijskom politikom opsjednuti“ (jer eugenika je prožimala i
lijeve i desne političke koncepte i “progresivnu” misao), kako autorica
navodi u prvom poglavlju svoje knjige,3 politički predstavnici
Weimarske republike, socijaldemokrati, skupa sa demografima,
stručnjacima za društvenu higijenu, te doktorima i udruženjima za
promidžbu populacijske politike, a zbog straha za budućnost nacije i
straha od njemačkih neprijatelja i nacionalnog Drugog, u potpunosti su
podupirali eugeničke i principe društvene higijene stavljajući fokus ne
samo na kvantitet već i na kvalitet reprodukcije članova društva i nacije.
U tom smislu se već po završetku rata nastoji ozakoniti amandman
na Zakon o braku iz 1875. kojim bi se razmjena bračnih zdravstvenih
potvrda, dobivena na temelju zdravstvenih predbračnih pregleda,
učinila obligatornom (takve vrste restrikcija na bračno udruživanje u to
vrijeme već su postojale u SAD-u i Švedskoj, napominje autorica) čime
bi se, u cilju obezbjeđenja kvalitetnog nacionalnog potomstva, podržalo
zasnivanje braka između sposobnih (capable) individua te obeshrabrio
brak između manje vrijednih (less valuable) individua. Budući se
ozakonjenje navedenog amandmana nije moglo ostvariti država se
fokusirala na poticanje osnivanja općinskih, privatnih i religijskih
2
Andrej Mitrović, Vreme netrpeljivih Politička istorija velikih država Evrope 1919-
1939 (Drugo izdanje), CID Podgorica, 1998.; Hannah Arendt u svom eseju o
Rosi Luxemburg opisuje mračne okolnosti u kojima je rođena i stabilizirana ta
socijaldemokratska državna tvorevina – politička ubistva Rose Luxemburg i Karla
Liebknechta, izvršena po nalogu socijaldemokratske vlade uz pomoć Freikorpsa,
ultranacionalističke, ilegalne formacije – te oslanjanje istih oportunističkih
socijaldemokrata predvođenih Ebertom na vojne trupe i društvene klase koje su
činile oslonac starog i jednog od najautokratskijih režima u Evropi. Hannah Arendt,
“Rosa Luxemburg 1871.-1919.”, u: Hannah Arendt, Ljudi u mračnim vremenima,
TIMpress, Zagreb, 2019, 40-41.
3
Prvo poglavlje nosi naslov: “Promoting Marriage, Motherhood, Eugenics, and
Comprehensive Health Care in Marriage Counseling Centres”, 21-54.
237
centara za bračno i seksualno savjetovanje kao vid institucionalnog

podupiranja i diseminiranja principa populacijske politike prema
stanovništvu u koje je trebalo usaditi potrebu nacionalne odgovornosti
pri biranju bračnog partnera. U tom smislu ovi centri postaju mjesto
upada države i njenih stručnjaka, posjednika znanja u sferu privatnog,
braka, porodice koji se, definirani kao institucionalni temelji nacije i
društva, pretvaraju u mjesto intervencije odozgo. Prema zagovornicima
populacijske politike, društvena kriza manifestirala se kao kriza braka,
kroz povećan broj razvoda te, s jedne strane, kao opadanje nataliteta
i plodnosti (privilegiranih društvenih slojeva), a s druge strane, kao
nekontrolirana reprodukcija slojeva sa dna društvene ljestvice koji su
zbog teških ekonomskih uvjeta u kojima su živjeli, nezaposlenosti,
alkoholizma, veneričnih bolesti tretirani kao društveno opterećenje
koje treba umanjiti.
Činjenica da su u centre za bračno savjetovanje dolazile dominatno žene
iz radničke klase koje su se nosile sa bračnim i životnim problemima
poput (muževljevog) nasilja, nevjerstva, alkoholizma, nezaposlenosti,
beskućništva, potrebe za abortusom, kontracepcijom, sterilizacijom,
otvorila je prostor za žene doktorice da postave zahtjev za svojim
profesionalnim angažmanom u okviru ovih savjetovališta koje postepeno
pretvaraju u rodno omeđeni, ženski medicinski prostor pa time i prostor
vlastite moći. Pri tome je njihova djelatnost bila diskurzivno legitimirana
maternalističkim diskursom i narativom o “urođenoj” ženskoj empatiji
i sposobnosti da se blisko poveže sa pacijentom, a istovremeno prožeta
eugeničkim uvjerenjima, klasnim predrasudama, kao i nastojanjima
da vrijednosti, moral i principe života srednje klase prenesu i na svoje
“štićenice”. Kroz rad sa pacijenticama koji nipošto nije bio jednoznačan
i koji je imao i humane konotacije (značaj bračnih savjetovališta bio je
i u tome što su ženama omogućavala slobodan pristup kontracepciji
a time i reproduktivna prava) doktorice su istovremeno doprinosile i
naturaliziranju primarne društvene uloge žene kao supruge i majke, tj.
esencijaliziranju rodnih razlika, te nastupale kao agenti idejno-političkih
i društvenih struktura moći.
238
U drugom poglavlju svoje knjige4 Kravetz opisuje eugenički fokus

Weimarske države – zabrinute za devastiranu naciju u rasulu i za
perspektive njene kvalitetne obnove – na omladinu (Zakon o skrbi
nacionalne omladine, 1922.), te posebno na njihovo tijelo i njegovu
fizičku spremu jer se vjerovalo da fizičko zdravlje i osposobljenost
članova zajednice doprinosi rehabilitaciji i obnovi nacionalnog zdravlja
u cijelosti. Navedeno je bilo poticaj doktoricama da pokrenu debatu
u javnom prostoru o pravu ženske djece na tjelesni odgoj koji bi se
prilagodio njihovim temeljnim društvenim ulogama – domaćice, majke
koja će rađati i odgajati zdrav i kvalitetan nacionalni podmladak, supruge,
skrbiteljice za širu i užu obitelj. Kravetz napominje da su tim djelovanjem
doktorice osnaživale vlastitu/žensku participaciju u javnom prostoru,
osiguravale i proširivale prostor svog profesionalnog djelovanja na
škole te se istovremeno, po prvi put organizirajući javni forum na temu
fizičkog obrazovanja ženske djece,5 borile za pravo na jednako, a ipak
prilagođeno „posebnim“ rodnim potrebama, obrazovanje djevojčica i
djevojaka. Dakle, prava su proširivana u okvirima zadane patrijarhalne
matrice i selektivno humane ideologije.
Značajno je napomenuti da su ciljna grupa ove državne, društvene i
medicinske akcije za obezbjeđivanje jednakih prava na tjelesni odgoj
i edukaciju o društveno odgovornom životu bile djevojčice koje su
pohađale zanatske škole, tj. djeca radničke klase, u pubertetskim i
adolescentskim godinama (doktorice nisu radile npr. u gimnazijama
koje su pripremale akademski kadar iz viših društvenih slojeva) te
je, kako napominje autorica, njihova posebna pažnja posvećivana
siromašnoj i djeci ugroženog mentalnog zdravlja sa ciljem praćenja,
kontrole, evidentiranja, pa i izoliranja „oboljelog nacionalnog tkiva“
(takva djeca su u školama i sportskim klubovima odvajana od ostalih).
Upravo tu u školama vršeni su medicinski pregledi i sastavljani
zdravstveni kartoni koji su individue pratili kroz godine do pomenutih
4
Pod naslovom: „Preparing Girls for Motherhood: School, Doctors, Youth Welfare,
and the Reform of Girls’ Physical Education“, 55-94.
5
Konferencija o tjelesnom odgoju žena, organizirana je u Berlinu, 22-24.3.1922. od
strane Saveza njemačkih ženskih udruženja i Njemačkog nacionalnog komiteta za
fizičku vježbu.
239
bračnih savjetovališta, te se na temelju njih donosila i odluka o pravu tih

pojedinaca na prokreaciju. Zdravu radničku djecu i buduće njemačke
majke doktorice su u školama educirale o pravilnoj prehrani, pravilnom
i prirodnom načinu odijevanja, prevenciji bolesti, štetnosti alkohola i
duhana, moralu i seksu. Nastojale su educirati i majke te djece o onome
što su smatrale pravilnim odgojem, putem radionica, edukativnih
brošura i tome sl.
U trećem poglavlju6 Kravetz opisuje institucionalnu borbu protiv
alkoholizma i veneričnih bolesti koji su predstavljali, za navedene
strukture društvene i političke moći, najveći izazov kvalitetnoj
reprodukciji nacije i „metaforu moralnog posrnuća njemačkog društva“
u kojem je potkraj rata gotovo milion Nijemaca imao neku veneričnu
bolest. Prenosioci tih spolnih bolesti najvećim dijelom su bili vojnici
koji su se vraćali iz rata. Također, radnici koji su iscrpljivani socijalnom
bijedom, nehumanim radnim satnicama i uvjetima, izlaz su tražili u
alkoholu i u prostituciji, gdje su ostavljali svoje plaće a kući donosili i
širili gonoreju, sifilis. U uvjetima ekonomske krize i žene iz srednje klase
okretale su se prostituciji koja je povećavala rizik zaraze.
Njemačke doktorice počinju se intenzivnije baviti navedenim društvenim
problemima, tvrdi autorica, onda kada su oni počeli zahvaćati i članove
više i srednje klase.
Ipak, kako ništa u povijesti nije jednoznačno niti jednostavno u
ljudskoj djelatnosti, doktorice, koje su 1927. tokom javne, društvene i
političke rasprave o Zakonu za borbu protiv spolnih bolesti (Law for
Combating Veneral Disease) u njoj uzele aktivnog učešća napadajući
na mizogine i duple seksualne standarde, te se potvrdile kao „politička
bića“, naposljetku su izvojevale i pobjedu za žene sa društvene margine
kojima su sadržinom Zakona koji je usvojen zagarantovana ključna
građanska prava (na slobodno kretanje, pristup javnim mjestima, i tome
sl.). Vlastitu profesionalnu pobjedu su opet izvojevale time što je skrb za
prostituke, od policije za moral, prešla na socijalne službe i zdravstvene
odsjeke u kojima su otvorena nova radna mjesta za doktorice koje
6
“Fighting the Vices That Threatened Women nad Children: Sex, Alcohol, Disease“,
95-129.
240
zadobijaju svojevrsnu moć i kontrolu nad tim ženama. Radna mjesta

dobile su i u Centrima za spolne bolesti koji se osnivaju uz državni poticaj
i u kojima su se tražile ženske osobe sposobne za uspostavljanje „odnosa
povjerenja“ sa pacijenticama. Ipak, napominje Kravetz, svi ovi, za žene
osvojeni medicinski profesionalni prostori bili su, u biti, marginalni jer
se radilo o honorarnim poslovima koji nisu donosili veliku finansijsku
dobit i koji nisu ugrožavali muški primat u medicini. Krajem 19. stoljeća
kršćanski moralni rezon u borbi protiv alkoholizma kao društvene
pošasti, navodi autorica, zamijenila su naučna i medicinska objašnjenja
stručnjaka – doktora i psihijatara – koji su tražili biološki uzrok ovim
porocima. Anti-alkoholičarske kampanje predvodile su žene (German
Women’s League for an Alcohol Free Culture) jer je privatna sfera za
koju su smatrane društveno odgovornima bila najviše ugrožena tim
porokom. Doktorice (Agnes Bluhm u Ärztin-u) koje su uzimale učešća
u anti-alkoholičarskoj kampanji tokom Weimarske republike, kao
i njihove muške kolege, služile su se eugeničkim diskursom putem
kojeg su alkoholizam vezale za siromaštvo, kriminal, spolne bolesti,
nasilje, prostituciju i nekontroliranu, nekvalitetnu reprodukciju koja je
ugrožavala civilizirane članove društva i predstavljala teret koji je trebalo
umanjiti.
Posljednja dva poglavlja knjige7 predstavljaju svojevrsnu kulminaciju
ovog povijesnog narativa o profesionalnom usponu doktorica „na
krilima“ populacijske politike u njenom najradikalnijem ideološkom
obliku i u okvirima nacističke Njemačke. U njima autorica najprije
opisuje kako je BDÄ, prvo udruženje njemačkih doktorica koje je
zastupalo njihove profesionalne interese kao društvene/rodne grupe,
bez ikakvog intelektualnog otpora osvojeno Gleichschaltung-om, tj.
koordinacijom svih političkih i društvenih institucija u Njemačkoj koja
ih je dovela pod kontrolu Nacionalsocijalističke njemačke radničke
partije u proljeće 1933. Tim činom sve doktorice Jevrejke koje su činile
jednu trećinu članstva su otjerane iz BDÄ a samo je jedna njemačka
7
Četvrto poglavlje nosi naslov: “Building the Volksgemeinschaft and Supporting
Racial Hygiene in the Bund Deutscher Mädel and Reichsmütterdienst”, 130-
172, peto: “Advocating Healthy Infant Nutrition Practices through Breast Milk
Collection: Maternal Guardians on the Home Front”, 173-219.
241
doktorica koja nije bila Jevrejka javno napustila to profesionalno

udruženje. Potom su u Statutu Udruženja izbrisane ranije postojeće
klauzule o političkoj i vjerskoj neutralnosti te je medicinska praksa
doktorica okupljenih u BDÄ, usmjerena ka ideološkoj indoktrinaciji
djece i žena arijevske rase, nakon toga oportuno nastavljala ispunjavati
političke ciljeve nacista. BDÄ je do 1936. godine raspušten u skladu
sa tendencijom anuliranja žena u javnoj i političkoj sferi režima te
je umjesto njega osnovan Odjel doktorica koji je djelovao unutar
Komore doktora Rajha gdje su muški glasovi ubjedljivo dominirali nad
ženskim. Profesionalni angažman njemačkih doktorica u ovom periodu
ostvaruje se unutar Lige njemačkih djevojaka (Bund Deutscher Mädel,
BDM), ženskog ogranka Hitlerove mladeži, te unutar Majčinske službe
Rajhu (Reichsmütterdienst, RMD) putem koje one nastoje formirati
ekskluzivnu zajednicu zdravih žena Njemačke i usaditi im osjećaj
dužnosti da svojim tijelom, (porodičnim) životom, potomstvom treba
da obezbijede budućnost Volka i tisućljetnog Rajha. U tom smislu je dr.
Ilse Szagun, upraviteljica Protestantskog bračnog savjetovališta, koja je
bila dio struktura političke moći te je i kreirala principe zdravstvene
politike, znala podvući za posjetitelje Savjetovališta važnost seksualnih
dužnosti koje su imali prema njemačkoj naciji.
Najupečatljiviji dio četvrtog poglavlja je prikaz centra za obuku doktora/-
ica (Alt-Rehse, Mecklenburg, Sjeverna Njemačka), smještenog u
bajkovitom prirodnom okruženju, koji je, prema svjedočenjima, poticao
duhovnu obnovu polaznika/-ca dok su unutar svoje probrane zajednice
razvijali prijateljstva, uz logorsku vatru, smijeh, radne akcije, sportske
aktivnosti, te uz predavanja o Nirnberškim rasnim zakonima, rasnoj
higijeni koja će ove žene koje su se pozivale na maternističke i koncepte
rodne empatije dovesti do eutanazije, medicinskih eksperimenata,
masovne sterilizacije, rada u koncentracionim kampovima ili rasno-
političkim uredima Nacional-socijalističke partije u kojima su lupom
tražili jevrejske korijene u pedigreu „običnih građana“. U fokusu
posljednjeg, petog poglavlja su ustanove za prikupljanje majčinskog
mlijeka. Njihovo utemeljivanje u Njemačkoj je 1927. godine pokrenula
dr. Marie-Elise Kayser svojom matičnom ustanovom tog tipa u Erfurtu
da bi pomogla bolesnoj i ugroženoj djeci koju majke nisu mogle dojiti.
242
Dolazak nacista na vlast i njhov fokus na majčinstvo iskoristila je da

zadobije podršku za ove ustanove koje se otvaraju širom Njemačke i
nad kojima Partija preuzima kontrolu jer je majčinsko mlijeko bilo
percipirano kao nacionalni prirodni resurs. U vremenu rata, doktorice
ne samo da nastoje svojim diskurzivnim djelovanjem osmisliti koncept
maksimiziranja učinkovitosti njemačkih žena, iz donjih društvenih
slojeva, kao domaćica, supruga i majki, već i kao radnica, budući je
njemačka ekonomija trebala, usljed odsustva muške radne snage, žene
u fabrikama (u tom smislu daju prijedloge da novoronđenčad tokom
radne sedmice živi u tvornicama). Time se je fokus sa privatne sfere,
zaključuje autorica, unutar koje je žena svojim radnim aktivnostima
u koje su spadale i prokreativne trebala služiti Volk-u, prebacivao na
iskorištavanje ženske radne snage u industriji a sve u svrhu ispunjavanja
nacionalne agende.
Nadam se da će ovaj iscrpan prikaz približiti čitateljima/-cama važnost
teme koja je obrađena u knjizi profesorice Melisse Kravetz i različite
uglove njenog sagledavanja koji doprinose kvaliteti ovog znanstvenog
štiva u kojem je na izbalansiran način elaborirana profesionalna
djelatnost doktorica, žena porijeklom iz privilegiranih društvenih
slojeva, u vrijeme kada se koncipirala i profesionalizirala medicinska
znanost intenzivno prožeta (političkom) ideologijom a žene tražile
svoju djelatnu nišu unutar profesionalnog, društvenog, javnog prostora.
Ovo je priča i o profesionalnom i intelektualnom oportunizmu (uvijek
aktuelna) i pomjeranju granica ženskog djelovanja i ostvarivanju ženskih
prava koje se dešavalo unutar strogo zadatog patrijarhalnog koncepta
i uz žensko podupiranje esencijalističke rodne politike. Ovo je i priča
o „ženskoj empatiji“ i „majčinskom instinktu“ apliciranom na klasno,
rasno i biološki privilegirane članove društva. Budući da koncepti koji su
u fokusu ove knjige i koji motiviraju političku, društvenu i individualnu
djelatnost nisu stvar (daleke) prošlosti, autorica ovom studijom nudi
model i inspiraciju za istraživače/-ice spremne da se uhvate u koštac i sa
ovim „mračnim“ aspektom rodne historije.
Sabina Veladžić
243
Haris Zaimović, Zapisnici sarajevskog gradskog zastupstva (1882-1884.).
Sarajevo: Historijski arhiv Sarajevo, 2023, 258 str.
Svako svjedočanstvo o događajima iz prošlosti ima svoje mjesto u
historičarevoj svakodnevnici ispunjenoj nastojanjem da se analizom
informacije, njenim upotpunjavanjem, kontekstualiziranjem i
objašnjenjem nađe veza između sadašnjosti i prošlosti, između vremena
u kojem se istražuje i vremena koje se istražuje. Historičar je taj koji
svjedočanstvima prošlih događaja daje dublji smisao primjenjujući
znanstveni metod stvarajući posredničku vezu između prošlosti i
sadašnjosti. Suštinski, dakle, radi se o konstruiranju i njegovanju
dijaloške pozicije na način kako je E. H. Carr opisao historiju tvrdeći
da je u pitanju „dijalog između prošlosti i sadašnjosti“. Premda nije
namjera ovoga teksta detaljnije raspravljati o ovoj Carrovoj tezi, ali ni
o njegovim drugim tezama iznesenim u knjizi What is History?, ipak
vrijedi podsjetiti kako je tokom šezdesetih godina 20. vijeka pojavljivanje
ove knjige potaklo dinamičnu diskusiju o historiografiji, metodologiji i
znanstvenosti historiografije, pri čemu je najznačajnije kritike na račun
Carrovih teza, koje je smatrao „opasnim relativizmom“, iznio Geoffrey
Elton u knjizi The Practice of History, u kojoj je posebnu pažnju posvetio
istraživačkom postupku, odnosno, profesionalnom usavršavanju mladih
historičara kojim savladavaju praktični istraživački postupak, odnosno,
techne.
A u izgradnji zanatskih vještina susret za prvorazrednim historijskim
izvorom najznačajnija je tačka profesionalnog usavršavanja svakog
historičara. Knjiga koja je u fokusu ovog teksta odnosi se na historijske
izvore, objavljene u ediciji Zapisi iz gradske uprave, čiji naslov, kao i
bogatstvo fondova kojim raspolaže izdavač knjige, obećavaju sretniju
budućnost za čije je ostvarenje neophodna dugoročna i dobro
osmišljena finansijska podrška, kako bi započeta edicija koja polazi
od posljednjih decenija 19. vijeka imala svoj logičan nastavak do
savremenog doba, praktično do 21. vijeka. Radi se, dakle, o nastavku
već ranije započetih aktivnosti u kojima se ističe autor Haris Zaimović,
viši arhivist i šef Odsjeka za smještaj, korištenje i tehničku zaštitu
arhivske građe i knjižnog fonda, koji je priređivanjem drugog toma
knjige Zapisnici sarajevskog gradskog zastupstva (1882-1884.) praktično
utemeljio posao koji bi u dugoročnoj vremenskoj perspektivi mogao

ponuditi izuzetan i sveobuhvatan materijal za sistematsko istraživanje
sistema lokalne vlasti u Sarajevu od njegovog osnutka do danas. Za
takvo što je, naravno, neophodan dugoročno podržan projekat, stručni
kadrovi i želja da se realizacijom tako koncipiranih aktivnosti glavni
grad Bosne i Hercegovine u potpunosti „otvori“ istraživačima. Činjenje
historijskih izvora o gradskim institucijama dostupnim praktično služi
otvaranju mnoštva mogućnosti za temeljito i višeslojno čitanje izvorne
podloge koja povijest Sarajeva čini dostupnom za široko postavljenu i
sveobuhvatnu historiju kakvu Sarajevo, naravno, zaslužuje.
Drugi tom, dakle, polazi od 1882. godine kada je sarajevska gradska
uprava ušla u „četvrtu godinu svog rada“, a završava 1884. godinom,
do kada je austro-ugarska administracija u Bosni i Hercegovini donijela
uredbe „koje će konačno utvrditi područje i teritorijalno uređenje
glavnog grada Sarajeva (krajem 1883. i početkom 1884. godine)“. Iako
je u pitanju kratak vremenski okvir, ipak je veoma značajan jer je, kako
se može vidjeti iz priloženih materijala, suštinski bio utemeljujući za
lokalnu gradsku vlast, njen odnos prema Zemaljskoj vladi, cjelokupnom
sistemu uprave i, u krajnjoj liniji, odnos prema građanima Sarajeva
budući da su brojna pitanja o kojima je raspravljalo i odluke donosilo
sarajevsko gradsko zastupstvo suštinski bilo u vezi sa svakodnevnim
životom građana Sarajeva i urbanim razvojem koji je, u konačnici,
omogućio prepoznatljiv vizuelni identitet Sarajeva, a koji se, jedno
stoljeće kasnije, s pravom smatra simbolom prema kojem je Sarajevo
prepoznatljivo širom svijeta. Zato je, dodatno, godina 2023. u kojoj
se obilježava 75 godina postojanja i rada Historijskog arhiva Sarajevo
i javno predstavljanje knjige u sklopu aktivnosti obilježavanja Dana
Grada Sarajeva, upotpunilo simbiotičku vezu između Historijskog
arhiva i Grada Sarajeva, isprepletenu višedecenijskom mrežom saradnje
i međusobne podrške.
Šta je, dakle, sadržaj ove knjige i kakve nam istraživačke mogućnosti
nudi? U osnovi, kako to kaže i sami naslov knjige, radi se o zapisnicima
gradskog zastupstva kao izuzetno bogatoj podlozi koja omogućava
analizu života grada u vremenu velike političke, društvene i kulturne
transformacije, kakva jeste bila lokalna sarajevska dinamika krajem
246
19. i početkom 20. vijeka, a knjiga nudi samo jedan njen dio. Knjiga
je sačinjena kombinacijom neobjavljene arhivske i objavljene građe,
zvaničnog zakonodavstva, godišnjih izvještaja o upravi, materijala
objavljivanog u štampanim medijima, kao i drugih arhivskih materijala,
koji zajedno svjedoči o političkoj i društvenoj transformaciji i vremenu
kada se rađala savremena politička praksa u Bosni i Hercegovini,
odnosno, Sarajevu kao njenom glavnom gradu. Takvo polazište
historičarima različitih usmjerenja omogućava mnoštvo istraživačkih
mogućnosti jer osim političke historije, u ovakvim slučajevima najčešće
eksploatirane, otvara brojne perspektive i za istraživanje društvene,
ekonomske, ekološke, historije privatnog života itd.
Postavljajući pitanja iz prethodno navedenih historiografskih
perspektiva, istraživači će ovom knjigom biti u mogućnosti saznavati
više detalja o dinamici lokalne vlasti, odnosu između gradonačelnika
i njegovih saradnika, gradskih zastupnika, finansiranju različitih
projekata, budžetskim prihodima i rashodima, ali i poteškoćama u
finansiranju određenih projektnih aktivnosti, informacije o prihodima
činovnika, od visine plaće gradonačelnika i prihoda gradskih zastupnika
do organizacije i rada vatrogasnih društava, vlasništvu nad imovinom
neophodnom za njihovo nesmetano funkcioniranje, podršci oštećenima
u vrijeme požara, ali i podatke o zahvalnicama građana istaknutim
pojedincima koji su na naročit način pomagali unesrećenima u vrijeme
požara, kakav je bio slučaj Huršida Terezinskog itd. Gradska čistoća,
uređenje gradskih parkova, trgova, šetališta, uređenje grada uopće,
također su dio historije Sarajeva koju je moguće iščitavati iz dokumenata
koji su ovom knjigom dostupni stručnoj, ali i široj javnosti. Jednako kao
što smo u mogućnosti čitati i razumijevati inicijative, npr. Mehmed-
bega Kapetanovića Ljubušaka, koji na jednoj od sjednica predlaže „da se
sarajevskom trgovcu Jeftanoviću uruči posebna zahvalnica za izgradnju
Hotela Evropa, koji ukrašava grad Sarajevo“ ili prijedlog gradonačelnika
Mustaj-bega Fadilpašića koju je „snažno podržao M. Kapetanović
Ljubušak“ da se izvrši kupovina zemljišta „između Ferhadije i
Ćemaluše“ za gradnju katoličke crkve. Ovaj je prijedlog iz decembra
1883. godine, kako je naglašeno, snažno podržao Ljubušak istaknuvši
da gradonačelnikova inicijativa „za gradnju jedne veličanstvene zgrade,
247
koja će okititi i uljepšati naš grad kao što krase i uljepšavaju naše
džamije sjedne strane i s druge strane pravoslavna nova velika crkva“
nije samo prilog poznavanju urbane transformacije Sarajeva i gradnje
sakralnih objekata, nego i prilog biografijama svakog od istaknutih
zastupnika pojedinačno, budući da njihove diskusije znatno doprinose
boljem razumijevanju njihove uloge i doprinosa društveno-političkoj
dinamici Sarajeva s kraja 19. vijeka. A kako su urbani prostori nužno
vezani za ruralna područja, to se unutarnju dinamiku grada mora
promatrati i u kontekstu odnosa sa susjednim, ruralnim krajevima,
od određivanja „granica“ gradske zone, do neophodnog rješavanja
kriznih situacija, kakva je, npr. bila borba s nestašicom goveđeg mesa
u vrijeme „marvene kuge“ kada je trebalo diskutirati i tragati za
alternativnim putevima snabdijevanja te prateća „borba protiv bolesti“
koju potencijalno izaziva „otvaranje granica“. U takvim je diskusijama
moguće čitati o doprinosu vladinih činovnika pojedinim pitanjima,
npr. Carlosa Olive u vezi s „gradskom klaonicom“ i snabdijevanjem
grada goveđim mesom ili, pak, poznatog K. Hörmanna „kao Vladinog
povjerenika za grad Sarajevo“ koji aktivno koordinira sve aktivnosti
između Zemaljske vlade i gradske uprave. U svjetlu navedene izvorne
podloge, Hörmann postaje „povjerenik“ čija je biografija ispunjena
projektima urbanog planiranja, koordinacijom aktivnosti viših i nižih
nivoa vlasti, pa se nakon ove knjige Hörmanna ima promatrati u
mnogo široj perspektivi od dosadašnje koja se uglavnom „svodila“ na
njegov doprinos istraživanju kulture u Bosni i Hercegovini. Dinamiku
promjena vidimo i iz inicijative za osnivanje gradskog poljoprivrednog
društva koje bi pomoglo modernizaciji poljoprivrede jer „slab razvitak
i neupotrebljavanje poljoprivrednih sprava mnogo otežuje progju
bosanskih plodina“, a stanje bosanskohercegovačkog društva oslikavaju
i prijedlozi da se u bosanskoj željeznici „čim prije uvedu kola samo za
žene“ jer, kako je istaknuto u pratećem komentaru, „u kolima nove
vrste imaju baška kola za žene i neduhandžije“. Dodamo li navedenim
primjerima i nekoliko slučajeva rješavanja konkretnih pitanja u životu
pojedinaca, građana Sarajeva, kakav je slučaj sa stipendiranjem Ahmeda
Teufika Cesidžića, „učenika drugog razreda Ruždije“, koji svojim pismom
moli za mjesečnu potporu pošto je „siromašan bez oca, a mati mu bez
svakog imetka“ o čemu se Gradsko poglavarstvo očituje i predlaže da
248
se „molitelju tako dugo dok bude dobro učio daje mjesečna potpora od
5 forinti“, knjigom koju je pripremio i priredio Haris Zaimović, dobili
smo izuzetno mnoštvo istraživačkih mogućnosti budući da je za jedan
istraživački rad učinio temeljno važnu stvar – učinio je historijske izvore
lakše dostupnim!
Sve naprijed navedeno, cijenjeno kako u perspektivi istaknutoj na
početku teksta, o potrebi nastavka rada na objavljivanju ovakve vrste
izvornog materijala, tako i u konkretnoj perspektivi koju nudi ova
knjiga, svjedoči u prilog tezi o prirodnoj vezi arhivskih ustanova i
historiografskih istraživanja, značaju arhivskog materijala za brojna,
sadržajno i tematski raznolika historiografska pripovijedanja u kojima
će ideja zastupanja interesa gradske sredine kroz različite inicijative
gradskih zastupnika, zaspisivanje i time trajno svjedočenje historijskih
činova omogućiti simbiozu zastupanja, zapisivanja i pripovijedanja
historije Sarajeva na način koji će unijeti novu i neophodnu dinamiku u
razumijevanje grada čija prošlost obavezuje zbog budućnosti.
Amir Duranović
249
UPUTE AUTORIMA PRILOGA
Časopis Historia Moderna Bosna&Herzegovinau izdanju Udruženja za
modernu historiju Sarajevo, objavljuje:
- izvorne naučne radove
- pregledne radove
- stručne radove
Kategoriju rada predlaže autor, a konačnu odluku donosi Redakcija.
OPREMARUKOPISA
Uz radove potrebno je poslati:
- naslov rada
- ime i prezime autora
- naziv institucije i adresu
- e-mail adresu
- apstrakt i ključne riječi na bosanskom/hrvatskom/srpskom jeziku
- abstract and key words in English
- summary / sažetak (na BHS ili engleskom, ovisno na kojem je jeziku
napisan tekst)
- bilješke u tekstu rukopisa
- popis izvora i literature.
Radovi moraju biti napisani na računaru u programu MS Word te
snimljeni u formatu MS Word dokumenta, koristeći font Times
New Roman, veličinu slova 12 i prored 1,5. U bilješkama je potrebno
koristiti veličinu slova 10 i prored jednostruk (single). Radove je
potrebno dostaviti Redakciji časopisa na e-mail katz.vera@gmail.com
husnijakamberovic@gmail.com edin.omercic@iis.unsa.ba
UPUTE ZA CITIRANJE U TEKSTU RUKOPISA

Navođenje knjiga i članaka
Napisati prezime autora i inicijale za ime, godinu izdanja, broj stranice
na kojoj je informacija. Ako se citiraju dva ili više djela istog autora za
istu godinu, potrebno je jedno djelo obilježiti s ‘’a’’, drugo s ‘’b’’ itd.
Ako je citirano djelo rad dvojice autora potrebno ih je navesti, a u slučaju
više autora navodi se prvi autor, a ostali se označe kao drugi ili et al.
Npr.: Brkić H. 1971. 55. // Brkić H. 1971. a. 55. Brkić H. 1971. b. 55. //
Brkić H. i Vilić M. 1971. 55. // Brkić H. et.al. 1971. 55.
Navođenje neobjavljenih rukopisa

Navesti prezime autora i inicijale imena. Godina i broj stranice.
Npr.: Omerčić E. 2013. 55.
Navođenje neobjavljenih izvora
Naziv arhiva (kratica), ime fonda, broj kutije (ako je bitan), signaturu
dokumenta (ako je arhivski fond sređen), a naziv dokumenta, broj
stranice i datum (ukoliko je građa nesređena).
Npr.: ABH, Fond: VLBH, kut. 15, sign. 123/1946.
Npr.: ABH, Fond: CKSKBH, kut. 66, Izvještaj o stanju u partijskim
organizacijama, 16, 15. 5. 1955.
Navođenje objavljenih izvora
1. Za publiciranu arhivsku građu
Ako postoji ime pripeđivača, navesti prezime i inicijale imena,
godinu izdanja, broj stranice, a ako ne postoji ime priređivača,
tada navesti naziv knjige, godinu izdanja i broj stranice.
Npr.: Petranović B. 1980. 55.
252
Npr.: Početak kraja SFRJ. Stenogram i drugi prateći dokumenti

proširene sjednice Izvršnog komiteta CKSKJ, održane 14-16. marta
1962. 2008. 98.
2. Za internet
Naziv i adresa stranice. Datum pristupa.
Npr.: Grad Sarajevo. Jedinstveni informacijski sistem grada
Sarajeva.
http://www.sarajevo.ba/ba/index.php
3. Za članke u štampi
Navesti prezime autora i inicijale za ime. ‘’Naslov članka’’.Naziv
novina (godište, broj).Mjesto izdanja, datum, broj stranice.
Npr.: Selimbegović V. ‘’Ima li Valter većinu u Sarajevu?Oslobođenje,
god. LXXVI, 26.287.Sarajevo,23. 10. 2000. 8.
4. Za intervjue
Navesti ime osobe, datumkada je obavljen razgovor i gdje se nalazi
pisani ili audio zapis.
Npr.: Razgovor s Muhamedom Čengićem, 18. juli 2011. (u arhivi
autora)
5. Za televizijske emisije,Video i DVD zapise
Naziv emisije. Naziv televizije. Tema emisije. Datum emitiranja.
Naziv Videa ili DVD zapisa, datum.
Npr.: Politički magazin Pošteno. Federalna televizija (FTV). ‘’Da
li je moguće pomirenje među Krajišnicima?’’ 20. 11. 2008.
Npr.: Proglašenje Autonomne pokrajine Zapadna Bosna,
27.9.1993. (u arhivi autora).
253
UPUTE ZA POPISIZVORA I LITERATURE(na kraju rukopisa)

IZVORI
a) Neobjavljeni izvori
Naziv arhiva, sjedište arhiva (kratica).Popis korištenih fondova
(kratica).
Npr.: Arhiv Bosne i Hercegovine, Sarajevo (ABH)
Npr.: Fond: Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu (ZVBiH)
b) Objavljeni izvori
Prezime i ime priređivača.Godina izdanja.Naziv knjige.Mjesto
izdanja: Naziv izdavača.
Ukoliko nema priređivača građe, navesti:Naziv knjige. Godina
izdanja. Mjesto izdanja:Naziv izdavača.
Npr.: Petranović B. i Zečević M. 1985. Jugoslavija 1918/1984. Zbirka
dokumenta. Beograd: IRO ‘’Rad’’.
Npr.: Kazneni zakon o zločincima i prestupima za Bosnu i
Hercegovinu (iz 1879. godine). 1884. Sarajevo: Naklada Zemaljske
vlade.
c) Štampa
Naziv novina.Mjesto izdanja.
Npr.: Oslobođenje, Sarajevo
d) Internet
Naziv i adresa korištene stranice. (datum pristupa).
Npr.: Grad Sarajevo. Jedinstveni informacijski sistem grada
Sarajeva.
http://www.sarajevo.ba/ba/index.php(23. 5. 2008)
254
e) TV emisije, Video i DVD zapisi

Naziv TV emisije. Naziv televizijske kuće. ‘’Tema emisije’’. Datum
emitiranja.
Ako je u pitanjuVideo ili DVD:Naziv zapisa i datum.
Npr.: Politički magazin Pošteno. Federalna televizija (FTV). ‘’Da li
je moguće pomirenje među Krajišnicima?’’ 20.11.2008.
Npr.: Proglašenje Autonomne pokrajine Zapadna Bosna, 27. 9.
1993.
f) Intervjui
Ime intervjuirane osobe, datum obavljenog intervjua.(mjesto
pohranjenog pisanog zapisa)
Npr.: Razgovor sa Muhamedom Čengićem, 18. 7. 2011. (u arhivi
autora)
LITERATURA
a) Knjige
Prezime i ime autora. Godina izdanja. Naslov knjige. Mjesto izdanja:
Naziv izdavača.
Npr.: Kemura I. 2003. Narodna uzdanica. Sarajevo: Bošnjački
institut, Institut za istoriju.
b) Članci u časopisima i zbornicima radova
Prezime i ime autora. Godina izdanja. ‘’Naslov članka’’. Naziv
časopisa, zbornika radova, broj. Mjesto izdanja:Naziv izdavača. Broj
stranica.
Npr.: Karabegović, Ibrahim. 2000. ‘’U povodu četrdesetogodišnjice
postojanja i rada Instituta za istoriju’’. Prilozi 29. Sarajevo: Institut
za istoriju. 39-44.
255
Npr.: Kamberović, Husnija. 2006. ‘’Najnoviji pogledi na Drugi

svjetski rat u Bosni i Hercegovini’’. u: 60 godina od završetka Drugog
svjetskog rata – kako se sjećati 1945. godine – zbornik radova.
Sarajevo: Institut za istoriju. 25-35.
c) Radovi objavljeni u elektroničkom obliku i mrežno dostupni
Prezime i ime autora. Godina. ‘’Naslov članka’’. Internetska adresa i
datum pristupa.
Npr.:Radovanović Milan. 2019. The internal framework of
organized Jewish migration from Yugoslavia to Israel (1948-
1952)“. Dostupno na: https://istorija20veka.rs/wp-content/
uploads/2019/01/2019_1_06_rad_121-138.pdf(20.1.2020.)
d) Neobjavljeni rukopisi
Prezime i imeautora. Godina. Naslov.( kategorijarukopisa).
Sjedište: Naziv institucije gdje se rukopis nalazi.
Npr.: Omerčić E. 2013. Bosna i Hercegovina u političkoj
projekcijiintelektualnih krugova od 1991. do 1996. (rukopis magistarskog
rada).Sarajevo: Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.
256
HISTORIA MODERNA Bosnia&Hezegovina
Br. 4., Sarajevo 2023.
Izdavač:
UDRUŽENJE ZA MODERNU HISTORIJU/UDRUGA ZA MODER-
NU POVIJEST/UMHIS SARAJEVO
e-mail: umhissarajevo@gmail.com
Za izdavača:
prof. dr. Husnija Kamberović
DTP i štampa:
Šamparija Fojnica
Za Štampariju:
Senad Šabanović
Sarajevo 2023.

Historia Moderna

Cargado por

Información del documento

Descripción original:

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Historia Moderna

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

ISSN 2712-0775 (print) ISSN 2744-2365 (online)

UDRUŽENJE ZA MODERNU HISTORIJU / UDRUGA ZA

HISTORIA MODERNA Bosnia & Herzegovina

Međunarodna redakcija ∙ International Editorial Board

Riječ redakcije ................................................................................5

Prikazi knjiga ∙ Book reviews

Melissa Kravetz, Women Doctors in Weimar

Haris Zaimović, Zapisnici sarajevskog gradskog

Upute autorima priloga ∙ Instructions to contributors..................251

Časopis smo podijelili u dva dijela. U prvom dijelu donosimo

U drugom dijelu ovog broja časopisa donosimo istraživanja doktoranata

Nadamo se da će i ovaj broj časopisa Historia moderna

Originalni naučni rad

AVNOJ U REVOLUCIJI: KONSTITUISANJE

Apstrakt: U radu se polazi od centralističke pozicije monarhističke

federativne Jugoslavije, započet izgradnjom prvih NOO i formiranjem

Abstract: The paper starts from the centralist position of monarchist

1. KRALJEVINA JUGOSLAVIJA: CENTRALIZAM, FAŠIZAM I

raskomadali Jugoslaviju, smatrajući da je ona time prestala da postoji.

2. NARODNOOSLOBODILAČKI POKRET I POČETAK

aktivnošću neposredno ugrožavala okupacioni sistem. Naročit značaj

u inicijalnim etapama ustanka, usled čega se formira snažna mreža

u inicijalnim fazama.14 Od polovine oktobra 1941. kada je partijski list

posebno organa vlasti (narodnooslobodilački odbori), dolazi do

oni koji su živeli u Austriji i Italiji, „osloboditi i ujediniti”.18 Temeljne

antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke od 118

3. DRUGO ZASEDANJE AVNOJ-a: DRŽAVNO-

saveznika u borbi protiv Trećeg rajha i ako ne sprečiti, a ono makar

omogućiti Srbiji da pronađe vlastito mesto u takvoj konstelaciji i iz ideja

okvirima jugoslovenske federacije koja se izgrađivala. U dotadašnjim

Bosne i Hercegovine, što je već bilo trasiranje puta ka konstituisanju

Drugo zasedanje AVNOJ-a je održano u predvidivom tonu. Među

će se izgraditi na „federativnom principu“, koji će obezbediti „punu

muslimanskog identiteta kao nacionalnog još nije bilo okončano,

Srbija, u odnosu na Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i Crnu

i posle oslobođenja zemlje. U pitanju je jasno političko opredeljenje

DFJ zastupaće koncepciju o priključenju Vojvodine, sa zajamčenom

4. KONSTITUISANJE FEDERALNIH DRŽAVA U OKVIRU DFJ

koja je nastajala nije bila nova, već se radilo o federalizaciji postojeće,

doneta Odluka o odobrenju rada predstavnika Hrvatske na Drugom

iznad svega državna tradicija srednjovekovne bosanske države.55 Takođe,

Deklaracija o osnovnim pravima građana Makedonije i Odluka o uvođenju

5. KONSTITUISANJE SLOŽENE FEDERALNE JEDINICE SRBIJE

ulozi u nacionalističkim koncepcijama. Najznačajniji, konstitutivni akt

Međutim, do odluke da Sandžak nema osnova za posedovanje vlastitog

rezolucije i preporuke antifašističkih saveznika, nisu u osnovi mogli da

ASNOS, 7. aprila je bila potreba stvaranja najvišeg izvršnog organa

institucije autonomnih jedinica. Prvo je na Kosovu i Metohiji, po

Jugoslavije kao federativne zajednice ravnopravnih naroda. Veće

nacionalnim i konfesionalnim specifičnostima, predstavljao je de facto

12. Hoare, Marko Attila. 2019. Bosanski muslimani u Drugom svjetskom

25. Nešović, Slobodan, Petranović Branko. 1983. AVNOJ i revolucija.

39. Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu

constitutional session of AVNOJ in Jajce, the ethnic-emancipatory

KRATKA POVIJEST ZEMALJSKOG

Apstrakt: Dana 5. prosinca 1942, koji dan nakon završetka prvog

Committee, shows how the first session of ZAVNOH was convened

Josip Broz Tito je dugo vremena smišljao i gradio koncepciju nove

“zanesenjačkog teoretiziranja i bezdušnog oportunizma”, a sve pod

najuspješnijih operacija NOP-a tijekom četverogodišnjeg ratovanja,

partijskih aktivista.6 Svi su komiteti vrlo brzo reagirali na poziv te se

Inicijativni odbor za pripremanje konstituirajuće skupštine ZAVNOH-a

Pošto je u travnju oslobođen Otočac, Inicijativni odbor prelazi u taj grad,