Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Los Cántabros Y Astures ¥ Su Guerra Con Κομα: Adolf Schulten
Los Cántabros Y Astures ¥ Su Guerra Con Κομα: Adolf Schulten
COLECCION AUSTRAL
UNA CREACIÓN
DE
ESPASA-CALPE, S. A.
La C O L E C C I Ó N AUSTRAL publica:
Los libros de que se habla; los libros de éxito
permanente; los libros que usted deseaba leer;
los libros que aún no había leído porque eran
caros o circulaban en malas ediciones y sin
ninguna garantía; los libros de cuyo conoci
miento ninguna persona culta puede prescin
dir; los libros que marcan una fecha capital
en la historia de la literatura y del pensamien
to; los libros clásicos —de ayer, de hoy y de
siempre —. La COLECCIÓN AUSTRAL ofrece
ediciones íntegras autorizadas, bellamente pre
sentadas, muy económicas. La COLECCIÓN
AUSTRAL publica libros para todos los lecto
res y un libro para el gusto de cada lector
ADOLF SCHULTEN
El fa m o s o a rq u e ó lo g o a lem á n A d o lf S ch u lten n a ció en
E berfeld, e l 27 d e m a y o d e 1870. Fue ca ted rá tico de
H istoria A ntigua en la U niversidad d e E rlangen, d on d e
m u rió e l 19 d e m arzo d e 1960. M uy v in cu la d o a Espa
ña, se le d eb e e l d escu b rim ien to, e n N um ancia, de los
siete ca m p ám en tos de E scipión (1 9 0 6 -1 9 0 8 ) y d e los
cin co d e R enieblas (1 9 0 9 -1 9 1 2 ). S obre la fa scin a n te
e x c a v a ció n n u m antina se p u b lica ron cu a tro to m o s en
fo lio . S chulten qu iso a España y E spaña le d istin gu ió
n om b rá n d ole d o cto r honoris causa p o r la U niversidad de
B arcelona. En la ob ra d e S chulten s e dan, arm onizadas
prim orosa m en te, d os con d icion es n o hab itu ales: rig or
eru d ito y ga la n u ra literaria. E ntre sus tra b a jos m ás c o
n o cid o s figu ra n un Sertorio, ju v e n il y ap asion a d o, y
u n a h istoria de Tartessos, la ciud ad an d a lu za d e 1100
a n tes d e Jesu cristo, que s e le m o s tró m ás esqu iva qu e
N um ancia. H oy in corp ora m os a la COLECCIÓN AUSTRAL
su p recioso libro LOS CÁNTABROS Y ASTURES Y SU
GUERRA CON ROMA, ca p ítu lo d escolla n te de la H istoria
occid en ta l. Tiene una sin gu la r im p orta n cia esta gu erra
d e los a ñ os 2 9 -1 9 a n teriores a n u estra Era: “ ser la
últim a fa se d e la resisten cia h eroica d e las tribu s ib e
ra s” . En o tro m om en to la ca lifica S ch u lten c o m o “ una
d e las m u ch as gu erras de in d ep en d en cia que h a n s o ste
n id o p u eb los peq u eñ os para d efen d er su lib erta d con tra
un a n a ció n p rep oten te, q u e les a ta c ó sin o t r o m o tiv o
qu e e l d eseo d e su jeta rles a su d om in io o d e a p od era r
se d e m aterias preciosas existen tes e n el país a ta ca d o ” .
En Schulten, co m o q uería C icerón, la H istoria es m a es
tra d e la vida
*
LOS CÁNTABROS Y ASTURES
Y SU G U E R R A CON ROMA
COLECCIÓN AUSTRAL
N .° 1329
A D O L F SCHULTEN
ESPASA-CALPE, S. A .
E d ición especialm en te autorizada p a ra la
C O L E C C IÓ N AUSTRAL
© E sp a sa -C a lp e, S. A . M ad rid , 1962
N.° Rgtr.°: 4 .7 3 6 -6 2
Depósito legal: M . 13.143—1962
P r in te d in S p a in
PRIMERA PARTE
Los CÁNTABROS
Su nombre....................................................................... 27
Noticias antiguas sobre los Cántabros por orden cro
nológico......................................................,.................. 30
Geografía: fronteras, montañas, ríos, fuentes, lagos,
plantas, animales, metales........................................ 36
E tnografía...................................................................... 47
Tribus, clanes, ciudades................................................ 63
Nombres de persona...................................................... 84
SEGUNDA PARTE
S u n o m b r e ........................ ................................................... 87
N o ticia s a n tig u a s so b re los A s tu r e s p o r ord en c r o n o
ló g ic o ................... ........................................................................... 91
G e o g r a fía : fr o n t e r a s , m o n ta ñ a s, r ío s , flora , a n im a
les, m e ta le s .................................................................................. 94
E t n o g r a f í a ................... .................................................................... 104
E s ta d o p o lí t ic o ............................................................................. 109
T r ib u s , cla n es, c iu d a d e s ............................ .. ........................ 110
N o m b re s de p e r s o n a ............................ ..................................... 131
■¿g SWMABIO
TERCERA PARTE
i Páginas
FUENTES ANTIGUAS
COLECCIONES
AUTORES MODERNOS
ABREVIATURAS
a. C. = antes de Jesucristo,
d. C. = después de Jesucristo.
NP. = nombre de persona.
Con * se distinguen nombres o palabras que no son se
guras, pero probables; por ejemplo, *Orgenomos (pág. 66).
PREFACIO
LOS CÁNTABROS
Su nombre
Fronteras (1)
Montañas
(1) S'ni occasu pacata erat fere omnis Hispania nisi quam P y
renaei desinentis scopulis inhaerentem citerior adluebat Oceanus.
ko ADOLF SCHULTEN
Ríos
Ríos de la costa:
1. N erva,— Hoy Nervión, el río de Bilbao, que es el
límite oriental de Cantabria. Nerva se debe comparar
con los Nervii' y las (D ea e) Nervinae, en Galia (Hol
der), y los N erb-asii montes y la tribu dé los Narba-
sios en Tras-os-Montes (“ Chron. min.” , II, 20, y To
lomeo, 2, 6, 48). Resulta que Nerva es nombre céltico
o ligur, habiendo un río Nervia en la Liguria, junto
a Ventimiglia.
2. Sauga.— Entre Portus Amanum = Bilbao y Por-
tus Victoriae Juliobrigensium = Santander, cita Pli
nio, 4, 111, el río Sauga (1). Este río, por la semejanza
de los nombres, podría identificarse con el Saja, pero
éste desemboca al Oeste de Santander, de manera que
el Sauga más bien es el Miera, al Este de Santander.
Saug-a parece tener la misma raíz que la Sauc-onna,
hoy Saône, en Francia.
Mela, 3, 15, dice acerca de los ríos de la costa cantá
brica, que cita de Oeste a E ste: ... per eundi et Sa-
laenos S a u n i u m , per Avariginos et Orgenomescos
N a m n a s a descendit et D e v a , les (Cod. devales)
tritino bellunte cingit et decium, aturia sonans sausa et
magrada.
3. De Mela resulta que el N a m n a s a , hoy Nansa,
que desemboca en la ría de Tinamenor, pasaba primero
por los Avarigini y después por los Orgenomesci. El
nombre del Namnasa tiene concordancia con el de los
Namn-etes, en la Bretaña francesa, cerca de Nantes, y
el portus Namn-atius, como el periplo llama al puerto
(1) Los códices dan Sauga, no Sariga, como escribe Sánchez
Albornoz, pág. 365.
LOS CÁNTABROS Y ASTURES Y SU GUERRA CON ROMA ]¡1
Fuentes
Lagos
Plantas
Animales
Metales
Etnografía (1)
(1) M a b t ín e z S a n ta O l a l l a , en H o m e n a je a M a rtin s S a r
m en to, págs. 234 y sigs.
50 ADOLF SCHULTEN
Tribus
Clanes
(1) O., I I I , 8675, 8676, 8687, 0708. “ Bull. d’Arch. et d’H ist.
dalmat., 46 (1923), pág. 4 6 : M (a tr i) M (a g n a e) cognatio de suo
ampliavit.
η ADOLF SCHVLTEN
Ciudades
N o m b r e s de p e r s o n a
Se pueden considerar como pertenecientes a los Cán
tabros las lápidas del .Oeste del conventus Cluniensis
publicadas en el capítulo X II del CIL., II, intitulado
“ Cantabri et Varduli” , C., II, pág. 397 y pág. 934, y
las que se han encontrado después en territorio can
tábrico, como las de Segisamo y Monte Cilda. Como
c é l t i c o s doy los nombres que no se encuentran sólo
en España, sino también en otras regiones célticas.
Sólo raras veces es posible distinguir nombres célticos
y l i g u r e s . Cuando cito un nombre como céltico, los
testimonios pueden encontrarse en Holder.
En la placa de bronce de Segisamo (CIL., II, 5812)
se hallan los nombres peregrinos siguientes:
1) B eb (iu s) V a l o d d u s . Valoddus parece ser cél
tico, pues existen Boddus, Seboddus (Holder).
2) hd. Eufemus A m a i n i u s . Céltico (compáre
se, Amaia, ciudad cantábrica).
3, 4, 5) Se hallan también en la placa: B o t i a ,
B r i t t a , A v a n a, también célticos.
6-7) CIL., II, 5729 (B ol, 61, 453) : B o v e c i o B o -
de[rif.~¡ cives Orgenomescus. Los dos nombres son
célticos, y los Orgenomescos, tribu cantábrica (pági
na 66 ).
8) CIL., II, 6301: D a n u b \... Orgenom es(qum ).
Danuvius, nombre céltico homónico con el río Danubio,
, 9-10) CIL., II, 3061 : Cantaber E l g u í s m i o L u c í
p (u er) ...et A m i a A e l a r i q ( u m ) . Am ia es céltico,
LOS CANTABROS Y ASTURES Y SU GUERRA CON MOMA 85
LOS A ST U R E S
Su nombre
Geografía
F r o n t e r a s (2)
Montañas
Bios
Plora
Animales
Metales
(1) V éase, sobre' este p roced im ien to de obten ción del o ro , In
vestigación y Progreso, 1935, 6 ; Iber. Landeskunde, cap. X I I I .
S ob re la s m inas de A stu ria , G óm ez M o re n o (p ágs. 89-98) d ice :
“ S e em prendieron obras de e x p lo ta ció n en tan g ran escala que
h oy m ism o serían irrea lizab les, y con ta l p u jan za que bien m u es
tra n en su ruda gran d iosid ad ser in ic ia tiv a de aquella R o m a que
c ifra b a en su p rov ech o el se ñ o río del m u n d o.”
(2) N o en C áceres, com o an tes se creía .
(3) V éase P . P a b i s : Essai sur l’art et l’industrie de l’Es
pagne primitive, I I , 258.
(1) D a v i e s : Roman mines en Europe (1 9 3 5 ), pág. 99. U e ï a :
Dieeurso..., pág. 54.
10J¡. ADOLF SO m jL TE N
Etnografía
Vaeo-eci en Eph. ep., VIII, 506 y 518 (v. pág. 107: H ir
sutus Flavi Veandieci f. Lancie(um ) domo Vaco-eciJ.
En lo alto del puerto de Candanedo, por el cual se pasa
de León a Oviedo, se adoró al J ú p i t e r C a n da-
m i u s (C., II, 2695). El nombre se encuentra también
en Candamo (en el río Nalón inferior) y en otros lu
gares llamados Candamo de la provincia de Oviedo
(véase M adoz). M a r t i T i l e n o se lee en un exvoto
de plata de la región de La Bañeza (Eph. ep., IX , 114),
y todavía hoy, al Oeste de La Bañeza, se nombra el
Monte Teleno. En Cacabelos, cerca de Bergidum, se
encontró la inscripción siguiente, publicada por Gómez
Moreno, provincia de León, pág. 58, y antes en C., II,
5672: deae D e g a n t ( a e ) Flavia Fl. [ /.] in hono-
[rem ] Argael[orum ] f fe c it) v(otu m ). La diosa Degan-
tia es desconocida. El nombre es céltico y en Escocia
hay una tribu de los Decantae. En una lápida de U jo
(provincia de Oviedo), que A. de Llano me comunicó
en 1921, está escrito: N i m m e d o s e d d i a g o Sui-
cius A fricanus v.s.l.m. Se dedica a un dios cuyo nom
bre es parecido al de los extraños dioses del Norte
de Portugal y Galicia. El sufijo -ago es céltico. C., II,
5663 (Astorga) : C a r a e d u d i Fronto Reburri f .v.s.l.m.
C., II, 5670 (Vierzo) : D e o B o d o V e i c i u s votu(m )
s.l.m. C., II, 2694 y 5726 (Astures Transmontani) :
F o n t i s A g i n e e ( n ) s ( i s ) genio Brocci... A lexis
aquilegus. Esta lápida atestigua el culto de las fuentes,
que también hemos encontrado entre los Cántabros
(páginas 42, 52) y que es muy frecuente en Gallaecia.
Lo mismo se deduce de C., II, 5084 (León) : N y m p h i s
F o n t i s A m e u e n . y de C., II, 5679 (L eón ): N ym
phis. C., II, 2609 (Astures Augustani) : P on ti Capito-
nius Celer..., donde quizá se debe leer Fonti. Todavía
hoy el pueblo de Asturias cree en las “ X a n a. s ” como
&OS CÁNTABROS T ASTURES Y SU QUERRA CON ROMA 100
Estado político
^ Tribus
Clanes
Ciudades
(1 ) A p i a n o : Iber., 7 7 ; Numantia, I, 1 3 4 .
LOS CÁNTABROS Y ASTURES Y SU GUERRA CON ROMA 127
Nombres de p e r s o n a
En el conventus Asturum, que corresponde a los As-
tures, se hallan los nombres indígenas siguientes. Están
tomados del CIL., II (págs. 363, 707, 909) y de Gómez
Moreno (prov. de León, págs. 11-95). Cito las inscrip
ciones del CIL., II, con sus números ; los de Gómez M o
reno con G. M. Los nombres célticos los escribo pre
cedidos de asterisco (*) (comp. H older). N o es seguro
que todas las personas de estas inscripciones sean A s
turianos, pero seguramente lo son en su mayoría.
Bloena (5654).
* Boddus (G. M., 45).
* Bodecius (2633, 2707).
* Boderus (5711).
* Boutius (5717).
« Bovecius (2707, 5722).
* Bovegius (C., III, 4227).
* Broccus (5726).
Burralus (2633).
* Cabrilius (2682).
Gadus (5716).
Caelio (G. Μ., 46).
Caelionica (Bol. Acad. Hist., 61, 480).
* Caesardia (2671).
Caesaro (2700, 5712).
* Caesarus (2698).
Caesia (2657).
Caldaecus (G. M., 40).
* Calles (5694).
* Camalus (5076, 5662).
* Campilus (5682).
Cancilus (5713).-
Canives (G. M., 40).
Canus (G. M., 40).
Caranca (G. M., 36).
« Caturis (2685).
» Cilius (5655).
* Cillius (G. M „ 40).
* Clotius (2617).
* Cloutius (2633).
* Cludamus (G.. M., 44).
* Clutaius (2657).
Clutamus (2633).
Coedus (G. M., 15).
Coporinus (2657).
l$If ADOLF SCBULTEN-
Coporus (2657).
Crovesica (5740).
* Cumelius (2639).
* Cumonius (5721).
* Docius (2633).
tioiderus (5708, 5711, 5720, G. M., 40, 45),
Doiterus (G. M., 43).
Dovide (5714).
Dovidena (5744).
Doviderus (C., I l l , 4227).
Dureta (G. Μ., 26).
Elaesus (2633).
Elanius. (5715, 5716).
Èlanus (5716).
E lguis[m io] (2613). Comp. 3061: Cantaber El~
guisimo.
Erbienus (5694).
Labar(us) (G. M., 46).
Loancinus (5718, G. M., 42).
Lomistus (G. M., 51).
Loncinis (5718).
Lovesus (G. M., 60).
Maducena (G. M.,, 40).
* Magilo (2633, G. M., 46).
Maia (Bol. Acad. Hist., 60, 480).
M aisontin(a?) (5705).
Maldua (2680).
* Mandica (G. M., 37).
* Mascelio (2639).
* Medugenus (G. M., 46).
Munigalius (5717, G. M., 42).
Navitutius (5721).
Neco (5718).
Negalus (5714).
Oculatius (2685).
LOS CÁNTABROS Ύ ASTURES T SU GUERRA CON ROMA 235
LA G U E R R A DE LOS C Á N T A B R O S
Y ASTURES
BELLUM CANTABRICUM
ET ASTURICUM
F lo r o O r o s io
T ur mo g o s et A u t r i -
g o n a s a d s i d u i s
eruptionibus p o
pulabantur.
48. In hos igitur, quia Igitur Caesar
vehementius agere nuntia apud Segisamam
bantur, non mandata expe castra posuit, tri
ditio, sed sumpta est. I p s e bus agminibus to
venit S e g i s a m a m , t a m p a e n e amplexus
c a s tr a p os ui t , inde Cantabriam.
t r i p e r t i t o exère itu
t o t a m Cantabriam
a m p l e x u s efferam gen
tem ritu ferarum quasi qua
dam cogebat indagine.
49. N e c ab O c e a n o 4. Diu fatigato frustra
quies, cum i nf e s t a atque in periculum saepe
classe ipsa quoque deducto exercitu, tandem
terga hostium cae ab Aquitanico sinu per
derentur. Oceanum i n c a u
tis hostibus admo
veri classem atque
exponi copi as iubet.
P r i m u m adversus 6, T u n c demum
C a n t a b r o s sub m o e Cantabri sub moe
ri i b u a B e r g i d a e nibus Atticae ma
(Cod. C. Belgicae) p r o e xi mo c o n g r e s s i b e l
liatum. Hinc statim l o et v i c t i i n V i n -
f u g a in emi ne nti s- nium montem n a t u
si mum Vi n d i u m m o n ra t u t i s s i m u m c o n
t e m f quo maria prius f u g e r u n t , ubi obsidionis
Oceani quam arma Roma fame ad extremum paene
na ascensura esse credide consumpti sunt.
rant.
50. Tertio A r a c e l i u m Ra c i l i u m deinde
oppidum magna vi o' p p i d u m , m a g n a vi
LOS CÁNTABROS 7 ASTURES 7 SU GUERRA CON ROMA Uf l
P lo r o O k o sio
!
repugnat; c a p t u m ac / ’ d i u repugnans,
t a me n p o s t r e mo f u i t p o s t r e m o c a p t u m ac
Me c l u l l i m o n t i s o b d i r u t u m e s t . 6. Prae
sidio, quem p e r p e terea ulteriores Gallaeciae
tua X V mi l i um f o s partes, quae montibus sil-
s a c o m p r e h e n s u m , visque consitae Oceano ter
undique simul adeunte Ko- minantur, A n t i s t i u s
mano postquam extrema et F i r m i u s l e g a t i
barbari vident, certatim magnis gravibusque bellia
igne f erro inter epu perdomuerunt. 7. Nam et
l a s v e n e n o q u e , quod M e d u l l i u m mo nt e m
ibi volgo ex arboribus ta Minio flumini inminentem,
xeis. exprimitur, praecepere in quo se magna multitu
mortem, seque pars maior do hominum tuebaturs p e r
mortem, seque pars maior a XV mi l i a passuum
captivitate, quae morte gra fossa c i r c u m s a e p
vior ad id tempus indomi tum obsidione cin
tis videbatur, vindicaverunt. x e r u n t . 8. Itaque ubi se
gens hominum trux natura
et ferox neque tolerandae
obsidioni sufficientem neque
suscipiendo bello parem in
tellegit, ad voluntariam mor
tem servitutis timore con
currit. Nam se paene omnes
certatim i g n e f e r r o a e
v e n e n o necaverunt.
51. Haec per An
tis t i u m F u r n i u n i q u e
(codd. Firmumque) l e g a
tos et Agrippam hiber
nans in Tarraconis mariti
mis Caesar accepit. 52. Mox
ipse praesens hos deduxit
montibus, hos obsidibus ads-
trinxit, hos sub corona iure
ADOLF SCHÜLTEN
F loro O e o s io
F lo r o O r o s io
II
Asuntos generales
1. Dificultades de la guerra
2. Base de operaciones
3. Campamentos y almacenes
4. Líneas de operación
5. Alimentación
III
La g u e r r a de l o s a ñ o s 2 9 - 2 7 antes
de J e s u c r i s t o
C r o n o l o g ía d e l a s g u e r r a s 29-19 a . C.
Státilius
29 Cántabros Asturea ?
Tauris
CaJvisius
28 Cántabros ? ?
Sabinus
27 Apuleius Cántabros ? -
/
Augusto,
Bergidum
Antistius Aracillum Mons Medullius
26 Mons
Vetus Islas del Océano
Vindius
Carisius?
Carisius Brigaecium
25 (Lusitania) — Lancia —
23 — — —
Furnius
(Citerior)
22 Carisius
Cántabros Astures —
(Lusitania)
21 — — — —
20 — — -- —
Agripa
19 Cántabros —
y Silius
?
Sestius
— — _
(Lusitania)
LOS CANTABROS Y ¿STORES Y SU GUERRA CON ROMA ]_ζζ
los C á n t a b r o s , A s t u r e s y V a c c e o s . Podría
chocar que los Vacceos, que, según Floro (2, 33, 47) y
Estrabón (156), eran enemigos de los Cántabros y su
frían sus correrías, estuvieran a su lado; pero por el
mismo Floro y por Orosio sabemos que los Cántabros
buscaban el dominio sobi’e los Vacceos, y Dión (53,
25, 2) afirma que los Cántabros no sólo dominaban
sus montañas, sino también las llanuras al pie de ellas,
es decir, parte del territorio de Vacceos, Autrigones,
Tuím ogidos, etc. La victoria de Tauro debió ser de
poca importancia, pues la guerra se continuó. Pero a
pesar de ello Tauro recibió de Augusto el título de
imperator, y en 26 antes de Jesucristo el consulado,
y fue honrado después del 26 antes de Jesucristo por
la ciudad de Ilici (Elche), cuyo patrono era, con una
estatua (CIL., II, 3556) ( 1 ).
El éxito de Tauro fue poco durable, puesto que en
junio del año 28 C . C a l v i s i o S a b i n o (2) triun
fó ex Hispania (CIL., l .s, 1, pág. 180), lo que evidente
mente se refiere a una victoria suya sobre los Cánta
bros en el año 28 antes de Jesucristo. Según Orosio
( 6, 21 , 1 ), la guerra cantábrica empezó en el 28 antes
de Jesucristo (... imperatore A ugusto Caesare sexies
et bis M. Agrippa consulibus) ; pero el mismo Orosio
( 6 , 21, 21) dice que Augusto volvió a Roma en el
año 24, después de haber durado la guerra cinco años,
es decir, del 29 al 25. No sabemos si Calvisio combatió
sólo a los Cántabros o también a los Astu,res como
Tauro.
Como la de Tauro, la victoria de Calvisio estuvo
muy lejos de ser definitiva, y parece que ya los
Cántabros se hicieron bastante peligrosos. Por esto
IV
La guerra en l o s a ñ o s 2 6 - 2 5 antes
de J e s u c r i s t o
?r_ÊAL$jn
^ÜHANTIÀ^
MJpa I
1 70 ADOLF SGHULTEN
2. G u e r r a del año 2 5 a n t e s de J e s u c r i s t o
B) A sedio de Lancia
Avisado por los, de Brigaecio acudió P . C a r i s i o s ,
el legado de Lusitania, y logró vencer a los Astures,
los cuales se refugiaron en Lancia.
L a n c i a se menciona no sólo por Dión, Floro y
Orosio, sino también por Plinio (3, 28) entre las vein
tidós ciudades de los Astures, en Tolomeo (2, 6, 28,
Λαγκίατοι) y en el itin erario. de Antonino (Lance,
395, 4) como estación de la vía de Cesaraugusta a
Legio VII. Hay otras dos Lancia en Lusitania·, que se
mencionan en la inscripción del puente dg Alcántara
(CIL,, II, pág. 95), El nombre viene del NP. Lancius,
que ha dado también su; nombre al clan Lanciq(um) en
L. Pompeius Fuscinus Lajiciq(um) (CIL., II, 3088, T o
ledo) y en H irsutus F la v(i) Veandieci f. Lancia (cuín)
(Eph. ep., V III, 518). El nombre Lancia no tiene
nada que ver con el apelativo lancea, lanza. La ciudad
Segortia Lanca de los Arévacos (Tolomeo, 2, 6 , 5)
tiene un nombre parecido. El nombre Lancia debe ser
céltico, pues Lancius y Lanciqum se encuentran en E s
paña en regiones célticas, y en Francia hay Lançon =
* Lando y Lanci-acus (véase H older). Las ruinas de
Lancia (1) se encuentran en el “ cerro de Lance” , junto
al pueblo de Viilasabariego, entre los ríos Porma, al
Oeste, y Esla, al Este. Existe un croquis del sitio en
E ) O r g a n iz a c ió n de la c o n q u is t a
F) Corocota 1
Por Úión (56, 43, 3) conocemos el nombre de un cau
dillo de los Cántabros: C o r o c o t a (Κοροκόττας).
Refiere Dión que durante la guerra en Iberia un tal
Corocota resistía tanto que Augusto ofreció un pre
mio de 250.000 denarios (o pesetas oro) por su cabeza;
pero cuando Corocota se rindió se los regalóla él mis
mo. Dión lo refiere con ocasión de .la, muerte de Augus
to en el año 14 después de Jesucristo para demostrar
su clemencia. Tratándose de una guerra en Iberia, y
no habiendo habido en Iberia otra en tiempo de A u
gusto que la cantabroastúrica, este Corocota debe ha
ber sido algún je fe de los Cántabros o Astures. Y como
Corocota se rindió al propio Augusto, debe situarse el
s.uceso en los años 26-25, es decir, cuando Augusto
personalmente estaba en Cantabria. Dión llama a Co
rocota ληστής = ladrón (en latín latro). Éste es el
título que los Romanos daban a los caudillos iberos,
como hicieron también con Viriato, no otra suerte que
Napoleón llamaba a los guerrilleros de España bri-
LOS CÁNTABROS Y ASTURES Y SU GUERRA CON ROMA 183
G) A u g u sto en T arraco
(1 ) G a b d t h a t j s e n in te rp re ta soliu m com o “ tr o n o ” , c re y e n
do que A u g u sto, asen tado en u n tron o, se lav ó los pies ; p e ro es
evidente que solium aquí dice “ cu b o ” , dicien do S u eton io que
A u g u sto, asen tado en el soliu m , m ovía m anos y pies, lo que
supone un a tin a de baño.
(2) N um antia, I , 332.
1 86 ADOLF SCHULTEN
1. Guerra del a ñ o 24 a n t e s d e J e s u c r i s t o
2. G u e r r a d e l a ñ o 22 a n t e s de J e s u c r i s t o
(1) V éa se O IL ., I I , supl., p á «. L X X X V I I I .
(2 ) M on . A n c y r ., 29.
LOS CANTABROS Y ASTURES Y Sü GÜERÈA CON ROMA 189
VI .
Noticias de E s t r a b ó n y H o r a c i o s o b r e
la guerra cantábrica
V II
' V III
IX
Ejército de Augusto
1. L e g i o n e s
2, A u x i l i a r e s
Campamentos dé Augusto
1. C a m p a m e n t o de l a L e g i ó n IV
M a c e d ó n i c a en S e g i s a m o
2. C a m p a m e n t o ( d e la L e g i o X ? )
en A s t ú r i c a
3. C a m p a m e n t o ( de la L e g i o VI ?)
en B r a c a r a
4. C a m p a m e n t o en L u g o ?
(figura 1)
F ig u r a 1
no ADOLF SCHVLTKN
5. L os tree c a m p a m e n t o s dé l a r e g i ó n
de B r i g a e e i u m
XI
Campamentos de T i b e r i o
1. Legio IV Ma c . (figura 2)
Fonfíbre
QginfanillaH
North3 B e r n o r i o
2. Legiones VI y X
Μ » i » 50 00
Ca.m.pám enlo d e l à Legio Vj£
ju r ü o a.LE-ON
F ig t j b a 3
218 ADOLF SCHULTEN
Ter. Aug.
[p]ratorum c-
oh. IV Gall, in
ter coh. I l l l G-
all. et civitate-
m Bidunien-
[sem]
X II
1. V í a Tarraco-Segisamo-Astúrica-
B r a c a r a (véase mapa I)
2. V í a B a l a l o - N u m a n t i a - C l u n i a -
P a l l a n t i a - V i m i na c i u m (véase mapa I)
3. V í a S e g i s a m o - P i s o r a c a - J u l i o b r i g a .
P o r t u s B l e n d i u s (véanse mapa II y fig. 4)
antena
Vïfîasanfe
1 : 500000
20 30 ¿O 50 60 70Km.
Km10
=3
M apa II
ADOLF SCHULTEN
4. Ví a A s t ú r i c a - B r a c a r a A u g u s t a
p o r A q u a e F l a v i a e (véanse mapa I y fig. 4)
5. V í a A s t ú r i c a - B r a c a r a p o r A q u a e
Q u a r q u e r n a e (véanse mapa I y flg. 4)
6. V í a A s t ú r i c a - B e r g i d u m - L u c u s
A u g u s t i - B r i g a n t i u m (véanse mapa I y fig. 4)
7. Vía Lucus A u g u s t i - I r i e
(véanse mapa I y fig. 4)
8. Ví a Lucus Augusti-Dactonium
(véanse mapa I y fig. 4)
(1 ) Véase M a d o z , s. Dactonium .
(2) Véase B l Azquez , pág._ IOS.
LOS CÁNTABROS Y ASTURES Y SV QUERRA CON ROMA 2Sg
9. V í a Bracara-Iria-Brigantium
(véanse mapa I y fig. 4)
10. Ví a A s t ú r i c a - E m é r i t a
(figura 4)
XIII
Organización d e la c o n q u i s t a
1. Las provincias
2. L o s c o n v e n t u s
A Astorga: 19.
Astura (ciudad) : 87 y sigs.
Abilici: 119. Astura (Κίο) = Esla : 88,97.
-acus : 65. 177.
Aelarici (Clan) : 79. Asturco: 91, 99.
Aemilius (L.) : 186. Asturconarius : 101.
Aernus deus: 107. Astures Augustani: 95.
Agripa: 124, 188, 195, 196. Astures Transmontani: 95.
Aligantia : 128. Astúrica: 123, 162, 182, 207.
Amaci: 116. Asturicus: 90.
Ambulator (Equus) : 102. Asturius : 90.
Ammaia: 35, 83, 228. Attennius: 90.
Amocensis (Clan) : 80. Augusto: 145, 157 y sigs.,
Antistio Vetus: 159. 176, 183, 192.
Aplaidaci : 119. Aulgigum (Clan) : 80.
Apuleius (Sextus) : 157. Avariginos: 67.
Aquae Flaviae: 235. Avitacon (Clan) : 80.
Aquae Quarquernae: 236. Avolgigi: 117.
Aquaequintiae : 238. Avurlculus: 61, 106.
Aquae Tarbellicae: 184.
Aquitania: 61, 153, 155. B
Aracelium: 23, 171.
Aracillum: 23, 170, 231. B(a)edunia: 127, 219.
Arae Sestianae: 193. Baile ibérico: 48.
Aranici: 119. ' Balsio: 222.
Aravi: 118. Barcos de piel: 50.
Argamonica: 119. Bellota : 47.
Argenteola: 125. Bereberes: 60, 70, 93, 105.
Armas celtas: 55. Bergidum: 22, 126, 162, 163,
Armas ibéricas: 54, 195. 236.
Arronidaeci: 120. «Bestialidad» ibérica: 47,58.
Arrugia: 103. Bilbao: 45.
-asc: 59, 60. Blendius portus: 83, 172,
Asclepiades dè Myrlea: 32, 231.
62. Boddegun: 120.
INDICE ALFABÉTICO
Ligures: 20, 28, 30, 69, 61, Nerva (Río) = Nervión: 40,
91, 109, 116, 136, 137. 231.
Lino: 48, 98. Noega de Asturia: 37, 124.
Livio: 138, 143; 145. Noega de Callaecia: 37, 124.
Louciocelo: 121. Nombres de lugar: 78.
Lucocadia: 128. Numantia: 147, 153, 212,
Lucumo : 90. 222, 223.
Lucus Asturum: 95. Número de habitantes: 62,
Lucus Augusti: 208. 110, 149, 150. -
Lugo: 208.
Lungones: 115. O
Lusitanos: 28, 48, 50.
Oceanus Cantabricus: 36.
M Octaviolca: 81, 192, 230.
Okella: 83.
Magnetita : 46. Oleca : 83.
Malaquita: 104. Oppidum: 49.
Maliaca: 126. Oráculos: 43, 52, 89.
Marcha militar: 221, 234. Orgenomescos : 66.
Matriarcado (Mutterrecht) : Orina: 48, 60.
51, 106. Orniaci: 114.
Maurus: 93, 105. Oro: 102.
Medullius (Mons) : 173, 174. Orosio : 139.
Melsos (Río) : 97. -oso: 109.
Mérida. Véase Emérita. Ovejas: 102.
Menoviacus deus: 107.
Miliarios: 220 y sigs.
Milla (La) : 227.
P
Minas de oro (Asturias) : Paelontium: 129.
102. Paesicos : 112.
Minas prehistóricas en As Pantalones: 48.
turias : 104 Paramus: 95.
Minius (Río) = Miño: 174. Paso portante: 98 y sigs.
Monte Bernorio: 229. Pembeli: 80.
Monte Teleno: 96. Penii: 116.
Monteras cantábricas: 59. Pereza primitiva: 50.
Montes nivei: 39, 96. Perlas: 46.
Moroica: 82. Petavonium: 127.
Murallas célticas: 163. Pictos (Irlanda) : 51.
Pirineos: 39, 105, 184.
N Pisoraca, ciudad: 224.
Pisoraca (Río) = Pisuerga:
Namnasa (Río) =N assa: 40. 42, 52, 170, 171, 229.
Nardinium: 129. Plantas de Cantabria y As
Nava: 126, 127. turia: 44, 98.
Navia (Río) : 126, 127. Pleutauros: 67.
Nemetobriga: 129. Plomo de Cantabria: 46.
Nepos = sobrino: 106, 107. Populi = comunidades : 81.
INDICE ALFABÉTICO ¡849
Portus Amanum: 231. Silio Itálico: 33, 92, 146.
Portus Blendius: 83, 231. Silius (P.): 189.
Portus Victoriae Juliobri Sobrado : 220.
gensium: 192, 231. Soldurii: 57.
Prae-tamarici: 95. Solium = cubo: 185.
Prata leg io n is: 165, 214, Statilio Tauro: 155, 156.
219. συγγένεια: 70.
Princeps: 68, 77. Suicidio ibérico: 53, 175.
Promiscuidad: 51, 107. Superatii : 115.
Propinqui: 69. Super-tamarici : 95.
Puerto Candanedo: 96.
T
Q Tabula ansata: 226..
Queledinus: 122. Tajo (Río) : 102.
Tamarici (Pontes) : 42.
R Támaros (R ío) ·» T am ar:
43.
Ratones : 45. Tamarus (Río) = Tambre:
Regio: 61. 43.
Rhama: 228. Tamarus (Río) = Tammaro:
Roccones: 94. 43.
Rodela: 54. Tarraco: 183, 194, 195.
Romanización: 63, 122, 190, Taxus = tejo: 45, 175.
207. Territorium legionis: 213.
Tessera hospitalis: 77.
S Thieldo: 81.
Tibur: 116.
Saelenos : 115. Tiburi: 116.
Sagum : 48. Tilenus (Mons) : 96.
Sal: 47. Tipo céltico: 61.
Salaenos: 41, 65, 66. Tipo ibérico: 61.
Saldania : 121. Tirsenos. Véase Etruscos.
Saldanica: 121. Tolutarius: 99.
Salia (Río) = Sella: 36, 41, Tolutim iré: 99.
97. Tribus: 28, 63 y sigs., 111
Saltus Vasconum: 39. y sigs.
Santander : 192. Tridiavos : 117.
Sauga (Río) = ¿Miera?: 40. Turdetanos: 50.
Saunium (Río) : 41. Turmogidos : 165.
Segisama Julia: 165, 192, Turris Augusti: 193.
Segisamo: 164, 213, 224. Tuscus: 89, 90.
Sella (Río) : 36.
Sestius (L.) : 193. O
Sexagenarios: 53.
Sexto Apuleyo: 157. Ubalacino(m) : 122.
Sierras Albas: 96. Uclés: 75.
Sil (Río): 103. Umeri: 83.
250 INDICE ALFABÉTICO