Está en la página 1de 68

JOOGATHEE

WOUNAAN NONAM DEN JOOIN GARIM KHÎIRJŨG


MAIGMUA SIPAGAM UTHARGAR JOOJEM
SABERES Y SABORES DE LA COCINA ANCESTRAL WOUNAAN
JOOGATHEE
Amᵾg esãp iek phasiman thumaam khᵾᵾn atheyau, chi phobor wounaan ee jooba thᵾnᵾmkhᵾᵾn
Puerto pizario jе̃bgaai. Maa Dochaar igaautasim, san juan, maigmua Buenaventura Valle del Cauca, igar-
ta sim. Mᵾkhᵾᵾnauta amach di ai baichepijim, maigmua joobanᵾmdenjã maar ag phobor eemkhᵾᵾn
joo aadejim. ᵾuajierram thumaam khᵾᵾn ᵾᵾin nagcha, maar idiug uthar ar mapitarrawai. Wajapcha
ãm khĩirjũg eem jeewan, maigmua amach deu jaaujierram amach khĩirjũg eem khochagpom wainar
maigmua akhaaunaar.

Mᵾkhᵾᵾn khĩirjũg gan chi thᵾajem khᵾnauta jaajem. Mᵾg gaai jaausim chi phidag jãga oparaa waina-
gau maigmua chi wounaan nonampienau jooin garim khoojem khᵾᵾn okhoopimangau.
El presente documento está dedicado a toda la comunidad Wounaan habitante del resguardo indígena de Puerto Pizario, ubicado
en la zona ribereña del Rio San Juan perteneciente a buenaventura en el Valle del Cauca, quienes nos abrieron las puertas de
sus casas y sus vidas haciéndonos sentir parte de su comunidad. Un agradecimiento especial a todas esas mujeres que nos
permitieron irrumpir en sus cocinas, escudriñar en sus memorias y quienes compartieron todos esos saberes que resguardan y
protegen con tanta pasión.

Son estos saberes, trasmitidos por sus guardianas, los plasmados aquí como una estrategia de contribución al mantenimiento y
preservación de la cultura alimentaria emblemática de la comunidad Wounaam Nonam.
GOBERNACION DEL VALLE DEL Margalida Rueda Gómez
CAUCA Jefa Oficina de terreno PMA Cali

Dilian Francisca Toro TRADUCCIÓN


Gobernadora del Valle del Cauca Jhon Hanson Malaga Bipuro

SECRETARÍA DE PAZ TERRITORIAL DISEÑO


Y RECONCILIACIÓN Carlos Andrés Pardo Sánchez

Fabio Ariel Cardozo Montealegre FOTOGRAFÍA


Secretario de paz territorial y Carlos Andrés Pardo Sánchez
reconciliacion
AGRADECIMIENTOS:
FUNDACION UNIVERSITARIA Juan Pablo Erazo Londoño, Jainer
CATOLICA Grisales.

Harold Banguero
Rector Fundación Universitaria
Catolica Gentium Lumen

Jorge Leonardo Orozco Holgín


Coordinador de proyecto

Carlos Andrés Pardo Sánchez


Investigador y recopilador

PROGRAMA MUNDIAL DE
ALIMENTOS - PMA

Carlo Scaramella
Representante PMA Colombia

Patricia Nader Vega


Coordinadora Oficinas de Terreno
PMA
“Maar juapaan jaujerram chi phidag waujem, õragta wajapcha khaupiejem, maig-
mua, khaphᵾaagau jãga joobaju. Mukhᵾᵾn phidagan khaphᵾsimuata wajapha
wawagau, maigmua chi phobor den waidᵾnᵾwãgau jooin garim iek wainaag
athee, neminag phithur khabam gaaimua, mᵾg phiejãb sipag khoojem gaai, nemi-
gkhaag maach jooin garim iek waidurum den. Maigmua warag khawag athee jooin
garim iek”
“Nuestras manos han sido consideradas esa herramienta que potenció las
capacidades de los seres humanos y determinó su devenir, estas tienen, entre
todas sus funciones, la capacidad de reconstruir y representar la historia de
un pueblo plasmándola en algo tan común como lo es un plato de comida,
deleitando paladares, contando historias, transmitiendo legados y saboreando
culturas”
MᵾGTASIM / PRESENTACIÓN 8
JAWAAG / INTRODUCCIÓN 11
JOOIN GARIM NEMINAG KHOOJEM / PRODUCTOS ANCESTRALES 17
CHI PEDAU / EL MAÍZ 18
JUIDARAM MOD / LA CARNE DE MONTE 20
JÃWÃRR MAIGMUA DEWAM KHᵾᵾN, PHŨAS Bᵾ EEM KHᵾᵾN 22
MAIGMUA DOCHAAR EE KHᵾᵾN / LOS PECES Y OTROS ANIMALES
DE MAR Y RIO
NEMJIIRJEM / CULTIVOS 24
WOUNAAN ICH KHODNAAN DᵾI PHIEJÃB WAUJEM / LA COCINA 25
CHI JOOJEM KHᵾᵾN / LAS COCINERAS 28
JOOIN GARIM JUACHOGJEM / UTENSILIOS TRADICIONALES 30
CAGÜINGA / CAGÜINGA 31
THÃDUR / SUSUNGA
32
CHI DOP DOBᵾ̃ᵾ̃R WIEJEM / LAS OLLAS DE VICHE 33
MOK KHIERR / PIEDRA DE MOLER 34
35 THUMAAM KHᵾᵾN UTHAR / COCINA COMUNITARIA

36 JOOIN GARIM KHOOJEM / PLATOS TRADICIONALES

38 PHISMIERR ATOYAAU / GUACHO DE CAMARÓN

40 ÃWÃRR KHŨŨRAM / PESCADO AHUMADO

42 ÃWÃRR KHŨŨRTARR DEN CHOO JᵾJᵾSAR / SUDADO DE PESCADO


AHUMADO

44 PÄÄU / PANDA

46 AYOPHI OPOD ᵾ̃r / TAPADO DE ÑATO

48 OMDAU / ENVUELTO

50 PEKHAU / PESANGO

52 WIID KHAU / MURRIEGA DE CHAUPIZA

53 WIID CHOO JᵾJᵾSAR / SUDADO DE CHAUPIZA

55 PÄÄU PHISOO DEN / TAMAL DE PIANGUA

58 KOLAU KHAAG / ARTESANÍA


ANEXO 1: TABLA DE PRODUCTOS ALIMENTICIOS CONSUMIDOS EN LA
62 COMUNIDAD

64 ANEXO 2: MAPA DE ACTIVIDADES ECONOMICAS DE LA COMUNIDAD Y LAS


PROBLEMATICAS ASOCIADAS AL CONFLICTO EN EL TERRITORIO
A mᵾg phidag nawe waiduruman, jaan “Secretariauta de

M GTASIM
PRESENTACIÓN
Este proceso ha sido adelantado por la Secretaría de Paz
Paz Territorial y Reconciliación de la Gobernación del Valle, Territorial y Reconciliación de la Gobernación de Valle, con la
Fundación Universitaria Catolica, chi iekhajem, maigmua ejecución de la Fundación Universitaria Católica en articulación
juapadewie chi programa de las Naciones Unidas para con el Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo
el Desarrollo (PNUD) maigmua chi Programa Mundial de (PNUD) y el Programa Mundial de Alimentos (PMA), en el
Alimentos (P.M.A) chi khĩirjũg jaausimgaaimua territorio marco de la estrategia “Territorios productivos de paz”, en
productivo de paz,” mag gaaimuata chi phidag waujimjoo ajim el cual se intentó realizar un proceso de recuperación de
jooin khĩirjũg okhoomaar deeu jaaupijim wounaan phobor dᵾi saberes tradicionales con la comunidad Wounaan habitante del
jе̃b puerto pizario- Bajo San Juan. resguardo indígena de puerto Pizario en el bajo San Juan.

WOUNAAN NONAM DEN JOOIN GARIM KHĨIRJŨG MAIGMUA SABERES Y SABORES DE LA COCINA
SIPAGAM UTHARGAR JOOJEM. ANCESTRAL WOUNAAN

Wounaan phobor nasii wedurum amach paarpatarr aimua Todo ese recorrido que el pueblo Wounaan ha realizado desde
el momento de su creación en las orillas del Baudó, gracias a
Baumos igaau, Ẽwandam ᵾu ajim maigmua maach
Ewandam (el dios creador) y a su padre maach Aai Pomaam (el
Aai pomaamag, mᵾg jе̃b gaai chagatha joobanawai.
padre de todo) hasta los territorios en los que habitan actualmente,
Magᵾmgaaimua maar phobor warag khĩirpierr wauwetum,
le ha permitido a la comunidad desarrollar diversas habilidades
maach den khabawiekhaya. Mag gaaimua ᵾu joobanᵾm distintivas, que se han sido apropiadas y han adquirido significantes
maigmua maach khuur oopiwie khaiperwai maach jooin garim que direccionan su modo de vida y demarcan su identidad
den. definiendo su cultura propia.
Mᵾg khoojem gaaimua agjo maar phobor wajapha naagta La alimentación ha sido uno de los elementos transcendentales
wetman, mᵾgᵾm gaaimua chi õor phobor emkhᵾᵾn maach para el desarrollo de la comunidad, la cual se caracterizada por la
jе̃b pomaam gaai iyᵾᵾ naajem. Mag gaai khĩir pogkha igjem relación existente entre el territorio y los miembros de la
pabᵾjom, maigmua chi uidaram. Jooin khĩirjũg jaauwai. Maach comunidad, en la cual se aprovechan distintas especies vegetales
Aaiyauta maachig ichãg khowenᵾrram khᵾᵾnta deejim, wajapha y animales que han sido, según su cosmogonía, entregadas por
nemphaamkhĩir, dohᵾakhau, amkhĩir maigmua nemjiramkhĩir. el padre de todo para la subsistencia de su pueblo trasformando a
los Wounaan en hábiles cazadores, en sagaces pescadores y en
Chi phoborau phidag khĩirpierr waunaata mᵾg khoojeram, mag arduos agricultores.
gaaimuata amach jooin garim phiejãb paita waujerram. Chi
Estos alimentos obtenidos en las distintas labores de la comunidad
phiejãb sipag den, ãhãbdu waujemdem, bᵾ̃ᵾ̃rja okhojukhabasim.
les han permitido desarrollar una cultura gastronómica única, en
Chi agcharan mag gaaimuata wajapha waidᵾnᵾm, amach
la cual es imprescindible la conservación de los sabores de cada
khᵾᵾr oopiejem, maigmua jagwaita chadcha jãg naapama.
uno de los alimentos utilizados en sus preparaciones, su esencia,
Achamᵾg ai khoojemden, wajapha jaaunᵾman mag khoowia,
lo cual permite mantener solida la conexión con todos esos
maigmua joog paikhabasim, sĩi ich jooin garmuawe khĩir pogkha significantes que sustentan la identidad del pueblo y su razón de
khautarr ich khĩirjũg ee waidurum. Jaaujerram jãggata oonᵾᵾ, ser.
khaphᵾjuaainᵾ, maigmua jagata naajὐ mᵾg durr pomaan gaai:
Magᵾm phidag ãhãbdu wauweduruman agcharau, maigmua La alimentación como se describe aquí demuestra que esta no
waunᵾmdem. Maggaaimua amach phobor ajau oopinᵾm, es solo la actividad de comer y cocinar, sino que esta contiene
wajapha jaaujerram amach khĩirpierr khoojemdem. en su interior un sinfín de saberes adquiridos y acumulados
durante millones de años, que explican la forma de ver, entender
Amᵾg esãp iek phãsim phobor wounaan den, khĩirjũg nᵾm y relacionarse con el mundo, otorgándole sentido a cada una
warag khaiperaag ãr khĩirjũg phĩejãb waujemden wainaamkhĩir, de las actividades, procesos y acciones que caracterizan a la
maigmua ᵾrkhamkhiir, mᵾg phidagan phãtarrdenau, maigmua comunidad y describen la complejidad de su sistema alimentario.
wajapha jaauwie khĩir pogkha waujierram, maigmua, amᵾg
thumwe khoojemdenau, agjo jooin garim denau. Khĩirjũg jᵾrwai El presente documento pretende contribuir a la conservación
jooin garim thumwe waidurum wajapha jawamkhĩir, amach y preservación de los saberes alimentarios de la comunidad
phobor ai phidag waujemdem. Chi Khĩirjugan wajaphagpom Wounaan por medio de un ejercicio de recopilación y descripción
oopiegatheeu maigmua khõchag apᵾeg atheeu amach neminag de las prácticas, preparaciones y en general elementos que
jooin garim den. componen su cultura alimentaria, buscando fortalecer los
procesos de transmisión de saberes intergeneracionales que se
desarrollan al interior de la comunidad que tienen como finalidad
revitalizar y revalorizar sus elementos culturales ancestrales.

Carlos Andrés Pardo Sánchez


JAWAAG
INTRODUCCIÓN
Wounaan phobor den chi phiejãb jooin garimden chi khĩirjũg Retomar la gastronomía tradicional del pueblo Wounaan se hace
okhootarr deeu igsim, negoon gaaimua. Khaphᵾ juainᵾm mᵾg necesario para recuperar la memoria frente a los estragos de la
gaaimuata jooin garim khĩirjũg pom ookhojim, dojaargamkhᵾᵾn colonización, entendiendo esto como un proceso que generó la
gaaimua, maigmua dewamkhᵾᵾ gaaimua. Amach phiejãb perdida de gran parte de ese conocimiento tradicional, producto de
khĩirpierr waudurumua, maigmua, negoon dᵾi pawiejã agjo la influencia de occidente y en otras, se fue creando un sincretismo
amach phiejãb waupimajim, maigmua, neminaan khoojem denjã gastronómico, y es que el mestizaje generó también nuevas
aubejierram. Phiejãb woujemdenjã juachog warag perkhamkhĩir recetas, productos y trajo otros utensilios que ayudaron en la
aubejierram. gastronomía a tener mayor oferta.

En la gastronomía se encuentran conocimientos empíricos que


Mᵾg phiejãb den chi khĩirjũg oobatasim, mamᵾ nawe
se han venido enseñando a través del tiempo, la gastronomía
jaauwedurum jooingarim phiejãb ag ee p ᵾiju beerbatasim,
tradicional no se hace con cifras exactas de los productos a utilizar,
jaaubasim chi por chᵾgag khaar igsi. Amᵾigin ᵾ̃g ee paita igsim,
no se dice cuántos gramos se necesitan. Aquí los sentidos son los
sii chi sipagau khе̃uwau, maigmua dau aupai jaaumam khachpai
que cobran importancia, ya que es a partir del gusto, el olfato y la
ig khithee jagwaita aaipasi magbanᵾm jagwaita aaipasi, khanta vista, que se definen las cantidades, cuándo está lista y qué hace
woursi chi phiejãb waujemden. Uthar garin oberjem khĩirjũg falta para preparar la receta. En la cocina ocurren importantes
wajapham nawe waidurumden, ich khodnaanden, agjo chi procesos tanto familiares como comunitarios, ya que es ahí donde
phoborden. Maita wajapha iyᵾᵾ aajem, jaga wauju, maigmua los vínculos se fortalecen, se dialoga, se planea y se comparte.
owajapha ajem.
“Es probable que en los sabores de la comida encontremos la
Chaain gᵾrwe khautarr sipag khoojemden, ookhayajὐ chi más fuerte e indeleble marca de los aprendizajes de la infancia,
wajapham maigmua chugpapᵾiba ajemden. Jaautarr khᵾᵾn las lecciones que más permanecen en el tiempo pese al colapso
chagag siman chi durr pomaam khᵾnau deeu waidunᵾm, del mundo que las generó, y que más perdurablemente sostienen
maigmua mᵾkhᵾnau nasii waidᵾnᵾman okhirjũg amaaggau. la nostalgia. El universo perdido es, después de todo, el universo
Chi edjã pomaam okhotarran, jaar agthaar khur ajim. Chi ãd materno, el mundo de los gustos primordiales y la comida básica,
edjã pomaam chi durr sipag wajaphamden, maigmua agchaar de las relaciones arquetípicas y de la bondad cultural arquetípica,
khoojemden agjo amdi chaar maigmua wajaphamden, thumwe en la que el placer recibido es parte integral de todos los placeres”
oneg atarr, jãan thumwe oneg denau”. (Mintz-2003). (Mintz, 2003)
Mᵾg ikhoon nawe urum maach durr pomaam gaai, maigmua El proceso de violencia en el país y en especial en los territorios
wajapha chi phobor ee khabam khᵾᵾn jе̃b gaai. Magᵾm rurales ha generado que algunas prácticas culturales cambien o
gaaimua jooin garim phidag waujeer khiet pamaam, ichag jooba muten para pervivir. El conflicto generó en muchas ocasiones un
wenᵾrᵾmkhiir athee. Mᵾg ikhonau aubeejim amach durr aupᵾag destierro, ya que no solo era dejar atrás su territorio sino también
athee, maga mach jе̃b pomaam dᵾi. sĩi papai waunanden, toda la cultura y su vínculo con la tierra. En los indígenas Wounaan,
mag chi khõõr begwai jaausim chi õor agaipaita joobasiegau, por ejemplo, la práctica de enterrar el cordón umbilical hace que
mag sim eeta aupᵾabajeemam, maig okhoobadesim, maigmua simbólicamente la persona tenga un arraigo con su lugar de
jooingarim phidagjã waujeer ewagta aupᵾasim. nacimiento, que al momento de tener que abandonar se pierde
y esto hace que algunas prácticas ancestrales se vayan dejando
atrás.
Mᵾg durr ikhoon pabaichewai maig chi phoborpien
paroobamta khophobadejem, amach neminag khoojem
Cuando en los territorios llega el conflicto obliga que las
chawag jᵾrpiba aadewai, nawe magbajeerta. Amᵾg wounaan
comunidades cambien su forma de alimentación ya que no les
joobanᵾm khᵾᵾnden do i gaau San Juan, mᵾg õor thόo urum
permite en muchas ocasiones conseguir sus alimentos como
gaaimua am phiejãb waujeer khieta aadejem, maar chi ther se hacía normalmente. En el caso de los Wounaan que habitan
aunᵾmkhᵾnau mag bᵾ̃ᵾ̃rjã chawag mapiba adewai: nemphaan la cuenca del río San Juan, la guerra ha generado que sus
dohᵾan, maigmua nem jiraag. Magᵾm gaaimua paroobamta costumbres alimenticias varíen, esto debido a que el confinamiento
khoophobadejem. Maawaita ãm athee iekhanᵾm ikhoon que se genera les impide salir a realizar sus jornadas normales de
chukhum (Paz) ãar khoinaa joobajeman amach durr gaai. Maita caza, pesca y de agricultura, lo que genera que tengan que buscar
amach jooin garimden khĩirpierrwaunᵾm, ag ee sim phiejãb otras fuentes alimenticias; por eso, para ellos hablar de paz no es
waujem. más que tener tranquilidad en sus territorios para poder recrear sus
prácticas culturales, entre ellas la gastronómica.
Jooin garim phiejãb deeu awagathee, jãan phidag pomamau
maach diu theeg waidᵾnᵾag athee, mag gaaimua jawagathee Recuperar la gastronomía tradicional es también un proceso de
maach jooin garim okhoo manden. Magᵾm eeta chi phoborpierr resistencia que permite luchar contra esa pérdida cultural que
joobarum, maig mua chamᵾg phobor wounaanden, mamu vienen viviendo las comunidades y en este caso la comunidad
agjo amden oopijὐ aainᵾm chi durr pomaan khᵾnag mau Wounaan, pero también es una oportunidad de mostrarle al país
khiethuuta joobanᵾm, maigmua khoojem denjã, maigta maach que hay otras formas de vida y de alimentación, rompiendo con esa
oomapha awia khaya, imagsinja chagata maach erragpaita tara cultural que aún nos ronda con cierto complejo de inferioridad
eerpanᵾm. chi khĩirjũgan õor oobajem khᵾᵾnagja oopijὐainᵾm, y la idea de que lo extraño, ojalá europeo, es mejor que todo lo
ajauchasim dojarram khĩiragcha, agjo thumamkhᵾnagja, demás y, sobre todo, superior a lo propio, resultan características
maigmua amachdem khããi ᵾ̃rᵾ̃ᵾ̃chamkhᵾnag, wajapha relevantes del universo cultural latinoamericano, en especial entre
jawankhĩir. Thumwe mᵾg edjã pomaam ee thᵾnᵾmkhᵾᵾn las clases altas.
jooinhi latinoAmericano piedenta ᵾ̃rcha jaaujem, mamᵾ chi
paraamkhᵾᵾndencha. Jorge Leonardo Orozco Holgín
JOOIN GARIM
LA CULTURA
KHOOJEM ALIMENTARIA
Ẽwandam jе̃b jayaptanᵾm, maigta edjã pomaam obersim. Wounaan jе̃ban tharjũp pam gaaita sim, maach AAI pomaamua deejim, ag gaai
agdajoo joobamkhĩir, maigmua khĩirpierr khoogathee deejim: pabᵾ, emkhᵾᵾn, maigmua do emkhᵾᵾn. makhᵾᵾnau khĩir pogkha joojem
wajapha khomkhĩir. Magawia khaya jooin garim khoojem sĩi khoojem paikhabam agjo sim khĩirpierr phidag wausim; jãga jiirjе̃e, chi jiirtarr,
khoojem aubeeg, pabᵾeem phebeeg, nemphãag, dohᵾag, ᵾᵾrkha aunaag, maigmua amach khirag wajapha khoogathee, amᵾg khĩirjũg
phidkhaagathee, ig juaaisim. Chi phidag ãhãbdu waunumai.

Chi phobor mᵾkhᵾᵾn neminauta jooin garim khoojerram, maigmua mᵾg gaaita amach khuur oopiejem, phidag nawe waudurumua, õor iek
theegaadejem, maigmua amach jooinhi. Mag gaaimua igsim oo aunag maigmua ᵾᵾrkhaag, chi phoborden õorta agcharau. Mag awiakhaya
amach jooin garim khoojem waidᵾnᵾm. Chi phoborpien ãba iyᵾᵾ awia, maigmua amach jе̃b pomaam dᵾi. Magkhamee aba iyᵾᵾ wedurar
thᵾadᵾbadeewai, jooin garim khoojem ikhoon ausim, amukhᵾᵾn phobor joobarumjo.

Wounaan phobor ee ikhoon pomaam baichewai agjo akhᵾᵾn gaaimua khaibaadejem maar jooin garim khoojem. Waidurum, chawag
jᵾrapᵾawai maigmua bᵾrjã ogdᵾpiba aadewai maigta chi ikhoon siejem, nem jiraag, pabᵾ eem khoojem pheeg, nemphaag, maigmua dohᵾag.
Magᵾm gaaimua chi phoborpien khiethumta ãgjuur khoojerram, neminag dojarrag wautarr, machan jooinhiden khabam. Mag khaiba ajeman
khoojem anᵾmden, paikhabam. Mᵾg khoojũ aubeeba aadewai agjo ikhoon aubeesim amach diu khomkhosimjo khooba adewai, bᵾ̃ᵾ̃rja ãmag
jaaubajem, khanta khoogathee aga.

Wounaan Jeb -el mundo o la tierra de los Wounaan- es el tercer mundo de los cuatro que componen el universo Wounaan, fue entregado
por maach Aai Pomaam para que los seres vivos lo habitaran proporcionando, además, distintos alimentos que se obtienen de sus
bosques, ríos y campos, los cuales se preparan de distintas formas para que puedan ser consumidos y aprovechados. Sin embargo, la
cultura alimentaria no es solo la actividad de alimentarse, sino que comprende una gran red de elementos como las distintas prácticas y
técnicas de siembra, cosecha, recolección, caza, pesca, conservación y preparación de los alimentos que son elegidos y aprovechados,
así como las herramientas que se pueden utilizar en cada una de estas actividades.

Elementos como estos componen la cultura alimentaria de un pueblo y son producto de un todo proceso de construcción de identidad
que fortalece a la sociedad y su cultura, por lo cual es necesario protegerlo y conservarlo al ser parte esencial de un pueblo. Sin embargo,
la conservación de la cultura alimentaria está determinada por el mantenimiento de la relación entre los pueblos y su territorio así que,
cuando se rompe esta relación, la cultura alimentaria corre riesgos, así como la perduración de los pueblos.

La violencia hacia los pueblos indígenas ha sido uno de los factores que más ha afectado el mantenimiento de nuestra cultura alimentaria.
Los desplazamientos y confinamientos han dificultado la siembra, recolección, caza y pesca de los alimentos, lo cual obliga a las
comunidades a reemplazar sus alimentos por otros procesados que vienen de afuera y no hacen parte de su cultura, perjudicando no solo
la seguridad alimentaria, al no poder disponer de alimentos, sino que también afecta su soberanía y autonomía alimentaria al limitar la
capacidad de decisión sobre lo que se consume.
JOOIN GARIM
NEMINAG KHOOJEM
PRODUCTOS ANCESTRALES
Wounaan jooin garin khoojemden ũrcha khapᵾajemam La alimentación tradicional Wounaan se caracterizaba por el
mᵾkhᵾᵾn gaaimua: do ig jeewai, pedau, uidaram mod uso de agua, maíz, las carnes de monte y el pescado, con
maigmua ãwãrr. Mᵾg gaaimua khĩir pierr khoojem los cuales se realizaban todo tipo de comidas y bebidas que
waujejim, maigmua nag jom. Mᵾg gᵾata khai peer ayudaban a los mayores a realizar todas sus labores diarias,
jeejim jooin phidag wau amkhĩir. Mag tarrkhᵾr ᵾuajim después, gracias al desarrollo de la agricultura y otras prácticas
neminag khiethum obertarrawai maigmua dewan phidag como la cría de animales para el consumo, se logró acceder a
waujem agjo nemchaain khoogathee paita bãujejim. otro tipo de alimentos que permitieron variar las preparaciones
Magᵾm gaaimua khĩirpierr khoophoba dejim, maigmua y complementar la dieta con la aparición de productos como, la
khĩir pogkha wauphobadejim. Warag neminag khoojem papa china, el banano, el plátano, la caña de azúcar, la yuca, la
oberdᵾgkha adewai chamᵾkhᵾᵾnjo maigmua nemjõ, cebolla, el tomate y frutas como el madroño, el borojó, el cacao,
bᵾᵾrdach jõ, porjõ, thejõ, naranjõ maigmua nemchaain la naranja y animales como el cerdo y el pollo en el plato de las
khũs, ãthãrr mod. Wounaan jãgta khoojejim. familias Wounaan.
CHI PEDAU
EL MAÍZ
Neminam khoojem khĩir khapan thᵾnᵾm eem chi wajapcham, au jiman, ᵾuajim Ewãn woun otarrawai
waspierr ᵾᵾi wajapha khitarr dᵾi. Chi е̃wãn dohᵾasimaita chi waspierr ᵾᵾi do ee mua oberchejim. Ich joobaa
jejim do eegar, mᵾg jе̃b gaaipai. Mamta nemjĩir õtag thᵾnᵾm; ᵾrr, cho jõbau, maigmua pedau.

Amach numi pawie, amach dennaan aarta joobaajejim. Magwie ᵾᵾi khaardam oojierram. Mag nᵾm eeta
khãi ãb chi ᵾᵾirau ich jaai aupᵾam khõchkhabadejim, ich chaaidᵾi maag athee ich durrag. Mamᵾ ag
nawe ich jaai khodnanag pedau dau jiramkhĩir aupuajim, magua khĩirpierr joomkhĩir deejim, juapathee
ag chawag oberwai: nemphaan, chojõ phᵾag, pathᵾapaan mag bamkhai nemjiraag.

Uno de los productos principales, se obtuvo gracias al encuentro entre un Joven Wounaan
y una bella mujer Waspien (ser del agua), ellos encontraron el amor cuando ella emergió
del agua mientras el joven Wounaan pescaba. Ella habitaba bajo la superficie de nuestro
mundo en el agua en donde abundan cultivos de chontaduro, caña y maíz.

Cuando ellos dos decidieron unirse y construir un futuro juntos tuvieron una hija, fruto del
amor que creció en las casas de los padres de ambos jóvenes. Sin embargo, un día la
mujer decidió separarse del joven Wounaan e irse con su hija a su mundo, pero antes le
dejo unas semillas de maíz a la familia de su marido, para que las sembraran y pudieran
hacer distintas preparaciones que les dieran mucha fuerza cuando salieran a cazar, a rozar
caña, a cortar madera o a cultivar.
*El Maíz, como todos los cereales, es fuente principalmente de hidratos de carbono o
carbohidratos, cuya función principal es aportar energía. El maíz es una buena fuente
de fibra, vitaminas y minerales como la vitamina A, E y Vitaminas B1, B3, B9 y minerales
como el manganeso, fósforo, potasio y zinc.
JUIDARAM
LA CARNE DE MONTE
MOD
Ẽwandamau wounaan parpawai nemchaain nemphaag chukhu Cuando los Wounaan fueron moldeados por Ewandam no
ajim. Magkhamee, ewandam ipierra khabaadeewai ich diu existían animales para cazar en el monte, sin embargo, los
khĩir phierrag õmpagkha pᵾi majim; е̃purag, beerag, ophogag, malos comportamientos de los humanos provocaron que
kheupanag, phisoog, magta amach ikhoon phagkierram. Ewandam los transformara en distintas especies como el
Mᵾkhᵾᵾn nemchaain nagpapᵾitarran wounaan phoborag, Armadillo, el Saíno, la Iguana, el Paletón o la Piangua como
nemphawia amach khod naandᵾi khomkhĩir ajim. castigo y les ordenara vivir de esa forma para que la comunidad
Wounaan los pudiese cazar para alimentar a sus familias.

Estas carnes son una importante fuente de proteínas de alta calidad, y sobre todo de
hierro, vitaminas del complejo B y niacina, además de minerales como fósforo, zinc y el
potasio.
JÃWÃRR MAIGMUA DEWAM
KHᵾᵾN,
PHũAS Bᵾ EEM KHᵾᵾN,
MAIGMUA DOCHAAR EEM KHᵾᵾN
LOS PECES Y OTROS ANIMALES DE MAR Y RIO
Waspienan do ee garta naajem. Jakhᵾᵾn dᵾi wounaan ãba El agua es el lugar en el cual viven los Waspien con quienes los
naajem, mᵾg thãrjũpam jе̃b gaai edjã pomaanden. Warpem Wounaan comparten el tercer mundo del universo Wounaan.
amᵾg khᵾᵾnpaita siejejim maigmua ompagkha pᵾijim megereg, Este elemento era el único que existía en el inicio de todo y se
akhᵾtag, dursiig pabᵾᵾg, maigmua thumwe amᵾg jе̃b chaar transformó en tierra, pasto, montañas, árboles y todo lo que
gaai thᵾnᵾm. ᵾuajim Maach Aai Pomaamua.Dochaar ee existe en el mundo natural gracias a Maach Aai Pomaan. Los
mua maigmua phũas bᵾ eemkhᵾnau deesim ãwãrr, chi ríos y mares nos proveen de peces, crustáceos y otros animales
eeuparamkhᵾᵾn maigmua warag thᵾnᵾm. Mᵾkhᵾᵾn thõjerram que se obtienen con métodos tradicionales de pesca como el
jooingur dohᵾajemua, Katanga, dohᵾajem dojaag, dothᵾajem uso de catanga, trasmallo, chinchorro, trinchera, redes o de una
paãba е̃uwarjem, dojeer thᵾajem, arpon, magbanᵾm khai, manera más directa a través del carreteo con arpón o por medio
khajapha dohᵾasimua. de la pesca artesanal.

*El pescado constituye una fuente importante de nutrientes y contribuye a una alimentación
equilibrada y saludable.
*Los pescados y los mariscos varían en nutrientes y valores energéticos según su especie, sin
embargo, la mayoría de estos, son fuentes de proteínas de gran calidad como las carnes, los huevos
y los lácteos. Aporta grasas saludables y muchas especies son ricas en ácidos grasos Omegas 3 y 6.
Además, posee una amplia variedad de vitaminas y minerales, como las vitaminas A y D, fósforo,
magnesio, selenio, y yodo en el caso del pescado de mar.
NEMJIIR
CULTIVOS
JEM La agricultura es una de las labores más difíciles de realizar ya
que la tierra en la que habitan los Wounaan no siempre es tan
Nemjiir jeman, jããn phidag phithuramau. Wounaan joobanᵾmai, fértil y sufre de inundaciones constantes. Así, los miembros de la
comunidad realizan largos viajes hasta tierras secas y fértiles en las
õtag deebasim, maigmua jе̃b thũpnem sim. Mag gaaimua
cuales cultivan por medio de la técnica del barbecho en la que se
chi phobor eemkhᵾᵾn eeu jе̃b jᵾsar jᵾraan wapta maajem,
rotan los cultivos dejando descansar durante un tiempo las tierras
maigmua chi õtag deesimaar. Mᵾgta jiirjerram. Maig Jiirwia pabᵾ
para que esta “no se caliente”.
dapag amkhiir aupuajem, maigmua jе̃b pechag apimaaugau.
Dentro de estos cultivos se encuentran productos como el maíz,
Mᵾg nemjiir jem eem sim; pedau, khoojem eem agcharau. ᵾrran que es un producto esencial en su alimentación, el chontaduro que
jãan sipag siewaita khomkhõchag aajem. Maigmua Ewãndamua es uno los productos favoritos ya que fue especialmente creado por
parpatarrawai, agjo jiirjem ee thᵾnᵾm. bᵾkhierr, tach, phᵾg, dios y su sabor es muy agradable. La yuca, el plátano, el ñame y
Achin. Mᵾkhᵾᵾn dᵾita ajapcha khoojem. la papa china, también se encuentran en nuestros cultivos ya que
sirven como perfectos acompañantes para todos los platos.
Magsim eeta maar jе̃b gaai is ikhonthᵾnᵾm, magnᵾm gaaimua
maar nemjiirjer agᵾg ooba adem, maigmua khiirpogkha Sin embargo, en la actualidad las problemáticas que yacen en el
khoojem aupᵾawetam. Magᵾm gaaimua maachig khõskhabam nuestro territorio han provocado un abandono de las labores de
eejã dewam agjurr khoopimam, bᵾ̃ᵾ̃rja mach jooin garim den agricultura, provocando la perdida de algunos alimentos que tienen
khabamta. Sii papai amᵾg ee sim; Arrosdau, harin mᵾkhᵾnta que ser reemplazados por otros que no hacen parte de la cultura
pedau jᵾrr sim; magbanᵾmkhai papa, sebooi, phinsol. Wounaan. Ejemplo de esto es el arroz o la harina, que ha venido
Mᵾkhᵾᵾnchan maar jooba nᵾm jе̃b gaai deeba aajem. reemplazando al maíz o productos como papa, cebolla, frijol y la
arveja que no se dan en las tierras en las que habitan.
Agjo khonarram atun, memek mod wautarr, sardin, kola,
gayet, jamon, pasta maigmua lenteja. Mukhᵾᵾn chi е̃wan naan También se ha iniciado con el consumo de atún, carnes
phobor eem khᵾnauta phig khoonᵾm. Mag gaaimua wajap procesadas, sardinas, gaseosas, galletas, jamón, pasta y lenteja
nemjĩirba aderram. Agjo ich chaain waidᵾnᵾwaag athee ikhõr que se han convertido en los productos preferidos por los
parpabadesim dewam phidag wauju khauba aadewai. miembros más jóvenes de la comunidad. Esto, ha provocado
que se disminuya la práctica de la agricultura lo cual afecta la
sostenibilidad de las familias cuando no es posible ejercer alguna
otra actividad para la subsistencia.
WOUNAAN ICH
KHODNAAN DᵾI
PHIEJÃB LAWAUJEM.
COCINA
Uthar jãan jooin garim iekau. Uthar denta iekhasim. ᵾᵾinau khĩirpierr khoojem waujem. Uthar mᵾgta wausim: Tawalau thurkhawie,
mag ee megerau ipirwia agᵾn khᵾrrau man maigmua okhirgdauau. Estupha jootasim. Ag ee eg por thãrjũp mam, Ag igaau chi
papiumam, maguata khiir pechag adeejem. Agᵾn nasãd mam, ãwãrr maigmua memek mod khũraag, chi sipag khiet apᵾyaag
magmua nasii wainaag.

Ag igau dop megerden thᵾnᵾm, maigmua metalden, khusar phuumjo thᵾnᵾm, kolau khatarr ᵾᵾinau maigmua ãdhũananau, mok
khierr, meujе̃r khĩirpierr thᵾnᵾm thãdur thãuden woutarr, maigmua warag juachog jem ooimᵾ ausim, maguata chi sipag khiethuu apᵾi
sim.

Uthar es la palabra nativa que hace referencia a la cocina, ese espacio imprescindible en las casas de las familias
Wounaan, es en donde las mujeres hacen su magia con los alimentos. En el centro de la Uthar, imponente se encuentra
la tulpa, un cajón de madera lleno con barro, ceniza, y carbón que sirve como estufa, en su interior tres troncos gruesos
de madera de combustión lenta que funciona como fogón y se alimenta por pequeñas ramas que arden con intensidad.
Sobre este reposa colgado el ahumador, en el cual los pescados y carnes adquieren un sabor especial y se conservan
por mayor tiempo.

Alrededor ollas de barro y metal relucientes, cucharones de palo, canastos tejidos por las madres y abuelas de la
comunidad, piedras de moler, cagüingas de distintos tamaños, coladores hechos de totumo y otros utensilios adornan el
resto del espacio y hacen que las comidas tengan ese sabor icónico.
CHI
LAS COCINERAS
JOOJEM KHᵾᵾN
Chi ᵾᵾin amach di ai aspapakhampierr ich khodnaan edpherre Día a día, desde muy temprano, las mujeres inician con la
kheepᵾijem. Magua juapatheeg aag maigmua monakha preparación del desayuno para toda la familia y que estos tengan
naag. Igsim ich phidag aspapakhampierr warraag. Edpherre energía y la salud necesaria para realizar los deberes diarios. En
pabᵾee phidkha thurwie magbanᵾmkhai do igaau nemjiirwie, la tarde después de haber trabajado toda la mañana en el campo
egkiirphewie, magbamkhai dohᵾawia, magwieta kheuraag o el rio cultivando, recolectando madera o pescando, preparan lo
phiejãb khoog athee edsiem maigmua kheuragam warre que será el almuerzo y la cena. Además, las mujeres Wounaan
waujem. Warag wounaan ᵾᵾinaauta ᵾncha ben khaphᵾthᵾnᵾm poseen un alto grado de espiritualidad y conexión con las labores y
maigmua phakherau monaujem. Akho ᵾᵾin amach phidkhanᵾm tradiciones ancestrales como la partería, o los trabajos de sanación
awiakhaya ᵾgthaag jeewaag aunajem maigmᵾgua kolau khaag con hiervas. Así pues, dedican parte de su tiempo a la oración, la
artesanía o el cuidado de los niños.
maigmua chaain oogathee.
Todos esos esfuerzos realizados por las mujeres y los hombres
Thumwe phithur waujoch thᵾnᵾm ᵾᵾinaau maigmua chi
Wounaan para conseguir sus alimentos se ven reflejados en los
emkhooinau khoog atheeta jᵾrthᵾnᵾm, maigmua amach phiejãb
diversos platos que se preparan, los cuales gracias a la pasión
khĩirpierr wautarr oopiejem. Magᵾm gaaimua ᵾuajim, chi y el empeño que le ponen las mujeres son una representación
ᵾᵾinau khochag aunᵾmgaimua, jakhᵾnauta chi phiejãb maach de la identidad gastronómica de la comunidad. Todos estos
phoborden Ag chaar oopinᵾm. Thumwe amᵾg phiejãb waujem conocimientos gastronómicos y alimentarios que existen en
khĩirjũg maigmua maach phobor ee khoojem, thᵾnᵾman jããn la comunidad hacen parte de la cultura ancestral que ha sido
agjo maar jooin garim denau. ᵾ̃anaam maach phobor eem trasmitida de generación en generación por las mujeres mayores
khᵾnau, ichag jooin garwe nemigkha urumua, khĩirjũg eeya de la comunidad y constituye su memoria alimentaria ancestral y
waidurum jooin garim khoojemden maigmua, thumamkhᵾᵾnden. colectiva.
JOOIN GARIM
JUACHOGJEM
UTENSILIOS TRADICIONALES
CAGÜINGA
CAGÜINGA
Jããn juapor padenau, igsim phiejãb khĩirpierr warrewag. Mᵾᵾn
meu denau aggaai ooimᵾ waujem. Mᵾg pabᵾ gayam khĩirpierr
waujem: pawawaag, benkhᵾnau igjem, juachogaag igjem pa
theeg siawai maigmua da jẽeubasiewai. Mᵾg pa wautasim, Ag
gaai ooimᵾ chi pomaag Khĩirpierr waujem. Maigmua ich Diu
Khosimjo waujem.

La Cagüinga es un cucharon de madera utilizado


para revolver las distintas preparaciones, este,
usualmente es tallado de mare, una especie de árbol
con la que se realizan varias piezas para artesanía,
ceremonias u utensilios ya que es muy resistente
y duradera. Esta madera es moldeada y tallada en
distintos tamaños y con diferentes labrados según el
uso que se le quiera dar.
THÃDUR
SUSUNGA
Amᵾᵾn juachog jemau, thãu bᵾ gayam chi por phierrauwie wautarr,
jadach thoop pᵾijem. Igsim khoojemden sãag athee, magbamkhai
dodoojemden, maigmua chi igbam atheema. Warag achamᵾ igsim
chi eegar pa ooimᵾ wausim ᵾ̃r chi thãdur aukherjem, phithurkhaba
wawaag.

Este es un utensilio realizado a partir del fruto del árbol


de totumo, el cual se parte por la mitad y sirve para
cernir o colar los alimentos o jugos según se necesite.
Además, este se encuentra acompañado por una base
también tallada, en la que se coloca la susunga para más
comodidad y facilidad de la labor.
CHI DOP
DOBᵾ̃ ᵾ̃ R
WIEJEM
LAS OLLAS DEL VICHE
Amᵾg dopeeta juadamua dobᵾ̃ᵾ̃r wiejem. Khĩir khapan thᵾnᵾm eem
mᵾg nag jooin garimau. Mᵾkhᵾᵾn dop thãrjũg ausim, megerden
magbamkhai metalden, Agee khĩirpierr joothᵾgkhasim, dau ãb
padenau. Ag gaai ooimᵾ wausim, ich mapaita ee gar aukherjem
maigmua chi choo soorbasim.

Estas ollas son en donde ocurre todo el proceso de


elaboración artesanal del viche, una de nuestras bebidas
tradicionales. Estas son 3 ollas de cerámica o metal, en las
cuales se introducen distintas piezas talladas en madera
que hacen las veces de base, tapa y filtro de este líquido.
MOK
KHIERR
PIEDRA DE MOLER
Mᵾᵾn mokdau phᵾdᵾᵾtasim, dosig eemua aubetarr. Chi jã bese
awaag mok bãramuata sĩejem. Mag gaai pedau baag, magbanᵾmkhai
dewam khĩir waujem. Is mok khierr wajap ig banᵾm, chi negoon den
barchetarrawai chi juadamua phithurkhaba baajem.

Esta es una piedra redonda usualmente proveniente


de algún río con forma circular, esta es tallada con una
piedra similar pero mucho más pequeña hasta que se la
superficie esta cóncava y se pueda moler o machacar
el maíz u otros productos para las preparaciones. En la
actualidad el uso de la piedra ha disminuido con la llegada
de los molinos manuales ya que estos facilitan el trabajo.
THUMAM KHᵾᵾN
UTHAR
COCINA COMUNITARIA
Amᵾg khoojem waunᵾmam nemkhoo thᵾnᵾmai, magbanᵾmkhai La preparación de alimentos también es realizada cuando existe
phobor wajaphamden biidᵾthᵾnᵾmai.chamᵾg nᵾmai di pomaam algún festejo o evento importante para la comunidad, en esos
arta chi ᵾᵾin biidᵾphobadejerram, maigmua chi sipag wawaag casos las mujeres se reúnen en la casa grande y se reparten
athee thorkhagkha phobadejem, maach jooin garim khoojem distintas funciones necesarias para la realización de alguno de los
khoogathee. Chi opod wibadewai nacha jiigjem, chi beepinar platos tradicionales. Cuando la comida esta lista se les sirve a los
athee, maigmua agtarkhur chi phobornaan athee. invitados y al resto de miembros de la comunidad.

Uthar thᵾmaam khᵾᵾrdenau phidag wajapham waujem khiet, La cocina comunitaria además de ser una labor necesaria en
agjo jaaita ᵾᵾin oojerram, oowajapha naajem, amach Diu eventos se convierte en un espacio de encuentro para las mujeres,
quienes, comparten e intercambian técnicas, aprendizajes y
khaphᵾnᵾm iukhakhagmamua amach khĩirjũg jaaujem.
conocimientos mientras ríen y cantan.

JOOIN GARIM
KHOOJEM
PLATOS TRADICIONALES
Utharai khĩirpierr wausim, neminag khoojem khiir pogkha thᵾnᵾmai. Magma, ãwãrr, magbankhai dewan nemchaain thõo aumam
waujem; phaa, seerba, joo, khũũr, chi choo warag thᵾnᵾm. Agjό achin, phᵾg, opod, bukhierr khĩirpierr agdᵾi khoog athee joojem.

Son muchas las preparaciones que se pueden realizar en nuestra cocina utilizando los distintos productos de los cuales
disponemos. Así pues, los peces o animales que capturamos se pueden preparar, asados, fritos, cocinados, ahumados,
en sopas, etc. Al igual que la papa china, el ñame, el banano o la yuca se pueden preparar de diferentes formas para
acompañar cada uno de los platos.
PHISMIERR
POMAAG / PORCIONES: 8
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 1 ½

ATOYAAU
Horas
INGREDIENTES MEDIDA CASERA U/MEDIDA

GUACHO DE CAMARÓN Do / Agua


Arrosdau / Arroz
Phismierr / Camarón
Un (1) litro de agua.
Una (1) libra
Media (1/2) libra
1L
500 g
250 g
Jar / Achiote en pasta Al gusto _
Thakhaar / Sal Al gusto _

WAUSIM / PREPARACIÓN
Jua wajapha ᵾbapᵾi do wajaphamua maigmua jabonau. Lave muy bien las manos con agua limpia y jabón.
1
Chi phismierr khakhaphu ᵾbapᵾi, barbapᵾi chi por, chi en Lave y limpie cuidadosamente los camarones retirando la
maigmua chi igbam. 2 cabeza de estos, su cáscara y las partes no deseadas.

Chi phismierr do khukhunag ee aukherbaa. 3 Reserve los camarones en agua fría.

Arrosdau do ee jooatha maigmua thakhaar agpierra pᵾiapᵾi.


4 Cocine el arroz con agua y la sal al gusto.

Chi arrosdau koror adewai, chi phismierr pᵾiapᵾi, maigmua jar Cuando el arroz comience a hervir agregue los camarones y
Ag pierrapai. 5 achiote al gusto.

ᵾmba warreu warreu abaa thetheudu aademai maig chi


arrosdau sõsõii aadewai jirathaa. 6 Revuelva constantemente hasta la preparación espese y el
arroz esté blando.

Jigbapᵾi. 7 Sirva.
*EL achiote es una colorante natural que se extrae de las semillas del arbusto de
mismo nombre y sirve como condimento en las preparaciones tradicionales.
** Esta preparación puede ser realizada con cualquier tipo de pescado de preferencia
en reemplazo del camarón.
ÃWÃRR KHũũRAM POMAAG / PORCIONES: 12 a 14

PESCADO AHUMADO
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 24 Horas

INGREDIENTES MEDIDA CASERA U/MEDIDA

Ãwãrr / Pescado Un (1) kilo 1 Kg


Thakhaar / Sal Al gusto _

WAUSIM / PREPARACIÓN
Ãwãrr ᵾbapᵾi, chi judi barapᵾi, maigmua chi miu thᵾᵾrphe apᵾi. Limpie el pescado quitando las vísceras y retirando la aleta
1 inferior para deshacerse de los desechos.

Chi ãwãrr mod durarag jiriukha apᵾi, chi bag wajapcha Realice un corte longitudinal al pescado para que este
khᵾiamkhĩir. 2 desangre mejor.

Thakhaarau phurapᵾi. 3 Añada sal.

Nasãd gaai chi ãwãrr phesiubaa, agᵾn kherau boorsiubaa.


4 Ponga el pescado en la barbacoa tapado con hojas de plátano.

Thereupᵾi, thereupᵾi abaa wajapcha khũkhũnaa amkhĩir. 5 Volteé ocasionalmente para una mejor penetración del humo.

Ãwãrr eu phuphusir abadewai phekha atha nasãd ũrmua. 6 Cuando la piel del pescado esta tostada retire del humo.

Aukherba memerkhog chukhusimaar maigmua jᵾsar sim arr Reserve y cubra completamente en un lugar limpio y seco
waunᵾmich. 7 hasta su preparación o consumo.
*Este tipo de preparación sirve como método de conservación del pescado para
otras preparaciones, aunque también puede ser consumido una vez ahumado y
acompañado por papa china, ñame o arroz.
** Este proceso puede ser realizado con cualquier pescado de preferencia.
ÃWÃRR KHũũRTARR
POMAAG / PORCIONES: 8 a 10
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 4 Horas

DEN CHOO
JᵾJᵾSAR
INGREDIENTES MEDIDA CASERA U/MEDIDA

Ãwãrr khũũrtarr / Pescado ahumado Un (1) kilo 1 Kg

SUDADO DE PESCADO
Kok choo / Grasa de coco Una (1) taza 250 ml
Por phiriisim / Tomate Tres (3) tomates 200 g
Sebooi / Cebolla Una (1) cebolla 150 g

AHUMADO
Chi kher / Cimarrón Un (1) puñado 20 g
Ajo / ajo Un (1) diente 10 g
Thakhaar / Sal Al gusto _

WAUSIM / PREPARACIÓN
Ãwãrr khũũrtarr thᵾᵾrphe apᵾi. 1 Trocee el pescado ahumado.

ᵾbapᵾi chi ãwãrr naar phijόo sim chugpa pᵾiyaag.


2 Lave el pescado para eliminar el sabor a humo.

Juachoog jem ee chi ãwãrr do dᵾᵾcha auwie ag ee thᵾsiubaa.


3 Vierta en un recipiente suficiente agua hasta cubrir el pescado.

Chi ãwãrr joojem chi mod sõsõii adewai, agtaarkhur chi choo Cocine el pescado hasta que la carne esté blanda y luego
theukha pᵾijem. 4 escurrir.

Chi ãwãrr dop ee jiirkha atha. 5 Pase el pescado a una sartén.

Bichthuwie ag ee pᵾiapᵾi sebooi, puriisim, chikher. 6 Pique cebolla, tomate y cimarrón y agregue.

Chi kok choo pᵾiapᵾi maigmua thakhaar agpierraa. 7 Adicione la grasa del coco y sal al gusto.

20 minutos korkha pibaa wajap boorbapai. 8 Deje hervir por 20 minutos a fuego medio y tapado.

Jigbaa arrosdau dᵾi, mag bamkhaai opod chi khukhur dᵾi. 9 Sirva y acompañe con arroz y/o banano verde cocinado.
* La grasa del coco se obtiene rallando la pulpa y cerniéndola con un poco de agua
hasta que esta espese.
** Esta preparación puede ser realizada con cualquier pescado de preferencia.
PÄÄU
POMAAG / PORCIONES: 4
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 3 Horas

PANDA INGREDIENTES

Ãwãrr / Pescado
MEDIDA CASERA

Un (1) kilo
U/MEDIDA

1 Kg
thakhaar / Sal Al gusto -
Jiupᵾikher-Ephachmie / Hojas Al gusto -
(bija, plátano o similares)

WAUSIM / PREPARACIÓN
Ãwãrr ᵾbapᵾi, chi jᵾdau barapᵾi, chi miu thᵾᵾrphe apᵾi Lave el pescado, retirando las vísceras y ceciandola (cortes
maigmua chi mod jᵾ̃amkha jiriukha apᵾ̃i chi miu dahii apᵾ̃yaag
maigmua khiyaa apᵾ̃yaag.
1 transversales para triturar las espinas y que la sal penetre).

Chi ãwãrr wajapha phurapᵾi, maigmua chi mod jiriukha sim ee Sale procurando cubrir todo el pescado y que la sal penetre en
thakharau phurapᵾi. 2 los cortes.

Jiupᵾikher- Ephachmie kher ee begkha apᵾi. 3 Envuelva en las hojas de monte.

Nasãd ᵾ̃r aukherbaa. 4 Ponga en la barbacoa.

Thereupᵾi thereupᵾi abaa hora numi. 5 Voltee constantemente durante 2 horas aprox.

Upher adewai maigta jiir kha athaa. 6 Cuando este haya perdido peso se retira.

Jigbaa arrosdau dᵾi magbanᵾmkhai opod chi khukhur dᵾi. 7 Sirva y acompañe con arroz y/o banano verde cocinado.
** Esta preparación puede ser realizada con cualquier
pescado de preferencia fresco (si se dispone de refrigerador) o
ahumado.
AYOPHÍ
POMAAG / PORCIONES: 3
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 4 Horas

OPOD ᵾ̃R INGREDIENTES MEDIDA CASERA U/MEDIDA

TAPADO DE ÑATO Ãwãrr ayophi / Pescado ñato


Sebooi duraam / Cebolla larga
Ajo / Ajo
Un (1) kilo
Una (1)
Dos (2) dientes
1 Kg
150 g
20 g
Thakhaar / Sal Al gusto -

WAUSIM / PREPARACIÓN
Chi ayophi ᵾbapᵾi, chi jᵾdau barapᵾi.
1 Limpie el ñato, extraer las vísceras y desecharlas.

Sipagapᵾi chi ayophi thakharau, ajou maigmua seboyau.


2 Aliñe el ñato con sal, ajo y cebolla.

Chi ãwãrr dopechau ᵾbapᵾi 10 minutos. En una olla con agua caliente sancoche el pescado por 10 min
3 para disminuir el sabor a humo.

Chi ãwãrr do theukha pibaa.


4 Escurra.

Nacha chi opodta joojem, maig sõsõiipai aadewai. Chi ãwãrr ᵾ̃r
pᵾijem. 5 En una olla aparte cocine el pescado con agua, sal, cebolla y
banano verde.

Chi opod sõsõii aadewai agjo chi ãwãrr chi dop jiirathaa. 6 Cuando el banano y el pescado estén blandos retire.

Jigbaa, achindᵾi magbamkhai opod dᵾi. 7 Sirva y acompañe con papa china o banano.
** Esta preparación puede ser realizada con cualquier pescado
de preferencia.
OMDAU
POMAAG / PORCIONES: 6
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 4 Horas

ENVUELTO INGREDIENTES

Pedau bau / Maíz amarillo


MEDIDA CASERA

Una (1) libra


U/MEDIDA

500 g
trillado o pilado
Thakhaar / Sal Al gusto -
Jiupᵾikher-Ephachmie / Hojas de plátano. - -

WAUSIM / PREPARACIÓN
1
Chi pedau do ee aukherjem hora numi; wajaucha siejem ag Deje el maíz en remojo mínimo con dos horas de anticipación para
noramwe sõsõii baagathee. que sea más fácil su molienda. Si es posible dejarlo desde el día
anterior.

Chi pedau daupichu bapᵾijem.


2 Muela el maíz hasta que quede una harina fina.

Thãdur ee sãpᵾijem. 3 Cierna el maíz para eliminar los residuos de cáscara.

Chi pedau batarden jadach thoiatha.


4 Divida la harina en dos partes iguales.

Mag jadach thoi autarree, pᵾia pᵾi thathaar, jar maigimua egdau ag Tome una de las partes de harina, agregue sal y achiote al gusto y
pierra uuna joobaa 1 hora. 5 cocine por cerca de 1 hora a fuego lento.

Agtarr khur pᵾijem chi pedau bam thoiautarr dui ii wareeupᵾ yaag.
6 Agregue la masa restante y mezcle hasta que quede homogénea.

Magwie chi pedaubam ephach kheree magbamkhai jiupᵾikheree Tome una hoja de monte y vierta una parte de la mezcla.
beegjem. 7
Warreu warreu nawie khaduraa pᵾajem.
8 Meza la masa para que se esparza y dele una forma cilíndrica.

Magnawie chi jiupᵾikher phõõrwia jᵾ̃pᵾijem.


9 Doble las hojas y ate.

Ãwãrr jᵾsar dᵾᵾi khoojem.


10 Acompañe con pescado seco.
PEKHAU
POMAAG / PORCIONES: 4
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 6 Horas

PESANGO INGREDIENTES

Pedau / Maíz
MEDIDA CASERA

Una (1) libra 500 g


U/MEDIDA

Ãwãrr / Pescado Una (1) libra 500 g


Sebooi / Cebolla Dos (2) cebollas 250 g
Por phirrisim / Tomate Cuatro (4) Tomates 250 g
kokchoo / Grasa de coco Una (1) taza 250 ml
jar / Achiote Al gusto -

WAUSIM / PREPARACIÓN
. Bajὐnawe pedau do ee thᵾsĩubaa hora numi, wajauchasim Deje el maíz en remojo mínimo con dos horas de anticipación
ãgnoramwe, sõsõii paibaag. 1 para que sea más fácil su molienda. Si es posible dejarlo desde
el día anterior.

Pedau daudahii baapᵾi 2 Muela el maíz hasta que quede una harina fina.

Thãdur ee ᵾrapᵾi, chi eeu werphoog.


3 Cierna el maíz para eliminar los residuos de cáscara.

Dop ee pedau batarr do dᵾi joosiubaa. 4 Ponga en una olla el maíz molido y cubra con suficiente agua.

Agee pᵾiapᵾi bichthunawie sebooi, por phuriisim maigmua Agregue la cebolla y el tomate picados, sal y achiote al gusto y
thakhaar jar sipag pierr. magnawie joosiubaa. 5 ponga al fuego.

Kok khõiathaa. 6 Elabore la grasa de coco.

Dewam juachog ee chi ãwãrr mod apha jiir apᵾi. chi miu wer En un recipiente aparte trocee el pescado quitando todas las
phogkha apᵾi. 7 espinas y los intestinos.

Joosiuba egdau ee 30 minutos maigmua kok choo pᵾiapᵾi. 8 Ponga al fuego por 30 minutos y adicione la grasa de coco.

Chi ãwãrr joosiubaa pedau batarr dᵾi magwie warreu warreu Vierta el pescado cocinado y el maíz en un mismo recipiente y
abaa. 9 mezcle hasta que espese.

Wibadewai jigbapᵾi opod dᵾi magbanᵾnkhai, achindᵾi. 10 Sirva y acompañe con banano cocinado o papa china.
** Esta preparación puede ser realizada con cualquier
pescado de preferencia fresco (si se dispone de refrigerador) o
ahumado.
WIID KHAU
POMAAG / PORCIONES: 4 - 6
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 2 Horas
(más el tiempo de ahumado de la Chaupiza)

MUERRIEGA DE CHAUPIZA INGREDIENTES

Wiid khũũrtarr / Chaupiza ahumado


MEDIDA CASERA

Un (1) Kilo 1 Kg
U/MEDIDA

Chiphirii / Banano primitivo Una (1) libra 500 g


Kok choo / Grasa de coco Una (1) taza 250 ml
Sebooi / Cebolla Tres (3) tomates 200 g
Por phuriisim / Tomate Dos (2) cebollas 200 g
Jar / Achiote Al gusto -
Ajo / Ajo Al gusto -
thakhaar / Sal Al gusto -

WAUSIM / PREPARACIÓN
Wiid khũũr athaa 24 horas jiupᵾikher ee. 1 Ahumé la chaupiza se ahúma cerca de 24 horas en hoja de monte.

Chi wiid ᵾbapᵾÍ chug papᵾiyaag naar thᵾ̃aphõ sim.


2 Lave la Chaupiza para eliminar el humo acumulado.

Chi wiid dahii thorreuapᵾÍ. 3 Trocee la chaupiza.

Kok choo athaa. 4 Extraiga la grasa del coco.

Khiet chiphirii khugᵾt ᵾnawie soorbapᵾi maigmua bᵾgreu apᵾi. 5 Aparte lave y pele el banano verde y pártalo en pedazos.

Chi wiid chiphiriidᵾi joobapᵾi. 6 Ponga a cocinar la chaupiza y el banano juntos.

Agee pᵾiapᵾi: sebooi- por puriisim, ajo, maigmua jar koror


aadewai. 7 Pique la cebolla, el tomate, el ajo y el achiote y agregue cuando la
preparación este hirviendo.

Meujẽrau warreu warreu abaa, chi chiphirii sõsõii ademai. 8 Revuelva constantemente con la cagüinga hasta que el banano
ablande.

20 minutos dichbadewai kok choou ag ee pᵾiapᵾi. maigmua 10


minutos aukherwie chi dop jiir athaa. 9 Pasados 20 minutos agregar la grasa de coco y se dejar por 10
minutos más.

Jig apᵾÍ AchindᵾÍ, thachdᵾÍ, opod dᵾÍ, bᵾkhierdᵾi phᵾg seerba,


10
Servir y acompañar con papa china, plátano, banano, yuca o ñame
magbanᵾmkhai jootardᵾi. fritos o cocidos.
WIID CHOO JᵾJᵾSAR
POMAAG / PORCIONES: 8-10
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 3 Horas
(más el tiempo de ahumado de la Chaupiza)

SUDADO DE CHAUPIZA INGREDIENTES

Wiid khũũram / Chaupiza ahumado


MEDIDA CASERA

Un (1) kilo 1 Kg
U/MEDIDA

Sebooi / Cebolla Media (1/2) libra 250 g


Por phurii / Tomate Cinco (5) Tomates 1000 g
Kok choo / Grasa de coco Una (1) taza 250 ml
Ajo / Ajo Al gusto -
Jar / Achiote Al gusto -
Thakhaar / Sal Al gusto -

WAUSIM / PREPARACIÓN
Wiid khũũr athaa 24 horas jiupᵾikher ee.
1 Ahumé la chaupiza se ahúma cerca de 24 horas en hoja de
monte.
Chi wiid ᵾbapᵾi chug papᵾiyaag naar thᵾ̃aphõsim. 2 Lave la Chaupiza para eliminar el humo acumulado.

Chi wiid dahii thorreuapᵾi. 3 Trocee la chaupiza.

Mag khiet seerbaatha: sebooi, por puriisim, ajo, jar chi khiir
khuarrademai. 4 A parte se sofría la cebolla, el tomate y el ajo hasta obtener un
color dorado.

Chi khĩirpierr seerbatarr aaipawai chi wiid pᵾiapᵾi. 5 Cuando el guiso se encuentre listo añada la chaupiza.

Thakhaar Ag pierra pᵾiapᵾi. 6 Agregue sal al gusto.

Kok choo pᵾiapᵾi maigmua kor khapiba 10-15 minutos. 7 Adicione la grasa de coco y deje al fuego entre 10 y 15 minutos
más.

Jigbaa Achin seerba tarrdᵾi, magbamkhai phᵾg dᵾi. 8 Sirva y acompañe con papa china frita o ñame.
*Se conoce como chaupiza a unos pequeños peces de rio que viajan en
grandes cantidades. La temporada de cosecha de estos pececillos en el san
juan se da entre febrero y mediados del mes de marzo.

**La Chaupiza se puede consumir solamente ahumada o frita y además


puede reemplazar la proteína de otras preparaciones También se pueden
hace un caldo como un sancocho.
PÄÄU PHISOO DEN
POMAAG / PORCIONES: 8 a 10
WIBADEMAARR / TIEMPO DE PREPARACIÓN: 4 Horas

TAMAL DE PIANGUA INGREDIENTES

Pedau chaar batarr


MEDIDA CASERA

Un (1) kilo
U/MEDIDA

1 Kg
Maíz amarillo trillado o pilado
Phisoo / Piangua Una (1) libra 500 g
Sebooi / Cebolla Una (1) libra 500 g
Por phuriisim / Tomate Una (1) libra 500 g
Ajo / Ajo Un (1) diente 10 g
Jar / Achiote Al gusto -
Thakhaar / Sal Al gusto -
Jᵾrchoosim / Aceite vegetal Al gusto -
(girasol, maíz o soya)
Jiupᵾikher / Hojas de monte Al gusto -
(hojas de bija o de plátano)

*La piangua es una especie de molusco muy apetecido en la zona


pacifica del territorio colombiano las cuales se obtienen en los
manglares.

** Limpie la piangua eliminando los desechos y la suciedad luego cocine


por cerca de 45 minutos.
WAUSIM / PREPARACIÓN
CHI MAS / PARA LA MASA
Chi pedau do ee thᵾsiubaaa agnoramwe. 1 Deje el maíz en remojo desde el día anterior.

Daudahii babapᵾi maigmua thãdur ee sãbapᵾi.


2 Muela hasta que quede una harina fina y cierna.

Chi pedau daudaii batarr joobapᵾi 1 hora agge pᵾiapᵾi Cocine la harina durante 1 hora a fuego lento agregando sal y
thakhaar, jar dᵾi, phuphusir amkhĩir. 3 achiote para que de color.

Chi mas thetheadewai egdau eemua jiir athaa maigmua Cuando la masa espese bajar del fuego y reservar.
aukherbaa. 4
CHI SIPAG BISTHUTARR / PARA EL GUISO
Thᵾᵾrphe apᵾi sebooi, por phuriisimdᵾi. 1 Picar la cebolla y el tomate.

Juachoog jem ee, jᵾrchoosim joosiubaa. Ag ee pᵾiapᵾi sebooi,


2
En un recipiente caliente aceite y agregue la cebolla y el tomate
por phuriisim thakhaar maigmua jar sipag pierr. agregando sal y achiote al gusto.

Warreu, warreu abaa dau khuarra adewai egdau eemua


3
Revuelva constantemente hasta que los ingredientes doren y baje
jiirathaa del fuego.

JᵾAG / ARMADO
Jiupᵾikher numi theer awia chi mas agᵾn nasu waubapᵾi. 1 Tome las hojas de monte una encima de la otra y extienda la masa.

Agee pᵾiapᵾi, phisõo, sipag bisthutarr dᵾi thumwe agjoo.


2 Agregue una cucharada de guiso, una de piangua y nuevamente otra
cucharada de guiso extendiendo uniformemente sobre la masa.

Chi kher phõrkhaapᵾi maigmua jᵾ̃siubaa. 3 Doble las hojas y ate.

Jigapᵾi maigmua khoojem nag d̃ᵾi. 4 Sirva y consuma acompañado con una bebida.
KOLAU
KHAAG
KHAPAN
GRUPO DE MUJERES ARTESANAS DE LA COMUNIDAD WOUNAAN
KHAPAN, el grupo de mujeres artesanas de la comunidad indígena Wounaan Nonam
ubicadas en Puerto Pizario del Valle del Cauca en el Rio San Juan, quienes a través
de su ejercicio artesano buscan transmitir el conocimiento que sus ancestros han
transmitido de generación en generación con el fin de preservarlo.
Cada pieza realizada es tratada con tintes y fibras naturales y tejida a mano.

En cada pieza realizada por KHAPAN sobresale la técnica y la exploración del


volumen y las formas orgánicas que se originan en la alfarería ancestral. Son piezas
inspiradas en elementos y formas de la naturaleza como lo son los avisperos, los
nidos de un sapo, las hojas de un árbol o hasta la forma de las escaleras; todas
plasmadas hasta el último detalle en una pieza con acabados únicos y con un gran
valor cultural reflejan do la identidad indígena Wounaan Nonam.
CACHIMBA

CUTUMBO
THEP

THUND JARPOR
ANEXO 1
TABLA DE PRODUCTOS ALIMENTICIOS CONSUMIDOS EN LA COMUNIDAD
ANEXO 11
MAPA DE ACTIVIDADES ECONOMICAS DE LA COMUNIDAD Y LAS
PROBLEMATICAS ASOCIADAS AL CONFLICTO EN EL TERRITORIO

*Resultado del proceso cartográfico realizado con la comunidad Wounaan del resguardo indígena de Puerto Pizario durante
octubre del 2018 en la cual se indago sobre las diferentes actividades realizadas en el territorio y su relación con las
problemáticas asociadas al conflicto.

También podría gustarte