Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Manuel Bragado
Edición
Paula Fernández
Deseño de cuberta
Miguel Vigo
Ilustracións
Nuria Turiel
Produción
X.M. García Crego
Programación Xeral 9
Obxectivos
Competencias básicas
Contidos
Criterios de avaliación
Educación en valores
Atención á diversidade
Solucionario 113
4
estrutura da unidade
U
1 Las funciones
de nutrición
Título da unidade.
Preguntas de motivación
que se responderán ao longo
da unidade.
Esquema conceptual.
Ampliación: curiosidades ou anécdotas La escena del bosque que viste anteriormente se parece a una fotografía ins-
tantánea: toda la vida que contiene ha quedado «congelada» en un instante
fugaz. Si pudieras ver cómo prosigue esta escena del bosque, comprobarías
(recadro granate). la complejidad de las relaciones que se establecen entre unos organismos y
otros y entre estos y los factores abióticos de su entorno.
Verías cómo unos animales sirven de comida a otros y estos a otros distintos,
o cómo dependen algunas flores de las abejas que las polinizan y estas, a su
vez, dependen de esas flores que las alimentan con su néctar; o cuáles son los
primeros organismos que colonizan una zona devastada por el fuego y cuá-
les resisten mejor los períodos de sequía.
Cadros cos contidos fundamentais. (biotopo) que se relacionan entre sí de formas diversas intercambian-
do materia y energía.
comprobar ou pensar (cadro azul). de autocontrol y autorregulación que lo mantienen estable. Un sis-
tema se identifica por sus propiedades emergentes, llamadas así por-
que solo se ponen de manifiesto o emergen cuando el sistema se
encuentra en funcionamiento.
74 // Unidad 4
Ilustracións explicativas.
científico mediante
de láminas delgadas al microscopio.
Material necesario:
> Microscopio petrográfico.
Objetivos
Mando de
centrado
de la platina a observación de sucesos
> Preparaciones microscópicas en lámina delgada de rocas ígneas y
metamórficas.
Procedimiento
Platina
petrográfica
Condensador
cotiáns e a realización de
1. La observación de las preparaciones de las rocas se realiza con un
microscopio petrográfico o de polarización. Su estructura general
es similar a la del microscopio óptico. No obstante, se diferencia,
con diafragma
Polarizador
Fuente de luz
Mandos
de enfoque
actividades sinxelas.
fundamentalmente, en la presencia de una platina giratoria y dos
elementos distintos: el polarizador, elemento fijo que se coloca
debajo de la platina, y el analizador, que se sitúa en el tubo, Lámina delgada
del gabro. Todos
entre el objetivo y el ocular, y puede insertarse y extraerse con los minerales
facilidad. están unidos Cristales de
entre sí: textura piroxeno
2. Como las rocas no son transparentes, para verlas con el micros- granuda amarillentos
copio es necesario preparar un corte muy fino (de unos 0,03
milímetros). Este corte se conoce con el nombre de sección o
lámina delgada, y permite que la luz pueda atravesarlas.
Uso das ferramentas que 3. Una vez elaboradas las láminas delgadas, se examinan bajo el
microscopio. Para determinar el tipo de rocas, normalmente
basta con identificar los minerales esenciales que las compo-
nen, la abundancia relativa de estos, la forma, el tamaño y la
nos ofrece Internet. orientación que presentan, o sea, su textura. Observa la inter-
pretación de una sección delgada del gabro.
Conclusión
Cristales de plagioclasa Cristales de olivino de
La composición mineralógica y el tipo de textura nos proporcionan grises con rayas negras color verde
los datos necesarios para reconocer una roca.
Asimilación e aplicación sujétalo con una goma elástica, como se muestra en la figu-
ra siguiente. Espolvorea un poco de azúcar sobre el tambor.
Sujeta una bandeja de horno sobre el tambor y golpéala con
una cuchara de madera. Verás que los granitos de azúcar
Actividades para
o recoñecemento
de imaxes e a utilización
do vocabulario específico Texto para descubrir
da unidade. os diferentes aspectos
relativos á Historia
da Ciencia e aos científicos.
Bibliografía recomendada.
6
ESTRUTURA
DA PROPOSTA DIDÁCTICA
a) Recolle toda a programación, tanto a do curso como a das 13 unidades didácticas. Este
apartado consta de:
•Obxectivos didácticos.
•Competencias.
gCompetencia en comunicación lingüística.
gCompetencia matemática.
gCompetencia no coñecemento e a interacción co mundo físico.
gTratamento da información e competencia dixital.
gCompetencia social e cidadá.
gCompetencia cultural e artística.
gCompetencia para aprender a aprender.
gAutonomía e iniciativa persoal.
•Contidos.
gConceptos.
gProcedementos.
gActitudes.
•Criterios de avalación referidos aos obxectivos que deben acadar os alumnos e as
alumnas a través das competencias básicas.
•Orientacións metodolóxicas: onde ademais se inclúen suxestións para que o
alumnado adquira as competencias básicas.
•Diferentes recursos:
gLibros.
gRevistas.
gDocumentais.
gSoftware.
gEnderezos de internet.
b) Recolle o solucionario con todas as actividades que hai no libro do alumno resoltas.
7
ESTRUTURA DA PROPOSTA
DIDÁCTICA DIXITAL
PROGRAMACIÓN XERAL
Obxectivos
a) Coñecer as diferenzas entre célula eucariota e procariota, os compoñentes de cada tipo de célula e os diversos
tipos de nutrición nos seres vivos: autótrofa, heterótrofa, así como o proceso da fotosíntese.
b) Describir os compoñentes e funcionamento dos principais sistemas do corpo humano e dos animais: dixestivo,
circulatorio, excretor e respiratorio.
c) Diferenciar os aspectos esenciais da coordinación nerviosa e a coordinación hormonal.
d) Coñecer os órganos sensoriais dos animais, a estrutura do sistema nervioso, a capacidade de movemento e a
coordinación hormonal en animais e vexetais.
e) Comprender o significado de ciclo vital ou biolóxico nos seres vivos e as vantaxes e atrancos da reprodución
sexual e asexual.
f) Describir as características e os mecanismos da reprodución asexual e sexual en plantas e animais.
g) Coñecer a estrutura e función que desempeñan os compoñentes dun ecosistema.
h) Entender como flúe a enerxía pola rede trófica, saber interpretar as cadeas tróficas e comprender o significado
da bioacumulación e amplificación biolóxica.
i) Identificar as características físicas de maior relevancia que determinan a existencia dos distintos ecosistemas
acuáticos.
j) Coñecer a distribución dos ecosistemas acuáticos, os organismos vivos que habitan en cada ecosistema e as
consecuencias das súas alteracións, tales como perda de biodiversidade, contaminación, erosión, etc.
k) Comprender a importancia dos principais factores xeográficos e climáticos na distribución dos seres vivos na
Terra.
l) Coñecer os principais biomas terrestres, a súa flora e fauna representativa, o seu estado de conservación e a
súa importancia no equilibrio ecolóxico da ecosfera.
m) Explicar a fragmentación da superficie terrestre en placas litosféricas e a forma en que o movemento destas
placas explica numerosos fenómenos xeolóxicos.
n) Comprender a orixe, estrutura e tipos de volcáns, a orixe e características dos terremotos e a forma en que xor-
den as cordilleiras de montañas.
o) Coñecer os diferentes tipos de rochas que existen na natureza e os procesos de transformación do seu ciclo xeo-
lóxico.
p) Identificar as características principais das rochas magmáticas e metamórficas máis comúns, os procesos impli-
cados na súa formación e a súa utilidade para o ser humano.
q) Entender os conceptos de enerxía e traballo, e as diversas formas de manifestarse e transformarse a enerxía.
r) Coñecer as distintas fontes de enerxía renovables e non renovables, así como as diversas formas de aforro ener-
xético.
s) Entender o concepto de enerxía interna, a natureza da calor e os efectos da calor sobre os corpos.
t) Coñecer as formas de propagación da calor entre os corpos e a maneira de utilizar esta calor mediante os moto-
res de combustión.
u) Explicar a natureza do movemento ondulatorio e as características que definen unha onda.
v) Entender o comportamento das ondas sonoras, a natureza da luz e a forma en que se propaga, reflicte e refrac-
ta, así como o funcionamento das lentes.
w) Comprender o funcionamento do ollo humano e identificar os seus principais compoñentes.
x) Describir o oído humano, as calidades do son e o proceso de percepción do son no home e noutros animais.
y) Coñecer os fundamentos da Física en relación co movemento dos corpos, a velocidade, a aceleración e as for-
zas e enunciar as leis da dinámica formuladas por Newton.
z) Comprender a natureza atómica e molecular da materia e coñecer o Sistema Periódico e as regras básicas da
formulación química.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Desenvolver a capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia.
• Organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia e, ao mesmo tempo, desenvolver
destrezas lingüísticas ao definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar respostas breves.
• Comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a ler textos en diferentes linguas.
• Estruturar o coñecemento e ser quen de extraer a información esencial tras a lectura dunha unidade.
• Estimular o pracer pola lectura para gozar lendo e expresándose de maneira oral e escrita.
PROGRAMACIÓN 11
Competencia matemática
• Representar e interpretar a realidade a partir da información dispoñible para a confección de maquetas e debuxos.
• Manexar, interpretar e construír gráficas que permitan comprender fenómenos naturais.
• Aplicar estratexias de resolución de problemas e seleccionar as técnicas axeitadas para facer cálculos.
• Expresar resultados segundo uns parámetros dados.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
• Formular preguntas, suxerir e contrastar hipóteses e realizar predicións e inferencias.
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas.
• Adquirir técnicas de observación, como o uso do estereomicroscopio ou o microscopio.
• Comprender as características que identifican e diferencian os seres vivos, os compoñentes da Terra, as rochas e
os ecosistemas.
• Desenvolver hábitos de comportamento responsable e respectuoso co medio.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis
de complexidade.
• Dominar linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica, visual e gráfica) e as súas pautas de decodifi-
cación e transferencia, así como a aplicación dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibi-
lidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
• Visitar enderezos de páxinas web para estimular o manexo de estratexias que permitan identificar e resolver pro-
blemas de hardware e de software e analizar críticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
• Entender a contribución que as diferentes culturas fixeron á evolución e ao progreso da humanidade.
• Comprender criticamente a realidade histórica e social do mundo, a súa evolución, os seus logros e os seus pro-
blemas.
• Fomentar o debate social e estimular o exercicio dos dereitos e deberes da cidadanía.
• Rexeitar actividades que provoquen contaminación, consumo inadecuado e dilapidación de recursos naturais.
• Fomentar o interese polo coñecemento da biodiversidade como un recurso natural.
Competencia cultural e artística
• Poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes rea-
lidades do mundo da arte e da cultura, a través da utilización das imaxes como fonte de enriquecemento e gozo.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os principios ou as teorías xerais ás condicións particulares do contorno e describir novas observacións,
ordenalas, agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
• Identificar e manexar distintas respostas posibles ante unha mesma situación ou problema utilizando diversas
estratexias ou metodoloxías que permitan enfrontar a toma de decisións coa información dispoñible.
• Obter información e transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cs coñe-
cementos propios.
Autonomía e iniciativa personal
• Desenvolver a capacidade de elexir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións nece-
sarias para desenvolver diferentes opcións e plans persoais.
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e respecto de todas as formas de vida e do mantemen-
to do medio físico e dos seres vivos como parte esencial do contorno humano.
Contidos
• A célula viva. Organismos unicelulares e pluricelulares.
• Funcións de nutrición.
• Sistemas dixestivo, circulatorio, excretor e respiratorio.
• O sistema nervioso. Os órganos sensoriais.
• A conduta e o movemento.
• A coordinación hormonal.
• Reprodución asexual e sexual en animais e plantas.
• As anxiospermas: plantas con semente, flor e froito.
• A reprodución sexual do ser humano.
• A ecoloxía. Os ecosistemas. As cadeas tróficas.
12 PROGRAMACIÓN
Criterios de avaliación
a.1) Explica as analoxías e diferenzas entre células procariotas e eucariotas e entre célula eucariota animal e vexetal.
a.2) Describe os principais compoñentes da célula eucariota e as funcións que desempeña.
a.3) Explica as características da fotosíntese e describe os procesos da nutrición vexetal.
b.1) Debuxa e sitúa os principais órganos e sistemas do corpo humano e describe as funcións que desempeñan.
b.2) Explica os diferentes sistemas de respiración en ambientes acuáticos e terrestres.
b.3) Clasifica os distintos tipos de animais en función do seu tipo de nutrición e das súas estratexias alimentarias.
c.1) Diferencia os mecanismos de coordinación nerviosa e hormonal e as súas características.
c.2) Describe o proceso de transmisión da información no sistema nervioso.
d.1) Recoñece os diferentes tipos de sistemas nerviosos nos animais e os seus principais órganos.
d.2) Identifica os principais órganos do sistema nervioso central e do sistema nervioso periférico humano e as fun-
cións que desempeñan.
d.3) Comprende a importancia do movemento nos animais e as principais adaptacións para desprazarse en dife-
rentes medios.
e.1) Explica as características do ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo.
f.1) Describe e compara os procesos de reprodución sexual e asexual e analiza as vantaxes e atrancos de cada un
dos procesos.
f.2) Realiza esquemas e debuxos que amosen os diferentes tipos de reprodución asexual en organismos unicelu-
lares, en plantas e en animais.
f.3) Realiza esquemas e debuxos que amosan os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de anxiosperma
e describe as funcións que realizan.
f.4) Diferencia entre fecundación e polinización nas plantas espermafitas e explica a formación dos froitos e as
sementes, así como os seus mecanismos de dispersión.
f.5) Compara as estruturas anatómicas masculinas e femininas do ser humano e explica o papel que desempeñan
na reprodución.
g.1) Describe factores abióticos que permiten establecer diferenzas entre uns biotopos e outros e coñece as carac-
terísticas xerais dos distintos organismos que constitúen a comunidade ou biocenose.
g.2) Distingue os distintos niveis tróficos dun ecosistema, identifica algúns organismos pertencentes a cada un
destes niveis e elabora e interpreta cadeas e redes tróficas en ecosistemas sinxelos, terrestres e acuáticos.
h.1) Describe o fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia nun ecosistema e representa o fluxo de enerxía median-
te pirámides de fluxo.
h.2) Explica os conceptos de bioacumulación e amplificación biolóxica.
h.3) Identifica algúns organismos descompoñedores que participan nos procesos de reciclaxe da materia e valora
a súa importancia nos ecosistemas.
i.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas acuáticos.
i.2) Distribúe os principais ecosistemas acuáticos ao longo da xeografía mundial e española.
j.1) Identifica os distintos seres vivos que habitan en cada ecosistema acuático.
PROGRAMACIÓN 13
j.2) Recoñece as alteracións que sufriron os ecosistemas acuáticos como consecuencia da acción humana.
k.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas e biomas terrestres.
k.2) Relaciona as características dos distintos ecosistemas e biomas terrestres coas condicións físicas das zonas
sobre as que se asentan.
l.1) Identifica os distintos seres vivos que habitan cada ecosistema e bioma terrestre, e determina algunhas espe-
cies en perigo de extinción que sexan moi representativas.
l.2) Describe a distribución da flora nos seus diferentes estratos (arbóreo, arbustivo e herbáceo) nos diferentes
ecosistemas e biomas terrestres.
l.3) Recoñece algunhas alteracións importantes que sufriron os ecosistemas e biomas terrestres como consecuen-
cia da acción humana.
m.1) Explica a distribución en capas dos materiais rochosos do interior da Terra.
m.2) Identifica nun mapa cales son as principais placas litosféricas e os seus bordes.
n.1) Relaciona os bordes das placas coa distribución dos volcáns, os terremotos, as fosas abisais e algunhas cor-
dilleiras de montañas.
n.2) Describe as características dun volcán e as principais clases de erupcións volcánicas.
n.3) Describe os tipos de ondas sísmicas, os seus efectos e os métodos de medición da magnitude e a intensida-
de sísmica.
n.4) Coñece os métodos de predición, prevención e corrección dos riscos sísmicos e volcánicos.
o.1) Recoñece os principais tipos de rochas.
p.1) Relaciona os distintos tipos de rochas magmáticas e metamórficas co seu proceso de formación e co ciclo das
rochas.
p.2) Recolle datos da observación e emprégaos para clasificar as rochas mediante claves sinxelas.
p.3) Identifica as características das principais rochas, así como os seus usos e aplicacións máis importantes.
p.4) Recoñece as rochas e as paisaxes galegas e identifica nun mapa as grandes unidades litolóxicas de Galicia.
q.1) Explica os conceptos de enerxía, traballo e esforzo.
q.2) Describe as distintas manifestacións da enerxía, que recibe distintos nomes segundo as accións e os cambios
que provoca ou os fenómenos aos que se asocia.
q.3) Coñece os conceptos de enerxía cinética e potencial e as variables de que dependen.
q.4) Aplica os coñecementos sobre as transformacións da enerxía para a resolución de problemas sinxelos e para
explicar as causas dalgúns fenómenos cotiáns.
q.5) Explica o principio de conservación da enerxía e a degradación que experimenta a enerxía cando se transfor-
ma ou se transfere.
r.1) Distingue as fontes de enerxía non renovables das renovables e recoñece as vantaxes para a conservación do
medio que representan as fontes de enerxía renovables.
r.2) Identifica de forma crítica as actividades humanas que impulsan a dilapidación da enerxía e o abuso dos com-
bustibles fósiles.
s.1) Comprende os conceptos de calor e temperatura e as unidades en que se miden.
s.2) Coñece as ecuacións ou fórmulas que permiten convertir os graos Celsius en graos Fahrenheit e aplicalas para
a resolución de problemas sinxelos.
s.3) Describe os efectos que producen as variacións de temperatura nalgúns corpos: os cambios de estado e a dila-
tación.
t.1) Coñece as diferentes formas de propagación da calor e cal é o medio de transmisión en cada caso.
t.2) Deseña experiencias que permitan comprobar se un material é bo ou mal condutor da calor e diferenciar entre
materiais condutores e illantes.
t.3) Describe o funcionamento da máquina de vapor e do motor de gasolina de catro tempos.
u.1) Distingue entre as formas de propagación das ondas sonoras e as electromagnéticas.
v.1) Coñece as causas do eco e da reverberación e explica as características que deben cumprir as superficies
reflectantes e a distancia mínima á que se deben atopar.
w.1) Distingue os diferentes tipos de imaxes, reais ou virtuais, dereitas ou invertidas, grandes ou pequenas, que
se forman como consecuencia da reflexión nos espellos e da refracción nas lentes.
w.2) Sinala as aplicacións das lentes para a corrección dalgunhas anomalías da visión.
w.3) Analiza a descomposición da luz branca, distingue entre cores primarias da luz e da pintura e analiza algunhas das
mesturas de cores.
w.4) Describe os elementos característicos do ollo e o seu funcionamento.
w.5) Explica a traxectoria que segue a luz cando penetra no ollo pola pupila e como se forma a imaxe na retina.
x.1) Explica o modo de propagación das ondas sonoras dende o pavillón auditivo até o caracol e o cerebro.
x.2) Diferencia as calidades do son, intensidade, ton e timbre, as súas unidades de medida e coñece algúns dos
seus efectos prexudiciais para a saúde.
14 PROGRAMACIÓN
x.3) Compara o oído de diferentes animais e identifica algúns órganos sensoriais que permiten captar o son nos
animais.
y.1) Explica os conceptos de posición, traxectoria, distancia percorrida, velocidade e aceleración.
y.2) Clasifica os movementos segundo as súas traxectorias.
y.3) Transforma unha táboa de valores na gráfica correspondente.
y.4) Interpreta gráficas s-t e v-t de movementos.
y.5) Distingue masa de peso dun corpo.
y.6) Resolve problemas de forzas e movementos e cuestións sobre corpos mergullados nun líquido.
z.1) Describe un átomo e as súas partículas subatómicas.
z.2) Relaciona símbolos con nomes dos elementos químicos.
z.3) Enumera os elementos das familias principais do Sistema Periódico.
z.4) Formula e nomea compostos químicos binarios.
Educación en valores
O tratamento da Educación en Valores no marco das Ciencias da Natureza e a súa integración no currículo da
materia contribúe á formación integral do alumnado.
A coeducación mediante o emprego dunha linguaxe non sexista refórzase mediante estratexias metodolóxicas, como
os agrupamentos mixtos para o traballo en equipo.
Os valores débense fomentar dende a dimensión individual e dende a dimensión colectiva. Dende a dimensión
individual desenvolveranse, principalmente, a autoestima, o afán de superación, o espírito crítico e a responsabi-
lidade. Dende a dimensión colectiva deben desenvolverse a comunicación, a cooperación e convivencia, a soli-
dariedade, a tolerancia e o respecto.
Atención á diversidade
As Fichas de Atención á Diversidade e Reforzo de Competencias Básicas están elaboradas coa finalidade
de facilitar a aprendizaxe do alumnado a partir de actividades de consolidación dos contidos traballados en cada uni-
dade. Nas Fichas de Ampliación de contidos inclúense actividades cuxa resolución precisa un traballo de inves-
tigación que obteña a información precisa a través de distintas fontes (internet, enciclopedias, libros especializa-
dos…).
PROGRAMACIÓN POR UNIDADES
16 PROGRAMACIÓN
Obxectivos
a) Comprender que todos os seres humanos estamos formados por células, agrupadas en tecidos, órganos e siste-
mas, que a célula é a unidade anatómica e fisiolóxica de todos os seres vivos e tamén a unidade de orixe.
b) Coñecer e describir a estrutura e o funcionamento dos principais órganos e sistemas do corpo humano.
c) Comprender que os organismos son sistemas materiais en que materia, enerxía e información circulan nun pro-
ceso de continuo fluxo e intercambio co medio e que os grandes grupos de seres vivos utilizan estratexias dife-
rentes para realizar con éxito as funcións de nutrición.
d) Coñecer que os seres vivos necesitan nutrientes que lles proporcionen materia e enerxía e describir os métodos
utilizados polas plantas para utilizar a enerxía do Sol, así como os empregados polos animais para obter a ener-
xía dos alimentos previamente elaborados polas plantas.
e) Relacionar os procesos de dixestión coa necesidade de transformar os alimentos nos seus nutrientes molecula-
res correspondentes, de tamaño o suficientemente pequeno para que poidan ser absorbidos e transportados polo
sangue.
f) Comprender a necesidade de obter osíxeno para utilizalo na obtención de enerxía e describir os sistemas encar-
gados de captalo do aire ou da auga e transportalo até as células.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Suxerir interrogantes sobre os diferentes sistemas de nutrición e respiración existentes nos seres vivos, con
obxecto de provocar un debate que estimule a capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distin-
tas á propia.
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de células, os compoñentes das células e sobre a clasifica-
ción dos animais en función da maneira que teñen de captar os nutrientes.
• Interpretar e comprender a realidade da enorme diversidade do mundo dos seres vivos e organizar e autorregular
o coñecemento dotándoo de coherencia.
Competencia matemática
• Confeccionar debuxos que axuden a comprender a estrutura interna das células, e os compoñentes e órganos dos
sistemas de nutrición e respiración.
• Realizar cálculos, aplicando os coñecementos de microscopía, para calcular o tamaño real dos microorganismos,
a partir dos datos obtidos e dos aumentos do microscopio.
• Interpretar os esquemas que explican o proceso da fotosíntese e a respiración, e os debuxos dos diversos órga-
nos dos animais establecendo relacións entre a súa forma e a súa función.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de adquirir criterios
que permitan comprender o funcionamento dos mecanismos mediante os cales os animais e plantas adquiren os
nutrientes e a enerxía que precisan.
• Adquirir técnicas de observación para analizar os diversos tipos de células existentes e a variedade de sistemas
de respiración, nutrición e circulación dos seres vivos.
• Comprender a relación existente entre a estrutura dos sistemas de nutrición e o contorno onde viven as diferen-
tes especies.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar os problemas que proporcionan os debuxos de órganos e aparatos e sacar conclusións dos distintos
niveis de complexidade.
• Observar preparacións microscópicas e realizar cálculos cos datos obtidos, con obxecto de interpretar o significa-
do das nosas observacións.
• Usar determinadas páxinas web sobre as técnicas microscópicas e sobre a nutrición autótrofa das plantas e os
tipos de nutrición heterótrofa animal.
Competencia social e cidadá
• Tomar conciencia da importancia da actividade científica e coñecer os principais descubrimentos arredor da
célula.
• Coñecer o traballo do naturalista e as calidades que debe ter alguén que queira gozar observando a natureza.
• Valorar a diversidade de órganos e sistemas de respiración e nutrición dos diversos organismos como parte esen-
cial da riqueza do contorno.
PROGRAMACIÓN 17
Contidos
CONCEPTOS
• A vida en acción.
• A célula viva.
• Organismos unicelulares e pluricelulares.
• Funcións de nutrición.
• Sistema dixestivo.
• Sistema circulatorio: un sistema de transporte.
• Sistema excretor.
• Sistema respiratorio: o alento vital.
PROCEDEMENTOS
• Manexo do microscopio e da lupa binocular para a observación das principais características das células eucario-
tas e do seu agrupamento en tecidos, órganos e sistemas.
• Elaboración de murais e informes que permitan organizar a información, mediante a observación, a comparación
e o contraste das características fundamentais, e establecer semellanzas e diferenzas entre os distintos sistemas
(dixestivo, respiratorio, cardiovascular e excretor) dos animais vertebrados e invertebrados, tanto acuáticos como
terrestres.
• Utilización de modelos anatómicos, murais e diapositivas que permitan situar correctamente a posición que ocu-
pan os distintos órganos e sistemas no corpo humano e coñecer o seu funcionamento.
• Formulación de hipóteses que tenten explicar a interdependencia entre un factor abiótico (a luz) e a produción de
amidón nas plantas e deseño e realización de experiencias e investigacións que traten de comprobalas.
ACTITUDES
• Valoración da diversidade de animais e plantas como parte esencial da riqueza do contorno e da calidade de vida
dos humanos.
• Respecto por todas as formas de vida e toma de conciencia das actividades humanas que causan o exterminio da
fauna e da flora.
• Interese polo coñecemento dos distintos tipos de nutrición e dos efectos que teñen sobre a saúde os hábitos
alimentarios.
• Análise crítica do papel que desempeñan as plantas e as algas na produción de alimentos e toma de concien-
cia das causas que provocan o reparto desigual de alimentos e recursos nas distintas rexións do planeta.
• Valoración da orde, a limpeza e as normas de seguridade no traballo de laboratorio para a obtención duns resul-
tados correctos e para evitar riscos innecesarios.
• Toma de conciencia do privilexio que supón vivir neste mundo, de que, para ser naturalista, abonda con ter amor
á natureza e curiosidade polo mundo que nos arrodea e tamén da valoración da importancia de adoptar un códi-
go de conduta.
18 PROGRAMACIÓN
Criterios de avaliación
a.1) Explica as analoxías e diferenzas entre células procariotas e eucariotas e entre célula eucariota animal e
vexetal.
a.2) Describe os principais compoñentes da célula eucariota e as funcións que desempeñan.
b.1) Debuxa e sitúa os principais órganos e sistemas do corpo humano e describe as funcións que desempeñan.
c.1) Relaciona os procesos de obtención de osíxeno e eliminación do dióxido de carbono, mediante o sistema res-
piratorio, cos procesos de combustión dos carburantes metabólicos que teñen lugar nas mitocondrias das
células.
c.2) Explica os diferentes sistemas de respiración en ambientes acuáticos e terrestres.
d.1) Explica as características da fotosíntese e describe os procesos da nutrición vexetal.
d.2) Analiza a relación existente entre a luz solar, o proceso de fotosíntese e a formación de amidón nunha folla.
e.1) Relaciona os procesos dixestivos e respiratorios coa función que desempeña o sistema circulatorio nos animais
invertebrados e vertebrados.
e.2) Clasifica os distintos tipos de animais en función do seu tipo de nutrición e das súas estratexias alimentarias.
e.3) Describe as características dos distintos tipos de sistemas dixestivos.
f.1) Explica as diferenzas entre sistemas circulatorios abertos e pechados.
Orientacións metodolóxicas
Nesta unidade abordarase a nutrición inicialmente como a introdución no organismo e emprego por este da mate-
ria e enerxía necesarias para que desenvolva a súa actividade vital. A respiración pode tratarse por analoxía co fenó-
meno da combustión, por medio da cal o individuo emprega a enerxía dos alimentos para manter constante a súa
temperatura, para realizar movementos, para medrar, etc. Ademáis, será salientado o feito de que a respiración é
un proceso común, tanto no seu desenvolvemento como no seu obxectivo, para animais e plantas. En relación con
este concepto pódese comentar o de metabolismo.
Moitos alumnos e alumnas consideran que as plantas incorporan substancias procedentes exclusivamente do solo,
ignorando o papel do dióxido de carbono. Ademais, con frecuencia reducen a fotosíntese a un intercambio de gases
e, o que é máis grave, considérana como a forma que utilizan as plantas «para respirar». Deberá facerse unha apro-
ximación sinxela ao concepto de nutrición vexetal e destacarase a forma diferente en que vexetais e animais obte-
ñen os seus nutrientes orgánicos. Os alumnos e alumnas coñecerán a importancia que ten a fotosíntese na nature-
za, como fonte primordial da obtención de alimentos para a propia planta e para os animais herbívoros, e de xeración
do osíxeno atmosférico. Coñecerán tamén a necesidade da luz solar como fonte de enerxía da reacción, sen a cal
este fenómeno non pode producirse
Debemos partir dos coñecementos que xa se adquiriron sobre carburantes metabólicos, nutrientes, alimentos e prin-
cipios inmediatos, de maneira que cando estudemos a dixestión poidamos explicala como un conxunto de procesos
mecánicos e químicos que transforman os alimentos en nutrientes, que son os principios inmediatos que se incor-
poran ás nosas células e tecidos. Esta necesidade de destruír os tecidos e células que forman parte dos alimentos
(carnes, peixes, verduras...) para convertilos nas súas unidades moleculares constituíntes (os principios inmediatos)
xorde ante os requisitos que impoñen os sistemas de absorción e transporte polo sangue: as moléculas de gran
tamaño non se poderían absorber no intestino, nin transportarse disoltas no sangue, nin atravesar as membranas
celulares para ser empregadas no metabolismo. Debe quedar claro que dixerir significa romper ligazóns de molécu-
las grandes para convertilas en unidades máis pequenas.
A actividade Comproba en que lugar de la célula eucariota se almacena a información (páxina 10) preten-
de facer notar que a diferenza entre célula procariota e eucariota está no grao de complexidade e na forma que
teñen de gardar a información, é dicir, o ADN. A eucariota é máis complexa e gárdaa no núcleo; mentres que a pro-
cariota é máis simple, carece de núcleo e o ADN está disperso por toda a célula. Neste caso, o concepto estrutu-
rante é a información, ou instrucións básicas para o mantemento da vida; a partir deste concepto constrúense todos
os demais: xene, ADN, núcleo...
A actividade Compara a célula eucariota cunha fábrica (páxina 12) pretende facilitar a comprensión das fun-
cións que desempeñan os orgánulos celulares por analoxía coas funcións que desempeñan os compoñentes dunha
fábrica. En realidade, o interior dunha célula eucariota é semellante a unha complexísima fábrica bioquímica en
miniatura onde transcorren as reaccións metabólicas. O metabolismo é o conxunto de reaccións químicas que man-
teñen a vida dun organismo, que é unha das propiedades que permiten diferenciar entre os seres vivos e o mundo
inorgánico inanimado. Sen metabolismo non hai vida, xa que a vida está baseada nos cambios químicos que de
maneira incesante teñen lugar entre as biomoléculas e os bioelementos que compoñen o noso corpo.
PROGRAMACIÓN 19
O metabolismo traballarase cun nivel de formulación moi simple, como transformacións que se producen na célula
para poder aproveitar a materia e a enerxía procedentes dos nutrientes. Débese introducir agora a necesidade de
facer chegar o osíxeno até as mitocondrias, para que teñan lugar os procesos oxidativos que nos proporcionan ener-
xía vital. Sería desexable eliminar as connotacións negativas que ten o termo «químico» na vida cotiá. Cando dici-
mos que «todo é química» sempre nos referimos aos contaminantes ambientais ou á presenza de aditivos químicos
nos alimentos. Toda a nosa vida, e a dos animais e plantas que nos arrodean, baséase nas reaccións químicas do
metabolismo.
A actividade Lazos coa Historia da Ciencia (páxina 13) trata de iniciar os alumnos e alumnas na Historia das
Ciencias, mediante textos que relatan o modo de producirse a invención do microscopio, os descubrimentos das pri-
meiras células e os principios da teoría celular. Trátase de amosar a época en que viviron os homes e mulleres dedi-
cados á actividade científica e os momentos en que tiveron lugar os grandes descubrimentos científicos
A actividade Comproba como podemos utilizar o microscopio para observar células e microorganismos
invisibles a simple vista (páxina 14) introdúcenos no manexo do microscopio e na preparación de mostras. Neste
sentido, a actividade Pensa... (páxina 14) permite que os alumnos e alumnas apliquen os coñecementos adquiridos
sobre microscopía para calcular o tamaño real dun microorganismo a partir dos datos que proporciona o seu tama-
ño aparente e o número de aumentos utilizados para a súa observación.
Os debuxos e esquemas da páxina 19 pretenden ilustrar a importancia que ten a fotosíntese na natureza, como fonte
primordial da obtención de alimentos para a propia planta e para os animais herbívoros, así como para a xeración
do osíxeno da atmosfera. Neste sentido, a actividade Observa e experimenta (páxina 27) propón un problema que
suscita a formulación de hipóteses, co obxecto de que os alumnos e alumnas tenten explicar a interdependencia
entre un factor abiótico (a luz) e a produción de amidón nas plantas e deseñen experiencias e investigacións e tra-
ten de comprobalas.
Os contidos das páxinas 18-22 amosan que os animais empregan estratexias diferentes para realizar con éxito as
funcións de nutrición; neste sentido, a actividade Compara o tamaño do intestino en distintos animais verte-
brados (páxina 22) trata de relacionar a lonxitude do intestino dos animais herbívoros coa necesidade de inxerir
maiores cantidades de alimento e con maior frecuencia, debido a que os alimentos de orixe vexetal son máis pobres
en proteínas e as fibras de celulosa que conteñen son máis difíciles de dixerir.
Por último, os contidos da páxina 23 salientan que tanto os sistemas circulatorios abertos como pechados nacen
evolutivamente ante a necesidade de transportar nutrientes e osíxeno a todos os rincóns do organismo pluricelular
e recoller os produtos de refugallo. Débese destacar a diferenza entre os procesos de excreción, que eliminan resi-
duos metabólicos celulares mediante filtración a través de órganos como os riles ou os nefridios, e o proceso de
defecación que elimina residuos non dixeribles no tubo dixestivo.
funcionamento do microscopio óptico, a organización en tecidos, órganos e sistemas dos seres pluricelulares, a
nutrición autótrofa vexetal e, en especial, o fenómeno da fotosíntese, os tipos de nutrición heterótrofa animal e as
características, funcionamento e tipos de sistemas dixestivos, circulatorios e respiratorios e fomentar neles a habi-
lidade para extraer a información esencial tras a lectura da Unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 31), xunto coa cuestión que se suxire ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que amosa Libros que te poden axudar
(páxina 31) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para adolescentes que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de maneira oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida en que os elementos e razoamentos matemáticos básicos
son utilizados no estudo microscópico das células e tecidos e dos órganos e sistemas encargados das funcións de
nutrición, para enfrontarse e dar explicación a aquelas situacións que os precisan:
• Cálculo dos aumentos totais do microscopio óptico e aplicación dos coñecementos adquiridos sobre microscopía
para calcular o tamaño real dun microorganismo a partir dos datos que proporciona o seu tamaño aparente e o
número de aumentos utilizados para a súa observación.
• Representación e interpretación da realidade a partir da información dispoñible para a confección de maquetas e
debuxos a escala que axuden a comprender o fenómeno da fotosíntese, así como a anatomía e o funcionamento
dos diferentes órganos e sistemas implicados na nutrición heterótrofa.
• Análise da interdependencia entre un factor abiótico (a luz) e a produción de amidón nas plantas e deseño de
experiencias e investigacións que traten de comprobala.
• Interpretación de gráficas que permiten deducir a actividade biolóxica da levadura, Saccharomices cerevisiae, no
proceso de fermentación do mosto da uva.
• Comparación do tamaño do intestino en distintos animais vertebrados.
• Representación do proceso dixestivo dos ruminantes mediante esquemas e frechas que indican o sentido e a
dirección en que se desprazan os alimentos a través dos distintos compartimentos do estómago.
• Representación do proceso da respiración branquial dos peixes óseos mediante esquemas e frechas que indican
o sentido e a dirección en que se desprazan a auga, o osíxeno e o dióxido de carbono a través das laminiñas bran-
quiais.
Recursos didácticos
Materiais
• Microscopio, lupa binocular e material xeral de microscopía.
• Colección de preparacións microscópicas e diapositivas de células e tecidos.
• Murais e modelos anatómicos do corpo humano e dos principais órganos e sistemas de animais e plantas.
• Modelo de home clástico.
• Unha planta de xeranio.
• Tres vasos de precipitado.
• Alcol e lugol.
• Tres caixas de Petri, pinzas e tesoiras.
• Papel de aluminio.
• Chisqueiro, soporte e enreixado para quentar.
Libros
• AUDESIRK, T. e AUDESIRK, G. Biología. La vida en la Tierra. Editorial Prentice Hall.
• AYENSU, E. Los ritmos de la vida. Editorial Debate.
• BYLES, M. Experimentamos con los sentidos. Editorial Edelvives.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). Biología humana. Ediciones Akal.
• CURTIS, H. e BARNES, N.S. Biología. Editorial Panamericana.
• FERRÁNDIZ, S. e col. Atlas de Fisiología. Editorial Edibook.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• HICKMAN, ROBERTS e LARSON. Zoología. Editorial McGraw-Hill-Interamericana.
• HOAGLAND, M. Las raíces de la vida. Salvat Editores.
• JESSOP. Invertebrados, teoría y problemas. Editorial McGraw-Hill-Interamericana
• LERAUT, P. Les insectes. Editorial Bordas.
• MINELLI, G. De la célula al hombre. Ediciones SM.
• ROBERTS, M. V. B. Biology for life. Editorial Nelson.
• STIDWORTHY, J. Aprende a ser un buen ecólogo. Parramón Ediciones.
• STOCKLEY, C. Diccionario de Biología. Editorial Montena.
• VARIOS. Cómo funciona la Naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. Diccionario visual del cuerpo humano. Editorial Altea.
• VARIOS. El mundo de la ciencia. Ediciones Nauta.
• VARIOS. Enciclopedia visual de los seres vivos. Ediciones El País-Altea.
• VARIOS. L’evolution de la vie. Editorial Armand Colin.
Revistas mensuais
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• Biología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• DIGESTIO. La digestión: el aparato digestivo. PNTIC 90. MEC.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
PROGRAMACIÓN 23
Obxectivos
a) Identificar a relación co medio como unha das funcións esenciais para a supervivencia dos seres vivos.
b) Diferenciar os aspectos esenciais da coordinación nerviosa e a coordinación hormonal.
c) Comprender como se leva a cabo o proceso de coordinación nos seres vivos.
d) Describir a maneira en que se realiza a transmisión de información e a coordinación de funcións nos seres
vivos.
e) Coñecer os fundamentos da coordinación nerviosa e describir os tipos de sistemas nerviosos dos principais gru-
pos de animais.
f) Coñecer os diversos tipos de movemento que realizan os animais en resposta á súa adaptación aos diferentes
medios.
g) Coñecer algunhas das hormonas máis importantes e as súas funcións, así como as glándulas que as producen.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Debatir sobre as funcións de relación nos seres vivos, estimulando o desenvolvemento da capacidade de ler, escoi-
tar, analizar e ter en conta opinións distintas ás propias.
• Estruturar o coñecemento sobre os sistemas de coordinación dos seres vivos, os seus órganos sensoriais e o seu
sistema nervioso.
• Suxerir interrogantes sobre a variedade de sistemas de relación dos seres vivos co contorno.
Competencia matemática
• Elaborar esquemas e debuxos para comprender o funcionamento do sistema nervioso e os órganos sensoriais dos
seres vivos.
• Calcular a duración das viaxes en avión considerando os desfases producidos pola existencia de distintos fusos
horarios.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
• Identificar a diversidade de mecanismos de relación dos seres vivos co seu contorno e con outros seres vivos.
• Comprender as características que identifican e diferencian os distintos órganos sensoriais e os diversos sistemas
nerviosos.
• Poñer en práctica procesos de indagación científica: realizar observacións, directas ou indirectas, dos procesos de
relación e formular preguntas: localizar, obter, analizar e representar información sobre as formas de relación dos
seres vivos.
Contidos
CONCEPTOS
• A relación co medio: a sensibilidade. Sistemas de coordinación.
• O sistema nervioso. As neuronas.
• Os nervios. Os órganos de coordinación nerviosa.
• Os órganos sensoriais. Receptores químicos: o olfacto e o gusto.
• Percepción das vibracións, o son, a luz, o magnetismo, a electricidade, o tacto, a calor, o frío, a dor e mais a per-
cepción do tempo.
• A evolución do sistema nervioso. O sistema nervioso humano.
• A conduta e o movemento. Movemento muscular.
• O movemento en relación co medio. Conduta relacionada co movemento.
• A coordinación hormonal. Coordinación hormonal en animais e en vexetais.
PROCEDEMENTOS
• Descrición das funcións do sistema nervioso.
• Descrición dalgunhas das principais hormonas animais e vexetais e as súas funcións.
• Expresión dos coñecementos adquiridos empregando a linguaxe oral e escrita con propiedade.
• Interpretación de diagramas e debuxos e comunicación a outros das ideas e argumentacións propias.
• Manexo de láminas e esquemas para identificar os principais órganos nerviosos e as glándulas endocrinas máis
importantes.
• Selección da información relacionada coa función de relación entre a ofrecida por distintas páxinas web.
ACTITUDES
• Recoñecemento da importancia da ciencia nas nosas vidas e a transcendencia do método científico para o seu
desenvolvemento.
• Desenvolvemento da curiosidade ante o estudo das funcións de relación dos seres vivos.
• Valoración dos diferentes tipos de comportamento dos seres vivos.
• Coidado e protección do medio natural.
• Comprensión da necesidade de desenvolver ao máximo, a nivel persoal, as capacidades do cerebro humano.
• Desenvolvemento do interese pola ciencia como forma de coñecer o medio que nos arrodea.
Criterios de avaliación
a.1) Comprende o mecanismo xeral de actuación dos sistemas de coordinación e relación dos seres vivos.
b.1) Diferencia os mecanismos de coordinación nerviosa e hormonal e as súas características.
c.1) Describe os tipos principais de órganos sensoriais e os tipos de estímulos que poden recoller.
d.1) Describe o proceso de transmisión da información no sistema nervioso.
e.1) Recoñece os diferentes tipos de sistemas nerviosos nos animais e os seus principais órganos.
e.2) Identifica os principais órganos do sistema nervioso central e do sistema nervioso periférico humano e as fun-
cións que desempeñan.
f.1) Comprende a importancia do movemento nos animais e as principais adaptacións para desprazarse en diferen-
tes medios.
f.2) Valora a importancia que ten o movemento na conduta e mais nos tipos de condutas que poden desenvolver os
animais.
g.1) Coñece as principais glándulas endocrinas do corpo humano e algunhas das hormonas máis importantes que
son segregadas por elas.
Orientacións metodolóxicas
Nesta unidade preséntase para os alumnos de maneira sinxela, como corresponde ao nivel a que vai destinado, o
conxunto de procesos que constitúen as funcións de relación e as súas bases anatómicas, co obxecto de que adqui-
ran uns coñecementos elementais sobre a anatomía, a fisioloxía e a evolución do sistema nervioso e do sistema hor-
monal, cuxas respostas aos factores ambientais constitúen a base do comportamento.
26 PROGRAMACIÓN
ao ter que completar textos, definir termos, redactar respostas breves, corrixir enunciados, elixir a resposta correc-
ta e clasificar algunhas afirmacións como verdadeiras ou falsas.
Na actividade Lapis e rato (páxina 44) ofrécese información sobre algunhas páxinas web que tratan sobre o tema
da medida da materia. Nelas e de forma amena pódese obter información dunha maneira que favorece a utilización
de diferentes recursos lingüísticos.
A actividade Resume e ordena as túas ideas (páxina 44) ten como obxectivo estruturar de forma sintética o coñe-
cemento dos nosos estudantes sobre as funcións de relación e fomentar neles a práctica de obter as ideas esen-
ciais dos diferentes conceptos presentados na Unidade.
Na actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 49) proponse a lectura dun breve texto científico sobre os
traballos de Konrad Lorenz. Con iso inténtase desenvolver a comprensión lectora e facer unha reflexión sobre a
importancia da observación para o avance da ciencia, así como sobre o feito de que a percepción de fenómenos apa-
rentemente simples e naturais que non parecen ter maior transcendencia pode ser de grande importancia para o
estudo dos seres vivos e dos seus mecanismos de coordinación e relación. As cuestións expostas nesta actividade
pretenden que os alumnos manifesten a súa opinión sobre a importancia que estes traballos poden ter e sobre a
posible relevancia que a investigación con modelos animais pode ter para coñecer as bases do comportamento
humano.
Competencia matemática
Un dos aspectos que se contemplan na competencia matemática é a habilidade para interpretar e expresar con cla-
ridade e precisión informacións, datos e argumentacións. O devandito feito aumenta a posibilidade real de seguir
aprendendo ao longo da vida, tanto no ámbito escolar ou académico como fóra del, e favorece a participación efec-
tiva na vida social. En consecuencia, a competencia matemática supón a habilidade para seguir determinados pro-
cesos de pensamento como son a indución e a dedución, e aplicar algúns algoritmos de cálculo ou elementos da
lóxica, feito que conduce a identificar a validez dos razoamentos e a valorar o grao de certeza asociado aos resulta-
dos derivados dos razoamentos válidos.
O apartado Comproba como actúan os órganos responsables da relación (páxina 34) pode contribuír a
desenvolver esta competencia, pois ao tratarse dunha situación en que se producen diferentes sucesos encadeados
permite realizar o seguimento das cadeas argumentais para identificar as ideas fundamentais e estimar a lóxica e
a validez das argumentacións propostas.
No apartado Observa e experimenta (páxina 45), proponse a construción dun terrario para realizar o experimento
proposto na actividade, para o cal se indican cales son as medidas máis apropiadas. É unha posibilidade real de uti-
lizar a actividade matemática nun contexto moi concreto como é a medida das pezas de madeira necesarias para
levar a cabo a actividade.
O apartado Resolve o problema (páxina 47) ofrece a posibilidade de desenvolver esta capacidade ao propoñer
algunha actividade onde o cálculo da duración dunhas viaxes en avión é imprescindible e obriga ademais a ter en
conta os desfasamentos que son producidos pola existencia de distintos fusos horarios.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Nesta competencia cómpre salientar a habilidade para interactuar co mundo físico polo que se posibilita así a
comprensión de sucesos. Incorpora habilidades para desenvolverse axeitadamente en ámbitos da vida e do coñe-
cemento moi diferentes e para interpretar o mundo, feito que esixe a aplicación dos conceptos e principios bási-
cos que permiten a análise dos fenómenos dende os diferentes campos de coñecemento científico involucrados.
Esta competencia permite identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa fina-
lidade de comprender e tomar decisións sobre o mundo físico. Supón a aplicación destes coñecementos e proce-
dementos e permite dar resposta ao que se percibe como demandas ou necesidades das persoas, das organiza-
cións e do ambiente.
A actividade Compara exterorreceptores e interorreceptores (páxina 34) pode ser útil para o desenvolvemen-
to desta competencia, posto que nela se expón ao alumno a existencia de receptores de información nos organis-
mos, tanto a nivel externo como no interior do corpo, cuxa finalidade é recoller a información que será transmitida
aos órganos responsables da coordinación.
A actividade Observa e experimenta (páxina 45) propón unha investigación sinxela para comprobar de que
maneira inflúen os factores do medio sobre os organismos, circunstancia que é un exemplo claro de interacción
co medio físico. Isto pódese facer con moita facilidade, por exemplo empregando un procedemento indirecto como
é a medida do volume de auga que o obxecto desaloxa e que constitúe un claro exemplo de interacción co mundo
físico.
28 PROGRAMACIÓN
As actividades propostas nos apartados Aplica o teu coñecemento (páxina 46), e Resolve o problema (páxina
47) permiten o desenvolvemento desta competencia, que fai posible o uso dos coñecementos adquiridos para resol-
ver distintos tipos de problemas, algúns dos cales poden formularse na vida das persoas.
Na actividade Ti decides (páxina 49), exponse un problema que está directamente relacionado coa concienciación
sobre a relación entre o ser humano e o contorno natural en que vive, neste caso sobre a necesidade de reducir a
contaminación acústica e a derivada do exceso de iluminación artificial.
Tratamento da información e competencia dixital
O desenvolvemento da habilidade de buscar, obter, procesar e comunicar información, para transformala en coñece-
mento, é o fundamento desta competencia. Ao longo desta unidade incídese unha e outra vez en que a recepción
de información, a súa integración e a elaboración de respostas axeitadas é imprescindible para o mantemento da
vida dos organismos. Por outra parte, o acceso á información e a súa transmisión en distintos soportes unha vez tra-
tada da maneira máis axeitada é un elemento esencial para informarse, aprender e comunicarse.
Os apartados Comproba como é o ollo dun insecto (páxina 37) e Comproba como é o sistema nervioso dos
vertebrados (páxina 38) ofrecen, respectivamente, información gráfica sobre a estrutura do ollo dos insectos e
sobre as diferenzas máis importantes que existen entre os encéfalos dos principais grupos de vertebrados. A análi-
se das imaxes e a identificación desas diferenzas contribúe a desenvolver esta competencia nos alumnos.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 48) requiren o uso de linguaxes específicas básicas (textual, icó-
nica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos diferentes tipos
de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos.
A actividade Lapis e rato (páxina 44) inclúe os enderezos dalgunhas páxinas web sobre as funcións de relación
estudadas nesta unidade. Esta actividade diríxese ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o mane-
xo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar critica-
mente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
Como unha parte fundamental desta competencia están as habilidades sociais que permiten saber que os conflitos
de valores e intereses forman parte da convivencia, permiten tamén resolvelos con actitude construtiva e tomar deci-
sións con autonomía. A dimensión ética da competencia social e cidadá entraña ser consciente dos valores do con-
torno, avalialos e reconstruílos afectiva e racionalmente para crear progresivamente un sistema de valores propio e
comportarse en coherencia con eles ao afrontar unha decisión ou un conflito. O coñecemento da capacidade de rela-
ción co medio que teñen en maior ou menor medida todos os seres vivos pode servir para sentar as bases da nece-
sidade do respecto do medio natural e do medio en que se desenvolven as persoas.
A actividade Ti decides (páxina 49) intenta desenvolver a conciencia sobre a problemática ambiental e achega
ideas para paliar a incidencia do ser humano sobre o medio natural.
Competencia cultural e artística
Un dos aspectos que inclúe esta competencia é o de poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creati-
vidade para expresarse mediante códigos artísticos. Algunhas das imaxes (debuxos, fotografías) que forman parte
da unidade poden contribuír ao desenvolvemento desta competencia.
A actividade Sabíalo? (páxina 42) pode contribuír ao desenvolvemento desta competencia, xa que propón que a
importancia do xogo na relación non está só limitada á especie humana, senón que forma parte das actividades que
realizan os individuos máis novos de moitas especies de animais, como unha pauta de conduta necesaria para adqui-
rir outras capacidades.
O apartado A ciencia explícanos o mundo (páxina 49) dá pautas do que significa ter conciencia da evolución do
pensamento, até o punto de que unha nova forma de analizar as relacións entre individuos de diferentes especies
pode dar lugar ao nacemento dunha nova póla da ciencia, como é a etoloxía, ademais de supoñer unha fonte de ima-
xes estéticas e fomentar unha actitude de aprecio da creatividade.
Competencia para aprender a aprender
Aprender a aprender supón dispoñer de habilidades para iniciarse na aprendizaxe e ser capaz de continuar apren-
dendo de maneira cada vez máis eficaz e autónoma segundo os propios obxectivos e necesidades. Esta unidade
pode contribuír a adquirir conciencia das propias capacidades e do proceso e as estratexias necesarias para desen-
volvelas, así como do que pode facer un só, e do que se pode facer con axuda doutras persoas ou recursos. Algúns
dos conceptos tratados nesta unidade, en relación coas ferramentas básicas do traballo científico, están directa-
mente conectados con esta competencia. As actividades Mira… (páxina 33), Compara exterorreceptores e inte-
PROGRAMACIÓN 29
rorreceptores (páxina 34), Comproba como actúan os órganos responsables da relación (páxina 34), Com-
prueba como é un nervio (páxina 35), Sabíalo? (páxina 36), Comproba como é o ollo dun insecto (páxina 37),
Comproba como é o sistema nervioso dos vertebrados (páxina 38) permiten introducir novas ideas e concep-
tos sobre a base doutros coñecementos previos e facilitarlles aos alumnos e ás alumnas as estratexias para desen-
volver o seu propio proceso de aprendizaxe.
As actividades Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 48) son
actividades que desenvolven habilidades precisas no proceso de obtención da información, individualmente ou de
forma cooperativa e, moi especialmente, para transformala en coñecemento propio, mediante a relación e a inte-
gración da nova información. Esta fora adquirida cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e
sabendo ademais aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións semellantes e en contextos dife-
rentes.
Á adquisición desta competencia contribúen en gran medida as actividades prácticas e aquelas en que se requi-
re a busca de información para atopar unha solución a un problema exposto en relación co estudado na unidade.
A responsabilidade, o coñecemento que teñen os alumnos e as alumnas de si mesmos, o amor propio, a creativi-
dade, a autocrítica, o control emocional, a capacidade de elixir, de calcular os posibles riscos e de afrontar os pro-
blemas, así como a capacidade de demorar a necesidade de satisfacción inmediata, de aprender dos erros e de
asumir riscos son valores e actitudes persoais de cuxa interacción resulta a consecución desta competencia. Do
mesmo xeito, a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións nece-
sarias para desenvolver as opcións e plans persoais son algúns dos puntos esenciais para o seu axeitado desen-
volvemento.
A actividade Mira… (páxina 33) relaciónase directamente coa competancia da autonomía e iniciativa persoal, ao
permitir que os alumnos emitan as súas opinións e preconceptos sobre algúns dos conceptos e ideas que son o
obxecto da unidade.
A actividade Pensa en como se desprazan algúns animais de corpo brando (páxina 40) permite achegar infor-
mación para que os alumnos deduzan, en aplicación dos coñecementos adquiridos, a necesidade dunhas estruturas
que sirvan de apoio para que se poida desprazar o corpo dos animais de corpo brando dos que trata a actividade,
como son os anélidos.
O apartado Comproba como voan os insectos (páxina 41) ofrece a información necesaria para que os alumnos
elaboren a súa propia idea de como o movemento muscular asociado co deseño das pezas do exoesqueleto dos
insectos permite o elevado ritmo de movemento das ás destes animais.
Recursos didácticos
Materiais
Libros
• ATTENBOROUGH, D. La vida a prueba. Plaza y Janés.
• BYLES, M. Experimentamos con los sentidos. Edelvives.
• CHINERY, M. Guía práctica ilustrada para los amantes de la naturaleza. Editorial Blume.
• COLVIN, L. Enciclopedia de la naturaleza. Ediciones Susaeta.
• GOLDSTEIN, B. Sensación y percepción. Editorial Paraninfo.
• GUELL, I. El cerebro al descubierto. Editorial Kairós.
• KAHLE, W. Sistema nervioso y órganos de los sentidos. Edciones Omega.
• MAIER, R. Comportamiento animal: un enfoque evolutivo y ecológico. McGraw-Hill.
• MILLER, J. El cuerpo humano. Editorial Montena.
• PARKER, S. Atlas visual del cuerpo humano. Editorial Bruño.
• RAYNER, C. Atlas del cuerpo y de la mente. Ediciones Folio.
• ROS J. Comportamiento animal. Prensa Científica.
• SLATER, P. El comportamiento animal. Cambridge University Press.
30 PROGRAMACIÓN
Revistas
• Muy interesante.
• Mente y Cerebro.
• Conocer.
• Newton.
• Investigación y Ciencia.
• National Geographic.
• Mundo científico.
• Ciencia & Vida.
• Alambique.
Software
• Gran enciclopedia del cuerpo humano. Discovery Channel.
• Enciclopedia multimedia Encarta. Microsoft.
• Enciclopedia universal Micronet DVD.
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/2ESO/Funcseres/contenidos.htm
Ofrece unha gran variedade de recursos con actividades sobre as funcións dos seres vivos.
ABCdatos
http://www.abcdatos.com/tutoriales/tutorial/l8832.html
Titorial La relación en plantas y animales, obtido a partir do CNICE do MEC.
Educateca
http://www.educateca.com/
Interesante páxina que inclúe ligazóns a informes de diferentes recursos.
Naturaleza educativa
http://www.natureduca.com/anat_indice_funcrelac.php#inicio
Páxina con información completa sobre as funcións de relación.
PROGRAMACIÓN 31
Obxectivos
a) Comprender o significado de ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo.
b) Recoñecer as vantaxes e atrancos dos procesos de reprodución sexual e asexual.
c) Describir as características e mais os tipos de reprodución asexual dos organismos unicelulares, as plantas e
os animais.
d) Describir as características da reprodución sexual das plantas.
e) Diferenciar entre polinización e fecundación e valorar a función que desempeñan os insectos polinizadores.
f) Observar os procesos que teñen lugar durante a xerminación dunha semente de xudía e analizar os cambios que
experimenta no transcurso do tempo.
g) Describir como se leva a cabo a reprodución sexual nos animais, os tipos de fecundación e mais as clases de
desenvolvemento embrionario.
h) Interpretar os esquemas e debuxos que poñen de manifesto as diferenzas anatómicas entre o corpo masculino e
o femenino e explicar os procesos que teñen lugar durante a fecundación do óvulo polo espermatozoide.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Presentar interrogantes sobre o concepto de ciclo vital, as características e vantaxes da reprodución sexual, as
funcións que desempeñan as sementes e os froitos, e a reprodución dos seres humanos.
• Estruturar o coñecemento sobre a estrutura dunha flor de anxiosperma e sobre os procesos implicados na repro-
dución sexual dos animais.
• Describir os principais conceptos tratados ao logo da unidade, tipos de reprodución, mecanismos e órganos impli-
cados, etcétera.
Competencia matemática
• Elaborar esquemas e debuxos para comprender os diversos tipos de reprodución asexual que se poden dar nos
seres vivos.
• Interpretar gráficas que permitan comprender o tipo de metamorfose que experimenta un insecto.
• Confeccionar maquetas e debuxos a escala que permitan identificar os distintos compoñentes dos diferentes sis-
temas reprodutores de plantas e animais.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de comprender o con-
cepto de ciclo biolóxico e as características e tipos de reprodución sexual e asexual.
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións directas ou indirectas de diversos
microorganismos, animais e plantas, que nos permitan comprender procesos como o desenvolvemento embriona-
rio, a polinización ou a xerminación dunha semente.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis
de complexidade.
• Utilizar diversas páxinas web para obter información sobre as funcións de reprodución, e sitios onde descargar
esquemas, gráficos e animacións dos diversos tipos de reprodución sexual e asexual.
• Distinguir entre os distintos tipos de reprodución e aplicar estes coñecementos para representalos nun sistema
de clasificación.
Competencia social e cidadá
• Valorar a importancia económica das plantas cultivadas para o ser humano.
• Comprender o papel dos invertebrados no proceso de polinización e as consecuencias para a agricultura do uso
de insecticidas.
• Concienciarse da importancia do coñecemento do ciclo vital dos seres vivos para dispoñer de información útil con-
tra determinadas enfermidades causadas por organismos patóxenos.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os debuxos dos mecanismos e órganos de reprodución como fonte de enriquecemento e gozo para desen-
volver a imaxinación e a creatividade ao percibir a diversidade destes procesos.
Competencia para aprender a aprender
• Comprender como os sistemas xerais de reprodución se adaptan ás condicións particulares do contorno. Para iso,
os alumnos deben describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, clasificalas e identificar semellanzas e
diferenzas.
32 PROGRAMACIÓN
• Desenvolver habilidades para obter información sobre as funcións de reprodución e para transformala en coñece-
mento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia experiencia
persoal.
Autonomía e iniciativa personal
• Analizar os procesos de reprodución suxerindo un conxunto de interrogantes que estimulen a iniciativa persoal e
a procura de información sobre eses procesos.
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado e o respecto por todas as formas de vida.
Contidos
CONCEPTOS
• O sentido da reprodución.
• A reprodución asexual: todos idénticos.
• A reprodución sexual: semellantes pero non idénticos.
• Reprodución asexual dos organismos unicelulares.
• Reprodución asexual dos animais.
• Reprodución asexual das plantas.
• Reprodución sexual das anxiospermas: plantas con semente, flor e froito.
• Reprodución sexual dos animais.
• Reprodución sexual do ser humano.
PROCEDEMENTOS
• Manexo do microscopio e da lupa binocular para a observación dalgunhas etapas características do ciclo biolóxi-
co dalgúns organismos microscópicos e das plantas espermafitas.
• Utilización de modelos tridimensionais, murais e diapositivas que faciliten a comprensión dos tipos de reprodu-
ción asexual das plantas e permitan situar correctamente a posición que ocupan os distintos órganos sexuais da
flor das anxiospermas e as funcións que desempeñan.
• Utilización de modelos anatómicos, murais e diapositivas que permitan situar correctamente a posición que ocu-
pan os distintos órganos sexuais no corpo humano e nalgúns animais e que faciliten a comprensión dos tipos de
fecundación e de desenvolvemento embrionario.
• Elaboración de hipóteses e deseño de experiencias que amosen as causas das sucesivas transformacións que
teñen lugar durante a xerminación dunha semente de xudía.
• Deseño de experiencias sinxelas de xerminación de bulbos, tubérculos, inxertos, gallos, etc., que faciliten a com-
prensión das diferenzas que existen entre os procesos naturais de reprodución asexual das plantas e os procesos
de multiplicación asexual inducidos polo ser humano.
• Elaboración de hipóteses que permitan xustificar a íntima relación que existe entre as plantas con flores e o
desenvolvemento dalgunhas formas de vida animal, como os insectos.
• Análises de gráficas que permitan comprender o tipo de metamorfose que experimenta un insecto e a causa das
súas mudas periódicas.
ACTITUDES
• Toma de conciencia da importancia económica das plantas cultivadas, dos seus inxertos e gallos e dos seus froi-
tos e sementes como fonte de alimentos para os seres humanos e os animais.
• Coidado e respecto por todas as formas de vida, tanto no medio natural como na aula.
• Toma de conciencia da importancia que ten para a medicina o coñecemento dos ciclos biolóxicos dos organismos
unicelulares patóxenos para encontrar remedios que deteñan a súa multiplicación.
• Valoración da agricultura ecolóxica e da importancia dalgúns invertebrados presentes na natureza como axentes
polinizadores.
• Adquisición de comportamentos e hábitos que favorezan a resolución de problemas.
• Desenvolvemento de actitudes solidarias e tolerantes e reflexión sobre determinados tópicos sexuais discrimina-
torios no home ou na muller carentes de fundamento científico.
Criterios de avaliación
a.1) Explica as características do ciclo vital ou biolóxico dun ser vivo.
b.1) Describe e compara os procesos de reprodución sexual e asexual e analiza as vantaxes e atrancos de cada un
dos procesos.
c.1) Realiza esquemas e debuxos que amosen os diferentes tipos de reprodución asexual en organismos unicelula-
res, en plantas e en animais.
PROGRAMACIÓN 33
Orientacións metodolóxicas
Para abordar o estudo da funcións de reprodución, convén lembrar os contidos impartidos o curso anterior (véxa-
se unidade 1 do libro de Ciencias da Natureza de 1.º), para refrescar a memoria sobre algúns conceptos que vol-
veremos empregar nesta unidade, como organismos unicelulares e pluricelulares, ciclo biolóxico, reprodución
sexual e asexual, gametos, desenvolvemento embrionario, etc., ademais dos contidos impartidos sobre animais
invertebrados e vertebrados nas unidades 2 e 3, respectivamente, e sobre fungos, plantas e algas na unidade 4
do mesmo libro.
A actividade Compara o ciclo vital de dous seres vivos diferentes (páxina 52) mostra dous tipos de desenvol-
vemento embrionario, un directo (o do caracol) e outro indirecto (o dunha bolboreta) mediante unha metamorfose
completa, que facilita a comprensión das etapas polas que atravesa sucesivamente un ser vivo.
A actividade Compara a reprodución asexual dunha ameba coa reprodución sexual do ser humano (páxi-
na 55) ilustra os inconvenientes da reprodución sexual: a diferenza entre a sinxeleza e a rapidez do proceso de repro-
dución asexual dun organismo unicelular, como a ameba, e a complexidade e lentitude do proceso de reprodución
sexual dos seres humanos.
Pola contra, a actividade Pensa... (páxina 55) ilustra as vantaxes da reprodución sexual: é unha fonte de variación
(de diferenzas entre descendentes e proxenitores, de diversidade entre individuos da mesma especie), polo que
representa un avance evolutivo, xa que tales variacións ou diferenzas permiten ou facilitan a adaptación dos indivi-
duos dunha especie aos cambios do contorno e, polo tanto, a supervivencia da mesma. Na fotografía pódese apre-
ciar que os caracois que posúen cores que lles permiten mimetizarse co fondo pasarán máis desapercibidos para os
seus depredadores naturais, pero non se distinguirán e poden ser pisados, mentres que os de cores máis claras
resaltarán máis e evitarán ser pisados, pero serán máis facilmente atacados polos seus depredadores naturais.
Ambas características, polo tanto, son beneficiosas ou prexudiciais en función das variacións do ambiente: presen-
za de depredadores ou de paseantes.
A actividade Compara como se reproducen asexualmente diferentes organismos unicelulares (páxina 56),
xunto cos contidos e ilustracións das páxinas 57 e 58, establecen as analoxías e diferenzas entre distintos procede-
mentos de reprodución asexual en organismos unicelulares, animais e plantas.
A actividade Lazos... coa Medicina (páxina 56) mostra a importancia que ten o coñecemento do ciclo vital, é dicir,
da forma en que se reproducen os organismos patóxenos, como o Plasmodium responsable da malaria (unha doen-
za que se transmite pola picadura do mosquito Anopheles), para atopar un remedio que deteña a multiplicación
deste e outros organismos nocivos para a saúde. A actividade Lazos coa Economía (páxina 58) pretende destacar
a importancia económica das plantas cultivadas para o ser humano, dos seus bulbos, rizomas, cormos, tubérculos,
etcétera.
Os contidos e ilustracións das páxinas 59 e 60 describen os elementos que compoñen a estrutura dunha flor de
anxiosperma e as funcións que realizan, explican as vantaxes que supón a utilización do tubo polínico, a forma-
ción dos froitos e as sementes, así como os seus mecanismos de dispersión, e os procesos que teñen lugar duran-
te a xerminación. Neste sentido, débese poñer de manifesto a estreita relación existente entre algúns tipos de
flores anxiospermas (as que posúen polinización entomógama) e algúns insectos, como as abellas, Esta íntima
relación entre insectos e plantas fainos pensar que a evolución das plantas, até a aparición das flores e a evolu-
ción dos insectos polinizadores deberon producirse de maneira simultánea. Ademais, convén destacar o feito de
que as plantas non poden moverse, pero si poden viaxar e colonizar novos territorios: fano mediante os seus froi-
tos e sementes.
34 PROGRAMACIÓN
Os contidos e ilustracións das páxinas 61-62, xunto coa actividade Compara o crecemento e desenvolvemento de
dous animais ovíparos: un con desenvolvemento indirecto e o outro con desenvolvemento directo (páxina 62)
salientan que o proceso da reprodución sexual dos animais implica tres etapas sucesivas: formación dos gametos, fecun-
dación (interna ou externa) e desenvolvemento embrionario (directo ou indirecto, e, neste último caso, mediante meta-
morfose completa ou incompleta, segundo o tipo de animal).
A actividade Compara o sistema reproductor feminino co masculino (páxina 63) seranos de grande axuda para
introducir agora o concepto de reprodución humana (mediante calquera tipo de material de que se dispoña, dispositivas,
modelos anatómicos, etc.) para establecer un debate que nos permita indagar e detectar moitas ideas erróneas, favore-
cidas pola presenza desoutro currículo oculto, que se adquiren nestas idades en que o pudor e a timidez poden actuar
como barreiras que impiden unha axeitada educación sexual.
Por último, a actividade Observa e experimenta (páxina 65) pretende que os alumnos e alumnas elaboren hipóteses
e deseñen experiencias que permitan demostrar as causas das sucesivas transformacións que teñen lugar durante a xer-
minación dunha semente de feixón.
A actividade A Ciencia explícanos mundo (página 69) fai referencia á importancia dalgúns invertebrados na natu-
reza como axentes polinizadores. En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas até aquí, son parte desta
competencia básica as actitudes que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 69), que trata de salien-
tar o dano causado aos insectos polos axentes insecticidas e as vantaxes da agricultura ecolóxica.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran os diferentes ciclos biolóxicos, os tipos de reprodución asexual, a estrutura e a fun-
ción dos elementos dunha flor de anxiosperma, os tipos de polinización, os procesos de produción de gametos,
fecundación e desenvolvemento embrionario dos animais e, en especial, do ser humano, contribúen ao desenvol-
vemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en
funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades
do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particula-
res do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, cla-
sificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa… (páxina 55), Observa e experimenta (páxina 65), Exercita a túa memoria (páxi-
na 66), Aplica o teu coñecemento (páxina 66) e Resolve o problema (páxina 67), permiten ser consciente do
que se sabe e do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de suxerir preguntas, iden-
tificar e manexar a diversidade de respostas posibles ante unha mesma situación ou problema empregando diver-
sas estratexias e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e críticamente, coa informa-
ción dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 68) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmen-
te, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos pre-
vios e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións seme-
llantes e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa personal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 65), permiten desenvolver a capaci-
dade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións precisas para desenvolver as
opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e
levar a cabo proxectos. Require, xa que logo, poder reelaborar as ideas previas ou elaborar outras novas, buscar
solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 51) suxire no inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimu-
lar a iniciativa persoal de maneira que se encamiñe á procura de información. Permite ademais explorar as dis-
tintas opcións, de maneira que os alumnos e as alumnas poidan elixir de maneira autónoma a opción máis axei-
tada.
Recursos didácticos
Materiais
• Colección de murais e diapositivas sobre os procesos de reprodución sexual e asexual en plantas e animais que
describan as principais etapas dos seus ciclos biolóxicos.
• Colección de preparacións microscópicas sobre pole e emisión do tubo polínico, estrutura do carpelo e saco
embrionario en espermafitas, etcétera.
• Modelo anatómico dunha flor de anxiosperma.
• Recolección e observación dalgunhas flores características recolectadas na primavera.
• Lupa, microscopio e material xeral de microscopía.
• Un vaso de cristal, auga, algodón e catro ou cinco feixóns.
Libros
• ATTENBOROUGH, D. e col. El planeta vivo. Editorial Plaza & Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
PROGRAMACIÓN 37
Revistas mensuais
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• El cuerpo humano. CD-ROM. Anaya interactiva.
• Biología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/
Ofrece diversos programas relacionados co corpo humano.
• centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/cc_naturales/elcuerpohumano1.ppt.
Excelente presentación en PowerPoint dos diferentes sistemas do corpo humano.
Vídeos
• Enciclopedia Británica Educacional: Serie Ciencias de la vida.
• Centro de Publicaciones del Ministerio de Educación e Ciencia: El aparato reproductor.
• A enciclopedia sobre El cuerpo humano, editada polo Club Internacional do libro (varios autores), subminístrase
cunha colección de vídeos dos diferentes sistemas corporais.
• Consultar en Asociación Española de Cine e Imagen Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é preciso contactar cos servicios de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular,
San Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televi-
sión (documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
38 PROGRAMACIÓN
Ambientais
• Visitas a exposicións interactivas sobre a reproducción e o corpo humano que se levan a cabo en museos e casas
da ciencia.
• Solicitar a colaboración de expertos que poidan facilitar a comprensión dalgunhas cuestións relacionadas coa
sexualidade e coa adquisición de estratexias para a resolución de problemas.
• Participación en actividades de formación específica que levan a cabo determinadas institucións (Caixas de afo-
rros, concellos, comunidades autónomas, etc.) en forma de cursiños, conferencias e exposicións.
Persoais
• Mellorar o noso uso da linguaxe e esixirnos a nós e aos demais un comportamento cívico e afectivo co obxectivo
de favorecer o noso desenvolvemento persoal e emocional, e o de todos aqueles cos que nos relacionamos.
• Desenvolver estratexias de razoamento inductivo e deductivo que faciliten a resolución dos problemas.
• Acudir a conferencias que contribúan a mellorar os coñecementos sobre a reprodución e a sexualidade.
Internet
Proxecto Biosfera. CNICE
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/alumno/2ESO/Funcseres/index.htm
Unidade didáctica sobre as funcións dos seres vivos.
Universidade de Estremadura
http://www.unex.es/botanica/presenta.htm
Web da Universidade de Estremadura sobre ciclos biolóxicos dos vexetais con animacións.
Maseducativa
http://www.maseducativa.com/cgibin/busqueda.cgi?boolean=OR&case=Insensitive&terms=BlO01
Ofrece unha extensa colección de ligazóns con outras páxinas web relacionadas coa botánica.
Servicevie
http://www.servicevie.com/02sante/Corps_humain/corpshumain.cfm
Páxina en francés. Corpo humano virtual, dividido en órganos, aparatos e sistemas.
Visible Embryo
http://visembryo.com
Web educativa sobre o desenvolvemento fetal do embrión. Un recurso de información sobre o desenvolvemento
humano, o concepto do nacemento. Ofrece ilustracións detalladas do desenvolvemento do feto segundo a sema-
na de xestación deste. A espiral representa as 40 semanas do embarazo.
PROGRAMACIÓN 39
PROGRAMACIÓN 39
Obxectivos
a) Describir a estrutura e a función que desempeñan os compoñentes dun ecosistema e relacionar e comparar as
súas características esenciais coas de calquera outro sistema natural ou artificial.
b) Identificar os factores vivos (biocenose) e mais os non vivos (biotopo) que constitúen o contorno ou ambiente
dun organismo.
c) Interpretar os diagramas que representan cadeas e redes tróficas sinxelas e comprender as relacións tróficas que
se establecen nun ecosistema.
d) Interpretar gráficas que permitan comprender a influencia dos factores abióticos no ecosistema e describir os
conceptos de punto óptimo, marxe de tolerancia e factor limitante.
e) Comprender a importancia dos organismos fotosintéticos como produtores do ecosistema e valorar a importan-
cia dos mecanismos de autorregulación que manteñen o equilibrio entre o número de produtores, consumidores
e descompoñedores.
f) Analizar criticamente e valorar as actitudes e os comportamentos individuais e colectivos que contribúen a pro-
texer o planeta en que vivimos e a reparar, aínda que sexa en parte, o dano que xa se cometeu.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Debater sobre as relacións que se establecen entre os seres vivos e entre estes e o contorno en que viven, esti-
mulando a capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia.
• Describir os principais conceptos tratados ao longo da unidade: ecosistema, biotopo, biocenose, cadea trófica,
etcétera.
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de ecosistemas e sobre a diversidade de relacións que se esta-
blecen entre os seres vivos.
Competencia matemática
• Representar as cadeas e redes tróficas mediante diagramas de frechas.
• Analizar os datos dunha táboa e construír gráficas que permitan distinguir os chanzos dunha cadea trófica e a rela-
ción depredador-presa.
• Interpretar gráficas que permitan deducir o punto óptimo, a marxe de tolerancia e os límites de tolerancia dun fac-
tor abiótico.
• Representar o fluxo de enerxía dun ecosistema mediante gráficas e pirámides de fluxo de enerxía.
Competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
• Comprender as relacións que se establecen entre os seres vivos dun ecosistema, e a influencia dos factores bió-
ticos e abióticos.
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, coa finalidade de adquirir criterios
que permitan comprender o funcionamento das cadeas tróficas e o fluxo de enerxía dos ecosistemas.
• Adquirir técnicas de observación para determinar as interconexións entre as cadeas tróficas e o nivel trófico ao
que pertence un organismo.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos de ecosistemas e cadeas tróficas, e sacar conclusións dos
distintos niveis de complexidade.
• Usar páxinas web de onde se poidan descargar esquemas, gráficos e táboas sobre a estrutura e función dos eco-
sistemas.
• Distinguir os diversos tipos de relación entre os seres vivos e aplicar estes coñecementos para representalos
mediante esquemas sinxelos.
Competencia social e cidadá
• Concienciarse sobre as graves consecuencias que se derivan da alteración dun ecosistema cando, por exemplo,
desaparece un dos seus niveis tróficos.
• Coñecer as consecuencias para os ecosistemas da actividade humana, especialmente o fenómeno da bioacumu-
lación e amplificación biolóxica de substancias tóxicas.
• Entender o concepto de biomasa, como fonte de enerxía renovable, que pode ser utilizada como combustible polo
ser humano.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os debuxos como fonte de enriquecemento e gozo para desenvolver a imaxinación e a creatividade ao per-
cibir a diversidade e complexidade do noso contorno natural.
40 PROGRAMACIÓN
Contidos
CONCEPTOS
• Oikos: a casa. Un sitio para vivir.
• As relacións: o ecosistema.
• Quen come a quién?: as cadeas tróficas.
• O fluxo de enerxía nos ecosistemas.
• A reciclaxe da materia.
• O equilibrio nos ecosistemas.
PROCEDEMENTOS
• Observación e representación das características dun sistema artificial e comparación coas dun ecosistema
natural.
• Análise e identificación dos factores bióticos e abióticos que inflúen no ecosistema.
• Interpretación de gráficas que permiten deducir o punto óptimo, a marxe de tolerancia e os límites de tolerancia
dun factor abiótico.
• Identificación das relacións alimentarias que se establecen nun ecosistema e representación das cadeas e redes
tróficas mediante diagramas de frechas en murais e informes.
• Representación do fluxo de enerxía dun ecosistema mediante gráficas e pirámides de fluxo de enerxía que facili-
tan a comprensión dos fenómenos de bioacumulación e amplificación biolóxica.
• Observación e identificación dalgúns organismos descompoñedores que participan na reciclaxe da materia.
• Análise dos datos dunha táboa e construción de gráficas que permiten distinguir os elos dunha cadea trófica e a
relación depredador-presa.
ACTITUDES
• Recoñecemento e valoración da función que cumpren os diferentes compoñentes do ecosistema e a súa contribu-
ción ao seus equilibrio.
• Sensibilización e toma de conciencia ante as accións que provocan a ruptura do equilibrio natural, a destrución
dos hábitats, o exterminio da fauna e a flora e a contaminación do planeta.
• Coidado e respecto polo mantemento da diversidade de animais e plantas e do medio físico, como parte esencial
da riqueza do contorno e da calidade de vida dos humanos.
• Defensa do medio ante as actividades humanas responsables da súa contaminación e degradación e valoración
dos efectos que teñen para a saúde os contaminantes ambientais.
• Valoración das actitudes e comportamentos ecoloxistas que contribúen a protexer o planeta en que vivimos e a
reparar, aínda que sexa en parte, o dano que xa se cometeu.
Criterios de avaliación
a.1) Describe algúns factores abióticos que permiten establecer diferenzas entre uns biotopos e outros e coñece as
características xerais dos distintos organismos que constitúen a comunidade ou biocenose.
b.1) Diferencia entre o ambiente ou contorno dun organismo e o ecosistema ao que pertence.
b.2) Distingue entre feitos, hipóteses e teorías; e suxire problemas sinxelos de interacción entre un factor abiótico
e unha poboación de seres vivos de fácil manexo, mantendo algunhas variables controladas, co obxectivo de
comprender o concepto de factor limitante, punto óptimo, marxe de tolerancia e límites de tolerancia.
PROGRAMACIÓN 41
c.1) Distingue os distintos niveis tróficos dun ecosistema, identifica algúns organismos pertencentes a cada un des-
tes niveis e elabora e interpreta cadeas e redes tróficas en ecosistemas sinxelos, terrestres e acuáticos.
c.2) Deseña e realiza experiencias e investigacións, recolle datos e analízaos, elabora gráficas e establece conclu-
sións sinxelas que se deriven delas e exponas de forma clara, que permita distinguir o nivel trófico ao que per-
tence un organismo nun ecosistema.
d.1) Describe o fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia nun ecosistema e representa o fluxo de enerxía mediante
pirámides de fluxo.
d.2) Explica os conceptos de bioacumulación e amplificación biolóxica.
e.1) Identifica algúns organismos descompoñedores que participan nos procesos de reciclaxe da materia e valora a
súa importancia nos ecosistemas.
e.2) Recoñece e valora as repercusións beneficiosas que ten a actividade dos fungos, os microorganismos e demais
organismos descompoñedores sobre o ambiente.
f.1) Elabora murais e informes sobre as actividades humanas que contribúen á perda de bosque e á mortandade de
animais en mares, ríos e lagos en cada rexión e valora a disposición á suxestión de interrogantes ante feitos e
fenómenos que ocorren arredor de nós.
Orientacións metodolóxicas
Talvez os nosos alumnos e alumnas non teñan demasiado clara a diferenza entre ser ecoloxista e ser ecólogo. Pode
resultar un pouco decepcionante para eles comprobar que a ecoloxía, como ciencia que estuda os ecosistemas, pre-
senta un grao de abstracción e unha dificultade de estudo considerables. Non esperan que estes temas conteñan
fórmulas, diagramas, gráficos..., ademais dunha carga conceptual que, en ocasións, é difícil de precisar: hábitat, bió-
topo, nicho ecolóxico, pirámide de enerxía, ou de biomasa, produtividade, etc. Ademais, dende hai algún tempo
introducíronse termos como medio, desenvolvemento sustentable, impacto ambiental, biodiversidade e outros como
conservación da natureza e ecoloxismo («conciencia verde»), que parecen opoñerse ao progreso, ao desenvolvemen-
to e ao mantemento da calidade de vida.
Para aclarar esta terminoloxía, na actividade Comproba a presenza dos elementos que compoñen o medio
dun ser vivo co cal establece un conxunto de relacións (páxina 72) introdúcese o concepto de medio dun
ser vivo, tanto no que atinxe ao seu aspecto inanimado (biótopo) como no que atinxe ao conxunto de seres vivos
que o rodean (biocenose), co obxectivo de crear unha base conceptual sobre a que asentar posteriormente os ter-
mos de ciencias ambientais, paisaxe e impacto ambiental e outros conceptos que aparecerán en cursos posterio-
res, como por exemplo biodiversidade e desenvolvemento sustentable, que requiren a cooperación dun conxunto
de disciplinas, como a bioloxía, a xeoloxía, a física e química e tamén a socioloxía, a psicoloxía e a economía.
Nesta unidade tentaremos harmonizar os dous sentidos ou acepcións que pode ter a ecoloxía. Na actividade
Comproba a disposición dos elementos dun sistema de calefacción (páxina 74) trátase a ecoloxía como
unha aplicación da Teoría de Sistemas, de xeito que se amosa como unha ciencia que estuda un tipo particular
de sistema natural, o ecosistema, defínese polos elementos vivos e non vivos que compoñen a súa estrutura e
pola función que desempeñan estes elementos. Ademais, caracterízase pola presenza de mecanismos de auto-
rregulación que manteñen o equilibrio entre o número de produtores, consumidores e descompoñedores. Estes
conceptos vólvense tratar na actividade Compara a estrutura e o funcionamento de tres ecosistemas dife-
rentes (páxina 75).
A actividade Pensa... (páxina 76) pretende destacar a influencia e interdependencia dos factores bióticos no eco-
sistema, xa que todos os organismos viven xuntos e son imprescindibles. Nin as plantas nin os animais poden vivir
independentemente uns dos outros, e tampouco poden vivir independentes dos fungos, das bacterias e doutros
microorganismos. No ecosistema, as vidas dos organismos dependen da interconexión cos demais seres vivos que
forman a comunidade ou biocenose e co espazo físico en que viven, é dicir, o biótopo. Todos dependemos de todo e
de todos, de xeito que, se se modifica algunha das súas compoñentes, provócase a alteración de todas as demais.
Por esta razón, estase iniciando a cría en catividade da tartaruga boba, unha gran depredadora de medusas, co fin
de devolvelas ao mar Mediterráneo e así contribuír ao control das poboacións de medusas cuxa proliferación con-
verteunas en verdadeiras pragas.
De todas as relacións que poden xurdir nun ecosistema (competencia, simbioses, etc.), destácanse as relacións tró-
ficas ou alimentarias, que se representan mediante diagramas de frechas, nas cadeas e redes tróficas, e diagramas
piramidais, tal como se indica nos debuxos das páxinas 78 e 79. Os diagramas que amosan as pirámides de fluxo de
enerxía permiten comprender a lei do 10 % que explica o decrecemento da biomasa acumulada e, polo tanto, a ener-
xía, cando pasamos dun nivel trófico ao seguinte e tamén facilita a comprensión dos fenómenos de bioacumulación
e amplificación biolóxica.
42 PROGRAMACIÓN
Na actividade Comproba onde van parar as biomoléculas e os bioelementos que compoñen as células
dos organismos cando morren (páxina 82) salienta o papel desempeñado polos organismos descompoñedores
como elementos básicos da reciclaxe da materia e establécese a comparación entre o fluxo unidireccional da ener-
xía que procede do Sol, absórbese na fotosíntese e consómese pola respiración durante o transcurso da vida, e os
ciclos que experimentan os bioelementos que compoñen os nutrientes que, ao ser recursos limitados, deben reci-
clarse unha e outra vez.
A actividade Observa e experimenta (páxina 85) achéganos un pouco máis á complexidade que supón o estudo
dos ecosistemas. Proponse un problema que suscite a formulación de hipóteses que tenten explicar que as interco-
nexións entre as cadeas tróficas son, polo xeral, tan complexas, que debemos pensar máis nun organismo determi-
nado como parte dunha rede trófica, que como un chanzo illado pertencente a unha cadea linear. O problema das
maruxiñas e dos pulgóns pon de manifesto que nun ecosistema existen mecanismos de autorregulación que mante-
ñen o equilibrio entre o número de produtores, consumidores e descompoñedores. Aínda que o número de individuos
de cada poboación flutúa entre un máximo e un mínimo, o termo medio pódese considerar un valor constante.
Na actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 89) faise referencia ao sentido ecoloxista da ecoloxía e das
ciencias ambientais, ao considerar os conflitos creados nos ecosistemas e no contorno polas actividades humanas
e pola súa particular maneira de intervención na biosfera, especialmente a problemática xerada pola bioacumula-
ción e amplificación biolóxica de substancias tóxicas como o dieldrín (un parente do DDT). Convén sinalar que a con-
servación da natureza e as actitudes ecoloxistas non supoñen ideoloxías antiprogresistas, senón cambios de men-
talidade que permitan comprender que o desenvolvismo e as explotacións salvaxes, tal como se entenderon e se
seguen a entender por unha gran maioría de países, deben substituírse polo uso sensato dos recursos e o desenvol-
vemento sustentable.
• Interpretación de gráficas que permiten deducir o punto óptimo, a marxe de tolerancia e os límites de tolerancia
dun factor abiótico.
• Identificación das relacións alimentarias que se establecen nun ecosistema e representación das cadeas e redes
tróficas mediante diagramas de frechas.
• Representación do fluxo de enerxía dun ecosistema mediante gráficas e pirámides de fluxo de enerxía
• Análise dos datos dunha táboa e construción de gráficas que permiten distinguir elos dunha cadea trófica e a rela-
ción depredador-presa.
En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes
que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 89) para evitar a contaminación dos ecosistemas.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que amosan a estrutura e a función dos ecosistemas, as interaccións entre os factores bióticos e
abióticos, a disposición das diferentes cadeas nas redes tróficas, o fluxo de enerxía e a reciclaxe da materia, con-
tribúen ao desenvolvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo
require poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferen-
tes realidades do mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particula-
res do seu contorno e capacitan aos alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas,
clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 76), Observa e experimenta (páxina 85), Exercita a túa memoria, Aplica o
teu coñecemento (páxina 86) e Resolve o problema (páxina 87) permiten ser consciente do que se sabe e do que
é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a
diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias e
metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está a mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 88) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmen-
te, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos pre-
vios e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións seme-
llantes e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina 85) permiten desenvolver a capacida-
de de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as
opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e
levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas ideas, bus-
car solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 71) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Microscopio, lupa binocular e material xeral de microscopía.
• Caderno de campo e materiais necesarios para a observación e estudo dos animais, as plantas, os fungos e os
microorganismos do solo (prismáticos, cámara fotográfica, etc.).
• Coleccións de diapositivas e murais da fauna e flora típicas dos diferentes ecosistemas.
• Papel cuadriculado, lapis e regra para construír gráficas.
• Táboas de datos sobre poboacións de maruxiñas e pulgóns.
Libros
• ATTENBOROUGH, D. e col. Planeta vivo. Editorial Plaza y Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
• AYENSU, V. V. e col. Los ritmos de la vida. Editorial debate.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). Las cadenas naturales. Ediciones Akal.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). La naturaleza trabaja. Ediciones Akal.
• BURGER, B. Hogar sin química. Editorial Integral.
• BURNIE, D. Naturaleza en tus manos. Editorial Plaza y Janés-Tusquets-Museu de la Ciència.
• CARMEN, L. Investigando el bosque. Editorial Teide.
• CHINERY. Guía ilustrada para los amantes de la naturaleza. Editorial Blume.
• COLVIN, L. e col. Enciclopedia de la Naturaleza. Susaeta Ediciones.
• DORDA, J. e col. Cuaderno de campo. Guía para observar la naturaleza en la Península Ibérica. Editado por Cruz Roja
Española.
• GARCÍA, M. A. Atlas de Ecología. Editorial Edibook.
• HARE, T. Enciclopedia de ecología. Ediciones SM.
• HARE, T. Mundos Naturales. Editorial Blume.
PROGRAMACIÓN 45
• JAVNA J. 50 cosas que los niños pueden hacer para salvar la Tierra. Emecé
• LOVELOCK, J. Gaia. Una ciencia para curar el planeta. Editorial Integral.
• LINCOLN, R. J. e col. Diccionario de ecología, evolución y taxonomía. Editorial Fondo de Cultura Económica.
• MORGAN, S. Ecología y medio ambiente. Editorial Debate.
• PARKER, S. Dime cómo funciona la Naturaleza. Editorial Larousse.
• RICO, M. Educación ambiental. Editorial Cincel.
• SCOTT, M. Ecología. Editorial Edebé.
• SEIDENBERG, S. Ecología y conservación de la Naturaleza. Ediciones Altea.
• STIDWORTHY, J. Aprende a ser un buen ecólogo. Parramón Ediciones.
• VARIOS. Cómo funciona la Naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. Elementos básicos para Educación ambiental. Editado por el Ayuntamiento de Madrid.
Revistas mensuais
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
Vídeos
• Animales al límite. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Animales en el campo de batalla: el lobo. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Visión salvaje. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Instinto depredador: armas mortíferas. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Leopardos al acecho. National Geographic.
• Consultar en Asociación Española de Cine e Imagen Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é preciso contactar cos servizos de videoteca dos Centros de Pro-
fesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televisión
(documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
Ambientais
• Visitas a museos, zoolóxicos, xardíns botánicos e casas da Ciencia.
• Excursións, saídas ao campo ou aos parques da cidade e observación de animais, plantas, fungos e organismos
do solo.
Persoais
• Observación dos costumes alimentarios dalgúns pequenos animais que viven nos xardíns e preto das nosas viven-
das, as súas migracións periódicas, os hábitats onde viven, as súas formas de aniñar, etcétera.
• Aproveitar as vacacións para viaxar a rexións onde existan Parques Naturais e ecosistemas de interese especial
pola riqueza e variedade da súa fauna e flora (humidais, lagoas, rexións costeiras, etc.)
• Aprender o uso da cámara fotográfica e da cámara de vídeo e confeccionar un álbum de fotografías e unha vide-
oteca cos animais, as plantas e os fungos máis característicos da rexión.
• Contactar con asociacións ecoloxistas e de defensa da Natureza (Greenpeace, ADENA, CODA, SEO, etc.).
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es
Páxina web do MEC onde se ofrecen diversos recursos para as Ciencias da Natureza. Para esta unidade destacan
dous proxectos:
– Proxecto «Explorando o Medio Ambiente Europeo». Esta web pretende servir de orientación a profesores e estu-
46 PROGRAMACIÓN
dantes de centros educativos de Ensino Primario e Secundario de toda Europa para desenvolver actividades prác-
ticas e leccións teóricas que melloren o coñecemento dos problemas que afectan ao medio.
– Proxecto «Environnment on line», páxina con información e actividades sobre temas ambientais que serve de guía
a estudantes e profesores de Educación Primaria e Secundaria para as discusións de clase.
Environnment Canada
http://www.ec.gc.ca/fenvhome.html
Este sitio proporciona información sobre os cambios climáticos, a contaminación do aire, da auga, dos ecosistemas,
etc. Inclúe programas gobernamentais de Canadá para a prevención da polución.
Ecojob
http://www.ulg.ac.be/cifen/inforef/swi/ecojob.htm
Ecojob é un programa didáctico en francés que permite abordar de maneira interactiva o estudo dos principais meca-
nismos ecolóxicos: relacións inter e intraespecíficas, fenómenos de sucesión vexetal, relacións depredador-presa,
relacións parasito-hospedador, factores bióticos e abióticos dun ecosistema, a acción humana sobre o medio natu-
ral, técnicas de ecoloxía de campo, loita biolóxica, etcétera.
PROGRAMACIÓN 47
Obxectivos
a) Coñecer a distribución e as características dos principais ecosistemas acuáticos.
b) Relacionar cada ecosistema acuático coas características físicas das zonas sobre as que se asentan.
c) Identificar os organismos vivos que habitan en cada ecosistema acuático.
d) Relacionar algunhas características dos seres vivos coas condicións físicas en que viven.
e) Coñecer a distribución da flora e a fauna dos distintos ecosistemas acuáticos.
f) Valorar críticamente as consecuencias das alteracións dos ecosistemas acuáticos, tales como a perda da biodi-
versidade, a contaminación, a erosión, a eutrofización das augas, etcétera.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüistica
• Interpretar e comprender a realidade da enorme diversidade do mundo acuático e da gran variedade de flora e
fauna que alberga.
• Estruturar o coñecemento sobre a distribución e características dos principais ecosistemas acuáticos.
• Debater sobre a relación existente entre as características dos seres vivos e as condicións físicas en que viven.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Percibir o espazo físico en que se desenvolve a vida acuática e a actividade humana, tanto a grande escala como
no contorno inmediato.
• Reflexionar sobre a importancia dos recursos naturais que o ser humano obtén a partir dos ríos, mares e océanos.
Tratamento da información e competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos dos ecosistemas mariños para comprender as súas caracte-
rísticas e coñecer os organismos vivos que os habitan.
• Usar determinadas páxinas web dedicadas a ecosistemas mariños, especialmente espaxos protexidos.
Competencia social e cidadá
• Tomar conciencia da importancia da conservación dos ecosistemas acuáticos para o desenvolvemento sustenta-
ble do planeta.
• Valorar os perigos que supon a perda de biodiversidade en ríos e mares, a contaminación das augas, a erosión,
etcétera.
• Reflexionar sobre a importancia económica dos ecosistemas mariños, tanto polos recursos minerais e alimenti-
cios que proporcionan como polo seu papel na industria do turismo.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os esquemas e debuxos dos ecosistemas acuáticos para desenvolver a creatividade e para gozar aprecian-
do a súa enorme diversidade.
• Apreciar e gozar analizando a relación entre as características dos seres vivos coas condicións físicas en que
viven.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os coñecementos xerais sobre os ecosistemas ás especiais características do mundo acuático.
• Facerse preguntas sobre as relacións existentes entre os diversos seres vivos dun ecosistema acuático.
• Analizar o que sabemos sobre o mundo marino e o que é necesario aprender.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co respecto polo medio, a defensa da biodiversidade, a loita contra
a contaminación dos ríos e os mares, etcétera.
• Análise crítica da importancia económica dos mares e océanos para o desenvolvemento futuro da especie
humana.
• Presentar interrogantes co obxecto de estimular a iniciativa personal e a procura de información sobre a enorme
biodiversidade do mundo acuático.
Contidos
CONCEPTOS
• O medio acuático.
• As rexións polares.
• O océano Atlántico.
• O mar Mediterráneo.
48 PROGRAMACIÓN
• O río.
• Os humidais.
• Os humidais do noso contorno.
PROCEDEMENTOS
• Identificación das principais características físicas dos ecosistemas acuáticos.
• Establecemento das relacións entre algúns habitantes dos ecosistemas acuáticos e as súas características
físicas.
• Recoñecemento da situación e os valores naturais dalgúns dos humidais do noso contorno.
• Identificación das alteracións sufridas polos ecosistemas acuáticos e a súa relación con distintas actividades
humanas.
• Consulta de páxinas web e selección de información relacionada coa localización, a flora e a fauna de diferentes
ecosistemas acuáticos, tanto a nivel mundial como a nivel español.
• Elaboración de murais e informes que amosen as principais características dos distintos ecosistemas acuáticos.
• Tratamento e análise da información.
• Elaboración e interpretación de gráficos e diagramas.
• Comprobación de hipóteses.
• Exposición de resultados.
ACTITUDES
• Curiosidade cara ao estudo da diversidade paisaxística do noso país.
• Valoración da perda de biodiversidade acuática.
• Sensibilización pola defensa do medio.
• Actitude crítica e reflexiva ante as actividades humanas que provocan a desaparición da flora e a fauna dos eco-
sistemas acuáticos.
• Interese por realizar os traballos con orde e limpeza.
• Desenvolvemento de hábitos de respecto pola natureza.
• Valoración da orde no traballo de laboratorio.
• Disposición a traballar con rigor científico.
• Desenvolver o interese pola ciencia como forma de coñecer o medio que nos rodea.
CrCriterios de avaliación
a.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas acuáticos.
a.2) Distribúe os principais ecosistemas acuáticos ao longo da xeografía mundial.
b.1) Relaciona as características dos distintos ecosistemas acuáticos coas condicións físicas sobre as que se
asentan.
c.1) Identifica os distintos seres vivos que habitan en cada ecosistema acuático.
d.1) Relaciona as características propias dos distintos seres vivos coas condicións físicas dos ecosistemas acuáti-
cos que habitan.
e.1) Distribúe a flora e a fauna dos ecosistemas acuáticos.
e.2) Coñece os principais humidais do noso contorno.
f.1) Recoñece as alteracións que sufriron os ecosistemas acuáticos como consecuencia da acción humana.
f.2) Valora criticamente as consecuencias dalgunha acción humana sobre os ecosistemas acuáticos.
Orientacións metodolóxicas
Nesta unidade abránguense os distintos ecosistemas acuáticos que podemos estudar no noso planeta, a Terra. As
primeiras cuestións suxeridas no epígrafe Mira… (páxina 91) pretenden situar o alumnado na súa realidade máis
próxima, pedíndolles que, cos coñecementos que posúen até o momento, opinen sobre a existencia de vida no con-
tinente antártico; que recoñezan algúns seres vivos, como a leituga de mar; que indiquen o lugar onde viven algúns
organismos, como as lontras; ou que descubran a existencia de grandes humidais onde as aves migratorias atopan
un punto de descanso nas súas longas viaxes.
Na descrición dos distintos ecosistemas acuáticos trátase de manter unha estrutura uniforme, describindo as
principais características físicas dos biotopos que os sustentan e distribuíndo a flora e a fauna que constitúen a
súa biocenose.
No bloque-diagrama da páxina 92 represéntanse as diferentes rexións que podemos atopar nos océanos, cuxa dis-
tribución vai depender da súa proximidade á costa así como da súa profundidade. Debemos recalcar aos alumnos e
PROGRAMACIÓN 49
alumnas que en cada unha delas existen unhas propiedades físicas distintas e, por iso, uns animais e vexetais carac-
terísticos.
A actividade Compara o ecosistema ártico co ecosistema antártico (páxina 93) trata de poñer de manifesto
as semellanzas e as diferenzas que existen entre o ecosistema ártico e o ecosistema antártico tanto na súa locali-
zación como nas especies animais e vexetais que neles habitan.
A actividade Sobrevivir no frío (páxina 93) chama a atención sobre as adaptacións que moitos animais posúen para
sobrevivir no seu contorno. Neste caso, os animais polares. Moitos deles mantéñense quentes grazas ao pelo e ás
plumas que serven para reter ao seu redor burbullas de aire e actuar igual ca un illante. Algúns son grandes, arre-
dondados, cunha grosa capa de graxa baixo a pel que fai que se conserven quentes e teñen orellas pequenas para
gardar a calor.
A actividade Lazos coa Economía (páxina 94) serve de base para o debate sobre a importancia económica dos océ-
anos, como o Atlántico, pero tendo en conta a importancia de conservar a biodiversidade e que todos os seres vivos
cumprimos unha función no equilibrio dos ecosistemas. Debemos facer fincapé en que a principal ameaza da biodi-
versidade mariña é a destrución dos hábitats naturais, o comercio de moitas especies, a sobreexplotación de espe-
cies pesqueiras e a contaminación.
O apartado Observa e experimenta (páxina 107) pretende explicar aos alumnos e alumnas que ademais de iden-
tificar as aves acuáticas estudando o seu tamaño, as súas cores, o seu comportamento, o seu canto ou o seu voo,
existen outras características identificatorias, sobre todo de lonxe ou a contraluz, como é a súa forma.
tencia básica o saber considerar que a extracción de petróleo, gas natural, minerais de ferro, titanio e circón, así
como os recursos pesqueiros son unha necesidade para as sociedades industrializadas ante a crecente demanda de
materias primas, pero hai que ter en conta o forte impacto ambiental e, en ocasións, a forte contaminación do medio
que ocasiona a utilización dos combustibles fósiles.
xinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Require, por
tanto, poder reelaborar as exposicións previas e elaborar novas ideas, procurar solucións e levalas á práctica. A
organización, programación e realización de saídas á costa, á ribeira dun río, un lago, unhas marismas ou unha char-
ca próxima á localidade do alumnado poden contribuír, de igual maneira, a desenvolver esta capacidade.
A actividade Mira… (páxina 91) suxire no inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á procura de información. Permite explorar as distintas opcións, de maneira que poi-
dan elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Materiais necesarios para a observación e o estudo dos animais, as plantas, as algas, os fungos e o plancto:
caderno de campo, prismáticos, cámara de fotos, lapis, pinturas de cores…
• Colección de diapositivas e murais da flora e a fauna típicas dos diferentes ecosistemas acuáticos.
Libros
• AMMANN, K. La vida en las aguas dulces. Editorial Teide.
• ATTENBOROUGH, D. e col. Planeta vivo. Editorial Plaza y Janés-Turquets-Museu de la Ciencia.
• BAUCHOT, M. L. e col. Guía de los peces de mar de España y de Europa. Ediciones Omega.
• CASADO, S. e col. Guía de los lagos y humedales de España. J. M. Reyero Editor.
• CORBERA, J. e col. Peces de mar de la península Ibérica. Editorial Planeta.
• CHINERY. Guía práctica ilustrada para los amantes de la naturaleza. Editorial Blume.
• DURRELL, G. e col. La guía del naturalista. Editorial Blume.
• GANERI, A. Atlas visual de los océanos. Ed. Bruño.
• GARCÍA, D. e col. Ríos y riberas. Enciclopedia de la naturaleza española. Editorial Debate-Círculo de lectores.
• HUTCHINSON, S e col. Océanos. Libros cúpula.
• LÓPEZ, J. El río: sistema biológico. Guía didáctica para escolares. Editado por el Principado de Asturias.
• NEEDHAM, J. e col. Guía para el estudio de los seres vivos de las aguas dulces. Editorial Reverté.
• PARKER, S. El río y la laguna. Ediciones Altea.
• VARIOS. Atlas el País. El País-Aguilar.
• VARIOS. El libro de la Naturaleza. Editado por la Junta de Castilla y León.
Revistas mensuais
• Muy interesante.
• Ecología.
• Conocer.
• Newton.
• Investigación y ciencia.
• National Geographic.
• Natura.
• Quercus.
Software
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interactic. Editorial Argos Vergara.
• Ciencias naturales. Enciclopedia temática. CD-ROM. Editorial Lafer.
Vídeos
• Serie: Ciencias de la Tierra. Enciclopedia Británica Educacional.
• El mar. DVD 6. DidaVisión. Didaco.
• Dada a grande abundancia de títulos, contactar cos servizos de videoteca dos CFIEs e as diferentes cadeas de
televisión (documentais sobre fauna, flora, e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.)
Internet
Rede de Parques Nacionales
http://reddeparquesnacionales.mma.es/parques/
Páxina do Ministerio de Medio Ambiente e Medio Rural e Mariño en que se pode atopar a historia, conservación,
biodiversidade, guías e visitas virtuais da Rede de Parque Nacionais.
52 PROGRAMACIÓN
Maseducativa
http://www.maseducativa.com./cgi-bin/busqueda.cgi
Esta páxina ofrece ligazóns con outras en que se pode atopar información sobre diversos temas, como fotografías
de animais, animais en extinción, árbores de España, plantas, etcétera.
PROGRAMACIÓN 53
Obxectivos
a) Comprender a importancia dos principais factores xeográficos e climáticos, na distribución dos seres vivos na
Terra e coñecer os principais biomas terrestres, como conxuntos de ecosistemas que albergan a flora e fauna do
planeta, así como as súas características ambientais.
b) Elaborar informes claros, precisos e coa terminoloxía científica axeitada nos que se expoñan as conclusións obti-
das nos diferentes estudos realizados.
c) Valorar a utilidade do traballo en grupo na resolución de problemas tales como a conservación e protección dos
ecosistemas terrestres.
d) Recoñecer a importancia de protexer os ecosistemas terrestres e os biomas, para contribuír á propia superviven-
cia da especie humana e á dos demais seres vivos.
e) Valorar o estado de conservación dos ecosistemas terrestres e biomas, e as consecuencias que ten para o medio
e para os seres humanos a súa destrución e a perda de biodiversidade.
f) Desenvolver unha actitude crítica e comprometida para contribuír á solución dalgúns problemas ocasionados
polo desenvolvemento científico e tecnolóxico e a degradación e o deterioro dos ecosistemas terrestres.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de ecosistemas e biomas terrestres, as súas características e
as súas principais diferenzas.
• Propoñer interrogantes sobre a variedade de ecosistemas que susciten un debate que desenvolva a capacida-
de de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espíritu crítico.
Competencia matemática
• Interpretar as gráficas e os datos relativos ao clima nos diversos ecosistemas.
Contidos
CONCEPTOS
• Biomas e zonas bioclimáticas. A ecosfera. A distribución dos principais biomas.
• A tundra e a taiga.
• As pradarías e a sabana.
• O deserto.
• A laurisilva.
• O bosque mediterráneo. A devesa.
• O bosque caducifolio. A carballeira. O faial.
• O bosque de coníferas.
• A pluvisilva.
• Ecosistemas do noso contorno: hábitats urbanos.
• Espazos naturais protexidos
PROCEDEMENTOS
• Elaboración e interpretación de gráficos que conteñan datos das accións sobre o medio e das causas que provo-
caron esas accións.
• Identificación das principais características físicas dos ecosistemas terrestres e biomas.
• Establecemento das relacións entre algúns habitantes dos ecosistemas terrestres e biomas e as súas caracterís-
ticas físicas.
• Descrición das características dos diferentes ecosistemas terrestres peninsulares.
• Recoñecemento das características que diferencian os habitantes dos distintos ecosistemas terrestres e biomas.
• Identificación das alteracións sufridas polos ecosistemas terrestres e biomas e a súa relación con distintas acti-
vidades humanas.
• Elaboración de conclusións e comunicación dos resultados mediante a redacción de informes, exposicións orais,
elaboración de murais, etcétera.
ACTITUDES
• Toma de conciencia da importancia dos ecosistemas e biomas e rexeitamento das actividades humanas que pro-
vocan a súa contaminación e o seu deterioro.
• Valoración da perda de biodiversidade e análise crítica das actividades humanas que ocasionan a desaparición de
especies da flora e da fauna dos ecosistemas.
• Valoración crítica das vantaxes e atrancos que o desenvolvemento científico e tecnolóxico ten sobre o medio e os
ecosistemas terrestres.
• Apreciación da importancia do desenvolvemento sustentable e análise crítica das accións correctoras e das téc-
nicas alternativas que permitean extraer e utilizar recursos sen danar o medio.
Criterios de avaliación
a.1) Identifica as características máis importantes dos principais ecosistemas e biomas terrestres.
a.2) Relaciona as características dos distintos ecosistemas e biomas terrestres coas condicións físicas das zonas
sobre as que se asenta.
a.3) Identifica os distintos seres vivos que habitan cada ecosistema e bioma terrestre e determina algunhas espe-
cies en perigo de extinción que sexan moi representativas.
a.4) Relaciona as características propias dos distintos seres vivos coas condicións físicas dos ecosistemas que
habitan.
a.5) Describe a distribución da flora nos seus diferentes estratos (arbóreo, arbustivo e herbáceo) nos diferentes eco-
sistemas e biomas terrestres.
b.1) Utiliza conceptos científicos básicos que permitan comprender as relacións que existen entre os seres huma-
nos e o seu contorno.
b.2) Desenvolve estratexias que permitan observar e descubrir situacións, clasifica a información e ademais pla-
nifica actividades.
PROGRAMACIÓN 55
c.1) Recoñece algunhas alteracións importantes que sufriron os ecosistemas e biomas terrestres como consecuen-
cia da acción humana e valora a importancia dos exemplos de desenvolvemento sustentable nalgúns ecosiste-
mas terrestres como a devesa.
d.1) Elabora murais e informes que reflictan a influencia das actividades humanas sobre o equilibrio dos ecosiste-
mas terrestres.
e.1) Valora críticamente as consecuencias da acción humana sobre os ecosistemas.
f.1) Recolle datos para estudar os problemas da desertización e a perda de biodiversidade e explica a necesidade
de establecer espazos protexidos para a conservación de determinados ecosistemas.
Orientacións metodolóxicas
Ao analizar os distintos ecosistemas e biomas, téntase manter unha estrutura uniforme describindo as principais
características físicas dos biotopos que os sustentan e distribuíndo a flora e a fauna que constitúen a súa bioceno-
se. Tamén se describen algunhas modificacións que sufriron como consecuencia da acción humana e resáltase a
necesidade de establecer un modelo de desenvolvemento sustentable e de manter a biodiversidade.
Na actividade Mira… (páxina 113), que inicia o desenvolvemento da Unidade, trátase de coñecer as ideas previas
que os alumnos teñen respecto a determinados ecosistemas e ao tipo de flora e fauna que neles se pode atopar,
mesmo no seu contorno máis próximo como o ecosistema cidade.
Coa actividade Comproba que a devesa é un exemplo de desenvolvemento sostible (páxina 119), preténde-
se que coñezan a importancia do modelo de desenvolvemento sustentable e a súa viabilidade, tomando como exem-
plo a devesa, para que vexan a necesidade de optar polo modelo de desenvolvemento sustentable como única forma
de acadar un equilibrio entre desenvolvemento económico e protección e conservación do medio.
Na actividade Compara o clima… (páxina 121), amósanse dúas características climáticas, que determinan a exis-
tencia de dous grandes e importantes tipos de ecosistemas terrestres, o bosque mediterráneo e o bosque de zonas
tépedas, como a carballeira.
Na páxina 123, amósase a distribución dunha especie vexetal de grande importancia e que require unha especial
protección, o pinsapo. Na seguinte páxina, amósase un problema análogo, o da supervivencia dalgúns grupos de
indíxenas das selvas tropicais, vítimas en moitas ocasións do egoísmo e da sobreexplotación destes espazos
naturais tan importantes.
A actividade Compara algunhas características dos grandes primates da pluvisilva (páxina 124), tamén
amosa o problema de supervivencia das tres especies de primates máis próximas ao home na evolución: gorila, oran-
gután e chimpancé. Todo iso dentro do contexto da necesidade de conservación da pluvisilva, como bioma en gran
medida que regula o funcionamento da biosfera ou ecosfera.
Ao estudar os ecosistemas do noso contorno, como as cidades, (páxinas 126 e 127), podemos observar flora e fauna
específica, que aínda que implantada de forma moi artificial, como é o caso das plantas, permítenos realizar algun-
has actividades fóra da aula.
Noméanse os espazos naturais protexidos, os parques naturais, reservas da biosfera e zonas ramsar (páxinas 128 e
129), como importantes exemplos do patrimonio natural dun país, que é necesario protexer e conservar, para as xera-
cións presentes e especialmente para as xeracións futuras. A conservación da natureza expón a necesidade de ela-
borar leis que protexan o medio. Desde esta perspectiva, amósanse aquí algúns espazos naturais representantes de
diferentes figuras de protección, coas que se pretende levar a cabo unha eficaz protección da natureza.
A actividade Observa e Experimenta (páxina 131) ten como obxectivo que os alumnos utilicen certas técnicas para
diferenciar algunhas especies animais polas súas características; neste caso trátase de especies moi representati-
vas dalgúns ecosistemas ibéricos.
de e espírito crítico; de expresar adecuadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emocións e de aceptar e
realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades de final de páxina e as actividades do final da unidade inclúen gran variedade de cuestións
que estimulan as habilidades para representarse mentalmente, interpretar e comprender a diversidade de ecosiste-
mas terrestres e biomas, e organizar e autorregular o coñecemento e a acción dotándoos de coherencia. Ao mesmo
tempo, desenvólvense destrezas lingüísticas a definir conceptos, identificar conceptos mal clasificados, redactar
respostas breves, clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade de Lapis e rato (páxina 130) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre ecosistemas
terrestres e biomas, que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escri-
bir textos sinxelos en diferentes linguas e a utilizar esas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade amósanse destacados en cadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 130), pretenden estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre os ecosistemas terrestres e fomentar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da
unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 135), xunto coa descrición que se expón
ao final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se mostra en Libros que te poden
axudar (páxina 135) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Nesta unidade trabállase a partir da interpretación de gráficas e mediante o manexo e análise de datos, que son
necesarios para cuantificar a intensidade dos impactos ambientais que as actividades humanas orixinan nos dife-
rentes elementos do medio.
Na actividade Compara... (páxina 121) compárase o clima das zonas de bosque mediterráneo coas zonas de bos-
que tépedo, como a carballeira.
Competencia no coñecemento e a interacción co medio físico
Toda a unidade, a partir do título, está impregnada desta competencia. Mediante o seu desenvolvemento resulta
posible identificar preguntas e obter conclusións, coa finalidade de comprender e tomar decisións sobre os eco-
sistemas terrestres e biomas. Pódese dicir que todos os contidos e actividades da unidade desenvolven esta com-
petencia.
As actividades Compara (páxinas 121 e 124), Comproba (páxina 119), Observa e experimenta (páxina131) e
Resolve o problema (páxina 133) permiten o desenvolvemento desta competencia, xa que se fan preguntas ou pro-
blemas e obtéñense conclusións baseadas en probas, coa finalidade de identificar e analizar algunhas característi-
cas dos ecosistemas terrestres e biomas.
En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes
que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 135) para a sensibilización dos alumnos, sobre a necesi-
dade de protexer e conservar as selvas tropicais.
Tratamento da información e competencia dixital
É unha competencia moi relacionada coa actividade científica. Na unidade trátase, por un lado, na organización e o
tratamento de datos como nalgunhas actividades, Compara e Comproba, e, doutra banda, mediante o uso das
novas tecnoloxías da información como Internet.
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da actividade
humana no medio: seccións, mapas e ilustración de procesos, que requiren destrezas de razoamento para anali-
zar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de
complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 134) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (tex-
tual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situa-
cións e contextos.
A actividade Lapis e rato (páxina 130) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web de información ambien-
tal onde se describen espazos naturais protexidos e as súas características. Esta actividade está dirixida ao desen-
volvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de
hardware e de software e aproveitar e analizar críticamente a información proporcionada.
PROGRAMACIÓN 57
Os conceptos desta unidade están directamente conectados con esta competencia. Mediante os Pensa, Compara
e Comproba, desenvólvense as capacidades de reflexión e de relación.
Actividades como Observa e experimenta (páxina 131), Exercita a túa memoria, (páxina 132), Aplica o teu
coñecemento (páxina 132) e Resolve o problema (páxina 133), permiten ser conscientes do que se sabe e do que
é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e manexar a
diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema, utilizando diversas estratexias e
metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está a mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 134) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmen-
te, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos pre-
vios e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións pare-
cidas e contextos diversos.
Á adquisición desta competencia contribúe co traballo de buscar información e relacionar os datos dispoñibles sobre
algúns problemas ambientais.
As actividades Compara e Comproba permiten desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio e de levar
adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en
accións, é dicir, propoñerse obxectivos e planificar e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as
formulacións previas ou elaborar novas ideas, buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 113) expón, ao inicio da unidade, un conxunto de interrogantes que pretenden estimu-
lar a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poi-
dan elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Libros
• ATTENBOROUGH, D. e col. El planeta vivo. Plaza & Janés. Barcelona.
• BARTOLOMÉ, J. e VEGA, I. Naturaleza en España. WWF/Adena, Debate-Círculo de Lectores.
• BLANCO, E. e col. Los bosques ibéricos. Una interpretación geobotánica. Editorial Planeta.
• BLAS ARITIO, L. Guía de los parques nacionales españoles. Incafo.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). La naturaleza trabaja. Editorial Akal.
• BRITISH MUSEUM (Natural History). Las cadenas naturales. Editorial Akal.
• DOMÍNGUEZ, L. M. Guía de la fauna callejera. Rubes Editorial, S. L.
58 PROGRAMACIÓN
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• National Geografic.
• Natura.
• Quercus.
Vídeos
• Dada a grande abundancia de títulos, é aconsellable contactar cos servizos de viodeoteca de diferentes centros e
institucións e coas diferentes canles de televisión.
Ambientais
• Excursións a diferentes ecosistemas terrestres e espazos protexidos.
• Observación e realización de actividades en parques e xardíns do contorno do centro.
• Utilización das cámaras fotográficas e videográficas para elaborar reportaxes de ambos tipos sobre a fauna e a
flora características de distintas zonas.
• Observación das paraxes máis próximas e da influencia dos seres humanos sobre elas.
• Contactar con asociacións ecoloxistas e de defensa da natureza (ADENA, CODA, SEO, etc.).
Internet
Ministerio de Medio Ambiente e Medio Rural e Mariño
http://www.mma.es
Páxina do Ministerio de Medio Ambiente, onde se pode atopar información ambiental sobre espazos protexidos,
estratexias de desenvolvemento sustentable, etcétera.
Obxectivos
a) Comprender que a superficie da Terra non é unha entidade estática e que non forma unha capa continua, senón
que se atopa fragmentada en anacos, chamados placas litosféricas.
b) Comprender e utilizar correctamente os símbolos utilizados para describir procesos xeolóxicos e interpretar e ela-
borar mapas e ilustracións científicas (ampliacións, detalles, representacións simbólicas, etc.) que permitan
construír modelos, comparar e contrastar.
c) Establecer relacións causa-efecto entre a manifestación dalgúns fenómenos xeolóxicos, como a expansión dos
fondos oceánicos, a deriva dos continentes, a sismicidade, o vulcanismo e a formación de montañas e a causa
que os provoca, que é o movemento das placas litosféricas.
d) Distinguir entre as forzas internas creadoras do relevo, cuxo motor é a calor interna da Terra e as forzas exter-
nas erosivas, cuxo motor é o Sol; e que a loita entre ambos tipos de forzas dá lugar ao relieve e á modelaxe da
paisaxe.
e) Comprender que os volcáns e os terremotos son as manifestacións máis evidentes da liberación paroxística da
enerxía interna da Terra e valorar as normas para predicir, prever e corrixir os riscos derivados destes fenómenos
xeolóxicos.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Suxerir interrogantes sobre a estrutura da Terra, a causa dos terremotos e a orixe das montañas e volcáns.
• Describir os principais conceptos tratados ao longo da unidade.
• Debater sobre os fenómenos xeolóxicos relacionados coa dinámica interna da Terra e a tectónica de placas.
Competencia matemática
• Confeccionar debuxos para comprender a estrutura interna da Terra e interpretar mapas que representen as diver-
sas placas litosfericas e a súa influencia na aparición de fenómenos xeolóxicos.
• Elaborar esquemas e debuxos que representen pregamentos e fallas.
• Resolver problemas relacionados coa magnitude e intensidade dos terremotos.
Contidos
CONCEPTOS
• Estrutura en capas da Terra.
• Tectónica de placas: consecuencias do movemento das placas.
• Volcáns: o lume interno.
• Seísmos: cando a Terra treme.
• Montañas e cordais: o teito do mundo.
• O relevo da superficie terrestre.
PROCEDEMENTOS
• Deseño de experiencias sinxelas que permitan construír modelos para explicar a existencia de correntes de con-
vección no interior da Terra.
• Interpretación e elaboración de mapas que permitan comprender a existencia de placas litosféricas, a deriva dos
continentes e relacionar a distribución de volcáns e terremotos cos bordos das placas litosféricas.
• Interpretación de mapas e esquemas das áreas de distribución do rego sísmico e volcánico nas diferentes Comu-
nidades Autónomas.
• Comparación dos efectos das distintas ondas sísmicas e comprobación dalgunhas medidas de autoprotección que
se deben adoptar fronte a un terremoto.
• Interpretación de esquemas e debuxos que representan pregamentos e fallas.
• Análise de gráficas e utilización de nomogramas para o cálculo da magnitude e da intensidade dun seísmo.
ACTITUDES
• Valoración das normativas legais sobre predición, prevención e corrección de riscos sísmicos e volcánicos que pre-
tenden minimizar os efectos devastadores destas catástrofes.
• Recoñecemento e valoración da eficacia do traballo en grupo para a resolución de problemas e desenvolvemento
do sentido crítico e da rigorosidade intelectual, respectando a realidade dos datos e observacións, aínda que con-
tradigan as hipóteses propias.
• Coñecemento e valoración das repercusións sociais e históricas que tiveron determinadas concepcións non cien-
tíficas sobre algúns fenómenos xeolóxicos.
• Recoñecemento e valoración do traballo dos científicos vulcanólogos que investigan o comportamento dos vol-
cáns, ás veces con risco para as súas vidas.
Criterios de avaliación
a.1) Explica a distribución en capas dos materiais rochosos do interior da Terra.
b.1) Describe as causas dos movementos horizontais das placas litosféricas.
b.2) Identifica nun mapa cales son as principais placas litosféricas e os seus bordos.
c.1) Relaciona os bordos das placas coa distribución dos volcáns, os terremotos, as fosas abisais e algúns cordais
de montañas.
d.1) Describe as características dun volcán e as principais clases de erupcións volcánicas.
d.2) Describe os tipos de ondas sísmicas, os seus efectos e os métodos de medición da magnitude e a intensidade
sísmica.
e.1) Coñece os métodos de predición, prevención e corrección dos riscos sísmicos e volcánicos.
e.2) Explica o proceso de formación das montañas e indica cales son os ambientes onde ten lugar este proceso.
e.3) Coñece as principais unidades xeolóxicas e paisaxísticas de España.
e.4) Explica as principais características do relevo dos continentes e dos fondos oceánicos.
Orientacións metodolóxicas
A idea fundamental desta unidade é o estudo das forzas internas da Terra, creadoras de relevo, cuxo motor é a ener-
xía ou calor interna, responsable do movemento das placas litosféricas. Como consecuencia deste movemento, fór-
manse as montañas, xorden volcáns e terremotos, expándense os océanos e os continentes viaxan á deriva. En con-
traposición actúan as forzas externas erosivas, cuxo motor é o Sol, que de maneira constante destrúen o relevo. A
consecuencia desta interacción é a paisaxe, que cambia co tempo.
62 PROGRAMACIÓN
A actividade Comproba onde se localízan os volcáns e terremotos (páxina 138) pretende ilustrar mediante un
debuxo que a litosfera non forma unha capa continua senón que se atopa fragmentada en placas litosféricas, que
aboian no manto, e están limitadas porlos bordos de placa. A actividade Compara as correntes de convección
xeradas nun líquido quente coas correntes de convección do interior da Terra (páxina 139) facilita a compren-
sión dun fenómeno xeolóxico, como as correntes de convección que se establecen entre a poboación e o manto quen-
tes e a litosfera fría, mediante a observación dun modelo sinxelo das correntes de convección que se forman ao quen-
tar auga nun recipiente en cuxa superficie aboian unhas pedriñas de xeo.
Para ilustrar o movemento das placas no debuxo central da páxina 140 pódese facer referencia ás escaleiras mecáni-
cas duns grandes almacéns ou ás cintas transportadoras; tamén se pode utilizar a metáfora da pota de sopa cando
ferve, a calor do fondo fai que a sopa quente ascenda e as substancias que aboian na súa superficie móvense conti-
nuamente, como os continentes á deriva: os debuxos da marxe da páxina 140 ilustran estes movementos na fragmen-
tación de Panxea.
Resulta útil gardar recortes de prensa sobre terremotos e erupcións volcánicas recentes e marcar nun mapamun-
di con bandeiriñas de cores o lugar onde se produciron, para utilizar estes datos como axentes motivadores que
poidan inducir os nosos alumnos e alumnas a preguntarse por que se dan estes fenómenos con máis frecuencia
nuns lugares que noutros.
As ilustracións das páxinas 141 e 142 mostran que a actividade volcánica se localiza nos puntos quentes, nas dorsais
oceánicas e nas zonas de subducción, que son os lugares do planeta onde as erupcións volcánicas se converten nun
grave risco para as persoas e os seus bens. Neste sentido, a actividade Pensa... (páxina 145) pretende facer reflexio-
nar sobre unha das medidas de prevención do risco volcánico: a construción de vivendas con tellados inclinados para
resistir mellor o impacto da chuvia de piroclastos.
A gráfica que mostra a relación entre a escala de magnitudes de Richter e a escala de intensidades MSK da páxina
148 e as actividades Compara os efectos das distintas ondas sísmicas e Comproba algunhas medidas de
autoprotección que podes adoptar fronte a un terremoto (páxina 147) tratan de resaltar as graves consecuencias
destes fenómenos violentos e a necesidade de adoptar medidas de autoprotección para minimizar os danos.
A actividade Comproba como é posible atopar nas montañas fósiles enterrados hai millóns de anos no
fondo dos océanos (páxina 150) pon de manifesto un aparente paradoxo e é que as partes máis elevadas do plane-
ta, as montañas, teñen a súa orixe nos sedimentos acumulados nas zonas máis profundas, as fosas oceánicas. Débe-
se resaltar o aspecto cíclico de transformación dunhas rochas noutras, xa que os materiais erosionados de antigas oro-
xenias son os sedimentos a partir dos cales se formarán as novas cadeas montañosas. Convén coñecer a distribución
das zonas de risco sísmico e volcánico en España e realizar traballos sobre cálculos de magnitudes e intensidades de
sismos diferentes, tal como se explica en Observa e experimenta (páxina 155).
O texto da actividade A ciencia explícanos o mundo e a actividade Ti decides (páxina 159) pretenden establecer
debates sobre as normativas de construción sismorresistente e outras tendentes a minimizar os riscos sísmicos. Para
iso, pódese dispoñer dos datos sobre os últimos grandes sismos e os consellos sobre o comportamento diante dunha
catástrofe deste tipo que mostran algunhas das páxinas web que figuran en Lapis e rato (páxina 154).
tar neles a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
O texto científico da actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 159), xunto coa cuestión que se expón ao
final, está enfocado a desenvolver a comprensión lectora. A bibliografía que se amosa en Libros que te poden
axudar (páxina 159) é unha mostra de libros de divulgación da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer
pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia matemática
Esta competencia cobra realidade e sentido na medida que os elementos e razoamentos matemáticos básicos son
utilizados no estudo da dinámica interna da Terra para se enfrontar e dar explicación a aquelas situacións que o
precisan:
• Análise de sismogramas e cálculo da amplitude máxima das ondas S e do tempo de desfasamento entre as
ondas S e as ondas P.
• Utilización de nomogramas para o cálculo da magnitude dun sismo na escala de Richter.
• Análise de gráficas que mostran a relación entre a escala de magnitudes de Richter e a escala de intensidades
MSK.
• Interpretación de mapas que permitan comprender a existencia de placas litosféricas, a deriva dos continentes
e relacionar a distribución de volcáns e terremotos cos bordos das placas litosféricas.
• Interpretación de mapas e esquemas das áreas de distribución da rego sísmico e volcánico nas diferentes Comu-
nidades Autónomas.
• Elaboración de esquemas e debuxos que representan pregamentos e fallas.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
As actividades Observa e experimenta (páxina 155) e Resolve o problema (páxina 157) permiten o desenvolve-
mento desta competencia, que fai posible identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en pro-
bas, coa finalidade de comprender que a peculiar dinámica interna do noso planeta e a calor que almacena no seu
interior son responsables de que manifeste tectónica de placas.
O feito de coñecer que a teoría da tectónica de placas proporciona unha explicación conxunta dos grandes fenóme-
nos xeolóxicos, que as correntes de convección transcorren incesantemente dende a poboación ata o litosfera, que
o fondo dos océanos nace continuamente a expensas do magma xurdido do manto e, ao cabo do tempo volve de
novo a el, nun incesante proceso cíclico que é causa dunha gran variedade de fenómenos xeolóxicos, como a acti-
vidade sísmica e volcánica e a formación de montañas, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os
procesos de indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de diversos fenómenos xeolóxicos; for-
mular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre a distribución
das placas litosféricas e os seus bordos; expoñer e contrastar hipóteses sobre a expansión do fondo dos océanos e
a deriva continental, e realizar predicións e inferencias sobre o movemento das placas litosféricas e as súas conse-
cuencias xeolóxicas.
A axeitada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para
interactuar co espazo circundante ponse de manifesto ao estudar a distribución do rego sísmico e volcánico e tra-
tar de resaltar as graves consecuencias destes fenómenos violentos.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da estrutura inter-
na da Terra e a súa dinámica: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos a escala esixen
de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer
deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 158) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (tex-
tual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situa-
cións e contextos.
Observar as deformacións das rochas, pregamentos e fallas, na compaña de afeccionados á xeoloxía, analizar os
datos proporcionados polos sismogramas para calcular a magnitude dun sismo, e coñecer as devastadoras conse-
cuencias da liberación paroxística de enormes cantidades de enerxía interna en forma de sismos e volcáns, así como
a forma de mitigar os seus riscos, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e com-
plexa, na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 154) inclúe as direccións de determinadas páxinas web sobre os fenómenos xeo-
lóxicos relacionados coa tectónica de placas e os sitios onde se poden descargar animacións que permiten reprodu-
cir o movemento das placas litosféricas. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital,
64 PROGRAMACIÓN
estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar
e analizar críticamente a información proporcionada.
Recursos didácticos
Materiais
• Diapositivas, posters e murais sobre os volcáns e os tipos de erupcións.
• Papel milimetrado para construír gráficas.
• Compás, lapis de cores, regras e outros utensilios de debuxo.
• Diapositivas sobre o mapamundi dos fondos oceánicos, o mapa das placas e os seus bordos e o da distribución de
seísmos e terremotos.
• Diapositivas dos efectos catastróficos dos terremotos e os volcáns.
• Diapositivas de pregamentos e fallas.
• Globo terráqueo e mapas xeográficos.
• Alfinetes con bandeiriñas de cores para sinalar.
PROGRAMACIÓN 65
Libros
• AGUILERA, A. e col. Geología en imágenes. Rueda.
• ANGUITA, F. e MORENO, F. Geología: procesos externos. Luis Vives.
• ANGUITA, F. e MORENO, F. Geología: procesos internos. Luis Vives.
• ANGUITA, F. Origen e historia de la Tierra. Rueda.
• ATTENBROUGH, D. e col. El planeta vivo. P&J-Tusquets-Museu de la Ciéncia.
• BEAUTIER, F. e DAVOT, F. Descubrir la Tierra. Ediciones Larousse.
• BROWN, B. e MORGAN, L. El planeta milagroso. Ediciones Destino.
• CATTERMOLE, P. La Tierra y otros planetas. Editorial Debate.
• CENTENO, J. e col. Geomorfología práctica. Rueda.
• CORBERÓ, V. e col. Trabajar mapas. Alhambra-Longman.
• DAPPLES, E. Geología básica en ciencias e ingeniería. Ediciones Omega.
• DURAN, H. e col. Atlas de Geología. Editorial Edibook.
• ELSON, D. La Tierra. Ediciones del Prado.
• ERICKSON, J. El misterio de los océanos. McGraw-Hill.
• FARNDON, J. La Tierra en tus manos. Plaza & Janés, Tusquets.
• FOUCAULT, A. e RAOULT, J. F. Diccionario de Geología. Masson.
• GANERI, A. e CORBELLA, L. Atlas visual de los océanos. Ed. Bruño.
• GEOLOGICAL MUSEUM. Historia de la Tierra. Ediciones Akal.
• LAMBERT, D. Guía Cambridge de la Tierra. Editorial Edaf.
• LANTCOËF, A. e col. La Tierra se enfada. Edelvives.
• MELÉNDEZ, B. e FUSTER, M. Geología. Ediciones Paraninfo.
• ROTHERY, D. Aprende tú solo Geología. Ediciones Pirámide.
• STRAHLER, A. N. Geología física. Ediciones Omega.
• STRAHLER, A. N. Geografía física. Ediciones Omega.
• THACKRAY, J. La edad de la Tierra. Ediciones Akal.
• VAN ROSE, S. Atlas visual de la Tierra. Ed. Bruño.
• VAN ROSE, S. Los terremotos. Ediciones Akal.
• VAN ROSE, S. e col. Los volcanes. Ediciones Altea.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Santillana. Ediciones Altea.
• VARIOS. Atlas de geomorfología. Alianza Editorial.
• VARIOS. Cómo funciona la Naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. El gran libro de consulta. Editorial El País-Altea.
• WATT, A. Diccionario ilustrado de la Geología. Editorial Everest.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• National Geographic.
• Enseñanza de las Ciencias de la Tierra.
• Alambique.
• Geo.
Vídeos
• Serie Ciencias de la Tierra. Enciclopedia Británica Educacional.
• Serie El planeta milagroso. TVE-IBM.
• Serie Planeta Tierra. TVE-IBM.
Consultar en Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular; San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes canles de televisión.
Software
• Geología. Enciclopedia temática CD-ROM. Editorial Lafer.
• Geode. Ciencias de la Tierra. Introducción a la geología física. Editorial Prentice Hall.
• The Theory of Plate Tectonics Version 2.1 é un CD-ROM que amosa unha exploración dinámica de como as placas litos-
féricas da Terra cambian a través do tempo. Pódese adquirir en http://www.tasagraphicarts.com/progplate.html.
• Visitar a páxina de Earth Science educational software en http://www.eoascientific.com/index.php.
• Catálogo en liña de software científico en http://www.chemedia.com/chemsoft.htm.
66 PROGRAMACIÓN
Ambientais
• Indagación nas hemerotecas sobre os lugares onde aconteceron terremotos recentes e os seus efectos destrutivos.
• Excursións e itinerarios xeolóxicos previamente programados para identificar no terreo os distintos tipos de vol-
cáns e outras formacións xeolóxicas.
• Visitas a museos interactivos e casas da Ciencia.
• Visitas a puntos de interese xeolóxico (PIG).
Persoais
• Contactar con Protección Civil e outras organizacións para obter información sobre o comportamento ante as
catástrofes naturais, como os terremotos e as erupcións volcánicas.
• Recollida de información en revistas e na prensa diaria sobre a actividade sísmica e volcánica do planeta.
• Fotografar paisaxes volcánicas e montañosas nas excursións e durante as vacacións e analizar as causas da súa
morfoloxía.
• Asistir a conferencias sobre os fenómenos xeolóxicos relacionados coa tectónica de placas.
Internet
Junta de Andalucía
http://www.juntadeandalucia.es/averroes/manuales/tectonica_animada/tectonanim.htm
Animacións de tectónica global, volcáns e seísmos.
Tectónica de placas
http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000/tectonica/index_1.htm
Unidade didáctica sobre tectónica de placas con excelentes ilustracións e actividades.
Tectónica de placas
http://www.portalciencia.net/geolotec.html
Contidos on-line sobre tectónica de placas.
Protección Civil
http://www.proteccioncivil.org/es/Recomendaciones/
Recomendacións da Dirección Xeral de Protección Civil en caso de emerxencias.
Leccións elementais
http://volcano.und.nodak.edu/downloads/stack.htmI
Esta páxina web en inglés ofrece un conxunto de leccións elementais sobre tectónica de placas, terremotos, vol-
cáns, rochas e minerais e historia da Terra.
Universidade de Berkeley
http://www.ucmp.berkeley.edu/geology/tectonics.html
Excelente páxina web da Universidade de Berkeley sobre tectónica de placas, que amosa imaxes e animacións sobre
a deriva continental e as posicións dos continentes ao longo do tempo.
A dinámica terrestre
http://pubs.usgs.gov/publications/text/dynamic.html
Esta páxina web en inglés amosa excelentes imaxes sobre a dinámica terrestre e a teoría da tectónica de placas, a
súa historia e desenvolvemento e as consecuencias desta actividade terrestre sobre as poboacións.
Erupcións volcánicas
http://www.geocities.com/CapeCanaveral/Lab/6093/Volcanes.htm
Descrición dos principais tipos de erupcións volcánicas.
Obxectivos
a) Coñecer os diferentes tipos de rochas que existen na natureza e os procesos de transformación do seu ciclo xeo-
lóxico.
b) Identificar as características principais das rochas magmáticas e metamórficas máis comúns e os procesos impli-
cados na súa formación.
c) Observar e recoller datos de forma sistemática sobre algunha das propiedades das rochas e empregalos para a
súa clasificación.
d) Describir algunhas aplicacións e utilidades das rochas magmáticas e metamórficas como recursos naturais.
e) Identificar nun mapa a distribución xeográfica das grandes unidades de relevo de España e das rochas que as
compoñen.
Competencias básicas
Contidos
CONCEPTOS
• As rochas: definición e tipos.
• Rochas magmáticas: formación e situación. Texturas magmáticas. Rochas extrusivas e intrusivas.
• Rochas metamórficas. Formación das rochas metamórficas. O metamorfismo. Tipos.
PROCEDEMENTOS
• Observación de distintas rochas magmáticas e metamórficas e clasificación destas atendendo ás características
observadas nelas.
• Secuenciación dos distintos procesos que levan á formación dunha rocha.
• Recollida de rochas para a súa identificación.
• Recoñecemento e identificación de rochas comúns mediante o emprego de claves.
• Identificación das principais rochas que compoñen o relevo español e coñecemento dos seus principais empregos
e aplicacións.
• Tratamento e análise da información.
• Visualización de paisaxes naturais da Península e os arquipélagos en fotografías e diapositivas.
• Elaboración e interpretación de gráficos e diagramas.
• Comprobación de hipóteses.
• Exposición de resultados.
• Consulta de páxinas web e selección de información relacionada coas rochas.
ACTITUDES
• Recoñecemento da importancia dos procesos xeolóxicos na formación dos diferentes tipos de rochas.
• Curiosidade cara á identificación de rochas magmáticas e metamórficas comúns mediante o uso de claves.
• Aprecio pola interpretación de modelos sobre a formación de rochas e a distribución dos principais tipos de rochas
magmáticas e metamórficas.
• Interese pola identificación das rochas que compoñen o relevo español e o coñecemento dos seus principais usos
e aplicacións.
• Reflexión sobre a importancia científica das rochas e rexeitamento das prácticas coleccionistas de determinados
exemplares, que forman parte do patrimonio científico e cultural das diferentes comunidades..
• Reflexión crítica sobre o impacto ambiental das extraccións de rochas.
• Valoración da orde no traballo de laboratorio.
• Disposición a traballar con rigorosidade científica.
• Desenvolver o interese pola ciencia como forma de coñecer o medio que nos arrodea.
Criterios de avaliación
Orientacións metodolóxicas
Unha das dificultades que se presenta á hora de abordar esta unidade é a de harmonizar algo tan próximo como as
rochas con algo tan afastado como os seus procesos de formación. Debemos facer reflexionar os alumnos e alum-
nas sobre o feito de que os grupos de rochas que existen na natureza son diferentes porque tamén son diferentes
os ambientes en que se formaron. Co Comproba da páxina 166 preténdese aclarar que o ciclo das rochas permite
explicar as sucesivas transformacións e interconversións dunhas rochas noutras.
Noutro apartado introduciuse unha clave moi sinxela que permite a clasificación dalgunhas rochas a partir de cer-
tos coñecementos sobre os exemplares a estudar e da observación destes. A maioría dos criterios son observables
a simple vista, se ben algúns requiren unha simple manipulación, como engadir ácido para ver a reacción de efer-
vescencia que produce.
As aplicacións das rochas é un aspecto que adquire certa relevancia neste nivel educativo. Coa actividade Pensa (páxi-
na 170) trátase de establecer unha relación entre o concepto teórico de «unidade litolóxica» e a súa proximidade a nós.
70 PROGRAMACIÓN
A última parte da unidade trata de dar unha visión xeral das rochas e relevos que forman España. Sublíñase a exis-
tencia de diferentes unidades litolóxicas, cada unha delas cunhas rochas determinadas que condicionan as distin-
tas paisaxes, así como a súa modelaxe.
Na actividade Observa e experimenta (páxina 173) explícase o manexo do microscopio petrográfico, co obxecti-
vo de familiarizar os alumnos e alumnas coa súa utilización para que, deste xeito, poidan coñecer e identificar de
forma máis precisa algunhas rochas en lámina delgada.
No apartado A ciencia explícanos o mundo (páxina 177) descríbese como os traballos do ilustre xeólogo Isidro
Parga Pondal supuxeron o asentamento da moderna xeoloxía galega.
A actividade Mira… (páxina 161) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que suscitan un debate
onde se debe estimular o desenvolvemento da capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas
á propia con sensibilidade e espírito crítico; de expresar axeitadamente –en fondo e forma– as propias ideas e emo-
cións, e de aceptar e realizar críticas con espírito construtivo.
As actividades da unidade onde se poñen en xogo destrezas lingüísticas: definir termos, redactar respostas breves
e clasificar como verdadeiro ou falso, etcétera.
A actividade Lapis e rato (páxina 172) ofrece información para visitar distintas páxinas web sobre rochas e relevos
do noso país que permiten comprender e utilizar diferentes recursos lingüísticos, así como aprender a escribir tex-
tos sinxelos en diferentes linguas e utilizar ditas linguas en contextos comunicativos de uso cotián.
A descrición dos principais conceptos ao longo da unidade móstrase destacada en recadros e, xunto coa actividade
Resume e ordena as túas ideas (páxina 172) pretende estruturar o coñecemento dos nosos alumnos e alumnas
sobre as rochas magmáticas, as rochas metamórficas e os relevos e paisaxes da Península, así como fomentar neles
a habilidade para extraer a información esencial tras a lectura da unidade.
A propia exposición dos conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á litoloxía e no rigor
das definicións.
O traballo sobre textos científicos da actividade A ciencia explícanos o mundo (páxina 177) enfocado en gran
medida a desenvolver a comprensión lectora.
A bibliografía que se amosa en Libros que te poden axudar (páxina 177) é unha mostra de libros de divulgación
da Ciencia para mozos que pretende estimular o pracer pola lectura para que os nosos alumnos e alumnas gocen
lendo e expresándose de forma oral e escrita.
Competencia no coñecemento e a interacción co mundo físico
Estreitamente vinculada ás ciencias. Desta forma, podemos destacar desta competencia a axeitada percepción do
espazo físico en que se desenvolven a vida e a actividade humana, tanto a grande escala como no contorno inme-
diato, xa que o noso planeta, a Terra, a paisaxe que nos rodea, o chan que pisamos e moitos dos obxectos útiles e
ornamentais están constituídos por rochas. Son parte desta competencia básica o saber considerar que a extracción
de rochas é unha necesidade para as sociedades industrializadas diante da crecente demanda de materias primas,
pero hai que ter en conta o forte impacto ambiental e, en ocasións, a forte contaminación do medio que ocasionan
as explotacións das canteiras. Tamén se debe incidir sobre a importancia da paisaxe, dos materiais de construción
e das edificacións na calidade de vida.
Tratamento da información e competencia dixital
Tamén moi relacionada coa actividade científica, nesta unidade trabállase de forma aplicada na sección A ciencia
explícanos o mundo (páxina 177), onde os alumnos e alumnas deben buscar información utilizando as fontes dis-
poñibles e, por outro, na organización de datos para responder as cuestións expostas. As actividades Recoñéce-
lo? e Que falta? (páxina 176) requiren do dominio de linguaxes específicas básicas (textual, numérica, icónica,
visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación dos diferentes tipos de
información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situacións e contextos. A com-
petencia dixital é, por outra parte, o obxecto da actividade Lapis e rato (páxina 172), co que se pretende que apren-
PROGRAMACIÓN 71
dan a utilizar, racionalmente e de modo eficiente, as ferramentas multimedia que ofrece internet.
Competencia social e cidadá
Nesta unidade esta competencia desenvólvese fundamentalmente mediante a valoración das achegas da xeoloxía,
uso e aplicacións das rochas, á nosa forma de vida. Entre as habilidades desta competencia tamén destaca a acti-
tude crítica e rigor intelectual, respectando a realidade dos datos e das observacións, aínda que contradigan as hipó-
teses propias. Valoración crítica das mensaxes publicitarias relacionadas co consumo. A actividade Ti decides
(páxina 177), encamiñada a evitar a alteración dos monumentos, pretende desenvolver a conciéncia sobre o valor
dos edificios emblemáticos e monumentos, e mostrar así un sentimento de cidadanía global.
Competencia cultural e artística
Esta competencia supón coñecer, comprender, apreciar e valorar criticamente diferentes manifestacións culturais e
artísticas. Incorpora o coñecemento básico dos principais recursos das diferentes linguaxes artísticas, así como das
obras máis salientadas do patrimonio nacional. O conxunto de destrezas que configuran esta competencia refírense
tanto á habilidade para apreciar e gozar coas rochas utilizadas ao longo da historia da humanidade como materiais
artísticos, como a aquelas relacionadas co emprego destes recursos naturais na expresión artística para a constru-
ción de monumentos e esculturas. Así mesmo, require poñer en funcionamento as actitudes de rexeitamento polas
prácticas coleccionistas daquelas rochas que poidan ocasionar un grave expolio de patrimonio cultural tanto da pro-
pia comunidade, como doutras comunidades.
Competencia para aprender a aprender
Os conceptos tratados nesta unidade trabállanse especificamente mediante actividades de diversos tipos:
Comproba que as rochas están en constante transformación (páxina 166) trata de adaptar os principios xerais
ás condicións particulares do seu contorno e capacitar os alumnos e alumnas para novas observacións, ordenalas,
agrupalas, clasificalas, identificar semellanzas e diferenzas, etcétera.
As actividades Observa e experimenta (páxina 169), Exercita a túa memoria (páxina 170), Aplica o teu coñe-
cemento (páxina 170) e Resolve o problema (páxina 171) permiten ser conscientes do que se sabe e do que é
necesario aprender.
As actividades Pensa, Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina
172) son actividades que desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colabora-
ción– e, moi en especial, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información
cos coñecementos previos e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacida-
des en situacións parecidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa persoal
Á adquisición desta competencia –transformar as ideas en accións– contribúe en gran medida a actividade Obser-
va e experimenta (páxina 169). Permite desenvolver a capacidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxec-
tos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver as opcións e plans persoais. Require, polo tanto, poder
reelaborar as formulacións previas e elaborar novas ideas, buscar solucións e levalas á práctica. A organización, pro-
gramación e realización de excursións e itinerarios xeolóxicos e as visitas a museos e casas das Ciencias poden con-
tribuír, de igual maneira, a desenvolver esta capacidade.
A actividade Mira… (páxina 161) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimu-
lar a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poi-
dan elixir de forma autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Colección de mostras de rochas magmáticas e metamórficas.
• Colección de diapositivas ou fotografías de rochas magmáticas e metamórficas.
• Material de campo xeitado para recoller rochas.
• Microscopio petrográfico.
• Mostras de preparacións de láminas de rochas.
• Diapositivas e fotografías de paisaxes peninsulares.
Libros
• AGUEDA, J., e col. Geología. Rueda.
• BUSBEY, A e col. Rocas y fósiles. Editorial Planeta.
• COENRAADS, R. Rocas y fósiles. Libros Cúpula.
• DAPPLES, E. Geología básica en ciencias e ingeniería. Ediciones Omega.
72 PROGRAMACIÓN
Revistas mensuais
• Muy interesante.
• Conocer.
• Newton.
• Investigación y Ciencia.
• Enseñanza de las Ciencias de la Tierra (AEPECT).
• National Geographic.
Software
• Geología. Enciclopedia temática CD-Rom. Editorial Lafer.
• Geode. Ciencias de la Tierra. Introducción a la geología física. Editorial Prentice Hall.
Vídeos
• Enciclopedia Británica Educacional. Serie: Ciencias de la Tierra.
• Minerales y rocas. Producido por Encyclopedia brittanica. Áncora.
• Rocas que forman la superficie de la Tierra. MEC
• TVE-IBM. Serie El planeta milagroso.
• TVE-IBM. Serie Planeta Tierra.
Internet
Natural Resources Canada
http:// agc.bio.ns.ca/
GEONT é un centro virtual de recursos para quen enseña xeoloxía en secundaria: experiencias, material pedagóxi-
co, actividades na aula, etcétera.
Leccións elementais
http:// volcano.und.nodak.edu/downloads/stack.html
Esta páxina web ofrece un conxunto de leccións elementais sobre rochas, minerais, volcáns, tectónica de placas,
terremotos e historia da Terra.
74 PROGRAMACIÓN
Obxectivos
a) Describir a enerxía como unha propiedade dos sistemas materiais e que todo sistema material é unha porción do
Universo cuxas dimensións varían, dende a escala global do Universo até as partículas submicroscópicas que
compoñen a materia.
b) Distinguir entre traballo e esforzo e relacionar a enerxía coa capacidade para a realización de traballo.
c) Distinguir as distintas formas de manifestarse a enerxía e asociar os distintos nomes que recibe a enerxía coas
accións e os cambios que provoca ou os fenómenos aos que se asocia.
d) Coñecer as transformacións da enerxía e os seus xeitos de transferirse.
e) Relacionar o principio de conservación da enerxía coas transformacións e transferencias enerxéticas.
f) Distinguir entre fontes de enerxía renovables e non renovables, e valorar a enorme importancia que teñen as fon-
tes de enerxía na nosa sociedade.
g) Analizar criticamente os riscos que carrexa a obtención, transporte e emprego de enerxías non renovables no
noso planeta.
h) Tomar conciencia da limitación dos recursos enerxéticos e a súa dilapidación polos países desenvolvidos e valo-
rar as medidas para loitar contra a dilapidación enerxética.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diferentes tipos de enerxía, como son orixinados, como se manifestan e como
se transforman.
• Suxerir interrogantes sobre a transformación da enerxía que provoquen un debate en que se debe desenvolver a
capacidade de ler, escoitar, analizar e ter en conta opinións distintas á propia con sensibilidade e espírito crítico.
• Expoñer conceptos, con especial énfase na introdución da terminoloxía relativa á enerxía e as súas fontes.
Competencia matemática
• Construír diagramas sectoriais que representen a porcentaxe de consumo de cada tipo de enerxía.
• Confeccionar maquetas e debuxos para comprender o funcionamento das instalacións e mecanismos produtores
de enerxía.
• Interpretar diagramas e gráficas que permitan valorar as consecuencias ambientais do incremento de emisións de
CO2 e a súa relación co aumento do efecto invernadoiro e co cambio climático.
Contidos
CONCEPTOS
• A enerxía como propiedade dos sistemas materiais.
• Formas de manifestarse a enerxía.
• Cambios de forma: transformacións da enerxía.
• As fontes de enerxía.
• A enerxía é escasa: o aforro enerxético.
PROCEDEMENTOS
• Deseño e realización de experiencias e investigacións que permitan medir e obter datos, construír e empregar
táboas e gráficos, recoñecer causa-efecto e formular hipóteses que poñan de manifesto as diferenzas entre tra-
ballo e esforzo.
• Análise e observación das distintas maneiras de manifestarse a enerxía na vida cotiá.
• Comprobación mediante un sinxelo experimento de como a enerxía potencial se transforma en enerxía cinética e
esta en eléctrica e en enerxía lumínica.
• Comprobación mediante un sinxelo experimento das relacións que existen entre a enerxía cinética e a potencial e
como un corpo acumula enerxía potencial.
• Comprobación mediante un sinxelo experimento de que a enerxía nin se crea nin se destrúe, senón que permane-
ce constante nunha transformación e degrádase.
• Coñecemento das medidas de aforro enerxético e a súa aplicación na vida cotiá.
• Análise e interpretación de gráficas e diagramas que permitan valorar as consecuencias ambientais do incremen-
to de emisións de CO2 e a súa relación co aumento do efecto invernadoiro e o cambio climático.
• Observación, deseño e realización de esquemas e debuxos que permitan valorar as vantaxes da arquitectura bio-
climática e a construción de casas ecolóxicas.
• Deseño e realización de experimentos sinxelos para construír un modelo de muíño eólico.
ACTITUDES
• Reflexión sobre a importancia que ten a enerxía e a súa influencia na calidade de vida.
• Interese por realizar traballos con orde e limpeza.
• Actitude rigorosa e científica na realización de experimentos e na aplicación de procedementos de investigación.
• Colaboración positiva e respecto polos demais nas actividades conxuntas.
• Respecto pola realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses ou desexos propios.
• Toma de conciencia da necesidade da limitación dos recursos enerxéticos e dos efectos nocivos que a dilapida-
ción da enerxía ten para o medio.
• Sensibilización ante a necesidade de adoptar medidas encamiñadas a favorecer o aforro enerxético.
• Toma de conciencia da importancia de utilizar fontes de enerxía limpas e renovables e valoración na súa xusta
medida das consecuencias negativas para o medio do uso das enerxías non renovables.
Criterios de avaliación
a.1) Describe a enerxía como a capacidade dos sistemas materiais para producir entre os seus elementos interac-
cións que provocan transformacións ou cambios que poden ser físicos, químicos, xeolóxicos e biolóxicos.
b.1) Explica os conceptos de enerxía, traballo e esforzo.
c.1) Describe as distintas manifestacións da enerxía, que recibe distintos nomes segundo as accións e os cambios
que provoca ou os fenómenos aos que se asocia.
c.2) Coñece os conceptos de enerxía cinética e potencial e as variables de que dependen.
c.3) Mide e compara datos para amosar as diferenzas e as relacións entre enerxía cinética e potencial.
76 PROGRAMACIÓN
d.1) Aplica os coñecementos sobre as transformacións da enerxía para a resolución de problemas sinxelos e para
explicar as causas dalgúns fenómenos cotiáns, como a produción de electricidade nun pantano ou mediante a
dinamo dunha bicicleta.
e.1) Recoñece que o traballo é unha das formas de transferirse ou propagarse a enerxía e realizar investigacións
que permitan establecer relacións entre a enerxía aplicada e o traballo realizado.
e.2) Explica o principio de conservación da enerxía e a degradación que experimenta a enerxía cando se transforma
o se transfere.
e.3) Describe as distintas transformacións enerxéticas que se producen en distintos tipos de centrais eléctricas até
que se produce a electricidade.
f.1) Distingue as fontes de enerxía non renovables das renovables.
f.2) Recoñece as vantaxes para a conservación do medio que representan as fontes de enerxía renovables.
g.1) Identifica de forma crítica as actividades humanas que impulsan a dilapidación da enerxía e o abuso dos com-
bustibles fósiles.
h.1) Enuncia algunhas medidas para loitar contra a dilapidación de enerxía.
Orientacións metodolóxicas
Ao longo desta unidade exponse o mesmo problema en varias ocasións, e é que algúns termos teñen un significa-
do físico preciso que non sempre se axusta ao sentido que ten na linguaxe coloquial. Isto ocorre co concepto de ener-
xía e a súa relación co traballo e coa diferenza entre traballo e esforzo. Convén, polo tanto, poñer de manifesto as
ideas previas que teñen os nosos alumnos e alumnas sobre estas cuestións e, a partir delas, establecer pontes e
conexións que nos permitan aloxar correctamente nos seus esquemas conceptuais os conceptos físicos que apare-
cen nesta unidade, co fin de favorecer a súa comprensión e memorización, de xeito que poden máis tarde utilizalos
para a resolución de problemas.
A actividade Compara distintas manifestacións en que se emprega, transporta ou almacena enerxía (páxina
177) pretende investigar as ideas previas dos alumnos e alumnas sobre as diferentes manifestacións da enerxía, de
xeito que o concepto de enerxía se manifeste como «forza en acción», responsable de todo o que ocorre no Universo.
A actividade Comproba como podes producir luz co movemento dunha pedra (páxina 179) pon de manifesto
a serie de transformacións que permiten converter a enerxía potencial almacenada na pedra en enerxía cinética, e
esta en enerxía eléctrica. A actividade Comproba como un corpo acumula enerxía potencial (páxina 179) mos-
tra as sucesivas transformacións entre a enerxía cinética e a enerxía potencial no bote que se move. A conclusión
á que deberían chegar os alumnos e alumnas con estas dúas experiencias é que os tipos de enerxía se manifestan
nas transformacións e os distintos nomes que recibe a enerxía non son máis que consecuencia dos cambios que pro-
voca ou os fenómenos aos que se asocia. Sobre esta cuestión insístese de novo na actividade Comproba de onde
procede a luz do faro da túa bicicleta (páxina 180).
A actividade Comproba coa punta do teu nariz que a enerxía permanece constante nunha transformación
(páxina 181) permite comprobar cun sinxelo experimento o principio da conservación da enerxía, aínda que, claro
está, non podemos comprobar cunha simple pelota que a continua perda de enerxía en cada oscilación se convirta
en calor. O concepto de traballo (e tamén o de calor, na unidade 10, e o de onda, na unidade 11) débense introducir
como unha das formas que ten a enerxía de transferirse ou propagarse. De xeito que se non hai transferencia só se
fai un esforzo, pero non se realiza traballo.
O esquema da páxina 180 mostra que, agás a xeotérmica e a nuclear, todas as demais formas de enerxía obtéñen-
se, mediante distintas transformacións, a partir da enerxía do Sol. A enerxía electromagnética do Sol propágase en
forma de luz, calor, etc. A calor evapora a auga dos mares e forma as nubes. Tamén quenta a Terra de forma des-
igual e forma os ventos, que arrastran as nubes até os continentes. A auga das nubes almacena enerxía potencial.
Ao chover, a enerxía potencial transfórmase en enerxía cinética. Nos pantanos, a auga embalsada almacena ener-
xía potencial. Cando a auga cae dende certa altura, a enerxía potencial transfórmase de novo en enerxía cinética,
que move unha turbina e un xerador e transfórmase en enerxía eléctrica, que se transporta até as cidades e as viven-
das. Por outra parte, a enerxía da luz solar transfórmase en enerxía química almacenada nas ligazóns das molécu-
las dos seres vivos e dos alimentos. En épocas pasadas, algúns organismos quedaron enterrados e deron lugar ao
carbón e ao petróleo, que almacenan enerxía química. As centrais térmicas queiman carbón e petróleo e transfor-
man a enerxía química en enerxía eléctrica. As centrais nucleares son as únicas que non dependen do Sol, xa que
transforman a enerxía nuclear de determinados compostos radioactivos en enerxía eléctrica.
Os contidos, esquemas e debuxos das páxinas 186-193 pretenden que os alumnos e alumnas aprendan a diferen-
ciar entre as enerxías renovables e as non renovables e que a enerxía debe utilizarse sen facer un gasto innecesa-
rio, como un ben escaso que é, ademais, caro e contaminante.
PROGRAMACIÓN 77
Por último, a actividade Observa e experimenta (páxina 195) pretende que os alumnos e alumnas constrúan un
muíño eólico e presten atención á diferenza entre traballo realizado e enerxía potencial acumulada e ás transforma-
cións que teñen lugar entre a enerxía cinética do vento (eólica) e a enerxía potencial acumulada na bóla capaz de
desenvolver un traballo.
indirectas de diversos fenómenos; formular preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitati-
va e cuantitativa sobre a transferencia ou propagación da enerxía dende a posición que ocupa un corpo a outra, ou
dende un corpo a outro en forma de calor, ondas ou traballo; suxerir e contrastar hipóteses sobre o principio da con-
servación da enerxía e realizar predicións e inferencias sobre a utilización de distintas fontes de enerxía, renovables
e non renovables ou as súas consecuencias ambientais.
A adecuada percepción do espazo físico en que se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para
interactuar co espazo circundante ponse de manifesto nas actividades Pensa... (página 188) e Resolve o proble-
ma (página 195), ao reflexionar sobre a enerxía como un ben escaso, caro e contaminante e ao valorar as medidas
que podemos tomar para loitar contra a dilapidación enerxética.
Tratamiento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da natureza da ener-
xía, as súas manifestacións e as súas fontes: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos
a escala esixen de destrezas de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala,
sintetizala e facer deducións dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 198) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (tex-
tual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situa-
cións e contextos.
Deseñar experimentos para comprobar as transformacións da enerxía, en compañía de afeccionados á física, anali-
zar os datos proporcionados polas gráficas para coñecer as causas do incremento do efecto invernadoiro e coñecer
as vantaxes e inconvenientes dos diferentes tipos de enerxía renovables e non renovables e as devastadoras con-
secuencias que pode ter o cambio climático, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundan-
te e complexa, na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 194) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre os fenómenos rela-
cionados coa enerxía e as súas fontes e os sitios onde se pode descargar información sobre as vantaxes e inconve-
nientes das enerxías renovables e non renovables. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competen-
cia dixital, estimulando o manexo de estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e
aproveitar e analizar criticamente a información proporcionada.
Competencia social e cidadá
As actividades Pensa... (páxina 190), Resolve o problema (páxina 195) e os contidos sobre as medidas para loi-
tar contra a dilapidación enerxética e sobre as características da arquitectura bioclimática e a casa ecolóxica (páxi-
nas 190-191), tratan de resaltar a necesidade de considerar a enerxía como un ben escaso, caro e contaminante. En
coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas ata aquí, son parte desta competencia básica as actitudes que
pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 197) para fomentar o aforro enerxético.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran as manifestacións da enerxía e as súas transformacións e as fotografías e debuxos que
mostran o funcionamento das distintas centrais enerxéticas e os esquemas da casa ecolóxica, contribúen ao desen-
volvemento desta competencia. A utilización destas imaxes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en
funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do
mundo da arte e da cultura.
Competencia para aprender a aprender
As actividades Comproba... e Compara... tratan de adaptar os principios ou teorías xerais ás condicións particula-
res do seu contorno e capacitan os alumnos e alumnas para describir novas observacións, ordenalas, agrupalas, cla-
sificalas, identificar semellanzas e diferenzas, planificalas, etcétera.
Actividades como Pensa (páxina 188), Observa e experimenta (páxina 193), Exercita a túa memoria, Aplica
o teu coñecemento (páxina 194) e Resolve o problema (páxina 195) permiten ser conscientes do que se sabe e
do que é necesario aprender. Ao mesmo tempo, implican a curiosidade de formularse preguntas, identificar e mane-
xar a diversidade de respostas posibles diante dunha mesma situación ou problema utilizando diversas estratexias
e metodoloxías que permitan afrontar a toma de decisións, racional e criticamente, coa información dispoñible.
Onde está o mentireiro?, Non caias na trampa!, Que falta? e Recoñécelo? (páxina 196) son actividades que
desenvolven habilidades para obter información –xa sexa individualmente ou en colaboración– e, moi especialmen-
te, para transformala en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos pre-
PROGRAMACIÓN 79
vios e coa propia experiencia persoal e sabendo aplicar os novos coñecementos e capacidades en situacións pare-
cidas e contextos diversos.
Autonomía e iniciativa personal
As actividades Comproba..., Compara... e Observa e experimenta (páxina193) permiten desenvolver a capaci-
dade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos e de levar adiante as accións necesarias para desenvolver
as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e planifi-
car e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas ideas,
buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 179) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Soporte vertical e suxeitadores de soporte (noces).
• Unha dinamo de bicicleta unida por un cable co foco.
• Unha corda atada a unha pedra e outra atada a unha pelota.
• Un bote cilíndrico con tapa, unha goma elástica e unha porca.
• Cinta métrica ou regra.
• Dúas bobinas de fío (grande e pequena) e un lapis.
• Tapón de cortiza, mondadentes e soporte de madeira.
• Cinta adesiva, plastilina e anacos de cartón.
Libros
• AGUILAR, J. e SENENT, F. Cuestiones de Física. Editorial Reverté.
• ARDLEY, N. Diccionario de la Ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana, Editorial Alhambra.
• BRYANT, D. Física. Ediciones Pirámide.
• CHALLONER, J. Energía. Ciencia visual. Ediciones Altea. Santillana.
• CLARK, J. Materia y energía. Editorial Debate.
• ESTEBAN, A. ¿Qué es la energía? Granada Ediciones.
• FERNÁNDEZ, J. Atlas de física. Ediciones Jover.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés. Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. El calor. Ediciones SM.
• MUÑOZ, J. e col. Atlas de física. Edibook.
• ORTIZ, M. T. e SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la Física. Salvat Editores.
• UNESCO. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Edhasa.
• VARIOS. Enciclopedia de la Ciencia. Susaeta Ediciones.
• VARIOS. Experimentos Quest. Ediciones Rialp.
• VARIOS. Física (Physical Science Study Committee). Editorial Reverté.
• VARIOS. Guía didáctica de la energía. IDAE. MOPU.
• VARIOS. La construcción de las ciencias físico- químicas. Editorial Nau Llibres.
• VARIOS. Manuales de energías renovables. MICYT. Edición especial Cinco Días. Grupo de Estudios Económicos.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Ediciones Altea.
• VITA-FINZI, C. La energía. ¿Cómo se obtiene y cómo se utiliza? Parramón Ediciones.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• Enseñanza de las Ciencias.
• Alambique.
80 PROGRAMACIÓN
Vídeos
Vídeos para a ensinanza da Física en:
http://www.tecnoedu.com/Videos/VideoFis.php
http://www.catedu.es/cienciaragon/
http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica_/intro/video/video_4.xhtml
http://www.umce.cl/~fisica/REC_AUDIOVISUALES.htm
Consultar en Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes canles de televisión.
Software
CD-ROM. Enciclopedia de la Ciencia 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
CD-ROM. Juega con las Ciencias. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
CD-ROM. Descargas do Portal aragonés para o ensino da física e a química en secundaria:
http://www.catedu.es/cienciaragon/index.php?option=com_content&task=section&id=13&Itemid=131
Ambientais
• Visitar algunha central eléctrica e comprobar como se almacena, se transforma e se transporta a enerxía, segun-
do sexa unha central hidroeléctrica, térmica, eólica, etcétera.
• Visitar museos e casas da ciencia que presenten experiencias interactivas para comprobar as diferentes transfor-
macións da enerxía, o principio de conservación, o funcionamento das máquinas, etcétera.
• Poden realizarse visitas a algunha central hidroeléctrica, térmica, eólica, etcétera.
Persoais
• Realizar experiencias caseiras e sinxelas, que non resulten perigosas, coa bicicleta ou unha dinamo, para compro-
bar as transformacións da enerxía.
• Participar en debates e asociacións ecoloxistas e interesarse polos distintos tipos de enerxías alternativas e a pro-
blemática ambiental que ocasiona a dilapidación enerxética.
• Observar as consecuencias ambientais que ocasionan algunhas transformacións enerxéticas, como a contamina-
ción provocada polos automóbiles ou as calefaccións e aproveitar as vacacións para realizar excursións e compro-
bar a contaminación e o impacto ambiental causados pola extracción dalgúns combustibles, como o carbón.
• Elaborar murais ou informes sobre as distintas centrais de enerxía que os alumnos e alumnas viron nos lugares
que visitasen e conseguir información dos seus familiares e amistades para que lles indiquen de onde chega a
enerxía eléctrica que reciben na súa localidade.
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es/
Ofrece unha gran variedade de recursos para a aula: laboratorio virtual de Física; Física con ordenador: un recurso
interactivo; Física para a ESO; un proceso moi corrente: medir; etcétera.
Greenpeace
http://www.greenpeace.org/espana/campaigns/energ-a/energ-a-limpia/renovables
Esta web de Greenpeace contén excelentes esquemas sobre enerxías renovables.
PROGRAMACIÓN 81
Chemedia
http://www.chemedia.com/
É un portal da ciencia e a técnica en Iberoamérica que ofrece información, recursos, experimentos, etc., de numero-
sas pólas da ciencia: física, química, nutrición, ambiente, etcétera.
M. Casco Associates
http://www.mcasco.com/p1outln.html
É un curso sobre a mecánica clásica con applets moi sinxelos que explican e complementan os conceptos. Pertence
á empresa M. Casco Associates, que ofrece tamén software de Física gratuíto.
Visual Physics
http://library.thinkquest.org/10170/main.htm
Outro gran traballo, con applets de nivel elemental, sobre aspectos de dinámica, como a enerxía
e o traballo. Páxina moi ben construída, onde se complementan os applets con gráficos explicativos.
Off Campus
http://www.offcampus.es/interactivo.dir/recursos/labo.htm
Contén diversos experimentos sobre a enerxía: a potencia das pernas, engrenaxes, rodamentos, conservación da
enerxía.
Léctornet
http://www.lector.net/verfeb00/salud6.htm
Ofrece información sobre o uso das enerxías non renovables, o impacto ambiental e a súa influencia sobre a saúde
humana.
82 PROGRAMACIÓN
Obxectivos
a) Describir a natureza da enerxía interna dunha substancia e relacionala coa axitación ou enerxía cinética das par-
tículas que a compoñen.
b) Comprender que a temperatura é unha magnitude da materia relacionada coa súa enerxía interna, explicar como
se mide e cales son as súas unidades.
c) Distinguir os conceptos de temperatura e calor: a súa relación e a diferenza entre ambos conceptos.
d) Descubrir, coñecer e explicar os efectos da calor sobre os corpos: variación da súa temperatura, dilatación e cam-
bios de estado.
e) Experimentar coa calor e descubrir que flúe ou se propaga por condución, radiación e convección.
f) Comprobar que existen corpos bos e malos condutores da calor e valorar a importancia dos materiais que actúan
como illantes térmicos.
g) Valorar a busca de novas fontes de enerxía e o desenvolvemento de novas tecnoloxías que permitiron a constru-
ción de máquinas e ferramentas, cada vez máis sofisticadas, que facilitan a realización do traballo, como a
máquina de vapor e o motor de gasolina.
Competencias básicas
Competencia matemática
• Interpretar os gráficos e os datos relativos aos sucesivos cambios de estado.
• Elaborar esquemas e debuxos que permitan comprender o funcionamento dos motores de combustión interna e
externa.
• Análise comparativa entre as escalas Celsius e Fahrenheit, e estudo das fórmulas que permiten a conversión dos
datos entre ambas as dúas escalas.
Contidos
CONCEPTOS
• Un mundo moi axitado: a enerxía interna.
• Efectos da calor sobre os corpos.
• A calor móvese e flúe: propágase.
• Utilización da calor: motores de combustión.
PROCEDEMENTOS
• Deseño e realización de experiencias que permitan apreciar indirectamente a axitación interna das moléculas de
auga.
• Realización de investigacións sobre as formas de incrementar a enerxía interna dun corpo.
• Realización de experimentos sinxelos para analizar e cuantificar algúns efectos da calor sobre os corpos, como a
dilatación dos gases.
• Observación e comparación das medidas da temperatura entre as escalas Celsius e Fahrenheit.
• Deseño e realización de experiencias e investigacións que permitan medir e obter datos, construír e usar táboas
e gráficos, recoñecer causa-efecto e formular hipóteses que poñan de manifesto os cambios de estado que teñen
lugar ao quentar un recipiente con xeo.
• Observación, deseño e realización de experiencias sinxelas para distinguir as distintas formas de propagación da
calor.
• Experimentación con distintos corpos para comprobar o carácter condutor ou illante da calor.
• Deseño de experiencias para comprobar o funcionamento dun barco de vapor.
• Construción dun destilador de auga mediante a utilización da calor do Sol como fonte de enerxía.
ACTITUDES
• Valoración da importancia da enerxía e a súa influencia na calidade de vida.
• Interese por realizar traballos con orde e limpeza.
• Actitude rigorosa e científica na realización de experimentos e na aplicación de procedementos de investigación.
• Colaboración positiva e respecto aos demais nas actividades conxuntas.
• Respecto á realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses ou desexos propios.
• Sensibilización ante a necesidade de adoptar medidas encamiñadas a favorecer o illamento térmico das vivendas
como contribución ao aforro enerxético.
• Reflexión sobre a importancia da utilización da calor como fonte de enerxía nos motores de combustión.
• Valoración da busca de novas fontes de enerxía e do desenvolvemento de novas tecnoloxías como motor da evo-
lución humana e da civilización, que permitiron a construción de máquinas que facilitan a realización do traballo,
como a máquina de vapor e o motor de gasolina.
• Valoración da importancia da máquina de vapor como elemento desencadeante da primeira revolución industrial
e do motor de combustión interna, que utiliza como combustible os derivados do petróleo, como elemento desen-
cadeante da segunda revolución industrial e toma de conciencia das fondas transformacións que causaron nos sis-
temas de traballo e na estrutura da sociedade.
Criterios de avaliación
a.1) Realiza investigacións que permiten apreciar indirectamente a axitación interna das moléculas da auga.
b.1) Coñece as ecuacións ou fórmulas que permiten convertir os graos Celsius en graos Fahrenheit e aplícaas para
a resolución de problemas sinxelos.
c.1) Comprende os conceptos de calor e temperatura e as unidades en que se miden.
c.2) Entende o concepto de calor como unha forma de «enerxía en tránsito», coñece as unidades en que se mide e
84 PROGRAMACIÓN
distingue a diferenza entre o termo calor no seu sentido científico e o sentido coloquial do termo.
d.1) Describe os efectos que producen as variacións de temperatura nalgúns corpos: os cambios de estado e a
dilatación.
d.2) Interpreta gráficas que permiten describir os cambios de estado que se producen cando se quenta un recipien-
te con xeo.
e.1) Coñece as diferentes formas de propagación da calor e cal é o medio de transmisión en cada caso.
f.1) Deseña experiencias que permiten comprobar se un material é bo ou mal condutor da calor e diferenciar entre
materiais condutores e illantes.
g.1) Describe o funcionamento da máquina de vapor e do motor de gasolina de catro tempos.
g.2) Valora a importancia da máquina de vapor como elemento desencadeante da primeira revolución industrial
e do motor de combustión interna como elemento desencadeante da segunda revolución industrial e valora
as fondas transformacións que causaron ambos descubrimentos nos sistemas de traballo e na estrutura da
sociedade.
Orientacións metodolóxicas
Ao longo desta unidade plantéxase o mesmo problema en varias ocasións e é que algúns termos teñen un signifi-
cado físico preciso que non sempre se axusta ao sentido que ten na linguaxe coloquial. Isto acontece co concepto
de calor e coa diferenza entre calor e temperatura. Convén, xa que logo, poñer de manifesto as ideas previas que
teñen os nosos alumnos e alumnas sobre estas cuestións e, a partir delas, establecer pontes e conexións que nos
permitan aloxar correctamente nos seus esquemas conceptuais os conceptos físicos que aparecen nesta unidade,
co obxectivo de favorecer a súa comprensión e memorización, de maneira que poidan utilizalos máis tarde para a
resolución de problemas da vida cotiá.
A actividade Compara dúas formas de incrementar a enerxía interna dun corpo (páxina 201) pretende resal-
tar o feito de que se pode incrementar a axitación interna das partículas dun corpo e, polo tanto, a súa temperatu-
ra, de distintas formas, como por exemplo, subministrando calor ou mediante o rozamento e a fricción.
Na actividade Comproba como podes inflar un globo sen ter que soprar (páxina 202) realízase unha sinxela
experiencia para demostrar que os gases tamén se dilatan pola calor. Preténdese que os alumnos e alumnas refle-
xionen sobre como pequenos cambios de temperatura dos corpos poden ser claramente observables: unha botella
fría non presenta ningunha diferenza dunha botella quente, non se ve o aire do seu interior, pero podemos apreciar
a dilatación do aire con axuda dun pequeno globo.
Na actividade Compara a graduación das escala Celsius e a escala Fahrenheit (páxina 203) estúdase unha
aplicación práctica da dilatación: o termómetro e as diferentes escalas graduadas de temperatura (a de Celsius e a
de Fahrenheit; omitiuse a de Kelvin).
A actividade Pensa... (páxina 205) introduce os alumnos e alumnas na utilización do método científico, co obxecti-
vo de que realicen experiencias e investigacións que lles permitan medir e obter datos, construír e usar táboas e
gráficos, recoñecer causa-efecto e formular hipóteses que poñan de manifesto os cambios de estado que teñen lugar
ao quentar un recipiente con xeo.
Na actividade Comproba como podes indagar se un material é bo conductor da calor (páxina 204) explícan-
se as diferenzas entre condutores e illantes da calor, feito que pode servir para explicar as utilidades que poden ter
os illantes na confección de pezas de abrigo e na construción.
Os debuxos e esquemas da páxina 205 ilustran as distintas formas de propagación da calor e nas páxinas 206-207
ilústranse os esquemas dunha máquina de vapor e dun motor de gasolina de catro tempos, que facilitan a compren-
sión do seu funcionamento.
Por último, a actividade Observa e experimenta (páxina 209) pretende que os alumnos e alumnas constrúan un
destilador de auga con utensilios caseiros, que funciona con enerxía solar, e presten atención aos diferentes cam-
bios de estado que teñen lugar durante o proceso de destilación de auga.
cidade de elixir con criterio propio, de imaxinar proxectos, e de levar adiante as accións necesarias para desenvol-
ver as opcións e plans persoais. Supón poder transformar as ideas en accións; é dicir, propoñerse obxectivos e pla-
nificar e levar a cabo proxectos. Require, polo tanto, poder reelaborar as formulacións previas ou elaborar novas
ideas, buscar solucións e levalas á práctica.
A actividade Mira... (páxina 201) expón ao inicio da unidade un conxunto de interrogantes que pretenden estimular
a iniciativa persoal encamiñada á busca de información. Permite explorar as distintas opcións, de xeito que poidan
elixir de maneira autónoma a opción máis axeitada.
Recursos didácticos
Materiais
• Chisqueiro de butano, reixa e termómetro.
• Dous recipientes, un con auga fría e outro con auga quente.
• Algún colorante (tinta, por exemplo).
• Vasos de precipitado pirex (para quentar auga).
• Botella de vidro e un globo.
• Culleres de distintos materiais (aceiro, plástico e madeira) e un tubo de vidro.
• Manteiga e pedras de azucre.
• Madeira de ocume, serra de calar, arames, tubo de vidro con tapón de cortiza ou estoxo metálico dun cigarro puro
e gomas.
• Auga da billa salgada, estrutura metálica dunha lámpada ou arame, bolsa de plástico transparente e cinta adesi-
va, bandexa de plástico de cor negra, vaso de vidro e unha pedra redonda.
Libros
• AGUILAR, J e SENENT, F. Cuestiones de Física. Editorial Reverté.
• ARDLEY, N. Diccionario de la Ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana, Editorial Alhambra.
• BRYANT, D. Física. Ediciones Pirámide.
• CHALLONER, J. Energía. Ciencia visual. Ediciones Altea. Santillana.
• CLARK, J. Materia y energía. Editorial Debate.
• ESTEBAN, A. ¿Qué es la energía? Granada Ediciones.
• FERNÁNDEZ, J. Atlas de física. Ediciones Jover.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés. Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. El calor. Ediciones SM.
• MUÑOZ, J. e col. Atlas de física. Edibook.
• ORTIZ, M. T. e SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la Física. Salvat Editores.
• UNESCO. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Edhasa.
• VARIOS. Enciclopedia de la Ciencia. Susaeta Ediciones.
• VARIOS. Experimentos Quest. Ediciones Rialp.
• VARIOS. Física (Physical Science Study Committee). Editorial Reverté.
• VARIOS. Guía didáctica de la energía. IDAE. MOPU.
• VARIOS. La construcción de las ciencias físico-químicas. Editorial Nau Llibres.
• VARIOS. Manuales de energías renovables. MICYT. Edición especial Cinco Días. Grupo de Estudios económicos.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Ediciones Altea.
• VITA-FINZI, C. La energía. ¿Cómo se obtiene y cómo se utiliza? Parramón Ediciones.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• Enseñanza de las Ciencias.
• Alambique.
88 PROGRAMACIÓN
Software
• CD-ROM. Enciclopedia de la Ciencia 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Juega con las Ciencias. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Descargas do Portal aragonés para o ensino da física e a química en secundaria:
http://www.catedu.es/cienciaragon/index.php?option=com_content&task=section&id=13&Itemid=131
Vídeos
Vídeos para o ensino da Física en:
• http://www.tecnoedu.com/Videos/VideoFis.php
• http://www.catedu.es/cienciaragon/
• http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica_/intro/video/video_4.xhtml
• http://www.umce.cl/~fisica/REC_AUDIOVISUALES.htm
Consultar na Asociación Española de Cine e Imaxes Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes canles de televisión.
Ambientais
• Visitar algunha fábrica de automóbiles.
• Visitar museos e casas da ciencia que presenten experiencias interactivas para comprobar os efectos da calor
sobre os corpos, as súas formas de propagación, o funcionamento dos motores de combustión, etcétera.
• Poden realizarse visitas a algunha central térmica para comprobar o funcionamento das turbinas de vapor.
• Asistir a conferencias e debates sobre a importancia histórica da máquina de vapor e do motor de combustión
interna na transformación da sociedade.
Persoais
• Realizar experiencias caseiras e sinxelas, que non resulten perigosas, para comprobar as distintas formas de incre-
mentar a enerxía interna e, xa que logo, a temperatura dos corpos, para observar os cambios de estado do xeo
cando se quenta, para comprobar a dilatación dos gases ou para comprobar se un material é bo ou mal condutor
da calor.
• Participar en debates sobre a necesidade de illar termicamente as vivendas, como medida de aforro ener-
xético.
• Observar as consecuencias ambientais que ocasionan os motores de combustión interna e comprobar a contami-
nación e o impacto ambiental causados pola extracción dalgúns combustibles, como o carbón e o petróleo.
• Elaborar murais ou informes sobre as distintas fábricas de automóbiles que os alumnos e alumnas viron nos luga-
res que visitaron e recoller información dos seus familiares e amistades para que lles indiquen as vantaxes e
inconvenientes dos motores que utilizan.
Internet
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://www.cnice.mec.es/
Ofrece unha gran variedade de recursos para a aula: laboratorio virtual de Física; Física con ordenador, un recurso
interactivo; Física para a ESO; un proceso moi corrente, medir; etcétera.
Centro nacional de información e comunicación educativa (CNICE)
http://recursos.cnice.mec.es/quimica/ulloa1/segundo/inicio.htm
Estudo da enerxía, a calor e a temperatura.
Visual Physics
http://library.thinkquest.org/10170/main.htm
Outro gran traballo, con applets de nivel elemental, sobre aspectos de dinámica, como a enerxía
e o traballo. Páxina moi ben construída, onde se complementan os applets con gráficos explicativos.
Off campus
http://www.offcampus.es/interactivo.dir/recursos/labo.htm
Contén diversos experimentos sobre a enerxía: a potencia das pernas, engrenaxes, rodamentos, conservación da
enerxía.
Chemedia
http://www.chemedia.com/
É un portal da ciencia e da técnica en Iberoamérica que ofrece información, recursos, experimentos, etc., de nume-
rosas pólas da ciencia.
Obxectivos
a) Comprender a natureza do movemento ondulatorio e as características que definen unha onda.
b) Coñecer que a luz e o son son dúas formas diferentes de propagación da enerxía en forma de ondas.
c) Explicar a formación do eco como resultado da reflexión do son e analizar algunha das súas aplicacións, como o
sónar.
d) Describir a natureza da luz e das radiacións que compoñen o espectro electromagnético.
e) Comprender os fundamentos da reflexión e a refracción da luz.
f) Deseñar experimentos sinxelos que permitan comprender a propagación da luz e a formación de imaxes nos espe-
llos e lentes.
g) Coñecer as aplicacións dos espellos e das lentes para a construción de instrumentos ópticos e para a corrección
dalgunhas anomalías da visión.
h) Observar a síntese aditiva das cores-luz e a síntese substractiva das cores-pigmento.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre a natureza das ondas, as súas características e os diversos tipos de ondas exis-
tentes.
• Formularse interrogantes sobre a propagación das ondas e sobre fenómenos como a reflexión e a refracción.
• Describir os principais conceptos de Óptica e Acústica tratados ao longo da unidade.
Competencia matemática
• Resolución de problemas sinxelos sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Interpretar debuxos e esquemas que permitan comprender a forma en que se propagan a luz e o son e fenóme-
nos como a reflexión e a refracción.
• Elaborar esquemas sinxelos para determinar a traxectoria dos raios luminosos e así interpretar as imaxes que se
forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicar as leis da reflexión e da refracción para explicar diversos fenómenos ópticos da vida cotiá.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, co obxecto de entender fenómenos
como o eco, as interferencias, a reverberación e o fundamento científico das ecografías, o sónar, etcétera.
• Comprender a natureza da luz, como se propaga, como se dispersa nun prisma, como se reflicte nun espello e
como se refracta nunha lente.
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións de diversos fenómenos ópticos e
sonoros da vida cotiá, así como do proceso de formación das cores.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar ilustracións e esquemas para comprender os procesos de propagación de ondas sonoras e luminosas, a
natureza da luz e os conceptos de lonxitude de onda e frecuencia.
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender a estrutura e funcionamento do ollo e
fenómenos como o eco, o arco iris, a formación de imaxes nos espellos, a utilidade dos diversos tipos de len-
tes, etcétera.
• Usar diversas páxinas web sobre os fenómenos relacionados coa luz e o son.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos de propagación da luz e do son e transforma-
la en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia
experiencia persoal.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e aptitudes relacionados coa importancia para a saúde e para o progreso científico de cien-
cias como a óptica e a acústica.
• Expoñer interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal e a busca de información acerca dos fenóme-
nos ópticos e sonoros.
• Estruturar o coñecemento sobre a natureza das ondas, as súas características e os diversos tipos de ondas exis-
tentes.
• Suxerirse interrogantes sobre a propagación das ondas e sobre fenómenos como a reflexión e a refracción.
• Describir os principais conceptos de Óptica e Acústica tratados ao longo da unidad.
Competencia matemática
• Resolución de problemas ssinxelos sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Interpretar debuxos e esquemas que permitan comprender a forma en que se propagan a luz e o son e fenóme-
nos como a reflexión e a refracción.
• Elaborar esquemas sinxelos para determinar a traxectoria dos raios luminosos e así interpretar as imaxes que se
forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicar as leis da reflexión e da refracción para explicar diversos fenómenos ópticos da vida cotiá.
Competencia no coñecemento e interacción co medio físico
• Identificar preguntas ou problemas e obter conclusións baseadas en probas, co obxecto de entender fenómenos
como o eco, as interferencias, a reverberación e o fundamento científico das ecografías, o sónar, etcétera.
• Comprender a natureza da luz, como se propaga, como se dispersa nun prisma, como se reflicte nun espello e
como se refracta nunha lente.
• Poñer en práctica os procesos de indagación científica: realizar observacións de diversos fenómenos ópticos e
sonoros da vida cotiá, así como do proceso de formación das cores.
Tratamento da información e competencia dixital
• Utilizar ilustracións e esquemas para comprender os procesos de propagación de ondas sonoras e luminosas, a
natureza da luz e os conceptos de lonxitude de onda e frecuencia.
• Analizar a información que proporcionan os debuxos para comprender a estrutura e funcionamento do ollo e fenó-
menos como o eco, o arco iris, a formación de imaxes nos espellos, a utilidade dos diversos tipos de lentes, etcé-
tera.
• Usar diversas páxinas web sobre os fenómenos relacionados coa luz e o son.
Competencia social e cidadá
• Comprender os posibles efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións como a ultravioleta.
• Concienciarse da importancia das aplicacións prácticas da óptica para a construción de instrumentos ópticos uti-
lizados na vida cotiá.
• Entender o aproveitamento que os seres humanos obtivemos da comprensión das ondas sonoras.
Competencia cultural e artística
• Utilizar os esquemas e debuxos das ondas sonoras e lumínicas para desenvolver a creatividade e a imaxinación.
• Apreciar e gozar observando fenómenos ópticos e sonoros no noso contorno natural: o arco da vella, o eco, a
refracción na auga, a formación das cores, etcétera.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar as observacións particulares de fenómenos ópticos e sonoros ás teorías xerais sobre a natureza da luz e
do son e sobre a súa forma de propagación.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos de propagación da luz e do son e transforma-
la en coñecemento propio, relacionando e integrando a nova información cos coñecementos previos e coa propia
experiencia personal.
Autonomía e iniciativa personal
• Desenvolver valores e aptitudes relacionados coa importancia para a saúde e para o progreso científico de cien-
cias como a óptica e a acústica.
• Suxerir interrogantes que pretenden estimular a iniciativa persoal e a búsqueda de información sobre os fenóme-
nos ópticos e sonoros.
92 PROGRAMACIÓN
Contidos
CONCEPTOS
• Ondas: unha forma estraña de viaxar.
• As ondas sonoras: tras as pegadas do son.
• O eco: a reflexión do son.
• Luz: enerxía que se propaga.
• A luz propágase en líña recta.
• Luz e cor: o espectro visible.
• A luz reflíctese ou rebota.
• A luz refráctase ou desvíase.
• A través das lentes.
PROCEDEMENTOS
• Observación da forma de propagación das ondas na auga dun estanque ou dun recipiente cando se produce unha
perturbación.
• Deseño e realización de experiencias sinxelas que permitan comprender como se produce, se propaga e se reflic-
te un son.
• Interpretación das imaxes que faciliten a comprensión do sónar e da ecografía.
• Resolución de problemas sobre a velocidade de propagación das ondas sonoras e luminosas.
• Deseño e realización de experiencias sinxelas que permitan a interpretación dos fenómenos de reflexión das
ondas sonoras e de reflexión, refracción e dispersión das ondas luminosas.
• Interpretación das imaxes que se forman nos espellos e nas lentes.
• Aplicación das lentes na construción dalgúns instrumentos ópticos sinxelos e na corrección dalgunhas anomalías
da visión.
• Deseño e realización de sinxelos experimentos encamiñados á descomposición da luz branca e á exploración dos
efectos das mesturas de cores.
ACTITUDES
• Recoñecemento e valoración da eficacia do traballo en grupo, desenvolvemento do sentido crítico e do rigor inte-
lectual, respectando a realidade dos datos e observacións, aínda que contradigan as hipóteses propias.
• Recoñecemento e valoración da importancia dos fenómenos ondulatorios na civilización actual e da trascenden-
cia das súas aplicacións en diversos ámbitos da actividade humana, como as comunicacións, a investigación, a
sanidade, etcétera.
• Valoración da importancia da utilización de determinados materiais para a construción de auditorios de música
con gran calidade acústica.
• Coñecemento e valoración dos efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións electromagnéticas, como
a radiación ultravioleta.
Criterios de avaliación
a.1) Explica como se define una onda.
b.1) Distingue entre as formas de propagación das ondas sonoras e as electromagnéticas e compara as súas distin-
tas velocidades de propagación.
b.2) Aplica os datos sobre propagación das ondas sonoras e luminosas para a resolución de problemas sinxelos.
b.3) Deseña experimentos sinxelos que permiten comprender como se produce e se propaga un son.
c.1) Coñece as causas do eco e da reverberación e explica as características que deben cumplir as superficies
reflectantes e a distancia mínima á que se deben atopar.
d.1) Resolve problemas sinxelos que utilicen o concepto de raio luminoso e de propagación da luz en liña recta.
d.2) Comprende a natureza do espectro visible e a percepción das cores.
e.1) Distingue os diferentes tipos de imaxes, reais ou virtuais, dereitas ou invertidas, grandes ou pequenas, que se
forman como consecuencia da reflexión nos espellos e da refracción nas lentes.
f.1) Analiza e explica algúns fenómenos debidos á refracción da luz.
g.1) Sinala as aplicacións das lentes para a corrección dalgunhas anomalías da visión.
g.2) Interpreta e elabora ilustracións científicas que permitan construír modelos de lentes, de espellos e do ollo
humano, para comparar e contrastar o funcionamento das lentes e o do cristalino do ollo.
h.1) Analiza a descomposición da luz branca, distingue entre cores primarias da luz e da pintura e analiza algunhas
das mesturas de cores.
PROGRAMACIÓN 93
Orientacións metodolóxicas
O movemento ondulatorio é un tema cuxa complexidade excede o nivel que sería desexable nun curso de 2.º de Edu-
cación Secundaria; porén, a formación de ondas nun estanque de auga é un fenómeno cotián que calquera dos nosos
alumnos e alumnas puido observar. Baseándonos nesta observación debemos intentar que asimilen o concepto de
onda como unha forma estraña de viaxar, é dicir, unha das formas que ten de propagarse a enerxía (a perturbación)
sen que haxa desprazamento de materia, poñendo como exemplo o barquiño que sobe e baixa coas cristas e os vales
da onda, pero que non se despraza lateralmente. E esta forma de viaxar é a que utilizan dous tipos de ondas que
todos coñecemos: o son e a luz.
O que caracteriza a cada tipo de onda é a súa lonxitude de onda, que é inversamente proporcional á súa frecuencia,
e á enerxía que leva asociada. No caso das ondas sonoras, o experimento da goma ao vibrar, estudado na activida-
de Comproba como se produce un son (páxina 218), mostra que o son é xerado cando algo vibra e que esta vibra-
ción necesita un medio material, sólido, líquido ou gasoso, para propagarse (na Lúa non oiríamos nada) (non se debe
confundir a necesidade dun medio material para a propagación das ondas sonoras co feito de que nos fenómenos
ondulatorios non se propaga a materia, só se propaga a enerxía da perturbación). Os experimentos que se levaron
a cabo para demostrar este fenómeno, como os de Guericke e Boyle, móstranse na actividade Lazos coa Historia
da Ciencia (páxina 219)
A actividade Pensa... (páxina 219) permítenos comprobar, mediante cálculos sinxelos, a distancia aproximada á que
se atopa unha tormenta (sería conveniente consultar os contidos sobre a velocidade nas páxinas 258-259 da unida-
de 13).
Unha das características de todo movemento ondulatorio é que pode sufrir reflexión cando choca cunha barreira
reflectante. A reflexión do son nunha superficie que non o absorbe orixina o eco, como se comproba na actividade
Comproba como se reflicte o son (páxina 220), aínda que este fenómeno require que a barreira reflectante se
sitúe, como mínimo, a 17 metros da fonte que emite o son. En relación con este fenómeno, amósanse dúas aplica-
cións do eco: a ecografía, que permite interpretar imaxes como a que mostra a actividade Lazos coa medicina
(páxina 220) e o sónar (páxina 221).
Outra clase de ondas son as electromagnéticas, onde se inclúe a luz, que, a diferenza das ondas sonoras, non requi-
ren medios materiais para a súa propagación, é dicir, propáganse á velocidade da luz tanto a través do baleiro como
a través de medios materiais. O conxunto de todas estas radiacións ordenadas en función da súa lonxitude de onda
(ou da súa frecuencia) constitúe o espectro electromagnético. Evidentemente, non é este o momento nin o lugar
apropiado para realizar unha disquisición sobre a natureza da luz e a dualidade onda-corpúsculo. No seu lugar, pro-
ponse a actividade Comproba como se propaga a luz en liña recta (páxina 224) que nos introduce directamen-
te no concepto de raio luminoso e feixe de raios, e permite comprobar que cando o medio é homoxéneo e transpa-
rente, a luz propágase en liña recta.
A luz, como todo movemento ondulatorio, experimenta fenómenos de reflexión e refracción. Na actividade Compro-
ba como se forma unha imaxe (páxina 226) lévase a cabo un sinxelo experimento que pon de manifesto a multi-
plicidade de imaxes, pequenas, grandes, dereitas, do revés, etc., que se producen nos espellos segundo sexan pla-
nos, cóncavos ou convexos. Débese destacar que a reflexión da luz non se produce unicamente cando a superficie
onde incide a luz é pulida e brillante, como un espello (reflexión especular). Todas as superficies reflicten en maior
ou menor medida a luz que reciben (reflexión difusa). Debido precisamente á reflexión difusa podemos ver os obxec-
tos; incluso a luz sería invisible se non chocase con algo e se reflectise, como se mostra na actividade (!) da páxina
222.
Outra característica da luz é que se refracta cando pasa dun medio transparente a outro de distinto índice de refrac-
ción, é dicir, a outro medio polo que viaxa con distinta velocidade. É difícil establecer unha relación causa-efecto
entre o troco de velocidade que experimenta a luz e o troco de dirección que experimenta o raio refractado (tal vez
se podería poñer o exemplo dun desfile de soldados que se moven á mesma velocidade; se os do extremo dereito
da formación van freando o seu paso, o resultado é que a formación xira lentamente para a dereita, e viceversa).
Cando os conceptos non se poden comprender facilmente, deben converterse en feitos. Ademais, neste nivel de
comprensión optamos por asociar os dous fenómenos como un único feito: cando a luz se refracta, cambia de velo-
cidade e de dirección.
A actividade Comproba como parece distorsionarse un lapis ao pasar do aire á auga (páxina 228) e o expe-
rimento da moeda que reaparece desta mesma páxina pretenden aumentar a motivación dos alumnos e alumnas
para que comprendan máis facilmente a formación de imaxes virtuais como consecuencia da refracción da luz. Unha
das aplicacións de máis transcendencia e utilidade social do fenómeno da refracción é a fabricación de lentes cón-
cavas e convexas, utilizadas na construción de instrumentos ópticos, como o telescopio e o microscopio e na correc-
ción dalgunhas anomalías da visión, como a miopía e a hipermetropía. Por último, a descomposición da luz visible
94 PROGRAMACIÓN
mediante un prisma e a obtención do espectro coloreado introdúcenos no mundo das cores, cuxas sumas e restas
permiten diferenciar claramente entre cores-luz e cores-pigmento, tal como se mostra na actividade Observa e
experimenta (páxina 233) e na Ciencia explícanos o mundo (páxina 239).
mediante a síntese aditiva e sustractiva entre cores primarias-luz e cores primarias-pigmento e comprender as cau-
sas dos distintos fenómenos ópticos e sonoros da vida cotiá, como o eco ou as distintas imaxes xeradas por lentes
e espellos.
O feito de coñecer que unha onda non é máis que a propagación dunha perturbación, que o son é unha forma de
enerxía que se orixina cando algo vibra e necesita medios materiais para a súa propagación, que a súa reflexión dá
lugar ao eco e é o fundamento da ecografía e do sónar, que a luz se comporta como unha dualidade onda-corpúscu-
lo, propágase en liña recta, dispérsase por un prisma e orixina o espectro visible, reflíctese nos espellos e se refrac-
ta mediante as lentes cóncavas e convexas, implica a habilidade progresiva para poñer en práctica os procesos de
indagación científica: realizar observacións directas e indirectas de diversos fenómenos ópticos e sonoros; formular
preguntas; localizar, obter, analizar e representar información cualitativa e cuantitativa sobre os tipos de imaxes que
se forman nos espellos e as lentes; expoñer e contrastar hipóteses sobre a formación das cores; e realizar predi-
cións e inferencias sobre o uso de distintos tipos de lentes para corrixir determinadas anomalías da visión.
A axeitada percepción do espazo físico onde se desenvolve a actividade humana, así como a habilidade para inter-
actuar co espazo circundante ponse de manifesto nas actividades Pensa... (páxina 219), que nos permite compro-
bar mediante cálculos sinxelos a distancia aproximada á que se atopa unha tormenta, e Resolve o problema (páxi-
na 235), ao reflexionar sobre as aplicacións da óptica na vida cotiá, como a forma de rotular a palabra
AMBULANCIA.
Tratamento da información e competencia dixital
A ilustración desta unidade é unha parte esencial da información necesaria para a comprensión da natureza da
luz e do son: seccións, detalles ampliados, vistas de fronte ou de perfil e modelos a escala esixen de destrezas
de razoamento para analizar a información que proporcionan os debuxos, relacionala, sintetizala e facer deducións
dos distintos niveis de complexidade.
As actividades Recoñécelo? e Que falta? (páxina 238) requiren o dominio de linguaxes específicas básicas (tex-
tual, numérica, icónica, visual e gráfica) e das súas pautas de decodificación e transferencia, así como a aplicación
dos diferentes tipos de información, as súas fontes, as súas posibilidades e a súa localización, en distintas situa-
cións e contextos.
Deseñar experimentos para comprobar a propagación da luz e a reflexión do son en compañía de afeccionados á físi-
ca, realizar cálculos sinxelos para comprobar se se achega unha tormenta e realizar trucos de maxia baseados na
reflexión e refracción da luz, esixe ser competente na xestión e procesado de información abundante e complexa,
na resolución de problemas reais e no traballo en contornos colaborativos.
A actividade Lapis e rato (páxina 234) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre os fenómenos
relacionados coa luz e o son e os sitios onde se poden descargar distintos applets sobre algúns aspectos da ópti-
ca, así como animacións e vídeos que nos faciliten a comprensión da formación das imaxes nos espellos e as len-
tes. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de estrate-
xias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a
información proporcionada.
Competencia social e cidadá
A actividade Comproba como se reflicte o son (páxina 220) facilita a comprensión do fenómeno do eco e, en rela-
ción con este fenómeno, móstranse dúas aplicacións do eco: a ecografía, que permite interpretar imaxes como a que
mostra a actividade Lazos coa medicina (páxina 220), e o sónar, unha técnica esencial para a busca de bancos de
pesca.
A actividade Pensa... (páxina 219) axúdanos a calcular a distancia á que se atopa unha tormenta, Resolve o pro-
blema (páxina 235) contén distintas actividades que permiten interpretar correctamente algúns fenómenos ópticos
e sonoros da vida cotiá, e a actividade A Ciencia explícanos o mundo (páxina 237) axúdanos a comprender a for-
mación das imaxes nunha pantalla de televisión. En coherencia coas habilidades e destrezas relacionadas até aquí,
son parte desta competencia básica as actitudes que pretende desenvolver a actividade Ti decides (páxina 237)
para valorar os efectos nocivos para a saúde de determinadas radiacións electromagnéticas, como a radiación ultra-
violeta.
Competencia cultural e artística
As ilustracións que mostran a natureza das ondas sonoras e lumínicas e as fotografías e debuxos que mostran como
se propagan, reflíctense e refráctanse, contribúen ao desenvolvemento desta competencia. A utilización destas ima-
xes como fonte de enriquecemento e gozo require poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creativi-
dade ao percibir e enriquecerse con diferentes realidades do mundo da arte e da cultura.
96 PROGRAMACIÓN
Recursos didácticos
Materiais
• Un recipiente con auga para producir ondas (mellor se se dispón da cubeta de ondas que adoitan ter os laborato-
rios de física e química), cunha cortiza ou un barquiño de papel.
• Unha goma elástica, diapasóns e cordas de guitarra.
• Dous tubos de cartón, duns vintecinco ou trinta centímetros, un cartón liso e outro rugoso (como os que se ven-
den cos ovos, por exemplo) e un reloxo despertador antigo, dos que fan tic-tac.
• Tres cartolinas cun orificio no centro, plastilina e unha lanterna.
• Espellos planos, cóncavos e convexos (no seu defecto, unha culler nova e puída).
• Un vaso con auga, unha palliña, unha taza e unha moeda.
• Colección de lentes cóncavas, convexas e prismas (pódese utilizar unha lupa e as gafas dos alumnos e alumnas
miopes ou hipermétropes).
• Modelo anatómico do ollo.
• Debuxos murais, diapositivas ou transparencias que mostren o ollo miope e hipermétrope e a corrección das ano-
malías visuais mediante as lentes.
• Lupa simple e binocular, microscopio, prismáticos e catalexo (ou telescopio).
• Tres lanternas ou focos con filtros transparentes de cor vermella, verde e azul.
• Pinturas de varias cores (polo menos deben estar a color maxenta, o cian e o amarelo).
Libros
• AGUILAR, J. e SENENT, F. Cuestiones de Física. Editorial Reverté.
• ARDLEY, N. Diccionario de la Ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana. Editorial Alhambra.
• BRYANT, D. Física. Ediciones Pirámide.
• BURNIE, D. Luz. Ediciones Altea.
• FERNÁNDEZ, J. Atlas de física. Ediciones Jover.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés-Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. Luz e color. Ediciones SM.
• JENNINGS, T. Sonidos. Ediciones SM.
• MUÑOZ, J. e col. Atlas de física. Edibook.
• MURPHY, B. Experimentamos con la luz. Editorial Edelvives.
PROGRAMACIÓN 97
Revistas mensuais
• Investigación y Ciencia.
• Muy Interesante.
• Enseñanza de las Ciencias.
• Alambique.
Software
• Di luz. Pntic do MEC.
• Laboratorio de óptica geométrica. Edicinco.
• CD-ROM. Enciclopedia de la Ciencia 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Juega con las Ciencias. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• CD-ROM. Descargas do Portal aragonés para o ensino da física e a química en secundaria:
http://www.catedu.es/cienciaragon/index.php?option=com_content&task=section&id=13&Itemid=131
Vídeos
Vídeos para o ensino da Física en:
• http://www.tecnoedu.com/Videos/VideoFis.php
• http://www.catedu.es/cienciaragon/
• http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica_/intro/video/video_4.xhtml
• http://www.umce.cl/~fisica/REC_AUDIOVISUALES.htm
Consultar na Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT). Tel.: 915 646 912.
Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros de
Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular, San
Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Cultura e Deportes, UNED e coas diferentes cadeas de televisión.
Ambientais
• Visitas a museos e casas da ciencia que presenten experiencias interactivas sobre a propagación da luz e do son.
• Deseño e realización de experimentos no laboratorio de física.
• Visitas nas ferias ás casas do riso, para mirarse nos distintos espellos e observar as imaxes distorsionadas que
reflicten.
Persoais
• Realizar experimentos caseiros, sempre que sexan sinxelos e non sexan perigrosos, coas lentes e os espellos.
• Se se constrúe un pequeno anteollo ou se mira a través duns prismáticos ou un telescopio, debe terse en conta
que: NUNCA DEBEMOS MIRAR DIRECTAMENTE O SOL: PODERIAMOS DANAR A VISTA DE FORMA IRREPARA-
BLE; TAMPOUCO DEBEMOS MIRAR DIRECTAMENTE A LÚA CANDO ESTÁ CHEA.
98 PROGRAMACIÓN
• Probar a facer trucos de maxia baseados na reflexión e a refracción da luz, como o da moeda que reaparece ou o
da lectura de textos no espello.
Internet
The physics classroom tutorial
http://www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/BBoard.html
Curso completo de Física que ofrece contidos interactivos que facilitan o estudo das ondas: ondas sonoras e a músi-
ca; ondas, luz e cor; reflexión e refracción, e formación de imaxes en espellos e lentes.
Acústica básica
http://personal.redestb.es/azpiroz/acusticap.html
Curso de son e de acústica básica.
Offcampus
http://www.offcampus.es/interactivo.dir/recursos /labo.htm
Contén experimentos sobre óptica.
Miopía
http://www.tarso.com/Miopia.html
Páxina sobre a miopía.
98 PROGRAMACIÓN
Obxectivos didácticos
a) Identificar os principais compoñentes e o funcionamento do ollo humano.
b) Comprender a natureza das percepcións e as causas das ilusións ópticas.
c) Describir os principais compoñentes do oído humano e o seu funcionamento como receptor de ondas sonoras.
d) Analizar as calidades do son e comprender que o oído humano é un receptor de ondas sonoras incapaz de detec-
tar os ultrasóns e os infrasóns.
e) Coñecer e valorar os efectos nocivos para a saúde do ruído e dos sons moi intensos.
f) Comprender como captan o son os animais e describir o funcionamento e a localización dos seus órganos sen-
soriais.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Competencia en comunicación lingüística
• Formularse interrogantes sobre a estrutura e funcionamento dos órganos relacionados cos sentidos da vista e do
oído.
• Debater acerca da forma en que captan o son os animais, a percepción visual que temos dos obxectos e as ilu-
sións ópticas.
• Interpretar e comprender a realidade da diversidade e complexidade dos órganos sensoriais que teñen os seres
vivos.
Competencia matemática
• Confeccionar debuxos para comprender a estrutura e funcionamento do oído e do ollo humano.
• Representar as traxectorias dos raios de luz cando entran no ollo e como se forma a imaxe na retina.
• Analizar e formular hipóteses acerca da percepción errónea nas ilusións ópticas.
Competencia no coñecemento e interacción co mundo físico
• Concienciarse sobre a importancia de evitar a contaminación acústica e lumínica nas cidades.
• Comprender a importancia para a saúde de determinados hábitos relacionados cos sentidos da vista e o oído.
• Adquirir técnicas de observación para comprender o funcionamento do ollo e do oído e a existencia das ilusións
ópticas.
Tratamento da información e a competencia dixital
• Analizar a información que proporcionan os debuxos do ollo humano e sacar conclusións do mecanismo de fun-
cionamento e da súa complexidade.
• Coñecer as causas que fan que o noso cerebro teña unha percepción errónea da realidade e perciba ilusións ópti-
cas.
Competencia social e cidadá
• Concienciarse sobre a importancia de manter hábitos saudables e evitar a contaminación acústica e sonora nas
cidades.
• Valorar a diversidade de mecanismos que presentan os seres vivos para percibir a presenza doutros seres ou
obxectos e comprender as aplicacións prácticas que o ser humano obtivo deste coñecemento.
Competencia cultural e artística
• Apreciar e gozar cos debuxos que mostran os órganos dos sentidos, valorando a súa complexidade e a precisión
do seu deseño.
• Poñer en funcionamento a iniciativa, a imaxinación e a creatividade, ao percibir e enriquecerse coa gran varieda-
de de mecanismos que empregan os seres vivos para percibir o seu contorno.
Competencia para aprender a aprender
• Adaptar os principios xerais da óptica e a acústica para comprender os compoñentes e funcionamento do ollo e
oído humano.
• Analizar como as diferentes especies animais elaboran diversas estratexias para obter información do contorno
que os rodea.
Autonomía e iniciativa persoal
• Desenvolver valores e actitudes relacionados co coidado da saúde e co mantemento do medio físico, evitando a
contaminación lumínica e acústica.
• Analizar os procesos de captación do son e a luz polos seres vivos, expoñendo un conxunto de interrogantes que
estimulen a iniciativa persoal e a busca de información sobre eses procesos.
PROGRAMACIÓN 99
Contidos
CONCEPTOS
• O ollo: o órgano da visión.
• O oído: o órgano da audición e do equilibrio.
• As calidades do son.
• Como captan o son os animais.
PROCEDEMENTOS
• Interpretación de debuxos; deseño e elaboración de experimentos sinxelos e modelos que permitan comprender
o funcionamento do ollo e do oído como receptores de ondas.
• Comparación e establecemento de analoxías e diferenzas entre as estruturas e o funcionamento do ollo e a
cámara fotográfica.
• Análise e interpretación de debuxos que enganan ao noso cerebro e observación dalgunhas claves ou asociacións
causantes das ilusións ópticas.
• Observación dunha escala de intensidades sonoras e análises dos efectos que provoca o ruído intenso.
• Comparación e establecemento de analoxías e diferenzas entre os oídos de diferentes animais.
• Deseño e realización de experimentos sinxelos destinados a emitir hipóteses e comprobar a existencia de radia-
cións invisibles na luz solar.
ACTITUDES
• Identificación de certos comportamentos e actitudes que poden resultar prexudiciais para a visión.
• Coñecemento e valoración dos efectos nocivos para o medio da contaminación lumínica.
• Coñecemento e valoración dos efectos nocivos para a saúde do ruído e dos sons de alta intensidade (contamina-
ción sonora).
• Tolerancia e respecto polas diferenzas individuais, físicas e psíquicas.
Criterios de avaliación
a.1) Describe os elementos característicos do ollo e o seu funcionamento.
a.2) Explica a traxectoria que segue a luz cando penetra no ollo pola pupila e como se forma a imaxe na retina.
b.1) Relaciona o papel que desempeña o cerebro na formación das imaxes visuais, sinalando algunhas asociacións
ou claves que son causa dos erros de percepción nas ilusións ópticas.
b.2) Presenta hipóteses, deseña e realiza experimentos sinxelos que permitan identificar e comprobar a presencia
de radiacións invisibles na luz solar.
c.1) Explica o modo de propagación das ondas sonoras dende o pavillón auditivo até o caracol e o cerebro.
d.1) Diferencia as calidades do son, intensidade, ton e timbre, as súas unidades de medida.
e.1) Coñece algúns dos efectos prexudiciais do son para a saúde.
f.1) Compara o oído de diferentes animais e identifica algúns órganos sensoriais que permiten captar o son nos ani-
mais.
f.2) Describe o fenómeno da ecolocalización nos morcegos.
Orientacións metodolóxicas
Se na unidade anterior estudabamos os tipos de ondas, as súas características e algúns fenómenos relacionados
co movemento ondulatorio, nesta unidade, continuación da anterior (e dos contidos sobre os sentidos xa estuda-
dos na unidade 3), trataremos dos sistemas de receptores encargados de captar diferentes tipos de ondas elec-
tromagnéticas e sonoras. A idea fundamental que subxace en toda a unidade é que seremos capaces de indagar
a existencia dun tipo de onda se dispoñemos do receptor adecuado, como se pon de manifesto na actividade
Observa e experimenta da páxina 251.
O universo humano é fundamentalmente visual e sonoro, pero iso non quere dicir que non existan outros universos,
invisibles e inaudibles para nós, aínda que perceptibles para algúns animais. Non sabemos que sensación teriamos
se fósemos quen de oír os ultrasóns na escuridade da noite ou se nos espertase pola mañá un forte infrasón proce-
dente de terras afastadas. Tampouco saberiamos cal sería a nosa reacción se nun instante fugaz puidesemos ver a
coloración das flores dun prado iluminadas con luz ultravioleta.
Cando vemos a luz das estrelas no firmamento, só somos capaces de captar un dos tipos de radiación electromag-
nética que emiten: a luz visible, un conxunto de radiacións comprendidas entre os 400 e os 700 nanómetros. Pero se
dispuxésemos dun radiotelescopio, seriamos capaces de detectar ondas de radio procedentes de galaxias afasta-
100 PROGRAMACIÓN
das, invisibles a simple vista. Con receptores apropiados poderiamos ver como é o universo no ultravioleta, no infra-
vermello e na radiación X ou gamma.
Ao principio da Unidade estúdase o ollo humano como receptor de luz e destácase o papel esencial que desempe-
ña o cerebro na creación de imaxes visuais (para favorecer a comprensión do funcionamento do ollo, compárase a
súa estrutura e funcionamento coa cámara fotográfica no exercicio 1 das actividades de ampliación da PDD).
Precisamente é este papel desempeñado polo cerebro o responsable da aparición das ilusións ópticas: non nos
enganan os nosos ollos, senón o noso cerebro, cando visualizamos algúns debuxos como os que aparecen nas páxi-
nas 239 e 249 do libro de texto e no exercicio 2 das actividades de ampliación da PDD .
O debuxo da páxina 241 ilustra con claridade a forma de propagación das ondas sonoras dende o pavillón auditivo
até o tímpano, o cerco de pequenos osos e o caracol. No exercicio 2 de Resolve o problema (páxina 251) destá-
case a idea da necesidade dun medio material, como o aire, para a propagación das ondas sonoras causadas pola
vibración dun obxecto. Analízanse as calidades do son, intensidade, ton e timbre, e nas actividades Compara a
intensidade en decibelios dalgúns sons e Perigo! Contaminación acústica (páxina 244) ponse de manifes-
to a relación entre a intensidade sonora e os efectos prexudiciais para a saúde.
A actividade Compara o oído de diferentes animais (páxina 246), xunto coa Ciencia explícanos o Mundo
(páxina 253) introdúcenos noutros mundos sonoros, é dicir, nos diferentes órganos sensoriais que dispoñen os ani-
mais para percibir sons, como é o caso do morcego co seu sistema de ecolocalización.
• Cálculo das diferentes traxectorias que seguen os raios de luz cando entran pola pupila dun ollo até que se forma
a imaxe na retina.
• Realización de medicións e análises de datos para comprobar a existencia de radiacións invisibles na luz solar.
• Interpretación das traxectorias que describen as ondas sonoras no proceso de ecolocalización dos morcegos.
A actividade Lapis e rato (páxina 248) inclúe os enderezos de determinadas páxinas web sobre a vista, o oído e as
ilusións ópticas. Esta actividade está dirixida ao desenvolvemento da competencia dixital, estimulando o manexo de
estratexias para identificar e resolver problemas de hardware e de software e aproveitar e analizar criticamente a
información proporcionada.
Libros
• ARDLEY, N. Diccionario de la ciencia. Editorial Plaza & Janés.
• ARDLEY, N. 101 grandes experimentos. Ediciones B.
• AGUILAR, J. e SENENT, F. Cuestiones de física. Editorial Reverté.
• BLANCO PRIETO, F. Física cotidiana. Editorial Alhambra.
• BURNIE, D. Luz. Altea Ediciones.
• CLARK, J. Materia y energía. Editorial Debate.
• DRÖSCHER, V. B. La magia de los sentidos en el reino animal. Editorial Planeta.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Editorial Plaza & Janés-Tusquets.
• HANN, J. Guía práctica ilustrada para los amantes de la ciencia. Editorial Blume.
• JENNINGS, T. Luz y color. Ediciones SM.
• JENNINGS, T. Sonidos. Ediciones SM.
• LANGFORD, M. La fotografía paso a paso. Editorial Hermann Blume.
• MURPHY, B. Experimentamos con la luz. Editorial Edelvives.
• ORTIZ, M. T. e SANTOS, M. Física cercana. Editorial Bruño.
• PARSONS, A. Experimenta con el sonido. Ediciones SM.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PUIGDOMÉNECH ROSELL, P. Los caminos de la física. Salvat Ediciones.
• ROBERTS, M. V. B. Biology for life. Editorial Nelson.
• VARIOS. Cómo funciona la naturaleza. Editorial Debate.
• VARIOS. Enciclopedia de la ciencia. Susaeta Ediciones.
• VARIOS. Experimentos Quest. Rialp Ediciones.
• VARIOS. L´Evolution de la vie. Editorial Armand Colin.
• VARIOS. Nuevo manual de la Unesco para la enseñanza de las ciencias. Editorial Edhasa.
• VARIOS. ¿Qué es qué? Altea Ediciones.
• VARIOS. Visión luz y color. Editorial Anaya.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas
• Natura.
• Quercus.
• Muy Interesante.
• Investigación y Ciencia.
• Mente y cerebro.
• National Geographic.
• Alambique.
• Enseñanza de las Ciencias.
Software
• El cuerpo humano 2.0. Colección Millenium. Dorling Kindersley.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática CD-ROM. Editorial Lafer.
• Zoología. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Botánica. Enciclopedia temática. CD-ROM Interact. Editorial Argos Vergara.
• Diluz. PNTIC. MEC.
• Ciencias Naturales. Enciclopedia temática CD-ROM. Ediciones Lafer.
• Enciclopedia temática CD-ROM, Interac. Editorial Argos-Vergara.
• http://w3.cnice.mec.es/recursos/pntic98/
Ofrece diversos programas relacionados co corpo humano.
• http://centros6.pntic.mec.es/cea.pablo.guzman/cc_naturales/elcuerpohumano1.ppt
Excelente presentación en PowerPoint dos diferentes sistemas do corpo humano.
Vídeos
• Visión salvaje. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Animales al límite. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
104 PROGRAMACIÓN
• Animales en el campo de batalla: el lobo. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Instinto depredador: armas mortíferas. Documentales fascinación por la naturaleza. BBC. El País.
• Leopardos al acecho. National Geographic.
• Consultar en Asociación Española de Cine e Imaxe Científicos (programa de cine científico FECYT).
Tel.: 915 646 912.
• Pola grande abundancia e diversidade de títulos, é conveniente contactar cos servizos de videoteca dos Centros
de Profesores e de diferentes editoriais, como Enciclopedia Británica, Open University, Serveis de Cultura Popular,
San Pablo, TVE, Ministerio de Educación, Comunidades Autónomas, UNED e coas diferentes cadeas de televisión
(documentais sobre fauna, flora e natureza de Cousteau, Attenborough, Rodríguez de la Fuente, etc.).
Ambientais
• Visitas a museos e casas da ciencia.
• Visitas a exposicións que mostren as ilusións ópticas en debuxos e pinturas, como os de M. C. Escher.
• Excursións, saídas ao campo ou aos parques da cidade e observación de animais e os seus costumes.
Persoais
• Aproveitar as vacacións para viaxar ao campo e visitar os zoolóxicos para observar as características peculiares
dos receptores de luz e son dalgúns animais.
• Aprender o uso da cámara fotográfica e as técnicas elementais para revelar fotografías en branco e negro.
• Intentar realizar debuxos capaces de enganar o noso sentido da vista.
Internet
Proyecto Biosfera. CNICE
http://recursos.cnice.mec.es/biosfera/profesor/3eso/1.htm.
PROYECTO BIOSFERA consta de unidades didácticas multimedia interactivas, ferramentas e recursos para as mate-
rias de Bioloxía e Xeoloxía no Ensino Secundario Obrigatorio e o Bacharelato, que aproveitan as vantaxes que ofre-
cen o ordenador en internet.
CNICE.MEC
http://w3.cnice.mec.es/eos/MaterialesEducativos/mem2000/cuerpo/index.html.
CORPO HUMANO INTERACTIVO ofrece un percorrido polo sistema excretor, o esqueleto e os sentidos.
Educypedia
http://www.educypedia.be/education/anatomy.htm
Enciclopedia que ofrece información sobre diversos temas relacionados coa anatomía e o funcionamento dos órga-
nos e sistemas do corpo humano.
Servicevie
http://www.servicevie.com/02sante/Corps_humain/corpshumain.cfm
Corpo humano virtual, dividido en órganos, aparatos e sistemas.
O Corpo Humano
http://platea.pntic.mec.es/%7Ejamunoz/fichas/cuerpo.htm
Programas educativos de libre distribución: inclúe o corpo humano, publicado por Innova Multimedia.
Human Anatomy Online
http://www.innerbody.com/htm/body.html
Estudo interactivo de anatomía do corpo humano.
Sabías que…?
http://www.sabiasque.info/ilusiones.htm
Portalmix
www.portalmix.com/efectos/
Psicoactiva
www.psicoactiva.com/ilusion.htm
Cybercolegas
www.cybercolegas.com/opticas.htm
Geocities
www.geocities.com/magotrix/optics1.htm
Horus
www.horusgo.com/ilusionesopticas.htm
Urumelb
urumelb.tripod.com/opticas_index.htm
106 PROGRAMACIÓN
Obxectivos
a) Utilizar os conceptos básicos necesarios para o estudo do movemento: punto de referencia, traxectoria, posición,
distancia percorrida, velocidade e aceleración.
b) Aplicar os conceptos básicos do movemento ao estudo do MRU e do MRUA.
c) Elaborar e interpretar as gráficas s-t e v-t para o estudo dos movementos.
d) Utilizar os conceptos básicos necesarios para o estudo das forzas: masa, aceleración, gravidade, peso e presión.
e) Recoñecer os fenómenos cotiáns do rozamento e a gravidade como forzas que actúan por contacto e a distancia,
respectivamente. Distinguir masa e peso.
f) Coñecer as causas de que os corpos aboien ou afundan a través do Principio de Arquímedes.
g) Recoñecer os átomos como pezas que forman a materia e distinguir os distintos tipos de agrupamento.
h) Coñecer o Sistema Periódico dos elementos e valorar o seu carácter clasificador da materia.
i) Formular compostos sinxelos e relacionar algunhas das fórmulas con substancias coñecidas.
Competencias básicas
Competencia en comunicación lingüística
• Estruturar o coñecemento sobre os diversos tipos de movementos e forzas que existen na natureza, así como sobre
a linguaxe da química, indispensable para representar elementos e compostos.
• Suxerir interrogantes que susciten un debate sobre a natureza da forza da gravidade e sobre as causas de que os
corpos aboien, analizando o Principio de Arquímedes.
• Describir os principais conceptos de Física e Química tratados ao longo da unidade con especial énfase na intro-
dución da formulación química.
Competencia matemática
• Representar mediante gráficas os datos experimentais que se obteñen ao estudar os movementos dos corpos.
• Resolver problemas en que participan diversas forzas utilizando vectores para representar a súa intensidade,
dirección, sentido e punto de aplicación.
• Utilizar as ecuacións matemáticas que describen os diversos tipos de movemento e as leis fundamentais da diná-
mica para resolver problemas de Física.
• Facerse preguntas sobre as forzas da natureza e mais sobre a estrutura interna de todo tipo de substancias e
compostos.
• Desenvolver habilidades para obter información sobre os procesos físicos e químicos e para transformala en coñe-
cemento propio.
Contidos
CONCEPTOS
• Movemento como cambio de posición respecto dun punto de referencia.
• Movementos cotiáns: as súas traxectorias.
• Distancias e tempos: velocidade.
• A aceleración como cambio de velocidade.
• O movemento rectilíneo e uniforme e o movemento rectilíneo uniformemente acelerado: a caída libre.
• As forzas: como se miden, como se representan mediante vectores e como se suman cando actúan varias á vez.
• Os efectos das forzas: deformacións, cambios no movemento ou equilibrio.
• As leis da dinámica.
• As forzas de rozamento e as forzas gravitatorias no noso mundo.
• A forza peso na Terra.
• O Principio de Arquímedes: os efectos do empuxe.
• Os átomos: a súa estrutura e as distintas clases. A Táboa Periódica.
• Formas de agruparse os átomos: moléculas e redes.
• Formulación química básica (1.er nivel)
PROCEDEMENTOS
• Elaboración e utilización de gráficas s-t e v-t para o estudo do movemento.
• Observación de distintos movementos que se producen na vida cotiá para a súa clasificación segundo o tipo de
traxectoria e a súa velocidade constante ou variable.
• Búsqueda de fenómenos reais que permitan estudar forzas de rozamento e forzas gravitatorias.
• Proposta de situacións onde se observe a capacidade dunha forza para deformar un obxecto, ou para cambiar a
súa velocidade ou dirección.
• Interpretación de situacións onde actúen varias forzas á vez.
• Resolución de problemas de movementos e forzas.
• Realización de experiencias con corpos que afunden e corpos que aboian.
• Descrición do átomo con debuxos.
• Elaboración dunha táboa periódica.
• Interpretación de fórmulas químicas.
• Relacionar fórmulas con nomes de diversas substancias químicas.
ACTITUDES
• Coñecemento e valoración de normas de seguridade vial.
• Adquisición de rigor no manexo de datos para resolución de problemas.
• Recoñecemento da Física como ciencia que analiza feitos cotiáns.
• Respecto e apreciación polo traballo dos científicos.
• Curiosidade polo coñecemento dos elementos e compostos químicos.
• Valoración da Química como ciencia que contribúe a mellorar a nosa calidade de vida.
• Respecto polas normas de seguridade no laboratorio.
Criterios de avaliación
a.1) Explica os conceptos de posición, traxectoria, distancia percorrida, velocidade e aceleración.
b.1) Clasifica os movementos segundo as súas traxectorias.
b.2) Realiza cambios de unidade.
c.1) Transforma unha táboa de valores na gráfica correspondente.
c.2) Interpreta gráficas s-t e v-t de movementos.
d.1) Relaciona forzas con deformacións (Lei de Hooke) e forzas con aceleracións (Lei fundamental da Dinámica).
d.2) Distingue masa de peso dun corpo.
d.3) Identifica un dinamómetro.
e.1) Calcula forzas gravitatorias entre dous corpos.
e.2) Resolve problemas de forzas e movementos.
108 PROGRAMACIÓN
Orientacións metodolóxicas
As actividades Pensa… e Comproba o carácter relativo do movemento (páxina 256) buscan a comprensión do
carácter relativo do movemento. Así mesmo, a necesidade de establecer un punto de referencia é fundamental para
aprender a calcular distancias a partir de posicións e velocidades a partir de distancias e tempos.
É importante a resolución de problemas sinxelos de velocidade e aceleración, para adquirir destreza na conversión
de unidades por factores de conversión tal como se expuxo o pasado curso e para practicar a resolución de ecua-
cións onde teñen que despexar a incógnita.
Débense facer exercicios de movementos con axuda de táboas e gráficas para adquirir destreza na interpretación
das mesmas.
Na actividade Compara os valores da posición e da velocidade dun movemento (páxina 260) indúcese ao
alumno a reflexionar sobre un movemento cotián, a caída libre. É interesante que recoñeza que se trata dun move-
mento de velocidade variable, que varía progresivamente co tempo o que conduce a unha aceleración constante e
a unha variación non linear da posición co tempo.
A actividade Compara que teñen en común as seguintes situacións (páxina 262) serve para identificar forza
como causa, ao tempo que se ve a posibilidade de que unha forza produza distintos efectos: deformacións e cam-
bios de movemento.
A actividade Pensa… da páxina 262 axuda a ver as forzas en exemplos cotiáns e convida a identificar a forza de
sustentación nos avións como a responsable de que non caian.
Realízase unha aproximación ao carácter vectorial das forzas no punto 6.2, da páxina 265, que nos debe levar á suma
de forzas e á comprensión do equilibrio.
Relaciónase forza con deformación e forza con aceleración, é dicir, troco na velocidade dun movemento. Propóñen-
se numerosos exemplos ilustrativos destes fenómenos causa-efecto.
Analízase a gravidade como fenómeno universal que aplicado aos corpos atraídos pola Terra recibe o nome de peso.
Diferénciase entre as magnitudes masa e peso dun corpo e practícase o cálculo dunha a partir da outra.
Realízase un inicio ao estudo dos corpos mergullados nun fluído: o Principio de Arquímedes e as súas repercusións
na flotación dos corpos.
A actividade Compara o tamaño dun átomo co dunha célula… (páxina 274) mostra a diferenza de tamaños
entre o mundo macroscópico, apreciable para os nosos sentidos e o mundo do microscópico, ao que pertencen os
átomos e as partículas subatómicas.
Introdúcense as fórmulas dalgunhas destas substancias e a explicación da devandita simboloxía. Neste punto é con-
veniente facer continuas referencias a compostos coñecidos para conectar o marco teórico ou microscópico co
macroscópico ou observable.
Competencia matemática
O tratamento dos datos experimentais que se obteñen ao facer o estudo dun movemento, de distancias e de tem-
pos, fan que o alumno teña que cuantificar un fenómeno como o descrito ou teña que «medir» forzas cun dinamó-
metro e facer as súas correspondentes gráficas, para logo obter datos a través delas, como na actividade de Obser-
va e experimenta... (páxina 283).
PROGRAMACIÓN 109
O uso e resolución de ecuacións matemáticas con variables físicas contribúe a que se aprecie a estreita relación
entre as Matemáticas e a Física.
A aplicación de estratexias de resolución de problemas e a selección das técnicas axeitadas para calcular, represen-
tar e interpretar a realidade a partir da información dispoñible, así como resolver os problemas numéricos que se
propoñen como actividades axudarán ao alumno a dominar en grao suficiente esta competencia.
Recursos didácticos
Materiais
• Cintas métricas e regras.
• Cronómetros.
• Papel milimetrado.
• Dinamómetros.
• Balanza.
• Plastilina.
• Resortes.
• Balón de fútbol.
• Material xeral de laboratorio.
110 PROGRAMACIÓN
• Modelos moleculares comerciais ou realizados polos propios alumnos en clase con plastilina, porexpán e monda-
dentes.
• Recipientes de produtos de limpeza con etiquetas de composición.
Libros
• AMERICAN CHEMICAL SOCIETY. Química en la comunidad. Addison-Wesley.
• BERMÚDEZ, M. L. Qué es la materia. Granada Ediciones.
• BLANCO PRIETO, F. El laboratorio en casa. Pearson Alhambra Longman.
• BLANCO, F. Física cotidiana. Alhambra Longman.
• COOPER, C. Materia. Ediciones Altea.
• DELGADO, A. M. Las fuerzas y sus efectos. Granada Ediciones.
• DRIVER, R. e col. Ideas científicas en la infancia y la adolescencia. Ediciones Morata.
• ESTELLA, J. Programa docente de Química para formación de profesores de EGB. Narcea Ediciones.
• HANN, J. Ciencia en tus manos. Plaza y Janes.
• LAFFERTY, P. Fuerza y movimiento. Ediciones Altea.
• MUÑOZ PUCH, J. Atlas de Física. Edibook.
• NYE, B. Ciencias recreativas. Martínez Roca.
• OSBORNE, R. El aprendizaje de las Ciencias. Narcea Ediciones.
• PERELMAN, Y. Física recreativa. Mr Ediciones.
• PRIETO, T. e col. La materia y los materiales. Editorial Síntesis.
• RIESCO, P. LÓPEZ, J. La materia. Editorial Bruño.
• SANMARTÍ, N, PUJOL, R. Guía Praxis de Ciencias de la Naturaleza. Editorial Praxis.
• WICKS, K. Ciencia recreativa. Marcombo.
Revistas mensuais
• Alambique.
• La enseñanza de las ciencias.
• Newton.
• Conocer.
• Muy interesante.
Software
• La enseñanza de las matemáticas, física y química asistida. PNTIC. MEC.
• Química I y II. Ediciones SM.
Vídeos
• YouTube
• Videoteca dos CPR, MEC e cadeas de TV.
Ambientais e persoais
• Pistas de deporte do colexio ou instituto.
• Laboratorio de física e química.
• Todo o contorno rural ou urbano.
• Visita a un museo da ciencia.
• No fogar pódense observar diversos compostos químicos (alimentación, limpeza).
Internet
Gobierno de Canarias
http://www.educa.rcanaria.es/
Portal que ofrece sinxelas experiencias para realizar na aula, así como a suxestión de cuestións para buscar na casa.
Contén numerosos debuxos ilustrativos de carácter motivador.
PROGRAMACIÓN 111
Fortunecity
www.fortunecity.com/campus/dawson/196/relev1.htm
Ilustra as reaccións químicas que ocorren nun automóvil mediante o uso do cómic.
Educaplus
http://www.educaplus.org/sp2002/juegos/jtpmuda.html
Aplicación que permite poñer a proba o coñecemento dos elementos na tába periódica, os seus símbolos e situación.