Está en la página 1de 20

3 Tys†i TEKORESÅIRÅ

Pohã ñana renda


Plantas medicinales
MINISTERIO DE
EDUCACIÓN Y CULTURA

Enrique Riera Escudero


Ministro de Educación y Cultura

María del Carmen Giménez Sivulec


Viceministra de Gestión Educativa

Pablo Antonio Rojas Acosta


Director General de Educación
Inicial y Escolar Básica

Aristides Mendieta Recalde


Director de Educación Escolar Básica

Nélida López de Lezcano


Directora de Educación Inicial
Apoharaita Mohendapy
Ficha técnica Índice

Elaboración y Traducción
Ombosako’i ha omoñe’æasa: Introducción 5
Lic. José Silva Pedrozo ¿Porqué hierbas medicinales? 6
¿Dónde ubicamos? 7
Colaboración - Oipytyvõ: ¿Algunas plantas? 8
Ing. E.H. Ana Rolón Portillo Hierba buena - Romero 9
Ing. E.H. Fernando Melgarejo Ajenjo - Cedrón Paraguay 10
Lic. Ceveriano Silva Cedrón Kapi’i - Ruda 11
Salvia - Manzanilla 12
Revisión - Omoañete: Borraja - Hinojo 13
Lic. Robert Darío Gayoso ¿Cómo utilizar? 14
Lic. Favio Cabrera Control de insectos y enfermedades 15
Equipo Técnico Central - Departamento Propagación por acodos 16
Escuelas Rurales Propiedades nutritivas de algunas
Conservación 17
Diseño Gráfico Bibliografía 18
Silvia Franco

Ilustración
José Silva

Edición y Correción
Ing. Veronique Balansa
Lic. Cesar Velázquez Correa
Lic. José Espínola
Dpto. Comunicación Social - DGEI y EB

15 de agosto 629 e/ Gral. Díaz y Haedo


Asunción - Paraguay
Tel. 021– 452797
E-mail: dgeiyebmec@gmail.com

Año 2012

“Salvaguardar el medio ambiente es un principio rector de todo nuestro trabajo en el apoyo del desarrollo sostenible;
es un componente esencial en la erradicación de la pobreza y uno de los cimientos de la paz”.
Kofi Annan
Ñepyrûrã Introducción

Heta mba’erã ningo ikatu ñañot¥ pohã El cultivo de plantas medicinales en el pa-
ñana mbo’ehao korap†pe, péva ningo tio de la escuela responde a varias inten-
jahechápa noguahæi oga’okápe pe temit¥ ciones, por un lado la de proponer diversas
ñemoñondive. Upéicha avei ñamomba- opciones productivas desde las escuelas
rete ha ñamokyre’¥ ha@ua mitãnguéra rurales orientados hacia la finca familiar.
apytépe pe apoukapy omopyendáva Por otro lado la de reforzar e inculcar entre
temit¥ opáichagua omoporãva mbo’ehao los/as niños/as prácticas que aporten
korapy taha’épa jehechapy, térã jeguereko técnicas de producción de plantas que se
kuave’æmbyrã ha tuichamba’evéva convierten en opciones de mejoramiento
ndajaikóipa pete^ tenda hesãivape. del ambiente escolar desde el punto de
Ko aranduka’i mbohapyha ningo ohechau- vista estético, rentable y por sobre todo
kase mba’éichapa ikatu jaguereko ko’ã saludable.
pohã, ohechauka imongakuaakatu, mba’e El cuadernillo N° 3 tiene como finalidad
pohãpa oguereko ha mba’éichapa ikatu el de presentar orientaciones básicas de
jaguereko ary pukukue. Hi’ã ningo cómo producir hierbas medicinales, dando
umíva rupive mbo’ehára omohembiapo énfasis a las técnicas básicas de propaga-
aty mitãnguérape, ndojatypeka pypukúi ción, propiedades curativas y de conser-
pohã apópe, pévarã ningo o^ pohãnoha- vación. Se pretende que dichas prácticas
rakuéra. Oheka’uvei jahechápa nañambo- sirvan de incentivo para el trabajo grupal
hetái jevy ko’ã pohã ojejo’o térã ojeit†nteva del docente con los educandos, no tiene
ára ha ára ojepurueterei rupi ñane retãme. intenciones de proponer recetas para el
Jahechakuaáne ko’ã aranduka’i hérava tratamiento de enfermedades, que entra-
Tesãirã maymáva ohoha ojoehe. Upéicha ría en otro campo mucho más específico.
jajuhu ka’avo ha yvakuéra oikotevæha pohã Más bien, colaborar con la recuperación
ñanáre, ko’ãva ningo ombyaty ijehe káva de especies botánicas muy castigadas por
ha lembu’i omond†iva ambue mymba’i la cultura extractiva de la población.
okarúva hesekuérare. Hi’ã ningo jaguereko- Como se puede notar, en la serie de cua-
paite ñanembo’ehao rokárare ka’avo, yva, dernillos Tekoresãirã, los temas están
pohã ñana tove maymavéva toñopysyrõ interrelacionados. Dentro de la diversidad,
ha ñande katu jaipo’óntema ha@ua jaha- las plantas actúan atrayendo insectos be-
sakuévo. néficos y ahuyentando a otros que pueden
ser perjudiciales, por lo tanto, se piensa en
un huerto integral donde conviven hortali-
zas, frutas y plantas curativas.

5
1. Mba’éreiko pohã ñana 1. ¿Por qué hierbas medicinales?

• Ombohetave ñana ha yvoty • Enriquecen la diversidad, atraen insectos


ombyat†va ijehe opáichagua mymba benéficos y sirven de repelente para insec-
oipytyvõva ko’ãvape hi’a ha@ua ha tos perjudiciales.
omboykéva umi okarúva hesekuérare. • Sus flores poseen diversa gama de colo-
• Ipoty porã ha hyakuãvurei. res y aromas agradables.
• Ñane retãme ningo ojepurueterei ha • Preservamos un valioso recurso natural
ñañot¥rõ mante ndopamo’ãi. bastante explotado en nuestro medio.
• Péicharõ mante ndaitapykuemo’ãi • Mantenemos el legado cultural de nues-
ñande ypykuéra ohejava’ekue ñandéve tros ancestros.
hembikuaaita. • Son una opción válida como cultivo de
• Ikatu ñahepyme’æ heta hetave rupi rubro de renta.
ojeruréva ára ha ára. • Disponibilidad para el consumo diario en
• A@uimi jaguerekóta jaipuru ha@ua pohã el mate, el tereré o como té para la pre-
akúramo, terere ha ka’a†pe jahapejokóvo vención y tratamiento de enfermedades.
mba’asy.
2. ¿Cómo producir?
2. Mba’éichaiko • Recolectando semillas, plantines de la
• Ñambyaty pohã ra’¥i térã ita’†ra ñande propia comunidad.
távagui. • Utilizando técnicas de reproducción
• Jaipurukuaa avei ñemuñarã jaikaámava conocidas (cuadernillo 2) como por
(anduka’i 2) taha’épa hakã rupi térã estacas, por acodo y otras.
ñembohapo rupi.
3. ¿Qué plantar?
3. Mba’éiko ñañotëta Romero, Burrito, Cedrón Paraguay, Cedrón
Romero, Burrito, Cedrón Paraguay, Cedrón Kapi’i, Ruda, Menta, Yerba buena, Anís,
Kapi’i, Ruda, Menta, Yerba buena, Anís, Eneldo, Borraja, Manzanilla, Ajenjo, Salvia,
Eneldo, Borraja, Manzanilla, Ajenjo, Salvia, Hierba de Lucero. También una inmensa
Hierba de Lucero. Upéicha avei o^ heta variedad de hierbas nativas que se pue-
osereínteva ñande róga jerére ha iporãva den incorporar como la Perdudilla, Bata-
avei ñañot¥: Perdudilla, Batatilla, Ka’aræ, tilla, Ka’aræ, Tarope, Malva, Tapekue, Para
Tarope, Malva, Tapekue, Para para’i, para’i, Verbena.
Verbena.
Manzanilla Borraja Ajenjo

6
4. Ñamohendamína péicha 4. ¿Dónde plantamos?

• Ikatu jaipuru yvoty rendápe, ñamoñondi- • Utilizando canteros del jardín, asociadas
ve o^hápe pa’¤. a plantas ornamentales u otros espacios
• Ikatu avei jaipuru mba’yru yvypegua térã disponibles.
osaingóva . • Utilizando planteras de suelo, colgantes
hechas con materiales disponibles o
reciclados como botellas de plásticos.

Planteras de piso Yvypegua Planteras colgantes Osaingóva

Canteros Yvoty rendápe

7
5. Pohãnguéra 5. Algunas plantas

Burrito (Wenatia calycina). El burrito (Wenatia calycina).


Pohã hakã po’i ha ipuku pukúva, hogue Planta arbustiva que tiene varios tallos finos
avei ipuku ha ijapy po’i, hy’akuãvurei y alargados, sus hojas son alargadas con
menta’ícha. Hogue pirukue oñembojehe’a puntas más angostas, posee un fuerte
katu^ ka’a oñemopohãva rehe, tererépe aroma que lo caracteriza. Sus hojas secas
ojepuruve togue pyahu ha ikyr¥iva. son utilizadas en la elaboración de yerbas
Pohã oguerekóva: Py’ápe @uarã, ombo- saborizadas, pero por lo general en el tere-
guevi tyevu. Ojepuruetemi omboguapy ré se lo prefiere en su estado tierno.
ha@ua py’a térã tye rasy ha o^rõ py’ahái Usos medicinales: Digestivo, carminativo,
avei. protector hepático. Muy recomendado
Moñemuña: Ikatu ningo ñambohapo en casos de trastornos gastrointestinales,
hakãngue hákatu ipya’evéntema oñembo- como calmante en ardores de estómago,
hapo hakã ñambojáramo yv†re. acidez. También indicada para inflamacio-
nes en los órganos genitales femeninos.
Menta (Mentha piperita). Propagación: Puede ser por varetas pero
Pohã ñana hy’akuãvureíva, ojepuru hogue lo más recomendable es por acodo por
pirukue térã ikyr¥iva. tratarse de una planta de rama alargada
Oguerekóva: Pohã piro’y ombosyryry y flexible.
ha omboguapy porãva hi’upy ñande
py’ápe. Ombogue tyevu ha ohapejoko La menta (Mentha piperita).
py’ahái, ombovevúi opáichagua mba’asy, Planta herbácea y aromática, la parte
akãnga’u ha py’ajere. Hy’akuã mbarete rupi utilizada de esta planta es la hoja, seca o
omonguera t^syry térã t^pa’ã ha omopot^ al natural.
pytu rape. Usos medicinales: Actúa como descon-
Ñemboheta: péva ningo heta hapo syryry gestionante, digestivo y refrescante. Está
ha pya’e hoky, upéicha rupi ningo ipya’e indicada para ayudar y facilitar las diges-
ha ndahasyiete iñemoña. tiones. Elimina los gases y flatulencias, alivia
la acidez estomacal, disminuye los dolores
y combate los mareos y náuseas. Su fuerte
aroma despeja las vías respiratorias, por lo
que resulta adecuada para los resfriados y
problemas pulmonares.
Propagación: tiene unos rizomas subterrá-
neos que rápidamente producen brotes,
facilitando la obtención de nuevas
plantitas.

Burrito Menta

8
Hierba buena (Mentha spicata) Hierba buena (Mentha spicata)
Hogue ningo hi’akuãvurei, hãimimi ijerére Las hojas son muy aromáticas, serradas,
ha hagueroky pe ikupévo. Opu’ãreíko ñane peludas por el envés. Crece con facili-
yv†pe, nombyaíri chupe kuarahy ha opu’ã dad en cualquier clima templado; puede
porãvéntema umi yvy ñai’¤me. soportar el sol, aunque prefiere la media
Pohã oguerekóva: Péva ningo ojoko sombra, y la beneficia el suelo arcilloso.
japa, omboguejy tyevu, omopot^ pire Usos medicinales: Tiene propiedades
mymbachu’ígui, omonguera mba’asy ha antiespasmódicas, es carminativo, antisép-
omo^ porã ñande rete. Omo^ porã ñande tico, analgésico, antinflamatorio y esti-
py’a, ojoko py’a ruru, omba’apo avei ty mulante. Ayuda a tratar los problemas de
rapére ha ñanemoangapyhy oguereko rupi indigestión y las inflamaciones del hígado,
mentol, upéicha avei oipe’a akãnga’u ha actúa sobre la vesícula biliar y los nervios
mba’asy opáichagua. Te’aku ningo ojepuru por su contenido de mentol, además alivia
ha iporãitemi oje’uka mitã hyeras†vape. los mareos y dolo-
Ñemboheta: Péva ningo heta hapo res. Un té de hierba
sarambi ha pya’e hoky, upéicha rupi pya’e buena, es una tera-
oñemuña. pia tradicional para
el cólico de niños.
Romero (Rosmarinus officinalis) Propagación: Posee
Ko pohã ñana ningo hi’yvi ha hakã heta, raíces extensas e
hogue po’i po’i ha ipuku puku. invasivas que facili-
Pohã oguerekóva: Hogue térã hakãngue tan la obtención de
ojepuru te’akúramo ñande retejora ha nuevas plantas.
ñanembohova porã ha@ua, oñangareko
ñane rembi’u rape ha ñande pytu rape Romero (Rosmarinus officinalis)
rehe. Iñandykue ojepuru jepichyrã o^rõ Planta aromática de tallo erecto, ramifica-
kangue rasy, akãraguekúi ha upéicha avei do, hojas finas y alargadas.
opa ha@ua ky. Usos medicinales: Se utilizan hojas y tallos
Ñemboheta: Ikatu ñamoñemuña hakã- en infusión, posee efectos estimulantes y
gui térã hok†gui ñambohapóva †pe térã tónicos, actúa sobre el aparato respiratorio
voko’ípe. y el aparato digestivo favoreciendo la
buena digestión. La esencia se utiliza en
ungüentos para casos de dolores de hue-
sos, evitar caída de pelos y controlar piojos.
Propagación: a través de varetas o ramitas
de la planta enraizando en agua o
Romero directamente en macetas.

9
Ajenjo (Artemisia absinthium) Ajenjo (Artemisia absinthium)
Ko pohã ñana ningo ikarape, hogue rykue La planta es de porte pequeño, su hoja
isa’y rovy¤ ha iroiterei. contiene una esencia de color verde
Pohã oguerekóva: Omombaretéva azulado y un fuerte sabor amargo.
ñande retepy, akãnundupe- Usos medicinales: Es un tónico
gua, omopot^va sevo’i ha estomacal, febrífugo, vermífugo
mymbachu’ikuéragui y antiséptico. Aumenta el apeti-
tetepy. Nemoñembyah†i to y estimula la secreción de
ha omoingo porã jugos gástricos. Es muy útil
tye-py. Jaipurukuaa como repelente de insectos.
avei ñamond†i ha@ua Propagación: Se propaga por
mymbachu’ieta. gajos, esqueje de las raíces o
Ñemboheta: Ikatu ñambo- por semillas. Crece sin dificultad
hapo hakãgui, umi hok†va en suelos pobres y arenosos así
hapo yp†pe térã ha’¥inguégui. como en lugares secos y soleados.
Okakuaa porãmi korakuépe ha okakuaánte Prefiere suelo rico en nitrógeno.
avei yvy ijyvyku’íva ha iporiahúvape.

Cedrón Paraguay (Lippia citriodora) Cedrón Paraguay (Lippia citriodora)


Ko pohã ningo py’¥inte ojepuru oñemopo- Esta planta se emplea frecuentemente en
hã ha@ua ka’a, ojepuru hoguekue ojogua la elaboración de yerbas compuestas, se
nungáva méntape, hy’akuãvurei ha hekue utilizan sus hojas que son similares al de la
ojogua cedrón kapi’ípe. menta, tiene rico aroma y sabor idéntico al
Pohã oguerekóva: py’ápegua ha Kapi’i Cedrón pero de apariencia
ñanembohy’áiva, omboguejy tyevu ha totalmente distinta.
ohapejoko japa opáichagua. Ojepuru avei Usos medicinales: digestivo y sudorífico,
ñambovevúi ha@ua tye rasy térã tyekue carminativo y espasmolítico. Se usa para
rasy oúva tajygue andúgui. Iporãitemi avei combatir dolores del estómago y de los
ningo tetejerarã ha nemoangérõ pochy intestinos, especialmente de origen ner-
vai. Upéichante avei omo^ porã tyekue ha vioso. Ofrece buen resultado en el trata-
ombogue kuñágui mba’asy huguy guejy miento del decaimiento general, histerismo
jave. y abatimiento nervioso. También se usa
Ñemboheta: Péva ningo ñamoñemuña en espasmos gastrointestinales y dolores
hakã rupi. menstruales.
Propagación: a través de varetas.

Cedrón

10
Cedrón Kapi’i (Cymbopogon citratus) Cedrón Capii (Cymbopogon citratus)
Ko pohã ñana ningo umi hogue puku ha Es una planta herbácea, de la familia de la
ikapi’íva rehegua, ary pukukue javeve hoky gramíneas, perenne y aromática, es muy
ha okakuaa, hy’akuãvureíre opa henda conocida y distinguida por su suave y agra-
rupi ojekuaa. Opu’ã porã ñane retãme, dable aroma; crece bien en las regiones
ko’árupiguavoi ningo ko kapi’i. Oñegueno- tropicales de donde es originaria. Cultiva-
hæ ningo chugui ñandyry ojoguáva limõme da por su aceite esencial denominado
hy’akuã ha upéva ojepuru ñati’¤ Citronela de olor a limón, es muy utilizado
ñemondyirã. como repelente de mosquitos.
Pohã oguerekóva: Péva ningo Usos medicinales: Es carminativo,
omo^ porã ñande retepy, digestivo y para el tratamiento de
omo^ porã py’a ha ombogue- flatulencias.
jy tyevu. Péva ningo reikyt†rõ Restregando sus hojas por los dientes
nerãire ojoko tãikua. Hykue se previene la caries dental. En infu-
ningo omboguejy avei akã- sión se utiliza como tónico aromático
nundu. y febrífugo.
Ñemboheta: Péva ningo Propagación: Se propaga fácilmente
katu^nte heta ita’yra’i hapo por esquejes o hijuelos.
jerére jaguerovasérõ.

Ruda (Ruta graveolens) Ruda (Ruta graveolens)


Ko pohã ñana hakã hetáva ningo Arbusto muy ramificado nativo del sur de
ojegueruva’ekue Európagui. Péva ningo Europa. Se suele cultivar como planta
ojeguereko yvotyt†pe isa’y porã rupi hogue ornamental de jardín por sus hojas azula-
ha okakuaa porã rupi taha’épa yvykã térã das y por su tolerancia a suelos secos y
arahakúpe. Hy’akuã mbarete rupi iñambue al calor. La planta entera tiene un aroma
mayma pohã ñanágui. Ojepuru pohãramo intenso característico difícil de confundir
ha avei hi’upy ñemohy’akuãrã. con otros. También se cultiva como hier-
Pohã oguerekóva: Ko pohã ningo im- ba medicinal y condimento. En cultivo de
bareteterei ha upéicha rupi mich^mínte huertas actúa como repelente de ataques
jaoipuruva’erã. Oguereko vitamína C ha de insectos y plagas.
upéva iporã tãimbírape. Ombosyry porã Uso medicinal: Esta planta se debe usar en
tuguy, ojuka sevo’i ha omoingo porã tyepy. pequeñas cantidades debido a su toxici-
Ñemboheta: Ikatu ñamoñemuña dad. Se considera antiescorbútica por su
hakãnguégui. gran contenido de vitamina C. Es utilizado
para casos de espasmos gastrointestinales,
parasitosis y problemas circulatorios.
Propagación: a través de varetas.
Ruda

11
Salvia (Salvia officinalis) Salvia (Salvia officinalis)
Ko pohã ñana ningo hogue ary pukukue Es una planta perenne aromática, tallos
javeve, hogue pe, ijapy po’i ha hajygue erectos, hojas pecioladas, con la nerva-
jekuaa, ipoty saingopa morot^ dura bien marcada, flores blancoviolá-
hovypytã nungáva. ceas en racimos.
Pohã oguerekóva: Ojokó- Usos medicinales: antisudorífica,
va ty’ái soro, omoingo emenagoga, estimulante, anties-
porãva kuña ryguygue- pasmódica, astringente
jy, tyepypegua, ojukáva y antiséptica.
mymbachu’ieta ha omon- Propagación: Se propagan
guera pya’éva ñekyt^. fácilmente por esquejes durante la
Ñemboheta: Arahaku jave nin- estación cálida.
go pya’e añembohapo hakãgui.

Manzanilla (Anthemis arvensis) Manzanilla (Anthemis arvensis)


Péva ningo hy’akuãvurei ha Es una planta herbácea, aromática anual
ojegueruva’ekue Európagui, ndaijyvatéi, nativa de Europa, de unos 50 cm de altu-
ha’e ningo umi margaritakuéra rehegua. ra, de la familia de las margaritas. Florece
Ipoty ningo pe arapoty opakuévo, ijapyte hacia finales de primavera, amarillas, her-
sa’yju ha morot^ pe ijerére. Opu’ã porãiterei mafroditas en el disco. Crece fácilmente
ñane retãme, py’¥inte jahecháne ipotypárõ en nuestro clima, es común ver en el borde
pe tape’yke térã kokue rehe. de los caminos y terrenos cultivados.
Pohã oguerekóva: Ja’u térã jajepich†ramo Usos medicinales: Ayuda a aliviar los pro-
pype pya’e omboguejy ruru opáichagua. cesos de inflamación tanto tomándola o
Pya’e ombopere jai ha omoingo porã usándola externamente. Favorece la cica-
tyepy. Péva ningo ñanembojuruhehína. trización y normaliza los problemas
Upéichante avei omboguejy akãnundu ha digestivos. Es un diurético suave. Además
ojuka sevo’ikuéra. es utilizada como febrífugo y vermífugo.
Ñemboheta: Ha’¥ingue rupi, ñambyty ipoty Propagación: Por semillas. Recogemos
mbarete vove, ñamokã kuarah†pe ha upéi las flores bien maduras, secamos al sol y
ñamboyvyguy jasypoapy térã jasyporundy guardamos para cultivar entre los meses
rupi. de agosto y setiembre.
Manzanilla

12
Borraja (Borrago officinalis) Borraja (Borrago
Ko pohã ñana ningo imbarete, hague officinalis)
morot^ sa’ipa, heta hogue jovái hajygue Es una planta anual,
jekuaáva yvate gotyo, arapoty vove ipoty resistente, cubierta de
hovynunga omoha’angáva mbyjápe. pelos blanquecinos, con
Pohã oguerekóva: Ipotykue ojepuru abundantes hojas frágiles
mopot^háramo, piti’a pararã ñembogue- ovaladas, alternas con
virã ha avei ty’ái soro, t^pa’ã, pere pya’e, nervaduras bien visibles
ñemoñembyah†iva, rururei rovakegua, avei en la parte superior, en
ningo pohã ro’ysã. Ojepuruetemi amb†u primavera brinda flores
vai ñemboguevirã. estrelladas y azuladas.
Ñemboheta: Péva ningo ñambohetakuaa Usos medicinales: Se utiliza
ha’¥i rupi. Oikotevæ yvy yvakarekaka hetáva la flor como depurativa, expectorante,
okakuaa porã ha@ua. sudorífica, descongestiva, astringente, diu-
rética, refrescante y antinflamatoria. Es muy
Hinojo (Foeniculum vulgare) utilizada para controlar catarros.
Ko pohã ñana ningo opu’ã karæ’¥re yvate Propagación: Se propagan por semillas.
gotyo. Hogue po’imimi júicha ijapy, ipuku Requiere de abundante resto orgánico
puku ha isa’y rovy¤ mbarete. Hakã térã para el buen desarrollo.
hoguekue iku’i pyre ojepuru pohã ro’ysãrõ,
ha’¥inguégui oñeguenohæ ñandyry ha avei El hinojo (Foeniculum vulgare)
ojepuru te’akurã. Es una planta herbácea, de porte erecto.
Pohã oguerekóva: Péva ningo omopot^ Las hojas, de color verde intenso, son lar-
tetepy ha ñanemoñembyah†i. Ojepuru gas y delgadas, acabando en segmentos
avei ñambogue ha@ua py’a hasy, py’avai, en forma de aguja. Los tallos y las hojas
tye térã gue’æ. Ojepuru ningo avei pirére picados se utilizan como hierba aromática
taha’épa tesapytã térã tesarasy y refrescante, de las semillas se obtiene
ñemboguerã. aceite esencial y también es utilizado en té
Ñemboheta: Ñañot¥kuaa ha’¥ingue térã caliente.
hapo apu’akue. Uso medicinal: Posee propiedades diuréti-
cas y depurativas. Además, se emplean en
casos de malestares estomacales, cólicos,
diarreas y vómitos. También se le puede
dar un uso externo para aliviar las irritacio-
nes de los ojos cansados y la conjuntivitis.
Propagación: Se cultiva por semillas o de
bulbo de la planta.

13
6. Jaipurukuaa kóicha 6. Recomendaciones para el uso

Te’aku Como Té
Te’aku ningo iporãmi tembi’u ári térã Como infusión es muy importante después
ñañandúrõ oñepyr¤se pete^ mba’asy, de las comidas o ante síntomas de algún
taha’épa ahy’o pararã térã py’arasy. Ñam- malestar, ya sean estomacales o de las
bopupu mbohapy ñana rogue térã pete^ vías respiratorias. Agregar en agua caliente
kuimbe renyhæ ipotykue 5 aravo’i javeve, tres hojas o en su defecto una cucharita de
haku kangy vove re’ukuaa pete^ kaguasã’i flor o semillas por 5 minutos, luego tomar
renyhæ. una tacita en estado tibio.

Terere térã ka’a†pe En mate o tereré


Jaipuru ha@ua pohã piro’y térã hakúva Para el uso de los refrescantes y remedios
jahecha porãva’erã ko’ã mba’e: calientes existen condiciones básicas de
cuidado:
• Taipot^: Tekotevæ jajohéi porã y pot^me
heta jey pohã ñana rogue ha hapokue • Higiene: Es muy importante el lavado con
katu tekotevævéntema. Jajosova’erã tem- abundante agua de las hojas y principal-
bipuru ipot^ porãvape. Ñande kaay’uha ja- mente para caso de raíces. Al machacar
johéi ha ñamopot^ porãva’erã ára ha ára. los mismos, se deben utilizar elementos
suficientemente limpios. Los elementos de
• Hetakue: Jaikuaava’erã maymavaite ko’ã tereré deben someterse a limpieza rigurosa
pohãgui oikoha veneno jaipurúramo he- todos los días.
taiterei. Jaipuruva’erã pete^ je†nte, ipyahu
reheve oñembyai mboyve ojehuháicha • Cantidad: Tener en cuenta que la mayo-
katuete ojehe’a vove y rehe. Terere ha ría de las hierbas se convierten en tóxicas
ka’a†pe ningo jaipuruva’erã 3 toguénte ha si se abusa de la cantidad. Usar solamente
ikatu ñambojehe’a ñana ojoehegua’¥ 3 una vez, en estado fresco y antes de que
pevénte. comience el proceso natural de fermenta-
ción por el contacto con el agua. Es reco-
mendable usar hasta 3 hojas y la mezcla
de hasta 3 especies.

14
7. Mymbachu’i ha mba’asy 7. Control de insectos y
Ñemboguevi Enfermedades

Pohã ñana ningo hy’akuã mbarete rupi La condición de plantas aromáticas no


omondyivoi mymbachu’ikuérape, upei- excluye totalmente a la mayoría de ellas a
chavére oky heta rire katu^nte jahecháne que sean atacadas por ciertos insectos y
imbirúrõ térã okarúrõ hese yso térã lembu’i. enfermedades, es normal observar luego
Ko’ãva jajuhúrõ, jajosokuaa ko’ã pohã ro- de días lluviosos la presencia de gusanos
gue voi pete^ po renyhæ, ñamoko’æ †pe ha en las hojas además de hongos. En caso
ikatúma jaipuru mymba’ikuéra ñemondyirã. de aparición se controla con las mismas
plantas, macerándolas
• Romero: un puñado de hojas y
Mymba’ikuéra ñe- amaneciendo en agua,
mondyirã. Iporã avei una vez fermentado se
jaguereko hese oguejy convierte en insecticida.
rupi káva térã ambue
mymba’i omond†iva • Romero: Repelente
mymba’i karuetápe. de insectos. También
• Salvia: Mberu mondyi- es útil porque en ella
ha. se hospedan insectos
• Ruda: Péva ningo ojepuru ojejoso pyre benéficos que son enemigos naturales de
oñepohãno ha@ua ñana ik†va. los insectos dañinos.
• Ajenjo: Ipot^ngue ningo jaipuru ñamond†i • Salvia: Repelente de moscas.
ha@ua ti@ua’ã, pytehára ha ysokuérape. • Ruda: Se utiliza en maceración, para pul-
• Manzanilla: Ombyaty ijehe lembu’i omu- verizar plantas atacadas por pulgones.
ñáva ky ha ambue pyteharakuérape. • Ajenjo: Se utiliza en infusión como repe-
• Menta: Omond†iva tahyikuérape ha am- lente de gorgojos, ácaros y orugas.
bue mymba’ípe. • Manzanilla: Atrae a insectos benéficos y
• Cedrón Kapi’i: Oñeguenohæ chugui ñan- se usa como insecticida contra pulgones.
dy ojepurúva ojepurúva ñati’¤ ñemondyirã. • Menta: Repelente de insectos (hormigas).
• Borraja: Hy’akuãre ombyaty kava’i oka- • Cedrón Kapi’i: Su aceite “Citronela” es
rúva ambue mymba’i ho’úva ñana rogue muy utilizado como repelente de
rehe. mosquitos.
• Eneldo e hinojo: Ipot†re ombyaty • Borraja: atraen avispas que a su vez se
mymba’i pysyrõharakuéra okarúva ambué- alimentan de otros insectos perjudiciales.
re ha hupi’akuérare. • El eneldo y el hinojo: atraen insectos be-
néficos que se alimentan de las larvas de
insectos dañinos.

Manzanilla

15
8. Ñemboheta takã ñembohapo rupi 8. Propagación por acodos

1. Ñaikyt^ hakã apy ha jaikutu yvygu†pe. 1. Cortamos la punta de una rama e intro-
2. Ñaha’arõ tahoky 5 térã 6 togue rupi. ducimos en el suelo.
3. Ñaikyt^ pe hakã jaipurúva ha jaikutujevy 2. Esperamos que produzca brotes entre 5
yvygu†pe ijykére. a 6 hojas.
4. Jahapo’o jaipe’a’¥re yvy hapógui. 3. Cortamos la rama matriz y volvemos a
5. Ñañot¥ vokoh¤’ípe sapy’a térã henda@ introducir al costado de esta.
uamemavoi. 4. Retiramos con cuidado la nueva
plantita.
5. La plantamos en una maceta en forma
provisoria o directamente en el lugar
definitivo.

1 2

3 4

16
9. Ñembo’are 9. Conservación

O^ ningo pohã ñana ndaipotymeméiva ary Algunas plantas (hinojo, eneldo, manzani-
pukukue (hinojo, eneldo, manzanilla), upé- lla) son anuales, para contar con las mis-
vare ñambopiru térã ñamondyk†mante- mas cuando se necesite requerirá de un
va’erã jaguereko ha@ua ary pukukue. proceso básico de conservación.

Togue térã poty ñembopiru: ñambyaty Hoja o flor disecada: Recogemos la flor
manzanilla térã borraja poty; anís, hinojo ha (manzanilla, borraja), la semilla (anís, hi-
eneldo ra’¥i ha burrito, cedrón paraguay, nojo, eneldo) las hojas (burrito, cedrón
menta térã romero rogue ha ñamongua- paraguay, menta, romero) y la secamos a
rahy, ikatu avei ñambopiru kuarahy’ãme; sombra; luego empacamos en bolsitas de
upéi ñambohyru, ñamboty porã, ñambo- polietileno, cerramos bien, etiquetamos y
héra ha jahupi ho’æ’¥ haguãme. guardamos en un lugar libre de humedad.

Ñemondyky: Ko’á@a ningo o^ ijoguapy tem- Esencia: Actualmente existe en el merca-


bipuru ndahep†i ha ndahasyietéva ipuru do local tecnología bastante sencilla y de
ñamondykyséramo ñana rogue. bajo costo para extraer esencia de diferen-
tes hierbas. Rellenamos la vasija de abajo
Ñamyenyhæ mba’yru iguypegua pohã con hojas o flores y agua, hervimos y el
ñana rogue térã pot†gui, ñambopupu ha vapor se convierte en gotas al encontrarse
pe hi’ariguápe o^ rupi y ro’ysã pya’e otyky. con otra vasija con agua fresca en la parte
Ñambohéra ha ñañongatu kaguakã ijuru superior.
ñemboty porãvape. Ikatu jaipuru pohãra-
mo térã mymbachu’i ñemond†irã, upéi- Etiquetamos y guardamos en envase de
cha avei ñamohy’akuãvusérõ opa mba’e vidrio tapado herméticamente. La esencia
ñemopot^rã jaipurúva ogap†pe. de hierbas se puede usar como medica-
mento en forma de gotas, como repelen-
te o como aromatizante para productos
del hogar.
Manzanilla

17
Kuatiañe’æita
Bibliografía

• ORTIZ MAYANS, Antonio. Gran Diccionario Guaraní-Cas-


tellano. Editorial Eudepa. 1990.
• Cardozo, Ramón I. “La Pedagogía de la Escuela Acti-
va”. Año 1936.
• www.infojardin.com
• www.taringa.net
• www.tererevip.com
• www.botanical-online.com
• www.bricopage.com/plagas
• www.enbuenasmanos.com
• es.thefreedictionary.com
• es.wikipedia.org
• Fundación Celestina Pérez de Almada – UNESCO.
“Manual de uso de hierbas medicinales del Paraguay”
• iGuarani.com - Diccionario Traductor Guaraní Online

18

También podría gustarte