Está en la página 1de 4

 LOS NÚMEROS CARDINALES (YUPAYKUNA)

Los números cardinales básicamente comprenden las siguientes cifras numéricas:


unidades simples, decenas, centenas y millares.
a) Las Unidades (SAPANKUNA) simples son como sigue:
1 Chusaq 1 Huk 2 Iskay 3 Kimsa 4 Tawa
5 Pichqa 6 Suqta 7 Qanchis 8 Pusaq 9 Isqun
b) Las decenas, o múltiplos de 10, se forman sobre la base de chunka (diez), la que
es multiplicada por el número de veces que indica la unidad simple que le precede,
del modo siguiente:
CHUNKAKUNA

 10 chunka
 20 iskay chunka
 30 kimsa chunka
 40 tawa chunka
 50 pichqa chunka
 60 suqta chunka
 70 qanchis chunka
 80 pusaq chunka
 90 isqun chunka

Los números intermedios entre las decenas se forman por la adición de las unidades
1-9 a cada múltiplo de 10. Cada unidad que se agrega se marca con el sufijo
posesor -yuq, el cual se añade directamente solo si la palabra que expresa la unidad
termina en vocal; ya que, si dicha palabra termina en consonante, es necesario
añadir la partícula -ni, de esta manera:

 11 chunka huk-ni-yuq
 12 chunka iskay-ni-yuq
 13 chunka kimsa-yuq
 14 chunka tawa-yuq
 15 chunka pichqa-yuq
 16 chunka suqta-yuq
 17 chunka qanchis-ni-yuq
 18 chunka pusaq-ni-yuq
 19 chunka isqun-ni-yuq

c) Las centenas o múltiplos de 100 se forman sobre la base de pachak (cien), que es
multiplicado por el número de veces que indica la unidad simple que le precede, del
modo siguiente:

PACHAKKUNA

 100 pachak
 200 iskay pachak
 300 kimsa pachak
 400 tawa pachak
 500 pichqa pachak
 600 suqta pachak
 700 qanchis pachak
 800 pusaq pachak
 900 isqun pachak

Los números intermedios entre las centenas se forman por la adición de los números
1-99 a cada múltiplo de 100. En este caso, cada decena que se agrega se marca
con la nominación chunka (chunka, iskay chunka, kinsa chunka, etc.); mientras que
los demás números que no terminan en cero (0) retienen su marcación indicada en
(b). A continuación damos ejemplo de dicha formación:
 101 pachak hukniyuq
 102 pachak iskayniyuq
 103 pachak kimsayuq
 104 pachak tawayuq
 105 pachak pichqayuq
 110 pachak chunka
 120 pachak iskay chunka
 130 pachak kimsa chunka
 140 pachak tawa chunka
 150 pachak pichqa chunka
 151 pachak pichqa chunka hukniyuq
 152 pachak pichqa chunka iskayniyuq
 153 pachak pichqa chunka kimsayuq
d) Los millares, o múltiplos de 10000, se forman sobre la base de waranqa (mil), que
es multiplicado por el número de veces que indica la cifra numérica que le precede
(cualquier cifra desde 1 hasta 1000), del modo siguiente:
 1,000 waranqa
 2,000 iskay waranqa
 10,000 chunka waranqa
 11,000 chunka hukniyuq waranqa
 25,000 iskay chunka pichqayuq waranqa
 100,000 pachak waranqa
 101,000 pachak hukniyuq waranqan
 136,000 pachak kimsa chunka suqtayuq waranqa
 990,000 isqun pachak isqun chunka waranqa

Los números intermedios entre los millares se forman por la adición de los números
1-999 a cada múltiplo de1,000. Dentro de estos números, las decenas redondas, se
denominan con “chunka” (1010 waranqa chunka, 2030 waranqa kimsa chunka) y las
centenas redondas se denominan con “pachak” (1100 waranqa packak, 3200 kimsa
waranqa iskay pachak). Los demás números añadidos que no terminan en doble
cero (OO) retienen su marcación como en los casos de (b) y (c).

 1,001 waranqa hukniyuq


 1,010 waranqa chunka
 1,011 waranqa chunka hukniyuq
 1,020 waranqa iskaychunka
 1,100 waranqa pachak
 1,111 waranqa pachak chunka hukniyuq
 1,976 waranqa isqun pachak qanchis chunka suqtayuq
 20,200 iskay chunka waranqa iskay pachak
 22,222 iskay chunka iskayniyuq waranqa iskay pachak iskay chunka
iskayniyuq
El número que le sigue a 999,999 (isqun pachak isqun chunka isqunniyuq waranqa
isqun pachak isqun chunka isqunniyuq) waranqa waranqa o hunu que equivale a
un millón
El número 0 se denomina chusu o chusaq

 LOS NÚMEROS ORDINALES


(QATI QATI YUPAYKUNA)
1. Ñawpaq ñiqi, huk ñiqi primero
2. Iskay ñiqi segundo
3. Kimsa ñiqi tercero
4. Tawa ñiqi cuarto
5. Pichqa ñiqi quinto
6. Suqta ñiqi sexto
7. Qanchis ñiqi séptimo
8. Pusaq ñiqi octavo
9. Isqun ñiqi noveno
10. chunka ñiqi décimo

También podría gustarte