Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Comedias
Edición bilingüe de José Román Bravo
CATEDRA
LETRAS UNIVERSALES
La información que poseemos sobre la biografía de
Terencio es amplia y abundante. Suetonio, Donato
o San Jerónimo nos han suministrado noticias sobre
el autor latino, y fuentes no propiamente biográficas
nos han proporcionado información variada sobre
las circunstancias de la representación de sus
comedias. Sin embargo, a pesar de la abundancia de
datos, sobre la vida de Terencio caben tantas dudas
como áobre la de cualquier otro escritor arcaico.
Sobre estas dudas podríamos fijar su fecha de
nacimiento en torno'al 195/194 a.C., en Cartago,
aunque no fuera de estirpe cartaginesa, y habría
llegado a Roma, en circunstancias desconocidas,
donde habría establecido relaciones poco claras con
personajes ilustres y nobles. Su muerte puede situar
se en Roma hacia 159 a.C., tras un viaje a Grecia.
L e t r a s U n iv e r s a l e s
T E R E N C IO
Comedias
Edición bilingüe de José Román Bravo
CÁTEDRA
LETRAS UNIVERSALES
L e t r a s U n iv e r s a l e s
Título original de la obra:
Andria
Heautontimorumenos
Eunuchus
Phormio
Hecyra
Adelphoe
A
diferencia de lo que sucede con Plauto, de cuya vida
sólo nos han llegado unas breves noticias, la informa
ción que poseemos sobre la biografía de Terencio es
amplia y abundante. Disponemos, en primer lugar, (y es caso
único entre los escritores latinos anteriores a Cicerón)1 de la
detallada Vita Terenti de Suetonio2, conservada por Donato en
el prólogo de su comentario3. El propio gramático añade al
gunas noticias más, habitualmente conocidas como Aucta
rium Donatianum («Suplemento de Donato»), y San Jerónimo
nos suministra una breve reseña biográfica4. Pero además,
aunque ya no se trata de fuentes biográficas propiamente di
chas, también tenemos las didascalias, que nos proporcionan
información variada sobre las circunstancias de la primera re
[9]
presentación de las comedias, y los prólogos de las mismas,
en que el autor replica a las críticas de sus adversarios.
Sin embargo, la abundancia de datos no ha de inducimos
a error, pues sobre la vida de Terencio caben tantas dudas como
sobre la de Plauto o la de cualquier otro escritor arcaico.
Centrándonos en la biografía de Suetonio, que es nuestra
principal fuente de información, el problema consiste no sólo
en las deficiencias del método biográfico del historiador5 sino
en que, aunque Suetonio utilizó probablemente a Varrón y
cita a autores tan próximos a Terencio como Volcado Sedígi-
to y Porcio Licino, del continuo cotejo de testimonios, opi
niones y conjeturas que ofrece se desprende que ya en la épo
ca de sus fuentes se sabían con certeza muy pocas cosas sobre
Terencio.
En consecuencia, aun sin llegar a los extremos de Beare6,
que rechaza, como pura invención, el conjunto de la biogra
fía suetoniana, la prudencia aconseja ser extraordinariamente
cautos a la hora de aceptar como auténticas las distintas infor
maciones que en ella se nos facilitan.
El relato de Suetonio puede resumirse de la siguiente ma
nera. Nacido en Cartago, Terencio fue conducido muy joven
como esclavo a Roma, donde fue educado por su amo, el se
nador Terencio Lucano, que pronto le concedió la libertad.
Llegó a ser amigo íntimo de personajes ilustres como Esci
pión Emiliano y Gayo Lelio, con quienes se rumoreaba que
había tenido relaciones ilícitas y de quienes se decía que le ha
bían ayudado en la composición de sus comedias. Al ofrecer
a los ediles su primera obra, L a andriana, se le ordenó leérse
la al viejo Cecilio, que quedó profundamente admirado.
Com puso seis comedias, que gozaron todas ellas del favor del
público, aunque Suetonio destaca el rotundo éxito que cons
tituyó E l eunuco y se hace eco de ciertas reservas sobre el de
[io]
L a hécira. Después de la representación de su última comedia
partió para Grecia, donde murió al año siguiente. D ejó una
pequeña finca en la Via Appia y una hija que se casó poste
riormente con un caballero romano.
Y éste es, en síntesis, el relato de Suetonio, que no sólo pre
senta grandes lagunas7 sino que, además, plantea numerosas
dudas, a las que a continuación vamos a pasar revista ordena
damente.
Año de nacimiento
7 Con razón se ha señalado que la Vita no sirve de nada para explicar los
logros dramáticos Terencio y su dominio de la lengua latina: cfr. Norwood
(1923: 132).
8 La andriana, representada por primera vez en el año 266 a.C.
9 También se ha señalado que la fecha de su nacimiento coincide con la
fecha de la muerte de Plauto (184 a.C.), lo que despierta la hipótesis de que
pueda haber sido ideada para indicar el relevo generacional en el género cómi
co: Kenney y Clausen (1989: 874).
10 Cfr. n. 3 de nuestra edición de la Vita.
[n]
tos de la Vita que cuantifican en 35 y no en 25 los años que
estaría a punto de cumplir Terencio al abandonar Roma en el
año 160 a.C ., lo que situaría la fecha de nacim iento en
el 195/194 a.C. Pero, por atractiva que sea esta fecha, hay que
reconocer que no tenemos ningún argumento firme para
aceptarla como verdadera11.
País de origen
[12]
Circunstancias de su llegada a Roma
E l episodio de Cecilio
[13]
to de discusión, sino también porque, aun aceptándolas como
auténticas, la diferencia de dos años que transcurre entre la lec
tura a Cecilio y la representación de la comedia podría explicar
se por las dificultades encontradas antes de la representación,
de las cuales tendríamos un eco en el prólogo de la comedia19.
Pero el principal problem a es que la anécdota se corres
ponde con la tendencia de los biógrafos antiguos a conectar
diferentes generaciones de escritores de un género determina
do20 y podría haber sido inventada para simbolizar más o me
nos teatralmente la entrega del testigo generacional del viejo
escritor al joven novicio.
Acusaciones de colaboración
[14]
bres de sus amigos, que, sin duda, autores posteriores identifi
caron con Escipión y Lelio.
La única voz discordante es la del erudito Santra, citado
también por Suetonio (uita Ter. 4), que sugiere como presun
tos colaboradores de Terencio a Quinto Fabio Labeón, Mar
co Popilio y Gayo Sulpicio Galo, cónsules en el año 183,173
y 16621, respectivamente22.
Pero, aparte de que Santra es una voz aislada entre un coro
de voces concordes23, hay que observar que Suetonio, tal
como cuenta la noticia, deja entrever no sólo que no le pres
ta mucho crédito sino que el propio Santra debía ofrecer la
noticia más como una hipótesis personal que como un dato
obtenido en una fuente histórica y, en consecuencia, la noti
cia pierde mucho de su valor.
De todas formas, la relación de Terencio con los Escipiones
parece probada por el hecho de que dos de sus comedias, Los
adelfas y L a hécira, fueron representadas en los juegos fúnebres
[15]
que el propio Emiliano organizó, juntamente con su herma
no Quinto Fabio Máximo, en honor de su verdadero padre,
Lucio Emilio Paulo.
Resulta difícil, sin embargo, admitir la acusación de colabo
ración y, más aún, las sospechas de que Escipión u otro de los
nobles fueran los autores de las comedias. La noticia parece
inspirada en los prólogos de Terencio y no tiene más valor
que el de enmarcar a Terencio en un ambiente cultural deter
minado24.
Relaciones deshonestas
[17]
Sobre los motivos del viaje, Suetonio sugiere varias posi
bilidades: Terencio podría haber viajado a Grecia bien por
placer, bien para evitar la acusación de que no era el autor
de sus comedias, bien para conocer mejor la vida y cultura
griegas. Si esto último fuera cierto, el de Terencio sería el
más antiguo ejemplo registrado de viaje cultural, que se hizo
corriente entre las personas acom odadas de la generación si
guiente.
En cuanto a las circunstancias de su muerte, según Sueto
nio (uita Ter. 5), Volcacio se limitaba a decir que fue a Asia
(presumiblemente a Pérgamo) y que no se le volvió a ver;
Quinto Cosconio decía que murió en el mar en el viaje de
vuelta con ciento ocho comedias de Menandro traducidas; y
otros decían que murió en Estinfalo, en Arcadia, o en la isla
de Léucade31, a resultas de una enfermedad o por la pena y
dolor que le produjo haber perdido en el mar su equipaje,
que había enviado anticipadamente y que contenía cierto nú
mero de obras recientes.
En todo caso los detalles reflejan tanta duda y controversia
que hacen sospechar que nada se sabía sobre Terencio des
pués del repentino final de su carrera e, incluso, la fecha de la
muerte tiene todos los visos de haber sido deducida de la fe
cha de representación de su última comedia.
Herenciay físico
[i8]
corriente33 y podría, una vez más, no ser más que una deduc
ción de su nombre (Afer) 34.
La c r o n o l o g í a d e l a s c o m e d i a s
L a cronología «consular»
[19]
161 a.C. Eunuchus Ludi Megalenses (abril)
Phormio Ludi Romani (septiembre)
160 a.C. Hecyra I I Ludi Funebres (en honor de Emilio Paulo)
Adelphoe Ludi Funebres (en honor de Emilio Paulo)
Hecyra III iLudi Romani? (septiembre)
L a cronología «ordinal»
I. Andria
II. Eunuchus
III. Heautontimorumenos
IV. Phormio
V. Hecyra
VI. Adelphoe
[20]
Aunque menos precisa que la anterior, para algunos auto
res38 se trata de una cronología más fiable, ya que no parece
sujeta a correcciones ni a dobles redacciones. Una vez estable
cido el orden cronológico de composición, los gramáticos y
los copistas no tendrían nada que cambiar y por ello se habría
mantenido inalterado en los manuscritos. Habitualmente, sin
embargo, suele atribuirse más valor a la «consular», entendien
do que es más fácil la sustitución de los números de orden
que los nombres de los magistrados y observando la artificia-
lidad que denuncia, por ejemplo, la quinta posición otorgada
a L a hidra?9.
De todas formas, la única diferencia notable entre esta cro
nología y la «consular» consiste en la posición de E l eunuco,
que, según la una, sería la segunda comedia compuesta, mien
tras que, según la otra, le correspondería el tercer o cuarto pues
to, según prescindamos o tengamos en cuenta la primera re
presentación de L a hécira.
[2l]
Menandro (Andria, Eunuchus, Heautontimorumenos, Adelphoe)
y las de Apolodoro (Hecyra, Phormio)*1.
L a cronología de Donato
I. Andria
II. Adelphoe
III. Eunuchus
IV. Phormio
V. Hecyra.
[22]
después de la Hecyra en los juegos fúnebres del año 160. Por
lo demás, tanto sobre la base del estudio de las praefationes de
Donato como del uso que el propio Donato hace de los tiem
pos cuando se refiere a las comedias en el curso de su comen-,
tario, deduce que para Donato el orden cronológico de repre
sentación de las cinco comedias que comenta debía ser An
dria, Eunuchus, Phormio, Hecyra, Adelphoe, coincidente con el
del Bembino44.
[23]
A continuación, para que el lector pueda hacerse una idea
aproximada del estado de la cuestión, vamos a examinar tres
propuestas diferentes que creemos significativas. En primer
lugar la de aquellos autores que aceptando básicamente el or
den de las didascalias se contentan con mínimas modificacio
nes bien para conjugar los dos órdenes «consulap> y «ordinal» o
explicar algunos mínimos datos de los prólogos y de las que
la ofrecida por Marouzeau46 va a servirnos de prototipo; des
pués, dos cronologías basadas en los datos de los prólogos,
que trastocan completamente el orden tradicional y que lle
gan a resultados completamente diferentes: la de Gestri47 (que
con ligeras modificaciones o matices es aceptada por Blum48
y Rubio)49 y la de Mattingly.
L a cronología de Marouzeau
[24 ]
En mi opinión, sin embargo, el plural (prologis) del v. 5 pue
de entenderse como un simple plural generalizante51 y las pala
bras de Terencio en los versos finales se explican perfectamente
teniendo en cuenta el estado de ánimo de un principiante que,
después de poner toda su ilusión en su primera comedia y, si
queremos admitirlo, de verla aceptada entusiastamente por su
gran predecesor, Cecilio, ve como es despellejada sin misericor
dia por sus adversarios y duda de cuál va a ser, en consecuen
cia, la reacción del público. No resulta, por tanto, a mi juicio,
necesario conjeturar tal representación de L a andúana.
2) Para conjugar la cronología «ordinal» con la «consular» y
a partir de la mención de determinados cónsules y ediles en
las didascalias52 postula una representación de E l eunuco ante
rior al gran éxito del 161, que sitúa entre la representación de
Andria en abril del 166 y la primera representación fracasada
de L a hécira (abril del 165) y que podría haberse celebrado en
los Juegos Romanos del 166.
En nuestra opinión, sin embargo, aunque la hipótesis es
atractiva y no pueda descartarse por completo, sobre la base
de criterios internos que posteriormente comentaremos53, es
preferible mantener el orden tradicional que sitúa a E l eunuco
en el año 161 y hace de ella una de las tres última comedias
compuestas por Terencio.
L a cronología de Gestri
selas arreglado para asistir a los ensayos, como fue el caso de El eunuco: cfr.
Eun. 20-21: Menandri Eunuchum, postquam aediles emerunt /perfecit sibi ut inspi-
cimidi esset copia.
51 No se olvide que lingüísticamente el plural neutraliza al singular. Teren
cio podría, además, tener escrita ya alguna otra comedia (¿La hécira?), aunque
todavía no se representara.
52 Marouzeau (1942-1949:1 215).
53 Cfr. infra, págs. 28-29. Castorina (1972: 90), sin embargo, esgrime a favor de
la prioridad cronológica de El eunuco sobre El heautontimorúmeno el progresivo ma
yor empleo del senario y la progresiva disminución de la alternancia de metros.
[2-5]
Las líneas maestras de la cronología de Gestri, para quien
las didascalias carecen totalmente de fiabilidad, pueden resu
mirse en tres grandes puntos:
1) La representación de L a andriana habría sido precedida
por las tres representaciones de L a hécira54.
2) E l heautontimorúmeno sería la penúltima comedia, com
puesta inmediatamente antes de Los adelfas55.
3) El Formión se habría representado antes que E l eunuco56.
Sus argumentos fueron acogidos favorablemente por Blum,
quien, sin embargo, no atreviéndose a negar todo el valor a las
didascalias, se limita a suponer que sus indicaciones no se refie
ren a la primera representación sino a reposiciones. En conse
cuencia considera una reposición la representación del Formión
del 161 atestiguada por la didascalia y piensa que las representa
ciones de L a hécira del 160 corresponden a las representaciones
cuarta y quinta de esta comedia57. Además, a diferencia de Ges
tri, no hace de L a hécira la primera comedia de Terencio, sino
que hace preceder sus tres representaciones por la supuesta y
fracasada representación de L a andriana, de la que ya hemos
hablado. Por lo demás, aun admitiendo los argumentos de Ges-
54 Sus argumentos son los siguientes: (i) Los versos 37-38 del prólogo II im
plican que las tres representaciones de L a hécira serían consecutivas; (ii) los
versos 52-53 de esta misma comedia que presentan a Terencio in tutela actoris
no se compaginan con posibles éxitos anteriores, como habría que suponer de
admitirse el orden tradicional; (iii) los versos 32-33 del Formión cree que han
de ser inteipretados como referidos al fracaso y éxito de L a hécira; (iv) La an
driana presupone un éxito anterior, pero también (w. 1-4) anteriores fracasos.
55 El argumento principal sería que la acusación a la que alude Terencio en
Heaut. 16-18 de «haber contaminado muchas comedias griegas para hacer po
cas latinas» no se entendería si nos ceñimos a la cronología tradicional, ya que,
en ese caso, la única comedia contaminada escrita antes de E l heautontimorú-
meno sería La andriana. De admitirse la supuesta representación de El eunuco en
el 166, ya serían dos al menos las comedias contaminadas y la expresión de di
cho prólogo se entendería mejor. Sólo así sería comprensible el clímax de la po
lémica de Luscio que culmina en la acusación de plagio. En mi opinión, sin em
bargo, las palabras citadas del prólogo del Heautontimorumenos han de entender
se como una simple hipérbole: cfr. Duckworth (1952: 61), Paratore (1957: 166).
56 Gestri se basa en que el tono del prólogo del Formión es similar al segun
do prólogo de La hécira y parece denunciar todavía la timidez del principiante.
57 Se sumarían a las tres propuestas por Gestri y aceptadas por Blum antes
de la primera representación (la conocida) de la Andria.
[26]
tri, para retrasar la primera representación del E l heautontimo-
rúmeno, no lo hace hasta el punto de posponerla a E l eunuco,
sino simplemente a L a andriana, L a hécira I, II, III y Formión.
Sus opiniones, en conjunto, no merecen otro calificativo que
el de puramente arbitrarias.
También L. Rubio en la introducción de su traducción se
posiciona abiertamente a favor de la doctrina de Gestri, acep
tándola en su conjunto con la única particularidad de postu
lar, con Blum, ante la unanimidad de la tradición, la primacía
cronológica de L a andriana.
Por razones de claridad, reflejamos las tres cronologías es el
siguiente cuadro:
G estr i B lum R u b io
L a cronología de Mattingly
[2-7]
I. Andria IV. Hecyra I, II, III
II. Heauton. V. Phormio
III. Adelphoe VI. Eunuchus
Un primero bloque estaría formado por L a andúana, E l
heautontimorúmeno y Los adelfosm, comedias que compartirían
las siguientes características comunes: (i) en ellas se habla de
un nuevo estilo de prólogo (factor decisivo para situar Los
adelfas en este primer grupo pese a que tradicionalmente se ha
considerado la última de las comedias); (ii) se aborda el tema
de las relaciones con sus amigos; y (iii) Terencio se defiende de
la acusación de plagio.
A ellas seguirían, ya en un segundo bloque, las tres repre
sentaciones de L a hécira (situadas las tres en un breve espacio
de tiempo), del Formión (las dos de Apolodoro irían seguidas)
y, finalmente, de E l eunuco. Este segundo grupo se caracteriza
ría por el firme contraataque de Terencio contra sus críticos,
por el empleo, especialmente, de argumentos de estilo y por
el reconocimiento de la importancia del actor principal en el
éxito de la representación (cfr. Phorm. 32-33), una preocupa
ción que se supone nacida del importante trabajo hecho por
Ambivio en favor de L a hécira.
En resumen, aun admitiendo la importancia que tiene el es
tudio de los prólogos y la necesidad de conjugar sus datos con
la cronología de las didascalias, es evidente que por sí solos no
pueden servir de base para una cronología fiable y, a falta de
una mejor solución, quizás lo más prudente sea mantener, con
las debidas reservas, el crédito que la cronología «consular»
de las didascalias tradicionalmente ha venido teniendo.
[28]
estilísticos, métricos, etc.), en la medida en que dichos da
tos pueden interpretarse sin la base previa de una cronolo
gía firmemente establecida y admitiendo de antemano la
dificultad de encontrar líneas evolutivas en un corpus tan li
m itado, com pacto y concentrado cronológicamente. Se
trata de una difícil cuestión, sobre la que se echa en falta
un estudio de conjunto y en la que no podem os m ás que
apuntar algunas sugerencias dispersas, que suelen servir
para confirmar el orden tradicional, generalmente admi
tido.
Así, por ejemplo, en L a andriana y, en menor medida, en
L a hécira se han querido ver huellas de arcaísmos lingüísticos
y métricos62, que desaparecerían de las demás comedias; se ha
apuntado una tendencia al progresivo mayor empleo del se
nario y a la disminución de la alternancia de metros63; se ha
postulado una tendencia a ampliar el número de helenismos
utilizados64; se ha observado que la diferenciación de la len
gua de determinados personajes es más marcada en las últi
mas comedias65. Finalmente, en mi opinión, lo que salta a la
vista más fácilmente tras una lectura atenta de las comedias,
es un importante desarrollo de los elementos cómicos, sin
renunciar a la seriedad, en sus tres últimas comedias (Eun.,
Phorm., A d.) frente al acentuado anticonvencionalismo de
las primeras, especialmente perceptible66 en el caso de L a
hécira61.
[2.9]
La p o l é m i c a l i t e r a r i a d e l o s p r ó l o g o s
E l prólogo polémico
[30]
Pero está claro que las afirmaciones de los prólogos no pue
den entenderse al pie de la letra y que las exigencias de su de
fensa pueden haberlo obligado a ser más condescendiente
con la tradición de lo que en realidad era.
Más probable es que Terencio hubiera decidido prescindir
desde el principio del prólogo expositivo y esto, al menos, es
lo que parece deducirse del tipo prácticamente similar de ex
posición que realiza en sus seis comedias. Pero resulta impo
sible determinar si hubiera prescindido completamente del
prólogo72 o, quizás, como consideramos más probable, lo hu
biera utilizado para dar una ligera información sobre la come
dia y sus relaciones con el modelo griego, así como para ha
cer una pequeña admonición al público73. Hay que tener en
cuenta que Terencio por su uso del prólogo está muy cerca de
figuras tales como Ennio, Accio y Lucilio, que en su práctica
literaria demuestran gran interés por las reflexiones críticas, se
gún el modelo alejandrino del poeta-filólogo74. Y es m uy pro
bable que este interés se hubiera reflejado también en los pró
logos de Terencio, aun en el caso de no haber tenido que ha
cer frente a las críticas de sus rivales.
En cuanto a la cuestión del grado de originalidad de Teren
cio y sus posibles modelos en utilizar el prólogo para debates
literarios la respuesta no puede darse con rotundidad, aunque
todo apunta a que, con todos los precedentes que quieran
[31]
verse, también en esto fue innovador y quiso romper con la
tradición imperante75.
Es verdad que ya en Plauto pueden encontrarse ciertos pre
cedentes en los prólogos de la Asinaria y Vidularia, en los que
el autor aprovecha la presentación de la comedia para realizar
una especie de manifiesto literario76. Pero, en cambio, no pue
de demostrarse, pese a la opinión favorable de Leo77, que Ce
cilio haya utilizado el prólogo para reflexiones críticas78.
Se han señalado79, en cambio, las fuertes analogías que exis
ten entre el prólogo terenciano y la parábasis aristofanea, que
ya anticiparía todos sus contenidos (referencias al pasado tea
tral del autor, declaraciones de poética, crítica de los rivales,
etc.), sin que ello implique que Terencio haya conocido o imi
tado directamente a Aristófanes. Arnott80 sugiere como hipó
tesis que algún desconocido autor de la Comedia Media o
Nueva podría haber recogido en un prólogo no expositivo los
motivos de la antigua parábasis y que de ahí podrían haber
llegado directa o indirectamente a Terencio81.
Luscio Lanuvino
[32]
signa como makuolus uetus poeta ‘un viejo poeta malintencio
nado’ (Andr. 6-7, Heaut. 22 ),poeta uetus ‘un viejo poeta’ (Phorm.
1,13) o, simplemente, Me o is ‘ése’ (Heaut. 30, 33; Phorm. 18,22;
Eun. 16). Es Donato en su comentario (Andr. 1) quien nos in
forma de que se trata del comediógrafo Luscio Lanuvino82 y
hay que suponer que la pluralidad de críticos se refiere a una
camarilla de autores secundarios.
Desgraciadamente, aparte de lo que dice Terencio en sus
prólogos y pequeños detalles que añade Donato en su co
mentario, lo único que sabemos de este personaje es que Vol
cacio Sedígito lo colocaba en el puesto noveno de su canon83.
A partir del cmce de acusaciones y contraacusaciones que
mantuvo con Terencio, cuyo eco percibimos en los prólogos de
las comedias de este último, parece que hemos de ver en Luscio
un purista que rechazaba la libertad con que los antiguos cómi
cos romanos como Nevio, Plauto y, posiblemente, Cecilio ha
bían adaptado a sus originales, propugnando la traducción literal
de los modelos griegos84. En concreto, son tres las acusaciones
que Terencio formula contra Luscio: la de condescender dema
siado con las convenciones cómicas85, la de dejarse anastrar por
la ampulosidad trágica86 y la de alterar el orden legal de las inter
venciones judiciales87. Y el denominador común de todas ellas
82 Lanuvio era una pequeña ciudad situada a unos treinta kilómetros al sur
de Roma. Sobre Luscio Lanuvino, cfr. Duckworth (1936: 62-65), Grimal
(1970), Garton (1972: 41-72).
83 Cfr. infra, pág. 89.
84 Terencio lo acusa de ser un mal escritor, pese a ser un buen traductor, y,
en consecuencia, de hacer malas comedias latinas a partir de unos buenos ori
ginales (cfr. Eun. 7-8). En el mismo sentido ha de inteipretarse la obscura dili
gentia que Terencio le imputa en Andr. 21, para defenderse de la acusación de
«contaminap> a sus modelos.
85 Cfr. Heaut. 31 ss., donde Terencio critica a Luscio por una típica escena
de serum currens. Sobre el sentido de esta y las otras dos acusaciones que Te
rencio formula contra Luscio, cfr. Gaiser (1972: 1087-1088).
86 Cfr. Phorm. 6 ss., donde Terencio sugiere que Luscio ha representado
una escena en que un joven loco (¿de amor?) veía huir a una cierva persegui
da por perros, que le pedía ayuda.
87 Cfr. Eun. 10-13, donde Terencio acusa a Luscio de haber escrito una
adaptación del Thesauros (probablemente) de Menandro en la que hizo pro
nunciar al demandado su discurso de defensa antes que el demandante expli
cara los motivos de su reclamación. Donato (ad loe.) nos explica que Terencio
[33]
parece ser el de haber distorsionado con su escrupulosa fidelidad
a los modelos el espejo de la vida que toda comedia debe aspirar
a ser, por haber mantenido determinadas escenas que contrade
cían la verosimilitud natural de la vida romana. Terencio da a en
tender que él habría reformado o suprimido tales escenas.
Es posible que esta diferente concepción del arte dramático
sea la que haya llevado a Luscio a atacar a Terencio. Pero no cabe
duda de que en las críticas de Lanuvino deben haber influido
también factores personales. El viejo escritor, que puede haber
sido el principal representante del teatro cómico tras la muerte
de Cecilio y quizás su sucesor en el cargo de presidente del colle
gium poetarum, habría visto amenazada su preeminencia por la
repentina aparición del joven talento88. El hecho de que Teren
cio tuviera buenas relaciones entre la nobleza puede haber lleva
do a Lanuvino y su camarilla a interpretar la competencia como
desleal. Y naturalmente razones políticas de oposición a la noble
za pueden haber desempeñado también un papel importante89.
L as acusaciones de Luscio
Contaminación
[34]
del término «contaminar» es cuestión largamente debatida91.
Desde los tiempos de Donato se discute si el matiz predomi
nante es el de «mezclar», «combinar»92 o el verbo tiene su acep
ción habitual de «adulterar», «deteriorar»93. Y, admitiendo este
segundo significado, como parece más probable, aún habría
que decidir si la pretendida adulteración afecta sólo al mode
lo principal, que se vería deteriorado por la adición de partes
extrañas, o también a las fuentes secundarias94.
En todo caso, conviene tener presentes dos consideracio
nes importantes. En primer lugar que las palabras de Terencio
son quizás deliberadamente vagas y que quizás no debe buscar
se en la acusación de «contaminar» un procedimiento preciso
e identificable. Con razón se ha señalado que el término «con
taminar» podría no tener un sentido concreto sino ser simple
mente «la referencia a la descripción exagerada de Luscio del
procedimiento particular de Terencio»95. Cabe incluso la po
sibilidad de que el término no sea de Luscio sino de Teren
cio, que estaría tratando de emplear un concepto deliberada
mente vago y evasivo para ocultar el sentido exacto de la acu
sación96.
En segundo lugar, hay que tener en cuenta que la acusa
ción de contaminación sólo es aludida en los dos primeros
prólogos y que después no vuelve a mencionarse, pese a que
[35]
el cargo (aparentemente más grave) de furtum que en los pró
logos posteriores (Eun., A d.) se le imputa a Terencio parece
implicarla97. D a impresión de que Terencio98, que fue delibe
radamente vago e impreciso en sus dos primeros prólogos,
cuando Luscio lo acusa del cargo definido y concreto de pla
gio, ya no puede utilizar su escudo protector y no le queda
más remedio que replicar directamente.
En todo caso, en- cuanto a los fundamentos de la acusa
ción, parece claro que los adversarios de 'lerendo se movían
ante todo por una razón práctica: la reducción del número de
modelos griegos disponibles para su adaptación en la Roma
de la época. D ado que una comedia griega ya adaptada no
podía .volver a utilizarse sin exponerse a la acusación de «pla
gio», es natural que ios adversarios vieran con malos ojos la
política de m ezclarlos".
Pero podrían haber influido factores de tipo literario. Es
posible que en la época de Terencio se hubiera impuesto la
tendencia a una fiel adaptación de los modelos griegos100 y
que se viera con malos ojos el menor cambio realizado en
ellos101. En todo caso ha de tenerse en cuenta que la acusa
ción de contaminación parece referirse exclusivamente a la in
serción de escenas procedentes de otros modelos griegos, y en
ningún momento se discuten las adiciones (o modificacio
nes) personales, que, según parecen implicar las palabras del
propio Terencio, el autor latino tenía derecho a hacer libre
mente102.
Más adelante nos referiremos a los casos de contaminación
(entendida ya en el sentido técnico moderno de inserción en
[36 ]
el modelo principal de escenas procedentes de una segunda
comedia griega) que la crítica moderna ha creído detectar en
las comedias de Terencio y a las posibles razones que pueden
haber llevado a Terencio a utilizar dicho procedimiento.
Plagio
[37]
de furtum, está admitiendo implícitamente haber practicado
contaminatio.
Lengua y estilo
[38]
no intenta ni defenderse, limitándose a pasar al contraataque
y reprochar a Luscio sus propios defectos109. Sin embargo de
los cuatro cargos que se le imputan es el único que todavía
hoy es digno de tenerse en cuenta. Para su discusión remiti
mos al lector al apartado de esta Introducción sobre la lengua
y el estilo de Terencio.
Los m o d e lo s g r ie g o s
Í39]
En cuanto a las razones de su selección, se ha sugerido que
Terencio podría haber querido evitar ciertos personajes e inci
dentes que le parecían indecorosos, como la lujuria de los vie
jos verdes o la codicia y descaro de ciertas cortesanas111. Pero
cabe pensar que su preferencia por Menandro se deba espe
cialmente a razones positivas, como su interés por los proble
mas éticos, por la estructura dramática y la caracterización de
los personajes112.
Lamentablemente no conservamos el texto completo de
ninguno de sus originales y no hemos tenido la suerte de que
las arenas de Egipto nos hayan obsequiado, como en el caso
de Plauto113, con algún fragmento significativo de los mis
m os114, que pudiera servir para establecer una comparación
sobre bases objetivas y fiables. En espera de que esto pueda
suceder algún día, hemos de conformarnos con las noticias
que el propio Terencio nos brinda en sus prólogos, con las in
formaciones, no demasiado abundantes ni precisas, de Dona
to y, sobre todo, hemos de recurrir al análisis interno de las
comedias, comparando las técnicas en ellas utilizadas con
las técnicas, cada vez mejor conocidas, de Menandro.
L a crítica terenciana
[40]
se al pie de la letra ni interpretarse como prueba de una abso
luta fidelidad en la adaptación de sus originales. Ya hemos di
cho que las afirmaciones de los prólogos han de aceptarse con
la debida cautela y, sobre todo, han de entenderse en el con
texto adecuado. Posiblemente lo que Terencio pretende con
sus palabras es establecer su independencia de Plauto y librar
se así de las acusaciones de unos críticos que, por lo que dice
de ellos, sí parece que practicaban el principio de literalidad y
absoluta fidelidad en sus traducciones116.
En todo caso, la valoración exacta del grado de fidelidad o
independencia de Terencio respecto a sus modelos dista mu
cho de ser una cuestión unánimemente aceptada, hasta el
punto de que puede decirse que el problema de la originali
dad de Terencio, en mayor medida aún que el de Plauto, es
una de las cuestiones m ás controvertidas de la Filología Clá
sica.
Posturas extremas y contrapuestas en esta discusión han
mantenido durante muchos años representantes de las escue
las alemana e italiana. Así mientras en un importante artículo
de Jachmann se define a Terencio como un simple traductor
en el moderno sentido de la palabra117, el filósofo italiano
Croce lo elevaba a la categoría de genio creador, considerán
dolo el Virgilio de la comedia romana118.
[41]
N o son éstos el momento ni el lugar adecuados para hacer
una reseña de las distintas posiciones mantenidas al respecto
por los especialistas119. Señalaremos simplemente que, aun
que es posible que Terencio haya seguido más o menos fiel
mente a su modelo en numerosas escenas120, la tendencia ac
tual es a admitir un número cada vez mayor de cambios, que
revelarían un alto grado de independencia y originalidad te-
renciana.
L as modificaciones terencianas
Contaminación
Μ
escena de los Synapothneskontes de Dífilo en la que «un joven
arrebata a un lenón una cortesana» (w. 8-9). En L a andriana
las cosas ya no están tan claras. Terencio admite también en
su prólogo haber insertado en la Andria de Menandro todos
los elementos que le han parecido bien de la Perinthia del mis
mo autor, aprovechando la similitud de la trama de ambas co
medias. Pero no dice qué es exactamente lo que ha tomado
de dicho modelo secundario. Donato nos informa de que los
personajes de Carino y Birrias fueron añadidos por Terencio a
la comedia y, en consecuencia, suele admitirse que Terencio
añadió a la trama original de la A ndria las escenas en que apa
recen estos personajes (II 1, 2, 5; IV 1, 1; V 5) pero de la in
formación de Donato no se deduce con claridad si estos aña
didos derivan también del modelo secundario o, com o pare
ce más probable, ambos personajes son creación personal de
Terencio, con lo que su inserción no podría considerarse «con
taminación» en el sentido estricto de la palabra.
122 Cfr. Don. Andr. 14: ...(Terentius) conscius sibi estprimam scaenam de Perin
thia esse translatam, ubi senex ita cum uxore loquitur, ut apud Terentium cum liberto.
At in Andria Menandri solus est senex.
[43]
de Terencio transformó el monólogo en que Quéreas descri
bía la violación en un diálogo123.
Pero no sólo la adición de personajes, sino también su eli
minación nos es testimoniada por Donato. Su comentario al
verso 825 de L a béciram se interpreta, corrientemente, en el
sentido de que transformó en monólogo un diálogo entre Bá
quide y otro personaje (quizás, Pánfilo)125, suprimiendo la es
cena de reconocimiento del modelo griego.
Una última modificación es testimoniada por Donato,
cuando nos dice126 que en el original griego de E l eunuco se ex
plicaban con más detalle los motivos por los que el viejo te
nía ganas desde hacía tiempo de castigar a Báquide. Pero no
precisa más y no nos explica las razones que tuvo Terencio
para abreviar a Menandro.
123 Cfr. Don. Eun. 539: bene ¡¡lítenlapersona est, cui narret Chaerea, ne unus din
loquatur, ut apud Menandrum. Cfr. Introducción de El eunuco, pág. 454.
124 Cfr. Don. Hec. 825: breuitati consulit Terentius, nam in Graeca haec aguntur,
non narrantur.
125 Sobre las diversas hipótesis emitidas, cfr. Introducción de La hécira,
pág. 726.
126 Cfr. Don. Eun. 1001: manifestius hoc Menander explicat iamprindein infes
tum meretrici senempropter corruptum ab ea Phaedriani, nunc demum se ¡mienta occa
sione itindicaturum.
127 Cfr. Sandbach (1975).
128 Cfr. Gomme y Sandbach (1973: 16-19), Frost (1988: 2-3).
M
Terencio derivadas de Menandro hay al menos 18 escenas de
ese tipo, que, sumadas a las cuatro del Formión129, hacen un
total de 22. En consecuencia, existen grandes posibilidades de
que todas o la mayoría de ellas sean el resultado de cambios
introducidos en los modelos griegos. En ellas Terencio puede
haber añadido alguno de los personajes, fundido dos escenas
del original o, simplemente, anticipado la entrada (o retrasa
do la salida) de alguno de los personajes130.
[45]
de Pánfilo en 866-868, haya suprimido otras escenas, en las que
se daría a conocer el desenlace a todos los personajes de la co
media. Para el detalle y las diversas explicaciones de los fina
les remitimos al lector a la introducción de cada comedia.
[46]
las primeras noticias de Antífila, para suprimir la referencia a
la práctica ateniense que imponía a las mujeres el corte de pelo
en señal de luto134, y que en Los adelfas (cfr. Don. Ad. 215) sus
tituyó la amenaza de Ctesifón de suicidarse por la de exiliarse,
quizás porque a Terencio el motivo del suicidio le pareció de
masiado exagerado e inapropiado a la realidad romana.
Ejemplos de la inclusión de elementos romanos tendría
mos en Andr. 771, donde Donato comenta que la presencia
de las mujeres libres que acompañan a Gliceria en el momen
to del parto, es una modificación terenciana (nam de Romano
more hoc dixit); o en Ad. 351, donde Sóstrata envía a buscar en
su ayuda a un pariente de su difunto marido y Donato nos
comenta que en el original de Menandro es a su hermano a
quien Sóstrata solicita ayuda (apudMenandrum Sostrataefrater
inducitur). Y, aunque no contamos con el testimonio de D o
nato, posiblemente de origen terenciano es la escena de los
aduocati del Formión (w. 446-459) en que se parodia un consi
lium típicamente romano135. Y, si aceptamos en Ad. 347 la lec
tura miserat de A , en vez de la de amiserat, atestiguada por los
manuscritos caliopianos, quizás podríamos ver una referencia
a la costumbre romana del anillo de compromiso, que podría
haber sustituido a una promesa formal del original griego136.
Modificaciones en la caracterización
de los personajes
134 Cfr. Don. Phorm. 91: Apollodorus tonsorem ipsum nuntiumfacit, qui dicat se
nuperpuellae comam ob luctum abstulisse, quod scilicet mutasse Terentium, ne externis
moribus spectatorem Romanum offenderet. Es decir, en la comedia griega era el pro
pio peluquero el que, por haber cortado el pelo a la joven, daba la noticia a
los jóvenes. Naturalmente este cambio provoca que en la adaptación latina
quede sin motivación el uso de la barbería, cuya función en el original griego
a esta luz resulta evidente: cfr. Arnott (1975: 51).
135 En las notas a la traducción señalamos otros ejemplos de elementos ro
manos probablemente insertados por Terencio en su adaptación.
136 Cfr. Gaiser(1972: 1094). Cfr. también n. 43 de la traducción de Losadelfos.
[4 7 ]
El más llamativo de todos ellos es el que afecta a la caracte
rización de Démeas que en las escenas finales de Los adelfas de
antipático, estricto y dogmático pasa a convertirse en simpáti
co, complaciente y liberal. Pero no resulta fácil demostrar que
sea Terencio el responsable de dicho cambio.
También sobre otros personajes han recaído las mismas
sospechas. Sobre el personaje de Formión se ha sospechado
que Terencio puede haber añadido los rasgos de parásito a un
personaje griego que no era más que un refinado sicofanta137,
aunque quizás sea preferible pensar que la personalidad de
Formión en el original ya combinaba los dos rasgos.
En fin, en E l eunuco se ha querido ver un contraste entre la
caracterización positiva que de la cortesana Taide se hace en
escenas anteriores y en la final en que acaba repartiendo sus
favores entres dos hombres, Fedrias y el soldado. Terencio po
dría haber ensombrecido al final de la comedia el carácter de
la cortesana, para evitar la desaprobación que elevados rasgos
de generosidad y bondad podrían provocar entre los especta
dores romanos.
Más frecuente, sin embargo, es la tendencia contraria de
atribuir a Terencio cambios en el sentido de ennoblecer y hu
manizar el carácter de sus personajes, un ejemplo de los cua
les puede verse en la caracterización muy positiva con que es
presentada la cortesana Báquide en la escena I I 4 de Elheauton-
timorúmeno, frente a la caracterización de mala meretrix que se
le atribuye en las demás escenas de la comedia.
Conclusión
137 Cfr. Martin (1964a: 20-22). Gaiser (1972: 1099) prefiere pensar que los
dos aspectos del parásito estaban ya presentes en Apolodoro.
[4 8 ]
La pretensión última de Terencio era, sin duda,, rivalizar
con Menandro, reproducir en latín no ya la letra sino el espí
ritu de la comedia griega más refinada. Pero ni siquiera esta re
producción del espíritu del maestro tiene por qué haber sido
servil y quizás haya razones para ver en Terencio, m ás de lo
que se ha venido haciendo en el pasado, un dramaturgo autó
nom o, para decirlo en palabras de Lowe138, un «auténtico
autor de teatro».
La búsqueda _del realismo pueden haberlo llevado a supri-,
mir el prólogo expositivo, a modificar el ambiente de los
m odelos griegos, a rechazar alguna de las convenciones tea
trales, así com o a definir el estilo y el metro de sus come
dias. Pero, además, la importancia concedida por Terencio a
las exigencias éticas y morales también puede haber sido un
factor im portante139. De todas formas creemos que éste es
un factor que tiende normalmente a exagerarse. Finalmente
hay que tener muy en cuenta (y en mi opinión son esencia
les) los cambios efectuados por Terencio para adaptarse a
los gustos del público romano, especialmente tratando de
añadir emotividad, vivacidad y com icidad a sus come
dias140. Estos elementos son especialmente prominentes en
las tres últimas comedias, lo que hace sospechar que en su
utilización podría haber influido el fracaso inicial de L a hé
cira, una comedia que carece completamente de dichos ele
mentos, y que, quizás, podría reflejar mejor los verdaderos
gustos de Terencio, pues los repetidos esfuerzos realizados
por sacar adelante su representación parecen sugerir que Te
rencio estaba profundamente convencido y orgulloso de
sus méritos141.
[4 9 ]
La e x p o s i c i ó n s i n p r ó l o g o
[jo]
ironía dramática, no es cierto que la ironía haya desaparecido
completamente de sus comedias. Por una parte las alusiones
más o menos veladas a la verdad oculta146 y, por otra, la igno
rancia o ceguera de los personajes, que no han conseguido o
se resisten a reconocer la verdad, cuando ya es conocida, al
menos en parte, por los espectadores, proporcionan a estos
últimos a partir de un determinado momento la oportunidad
de disfrutar de importantes dosis de ironía.. En consecuencia,
puede decirse que las comedias de Terencio contienen una sa
bia mezcla, en diferentes proporciones, de ironía y suspense.
Veamos el detalle de las distintas comedias147.
«Andria»
[ 51]
nas como III 1, cuando Simón se resiste a admitir la verdad
del parto de Gliceria (471-472, 478-479), ya conocida por los
espectadores.
«Hecyra»
«Heautontimorumenos»
«Eunuchus»
[53]
«Phormio»
«Adelphoe»
156 En este punto es probable que el prólogo griego aclarara los equívocos
a que podía haber inducido al espectador el diálogo precedente entre los dos
hermanos. Algunos autores, sin embargo, suponen que el prólogo griego se
encontraba al principio de la comedia. Cfr. sobre la cuestión la Introducción
de El eunuco.
t54]
Pero desde el momento en que sabemos que Esquino ha
raptado a la cortesana para su hermano (cfr. 256 ss.), el espec
tador puede disfrutar con ironía las equivocadas conclusiones
a que llegan tanto Sóstrata como, especialmente, Démeas y
esta ironía en determinados momentos llega a cotas extraordi
nariamente altas: cfr. especialmente las palabras de Démeas
en w . 546 ss., cuando presume de ser el primero en enterarse
de todo y en realidad, como comenta burlón su esclavo Siró,
no está enterado absolutamente de nada:
[55]
dicio de que Terencio ha diseminado esos datos del prólogo
por la comedia, colocándoles allí donde las necesidades de la
trama o sus dotes de artista le sugerían que era oportuno159.
En todo caso no hay que olvidarse de que el dios no era
la única fuente de exposición en la Com edia Nueva ni d e .
que habitualmente los dioses informaban poco sobre los
acontecimientos pasados o futuros limitándose, por lo gene
ral, a desvelar la identidad oculta de un personaje. Y, en cual
quier caso, siempre hay que contar con la posibilidad de repe
ticiones de información en los modelos griegos160 y, además,
hay que tener en cuenta que los dioses de Menandro, aun
cuando son utilizados para recitar un prólogo divino, no son
los únicos encargados de la exposición y suelen decir muy
poco sobre los acontecimientos futuros161.
L as razones de Terencio
[ 5<S]
L a D OBLE INTRIGA
165 Cfr. Don. Andr. 301: in hoc colloquio altera pars ostenditurfabulae, siquidem
Andria ex duorum adulescentium periculis gaudiisque componitur, cum fere solam
Hecyram Terentius et unius comoediam adulescentis effecerit. Cfr. también Andr. 977;
Phorm. praef. 1, 9; Euanth. com. 3, 9: illud etiam inter cetera eius (sc. Terenti) lau
de dignum uidetur, quod locupletiora argumenta ex duplicibus negotiis delegerit ad scri
bendum. Nam excepta Hecyra, in qua unius Pamphili amor est, ceterae quinque binos
adulescentes habent.
166 Ésta es al menos la opinión de Golberg (1986: 123-148, esp. 126).
[ 57]
otras causas, haya de atribuirse también a la extrema sencillez
de su trama167. Veamos el detalle de las distintas comedias.
Andria
Heautontimorumenos
[ 58]
En E l heautontimorúmeno los amores de Clinias y Clitifón
están íntimamente entrelazados desde el momento en que,
para engañar a Cremes, Báquide es presentada como amante
de Clinias y el reconocimiento de Antífila como hija de Cre
mes, que está a punto de dar al traste con el engaño, es utili
zado como base de las nuevas intrigas de Siró contra el viejo.
Al final, incluso, Cremes utiliza la boda de Antífila com o me
dio de castigar a Clitifón, desheredándolo.
Pero, además, es evidente la importancia que tiene la doble
intriga para la caracterización de los personajes, ya que permi
te resaltar los caracteres contrapuestos no sólo de los amantes
(Clinias y Clitifón, Báquide y Antífila) sino también, y funda
mentalmente, de los dos viejos, Menedemo y Cremes.
La duplicación sirve también para subrayar el centro de in
terés de la comedia, que no es otro que el desenmascaramien
to del verdadero carácter de Cremes, que, pese a su aparente
humanidad, no es más que un hipócrita y un egoísta170.
Eunuchus
[59]
Phormio
Adelphoe
[6ó\
L O S PERSONAJES
Personajes masculinos
El joven
175 Sobre el famoso juicio de Varrón, transmitido por Nonio, cfr. infra,
págs. 89-90.
176 Duckworth (1942: 270).
177 Pánfilo y Carino en Andria, Clinias y Clitifón en Heautontimorumenos,
Fedrias y Quéreas en Emmchus, Antifón y Fedrias en Phormio, Esquino y Cte-
sifón en Adelphoe. La Hecyra es la única comedia que tiene un solo joven, cu
riosamente un joven casado que se ha enamorado de su mujer.
[6l]
La contraposición no es demasiado marcada en las prime
ras comedias. Falta en L a hécira, que, como hemos dicho, es
la única comedia de Terencio que carece de la doble intriga;
pero tampoco en L a andriana ni en E l heautontimommeno las
diferencias entre jóvenes están demasiado perfiladas178.
Ya en el Formión la timidez y cobardía de Antifón, que la
menta haberse casado y carece de valor suficiente para hacer
frente a su padre, contrasta con la energía y coraje que mues
tra Fedrias, especialmente cuando se trata de ayudar a su ca
marada.
Pero es quizás en E l eunuco y en Los adelfas donde las dife
rencias individuales alcanzan el máximo contraste. En la pri
mera con la debilidad e indecisión de Fedrias179 contrasta la
vitalidad, resolución, apasionamiento de su hermano Qué-
reas. Y en Los adelfas, la franqueza, valentía y sentido del pu
dor de Esquino contrasta fuertemente con la impotencia y ti
midez de su hermano Ctesifón. Quéreas y Esquino forman,
sin duda, la pareja de jóvenes más atractiva de las comedias te-
rencianas.
Pero, aun sin funcionar por contrastes, como en la Flecyra,
la delincación del carácter del joven puede ser marcada: es el
caso de Pánfilo, el joven marido, a la vez indeciso y obstinado,
enamorado de su esposa y decidido a no causarle daño, pero
incapaz de perdonarle su culpa y sobrellevar la afrenta que
para él suponía tener que reconocer al hijo que cree de otro
como suyo propio.
En fin, una característica que comparten todos los jóvenes
terencianos y que los diferencia de los plautinos es su decen
cia básica: todos ellos son fieles y tiernos con sus amadas, te
merosos y respetuosos de sus padres (su dilema es precisa
mente tener que elegir entre los dictados del amor y la obe
[62]
diencia debida a sus padres)180, y, además, especialmente soli
darios y serviciales con sus camaradas.
' El viejo
[<%]
De todos ellos, son sin duda Démeas y Mición, exponen
tes del padre duro y comprensivo, respectivamente, los más
conseguidos.
Señalemos, finalmente, que bien por consideraciones éti
cas, bien por rechazo a todo lo que signifique vulgaridad y far
sa, Terencio no da cabida en sus comedias al viejo verde, tan
del gusto de Plauto. En Formión Cremes trata de ocultar a su
mujer y a su hijo un antiguo amor y la existencia de una hija
ilegítima; pero no es un senex amator (cfr. 1016 ss.). Es verdad
que se encuentra en una situación similar a la de este último
cuando Formión descubre el secreto a su esposa, la rica Nau-
sístrata. Pero el tema recibe un tratamiento serio y moral, con
la condena de Nausístrata por la hipocresía de Cremes, muy
diferente del tratamiento cómico que le da Plauto183.
El esclavo
183 Sobre el motivo del viejo enamorado en Terencio, cfr. Conca (1970).
184 Sánchez Cristóbal (1989: 44-46).
185 Cfr., por ejemplo, Sánchez Cristobal (1989: 30-39), Cupaiuolo (1991:
37 ss.).
186 Es el caso de Simón en Andria y de Cremes en Heautontimorumenos.
[64]
driana, sus intrigas no sirven más que para complicarlo todo
y lograr un resultado contrario del que se buscaba187.
Muy poco convencionales son, especialmente, los Parme-
nones de E l eunuco y de L a hécira. En E l eunuco Parmenón no
sólo no intenta ningún engaño, sino que hasta trata de disua
dir a Quéreas de poner en práctica el engaño que él m ismo le
sugiere y él mismo es, posteriormente, engañado y burlado
por Pitíade (954 ss.). Y el Parmenón de L a hécira sólo es útil
para realizar la exposición (en la comedia no hay eng'año); para
evitar que descubra la verdad, se le envía constantemente de
recados (cfr. 815 ss.) y al final es uno de los pocos personajes
que no se enteran del desenlace (cfr. 879 ss.).
Es especialmente en las dos últimas comedias (Formión y
Los adelfas) donde las intrigas de Formión (ayudado por Geta)
y de Siró (Adelphoe) están tratadas de una forma más tradicio
nal188. Parece como si Terencio quisiera adaptarse, al menos
en cierta medida, a los gustos de su público, aun sin renunciar
a la seriedad de planteamiento que lo caracteriza.
Personajesfemeninos
La matrona
187 Davo incluso llega a admitir que su plan ha sido un fracaso (Andr. 669,
679 s.).
188 Lo mismo puede decirse en gran medida de la intriga de Siró en Elheauton-
timorúmeno.
189 Son cinco: Sóstrata en Heaut., Nausístrata en Phormio, Sóstrata y Mirti
na en Hecyra, Sóstrata en Adelphoe.
[65]
salvo honrosas excepciones190, nos las presenta Plauto. En Te
rencio se detecta una clara tendencia al ennoblecimiento de
este personaje. Todas ellas son buenas, virtuosas, comprensi
vas, sumisas a sus maridos y amantes de sus hijos, ejemplo de
abnegación y sacrificio.
La única excepción la constituye, en cierta medida, Nausís-
trata, la matrona del Formión, una mujer rica, que tiene arreba
tos de cólera cuando se entera de la doble vida de su marido,
pero pronto cede a las explicaciones que se le dan y se calma,
aprovechando la ocasión para obtener el perdón de su hijo.
Entre todas ellas destaca Sóstrata, la suegra de la Hecyra, dis
puesta a cualquier sacrificio con tal dé conseguir la felicidad de
su hijo y la armonía de la familia. Acusada por su marido por
ser la responsable de la partida de casa de su nuera (198 ss.), sos
tiene noblemente su inocencia y se resigna generosamente a re
tirarse al campo para asegurar la felicidad conyugal de su hijo.
La joven
[66]
parece creada o al menos remodelada por Terencio para resal
tar la nobleza de su carácter195.
Aunque no se trata de una verdadera virgo, en esta catego
ría podríamos incluir como ejemplo destacado a Filúmena, la
joven esposa de L a hécira, que soporta con resignación a toda
prueba los desplantes y ofensas de su marido en el breve pe
ríodo que sigue a la boda y con su conducta sabe ganarse su
verdadero amor.
La cortesana
195 Cfr. Brothers (1980: 118, 1988: 16-17). Cfr. también la Introducción de
la comedia.
196 Gilula (1980a) sostiene, poco convincentemente, que todas las cortesa
nas de Terencio pertenecen el tipo de la meretrix mala y que la idea de una
bona meretrix es una invención de Donato.
197 Cfr. Brothers (1980: 111, 1988: 16-17). Cfr. también la Introducción de
la comedia.
198 Lana (1947: 60 ss., 173 ss.), Duckworth (1952: 260-261), Cupaiuolo
(1991:24-31).
[67]
procaz de Báquide (Hec. 158 ss.). Pero cuando Taide y Báqui
de aparecen en escena, demuestran ser modelos de virtud y
generosidad. Taide pide a su amante que se retire momentá
neamente al campo en favor de un soldado pero no actúa por
egoísmo, sino altruistamente, buscando el bien de Pánfila, a
la que quiere devolver a sus padres. Báquide, por su parte, no
sólo no se enfurece al ser abandonada por Pánfilo sino que le
facilita generosamente la reconciliación con su mujer. El pro
pio Terencio parece consciente de que su caracterización de la
cortesana es profundamente novedosa199 y Donato señala
reiteradas veces el carácter noble e innovador de estos perso
najes200.
Personajes grotescos
[68]
El parásito
El soldado
202 Apelación esta última que Donato le asigna varias veces en su comenta
rio: cfr. Don. Phonn. 319, 348, 352.
203 Cfr. especialmente su chiste sobre la cena dubia (342) y su petición de ser
invitado a cenar (1053).
[69]
E l len ón
A sp e c to s é t ic o s y so c ia le s
do]
da a la acción y comicidad es casi absoluta y en las que tienen
un puesto marginal las reflexiones éticas y morales, las restan
tes comedias abordan y plantean con seriedad diversos pro
blemas de las relaciones humanas, entre los que el tema de las
relaciones generacionales entre padre e hijo y, concretamente,
el problema de la educación ocupan un lugar destacado. Pero
además, las comedias de Terencio en su conjunto aparecen to
das ellas impregnadas de un elevado sentimiento ético y mo
ral, designado habitualmente como humanitas, que le ha vali
do a Terencio el reconocimiento de todas las generaciones y,
junto con sus méritos lingüísticos, le ha asegurado un puesto
ininterrumpido en la educación desde el siglo primero de
nuestra era hasta tiempos relativamente recientes.
Ya hemos hablado anteriormente de la tendencia terencia
na a ennoblecer el carácter de los personajes y a presentarlos,
en líneas generales, como personas decentes y honestas. Pero
hay más, en la obra de Terencio, puede apreciarse, como ha
puesto de relieve especialmente la crítica italiana204, una fuer
te carga polémica contra la tradición y las convenciones socia
les, contra la forma de vida y la ética tradicional, que se con
creta en el enunciado de principios de ética social y familiar
y de pedagogía profundamente innovadores. Por este moti
vo, el teatro de Terencio ha sido calificado de revolucionario,
no en el terreno socio-económico, sino en el campo ético y
social, en el terreno de las instituciones familiares y de la edu
cación205.
Elproblema de la educación
204 Cfr., por ejemplo, Lana (1947, 1987) Perelli (1973), Cupaiuolo (1991),
etcétera.
205 Me refiero concretamente al libro de Perelli citado en la nota anterior.
[71]
en los sucesivos el problema pedagógico se olvida y los prin
cipios expuestos al comienzo de la comedia no encuentran
ninguna aplicación en el desarrollo de la trama206.
Es en Los adelfas donde el tema de la educación se plantea
con toda su crudeza. Los hermanos Démeas y Mición repre
sentan dos sistemas educativos antitéticos: el sistema liberal
propugnado por Mición y el rígido y severo practicado por su
hermano Démeas. El primero educa a su hijo con compren
sión e indulgencia, convencido de que el mejor sistema peda
gógico consiste en habituar a los hijos a la sinceridad y a la
confianza, en dejarles desarrollar libremente el sentido del ho
nor, de lá conciencia y de la responsabilidad; el segundo, en
cambio, trata a su hijo con dureza, restringiéndole la libertad
y el dinero, recriminándolo constantemente y abrumándolo
con ejemplos ajenos. Sorprende que al final, cuando todo pá-
rece apuntar a que la educación liberal de Mición ha triunfa
do y el fracaso de Démeas parece completo, los papeles se in
vierten y el lector queda como desconcertado sin saber exac
tamente a qué atenerse y cuál es el método educativo
propugnado por Terencio. De todas formas, independiente
mente de la solución que demos al debatido problema del fi
nal207, parece claro que Terencio se inclina decididamente a
favor del primero.
También en E l heautontimorúmeno Terencio trata a fondo el
problema de la educación aunque desde unas premisas ligera
mente diferentes. Ni Cremes puede identificarse con Mición,
ni Menedemo con Démeas. Pero la contraposición de dos
métodos educativos subyace a la problemática concreta de la
comedia. M enedemo, que ha sido un padre duro en el pa
sado, ya al principio de la comedia admite humildemente
el error que su vecino Cremes le reprocha duramente. Pero el
problema es que Cremes, pese a sus razonamientos y conse
jos, dista mucho de ser un padre indulgente y comprensivo.
El desarrollo posterior de la comedia dará la razón a Menede
mo y no a Cremes, no porque los consejos de este último fue
ran equivocados, sino porque no los practica y se comporta
[72]
de forma opuesta a como predica, siguiendo las normas tradi
cionales de conducta. La innata severidad de Cremes sale a re
lucir, especialmente, cuando descubre que es él y no Menede
mo quien ha sido engañado. Mientras en Los adelfas se contra
ponen la liberalidad de Mición y el rigor de Démeas, en E l
heautontimorúmeno lo que se contrapone es.el verdadero cari
ño y la humilde sinceridad de Menedemo y la fatuidad e in
sinceridad del comportamiento Cremes.
Es muy probable que la importancia que el tema de la edu
cación adquiere en Terencio sea reflejo de la polémica existen
te en su época entre conservadores y liberales, entre la educa
ción tradicional predicada por Catón y la liberal y helenizan-
te practicada por Emilio Paulo y los Escipiones, y está claro
que en esta polémica Terencio toma partido decididamente a
favor de los primeros. Principios fundamentales de la educa
ción liberal para Terencio son la necesidad de la comprensión
de los padres por las exigencias naturales de los jóvenes, la
confianza entre padres e hijos, la educación en la sinceridad,
y, especialmente, el principio de la libre formación de la con
ciencia moral, necesario para obtener la benevolencia del hijo
hacia el padre208.
208 Cfr. Perelli (1973: 107-108), según el cual este concepto no se encuentra
en la pedagogía griega y es creación original de Terencio.
209 Esta crítica de las convenciones sociales es más patente en las primeras
comedias y, especialmente, en La hécira.
210 Según Perelli (1973: 32) el aspecto más destacado de la polémica anti
convencional de Terencio es, precisamente, el rechazo de la misoginia tradi
cional del teatro cómico, tanto griego como latino. Este rechazo nacería de
[73]
trimonial, la relación entre amos y esclavos, el hábito de ex
poner a los hijos ilegítimos, el tópico de que las suegras son
hostiles a las nueras, que las cortesanas son malas y ávidas de
lucro, etc. Los personajes están condicionados por estas con
venciones y el drama nace, precisamente, del contraste entre
las convenciones y los afectos íntimos. Los personajes que
más se sustraen a las convenciones y aparecen con ánimo más
noble son los más afectados por los prejuicios, la suegra y la
cortesana211.
L a «humanitas»
[7 4 ]
za, por encima de las distinciones accidentales establecidas
por la sociedad, se deriva la necesidad de comprensión con
las debilidades y culpas ajenas y la obligación de respetar y
ayudar a los demás hombres, de tratarlos decentemente214.
Pero el concepto de humanitas implica un segundo as
pecto tan importante o más que el anterior que es el reco
nocimiento de la singularidad de la persona humana, de su
plena autonom ía de acción, de la libertad de la naturaleza
individual frente a las im posiciones dogmáticas. La libertad
del individuo en Terencio sólo tiene un límite en el deber
de respetar a los otros hombres, de ayudarlos y de favore
cerlos, sacrificándose incluso a sí m ism o por el bien de los
demás215.
Resulta difícil saber el grado de originalidad que correspon
de a Terencio en la formulación de estos principios. Las opi
niones de la crítica oscilan entre la de quienes sostienen que
sólo se trata de principios de la filosofía griega216 y la de quie
nes atribuyen una gran originalidad a Terencio217. En todo
caso hay que tener en cuenta que ideas similares habían sido
desarrolladas por la filosofía griega del siglo iv a.C. (especial
mente por Aristóteles y los peripatéticos) y de ahí se habían
filtrado en las comedias de Menandro (en cuyas comedias el
concepto de φιλαντροπί,α tiene un peso muy importante) y
que estas ideas humanistas se habían puesto de m oda por
aquellos años en los círculos de la alta sociedad filohelena en
los que creció Terencio. A Terencio, de todas formas, corres
ponde, al menos, el nada desdeñable mérito de haberse he
cho portavoz de tales principios.
Conviene no olvidar, sin embargo, como señala Von Al
brecht, que
[75]
miento del original. La humanitas, aunque importante, no es
un criterio que baste p or sí solo para explicar sus comedias;
conviene añadirles sátira, escepticismo y un cierto com por
tamiento pesim ista: rasgos tam bién estos típicamente ro
m anos218.
Len g u a y e s t il o
[7 6 ]
Para definir el estilo222 de Terencio, una comparación con
el de Plauto creemos que puede resultar enormemente ins
tructiva.
Coloquialismos
222 Golberg (1986: 182) señala que mejor que de estilo de Terencio debería
hablarse de estilos, distinguiendo, al menos, entre (i) el estilo retórico de los
prólogos, (ii) el estilo vivo y rápido del diálogo y (iii) el estilo de las partes narra
tivas y expositivas.
223 Sobre el diminutivo en Terencio cfr. Minarini (1987: 80-101). Según
esta estudiosa (pág. 85), Plauto usa 214 diminutivos que en conjunto aparecen
512 veces, mientras Terencio usa 44 que aparecen 115 veces. Ello significa que
en Plauto hay un diminutivo cada 40 versos, en Terencio uno cada 53.
224 Minarini (1987: 100) observa que la menor presencia del diminutivo
en Terencio depende de la menor importancia que tiene el sonido en su estilo.
Terencio no parece dispuesto a emplear el diminutivo para construir figuras
de dicción, en contra del proceder de Plauto. Muy interesante resulta el análi
sis que realiza (págs. 87-92) de adulescentulus, el único diminutivo común a los
dos autores que es más frecuente en Terencio que en Plauto (23/12). Mientras
Plauto no lo pone jamás en boca de los padres, éste es su puesto normal en
Terencio, donde el término se carga a menudo de una connotación afectiva y
sirve para expresar su participación en los problemas de los jóvenes.
225 Cfr. Shipp (1960:51-52), quien señala que, aunque a veces expresan frecuen
cia, generalmente se cargan de valor afectivo, sirviendo para expresar desaproba
ción: cfr., por ejemplo, Andr. 144 clamitans, 767 Qiiidclamitas?, 828 A t rogitas, etc.
[77]
Mucho menos frecuentes en Terencio que en Plauto son’
también las fórmulas de juramento (pol' edepol, ecastor, mecas
tor.; etc.)226 así como las de maldición e imprecación (omnes di
teperdatl, uae tibi!, uae capiti tuol, etc.), que en Terencio casi no
existen. En cambio, se ha señalado que las llamadas interjec
ciones primarias (ab, attat, au, ebo, hem, hui, oh, uah, etc.) son
tres veces más frecuentes en Terencio, lo que no deja de ser in
dicativo de su voluntad de otorgar un tono más natural y me
nos llamativo al diálogo227.
Nada parecido encontramos en Terencio a los omnipresentes
y coloristas insultos plautinos. Frente a la tendencia plautina a in
ventar y acumular insultos, que le lleva a crear, incluso, escenas
enteras de injuria (most. 1-83, Pers. 425-26, Pseud. 357-369), Teren
cio no sólo utiliza una variedad mucho menor sino que rara vez
utiliza más de un término a la vez y los emplea exclusivamente
cuando son apropiados a los personajes y las situaciones228.
Y lo mismo sucede con los términos de ternura. Mientras
en Plauto podemos encontramos con una cascada de doce
términos seguidos (cfr. Poen. 365-367: M ea uoluptas, mea de
licia, mea uita, mea amoenitas, / meus ocellus, meum labellum, mea
salus, meum sauium, / meum mei, meum cor, mea colustra, meus
molliculus caseus), Terencio sólo usa dos expresiones de ese
tipo: anime mi (que sólo aparece tres veces en las seis come
dias)229 y meum sauium (que aparece sólo una)230. Para expre
sar cariño, Terencio se limita a emplear la fórmula sin duda
coloquial del adjetivo meus unido al nombre propio o común
del personaje al que va dirigido (miPhaedria, mea n utrixp1.
226 Hay 1.368 ejemplos en Plauto pero sólo 188 en Terencio. Teniendo en
cuenta la diferencia de versos, representan aproximadamente el doble en Plau
to que en Terencio: cfr. Adams (1984: 48-49).
227 Son unas tres veces más frecuentes en Plauto que en Terencio (unos 530
ejemplos en Plauto frente a 450 en Terencio): cfr. Haffier (1934: 127-129),
Shipp (1960: 46), Barsby (1999b: 21-22). Para una detallada discusión de di
chas interjecciones, cfr. Hofmann (1958: 12-31).
228 Se ha calculado que en la comedia romana aparecen 285 términos de in
juria, de los cuales Plauto usa 254 y Terencio sólo 76: cfr. Lilja (1965: 78-85).
229 Cfr. Andr. 685, Heaut. 406, Eun. 95.
230 Cfr. Eun. 456.
231 Cfr. Adams (1984: 68-73). Con razón habla Conte (1996: 80) del lengua
je «censurado» de Terencio, señalando que en seis comedias, todas con intrigas
[78]
También hace Terencio un uso mucho más restringido de
los helenismos, que pone especialmente en boca de los perso
najes masculinos de baja condición social (lenones, parásitos,
esclavos), en lo que se supone un reflejo de las costumbres
lingüísticas de la lengua real232.
No hay en Terencio nada semejante a las imaginativas y, a
veces, inacabables metáforas o símiles plautinos. El uso de Te
rencio está mucho más próximo al de Menandro y al que po
demos imaginar que se daba en la lengua diaria del publico
educado. La forma más común de metáfora es la metáfora de
una simple palabra, la mayoría de las veces expresada por un
verbo.
de amor, la palabra «beso» no aparece más que dos veces y que además se ha
bla poco de cuerpos, comida, bebida y, naturalmente, de sexo. En el mismo
sentido ha de interpretarse la ausencia prácticamente total de anfibologías eróti
cas tan frecuentes en Plauto: cfr. Herrero Ingelmo y Montero Cartelle (1987: 97).
Parker (1998) sugiere tres pequeñas excepciones (Hec. 95 y 761, Ad. 215).
Cfr. además n. 73 de La hécira.
232 Sobre los helenismos en Terencio, cfr. Hough (1947-1948), Maltby (1985).
233 Cfr. la omisión del verbo de decir en Andr. 29: paucis uerbis te uolo; de
movimiento en Andr. 361: ego me continuo ad Chremem; de vista en Ad. 539: si-
quid rogabit, nusquam tu me; etc.
234 Cfr. Andr. 164: quem quidem ego si sensero..., 149: non tu ibi gnatum...?,
300, 344, 803, etc.
235 Cfr. Andr. 803-804: Itan Chiysis? Hem?... / Qitid nos? Quo pacto hic? Satis-
ne rede?
[79]
los personajes sean interrumpidos236 o interrumpan a otros en
medio de la frase237. Es frecuente también que el verso termi
ne en una interjección, con la que empieza la intervención de
un nuevo hablante.
Partes narrativas
Elementos retóricos
236 Cfr. Andr. 118-119: (SI.) ...adulescentulam / forma... (SO.) bona fortasse;
149, 300, 533.
237 Cfr., por ejemplo, Eun. 697-698, 805-806. Cfr. Hough (1969-1970).
238 Cfr. Golberg (1986: 182-202).
239 Cfr. Andr. 127 ss.
[8o]
cido completamente de la lengua de Terencio, pero su uso es
mucho más limitado. Se ha señalado que Terencio utiliza más
figuras retóricas que Menandró y de hecho no es difícil en
contrar en Terencio ejemplos de dobletes y tripletes, de asín
deton, anáfora, antítesis, aliteración, asonancia y quiasmo.
Pero Terencio no usa estos recursos para llamar la atención
por sí mismos sino, simplemente, para dotar de un cierto gra
do de elevación o elegancia a su estilo.
U na excepción, sin embargo, ha de hacerse con el estilo
de los prólogos, que difiere considerablemente del estilo de
las comedias propiamente dichas y que adapta las técnicas
de la oratoria contemporánea a las exigencias de la polémica
teatral.
Los prólogos, en efecto, no sólo muestran indicios de ha
ber sido organizados y estructurados según los principios ex
puestos en los manuales de retórica, sino que además ofrecen
un lenguaje altamente retórico, en el que abundan las asonan
cias, aliteraciones, antítesis, anadiplosis, paranomasias, parale
lismos, quiasmos y demás recursos propios de la retórica ro
mana240. En su lenguaje destaca igualmente el importante nú
mero de términos forenses o cuasi-forenses empleados, que
sirven para dar al prólogo el carácter de alocución a un jura
do o de discurso de defensa que realmente tienen241.
Comicidad verbal
[81]
incluso los esclavos, están demasiado seriamente implicados
en los problemas dramáticos para entregarse a las gracias y
chistes gratuitos tan típicos de Plauto242.
Estilo uniforme
242 Algunos ejemplos de juegos de palabras pueden verse en Andr. 955 (rec
te); Eun. 84 s. (tremere y horrere), 403 (mirum); Phorm. 342 s. (dubia cena); Ad. ATI
(sapientia), 732 (facere). Sobre la ausencia de anfibología erótica en Terencio,
cfr. n. 231.
243 Cfr. Rubio (1956:1 xlvii).
244 Cfr. Bravo (1989-1995: 66).
245 Cfr. Sandbach (1970); Webster (1974: 99-110), Katsouris (1975: 101-126),
Arnott (1995).
246 Maltby (1979: 141-143) habla de «long-winded expressions»: por ejem
plo, prohibeo en lugar de ueto, sceleratus en vez de scelestus, etc.
[ 82]
seguido por un sustantivo o pronombre (tipo mea tu). Al con
trario hercle, mehercle, ei, quaeso (parentético), age, sisjsodes serían
utilizados exclusivamente por los hablantes masculinos247.
Características lingüísticas típicas de los personajes de baja
extracción social (lenones, esclavos, parásitos o soldados, pero
no de las prostitutas) serían el uso de helenismos248, de los di
minutivos249 y en general de las metáforas coloristas250.
Y también se ha señalado que los procedimientos estilísti
cos retóricos y oratorios son usados por los personajes que
podríamos denominar «burgueses», los que siguen los criterios
de la mentalidad y moral convencionales; y que, en cambio,
los personajes que se pueden definir como «patéticos» derra
man sus emociones íntimas con rasgo de estilo cercanos a los
de la poesía lírica y elegiaca251.
Pero, además, se pueden percibir también diferencias indi
viduales entre los personajes252 que, en algunos casos, llegan a
convertirse en auténticas muletillas253, e, incluso, diferencias
dentro del mismo personaje, según la función escénica que le
corresponda desempeñar254.
Arcaísmos
[83]
que pueden considerarse propias del latín arcaico255. Hay que
tener en cuenta, sin embargo, que Terencio, como Plauto,
mantiene deliberadamente ciertas características que ya eran
arcaicas en su época y que alterna con las clásicas y modernas,
bien por motivos métricos256, bien por motivos estilísticos,
para caracterizar, por ejemplo, como hemos señalado, el esti
lo solemne y conservador de determinados personajes. En
todo caso, los arcaísmos, tanto los auténticos como los delibe
rados, en Terencio son poco significativos.
M e t r o y m ú s ic a
«Diverbia»y «cantica»
[84]
cal (cantica) y si las partes líricas o cánticos propiamente, escri
tas en versos líricos de ritmo variable (mutatis modis cantica) al
canzan una proporción importante (14%), en Terencio el pa
norama cambia totalmente. N o sólo las partes habladas supe
ran claramente a las recitadas, con unos porcentajes de 52%
y 48% respectivamente, sino que las partes líricas han desapa
recido casi por completo. La seis comedias de Terencio sólo
contienen tres breves cánticos, que no llegan a 30 versos de
extensión, localizados, curiosamente, en las habitualmente
consideradas primera y última de sus comedias: dos en L a an
iñ aría (481-484 y 625-638) y uno en Los aielfos (610-617)258.
Naturalmente en las partes habladas el senario yámbico
es el único verso utilizado. En las partes recitadas, com o en
Plauto, también en Terencio es el septenario trocaico el más
utilizado. Pero, mientras éste ha de considerarse sin titu
beos el verso favorito de Plauto (8.800 ejemplos, lo que su
pone un 40% del total) en Terencio este verso ocupa una dis
creta segunda plaza con sus 1.300 w . (22% del total) frente a
los 3.100 senarios (52%, como hemos dicho)259.
Llama la atención, sin embargo, el elevado uso que Teren
cio hace del octonarioyámbico, el segundo verso más utilizado
por Terencio en las partes recitadas, muy superior al uso de
Plauto (Ter.: 870 ejemplos, Pl.: 420, lo que da una proporción
de 7:1 a favor de Terencio). Lindsay sugiere que con este ver
so Terencio trata de cubrir la función desempeñada en Plauto
por los anapestos260. Pero quizás esta teoría no basta para ex
plicar la evidente desproporción del uso de los dos escrito
res261 y es más razonable pensar que Terencio vio en este ver
258 Cfr. Andr. 481-484, un cántico en baquíacos, que podría servir para des
tacar la entrada de la comadrona Lesbia y, al tiempo, recordar su afición al
vino (w. 228-233; cfr. Plaut. Pseud. 1246 ss.). El cántico de Andr. 625-638 (en
créticos) podría servir para caracterizar los lamentos de Carino como afemina
dos (cfr. Shipp, 1960: 171). En Ad. 610-617 (en reizianos y coriambos según
Kauer-Lindsay, pero la estructura métrica de este cántico es muy controverti
da: cfr. Cecarelli, 1991: 396) Esquino expresa sus agitadas emociones.
255 Los datos los tomo de Duckworth (1952: 362 ss.).
260 Lindsay (1900: 80).
261 Los versos anapésticos largos de Plauto sólo suman unos 500, lo que re
presenta unos 25 por comedia, cuando la media de octonarios yámbicos en
las comedias de Terencio es de 145.
[85]
so un sustituto no sólo de los anapestos sino de los versos lí
ricos en general262.
Las mismas razones pueden explicar el alto porcentaje de
octonarios trocaicos, utilizados por Terencio, aunque en tér
minos absolutos su uso sea relativamente bajo (unos 90 ejem
plos, frente a los 150 de Plauto), mientras que el porcentaje de
uso del septenario yámbico (Plaut. 1.300, Ter. 400), coincide
prácticamente en ambos.
E l camhio de ritmo
[86]
Conclusión
Fortuna y p e r v iv e n c l a
Antigüedad267
265 Cfr. Quint, inst. 10, 1, 99-100 citado infra, pág. 92 n. 291.
266 Cfr. Braun (1970).
267 Un detallado estudio de la fortuna de Terencio en la Antigüedad puede
verse en Ronconi (1970) y Marti (1974).
[87 ]
da que, al decir de Suetonio (uita Ter. 3) E l eunuco constituyó
un éxito sin precedentes268 y que el propio Suetonio (ibidem)
afirma que las otras cinco comedias gozaron «por igual» del fa
vor del público (aequaliterpopuloprobauit), limitándose a apos
tillar que, en opinión de Volcacio Sedígito, de todas ellas el
menor mérito correspondía a L a héciram .
Y este éxito, que en mayor o menor medida Terencio obtu
vo en vida, parece que lo acompaña, al menos en los escena
rios, después de su muerte. Se discute si Terencio debe incluir
se entre «la flor de los poetas» ya desaparecidos que se evoca
nostálgicamente en el prólogo de Cásina (v. 18), compuesto,
probablemente entre el 160 y 150 a.C.270, pero, en todo caso,
por las didascalias tenemos noticias de reposiciones postumas
de sus comedias, que tuvieron lugar, al menos, entre el 146
y 141 o 140 a.C.271. Parece, además, que las comedias de Teren
cio, como las de Plauto y otros autores arcaicos, continuaron
representándose con éxito a lo largo del siglo i a.C., como se
deduce de los testimonios de autores como Varrón272, Cice
rón273 y de Horacio274 y como parecen confirmar las inscrip
ciones de Pompeya donde aparece cinco veces el nombre de
Menedemo, el viejo de ElheautontimorAmeno275.
268 Hasta el punto de que hubo de representase dos veces en el mismo día
y reportó a su autor (o director) unos fabulosos beneficios cifrados en 8.000
sestercios: cfr. Suet. uita Ter. 3.
269 Una revisión de las opiniones tradicionales sobre la fortuna de Terencio
en vida puede verse en el reciente trabajo de Parker (1996).
270 Cfr. Bravo (1989-1995: 75).
271 Concretamente de El heautontimorAmeno y de El eunuco en el 146, de La
andriana entre el 143 y 134, y del Formión el 141 o 140 a.C.: cfr. Dziatzko y
Hauler (1913:25).
272 Cfr. Varro rust. 2, 11, 11 que señala que el viejo de El heautontimorúme-
no (Menedemo) actuaba cubierto con un vestido de piel de cabra (gr. διφ&έ-
ρα), comentario que no es explicaría de no haberlo visto en escena.
273 Cato 65: idque cum in vita tum in scaena intellegi potest ex iisfratribus qui in
Adelphis sunt. Quanta in altero duritas, in altero comitas!
274 Hor. epist. 2, 1, 60-62: hos (sc. Plautus, Caecilius, Terentius, etc.) ediscit et hos
arto stipata theatro / spectat Roma potens, habet hos numeratque poetas / ad nostrum
tempus Lini scriptoris ab aeuo.
275 Cómicamente deformado bajo la forma de Menedemermnenus (o Me-
red.). CIL 4, 1211, 1212, 1216, 1637, 1830. Cfr. Dziatzko y Hauler (1913:
27-28 n. 5).
Después de su muerte, sin embargo, Terencio continúa
siendo atacado con odio feroz por los críticos. El papel que
en vida de Terencio había desempeñado Luscio Lanuvino
será asumido, tras su muerte, por Porcio Licino y Volcacio Se-
dígito.
De la malignidad del primero contra Terencio, fruto, sin
duda, de su partidismo político, son testimonio unos versos
citados por Suetonio (uita Ter. 2) en que Porcio se hace porta
voz de las insinuaciones y sospechas acerca de las relaciones
del comediógrafo con sus noble amigos, que lo habrían col
mado de riquezas y honores sólo en razón de su juventud y
atractivo físico (ob florem aetatis suae) para después dejarlo
abandonado a su suerte y reducido a la extrema miseria276.
Y esta actitud hostil perdura en el discutido canon de los poe
tas cómicos de Volcacio Sedígito277, en el que Terencio ocupa
nada menos que el sexto lugar, no sólo después de Cecilio, Plau
to, Nevio sino después de dos poetas casi desconocidos como
Licinio Imbrex o Lucio Atilio, al que Cicerón (Att. 14, 20, 3)
califica de poeta durissimus.
En todo caso, el juicio de Sedígito contrasta con la opinión
de Afranio, el más grande cultivador de la togata, quien, casi
por el mismo tiempo, en el prólogo de sus Compitalia no sólo
declara expresamente haberlo imitado278, sino que lo califica
como el primero de los poetas cómicos279.
Pasando ya al siglo i a.C., no se puede asegurar que Varrón,
que fiae un gran admirador y estudioso de Plauto, se ocupara
exprofesso de Terencio. Pero, en todo caso, tanto del interés de
Varrón por Terencio como del aprecio que por él sentía pue
de ser un claro indicio su afirmación, transmitida por Sueto
nio, de que prefería el comienzo de los Adelphoe al del origi
nal de Menandro280. Conocemos, además, el famoso juicio
[89]
suyo (Men. 399 Bücheler) que daba a Terencio la palma en la
caracterización de los personajes (in ethesin), a Plauto en los
diálogos (in sermonibus) y a Cecilio en las tramas (in argumen
tis), al tiempo que caracteriza al estilo terenciano por su ‘me
dianía’ (mediocritas) frente a la ‘abundancia’ (ubertas) de Pacu
vio y la ‘sobriedad’ (gracilitas) de Lucilio281.
A medida que el gusto literario evoluciona y se refina, la
preferencia y revalorización de Terencio será cada vez más
marcada. A pesar de los elogios que Cicerón dedica a la co
media plautina, que no parecen ir más allá de una genérica
admiración por la poesía arcaica y reacción contra el movi
miento neotérico, el cómico latino por el que siente admira
ción Cicerón es Terencio. Cicerón aprecia expresamente en
Terencio su lenguaje selecto, su gracia y su dulzura282. Pero el
interés que Terencio despertaba en Cicerón se demuestra es
pecialmente por el gran número de citas y referencias a sus co
medias283 así como las muchas expresiones que aluden o re
cuerdan frases terencianas284. Y que muchos de estos ejem
plos se encuentren en las cartas, formando parte de la
expresión diaria de Cicerón, es signo de la honda influencia
que ejerció sobre Cicerón la lectura de Terencio.
Con el juicio de Cicerón coincide César, quien también re
conoce a Terencio la pureza de lengua, aunque lamenta su fal-
feo]
ta de vigor que lo lleva a apostrofarlo como un Menandro a
medias (dimidiateMenander)2*5.
Ya en la época de Augusto, Horacio, como no podía ser
menos, comparte con Cicerón la admiración por Terencio.
Horacio, portavoz de una poesía de elite que desdeña el
aplauso del gran público y trata sólo de agradar a los doctos,
es natural que no tenga más que críticas para Plauto286, mien
tras, en lo que podría ser probablemente una velada alusión a
las desventuras teatrales de Terencio, expresa su simpatía y
comprensión por el poeta que desafía la incomprensión del
populacho pronto a preferir los espectáculos de fieras o de pú
giles287. Horacio es parco en alabanzas (e, incluso, en referen
cias) a Terencio, a quien atribuye la palma en el arsm , pero en
la severidad con que reiteradamente trata a Plauto y otros
autores arcaicos podemos ver implícitos elogios a nuestro co
mediógrafo, a quien, sin duda, consideraba el menos critica
ble de todos los poetas arcaicos. Además, en sus obras y, espe
cialmente, en sus sátiras encontramos numerosas reminiscen
cias terencianas289.
[91]
Esta situación no parece modificarse en la época de Tibe
rio. Veleyo Patérculo, en el esbozo de historia literaria que in
serta en sus Histoúae, menciona a Terencio (juntamente con
Cecilio y Afranio) entre los tres astros de este género, mien
tras a Plauto lo relega, sin mencionarlo, al apartado aspera y
rudia de los comienzos. Y es famosa la imitación que hace
Persio de la escena inicial de E l eunuco, que ya Horacio había
imitado en sus sátiras290.
También Quintiliano, el famoso crítico literario, pese a es
tar convencido de la superioridad de la comedia griega, cita
varias veces a Terencio, a quien alaba por la suprema «elegan
cia» de sus diálogos291, aun lamentando que no hubiera limi
tado aún más la variedad métrica de sus comedias, ciñéndose
al uso de los senarios292.
Y también Plinio el Joven conoce a Terencio, pero sus refe
rencias son tremendamente vagas y no parecen demostrar un
conocimiento o aprecio especial (Epist. 1, 16, 6; 6, 21, 4). Sir
ven, sin embargo, para demostrar que ni Terencio ni Plauto
eran ya conocidos por las representaciones de sus comedias
en el teatro y que ambos tenían un primer puesto en la edu
cación de la juventud, incluida la femenina293.
El caso es que Terencio fue, desde el siglo i de nuestra era,
un autor escolar y , como tal, despierta pronto el interés de fi
lólogos y gramáticos. Entre los estudiosos del siglo I d.C. que
[92.]
se ocuparon de él hay que mencionar a Marco Valerio Probo
(segunda mitad del siglo i d.C.) el filólogo que en tiempos de
los Flavios se dedicó a editar siguiendo los métodos de la crí
tica alejandrina a los principales autores latinos294. Por noti
cias de Donato y otros autores sabemos que se interesó y tra
bajó sobre Terencio295, aunque es difícil, sin embargo, valorar
el papel exacto que tuvo en la tradición textual de Terencio.
Parece seguro que circuló en la Antigüedad una copia de Te
rencio anotada por él, aunque que tal copia pueda considerar
se una verdadera edición y que esta edición sea el origen de
nuestra tradición textual es algo que dista mucho de ser uni
versalmente admitido296.
El interés por Terencio disminuye en el siglo n, cuyos gus
tos arcaizantes van a entronizar a Plauto. Al contrario que Ci
cerón y Horacio, Frontón se interesa por Plauto más que por
Cecilio e ignora a Terencio. Es de Plauto de quien Frontón
toma la mayor parte de sus arcaísmos, mientras sólo dos o tres
son terencianos. Y tampoco Aulo Gelio, que tan encendidos
elogios hace de Plauto, cita más que ocasional e incidental
mente a Terencio297, demostrando no sentir por él un interés
especial.
Aun así ciertos indicios nos permiten suponer que la llama
del interés por Terencio no se había apagado. Es a media
dos del siglo π cuando Sulpicio Apolinar, el maestro de Aulo
Gelio y del emperador Pertinax, compuso las períocas o suma
rios de las comedias de Terencio, que figuran en los manuscri
tos al frente de las mismas. En esta época escribió Emilio
Áspero un comentario completo298, Helenio Acrón un co
mentario al Eunuchus y otro de los Adelphoe, Arruntio Celso
[93 ]
uno del Phormio. Todos ellos se han perdido y sólo conserva
m os noticias por escritores posteriores, especialmente Dona
to. Y es posible que a finales de este siglo haya que atribuir el
desenlace apócrifo de L a andúana, que es un ejemplo más del
interés que despertaba Terencio299 entre los estudiosos.
Tras el oscuro paréntesis del siglo m300, en el siglo w el interés
por Terencio vuelve a resurgir. Terencio (junto a Virgilio, Sa-
lustio y Cicerón) es uno de los cuatro autores que forman el
canon escolar de Arusiano M esio, la quadriga M essii, com o
la denomina Casiodoro (inst. 1, 15, 7)
Es en esta época cuando se escriben los comentarios de
Evancio301 y de Donato. Pero también Servio, como no podía
ser menos, en su comentario a Virgilio cita repetidas veces a
Terencio al que elogia por la «propiedad» de su lenguaje, aun
que lo considera inferior al resto de los cómicos por el resto
de los aspectos302.
Que como consecuencia de este interés escolar por Teren
cio circularon cientos de copias de sus manuscritos es algo
que podemos suponer con total verosimilitud. En esta época
(siglo iv o principios del siglo v) se copió el más antiguo de
los manuscritos conservados, el fam oso códice Bembino y
otros códices de los que se conservan pequeños fragmen
tos303.
Pero el interés que despertaba Terencio no se limitaba al
ámbito escolar sino que puede constatarse también entre los
ricos y poderosos, como demuestran los manuscritos ilustra
dos. Sus ricas ilustraciones, cuyo origen parece remontarse a
un códice del siglo iv, demostrarían el alto aprecio que un no
ble sentía por el teatro de Terencio.
[9 4 ]
Ejemplos de este tipo de personajes, amantes del comedió
grafo, a finales del mundo romano podemos ver en Ausonio
(310-395) y Sidonio Apolinar (430-479), que vivieron ambos en
el culto ambiente romano de la Galia y en cuyas obras encon
tramos no sólo reminiscencias ocasionales de Terencio sino alu
siones directas a su lectura, que demuestran tanto la familiaridad
de su conocimiento como el alto aprecio en que lo tenían304.
También en la Galia se compuso, probablemente, en esta
época la comedia anónima Querolus, en la que pueden encon
trarse algunos ecos terencianos, que demuestran que su autor
había leído y conocía a Terencio, aunque no puede hablarse
de una verdadera influencia305.
C on la llegada del cristianismo, Terencio superará bastan
te bien la crisis que afecta a la mayoría de los escritores paga
nos. Terencio continúa siendo uno de los poetas más leídos,
no sólo por la calidad moral de sus comedias sino, sobre
todo, porque sigue siendo un autor escolar en el que se apren
de latín, de manera que ni los más consecuentes ascetas po
dían renunciar a la lectura del comediógrafo, si no querían en
mudecer completamente.
Ecos y reminiscencias de sus comedias encontramos, pese
a sus críticas y recelos, en Sedulio306 y San Ambrosio307. Pero
serán especialmente San Jerónimo y San Agustín los que refle
jan un mayor aprecio y conocimiento de Terencio.
San Jerónimo, que, como se sabe, fue alumno de Donato,
el comentarista de Terencio308, recuerda, como no podía ser
304 Cfr. Auson. 8, 58-60 Green: tu quoque, qui Latium lecto sermone, Terenti, /
comis et adstrictopercurris pulpita socco, / ad nona uix memorem diverbia coge senectam
(pasaje que recuerda tanto el juicio de Cicerón en el Limón como la critica de
Horacio a Plauto en epist. 2, 1, 174); Sidon, epist. 2, 2, 2; 3, 13, 1-2; 4, 12, 1.
3°s parece qUe el autor con los préstamos de Plauto y Terencio pretendía
dar una colocación cómica a su obra: cfr. Jacquemard-Le Saos (1994: XXXIII).
306 Cfr. Marti (1974: 171).
307 Cfr. Courcelle (1972).
308 En más de una ocasión recuerda el santo las lecciones de su maestro:
Hier. in eccles. 1, 9-10 ( e t n o n e s t o m n e r e c e n s s u b s o l e ) : huic quid simile
sententiae et comicus ait: nihil est dictum, quod non sit dictum prius (Eun. 41). Vnde
praeceptor meus Donatus, cum istum uersiculum exponeret: «Pereant, inquit, qui ante
nos nostra dixerunt!». Quod si in sermonibus nihil novum dicipotest, quanto magis in
administratione mundi...!
[95]
menos, numerosas veces a Terencio, cuyas comedias son para
él un filón de fórmulas afortunadas309. Pero además, ante las
críticas recibidas por su forma de traducir y adaptar la obra de
Orígenes, no sólo se identifica con Terencio, recordando la
dura polémica que hubo de sostener con Luscio Lanuvino
por su forma de traducir y adaptar a los modelos griegos, sino
que lo toma, junto a Cicerón, como autoridad para defender
su forma libre de traducir310.
También San Agustín, que, a diferencia de San Jerónimo
muestra ignorar a Plauto, tiene de Terencio un profundo co
nocimiento y un elevado concepto311, aunque, en un claro
planteamiento del problema que representaba para los cristia
nos la lectura de los autores paganos, advierte del riesgo que
supone que el alumno, en vez de aprender la lengua a partir
de las acciones escandalosas, pueda aprender las acciones es
candalosas a partir de la lengua312.
Edad Media
309 Cfr. esp. Hier. in Mich. 2 praef., donde se hallan, al estilo de un centón,
combinadas citas de no menos de cinco pasajes de los prólogos de Terencio:
Semper imiidis respondemus, quia non cessa! inuidia, et librorum nostrorum exordia
aemulorum maledicta confutant... Moneo autem tauros pingues, qui circumdederunt
me, ut quiescant et desinant maledicere, malefacta ne noscant sua (cfr. Andr.
22 s.), quae proferentur post si pergent laedere (Eun. 18). Nam quod dicunt, Ori-
genis uolumina me compilare et contaminari non decere (Andr. 16) ueterum scrip
ta, quod illi maledictum vehemens esse existimant, eandem laudem ego maxi
mam duco, cum illum imitari nolo, quem cunctis prudentibus et uobis place
re non dubito (cfr. Ad. 17-19). Si enim criminis est Graecorum benedicta transferre,
accusetur Emims et Maro, Plautus, Caecilius et Terentius, Tullius quoque... Quorum
omnium aemulari exopto neglegentiam potius quam istorum obscuram dili
gentiam (Andr. 20 ss.). López Fonseca (1998: 347-348) da una relación de los
pasajes de Terencio citados por San Jerónimo.
310 Cfr., además del pasaje anteriormente citado, Hier. epist. 57, 5, 1-2 y 5;
106, 3, 2-3. Sobre la cuestión, véase Marti (1974 : 71-72), Nascimento (1995),
López Fonseca (1998: 349-351).
311 Aug. epist. 155, 14, cfr. Hagendahl (1967: 254-264, 378 ss.).
312 Aug. conf. 1, 16, 26; ciu. 2, 7; epist. 91, 4.
[9 6 ]
destacada posición en el curriculo escolar lo que explica su ex
traordinaria difusión, como prueban los más de 700 mss. con
servados313, escritos después del 800, así como las innumera
bles menciones de su nombre en textos medievales. Con
todo, salvo raras excepciones, el conocimiento de Terencio
fue muy imperfecto314 y su influjo literario escaso.
Relativas excepciones a este principio pueden considerarse
las seis comedias sobre conversiones de pecadoras y ejemplos
de castidad que precisamente a imitación de Terencio compu
so en el siglo x Rosvita (935-973), una monja del monasterio
sajón de Gandersheim, con el fin de reemplazar la lectura de
Terencio entre los cristianos. Sin embargo, pese a la declara
ción expresa de la autora que menciona a Terencio com o su
gran modelo antiguo315, las huellas del cómico romano que
pueden detectarse en sus escritos son más bien escasas316.
También parece confirmarse, pese a las dudas que se han
expresado en tiempos pasados317, que Terencio ha sido una
importante fuente de inspiración de la llamada comedia ele
giaca latina de los siglos xii y xm 318.
t97]
Ya los precursores denotan interés y familiaridad con las
comedias de Terencio. Dante sitúa a Terencio en el Purgato
rio319 y cita algunos versos terencianos, quizás tomados de Ci
cerón320. Sabemos que Petrarca apreciaba profundamente a
Terencio, estaba familiarizado con sus comedias y compuso
una biografía del cómico latino. Y del entusiasmo que desper
tó en Bocaccio sirve de prueba el hecho de que copia y anota
personalmente un Terencio completo que se conserva en la
Biblioteca Laurenziana de Florencia.
Hitos destacados en el descubrimiento de Terencio son el
hallazgo en 1433 del comentario de Donato a las comedias
de Terencio por Aurispa en Maguncia así como la publica
ción en 1470 de la editio princeps terenciana en Estrasburgo.
A partir de este momento las ediciones de Terencio se multi
plican y sus comedias, como las de Plauto, no sólo vuelven a
ser representadas321 sino que son traducidas322 e imitadas.
Del interés suscitado por la palliata nace la comedia latina
humanística, en la que se entremezclan los influjos de Plau
to y Terencio, sin que quepa trazar una clara divisoria entre
ambas. Influjos preponderantes de Terencio muestran el
Paulus de Pier Paolo Vergerio, la Cauteriana de Antonio Bar-
zizza y la Phraudiphila de Antonio Cornazzano323. Una im
portante influencia terenciana, pese a tener por m odelos so
bre todo el Curculio y la A sinaria plautinas, resiente la Chry
sis de Eneas Silvio Piccolomini (el papa Pío II) que remite
con frecuencia en sus obras a Terencio e invita a hacer co
pias de él324.
319 Cfr. pnrg. 22, 97: Dimmi dov’é Terenzio nostro antico.
320 Cfr., por ejemplo, Inf. 18, 33-136 donde cita (equivocadamente) Eun.
391-392 a través de Cic. Lael. 98.
321 Aunque Plauto fae preferido en los escenarios, tenemos noticias de una
representación de L a andriana en Florencia en 1476.
322 Sobre las primeras traducciones de Terencio en las distintas lenguas
europeas, véase Albrecht (1997-1999:1238-239).
323 Cfr. Pittaluga (1980).
324 En el siglo xv muchos humanistas que escribieron comedias en latín
tomaron a Terencio como modelo. Entre ellas cabe citar Henno (1497) de
Reutchlin.
[98]
Pero además la influencia de Terencio, junto a la de Séneca
y de Plauto, fue decisiva en el nacimiento y desarrollo del dra
ma moderno. En 1508, como es sabido, se estrena la Cassaria
de Ludovico Ariosto (1474-1533), la primera obra teatral escri
ta en italiano, pieza de estilo plautino, basada en situaciones de
Mostellaria, Poenulus y Rudens, a la que siguieron un año des
pués (1509) I suppositi, inspirada en los Captiui, aunque con
influencia combinada del Eunuchus terenciano. Conocedores
de Terencio son también B. Varchi y Angelo Beolco325 (il
«Ruzzante»),
A partir de aquí y a lo largo del siglo xvi la influencia de
Terencio se extiende y el número de comedias italianas ins
piradas en mayor o m enor grado en Terencio va aumentan
do, a la vez que cunde el ejemplo en los demás países de
Europa, especialmente en Francia326, Inglaterra y Alem a
nia. La fortuna de Terencio alcanza su cénit en los siglos xvn
y xviii, la época del clasicismo francés, de la Ilustración y
del teatro sentimental, para decrecer posteriormente y limi
tarse a un interés prácticamente filológico en los siglos xix
y XX.
Pero no sólo en el teatro sino también en la escuela será
grande la influencia de Terencio, especialmente a partir de la
escuela de Guarino Guarini, cuyo lema puede resumirse en
la siguiente frase: A d sermonis tum puritatem et elegantiam, tum
proprietatem, nemo Terentio magis idoneus*11. Desde finales dei si
glo xv los niños italianos aprenden latín con la lectura y me
morización de pasajes de Terencio y la práctica se hará exten
siva a la mayoría de los países de Europa.
[9 9 ]
Terencio en España328
[ioo]
en 1498334. Es en el último tercio de esta centuria cuando, por
influjos venidos de Italia, hace su aparición Terencio en la es
cuela, aunque parece que no sin resistencia335. Al contrario
que en Europa el movimiento pedagógico humanístico se vio
contrarrestado por una viva oposición de signo reaccionario
en un primer momento, para sucumbir después ante el mode
lo educativo de la Compañía de Jesús. Pese a todo, la difusión
y conocimiento de la obra terenciana en España a partir del
siglo xvi fue importante.
Terencio fue estudiado en las universidades y sus obras, es
pecialmente durante el siglo xvi, representadas durante los
días de fiesta, principalmente en Salamanca. Es posible que
estas representaciones estuvieran en uso desde antes, pero
nuestras noticias no pasan más allá del siglo xvi. Incluso sus
comedias fueron preferidas a las imitaciones de sus obras, has
ta el punto de que en 1574, tras una desgraciada representa
ción de una comedia escrita por Francisco Pérez, profesor de
dicha universidad, el Claustro de Profesores prohibió que, en
adelante, los estudiantes representasen comedias que no fue
ran las originales de Plauto y Terencio336.
334 Sobre las ediciones de Terencio en España, cfr. infra, págs. 112-114.
335 Cfr. Gil Fernández (1984: 99 ss.) y Framiñán (1994: 348-349), que cita
un apunte del primero de los Libros de Claustro conservados en que se regis
tra la sesión del 15 de marzo de 1473, que dice: «Estando leyendo el dicho ba
chiller [Juan Roquino] en su General de los Menores de Tobías [...], en presen
cia de mí, Juan López, notario del dicho Estudio, el dicho bachiller Juan Ro
quino preguntó a alta vos a todos los oyentes, que ende estaban, [...] si eran
contentos todos que concluyese el dicho Libro de Tobías en lugar de Teren
cio, [...] E todos una voce dicentes, respondieron que sí.»
336 Los estatutos de la Universidad de Salamanca de 1530 ordenan la repre
sentación de dos comedias latinas, una de Terencio y otra de Plauto, quince
días antes y después del día de San Juan, y los estatutos de 1538 ordenan a los
estudiantes declamar o representar una comedia de Plauto o de Terencio en
las varias festividades religiosas. «...Cada año se representará una comedia de
Plauto o Terencio o tragicomedia, la primera el primero domingo de las octa
vas de Corpus Xti. y las otras en los domingos siguientes; y el regente que me
jor hiciere y representare las dichas comedias o tragedias se le den seis ducados
del arca del estudio y sean juezes para dar este premio el retor y maestre escue
la» (Estatutos de la Universidad de Salamanca de 1538, título 61, citados por
Enrique Esperabé Arteaga, Historia pragmática e interna de k Universidad de Sa
lamanca, Salamanca, 1914, 203).
[ιοί]
En cuanto a la literatura, ya en el siglo xv abundan las refe
rencias a Terencio pero son poco convincentes para demos
trar un conocimiento directo de sus obras, aunque lo cierto es
que ya se comienza a mencionar como autor de comedias.
Ejemplo característico es el Marqués de Santillana. Aunque lo
cita repetidas veces como autor que le es familiar337, no hay
evidentes pruebas de que el marqués, que no sabía latín ni
disponía seguramente de ningún ejemplar de Terencio en su
biblioteca, hubiera leído las comedias de Terencio.
Grande y reconocida desde hace tiempo es, sin embargo, la
influencia terenciana en L a Celestina y sus imitaciones. Basta
la lectura superficial de la comedia para comprobar que su
autor estaba muy empapado de los clásicos338. Menéndez Pe-
layo escribe: «Ninguna de las comedias de Plauto y Terencio
presenta una acción análoga a la de la Celestina, pero hay en
casi todas rasgos de parentesco y semejanza que las hacen has
ta cierto punto de la misma familia dramática. Rojas se asimi
ló muchos de los elementos de la comedia latina»339. Aparte de
la influencia que Terencio pueda haber ejercido en la concep
ción dramática y técnica escénica de Fernando de Rojas, en
concreto su influjo se percibe especialmente en los nombres
de los personajes (Pármeno, Sosia, Crito, Traso, Cremes, Cen
turio)340, en los tipos (los siervos, los rufianes, las meretrices,
el soldado fanfarrón)341 y en multitud de reminiscencias o si
tuaciones similares342.
337 Así, por ejemplo, justifica el título de su Comedida dePonza, que nada
tiene de dramático, diciendo: «Comedia es dicha aquella, cuyos comienzos
son trabajosos, e después el medio e fin de sus días alegre, gogoso e bien aven
turado; e de ésta usó Terencio Peno y Dante.»
338 Castro Guisasola (1973: 45).
339 Menéndez Pelayo (1941: III292).
340 Probablemente la idea de llamar Centurio a un rufián le ha sido sugeri
da por el v. 775 de El eunuco, en que se pregunta por un «centurión» llamado
Sanga (Vbi centurio est Sunga, manipulusfurum?). Cfr. Menéndez Pelayo (1941:
III xlvi-xlvii), Castro Guisasola (1973: 82).
341 Cfr. Menéndez Pelayo (1941: III 292-293), Castro Guisasola (1973:
90-91).
342 Cfr. su enumeración en Castro Guisasola (1973: 83-90). Cfr. también
Sánchez-Lafuente Andrés (1994: 577-578).
[l02]
La influencia, directa o indirecta (a través de las imitaciones
italianas) de la comedia latina en el teatro español no parece
haberse producido hasta Juan del Encina, «el padre del teatro
español», que, como se sabe, empezó a escribir a principios
del siglo xvi. Sin embargo, la influencia de la comedia latina
(plautina o terenciana) en Juan del Encina y sus seguidores (Lu
cas Fernández y Diego Sánchez de Badajoz) no fue grande343.
Más influido, sin embargo, por el teatro de Plauto y Teren
cio344 se muestra Torres Naharro, a quien les son familiares
sus principios dramáticos, según demuestra el proemio de la
Propaladla345, y también Lope de Rueda346, aunque resulta di
fícil establecer el montante exacto de su deuda con Terencio.
A partir de entonces, sin embargo, el influjo tanto de Plau
to como Terencio parece haber sido escaso, aunque no falten
algunos ejemplos aislados, no m uy estudiados. El teatro en
España va a desarrollarse a contracorriente de la preceptiva
clásica, en lo que tuvo mucho que ver el teatro de colegio je
suítico, «que sirvió fundamentalmente para desacreditar el
teatro latino de Plauto y Terencio y las doctrinas de los pre
ceptistas literarios, contribuyendo al triunfo arrollador del
teatro nacional»347.
Y en esta situación quizás tenga que ver la actitud de aque
llos que como Lope pretenden sustraerse deliberadamente a
su influencia: Muy conocidas son sus declaraciones en el Arte
nuevo de hacer comedias (w. 40-48):
343 Cfr., sin embargo, un intento de ver ecos terencianos en las Eglogas de
Juan del Encina en Framiñán (1994).
344 Cfr. Lenz (1923).
345 Suele aceptarse que la Calamita es la más terenciana de sus obras.
346 Sobre la influencia del teatro clásico, especialmente de Plauto, tanto en
Torres Naharro como en Lope de Rueda, cfr. Grismer (1944: 142-187).
347 Gil Fernández (1984: 115). Naturalmente el teatro jesuítico recibió una
enorme influencia de Terencio: cfr. González Gutiérrez (1997: 230-232); cfr.
también los numerosos ecos de Terencio (no exhaustivos) señalados por Pi
cón, Cascón et al. (1997) en su edición de cuatro comedias de Pedro Pablo de
Acevedo (índice en págs. 610-614).
[103]
para que voces no me den
y escribo por el arte que inventaron
los que el vulgar aplauso pretendieron
porque, como las paga el vulgo, es justo
hablarle en necio para darle gusto348.
348 Declaraciones similares que implican una decidida defensa del teatro
nacional y la afirmación de su superioridad sobre los modelos clásicos, pue
den leerse en El vergonzoso enpalacio de Tirso de Molina, la Miscelánea de Luis
Zapata y en la Elegía séptima de sus Eróticas, Parte II, de Manuel de Villegas.
Véanse los detalles en Gil Fernández (1984: 115-117).
349 Cfr. Duckworth (1942: 403). Véase también Rothberg (1981), Plata Par-
ga (1992).
350 Cfr. Ludwig (1990).
351 Cfr. Pérez (1928). Sánchez-Lafuente Andrés (1994: 576) se inclina, sin
embargo, por considerar La industriay la suerte la obra de Ruiz de Alarcón que
más debe a la comedia latina: «El argumento es de los padres que casan a los
hijos contra su voluntad. Siempre ellos están enamorados de una dama distin
ta, con la que al fin se casan gracias a los esclavos o criados que, mediante en
gaños, consiguen llevar la situación a buen término y también merced al inge
nio de la propia dama.»
[104]
tro352 y, además, se han observado entre el teatro de Alarcón y el
latino importantes semejanzas de estructura, de tipos y de ideas.
Señalaremos finalmente que Terencio también ha sido m o
delo de Moratín, que, como ha puesto de relieve Menéndez
Pelayo, sabe reproducir en sus comedias el espíritu suave y
moderado de nuestro comediógrafo353.
La t r a d ic ió n m a n u s c r it a
E l códice Bembino
[105]
después a su hijo, el cardenal Pedro Bembo. Está escrito en ca
pital rústica, sin separación de palabras, pero con distinción de
versos (25 por página). Por haberse perdido los primeros y últi
mos folios, además de un página intermedia, falta casi toda L a
andriana (los versos 1-786 se han perdido totalmente y de 787-924
sólo se conservan fragmentos), el comienzo de E l heautontimo-
rámeno (w. 1-37) y el final de Los adelfas (w. 915-977).
Presenta numerosas correcciones, obra de diversas manos y
pertenecientes a épocas diversas. Además de la del propio co
pista, se pueden distinguir las manos de un corrector antiquus
(siglo v), de un corrector designado en el margen del texto
como Iouiales (siglo vi), del escoliasta (siglo vi) y, finalmente,
de un conector recens (siglo vil), al cual se debería la mayor par
te de las correcciones357. Contiene también numerosísimos
escolios358.
L a recensión caliopiana
[106]
hay también evidentes errores y lagunas comunes en el inte
rior de una misma clase.
Los principales manuscritos de la clase δ son los siguientes:
[107]
de δ para otras363. De todas formas, pese a las muchas reservas
que se pueden hacer sobre la pureza de estos manuscritos y
sobre la linealidad de genealogía, la existencia de dos familias
no puede ponerse en duda, como tampoco puede ponerse en
duda su origen común364.
N i la época de Σ ni el m om ento en que dicha tradición
se escindió en dos ramas, pese a los num erosos intentos
realizados e hipótesis emitidas, puede establecerse con to
tal seguridad, aunque parece razonable fijar la datación de
Σ en el siglo iv /v d.C., así com o considerar que entre Σ y
los arquetipos de las dos subfamilias no debió de transcur
rir más de un siglo, lo que situaría su origen en un punto
del siglo v /v i d.C.
E l origen de la tradición: Φ
363 Cfr. Grant (1986: 231: 120-121). Significativas son todavía hoy las pala
bras con la que Pasquali (1962) concluye su estudio de la tradición terenciana:
«En ningún otro autor se manifiesta tan claramente como aquí en Terencio,
no ya el error sino los límites de los métodos de Lachmann» (pág. 373).
364 Véase sobre la cuestión Fehl (1938), Grant (1975a, 1986: 160-176).
365 Grant (1986: 5) habla de unos 100 errores comunes.
366 Jachmann (1924: 72 ss.); Jachmann (1934: col. 647 s.).
367 Pasquali (1962: 357 ss.).
368 Cfr. Marti (1961: 120), Zetzel (1981: 48), Grant (1986: 6).
[io 8]
edición. Tiene que haber transcurrido un cierto período de
tiempo entre la presunta edición de Probo y la época en que
se formó el arquetipo de nuestra tradición (Φ), cuyo origen
suele situarse habitualmente en el siglo iii a.C.369.
Una hipótesis distinta sobre el origen de nuestra tradición
es la formulada por Marouzeau370 y Andrieu371, a la que pare
ce adherirse también Rubio372. Marouzeau y Andrieu no cre
en en la existencia del arquetipo Φ, fuente común de A y de Σ.
Según ellos, tanto A como Σ derivarían directamente de Te
rencio, es decir, serían absolutamente independientes, consi
derando que los errores comunes son poco numerosos y apo
yándose en el estudio de las siglas de los personajes y de las
rúbricas de escena.
De todas form as, aun admitiendo que no se trata de una
cuestión cerrada, la tesis de que A y Σ descienden de un ar
quetipo es la aceptada habitualmente por la crítica.
En cuanto al valor de las dos ramas de la tradición, general
mente se ha venido admitiendo la superioridad de A sobre los
códices de la recensión caliopiana, superioridad derivada no
tanto del hecho de que el Bembino sea varios siglos anterior
al resto de los manuscritos de Terencio, sino sobre todo del
hecho de que A parece preservar una tradición relativamente
pura, mientras que Σ presenta toda una serie de alteraciones
evidentemente intencionales. «El recensor de Σ », escribe Pas-
quali373, «ha tratado de agilizar la lectura, simplificando la
construcción, completando frases elípticas, añadiendo acá y
allá palabras que le parecían necesarias, sustituyendo palabras
arcaicas por otras de uso más corriente. Y esto sin fijarse en el
metro y a veces sin haber comprendido bien el texto que ar
bitrariamente cambiaba.» Es decir, los manuscritos caliopia-
nos han sufrido gran número de alteraciones triviales orienta
das a hacer el texto latino más fácilmente inteligible o su gra
369 Pasquali (1962: 361) sugiere el período entre el 251 y el 284. Cfr. Grant
(1986: 9).
370 Marouzeau (1934, 1942-1949:1 89-94).
371 Andrieu (1940).
372 Rubio (1958-1966:1 Ixiii-lxiv).
373 Cfr. Pasquali (1962: 355).
[109]
mática más normal. Pero, aunque A representa una buena tra
dición, contiene también un gran número de errores, de ma
nera que no cabe tener una fe dogmática en éste códice. Ac
tualmente los estudiosos suelen ser más cautos a la hora de va
lorar los méritos teóricos de las dos ramas de la tradición y en
general tiende a otorgarse un valor similar al Bembino y al ar
quetipo de la recensión caliopiana. Cuando A y Σ difieren,
ninguno de los dos ha de considerarse automáticamente su
perior al otro y cada caso ha de ser valorado individualmente.
Y, de la misma manera, cuando Γ y Δ discrepan, ninguno de
los dos testimonios ha de considerarse por principio superior
al otro, aunque el consenso de A y Γ es usualmente preferi
ble al de Δ y el de A y Δ al de Γ 374.
[no]
de los w . 514-521, 549-554, 575-582; y un papiro de Oxirrin-
co (TIb: P, Ozy. 2401), en que se leen los w. 602-668 y 924-979a
también de L a andriana.
En opinión de Grant378, n b correspondería a una recensión
independiente de Φ, aunque ambos derivarían del mismo ar
quetipo, que derivaría a su vez de la supuesta edición de Pro
bo. Π 3, en cambio, derivaría de Φ, pero resentiría el influjo de
los antepasados de A como de Σ .
Las relaciones señaladas entre los distintos manuscritos
pueden reflejarse en el siguiente stemma379:
Γ Δ
[n i]
L a tradición indirecta
E d ic io n e s de T e r e n c io
380 Cfr. Marti (1961: esp. 122 y 151). Sobre la cuestión de las relaciones en
tre el texto de Donato y la tradición directa, cfr. Grant (1986: 60-96).
381 Rubio (1958-1966:1 lxxii) señala que se pueden contar más de 350.
382 Especialmente en los de Mureto y Faerno.
[lI 2]
en el siglo xvi a un ritmo importante383. El ritmo se ralentiza en
el siglo xvii384 y, especialmente, en el xviii385, para apagarse
en el xix. De las ediciones españolas de Terencio en el siglo xx
hablaremos posteriormente.
Es la edición de Bentley (Cambridge, 1726, Amsterdam,
1727) la que inaugura la nueva era de los estudios de Terencio,
suponiendo, especialmente por sus estudios métricos, un im
portante paso adelante en la constitución del texto. Entre las
numerosas ediciones modernas, señalaremos la de Fleckei-
sen (Leipzig, 1857), reeditada varias veces, de carácter hiper-
crítico, que la hace poco fiable, por el elevado número de
conjeturas y cambios injustificados que su autor introduce
en ella. Importante todavía e insustituible por el acopio de
materiales de su aparato crítico es la edición de Umpfembach
(Weidmann, 1870), aunque los criterios que presidieron su ela
boración han sido ya superados386. Un texto excelente ofrece,
en cambio K. Dziatzko (Leipzig, 1884), con una breve pero en-
jundiosa adnotatio critica, que no permite, sin embargo, conside
rarla una verdadera edición crítica. La edición de S. G. Ashmo
re (Oxford, 1908; Nueva York, 1960), con edición crítica e in
troducción, contiene el único comentario completo reciente
de Terencio, que todavía puede consultarse con provecho.
En 1926 W. Lindsay y R. Kauer publicaron su famosa edición
(Oxford, 1926; reeditada con un suplemento del aparato
crítico por O. Skutsch en 1957), que puede considerase sin
duda, pese a las limitaciones de su aparato crítico, la mejor
edición actual de Terencio. En 1947-1949 se publicó en la colec
ción Les BeUes Letres la edición francesa de J. Marouzeau, cuyos
méritos han de verse más en la traducción e introducción que
en el texto propiamente dicho, con un material crítico de se
[113]
gunda mano387 y un criterio discutible en muchas de sus lectu
ras. La edición de Prete (Heidelberg, 1954), cuyo mérito esen
cial radica en el profundo estudio que este autor hizo del có
dice fundamental, el Bembino388, lamentablemente está vicia
da por las numerosas erratas que contiene, que obligan a
manejarla con mucha precaución. La última edición completa
de cierta importancia de que tenemos noticia es la de Oracio
Bianco, con traducción italiana (Turin, 1993), que, aunque no
incluye aparato crítico, ofrece una interesante Nota Criticam .
En nuestro país disponem os de la edición de Lisardo
Rubio, con traducción castellana (Barcelona, Alma Mater,
1957-1966), que utiliza por primera vez las lecturas de un ma
nuscrito de El Escorial, pero que, por lo demás, se limita a
manejar un aparato crítico de segunda mano; y contamos
también, con la edición de J. y P. Coromines, con traducción
catalana (Barcelona, Bernat Metge, 1936, 1956, 1958, 1960),
que sigue con ligeras variantes el texto de Kauer-Lindsay.
Diremos, finalmente, que aunque el texto de Terencio pue
de considerarse en su conjunto relativamente bien estableci
do, la crítica suele ser unánime en señalar la necesidad de una
nueva edición crítica, que revise el conjunto del texto y ofrez
ca un completo y fiable aparato crítico.
Entre las numerosas ediciones individuales de las distintas
comedias, limitándonos a las más recientes, señalaremos las
siguientes:
Andria
[114]
texto de Kauer-Lindsay y un espléndido comentario), la de
M .a Rosa Posani (Bolonia, 1990, con edición crítica e intro
ducción), la de Richard Monti (Bryn Mawr, 1986, con texto
de Kauer-Lindsay y un comentario elemental).
Heautontimorumenos
Eunuchus
Formio
Hecyra
[115]
mister, 1990, basada en el texto de Kauer-Lindsay, con intro
ducción y comentario).
Adelphoe
T r a d u c c io n e s de T e r e n c io
Francés
Italiano
Inglés
[i i 6]
F. O. Copley (Indianapolis, 1967), la de B. Radice (Har-
mondsworth, 1976) y la de R Bovie, C. Carrier y D. Parker
(Baltimore y Londres, 1992).
Alemán
Portugués
En España
[117]
Naturalmente la traducción de Abril, pese a sus méritos, dis
ta mucho de ofrecer las condiciones mínimas de fiabilidad y
legibilidad que pueden exigirse a una traducción de nuestros
días391.
Desde hace unos cincuenta años, disponemos en España
de la espléndida traducción que acom paña a la edición de
L. Rubio (Barcelona, Alm a Mater, 1958-1966), con la que
hemos aprendido a leer a Terencio numerosas promociones de
latinistas. Últimamente publicaron también una magnífica tra
ducción de varias comedias Aurora López y Andrés Pociña:
además de la traducción del Eunuchus (Barcelona, Bosch, 1977)
ya mencionada, las de A ndria, Hecyra y Adelphoe (Madrid,
Akal, 1986). Aunque sus méritos son inferiores a las que aca
bamos de citar, para ser exhaustivos, señalaremos también la
traducción completa de P. Voltes Bou (Barcelona, Iberia,
1953,1990) y la de Andria de A. J. Capelleti (Madrid, Aguilar,
1969). Una adaptación en verso del Eunuchus pensada para su
representación ha publicado recientísimamente P. Sáenz (Ma
drid, Ediciones Clásicas, 2000).
En otras lenguas de España recordaremos la traducción
catalana, ya citada, de J. y P. Coromines (Barcelona, Bernat
Metge, 1936-1960). En Galicia podem os disponer actual
mente de una traducción al gallego de Hecyra y Adelphoe de
F. J. Ledo (Santiago de Compostela, Xunta de Galicia/Gala
xia, 1995) y de una del Formión de J. Parada (Santiago de
Compostela, Edicións Lea, 1999).
391 «El texto latino de nuestros días no es el de P. Simón Abril; pero el ma
yor inconveniente de la vieja traducción es el propio lenguaje (vocabulario y
construcción de la frase) de Simón Abril. Evidentemente no podemos conten
tarnos en pleno siglo xx con una traducción del siglo xvi. Fernández Llera cre
yó remediar las cosas modernizando algunos arcaísmos del humanista; pero
son tantos los arcaísmos que algunos retoques no satisfacen al lector moder
no...» (Rubio, 1958-1966:1 lxxvi).
[π8]
ESTA E D IC IÓ N
[119]
tanto por los traductores como por los estudiosos393. En gene
ral, hemos seguido las normas propuestas por Fernández Ga-
liano, aunque las peculiaridades de los nombres terencianos
nos han llevado a buscar nuevas soluciones o fórmulas de
compromiso, y en todo caso admitimos que en más de una
ocasión podría haber sido otra la solución elegida. Se trata, de
todas formas, de un asunto técnico y complejo, al que espera
mos dedicar un próximo artículo en el deseable intento de
unificar definitivamente la transcripción castellana de los
nombres de personajes de la comedia latina. Señalaremos de
paso que, contra la costumbre habitual y siguiendo en el espí
ritu394, pero no en el detalle, la solución de Lisardo Rubio, he
mos decidido limitamos a transcribir (y no traducir) los títu
los de las comedias, entendiendo que éste era el único proce
dimiento posible para reflejar la voluntad terenciana de
mantener los títulos griegos de los originales, con todas las
implicaciones que ello conlleva395.
En nuestro afán de facilitar al lector la comprensión del
texto e introducirlo en el teatro de Terencio, no hemos es
catimado notas explicativas, aun sin pretender ser exhausti
vos. Además de las notas críticas y de realia, hemos tratado
de aclarar especialmente los movimientos escénicos, de se
ñalar las pequeñas inconsecuencias que pueden detectarse
en las comedias, así com o de indicar los principales casos
conocidos de coincidencia o discrepancia con el m odelo
griego.
Señalaremos finalmente, que, dado que, por lo que sabe
mos, la comedia latina, a diferencia de sus modelos griegos, se
393 En un reciente trabajo sobre Terencio vemos con sorpresa que se trans
cribe alegremente «Parmeno», «Davos», «Chaerea», etc. Admitimos que se tra
ta, quizás, de un caso extremo, pero ejemplos similares pueden encontrarse
con mucha frecuencia.
394 Cfr. Rubio (1958-1966: I I 15).
395 Es algo que ya señaló Donato (Ad. praef. I 1): Haecfabula palliata Adel-
phoe, ut ipsum indicat nomen, etplurali numero, cum sit una, etgenere masculino, cum
sit comedia, et Graeca lingua, cum sit Latina, censetur: potuit eam Terentius «Fratres»
dicere, sed et Graeci nominis euphoniamperderet etpraeterea togata uideretur. A d sum
mam non statim intellegeretur Menandri esse, quod Terentius inprimis cupit scire lecto
rem, minus existimans laudis propria scribere quam Graeca transferre.
[ΐ2 θ]
representaba ininterrumpidamente396, hemos decidido supri
mir las divisiones de actos, que por tradición suelen mante
nerse en la mayoría de las ediciones, convencidos de que no
sirven más que para despistar al lector sobre la verdadera na
turaleza de dichas divisiones. Para facilitar el manejo de la
obra y las referencias, hemos mantenido, en cambio, los enca
bezamientos escénicos y hemos indicado en su margen iz
quierdo el número del acto y de la escena correspondiente.
Ya para terminar, quisiera agradecer nuevamente a m i mu
jer no sólo toda la paciencia con que ha soportado las inter
minables horas de reclusión a que la realización de este traba
jo me ha obligado, sino también la inestimable ayuda presta
da en la lectura y corrección de los borradores.
[123]
A d a m s , J. N. (1984), «Female speech in Latin comedy», Antichthon
18, 43-77.
A d k i n , N . (1994), «Terence’s Eunuchus and Jerom e», RhM 137,
187-195.
A l b r e c h t , Μ. V. (1997-1999), Historia de la literatura romana, trad.
Dulce Estefanía y Andrés Pociña, I-II, Barcelona.
A l f o n s i , L. (1946), «Ancora sui dimidiatusMenandep>, R F IC 24, 32-43.
A i x a r d i c e , J. T. (1929), Syntax o f Terence, Oxford.
A n d r i e u (1940), Etude critique suries sigles depersonnages et les rubriques
de scene dans les anciennes éditions de Térence, París.
A rnaldi, F. (1947), D a Plauto a Terenzio. II: Terenzio, Nápoles.
A r n o t t , W. G. (1963), «The End o f Terence’s Adelphoe. A Post
script.», G&R 10,140-144.
— (1970), «Phormio Parasitus. A Study in Dramatic Methods o f Cha
racterization», G & R 17, 32-57.
— (1975), Menander, Plautus, Terence, Oxford.
— (1979-1996), Menander, I-II, Cambridge, Mass., Londres.
— (1986), «Terence’s prologues», en F. Cairns (ed.), Papers o f the L i
verpool Latin Seminar, 5,1-7.
— (1995), «Menander’s manipulation o f language for the individua
lisation o f character», en P. D e Martino y A. H. Sommerstein
(eds.), Lo specttacolo delk voci, Bari, II, 147-164.
A s h m o r e , S. G. (1908), The Comedies o f Terence, Nueva York.
A u s t i n , J. C. (1921), The Significant Name in Terence, Urbana.
BA d e n a s d e l a P e ñ a , P. (1986), Menandro. Comedias, Madrid.
B a d e r , B. (1973), «Terenz, Eunuchus 46-47», R bM 116, 54-59.
B a r sb y , J. (1989), «Terence and the shipwrecked lover», L C M 14,
9-10.
— (1990), «The Characterisation ofParm eno in the Opening Scene
o f Terence’s Eunuch», Prudentia 22, 4-12.
— (1991), Terence. The Eunuch, Phormio, The Brothers. A companion to
the Penguin Translation, Bristol.
— (1992), «The stage movements o f Dem ipho in the Greek original
o f Terence, Phormio 31 Iff.», C e> M 4 3 , 141-145.
— (1993a), «Problems o f adaptations in the Eunuchus o f Terence»,
en N. W. Slatter y B. Zimmermann (eds.), D ram a 2. Intertextuali-
tatin dergriechish-romischen Komodie, Stuttgart, 160-179.
— (1993b), «The Stage Action ofTerence, Phormio 979-989», CQ_43,
1, 329-335.
— (1999a), «Love in Terence», en S. M . Braund y R. Mayer (eds.),
Amor: Roma. Love & Latin literature. Eleven essays (and one poem)
byformer research students presented to E.J. Kenney on his seventy-fifth
birthday, Cambridge, 5-29.
— (1999b), Terence. Eunuchus, Cambridge.
[124]
B a r t a l u c c i , A. (1972), «Designo o dissigno (a proposito di Terent.
Adelphoe 87)», SCO 21,230-243.
B e a c h a m , R. C. (1991), The Roman theatre and its audience, Londres.
B e a r e , W. (1942), «The Life o f Terence», Hermathena 59,20-29.
— (1959), «Contaminatio», CR 9, 7-11.
— (19722), L a escena romana, trad. Eduardo. J. Prieto, Buenos Aires.
B e r n a l , C. (1998), «Los personajes secundarios en Terencio», en
J. V. Bañuls, F. D . Martino, C. M oren illayJ. Redondo (eds.), El
teatre classic a l marc de la cultura grega i la sena pervivéncia dins la cul
tura occidental, Barí, 201-221.
B e r t i n i, F; (1992), «Terenzio nel Geta e nell’Alda», M aia 44,273-276.
B i a n c o , O. (1956), «La cronología delle commedie di Terenzio»,
A SN P 25, 173-190.
— (1962), Terenzio: Problemi e aspetti dell’originalita, Roma.
— (1979), «Ter. Heaut. 6 (e muta cum liquida)», en A A .W . (eds.), Stu-
di dipoesía latina in onore di A . Traglia, Roma, 87-92.
,— (1993), Terenzio. Commedie, Turin.
B ie b e r , M. (1961), The Histoiy o f the Greek and Roman Theater, Prince
ton.
B lu m , R. (1936), «Studi Terenziani: didascalie e prologhi», S IF C 13,
106-116.
B ovie, P., C a r r i e r , C . etal. (1992), Terence: The Comedies, Baltimore
y Londres.
B r a u n , L. (1970), «Polymetrie bei Terenz und Plautus», WS 83, 66-83.
— (1999), «Phortnio und Epidikazomenos mit einem anhang zu Mos
tellaria und Phasma», Hermes 127, 33-46.
B r a v o , J. R. (1989-1995), Plauto. Comedias, l-II, Madrid.
B r o t h e r s , A. J. (1980), «The Construction o f Terence’s Heautonti
morumenos», C Q 30, 94-119.
— (1988), The self-tormentor, Warminster.
B r o u g h t o n , T. R. S. (1951-1986), The M agistrates o f the Roman Re
public, I-III, Nueva York.
B r o w n , P. G. M. (1990), «The Bodmer codex o f Menander and the
endings o f Terence’s Eunuchus and other Roman comedies», en
E. Hanley y A. Hurst (eds.), Relire Ménandre, Ginebra, 37-61.
B r o z e k , M. (1959-1960), «D e uita Terenti Suetoniana», Eos 50,
109-126.
B r u d e r , Η. W. (1970), Bedeutung und Funktion des Verswechsels bei Te
renz, Diss. Zurich.
B ü c h n e r , K. (1968), «Terenz: Adelphen», en Studien zur romischen
Literatur, Wiesbaden, 1-20.
— (1974), D as Theater des Terenz, Heidelberg.
C a l b o l i , G. (1980), «Terenzio, Andria 481-488», Philobgits 124, 33-67.
C a r n e y , T. F. (1968), Terenti H egra, Pretoria.
U2-5]
C a s t i l l o , C . (1978), «El arte de la narratio en las comedias de Teren
cio», en Actas del V Congreso Español de Estudios Clásicos, 343-348.
— (1986-87), «Caracterización de los personajes y función cómica
en el Heaittotztimoroumenos de Terencio», CFC. Homenaje a l Profe
sor Lisardo Rubio Fernández 20, 121-126.
— (1987), «El tipo del parásito en la comedia romana», Athlon 2,
173-182.
C a s t o r i n a , E. (1972), «Cronología delle commedie terenziane», en
V. Paladini y E. Castorina (eds.), Storia della letteratíira latina II
Problemi critici, Bolonia, 84-98.
C a s t r o G u i s a s o l a , F. (1973), Observaciones sóbrelasfuentes literarias
de la Celestina, Madrid.
C e c a r e l l i , L. (1991), «Prosodia e metrica latina arcaica 1956-1990»,
Lustrum 33, 227-415.
C h a l m e r s , W. R. (1957), «Contaminatio», CR 7,12-24.
C h a m p e a u x , J . (1981), «Fortuna et le vocabulaire de la famille de for
tuna chez Plaute et Térence», RPh 55, 285-397.
C icu , L. (1978), «L’originalitá del teatro di Terenzio alia luce della
nuova estetita e della politica del Circolo Scipionico», Sandalion
1, 35-41.
C i e n f u e g o s , J. J. (1986), «El aparte del teatro: de Terencio a la Gar-
cineida», Habis 17, 201-208.
C o n c a , F. (1970), «II motivo del vecchio innamorato in Menandro,
Plauto e Terenzio», Acme 23, 81-90.
C o n t e (19963), Letteratura latina, Florencia.
C o u l t e r , C. C. (1928-1929), «The Terentian comedies o f a Tenth-
Century Num», C J 24, 515-529.
C o u r c e l l e , P. (1972), «Ambroise de Milan face aux comiques la-
tins», R EL 50, 223-231.
C o u r t n e y , E. (1993), Ή.'iefragmentary latinpoets, Oxford.
C r a i g , J. D . (1939), «Terentiana», Q2.29, 41-44.
C r o c e , B. (1936), «Intorno alle commedie di Terenzio», L a Critica
34, 401-423.
C u p a i u o l o , G. (1 9 9 0 ), «L’ Hecyra di Terenzio e Die Marquise von
O... di Kleist», en Tradizione dell’antico nelle letterature e nette arti
d ’occidente. Studi in memoria di M aria Bellicioni Scarpat, Roma,
4 7 0-484.
— (1991), Terenzio: teatro e societá, Nápoles.
D a m e n , M. (1987), «Reconstructing the beginning o f Menander’s
Adelphoi (B)», IC S 12, 67-84.
D ’A n n a , G. (1956), «Sulla vita suetoniana di Terenzio», RIL 89, 31-46.
D e n z l e r , B. (1968), Der Monolog bei Terenz, Zúrich.
D o l c , M. (1972), «E1 Collegium Poetarum: discrepancias y tensiones
en la poesía latina», en Retorno a la Roma Clásica, Madrid, 17-56.
[126]
D o l d , D . y A l l g e i e r , A . (1933), Der Palimpsestpsalter im codex Sangal-
lensis 912, Erzabtei Beuron.
D u c k w o r t h , G. E. (1936), «The Dramatic Function o f the servus
currens in Roman Comedy», en Classical Studies Presented to Ed
ward Capps, Princeton, 93-102.
— (1952), The Nature of Roman Comedy, Princeton.
— ed. (1942), The Complete Roman Dram a, Nueva York.
D u n s c h , B. (1999), «Some notes on the understanding o f Terence,
Heauton timoroumenos 6», C & M 50, 97-131.
D z i a t z k o , K. (1865), «Über die Terentianichen Didaskalien», RhM
20, 570-598; 21 (1866) 64-92.
— (1876), «Der doppelte Ausgang der Terenzischen Andria», NJPhP
113, 235-240.
— (1884), P. Terenti A fri Comoediae, Leipzig,
— y H a u l e r , E. (1913), Phormio, Leipzig.
E d m o n d s , J. Μ. (1961), The Fragments o f Attic Comedy, 3 A, Leiden.
E h r m a n , R. K. (1985), «Terendan prologues and the parabasis o f
O ld Comedy», Latomus 44, 370-76.
Enic, P. J. (1947), «Terence as an Adaptor o f Greek Comedies», Mne
mosyne 13, 81-93.
F a b ia , P. (1988), Les prologues de Térence, París.
F a n t h a m , Ε. (1968), «Terence, Diphilus and Menander. A Re-exa-
mination o f Terence, Adelphoe, Act II», Philologus, 112, 196-216.
— (1971), «H(e)autontimorumenos and Adelphoe. A study o f father
hood in Terence and Menander», Latomus 30, 970-998.
— (1972), Cotnparative studies in republican Latin imagery, Toronto.
F e h l , P. (1938), Die interpolierte Recension des Terenztextes, Berlin.
F l i c k i n g e r , R. C. (192,7), «A Study o f Terence’s Prologues», Philolo
gical Quarterly 6, 235-69.
— (1928), «On the Originality ofTerence», P h Q l, 97-114.
F r a e n k e l , E. (1918), «Zum Prolog des terenzischen Eunuchus», So-
krates 6, 302-317.
— (1960), Elementi Plautini in Plauto, trad. F. Munari, Florencia.
— (1968), «Zur rómischen Komodie», Μ Η 25, 235-242.
F r a m i ñ á n , Μ. J. (1994), «Vestigios de Terencio en el primer teatro
castellano», Actas del III Congreso de la Asociación Hispánica de Litera
tura Medieval (Salamanca, 3 al 6 de octubre de 1989), I, 343-358.
F r a n k , T. (1928), «Terence’s Contribution to Plot Construction»,
AJPh 49, 309-322.
— (1933), «O n Suetonius’ Life ofTerence», AJPh 54, 269-273.
— (1936), «The topography o í Adelphoe 573-585», AJPh 56, 470-472.
F r o s t , Κ. B. (1988), Exits and entrances in Menander, Oxford.
G a i s e r , K. (1966), «Einige Menander-Fragmente in Verbindung mit
Plautus und Terenz», WS 79, 191-201.
[127]
— (1972), «Zur Eigenart der rómischen Komodie: Plautus und Terenz
gegenüber ihren griechischen Vorbildem», A N R W l, 2,1027-1113.
G a l i a n o , M. F. (1969), L a transcripción castellana de los nombrespropios
griegos, Madrid.
G a r c í a G a r r i d o , M. J. (1993), Derecho privado romano, Madrid.
G a r t n e r , U. (1996), «Terenz, Adelphoe 144-147», RhM 139, 355-357.
G a r t o n , C. (1971), «The Thesaurus. A Com edy o f Luscius Lanuvi
nus», AJPh 92,17-37.
— (1972), Personal Aspects o f the Roman Theatre, Toronto.
G e l h a u s , H. (1972), Die Prologe des Terenz. Eine Erkldrung nach den
Lehren von der ‘inventio’ und ‘dispositio’, Heidelberg.
G e s t r i , L. (1936), «Studi Terenziani. La cronología», S IF C 13, 61-105.
— (1943), «Terentiana», SIF C 20, 3-58.
— (1949), «Due frammenti di Luscio Lanuvino e la cronología Te-
renziana», SIF C 23, 153-178.
— (1950), «Il primo prologo di Terenzio», A S N P 19, 1-12.
G i l F e r n á n d e z , L. (1984), «Terencio en España: del Medievo a la
Ilustración», en Estudios de humanismo y tradición clásica, Madrid,
95-125.
G i l u l a , D . (1978), «Where D id the Audience G o ? » , S C I 4, 45-9.
— (1979), «Exit Motivations and Actual Exits in Terence», AJPh
100, 519-530.
— (1979-1980), «Terence’s Hecyra: A Delicate Balance o f Suspense
and Dramatic Irony», S C I5,137-157.
— (1980a), «The Concept o f the Bona Meretrix. A Study o f Teren
ce’s Courtesans», R F IC 108, 142-165.
— (1980b), «Menander’s ΧΟ ΡΟ Υ and where not to find it in Teren
ce», Latomus 39, 694-701.
— (1981), «Who’s Afraid o f Rope-Walkers and Gladiators?», Athe
naeum 59,29-37.
— (1991a), «Divining the Divine Prologue (Ter. Phormio II, 3 y V, 1)»,
Athenaeum 79, 435-444.
— (1991b), «Weaving an exposition: a non-analytic analysis o f Ter.
Phormio 35-178», en Study d ifib b gia classica in onore di Giusto M o
naco, Palermo, II, 633-642.
— (1991c), «A W alk through Town (Ter. A d. 573-584)», Athe
naeum 79, 245-247.
G o l b e r g , S. M. (1977), «The woman o f Andros: Terence made Wil
der», Helios 5,11-19.
— (1983), «Terence, Cato, and the rhetorical prologue», CPh 78,
198-211.
— (1986), Understanding Terence, Princeton.
G o m m e , A. W. y S a n d b a c h , F. H. (1973), Menander, A Commen
tary, Oxford.
[128]
G o n z á l e z G u t i é r r e z , C. (1997), E l teatro escolar de losjesuítas (1555-
1640)y edición de la Tragedia de San Hermenegildo, Oviedo.
G o u l l e t , M. (1999), Hrotsvita. Dram ata, París.
G ow , A. S. F. (1912), «On the Use o f Masks in Roman Comedy»,
JR S 2, 65-77.
G r a n t , J. N. (1972), «Terence Adelphoe 67 and an alleged Meaning
o f Adiungere», C Q 22, 326-327.
— (1973a), «Γ and the Miniatures o f Terence», Q ? 67, 88-103.
— (1973b), «The role o f Canthara in Terence’s Adelphoe», Philolo
gus 117, 70-75.
— (1975a), «Contamination in the Mixed Manuscripts o f Terence:
a Partial Solution?», TAPhA 105,123-153.
— (1975b), «The Ending o f Terence’s Adelphoe and the Menandrian
original», AJPh 96, 42-60.
— (1980), «The Beginning o f Menander, Αδελφοί Β», 02,30,341-355.
— (1986), Studies in the Textual Tradition o f Terence, Toronto.
G r a t w i c k , A. S. (1987), The brothers. Terence, Warminster.
G r i m a l, P. (1970), «L’ ennemi de Térence, Luscius de Lanuvium»,
Comptes Rendus de VAcademie des Insaiptions et Belles Lettres, 281-288.
G r is m e r , R. L. (1944), Tlje influence o f Plautus in Spain before Lope de
Vega, Nueva York.
G u a s t e l l a , G . (1988), «Contaminari non decerefabtdas: una categoría
antropológica e una polémica letteraria», en L a contaminazione e il
parassita. Due studi su teatro e cultura romana, Pisa, 11-80.
H a f f t e r , H. (1934), Untersuchungen zur altlateinichen Dictersprache,
Berlín.
— (1953), «Terenz und seine künstlerische Eigenart», M H 10, 1-20
y 73-120 (hay edición separada: Darmstadt, 1967; tr. it. de D . Nar
do, Terenzio e la sitapersonalita artística, Roma, 1969).
H a g e n d a h l , H . (1939), «La “comédie” latine au X lle siécle et ses
modeles antiques», en ΔΡΑ ΓΜ Α M artino P. Nilsson dedicatum,
Lund, 221-235.
— (1967), Augustine and the Latin Classics, Gotemburgo.
H a r s h , P. W. (1944), A handbook o f classical drama, Stanford.
H e r r e r o I n g e l m o , M . C . y M o n t e r o C a r t e l l e , E. (1987), «Ser
mo iocosus: la anfibología erótica en la comedia grecolatina», en
G. M orocho Gayo (ed.), Estudios de D ram a y Retórica en Grecia y
Roma, León, 89-98.
H o f m a n n , J. B. (1958), E l latín fam iliar, trad. J. Corominas, Madrid.
H o u g h , J. N. (1947-1948), «Terence’s use o f Greek words», CW 4 1,
18-21.
— (1969-1970), «Rapid repartee in Roman comedy», CW 65,162-167.
H u n t e r , R. L. (1979), «The Com ic Chorus in the Fourth Century»,
Z PE 36,23-38.
[129]
— (1985), Ήκ New Comedy o f Greece and Rome, Cambridge.
Ir e l a n d , S. (1990), Terence, The Mother in Law, Warminster.
J a c h m a n n , G. (1924), Die Geschicbte des Terenztextes irn Altertum, Basilea.
— (1931), Plautinisches und Attiscbes, Berlin.
— (1934), «P. Terentius Afer», R E 5 A 1, coll. 598-650.
J a c o b y , F. (1909), «Ein Selbstzeugnis des Terenz», Hermes 44, 363-369.
J a c q u e m a r d - L e S a o s , C. (1994), Qiierolus (Aulularia), Paris.
J e n k i n s , E. B. (1962), Index verborum Terentianus, Hildesheim.
J o h n s o n , W. R. (1968), «Micio and the Perils o f Perfection», C SC A
1,171-186.
J o h n s t o n , M. (1933), Exits and entrances in Roman comedy (Plautus
and Terence), Nueva York
J o n e s , L. W . (1931), Tlje miniatures o f the manuscripts ofTerence prior to
the ΧΠ .Φ , Princeton.
J ory , E. J. (1986), «Gladiators in the Theatre», Q ? 36, 537-539.
J u h n k e , H. (1978), «Terenz», en E. Lefevre (ed.), D as romische D ra
ma, Darmstadt, 223-307.
K a t s o u r i s , A. G. (1975), Linguistic and stylistic characterization: tragedy
and Menander, Ioannina.
K e n n e y , E. J. y C l a u s e n , W. v. (eds.) (1989), H istoria de la Literatu
ra Clásica (Cambridge University), Madrid.
K i d d , D. A. (1948), «Terence, Heaut. 46», CR 62, 13.
K o n s t a n , D. (1983), Roman Comedy, Ithaca.
— (1986), «Love in Terence’s Eunuch: The Origins o f Erotic Subjec
tivity», AJPh 107, 369-393.
K o r t e , A. y T h i e r f e l d e r , A. (1953-1955), Menandri quae supersunt,
Leipzig.
K u ip e r , W. E. J. (1938), Two Comedies by Apollodorus o f Carystus, Te
rence’s Hecyra and Phormio, Leiden.
K u j o r e , O. (1974), «A note on Contaminatio in Terence», CPb 69,
39-42.
L a P e n n a , A. (1996), «II viaggio di Terenzio in Asia: un errore della
tradizione manoscrita?», R FIC 124, 282-284.
L a n a , I. (1947), «Terenzio e il movimento filellenico in Roma»,
R FIC 25, 44-80, 155-175.
— (1987), «I rapporti interpersonali nel teatro di Terenzio», en
L. d. Finis (ed.), Teatro e pubblico nelFantichita. A tti dei Convegno
Nazionale, Trento 25-27 Aprile 1986, Trento, 145-169.
L a w t o n , H. W. (1964), «La survivance des personnages térentiens»,
BA G B , 85-94.
L a z a r u s , F. Μ. (1985), «On the meaning o f Fors Fortuna: a hint from
Terence», AJPh 106, 359-367.
L e f e v r e , E. (1969), Die Expositionstecbnik in den Komodien des Terenz,
Darmstadt.
[130]
— (1971), «Das Wissen der Bühnenpersonen bei Menander und Te
renz am Beispiel der Andria», Μ Η 28, 21-48.
— (1973), «Der Heautontimorumenos des Terenz», en E. Lefevre (ed.),
Die romische Komodie: Plautus und Terenz, Darmstadt, 443-462.
— (1978), Der Phormio des Terenz und der Epidikazmnenos des Apollodor
von Karystos, Múnich.
— (1983), «La structure des Adelphes de Terence comme critere
d’analyse», en Théatre et Spectacles dans l’Antiquité: Actes du Cotlo-
que de Strasbourg, Leiden, 169-179.
— (1994), Terenz’ und Menanders Heautontimorumenos, Múnich.
— (1999), Terenz’ und Apottodoros Hetyra, Múnich.
L e h m a n n , P. (1931), «Eine Palimpseststudie (St. Gallen 912)»,
SB A W 1 9 3 1 ,1, 4-10 y 31-32.
L e n t a n o , M. (1991), «Patris pudor / matris pietas. Aspetti terminolo-
gici e valenze antropologiche del rapporto generazionale in Te
renzio», Aufidus 15, 15-40.
— (1993), «La donna di Andro. Logica e modelli di una iniziazio-
ne», Aufidus, 7-17.
L e n z , A. (1923), «Torres Naharro et Plaute», Revue Hispanique 57,
99-107.
L e o , F. (1896-1906), Anacleta Plautina defiguris sermonis, Gotinga.
— (1901), Die griechich-romische Biographie nach ibrerlitterarische Form.,
Leipzig (reimp. Hildesheim, 1965).
— (1912), Plautinische Forscbungen, Berlin.
— (1913), Geschichte der romischen Literatur, I, Berlin.
L i d a d e M a l k i e l , M . R. (1953), «L a Garcineida de G arcía de Tole
do», N R F H 7, 255-257.
— (1970), L a originalidad artística de L a Celestina, Buenos Aires.
L ie t z m a n n , Κ. I. (1974-1975), Heautontimorumenos (Der Selbstquciler),
Münster.
L i l ja , S. (1965), Terms o f abuse in Roman comedy, Helsinki.
L i n d s a y , W. M. (1900), ΤΙκ Captiui o f Plautus, Londres.
— (1925), «Notes on the Text ofTerence», Q 3 19, 28-36.
— (1931), «Pugilum Gloria (Ter. Hec. 33)», C f i 25, 144-155.
L l o y d - J o n e s , H. (1973), «Terentian Technique in the Adelphi and
the Eunuchus», 0 3 2 3 , 279-284.
L ó p e z F o n s e c a , A. (1998), «San Jerónimo, lector de los cómicos la
tinos : cristianos y paganos», C FC (Lat) 15, 333-352.
L ó p e z , A. y P o c i ñ a , A. (eds.) (2000), Estudios sobre comedia romana,
Francfort del Meno.
L o r d , C. (1977), «Aristotle, Menander and the Adelphoe ofTerence»,
TAPhA 107,183-202.
L o w e , E. A. (1956), Codices latini antiquiores. Apalaeograpbicalguide to
Latin manuscripts prior to the ninth century, Oxford.
[131]
L o w e , J. C . B. (1983a), «The Eunuchus·. Terence and Menander»,
Cfi.33, 428-444.
— (1983b), «Terentian Originality in the Phormio and Hecyra», Her
mes 111, 431-452.
— (1997), «Terence’s Four-Speaker Scenes», Phoenix 51, 152-169.
— (1997-1998), «Terenzio autore di teatro», StudUrb(Ser.B) 68,235-248.
— (1998a), «The Intrigue o f Terence’s Heauton Timorumenos»,
R hM 141,163-171.
— (1998b), «Terence, Adelphoe: problems o f dramatic space and
time», C Q 48, 470-487.
L u c k , G. (1964), Ubereinigehtetjektionenderlateinischen Umgangsspra-
che, Heidelberg.
L u d w i g , R. (1990), «L a fuerza de la sangre, Ein humanistischer Dra-
matiker der Renaissance», Iberoromania 31, 110-128.
L u d w i g , W. (1968), «The Originality o f Terence and his Greek M o
dels», G RBS 9,169-192.
M c G a r r it y , T. (1978), «Thematic Unity in Terence’s A ndria»,
TAPhA 108,103-114.
M a lt by , R. (1979), «Linguistic characterization o f old men in Teren
ce», CPh 74,139-147.
— (1984), «The last act o f Terence’s Heautontimoroumenos», en
F. Cairns (ed.), Papers o f the Liverpool Latin Seminar, Liverpool, 4,
27-41.
— (1985), «The Distribution o f Greek Loan-Words in Terence», Q 9
35,110-123.
M a r o u z e a u , J. (1934), «Notes de critique Térentienne I: Fautes
communes á toutes les sources», R E L 12, 49-51.
— (1942-1949), Térence. Comedies, I-III, Paris.
M a r t i , Η. (1959), Untersuchungen zur dramatischen Technikbei Plautus
und Terenz, Diss., M u n ic h .
— (1961), «Terenz 1909-1959», Lustrum 6,114-238, y 8 (1963) 5-101
y 244-264.
— (1974), «Zeugnisse zur Nachwirkung des Dichters Terenz im Al-
tertum», en U. Reinhardt y K. Sallmann (eds.), M usa iocosa: Fest
schrift A . Therfelder, Hildesheim, 258-278.
M a r t i n , R. H. (1964a), Terence, Phormio, Londres.
— (1964b), «Three notes on Terence’s A ndria», CR 78, 3-4.
— (1976), Terence: Adelphoe, Cambridge.
— (1995), «A Not-So-Minor Character in Terence’s Eunuchus», CPh
90, 139-151.
M a t t i n g l y , Η. (1959), «The Terentian Didascaliae», Athenaeum 37,
148-173.
— (1963), «The cronology o f Terence», RC CM . 5, 12-61.
M a u r a c h , G. (1981), «Zur Terenz, Eun. 1 1», Gymnasium 88, 123-138.
[132]
M c G a r r it y , Τ. (1978), «Thematic Unity in Terence’s A ndria»,
TAPhA 108, 103-114.
M c G l y n n , P. (1963-1967), Lexicon Terentianum, I-II, Londres-
G lasgow .
M e n é n d e z Pe l a y o , M. (1941), Orígenes de ¡a novela, M adrid.
— (1947), Historia de las ideas estéticas en España, Madrid.
— (1952), Bibliografía hispano-latina clásica, Santander.
M in a r in i , A. (1987), Studi terenziani, Bolonia.
M ió la , R. S. (1994), Shakespeare and Classical Comedy: The Influence o f
Plautus and Terence, Oxford.
M o l in a S á n c h e z , M . (1998), «La recepción de Plauto y Terencio
en la comedia latina medieval», en A. Pociña y B. Rabaza (eds.),
Estudios sobre Plauto, Madrid, 71-100.
M o u n t f o r d , J. F. (1934), The Scholia Bembina, edited with annota
tions, Liverpool-Londres.
N a r d o , D . (1967-1968), «Terenzio e l’ironizzazione del sapiens»,
A IV 126,131-174.
— (1972), «La Vaccaria di Ruzzante fra Plauto e Terenzio», Lettere
ltaliane 24, 3-29.
N a s c im e n t o , A. A. (1995), Sao Jerónimo. Carta a Pamáquio, sobre os
problemas da tradiqao. Ep. 57, Lisboa.
N e n c in i , F. (1891), De Terentio eiusquefontibus, Livorno.
N e w l a n d s , C. E. (1986), «Hrotswitha’s Debt to Terence», TAPhA
116,369-391.
N o r w o o d , G. (1923), The A rt o f Terence, Oxford.
O p p e r m a n n , H. (1934), «Zur A ndria des Terenz», en E. Lefevre (ed.),
Die wmische Komodie: Plautus und Terenz, Darmstadt, 312-344.
Pa l m e r , L. R. (1974), Introducción al latín, trad. Juan José Moralejo y
José Luis Moralejo, Barcelona.
Pa r a t o r e , E. (1957), Storia del teatro latino, Milán.
— (1962), «Spicilegio polémico. II. Sulla contaminatio», R C C M 4,
74-78.
Pa r k e r , Η. Ν. (1996), «Plautus vs. Terence: Audience and Popularity
Re-examined», AJPh 117, 585-618.
— (1998), «Slips o f the tongue. Three double entendres in Terence
(Adel. 215, Hec. 95 and 761)», Rheinisches Museum 141, 171-175.
Pa s q u a l i , G. (19622), Storia della tradizione e critica del testo, Florencia.
P epe , G. Μ. (1971-1972), «The Last Scene o f Terence’s Eunuchus»,
CW 6 5 ,141-145.
P e r elli , L. (1973), II teatro rivoluzionario di Terenzio, Florencia.
Pé r ez , E. (1928), «Influencia de Plauto y Terencio en el teatro de
Ruiz de Alarcón», H ispania 11,131-49.
P e r r o t , G. (1903), «L ’Hécyre de Térence et la Dame aux camelias
d’Alexandre Dumas fils», en MelangesBoissier, París, 11-23.
[133]
Pi c ó n , V. C ., C a s c ó n , A. et al. (1997), E l teatro escolar latino del si
glo x v ii: la obra de Pedro Pablo de Acevedo S.I. ILucifer Furens, Occasio,
Philautus, Champús, Madrid.
Pil l o l l a , M. P. (1992), «Presenze terenziane in Vitale di Blois»,
M aia 4 4 ,277-284.
Pit t a l u g a , S. (1980), [Antonii Com azani] Phraudiphila. Introduzione,
testo critico e traduzione, Génova.
Pl a t a Pa r g a , F. (1992), «Una nota sobre Lope de Vega y las “Líneas
de amor” de Terencio», Romance Notes 32, 3, 277-280.
P o c iñ a , A. (1975a), «Lucio Afranio y la evolución de la fabula toga
ta», H abis 6, 99-107.
— (1975b), «Varrón y el teatro latino», Durius 5, 291-321.
— (1980), «El comediógrafo Cecilio Estacio», Sodalitas 1, 21L231.
— (1981-1982), «Quintiliano y el teatro latino», C F C 17, 97-110.
— (1998), «C om edia latina», en D . Estefanía, M. D om ínguez y
M .a Teresa Am ado (eds.), Cuadernos de Literatura Griega y L ati
na II Géneros literarios poéticos grecolatinos, M adrid/Santiago de
Compostela.
P o s a n i , M. R. (1981), Introduzione all’A ndria di Terenzio, Bolonia.
— (1990), Andria. Terenzio, Bolonia.
Pr a t e si , A. (1979), «Appunti per la datazione del Terenzio Bembi
no», en AA. W . (eds.), Paleographica Diplomática e Archivistica,
Studi in onore di G. Battelli, Roma, I, 71-84.
Pr e t e , S. (1947), «II concetto liberalitas nelle commedie di Plauto e
Terenzio», Conuiuium(Bologna) 1, 259-275.
— (1948), Humanus neüa letteratura arcaica, Milán.
— (1951), «La tradizione del testo di Terenzio nell’antichitá», SIFC
25, 111-134.
— (1961), «Terence», CW 54, 112-122.
— (1970), II codice di Terenzio Vaticano latino 3226, C iudad del Va
ticano.
Q u e s t a , C. (1985), «Lyrica Terentiana (Ad. 610-617)», en Numeri in
numeri: richercbe sui cantica e la tradizione manoscritta di Plauto,
Roma, 399-415.
R a ffa elli , R. (1983), «Animum advortite. Aspetti della comunicazio-
ne nei prologhi di Plauto (e di Terenzio)», Dioniso 54, 193-203.
R a m b e l l i , G. (1939), «II prologo e la prima scena dell’ Andria», SIFC
16, 79-104.
— (1969), «Donato e la cronología terenziana», R IL 103, 339-368.
R e e v e , M. D. (1983), «Terence», en L. D . R eynolds (ed.), Texts and
transmission: a survey o f the Latin classics, Oxford, 412-420.
R e g g ia n i , R. (1977), «Sulla morte di Cecilio Stazio: una messa a
punto del problema», Prometheus 3, 69-74.
R e it z e n s t e in , E. (1940), Terenz als Dichter, Amsterdam.
[134]
R i c h a r d s o n , J. (1997), «The Moral Problems o f Terence’s Andria
and Reconstruction o f Menander’s Andria and Perinthia», G RBS 38,
173-186.
R ie t h , O. (1964), Die Kunst Menanders in den «Adelphen» des Terenz
(mit einem Nachwort, herausgegeben von Konrad Gaiser), Hil-
desheim.
R izzo, S. (1979), «Due note sulla commedia elegiaca medievale»,
G IF 31, 97-100.
R o n c o n i , A. (1970), «Sulla fortuna di Plauto e di Terenzio nel mon
do romano», M aia 22,19-37.
— (1972), «La polémica letteraria nei prologhi di Terenzio», en In-
terpretazioni letterarie nei classici, Florencia, 14-47.
R o s i v a c h , V. J. (1978), «The stage setting o f the Rudens and the
Heautontimorumenos», R SC 26, 388-402.
R o s t a g n i , A. (1944), Suetonio De poetis e biografi minori, Turin.
— (19643), Storia della Letteratura Latina, I-III, Turin.
R o t h b e r g , I. P. (1981), «Algo más sobre Plauto, Terencio y Lope»,
en Lope de Vegay los orígnes del teatro español (Actas dell Congreso In
ternacional sobre Lope de Vega), Madrid, 61-65.
R ó t t e r , E. (1892), De Heautontimorumeno Terentiana, Bayreuth.
R u b io , L. (1956), «El segundo desenlace de la Com edia A ndria, de
Terencio», Emerita 24,146-153.
— (1958-1966), Terencio. Comedias, I-III, Barcelona.
S á n c h e z C r i s t ó b a l , E. (1989), «Función dramática del seruus in Te
rencio», Faventia 11,29-48.
S á n c h e z M a r í n , J. A. (1984), «Estructura literaria de la Vita Teren
tii», Estudios de Filología Latina 4, 247-262.
— (1992), Biografía de poetas latinos, Madrid.
S á n c h e z -La f u e n t e A n d r é s , Á . (1994), «L a in flu e n cia de T e re n cio
en la literatura española: alguna muestras», en A ctas del V III Con
greso Español de Estudios Clásicos, III, 553-578.
S a n d b a c h , F. H. (1970), «Menander’s manipulation o f language for
dramatic purposes», en Ménandre. Entretiens Hardt, Ginebra, 16,
113-136.
— (1972), Menandri reliquiae selectae, Oxford.
— (1975), «M enander and the Three-Actor Rule», en J. Bingen y
G. Cambier (eds.), Le Mondegrec: Hommages a Claire Pre'aux, Bru
selas, 197-204.
— (1977), The Comic neatre o f Greece úrRom e, Londres.
— (1982), «How Terence’s Hecyra Failed», C ¿ 3 2 , 134-135.
S c h a d e w a l d t , W . (1931), «Bemerkungen zur Hecyra des Terenz»,
Hermes 66, 1-29.
S c h a n z , M. y H o s i u s , C. (1 9 2 7 4), Geschichte der mmischen Literatur,
Múnich.
[135]
S c h m id , W. (1952), «Terenz ais Mettander Latinus», RbM 95,229-272.
S e d g w ic k , W. B. (1949), «Plautine Chronology», AJPh 70, 376-383.
S e r b a t , M. G. (1975), «Théátre et société au second siécle avant J.-C.»,
en Actes du IXe Congrés de lAssociation Guillaume Budé, París, I,
394-403.
S e w a r t , D. (1 9 7 1 ), The ‘H ecyra’ o f Terence in Relation to its Greek Origi
nal, Diss., Leeds.
— (1974), «Exposition in the Hekyra o f Apollodorus», H em es 102,
247-260.
Sh ipp, G. P. (1960), P. Terenti A fri Andria, Melbourne.
S i h l e r , E. G. (1905), «The Collegium Poetarum at Rome», AJPh 26,1-21.
S im o n , M . (1961), «Contaminatio und furtum bei Terenz. Verhaltnis
zu Vorbildern und Vorgangen», Helikon 1, 487-492.
S k u t s c h , F. (1912), «ΧΟΡΟΥ bei Terenz», Hermes 47,141-145.
— (1957), «Der zweite Schluss der Andria», RJ)M 100, 53-68.
S o u b i r a n , J. (1972), Cicéron. Aratea, fragmentspoétiques, París.
S t e i d l e , W. (1973), «Menander bei Terenz», RhM 116, 303-347.
— (1974), «Menander bei Terenz II», R hM 117, 247-276.
S t o e s s l , F. (1959), «Prologos II: Die Praxis der Dramatischen Dic-
tung», R E I I 23, 2, 2312-2440, esp., 2404-2414.
S t r a s b u r g e r , H. (1966), «Der Scipionenkreis», Hermes 94, 60-72.
T a r r , J. (1987), «Terentian Elements in Hrotsvit», en K. M. Wilson
(ed.), Hrotsvit o f Gandersheim.' R ara avis in Saxoniaf, Ann Arbor,
55-62.
T e r z a g h i , J. (1970), Prolegomeni a Terenzio, Roma.
T h i e r f e l d e r , A. (1981), Terenz, Heautontimorumenos: Einer straft sicb
selbst, Stuttgart.
— (1951), P. Terentius Afer, Andria, Heidelberg.
T o w e n d , G. B. (1960), «Aquilae Senectus», CR 10,186-188.
T r a n k l e , H. (1972), «Micio und Demea in den terenzischen Adel-
phen», M H 29, 242-255.
T r o m a r a s , L. (1994), P. Terentius Afer. Eunuchus.
V a l g i g l i o , E. (1970-1971), «Sui prologo terenziano», A F L M 3-4,
69-96.
— (1971), «L’umano in Τ erenzio», en Saggi critici difdologia classica in
onore delprof. Vittorio D ’A gostino, Turin, 445-475.
— (1973), «Appunti su fonti e influssi dell’umano in Terenzio»,
Q JJC C 27, 101-110.
V e g a R a m o s , M. J. (1996), «El De comoedia de Donato y los Teren
do s con comento en el siglo xvi», en E. Sánchez Salor, L. Meri
no Jerez y S. López Moreda (eds.), L a recepción de las artes clásicas
en el siglo xvi, Cáceres, 533-539.
V e n e d i g e r , C. (1874), «Zum Hautontimorumenos des Terentius»,
N JP h P m , 129-136.
[136]
V ic t o r , B. A. (1989), «The alter exitus Andriae», Latomus 48, 63-74.
— (1990), «A Linguistic Ghost», Latomus 49, 1, 161.
— (1998), «Ménandre, Térence et Eckard Lefevre», L E C 66, 53-60.
V illa , C. (1984), L a «Lectura Terentii»: I: D a Ildemaro a Francesco Pe
trarca, Padua.
— (1989), «Petrarca e Terenzio», Studipetrarcheschi 6, 1-22.
W e b b , R. H. (1911), «An Attempt to restore the γ Archetype o f Te
rence manuscripts», HSPb 22, 55-110.
W e b b e r , E. J. (1950), «Plautine and Terentian cantares in fourteenth-
century Spain», Hispanic Review XVIII, 93-107.
— (1956), «The Literary Reputation o f Terence and Plautus in Me
dieval and Prerenaissance Spain», Hispanic Review 24, 191-202.
— (1957-1958), «Manuscripts and Early Printed Editions o f Plautus
and Terence in Spain», Rotnance Philology 11, 29-39.
W e b s t e r , T. B. L. (1960), Studies in Menander, Manchester.
— (1970), Studies in Later Greek Comedy, Manchester.
— (1974), A n introduction to Menander, Manchester.
W e s s n e r , P. (1905), Aemilius Asper, Halle.
W il l ia n s , G. (1958), «Some aspects o f Roman marriage ceremonies
and ideals», JR S 48, 16-29.
Z e t z e l , J. E. G. (1972), «Cicero and the Scipionic Circle»^ H SPb 76,
173-179.
— (1981), Latin textual criticism in antiquity, Nueva York.
[137]
C O M ED IA S
C. SV ETO N ITR A N Q V ILLI
VITA TEREN TI
GAYO SU E T O N IO TR A N Q U ILO
VIDA D E T E R E N C IO *
[142]
[1] P u b l i o T e r e n c i o A f r o , nacido en Cartago1, fue es
clavo en Roma del senador Terencio Lucano2 de quien, en ra
zón de su talento y belleza, recibió no sólo una educación li
beral, sino también, y muy pronto, la libertad. Algunos auto
res consideran que fue hecho prisionero en la guerra pero que
tal suposición es del todo insostenible lo demuestra Feneste-
la3, argumentando que Terencio nació y murió entre el final
de la segunda guerra púnica y el comienzo de la tercera4; y,
añade, si hubiese sido hecho prisionero por los Númidas o
los Gétulos, no hubiese podido llegar a manos de un general
romano, ya que las relaciones comerciales entre los itálicos y
los africanos no se iniciaron hasta después de la destrucción
de Cartago.
[143]
[2] Hic cum multis nobilibus familiariter uixit, sed maxime
cum Scipione Africano et C . Laelio, quibus etiam corporis
gratia conciliatus existimatur: quod et ipsum Fenestella arguit,
contendens utroque maiorem natu fuisse, quamuis et Nepos
aequales omnes fuisse tradat et Porcius suspicionem de con
suetudine per haec faciat:
D um lasciuiam nobilium et laudes fucosas petit,
dum Africam uocem diuinam inhiat auidis auribus,
dum ad Philum se cenitare et Laelium pulchrum putat,
dum se ab his amari credit, crebro in Albanum < * * * >
[2] Terencio tuvo intimidad con muchos nobles, pero espe
cialmente con Escipión Africano5 y con Gayo Lelio6, cuya
amistad se dice que se granjeó incluso con favores corporales.
Pero también esta afirmación la rebate Fenestela, afirmando
que era mayor que ambos, a pesar de que por un lado N epo
te7 escribe que los tres eran coetáneos y por otro Porcio8 hace
insinuaciones sobre sus relaciones con los siguientes versos:
Mientras busca las caricias de los nobles y sus elogios maquillados,
mientras aspira como si fuera divina la voz del Africano con ávidos
[oídos,
mientras considera un honor cenar a diario en casa de Filo9y de Lelio,
mientras se cree querido por ellos, con frecuencia a una villa de Alba
[< ***>
[145]
< * * * > rapitur ob florem aetatis suae.
Post, sublatis rebus, ad summ am inopiam redactus est.
Itaque ex conspectu omnium abit Graeciae in terram ultimam.
Mortuust Stymphali, Arcadiae oppido. N il Publio
Scipio tum profuit, nil Laelius, nil Furius,
tres per idem tempus qui agitabant nobiles facillime.
Eorum ille opera ne domum quidem habuit conducticiam,
saltem ut esset quo referret obitum domini seruulus.
[147]
Et hanc autem et quinque reliquas aequaliter populo pro-
bauit, quamuis Volcatius de <Hecyra in e>numeratione om
nium ita scribat:
16 Volcado Sedígito es un poeta (que Plin. nat. 11, 244 califica de inlustris)
de finales del siglo π a.C., contemporáneo de Porcio Licino (cfr. n. 8) y autor
también de una historia de la poesía latina (Depoetis) en senarios yámbicos, de
la que nos quedan pocos fragmentos. El más interesante es una especie de ca
non de los autores de la palliata, al que posteriormente hace referencia Teren
cio (cfr. infra, 7 y n. 44; cfr. también Introducción general, pág. 89). Por lo que
puede deducirse especialmente de su canon, parece que mantiene con Teren
cio la misma postura hostil que habían tenido Luscio Lanuvino y Porcio Lici
no: cfr. Sihler (1905: 13), Dol? (1972: 38-39).
17 De <Hecyra in e>numeratione es una atractiva conjetura de Leo (1913:
433 n. 3), acogida por Courtney en su edición. Rostagni como la mayoría de
los autores escribe < in > denumeratione. Cfr. también n. 55.
18 Tanto texto como sentido son controvertidos. Mantenemos, como hace
Rostagni, el texto de los mss., limitándonos a acoger en el verso la inserción
de a te propuesta por Courtney. En cuanto al sentido, entendemos, con Ros
tagni y Courtney, que para completar el significado de sumo hay que sobren
tender in manus (cfr. OLD manus 12). El propio Courtney reconstruye con
jeturalmente el final del verso anterior con un hipotético <in manus, si me
audies~>. Dado que L a hécira no es la sexta comedia de Terencio, salvo que se
tenga en cuenta su tercera representación, es razonable pensar que las palabras de
Volcacio han de tomarse como un juicio de valor: cfr. Rambelli (1969: 355 ss.),
Courtney (1993: 94).
19 La noticia es confirmada por Donato Eun. praef. 1, 6*: et acta est tanto suc
cessu, plausu atque suffragio, ut rursus esset vendita et ageretur iterum pro nova proque
eapretium, quod nulli ante ipsamfabulae contigit, octo milibus sestertium, numerarent
poetae.
20 Este dato no se encuentra en la didascalia tal como se nos ha conser
vado.
21 Parece probable que en esta supuesta laguna Suetonio planteara la cues
tión de las relaciones de Terencio y sus modelos griegos.
22 Se trata de Marco Terencio Varrón (116-27 a.C.), el famoso erudito de la
época de Cicerón. No se sabe de cuál de sus numerosas obras sobre literatura
[Η?]
[4] N on obscura fama est adiutum Terentium in scriptis a
Laelio et Scipione eamque ipse auxit, numquam nisi leuiter
refutare conatus, ut in prologo Adelphorum (w. 15-21):
[I5l]
Nepos auctore certo comperisse se ait C. Laelium quon
dam in Puteolano Kalendis Martiis admonitum ab uxore,
temperius ut discumberet, petisse ab ea ne interpellaretur se-
roque tandem ingressum triclinium dixisse non saepe in scri
bendo magis sibi successisse; deinde rogatum ut scripta illa
proferret, pronuntiasse uersus qui sunt in Heautontimorumenos
(v. 723):
[152.]
Nepote afirma haber averiguado de buena fuente que en
una ocasión en que a Gayo Lelio, en su finca de Putéolos, un
primero de marzo25, su mujer le avisó que se reclinase pun
tualmente a la mesa, él le pidió que no se le interrumpiera y
que, cuando al fin llegó con mucho retraso al triclinio, dijo
que pocas veces le había salido tan bien lo que escribía. Des
pués, invitado a que diera a conocer lo que había escrito, re
citó los siguiente versos de E l heautontimorúmeno (v. 723).
[153]
nis qua uidebatur aliena pro suis edere, seu percipiendi Grae
corum instituta moresque, quos non perinde exprimeret in
scriptis, egressus < u rb e> est neque amplius rediit.
De morte eius Volcatius sic tradit:
su primera comedia a los 19 años. Pero es muy probable que dicha variante res
ponda simplemente a ese sentimiento de incredulidad ante la precocidad del
poeta, que llevó a críticos como Fenestela (cfr. supra, 2) a dudar de la fecha de na
cimiento del poeta. Sobre esta cuestión, cfr. Introducción general, págs. 11-12.
31 La Penna (1996) sospecha («ma sensa tramutare il sospetto in certezza»,
pág. 283) que Sedígito escribió no in Asiam, sino (in) Achaiam, término que
podría estar empleado bien como designación general de Grecia o, más pro
bablemente, de la región del Peloponeso que lleva tal nombre. Esto concorda
ría con la versión que sitúa su muerte en Arcadia, región también del Pelopo
neso. Pero recuérdese que Porcio Licino (supra, 2) también lo hace viajar a Asia
Menor (Graeciae in ultimam terram) y que Gelio 13, 2, 2 testimonia un viaje de
Accio a Asia Menor, sin duda por razones de estudio, las mismas que debió
de tener Terencio.
32 In es conjetura de Schoell. Rostagni, siguiendo a Bücheler, se limita a in
vertir el orden en que nauem ut aparecen en los mss.
33 Se trata de un filólogo y gramático poco conocido del siglo I a.C., ante
rior a Varrón, que lo cita en sus obras (ling. 6, 36; 6, 89).
34 Dado que este número coincide con el total de comedias que se atribu
yen a Menandro (Gell. 17, 4, 4) y dado que parece un número excesivamente
elevado para ser traducido en un año (cfr. Paratore, 1957: 165) e incluso absur
do pues algunas ya las había traducido, entendemos, con la mayoría de los edi
tores, que ha de tratarse de una interpolación. Rostagni, sin embargo, se incli
na a considerar auténtico el dato considerando que el pasaje trata de «atribui
ré a Terenzio il vanto d’avere ricercato e fatto suo t u 11 o (el espaciado es de
Rostagni) il patrimonio comico di Menandro, suo maestro e suo autore». En
todo caso se muestra dispuesto bien a suponer, con Leo, que Donato se equi
vocó, al transcribir el texto (conversis) de Suetonio, bien a sobrentender «men
talmente, se non testualmente» el adv. partim, con lo que se solucionaría de
raíz todo el problema. La explicación de Carney (com. ad loe.) de que fabulis
conversis a Menandro significaría «stories that had been changed (into formal
drama) by M.», es decir, «Menandrian plays» no me parece en absoluto con
vincente.
[155]
Ceteri mortuum esse in Arcadia Stymphali siue Leucadiae
tradunt, Cn. Cornelio Dolabella M. Fuluio Nobiliore consu
libus, morbo implicitum aut ex dolore ac taedio amissarum
sarcinarum, quas in naue praemiserat, ac simul fabularum
quas nouas fecerat.
[6] Fuisse dicitur mediocri statura, gracili corpore, colore
fusco. Reliquit filiam, quae post equiti Romano nupsit; item
hortulos XX iugerum uia Appia ad Martis [uillam]. Quo ma
gis miror Porcium scribere:
[156]
Los demás autores dicen que murió en Estinfalo, ciudad de
Arcadia35, o en Léucade36, durante el consulado de C n. Cor
nelio Dolabela y Marco Fulvio Nobilior37, aquejado de una
enfermedad38 o a consecuencia del dolor y la pena que le pro
dujo la pérdida de su equipaje, que había enviado por delan
te en un barco, y también de las nuevas comedias que había
escrito.
[6] Se dice que fue de estatura mediana, de constitución li
gera, de tez morena.
A su muerte dejó una hija, que después se casó con un ca
ballero romano; dejó también una fmquita de veinte yuga
das39 en la Vía Apia, junto al templo de Marte. Esto m e hace
extrañarme aún más de que Porcio escriba40:
35 Resulta difícil saber por qué motivo Terencio visitó Arcadia, región don
de Ausonio (27, 10, 16 Green) también sitúa su muerte. Cfr., sin embargo,
n. 31.
36 Isla del mar Jónico, situada frente a las costas de Acarnania (noroeste de
Grecia). Señalaremos que, según un escolio de Lucano (ad 5, 652), Terencio
murió en Ambracia, en Epiro.
37 Son los cónsules del año 159 a.C.
38 Consideramos, pese a Rostagni, que la inserción de aut, lectura de Schoell
(aceptada en su edición por Wessner y Bianco) es imprescindible para la correc
ta compresión del pasaje.
39 Unas cinco hectáreas.
40 Aun admitiendo que el primer verso de la cita de Porcio no concuerda
exactamente con la cita anterior de sus versos (cfr. supra, 2), seguramente por
la necesidad de adaptación al contexto, no vemos en ello razón suficiente,
como hace Rostagni, siguiendo a Ritschl, para pensar que Suetonio trata sim
plemente de reproducir el sentido de las palabras de Porcio y para suprimir, en
consecuencia, el segundo verso. El primer verso lo citamos según la edición de
Wessner (= Courtney).
[157]
[7] Hunc Afranius quidem omnibus comicis praefert, scri
bens in Compitalibus:
[159]
in medium nobis sedatis fu o cib u sf effers,
quiddam come loquens atque om nia dulcia dicens.
Item C. Caesar:
AVCTARIVM DO N ATIANVM
[160]
nos pones en escena, con tu tono48 moderado,
expresándote con un toque de delicadeza y diciéndolo tod o con
[dulzura.
SU PLEM EN TO D E D O N A TO
[161]
[9] Scipionis fabulas edidisse Terentium Volcatius in E n u
m e ra tio n e ait:
[163]
A N D RIA
LA AN D RIA N A
1
IN T R O D U C C IÓ N
Ar g u m en to
[167]
Las cosas, sin embargo, salen al revés de lo que Davo había previs
to. Cremes accede a celebrar la boda, sumiendo en la desesperación
a Pánfilo, que se ve irremediablemente perdido, a Carino, que se con
sidera traicionado y a la propia Gliceria, que entretanto ha dado a luz
y teme ser abandonada por Pánfilo.
Al final, tras diversas peripecias, será el reconocimiento de Gliceria
como hija de Cremes el que va a solucionar a la vez los problemas
de los dos jóvenes, posibilitando tanto la boda de Pánfilo con Glice
ria como de Carino con Filúmena.
Pese a la convencionalidad del argumento, la comedia, sin embar
go, aporta numerosas novedades por las que parece que Terencio
quiere salirse del camino trillado por los comediógrafos precedentes.
Llama la atención, especialmente, que sea Simón, el padre de Pánfi
lo, el promotor y no la víctima del engaño. El es quien maquina una
estratagema para poner a prueba la obediencia de su hijo y, a la vez,
prevenir cualquier engaño de Davo, quien pese a las expectativas de
Simón, dista mucho de ser un verdadero esclavo astuto como Crísa-
lo, Palestrión o cualquier otro de los brillantes send plautinos. Sus
planes y sugerencias, en vez de resolver los problemas a Pánfilo, sólo
sirven para complicarle las cosas a su amo. N o deja de ser significati
vo que al final de la comedia, en vez de asistir a su glorificación y
triunfo, asistamos a su humillación y el esclavo sea castigado a ser
atado, como un animal, de pies y manos (861-65).
1 Donato (Andr. 10) dice que, exceptuando la primera escena, que casi era
igual en las dos comedias, el resto era diferente, salvo dos pasajes, uno de 11
versos y otro de 20, que se repetían en ambas: Prima scaena Perinthiaefere isdem
nerbis quibus Andria scripta est, cetera dissimilia sunt exceptis duobus locis, altero ad
uersus XI, altero ad XX, qui in utraquefabula positi sunt.
2 Los fragmentos de Andria pueden verse en Korte y Thierfelder (1953-1955:
I I 25-59). Los fragmentos de la Perinthia (una decena de citas, además del frag
mento papiráceo P. Oxy. 855) pueden verse en Korte y Thierfelder (1953-1955:
ti 68 ]
nes muy generales de las mismas. Para poder valorar el tipo de adap
tación terenciana, hemos de basamos fundamentalmente en el co
mentario de Donato, que no se excedió en información al respecto.
Por él sabemos, precisamente, que mientras la Andria griega se
abría con un monólogo de Simón, la escena equivalente de la Perin
thia consistía en un diálogo entre Sim ón y su mujer3, procedimiento
que imitó Terencio, aunque con la importante modificación de sus
tituir a la mujer de Sim ón p or el liberto Sosias, un personaje pro-
tático, que, pese la petición de colaboración expresada p or Sim ón
(v. 168 ss.), no volverá a aparecer en el resto de la comedia4. Y es pro
bable que dicha sustitución obligara a Terencio a realizar importan
tes modificaciones en la primera escena.
Naturalmente, cabe también la posibilidad de que en esta primera
escena, de carácter netamente expositivo, Terencio haya introducido
informaciones procedentes del prólogo expositivo que se supone que
habría existido en el modelo griego y que Terencio habría suprimido.
Pero no resulta fácil delimitar el alcance de las mismas.
D el prólogo expositivo del m odelo griego podrían provenir los
w . 69-72 y 74-795 en que Sim ón informa sobre la vida de Críside,
pero más difícil resulta admitir con Lefevre que toda la narración de
Simón (w . 50-136) proceda de dicho prólogo6. Es probable, en cam
bio, como ha postulado Oppermann7, que de él provenga la infor
mación proporcionada por D avo en w . 215-225, en que se nos da a
conocer el embarazo de Gliceria (información inaplazable y que los
espectadores han de conocer necesariamente antes del comienzo
de la escena siguiente), el compromiso de Pánfilo de reconocer a la
[169]
criatura y, sobre todo, en que se insinúa la ciudadanía ateniense de
Gliceria.
Pero, sin duda, la modificación más importante introducida por
Terencio consiste en haber añadido los personajes de Carino y Bi
rrias (en las escenas I I 1-2, II 5, IV 1-2 y V 5-6), que, según nos infor
m a también D onato8, no figuraban, al menos, en la A ndria de M e
nandro y que habrían sido añadidos por Terencio para asegurar un
marido a Filúmena. Pero de la información de Donato no se deduce
con claridad si estos personajes están tomados de la Perinthia9 o son
creación personal del propio Terencio10.
En todo caso la adición de esta pareja de personajes permite a Te
rencio la duplicación de la intriga amorosa, que le va a servir no sólo
para animar y enriquecer la acción sino también para profundizar en
la caracterización de los personajes (contraponiendo Pánfilo a Cari
no y Davo a Birrias) y subrayar el mensaje de la comedia11.
Interesante resulta, finalmente, la comparación del más importan
te fragmento conservado de la Perinthia (P. Oxy. 855) con la escena
correspondiente de L a andriana. En dicho fragmento el esclavo
Davo, que se corresponde con el hom ónim o personaje de la come
dia de Terencio, se ha refugiado en un altar para sustraerse a las iras
de su amo (Laques), que, decidido a castigarlo, ordena traer leña y co
locarla en torno al altar, y conmina a D avo a rendirse si no quiere ser
quemado vivo. La situación se corresponde con la escena V 2 de la
A ndria en la que Simón decide castigar las intrigas de Davo y lo en
trega al lorario Drom ón para que lo encadene. Pero el tono de las
dos escenas es completamente distinto. Mientras la escena de la Pe
rinthia es farsesca y Laques parece sobre todo preocupado por diver
tirse a costa del desafortunado D avo, en Terencio el estallido de có
lera de Simón es más bien producto de la pérdida de nervios de un
padre que ve burlados los proyectos que tenía para su hijo. Los estu
8 Cfr. Don. Andr. 301: haspersonas Terentius addiditfabulae —nam non sunt
apud Menandrum—, ne παθητικόν fieret Philumenam spretam relinquere sine spon
so, Pamphilo aliam ducente; Andr. 977: quia et audacter et artificiosissime binos amo
res duorum adulescentium et binas nuptias in unafabula machinatus est, —et id extra
praescriptum Menandri, cuius comoediam transferebat— idcirco aliud in proscaenio,
aliud post scaenam rettulit, ne uel iusto longiorfieret uel in eandempropter rerum simi
litudinem cogerentur.
9 A favor de esta hipótesis se manifiestan, entre otros, Ludwig (1968: 173),
Gaiser (1972: 1063-1064), Webster (1974: 171-173).
10 Esta explicación es sostenida, entre otros, por Leo (1913: 239-240), Bian
co (1962: 77-92); Beare (1972: 82-85), Gomme y Sandbach (1973: 535), Büch
ner (1974: 92-93).
11 Cfr. supra, pág. 58.
[170]
diosos suelen considerar que ésta era la diferencia fundamental entre
las dos comedias de Menandro. Mientras la Perinthia era probable
mente una comedia de juventud, basada en la intriga y en la que do
minaban las situaciones cómicas (una fabula motoria, según la clasifi
cación latina), la A ndria sería una revisión madura de la m ism a tra
ma, en la que Menandro se preocuparía más por profundizar en el
comportamiento de los personajes (una fabula stataria)11. Ello explica
ría las razones por la que Terencio escogió la A ndria como modelo
principal para su adaptación latina, aun reservándose el derecho de en
riquecer la intriga con elementos tomados de la comedia gemela.
Para algunos autores, esta hipótesis se vería confirmada igualmen
te por la suposición de que la caracterización de Lesbia, la comadro
na llamada a asistir en el parto a Gliceria, como vieja borracha, indig
na de confianza, que se desprende de las palabras de Míside en la es
cena I 4 (cfr. esp. 229-230: temulenta est mulier et temeraria / nec satis
digna quoi committasprimo partu mulierem), provendría de la Perinthia,
en la que sabemos que había una vieja borracha13, mientras que la ex
traordinaria competencia profesional exhibida en la escena III 2
(w. 481-488) sería reflejo del carácter de la comadrona de la A ndrialÍi.
Pero la crítica no es unánime al respecto15.
El d e s e n l a c e a p ó c r ifo
Está claro que la simple insinuación del feliz desenlace de los amo
res de Carino, apuntada en los versos finales (cfr. esp. 181-182) pare
ció insuficiente a algunos lectores. Y, sin duda, para colmar estas as
piraciones un autor anónimo redactó un desenlace alternativo, ya
conocido y tachado de espurio por D onato y Eugrafio16, habitual
[171]
mente designado com o alter exitus Andriae, que se ha conservado
en algunos manuscritos tardíos de Terencio17. N o conocem os al
autor ni sabemos la época de com posición de dicho desenlace,
aunque parece más probable que sea obra de un estudioso del Im
perio, quizás del siglo II d .C .18, a que haya sido redactado para su
representación con m otivo de una reposición de la com edia toda
vía en tiempos de la República19. En todo caso lo que sí parece evi
dente es que, al estilo de Sulpicio Apolinar en sus resúmenes, su
autor utilizó para su elaboración palabras y expresiones tomadas
de diversos pasajes de las comedias de Terencio y otros cóm icos la
tinos (Plauto)20.
Se conserva igualmente en un códice de Erlangen una adaptación
en prosa del siglo x ii del alter exitus, conocida habitualmente como
tertius exitus, en la que el autor amplía y parafrasea el original a su gus
to, pero que tiene el mérito de derivar de un texto del alter exitus me
jor que el conservado21.
Fo rtu na y p er v iv e n c ia
Pese a las sospechas que han despertado en algunos críticos las pa
labras de su prólogo22, es muy probable que L a aniriana en su estre
no fuera bien acogida por el público. Y de hecho la comedia cono
ció reposiciones postumas, como lo demuestra tanto la mención de
cuatro ediles en la información sobre la didascalia facilitada por D o
nato23, como la asociación de Atilio Prenestino a Ambivio Turpión
como director de la compañía. Dichas representaciones, por lo de
más, parece seguro que continuaban en tiempos de Cicerón quien,
como señala Rostagni24, no tenía necesidad de citar el nombre del
autor ni de la obra para referirse a algunos pasajes de la comedia par
[172]
ticularmente felices, como la descripción de la buena índole de Pán
filo o la narración del funeral de Críside25.
La influencia de L a andriana se percibe en L a cassaria (1508) de
Ariosto (los esclavos Volpino y Nebbia son un calco de D avo y So
sias), L a moglie de G. M. Cecchi, Igehsi (1545) de V. Gabiani, Lesjaloux
(1579) de P. Larivey, The Conscious Lovers (1722) de Richard Steele y
ΊΊκ perjured Devotee (1739) de D. Bellamy. También sirvió de inspira
ción a Thornton Wilder en su novela Tbe Woman o f Andros (1930)26.
D isc r e p a n c ia s de K a u e r -Lin d s a y
(Alter exitus)
[173]
DIDAS CALIA
(Restituta.)
tl 75]
de una reposición de la comedia, quizás en el año 135 a.C.: cfr. Dziatzko
(1866: 65-66), Broughton (1951-1986: I 489). Recordaremos que los ediles
eran los magistrados encargados de la organización de los juegos.
4 Suprimimos el nombre de Atilio Prenestino que Donato une al de Ambi
vio Turpión por entender que se trata del director de una reposición y que la
didascalia pretende ser un informe de la primera representación de la comedia
(cfr. n. 3 de Elheautontimorúmeno). Ambivio Turpión fue uno de los más famo
sos actores de Roma (cfr. Cic. Sen. 48 y Tac. Dial, 20, 3, que lo empareja al le
gendario actor Roscio). Además de producir y dirigir las seis comedias de Te
rencio, parece que desempeñó como se desprende de los prólogos de la Hecy
ra y del Heauton., un importante papel de promoción en la carrera dramática
de Terencio, como ya había hecho en la de Cecilio. Sobre Ambivio Turpión
y Atilio Prenestino, cfr. Garton (1972:236-237 y 245). Recordaremos, de paso,
que Ambivio Turpión y Atilio Prenestino como actores por antonomasia ejer
cieron las funciones de productor, director y actor principal de la compañía.
5 Donato dice Chudifilius «hijo de Claudio», pero se trata de un error evi
dente. Flaco fue el compositor y, posiblemente, ejecutor de la música de las
seis comedias de Terencio.
6 La música que acompañaba las partes recitadas y cantadas de las comedias se
ejecutaba con una especie de flauta (lat. tibia, gr. αύλός) compuesta por dos cañas,
sujetas a la cabeza con una banda para que el músico tuviera las manos libres para
manejar el instrumento. Las flautas podían ser dextrae si se manejaban con la
mano derecha y sinistrae si se manejaban con la izquierda. Parece que las dextrae
producían sonidos más graves y las sinistrae más agudos. Si las dos flautas eran del
mismo tipo, se llamaban pares; en caso contrario impares. El primero de estos dos
últimos tipos es, según Donato, el utilizado en L a andriana. La matización del
propio Donato dextris uel sinistris (‘derechas’ o ‘izquierdas’) parece más bien una
glosa, destinada a enumerar las distintas posibilidades de las tibiae.
7 Donato dice est tota Graeca, ‘es toda griega’. Pero, pese a los intentos que
se hacen en algunas ediciones para su explicación, se trata de un error eviden
te, probablemente debido, si el texto de Donato está correctamente transmiti
do, a una deficiente transmisión o comprensión por parte de Donato del tex
to de la didascalia que manejó. Tota, como puede verse claramente en las otras
didascalias, se refiere al tipo de música utilizado y no al carácter más o menos
griego de la comedia: cfr. especialmente el caso de L a hécira, dónde pasa algo
similar: frente al texto de la Didascalia (tibiisparibus tota. Graeca Menandru) D o
nato (praef. 1, 6) escribe modulatus est eam Flaccus Claudi tibiis paribus. Tota
Graeca est, texto que acertadamente enmienda Marouzeau (1942-1949: II 24)
en tibiisparibus tota. Graeca est.
8 La tradición es unánime en considerar L a andriana la primera de las co
medias de Terencio. Sobre este particular cfr. Introducción general, págs. 19-23.
9 Se trata de Marco Claudio Marcelo y Gayo Sulpicio Galo, cónsules del
año 166 a.C.: cfr. Broughton (1951-1986:1 437).
[176]
' frwcTT- í u r,) p m ^ r * > ΥΛΙ m e - .r u 'v D .lll r r a u x ιη η ίΐτ τ d m c j i m t í efT αρ]
n/uvifiLfo íbrlcriír tíVoiTm cíW'i*;quena ¡niitiir uocuíw actc&ntrn m
i'?"'' ' ·, >"{<<-' "-;!i 'i f 5 *| U¿c
.tulí· p o n fft ’n w ’i riim*"t\V¡uad atcoicnin i hic ¡ ie r·t t i ijtu? q ; ριΓΓΛ"
t t í d c · > )Λ\ -TSite-·ΓΛ\.( e a n ü ñ o u t f entf (fiiv'L n r u - m ¡u v tc u u lr i ¿
tq w d h ir .u u h r u e c P Í7 ttv ” fib i '· n .\tn t i h i c m A t u i <■ ¡ . l u t a / lux· cv ;> t ilt c e >i
,¿w A,.. ó’LicERivw Λΐ τ ■ pftttpHtu· · ·.·.·.·· .¡· · ■
•■7 *T .
■-¿1® · -
m : - m m ,: <\ f ,: /
ni
■JHB
' v , I ψ
V m Y\ :·-:%
■·=·''1'·- '·
·- ,Λ v/ ·
I ñ ’j p J H , .
........ .................... m ,
“Ί íjiiu lí’/n rT/'r¡}· a r a ιν π I-r/'bl.x ñ c!t'Íe^Á \<ífrr; u c rnuíiCil ¡ n íu'/ ilxí ’
-II - L . Jl... „l„l.
[179]
PERSONAE
S im o se n e x B yrrla servos
S o sia libertvs L esbia o bstetrix
D avos servos G lycerivm virgo
M ysis an cilla C h r e m e s se n e x
Pamphilvs a d v lescen s C rito se n e x
C harinvs a d v lescen s D r o m o lorarivs
[180]
PERSONAJES11
[i8x]
PROLOGVS
[183]
dissimili oratione sunt factae ac stilo.
Quae conuenere in Andriam ex Perinthia
fatetur transtulisse atque usum pro suis.
Id isti uituperant factum atque in eo disputant 15
contaminari non decere fabulas.
Faciuntne intellegendo ut nil intellegant?
Qui quom hunc accusant, Naeuium, Plautum, Ennium
accusant quos hic noster auctores habet,
quorum aemulari exoptat neglegentiam 20
potius quam istorum obscuram diligentiam.
Dehinc ut quiescant porro moneo et desinant
male dicere, malefacta ne noscant sua.
Fauete, adeste aequo animo et rem cognoscite,
ut pernoscatis ecquid spei sit relicuom, 25
posthac quas faciet de integro comoedias,
spectandae an exigendae sint uobis prius.
11 S im o S osia
[184]
es su trama, aunque sean diferentes los diálogos y el estilo con
que están escritas. Los pasajes que le parecieron apropiados,
reconoce haberlos trasladado de L a perinlia a L a andriana y
haberlos utilizados como cosa suya. (15) De esto es de lo que
esos individuos lo acusan, argumentando que no se deben
contaminar las comedias18. Al dárselas de entendidos, ¿no de
muestran no entender nada? Pues, al acusar a nuestro autor,
están acusando a Nevio, Plauto y Ennio, a quienes él tiene
por modelos (20) y cuya actitud descuidada prefiere imitar an
tes que la oscura escrupulosidad de esos otros19.
Así que les aconsejo que de ahora en adelante estén tran
quilos y dejen de injuriar a los demás, si no quieren conocer
sus propias faltas20.
Sed benévolos, asistid a la representación con ánimo propicio
y juzgad la comedia, (25) para determinar si su autor tiene algu
na esperanza de triunfar y si las nuevas comedias que componga
os merecerá la pena verlas o debéis rechazarlas de antemano.
11 S im ón , S o s i a s 21
18 Éste es uno de los dos únicos pasajes de los prólogos en que Terencio
emplea el término contaminare. El otro es Heaut. 17. Fuera del ámbito de los
prólogos, cfr. Eun. 552: ne hoc gaudium contaminet uita aegritudme aliqua. Sobre
el problema de la contaminatio, que tanta tinta ha hecho correr, cfr. Introduc
ción general, págs. 34-37 e Introducción de la comedia.
19 Aunque las afirmaciones de Terencio en los prólogos siempre hay que
tomarlas con reserva, de sus palabras parece desprenderse que nos encontra
mos ante dos posturas diferentes sobre la forma de traducir o adaptar a los mo
delos griegos: a) la de Terencio, que sería una libre adaptación (pese a Ad. 11,
uerbttm de uerbo expressum extulit) y b) la propugnada y practicada por Lanuvino
y sus críticos, que implicaría una fidelidad absoluta al modelo griego, aun a
riesgo de hacer la traducción incomprensible para el público romano.
20 Son los peccata de Heaut. 33. Terencio nos da tres ejemplos: Heaut. 31-32,
Phorm. 6-8 y Eun. 10-13. Cfr. Introducción general, págs. 33-34.
21 Sosias es un típico personaje «protático» que sólo sirve para facilitar la ex
posición de la comedia y luego desaparece. Cfr. Don. Andr. 28: Sosiae persona
protatica est, non enim usque adfinem perseuerat, ut es Daui in Phormione, in Hecyra
Philotidis et Syrae.
[185]
ades dum; paucis te uolo.
50. Dictum puta;
nempe ut curentur recte haec?
51. Immo aliud.
50. Quid est 30
quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius?
51. Nil istac opus est arte ad hanc rem quam paro,
sed eis quas semper in te intellexi sitas,
fide et taciturnitate.
50. Exspecto quid uelis.
51. Ego postquam te emi, a paruolo ut semper tibi 35
apud me iusta et clemens fuerit seruitus
scis. Feci ex seruo ut esses libertus mihi,
propterea quod seruibas liberaliter;
quod habui summum pretium persolui tibi.
50. In memoria habeo.
51. H aud muto factum.
50. Gaudeo 40
si tibi quid feci aut facio quod placeat, Simo,
et id gratum fuisse aduorsum te habeo gratiam.
Sed hoc mihi m olestumst; nam istaec comme-
[moratio
quasi exprobratiost inmemoris benefici.
Quin tu uno uerbo dic quid est quod me uelis. 45
51. Ita faciam. H oc primum in hac re praedico tibi:
quas credis esse has non sunt uerae nuptiae.
50. Qiior simulas igitur?
51. Rem omnem a principio
[audies;
eo pacto et gnati uitam et consilium meum
cognosces et quid facere in hac re te uelim. 50
Nam is postquam excessit ex ephebis, Sosia, < e t>
[186]
eso a casa; ¡vamos! (A S o sia s .) Sosias, espera un momen
to, que quiero decirte dos palabras22.
S o sia s . Dalas por dichas. (30) Quieres que se guise adecua
damente esto, ¿no es cierto?
S im ó n . N o, se trata de otra cosa.
S o sia s . ¿Y se puede s¡aber qué otro servicio puede prestarte
mi sabiduría culinaria aparte de éste?
S im ó n . N o es de esa sabiduría de la que necesito para mis
propósitos, sino de esas virtudes que siempre creí que ador
naban tu corazón, la lealtad y la discreción.
S o sia s . Estoy deseando saber qué quieres.
S im ó n . (35) Yo, desde que te compré, cuando sólo eras un
niñito, sabes que en mi casa como esclavo siempre fuiste
tratado con justicia y clemencia. De esclavo que eras te hice
mi liberto porque tu comportamiento como esclavo era
propio de un hombre libre. La mayor recompensa de que
disponía, te la concedí.
S o sia s . (40) N o lo he olvidado.
S im ó n . Y no me arrepiento de ello.
S o sia s . Me alegro, Simón, de haber hecho o hacer lo que sea
de tu agrado y te agradezco que me hayas demostrado tu
agradecimiento. Pero hay una cosa que me molesta. Y es
que todo ese recordatorio es com o un reproche de ingra
titud. (45) Así que en dos palabras dime lo que quieres
de mí.
S im ó n . Eso haré. Lo primero que quiero decirte sobre este
asunto es lo siguiente. Ésta no es, como piensas, una boda
verdadera.
S o sia s . Entonces, ¿por qué la finges?
S im ó n . Te lo contaré todo desde el principio. Así conocerás
la vida de mi hijo y también mis intenciones, (50) así como
el papel que quiero que desempeñes en este asunto. Porque
mi hijo desde que acabó el servicio de los efebos23, Sosias, y
[l87]
fliberius uiuendi fuit potestasf... (nam antea
qui scire posses aut ingenium noscere,
dum aetas metus magister prohibebant?)
Itast.
...quod plerique omnes faciunt adulescentuli,
ut animum ad aliquod studium adiungant, aut
[equos
alere aut canes ad uenandum aut ad philosophos,
horum ille nil egregie praeter cetera
studebat et tamen om nia haec mediocriter.
Gaudebam.
N on iniuria; nam id arbitror
adprime in uita esse utile, ut nequid nimis.
Sic uita erat: facile omnis perferre ac pati;
cum quibus erat quomque una is sese dedere,
eorum obsequi studiis, aduersus nemini,
numquam praeponens se illis; ita ut facillume
sine inuidia laudem inuenias et amicos pares.
Sapienter uitam instituit; namque hoc tempore
obsequium amicos, ueritas odium parit.
Interea mulier quaedam abhinc triennium
ex Andro commigrauit huc uiciniae,
inopia et cognatorum neglegentia
coacta, egregia forma atque aetate integra.
Ei, uereor nequid Andria adportet mali!
Primo haec pudice uitam parce ac duriter
agebat, lana ac tela uictum quaeritans;
sed postquam amans accessit pretium pollicens
unus et item alter, ita ut ingeniumst omnium
hominum ab labore procliue ad lubidinem,
accepit condicionem, dehinc quaestum occipit.
tuvo la oportunidad de vivir con más libertad (pues antes
¿cómo podrías averiguar y conocer su carácter, mientras la
edad, el miedo, el maestro lo impedían?),..
S o sia s . Así es.
S im ó n . (55) ...mientras la mayoría de los jóvenes suelen en
tregarse a una afición, como criar caballos o perros de caza
u oír a los filósofos, él a ninguna de ellas se entregaba con
especial ilusión, por encima de las demás, aunque las prac
ticaba todas, con moderación. (60) Yo estaba contento.
S o sia s . N o sin razón, pues una norma de conducta que con
sidero especialmente útil en la vida es esa de «nada en ex
ceso»24.
S im ó n . S u estilo de vida consistía en aguantar y soportar pa
cientemente a todos, consagrarse a todos aquellos con
quienes convivía, condescender con sus gustos, sin enfren
tarse a nadie, (65) sin anteponerse jamás a los demás: un
método sencillísimo para lograr buena reputación, evitar la
envidia y granjearte amigos.
S o s i a s . Sabiamente organizó su vida. Pues en los tiempos
que corren la condescendencia engendra amigos, la sinceri
dad odio.
S im ó n . En esto, hace ahora tres años, (70) una mujer se vino
de Andros a vivir en este barrio, obligada por la pobreza y
la desatención de sus parientes, una mujer de extraordina
ria belleza y en la flor de la edad.
S o sia s . ¡Ay! Me temo que esta andriana nos va a traer algún
disgusto.
S im ó n . Al principio llevaba una vida honesta, llena de pri
vaciones y sacrificios (75) y se ganaba la vida hilando y te
jiendo. Pero, cuando se presentaron los amantes, primero
uno y después otro, ofreciéndole dinero, como el espíritu
humano tiende por naturaleza a evitar el trabajo y buscar
el placer, aceptó las ofertas y después empezó a practicar el
[189]
Qui tum illam amabant forte, ita ut fit, filium 80
perduxere illuc, secum ut una esset, meum.
Egomet continuo mecum: «Certe captus est;
habet.» Obseruabam mane illorum seruolos
uenientis aut abeuntis; rogitabam: «Heus puer,
dic sodes, quis heri Chrysidem habuit?» N am
[Andriae 85
illi id erat nomen.
50. Teneo.
51. Phaedrum aut Cliniam
dicebant aut Niceratum; fn am i tres tum sim ulf
amabant. «Eho, quid Pamphilus?» «Quid?
[Symbolam
dedit, cenauit.» Gaudebam. Item alio die
quaerebam; comperibam nil ad Pamphilum 90
quicquam attinere. Enimuero spectatum satis
putabam et magnum exemplum continentiae;
nam qui cum ingeniis conflictatur eius modi
neque commouetur animus in ea re tamen,
scias posse habere iam ipsum suae uitae modum. 95
Quom id mihi placebat tum uno ore omnes
[omnia
bona dicere et laudare fortunas meas,
qui gnatum haberem tali ingenio praeditum.
Quid uerbis opus est? Hac fama inpulsus
[Chremes
ultro ad me uenit, unicam gnatam suam 100
cum dote summa filio uxorem ut daret.
Placuit. Despondi. Hic nuptiis dictust dies.
[190]
oficio. (80) Sus amantes de entonces llevaron por casuali
dad, como suele pasar, a mi hijo a cenar con ellos25. Yo me
dije inmediatamente para mis adentros: «N o hay duda: lo
han cazado; está tocado»26. Yo espiaba por las mañanas las
idas y venidas de sus esclavos y les preguntaba: «Oye, cha
val, (85) dime, por favor, ¿quién estuvo ayer con Críside?»
Pues así se llamaba la andriana.
S o s i a s . Entiendo.
S i m ó n . Fedro, decían, o Clinias o Nicérato27, porque en ese
momento es eos tres eran a la vez sus amantes. «Oye, ¿y Pán
filo?» «¿Pánfilo? Pagó su escote28 y cenó.» Ύο estaba conten
to. Al día siguiente (90) repetía la misma pregunta. Descu
bría que la cosa nada tenía que ver con Pánfilo. La verdad
es que yo pensaba que su carácter estaba suficientemente
probado y que era un alto ejemplo de temperancia. Pues
una persona que tropieza con gentes de esa naturaleza y,
pese a todo, su espíritu, no se tambalea, (95) ten por seguro
que está en condiciones de tener el control de su propia
vida. De ello me alegraba, pero, además, todos al unísono
me daban todo tipo de parabienes y alababan mi suerte por
tener un hijo dotado de tal carácter. En resumen, inducido
por esta buena reputación, Cremes (100) vino a verme por
propia iniciativa para ofrecerme para mi hijo la mano de su
hija única con una considerable dote29. Me pareció bien.
Comprometí su mano. Y éste es el día fijado para la boda.
25 Esset, como sugiere Donato, quizás podría ser de sum (‘para estar con
ellos’) y no de edo. Esta última interpretación parece avalada por el v. 89 (ce-
nauit), pero cfr. Eun. 574 y, especialmente, Heaut. 185.
26 Se trata de un término (babelj del lenguaje de los gladiadores. Es el grito
que proferían los espectadores cuando uno de los contendientes recibía una
herida.
27 Por razones métricas, Kauer-Lindsay consideran corrupto el verso. La so
lución más simple es, quizás, aceptar con Marouzeau la medida Nlcerdtum,
en vez de la esperada N tceratum (cfr. gr. Nt-κήρατος), sobre la base de que
la medida de los nombres propios griegos, transcritos al latín, no seguía nor
mas fijas.
28 El «escote» (gr. συμβολή) es la cuota que cada uno de los amigos pa
gaba para participar en un banquete organizado en común: cfr. Eun. 539 y
Phorrn. 339.
29 Diez talentos (cfr. v. 951), una dote verdaderamente generosa.
[I9 l]
50. Quid obstat quor non uerae fiant?
51. Audies.
Ferme in diebus paucis quibus haec acta sunt
Chrysis uicina haec moritur.
50. O factum bene! 105
Beasti. Ei! Metui a Chryside.
51. Ibi tum filius
cum illis qui amabant Chrysidem una aderat
[frequens;
curabat una funus; tristis interim,
nonnumquam conlacrumabat. Placuit tum id
[mihi.
Sic cogitabam: «Hic paruae consuetudinis 110
causa huius mortem tam fert familiariter;
quid si ipse amasset? Quid hic mihi faciet patri?»
Haec ego putabam esse omnia humani ingeni
mansuetique animi officia. Q uid multis moror?
Egomet quoque eius causa in funus prodeo, 115
nil suspicans etiam mali.
50. Hem? Quid id est?
51. Scies.
Ecfertur; imus. Interea inter mulieres
quae ibi aderant forte unam aspicio
[adulescentulam
forma...
50. Bona fortasse.
51. ...et uoltu, Sosia,
adeo modesto, adeo uenusto ut nil supra. 120
Quia tum mihi lamentari praeter ceteras
uisast et quia erat forma praeter ceteras
honesta ac liberali, accedo ad pedisequas,
quae sit rogo. Sororem esse aiunt Chrysidis.
Percussit ilico animum. «Attat! Hoc illud est, 125
hinc illae lacrumae, haec illast misericordia.»
S o. Quam timeo quorsum euadas!
[192]
S o sia s . Entonces, ¿qué inconveniente hay para que se cele
bre?
S im ó n . Te lo explicaré. Muy pocos días después de estos
acontecimientos, (105) muere Críside, nuestra vecina.
S o sia s . ¡Yaya suerte! Me has devuelto la felicidad. ¡Ay30, qué
miedo me daba Críside!
S im ó n . En aquel entonces mi hijo no se separaba de los
amantes de Críside; se ocupaba con ellos del funeral: serio
habitualmente, a veces se deshacía en lágrimas. (110) Me
gustó a mí entonces su actitud, pues yo razonaba así: «Si
este muchacho, por un trato tan superficial, siente tan pro
fundamente su muerte, ¿qué no haría, si él mismo hubiese
estado enamorado? ¿Qué no hará por mí, que soy su pa
dre?» Todo ello pensaba yo que era producto de su carácter
bondadoso y de su corazón sensible. ¿Para qué darle vuel
tas? (115) También yo, en atención a Pánfilo, voy al entie
rro, sin sospechar todavía mal alguno.
S o sia s . ¿Eh? ¿Y qué mal puede haber?
S im ó n . Verás. Se saca de casa el féretro31. N os ponemos en
marcha. En esto, entre las mujeres que asistían al entierro,
por casualidad veo a una muy jovencita, de una belleza...
S o sia s . ¿Extraordinaria, quizás?
S im ó n . ...y de una cara, Sosias, (120) tan dulce, tan linda que
más imposible. Com o me pareció que lloraba más que las
otras y como destacaba por su aspecto noble y distinguido
entre las demás, me acerco a sus esclavas de compañía y les
pregunto quién es. Me dicen que es una hermana de Crísi
de. (125) En el acto me dio un vuelco el corazón: «¡Toma!
Esta es la explicación. De aquí vienen aquellas lágrimas32,
así se explica aquella compasión.»
S o sia s . ¡Qué miedo me da pensar dónde vas a ir a parar!
[193]
Si. Funus interim
procedit; sequimur; ad sepulcrum uenimus;
in ignem inpositast; fletur. Interea haec soror,
quam dixi ad flammam accessit inprudentius, 130
satis cum periclo. Ibi tum exanimatus Pamphilus
bene dissimulatum amorem et celatum indicat:
adcurrit; mediam mulierem complectitur:
«Mea Glycerium», inquit «quid agis? Quor te is
[perditum?»
Tum illa, ut consuetum facile amorem cerneres, 135
reiecit se in eum flens quam familiariter!
50. Quid ais?
51. Redeo inde iratus atque aegre ferens;
nec satis ad obiurgandum causae. Diceret:
«Quid feci? Quid commerui aut peccaui, pater?
Quae sese in ignem inicere uoluit, prohibui, 140
seruaui.» Honesta oratiost.
50. Recte putas;
nam si illum obiurges uitae qui auxilium tulit,
quid facias illi qui dederit damnum aut malum?
51. Venit Chremes postridie ad me clamitans
indignum facinus; comperisse Pamphilum 145
pro uxore habere hanc peregrinam. Ego illud
[sedulo
negare factum. Ille instat factum. Denique
ita tum discedo ab illo, ut qui se filiam
neget daturum.
50. N on tu ibi gnatum...?
51. Ne haec quidem
satis uehemens causa ad obiurgandum.
50. Qui? Cedo. 150
51. «Tute ipse his rebus finem praescripsti, pater;
prope adest quom alieno more uiuendumst mihi;
sine nunc meo me uiuere interea modo.»
50. Qui igitur relictus est obiurgandi locus?
51. Si propter amorem uxorem nolet ducere, 155
ea primum ab illo animum aduortenda iniuriast;
et nunc id operam do, ut per falsas nuptias
[194]
S im ó n . Mientras tanto, el cortejo fúnebre avanza. Seguimos.
Llegamos a la pira. Se coloca el cadáver en el fuego. Llan
tos. En esto, la hermana (130) de la que te hablé, se acerca
a las llamas, bastante imprudentemente, corriendo bastan
te peligro. Entonces, en ese momento, Pánfilo, casi sin
aliento, descubre un amor que tan bien había disimulado y
ocultado. Se lanza hacia ella, la abraza por la cintura, di
ciendo: «Gliceria mía, ¿qué haces? ¿Por qué buscas tu rui
na?» (135) Entonces ella, dejando ver claramente la intimi
dad de sus relaciones, se arrojó en sus brazos, llorando,
¡con qué familiaridad!
S o sia s . ¿Qué dices?
S im ó n . Vuelvo de allí enfadado y muy disgustado, pero sin
motivo suficiente para reñirle. Me hubiera replicado: ¿Qué
he hecho? ¿Qué culpa tengo o qué falta he cometido, pa
dre? (140) A una mujer que quería arrojarse a las llamas,
se lo he impedido. Le he salvado la vida.» La explicación es
razonable.
S o sia s . Tienes razón. Pues, si reprendieras a alguien por sal
var una vida, ¿qué harías con quien causó a otro un perjui
cio económico o un daño físico?
S im ó n . Vino Cremes al día siguiente a verme, pregonando a
gritos (145) que era una vergüenza, que había descubierto
que Pánfilo convivía maritalmente con esta extranjera. Yo
niego rotundamente la acusación. El insiste en que es ver
dad. Cuando me despido de él, está decidido a no darnos
la mano de su hija.
S o sia s . ¿Y tú a tu hijo no le vas a...?
S im ó n . Ni siquiera es éste (150) un motivo bastante podero
so para reñirle.
S o sia s . ¿Por qué? Explícate.
S im ó n . «Tú mismo, padre, has fijado un término a la situa
ción actual. Ya se acerca el momento en que he de vivir a
gusto de otro; déjame, por lo menos, mientras tanto, vivir
al mío.»
S o sia s . ¿Qué ocasión esperas, pues, para reprenderlo?
S im ó n . (155) Si por culpa de su amor rechazase el matrimo
nio, ésta sería ya la primera falta merecedora de castigo. Lo
que ahora pretendo es tener, por medio de unas bodas fm-
[195]
uera obiurgandi causa sit, si deneget;
simul sceleratus Dauos siquid consili
habet, ut consumat nunc quom nil obsint doli; 160
quem ego credo manibus pedibusque obnixe
[omnia
facturum, magis id adeo mihi ut incommodet
quam ut obsequatur gnato.
50. Quapropter?
51. Rogas?
M ala mens, malus animus. Quem quidem ego
[si sensero...
Sed quid opust uerbis? Sin eueniat quod uolo, 165
in Pamphilo ut nil sit morae, restat Chremes
cui mi expurgandus est: et spero confore.
Nunc tuomst officium has bene ut adsimules
[nuptias,
perterrefacias Dauom , obserues filium
quid agat, quid cum illo consili captet.
50. Sat est; 170
curabo. Eamus nunciam intro.
51. I prae, sequar.
12 S im o D avos
[i 96]
gidas, un verdadero motivo para reprenderlo, en caso de
que se negara a casarse. Y a la vez, ese canalla de Davo, en
caso de que maquine (160) algún plan, trato de que lo pon
ga en práctica ahora que sus engaños no pueden causarme
ningún perjuicio. Estoy seguro de que se entregará en cuer
po y alma, hará todo lo posible y lo imposible, más para
fastidiarme a mí que para complacer a mi hijo.
S o sia s . ¿Por qué?
S im ó n . ¿Me lo preguntas? ¡Malas entrañas, mal corazón! Te
aseguro que como me entere... (165) Pero ¿para qué decirlo?
Si, por el contrario, sucediera lo que deseo, que Pánfilo no
oponga ninguna resistencia, falta Cremes ante el que he de
disculpar a mi hijo33; y espero conseguirlo. Ahora tu función
consiste en fingir bien estas bodas, atemorizar a Davo, vigilar
a mi hijo (170) y averiguar qué hace y qué trama con él.
S o sia s . Es suficiente. M e encargaré de ello. Entremos ya34.
S im ó n . Ve delante, que ahora te sigo35.
12 S im ó n , D avo
tl9 7 ]
Da . Mirabar hoc si sic abiret et eri semper lenitas 175
uerebar quorsum euaderet.
Qui postquam audierat non datum iri filio
[uxorem suo,
numquam quoiquam nostrum uerbum fecit
[neque id aegre tulit.
Si. At nunc faciet neque, ut opinor, sine tuo magno
[malo.
Da . Id uoluit nos sic necopinantis duci falso gaudio, 180
sperantis iam amoto metu, interoscitantis
[opprimi,
ne esset spatium cogitandi ad disturbandas
[nuptias.
Astute!
Si. Carnufex quae loquitur?
Da . Erus est neque
[prouideram.
Si. Daue.
Da. Hem? Quid est?
Si. Eho dum ad me!
D a. Quid hic uolt?
Si. Qyid ais?
Da . Qua de re?
Si. Rogas?
Meum gnatum rumor est amare.
D avo . (Saliendo de casa, sin ver a S im ó n ) (175) Me extrañaba
a mí que la cosa acabara así y siempre37 me dio miedo pen
sar en qué iba a parar la tolerancia del amo, el cual, des
pués de enterarse de que no se iba a dar la esposa a su hijo,
no nos dijo a ninguno de nosotros ni una sola palabra ni se
disgustó por ello.
S im ó n . (Aparte.) Pero lo hará ahora y creo que no te vas a li
brar de una buena paliza.
D avo . (180) Lo que pretendía era cogernos (con un gesto ex
presivo)38 así, desprevenidos, engañándonos con una falsa
alegría, sorprendernos confiados, una vez perdido el mie
do, y adormilados, para que no tuviésemos tiempo de pla
near nada para hacer fracasar la boda. ¡Qué astuto!
S im ó n . (Aparte.) ¿Qué dice el m uy bellaco?
D avo . (Observando la presencia de su amo.) i Si es mi am o y no
lo había visto!
S im ó n . ¡Davo!
D avo . ¿Eh? ¿Qué pasa?
S im ó n . ¡Oye, ven aquí un momento!
D avo . (Aparte.) ¿Qué querrá éste?
S im ó n . ¿Qué me cuentas?
D avo . ¿De qué?
S im ó n . ¿Me lo preguntas? (185) Corre el rumor de que mi
hijo tiene una amiga.
[199]
Da. Id populus curat
[scilicet. 185
Si. Hoccin agis an non?
Da. Ego uero istuc.
Si. Sed nunc ea me
[exquirere
iniqui patris est; nam quod antehac fecit nil ad
[me attinet.
D um tempus ad eam rem tulit, siui animum ut
[expleret suom;
nunc hic dies aliam uitam adfert, alios mores
[postulat;
dehinc postulo siue aequomst te oro, Daue, ut
[redeat iam in uiam. 190
Hoc quid sit? Omnes qui amant grauiter sibi dari
[uxorem ferunt.
Da . Ita aiunt.
Si. Tum siquis magistrum cepit ad eam
[rem inprobum,
ipsum animum aegrotum ad deteriorem partem
[plerumque adplicat.
Da . N on hercle intellego.
Si. Non? Hem?
D a. Non. Dauos sum,
[non Oedipus.
Si. Nempe ergo aperte uis quae restant me loqui?
Da . Sane quidem. 195
Si. Si sensero hodie quicquam in his te nuptiis
fallaciae conari quo fiant minus,
aut uelle in ea re ostendi quam sis callidus,
uerberibus caesum te in pistrinum, Daue, dedam
[usque ad necem,
ea lege atque omine ut, si te inde exemerim, ego
[pro te molam. 200
Quid, hoc intellextifn]? An nondum etiam ne
[hoc quidem?
Da. Immo callide:
ita aperte ipsam rem m odo locutu’s, nil circum
[itione usus es.
[200]
D avo. (Evasivo.) De eso es de lo que se ocupa la gente, natu
ralmente.
S im ó n . ¿Quieres atenderme, sí o no?
D avo . Claro que sí.
S im ó n . Pero ponerme a investigar eso yo ahora sería propio
de un padre injusto. Pues lo que hizo hasta aquí, a mí no
me importa. Mientras las circunstancias lo consintieron, le
permití satisfacer sus caprichos. Pero el día de hoy trae con
sigo39 una nueva vida, exige una nueva conducta. (190) Por
consiguiente, te exijo o, si es justo, te pido, Davo, que lo ha
gas volver al buen camino. ¿Que qué significa esto? Todos
los jóvenes que tienen amiga soportan mal que se les case.
D avo . E so dicen.
S im ó n . Y si alguno en esas circunstancias toma un mal con
sejero, éste a un espíritu ya de por sí enfermo lo induce ge
neralmente a la peor solución.
D avo . Por Hércules, que no te entiendo.
S im ó n . ¿No, eh?
D avo . N o . Soy Davo, no Edipo40.
S im ó n . (195) ¿Deseas, pues, que te diga a las claras lo que fal
ta, naturalmente?
D a vo . Por supuesto.
S im ó n . Si me entero de que maquinas algún engaño para
que la boda no se celebre o de que quieres demostrar en
este asunto lo astuto que eres, después de molerte a palos,
Davo, te enviaré al molino41, hasta que mueras, (200) con
la condición y particularidad siguiente: si te sacase de allí,
molería yo en tu lugar. ¿Qué? ¿Lo has entendido? ¿O ni si
quiera esto?
D avo . Sí, perfectamente. ¡No sabes lo claramente que te has
explicado, sin andarte con rodeos!
[2 0 l]
Si. Vbiuis facilius passus sim quam in hac re me
[deludier.
Da . Bona uerba, quaeso!
Si. Inrides? Nil me fallis. Sed
[dico tibi:
ne temere facias; neque tu haud dicas tibi non
[praedictum; caue! 205
13 D avos
[202]
S im ó n . En cualquier asunto soportaría yo que se me enga
ñara más fácilmente que en éste.
D avo . ¡Di palabras de buen agüero, por favor!
S i m ó n . ¿Te burlas? N o me engañas. Pero te lo advierto: (205)
no obres a la ligera; y luego no digas que no se te había avi
sado. ¡Andate con cuidado! (S i m ó n sale por la derecha)^2.
13 D avo
[203]
ciuem Atticam esse hanc: «Fuit olim quidam
[senex
mercator; nauim is fregit apud Andrum insulam;
is obiit mortem.» Ibi tum hanc eiectam Chrysidis
patrem recepisse orbam paruam. Fabulae!
Miquidem hercle non fit ueri simile; atque ipsis
[commentum placet. 225
Sed Mysis ab ea egreditur. At ego hinc me ad
[forum ut
conueniam Pamphilum, ne de hac re pater
[inprudentem opprimat.
14 M ysis
[204]
que ella es una ciudadana ateniense: «Hubo hace años un
viejo mercader45; naufragó junto a la isla de Andros; falle
ció»46. Y entonces a ella, una pequeña náufraga huérfana, la
habría recogido el padre de Críside. ¡Cuentos! (225) A mí,
desde luego, esta historia no me parece verosímil; pero a
ellos les gusta su ficción. Pero ahí sale Míside de casa de
Gliceria. Yo, por mi parte, me voy al foro a reunirme con
Pánfilo, para que su padre no lo coja desprevenido en este
asunto. (Salepor la derecha.)
14 M ísid e
45 No se trata del padre (que se demostrará ser Cremes), sino del tío de Pán-
fila (cfr. v. 932). La oscuridad se debe probablemente a que Terencio extractó
la información facilitada por el prólogo griego.
46 No como consecuencia del naufragio, sino de muerte natural: cfr. 923-928.
47 Ya Donato en su comentario se hace eco de la dificultad de decidir si
¡amdudum depende de audiui (como suele aceptar la mayoría de los editores y
hemos aceptado en nuestra edición) o de iubes.
48 El nombre de la comadrona, relacionado con la isla de Lesbos, famosa
por su cultura y, además, por sus viñedos, podría ser indicio de su afición a la
bebida que más o menos tópicamente (cfr. Hec. 769) se destaca a continua
ción. Sobre el problema de la caracterización de la comadrona que plantea
este pasaje, cfr. Introducción de la comedia, pág. 171.
[205]
I 5 P a m p h ilv s M y s is
[206]
15 Pá n f i l o , M ís id e
[ 207 ]
abi domum.» Id mihi uisust dicere: «Abi cito ac
[suspende te.» 255
Obstipui. Censen me uerbum potuisse ullum
[proloqui? Aut
ullam causam, ineptam saltem, falsam, iniquam?
[Obmutui.
Q uod si ego rescissem id prius, quid facerem
[siquis nunc me roget,
aliquid facerem ut hoc ne facerem. Sed nunc
[quid primum exsequar?
Tot me inpediunt curae, quáe meum animum
[diuorsae trahunt: 260
amor, misericordia huius, nuptiarum sollicitatio,
tum patris pudor, qui me tam leni passus est
[animo usque adhuc
quae meo quomque animo lubitumst facere.
[Eine ego ut aduorser? Ei mihi!
Incertumst quid agam.
M y. Misera timeo «incertum»
[hoc quorsus accidat.
Sed nunc peropust aut hunc cum ipsa aut de illa
[aliquid me aduorsum hunc loqui. 265
Dum in dubiost animus, paullo momento huc
[uel illuc impellitur.
Pa . Quis hic loquitur? Mysis, salue.
M y. O salue, Pamphile.
Pa . Quid agit?
M y. Rogas?
Laborat e dolore atque ex hoc misera sollicitast,
[diem
quia olim in hunc sunt constitutae nuptiae. Tum
[autem hoc timet,
ne deseras se.
Pa . Hem? Egone istuc conari queam? 270
Egon propter me illam decipi miseram sinam,
quae mihi suom animum atque omnem uitam
[credidit,
quam ego animo egregie caram pro uxore
[habuerim?
[208]
dice: «Tienes que casarte hoy, Pánfilo. Prepárate, (255) vete
a casa.» Me pareció que me decía: «Vete corriendo y cuél
gate.» Me quedé estupefacto. ¿Crees que pude articular una
sola palabra o ponerle alguna objeción, aunque fuera una es
tupidez, una mentira, una improcedencia? Me quedé mudo.
Si alguien me preguntara, qué habría hecho, si lo hubiera sa
bido antes... algo habría hecho para no tener que hacer esto.
Pero ahora ¿qué será lo primero que haré? (260) ¡Tantas son
las preocupaciones que me abruman y que desgarran mi
corazón! El amor, la compasión que ella me inspira, la pre
ocupación por la boda50, y, además, el respeto que tengo a
mi padre, que hasta ahora ha sido tan tolerante que me per
mitió hacer todo cuanto se me antojó. ¿Voy yo a oponer
me a sus deseos? ¡Ay de mí! N o sé qué hacer.
M ísid e . Me da miedo pensar, pobre de mí, ese «no sé» en
qué puede acabar. (265) Pero ahora es totalmente impres
cindible o que él hable con ella51 o que yo hable con él
unas palabras sobre ella. Mientras el espíritu está indeciso,
un pequeño impulso basta para inclinarlo en uno u otro
sentido.
P á n filo . ¿Quién habla aquí? (Viendo a M íside.) ¡Míside, sa
lud!
M ísid e . ¡Oh, salud, Pánfilo!
Pa n fil o . ¿C óm o está?
M ísid e . ¿Me lo preguntas? Sufre los dolores del parto y, so
bre todo, hay una cosa que tiene a la pobre muy preocu
pada, que hoy es el día fijado hace tiempo para la boda.
Además teme (270) que la abandones.
Pa n filo . ¿Eh? ¿Sería yo capaz de intentar tal cosa? ¿Permiti
ría yo que por mi culpa se viera ella defraudada, una per
sona que me confió su corazón y toda su vida, a la que yo
he querido con toda mi alma y considerado como una es
posa? ¿Permitiría yo que un alma como la suya, criada y
[209]
Bene et pudice eius doctum atque eductam sinam
coactum egestate ingenium inmutarier? 275
N on faciam.
M y. Haud uerear si in te solo sit situm;
sed uim ut queas ferre.
Pa . Adeon me ignauom putas,
adeon porro ingratum aut inhumanum aut ferum,
ut neque me consuetudo neque amor neque
[pudor
commoueat neque commoneat ut seruem fidem? 280
M y. Vnum hoc scio, hanc meritam esse ut memor
[esses sui.
Pa . Memor essem? O Mysis, Mysis, etiam nunc mihi
scripta illa dicta sunt in animo Chrysidis
de Glycerio. Iam ferme moriens me uocat;
accessi; uos semotae, nos soli; incipit: 285
«Mi Pamphile, huius formam atque aetatem uides,
nec clam te est quam illi nunc utraeque inutiles
et ad pudicitiam et ad rem tutandam sient.
Q uod ego per hanc te dexteram [oro] et genium
[tuom,
per tuam fidem perque huius solitudinem 290
te obtestor ne abs te hanc segreges neu deseras.
Si te in germani fratris dilexi loco
siue haec te solum semper fecit maxumi
seu tibi morigera fuit in rebus omnibus,
te isti uirum do, amicum, tutorem, patrem; 295
bona nostra haec tibi permitto et tuae mando
[fide [i].»
Hanc mi in manum dat; mors continuo ipsam
[occupat.
Accepi: acceptam seruabo.
[210]
educada en la virtud y la honestidad se vea forzada a trans
formase por culpa de la pobreza? (275) N o lo permitiré.
M ísid e . Nada temería yo, si sólo dependiera de ti. Pero temo
que no sepas resistir a la coacción.
Pa n filo . ¿Tan cobarde me consideras? ¿Y, además, tan desa
gradecido, inhumano o cruel como para que ni la convi
vencia ni el amor ni el honor (280) me conmuevan y me
animen a guardarle fidelidad?
M ísid e . L o único que sé es que merece que te acuerdes de
ella.
Pá n fil o . ¿Que me acuerde de ella? ¡Ay, Míside, Míside! To
davía están grabadas en mi corazón las palabras de Críside
sobre Gliceria. Ya a punto de morir me llama. Me acerqué.
Vosotras os alejasteis, nosotros nos quedamos solos52.
Dice: (285) «Queridísimo Pánfilo, ya ves su belleza y ju
ventud y no se te oculta lo inútiles que son ambas cosas
para proteger su honestidad y su patrimonio. Así que yo te
ruego (cogiéndole la mano) por esta tu mano derecha y por tu
genio53, (290) por tu fidelidad y por su desamparo, te su
plico que no la separes de ti ni la abandones. Si es cierto
que siempre te he querido como a un verdadero hermano
y que ella sólo a ti te ha tenido en la más alta estima y que
siempre trató de complacerte en todo, a ella te doy por ma
rido, por amante, tutor y padre. (295) Todos mis bienes te
los entrego a ti y los confío a tu lealtad.» Me la da por legí
tima esposa54 e inmediatamente después la sorprende la
muerte. La acepté y, ya que la acepté, la cuidaré.
52 Resulta difícil decidir si hay o no hay que incluir a Gliceria en nos y, por
tanto, si está o no está presente en la escena. Algunos autores, como Ashmo
re o Shipp, este último con reservas, quieren ver en soli (v. 285) una prueba de
que Gliceria no está presente. Por mi parte, sin total convicción, me inclino a
suponer su presencia que haría la escena más emotiva y que podría ser confir
mada quizás por las palabras de Críside (hanc mihi in manum dat) del v. 297
(cfr. η. 54)
53 El genio era la divinidad tutelar de cada individuo, una especie de ángel
de la guarda, que lo acompañaba desde el nacimiento a la muerte.
54 Se discute si estas palabras de Críside (I.'tanc mihi in manum dat) han de in
terpretarse literalmente (‘pone la mano de Gliceria en la mía’) o han de enten
derse en sentido jurídico, como fórmula de transmisión del dominio de la mu
jer al marido. En mi opinión, aunque no puede pretenderse que el acto tenga
[in]
M y. Ita spero quidem.
Pa . Sed quor tu abis ab illa?
M y. Obstetricem accerso.
Pa . Propera. Atque audin?
Verbum unum caue de nuptiis, ne ad morbum
[hoc etiam...
M y. Teneo. 300
[2.12 ]
M ísid e . A sí lo espero.
Pa n fil o . Pero ¿por qué te separas de su lado?
M ísid e . Voy en busca de la comadrona.
Pa n filo . Date prisa. Y escucha. (300) Guárdate de decirle
una sola palabra sobre la boda, para no añadir a sus dolo
res este otro...
M ísid e . Comprendo. (Sale/5.
valor estrictamente jurídico (entre otras cosas, como señala Shipp, porque Crí-
side, al no poder ser tutora legal, no podía transmitir tal dominio), nada impi
de que la fórmula utilizada por Críside sea una fórmula jurídica, que evoca
probablemente el matrimonio latino cum manu, por el que la mujer pasaba a
depender jurídicamente del poder del marido. Es muy probable además, espe
cialmente si aceptamos que Gliceria está presente, que las palabras de Críside va
yan acompañadas por el rito de la unión de manos, como se encarga de señalar
Donato (ad loe.): confirmatae sunt legitimae nuptiaeper manuum conuentionem.
55 Probablemente por la izquierda. Dado que Carino y Birrias van a entrar
inmediatamente por la derecha (cfr. n. siguiente), parece razonable suponer
que la casa de la comadrona esté situada en dirección al puerto o campo.
56 Por la derecha (cfr. v. 302, donde Davo dice haber estado en el foro). Re
cordaremos que ésta es la primera escena en que aparecen los personajes de
Carino y Birrias que, según Donato (ad Andr. 301: has personas Terentius addi
ditfabulae, nam non sunt apud Menandrum), Terencio añadió a la trama de la
Andria de Menandro. Cfr. sobre la cuestión Introducción de la comedia,
pág. 170. Obsérvese, además, que, en contra de la práctica habitual de la co
media, nadie anuncia la entrada en escena de Carino y Birrias, y que, además,
durante un cierto tiempo Panfilo queda como abandonado sin que nadie se
dé cuenta de su presencia. Parecen indicios de la reelaboración de Terencio.
[213]
B y. Quaeso edepol, Charine, quoniam non potest id
Ch.
B y.
[214]
B irrias . (305) Te lo pido, por favor, Carino: ya que es impo
sible lo que quieres, quiere algo que sea posible.
C a r i n o . N o quiero nada más que a Filúmena57.
B irrias . ¡Ah! ¡Cuánto mejor sería para ti que dedicaras tus
esfuerzos a desterrar ese amor de tu corazón a hablar de lo
que sólo sirve para avivar inútilmente el fuego de tu pa
sión!
C a r in o . Muy fácil nos resulta a todos, cuando estamos sa
nos, dar sabios consejos a los enfermos. (310) Si tú estuvie
ras en mi caso, pensarías de otra manera.
B irrias . Bien, bien, como quieras.
C a r in o . Pero ahí veo a Pánfilo. Estoy decidido a intentarlo
todo antes de morir.
B irrias . (Aparte.) ¿Qué se propone éste?
C a r in o . A él en persona le rogaré, de rodillas le suplicaré, le
contaré mi amor. Seguramente conseguiré que al menos
aplace la boda unos días. Entre tanto algo sucederá, espero.
B irrias . (Aparte.) Ese «algo» es lo mismo que nada.
C a r in o . Birrias, (315) ¿qué te parece? ¿Le hablo?
B irrias . ¿Por qué no? Al menos conseguirás que te conside
re un adúltero en potencia, si se casa con ella.
C a r in o . Vete al infierno con tus insinuaciones, bellaco.
Pa n filo . Veo a Carino. ¡Salud!
C a r in o . ¡Oh, salud, Pánfilo! A ti acudo en busca de espe
ranza, de salvación, de ayuda, de consejo.
Pa n fil o . (320) Por Pólux, que no estoy para dar consejos, ni
en condiciones de prestar ayuda. Pero ¿qué es lo que te
pasa?
C a r in o . ¿Te casas hoy?
Pa n filo . E so dicen.
[215]
Ch. Pamphile,
si id facis, hodie postremum me uides.
Pa . Q uid ita?
Ch. Ei mihi!
Vereor dicere. Huic dic, quaeso, Byrria.
B y. Ego dicam.
Pa . Quid est?
B y. Sponsam hic tuam amat.
Pa . Ne iste haud mecum
[sentit. Eho dum dic mihi:
num quid nam amplius tibi cum illa fuit, Charine?
Ch. Ah [a], Pamphile, 325
nil!
Pa . Quam uellem!
Ch. Nunc te per amicitiam et per
[amorem obsecro,
principio ut ne ducas.
Pa . Dabo equidem operam.
Ch. Sed si id non potest
aut tibi nuptiae hae sunt cordi...
Pa . Cordi?
Ch. ...saltem aliquot dies
profer, dum proficiscor aliquo ne uideam.
Pa . Audi nunciam:
ego, Charine, ne utiquam officium liberi esse
[hominis puto, 330
quom is nil mereat, postulare id gratiae adponi
[sibi.
Nuptias effugere ego istas malo quam tu
[adipiscier.
Ch. Reddidisti animum.
Pa . Nunc siquid potes aut tu
[aut hic Byrria,
facite, fingite, inuenite, efficite qui detur tibi;
ego id agam mihi qui ne detur.
C h. Sat habeo.
Pa . Dauom optume 335
uideo, quoius consilio fretus sum.
[216]
C a r in o . Pánfilo, si haces eso, hoy me ves por última vez.
Pa n fil o . ¿Porqué?
C a r in o . ¡Ay de mí! Me da vergüenza decírtelo. Díselo tú,
por favor, Birrias.
B irrias . Yo se lo diré.
Pa n filo . ¿De qué se trata?
B irrias . Está enamorado de tu prometida.
Pa n fil o . A fe que no siente lo mismo que yo. (A C a r in o .)
Oye, dime una cosa. (325) ¿Acaso ha habido algo más en
tre tú y ella, Carino?58.
C a r in o . ¡Oh, no, Pánfilo! ¡En absoluto!
Pa n filo . (Aparte.) ¡Cuánto lo siento!
C a r iñ o . Pues bien, en nombre de nuestro cariño y amistad
te suplico, en primer lugar, que no te cases con ella.
Pa n filo . Te aseguro que lo intentaré.
C a r in o . Pero si ello no es posible o si esta boda es de tu
agrado...
Pa n fil o . ¿De mi agrado?
C a r in o . ...al menos aplázala unos días, para darme tiempo a
marcharme a algún sitio, a fin de no estar presente.
Pá n filo . Escúchame un momento. (330) Yo, Carino, creo
que no es propio de un hombre libre en m odo alguno pre
tender que se le agradezca un favor que no ha hecho. Esta
boda quiero yo evitarla más que tú conseguirla.
C a r in o . Me has devuelto la vida.
Pa n fil o . Pues bien, si puedes hacer algo, o tú o (señalándolo
con un gesto) Birrias, intentad, imaginad, descubrid, conse
guid que la casen contigo. (335) Yo haré todo lo posible
para que no la casen conmigo.
C a r in o . Me basta.
Pa n filo . ¡Qué oportunamente veo a Davo, en cuya inventi
va tengo depositadas mis esperanzas!
[217]
Ch. At tu hercle haud quicquam mihi,
nisi ea quae nil opus sunt scire. Fugin hinc?
B y. Ego uero ac lubens.
[218]
C a r in o . (A B irrias .) Tú,\en cambio, por Hércules, de nada
me sirves, salvo para decirme lo que no tengo ninguna ne
cesidad de saber. ¿Quieres largarte de aquí?
B irrias . Claro que sí, y con mucho gusto. (Sale/9.
[219]
Ch. Mea quidem hercle certe in dubio uitast.
Da . Et quid tu, scio.
Pa . Nuptiae mi...
Da . 1 Etsi scio?
Pa . ...hodie...
Da. Obtundis, tam etsi intellego?
Id paues ne ducas tu illam; tu autem ut ducas.
Ch. Rem tenes.
Pa . Istuc ipsum.
Da. Atque istuc ipsum nil periclist: me
[uide. 350
Pa . Obsecro te, quam primum hoc me libera
[miserum metu.
Da. Em
libero: uxorem tibi non dat iam Chremes.
Pa . Qui scis?
Da . Scio.
Tuos pater m odo me prehendit; ait tibi uxorem
[dare
hodie, item alia multa quae nunc non est
[narrandi locus.
Continuo ad te properans percurro ad forum ut
[dicam haec tibi. 355
Vbi te non inuenio ibi escendo in quendam
[excelsum locum,
circumspicio: nusquam. Forte ibi huius uideo
[Byrriam;
rogo: negat uidisse. Mihi molestum; quid agam
[cogito.
Redeunti interea ex ipsa re mi incidit suspicio:
[«Hem?
C a r in o 62. M i vida, por Hércules, está en peligro, sin duda
alguna.
D avo . Y también lo que temes tú.
Pa n filo . Se va a celebrar...
D avo . Pero si ya lo sé.
Pá n filo . ...hoy mi...
D avo . ¿Me machacas los oídos, aunque ya lo sé? Lo que te
aterra a ti es tener que casarte con ella; (a C a rin o ) a ti no
poder casarte.
C a r in o . Estás al tanto de todo.
Pá n filo . (350) Eso mismo.
D avo . Pues «eso mismo» no constituye ningún peligro. Con
fía en mí.
Pá n filo . Por favor, te lo suplico: libérame cuanto antes, po
bre de mí, del miedo que me atenaza.
D avo . Está bien. Te libero. Cremes ya no te da a su hija en
matrimonio.
Pa n filo . ¿Cóm o lo sabes?
D avo . Lo sé. Tu padre me coge hace un rato63; me dice que
va casarte hoy, y también otras muchas cosas que ahora no es
el momento de contar. (355) Inmediatamente, a todo correr,
me voy al foro en tu busca, para darte esta noticia. Al no
encontrarte allí, subo a un lugar elevado64. Miro a todas
partes. Nada. Por casualidad m e encuentro con Birrias
(señalando a C a r in o ), su esclavo65. Le pregunto. Dice
que no te vio. Una contrariedad. Pienso qué hacer. Al re
gresar de allí, de la propia realidad me surge una sospecha.
[2.2.1]
Paullulum opsoni; ipsus tristis; de inprouiso
[nuptiae: 360
non cohaerent.»
Pa . Quorsus nam istuc?
Da. Ego me continuo
[ad Chremem.
Q uom illo aduenio, solitudo ante ostium: iam
[id gaudeo.
Ch. Recte dicis.
Pa . Perge.
Da . Maneo. Interea intro ire neminem
uideo, exire neminem; matronam nullam in
[aedibus,
nil ornati, nil tumulti: accessi; intro aspexi.
Pa . Scio: 365
magnum signum.
Da . N um uidentur conuenire haec
[nuptiis?
Pa . N on opinor, Daue.
Da. «Opinor» narras? N on recte
[accipis:
certa res est. Etiam puerum inde abiens conueni
[Chremi;
holera et pisciculos minutos ferre obolo in
[cenam seni.
Ch. Liberatus sum hodie, Daue, tua opera.
Da . A c nullus quidem. 370
Ch. Quid ita? Nempe huic prorsus illam non dat.
Da . Ridiculum caput,
quasi necesse sit, si huic non dat, te illam uxorem
[ducere,
nisi uides, nisi senis amicos oras ambis.
C h. Bene mones.
Ibo, etsi hercle saepe iam me spes haec frustratast.
[Vale.
[222]
«¡Hummm!, (360) poquitas provisiones; el amo serio; la
boda de repente: no encaja.»
Pa n filo . ¿Adonde quieres llegar?
D avo . Inmediatamente me voy a casa de Cremes. Cuando
llego allí, nadie a la puerta. Me llevo una alegría.
C a r in o . Tienes razón.
Pa n filo . Sigue.
D avo . Espero. En ese rato no veo entrar a nadie, a nadie sa
lir; ninguna matrona en la casa, (365) ningún preparativo,
ningún barullo: me acerqué, miré al interior.
Pa n filo . Entiendo: buena señal.
D avo . ¿Verdad que no parece que encaje todo esto en una
boda?
Pa n fil o . Creo que no, Davo.
D avo . «¿Creo», dices? N o comprendes bien. Es seguro. Ade
más, al marcharme de allí, me encontré con un esclavo de
Cremes que llevaba66 unas verduras y unos pececitos mi
núsculos, del valor de un óbolo67, para la cena del viejo.
C a r in o . (370) Estoy salvado, Davo, gracias a ti.
D avo . En absoluto.
C a r in o . ¿Por qué? Está claro que Cremes no le da a su hija
en matrimonio.
D avo . ¡Qué gracioso eres! Com o si, en caso de que no se la
dé a él, tuvieras necesariamente que casarte tú con ella, si
no haces nada, si no suplicas y adulas a los amigos del
viejo.
C a r in o . Buen consejo. Allá iré, aunque lo cierto, por Hér
cules, es que esta esperanza ya la he visto frustrada varias
veces. Adiós. (Sale,J68.
[223]
II 3 P a m p h ilv s D a v o s
[224]
113 Pa n f i l o , D a v o
[2.2.5]
«Ducas uolo hodie uxorem»; tu: «Ducam» inquies;
cedo quid iurgabit tecum? Hic reddes omnia,
quae nunc sunt certa [ei] consilia, incerta ut sient 390
sine omni periclo. Nam hoc haud dubiumst quin
[Chremes
tibi non det gnatam; nec tu ea causa minueris
haec quae facis, ne is mutet suam sententiam.
Patri dic uelle, ut, quom uelit, tibi iure irasci non
[queat.
Nam quod tu speres: «Propulsabo facile uxorem
[his moribus; 395
dabit nemo», inueniet inopem potius quam te
[corrumpi sinat.
Sed si te aequo animo ferre accipiet, neglegentem
[feceris;
aliam otiosus quaeret; interea aliquid acciderit
[boni.
Pa . Itan credis?
Da. Haud dubium id quidemst.
Pa . Vide quo me inducas.
Da. Quin taces?
Pa . Dicam. Puerum autem ne resciscat mi esse ex illa
[cautiost;
nam pollicitus sum suscepturum.
Da. O facinus audax!
Pa . Hanc fidem
sibi me obsecrauit, qui se sciret non deserturum,
[ut darem.
Da . Curabitur. Sed pater adest. Caue te esse tristem
[sentiat.
[226]
hoy». Tu responderás: «Me casaré.» Dime, ¿qué motivos
tendrá para reñirte? Todos los planes que ahora tiene con
certados se los desconcertarás, (390) sin el menor riesgo.
Porque de lo que no cabe duda es de que Cremes no te da
a su hija por esposa. Pero tú no dejes de hacer nada de lo
que haces, con el fin de que no cambie de opinión. A tu pa
dre dile que aceptas casarte, para que, aunque quiera, no
tenga motivos para enfadarse contigo. (395) Y en cuanto
a esa esperanza que podrías tener: «Espantaré fácilmente a
cualquier esposa con m i comportam iento; nadie m e dará
a su hija», te encontrará una pobre, antes que dejarte co
rromper. Pero si cree que aceptas de buen grado, le harás
bajar la guardia. Buscará otra con calma y entre tanto algo
bueno sucederá.
Pa n filo . ¿L o crees así?
D avo . N o cabe la menor duda.
Pá n fil o . Mira bien en qué lío me metes.
D avo . ¿Quieres callarte?
Pa n filo . (400) Aceptaré. Pero hay que evitar que se entere
de que tengo un hijo de ella. Pues le prometí que lo reco
nocería.
D avo . ¡Vaya osadía!72.
Pá n filo . Ella me suplicó que se lo prometiera, para estar se
gura de que no la abandonaría.
D avo . Trataremos de evitarlo. Pero ahí está tu padre. Procu
ra que no te note preocupado.
[227]
Da . Hic nunc non dubitat quin te ducturum neges. 405
Venit meditatus alicunde ex solo loco;
orationem sperat inuenisse se
qui differat te; proin tu fac apud te ut sies.
Pa . M odo ut possim, Daue!
Da . Crede inquam hoc
[mihi, Pamphile,
numquam hodie tecum commutaturum patrem 410
unum esse uerbum, si te dices ducere.
[2,2.8]
D avo. (Aparte, a P a n f i l o .) (405) Éste74 ya no duda que te
vas a negar a casarte. Viene de ensayar un discurso en algún
lugar solitario. Cree haber preparado uno apropiado para
desconcertarte. Así que tú procura conservar la calma.
PA n f i l o . ¡Si pudiera, Davo!
D a v o . Créeme, de verdad, lo que te voy a decir, Pánfilo:
(410) tu padre no intercambiará hoy ni una sola palabra
contigo, si le dices que estás dispuesto a casarte.
II 5 B ir r ia s , S i m ón ,D avo, Pa n f i l o
74 Donato señala que el uso del pronombre implica desprecio: non dixit «se
nex» aut «pater», sed «hic» cum odio, quoniam averso animo loquitur.
75 En 414 declara seguir a Simón, que indudablemente llega del foro. Ello
implicaría que hacia el foro habrían salido el propio Birrias en v. 337 y Cari
no en v. 374.
76 Simón.
77 A Pánfilo.
78 Cfr. v. 254.
[ 12.9]
Da. Obmutuit.
B y. Quid dixit?
Si. Facis ut te decet,
quom istuc quod postulo impetro cum gratia.
Da . Sum uerus?
B y. Eras, quantum audio, uxore excidit.
Si. I nunciam intro, ne in mora, quom opus sit, sies.
Pa . E o.
B y. Nullane in re esse quoiquam homini fidem! 425
Veram illud uerbumst, uolgo quod dici solet,
omnis sibi malle melius esse quam alteri.
Ego illam uidi: uirginem forma bona
memini uideri; quo aequior sum Pamphilo,
si se illam in somnis quam illum amplecti maluit. 430
Renuntiabo, ut pro hoc malo mihi det malum.
II 6 D avos S im o
[230]
D avo . (Aparte, por S im ó n .) Se ha quedado mudo.
B irrias . (Aparte.) ¿Qué dijo?
S im ó n . Te portas como debes, pues accedes de buen grado a
mis exigencias.
D avo . (Aparte.) ¿No soy adivino?
B irrias . (Aparte.) M i amo, por lo que oigo, se ha quedado
sin esposa.
S im ó n . Ahora entra en casa, para que, cuando sea necesario,
no te hagas esperar.
Pa n filo . (425) Entro. (Pa n filo entra en casa.)
B irrias . (Aparte.) iDecir que no puedes fiarte de nadie en
ningún asunto! ¡Qué cierto es ese refrán que suele decir la
gente: todo el mundo mira más por el bien propio que por
el bien del otro! Yo he visto a esa joven. Recuerdo que me
pareció hermosa. Por ello soy bastante comprensivo con
Pánfilo, (430) si prefirió ser él, en vez de mi amo, quien
durmiera en sus brazos. Voy a contárselo, para que a cam
bio de esta mala noticia me dé un mal recibimiento79.
(Sale) so.
II 6 D avo , S im ó n
79 Malttm significa propiamente ‘una paliza’, pero hemos tenido que adap
tar la traducción para reflejar el tímido juego de palabras.
80 De Birrias no volvemos a saber más en toda la comedia.
81 Según Donato, Davo se refiere a sus palabras del v. 185 (idpopulus curat
scilicet).
[231]
Si. Potin es mihi uerum dicere?
Da . Nil facilius.
Si. N um illi molestae quidpiam haec sunt nuptiae
propter huiusce hospital consuetudinem?
Da . Nil hercle; aut, si adeo, biduist aut tridui 440
haec sollicitudo, nosti? Deinde desinet.
Etenim ipsus secum eam rem reputauit uia.
Si. Laudo.
Da . D um licitumst ei dumque aetas tulit,
amauit; tum id clam: cauit ne umquam infamiae
ea res sibi esset, ut uirum fortem decet. 445
Nunc uxore opus est: animum ad uxorem adpulit.
Si. Subtristis uisus est esse aliquantum mihi.
Da . Nil propter hanc rem, sed est quod suscenset tibi.
Si. Quidnamst?
Da. Puerilest.
Si. Quid id est?
Da. Nil.
Si. Quin dic, quid est?
Da . Ait nimium parce facere sumptum.
Si. Mene?
Da . Te. 450
«Vix» inquit «drachumis est opsonatum decem;
non filio uidetur uxorem dare.
Quem» inquit «uocabo ad cenam meorum
[aequalium
potissumum nunc?» Et, quod dicendum hic siet,
tu quoque perparce nimium. Non laudo.
Si. Tace. 455
Da . Commoui.
Si. Ego istaec recte ut fiant uidero.
Quidnam hoc est rei? Quid hic uolt ueterator sibi?
Nam si hic malist quicquam, em illic est huic rei
[caput.
[232]
S im ó n . ¿Puedes decirme la verdad?
D avo . Nada más fácil.
S im ó n . ¿Acaso no le disgusta un poco esta boda a causa de sus
relaciones (señalando la casa de G iiceria ) con la extranjera?
D avo . (440) Nada, por Hércules. O, como máximo, será un
disgusto de dos o tres días, ¿entiendes? Enseguida se le pa
sará. Pues él mismo ha reflexionado detenidamente para
sus adentros sobre este asunto.
S im ó n . L o felicito.
D avo . Mientras le fue lícito y su edad se lo permitió, tuvo
una ámante; y eso además en secreto; procuró que su con
ducta no dañase su reputación, (445) como es propio de un
hombre respetable. Ahora necesita una esposa; se propone
tener una esposa.
S im ó n . Algo seriecillo me pareció encontrarlo.
D avo . N o por esta razón, pero tiene un motivo para estar
enfadado contigo.
S im ó n . ¿Cuál es?
D avo . E s cosa de niños.
S im ó n . ¿De qué se trata?
D avo . De nada.
S im ó n . Vamos, dime de qué se trata.
D avo . (450) Dice que has escatimado demasiado los gastos.
S im ó n . ¿Quién? ¿Yo?
D avo . S í, tú. «El valor de la compra», me dijo, «apenas llega
a diez dracmas. No parece que va a casar a su hijo. ¿A cuál
de mis camaradas invitaré preferentemente a la cena en es
tas circunstancias?». Y, dicho sea entre nosotros, (455) tam
bién82 tú eres excesivamente tacaño. N o te felicito83.
S im ó n . Calla.
D avo . (Aparte.) Le he tocado el corazón.
S im ó n . Yo me encargaré de que todo se haga debidamente.
(Aparte.) ¿Qué pasa aquí? ¿Qué pretende este viejo zorro?
Porque, si aquí hay gato encerrado, (señalando a D avo ) ved,
ahí tenéis al cabecilla de la conspiración.
82 Cfr. Don. ad loe.: bene «quoque», quasi dicat: cum ilkpeccet, quodpueriliter sus-
censeat, tu quoquepeccas.
83 Alusión irónica al laudo (‘lo felicito’) de Simón en v. 443.
[2.33]
M y s is S i m o D a v o s L e s b i a (G l y c e r i v m )
[2.34]
Ill 1 M ís id e , L e s b ia , S im ó n , D a v o , ( G l i c e r i a )
[2-35]
Si. Hui, tam cito? Ridiculum! Postquam ante ostium
me audiuit stare, adproperat. N on sat commode 475
diuisa sunt temporibus tibi, Daue, haec.
Da . Mihin?
Si . Num inmemores discipuli?
Da . Ego quid narres nescio.
Si. Hicin me si inparatum in ueris nuptiis
adortus esset, quos mihi ludos redderet!
Nunc huius periclo fit, ego in portu nauigo. 480
[236]
S im ó n . ¡Oh! ¿Tan pronto? ¡Qué cosa más graciosa! En cuan
do oyó decir que yo estaba parado a la puerta, (475) se ha
dado prisa a parir. N o has distribuido m uy bien el tiempo
de las escenas, Davo.
D avo . ¿Yo ?
S im ó n . ¿O es que son desmemoriados tus alumnos?
D avo . Yo no sé de qué estás hablando.
S im ó n . (Aparte.) Si su ataque me hubiera pillado despreveni
do con una verdadera boda organizada, ¡lo que se habría
reído de mí! (480) Pero ahora es él quien está en peligro; yo
navego en el puerto87.
esta función Juno se identificaba más con la Ártemis griega que con Hera: cfr.
Catul. 34, 13-14: Tu (se. Diana) Lucina dolentibus / Inno dicta puerperis.
87 In portu nauigo es la traducción del proverbio griego έν λιμ ένι πλέω.
88 Los versos 481-484 constituyen uno de los pocos ejemplos de versos líri
cos que se encuentran en las comedias de Terencio: cfr. también 625-638 y
Ad. 610-617.
[2.37]
O Daue, itan contemnor abs te? Aut itane
[tandem idoneus
tibi uideor esse quem tam aperte fallere incipias
[dolis?
Saltem accurate, ut metui uidear certe, si
[resciuerim.
Da . Certe hercle nunc hic se ipsus fallit, haud ego.
Si. Edixin tibi, 495
interminatus sum ne faceres? N um ueritus?
[Quid re tulit?
Credon tibi hoc nunc, peperisse hanc e Pamphilo?
Da . Teneo quid erret et quid agam habeo.
Si. Quid taces?
Da . Quid credas? Quasi non tibi renuntiata sint haec
[sic fore.
Si. Mihin quisquam?
Da . Eho, an tute intellexti hoc
[adsimularifer]?
Si. Inrideor. 500
Da. Renuntiatumst; nam qui istaec tibi incidit
[suspicio?
Si. Qui? Quia te noram.
Da . Quasi tu dicas factum id
[consilio meo.
Si. Certe enim scio.
Da. N on satis me pernosti etiam
[qualis sim, Simo.
Si. Egon te?
[238]
de la calle89. ¡Oh Davo! ¿En tan bajo concepto me tienes?
¿O tan apropiado te parezco para tratar de engañarme tan
descaradamente con tus trampas? Precaución, al menos,
para que en todo caso parezca que me temes, si me entero.
D avo . (Aparte.) (495) Ahora, por Hércules, sí que es él quien
se engaña y no yo quien lo engaño.
S im ó n . ¿No te advertí, no te prohibí terminantemente que
lo hicieras?90. ¿Acaso has tenido reparos? ¿Y de qué te sir
vió? ¿Voy a creerte que ella ha dado a luz a un hijo de Pán
filo?
D avo . (Aparte.) Ya veo en qué se equivoca y sé lo que tengo
que hacer.
S im ó n . ¿Por qué te callas?
D avo . ¿Qué es lo que tendrías que creer? ¡Com o si n o te hu
bieran avisado de que las cosas iban a ser así!
S im ó n . (500) ¿A mí alguien me...?
D avo . Oye, ¿acaso te has dado cuenta por ti mismo de que
todo era una mentira?91.
S im ó n . Me estáis tomando el pelo.
D avo . Te avisaron. Pues, si no, ¿cómo se te ocurrió esa sos
pecha?
S im ó n . ¿Cóm o? Porque te conocía.
D avo . ¿N o estarás insinuando que eso fue planeado por mí?
S im ó n . L o sé a ciencia cierta.
D avo . N o me conoces suficientemente bien, Simón.
S im ó n . ¿Que no te conozco yo a ti?
89 Obsérvese que Simón en su obcecación, que le hace ver las cosas según
las imagina y no según son, utiliza como argumento a su favor una conven
ción dramática habitual en el teatro antiguo, destinada a suplir de alguna ma
nera la imposibilidad de representar interiores, según la cual los personajes sa
len de casa hablando hacia el interior y diciendo cosas que normalmente no
se esperaría oír en la calle.
90 Cfr. w . 196 ss.
91 En este punto nos separamos ligeramente de la edición de Kauer-Lindsay,
que prefieren prescindir de hoc para poder mantener la forma arcaica de infi
nitivo adsimularier transmitida por los manuscritos. Preferimos, sin embargo,
mantener hoc, que consideramos necesario para el sentido (cfr. Heaut. 716),
mientras no vemos inconveniente en ver en adúmularier un hiperarcaísmo
(cfr. 689).
[239 ]
Da. Sed siquid tibí narrare occepi, continuo
[dari
tibi uerba censes.
Si. Falso!
Da . Itaque hercle nil iam
[muttire audeo. 505
Sí. Hoc ego scio unum, neminem peperisse hic.
Da . Intellexti;
sed nilo setius referetur mox huc puer ante
[ostium.
Id ego iam nunc tibi, ere, renuntio futurum, ut
[sis sciens,
ne tu hoc [mihi] posterius dicas Daui factum
[consilio aut dolis.
Prorsus a me opinionem hanc tuam esse ego
[amotam uolo. 510
Si. Vnde id scis?
Da. Audiui et credo. Multa concurrunt
[simul
qui coniecturam hanc nunc facio. Iam prius haec
[se e Pamphilo
grauidam dixit esse: inuentumst falsum. Nunc,
[postquam uidet
nuptias domi adparari, missast ancilla ilico
obstetricem accersitum ad eam et puerum ut
[adferret simul. 515
Hoc nisi fit, puerum ut tu uideas, nil mouentur
[nuptiae.
Si. Quid ais? Q uom intellexeras
id consilium capere, quor non dixti extemplo
[Pamphilo?
Da. Quis igitur eum ab illa abstraxit nisi ego? Nam
[omnes nos quidem
scimus quam misere hanc amarit: nunc sibi
[uxorem expetit. 520
Postremo id mihi da negoti; tu tamen [i] dem
[has nuptias
perge facere ita ut facis, et id spero adiuturos deos.
[240]
D avo . Pero si en cuanto empiezo a contarte algo, ya crees
que te estoy engañando.
Sim ón. (Con ironía.) (505) ¡Cóm o me equivoco!
D avo . A sí que, por Hércules, ya no me atrevo ni a abrir la
boca.
S im ó n . L o único que yo sé es que nadie ha dado a luz aquí.
D avo . Has dado en el clavo. Pero no por eso pronto dejarán
de traer al niño aquí ante la puerta. Ya te informo yo aho
ra de que es eso lo que va a suceder, amo, para que lo sepas
y después no digas que todo fue planeado y maquinado
por Davo. (510) Quiero que deseches por completo esa
mala opinión que tienes de mí.
S im ó n . ¿C óm o lo sabes?
D avo . L o he oído decir y lo creo. Son muchos los indicios
coincidentes que me lo hacen suponer. Ya anteriormente
ella había dicho que estaba embarazada de Pánfilo92; resul
tó falso; ahora, al ver que se preparaba la boda en tu casa,
envió en el acto a una criada (515) a buscar a la comadro
na y a que trajera un niño a la vez. Si no se te hace ver al
niño, no se anula la boda.
S im ó n . Dime: cuando te diste cuenta de que tenía este plan,
¿por qué no se lo dijiste enseguida a Pánfilo?
D avo . Entonces, ¿quién lo arrancó de su lado, sino yo? Por
que todos nosotros (520) sabemos lo perdidamente ena
morado que estaba de ella. Ahora desea vivamente una es
posa. En resumen, deja en mis manos este asunto. Tú, de
todas formas, sigue con los preparativos de la boda; y espe
ro que los dioses nos ayudarán.
[241]
Si. Immo abi intro; ibi me opperire et quod parato
[opus est para.
N on inpulit me haec nunc omnino ut crederem;
atque haud scio an quae dixit sint uera omnia; 525
sed parui pendo; illud mihi multo maxumumst
quod mihi pollicitust ipsus gnatus. Nunc
[Chremem
conueniam, orabo gnato uxorem; si impetro,
quid alias malim quam hodie has fieri nuptias?
Nam gnatus quod pollicitust, haud dubiumst
[mihi, id 530
si nolit, quin eum merito possim cogere.
Atque adeo in ipso tempore eccum ipsum
[obuiam.
III3 S im o C h r em es
Si . Iubeo Chremetem...
Ch. O te ipsum quaerebam.
Si. Et ego te. Optato aduenis.
C h. Aliquot me adierunt, ex te auditum qui aibant
[hodie filiam
meam nubere tuo gnato; id uiso tune an illi
[insaniant. 535
Si. Ausculta paucis; et quid ego te uelim et tu quod
[quaeris scies.
Ch. Ausculto; loquere quid uelis.
Si. Per te deos oro et nostram amicitiam, Chreme,
quae incepta a paruis cum aetate adcreuit simul,
perque unicam gnatam tuam et gnatum meum, 540
quoius tibi potestas summa seruandi datur,
ut me adiuues in hac re atque ita uti nuptiae
fuerant futurae, fiant.
[242]
S im ó n . No, no, entra en casa; espérame allí y prepara todo
lo necesario. (D a v o entra. S i m ó n solo.) N o logró conven
cerme del todo, (525) pero ¡quién sabe si lo que dijo no
será todo cierto! Pero me da igual. Para mí es muchísimo
más importante lo que dijo mi propio hijo. Ahora iré a ver a
Cremes y le pediré la mano de su hija para mi hijo. Si lo con
sigo, ¿por qué iba a preferir que la boda se celebrara otro día
a que se celebre hoy? (530) Pues, si mi hijo se vuelve atrás en
sus promesas, no me cabe duda de que tendré todo el dere
cho del mundo a obligarlo a cumplirlas. Pero precisamente
ahí lo veo venir en el momento más oportuno93.
III3 S im ón , C rem es
S i m ó n . Deseo a Cremes94...
C r e m e s . ¡Oh! Te estaba buscando precisamente a ti.
S i m ó n . Y yo a ti. Llegas en el momento oportuno95.
C r e m e s . Se me han acercado algunas personas que preten
dían haberte oído decir que hoy (535) se casaba mi hija con
tu hijo. Y vengo a averiguar si eres tú o son ellos los que es
tán locos.
S i m ó n . Escucha un momento96 y sabrás lo que quiero de ti
y la respuesta a tu pregunta.
C r e m e s . Escucho. Dime lo que quieres.
S i m ó n . Por los dioses, te lo suplico, Cremes, y por nuestra
amistad que, iniciada en nuestra infancia, creció juntamen
te con los años, (540) por tu única hija y por mi hijo, cuya
salvación depende exclusivamente de ti: ayúdame en esta
situación y celébrese la boda, como estaba previsto.
[243]
Ch. Ah, ne me obsecra!
Quasi hoc te orando a me impetrare oporteat.
Alium esse censes nunc me atque olim quom
[dabam? 545
Si in remst utrique ut fiant, accersi iube;
sed si ex ea re plus malist quam commodi
utrique, id oro te in commune ut consulas,
quasi si ilia tua sit Pamphilique ego sim pater.
Si. Immo ita uolo itaque postulo ut fiat, Chreme, 550
ñeque postulem abs te ni ipsa res moneat.
Ch. Quid est?
Si. Irae sunt inter Glycerium et gnatum.
Ch. Audio.
Si. Ita magnae ut sperem posse auelli.
Ch. Fabulae!
Si. Profecto sic est.
Ch. Sic hercle ut dicam tibi:
amantium irae amoris integratiost. 555
Si. Em id te oro ut ante eamus, dum tempus datur
dumque eius lubido occlusast contumeliis,
prius quam harum scelera et lacrumae confictae
[dolis
redducunt animum aegrotum ad misericordiam,
uxorem demus. Spero consuetudine et 560
coniugio liberali deuinctum, Chreme,
dehinc facile ex illis sese emersurum malis.
C h. Tibi ita hoc uidetur; at ego non posse arbitror
neque illum hanc perpetuo habere neque me
[perpeti.
Si. Qui scis ergo istuc, nisi periclum feceris? 565
Ch. At istuc periclum in filia fieri grauest.
Si. Nempe incommoditas denique huc omnis redit
si eueniat, quod di prohibeant, discessio.
At si corrigitur, quot commoditates uide:
principio amico filium restitueris, 570
tibi generum firmum et filiae inuenies uirum.
[2.44]
C r e m e s . ¡Ah, no! No me supliques. ¡Com o si fuera con sú
plicas como tuvieras que conseguir esto de mí! (545) ¿Crees
que soy distinto ahora del que era antes cuando estaba dis
puesto a dártela? Si es beneficioso para los dos que se cele
bre, manda a buscar a mi hija; pero si de esta boda van a
derivarse para los dos más inconvenientes que ventajas, te
ruego que mires por nuestro interés común, como si ella
fuera tu hija y yo fuera el padre de Pánfilo.
S im ó n . (550) Pero si precisamente así es como quiero y así es
como pido que se celebre, Cremes. Y no te lo pediría, si las
propias circunstancias así no lo aconsejaran.
C r e m e s . ¿Qué quieres decir?
S im ó n . Hay riña entre Gliceria y mi hijo.
C rem es. (Con ironía.) Ya sé.
S im ó n . Tan grande que tengo la esperanza de poder arran
carlo de su lado.
C r e m e s . ¡Cuentos!
S im ó n . Te aseguro que es cierto.
C r e m e s . Cierto, por Hércules, es lo que te voy a decir: (555)
riñas de enamorados son los amores doblados.
S im ó n . Mira, lo que te pido es que nos anticipemos, mien
tras hay tiempo, mientras su pasión está aletargada por las
ofensas. Antes de que las villanías de esas bribonas y sus lá
grimas de cocodrilo induzcan a la compasión a su corazón
enfermo, (560) casémoslo. Espero, Cremes, que ligado por
la convivencia y por un matrimonio honorable, después
saldrá a flote fácilmente de ese mar de desdichas.
C r e m e s . Ésa es tu opinión; pero yo, en cambio, considero
que es imposible que él la tenga por esposa para siempre y
que yo lo soporte.
S im ó n . (565) ¿Y cómo lo sabes, si no haces la prueba?
C r e m e s . Pero hacer esa prueba con una hija es algo muy
serio.
S im ó n . En resumidas cuentas, está claro que todos los in
convenientes se reducen a que se produzca (¡no lo quieran
los dioses!) un divorcio. Pero, si Pánfilo se corrige, mira
cuántas ventajas: en primer lugar, habrás devuelto un hijo
a un amigo; (570) para ti conseguirás un yerno serio y para
tu hija un marido.
[245]
Ch. Quid istic? Si ita istuc animum induxti esse utile,
nolo tibi ullum comm odum in me claudier.
Si. Merito te semper maxumi feci, Chreme.
C h . Sed quid ais?
Si. Quid?
Ch. Qui scis eos nunc discordare
[inter se? 575
Si. Ipsus mihi Dauos, qui intumust eorum consiliis,
[dixit;
et is mihi persuadet nuptias quantum queam ut
[maturem.
N um censes faceret, filium nisi sciret eadem
[haec uelle?
Tute adeo iam eius uerba audies. Heus, euocate
[huc Dauom.
Atque eccum uideo ipsum foras exire.
III4 D a v o s S im o C h rem es
Da . Ad te ibam.
Si. Quidnamst? 580
Da . Quor uxor non accersitur? Iam aduesperascit.
Si. Audin?
Ego dudum non nil ueritus sum, Daue, abs te
[ne faceres idem
quod uolgus seruorum solet, dolis ut me deluderes
propterea quod amat filius.
Da . Egon istuc facerem?
Si. Credidi,
idque adeo metuens uos celaui quod nunc dicam.
Da. Quid?
Si. Scies; 585
nam propemodum habeo iam fidem.
Da . Tandem cognosti qui siem?
Si. N on fuerant nuptiae futurae.
Da. Quid? Non?
Si. Sed ea gratia
simulaui uos ut pertemptarem.
[246]
C r e m e s . En fin, ¡qué le vamos a hacer! Si estás convencido
de que ello es útil, no quiero que por mi culpa te veas pri
vado de ninguna ventaja.
S im ó n . Con razón siempre te he tenido en la más alta esti
ma, Cremes.
C r e m e s . (575) Pero dime.
S im ó n . ¿Qué?
C r e m e s . ¿C óm o sabes que están enfadados entre sí?
S im ó n . El propio Davo, que es el confidente de sus secretos,
me lo dijo; él me aconseja que apresure la boda todo lo po
sible. ¿Crees que lo haría, si no supiese que esa misma es la
voluntad de mi hijo? Tú mismo vas a oírselo decir ahora de
su propia boca. (A la casa.) ¡Eh97, decidle a Davo que ven
ga aquí! (580) Mira, precisamente ahí lo veo salir de casa.
[2 4 7 ]
Da . . Quid ais?
Si. Sic res est.
Da. Vide:
numquam istuc quiui ego intellegere. Vah,
[consilium callidum!
Si. H oc audi: ut hinc te intro ire iussi, opportune
[hic fit mi obuiam.
Da . Hem? 590
Num nam perimus?
Si. Narro huic quae tu dudum
[narrasti mihi.
Da . Quidnam audio?
Si. Gnatam ut det oro uixque id exoro.
Da. Occidi.
Si. Hem?
Quid dixti?
Da . Optume, inquam, factum.
Si. Nunc per hunc nullast mora.
Ch. Dom um m odo ibo, ut adparetur dicam, atque
[huc renuntio.
Si. Nunc te oro, Daue, quoniam solus mi effecisti
[has nuptias... 595
Da. Ego uero solus.
Si. ...corrigere mihi gnatum porro
[enitere.
Da . Faciam hercle sedulo.
Si. Potes nunc, dum animus
[inritatus est.
Da . Quiescas.
Si. Age igitur, ubi nunc est ipsus?
Da . Mirum ni domist.
Si. Ibo ad eum atque eadem haec quae tibi dixi
[dicam idem illi.
Da. Nullus sum.
Quid causaest quin hinc in pistrinum recta
[proficiscar uia? 600
Nil est preci loci relictum; iam perturbaui omnia:
erum fefelli; in nuptias conieci erilem filium;
feci hodie ut fierent, insperante hoc atque inuito
[248]
D avo . ¿Qué dices?
S im ó n . La verdad.
D avo . ¡Fíjate! ¡Jamás hubiera sido capaz de darme cuenta!
¡Oh, vaya plan más astuto!
S im ó n . (590) Escucha. Después de que te mandé entrar en
casa, muy oportunamente me sale al encuentro Cremes.
D avo . (Aparte.) ¿Eh? ¿Estaremos perdidos?
S im ó n . Le cuento lo que tú me contaste hace un rato.
D avo . (Aparte.) ¿Qué oigo?
S im ó n . Le pido la mano de su hija y, aunque a duras penas,
la consigo.
D avo . (Aparte.) ¡Estoy muerto!
S im ó n . ¿Cóm o? ¿Qué has dicho?
D avo . Estupendo, digo.
S im ó n . Ahora, por su parte, no hay nada que esperar.
C r e m e s . Iré a casa sólo a decir que se prepare y vuelvo ense
guida con noticias. (C r em es sale)9&.
S im ó n . (595) Ahora, Davo, te lo suplico, puesto que fuiste
tú solo el que me ha hecho posible este matrimonio...
D avo . (Con resignación.) Sí, yo solo.
S im ó n . Esfuérzate en enderezar la conducta de mi hijo.
D avo . Por Hércules que pondré todo mi empeño.
S im ó n . Ahora es la ocasión, mientras está furioso.
D avo . Estate tranquilo.
S im ó n . Dime, pues, ¿dónde está él ahora?
D avo . Seguramente estará en casa".
S im ó n . Iré a verlo y lo mismo que te dije a ti, se lo voy a de
cir también a él. (Sim ó n entra en casa.)
D avo . (Solo.) ¡Estoy perdido! (600) ¿Qué razón hay para que
no me vaya directamente de aquí al molino? Ya no queda
tiempo para súplicas. Lo he trastornado todo: engañé al
amo y al hijo del amo lo he embarcado en el matrimonio;
he conseguido que la boda se celebrara hoy contra las espe-
[2 4 9 ]
[Pamphilo.
Em astutias! Quod si quiessem, nil euenisset mali.
Sed eccum ipsum uideo: occidi. 605
Vtinam mi [hi] esset aliquid hic quo nunc me
[praecipitem darem!
Ill 5 Pa m p h i l v s D a v o s
[250]
ranzas del viejo y contra la voluntad de Pánfilo. ¡Vaya astucia!
Pues, si me hubiese estado quieto, no hubiese acontecido
mal alguno. ( Viendo salir de casa a P á n f i l o .) (605) Pero ahí
lo veo. ¡Estoy muerto! ¡Ojalá tuviera cerca un precipicio,
para arrojarme en él de cabeza!
III 5 Pa n f il o , D a v o
[ 2.51 ]
Da . Immo melius spero.
Pa . O h tibi ego ut credam, furcifer?
Tu rem inpeditam et perditam restituas? Em quo
[fretus sim,
qui me hodie ex tranquillissuma re coniecisti in
[nuptias. 620
An non dixi esse hoc futurum?
Da . Dixti.
Pa . Quid meritu’s?
Da . Crucem.
Sed sine paullulum ad me redeam: iam aliquid
[dispiciam.
Pa . Ei mihi,
quom non habeo spatium ut de te sumam
[supplicium ut uolo!
Namque hoc tempus praecauere mihi me, haud
[te ulcisci sinit.
IV 1 C h a r in v s Pa m p h i l v s D a v o s
[252]
Davo. N o, espero que con mayor éxito.
Panfilo . ¡Oh! ¿Que yo voy yo a creerte a ti, bribón?101 ¿Que
tu vas a devolver a la normalidad una situación tan embro
llada y desesperada? ¡Mira que haberme fiado (620) de ti,
que hoy me has sacado de la tranquilidad más absoluta
para embarcarme en el matrimonio! ¿N o te dije que iba
a suceder esto?
Davo. Sí.
Pánfilo . ¿Qué mereces?
Davo. La cruz. Pero déjame recuperarme un poquito y ense
guida imaginaré alguna solución.
Panfilo . ¡Ay de mí, que no tengo tiempo de castigarte,
como es mi voluntad! Pues las circunstancias me obligan a
velar por mí mismo y no me permiten vengarme de ti.
101 Lat.furcifer, lit. ‘el que lleva la horca’. Lafurca era una especie de horqui
lla de madera en que se encajaba al cuello de los condenados y a los extremos
de cuyos brazos se ataban sus manos. En esta posición eran paseados, general
mente entre azotes, a través de las calles de la ciudad. Donato señala que este
castigo les era impuesto a los esclavos por sus amos por faltas leves, ignominiae
magis quam supplicii causa.
102 La primera parte del monólogo de Carino (w. 625-638) está escrita en
versos líricos (créticos, principalmente) y es uno de los tres únicos ejemplos de
cantica propiamente dichos que pueden encontrarse en las comedias terencia-
nas: cfr. n. 88. Shipp considera que los créticos (usados por Plauto para repro
ducir los lamentos femeninos) podrían servir para caracterizar las quejas de
Carino como afeminadas.
103 Cabe suponer que viene del foro, pero ya hemos dicho que tanto las en
tradas como las salidas de Carino y Birrias son muy oscuras.
[2.53]
tum coacti necessario se aperiunt,
et timent et tamen res premit denegare;
ibi tum eorum inpudentissuma oratiost:
«Quis tu es? Quis mihi es? Quor meam tibi?
[Heus! 635
Proxumus sum egomet mihi.»
At tamen «Vbi fides?» si roges,
nil pudet hic, ubi opus [est]; illi ubi
nil opust, ibi uerentur. 63 8b
Sed quid agam? Adeon ad eum et cum eo
[iniuriam hanc expostulem?
Ingeram mala multa? Atque aliquis dicat: «Nil
[promoueris.» 640
Multum! Molestus certe ei fuero atque animo
[morem gessero.
Pa . Charine, et me et te inprudens, nisi quid di
[respiciunt, perdidi.
Ch. Itane «Inprudens»? Tandem inuentast causa;
[soluisti fidem.
Pa . Quid «tandem»?
Ch. Etiamnunc me ducere istis dictis
[postulas?
Pa . Quid istuc est?
Ch. Postquam me amare dixi,
[conplacitast tibi. 645
Heu me miserum, qui tuom animum ex animo
[spectaui meo!
Pa . Falsus es.
Ch. N on tibi sat esse hoc solidum uisumst
[gaudium,
nisi me lactasses amantem et falsa spe produceres?
Habeas.
Pa . Habeam? Ah, nescis quantis in malis
[uorser miser
quantasque hic suis consiliis mihi conflauit
[sollicitudines 650
meus carnufex!
Ch. Quid istuc tam mirumst de te si
[exemplum capit?
[2.54 ]
queda más remedio, descubren su corazón: tienen miedo a
decir que no, pero al mismo tiempo las circunstancias les
obligan a hacerlo. Entonces no tienen pizca de pudor en
decir: (635) «¿Quién eres tú? ¿Qué eres mío? ¿Por qué iba
a cederte a mi...? Oye, tú, la caridad bien entendida empie
za por uno mismo.» Y si les preguntas: «¿Y tus promesas?»,
no tienen vergüenza, ahora que hace falta; pero, cuando
no hace falta, entonces sí la tienen. Pero ¿qué puedo ha
cer? ¿Voy a verlo y le pido explicaciones por esta ofensa?
(640) ¿Lo colmo de injurias? Alguien podría decir: «De
nada te servirá.» ¡De mucho! Al menos a él lo fastidiaré y
yo me daré ese gusto.
Panfilo . Carino, si los dioses no lo remedian, sin quererlo,
he labrado mi ruina y la tuya.
Carino . «Sin quererlo», ¿verdad? ¡Al fin encontraste una ex
cusa! (Con ironía.) ¡Has cumplido tu palabra!104.
Panfilo . ¿C óm o que «al fin»?
Carino . ¿Aún pretendes engañarme con esas palabras?
Panfilo . (645) ¿Qué quieres decir?
C a r i n o . En cuanto de dije que la amaba, te empezó a gustar
a ti. ¡Ay, pobre de mí, que juzgué tu corazón por el mío!
Panfilo . Estás equivocado.
C a r i n o . Te pareció que tu dicha no sería completa, si no avi
vabas mi pasión y me burlabas con una falsa esperanza.
Quédate con ella.
Pánfilo . ¿Que me quede con ella? ¡Ay, pobre de mí, no sa
bes bien qué tremendas desgracias, pobre de mí, me afligen
(650) ni qué tremendas preocupaciones me ha causado con
sus consejos (señalando a Davo) este verdugo mío!
C a r i n o . ¿Qué tiene de extraño, si sigue tu ejemplo?
[2-55J
Pa . Haud istuc dicas, si cognoris uel me uel amorem
[meum.
Ch. Scio: cum patre altercasti dudum et is nunc
[propterea tibi
suscenset nec te quiuit hodie cogere illam ut
[duceres.
Pa . Immo etiam, quo tu minus scis aerumnas meas, 655
haec nuptiae non adparabantur mihi
nec postulabat nunc quisquam uxorem dare.
Ch. Scio: tu coactus tua uoluntate es.
Pa . Mane;
nondum scis.
Ch. Scio equidem illam ducturum esse te.
Pa . Quor me enicas? H oc audi: numquam destitit 660
instare ut dicerem me ducturum patri,
suadere, orare usque adeo donec perpulit.
Ch. Quis hom o istuc?
Pa . Dauos...
Ch. Dauos?
Pa . ...interturbat.
Ch. Quam ob rem?
Pa . Nescio;
nisi mihi deos satis scio fuisse iratos qui
[auscultauerim.
Ch. Factum hoc est, Daue?
Da. Factum.
Ch. Hem? Quid ais, scelus? 665
At tibi di dignum factis exitium duint!
Eho, dic mi, si omnes hunc coniectum in nuptias
inimici uellent, quod nisi hoc consilium darent?
Da . Deceptus sum, at non defetigatus.
Pa . Scio.
Da. Hac non successit, alia adoriemur uia; 670
nisi si id putas, quia primo processit parum,
non posse iam ad salutem conuorti hoc malum.
[256]
PAnfilo . N o dirías eso si me conocieras a mí o mi amor.
Carino . (Con ironía.) Ya lo sé. Tuviste una discusión con tu
padre hace un rato y por este motivo está él ahora furioso
contigo y no ha podido obligarte a casarte hoy con ella.
Panfilo. (655) Nada de eso. Para que veas qué poco conoces
mis desgracias, esta boda no se preparaba para mí y nadie
pretendía casarme ahora.
Carino. Ya sé. Te has visto obligado... por tu propia volun
tad. (Hace ademán de alejarse.)
Panfilo . Espera. Todavía no sabes...
Carino . Sí, sé que te vas a casar con ella.
Panfilo . (660) ¿Por qué me atosigas? Escucha una cosa. Ni
un momento dejó de insistirme en que le dijera a m i padre
que me casaría105, de aconsejármelo, de suplicármelo hasta
que me convenció.
C arino . ¿Quién diablos?
Panfilo. Davo...
Carino . ¿Davo?
Panfilo . ...lo complica todo.
Carino . ¿Porqué?
Panfilo . No lo sé. Lo único que sé es que la cólera de los
dioses me perseguía, pues le presté oídos.
C a r in o . (A D avo .) (665) ¿Es cierto eso, Davo?
Davo. Sí.
C arino . ¿Eh? ¿Qué dices, bellaco? ¡Que los dioses te den
un final digno de tu conducta! ¡Oye! Dime, si todos sus
enemigos hubieran querido embarcarlo en este matrimo
nio, ¿qué otro consejo le hubieran dado?
Davo. He perdido la batalla, pero no la guerra.
Panfilo . Ya sé.
Davo. (670) Por este método no ha habido éxito; lo intenta
remos por otro. A no ser que pienses que, como las cosas
no han empezado bien, ya es imposible transformar en éxi
to nuestro fracaso.
[2.57 ]
Pa . Immo etiam; nam satis credo, si aduigilaueris,
ex unis geminas mihi conficies nuptias.
Da . Ego, Pamphile, hoc tibi pro seraitio debeo, 675
conari manibus pedibus noctesque et dies,
capitis periclum adire, dum prosim tibi;
tuomst, siquid praeter spem euenit, mi ignoscere.
Parum succedit quod ago; at facio sedulo.
Vel melius tute reperi, me missum face. 680
Pa . Cupio. Restitue in quem me accepisti locum.
Da. Faciam.
Pa . At iam hoc opust.
Da. Em... Sed mane;
[concrepuit a Glycerio ostium.
Pa . Nil ad te.
Da. Quaero.
Pa . Hem? Nuncin demum?
Da. At iam hoc tibi inuentum dabo.
IV 2 M y s i s Pa m p h i l v s C h a r in v s D avos
[258]
Panfilo . (Con ironía.) Nada de eso, pues estoy convencido
de que, si pones interés, en vez de una boda me concerta
rás dos.
Davo. (675) Mi deber, Pánfilo, por mi condición de esclavo,
es entregarme en cuerpo y alma, de día y de noche, arries
gar mi vida, para serte útil; a ti te corresponde, si algo su
cede en contra de lo esperado, perdonarme. Tengo poco
éxito en lo que hago. Pero pongo todo mi interés en ello.
(680) Si prefieres, busca tú mismo una solución mejor y a
mí licénciame.
Panfilo . E so es lo que quiero. Devuélveme a la situación en
que me encontraste.
Davo. E so haré.
Panfilo . Pero inmediatamente tiene que ser.
Davo. ¡Ya lo...!106. Pero espera; ha sonado la puerta de la casa
de Gliceria.
Pánfilo . N o es asunto tuyo.
Davo. Estoy pensando...
Panfilo . ¿Eh? ¿Ya por fin?
Davo. No, pero pronto te hallaré la solución.
106 «...tengo». Resulta difícil, sin embargo, asegurar cómo continuaría (en latín)
la exclamación de Davo, de no ser interrumpido por el sonido de la puerta (no
nos convence la propuesta de Shipp de sobrentender restituo). Tanto la interjec
ción de que se trata como su interpretación son discutidas. En mi opinión es ra
zonable aceptar la interpretación de Donato (pese a que lee hem), que explica que
la interjección quasi incipientis est demostrantisque aliquid noni se invenisse. De acuer
do con esta explicación podría sobreentenderse Em consilium (y/o inveni) o algo
similar. Marouzeau, que lee hem, piensa que la interjección trata de reflejar el es
fuerzo reflexivo de Davo (con valor equivalente a nuestro ‘¡Hummm...!’). Pero
este sentido no responde al valor habitual de la interjección en Terencio. Luck
(1964: 75-76) propone leer ebemqueriendo ver en la interjección una expresión de
la vacilación o turbación de Davo, al ser acuciado por Pánfilo.
[2.59 ]
Pa . Mysis.
M y. Quis est? <E >h em , Pamphile! Optume
[mihi te offers.
Pa . Quid < id > est?
M y. Orare iussit, si se ames, era, iam ut ad sese uenias;
uidere te ait cupere.
Pa . Vah, perii! Hoc malum
[integrascit.
Sicin me atque illam opera tua nunc miseros
[sollicitari [er]!
N am idcirco accersor nuptias quod mi adparari
[sensit. 690
Ch. Quibus quidem quam facile potuerat quiesci, si
[hic quiesset!
Da . Age, si hic non insanit satis sua sponte, instiga.
M y. Atque edepol
ea res est, proptereaque nunc misera in maerorest.
Pa . Mysis,
per omnis tibi adiuro deos numquam eam me
[deserturum,
non si capiundos mihi sciam esse inimicos omnis
[homines. 695
Hanc mi expetiui: contigit; conueniunt mores:
[ualeant
qui inter nos discidium uolunt; hanc nisi mors
[mi adimet nemo.
M y. Resipisco.
Pa . N on Apollinis mage uerum atque hoc
[responsumst.
Si poterit fieri ut ne pater per me stetisse credat
quo minus haec fierent nuptiae, uolo; sed si id
[non poterit, 700
id faciam, in procliui quod est, per me stetisse
[ut credat.
Quis uideor?
Ch . Miser, aeque atque ego.
Da. Consilium quaero.
Ch. Forti’s!
Pa . Scio quid conere.
[260]
Panfilo . ¡Míside!
Míside. ¿Quién es? (Sorprendida.) ¡Oh, Panfilo! ¡Qué opor
tunamente te encuentro!
Panfilo . ¿Qué sucede?
Míside. Me mandó a pedirte mi ama que, si de verdad la
quieres, vayas inmediatamente junto a ella. Dice que quie
re verte.
Panfilo . ¡Ay de mí! ¡Estoy perdido! Mis desgracias se recru
decen. (A D avo.) ¡Mira que vernos atormentados tanto yo
como ella por tu culpa de esta manera! (690) Pues, sin
duda, la razón de llamarme es que se enteró de que se pre
paraba mi boda.
C a r i n o . ¡Con lo fácil que hubiera sido librarse de ella, si
éste se hubiera librado de intervenir!
Davo. (A Carino .) Venga, si él no está bastante loco de por
sí, azúzalo tú.
M íside. Sí, por Pólux, ésa es la razón: y por ese motivo aho
ra está la pobre profundamente afligida.
Panfilo . Míside, por todos los dioses te juro que jamás la
abandonaré, (695) ni aun en el caso de que tuviera que ene
mistarme con todo el mundo. La he deseado ardientemen
te para mí; tuve la suerte de conseguirla; nuestros caracte
res coinciden. Que se vayan a paseo los que quieren nues
tra ruptura. Salvo la muerte, nadie me la quitará.
Míside. Respiro de nuevo.
Panfilo . El oráculo de Apolo no es más verídico que estas
palabras mías. Si es posible que mi padre crea que yo no
tuve la culpa (700) de que no se celebraran las bodas, me
jor; pero si no es posible, adoptaré la solución más fácil:
haré que crea que tuve la culpa. ¿Qué te parezco?
Carino. Un desgraciado, exactamente igual que yo.
Davo. Estoy buscando una idea.
Carino 107. ¡Bravo!
Panfilo. (Irónico.) Me imagino lo que estás tramando.
107 preflero atribuir estas palabras a Carino, como hacen la mayoría de los
editores. Kauer-Lindsay se las atribuyen a Pánfilo.
[261]
Da . H o c e g o tib i p r o fe c to e ffe c tu m
[reddam.
Pa . Iam hoc opus est.
Da . Quin iam habeo.
C h. Quid est?
Da . Huic, non tibi habeo, ne erres.
Ch. Sat habeo.
Pa . Quid facies? Cedo.
Da. Dies [hic] mi ut
[satis sit uereor 705
ad agendum; ne uacuom esse me nunc ad
[narrandum credas.
Proinde hinc uos amolimini; nam mi
[inpedimento estis.
Pa . Ego hanc uisam.
Da . Quid tu? Q uo hinc te agis?
Ch. Verum uis dicam?
Da . Immo etiam:
narrationis incipit mi initium.
Ch. Quid me fiet?
Da. Eho tu inpudens, non satis habes quod tibi
[dieculam addo, 710
quantum huic promoueo nuptias?
Ch. Daue, at tamen...
Da . Quid ergo?
Ch. Vt ducam.
D a. Ridiculum.
Ch. H uc face ad me [ut] uenias,
[siq u id p o te ris.
Da. Quid ueniam? Nil habeo.
Ch. At tamen, siquid.
Da. Age ueniam.
Ch. Siquid,
domi ero.
Da. T u , Mysis, dum exeo, parumper me
[opperire hic.
M y. Quapropter?
Da. Ita factost opus.
[262]
Davo. Este problema te aseguro que te lo resuelvo yo.
Panfilo . Pues es preciso que inmediatamente.
Davo. Pero si ya lo tengo.
C arino . ¿De qué se trata?
Davo. Es para él, no para ti para quien lo tengo. N o te en
gañes.
C arino . (705) Me basta.
Panfilo . Dime. ¿Qué vas a hacer?
Davo. Temo que no me llegue el día para realizar mi trabajo,
no creas que tengo tiempo para dar explicaciones. Así que
largaos de aquí pues me estáis estorbando.
Pánfilo. Yo voy a ver a Gliceria. (Entra en casa de G liceria.)
Davo. (A C arino .) ¿Y tú adonde vas?
C arino . ¿Quieres que te diga la verdad?
Davo. Naturalmente. (Aparte.) Ahora va a empezar a soltar
me un discurso.
Carino . ¿Qué será de mí?
Davo. (710) Oye, tú, cara dura, ¿no te basta con el respirillo
que te proporciono con lo que retraso la boda de Pánfilo?
Carino . Davo, de todas formas...
Davo. ¿Qué pasa?
C arino . ... a ver si puedo casarme con ella.
Davo. iQué gracioso!
Carino . Ven a verme a mi casa108, en el caso de que consi
gas algo.
Davo. ¿A qué había de ir? N o tengo nada que ofrecerte.
Carino . Pero en el caso de que ...
Davo. Bueno, iré.
Carino . En el caso de que..., estaré en casa. (Sale.)
Davo. (A Míside .) Tú, Míside, espérame aquí un momento,
a que salga.
M íside. (715) ¿Por qué?
Davo. E s preciso.
103 La utilización del pronombre buc parece implicar que la casa de Carino
está en escena, aunque no todos los autores (Ashmore, por ejemplo) lo admi
ten. En todo caso, éste sería el único pasaje en que se alude a ella. Cfr., sin em
bargo, n. 138
[263]
M y. Matura.
Da . Iam inquam hic adero. 715
IV 3 M y s is D avos
[264]
M ísid e . Date prisa.
D avo . En un instante, te lo aseguro, estaré de vuelta. (Entra
en casa de G liceria .)
IV 3 M ísid e , D avo
109 Se trata del altar que en Atenas se colocaba frente a la puerta de todas
las casas en honor de Apolo Ά γυιεύς, (‘protector de las calles’) y que se ador
naba con ramas de mirto y otras plantas.
no pese a qUe D 0nat0 explica que iurandum equivale a imiurandum, resul
ta tentadora la enmienda /«rato de Bendey, aceptada por algunos editores. La
lectura de los códices (ius iurandum) crea dificultades métricas.
[265]
M y. Quid est?
Da. Sponsae pater interuenit.
Repudio quod consilium primum intenderam.
M y. Nescio quid narres.
Da . Ego quoque hinc ab dextera
uenire me adsimulabo; tu ut subseruias 735
orationi, ut quomque opus sit, uerbis uide.
M y. Ego quid agas nil intellego; sed siquid est
quod mea opera opus sit uobis, [ajut tu plus
[uides,
manebo, nequod uostrum remorer commodum.
IV 4 C hrem es M y s is D a v o s
[266]
M ísid e . ¿Qué pasa?
D avo . Ahí aparece el padre de la novia. Abandono el primer
plan que había proyectado.
M ísid e . (735) N o sé de qué hablas.
D a vo . Yo fingiré que vengo también por la derecha111. Tú
trata de apoyar, siempre que sea preciso, lo que yo diga con
tus palabras.
M ísid e . Yo no entiendo lo que pretendes, pero, por si en
algo precisáis de mi ayuda, como tú sabes más que yo, es
peraré, para no perjudicar a vuestros intereses. (D avo sak
por la derecha.)
IV 4 C r e m e s , M ísid e , D avo
111 Dado que Davo en 745 finge entrar procedente del foro, ha de enten
derse que «por la derecha» está dicho desde el punto de vista de los espectado
res y que los actores en ese momento están dándole la espalda al público, pro
bablemente por estar mirando al niño que han colocado delante de la puerta
de la casa de Simón. Y, dado que las palabras de Davo (quoque) implican que
Cremes ha entrado por el mismo sitio, de ello quizás se podría deducir que la
casa de Cremes se supone situada a la derecha de los espectadores, en direc
ción al foro.
[267]
Da. Hem? Quae haec
[est fabula?
Eho, Mysis, puer hic undest? Quisue huc attulit?
M y. Satin samrs qui me id rogites?
Da. Quem ego igitur rogem
qui hic neminem alium uideam?
Ch. Miror unde sit. 750
Da . Dictura es quod rogo?
M y. Au!
Da. Concede ad dexteram.
M y. Deliras. N on tute ipse... ?
Da. Verbum si mihi
unum praeter quam quod te rogo faxis, caue!
Male dicis? Vndest? Dic clare.
M y. A nobis.
Da. Hahae!
Mirum uero inpudenter mulier si facit 755
meretrix!
Ch. Ab Andriast [ancilla] haec, quantum
[intellego.
Da. Adeon uidemur uobis esse idonei
in quibus sic inludatis?
Ch. Veni in tempore.
Da. Propera adeo puerum tollere hinc ab ianua.
Mane; caue quoquam ex istoc excessis loco! 760
M y. D i te eradicent! Itame miseram territas.
Da. Tibi egodico an non?
M y. Quid uis?
Da . At etiam rogas?
Cedo, quoium puerum hic adposisti? Dic mihi.
M y. T u nescis?
[268]
D avo. (Fingiendo verpor primera vez al niño.) ¿Eh? ¿Qué histo
ria es ésta? ¡Eh, Míside! ¿De dónde ha salido este niño?
¿Y quién lo trajo aquí?
Míside . ¿Estás bien de la cabeza para preguntarme eso?
Davo. Entonces, ¿a quién se lo iba a preguntar, (750) si aquí
no veo a nadie más?
C remes. (Aparte.) Me pregunto de dónde habrá salido.
D avo. ¿Vas a responder a mi pregunta? (Davo empuja a M í
side .)
Míside . ¡Ay!
Davo. (En bajo.) Retírate un poco hacia la derecha.
Míside. Desvarías. ¿No fuiste tú mismo el que...?
Davo. (En bajo.) Com o digas una sólo palabra, aparte de
contestar a lo que te pregunto, ¡ay de ti! (En alto.) ¿Me es
tás injuriando?112. ¿De dónde ha salido? Dilo con voz cla
ra.
Míside . De nuestra casa.
Davo. ¡Ja, ja, ja! (755) (Con ironía.) ¡Qué extraño es que se
comporte desvergonzadamente una cortesana!
C remes. (Aparte.) Es la esclava de la andriana, por lo que
veo.
D avo. ¿Tan tontos os parecemos para burlaros así de noso
tros?
C remes. (Aparte.) Llegué en el momento preciso.
D avo . Date prisa en recoger al niño de la puerta. (En bajo.)
(760) Espera. N o se te ocurra moverte del sitio donde estás.
M íside . ¡Que los dioses te confundan por aterrorizarme, po
bre de mí, de esta manera!
Davo. ¿Es contigo o no es contigo con quien estoy hablan
do?
M íside . ¿Qué quieres?
Davo. Pero ¿aún lo preguntas? Di, ¿de quién es el niño que
has depositado aquí? Contéstame.
M íside . ¿Tú no lo sabes?
112 Las palabras de Davo habría que entenderlas referidas al anterior deliras
‘desvarías’ de Míside. Algunos editores toman las palabras como una afirma
ción de Davo e interpretan diversamente: ‘Te expresas mal1 (Rubio).
[269]
Da. Mitte id quod scio; dic quod rogo.
M y. Vostri.
Da. Quoius nostri?
M y. Pamphili.
Da. Hem? Quid? Pamphili? 765
M y. Eho, an non est?
Ch. Recte ego has semper fugi nuptias.
Da . O facinus animaduortendum!
M y. Quid clamitas?
Da. Quemne ego heri uidi ad uos adferri uesperi?
M y. O hominem audacem!
Da . Verum: uidi Cantharam
suffarcinatam.
M y. Dis pol habeo gratiam 770
quom in pariundo aliquot adfuerunt liberae.
Da . Ne illa illum haud nouit quoius causa haec incipit:
«Chremes si positum puerum ante aedis uiderit,
suam gnatam non dabit.» Tanto hercle mage dabit.
Ch . N on hercle faciet.
Da. N unc adeo, ut tu sis sciens, 775
nisi puerum tollis iam ego hunc in mediam uiam
prouoluam teque ibidem peruoluam in luto.
M y. T u pol homo non es sobrius.
Da. Fallacia
alia aliam trudit; iam susurrari audio
ciuem Atticam esse hanc.
Ch. Hem?
Da. «Coactus legibus 780
eam uxorem ducet.»
M y. A u , obsecro! An non ciuis est?
[270]
D avo . Deja a un lado lo que sé; contéstame a lo que te pre
gunto.
M ísid e . (765) Vuestro.
D avo . ¿Nuestro? ¿De quién?
M ísid e . De Pánfilo.
D avo . ¿Eh? ¿Qué? ¿De Pánfilo?
M ísid e . ¿Cóm o? ¿Es que no lo es?
C r e m e s . (Aparte.) C on razón siempre traté yo de evitar esta
boda.
D avo . ¡Qué canallada!
M ísid e . ¿Por qué gritas?
D avo . ¿No vi yo ayer traerlo a vuestra casa por la tarde?
M ísid e . ¡Qué desvergonzado!
D avo . Sí, vi a Cántara113 (770) con un bulto bajo las ropas.
M ísid e . A los dioses, por Pólux, doy gracias de que asistieran
al parto unas mujeres libres.
D avo . Te aseguro que ella no conoce bien a la persona por la
que monta esta comedia. (Parodiando la supuesta razón de la
cortesana para depositar a l niño delante de la puerta.) «Si Cre
mes ve al niño depositado a la puerta, no le dará en matri
monio a su hija.» C on mayor razón, por Hércules, se la
dará.
C r e m e s . (Aparte.) (775) Por Hércules, que no hará tal cosa.
D avo . Y ahora mismo, para que lo sepas, si no recoges al
niño de ahí, lo voy a arrojar al medio de la calle y a ti te voy
a revolcar con él en el fango.
M ísid e . Por Pólux, tú, amiguito, estás borracho.
D avo . Una mentira arrastra otra. Ya oigo susurrar (780) que
es ciudadana ateniense114.
C r e m e s . (Aparte.) ¿Eh?
D avo . «La ley lo obligará a casarse con ella.»
M ísid e . ¡Ay, por favor! ¿Es que no es ciudadana?
[271]
Ch. Iocularium in malum insciens paene incidi.
Da. Quis hic loquitur? O Chreme, per tempus
[aduenis;
ausculta.
Ch. Audiui iam omnia.
Da . A n <n e> haec tu omnia?
Ch. Audiui, inquam, a principio.
Da . Audistin, obsecro? Em 785
scelera! Hanc iam oportet in cruciatum hinc
[abripi.
Hic est ille. N on te credas Dauom ludere.
M y. Me miseram! Nil pol falsi dixi, mi senex.
Ch. Noui omnem rem. Est Simo intus?
Da . Est.
M y. Ne me atti[n]gas,
sceleste. Si pol Glycerio non omnia haec... 790
Da . Eho, inepta, nescis quid sit actum?
M y. Qui sciam?
Da. Hic socer est. Alio pacto haud poterat fieri
ut sciret haec quae uoluimus.
M y. Praediceres.
Da . Paullum interesse censes ex animo omnia,
ut fert natura, facias an de industria? 795
[272]
C r e m e s . (Aparte.) Por poco caigo, sin darme cuenta, en una
trampa bien graciosa.
D avo . ¿Quién habla aquí? ¡Oh, Cremes! Llegas a punto. Es
cucha.
C r e m e s . (785) Ya lo he oído todo.
D avo . ¿Lo has oído todo?
C r e m e s . L o he oído, sí, desde el principio.
D avo . ¿De verdad que lo has oído? Mira115 qué bellaquería.
A esta mujer hay que crucificarla. (A M íside.) ¡Éste es el in
teresado! N o creas que te estás burlando de Davo.
M ísid e . ¡Desdichada de mí! Por Pólux, que no he dicho nin
guna mentira, buen anciano.
C r e m e s . Estoy enterado de todo. ¿Está dentro Simón?
D avo . S í . (C r em es entra en casa de S im ó n .)
M ísid e . (A D avo que trata de retenerla.) N o me toques, (790)
bellaco. Te juro, por Pólux, que si no se lo cuento todo a
Gliceria...
D avo . Oye, tonta, ¿no sabes lo que ha sucedido?
M ísid e . ¿C óm o lo voy a saber?
D avo . Este es el suegro. De otra manera era imposible que se
enterase de lo que queríamos.
M ísid e . ¡Habérmelo advertido!
D avo . ¿Crees que hay poca diferencia entre actuar espontá
neamente, (795) con naturalidad, o hacerlo por fingimiento?
115 Consideramos que em se adapta mucho más al sentido del pasaje (cfr.
v. 604 em astutias) que la lectura hem de Kauer-Lindsay. Cfr. Luck (1964: 67-68).
116 Hay que suponer que llega del puerto.
117 Lit. ‘vivió’.
118 Según la legislación ateniense, en ausencia de hijos legítimos, la heren
cia correspondía al familiar más próximo.
[2.73]
M y, Obsecro, 800
quern uideo? Estne hic Crito sobrinus Chrysidis?
Is est.
Cr. O Mysis, salue!
M y. Saluos sis, Crito.
C r. Itan Chrysis? Hem?
My. N os quidem pol miseras perdidit.
C r. Quid uos? Quo pacto hic? Satine recte?
M y. Nosne? Sic
ut quimus, aiunt, quando ut uolumus non licet. 805
C r. Quid Glycerium? Iam hic suos parentis repperit?
My. Ytinam!
C r. An nondum etiam? Haud auspicato huc
[me appuli;
nam pol, si id scissem, numquam huc tetulissem
[pedem.
Semper eius dictast esse haec atque habitast soror;
quae illius fuere possidet. Nunc me hospitem 810
litis sequi quam id mihi sit facile atque utile
aliorum exempla commonent. Simul arbitror
iam aliquem esse amicum et defensorem ei; nam
[fere
grandi [us] cula iam profectast illinc. Clamitent
me sycophantam, hereditatem persequi 815
mendicum. Tum ipsam despoliare non lubet.
Da. O optume hospes!
My. Pol, Crito, antiquom obtines.
C r. D uc me ad eam, quando huc ueni, ut uideam.
My. Maxume.
Da. Sequar hos; nolo me in tempore hoc uideat senex.
[2-7 4 ]
M íside. ¡Oh, cielos! ¿A quién estoy viendo? ¿No es éste Cri-
tón, el primo de Críside? Claro que sí.
C ritón. ¡Oh, Míside, salud!
Míside . Salud tengas, Critón.
C ritón. ¿Así que Críside...?119. ¿Eh?
Míside . A nosotras, por Pólux, nos ha dejado muy apenadas.
C ritón, ¿Y vosotras? ¿Qué tal por aquí? ¿Bien?
M íside. ¿Nosotras? Tirando (805) como podemos, como
dice el refrán, ya que no nos es posible como queremos120.
C ritón. ¿Y Gliceria? ¿Ya encontró aquí a sus padres?
Míside . ¡Ojalá!
C ritón . ¿Todavía no? N o he arribado aquí en buena hora.
Pues, por Pólux que, si lo hubiese sabido, jamás hubiese
puesto los pies en esta tierra. Siempre se la ha considerado
y tenido por hermana de Críside. (810) Los bienes que fue
ron de Críside son ahora suyos. A un extranjero com o yo,
lo fácil y útil que le resultaría entablar un pleito, la expe
riencia ajena me lo demuestra. Además supongo que ten
drá ya algún amante y valedor, pues ya era mayorcita cuan
do partió de Andros. La gente me acusaría a gritos (815) de
ser un impostor, de ser un mendigo a la caza de herencias.
Además despojarla de sus bienes no me apetece.
Davo121. ¡Oh excelente extranjero!
M íside. Por Pólux, Critón, que sigues siendo el mismo de
siempre.
C ritón. Condúceme a ella. Ya que he venido aquí, quiero
verla.
Míside. Con mucho gusto.
D a v o . L ossigo. N o quiero que me vea en estos momentos
el viejo122. (Entran los tres en casa de G l i c e r i a .)
[275]
V 1 C hrem es S im o
[276]
V I C rem es, Sim ó n
[277]
Ch. , _ At
uero uoltu, quom ibi me adesse neuter turn
[praesenserant.
Si. Credo et id facturas Dauos dudum praedixit
[mihi; et 840
nescio qui < i> d tibi sum oblitus hodie, ac uolui,
[dicere.
V2 D avos C h r e m e s S im o D r o m o
[278]
C r em es. Pero sin fingimientos, pues ninguno de los dos se
había apercibido de mi presencia.
S i m ó n . (840) Lo creo. Davo ya me había avisado antes que
lo harían pero no sé por qué me olvidé de decírtelo, como
era mi intención.
[279]
Si. Anne est intus Pamphilus?
[Crucior miser!
Eho, non tu dixti esse inter eos inimicitias,
[carnufex?
D a . Sunt.
Si. Quor igitur hic est?
C h. Quid illum censes? Cum
[illa litigat.
D a . Immo uero indignum, Chreme, iam facinus faxo
[ex me audies.
Nescioquis senex m odo uenit, ellum, confidens,
[catus. 855
Quom faciem uideas, uidetur esse quantiuis preti:
tristis seueritas inest in uoltu atque in uerbis fides.
S i. Quidnam adportat?
Da. Nil equidem nisi quod illum
[audiui dicere.
S i. Quid ait tandem?
Da . Glycerium se scire ciuem esse Atticam.
Si. Hem?
Dromo, Dromo!
Da . Quid est?
S i. Dromo!
Da. Audi.
Si. Verbum si addideris...! Dromo! 860
D a . Audi, obsecro.
D r. Quid uis?
S i. Sublimem intro rape
[hunc, quantum potest.
D r . Quem?
Si. Dauom.
Da. Quam ob rem?
S i. Quia lubet. Rape, inquam.
Da. Quid feci?
Si. Rape.
D a . Si quicquam inuenies me mentitum, occidito.
[280]
Simón . ¿Es que está dentro Pánfilo? ¡Qué tortura, pobre de
mí! Oye, ¿no dijiste que estaban enfadados el uno con el
otro, bellaco?
Davo. Lo están.
Simón . Entonces, ¿por qué está ahí?
C r em es. (Con ironía.) ¿Por qué crees? Está discutiendo con
ella.
Davo. N o, no es eso. Se trata de una infamia, Cremes, que
ahora mismo vas a oír de mi boca. (855) Acaba de llegar un
viejo desconocido — (señalando la casa de G liceria) está ahí
dentro— , una persona decidida, lista. Sólo con verle la
cara, ya se ve que es una persona muy respetable: una aus
tera gravedad se refleja en su rostro y en sus palabras la sin
ceridad.
Simón . ¿Qué nos trae?
Davo. Nada. Tan sólo le he oído decir una cosa.
Simón . ¿Qué diablos dice?
Davo. Que sabe que Gliceria es ciudadana de Atenas.
Simón . ¿Eh? (860) (Llamando a un lorario.) ¡Dromón, Dro-
m ón!123.
Davo: ¿Qué pasa?
Simón . ¡Dromón!
Davo. Escucha.
Simón . ¡Si añades una sola palabra...! ¡Dromón!
Davo. Escucha, por favor.
D romón . (Saliendo de casa.) ¿Qué quieres?
Simón . Cógelo en volandas y llévatelo a casa, a toda prisa.
D romón . ¿A quién?
Simón . A Davo.
Davo. ¿Por qué?
Simón . Porque me da la gana. (A D romón .) Llévalo, te
digo. _
Davo. ¿Qué hice?
S imón . (A D romón .) Llévalo.
Davo. Si descubres que te he dicho alguna mentira, mátame.
[281]
Si. Nil audio.
Dr . Ego iam te commotum reddam.
Da. Tamen etsi hoc uerumst?
Si. Tamen.
Cura adseruandum uinctum, atque audin?
[Quadrupedem constringito. 865
Age nunciam, ego pol hodie, si uiuo, tibi
ostendam erum quid sit pericli fallere,
et illi patrem.
Ch. Ah, ne saeui tanto opere!
Si. O Chreme,
pietatem gnati! Nonne te miseret mei?
Tantum laborem capere ob talem filium! 870
Age Pamphile, exi Pamphile: ecquid te pudet?
[ 282]
Simón . N o oigo nada.
D r o m ó n . Yo te voy a dar una zurra.
Davo. ¿A pesar de que es cierto lo que digo?
Simón . A pesar de ello. (A D romón .) (865) Encárgate de
atarlo y vigilarlo. Y, ¿me oyes?, átalo de pies y manos. Va
mos, de una vez. Por mi vida, que yo te voy a mostrar lo
peligroso que es engañar al amo y a él engañar a su padre.
(Dromónjj Davo entran en casa de Simón .)
C r e m e s . ¡Oh. no te encolerices tanto!
Sim ón . ¡Oh, Cremes! ¡Mira qué devoción filial! ¿N o te
compadeces de mí? (870) ¡Mira que tomarme tantos tra
bajos por semejante hijo! (Gritando hacia el interior de ¡a casa
de Gliceria.) Vamos, Pánfilo, sal, Pánfilo. ¿No te da ver
güenza?
V 3 Pa n filo , S im ó n , C rem es
Panfilo . (Saliendo de casa de G liceria.) ¿Quién me llama?
Estoy perdido; es mi padre.
Simón . Dime, tú, el más...
C remes. ¡Eh, eh! Explícale más bien lo que realmente pasa
y deja de decir improperios.
Simón . ¡Com o si se pudiera decir algún insulto demasiado
fuerte contra él! (875) (A Panfilo .) ¿Así que pretendes que
Gliceria es ciudadana?
Panfilo . Eso dicen
Simón . «¿Eso dicen?» ¡Habrase visto tamaña desvergüenza!
¿Acaso piensa en lo que dice? ¿Acaso le pesa lo que hizo?
¡A ver si el color de su rostro muestra el menor signo de
vergüenza! ¡Mira que ser tan incapaz de controlarse que,
aun contraviniendo las costumbres (880) y la ley de la ciu
dad y la voluntad de su padre, pese a todo se empeña en
quedarse con ella, para su mayor deshonra!
Panfilo . ¡Desgraciado de mí!
S imón. ¿Eh? ¿Por fin acabas de darte cuenta de ello, Pánfilo?
En otro tiempo, sí, en otro tiempo, cuando se te metió en
la cabeza conseguir lo que querías por cualquier medio,
(885) ese día te correspondió de verdad ese calificativo.
Pero ¿qué hago? ¿Por qué me atormento? ¿Por qué me an-
[283]
Quor meam senectutem huius sollicito amentia?
An ut pro huius peccatis ego supplicium sufferam?
Immo habeat, ualeat, uiuat cum illa.
Pa . Mi pater!
Si. Quid «mi pater»? Quasi tu huius indigeas patris. 890
domus, uxor, liberi inuenti inuito patre;
adducti qui illam hinc ciuem dicant: uiceris.
Pa . Pater, licetne pauca?
Si. Quid dices mihi?
Ch. At
tamen, Simo, audi.
Si. Ego audiam? Quid audiam,
Chreme?
Ch. At tandem dicat.
Si. Age dicat, sino. 895
Pa . Ego me amare hanc fateor; si id peccarest, fateor
[id quoque.
Tibi, pater, me dedo. Quiduis oneris inpone,
[impera.
Vis me uxorem ducere? Hanc uis [a]mittere? Vt
[potero feram.
H oc m odo te obsecro, ut ne credas a me
[adlegatum hunc senem;
sine me expurgem atque illum huc coram adducam.
Si. Adducas?
Pa . Sine, pater. 900
C h. Aequom postulat. D a ueniam.
Pa . Sine te hoc exorem.
Si. Sino.
Quiduis cupio dum ne ab hoc me falli comperiar,
[Chreme.
C h. Pro peccato magno paullum supplici satis est patii.
V4 C rito C h r em es S im o Pamphilvs
C r. Mitte orare. Vna harum quaeuis causa me ut
[faciam monet:
uel tu uel quod uerumst uel quod ipsi cupio
[Glycerio. 905
[2.84]
gustio? ¿Por qué me amargo la vejez con su locura? ¿Acaso
para expiar yo el castigo de sus culpas? No. Que se quede
con ella, que se vaya a paseo, que viva con ella.
Panfilo . ¡Padre mío!
Simón . (890) ¿C óm o que «padre mío»? Com o si tú tuvieras
necesidad de mí como padre. Casa, esposa, hijos has en
contrado contra la voluntad de tu padre; te has traído gen
te para afirmar que es ciudadana de Atenas: ganarás la par
tida.
Panfilo . Padre, ¿me permites dos palabras?
Simón . ¿Qué tienes que decirme?
C remes. Pero, de todas formas, escucha, Simón.
Simón. ¿Que escuche yo? ¿Qué he de escuchar, (895) Cremes?
C remes. Pero déjalo que hable de una vez.
Simón. Bueno, que hable. Se lo permito.
Panfilo . Yo confieso que la amo; y si ello es una falta, lo
confieso también. A tu jurisdicción, padre, me entrego. Im-
ponme el sacrificio que quieras, ordena. ¿Quieres que me
case? ¿Quieres que la abandone? Lo sobrellevaré como
pueda. Lo único que te pido es que no pienses que he so
bornado al viejo. (900) Permíteme justificarme y traerlo a
tu presencia.
Simón . ¿Traerlo?
Panfilo . Permítemelo, padre.
C remes. Es justo lo que pide. Da tu consentimiento.
Pánfilo . Accede a mis ruegos.
Simón . Accedo. (Panfilo entra en busca de C ritón en casa de
Glicerla.) Estoy dispuesto a cualquier cosa, con tal de no
descubrir que me engaña, Cremes.
C remes . Un pequeño castigo le basta a un padre para redi
mir una gran culpa.
[285]
C h Andrium ego Critonem uideo? Certe is est.
.
C r. Saluos sis, Chreme.
Ch. Quid tu Athenas insolens?
C r. Euenit. Sed hicinest Simo?
Ch. Hie.
Cr. Simo...
Si. Men quaeris? Eho tu, Glycerium
[hinc ciuem esse ais?
C r . T u negas?
Si. Itane huc paratus aduenis?
C r. Q ua re?
Si. Rogas?
Tune inpune haec facias? Tune hie homines
[adulescentulos 910
inperitos rerum, eductos libere, in fraudem inlicis?
Sollicitando et pollicitando eorum animos lactas?
Cr. Sanun es?
Si. A c meretricios amores nuptiis conglutinas?
Pa . Perii, metuo ut substet hospes.
Ch. Si, Simo, hunc noris satis,
non ita arbitrere. Bonus est hic uir.
Si. Hic uir sit bonus? 915
Itane adtemperate euenit, hodie in ipsis nuptiis
ut ueniret, antehac numquam? Est uero huic
[credundum, Chreme.
Pa . N i metuam pattern, habeo pro illa re illum quod
[moneam probe.
Si. Sycophanta!
C r. Hem?
Ch. Sic, Crito, est hic; mitte.
C r. Videat qui siet.
Si mihi perget quae uolt dicere, ea quae non uolt
[audiet. 920
Ego istaec moueo aut curo? Non tu tuom malum
[aequo animo feras?
[286]
C rem es . ¿N o es Critón, el andriano, a quien veo? Claro que es.
C ritó n . ¡Salud, Cremes!
C r e m e s . ¿Qué milagro en Atenas?
C r itó n . Ya ves124. Pero ¿es éste Simón?
C r e m e s . Sí.
C r it ó n . ¡Simón!
S im ó n . ¿Preguntas por mí? Oye, ¿pretendes tú que Gliceria
es ciudadana de Atenas?
C r itó n . ¿Tú lo niegas?
S im ó n . ¿Con esas intenciones vienes aquí?
C r it ó n . ¿Con qué intenciones?
S im ó n . ¿L o preguntas? (910) ¿Crees tú que puedes actuar así
impunemente? ¿Conque tú vienes a embaucar a unos jo
venzuelos inexpertos, educados como hombres libres?
¿Tratas de engatusarlos con tentaciones y promesas?
C r itó n . ¿Estás en tus cabales?
S im ó n . ¿Pretendes legitimar por el matrimonio unos amores
burdelescos?
P a n f i l o . (Aparte.) ¡Estoy perdido! Temo que no resista el
ataque el extranjero.
C r e m e s . Simón, si lo conocieras bien, (915) no pensarías así.
Es un hombre de bien.
S im ó n . ¿Que es un hombre de bien? ¿Por eso fue por lo que
llegó tan a punto, precisamente hoy, el mismo día de la
boda, cuando nunca había venido antes? ¿En verdad se
puede dar crédito a sus palabras, Cremes?
P a n f i l o . (Aparte.) Si no temiera a mi padre, tendría algo
muy oportuno que recordarle sobre este asunto125.
S im ó n . (A C r it ó n .) ¡Impostor!
C r itó n . ¿Eh?
C r e m e s . Este individuo es así, Critón. No le hagas caso.
C r itó n . ¡Que sea lo que quiera! (920) Si insiste en decirme
lo que quiere, oirá lo que no quiere. (A S im ó n .) ¿Acaso
soy yo el promotor o el organizador de este asunto? ¿No
[ 287]
N am ego quae dico uera an falsa audierim iam
[sciri potest.
Atticus quidam olim naui fracta ad Andrum
[eiectus est
et istaec una parua uirgo. Tum ille egens forte
[adplicat
primum ad Chrysidis patrem se.
Si. Fabulam inceptat.
Ch. Sine. 925
C r. Itane uero obturbat?
Ch. Perge.
C r. Tum is mihi cognatus fuit
qui eum recepit. Ibi ego audiui ex illo sese esse
[Atticum.
Is ibi mortuost.
Ch. Eius nomen?
Cr. Nom en tam cito? Phania?
Ch. Hem?
Perii!
Cr. Verum hercle opinor fuisse Phaniam; hoc
[certo scio,
Rhamnusium se aiebat esse.
Ch. O Iuppiter!
C r. Eadem haec, Chreme, 930
multi alii in Andro tum audi [ue] re.
Ch. Vtinam id sit quod spero! Eho, dic mihi,
quid eam tum? Suamne esse aibat?
C r. Non.
Ch. Quoiam igitur?
[288]
deberías soportar con resignación tu desgracia? Pues, si son
ciertas o falsas las cosas que he oído y que digo, va a saber
se enseguida. Hace años un ateniense naufragó en las cos
tas de Andros y con él una niña. Pues bien, obligado por l a .
necesidad, (925) recurre casualmente en primer lugar al pa
dre de Críside.
S im ó n . Empieza a contar un cuento.
C r e m e s . Déjalo.
C r itó n . (A C r e m e s .) ¿Ves cómo me interrumpe?
C r e m e s . (A C r itó n .) Sigue.
C r itó n . Pues bien, el que lo acogió en su casa era pariente
mío. Allí fue donde yo le oí decir que era ateniense. Allí
murió.
C r e m e s . ¿S u nombre?
C r itó n . ¿Su nombre? ¿Así de pronto? (En bajo, tratando de
recordar, pero oído por C rem es )126. ¿Fanias?
C r e m e s . ¿Eh? ¡Ay, pobre de m í!127.
C r itó n . Sí, por Hércules, creo que se llamaba Fanias. De lo
que estoy seguro (930) es de que decía que era del distrito
de Ramnunte128.
C r e m e s . ¡Oh, Júpiter!
C r itó n . E so mismo, Cremes, lo oyeron entonces otros mu
chos en Andros.
C r e m e s . (A parte.) ¡Ojalá sea lo que espero! Oye, dime. ¿Y la
niña? ¿Decía que era hija suya?
C r itó n . N o.
C r e m e s . Entonces, ¿de quién?
126 Cfr. Don. ad 928: P h a n i a hoc ita dicit Crito, ut nemo audiret, scilicet adhuc
dubitans an ipse sit (cfr. también Phonn. 385-386). Es atractiva la propuesta de
Bentley, también respaldada por Donato, de asignar estas palabras a Pánfilo,
que, en ese caso, acudiría en socorro de la mala memoria de Critón: cfr. Don.
ibid.: H e m sunt quiputent Simonem dicere irascentemfilio Critonem submonenti.
127 Consideramos que estas palabras tienen más sentido en boca de Cremes
que de Critón, a quien se las atribuyen Kauer-Lindsay: cfr. Luck (1964: 35).
Cremes se mostraría fuertemente impresionado, al oír sorpresivamente el
nombre de su hermano y darse cuenta inmediatamente de que Gliceria es hija
suya. En todo caso, señalaremos que tanto la distribución de las intervencio
nes como su exacta interpretación en este punto es muy controvertida.
128 Ramnunte era un demo (distrito territorial) del Ática, situado en su cos
ta noroccidental, frente a Eubea.
[289]
C r. Fratris filiam.
Ch. Certe meast.
C r. Quid ais?
Si. Quid tu ais?
Pa . Arrige auris, Pamphile!
Si. Qui credis?
Ch. Phania illic frater meus fuit.
Si. Noram et scio.
Ch. Is bellum hinc fugiens meque in Asiam
[persequens proficiscitur: 935
tum illam relinquere hic est ueritus.f Postilla
[nunc primum audio
quid illo sit factum.
Pa . V ix sum apud me: ita animus
[commotust metu,
spe, gaudio, mirando tanto, tam repentino hoc
[bono.
Si. Ne istam multimodis tuam inueniri gaudeo.
Pa . Credo, pater.
Ch. At mi unus scrupulus etiam restat qui me male
[habet.
Pa . Dignus es 940
cum tua religione, odium. N odum in scirpo
[quaeris.
C r. Quid istuc est?
Ch. Nomen non conuenit.
C r. Fuit hercle huic aliud paruae.
Ch. Quod, Crito?
Numquid meministi?
C r. Id quaero.
Pa . Egon huius memoriam patiar meae
uoluptati obstare, quom ego possim in hac re
[medicari mihi?
[290]
G r it ó n . Hija de su hermano.
C r e m e s . S í, es hija mía.
C r it ó n . ¿Qué dices?
S im ó n . (A C r e m e s .) ¿Tú qué dices?
Pa n filo . (Aparte.) ¡Aguza el oído, Pánfilo!
S im ó n . ¿Por qué lo crees?
C r e m e s . Ese Fanias era mi hermano.
S im ó n . Lo conocía y lo sé.
C r e m e s . (935) Huyendo de la guerra y buscándome a mí,
parte de aquí para Asia129. Pues bien, tuvo miedo de dejar a
la niña aquí130. Desde entonces ahora es la primera vez que
oigo lo que le fue de él.
Pa n filo . Apenas puedo contenerme: ¡tan agitado está mi es
píritu por el miedo, la esperanza, la alegría, por el asombro
que me produce esta dicha tan grande y repentina!
S im ó n . (A C r e m e s .) De verdad que me alegro por muchas
razones de que la muchacha sea reconocida com o hija
tuya.
Pa n filo . L o creo, padre.
C r e m e s . (940) Pero a.m í aún me queda una duda que me
atormenta.
Pa n fil o 131. Te lo mereces, por tus escrúpulos. ¡Eres odioso!
Le estás buscando tres pies al gato132.
C r itó n . ¿De qué se trata?
C r e m e s . El nombre no coincide.
C r itó n . E s que, por Hércules, tuvo otro de pequeña.
C rem es. ¿Cuál, Critón? ¿Es que no te acuerdas?
C r itó n . L o estoy intentando.
Pá n filo . (Aparte.) ¿Voy a permitir yo que su mala memoria
sea un obstáculo para mi felicidad, teniendo yo el remedio
125 Los romanos conocían con el nombre de Asia lo que para nosotros es
Asia Menor.
130 Este verso (936) presenta dificultades de medida. Por ello Kauer-Lindsay
los marcan con crux, sugiriendo en el aparato crítico la posibilidad de suprimir
el adverbio nunc.
131 Shipp piensa que estas palabras son pronunciadas aparte.
132 Lit. ‘Buscar un nudo en un junco’. Buscar nudos en un junco (el junco
no tiene nudos) equivale a buscar dificultades donde no las hay.
[291]
Heus, Chreme, quod quaeris, Pasibulast.
Ch. Ipsa <ea>st.
C r. East.
Pa . Ex ipsa miliens audiui.
Si. Omnis nos gaudere hoc,
[Chreme,
te credo credere.
Ch. Ita me di ament, credo.
Pa . Quod restat, pater...
S i. Iamdudum res redduxit me ipsa in gratiam.
Pa . O lepidum patrem!
De uxore, ita ut possedi, nil mutat Chremes?
Ch. Causa optumast;
nisi quid pater ait aliud.
Pa . Nempe id.
S i. Scilicet.
Ch. Dos, Pamphile, est
decem talenta.
Pa . Accipio.
Ch. Propero ad filiam. Eho,
[mecum, Crito;
nam illam me credo haud nosse.
Si. Quor non illam huc transferri iubes?
Pa . Recte admones. Dauo ego istuc dedam iam negoti.
Si. N on potest.
Pa . Qui?
[292]
para mis males? (945) (A C r e m e s .) ¡Oye, Cremes! El nom
bre que preguntas es Pasibula133.
C r e m e s . Sí, exactamente.
C r it ó n . Exactamente.
Pa n fil o . A ella se lo oí decir mil veces.
S im ó n . Que todos nosotros nos alegramos de ello, creo,
Cremes, que lo creerás.
C r e m e s . Te juro por los dioses, que lo creo.
Pa n filo . En cuanto a lo que falta, padre...
S im ó n . Ya hace un rato que los propios acontecimientos me
han reconciliado contigo.
Pá n fil ó . ¡Qué padre más encantador! En cuanto a Gliceria,
¿tiene algún inconveniente Cremes para que siga siendo
mi legítima esposa?134.
C r e m e s . Tu demanda es justísima, (950) a no ser que tu pa
dre diga otra cosa.
Pa n filo . Naturalmente que está de acuerdo.
S im ó n . Por supuesto.
C r e m e s . La dote, Pánfilo, es de diez talentos135.
Pa n fil o . La acepto.
C r e m e s . Voy corriendo a ver a mi hija. ¡Eh, acompáñame,
Critón! Pues supongo que no me conocerá. (C r em es y
C ritó n entran en casa de G liceria .)
S im ó n . (A Pa n fil o .) ¿Por qué no la mandas trasladar a nues
tra casa?
Pa n filo . ¡Buen consejo! Este encargo voy a dárselo yo a Davo.
S im ó n . Imposible.
Pa n filo . ¿Por qué?
133 Pasibula, (del gr. πας, ‘todo’, y βουλή, ‘consejo’), es un típico nombre
griego de matrona (cfr. los numerosos nombres de varón acabados en -bulo:
Aristobulo, Cleobulo, Eubulo, etc.; en Plaut. Cure. 643 la madre de Planesia
se llama Cleobula) que contrasta el nombre de Gliceria (‘Dulcita’, del gr. γλυκύς,
‘dulce’), típico de una cortesana.
134 Lit. ‘En cuanto a mi esposa, ¿no cambia nada Cremes en mis condicio
nes de poseedor?’. Se trata de una expresión jurídica, por la que Pánfilo trata
de que Cremes confirme la condición de poseedor que de hecho (cfr. v. 297 y
n. 54) tiene Pánfilo sobre Gliceria.
135 Una generosa suma de dinero. Según Gomme y Sandbach (1973: 296-298)
en la vida real una dote de tres talentos ya habría sido muy generosa.
[293 ]
Si. Quia habet aliud magis ex sese et maius.
Pa . Quidnam?
Si. Vinctus est.
Pa . Pater, non recte uinctust.
Si. Haud ita iussi.
Pa . Iube solui, obsecro. 955
Si. Age fiat.
Pa . At matura.
Si. Eo intro.
Pa . O faustum et felicem diem!
V 5 C h a r in v s Pa m p h l v s D a v o s
[2 9 4 ]
S im ó n . Porque tiene otra ocupación más apropiada e im
portante para él.
Pa n fil o . ¿Cuál?
S im ó n . Está atado.
Pa n filo . (955) Padre, no está bien atado.
S im ó n . N o fue eso lo que ordené136.
Pa n fil o . M anda soltarlo, por favor.
S im ó n . Bueno, de acuerdo.
Pá n filo . Pero date prisa.
S im ó n . Entro en casa. (Sak.)
Pa n filo . ¡Oh, qué día más dichoso y feliz!137.
V 5 C a r in o , Pa n filo , D avo
136 Se trata de uno de los poquísimos juegos de palabras que pueden encon
trarse en Terencio. Pánfilo pronuncia las palabras non recte en sentido moral
(‘injustamente’), mientras Simón finge entenderlas en sentido físico (‘poco
concienzudamente’).
137 Es muy probable que en este punto terminara la Andria menandrea,
como se desprende, especialmente, del comentario de Don. (W957): hoc collo
quium propter compendiumfabulae introducitur, ut ima narratione etiam negotium
Charini transigipossit. Cfr. Bianco (1962: 80-82).
138 Prouiso parece implicar que el personaje sale de casa: cfr. Eun. 394 y
Ad. 889; Plaut. Stich. 644. Pero la presencia de la casa de Carino en escena,
como ya hemos dicho, no es segura.
139 Las palabras de Pánfilo reproducen el conocido dogma epicúreo según
el cual la felicidad permanente de los dioses se debe a su total imperturbabili
dad y ausencia de sufrimientos. Donato (adloe.), sin más indicaciones, nos in
forma de que esta idea está tomada del Eunuchus de Menandro, al tiempo que
señala que a esto es a lo que se refiere Terencio cuando dice en el prólogo (v. 16)
que «no se deben contaminar las comedias»: Hanc sententiam totam Menandri
de Eunucho transtulit. Et hoc est quod dicitur «contaminari non decerefabulas». Pero
el pasaje de El eunuco terenciano citado habitualmente como paralelo sólo es
vagamente similar: cfr. Eun. 551-552: nunc est profecto inteifici quom perpeti me
[2-95 ]
partast, si nulla aegritudo huic gaudio intercesserit.
Sed quem ego mihi potissumum optem, nunc
[quoi haec narrem, dari?
Ch. Quid illud gaudist?
Pa .
Da.
Pa .
Da .
Pa .
Da .
Pa .
Da.
Pa . . Et quidem ego.
Da . More hominum euenit ut quod
[sim nanctus mali
prius rescisceres tu quam ego illud quod tibi
[euenit boni.
Pa . Glycerium mea suos parentis repperit.
Da . Factum bene.
Ch. Hem?
Pa . Pater amicus summus nobis.
Da . Quis?
Pa . Chremes.
Da . Narras probe. 970
Pa . Nec mora ullast quin eam uxorem ducam.
Ch. N um illic somniat
ea quae uigilans uoluit?
Pa . Tum de puero, Daue...
[296]
trimonio suyo; pues yo he alcanzado la inmortalidad, si
ninguna pena viene a turbar mi alegría. Pero ¿a quién de
searía yo preferentemente encontrar, para contarle lo suce
dido?
C a r in o . (Aparte.) ¿Qué alegría será ésa?
Pá n filo . (Viendo salir a D avo de casa.) Veo a Davo. A nadie
mejor que a él, pues sé que sólo él se va a alegrar sincera
mente de mi alegría.
D avo . (965) (Sin ver a los otros.) ¿Dónde estará Pánfilo?
Pa n filo . Davo.
D avo . ¿Quién diablos es?
PAn f il o . Soy yo.
D avo . ¡Oh, Pánfilo!
Pa n filo . N o sabes lo que me ha ocurrido.
D avo . Desde luego que no; pero sé lo que me ha ocurrido a
mí.
Pa n filo . Y yo también.
D avo . Com o suele suceder, te enteraste tú de la desgracia
que cayó sobre mí, antes que yo de la dicha que te tocó en
suerte.
Pa n fil o . M i Gliceria encontró a sus padres.
D avo . ¡Enhorabuena!
C a r in o . (Aparte.) ¿Eh?
PAn f il o . (970) Su padre es nuestro mejor amigo.
D avo . ¿Quién?
Pa n filo . Cremes.
D avo . Me das una excelente noticia.
PAn f il o . Y nada me impide casarme con ella inmediata
mente.
C a r in o . (Aparte.) ¿Estará soñando lo que deseó despierto?
Pá n filo . Además, en cuanto al niño, Davo...
[297]
Da . Ah, desine!
Solus est quem diligant di.
Ch. Saluos sum si haec uera sunt.
Conloquar.
Pa . Quis homost? [O] Charine, in
[tempore ipso mi aduenis.
Ch. Bene factum.
Pa . Audistifn]?
Ch. Omnia. Age, me in tuis
[secundis respice. 975
Tuos est nunc Chremes; facturum quae uoles
[scio esse omnia.
Pa . Memini; atque adeo longumst illum me
[exspectare dum exeat.
Sequere hac me; intus apud Glycerium nunc est.
[Tu, Daue, abi domum,
propera, accerse hinc qui auferant eam. Quid
[stas? Quid cessas?
Da. Eo.
Ne exspectetis dum exeant huc: intus
[despondebitur; 980
intus transigetur siquid est quod restet.
ω Plaudite!
[298]
D a v o . ¡Oh, no! Déjalo. Es140 el único ser amado por los
dioses.
C a r in o . (Aparte.) Estoy salvado, si eso es verdad. Hablaré
con él.
Pa n fil o . ¿Quién diablos es? (Viendo a C a r in o .) Carino, lle
gas en el momento preciso.
C a r in o . (975) ¡Enhorabuena!
Pa n filo . ¿L o has oído?
C a r in o . Todo. Vamos, acuérdate de mí en tu felicidad. Cre
mes es ahora tuyo: sé que hará todo lo que quieras.
Pa n fil o . L o sé. Y me resultaría demasiado largo esperar a
que salga. Sígueme. Ahora está en casa de Gliceria. Tú,
Davo, vete a casa. Date prisa, ve a buscar gente para llevar
la141 a nuestra casa. ¿Qué haces ahí plantado? ¿A qué espe
ras? (Entran Pa n filo y C a r in o en casa de G liceria .)
D avo . Voy. (980) (A los espectadores.) N o esperéis a que sal
gan. Los esponsales142 se celebrarán dentro; lo que falta se
concluirá dentro. ¡Aplaudid!143.
140 Algunos editores prefieren leer es ( n b v2) en vez de est, con lo que las pa
labras se referirían a Pánfilo y no al niño: cfr. Phorm. 854: ab dis solus diligere,
Antipho.
141 Preferimos la lectura eam, transmitida por la mayoría de los mss. a em
atestiguada exclusivamente por C y acogida por Kauer-Lindsay en su edición.
Como señala Shipp, el uso de em ante una interrogación es difícil de aceptar.
142 «Al matrimonio solían preceder los esponsales, o la mención y promesa
de las nupcias futuras, de donde venían a los prometidos el nombre de spon
sus, sponsa... La fórmula spondesnefdiam tuam dare meofüio... Fient nuptiae... la
hallamos muchas veces en Plauto y Terencio» (J. Guillén, Urbs Roma, 1 La vid4
privada, Salamanca, 1977, pág. 132).
143 Se discute la identidad del personaje que pide el aplauso del público,
notado con una misteriosa to en los manuscritos. Bentley (adAndr. 981), so
bre la base de Horacio ars 155 (doñee cantor «vosplaudite» dicat), ha supuesto que
la omega era una corrupción de la sigla CA., abreviatura de cantor (el cantor o
el músico que ejecutaba el acompañamiento musical de la comedia). Hoy, sin
embargo, tiende a pensarse que la fórmula de despedida sería pronunciada
bien por toda la compañía (los actores presentes en escena), como ocurre en
algunas comedias de Plauto (cfr. Asín. Baccb., Capt. etc.) o por el personaje que
declama las últimas palabras, como sucede en otras comedias de Plauto (cfr.
Amph., Cure., etc.) y en los finales conservados de Menandro (cfr. los finales
del Dyskolos, la Sarnia y el Misoumenos). Hemos optado por esta última inter
pretación.
[2 9 9 ]
EXITVS ALTER SVPPOSITICIVS
Pamphilvs C h arinvs C h r e m e s D avos
[300]
D E SE N L A C E A PÓ C R IFO 144
Pa n filo , C a r in o , C r em es , D a v o
144 No resulta fácil la integración de este segundo desenlace dentro del final
auténtico. Tanto si lo situamos tras el v. 976 como señala Eugrafio como tras
el 978 como parece deducirse del comentario de Donato (cfr. n. 16 de la In
troducción de la comedia), falta por indicar y motivar tanto la entrada de Cre
mes como la retirada a un segundo plano de Carino y Davo (cfr. v. 11, donde
se presentan a Cremes por primera vez). Para solucionar dicho problema,
Umpfembach retocaba el final del v. 977. sustituyendo el original Tu, Dave,
abi domum por un hipotético Sed eccum exitforas y situando inmediatamente
detrás el segundo desenlace. Skutsch, en cambio, considera que tras el v. 976
se han perdido unos versos en los cuales se indicaba la salida de Cremes y se
motivaba el alejamiento inicial de Carino, queriendo ver la prueba de ello en
los últimos versos, muy mutilados, que siguen al 976 en Γ ι’5: cfr. 977a (el úni
co legible) que, siguiendo una conjetura de Ritschl, trascribe de la siguiente
manera: PA. memini adq<ite adeo ul uohti commodum huc senex exitforas> (‘Lo sé.
Precisamente, como era mi deseo, ahí sale de casa muy oportunamente el vie
jo.’). Sin embargo, Victor (1989: 64) señala que en Π hAndr. 977 es seguido
por las huellas de dos versos incompatibles tanto con el final original de la co
media como con el alter exitus, al menos tal como se nos ha transmitido.
145 Víctor (1989) supone la pérdida de al menos un verso en el que se men
cionara a Carino como pretendiente. En consecuencia conjetura el siguiente
verso: < C h r. Qitaeso, quis is est? Pa. Is Cbarinus, iuuenis omnimodis probus>,
« C r e m e s . Por favor, ¿de quién se trata? P á n f i l o . Es Carino, un joven de pro
bada reputación,»
[301]
C ha. Hem?
Da . Tace.
C h r . Sed amicitia nostra quae est a patribus nostris
[tradita
nobis, aliquam partem studui adauctam tradi
[liberis.
Nunc cum copiam hanc fortuna utrique ut
[obsequerer dedit, 10
detur.
Pa . Bene factum.
Da . Adi atque age homini gratias.
C ha. Salue, Chremes,
amicorum meorum omnium amicissime:
quod mihi non minus est gaudio quam id
[<quod u o lo >
quod <ab s te expecto et summo studio> abs te
[expeto,
me repperisse ut habitus antehac fui tibi. 15
C h r . Animum, Charine, quod ad cumque applicaueris,
studium exinde ut erit, tute existimaberis.
Pa . Id ita esse facere coniecturam ex me licet.
C h r . Alienus abs te tamen quis tu esses noueram.
Pa . Ita res est.
C hr. Gnatam tibi meam Philumenam 20
uxorem et dotis sex talenta spondeo.
[302]
C a r in o . (Aparte.) ¿Eh?
D avo . Calla.
C r e m e s . ... sino que la amistad, que nos han transmitido
nuestros padres, he tratado de transmitírsela, incrementada
en alguna medida, a nuestros hijos. (10) Puesto que ahora
la fortuna me ha dado la oportunidad de complaceros a
ambos, concédasele146.
Pa n filo . ¡Estupendo!
D avo . (A C a r in o .) Acércate a darle gracias.
C a r in o . (A C r e m e s .) Salud, Cremes, el más amigo de to
dos mis amigos147, pues no es para mí un menor motivo de
satisfacción que haber conseguido lo que quería, lo que de
seaba y deseaba ardientemente de ti148, (15) haber descu
bierto en qué consideración me tuviste hasta ahora.
C r e m e s . A cualquier cosa que te dediques, según el empeño
que pongas en ella, así serás juzgado149.
Pa n filo 150. Que esto es así, puede deducirse fácilmente de
mi propia experiencia.
C r e m e s . (A C a r in o .) Aunque era un extraño para ti, yo sa
bía quién eras.
Pa n filo 151. (20) Así es.
C r e m e s . Te doy por esposa a mi hija Filúmena y te prometo
seis talentos de dote.
[303]
H EA V TO N TIM O R V M EN O S
EL H EA U T O N TIM O R Ú M E N O
IN T R O D U C C IÓ N
[307]
resante y entretenida, en la que destaca la vivacidad de dicho diálogo
y la espléndida caracterización de los personajes, y que, probable
mente, para los espectadores latinos tendría el interés añadido (si no
el principal) de la complicada intriga, dirigida, un poco al estilo plau-
tino, por el esclavo Siró.
Ar g u m en to
[308]
Nada más despuntar el día siguiente, Cremes se presenta en casa
de Menedemo para anunciarle el regreso de su hijo, pero lo disuade de
salir corriendo a abrazarlo y lo convence de que, si quiere darle dine
ro para satisfacer sus caprichos, lo haga indirectamente, com o deján
dose sorprender por un engaño, para lo que pone a su disposición las
artes de su astuto esclavo Siró.
A tal fin Cremes pide a Siró que idee un plan para estafarle dine
ro a Menedemo. Y el esclavo, sorprendido por la oportunidad de oro
que le brinda el propio Cremes para conseguir el dinero necesario
para Báquide, tras inventar una confusa historia según la cual Antífi
la está en poder de Báquide como prenda por una deuda contraída
por su madre, propone decir a Menedemo que es una prisionera ca
ria y convencerlo para que se la compre a la cortesana, sugiriéndole
que la compra le reportará grandes beneficios. Cremes, curiosamen
te, no acepta el plan sugerido por Siró.
Pero los acontecimientos se precipitan. Sóstrata ha visto el anillo
de Antífila y reconoce en ella a la hija que, contraviniendo las duras
órdenes de su marido, había expuesto al nacer.
Ante el inesperado giro de los acontecimientos Siró se ve obligado
a cambiar de plan y pide a Clinias (exultante por el reconocimiento
de su amada Antífila) que se lleve a Báquide a su casa, pero que le
diga la verdad a su padre, es decir que Báquide es la amada de Cliti
fón y que él de quién está enamorado es de Antífila, cuya m ano quie
re que pida a Cremes. Incluso tiene previsto convencer a Menedemo
para que corra a contárselo todo a Cremes, dando por supuesto que
éste no creerá ni una sola palabra de la historia.
Cremes, informado por el esclavo de estos detalles (que se presen
tan como la plasmación del plan solicitado por él para engañar a Me
nedemo) inicialmente se niega en redondo a cooperar aunque, curio
sa e inesperadamente, va a acceder sin resistencia a pagar a Báquide
la fianza de diez minas que, según la antigua historia inventada por
Siró4, pesa sobre Antífila, pues no quiere que pueda ponerse en cues
tión el status de su hija, accediendo incluso, para hacer más realista el
pago, a hacerlo por medio de Clitifón, que será a quien entregará per
sonalmente el dinero.
Después, no obstante, cuando Menedemo se presenta a pedir la
mano de Antífila para su hijo, Cremes, que no cree en la boda, por
imaginarse todavía a Clinias enamorado de Báquide, accede a jugar
la comedia para proporcionar a Menedemo una coartada para dar di
nero disimuladamente a su hijo Clinias.
[309]
Pronto naturalmente va a llevarse un desengaño, al descubrir que
Báquide es realmente la amante de su hijo y darse cuenta de que es
él y no Menedemo quien ha sido burlado por los embrollos de Siró.
Se indigna contra su hijo, se propone desheredarlo (nombrando a
Antífila como única heredera) aunque al fin, a resultas de un plan
nuevamente elaborado por el astuto Siró, acaba perdonándolo con
la única condición de que renuncie a Báquide y se case con una es
posa de su gusto (de Cremes).
La c o m p l e jid a d d e l a in t r ig a
[310]
uera dicendo fallere del que Siro presume (709 ss.) y pretende estar
practicando. Mientras M enedemo se niega en redondo a cooperar en
la supuestamente ficticia boda de Antífila con Clinias, de la que se
dice estar enamorado, no tiene el menor reparo en entregar diez mi
nas para salvar el honor de su hija, creyendo sin pestañear una histo
ria ya casi olvidada7.
El p e r s o n a je d e C rem es
[311]
otros y no sabe resolver sus asuntos; hace declaraciones humanitarias
y está desprovisto de humanidad; hace de la confianza entre padre e
hijo una importante cuestión y luego actúa con engaños»9. La red de
intrigas planeadas por Siró tiene su justificación dramática en el fin
de demostrar la auténtica ceguera de Cremes, que presume de sabio
pero, al final, demostrará no haber entendido nada10.
El m o d e l o g r ie g o
[312.]
dias de Terencio, salvo L a bécira, son comedias de doble intriga, es
que el poeta romano ha duplicado la intriga de la comedia, añadien
do, bien por contaminación, bien de su propia invención, una se
gunda pareja de enamorados14. Es decir, Terencio habría inventado
una de las dos historias de am or15 o la habría tomado de un segundo
original griego16.
Pero, aparte de que la trama resultante sería excesivamente sim
ple17, las dos intrigas están tan fuertemente entrelazadas18 que resulta
difícil de entender que pudieran existir independientemente la una
de la otra19. Admitiendo, pues, que Terencio no ha duplicado la in
triga y descartada la tesis de la contaminación, hay que tratar de bus
car una solución diferente.
Difícilmente sostenible, pese a estar avalada por insignes filólo
gos20, es la teoría que sostiene que duplex puede referirse al hecho de
que la acción de la comedia de Terencio tiene lugar en dos días, y
tampoco parece convincente, pese a estar respaldada, en este caso
pía da una trama semplice»; Brothers (1980: 108) «the most obvious interpre
tation o f 6... is that in his adaptation Terence has added one of the pairs of
lovers».
14 Probablemente Báquide y Clitifón, ya que Clinias, como hijo del perso
naje que da título a la comedia y Antífila, por quien ha tenido lugar el exilio,
tendrían que estar ya en Menandro.
15 Esta teoría ya fue propuesta en el siglo xix por Venediger (1874). Recien
temente ha sido defendida, de forma diferente, por Brothers (1980) y Lefévre
(1973, 1994). Brothers, obsesionado con que sólo esta interpretación del ver
so 6 puede ser la correcta, supone poco convincentemente que Terencio quie
re decir que había duplicado no la trama de la comedia sino la acción escéni
ca, haciendo actuar a Báquide y Antífila, que en el modelo no aparecerían en
escena o serían personajes mudos, con lo que serían cuatro y no dos los aman
tes que tendrían un papel en la comedia. Según Lefevre (1994: 135-136), en el
original sólo Menedemo era la víctima del engaño, mientras que Terencio ha
bría añadido la intriga de Siró contra Cremes.
16 Cfr. esp. Rótter (1892: esp. 17-18) para quien los amores de Clitifón y
los engaños tramados por el esclavo Siró contra Cremes serían adición de
Terencio.
17 Como hemos dicho más arriba (cfr. n. 2) en realidad los problemas
de Menedemo-Clinias están resueltos casi desde el principio con el regreso de
Clinias y la decidida disposición del padre de reconciliarse a toda costa con el
hijo.
18 Cfr. Introducción general, pág. 59.
15 Además, según Webster (1960: 83) los fragmentos conservados del origi
nal probarían también que la comedia de Menandro ya tenía doble intriga.
20 Leo (1913: 242 n.), que curiosamente unos años antes había expresado
una opinión distinta, a nuestro juicio, más razonable, que luego comentare
mos; Haffter (1953: 80); Thierfelder (1981: 148).
[313]
por Eugrafio21, la de que la duplicación se referiría a que Terencio ha
bría seguido tan fielmente el original de Menandro en su traducción
que existirían dos versiones de la misma comedia: el original y la
adaptación latina22.
Más acertada nos parece la opinión de aquellos que creen que lo
que quiere decir Terencio es que pese a la «doble intriga», la comedia
se basa en un original único, es decir, que se trata de una comedia no
contaminada, pero el problema en este caso es interpretar el sentido
exacto de la expresión ex argumento simplici. Las soluciones posibles,
también en este caso, son varias.
La más sencilla consiste, quizás, en interpretar simple.x argumentum
como una sola comedia griega. Es la primera explicación de Leo23, ya
anteriormente propuesta por Dziatzko24, admitida, con reservas, por
Duckworth25.
Aunque probablemente sea éste el mensaje último que Terencio
está tratando de transmitir a sus espectadores, es posible que las pala
bras de Terencio sean más matizadas y simplex argumentum podría re
ferirse a la unidad fundamental de la intriga de la comedia (tanto
griega como latina). Es decir, el sentido del debatido verso podría ser
«una comedia de doble intriga, basada en un motivo único»26. Sólo
faltaría por precisar cuál es exactamente dicho motivo. Paratore27 su-
21 Cfr. Eugr. Heaut. 6: ut simplex argumentum sit duplex, dum et Latina eadem
et Graeca est.
22 Esta teoría viola el significado habitual de duplex y resulta difícil de admi
tir: cfr. Duckworth (1952: 189). La teoría, sin embargo, ha sido defendida, en
tre otros, por Flickinger (1927: 252-254) y Terzaghi (1970: 78).
23 Cfr. Leo (1896-1906: ii 22-23), citado por Brothers (1980: 106): d u
p l e x q u a e E x a r g u m e n t o f a c t a s t s i m p l i c i verba quam sententiam habere
[314]
giere la posibilidad de que con simplex argumentum Terencio pueda
referirse al amor de un joven por una mujer de padres desconocidos
(es decir, la historia de Menedemo-Clinias-Antífila) a partir del cual
ya Menandro habría hecho una dupkxfabuh, es decir, de doble intriga,
en la que el simplex argumentum se dividiría en dos historias diferentes,
pero íntimamente relacionadas entre sí. Naturalmente esto implica
que tras facta est no habría que sobreentender a Terentio sino pensar
más bien, como agente, en el autor del modelo griego (Menandro).
Pero esta explicación supone interpretar, engañados quizás por el
título, que el motivo fundamental de la comedia es la relación de
Clinias con Menedemo, cuando en realidad, com o ya hemos señala
do, el centro de atención de la comedia son las relaciones de Cremes-
Clitifón y, especialmente, la intriga contra Cremes que pone al des
cubierto su verdadero carácter. Suponiendo que éste es el motivo
fundamental de la comedia, perfectamente podríamos admitir con
Goldberg que mientras con duplex se alude al mecanismo de la doble
intriga paralela (Cremes, Clitifón, Báquide por un lato, Menedemo,
Clinias, Antífila por el otro), simplex se refiere al motivo fundamen
tal en torno al que gira todo el entramado de la comedia, esto es, el
desenmascaramiento del verdadero carácter de Cremes28.
Prescindiendo, en todo caso, de este debatido y quizás insoluble
problema, la mayoría de la críticos actuales se inclinan a admitir que
Terencio siguió fielmente el modelo griego, sin que ello excluya la
realización de determinados cambios29. E. Lefevre30 es el único críti
co que, basándose en las presuntas inconsecuencias detectadas en la
comedia31 y en la aplicación de determinados criterios de cam bio ela
borados por él m ism o32, quiere ver en la adaptación terenciana una
total reelaboración del original de Menandro33. La crítica, sin embar
go, se muestra reacia a admitir sus conclusiones34.
28 Cfr. Golberg (1986: 135-148, esp. 144). A una conclusión similar llega
Dunsch (1999: 128).
29 Webster (1974: 144-146), Steidle (1974), Brothers (1980), Lowe (1998a).
30 lefevre (1973, 1994).
31 Cfr. Victor (1998: 55-56).
32 Resumidos y comentados por Victor (1998: 57-59).
33 Según Lefevre, en la comedia de Menandro no habría engaño contra
Cremes, sino simplemente contra Menedemo. Antífila (o quizás su madre
adoptiva) tendría una deuda con Báquide, que Clinias debería saldar. Para
ello, trataba de engañar a Menedemo, haciendo pasar a la cortesana Báquide
por una prisionera caria de gran valor.
34 Cfr. las reseñas de L. Castagna, Athenaeum 85 (1997: 679-682), Fr. Jouan,
Latomus 56 (1997: 186-187), P. Brown, Gnomon 48 (1976: 244-249), Gnomon 71
(1999: 659-663). Cfr. también Lowe (1998a).
[315]
Puede aceptarse que Terencio en ésta como en otras comedias supri
mió el prólogo expositivo del modelo, en el que un dios informaría al
público sobre la verdadera identidad de Antífila35, y quizás también so
bre el enamoramiento de Clitifón y sobre el regreso, ignorado por su
padre, de Clinias36. El extraño corte que tiene lugar entre los w . 170
y 171 (en que Cremes entra en casa de Fanias para invitarlo a cenar y
vuelve a salir inmediatamente, tras descubrir que no está en casa)37 se
aclara convenientemente pensando que en este punto se encontraba
en el modelo griego el prólogo divino, que Terencio habría suprimido
sin modificar el contexto38. Naturalmente cabe suponer que algunas
informaciones del prólogo puedan haber pasado al cuerpo de la come
dia pero resulta difícil determinar el alcance de las mismas39.
También podría aceptarse como razonable la hipótesis de Bro
thers40 de que Terencio puede haber convertido a Antífila y Báquide en
personajes parlantes, mientras en Menandro o bien no aparecían en es
cena o bien eran simplemente personajes mudos41. En consecuencia la
presencia de Báquide y Antífila en I I 4 (381-409) habría que atribuírse
la a Terencio y suya sería la autoría de la escena IV 3 en que vuelven a
aparecer los dos personajes femeninos. El hecho de que se trate de es
cenas de cuatro actores y de que ambas presenten serias dificultades
con los movimientos escénicos favorece la suposición de que Terencio
puede haber hecho en ellas importantes cambios. Pero la hipótesis de
Brothers no es la única posible ni la única que se ha formulado42.
Í3^]
Importantes modificaciones han querido verse, también, en el úl
timo acto de la comedía, hasta el punto de que algunos autores,
como Büchner y Lefevre, apoyándose fundamentalmente en el argu
mento de que el plan de Cremes de desheredar a Clitifón n o sería
concebible en el modelo griego por ser contrario a la ley de Atenas,
suponen que todo el final (desde 954) es invención de Terencio, que
habría querido dar un final cómico a la comedia43. M ás prudente, sin
embargo, parece la opinión de Maltby (1984), quien, basándose es
pecialmente en un estudio estilístico y en la convicción de que la pre
sencia de un lenguaje plautino (expresiones aliterantes, usos metafó
ricos, juegos de palabras) ha de ser tomada como prueba de innova
ción terenciana, considera que Terencio, para animar la acción,
puede haber retocado las últimas escenas, insertando en ellas algunos
elementos típicos de la comicidad romana44, pero no se atreve a ase
gurar que los w . 978-1040 (en que se desarrolla la contra-intriga de
Siró para salvar a Clitifón de ser desheredado) pueda ser en su totali
dad un añadido terenciano45. En todo caso el hecho de que tanto
V 2 (954-960) como V 5 (1045-1067) sean escenas de cuatro actores46
da pie para considerar razonablemente que Terencio si no reelabora-
do, ha hecho, al menos, algunas modificaciones en el final47.
Terminaremos señalando que una de las peculiaridades más nota
bles de esta comedia es que la acción sucede en dos días: un atarde
cer48 y la mañana del día siguiente49. Y la pregunta que surge es si esta
peculiaridad pertenecía también al modelo griego o es una innova
ción de Terencio. Los partidarios de esta última hipótesis50 conside
ran que Terencio ha modificado la naturaleza de la comida de 170
[317]
(convirtiéndola de comida propiamente dicha en cena), para adaptar
la a las costumbres de los espectadores romanos, que verían con ma
los ojos la celebración de una fiesta (cfr. 457 ss., 518 ss.) al mediodía.
El argumento principal se ha querido ver en frg. 133 K.-Th. en que
se menciona un άριστον (lat.prandium, ‘almuerzo’) y en que no exis
te ningún otro ejemplo de la acción repartida en dos días en la C o
media Nueva. Gaiser51, sin embargo, ha demostrado convincente
mente que la comida aludida en dicho pasaje de Menandro no sería
la cena descrita a grandes rasgos en 455 ss., sino que se referiría a la
situación aludida en w . 901-907. Y, en el mismo sentido, Gom m e y
Sandbach (1973: 325-326) consideran que la acción de los Epitrepontes
podría haber tenido lugar en dos días52. En consecuencia, no sería ne
cesario atribuir a Terencio la autoría de esta llamativa característica.
Fo rtu n a y pe r v iv e n c ia
Por lo que nos dice Suetonio (uita Ter. 3), cabe suponer que E l
heautontimorúmeno gozó del favor del público el día de su estreno
y de hecho la com edia siguió representándose después de la muer
te de Terencio. Por la didascalia tenemos constancia de una repre
sentación postuma en el año 146 a.C.53, y por una información de
Varrón54 sobre el vestido de M enedemo sabemos que en su época la
comedia seguía representándose. La inscripciones de Pompeya atesti
guan además que el personaje de Menedemo todavía era popular en
el siglo i d.C.55. Son numerosas, además, las citas de la comedia en los
autores latinos56 y especialmente importante la fortuna del famoso
verso 77 (Homo sum; humani nil a me alienum puto) tanto entre los es
critores antiguos como entre los modernos57.
Entre las obras modernas que resienten el influjo de E l heautonti-
morúmeno señalaremos: L a Cassaria (1508) de Ariosto, L a piovana
(1534) de Ruzzante, L a m aiana (1551) de Giovanni Maria Cecchi y
A ll Fools (1599) de George Chapman. También se han querido ver
[318]
huellas de la comedia terenciana en L a Calam ita (1517) de Torres
Naharro58.
D isc r e p a n c ia s de Ka u e r -Lin d s a y
[319]
DIDASCALIA
[320]
DIDASCALIA
[321]
C. SVLPICI APOLLINARIS
PER IO C H A
[322]
SU M A R IO
D E GAYO SU LPIC IO APOLINAR
[32.3]
PERSONAE
C h r em es se n e x B a c c h is m eretrix
M e n ed em v s se n e x A n tiph ila v irgo
C litipho a d v le n sc en s S ostrata m atro na
C linia a d vlescen s (C anthara ) nvtrix
S yrvs servos Phrygia ανγττ,τa
D ro m o servos
PERSONAJES
[32.5]
PROLOGVS
[32.7 ]
Nouam esse ostendi et quae esset; nunc qui scripserit
et quoia Graeca sit, ni partem maxumam
existumarem scire uostrum, id dicerem.
Nunc quam ob rem has partis didicerim paucis dabo.
Oratorem esse uoluit me, non prologum;
uostrum iudicium fecit; me actorem dedit.
Sed hic actor tantum poterit a facundia
quantum ille potuit cogitare commode
qui orationem hanc scripsit quam dicturus sum?
N am quod rumores distulerunt maleuoli
multas contaminasse Graecas, dum facit
paucas Latinas, factum id esse hic non negat
neque se pigere et deinde facturam autumat.
Habet bonorum exemplum quo exemplo sibi
licere [id] facere quod illi fecerunt putat.
Tum quod maleuolus uetus poeta dictitat
repente ad studium hunc se adplicasse musicum,
amicum ingenio fretum, haud natura sua,
arbitrium uostrum, uostra existumatio
ualebit. Quare omnis uos oratos uolo,
ne plus iniquom possit quam aequom oratio.
Facite aequi sitis, date crescendi copiam
nouarum qui spectandi faciunt copiam
Ya os he dicho que era un estreno y cuál era su título. El nom
bre de su autor y del autor del modelo griego también os los
diría, si no creyera que ya lo sabe la mayoría de vosotros.
(10) Ahora, os voy a explicar en pocas palabras por qué me
he encargado de este papel. La función de abogado quiso el
autor que hiciera yo, no la de Prólogo. A vosotros os ha nom
brado jueces, a mí su defensor. Vamos a ver si este defensor
sabe estar, en materia de elocuencia, a la altura de los argu
mentos que ha sabido eficazmente idear (15) quien escribió el
discurso que voy a pronunciar17.
En cuanto a esos rumores propagados por críticos malin
tencionados, que lo acusan de haber contaminado muchas18
comedias griegas para hacer pocas latinas, no dice que eso no
sea cierto ni lo lamenta y afirma que va a seguir haciéndolo.
(20) Tiene el ejemplo de los buenos autores19 y entiende que
ese ejemplo le da derecho a hacer lo que ellos hicieron.
Y en cuanto a esa acusación que anda propagando por ahí
un viejo escritor malintencionado20, de que nuestro autor se
ha dedicado de repente21 al cultivo del arte poético, confian
do más en el talento de sus amigos que en sus propias dotes22,
(25) el dictamen vuestro y la opinión vuestra serán los que
valgan. Por eso, a todos vosotros quiero pediros que los argu
mentos de la gente malintencionada no tengan más fuerza
que los de las personas bienintencionadas. Procurad ser jus
tos. Dad la oportunidad de triunfar a quienes os dan la opor
tunidad de asistir a estrenos sin defectos.
[329 ]
sine uitiis. N,e ille pro se dictum existumet
qui nuper fecit serao currenti in uia
decesse populum. Quor insano seruiat?
De illius peccatis plura dicet quom dabit
alias nouas, nisi finem maledictis facit.
Adeste aequo animo, date potestatem mihi
statariam agere ut liceat per silentium,
ne semper sernos currens, iratus senex,
edax parasitus, sycophanta autem inpudens,
auarus leno adsidue agendi sint seni
clamore summo, cum labore maxumo.
Mea causa causam hanc iustam esse animum inducite,
ut aliqua pars laboris minuatur mihi.
N am nunc nouas qui scribunt nil parcunt seni;
siquae laboriosast, ad me curritur;
si lenis est, ad alium defertur gregem.
In hac est pura oratio. Experimini
in utramque partem ingenium quid possit meum.
[Si numquam auare pretium statui arti meae
et eum esse quaestum in animum induxi maxumum,
quam maxume seruire uostris commodis,]
exemplum statuite in me, ut adulescentuli
uobis placere studeant potius quam sibi.
(30) Que no se dé por aludido quien hace poco hizo que
una muchedumbre abriera paso a un esclavo que corría por la
calle23. ¿Por qué tendría la gente que plegarse a los caprichos
de un loco? Sobre sus fallos seguirá hablando cuando estrene
nuevas comedias24, si no pone fin a sus calumnias.
(35) Asistid a la representación con actitud benévola. Dad
me la posibilidad de representar una comedia reposada25 en
silencio, para que un viejo como yo no se vea obligado a ha
cer constantemente el papel de esclavo corredor, de viejo fu
rioso, de parásito glotón, de desvergonzado impostor y de
avaro lenón, (40) a grito limpio, con un esfuerzo ímprobo.
Considerad, por consideración hacia mí, que la causa que
defiendo es justa, para que así se vean aliviados en alguna me
dida mis trabajos. Pues los autores que estrenan actualmente
no tienen consideración con un anciano. Si alguna comedia es
agotadora, corren a verme; (45) pero si es tranquila, acuden a
otra compañía. En la de hoy no hay más que puro diálogo26.
Comprobad lo que da de sí mi talento en ambos géneros.
[Si nunca fui avaro al fijar el precio de mi trabajo y siempre
consideré que mi mayor beneficio (50) consistía en servir lo
mejor posible a vuestros intereses]27, sentad conmigo un pre
cedente, de manera que los autores noveles se esfuercen por
agradaros más a vosotros que a sí mismos.
23 Sobre esta y otras críticas que Terencio hace de las comedias de Luscio
Lanuvino, cfr. Introducción general, págs. 33-34.
24 Terencio, naturalmente.
25 Lat. stataria. No se trata tanto de una «comedia de caracteres» por oposi
ción a una «comedia de intriga», sino de la comedia en la que la pura conver
sación tiene un puesto destacado y que carece de la acción trepidante (gritos,
carreras, peleas, etc.) propias de la farsa popular (comedia motoria, según la ter
minología de Donato): cfr. Perelli (1973: 162-163).
26 Creemos con Marouzeau (1942-1949:1 44 n. 2, II21 n. 1) que no hay que
relacionar la pura oratio de este prólogo con el punís ser/no del epigrama de César
(cfr. Suet. uita Ter. 7). Es decir, la pura oratio no hay que entenderla con relación a
la pureza de estilo de Terencio, sino en el contexto del debate del prólogo entre
lasfabulae statariae y motoriae, como característica principal de lasfabulae statariae
por contraposición a la acción trepidante de las comedias motoriae: cfr. n. anterior.
27 Estos dos versos, que no han sido transmitidos por A, se encuentran tam
bién en Hec. 49-51, donde parecen mejor justificados. Quizás, como señala
Marouzeau, han reemplazado al texto de unión que se echa en falta para rela
cionar el verso 47 y el 51.
[331]
11 C hrem es M enedem vs
[332.]
C r e m es, M e n e d e m o 28
[333]
M e . Chreme, tantumne ab re tuast oti tibi 75
aliena ut cures ea quae nil ad te attinent?
C h . H om o sum; humani nil a me alienum puto.
Vel me monere hoc uel percontari puta:
rectumst ego ut faciam; non est te ut deterream.
M e . Mihi sic est usus; tibi ut opus factost face. 80
C h . An quoiquamst usus homini se ut cruciet?
M e. Mihi.
C h . Si quid laborist nollem. Sed quid istuc malist?
Quaeso, quid de te tantum meruisti?
M e. Eheu!
C h . Ne lacruma atque istuc, quidquid est, fac me ut
[sciam;
ne retice, ne uerere, crede inquam mihi; 85
aut consolando aut consilio aut re iuuero.
M e . Scire hoc uis?
t334 ]
M e n e d e m o . (Con una azada en la mano11, cubierto con un ves
tido de piel de cabra)lz. (75) Cremes, ¿tanto tiempo libre te
dejan tus obligaciones como para ocuparte de los asuntos
ajenos, que no te atañen en absoluto?
C rem es . Soy hombre: nada humano considero que me sea
ajeno33. Piensa o bien que te estoy dando un consejo o bien
que te estoy haciendo una pregunta. Si estás en lo cierto, para
hacer yo lo mismo; si no lo estás, para disuadirte de ello.
M e n e d e m o . (80) A mí me es preciso actuar así. T ú actúa
como te sea necesario.
C r e m e s . ¿Es que a algún hombre lo es preciso atormentarse
a sí mismo?34.
M e n e d e m o . Sí, a mí.
C r e m e s . Si tienes algún problema, lo lamento. Pero ¿de qué
desgracia se trata? Dime, por favor, ¿qué has hecho para
merecer tan duro castigo?
M e n e d e m o . ¡Ay!
C r e m e s . N o llores y cuéntame lo que te pasa, sea lo que sea.
(85) N o guardes silencio; no temas; ten confianza, de ver
dad, en mí. Bien con palabras de aliento bien con consejos
bien con dinero te prestaré ayuda.
M e n e d e m o . ¿Quieres saberlo?
31 Cfr. v. 88.
32 Cfr. Varro rust. 2, 11, 11.
33 Se trata sin duda de la más famosa sentencia de Terencio. Ha tenido una
enorme influencia y ha hecho correr ríos de tinta. Se discute especialmente si
ha de entenderse, en boca de Cremes, como una sincera declaración de filan
tropía o no es más que un intento de justificar su curiosidad por los asuntos
ajenos: cfr., sobre el problema, Introducción de la comedia, págs. 309-310. Le
fevre (1994: 26-57 y 68-71) ha hecho un exhaustivo o casi exhaustivo resumen
de sus ecos en la literatura y de las opiniones de los estudiosos. Por nuestra
parte señalaremos la traducción casi literal que de dicho verso hace Gerardo
Diego en el poema «Versos humanos», dedicado «A mis amigos de Santander
que celebraron mis Versos humanos», poema que funciona como preámbulo
e inicia el libro titulado Hasta siempre (1925-1941), Madrid, 1949.
[335]
Ch. Hac quidem causa qua dixi tibi.
M e. Dicetur.
Ch. At istos rastros interea tamen
adpone; ne labora.
M e. Minime.
Ch. Quam rem agis?
M e. Sine me uociuom tempus nequod dem mihi 90
laboris.
Ch. Non sinam, inquam.
M e. Ah! Non aequom facis.
Ch. Hui! Tam grauis hos, quaeso?
M e. Sic meritumst meum.
Ch. Nunc loquere.
Me. Filium unicum adulescentulum
habeo. Ah! Quid dixi? Habere me? Immo habui,
[Chreme;
nunc habeam necne incertumst.
Ch. Quid ita istuc?
Me. Scies. 95
Est e Corintho hic adueña anus paupercula;
eius filiam ille amare coepit perdite,
prope iam ut pro uxore haberet; haec clam me
[omnia.
Vbi rem resciui, coepi non humanitus
neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli 100
tractare, sed ui et uia peruolgata patrum.
Cotidie accusabam: «Hem? Tibine haec diutius
licere speras facere me uiuo patre,
amicam ut habeas prope iam in uxoris loco?
Erras, si id credis, et me ignoras, Clinia. 105
Ego te meum esse dici tantisper uolo
dum quod te dignumst facies; sed si id non facis,
ego quod me in te sit facere dignum inuenero.
Nulla adeo ex re istuc fit nisi ex nimio otio.
Ego istuc aetatis non amori operam dabam, 110
sed in Asiam hinc abii propter pauperiem atque
[ibi
[336]
C r e m e s . Sí, por el motivo que te dije.
M en edem o. Te lo diré.
C r e m e s . Pero deja a un lado esa azada; no trabajes.
M en edem o. De ninguna manera.
C rem es. ¿Qué pretendes?
M e n e d e m o . (90) Permíteme que no me conceda ni un mo
mento de respiro en el trabajo.
C rem es. N o lo permitiré, te lo aseguro. (C rem es le arrebata
la azada a M en edem o.)
M e n e d e m o . ¡Oh! No es justo lo que haces.
C r e m e s . ¡Caramba, cómo pesa!
M e n e d e m o . E s lo que me merezco.
C r e m e s . Ahora habla.
M e n e d e m o . Sólo tengo un hijo, un chiquillo. ¡Oh! ¿Por
qué he dicho que «lo tengo»? Mejor decir que lo tenía, Cre
mes. (95) Si ahora lo tengo o no, no lo sé.
C rem es. ¿Y eso por qué?
M e n e d e m o . Lo vas a saber. Vive aquí una viejecita extranje
ra, natural de Corinto, m uy pobre. M i hijo se enamoró per
didamente de su hija, hasta el punto de tenerla casi como
esposa. Y todo esto sin mi conocimiento. Cuando m e en
teré, en vez de tratarlo con delicadeza (100) y como reque
ría el alma enferma del joven, recurrí a la violencia y al mé
todo habitual de los padres. A diario le reprendía su con
ducta: «¿Cóm o? ¿Crees que tu padre te va a permitir por
mucho tiempo, si sigue vivo, continuar actuando así, te
niendo a tu amiga casi como esposa? (105) Te equivocas, si
lo crees, y no me conoces, Clinias. Yo estoy dispuesto a
que tú sigas llamándote hijo mío, siempre y cuando te
comportes como debes. Pero si no te comportas de esta
manera, yo descubriré qué comportamiento debo adoptar
contigo. La culpa de todo eso no la tiene más que tu exce
siva ociosidad. (Π 0) Yo, a tu edad, no me dedicaba al amor
sino que a causa de mi pobreza tuve que partir para Asia35
[337 ]
simul rem et gloriam armis belli repperi.»
Postremo adeo res rediit: adulescentulus
saepe eadem et grauiter audiendo uictus est;
putauit me et aetate et beneuolentia 115
plus scire et prouidere quam se ipsum sibi;
in Asiam ad regem militatum abiit, Chreme.
Ch. Quid ais?
Me. Clam me profectus mensis tris abest.
Ch. Am bo accusandi; etsi illud inceptum tamen
animist pudentis signum et non instrenui. 120
M e. Vbi comperi ex is qui ei fuere conscii,
domum reuortor maestus atque animo fere
perturbato atque incerto prae aegritudine.
Adsido; adcurrunt serui, soccos detrahunt;
uideo alios festinare, lectos sternere, 125
cenam adparare; pro se quisque sedulo
faciebant quo illam mihi lenirent miseriam.
Vbi uideo, haec coepi cogitare: «Hem? Tot mea
solius solliciti sunt causa ut me unum expleant?
Ancillae tot me uestiant? Sumptus domi 130
tantos ego solus faciam? Sed gnatum unicum,
quem pariter uti his decuit aut etiam amplius,
quod illa aetas magis ad haec utenda idoneast,
eum ego hinc eieci miserum iniustitia mea!
Malo quidem me dignum quouis deputem, 135
si id faciam. N am usque dum ille uitam illam
[colet
inopem carens patria ob meas iniurias,
interea usque illi de me supplicium dabo
laborans parcens quaerens, illi seruíens.»
Ita facio prorsus; nil relinquo in aedibus 140
nec uas nec uestimentum; conrasi omnia.
[338]
y allí en el ejercicio de las armas conseguí a la vez fortuna
y gloria.» Al final las cosas acabaron así: el joven, a fuerza de
oír incesantemente los mismos reproches, se dio por venci
do; (115) consideró que yo en razón de mis años y mi ca
riño entendía más que él y sabía mejor lo que le convenía.
Se marchó a Asia, Cremes, a servir en el ejército del rey36.
C r e m e s . ¿Qué dices?
M e n e d e m o . Hace tres meses que partió de aquí, sin mi co
nocimiento.
C r e m e s . L os dos tenéis la culpa, aunque, sin embargo, su
decisión es síntoma de un carácter respetuoso y nada débil.
M e n e d e m o . (120) Cuando me enteré de la noticia por quie
nes fueron sus confidentes, vuelvo a casa muy abatido, con
el ánimo casi trastornado y confuso por el disgusto. Me
siento. Acuden corriendo mis esclavos; me quitan las san
dalias. (125) Veo a otros apurarse, poner los lechos, prepa
rar la cena. Cada uno se esforzaba en la medida de sus po
sibilidades en aliviar mi pena. Al ver aquello, me puse a
pensar así: «¿Cóm o? ¿Tanta gente desviviéndose sólo por
mí37, para satisfacer únicamente mis deseos? (130) ¿Tantas
criadas se ocuparán38 de vestirme? ¿Voy a ocasionar yo solo
tantos gastos en mi casa? En cambio, a m i único hijo, que
debía disfrutar de estas comodidades tanto como yo o in
cluso más, porque su edad es más apropiada para gozar de
ellas, al pobre yo lo eché de casa, por mi injusticia. (135) Me
consideraría verdaderamente merecedor de cualquier cas
tigo, si obrara así. Pues, mientras él lleve esa vida de penu
ria, lejos de su patria, por culpa de mis injusticias, mien
tras tanto, yo le daré una satisfacción trabajando, econo
mizando, ganando, haciendo de esclavo para él.» (140) En
suma, esto es lo que hago: no dejo nada en mi casa, ni
36 Cfr. n. 35.
37 Kauer-Lindsay, de acuerdo con Don. Andr. 608 (nos nidlius et solius, recte
autem ueteres nullus nulli et solus soli declinabant), corrigen en soli la lectura solius,
unánimemente atestiguada por los códices. Pero cfr. Andr. 628: alterius, Heaut.
205: unius.
38 Kauer-Lindsay leen uestient(D 'p2). Pero uestiantestá mejor atestiguado en
los manuscritos (AD2PCFE) y puede ser interpretado correctamente como
subjuntivo deliberativo, como faciam.
[339 ]
Ancillas seruos, nisi eos qui opere rustico
faciundo facile sumptum exsercirent suom,
omnis produxi ac uendidi. Inscripsi ilico
aedis mercede. Quasi talenta ad quindecim 145
coegi; agrum hunc mercatus sum; hic me exerceo.
Decreui tantisper me minus iniuriae,
Chreme, meo gnato facere dum fiam miser;
nec fas esse ulla me uoluptate hic frui,
nisi ubi ille huc saluos redierit meus particeps. 150
Ch. Ingenio te esse in liberos leni puto,
et illum obsequentem siquis recte aut commode
tractaret. Verum nec tu illum satis noueras
nec te ille. Hoc qui fit? Vbi non uere uiuitur.
Tu illum numquam ostendisti quanti penderes 155
nec tibi illest credere ausus quae est aequom patri.
Quod si esset factum, haec numquam euenissent
[tibi.
M e. Ita res est, fateor; peccatum a me maxumest.
Ch. Menedeme, at porro recte spero et illum tibi
saluom adfuturum esse hic confido propediem. 160
M e. Vtinam ita di faxint!
Ch. Facient. Nunc si commodumst,
— Dionysia hic sunt hodie — apud me sis uolo.
M e. N on possum.
Ch. Quor non? Quaeso, tandem
[aliquantulum
tibi parce; idem absens facere te hoc uolt filius.
[340]
utensilio ni vestido alguno. Lo liquidé todo. En cuanto a
las esclavas y los esclavos, salvo los que con la realización
de tareas agrícolas pudiesen sufragar fácilmente sus gastos,
a todos los demás los llevé al mercado y los vendí. Anun
cié inmediatamente (145) en un cartel la venta de m i casa.
Reuní unos quince talentos39. Compré esta finca. Aquí me
mortifico. Decidí, Cremes, que yo le haría una menor in
justicia a mi hijo mientras yo fuera desgraciado y que no
tengo derecho a disfrutar aquí de ningún placer, (150) has
ta que él haya regresado sano y salvo para compartir mis
bienes.
C r e m e s . Considero que eres un padre indulgente para con
los hijos y que tu hijo hubiera sido obediente, si se le hu
biera tratado correcta y convenientemente. Pero ni tú lo co
nocías bien a él ni él a ti. ¿Cóm o puede ser esto? Porque no
se vive con sinceridad. Tú a él nunca le demostraste el gran
afecto que le tenías (155) y él no se atrevió a confiarte los
secretos que se deben confiar a un padre. D e haber sido así,
jamás te habría sucedido esta desgracia.
M e n e d e m o . Así es, lo confieso. Cometí una equivocación
enorme.
C r e m e s . Pero espero, Menedemo, que en el futuro todo irá
bien y tengo la certeza de que tu hijo se presentará aquí
sano y salvo muy pronto.
M e n e d e m o . (160) ¡Así lo quieran los dioses!
C r e m e s . L o querrán. Ahora, si te parece bien, pues hoy se
celebran las fiestas dionisiacas40, te invito a cenar en mi
casa41.
M e n e d e m o . N o puedo.
C r e m e s . ¿Por qué no? Por favor, concédete de una vez un
descansito. Así lo quiere también tu hijo ausente.
[341]
Me. N on conuenit, qui illum ad laborem
[in<pe>pulerim, 165
nunc me ipsum fugere.
Ch. Sicine est sententia?
M e. Sic.
Ch. Bene uale.
M e. Et tu.
Ch. Lacrumas excussit mihi
miseretque me eius. Sed ut diei tempus est,
<tem pust> monere me hunc uicinum Phaniam
ad cenam ut ueniat: ibo, uisam si domist. 170
Nil opus fuit monitore; iamdudum domi
praesto apud me esse aiunt. Egomet conuiuas
[moror.
Ibo adeo hinc intro. Sed quid crepuerant fores
hinc a me? Quinam egreditur? Huc concessero.
12 C litipho C h r e m e s
[ 342 ]
M e n e d e m o . (165) N o es lógico que, después de haberlo ex
pulsado de aquí, condenándolo a llevar una vida de sufri
mientos42, intente huir yo de ellos.
C r e m e s . ¿E s ésa tu decisión?
M e n e d e m o . Sí.
C r e m e s . Que te vaya bien.
M e n e d e m o . Y a ti. (Entra en casa.)
C r e m e s . (Solo.) Me ha hecho saltar las lágrimas y me da
pena. Pero, dada la hora que es, es hora de recordarle a mi
vecino Fanias que venga a cenar a mi casa. (170) Iré a ver si
está en su casa43. (C r em es llam a a la puerta de Fa n ia s , don
de dialoga brevemente con alguien de la casa.) N o hubo necesi
dad de recordatorio. Dicen que ya hace un rato que está en
mi casa. Soy yo el que hago esperar a los invitados. M e voy
adentro. Pero ¿por qué ha sonado la puerta de mi casa?
¿Quién sale? Me retiraré a este lado.
12 C litifó n , C r em es
[343 ]
Proin tu sollicitudinem istam falsam quae te
[excruciat mittas.
Ch. Quicum loquitur filius?
C l. Pater adest quem uolui: adibo. Pater, opportune
[aduenis.
Ch. Quid id est?
C l. Hunc Menedemum nostin nostrum
[uicinum?
Ch. Probe. 180
C l. Huic filium scis esse?
Ch. Audiui esse in Asia.
C l. Non est, pater;
apud nos est.
Ch. Quid ais?
C l. Aduenientem, e naui
[egredientem ilico
abduxi ad cenam; nam mihi cum eó iam inde
[usque a pueritia
fuit semper familiaritas.
Ch. Voluptatem magnam nuntias.
Quam uellem Menedemum inuitatum ut
[nobiscum esset amplius, 185
ut hanc laetitiam necopinanti primus obicerem
[ei domi!
Atque etiam nunc tempus est.
C l. Caue faxis; non
[opus est, pater.
Ch. Quapropter?
C l. Quia enim incertumst etiam quid se
[faciat. M odo uenit;
timet omnia, patris iram et animum amicae se
[erga ut sit suae.
Eam misere amat; propter eam haec turba atque
[abitio euenit.
Ch. Scio. 190
[344 ]
que la tendrás hoy aquí juntamente con tu mensajero45. Así
que destierra esa preocupación injustificada que te atormenta.
C r e m e s . (Aparte.) ¿Con quién habla mi hijo?
C litifó n . (A parte.) Ahí está mi padre, al que deseaba ver.
Me dirigiré a él. (A C r e m e s .) Padre, llegas en el momento
oportuno.
C r e m e s . (180) ¿Qué pasa?
C litifó n . ¿Conoces a Menedemo, nuestro vecino?
C r e m e s . Muy bien.
C litifó n . ¿Sabes que tiene un hijo?
C r e m e s . He oído decir que está en Asia.
C litifó n . N o, padre; está en nuestra casa.
C r e m e s . ¿Qué dices?
C litifó n . En cuanto llegó y desembarcó, me lo traje a casa
a cenar, pues, ya desde niños, me unió siempre con él una
gran amistad46.
C r e m e s . Me das una gran alegría. (185) ¡Cuánto me gustaría
haberle pedido con mayor insistencia47 a Menedemo que
cenara con nosotros48, para ser yo el primero en proporcio
narle por sorpresa esta alegría en mi casa! Pero todavía es
tamos a tiempo.
C litifó n . N i se te ocurra; no es conveniente, padre.
C r e m e s . ¿Por qué razón?
C litifó n . Pues porque aún no sabe qué va a hacer de su
vida. Acaba de llegar. Tiene m iedo de todo, de la ira de
su padre y de los sentimientos de su amiga para con él.
(190) Está perdidamente enamorado de ella; por ella ha te
nido lugar este lío y su marcha al extranjero.
C r e m e s . Lo sé.
[345 ]
C l. Nunc seruolum ad eam in urbem misit et ego
[nostrum una Syrum.
Ch. Quid narrat?
C l. Quid ille? Miserum se esse.
Ch. M iseram? Quem minus crederest?
Quid relicuist quin habeat quae quidem in
[homine dicuntur bona?
Parentis, patriam incolumem, amicos, genus,
[cognatos, ditias.
Atque haec perinde sunt ut illius animus qui ea
[possidet: 195
Qui uti scit ei bona; illi qui non utitur recte mala.
C l. Immo ili’ fuit senex inportunus semper, et nunc
[nil magis
uereor quam nequid in illum iratus plus satis
[faxit, pater.
C h. Illene? Sed reprimam me; nam in metu esse hunc
[illist utile.
C l. Quid tute tecum?
Ch. Dicam: ut ut erat, mansum
[tamen oportuit. 200
Fortasse aliquanto iniquior erat praeter eius
[lubidinem:
pateretur; nam quem ferret si parentem non
[ferret suom?
Huncin erat aequom ex illius more an illum ex
[huius uiuere?
Et quod illum insimulat durum id non est; nam
[parentum iniuriae
unius m odi sunt ferme, paullo qui est homo
[tolerabilis; 205
scortari crebro nolunt, nolunt crebro conuiuarier,
praebent exigue sumptum; atque haec sunt
[tamen ad uirtutem omnia.
Veram ubi animus semel se cupiditate deuinxit mala,
necessest, Clitipho, consilia consequi consimilia.
[Hoc
scitumst: periclum ex aliis facere tibi quod ex
[usu siet. 210
[3 4 6 ]
C l it if ó n . Pues bien, ha enviado a un esclavo a la ciudad49 a
buscarla y yo envié con él a nuestro Siró.
C r e m e s . ¿Qué cuenta?
C l i t i f ó n . ¿Qué va a contar? Que es un desgraciado.
C r e m e s . ¿Un desgraciado? ¿A quién se podría tener por me
nos? ¿Qué es lo que le falta de todo aquello que se consi
dera que da al hombre la felicidad? Padres, patria próspera,
amigos, linaje, parientes, riquezas. (195) Aunque cierto es
que el valor de estas cosas depende del carácter de quien las
posee. Para quien sabe disfrutar de ellas, son bienes; para
quien no disfruta correctamente de ellas, males.
C l i t i f ó n . Sí, pero ese viejo ha sido siempre insoportable y
ahora lo que más temo es que, en un arrebato de ira, co
meta un exceso contra su hijo, padre.
C r e m e s . ¿Él? (Aparte.) Pero callaré la boca pues es útil para
Menedemo que su hijo tenga miedo.
C l i t i f ó n . (200) ¿Qué hablas a solas?
C r e m e s . Te lo voy a decir. De todos modos, tenía que ha
berse quedado. Tal vez su padre era algo más severo de lo
que le hubiera gustado: que se hubiera resignado. Pues ¿a
quién soportaría si no soportaba a su padre? ¿Era más lógi
co que el padre viviera al gusto del hijo o el hijo al del pa
dre? Y en cuanto a esa acusación de dureza que hace a su
padre, no es cierta. Pues las injusticias de los padres, (205)
por poco tolerante que se sea, son siempre del mismo tipo:
no quieren que salgan de prostitutas con frecuencia, no
quieren que celebren banquetes con frecuencia, les dan
poco dinero para gastos. Y, sin embargo, lo hacen todo
buscando su virtud. Pero en cuanto la voluntad se ha enca
denado a una mala pasión, es inevitable, Clitifón, que se si
gan decisiones similares. (210) La habilidad consiste en
aprovechar la experiencia ajena en tu propio beneficio50.
49 Atenas, naturalmente.
50 Kauer-Lindsay leenface, pero la lecturafuere está mejor atestiguada en los
manuscritos (AD'PCFE^y es preferida por la mayoría de los editores. Obsér
vese que Terencio está poniendo el dedo sobre la llaga del verdadero compor
tamiento de Cremes. Cremes da consejos que luego se descubrirá que él mis
mo no sabe practicar.
[347 ]
C l. Ita credo.
Ch. Ego ibo hinc intro, ut uideam nobis
[quid in cena siet.
Tu, ut tempus est diei, uide sis nequo hinc abeas
[longius.
II1 C l it ip h o
[348 ]
C litifó n . A sí lo creo.
C r e m e s . Ahora voy a entrar en casa para ver qué hay de
cena. Tú, dada la hora que es, procura, por favor, no alejar
te mucho de aquí. (Entra en casa.)
II1 C litifón
51 Cfr. v. 210.
[349 ]
II2 C l in ia C l it ip h o
S y. Ain tu?
Dr. Sic est.
[350]
112 C l in ia s , C l it if ó n
II 3 S ir ó , D r o m ó n , C lin ia s , C litifón
[351]
S y. Veram interea, dum sermones
[caedimus,
illae sunt relictae.
C l. Mulier tibi adest. Audin, Clinia?
C l in . Ego uero audio nunc demum et uideo et ualeo,
[Clitipho.
Sy . Minime mirum·, adeo inpeditae sunt; ancillarum
[gregem 245
ducunt secum.
C l in . Perii, unde illi sunt ancillae?
C l. Men rogas?
S y. Non oportuit relictas; portant quid rerum!
C l in . Ei mihi!
S y. Auram, uestem; et uesperascit et non nouerunt
[uiam.
Factum a nobis stultest. Abi dum tu, Dromo,
[illis obuiam.
Propera. Quid stas?
C lin . Vae misero mi, quanta de
[spe decidi! 250
C l. Quid istuc? Quae res te sollicitat autem?
C l in . Rogitas quid siet?
Viden tu? Ancillas, aurum, uestem, quam ego
[cum una ancillula
hic reliqui, unde esse censes?
C l. Vah! Nunc demum intellego.
Sy. Di boni, quid turbaest! Aedes nostrae uix capient,
[scio.
Quid comedent! Quid ebibent! Quid sene erit
[nostro miserius? 255
Sed uideo eccos quos uolebam.
C lin . O Iuppiter, ubinamst fides?
Dum ego propter te errans patria careo demens,
[tu interea loci
conlocupletasti te, Antiphila, et me in his
[deseruisti malis,
propter quam in summa infamia sum et meo
[patri minus [sum] obsequens:
[352.]
S iro . S í, pero, mientras paliqueamos53, las hemos dejado atrás.
CrniFóN. (Aparte, a C u n ia s .) Ahí la tienes. ¿Oyes eso, Clinias?
C lin ia s . Claro que oigo, al fin, y veo y respiro, Clitifón.
S iró 54. (A D r o m ó n .) (245) Nada tiene de extraño, con lo .
cargadas que vienen. Traen consigo una legión de criadas.
C lin ia s . (Aparte, a C litifó n .) ¡Ay de mí! ¿De dónde le vie
nen las criadas?
C litifó n . ¿Me lo preguntas a mí?
S ir ó . (A D r o m ó n .) N o teníamos que haberlas dejado atrás.
¡Qué cantidad de bultos traen!
C lin ia s . (Aparte.) ¡Ay de mí!
S ir ó . Joyas, ropas. Y ya está atardeciendo y no conocen el ca
mino. Hemos actuado estúpidamente. Anda, ve tú, Dro
món, a su encuentro. (250) Date prisa. ¿A qué esperas?
C linlas. (Aparte, a C litifó n .) ¡Ay, pobre de mí! ¡Qué de
sengaño me he llevado!
C litifón . ¿Qué pasa? ¿Qué es lo que te preocupa ahora?
C lin ia s . ¿N o ves? Las criadas, las joyas, las ropas, si yo la
dejé aquí con una sola criada, ¿de dónde crees que le vie
nen?
C litifó n . ¡Ah! ¡Ahora por fin comprendo!
S ir ó . ¡Dioses buenos, qué muchedumbre! Difícilmente ca
brán en nuestra casa, estoy seguro. (255) ¡Lo que comerán!
¡Lo que beberán! ¿Habrá ser más desgraciado que nuestro
viejo? (Advirtiendo por primera vez la presencia de C linias y
C litifó n .) Pero he ahí a quienes quería ver.
C l in ia s . ¡Oh, Júpiter! ¿D ónde está la fidelidad? (Dirigién
dose a la ausente A n t íf il a .) Mientras yo por tu culpa
ando errante lejos de la patria, con la mente enajenada,
entre tanto tú, Antífila, te has enriquecido y m e has
abandonado en mi desgracia. Por tu culpa me veo cu
bierto de ignominia y he desobedecido a mi padre,
[353]
quoius nunc pudet me et miseret, qui harum
[mores cantabat mihi, 260
monuisse frustra neque eum potuisse umquam
[ab hac me expellere;
quod tamen nunc faciam; tum quom gratum mi
[esse potuit nolui.
Nemost miserior me.
S y. Hic de nostris uerbis errat uidelicet
quae hic sumus locuti. Clinia, aliter tuom
[amorem atque est accipis;
nam et uitast eadem et animus te erga idem ac
[fixit, 265
quantum ex ipsa re coniecturam fecimus.
C lin . Quid est obsecro? N am mihi nunc nil rerum
[omniumst
quod malim quam me hoc falso suspicarier.
S y. Hoc primum, ut ne quid huius rerum ignores:
[anus,
quae est dicta mater esse ei antehac, non fuit; 270
ea obiit mortem. H oc ipsa in itinere alterae
dum narrat forte audiui.
C l. Quaenamst altera?
S y. Mane; hoc quod coepi primum enarrem,
[Clitipho;
post istuc ueniam.
C l. Propera.
Sy. Iam primum omnium,
ubi uentum ad aedis est, Dromo pultat fores; 275
anus quaedam prodit; haec ubi aperuit ostium,
continuo hic se coniecit intro, ego consequor;
anus foribus obdit pessulum, ad lanam redit.
Hic sciri potuit aut nusquam alibi, Clinia,
quo studio uitam suam te absente exegerit, 280
ubi de inprouisost interuentum mulieri.
N am ea res dedit tum existumandi copiam
cotidianae uitae consuetudinem,
quae quoiusque ingenium ut sit declarat maxume.
Texentem telam studiose ipsam offendimus, 285
mediocriter uestitam ueste lugubri
[354 ]
(260) a quien ahora tengo vergüenza de ver, a la vez que
lamento que, pese a haberme reiterado tantas veces la for
ma de ser de ellas, sus consejos hayan sido inútiles y no
haya logrado arrancarme de su lado. Pero ahora lo haré,.
aunque, cuando se me pudo agradecer, no quise. N o hay
nadie más desgraciado que yo.
S ir ó . (Aparte.) Este evidentemente ha interpretado equivo
cadamente las palabras que nosotros acabamos de pro
nunciar. (A C lin ia s .) Clinias, a tu amada la estás imagi
nando muy diferente a como es, pues (265) su vida es la
misma y sus sentimientos hacia ti son los mismos de an
tes, por lo que hemos podido deducir de los propios he
chos.
C linlas. ¿Qué quieres decir, por favor? Pues no hay cosa en
el mundo que deseara más que comprobar que son falsas
mis sospechas.
S ir ó . En primer lugar, para que no ignores nada de lo que a
ella se refiere, la vieja, (270) a la que hasta ahora se tenía por
ser su madre, no lo era y ha fallecido. Se lo he oído decir a
ella por casualidad, cuando se lo contaba a la otra.
C litifó n . ¿Quién es la otra?
S ir ó . Espera. Primero déjame terminarlo que empecé a con
tar, Clitifón; después llegaré a eso.
C litifó n . Date prisa.
S iró . En primer lugar (275), cuando llegamos a su casa, Dro
món llama a la puerta. Sale una vieja; en cuanto abre la puer
ta, en el acto él se precipita dentro; yo lo sigo. La vieja echa el
cerrojo a la puerta, vuelve a la lana. Esta o ninguna otra era la
ocasión de comprobar, Clinias, (280) a qué actividades se ha
bía entregado durante tu ausencia, ya que nuestra llegada la
cogió desprevenida. Pues esta circunstancia nos dio la opor
tunidad de apreciar los hábitos de su vida diaria, que consti
tuyen el mejor indicio del carácter de cada persona. (285) La
encontramos tejiendo afanosamente una tela, vestida con
sencillez, con ropas de luto (supongo que por la vieja que
t355]
(eius anuís causa opinor quae erat mortua)
sine auro; tum ornatam ita uti quae ornantur sibi,
nulla mala re esse expolitam muliebri;
capillus passus, prolixus, circum caput 290
reiectus neglegenter; pax.
C lin . Syre mi, obsecro,
ne me in laetitiam frustra conicias.
S y. Anus
subtemen nebat. Praeterea una ancillula
erat; ea texebat una, pannis obsita,
neglecta, inmunda inluuie.
C l. Si haec sunt, Clinia, 295
uera, ita uti credo, quis te est fortunatior?
Scin hanc quam dicit sordidatam et sordidam?
Magnum hoc quoque signumst dominam esse
[extra noxiam,
quom eius tam negleguntur internuntii.
N am disciplinast isdem munerarier 300
ancillas primum ad dominas qui adfectant uiam.
C l i n . Perge, obsecro te, et caue ne falsam gratiam
studeas inire. Quid ait ubi me nominas?
S y. Vbi dicimus redisse te et rogare uti
ueniret ad te, mulier telam desinit 305
continuo et lacrumis opplet os totum sibi, ut
facile scires desiderio id fieri tuo.
C l i n . Prae gaudio, ita me di ament, ubi sim nescio:
ita timui.
C l. At ego nil esse scibam, Clinia.
Agedum uicissim, Syre, dic quae illast altera? 310
Sy. Adducimus tuam Bacchidem.
C l. Hem? Quid? Bacchidem?
Eho, sceleste, quo illam ducis?
[356]
había muerto), sin joyas, arreglada como las que se arreglan
para sí mismas, no maquillada con ningún afeite de esos
que usan las mujeres, (290) con el cabello suelto55, cayén
dole sobre los hombros, echado hacia atrás descuidada
mente. Es todo.
C iin ia s . ¡Mi querido Siró, por favor, no me colmes en vano
de alegría!
S i r ó . La vieja hilaba la lana. Además de ella sólo había una
criada, que tejía con ellas, cubierta de harapos, (295) desa
rreglada, hecha un asco.
C litifó n . Si ello es cierto, Clinias, como pienso, ¿quién hay
más dichoso que tú? ¿Te das cuenta de esa que dice que es
taba sucia y desaseada? También es un indicio seguro de
que la dueña está libre de culpa el hecho de que sus inter
mediarios estén tan desarreglados. (300) Pues el método de
quienes tratan de abrirse camino hasta las dueñas consiste
en obsequiar primero a las criadas.
C l i n i a s . (A S ir ó .) Sigue, por favor, y no intentes ganarte
mis simpatías con mentiras. ¿Qué dice cuando pronuncias
mi nombre?
S i r ó . Cuando le decimos que has regresado y que le rogabas
que (305) viniera a verte, la mujer deja de tejer inmediata
mente y baña de lágrimas su rostro entero, de manera que56
fácilmente se podía ver que lo hacía porque te añoraba.
C l i n i a s . De la alegría que tengo, por los dioses que no sé
dónde estoy. ¡Qué miedo pasé!
C l i t i f ó n . Pero yo sabía que no era nada, Clinias. (A S i r ó .)
(310) Vamos, Siró, ahora es m i turno: dime quién es la
otra.
S ir ó . Traemos a tu Báquide.
C l i t i f ó n . ¿Eh? ¿Qué? ¿A Báquide? Oye, bribón, ¿adonde la
llevas?
[357]
Sy. Q uo ego illam? Ad nos scilicet.
C l. Ad patrem [ne] ?
S y. Ad eum ipsum.
C l. O hominis inpudentem audaciam!
Sy. Heus!
Non fit sine periclo facinus magnum nec
[memorabile.
C l . Hoc uide: in mea uita tu tibi laudem is
[quaesitum, scelus ? 315
Vbi si paullulum m odo quid te fugerit, ego
[perierim.
Quid illo facias?
Sy. At enim...
C l. Quid «enim»?
S y. Si sinas, dicam.
C l in . Sine.
C l . Sino.
S y. Ita res est haec nunc quasi quom...
C l. Quas, malum, ambages mihi
narrare occipit?
C l in . Syre, uerum hic dicit; mitte, ad
[rem redi.
Sy. Enimuero reticere nequeo.Multimodis iniurius, 320
Clitipho, es ñeque feni potis es.
C l in . Audiundum hercle est, tace.
[C l . Quid est?] 321a
S y. Vis amare, uis potiri,uis quod desilli effici;
tuom esse in potiundo periclum non uis: haud
[stulte sapis;
siquidem id saperest uelle te id quod non potest
[contingere.
Aut haec cum illis sunt habenda aut illa cum his
[mittenda sunt. 325
Harum duarum condicionum nunc utram malis
[uide,
etsi consilium quod cepi rectum esse et tutum
[scio.
Nam apud patrem tua amica tecum sine metu
[ut sit copiast.
[358]
S i r o . ¿Adonde la llevo? A nuestra casa, naturalmente.
C l i t i f ó n . ¿A casa de mi padre?
S i r ó . De tu propio padre.
C l i t i f ó n . iVaya desvergüenza y osadía la de este individuo!
S i r ó . Oye, no puede realizarse sin correr un riesgo una ha
zaña grande y memorable.
C l it if ó n . (315) Atiende un momento: ¿a riesgo de mi vida
tratas tú de conseguir la gloria, granuja? Con la particulari
dad de que, con que se te escape un detallito, yo sería hom
bre muerto. (A C l i n i a s , señalando a S i r ó .) ¿Qué le harías
tú a ese individuo?
S ir ó . Pero es que...
C l i t i f ó n . Es que ¿qué?
S ir ó . Si me dejaras, te lo diría.
C l i n i a s . Déjale.
C l i t i f ó n . Le dejo.
S ir ó . La situación en que nos encontramos ahora es como si
cuando...
C l i t i f ó n . ¡Demonios, con q u é rodeos empieza!
C l i n i a s . Siro, él tiene razón. Déjate de rodeos, ve al grano.
S i r ó . (320) De verdad que no puedo guardar silencio. Eres
totalmente injusto, Clitifón, y eres insoportable.
C l i n i a s . (A C l i t i f ó n .) Hay que escucharlo, por Hércules.
Calla.
S ir ó . Quieres amarla, quieres apropiarte de ella, quieres con
seguir dinero para darle; pero correr el riesgo de apropiarte,
eso no lo quieres. N o razonas como un necio; si es que es
razonable querer lo que no puede suceder. (325) O hay que
asumir los inconvenientes con las ventajas o hay que re
nunciar a los unos y a los otros. De las dos opciones mira
cuál prefieres, aunque el plan que he elaborado, sé que es
bueno y seguro. Pues tienes la oportunidad de tener conti-
[359 ]
Tum quod illi argentum es pollicitus, eadem hac
[inueniam uia,
quod ut efficerem orando surdas iam auris
[reddideras mihi. 330
Quid aliud tibi uis?
C l. Siquidem hoc iit.
Sy. Siquidem? Experiundo scies.
C l. Age, age, cedo istuc tuom consilium; quid id est?
S y. Adsimulabimus
tuam amicam huius esse amicam.
C l. Pulchre. Quid faciet sua?
An ea quoque dicetur huius, si una haec
[dedecorist parum?
S y. Immo ad tuam matrem abducetur.
Cl. Quid eo?
S y. Longumst, Clitipho, 335
si tibi narrem quam ob rem id faciam. Vera
[causast.
C l. Fabulae!
Nil satis firmi uideo quam ob rem accipere hunc
[mi expediat metum.
S y. Mane, habeo aliud, si istuc metuis, quod ambo
[confiteamini
sine periclo esse.
C l. Huius modi obsecro aliquid reperi.
S y. Maxume.
Ibo obuiam, hinc dicam ut reuortantur domum.
[360]
go sin peligro a tu amiga en casa de tu padre; además el di
nero que le prometiste, te lo conseguiré por el mismo pro
cedimiento, ese dinero (330) que de tanto pedirme que te
consiguiera ya me habías vuelto sordos los oídos. ¿Qué
otra cosa quieres?
C litifó n . Si es que es así.
S ir ó . ¿Si es que? Los comprobarás por la experiencia.
C litifó n . Venga, venga, explica ese plan tuyo. ¿En qué con
siste?
S ir ó . Fingiremos que tu amiga es (señalando a C linias ) su
amiga.
C litifó n . Estupendo. ¿Y qué hará con la suya?57. ¿También
diremos que es suya, por si la mía sola no constituye sufi
ciente deshonra?
S ir ó . (335) N o, la llevaremos a las habitaciones de tu ma
dre58.
C litifó n . ¿Para qué?
S ir ó . Sería demasiado largo, Clitifón, explicarte por qué lo
hago59. Hay una buena razón60.
C litifó n . ¡Cuentos! N o encuentro ningún motivo válido
para que me convenga pasar este miedo.
S ir ó . Espera, tengo un plan, si éste te da miedo, que ambos
debéis reconocer que carece de peligro.
C litifó n . Sí, por favor, encuentra uno de ese tipo.
S ir ó . Perfectamente61. (340) Iré a su encuentro62 y Ies diré
que regresen a su casa.
[361]
C l. Hem? 340
Quid dixti?
Sy . Ademptum tibi iam faxo omnem
[metum,
in aurem utramuis otiose ut dormias.
C l. Quid ago nunc?
C l in . Tune? Quod boni...
Cl. Syre! Dic m odo
uerum.
S y.Age modo; hodie sero ac nequiquam uoles.
C lin . ...datur, fruare dum licet; nam nescias... 345
Cl. Syre inquam!
S y. Perge porro, tamen istuc ago.
C lin . ...eius sit potestas posthac an numquam tibi.
C l . Verum hercle istuc est. Syre, Syre, inquam!
[Heus, Heus, Syre!
S y. Concaluit. Quid uis?
C l. Redi, redi!
Sy. Adsum; dic quid est.
Iam hoc quoque negabis tibi placere.
C l. Immo, Syre, 350
et me et meum amorem et famam permitto tibi.
Tu es iudex; nequid accusandus sis uide.
Sy . Ridiculumst istuc me admonere, Clitipho,
quasi istic minor mea res agatur quam tua.
Hic siquid nobis forte aduorsi euenerit, 355
tibi erunt parata uerba, huic homini uerbera.
Quapropter haec res ne utiquam neglectust mihi.
Sed istunc exora ut suam esse adsimulet.
C lin . Scilicet
facturum me esse; in eum iam res rediit locum
ut sit necessus.
C l. Merito te amo, Clinia. 360
C l in . Verum illa nequid titubet.
S y. Perdoctast probe.
C l . At hoc demiror qui tam facile potueris
persuadere illi, quae solet quos spernere!
[362]
C litifó n . ¿Eh? ¿Qué dijiste?
S ir ó . Te aseguro que te quitaré todo el miedo de un pluma
zo, para que puedas dormir tranquilamente a pierna suelta.
C litifó n . ¿Qué hago yo ahora?
C lin ia s . ¿Tú? La oportunidad que...
C litifó n . i Siró, dime la verdad!
S ir ó . Decídete de una vez. Cuando ya sea tarde y no sirva de
nada, querrás.
C lin ia s . (345) ...se te ofrece, aprovéchala, mientras puedes;
pues no sabes...
C litifó n . ¡Siró, por favor!
S ir ó . Continúa, pero yo hago lo que te dije. (Hace ademán de
regresarpor el camino de la ciudad.)
C linias . ...si en el futuro vas o no vas a poder disfrutar de
ella otra vez.
C litifó n . Por Hércules, que eso es cierto. ¡Siró, Siró, por fa
vor! ¡Eh, eh, Siró!
S ir ó . (Aparte.) H a reaccionado. (A C litifó n .) ¿Qué quieres?
C litifó n . ¡Vuelve, vuelve!
S ir ó . Aquí estoy. Dime qué pasa. (350) En un instante dirás
también que este plan no te agrada.
C lit ifó n . N o, no, Siró, te confío mi persona, mis amores y
mi honra. Tú eres el juez. Procura no convertirte en acu
sado.
S ir ó . E s gracioso que me adviertas eso, Clitifón, com o si en
este asunto me jugara yo menos que tú. (355) Si en estos
momentos, por casualidad, nos sobreviniera algún contra
tiempo, a ti te espera una bronca, a este menda una zurra.
Por consiguiente, de ningún m odo puedo descuidarme en
esto. Pero convence a Clinias para que finja que Báquide es
su amante.
C linias . Por supuesto que lo haré; las cosas han llegado a tal
punto (360) que no queda más remedio.
C litifó n . Con razón te quiero, Clinias.
C lin ia s . Pero ella que no se despiste.
S ir ó . Está bien aleccionada.
C litifó n . Sin embargo, lo que me maravilla es que hayas lo
grado convencerla tan fácilmente a ella, una persona que
suele burlarse de sus amantes y ¡qué amantes!
[363]
Sy. In tempore ad eam ueni, quod rerum omniumst
primum. N am quendam misere offendi ibi
[militem 365
eius noctem orantem; haec arte tractabat uirum,
ut illius animum cupidum inopia incenderet
eademque ut esset apud te hoc quam gratissimum.
Sed heus tu! Vide sis nequid inprudens ruas!
Patrem nouisti ad has res quam sit perspicax; 370
ego te autem noui quam esse soleas inpotens;
inuersa uerba, euersas ceruices tuas,
gemitus, screatus, tussis, risus abstine.
C l. Laudabis.
S y. Vide sis.
Cl. Tutemet mirabere.
S y. Sed quam cito sunt consecutae mulieres! 375
C l. Vbi sunt? Quor retines?
S y. Iam nunc haec non est tua.
C l. Scio, apud patrem; at nunc interim.
S y. Nihilo magis.
C l. Sine.
S y. Non sinam, inquam.
C l. Quaeso paullisper.
S y. Veto.
C l. Saltem salutem...
Sy. Abeas si sapias.
C l. E o.
Quid istic?
S y. Manebit.
C l. [O] hominem felicem!
S y. Ambula. 380
[364]
S iro . Llegué a verla en el momento oportuno, que es lo princi
pal, (365) pues allí me encontré a un soldado63 que le suplica
ba desesperadamente que le concediera una noche con ella:
ella lo manejaba hábilmente tratando de encender su pasión
con su negativa y, al mismo tiempo, de hacer méritos a tus
ojos. Pero, oye, tú, procura, por favor, no cometer ningún des
liz por impmdencia. (370) Ya conoces a tu padre y sabes lo sa
gaz que es para estas cosas; yo, en cambio, te conozco a ti y sé
lo poco que sueles controlarte. Palabras retorcidas64, contor
siones de cuello, lamentos, esputos, toses, risas, evita todo eso.
C litifó n . Me felicitarás.
S ir ó , iOjo, por favor!
C litifón . Tú mismo te quedarás maravillado.
S i r ó . (Viendo llegar a las mujeres y su séquito.) (375) Pero ¡qué
pronto nos han alcanzado las mujeres!
C litifón . ¿Dónde están? (A S iró que lo agan apara que no se
lance a su encuentro.) ¿Por qué me sujetas?
S ir ó . Báquide ya no es tuya.
C litifó n . L o sé, en casa de mi padre, pero entre tanto...
S ir ó . Tampoco.
C litifón . Déjame.
S ir ó . N o te dejaré, ¿me oyes?
C litifó n . Por favor, un poquitito.
S ir ó . Te lo prohíbo.
C litifó n . Al menos, déjame saludarla.
S ir ó . Te irías, si fueras listo.
C litifó n . Me voy. (Señalando a C linias .) (380) ¿Y éste?
S ir ó . Se quedará.
C litifó n . ¡Dichoso él!
S iró . Camina. ( C lit ifó n sale)65.
[365]
114 B a c c h is A n t ip h il a C l in ia Sy r v s
[3 66]
II4 B á q u id e , A n t íf ila , C lin ia s , S ir o
[367]
nam dum abs te absum omnes mihi labores
[fuere quos cepi leues
praeter quam tui carendum quod erat.
S y. Credo.
C l in . Syre, uix suffero; 400
hocin me miserum non licere meo modo
[ingenium frui!
Sy . Immo ut patrem tuom uidi esse habitum, diu
[etiam duras dabit.
Ba . Quisnam hic adulescens est qui intuitur nos?
An . Ah, retine me, obsecro!
Ba . Amabo, quid tibist?
An . Disperii, perii misera!
Ba . Quid stupes,
Antiphila?
An . Videon Cliniam an non?
Ba. Quem uides? 405
C l in . Salue, anime mi.
An . O m i Clinia, salue.
C l in . Vt uales?
An . Saluom uenisse gaudeo.
C l in . Teneone te,
Antiphila, maxume animo exoptatam meo?
S y. Ite intro; nam uos iamdudum exspectat senex.
[368]
tras he estado lejos de ti, todas las penalidades que padecí
fueron para mí ligeras, (400) excepto la de verme privado
de ti.
S ir ó . L o creo.
C lin ia s . Siró, a duras penas lo resisto. ¡Decir que yo no pue
do, pobre de mí, disfrutar a mis anchas de un corazón
como éste!
S ir ó . Más aún, tal como he visto dispuesto a tu padre, toda
vía te las va a hacer pasar moradas durante mucho tiempo.
B á q u id e . (Advirtiendo la presencia de C lin ia s .) ¿Quién es ese
joven que nos está mirando a nosotras?
A n tífila . ¡Oh, sujétame, por favor!
B á q u id e . Querida, ¿qué te pasa?
A ntífila . ¡Estoy perdida, estoy muerta, pobre de mí!
B á q u id e . ¿Por qué te has quedado paralizada, (405) Antí
fila?
A ntífila . ¿Estoy viendo o no estoy viendo a Clinias?
B á q u id e . ¿A quién estas viendo?
C lin ia s . (Acercándose.) ¡Salud, vida mía!
A ntífila . ¡Oh, Clinias mío, salud!
C linias . ¿C óm o estás?
A n tífila . Me alegro de que hayas llegado sano y salvo.
C lin ia s . (Abrazando a A ntífila .) ¿E s cierto que te tengo en
tre mis brazos, Antífila, el ser más ardientemente deseado
por mí?68.
S ir ó . Entrad, pues ya hace un rato que os está esperando el
viejo69. (Entran todos en casa de C r e m e s .)
[3<%>]
I ll 1 C h rem es M enedem vs
[370]
C rem es, M enedem o
70 Es evidente que ha pasado una noche desde 409 y que, por consiguien
te, la acción de la comedia transcurre en dos días. Sobre esta peculiaridad, cfr.
Introducción de la comedia, págs. 317-318.
[371]
Ch. Dixi.
M e. Eamus; duc me ad eum, obsecro.
Ch. N on uolt te scire se redisse etiam et tuom
conspectum fugitat; propter peccatum hoc timet,
ne tua duritia antiqua illa etiam adaucta sit. 435
Me. N on tu illi dixti ut essem?
C h. Non.
M e. Quam ob rem, Chreme?
C h. Quia pessume istuc in te atque [in] illum consulis,
si te tam leni et uicto esse animo ostenderis.
M e. N on possum; satis iam, satis pater durus fui.
Ch. Ah!
Vehemens in utramque partem, Menedeme, es
[nimis 440
aut largitate nimia aut parsimonia.
In eandem fraudem ex hac re atque ex illa incides.
Primum olim potius quam paterere filium
commetare ad mulierculam, quae paullulo
tum erat contenta quoique erant grata omnia, 445
proterruisti hinc. Ea coacta ingratiis
postilla coepit uictum uolgo quaerere.
Nunc quom sine magno intertrimento non potest
haberi, quiduis dare cupis. N am ut tu scias
quam ea nunc instructa pulchre ad perniciem siet, 450
primum iam ancillas secum adduxit plus decem
oneratas ueste atque auro; satrapes si siet
amator, numquam sufferre eius sumptus queat;
nedum tu possis.
M e. Estne ea intus?
Ch. Sit rogas?
Sensi. Nam unam ei cenam atque eius comitibus 455
dedi; quod si iterum mihi sit danda, actum siet.
Nam ut alia omittam, pytissando modo mihi
quid uini absumsit, «Sic hoc», dicens; «asperum,
pater, hoc est; aliud lenius sodes uide».
Releui dolia omnia, omnis serias; 460
[372-]
C r e m e s . Ya te lo he dicho.
M e n e d e m o . Vayamos. Llévame junto a él, por favor.
C r e m e s . N o quiere que sepas que ha regresado todavía y
rehuye tu presencia. Teme que a causa de su falta (435) se
haya acrecentado aún más tu antiguo rigor.
M e n e d e m o . ¿No le dijiste cuáles eran mis sentimientos?
C rem es. N o.
M e n e d e m o . ¿Por qué, Cremes?
C r e m e s . Porque miras muy mal por tus intereses y los suyos,
si dejas ver un carácter tan indulgente y sumiso.
M e n e d e m o . N o puedo evitarlo. Bastante, bastante riguroso
padre he sido ya.
C r e m e s . (440) ¡Oh! Eres extremoso, Menedemo, en ambos
sentidos: o extremadamente generoso o extremadamente
tacaño. Tanto con uno como con otro comportamiento su
frirás los mismos perjuicios. En primer lugar, en el pasado,
por no consentir que tu hijo frecuentara el trato de una chi
quilla, que entonces (445) se conformaba con poquito y
que lo agradecía todo, lo espantaste de aquí; y ella se vio
obligada, contra su voluntad, a ganarse el sustento practi
cando el oficio de cortesana71. Y ahora que es imposible
poseerla sin grave perjuicio económico, estás dispuesto a
darle cualquier cosa. Pues, para que sepas (450) lo maravi
llosamente pertrechada que está para la perdición, en pri
mer lugar ya ha traído consigo a más de diez criadas, car
gadas de vestidos y de joyas. Aunque su amante fuera un
sátrapa72, no podría hacer frente a sus gastos. Y mucho me
nos lo podrías tú.
M e n e d e m o . (Señalando la casa de C r e m e s .) ¿Está dentro?
C r e m e s . ¿Si está, me preguntas? Lo sé por experiencia, (455)
pues le he dado una cena a ella y a sus acompañantes, pero
si tuviera que dársela otra vez, sería mi ruina. Pues, dejando
a un lado otros detalles, sólo de catarlo, ¡qué cantidad de
vino me gastó! «Este, así así», decía; «abuelo, éste es áspero;
mira a ver si tienes otro más suave». (460) Abrí todos los
[373 ]
omnis sollicitos habui atque haec una nox.
Quid te futurum censes quem adsidue exedent?
Sic me di amabunt ut me tuarum miseritumst,
Menedeme, fortunarum.
Me . Faciat quidlubet;
sumat, consumat, perdat; decretumst pati, 465
dum illum modo habeam mecum.
Ch. Si certumst tibi
sic facere, illud permagni referre arbitror
ut ne scientem sentiat te id sibi dare.
M e. Quid faciam?
Ch. Quiduis potius quam quod cogitas;
per alium quemuis ut des, falli te sinas 470
techinis per seruolum; etsi subsensi id quoque,
illos ibi esse, id agere inter se clanculum.
Syrus cum illo uostro consusurrant, conferunt
consilia ad adulescentes; et tibi perdere
talentum hoc pacto satius est quam illo minam. 475
Non nunc pecunia agitur sed illud quo modo
minimo periclo id demus adulescentulo.
Nam si semel tuom animum ille intellexerit,
prius proditurum te tuam uitam et prius
pecuniam omnem quam abs te amittas filium, hui 480
quantam fenestram ad nequitiem patefeceris,
tibi autem porro ut non sit suaue uiuere!
N am deteriores omnes sumus licentia.
Quod quoique quomque inciderit in mentem
[uolet
neque id putabit prauom an rectum sit; petet. 485
Tu rem perire et ipsum non poteris pati.
Dare denegaris; ibit ad illud ilico
qui maxume apud te se ualere sentiet;
abiturum se abs te esse ilico minitabitur.
Me. Videre uera atque ita uti res est dicere. 490
Ch. Somnum hercle ego hac nocte oculis non uidi
[meis,
dum id quaero tibi qui filium restituerem.
[374 ]
cántaros y ánforas73. Puse en danza a todos mis esclavos; y
eso que no fue más que una noche. ¿Qué crees que será de
ti, a quien devorarán continuamente? Te juro por los dio
ses, Menedemo, que me dio pena de tu suerte.
M e n e d e m o . Que haga lo que quiera: (465) que gaste, que
malgaste, que derroche. Estoy resuelto a soportarlo, con tal
de tenerlo conmigo.
C r e m e s . Si estás decidido a ello, considero de suma importan
cia que no se dé cuenta de que le das dinero a sabiendas.
M e n e d e m o . ¿Qué debo hacer?
C r e m e s . Cualquier cosa antes de lo que te propones. (470)
Dáselo a través de cualquier intermediario, déjate engañar
por las artimañas de un esclavo, aunque lo que me huelo
es que ya están en ello, que lo están tramando entre sí a es
condidas. Siró y vuestro esclavo cuchichean entre sí, pro
ponen planes a los jóvenes y a ti te es preferible perder
(475) un talento de esta manera que de la otra una mina74.
Ahora la cuestión no es el dinero, sino cómo podemos dár
selo a tu hijo con el menor riesgo. Pues si llega a conocer
tus intenciones, a saber que estás dispuesto a sacrificar tu
vida y (480) todo tu dinero antes de perder a tu hijo, ¡oh, qué
enorme puerta le habrás abierto hacia la perdición! Y a ti
¡qué poco agradable te sería en adelante la vida! Pues con
la excesiva libertad todos nos volvemos peores. Cualquier
cosa que se le pueda pasar a uno por la cabeza, la querrá,
(485) sin pararse a pensar en si es malo o es bueno. Tratará
de conseguirla. Tú no podrás soportar la ruina de tu patri
m onio y de tu hijo. ¿Y si te niegas a dárselo? Recurrirá al
instante al método que considerará que le da más fuerza
ante ti: te amenazará con marcharse de casa al instante.
M e n e d e m o . (490) Creo que tienes razón y dices la pura
verdad.
C r e m e s . Esta noche, por Hércules, no he pegado el ojo,
pensando en la forma de devolverte a tu hijo.
73 Dolia y seriae son dos tipos de vasijas de barro que servían para almace
nar el vino. Las primeras eran de mayor tamaño que las segundas. Nosotros di
ríamos «cubas y barriles».
74 Recuérdese que un talento valía 60 minas.
[375 ]
Me. Cedo dextram; porro te idem oro ut facias,
[Chreme.
Ch. Paratus sum.
Me. Scin quid nunc facere te uolo?
Ch. Dic.
M e. Q uod sensisti illos me incipere fallere, 495
id uti maturent facere; cupio illi dare
quod uolt, cupio ipsum iam uidere.
Ch. Operam dabo,
paullum negoti mi obstat: Simus et Crito
uicini nostri hic ambigunt de finibus;
me cepere arbitrum, ibo ac dicam, ut dixeram 500
operam daturum me, hodie non posse is dare;
continuo hic adero.
M e. Ita quaeso. D i uostram fidem,
ita conparatam esse hominum naturam omnium
aliena ut melius uideant et diiudicent
quam sua! An eo fit quia in re nostra aut gaudio 505
sumus praepediti nimio aut aegritudine?
Hic mihi nunc quanto plus sapit quam egomet
[mihi!
Ch. Dissolui me otiosus operam ut tibi darem.
Syrus est prendendus atque adhortandus mihi.
A me nescioquis exit; concede hinc domum 510
ne nos inter nos congruere sentiant.
[ 376 ]
M enedem o . Dame la mano. Te pido que continúes actuan
do así, Cremes.
C r e m e s . Estoy dispuesto.
M e n e d e m o . ¿Sabes lo que quiero que hagas?
C r e m e s . (495) Habla.
M e n e d e m o . Ya que has notado que traman un engaño contra
mí, trata de que se den prisa en ponerlo en práctica. Tengo ga
nas de darle lo que quiere, tengo ganas de verlo ya en persona.
C r e m e s . L o intentaré75. Solo hay un pequeño inconvenien
te. Simón y Critón, nuestros vecinos, tienen una disputa
de lindes; (500) me han tom ado por árbitro. Iré a decirles
que hoy no puedo prestarles la asistencia que les había pro
metido. Enseguida estaré aquí. (Sale)lb.
M e n e d e m o . Sí, por favor. (Solo.) ¡Santo cielo! ¡Decir que la
naturaleza humana es de tal manera que todo el m undo ve
y juzga mejor los asuntos ajenos (505) que los suyos propios!
¿Será que, al tratarse de nuestros propios intereses, nos ciega
el exceso de alegría o de tristeza? Este vecino mío ¡cuánto me
jor entiende lo que me conviene que yo mismo!
• C r e m e s . Ya me he liberado de mi compromiso, para poder
dedicarme tranquilamente a tu servicio77. A Siró tengo que
cogerlo y animarlo. (510) (Oyendo el ruido de la puerta de su
casa.) Alguien sale de mi casa. Retírate a la tuya, no vayan
a darse cuenta de que estamos compinchados. ( M e n e d e
m o entra en su casa.)
75 Los versos 498-508 se encuentran en los códices detrás del verso 511 y
han sido transferidos a su posición actual por Bentley. Pero no es éste el úni
co problema que afecta a estos versos. Para algunos autores, como Marouzeau
(1942-1949: II 50 n. 1), se trata de un episodio totalmente inútil para la acción.
Pero su función podría ser por una parte facilitar el breve monólogo de Mene
demo, en el que se señala el problema de fondo de la comedia (el de aquellas
personas que como Cremes entienden mejor los asuntos ajenos que los suyos
propios) y, al mismo tiempo, podría servir para la caracterización de este per
sonaje, como una persona deseosa de arreglar problemas ajenos y que no va a
ser capaz de arreglar los suyos. Cfr. Brothers (1988: 195-196).
76 Seguramente por la izquierda, salida que en esta comedia debía condu
cir convencionalmente al campo próximo (cfr. n. 10)
77 Obsérvese la llamativa desproporción entre el tiempo escénico y extraes-
cénico. En los pocos segundos que dura el monólogo de Menedemo, Cremes
ha tenido tiempo de salir del escenario, explicar su problema y regresar. Cfr.
otros ejemplos similares en 558-562, 948-954; Emt. 283 285; /Id. 507-510.
t377 l
Ill 2 S yrvs C h re m e s
[378 ]
Sir o , C rem es
78 A Cremes.
79 Eugrafio (ad loe.) dice que las palabras de Siró se refieren a la afición de
Cremes a la bebida, explicando que con la edad el pico del águila se encorva
ba tanto que el ave no podía comer la carne de sus presas sino que había de li
mitarse a beber su sangre: aiunt aquilam in senectute, quod ei rostripars exterior ue-
tustate et incremento enmataforamen includat, ad cadauera accedere et sic sanguinem
in potum sumere et quodammodo bibendo muere. Hoc ifftur ait serum domino, quasi bi
bendo totum tempus hesterna cena egerit (cfr. Plin. 10, 15). Pero quizás sea preferible
ver en las palabras de Siró una alusión al refrán griego άετοΰ γήρας κορύδου
νεότης, «la vejez del águila [es] la juventud de la alondra», en referencia al vigor
demostrado por Cremes y no concretamente a su gusto por la bebida. Podrfa ser,
sin embargo, que Terencio hubiese malinterpretado el refrán griego y lo hubiese
asociado con la afición de Cremes a beber: cfr. Towend (1960).
[379 ]
Sy . Ita non ut olim, sed uti nunc, sane bona;
minimeque miror Clinia hanc si deperit. 525
Sed habet patrem quendam auidum, miserum
[atque aridum
uicinum hunc; nostin? At quasi is non ditiis
abundet, gnatus eius profugit inopia.
Scis esse factum ut dico?
Ch. Quid ego ni sciam?
Hominem pistrino dignum!
Sy. Quem?
Ch. Istunc seruolum 530
dico adulescentis...
S y. Syre, tibi timui male!
C h. Qui passus est id fieri.
S y. Quid faceret?
Ch. Rogas?
Aliquid reperiret, fingeret fallacias
unde esset adulescenti amicae quod daret,
atque hunc difficilem inuitum seruaret senem. 535
Sy. Garris.
Ch. Haec facta ab illo oportebant, Syre.
S y. Eho, quaeso laudas qui eros fallunt?
Ch. In loco
ego uero laudo.
Sy. Recte sane.
Ch. Quippe qui
magnarum saepe id remedium aegritudinumst;
iam huic mansisset unicus gnatus domi. 540
S y. Iocone an serio ille haec dicat nescio;
nisi mihi quidem addit animum quo lubeat magis.
Ch. Et nunc quid exspectat, Syre? An dum hic denuo
abeat, quom tolerare illius sumptus non queat?
Nonne ad senem aliquam fabricam fingit? 545
[380]
S ir o . N o digo comparada con las de antes, pero, comparada
con las de hoy, verdaderamente hermosa. (525) Y no me
extraña lo más mínimo que Clinias esté loco por ella. Pero
tiene un padre avaro, mezquino y tacaño80, nuestro veci
no... ¿Lo conoces? Pues como si no nadara en la abundan
cia, su hijo tuvo que abandonar su patria por falta de re
cursos. ¿Estás enterado de esta historia?
C r e m e s . ¿C óm o no voy a estar enterado? (530) ¡Merece ser
condenado al molino!81.
S iró . (Asustado.) ¿Quién?
C r e m e s . Me refiero al esclavo del joven...
S iró . (Aparte.) ¡Siró, qué miedo pasé por ti!
C r e m e s . ...que consintió que sucediera eso.
S ir ó . ¿Qué podía haber hecho?
C r e m e s . ¿Me lo preguntas? ¡Haber inventado algo, haber
imaginado un engaño, para que el joven dispusiera de di
nero para dar a su amiga, (535) haber salvado, aun contra
su voluntad, a ese viejo tan intransigente!
S ir ó .. Estás de broma.
C r e m e s . Esto es lo que él82 tenía que haber hecho, Siró.
S ir ó . ¿Cóm o? ¿Alabas a los que engañan a sus amos?
C r e m e s . Si es en el debido momento, claro que los alabo...
S ir ó . Estupendo.
C r e m e s . ...dado que éste es con frecuencia el remedio de
grandes sufrimientos. (540) Por de pronto nuestro vecino
hubiera conservado a su hijo único en casa.
S iró . (Aparte.) Si está hablando de broma o en serio, no lo
sé; lo que sé es que a mí me da ánimos para seguir adelan
te con mayor entusiasmo.
C r e m e s . ¿Y a qué está esperando83, Siró? ¿Quizás a que se
vaya84 de nuevo de aquí, al no poder hacer frente a los gas
tos ocasionados por su amiga? (545) ¿No maquina ningu
na intriga contra el viejo?
80 Lat. aridum, ‘seco5: cfr. Plaut. Aid. 297: Pnniex non aequest ardus quani bic
cst senex.
81 Castigo habitual de los esclavos. Cfr. n. 41 de La andriana.
82 Dromón.
83 Dromón.
84 Clinias.
[381]
Sy. Stolidus est.
Ch. At te adiutare oportet adulescentuli
causa.
S y. Facile equidem facere possum si iubes;
etenim quo pacto id fieri soleat calleo.
Ch. Tanto hercle melior.
Sy . N on est mentiri meum.
Ch. Fac ergo.
Sy . At heus tu! Facito dum eadem haec
[memineris 550
siquid huius simile forte aliquando euenerit,
ut sunt humana, tuos ut faciat filius.
Ch. Non usus ueniet, spero.
Sy. Spero hercle ego quoque,
neque eo nunc dico quo quicquam illum
[senserim;
sed siquid, nequid. Quae sit eius aetas uides; 555
et ne ego te, si usus ueniat, magnifice, Chreme,
tractare possim.
Ch. De istoc, quom usus uenerit,
uidebimus quid opus sit; nunc istuc age.
S y. Num quam commodius umquam erum audiui
[loqui,
nec quom male facere[m] crederem mi inpunius 560
licere. Quisnam a nobis egreditur foras?
[382]
S ir o . E s un bobo.
C r e m e s . Pero tú tienes la obligación de ayudarlo, por el bien
del joven.
S ir ó . Desde luego que puedo hacerlo fácilmente, si me lo
mandas, pues conozco a la perfección los métodos habi
tualmente utilizados.
C r e m e s . (En tono burlón.) Mejor que mejor, por Hércules.
S ir ó . (Con ironía.) Mentir no es mi estilo.
C r e m e s . (550) Manos, pues, a la obra.
S ir ó . Y tú, escucha, procura no olvidar esas palabras, si se da
el caso de que algún día, dada la naturaleza humana, haga
algo parecido tu hijo.
C r e m e s . N o será preciso, espero.
S ir ó . También lo espero yo, por Hércules, y ahora no lo
digo porque yo haya notado que tu hijo lo esté haciendo;
(555) pero por si acaso85. Ya ves la edad que tiene y desde
luego que, si fuera preciso, yo sabría, Cremes, manejarte es
tupendamente.
C r e m e s . Sobre eso, cuando sea preciso, ya veremos lo que
hay que hacer. Ahora atiende a esto. (C rem es entra en su
casa.)
S ir ó . (Solo.) Nunca jamás oí a mi amo hablar más amable
mente (560) ni jamás pensé que podía hacer de las mías
con mayor impunidad. ( Oyendo ruido en la puerta de su casa.)
¿Quién sale de nuestra casa?
[383]
S y. Acta haec res est; perii.
C l. Mene?
Ch. Hisce oculis, ne nega.
Facis adeo indigne iniuriam illi qui non abstineas
[manum; 565
nam istaec quidem contumeliast,
hominem amicum recipere ad te atque eius
[amicam subigitare.
Vel here in uino quam inmodestus fuisti...
S y. Factum.
Ch. ...quam molestus!
Vt equidem, ita me di ament, metui quid
[futurum denique esset!
Noui ego amantium animum: aduortunt grauiter
[quae non censeas. 570
C l. At mihi fides apud hunc est nil me istius
[facturum, pater.
Ch. Esto; at certe concedas aliquo ab ore eorum
[aliquantisper.
Multa fert lubido; ea facere prohibet tua
[praesentia.
Ego de me facio coniecturam: nemost meorum
[amicorum hodie
apud quem expromere omnia mea occulta,
[Clitipho, audeam. 575
Apud alium prohibet dignitas; apud alium ipsius
[facti pudet,
ne ineptus, ne proteruos uidear; quod illum
[facere credito.
Sed nostrum est intellegere utquomque atque
[ubiquomque opus sit obsequi.
Sy. Quid istic narrat!
C l. Perii.
Sy. Clitipho, haec ego praecipio tibi?
Hominis frugi et temperantis functu’s officium?
[384]
S i r o . (Aparte.) Todo se acabó; estoy perdido.
C l i t i f ó n . ¿Y o ?
C r e m e s . Con mis propios ojos; no lo niegues. (565) Una
ofensa bien indigna le haces a tu amigo, por no saber con
trolar tus manos. Pues es realmente un ultraje acoger a un
amigo en tu casa y toquetear a su amante. Ayer, por ejem
plo, cuando estabas bajo los efectos del vino, ¡qué descon
trolado estuviste...
S i r ó . (Aparte.) Ciertamente.
C r e m e s . ...y qué molesto! ¡Qué miedo tuve, te lo juro por
los dioses, de lo que finalmente pudiera ocurrir! (570) Co
nozco yo bien el carácter de los enamorados: se toman
muy a mal lo que menos se piensa86.
C l i t i f ó n . Pero Clinias tiene confianza en mí y sabe que yo
no haré nada de eso, padre.
C r e m e s . De acuerdo, pero al menos apártate de su vista un
ratito. La pasión implica muchos caprichos que les impide
realizar tu presencia. Y esto lo deduzco de mi propia expe
riencia; no hay ni uno solo de mis amigos, (575) ante el que
yo me atreviera, Clitifón, a revelar todos mis secretos; ante
uno me lo impide mi reputación, ante otro me da ver
güenza de la acción en sí, por temor a parecer un necio o
un descarado. Estate seguro de que lo mismo le pasa a él.
Nuestro deber consiste en descubrir cómo y cuándo tene
mos que complacer sus gustos.
S i r ó . (A C l i t i f ó n . ) ¿Qué es lo que cuenta?87.
C l i t i f ó n . (Aparte.) ¡Estoy perdido!
S i r ó . Clitifón, ¿son éstos los consejos que te doy? (580) ¿Te
has comportado como una persona decente y moderada?
[385]
Cl. Tace sodes. 580
S y. Recte sane.
Cl. Syre, pudet me.
Sy. Credo; ñeque id iniuria; quin
mihi molestumst.
C l. Perdis hercle.
Sy . Verum dico quod uidetur.
C l. Nonne accedam ad illos?
Ch. Eho, quaeso, una
[accedundi uiast?
Sy. Actumst; hic prius se indicarit quam ego
[argentum effecero.
Chreme, uin tu homini stulto mi auscultare?
Ch. Quid faciam?
Sy. Iube hunc 585
abire hinc aliquo.
C l. Q uo ego hinc abeam?
S y. Q uo lubet. D a illis locum;
abi deambulatum.
C l. Deambulatum? Quo?
Sy. Vah! Quasi desit locus.
Abi sane istac, istorsum, quouis.
Ch. Recte dicit, censeo.
C l. D i te eradicent, Syre, qui me hinc extrudis!
S y. At
tu pol tibi istas posthac comprimito manus! 590
Censen uero? Quid illum porro credas facturum,
[Chreme,
nisi eum, quantum tibi opis di dant, sernas
[castigas mones?
Ch. Ego istuc curabo.
Sy . Atqui nunc, ere, tibi istic
[adseruandus est.
Ch. Fiet.
Sy . Si sapias; nam mihi iam minus minusque
[obtemperat.
Ch. Quid tu? Ecquid de illo quod dudum tecum egi
[egisti, Syre, aut 595
repperisti tibi quod placeat an non [dum etiam]?
[386 ]
C litifón . (Aparte·, a S ir ó .) Cállate, por favor.
S ir ó . ¡Muy bien!
C litifón . Siró, estoy avergonzado.
S ir ó . Te creo, y no sin motivo. También a mí me resulta
muy desagradable.
C litifón . (Aparte, a S iró .) ¡Me estás matando, por Hércules!
S ir ó . Te digo lo que me parece que es la verdad.
C litifón . (A C r e m e s .) ¿N o podré acercarme a ellos?
C r e m e s . Oye, dime, ¿sólo hay una manera de acercarse?
S ir ó . (Aparte.) ¡Se acabó! Se va a delatar antes de que yo con
siga el dinero. (585) (A C r e m e s .) Cremes, ¿quieres hacer
caso a un tonto como yo?
C r e m e s . ¿Qué tengo que hacer?
S ir ó . Mándale que se vaya a algún sitio.
C litifó n . ¿Adonde he de irme?
S ir ó . Adonde te plazca; déjales sitio; vete a pasear.
C litifó n . ¿A pasear? ¿Adonde?
S ir ó . ¡Oh! ¡Com o si faltara sitio! Anda, vete por aquí, por
allí, por donde te dé la gana.
C r e m e s . Tiene razón; estoy de acuerdo.
C litifó n . ¡Que los dioses te confundan, Siró, por echarme
de aquí!88. (Sale.)
S ir ó . (590) Pero tú, por Pólux, en adelante controla tus ma
nos. (A C r e m e s .) ¿D e verdad estás de acuerdo? ¿Qué
crees que hará en el futuro, Cremes, por Pólux, si no lo vi
gilas, lo reprendes, lo aleccionas con todos los medios que
te dan los dioses?
C r e m e s . Yo me encargaré de eso.
S ir ó . Pero es ahora, amo, cuando más has de vigilarlo...
C r e m e s . De acuerdo.
S ir ó . ...si eres listo, pues a mí cada vez me hace menos caso.
C r e m e s . (595) ¿Y tú? ¿Has pensado algo sobre eso de lo que
hablé contigo hace un rato, Siró? ¿Has encontrado algún
plan que te satisfaga, sí o no?
t387]
Sy. De fallacia
dicis? Est; inueni nuper quandam.
Ch. Frugi es. Cedo
[quid est?
Sy . Dicam, uerum ut aliud ex alio incidit.
Ch. Quidnam, Syre?
S y. Pessuma haec est meretrix.
Ch. Ita uidetur.
Sy . Immo si scias.
Vah! Vide quod inceptet facinus. Fuit quaedam
[anus Corinthia 600
hic; huic drachumarum haec argenti mille dederat
[mutuom.
Ch. Quid tum?
S y. Ea mortuast; reliquit filiam
[adulescentulam.
Ea relicta huic arraboni est pro illo argento.
Ch . Intellego.
S y. Hanc secum huc adduxit, ea quae est nunc apud
[uxorem tuam.
Ch. Quid tum?
Sy. Cliniam orat sibi uti [id] nunc det:
[illam illi tamen 605
post daturum; mille nummum poscit.
Ch. Et poscit quidem?
S y. Hui!
Dubium id est? Ego sic putaui.
Ch. Quid nunc facere
[cogitas?
S y. Egon? Ad Menedemum ibo; dicam hanc esse
[captam ex Caria
ditem et nobilem; si redimat magnum inesse in
[ea lucrum.
Ch. Erras.
S y. Quid ita?
[388]
S ir o . ¿Te refieres al engaño? Algo tengo. Acabo de imaginar
uno.
C r e m e s . Eres un gran muchacho. Dime, ¿de qué se trata?
S ir ó . Te lo voy a decir, pero por orden, paso a paso.
C r e m e s . ¿De qué se trata, Siró?
S ir ó . Esa cortesana es una bribona.
C r e m e s . Eso parece.
S ir ó . Pues si supieras... (600) ¡Pufff! Mira la granujada que
prepara. Vivió aquí una vieja natural de Corinto a quien
ella había prestado mil dracmas de plata89.
C r e m e s . ¿Y qué?
S ir ó . Murió y dejó una hija, una chiquilla, que le fue dejada
a ella en prenda por el dinero.
C r e m e s . Entiendo.
S ir ó . La ha traído aquí consigo; es la que ahora está con tu
mujer.
C r e m e s . (605) ¿Y qué?
S i r ó . Le pide a Clinias que le dé ahora el dinero, diciéndole
que la chiquilla90 se lo entregará más tarde. Exige las mil
dracmas91.
C r e m e s . ¿De verdad que las exige?
S ir ó . ¡Oh! ¿Es ello dudoso? Yo pensé que sí.
C r e m e s . ¿Y ahora qué piensas hacer?
S ir ó . ¿Yo? Iré a ver a Menedemo y le diré que es una escla
va, hecha prisionera en Caria92, rica y de noble familia; que
si la compra, puede hacer con ella un gran negocio.
C r e m e s . (610) Te equivocas.
S ir ó . ¿Por qué?
89 Sobre los problemas que plantea el engaño planeado por Siró contra Me
nedemo, cfr. Lowe (1998a: 166).
90 Entendemos, como Rubio, que illam se refiere a Antífila y que es el suje
to del infinitivo. Otros autores (Marouzeau, Brothers, etc.) suponen que el su
jeto del infinitivo es la propia Báquide (habría que sobreentender un se) y que
illam (Antífila) es el objeto directo.
91 Obsérvese que mil dracmas (= diez minas) es la cantidad que Clitifón
había prometido a Báquide (cfr. 724) y que finalmente acabará pagando Cre
mes (cfr. 790 ss.) lo que demuestra que el engaño, aunque aparentemente di
rigido contra Menedemo, en realidad va dirigido contra Cremes.
92 Caria es una región costera, situada al suroeste de Asia Menor.
[389]
Ch. Pro Menedemo nunc tibi ego
[respondeo: 610
«Non emo»; quid ages?
S y. Optata loquere.
Ch. Qui?
Sy. N on est opus.
Ch. N on opus est?
S y. N on hercle uero.
Ch. Qui istuc, miror.
S y. Iam scies.
Ch. Mane, mane, quid est quod tam a nobis grauiter
[crepuerunt fores?
[390]
C r e m e s . En lugar de Menedemo te respondo yo a ti ahora:
«No la compro.» ¿Q ué haces?
S ir ó . Estás diciendo lo que quería oír.
C r e m e s . ¿Porqué?
S ir ó . N o hace falta.
C r e m e s . ¿N o hace falta?
S ir ó . Por Hércules, claro que no.
C r e m e s . ¿Por qué? N o lo entiendo.
S ir ó . Pronto lo sabrás93. (Hace ademán de marcharse.)
C r e m e s . Espera, espera. (Oyendo unfuerte ruido producido por
la puerta de su casa.) ¿Por qué motivo ha sonado tan estrepi
tosamente la puerta de nuestra casa?
[391]
S y. Te uolt; uideas quid uelit.
Nescioquid tristis est; non temerest; timeo quid sit.
Ch. Q uid siet? 620
Ne ista hercle magno iam conatu magnas nugas
[dixerit.
So. Ehem, mi uir!
Ch. Ehem, mea uxor!
So. Te ipsum quaero.
Ch. Loquere quid uelis.
So. Primum hoc te oro, nequid credas me aduorsum
[edictum tuom
facere esse ausam.
Ch. Vin me istuc tibi, etsi
[incredibilest, credere?
Credo.
S y. Nescioquid peccati portat haec purgatio. 625
So. Meministin me [esse] grauidam et mihi te
[maxumo opere edicere,
si puellam parerem, nolle tolli?
Ch. Scio quid feceris:
sustulisti.
S y. Sic est factum: domina ego, erus damno
[auctus est.
So. Minime; sed erat hic Corinthia anus haud
[inpura; ei dedi
exponendam.
Ch. O Iuppiter, tantam esse in animo
[inscitiam! 630
So. Perii, quid ego feci?
Ch. Rogitas?
So. Si peccaui, mi Chreme,
insciens feci.
C h. Id equidem ego, si tu neges, certo scio,
te inscientem atque inprudentem dicere ac facere
[omnia:
tot peccata in hac re ostendis. Nam iam primum,
[si meum
imperium exsequi uoluisses, interemptam
[oportuit, 635
[392 .]
S ir o . (A C r e m e s .) Te busca. Ve a ver qué quiere. (620) Está
un poco seria. Por algo es. Temo que haya pasado algo.
C r e m e s . ¿Que haya pasado algo? Seguro, por Hércules, que
dentro de un momento con grandes aspavientos no va a
decir más que grandes tonterías.
S óstrata . (Sorprendida.) iOh, marido mío!
C r e m e s . (Remedándola.) ¡Oh, esposa mía!
S óstrata . Precisamente te estaba buscando.
C r e m e s . Dime qué quieres.
S óstrata . En primer lugar te pido una cosa: que no creas
que me he atrevido a contravenir tus órdenes.
C r e m e s . Aunque es increíble, ¿quieres que me lo crea? (625)
Me lo creo.
S ir ó . (Aparte.) Algo m alo habrá hecho para venir con ex
cusas.
S óstrata . ¿Te acuerdas de una vez que, estando yo embara
zada95, me prohibiste terminantemente, si daba a luz una
niña, reconocerla?96.
C r e m e s . Ya sé lo que has hecho: la reconociste.
S ir ó . (Aparte.) Lo que ha ocurrido es que yo he ganado un
ama y una pérdida económica mi amo97.
S óstrata . (A C r e m e s .) En absoluto. Pero vivía aquí una
vieja, natural de Corinto. Se la di a ella, (630) para que la
expusiera.
C r e m e s . ¡Oh, Júpiter! ¡Habrase visto mayor inconsciencia!
S óstrata . ¡Pobre de mí! ¿Qué es lo que he hecho?
C r e m e s . ¿Me lo preguntas?
S óstrata . Si cometí una falta, querido Cremes, lo hice in
conscientemente.
C r e m e s . De eso, aunque tú lo negaras, yo estoy com ple
tamente seguro: pues todo lo dices y haces inconsciente
e irreflexivamente. Pues, en primer lugar, (635) si hubie
ras querido cumplir mis órdenes, tenías que haberla ma-
[393 ]
non simulare mortem uerbis, re ipsa spem uitae
[dare.
At id omitto; misericordia, animus matemus; sino.
Quam bene uero abs te prospectumst quod
[uoluisti cogita;
nempe anui illi prodita abs te filiast planissume,
per te uel uti quaestum faceret uel uti ueniret
[palam. 640
Credo, id cogitasti: «Quiduis satis est dum uiuat
[modo.»
Quid cum illis agas qui ñeque ius neque bonum
[atque aequom sciunt,
melius peius, prosit obsit, nil uident nisi quod
[lubet?
So . M i Chreme, peccaui, fateor; uincor. Nunc hoc
[te obsecro,
quanto tuos est animus natu grauior, ignoscentior, 645
ut meae stultitiae in iustitia tua sit aliquid praesidi.
Ch. Scilicet equidem istuc factum ignoscam; uerum,
[Sostrata,
male docet te mea facilitas multa. Sed istuc
[quidquid est
qua hoc occeptumst causa loquere.
So. Vt stultae et misere omnes sumus
religiosae, quom exponendam do illi, de digito
[anulum 650
detraho et eum dico ut una cum puella
[exponeret,
si moreretur, ne expers partis esset de nostris
[bonis.
Ch. Istuc recte; conseruasti te atque illam.
So. Is hic est anulus.
Ch. Vnde habes?
So. Quam Bacchis secum adduxit
[adulescentulam...
S y. Hem?
C h. Quid illa narrat?
So. ...ea lauatum dum it, seruandum
[mihi dedit. 655
t394 l
tado, no fingir su muerte con palabras, pero darle de hecho
esperanza de vida. Pero dejo eso a un lado; la compasión,
el amor materno... Lo paso. Pero piensa en lo bien que
previste lo que querías hacer. Pues entregaste clarísima-
mente tu hija a esa vieja (640) para que gracias a tus desve
los se ganara la vida como una cortesana o fuera vendida
en pública subasta. Supongo que pensaste lo siguiente:
«Todo vale, con tal que viva.» ¿Qué vas a tratar con gente
que no tiene noción de lo que es el bien, ni el mal, ni la jus
ticia, que, sea bueno o malo, sea útil o perjudicial, no ve
nada más que lo que le apetece?
S óstrata . Mi querido Cremes, he obrado mal, lo confieso.
Me rindo a la evidencia. Ahora lo que te suplico, (645) en
la medida en que tu espíritu es por la edad más prudente y
más indulgente, es que haya para mi necedad algo de am
paro en tu justicia.
C r e m e s . Naturalmente que te perdonaré lo que has hecho,
pero mi bondad, Sóstrata, es para ti mala consejera en m u
chos aspectos. Pero, sea cual sea, dime cuál es el motivo por
el que has iniciado esta conversación.
S óstrata . Com o todas las mujeres somos bobas y tremen
damente (650) supersticiosas, cuando se la doy para expo
nerla, me quito mi anillo del dedo y le digo que lo ex
ponga juntamente con la niña para que, si ella98 muriera,
nuestra hija no se viera privada de una parte de nuestros
bienes.
C r e m e s . (Irónicamente.) Bien hecho. Salvaste a la vez tu con
ciencia y su vida.
S óstrata . Éste es el anillo.
C r e m e s . ¿Dónde lo has conseguido?
S óstrata . La chiquilla que trajo Báquide consigo...
S ir ó . (Aparte) ¿Eh?
C r e m e s . (655) ¿Qué es lo que cuenta?
S óstrata . ...mientras iba a bañarse, me lo dio para que se lo
guardara. Al principio no le presté atención, pero cuando me
fijé en él, en el acto lo reconocí y vine corriendo a verte.
[395 ]
Animum non aduorti primum; sed postquam
[aspexi, ilico
cognoui, ad te exsilui.
Ch. Quid nunc suspicare aut inuenis
de illa?
So. Nescio nisi ex ipsa quaeras unde hunc
[habuerit,
si potis est reperiri.
S y. Interii; plus spei uideo quam uolo.
Nostrast, si itast.
Ch. Viuitne illa quoi tu dederas?
S o. Nescio. 660
Ch. Quid renuntiauit olim?
So. Fecisse id quod iusseram.
Ch. Nomen mulieris cedo quid sit, ut quaeratur.
So. Philterae.
S y. Ipsast. Mirum ni illa saluast et ego perii.
Ch. Sostrata,
sequere me intro hac.
So. Vt praeter spem euenit!
[Quam timui male
ne nunc animo ita esses duro ut olim in tollendo,
[Chreme! 665
Ch. Non licet hominem esse saepe ita ut uolt, si res
[non sinit.
Nunc ita tempus est mi ut cupiam filiam; olim
[nil minus.
IV 2 S yrvs
[396 ]
C r e m e s . ¿Qué sospechas o qué has descubierto sobre nues
tra hija?
S óstrata . N o sé nada, pero podrías preguntarle a ella dónde
lo ha conseguido, por si es posible averiguarlo.
S ir ó . (Aparte.) ¡Ay de mí! Veo más esperanza de la que me
gustaría. (660) Si es así, es nuestra.
C r e m e s . ¿Vive la mujer a quien se la habías dado?
S óstrata . N o lo sé.
C r e m e s . ¿Qué te dijo entonces?
S óstrata . Que había hecho lo que yo le había mandado.
C r e m e s . Dime cuál es su nombre, para buscarla.
S óstrata . Fíltera.
S ir ó . (Aparte.) Exactamente. Apuesto cualquier cosa a que
ella" está salvada y yo estoy perdido.
C r e m e s . Sóstrata, sígueme adentro.
S óstrata . ¡Qué poco me esperaba lo que ha pasado! ¡Qué
miedo más grande tuve (665) de que ahora te mostraras tan
duro de corazón como entonces cuando se trató de reco
nocerla, Cremes!
C r e m e s . Con frecuencia el hombre no puede ser como
quiere, si las circunstancias no se lo permiten. Ahora las cir
cunstancias me hacen desear una hija; entonces por nada
del mundo. (C r e m e s y S óstrata entran en su casa.)
IV 2 S iró
99 Antífila.
100 Cremes, naturalmente.
101 «Triunfo» ha de entenderse en sentido específicamente romano con re
ferencia a la ceremonia de la entrada solemne del general vencedor en la ciu
dad de Roma.
[397 ]
nil est; triumpho si licet me latere tecto abscedere.
Crucior bolum tantum mi ereptum tam desubito
[e faucibus.
Quid agam? Aut quid comminiscar? Ratio de'
[integro ineundast mihi.
Nil tam difficilest quin quaerendo inuestigari
[possiet. 675
Quid si hoc nunc sic incipiam? Nilst. Quid si sic?
[Tantundem egero.
At sic opinor. Non potest. Immo optume. Euge!
[Habeo optumam.
Retraham hercle opinor ad me
idem ego illuc hodie fugitiuom argentum tamen. 678a
IV 3 C lin ia S yrvs
[398]
consigo retirarme del combate con los flancos bien cubier
tos. Me atormenta pensar que se me ha arrebatado de la
boca tan de repente un bocado tan exquisito. ¿Qué puedo
hacer? ¿Qué puedo tramar? He de diseñar un plan total
mente nuevo. (675) N o hay problema tan difícil que a fuer
za de buscarle la solución no pueda resolverse. (Dialogando
consigo mismo al hilo de su pensamiento.) — ¿Y si empezase
así? — Sería inútil. — ¿Y así? — Lograría lo mismo. — ¿Así,
quizás? — Imposible. No, perfecto. ÍBravo tengo el plan
perfecto! Creo, por Hércules, que conseguiré atrapar, de to
das formas, ese dinero fugitivo102.
IV 3 C l in ia s , S ir ó
[399 ]
S y. Ita credo. Sed nunc, Clinia, age, da te mihi
[uicissim;
nam amici quoque res est uidenda in tutum ut
[conlocetur,
nequid de amica nunc senex.
C lin . O Iuppiter!
S y. Quiesce. 690
C l in . Antiphila mea nubet mihi.
Sy. Sicin mi interloquere?
C l in . Quid faciam? Syre mi, gaudeo; fer me.
Sy. Fero hercle uero.
C l in . Deorum uitam apti sumus.
S y. Frustra operam
[opino [r] hanc sumo.
C l in . Loquere; audio.
S y. At iam hoc non ages.
C l in . Agam.
S y. Videndumst, inquam,
amici quoque res, Clinia, tui in tuto ut conlocetur. 695
N am si nunc a nobis abis et Bacchidem hic
[relinquis,
senex resciscet ilico esse amicam hanc Clitiphonis;
si abduxeris, celabitur, itidem ut celata adhuc est.
C l in . At enim istoc nil est mage, Syre, miis nuptiis
[aduorsum.
Nam quo ore appellabo patrem? Tenes quid dicam?
S y. Quidni? 700
C l in . Quid dicam? Quam causam adferam?
S y. Qui nolo mentiare;
aperte ita ut res sese habet narrato.
C l in . Quid ais?
S y. Iubeo:
illam te amare et uelle uxorem, hanc esse
[Clitiphonis.
C l in . Bonam atque iustam rem oppido imperas et
[factu facilem.
Et scilicet iam me hoc uoles patrem exorare ut
[celet 705
senem uostrum?
[400]
S ir o . L o creo. Pero ahora, Clinias, tú a tu vez, ponte a mi
disposición pues hay que tratar también de poner a salvo
los asuntos de tu amigo, (690) para que el viejo lo de sü
amiga ni se lo103...
C l i n i a s . (Jubiloso.) ¡Oh, Júpiter!
S ir ó . Cálmate.
C l i n i a s . Mi Antífila se casará conmigo.
S ir ó . ¿Quieres dejar de interrumpirme?
C l i n i a s . ¿Qué quieres que haga? M i querido Siró, soy feliz.
Ten paciencia conmigo.
S ir ó . Claro que la tengo, por Hércules.
C l i n i a s . Hemos alcanzado la vida de los dioses104.
S ir ó . Creo que estoy perdiendo el tiempo.
C l i n l a s . Habla. Te escucho.
S ir ó . Pero enseguida dejarás de prestarme atención.
C l i n i a s . Te la prestaré.
S ir ó . Hay que procurar, Clinias, te repito, (695) poner a sal
vo los asuntos de tu amigo. Pues, si te vas ahora de nuestra
casa y dejas en ella a Báquide, el viejo se enterará en el acto
de que es la amiga de Clitifón. Si te la llevas, la verdad se
mantendrá oculta, como se ha mantenido oculta hasta
ahora.
C l i n l a s . Pero es que no hay medida más perjudicial para mi
boda. (700) Pues ¿con qué cara me dirigiré a mi padre? ¿Se
te ocurre lo que puedo decirle?
S ir ó . Claro que sí.
C l i n i a s . ¿Qué puedo decirle? ¿Qué excusa puedo aducir?
S ir ó . N o quiero que mientas. Cuéntale las cosas claramente,
tal como son.
C l i n i a s . (Asombrado.) ¿Qué d ic e s?
S ir ó . Te lo ordeno. Dile que es a Antífila a quien amas y
quieres por esposa; que Báquide es la amiga de Clitifón.
C l i n i a s . (Con ironía.) Magnífica y muy justa es la orden que
me acabas de dar, y fácil de cumplir. (705) ¿Y naturalmen
te también querrás que ruegue a mi padre que oculte el se
creto a vuestro viejo?
[401]
S y. Immo ut recta uia rem narret
[ordine omnem.
C l in . Hem?
Satis sanus es et sobrius? Tuquidem ilium plane
[perdis.
Nam qui ille poterit esse in tuto, dic mihi?
S y. Huic equidem consilio palmam do; hic me
[magnifice ecfero,
qui uim tantam in me et potestatem habeam
[tantae astutiae 710
uera dicendo ut eos ambos fallam; ut, quom
[narret senex
uoster nostro istam esse amicam gnati, non
[credat tamen.
C l in . At enim spem istoc pacto rursum nuptiarum
[omnem eripis;
nam dum amicam hanc meam esse credet, non
[committet filiam.
Tu fors quid me fiat parui pendis, dum illi
[consulas. 715
S y. Quid, malum, me aetatem censes uelle id
[adsimularier?
Vnus est dies dum argentum eripio; pax; nil
[amplius.
C lin . Tantum sat habes? Quid tum quaeso si hoc
[pater resciuerit?
S y. Quid si redeo ad illos qui aiunt: «Quid si nunc
[caelum ruat?»
C lin . Metuo quid agam.
Sy. Metuis? Quasi non ea potestas
[sit tua 720
quo uelis in tempore ut te exsoluas, rem facias
[palam.
C l in . Age, age, transducatur Bacchis.
S y. Optume ipsa exit foras.
[402]
S ir o . AI contrario, que vaya directamente a contárselo todo,
con pelos y señales.
C lin ia s . ¿Eh? ¿Estás loco o borracho? Tú sí que lo arruinas,
completamente. Pues ¿cómo podrá estar a salvo? Dímelo.
S ir ó . Pues yo a este plan le doy la palma de la victoria: de él
me enorgullezco, (710) por tener en mí tanta fuerza y tan
ta capacidad de astucia, que, diciéndoles la verdad, los en
gañaré a ambos; hasta tal punto que, aunque cuente vues
tro viejo al nuestro que Báquide es la amiga de su hijo, pese
a todo, no se lo creerá.
C lin ia s . Pero es que de esa forma me quitas de nuevo toda
esperanza de boda. Pues, mientras Cremes crea que Báqui
de es mi amiga, no me dará la mano de su hija. (715) A ti
probablemente te importa un comino lo me pase a mí, con
tal de velar por los intereses de Clitifón.
S ir ó . ¿Qué, diablos, te figuras? ¿Que quiero prolongar esta
farsa toda la vida? Sólo se trata de un día, hasta que le qui
te el dinero. Es todo; nada más.
C lin ia s . ¿Te conformas con eso? Dime, por favor, ¿y si mi
padre llegara a enterarse de esto?
S ir ó . ¿Y si imito a los que dicen: «¿Y si el cielo se viniera
abajo?»?105.
C lin ia s . Tengo miedo; no sé que hacer.
S ir ó . (720) ¿Tienes miedo? Com o si no estuviera en tus ma
nos salir del aprieto en cualquier momento y hacer públi
co el asunto.
C lin ia s . Venga, venga, que se traslade a mi casa Báquide.
S ir ó . Muy oportunamente sale ella a la calle.
[403]
IV 4 Ba c c h is C l in ia Sy r v s D rom o P h r y g ia
[404]
IV 4 B á q u id e , C lin ia s , S ir o , D r o m ó n , F r ig ia
106 Este es el verso (723) que, según Suet. uita Ter. 4, N epote atribuía a
Lelio.
107 Son las últimas palabras de Clinias. Pero no está claro si abandona la es
cena en este p unto o perm anece en ella m udo (cfr., sin embargo, n. 109) has
ta 743, m om ento en que entraría con Báquide en casa de su padre, de donde
sale en 842: cfr. Lowe (1997: 163).
108 S uponiendo que Báquide esté m irando a los espectadores, su «derecha»
ha de entenderse com o izquierda desde el p u n to de vista de éstos, qu e es el
que usamos sin especificar habitualm ente. Es decir, habría que im aginar que
la casa de C arino sería la prim era po r la salida del campo.
[405]
ueram aliquo pacto uerba me his daturam esse
[et uenturam . 735
Sy. Perii hercle. Bacchis, mane, mane. Q uo mittis
[istanc, quaeso?
iube maneat.
Ba . I.
Sy. Q uin est paratum argentum.
Ba . Q uin ego maneo.
Sy. Atqui iam dabitur.
Ba . V t lubet. N um ego insto?
Sy. A t scin quid sodes?
Ba . Quid?
Sy. Transeundum st nunc tibi ad M enedem um
[et tua pom pa
eo transducendast.
Ba . Q uam rem agis, scelus?
Sy. Egon? Argentum cudo 740
quod tibi dem.
Ba . Dignam me putas quam inludas?.
Sy. N on est temere.
Ba . Etiamne tecum hic res mihist?
Sy. Minime; tuom tibi reddo.
Ba . Eatur.
Sy. Sequere hac. Heus, Dromo!
D r. Q uis me uolt?
Sy. Syrus.
D r. Q uid est rei?
Sy. Ancillas om nis Bacchidis tra<ns>duce huc ad
[uos propere.
D r. Q uam ob rem?
Sy. Ne quaeras; ecferant quae secum
[huc attulerunt. 745
Sperabit sumptum sibi senex leuatum esse harunc
[abitu.
[406]
ñera m e las arreglaré para burlarlos e ir allá. (Bá q u id e hace
ademán de ponerse en marcha,)
S ir ó . (Aparte.) ¡Estoy perdido, p o r Hércules! (A Bá q u id e .)
Báquide, espera, espera: ¿adonde la envías, por favor? Dile
que espere.
B á q u id e . (A Frigia .) Ye.
S ir ó . ¡Pero si ya tengo el dinero!
Bá q u id e . ¡Pero si yo m e quedo!
S ir ó . Y se te dará ahora m ism o.
Bá q u id e . C om o quieras. ¿Acaso te estoy yo m etiendo prisa?
Sir ó . Pero ¿sabes una cosa, por favor?
Bá q u id e . ¿Qué?
Sir ó . Tienes que trasladarte a casa de M enedem o y a to d o tu
séquito (740) hay que trasladarlo también.
Bá q u id e . ¿Qué pretendes, granuja?
Sir ó . ¿Yo? Acuño el dinero para dártelo.
B á q u id e . ¿Crees que merezco que m e tom en el pelo?
Sir ó . N o hablo sin motivo.
Bá q u id e . ¿Todavía tengo algo que hablar aquí contigo?
S ir ó . N o, en absoluto: te doy lo que te pertenece.
Bá q u id e . Vamos.
S ir ó . Sígueme por aquí109. (Acercándose a lapuerta de la casa de
M e n e d e m o .) ¡Eh, D rom ón!
D r o m ó n . (Saliendo de casa.) ¿Quién m e llama?
Sir ó . Siró.
D r o m ó n . ¿Qué sucede?
S ir ó . A todas las criadas de Báquide trasládalas a vuestra
casa, deprisa.
D r o m ó n . (745) ¿Por qué?
Sir ó . N o hagas preguntas: que se lleven todo lo que han traí
do consigo. (Alpúblico, mientras D r o m ó n entra en casa de
C rem es .) Creerá el viejo que sus gastos han disminuido
con su partida. Os aseguro que no sabe qué cara110 le va a
[407]
Ne ille haud scit hoc paullum lucri quantum ei
[dam num adportet.
Tu nescis id quod scis, D rom o, si sapies.
Dr. M utum dices.
IV 5 C hrem es Syrvs
[408]
salir esta pequeña ganancia. (A D r o m ó n , que sale acompa
ñado porlas criadas de B á q u id e )111. T ú , D rom ón, si eres lis
to, no sabes lo que sabes.
D r o m ó n . Dirás que soy m udo. (Bá q u id e y sus esclavas pa
san con C linias a casa de M e n e d e m o .)
IV 5 C rem es , S iro
C rem es . (Saliendo de casa, sin ver a Sir o .) Juro por los dioses
que me da pena de la mala suerte que ahora le ha tocado a
M enedem o. (750) Siento que le haya sobrevenido tamaña
desgracia. ¡Tener que alimentar a semejante m ujer con se
mejante séquito! A unque ya sé que los primeros días no se
dará cuenta, por lo m ucho que añoraba a su hijo. Pero
cuando vea los inmensos gastos (755) a que tendrá que ha
cer frente a diario en su casa y que esta situación n o tiene
fin, deseará que su hijo se le vaya otra vez de casa. (Advir
tiendo la presencia de S ir ó .) ¡Qué oportunam ente veo ahí a
Siró!
Sir ó . (Aparte.) ¿A qué espero para abordarlo?
C rem es . ¡Siró!
Sir ó . ¿Eh?
C rem es . ¿Qué novedades hay?
S ir ó . Ya hace u n rato que deseaba encontrarte.
C rem es . (760) Me da impresión de que ya has gestionado
algo con el viejo112.
Sir ó . ¿Te refieres a lo que hablamos hace u n rato?113. Listo:
dicho y hecho.
C rem es . ¿De verdad?
S ir ó . De verdad, por Hércules.
tifón (10 minas), y la fórm ula sería hiperbólica para exagerar tanto el perjuicio
que va a sufrir Crem es com o los méritos del esclavo.
111 N uevo ejem plo de notable com prensión del tiem po extraescénico. Cfr.
supra, n. 77.
112 Cremes evidentem ente ha relacionado la partida de Báquide de su casa
con el engaño de M enedem o que ha propuesto a Siró.
113 Cfr. 546 ss.
[4 0 9 ]
Ch . N on possum pati
quin tibi caput demulceam; accede huc, Syre;
faciam boni tibi aliquid pro ista re ac lubens.
Sy. A t si scias quam scite in m entem uenerit.
Ch. Vah! Gloriare euenisse ex sententia? 765
Sy. N on hercle uero; uerum dico.
Ch . Dic quid est?
Sy. Tui Clitiphonis esse amicam hanc Bacchidem
M enedem o dixit Clinia, et ea gratia
secum adduxisse ne tu id persentisceres.
Ch . Probe.
Sy. Dic, sodes.
Ch. Nim ium , inquam.
Sy. Im m o si scias. 770
Sed porro ausculta quod superest fallaciae:
sese ipse dicit tuam uidisse filiam;
eius sibi conplacitam formam, postquam
[aspexerit;
hanc cupere uxorem.
Ch. M odone quae inuentast?
Sy. Eam;
et quidem iubebit posci.
Ch. Q uam ob rem istuc, Syre? 775
N am prorsum nil intellego.
Sy. Vah! Tardus es.
Ch. Fortasse.
Sy. Argentum dabitur ei ad nuptias,
aurum atque uestem qui... Tenesne?
Ch. ...comparet?
Sy. Id ipsum.
Ch. At ego illi neque do neque despondeo.
Sy. Non? Q uam ob rem?
Ch . Q uam ob rem? Me rogas? H o m in i...?
Sy. Vt lubet. 780
N on ego dicebam in perpetuom ut illam illi dares,
uerum u t simulares.
Ch. N o n meast simulatio;
ita tu istaec tua misceto ne me admisceas.
Egon quoi daturus n o n sum, ut ei despondeam?
[410]
C rem es. N o puedo p o r m enos de darte u n abrazo114. Acér
cate aquí, Siró. Te daré u n a recom pensa por lo que has he
cho, y con m ucho gusto.
S i r ó . ¡Pues si supieras la brillante idea que se me ocurrió!
C r e m e s . (765) ¡Bah! ¿Presumes de que las cosas te h a n sali
do com o querías?
S i r ó . Te aseguro que no, p o r Hércules. Te digo la verdad.
C r e m e s . Dime, ¿de qué se trata?
S i r o . Clinias dijo a M enedem o que Báquide era la amiga de
tu hijo Clitifón y que la razón p o r la que la había llevado
consigo era la de evitar que tú te enteraras.
C r e m e s . ¡Estupendo!
Sir ó . (770) Sí, dilo, p o r favor.
C r e m e s . ¡Extraordinario!, te digo.
S i r ó . ¡Pues si supieras...! Pero escucha el resto del enredo.
Dice que ha visto a tu hija; que, en cuanto la vio, quedó
prendado de su hermosura, que la quiere p o r esposa.
C r e m e s . ¿La que acabo de encontrar?
Sir ó . Sí , (775) y, de hecho, va a m andar pedir su m ano.
C r e m e s . ¿Y eso por qué, Siró? Pues no com prendo absolu
tam ente nada.
Sir ó . ¡Oh! ¡Qué tonto eres!
C r e m e s . Probablemente.
Sir ó . Se le dará dinero para la boda, para comprar... ¿Com
prendes?
C r e m e s . (Terminando lafrase de S i r ó .) ¿...joyas y ropa?
Sir ó . Exactamente.
C r e m e s . Pero yo ni le doy a mi hija por esposa ni le prom e
to su mano.
S ir ó . (780) ¿No? ¿Por qué?
C r e m e s . ¿Por qué? ¿Me lo preguntas? A un individuo que...
S i r ó . C om o quieras. Yo no pretendía que se la dieras para
siempre, sino que lo fingieras.
C r e m e s . N o es mi estilo fingir. Tú, arma tus líos pero a mí
no me líes. ¿A una persona a la que no voy a darle a m i hija
por esposa, voy yo a prometerle su mano?
[412]
Sir o . (785) Creía que sí.
C rem es . De ninguna manera.
Sir ó . Podía ser una m edida inteligente. Y, además, yo me
embarqué en este asunto, porque tú me lo aconsejaste hace
un rato encarecidam ente115.
C rem es . Te creo.
Sir ó . De todas formas, Cremes, yo tu postura la considero
justa y razonable.
C rem es . Pues bien, m i m ayor deseo es que hagas todo lo po
sible para llevar a cabo el engaño, pero p o r otro procedi
m iento.
Sir ó . (790) ¡De acuerdo! Busquemos otra solución. Pero pa
sando al tem a del dinero que tu hija116 debe a Báquide, hay
que dárselo enseguida y naturalm ente tú no recurrirás a
pretextos com o: «¿A m í qué? ¿Acaso m e lo dieron a mí?
¿Acaso di yo la orden? ¿Acaso esa vieja (795) pudo dejar en
prenda a m i hija sin m i consentimiento?» C on razón, Cre
mes, se dice: «Suprema justicia es con frecuencia suprema
maldad»117.
C rem es . N o haré tal cosa.
S ir ó . Más aún, si a otros les está perm itido, a ti no te está.
Todo el m undo considera que tu situación económica es
próspera y floreciente118.
C rem es . Pues ahora m ism o le voy a llevar yo personalmen
te el dinero.
S ir ó . (800) No, mejor encarga de ello a tu hijo.
C rem es . ¿Por qué?
Siró . Porque sobre él recae ahora la sospecha de ser su amante.
C rem es . ¿Y qué?
S ir ó . Pues que parecerá más natural que sea él quien le dé el
dinero; y, al m ism o tiem po, me será a m í más fácil lograr
115 C o m o en Pborm. 828, preferimos la lectura suaseras (Σ, edd. pl.) a iusse-
ras (A, Kauer-Lindsay).
116 Brothers, poco convincentem ente, piensa que isla se refiere n o a Antífi-
la sino a su supuesta madre, la anus Corinthia del v. 600.
117 Variante del famoso summum ius summa iniuria (Cic. off. 1, 33).
118 El texto de este verso es corrupto y el sentido sólo aproximado. Bentley
lo reconstruye así: omites te in lauta esse et bene aucta re putant.
[4 13 ]
et simul conficiam facilius ego quod uolo.
Ipse adeo adest. Abi, ecfer argentum.
Ch . Ecfero.
IV 6 C litipho Syrvs
t4 H ]
mis objetivos. ( Viendo llegara C litifón .) Ahí lo tienes a él
en persona; vete a buscar el dinero.
C rem es . Voy. (C remes entra en casa)
IV 6 C litifón , S iró
[415]
Sy. Ipsa re experibere.
C l. N e ego sum hom o fortunatus; deamo te, Syre. 825
Sy. Sed pater egreditur. Caue quicquam admiratus sis
qua causa id fiat; obsecundato in loco;
quod im perabit facito; loquitor paucula.
[4 17 ]
IV 8 M e n e d e m v s C h rem es
[418]
M enedem o , C rem es
[419]
Ch . Scilicet
daturum.
M e. [Vjah! Frustra sum igitur gauisus miser.
Quiduis tam en iam malo quam hunc amittere.
Q uid nunc renuntiem abs te responsum, Chreme,
ne sentiat m e sensisse atque aegre ferat? 860
Ch. Aegre? N im ium illi, M enedeme, indulges.
M e. Sine;
inceptum st; perfice hoc m i perpetuo, Chreme.
Ch. Dic conuenisse, egisse te de nuptiis.
M e. Dicam. Q uid deinde?
Ch . M e facturum esse omnia,
generum placere; postrem o etiam, si uoles, 865
desponsam quoque esse dicito.
M e. Em, istuc uolueram.
Ch . Tanto ocius te u t poscat et tu, id quod cupis,
quam ocissime u t des.
M e. Cupio.
Ch . N e tu propediem ,
u t istanc rem uideo, istius obsaturabere.
Sed u t uti istaec sunt, cautim et paulatim dabis, 870
si sapies.
M e. Faciam.
Ch. Abi intro; uide quid postulet.
Ego dom i ero siquid m e uoles.
M e. Sane uolo;
nam te scientem faciam quidquid egero.
V 1 M e n ed em v s C h rem es
M e. Ego me n o n tam astutum neque ita perspicacem
[esse id scio;
sed hic adiutor meus et m onitor et praemonstrator
[Chremes 875
hoc m ihi praestat. In me quiduis harum rerum
[conuenit
quae sunt dicta in stulto: caudex, stipes, asinus
[plumbeus;
in illum nil potest: exsuperat eius stultitia haec omnia.
[420]
C rem es . N aturalm ente que se lo dará.
M e n e d e m o . ¡Vaya p o r Dios! En ese caso, pobre de mí, mi
alegría ha sido vana. En todo caso, prefiero cualquier cosa
a perderlo. ¿Qué respuesta le doy de tu parte, Cremes,.
(860) para que no se entere de que me he enterado y se lle
ve un disgusto?
C rem es . ¿Un disgusto? Eres demasiado complaciente con
él, M enedemo.
M e n e d e m o . Déjalo. El plan está comenzado: ayúdame a
llevarlo a cabo en su totalidad, Cremes.
C rem es . Dile que has estado conmigo, que has hablado de
la boda.
M e n e d e m o . Se lo diré. ¿Y qué más?
C rem es . Q ue accedo a todo, (865) que m e agrada el yerno;
por últim o, dile tam bién, si quieres, que le he prom etido la
m ano de m i hija...
M e n e d e m o . Sí, eso es lo que quería.
C rem es . ...para que te pida el dinero cuanto antes y para
que tú, com o estás deseando, se lo des lo antes posible.
M e n e d e m o . Sí, lo deseo.
C rem es . Te aseguro que, tal com o veo las cosas, pronto te
hartarás de él. (870) Pero, sea com o sea, has de darle el di
nero con cautela y poco a poco, si eres listo.
M e n e d e m o . Así lo haré.
C rem es . Vete adentro. Ve a ver lo que pide. Yo estaré en
casa, por si m e necesitas para algo.
M e n e d e m o . Claro que te necesito; pues quiero tenerte al
corriente de todo lo que yo haga. (C rem es y M e n e d e m o
entran cada uno en su casa.)
V 1 M e n e d e m o , C remes
[421]
Ch . Ohe, iam desine deos, uxor, gratulando obtundere
tuam esse inuentam gnatam, nisi illos ex tuo
[ingenio iudicas 880
ut nil credas intellegere nisi idem dictumst
[centiens.
Sed interim quid illic iam dudum gnatus cessat
[cum Syro?
M e. Quos ais homines, Chreme, cessare?
Ch . Ehem, Menedeme! Aduenis?
Dic mihi, Cliniae quae dixi nuntiastin?
M e. O m nia.
Ch. Q uid ait?
M e. Gaudere adeo coepit quasi qui cupiunt
[nuptias. 885
Ch . Hahahae!
M e. Q uid risisti?
Ch . Serui uenere in m entem Syri
calliditates.
M e. Itane?
Ch . Voltus quoque hom inum fingit scelus.
M e. Gnatus quod se adsimulat laetum, id dicis?
Ch . Id.
M e. Idem istuc mihi
uenit in mentem.
Ch . Veterator.
M e. Mage, si mage noris, putes
ita rem esse.
Ch . Ain tu?
Me. Q uin tu ausculta.
Ch . Mane; hoc prius scire expeto, 890
quid perdideris. N am ubi desponsam nuntiasti
[filio,
continuo iniecisse uerba tibi D rom onem scilicet,
sponsae uestem, aurum atque ancillas opus esse,
[argentum u t dares.
M e. Non.
[422]
C rem es . (Saliendo de casa, hablando con su mujer, que queda den
tro.) ¡Bueno! Deja ya de una vez, mujer, de m achacar los
oídos de los dioses con tanta acción de gracias (880) por ha
ber encontrado a tu hija, a no ser que juzgues su inteligen-.
cia por la tuya y pienses que no entienden nada, si n o se les
repite cien veces. (Para sí.) Pero ¿por qué tardarán tanto en
salir mi hijo y Siró?
M e n e d e m o . ¿Quiénes dices, Cremes, que tardan en salir?
C rem es . ¡Oh, M enedem o! ¿Estás ahí? Dime, ¿le has comu
nicado a Clmias lo que te dije?
M e n e d e m o . Todo.
C rem es . (885) ¿Qué dice?
M e n e d e m o . Se puso contentísim o, com o si estuviera ansio
so por casarse.
C rem es . ¡Ja, ja, ja!
M e n e d e m o . ¿De qué te ríes?
C rem es . Me han venido a la cabeza las trapacerías de mi es
clavo Siró.
M e n e d e m o . ¿Ah, sí?
C rem es . Sabe hasta m odelar el rostro de las personas el muy
bribón.
M e n e d e m o . ¿Q ue125 m i hijo finge estar contento, es lo que
quieres decir?
C rem es . Sí.
M e n e d e m o . Lo m ism o m e vino a m í a la cabeza.
C rem es . ¡Viejo zorro!
M e n e d e m o . Si supieras más cosas, (890) más te convence
rías de ello.
C rem es . ¿De verdad?
M e n e d e m o . Tú escucha.
C rem es . Espera. Antes estoy ansioso por saber cuánto dine
ro te han estafado. Pues, en cuanto le comunicaste a tu hijo
la prom esa de la m ano de mi hija, naturalmente D rom ón
te habrá sugerido en el acto que una novia necesitaba ro
pas, joyas y criadas, a fin de que le dieras dinero.
M e n e d e m o . N o.
[42.3]
Ch . Quid? Non?
M e. N on, inquam .
Ch . Neque ipse gnatus?
M e. Nil prorsum, Chreme.
Magis un u m etiam instare u t hodie conficiantur
[nuptiae. 895
Ch . M ira narras. Q uid Syrus meus? N e is quidem
[quicquam?
M e. Nihil.
Ch . Q uam ob rem, nescio.
M e. Equidem miror, qui alia
[tam plane scias.
Sed ille tuom quoque Syrus idem mire finxit
[filium,
u t ne paullulum quidem subolat esse amicam
[hanc Cliniae.
Ch. Q uid agit?
M e. M itto iam osculari atque amplexari;
[id nil puto. 900
Ch . Q uid est quod amplius simuletur?
M e. Vah!
Ch. Q uid est?
M e. Audi modo.
Est m ihi ultimis conclaue in aedibus quoddam
[retro;
huc est intro latus lectus, uestimentis stratus est.
Ch. Quid postquam hoc est factum?
M e. D ictum factum huc abiit Clitipho.
Ch . Solus?
M e. Solus.
Ch. Timeo.
M e. Bacchis consecutast ilico. 905
Ch. Sola?
M e. Sola.
Ch. Perii.
M e. Vbi abiere intro, operuere ostium.
Ch. Hem?
Clinia haec fieri uidebat?
M e. Quidni? M ecum una simul.
[424]
C rem es . ¿Que no?
M e n e d e m o . Te digo que no.
C rem es . ¿Y tam poco tu hijo?
M e n e d e m o . En absoluto, Cremes. (895) Lo único en lo que
insiste m achaconam ente es en que hoy se celebre la boda.
C rem es . Me sorprende lo que dices. ¿Y nuestro Siró? ¿Tam
poco él dijo nada?
M e n e d e m o . Nada.
C rem es . N o lo entiendo.
M enedem o . E so sí que m e sorprende, dado lo bien que en
tiendes todo lo demás. Pero ese artista de Siró tam bién ha
m odelado tan maravillosamente el com portam iento de tu
hijo, que nada hace sospechar lo más m ínim o que Báquide
sea la amiga de Clinias.
C rem es . (900) ¿Qué hace?
M e n e d e m o . Dejo a u n lado los besos y abrazos. A eso no le
doy importancia.
C rem es . ¿Qué otra cosa puede fingir?
M e n e d e m o . ¡Caramba!
C rem es . ¿Qué pasa?
M e n e d e m o . Escúchame u n m om ento. Tengo al fondo de
mi casa, en la parte trasera, una habitación con llave. A ella
llevaron u n lecho y lo cubrieron con mantas.
C rem es . ¿Y qué más?
M e n e d e m o . Acto seguido se fue allí Clitifón.
C rem es . (905) ¿Solo?
M e n e d e m o . Solo.
C rem es . ¡Qué m iedo m e da!
M e n e d e m o . Báquide lo siguió al instante.
C rem es . ¿Sola?
M e n e d e m o . Sola.
C rem es . ¡Ay de mí!
M e n e d e m o . U na vez dentro, cerraron la puerta.
C rem es . ¿Eh? ¿Y Clinias veía todo eso?
M e n e d e m o . ¡Claro! Estaba conmigo.
[42-5]
Ch . Fili est amica Bacchis; M enedeme, occidi.
M e. Q uam ob rem?
Ch. D ecem dierum uix m i est familia.
M e. Quid? Istuc times quod ille operam amico dat
[suo? 910
Ch . Im m o quod amicae.
M e. Si dat.
Ch . A n dubium id tibist?
Q uem quam ne anim o tam com [m un]i esse aut
[leni putas
qui se uidente am icam patiatur suam...?
M e. Ah!
Quidni? Q u o uerba facilius dentur mihi.
Ch . Derides merito. M ihi nunc ego suscenseo. 915
Q u o t res dedere ubi possem persentiscere,
ni essem lapis! Q uae uidi! Vae misero mihi!
A t ne illud haud inultum , si uiuo, ferent!
N am iam...
M e. N on tu te cohibes? N on te respicis?
N on tibi ego exempli satis sum?
Ch. Prae iracundia, 920
M enedeme, n o n sum apud me.
M e. Tene istuc loqui!
N onne id flagitiumst te aliis consilium dare,
foris sapere, tibi n o n posse te auxiliarier?
Ch . Q uid faciam?
M e. Id quod me fecisse aiebas parum.
Fac te patrem esse sentiat; fac u t audeat 925
tibi credere om nia, abs te petere et poscere,
nequam aliam quaerat copiam ac te deserat.
Ch. Im m o abeat m ulto malo quouis gentium
quam hic per flagitium ad inopiam redigat
[patrem.
N am si illi pergo suppeditare sumptibus, 930
M enedeme, m ihi illaec uere ad rastros res redit.
[426]
C rem es . Báquide es la amiga de m i hijo, M enedem o. ¡Estoy
perdido!
M e n e d e m o . ¿Porqué?
C rem es . M i patrim onio apenas m e durará diez días.
M e n e d e m o . (910) ¿Cómo? ¿Te preocupa que ayude a un
amigo?
C rem es . A u n amigo no, a una amiga.
M e n e d e m o . ¡Si es que lo ayuda!
C rem es . ¿Acaso lo dudas? ¿Crees que hay alguien tan ama
ble o tan complaciente que soporte que delante de sus ojos
su amiga...?
M e n e d e m o . ¡Oh! ¿Por qué no? Lo hacen para engañarme
más fácilmente.
C rem es . (915) Te burlas de m í con razón. Ahora estoy fu
rioso conmigo mismo. ¡Cuántas oportunidades m e han
dado de descubrir la verdad, si n o fuera u n adoquín! ¡Lo
que he visto! ¡Ay, pobre de mí! Pero te juro por m i vida que
no quedarán sin castigo. Pues ahora mismo...
M e n e d e m o . ¿Quieres calmarte? ¿Quieres tener algún mira
m iento contigo mismo? (920) ¿No te basta con m i ejem
plo?
C rem es . Estoy tan furioso, M enedem o, que he perdido el
juicio.
M e n e d e m o . ¡Mira que decir tú eso! ¿No es una vergüenza
que des consejos a los demás, que muestres sentido com ún
fuera de casa y, en cambio, n o seas capaz de prestarte ayu
da a ti mismo?
C rem es . ¿Qué puedo hacer?
M e n e d e m o . Lo que decías que yo no había sabido hacer:
(925) haz que note que eres su padre, haz que se atreva a
confiarte todos sus secretos, a exponerte sus ruegos y sus
peticiones, para que n o busque ayuda en otra parte y te
abandone.
C rem es . Al contrario, prefiero con m ucho que se vaya a
donde le dé la gana a que se quede aquí y con su vergon
zosa conducta reduzca a su padre a la miseria. (930) Pues,
si continúo sufragando sus gastos, M enedemo, no m e que
dará más remedio que em puñar la azada.
[4 2 7 ]
M e. Q uot incommoditates in hac re capies, nisi caues!
Difficilem te esse ostendes et ignosces tam en
post, et id ingratum.
Ch . Ah! Nescis quam doleam.
M e. V t lubet.
Q uid hoc quod rogo, u t illa nubat nostro? Nisi
[quid est 935
quod mage uis.
Ch . Im m o et gener et adfines placent.
M e. Q uid dotis dicam te dixisse filio?
Q uid obticuisti?
Ch . Dotis?
M e. Ita dico.
Ch . Ah!
M e. Chreme,
nequid uereare, si m inus; nil nos dos m ouet.
Ch . D uo talenta pro re nostra ego esse decreui satis; 940
sed ita dictu opus est, si m e uis saluom esse et
[rem et filium,
me mea omnia bona doti dixisse illi.
M e. Q uam rem agis?
Ch . Id mirari te simulato et illum hoc rogitato simul
quam ob rem id faciam.
M e. Q uin ego uero quam ob
[rem id facias nescio.
Ch . Egone? V t eius anim um , qui nunc luxuria et
[lasciuia 945
diffluit, retundam redigam, u t quo se uortat
[nesciat.
M e. Q uid agis?
Ch . Mitte; sine me in hac re gerere mihi morem.
M e. Sino.
Itane uis?
Ch . Ita.
M e. Fiat.
Ch . A c iam uxorem u t accersat paret.
Hic ita u t liberos est aequom dictis confutabitur;
[428]
M e n e d e m o . ¡Cuántos disgustos vas a llevarte en este asun
to, si no te andas con cuidado! Te mostrarás inflexible pero,
sin embargo, acabarás perdonando y sin que nadie te lo
agradezca.
C rem es . ¡Ay, no sabes cuánto sufro!
M e n e d e m o . C om o quieras. (935) ¿Y qué me contestas a m i
petición de que tu hija se case con m i hijo? A no ser que
prefieras otro marido.
C rem es . N o, tanto el yerno com o la familia política m e
agradan.
M e n e d e m o . ¿Qué dote diré que le has asignado a mi hijo?
(Viendo que C remes no contesta.) ¿Por qué te has quedado
mudo?
C rem es . ¿Qué dote?
M e n e d e m o . Eso digo.
C rem es . ¡Ay!
M e n e d e m o . Cremes, no te preocupes, si es pequeña. La
dote no nos im porta lo más m ínim o.
C rem es . (940) Dos talentos he considerado que eran sufi
cientes en razón de nuestra fortuna. Pero lo que hay que
decir, si quieres salvarnos a mí, mi fortuna y a m i hijo, es
que yo le he asignado en calidad de dote todos mis bienes.
M e n e d e m o . ¿Qué pretendes?
C rem es . Finge estar sorprendido y, al mismo tiem po, pre
gúntale a él por qué lo hago.
M e n e d e m o . Pero yo en realidad no sé por qué lo haces.
C rem es . (945) ¿Yo? Para poner freno a su espíritu, desbor
dante de disipación y lujuria, y para reducirlo a tal estado
que no sepa adonde dirigir sus pasos.
M e n e d e m o . ¿Qué pretendes?
C rem es . Déjame. Permíteme en este asunto obrar a mi m a
nera.
M e n e d e m o . Te lo permito. ¿Es eso lo que quieres?
C rem es . Sí.
M e n e d e m o . De acuerdo.
C rem es . Y que tu hijo se prepare para mandar a buscar a su
esposa. (M e n e d e m o entra en casa.) El mío, com o hay que
hacer con los hijos, recibirá una reprimenda. (950) Pero a
[429]
sed Syram quidem egone, si uiuo, adeo
[exornatum dabo, 950
adeo depexum u t dum uiuat m em inerit semper
[mei;
qui sibi me pro deridiculo ac delectamento putat.
N on, ita me di ament, auderet facere haec uiduae
[mulieri
quae in m e fecit.
[430]
Siro126 por m i vida que yo le voy a decorar de tal forma la
espalda y a zurrar de tal form a la badana que, mientras
viva, se va a acordar de m í para siempre, p o r considerar que
podía tom arm e a brom a y a chirigota. Os juro p o r los dio:
ses que lo que me hizo a mí, n o se hubiera atrevido a ha
cérselo a una pobre viuda indefensa.
[431]
Vbi quoi decuit prim o, tibi n o n licuit per te
[mihi dare, 965
abii ad proxum um tibi qui erat; ei commisi et
[credidi;
ibi tuae stultitiae semper erit praesidium, Clitipho,
uictus, uestitus, quo in tectum te receptes.
C l. Ei mihi!
Ch . Satius est quam te ipso herede haec possidere
[Bacchidem.
Sy. Disperii. Scelestus quantas turbas conciui insciens! 970
C l. Em ori cupio.
Ch. Prius, quaeso, disce quid sit uiuere.
Vbi scies, si displicebit uita, tum istoc utitor.
Sy. Ere, licetne?
Ch . Loquere.
Sy. A t tuto.
Ch . Loquere.
Sy. Quae istast prauitas
quaeue amentiast, quod peccaui ego, id obesse
[huic?
Ch. Ilicet.
Ne te admisce; nem o accusat, Syre, te; nec tu
[aram tibi 975
nec precatorem pararis.
Sy. Q uid agis?
Ch . Nil suscenseo
neque tibi nec tibi; nec uos est aequom quod
[facio mihi.
Sy. Abiit? Vah! Rogasse uellem...
C l. Quid?
[432-]
que no pasaras necesidad ni pudieras dilapidar nuestro pa
trimonio. (965) C om o tu conducta no m e perm itió darte
esos bienes a ti, que era a quien correspondían en primer
lugar, recurrí a tu pariente más próxim o128. A él se los con-,
fié y entregué. En su casa habrá siempre u n refugio para tu
necedad, Clitifón: ahí tendrás alimentos, ropas y u n techo
donde cobijarte.
C litifón . ¡Ay de mí!
C rem es . Más vale eso a que, si tú eres el heredero, Báquide
se adueñe de nuestros bienes.
S iró . (970) (Aparte.) ¡Estoy com pletam ente perdido! ¡Seré
bribón! ¡M enudos líos he armado, sin darme cuenta!
C litifón . Deseo morir.
C rem es . Antes aprende, por favor, en qué consiste vivir.
C uando lo sepas, si te desagrada la vida, entonces aplica ese
remedio.
S ir ó . Amo, ¿me permites...?
C rem es . Sí, habla.
S ir ó . Pero sin peligro.
C rem es . Habla.
Sir ó . ¿Qué iniquidad, qué locura es esa de que mis faltas
tenga que expiarlas él?
C rem es . Lárgate. (975) N o te mezcles en esto. A ti nadie te
acusa, Siró. N o hace falta que busques u n altar129 n i un in
tercesor.
Sir ó . ¿Qué quieres decir?
C rem es. N o estoy enfadado (a S iró ) ni contigo (a C liti-
f ó n ) ni contigo. Y tam poco es justo que vosotros lo estéis
conm igo por lo que hago. (C rem es entra en casa.)
S ir ó . ¿Se ha marchado? ¡Vaya! M e hubiera gustado pregun
tarle...
C litifón . ¿Qué?
[433]
Sy. Vnd’ mihi peterem cibum:
ita nos alienauit. Tibi iam esse ad sororem
[intellego.
C l. Adeon rem redi<i>sse u t periclum etiam a fame
[mihi sit, Syre! 980
Sy. M odo liceat uiuere, est spes...
C l. Quae?
Sy. Nos esurituros satis.
C l. Inrides in re tanta neque me consilio quicquam
[adiuuas?
Sy. Im m o et ibi nunc sum et usque id egi dudum
[dum loquitur pater;
et quantum ego intellegere possum...
C l. Quid?
Sy. N on aberit longius.
C l. Q uid id ergo?
Sy. Sic est; n on esse horum te arbitror.
C l. Q uid istuc, Syre? 985
satin sanus es?
Sy. Ego dicam quod m i in m entem st;
[tu diiudica.
D um istis fuisti solus, dum nulla alia delectatio
quae propior esset, te indulgebant, tibi dabant;
[nunc filia
postquam st inuenta, uera inuentast causa qui te
[expellerent.
C l. Est ueri simile.
Sy. An tu ob peccatum hoc esse illum
[iratum putas? 990
C l. N on arbitror.
Sy. N unc aliud specta: matres omnes filiis
in peccato adiutrices, auxilio in paterna iniuria
solent esse; id non fit.
[434]
Sir o . ...dónde tenía que ir a buscar la comida. Pues se ha des
hecho de nuestra propiedad. T ú entiendo que la tienes en
casa de tu hermana.
C litifón . (980) ¡Mira que haber llegado las cosas a tal pun
to que incluso corro el riesgo de pasar de hambre, Siró!
Sir ó . C on tal que se nos perm ita seguir viviendo, tengo la es
peranza...
C litifón . ¿De qué?
S ir ó . ...de que pasaremos hambre en abundancia130.
C litifón . ¿Te pones a brom ear en u n asunto de tanta im
portancia en vez de ayudarme con algún plan?
Sir ó . Al contrario, no sólo estoy ahora concentrado en ello
sino que eso es lo que he estado haciendo hace u n m o
m ento todo el rato que estuve hablando con tu padre y por
lo que yo acierto a entender...
C litifón . ¿Qué?
Sir ó . ...no anda m uy lejos.
C litifón . (985) ¿De qué se trata, pues?
Sir ó . Se trata de esto: creo que n o eres su hijo.
C litifón . ¿Qué dices, Siró? ¿Estás bien de la cabeza?
S ir ó . Te diré la idea que se me ha ocurrido: juzga tú. Mien
tras fuiste su hijo único, mientras no tenían otro m otivo de
alegría más cercano, eran indulgentes contigo, te daban co
sas. Pero ahora que hallaron a su hija, hallaron una verda
dera131 excusa para deshacerse de ti.
C litifón . (990) Es verosímil.
Sir ó . ¿O crees que tu padre está enfadado por tu m al com
portamiento?
C litifón . N o creo.
Sir ó . Ahora fíjate en otra cosa: todas las madres suelen acu
dir en ayuda de sus hijos, cuando se portan mal, prestarles
auxilio cuando sus padres los castigan con demasiado rigor.
Y no ha sido así.
[435]
C l. Verum dicis. Q uid ergo nunc
[faciam, Syre?“
Sy. Suspicionem istanc ex illis quaere, rem profer
[palam.
Si n o n est uerum , ad misericordiam ambos
[adduces cito, 995
aut scibis quoius sis.
C l. Recte suades: faciam.
Sy. Sat recte hoc mihi
in m entem uenit; nam quam maxume huic uisa
[haec suspicio
erit <uera>, quam que adulescens maxume quam
[in m inim a spe situs 997a
erit, tam facillume patris pacem in leges conficiet
[suas.
Etiam haud scio anne uxorem ducat; ac Syro nil
[gratiae!
Q uid hoc autem? Senex exit foras; ego fugio.
[Adhuc quod factumst, 1000
miror non continuo adripi iusse; ad M enedemum
[hunc pergam.
Eum m ihi precatorem paro: seni nostro fide nil
[habeo.
V3 S ostrata C hrem es
[436]
C l i t i f ó n . Tienes razón. ¿Qué he de hacer, pues, ahora, Siró?
Sir ó . Interrógalos sobre esta sospecha; da a conocer el asun
to. (995) Si es cierto, los conmoverás rápidam ente; en caso
contrario, sabrás de quién eres hijo132.
C l i t i f ó n . ¡Buen consejo! Lo pondré en práctica. ( C l i t i f ó n
entra en su casa.)
Sir ó . (Solo.) ¡Qué buena idea se me ha ocurrido! Pues, cuanto
más verosímil le resulte la sospecha y cuanto más desespera
da sea su situación133, más fácil le resultará firmar la paz con
su padre, en las condiciones fijadas por él. Incluso n o sé si no
se casará. ¡Y a Siró nadie se lo agradecerá! (1000) (Viendo salir
de casa a C remes .) Pero ¿qué es esto? El viejo sale a la calle.
Yo me escapo. C on lo que ha sucedido hasta aquí, me extra
ña que no haya ordenado atraparme de inmediato. Me iré a
casa de Menedemo. Lo tom o como intercesor. N o me fio
nada de nuestro viejo. (Entra en casa de M e n e d e m o .)
V3 Só stra ta , C rem es
[437]
So. Ego nescio?
Ch . Im m o scis, potius quam quidem redeat ad
[integrum eadem oratio.
So. Oh! 1010
Iniquos es qui me tacere de re tanta postules.
Ch . N on postulo iam; loquere. Nihilo minus ego hoc
[faciam tamen.
So. Facies?
Ch. Verum.
So. N on uides quantum mali ex ea re excites?
Subditum se suspicatur.
Ch . «Subditum» ain tu?
So. Sic erit,
m i uir.
Ch . Confitere?
So. Au! Te obsecro, istuc inimicis siet. 1015
Egon confitear m eum non esse filium, qui sit
[meus?
Ch . Quid? M etuis ne non, quom uelis, conuincas
[esse illum tuom ?
So. Q uod filia est inuenta?
Ch . N on; sed, quo mage credundum siet,
id quod consimilest moribus.
Conuinces facile ex te natum ; nam tui similest
[probe; 1020
nam illi nil uitist relictum quin siet itidem tibi;
tum praeterea talem nisi tu nulla pareret filium.
Sed ipse egreditur, quam seuerus! Rem, quom
[uideas, censeas.
[438]
Sóstrata . ¿Que no lo sé?
C rem es . Sí, sí, lo sabes. M ejor admitirlo que volver a oír las
mismas palabras otra vez.
S óstrata . (1010) ¡Oh, qué injusto eres, pretendiendo que.
m e calle en u n asunto de vital importancia!
C rem es . Ya n o lo pretendo. Habla. De todas haré lo que
dije.
S óstrata . ¿Lo harás?
C rem es . Sí.
S óstrata . ¿N o ves la enorme catástrofe que con ello provo
cas? Él sospecha que es un hijo falso.
C rem es . ¿«Falso», dices?
Sóstrata . Es lo que va a suceder, (1015) marido mío.
C rem es . ¿Y lo admites?
Sóstrata . ¡Ay, por favor, esa pregunta házsela a nuestros
enemigos! ¿Admitir yo que n o es hijo m ío, cuando sí lo es?
C rem es . ¿Cómo? ¿Tienes miedo de no poder, cuando quie
ras, demostrar que es hijo tuyo?
S óstrata . ¿Porque encontré a m i hija?
C rem es . N o, sino por una razón más poderosa, porque su
carácter es igual que el tuyo. (1020) Demostrarás fácilmen
te que es tu hijo, porque es exactamente igual que tú. Pues
no tiene u n solo defecto que n o tengas tam bién tú. Ade
más, nadie más que tú podía haber dado a luz a u n hijo se
mejante. Pero ahí sale él en persona. ¡Qué serio! V iendo su
aspecto, dirías que lo es.
[439]
So. Obsecro, m i gnate, ne istuc in anim um inducas
[tuom
alienum esse te.
C l. Sum.
So. Miseram me, hoccin
[quaesisti, obsecro?
Ita m ihi atque huic sis superstes u t ex m e atque
[ex hoc natus es; 1030
et caue posthac, si m e amas, um quam istuc
[uerbum ex te audiam.
Ch . A t ego, si m e metuis, mores caue in te esse istos
[sentiam.
C l. Q uos?
Ch . Si scire uis, ego dicam: gerro, iners, fraus,
[helluo,
ganeo’s, damnosus; crede, et nostrum te esse
[credito.
C l. N on sunt haec parentis dicta.
Ch . N on, si ex capite sis meo 1035
natus, item u t aiunt M ineruam esse ex Ioue, ea
[causa magis
patiar, Clitipho, flagitiis tuis m e infamem fieri.
So. D i istaec prohibeant!
Ch . Deos nescio; ego, quod
[potero, sedulo.
Quaeris id quod habes, parentes; quod abest non
[quaeris, patri
quo m odo obsequare et u t serues quod labore
[inuenerit. 1040
N o n m ihi per fallacias adducere ante oculos...
[Pudet
dicere hac praesente uerbum turpe; at te id nullo
[modo
facere puduit.
C l. Eheu! Q uam nunc totus displiceo mihi,
quam pudet! N eque quod principium incipiam
[ad placandum scio.
[440]
S óstrata . Te suplico, hijo mío, que no admitas la idea de
que tú eres u n extraño.
C litifón . Lo soy.
S óstrata . ¡Pobre de mí! iEs posible, por favor, que me ha
yas planteado esta pregunta? (1030) Tan cierto com o que
m i mayor deseo es que nos sobrevivas a m í y a tu padre, es
que eres hijo m ío y suyo. Y en adelante, si me quieres, pro
cura que n o te oiga nunca más esas palabras.
C rem es . Por m i parte, si me quieres, procura que n o vuelva
a observar en ti ese com portam iento.
C litifón . ¿Cuál?
C rem es . Si quieres saberlo, te lo diré. Eres un imbécil, un
haragán, u n tramposo, u n glotón, libertino, un derrocha
dor: créelo, y cree que eres hijo nuestro.
C litifón . (1035) N o son ésas palabras propias de u n padre.
C rem es . N i aunque hubieras nacido de m i cabeza, com o di
cen que nació M inerva de la de Júpiter134, ni aun así con
sentiría, Clitifón, verme deshonrado por culpa de tus infa
mias.
Sóstrata . ¡Los dioses nos libren de ello!
C rem es . Los dioses no lo sé: yo lo intentaré con todas mis
fuerzas. Buscas lo que tienes, unos padres; en cambio, lo
que te falta n o lo buscas: (1040) el m odo de complacer a tu
padre y la manera de conservar los bienes que ha consegui
do con su esfuerzo. N o has tenido reparo en valerte del en
gaño para traer antes mis ojos a135... Me da vergüenza pro
nunciar esa palabra tan soez en presencia de tu madre;
pero a ti no te dio la m enor vergüenza hacerlo.
C l i t i f ó n . (Aparte.) ¡Ay, qué terriblemente disgustado estoy
ahora conm igo mismo! ¡Qué vergüenza siento! Y no sé
qué es lo primero que debo hacer para apaciguarlo.
[441]
V 5 M e n ed em v s C h rem es S óstrata C litipho
[442]
V5 M e n e d e m o , C rem es , S óstrata , C litifón
[443]
So. Faciet omnia.
M e. Haec dum incipias, grauia sunt,
dum que ignores; ubi cognoris, facilia.
C l. Faciam, pater.
So. Gnate mi, ego pol tibi dabo illam lepidam, quam
[tu facile ames,
filiam Phanocratae nostri.
C l. Rufamne illam uirginem,
caesiam, sparso ore, adunco naso? N o n possum,
[pater.
Ch . Heia! Vt elegans est! Credas anim um ibi esse.
So. Aliam dabo.
C l. Immo, quandoquidem ducendast, egomet habeo
[propem odum
quam uolo.
Ch . N unc laudo, gnate.
C l. Archonidi huius filiam.
So. Perplacet.
C l. Pater, hoc nunc restat.
Ch . Quid?
C l. Syro ignoscas uolo
quae m ea causa fecit.
Ch . Fiat.
ω Vos ualete et plaudite!
[444]
Sóstrata , Hará todo lo que sea.
M e n e d e m o . (A C litifón .) Estas cosas resultan difíciles al
principio, mientras no estás acostum brado; cuando estás
acostumbrado, resultan fáciles.
C litifón . Lo haré, padre.
Sóstrata . (1060) Por Pólux, hijo mío, yo te daré137 por es
posa a la encantadora hija de nuestro amigo Fanócrates, a
la que te resultará fácil amar.
C litifón . ¿A esa joven pelirroja, de ojos azules, de cara pe
cosa y nariz aguileña? ¡No puedo, padre!
C rem es. ¡Vaya! ¡Qué remilgado! ¡Cualquiera diría que se
preocupa por estas cosas!
S óstrata . Te daré otra.
C lit if ó n . N o ; ya que debo casarme, yo m ism o tengo más o
m enos (1065) la que quiero.
C rem es . Ahora te felicito, hijo.
C litifón . La hija de nuestro vecino Arcónides138.
S óstrata . Me agrada muchísimo.
C litifón . Padre, ahora falta una cosa.
C rem es . ¿Qué?
C litifón . Quiero que perdones a Siró lo que hizo p o r mí.
C rem es . De acuerdo. (A l público)139. ¡A vosotros, que os
vaya bien y aplaudid!
[445]
EVNVCHVS
EL E U N U C O
INTRODUCCIÓN
Argum ento
[449]
precisamente de la esclava que el soldado acaba de regalar a Taide,
sin pensárselo dos veces, decide poner en práctica el arriesgado plan
insinuado por Parm enón de disfrazarse con las ropas del eunuco y
hacerse pasar por él, para así conseguir introducirse en casa de la cor
tesana. U na vez dentro Quéreas aprovecha la primera oportunidad
para violar a Pánfila.
El descubrim iento de la violación provoca las iras de las esclavas
de la cortesana, que están dispuestas a vengarse del osado violador y
de su asesor, el esclavo Parm enón, pero to d o va a solucionarse con el
reconocim iento de Pánfila com o ciudadana ateniense y la oportuna
llegada del padre de Quéreas, que aprueba la boda de su hijo con
Pánfila y que, a la vez, tom a a Taide bajo su tutela, favoreciendo así
los amores de su hijo m ayor Fedrias. Al final G natón logra negociar
un acuerdo con Fedrias, por el que Trasón será adm itido en casa de
Taide, pero sólo para que sufrague con su dinero las diversiones de los
demás.
LOS PERSONAJES
[450]
sino por el deseo altruista de buscar el bien de Pánfila, que quiere de
volver a sus padres.
Pero tam bién Trasón y G natón, los personajes farsescos, distan
m ucho de ser las grotescas caricaturas que soldados y parásitos son
habitúalm ente en Plauto, aunque quizás p or ello tam bién resultan
m enos entretenidos. Trasón responde al tipo tradicional de soldado
fanfarrón, vanidoso y presum ido, estúpido y cobarde. Pero no llega
a los extremos y ridiculeces del Pirgopolinices plautino. Terencio ha
suavizado sus rasgos, haciéndole ganar en realismo y hum anidad lo
que pierde en fuerza y vigor. Y lo m ism o puede decirse del parásito.
G natón responde al tipo de parásito glotón (edaxparasitusj, pero no es
tanto un pobre muerto de hambre, dispuesto a soportar cualquier hu
millación con tal de conseguir u n bocado, cuanto u n maestro consu
m ado en el arte de la adulación, que presume de haber inventado.
a l]
nes m uy generales de las mismas, p o r lo que es extremadam ente di
fícil determ inar el alcance exacto de las innovaciones terencianas4.
En todo caso la contam inación parece que afecta en m ayor o m e
n o r m edida a las escenas en que aparecen dichos personajes: II 2
(m onólogo de G natón sobre el arte de la adulación), III 1-2 (diálogo
entre Trasón y G natón), IV 7 (asalto a la casa de Tais) y V 7-9 (acuer
do para que Trasón com parta con Fedrias los favores de Taide). La
presencia en alguna de dichas escenas de más de tres personajes sería
una prueba adicional a favor de la reelaboración terenciana5. Pero,
sobre los cambios que hubo de realizar en su m odelo principal para
insertar dichos pesonajes, es difícil asegurar nada. D ado, sin embar
go, lo extraordinariamente bien integrados que están en la acción de
la comedia los dos personajes, lo más probable es que Terencio haya
sustituido un par de personajes similares6, sin haber modificado sig
nificativamente la trama de la comedia. D e todas formas, de lo que
n o puede caber duda es de que el propósito de Terencio con el aña
dido era anim ar la acción y explotar, sin duda para complacer a sus
espectadores, un im portante filón de situaciones cómicas farsescas
(adulación, fanfarronadas, cerco de la casa de Taide, etc.).
Ampliam ente discutido ha sido tam bién el inesperado desenlace
de la comedia por el que G natón llega con Fedrias al acuerdo de que
el soldado T rasón sea adm itido en casa de Taide para com partir
con él los favores de la cortesana y en el que se han querido ver im
portantes contradicciones con el desarrollo anterior de la comedia,
especialmente en la caracterización de los personajes de Fedrias y
Taide.
[452.]
Parece extraño, por una parte, que Fedrias, que ha aparecido des
de la primera escena de la comedia com o u n amante celoso y pose
sivo, esté dispuesto a com partir sus favores con el soldado; y, ade
más, el argum ento de la poca disponibilidad de dinero, invocado p or
Gnatón, para justificar la oportunidad de acoger al soldado, parece
desm entido por el hecho de que con anterioridad Fedrias se muestra
suficientemente rico para hacer valiosos regalos a la cortesana.
Pero, además, parece extraño que el acuerdo pueda firmarse pres
cindiendo de la opinión de Taide, que, además de haber demostrado
u n sincero am or p or Fedrias, ha sido caracterizada en toda la come
dia com o una m ujer enérgica e independiente, que ya había acepta
do la protección del padre de Fedrias.
N aturalm ente resulta difícil de explicar con total seguridad el ori
gen de una situación tan problem ática y decidir si, com o sostienen
algunos7, un final similar ya se encontraba en el Ennouchos de M e
nandro o, com o parece más probable, es producto de la contam ina
ción y Terencio ha seguido el desenlace de su m odelo secundario8.
En todo caso, analizando la comedia en sí m ism a y prescindiendo
del origen de sus partes, som os de la opinión de que Terencio puede
estar sacrificando la coherencia a la eficacia y es m uy probable que el
fin principal del desenlace sea divertir a los espectadores con u n final
festivo, en que la burla y ridiculización de Trasón es el m otivo do
m inante9.
D ejando ya la cuestión del final y pasando a otras modificaciones,
tam bién en esta comedia se supone que Terencio puede haber supri
[453]
m ido el prólogo expositivo del m odelo griego, en el que un dios ex
plicaría ios antecedentes de la acción10, y parte de cuya inform ación
habría pasado Terencio a la exposición de Taide en la escena I 2 11.
Algunos autores sin embargo, consideran innecesario postular dicho
prólogo, convencidos de que Taide tenía desde el principio total co
nocim iento de los hechos más relevantes y podía ser ella perfecta
m ente la que suministrara toda la inform ación necesaria12.
En fin, de la inform ación de D o n ato 13 parece desprenderse que el
personaje de A ntifón es creación de Terencio, que trató de evitar u n
largo m onólogo de Q uéreas14; y, a partir de determinadas inconsis
tencias15, se ha postulado tam bién que el personaje de D oríade po
dría ser creación terenciana16.
Fo r tu n a y p e r v iv e n c ia
10 Cfr. Bianco (1962: 134), Lefevre (1969: 19-26), Gaiser (1972: 1053),
W ebster (1974: 139-140).
11 Lefevre (1969: 19-26) a partir de ciertas inconsecuencias detectadas en la
trama de la com edia adscribe al prólogo del m odelo griego los w . 110-115,
144-149 y 202-206. C o n él se m uestra de acuerdo Gaiser (1972: 1053), quien,
sin embargo, piensa que el últim o pasaje podría ya com enzar en el verso 197.
12 Cfr. Steidle (1973: 326-328), Lowe (1983a: 431-432), Barsby (1993a:
161-166, 1999b: 99-100).
13 Cfr. D on. Eun. 539: h e r í a l i q v o t a d v l e s c e n t v l i c . bene imienta perso
na est cui narret Chaerea ne unus diu loquatur, ut apud Menandrum.
14 Algunos estudiosos, sin embargo, han argum entado en contra, conside
rando u t apud M enandrum co m o una interpolación: cfr. Jach m an n (1934:
635-637), Fraenkel (1968: 235-242).
15 Cfr. nn. 77, 84 y 89 de la traducción.
16 Cfr. Webster (1960: 73), Lowe (1997: 165), Barsby (1999b: com. a w . 538
y 628). Para posibles m odificaciones de Terencio en los w . 905-942, cfr. Lowe
(1983a: 442-444), Barsby (1999b: 253-254).
[454]
pión com o directores de la compañía. Prueba de su popularidad es,
igualmente, el hecho de que sea la com edia de Terencio m ás citada
por autores posteriores17. Y esta posición de privilegio la sigue man
teniendo de alguna manera, al m enos en los escenarios, pues es la
única de la comedias terencianas que se representa todavía de vez en
cuando.
Entre las obras m odernas que resienten en m ayor o m en o r grado
su influencia citaremos: I Suppositi (1509) de Ariosto, 1 Gelosi (1545)
de V. G abiani, Ralph Roister Doister (1552) de N icholas Uldall,
Veunuque de Jean A ntoine de Bai'f (1532-1589), Les Jalotix (1579) de
Pierre de Larivey, Ueunuque (1654) de La Fontaine, Τίπ Country Wife
(1674) de W illiam W ycherley, Le Mtiet (1691) de Brueys y Palaprat,
Bellamira (1687) de Charles Sedley, The Eunuch (1736) de Thomas
Cooke, The Beautiful Armenia (1778) de E dm und Ball, y L ’Eunuque
(1845) de M ichel Carré.
D is c r e p a n c ia s de K a u e r -L in d s a y
[455]
DID AS CALIA
A C T A LVDIS MEGALENSIBVS
L. PO STV M IO A LBIN O L. C O R N E L IO MERVLA
AEDILIBVS CVRVLIBVS
EGIT L. AMBIVIVS TVRPIO
M O D O S FEC IT FLACCVS CLAVDI
TIBIIS DVABVS DEXTRIS
GRA ECA M EN A N D R V
FACTA II
M. VALERIO C. FA N N IO COS.
[456]
D ID AS CALIA
4 Cfr. n. 5 de La andriana.
5 Sobre los distintos tipos de flautas, cfr. n. 6 de L a andriana.
6 Esta indicación se contradice tanto con la de D onato que la sitúa en ter
cer lugar (cfr. D o n . Eun. praef. 1, 10: haec edita tertium est), com o co n la crono
logía «consular» según la cual E l eunuco sería la cuarta com edia com puesta por
Terencio. Sobre el problem a, cfr. el apartado «La cronología de las comedias»
de la Introducción general.
7 Se trata de M arco Valerio Mésala y Gayo Fanio Estrabón, cónsules del
año 161 a.C.: Broughton (1951-1986: I 443). Σ incluye entre los cónsules a
(Lucio) M um io, cónsul del 146 (cfr. B roughton, 1951-1986: I 465), lo que
hace suponer que dicho año tuvo lugar una reposición de esta com edia. Cfr.
tam bién supra, n. 2.
[457]
C. SVLPICI APOLLINARIS
PE R IO C H A
8 Los efebos eran los jóvenes atenienses de edades com prendidas entre
los 18 y 20 años, que se hallaban som etidos al servicio militar.
PERSO N A E
[460]
PERSO N AJES
9 A unque Galiano (1969: & 216) se inclina por transcribir Tais «por la co n
textura chocante de Taide», hem os preferido Taide (tam bién adm itido por G a
liano: & 43) p o r analogía con los nom bres de otras cortesanas: Báquide, Crí-
side, etc.
10 Cfr. n. 132.
11 Cfr. w . 110 (Attica) y 290 (Piraeo).
12 John ston (1933: 27) y Barsby (1999b: 81) suponen que la casa de Taide
estaría situada a la izquierda (desde el p u n to de vista de los espectadores). Fue
ra de escena se sitúa el dom icilio de Trasón (en dirección al foro: cfr. n. 37) y
el de Antifón (en dirección al campo: cfr. nn. 88 y 123). Cremes tiene una casa
en la ciudad (probablem ente, en dirección al cam po: cfr. nn. 71 y 117) y un a
finca en el cam po (cfr. w . 519 y 533).
[461]
PROLOGVS
13 Luscio Lanuvino.
14 Probablem ente Terencio ser refiere a las críticas vertidas contra Luscio en
sus prólogos anteriores: cfr. Andr. 21 (donde Terencio acusa a Luscio de obs
cura diligentia) y Heaut. 31-32 (donde le critica su uso de la convención del se
rum currens). Sobre éste y otros aspectos de la polém ica de Terencio con Lus
cio Lanuvino, cfr. Introducción general, págs. 33-34.
15 D onato (Eun. 9, 3) nos da un breve resum en de la comedia menandria-
na, de la que se conservan unos ciento cincuenta versos. U n resum en en cas
tellano así com o breve introducción a la m ism a puede verse en Bádenas de la
Peña (1986: 507-511). Cfr. tam bién G arton (1972: 93-129), G om m e y Sand-
bach (1973: 637-676), W ebster (1974: 173-178).
16 Basada tam bién (probablemente) en un original de M enandro, ya que
no se m enciona a ningún otro autor, aunque, además de la de M enandro, te
nem os noticias de cinco obras griegas con este título, entre las que se encuen
tra la de Filem ón que sirvió de m odelo al Trinummus plautino. Según el resu
m en que nos ofrece D onato (Eun. 10) un joven que había dilapidado el patri
m onio familiar, envía a u n criado a la tum ba de su padre, para llevar unos
alim entos con m otivo del décim o aniversario de su m uerte, com o el propio
padre había prescrito en su testamento. Pero el cam po donde se encontraba la
tum ba había sido vendido p o r el joven a u n viejo avaro, que ayuda al esclavo
U63]
prius unde petitur, aurum qua re sit suom,
quam illic qui petit, unde is sit thensaurus sibi
aut unde in patrium m onum entum peruenerit.
Dehinc ne frustretur ipse se aut sic cogitet:
«Defunctus iam sum; nil est quod dicat mihi.» 15
Is ne erret m oneo, et desinat lacessere.
H abeo alia m ulta quae nunc condonabitur,
quae proferentur post si perget laedere
ita ut facere instituit. Q uam nunc acturi sumus
M enandri Eunuchum , postquam aediles em erunt, 20
perfecit sibi u t inspiciundi esset copia.
Magistratus quom ibi adesset, occeptast agi.
Exclamat furem, n o n poetam fabulam
dedisse et nil dedisse uerborum tam en;
Colacem esse Naeui et Plauti ueterem fabulam; 25
parasiti personam inde ablatam et militis.
Si id est peccatum, peccatum inprudentiast
poetae, no n quo furtum facere studuerit.
Id ita esse uos iam iudicare poteritis.
Colax M enandrist; in east parasitus Colax 30
et miles gloriosus; eas se n o n negat
[4 6 4 ]
dem andado las razones p o r las que el oro era suyo, antes que
el dem andante explicara p o r qué era suyo el tesoro y cómo
había llegado al sepulcro paterno.
En adelante que no se engañe a sí mismo n i razone así: (15)
«Asunto concluido: no tiene nada de qué acusarme.» Le
aconsejo que n o se equivoque y que deje de provocarme. Ten
go conocim iento de otras muchas faltas suyas, que p o r ahora
se le perdonarán, pero que serán desveladas más adelante, si
insiste en ofenderme, com o ha empezado a hacer.
La comedia que vamos a representar, (20) E l eunuco de Me
nandro, después que los ediles la com praron17, él se las arre
gló para asistir al ensayo. En presencia del magistrado, dio co
mienzo la representación. De repente se pone a gritar que fue
un ladrón y n o u n poeta el que había dado a escena18 la co
media, pero que, sin embargo, n o había dado el camelo; (25)
que había una antigua comedia de Nevio y de Plauto19, El
adulador, de la que había robado el personaje del parásito y el
del soldado. Si esto constituye una falta, el autor ha cometido
una falta por desconocim iento n o porque tuviera intención
de cometer u n robo. Q ue esto es así, vosotros mismos podréis
juzgarlo inmediatamente.
(30) El adulador es una comedia de Menandro. En ella hay un
parásito adulador y un soldado fanfarrón. Nuestro autor no
a abrirla. Al abrirla, el esclavo encuentra u n tesoro con una carta. El viejo sos
tiene que el tesoro es suyo, alegando que lo enterró allí con m otivo de una
guerra. El joven nom bra u n árbitro, ante el que el viejo expone sus argumen
tos primero. D o n ato cita dos versos de esta comedia, que son los únicos con
servados de Luscio Lanuvino: Atheniense bellum, cum Rodiensibus quodfuerit, /
quid ego hicpraedicem, quod tu scias? Sobre El tesoro, cfr. G arton(1971,1972: 73-92),
W ebster (1974: 192).
17 N o está claro si los ediles com praban directam ente la com edia al autor,
com o sugiere este pasaje, o si el director hacía las funciones de intermediario,
com prando al autor y vendiendo a los ediles (cfr. Hec. 57 y n. 27 de esa co
media): cfr. Duckw orth (1952: 74), Beare (1972: 142-143), Barsby (1999b: 7).
18 M e perm ito la poco «ortodoxa» expresión ‘dar a escena’ para poder re
producir el juego de palabras del texto latino: darefabulam y dare uerba.
15 N o está claro si se trata de una revisión plautina de la adaptación de N e
vio (sobre las revisiones plautinas de comedias anteriores, cfr. Gell. 3, 3,11-13)
o de una segunda adaptación del m ism o original de M enandro: cfr. Duck
worth (1952: 63 n. 59).
U 65]
personas transtulisse in Eunuchum suam
ex Graeca; sed eas fabulas factas prius
Latinas scisse sese id uero pernegat.
Q uod si personis isdem huic uti n o n licet, 35
qui mage licet currentem seruom scribere,
bonas m atronas facere, meretrices malas,
parasitum edacem, gloriosum militem,
puerum supponi, falli per seruom senem,
amare, odisse, suspicari? D enique 40
nullum st iam dictum quod n o n dictum sit prius.
Q ua re aequom est uos cognoscere atque ignoscere
quae ueteres factitarunt si faciunt noui.
Date operam, cum silentio anim um attendite,
u t pernoscatis quid sibi Eunuchus uelit. 45
11 P h a e d r ia Pa r m e n o
[4 66]
niega haber trasferido estos personajes del original griego a su
Eunuco, pero que él supiera que ya existiesen las mencionadas
adaptaciones latinas, eso sí que lo niega en redondo. (35) Ade
más, si.no tiene derecho a utilizar los mismos personajes, ¿por
qué tendría más derecho a hacer correr a u n esclavo o repre
sentar a matronas honradas, a malvadas cortesanas, a u n pa
rásito glotón, a u n soldado fanfarrón, a un hijo falso, a u n vie
jo engañado p o r un esclavo, (40) el amor, el odio, la sospe
cha? Al fin y al cabo, ya nada puede decirse que no se haya
dicho antes20. Por tanto, conviene que conozcáis los hechos y
reconozcáis el derecho de los poetas jóvenes a hacer lo que
practicaron habitualm ente los antiguos. Prestad atención y es
cuchad en silencio (45) para que comprendáis bien qué pre
tende E l eunuco.
1 1 F e d r ia s , Pa r m enón 21
[4 6 7 ]
Pa . Siquidem hercle possis, nil prius neque fortius. 50
Verum si incipies neque pertendes gnauiter _
atque, ubi pati n o n poteris, quom nem o expetet,
infecta pace ultro ad eam uenies indicans
te amare et ferre n o n posse, actumst, ilicet,
peristi; eludet ubi te uictum senserit. 55
Proin tu, dum est tempus, etiam atque etiam
[cogita,
ere: quae res in se neque consilium neque
[m odum
habet ullum , eam consilio regere n o n potes.
In amore haec om nia insunt uitia: iniuriae,
suspiciones, inimicitiae, indutiae, 60
bellum, pax rursum; incerta haec si tu postules
ratione certa facere, nihilo plus agas
quam si des operam u t cum ratione insanias.
Et quod nunc tute tecum iratus cogitas:
«Egon illam, quae illum..., quae me..., quae
[non... ! Sine m odo, 65
m ori m e malim; sentiet qui uir siem.»
H aec uerba una mehercle falsa lacrimula
quam oculos terendo misere uix ui expresserit,
restinguet et te ultro accusabit et dabis
ultro supplicium.
Ph . O indignum facinus! N unc ego , 70
et illam scelestam esse et me miserum sentio;
U68]
Pa r m e n ó n 25. (50) Por Hércules, si fueras capaz, nada mejor
ni más encomiable. Pero si lo intentas y no perseveras con te
nacidad, y, cuando n o lo puedas aguantar, sin que nadie te
llame y sin firmar la paz, vas p o r propia iniciativa a verla,.
dem ostrando que la amas y que no lo puedes soportar, se
acabó; apaga y vám onos; (55) estás perdido. Se burlará de
ti, en cuanto te note vencido. Así que, mientras estás a
tiempo, reflexiona una y otra vez, amo: una cosa que no
tiene pies n i cabeza, no la puedes gobernar con la cabeza.
El am or implica todos estos inconvenientes: agravios, (60)
sospechas, enemistades, treguas, la guerra y de nuevo la
paz. Si este desorden tú pretendieras ordenarlo con la ra
zón, conseguirías lo m ism o que si te empeñaras en loquear
razonablemente. Y en cuanto a eso que tú estás pensado
ahora bajo los efectos de la ira, (65) «iLa voy a..., por ha
berlo..., por haberme..., por no...! Déjame en paz; preferiría
morir. Se va a enterar de quién soy yo». El ardor de estas pa
labras lo apagará ella, p o r Hércules, con una sola lagrimita
falsa, que se arrancará a duras penas a fuerza de frotarse vio
lentamente los ojos y será ella la que te acuse y tú tendrás
que darle una reparación.
F e d r i a s . (70) ¡Qué canallada! A hora me doy cuenta de que
ella es una bribona y yo un desgraciado. Estoy harto y, a la
[4 6 9 ]
et taedet et amore ardeo, et prudens sciens,
uiuos uidensque pereo, nec quid agam scio.
Pa . Q uid agas? Nisi u t te redimas captum quam
[queas
m inim o; si nequeas paullulo, at quanti queas; 75
et ne te adflictes.
Ph . Itane suades?
Pa . Si sapis,
neque praeter quam quas ipse am or molestias
habet addas, et illas quas habet recte feras.
Sed ecca<m > ipsa egreditur, nostri fundi
[calamitas;
nam quod nos capere oportet haec intercipit. 80
12 T h a is P h a e d r ia Pa r m eno
t47o]
vez, me abraso de am or26 y, a pesar de gozar de plena con
ciencia y pleno conocim iento, de estar lleno de vida y re
bosante de salud, m e m uero sin saber qué hacer.
Pa r m e n ó n . ¿Qué hacer? ¿Qué otra cosa sino rescatarte de
tu cautiverio al m enor precio posible (75) y, si n o puedes
por poquito, pues p o r lo que puedas? Y no te atormentes.
F e d r ia s . ¿Ese es tu consejo?
Pa r m e n ó n . Si eres listo, a los inconvenientes que de por sí
implica el amor, no añadas otros nuevos, y los que ocasio
na, sopórtalos con dignidad. Pero, mírala, ahí sale ella en
persona, la plaga de nuestra propiedad, (80) pues la cosecha
que debíamos coger nosotros, la recoge ella.
12 Ta id e , Fedrias , Pa r m e n ó n
[471]
Ph . Q uid «missa»? O Thais, Thais, utinam esset mihi
pars aequa amoris tecum ac pariter fieret,
u t aut hoc tibi doleret itidem u t m ihi dolet
aut ego istuc abs te factum nihili penderem!
Th . Ne crucia te, obsecro, anime mi, < m i> Phaedria. 95
N on pol quo quem quam plus amem aut plus
[diligam
eo feci; sed ita erat res, faciundum fuit.
Pa . Credo, u t fit, misera prae amore exclusti hunc
[foras.
Th . Sicin agis, Parmeno? Age; sed huc qua gratia
te accersi iussi, ausculta.
Ph . Fiat.
Th . D ic m ihi 100
hoc primum: potin est hic tacere?
Pa . Egon? Optume.
Verum heus tu! Fi ac lege tibi m eam adstringo
[fidem:
quae uera audiui taceo et contineo optum e;
sin falsum aut uanum aut finctumst, continuo
[palamst;
plenus rim arum sum, hac atque illae perfluo. 105
Proin tu, taceri si uis, uera dicito.
Th . Samia m ihi m ater fuit; ea habitabat Rhodi.
Pa . Potest taceri hoc.
Th . Ibi tum m atri paruolam
puellam dono quidam mercator dedit
ex Attica hinc abreptam.
Ph . Ciuemne?
Th . Arbitror; 110
certum n o n scimus; matris nom en et patris
dicebat ipsa; patriam et signa cetera
neque scibat neque per aetatem etiam potis erat.
[4 7 2 .]
F e d r ia s . ¿C óm o que «olvídate»? ¡Oh, Taide, Taide, ojalá me
quisieras tú tanto com o yo te quiero a ti e igualmente su
cediera que o bien esta situación a ti te doliera tanto como
m e duele a m í o bien que a m í me importara u n bledo tu
com portam iento!
T a i d e . (95) N o te atormentes, p o r favor, vida mía, Fedrias
mío. Por Pólux, que no he actuado así porque yo ame o
quiera a alguien más que a ti. Pero así lo exigían las cir
cunstancias, así había que actuar.
P a r m e n ó n . Supongo que, com o es natural, sería p o r amor,
por lo que tú, pobre, le cerraste la puerta.
T a i d e . ¿Con ésas me sales, Parmenón? ¡Vamos! ( A F e d r i a s . )
Pero escucha por qué m otivo te he m andado llamar.
F e d r i a s . (100) De acuerdo.
T a i d e . Dim e una cosa primero: íes posible que (señalando a
P a r m e n ó n ) éste se calle?
P a r m e n ó n . ¿Yo? C on m ucho gusto. Pero, oye, tú, con una
condición te em peño m i palabra: si lo que oigo es verdad,
me lo callo y me lo guardo para mis adentros. Pero si es fal
so o engañoso o inventado, en el acto lo sabe todo el m un
do. (105) Estoy lleno de grietas y rezumo por todas partes.
Así que, si quieres que me calle, di la verdad.
T a i d e . M i madre, que era natural de Samos, vivía en Ro
das27.
P a r m e n ó n . Esto puede callarse.
T a i d e . Pues bien, un mercader le regaló a m i madre una ni-
ñita (110) robada aquí, en el Ática.
F e d r i a s . ¿Ciudadana?
T a i d e . E so creo; con seguridad n o lo sabemos. Ella misma
decía el nom bre de su padre y de su madre; en cuanto a su
patria y demás señas de identidad28, ni las sabía ni, dada
[473]
M ercator hoc addebat: e praedonibus,
unde emerat, se audisse abreptam e Sunio. 115
M ater ubi accepit, coepit studiose om nia
docere, educere, ita u t< i> si esset filia.
Sororem plerique esse credebant meam.
Ego cum illo, quocum tum u no rem habebam
[hospite,
abii huc, qui m ihi reliquit haec quae habeo
[omnia. 120
Pa . V trum que hoc falsumst: effluet.
Th . Q ui istuc?
Pa . Q uia
neque tu uno eras contenta neque solus dedit;
nam hic quoque bonam m agnam que partem ad
[te attulit.
Th . Itast; sed sine me peruenire effio uolo.
Interea miles qui me amare occeperat 125
in Cariamst profectus; te interea loci
cognoui. Tute scis postilla quam intum um
habeam te et mea consilia u t tibi credam omnia.
Ph . Ne hoc quidem tacebit Parmeno.
Pa . O h dubiumne id est?
Th . H oc agite, amabo. M ater mea illic m ortuast 130
nuper; eius frater aliquantum ad remst auidior.
Is ubi esse hanc form a uidet honesta uirginem
et fidibus scire, pretium sperans ilico
producit, uendit. Forte fortuna adfuit
hic meus amicus; em it eam dono m ihi 135
inprudens harum rerum ignarusque omnium .
Is uenit; postquam sensit me tecum quoque
rem habere, fingit causas ne det sedulo.
Ait, si fidem habeat se iri praepositum tibi
apud me, ac n on id m etuat, ne, ubi acceperim, 140
sese relinquam, uelle se illam m ihi dare;
uerum id uereri. Sed ego quantum suspicor,
ad uirginem anim um adiecit.
[474]
su edad, podía todavía saberlas. El mercader añadía un de
talle: había oído decir a los piratas, (115) a los que se la ha
bía com prado, que la habían robado en Sunio29. M i ma
dre, en cuanto se hizo cargo de ella, se puso a instruirla afa-.
nosam ente en todos los conocimientos, a educarla com o si
fuera su hija. La mayoría de la gente creía que era m i her
mana. Yo m e vine aquí con u n extranjero, el único hom bre
con el que yo entonces tenía relaciones (120) y que me
dejó todos los bienes que poseo.
Pa r m e n ó n . Ambas cosas son falsas: rezumarán.
Ta id e . ¿Por qué dices eso?
Pa r m e n ó n . Porque ni tú te conformabas con u n solo hom
bre ni fue el único que te hizo regalos; pues (señalando a Fe
drias ) éste tam bién aportó su buena y considerable parte.
T a id e . A sí es. Pero déjame llegar a donde quiero. (125) Entre
tanto el soldado que se había enam orado de mí partió para
Caria30; en esto te conocí a ti. T ú sabes personalm ente qué
intim idad tengo desde entonces contigo y cómo te confío
todos mis secretos.
Fedrias . Tampoco esto se lo callará Parmenón.
Pa r m e n ó n 31. (Con ironía.) ¡Oh! ¿Acaso es ello dudoso?
Ta id e . (130) Atendedme, queridos. Mi madre murió allí re
cientemente y su hermano, que es algo avaricioso, al ver que
la muchacha era hermosa y que sabía tocar la lira, esperando
obtener un beneficio, inmediatamente la lleva al mercado y
la vende. Por fortuna se encontraba allí (135) este amigo mío:
la compró para regalármela, sin sospechar ni saber nada de
todo esto. A hora ha regresado. Pero, desde que se enteró
de que yo también tengo relaciones contigo, no hace más que
inventar pretextos para no dármela. Dice que si tuviera la se
guridad de ser preferido a ti en mi casa (140) y no tuviera mie
do de que, en cuanto yo la tenga en mi poder, lo abandone,
estaría dispuesto a dármela. Pero que tiene ese miedo. Pero,
por lo que yo sospecho, ha puesto los ojos en la muchacha.
[475]
Ph . Etiamne amplius?
Th . Nil; nam quaesiui. N unc ego earn, m i Phaedria,
multae sunt causae quam ob rem cupio abducere: 145
prim um quod soror est dicta; praeterea u t suis
restituam ac reddam. Sola sum; habeo hic
[nem inem
neque am icum neque cognatum; quam ob rem,
[Phaedria,
cupio aliquos parere amicos beneficio meo.
Id am abo adiuta me, quo id fiat facilius; 150
sine illum priores partis hosce aliquot dies
apud m e habere. N il respondes?
Ph . Pessuma,
egon quicquam cum istis factis tibi respondeam?
Pa . E u noster, laudo. Tandem perdoluit; uir es.
Ph . A ut ego nescibam quorsum tu ires? «Paraola 155
hinc est abrepta; eduxit mater pro sua;
soror dictast; cupio abducere, u t reddam suis.»
Nem pe om nia haec nunc uerba huc redeunt
[denique:
ego excludor, ille recipitur. Q ua gratia?
Nisi si illum plus amas quam me et istam nunc
[times 160
quae aduectast ne illum talem praeripiat tibi.
Th . Ego[n] id timeo?
Ph . Quid te ergo aliud sollicitat? Cedo.
N um solus ille dona dat? N um ubi m eam
benignitatem sensisti in te claudier?
N onne ubi m i dixti cupere te ex Aethiopia 165
ancillulam, relictis rebus om nibus
quaesiui? Porro eunuchum dixti uelle te,
quia solae utuntur is reginae; repperi,
[4 7 6 ]
Fedrias . ¿Y ha habido algo más?32.
Ta id e . Nada, pues he hecho mis averiguaciones33. Pues bien,
Fedrias mío, (145) son muchos los motivos por los que de
seo quitársela. En prim er lugar p o r haber sido llamada her
m ana mía; además para restituirla y devolvérsela a los su
yos. Estoy sola, aquí n o tengo a nadie, ni amigo ni parien
te: por ello, Fedrias, deseo ganarme algunos amigos con
mis favores. (150) Ayúdame, cariño, para que la cosa me re
sulte más fácil. Permite que él tenga el papel de protago
nista en m i casa durante unos pocos días... ¿No respondes
nada?
Fedrias . ¡Bribona! C on semejante conducta, ¿esperas que te
responda?
Pa r m e n ó n . ¡Bravo por m i amo! Te felicito. Al fin te ha es
cocido. Eres un héroe.
Fedrias . (155) ¡Como si yo no supiera dónde ibas a parar!
(Imitando la voz de Ta id e .) «De pequeñita la robaron aquí;
la crió m i m adre com o suya; pasó por herm ana m ía; quie
ro quitársela, para devolvérsela a los suyos...» En realidad
todas estas explicaciones se reducen, a fin de cuentas, a lo
siguiente: a m í se me cierra la puerta, a él se le abre. ¿Por
qué razón? (160) ¿Simplemente porque a él lo quieres más
que a m í y temes que esa muchacha que trajo aquí consigo
te arrebate a tan distinguido personaje?
Ta id e . ¿Yo tem o eso?
Fedrias . ¿Qué otra cosa, pues, te preocupa? Di. ¿Acaso es él
el único que te hace regalos? ¿Acaso has visto alguna vez
que haya tenido u n límite m i generosidad para contigo?
(165) ¿No es verdad que, cuando me dijiste que querías
una esclava etíope, dejé a una lado todas mis cosas y me
puse a buscarla? Después me dijiste que querías un eunuco,
porque sólo las reinas los tienen a su servicio: te lo he en-
[477]
heri minas uiginti pro am bobus dedi.
Tamen contemptus abs te haec habui in memoria. 170
O b haec facta abs te spemor?
Th . Q uid istic, Phaedria?
Q uam quam illam cupio abducere atque hac re
[arbitror
id fieri posse maxume, uerum tamen
potius quam te inim icum habeam , faciam u t ,
[iusseris.
Ph . V tinam istuc uerbum ex anim o ac uere diceres: 175
«Potius quam te inim icum habeam!» Si istuc
[crederem
sincere dici, quiduis possem perpeti.
Pa . Labascit uictus uno uerbo quam cito!
Th . Ego n o n ex anim o misera dico? Q uam ioco
rem uoluisti a me tandem , quin perfeceris? 180
Ego impetrare nequeo hoc abs te, biduom
saltem u t concedas solum.
Ph . Siquidem biduom ;
uerum ne fiant isti uiginti dies.
Th . Profecto n o n plus biduom aut...
Ph . «Aut» nil moror.
Th . N on fiet; hoc m odo sine te exorem.
Ph . Scilicet 185
faciundum st quod uis.
Th . Merito te amo, bene facis.
Ph . R us ibo; ibi hoc m e macerabo biduom.
Ita facere certumst; mos gerundust Thaidi.
Tu, Parmeno, huc fac illi adducantur.
Pa . Maxume.
Ph . In hoc biduom , Thais, uale.
Th . M i Phaedria, 190
et tu. N um quid uis aliud?
[4 7 8 ]
contrado. Ayer pagué p o r ambos veinte m inas34. (170) A pe
sar de ser desdeñado p o r ti, n o m e olvidé de tus deseos.
¡Y, en recompensa, m e desprecias!
Ta id e . . ¿Qué quieres que te diga, Fedrias? Aunque deseo qui
tarle a la m uchacha y creo que éste es el mejor m edio de
conseguirlo, sin embargo, antes de tenerte como enemigo,
haré lo que mandes.
Fedrias . (175) ¡Ojalá esas palabras las dijeras con sinceridad
y fueran ciertas: «Antes de tenerte com o enemigo»! Si yo
creyera que hablabas con franqueza, podría soportar cual
quier cosa35.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) Vencido p o r una sola palabra, ¡qué
pronto se viene abajo!
■Taide . ¿Qué no hablo con sinceridad, pobre de mí? (180) ¿Hay
algún deseo que me hayas pedido, aunque fuera de broma,
que no lo hayas obtenido? En cambio, yo no puedo con
seguir de ti que al m enos cedas el puesto dos días sola
mente.
Fedrias . ¡Si de verdad fueran dos días! ¡C on tal que no se
conviertan en veinte!
Ta id e . Te aseguro que n o serán más de dos o...36.
Fedrias . Ese «o» no quiero ni oírlo.
T aide . (185) N o sucederá. Concédem e sólo esta petición.
F edrias . (Con ironía.) N aturalm ente no m e queda más re
medio que satisfacer tus deseos.
Ta id e . C on razón te am o; muchas gracias.
Fedrias . Me iré al campo. Allí m e consumiré estos dos días.
Estoy decidido a actuar así. He de complacer a Taide. Tú,
Parmenón, encárgate de traer a su casa a los dos esclavos.
Pa r m e n ó n . De acuerdo. (Pa r m e n ó n entra en casa.)
Fedrias . (190) Hasta dentro de dos días, Taide, adiós.
Ta id e . Adiós a ti también, Fedrias mío. (Despidiéndose.) ¿Quie
res algo más?
[479]
Ph . Egone quid uelim?
C um milite istoc praesens absens u t sies;
dies noctesque m e ames, m e desideres,
me somnies, me exspectes, de me cogites,
me speres, me te oblectes, m ecum tota sis; 195
meus fac sis postrem o animus quando ego sum
[tuos.
Th . M e miseram, fors [it] an hic m ihi paruam habeat
[fidem
atque ex aliarum ingeniis n unc m e iudicet.
Ego pol, quae m ihi sum conscia, hoc certo scio
neque m e finxisse falsi quicquam neque m eo 200
cordi esse quem quam cariorem hoc Phaedria.
Et quidquid huius feci causa uirginis
feci; nam me eius fratrem spero propem odum
iam repperisse, adulescentem adeo nobilem ;
et is hodie uenturum ad me constituit dom um . 205
Concedam hinc intro atque exspectabo dum
[uenit.
II1 Ph a ed r ia Pa r m e n o
[480]
F e d r ia s .¿Que si quiero algo? Q ue cuando estés con el sol
dado, estés presente y ausente a la vez, que día y noche me
ames, me eches de m enos, sueñes conmigo, me esperes,
pienses en mí, (195) confies en mí, te complazcas en mí, es
tés toda conmigo: por último, que seas m i vida puesto que
yo soy la tuya. ( F e d r i a s entra en su casa.)
T a i d e . (Sola.) ¡Desgraciada de mí! Quizás él tenga poca con
fianza en m í y me juzgue por el carácter de las demás. Yo,
desde luego, que conozco bien mis culpas, estoy segura
(200) de no haber inventado ninguna m entira y de que no
hay persona más querida por m í que Fedrias. Y todo lo que
he hecho en este asunto, lo he hecho p o r la muchacha;
pues casi confío en haber encontrado a su herm ano, un jo
ven de noble familia, (205) que ha quedado en venir hoy a
mi casa. Me retiraré adentro y esperaré a que venga. (T a i d e
entra en su casa.)
II1 F e d r ia s , Pa r m enón
[481]
Ph . M unus nostrum ornato uerbis, quod poteris, et
[istum aemulum,
quod poteris, ab ea pellito. 215
Pa . Memini, tam etsi nullus moneas.
Ph . Ego rus ibo atque ibi manebo.
Pa . Censeo.
Ph . Sed heus tu!
Pa . Q uid uis?
Ph . Censen posse me obfirmare et
perpeti ne redeam interea?
Pa . Tene? N on hercle arbitror;
nam aut iam reuortere aut m ox noctu te adiget
[horsum insomnia.
Ph . Opus faciam, u t defetiger usque, ingratiis u t
[dormiam. 220
Pa . Vigilabis lassus; hoc plus facies.
Ph . Abi, nil dicis, Parmeno.
Eiciunda hercle haec est mollities animi; nimis
[me indulgeo.
Tandem n o n ego illam caream, si sit opus, uel
[totum triduom?
Pa . H ui
uniuorsum triduom? Vide quid agas.
Ph . Stat sententia.
Pa . D i boni, quid hoc morbist? A deon hom ines
[inmutarier 225
ex amore u t n on cognoscas eundem esse! H oc
[nemo fuit
minus ineptus, mage seuerus quisquam nec mage
[continens.
Sed quis hic est qui huc pergit? Attat! Hicquidem
[est parasitus G natho
militis; ducit secum una uirginem dono huic.
[Papae!
Facie honesta! M irum ni ego me turpiter hodie
[hic dabo 230
cum m eo decrepito hoc eunucho. Haec superat
[ipsam Thaidem.
[482]
F e d r ia s. (215) Nuestro regalo adórnalo con tus palabras
todo lo que puedas y a ese rival nuestro aléjalo to d o lo que
puedas de ella.
Pa r m e n ó n . Ya pensaba hacerlo, aunque no me lo advirtie
ras.
F e d r i a s . Yo m e iré al cam po y m e quedaré allí.
Pa r m e n ó n . Me parece bien.
F e d r ia s . Pero ¡oye, tú!
P a r m e n ó n . ¿Qué quieres?
F e d r i a s . ¿Crees que seré capaz de m antenerm e firme en m i
resolución y resistir la tentación de volver entre tanto?
P a r m e n ó n . ¿Si serás capaz? Por Hércules, que n o lo creo.
Pues o volverás inm ediatam ente o pronto, por la noche, te
empujará aquí el insomnio.
F e d r i a s . (220) Trabajaré hasta agotarme, para dorm ir aun
que no quiera.
P a r m e n ó n . Además de estar despierto, estarás cansado. Eso
es lo que ganarás.
F e d r i a s . Anda, que sólo dices tonterías, Parmenón. Es pre
ciso, por Hércules, que me libere de m i debilidad de carác
ter; soy demasiado indulgente conmigo mismo. A fin de
cuentas, ¿no voy a ser capaz de estar separado de ella, si fue
ra necesario, hasta tres días enteros?
P a r m e n ó n . ¿Eh? ¿Tres días completos? Fíjate en lo que ha
ces.
F e d r i a s . M i decisión es irrevocable. (Salepor la izquierda, ca
mino del campo.)
Pa r m e n ó n . (Solo.) (225) ¡Dioses buenos! ¿Qué enferm edad
es ésta? ¡Decir que p o r efecto del am or se transforman los
hombres de tal manera que n o reconoces en ellos la misma
persona! N o hubo nadie menos insensato, nadie más serio
ni más mesurado que él. (Viendo llegar a G natón con Pa n
f i l a . ) Pero ¿quién es ese individuo que se dirige hacia
aquí? ¡Atiza, si es G natón, el parásito del soldado! Trae
consigo a la muchacha para regalársela a Taide. ¡Caramba,
(230) qué hermosa! Seguro que voy a hacer hoy el ridículo
con m i decrépito eunuco. Esta supera en belleza a la pro
pia Taide.
[483]
II2 G n a th o P arm en o
[484]
112 G n a tó n con una esclava, P a r m e n ó n
[486]
mismo tiem po adm iro su ingenio. Cualquier cosa que di
cen, la aplaudo; y si dicen lo contrario, aplaudo también.
Si uno dice que no, digo que no; dice que sí, digo que sí.
En fin, m e he im puesto la obligación de adularlos en todo.
Éste es hoy, con m ucha diferencia, el negocio m ás fructí
fero.»
P a r m e n ó n . (Aparte.) ¡Qué hom bre más listo, por Hércules!
Este individuo a los tontos no hay duda de que es capaz de
volverlos locos.
G n a t ó n . (255) Mientras así hablamos, al llegar al mercado,
corren alegres a m i encuentro todos los vendedores de co
mestibles, los atuneros38, los carniceros, los cocineros, los
charcuteros, los pescadores, a quienes, tanto cuando tenía
bienes com o después de perderlos, yo había hecho favores
y aún se los hago con frecuencia. Me saludan, m e invitan a
comer, me dan la bienvenida. (260) Y cuando aquel pobre
m uerto de ham bre ve que se m e tiene en tan alta estima y
que me resulta tan fácil ganarme el sustento, el hom bre se
pone a suplicarme que le autorice a ser m i discípulo. Le in
vité a seguirme, para ver si era posible que, como las escue
las filosóficas reciben el nom bre de sus fundadores, de la
misma manera los parásitos se llamaran gnatónicos39.
P a r m e n ó n . (Aparte.) (265) ¡Mira lo que puede la ociosidad
y la com ida ajena!
G n a t ó n . Pero ¿a qué espero para llevarle la m uchacha a Tai-
de y para invitarla a cenar? Pero ahí veo, ante la puerta de
Taide, con cara seria, a Parmenón, el esclavo de nuestro rival.
Todo va bien. Es evidente que en casa de Taide esta gente re
cibe un trato frío. Estoy decidido a reírme de este bribón.
P a r m e n ó n . (Aparte.) Estos individuos creen que con su re
galo (270) Taide es suya.
G n a t ó n . M uchísima salud desea G natón a su mejor amigo,
Parmenón. ¿Cóm o estamos?
P a r m e n ó n . De pie.
38 Según D o n ato cetarii son los vendedores de peces de gran tam año, m ien
tras que piscatores son los vendedores de pescado fresco, probablem ente de pe
queño tam año y pescado p o r ellos mismos.
39 C o m o se llama platónicos a los discípulos de Platón.
U87]
Gn . Video.
N um quid nam hic quod nolis uides?
Pa . Te.
Gn . Credo. A t num quid aliud?
Pa . Q ui dum?
Gn . Q uia tristi’s.
Pa . N il quidem.
Gn . Ne sis; sed quid uidetur
hoc tibi mancupium?
Pa . N on m alum hercle.
Gn . Vro hominem.
Pa . Vt falsus animist!
Gn . Q uam hoc munus gratum Thaidi arbitrare esse?
Pa . H oc nunc dicis 275
eiectos hinc nos; om nium rerum, heus!,
[uicissitudost.
Gn . Sex ego te totos, Parmeno, hos mensis quietum
[reddam
ne sursum deorsum cursites neue usque ad lucem
[uigiles.
Ecquid beo te?
Pa . M en? Papae!
Gn . Sic soleo amicos.
Pa . Laudo.
Gn . Detineo te; fortasse tu profectus alio fueras. 280
Pa . Nusquam.
Gn . T um tu igitur paullulum da m i operae:
[fac u t adm ittar
ad illam.
Pa . Age m odo, i; nunc tibi patent fores hae
[quia istam ducis.
Gn . N um quem euocari hinc uis foras?
Pa . Sine biduom hoc praetereat;
qui mihi nunc u no digitulo fores aperis
[fortunatus,
ne tu istas faxo calcibus saepe insultabis frustra. 285
[488]
G n a tó n . Ya lo veo. ¿Acaso estás viendo algo que no quisieras?
Pa r m e n ó n . A ti.
G n a t ó n . Te creo; pero ¿alguna otra cosa?
Pa r m e n ó n . ¿Por qué lo preguntas?
G n a t ó n . Porque estás serio.
Pa r m e n ó n . E n absoluto.
G n a t ó n . De acuerdo. Pero ¿qué te parece esta esclava?
Pa r m e n ó n . N o está mal, por Hércules.
G n a t ó n . (Aparte.) Lo estoy martirizando.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Cóm o se equivoca!
G n a t ó n . (275) ¿Crees que este regalo será del agrado de Taide?
Pa r m e n ó n . ¿Quieres decir que p o r ese regalo nos h a n echa
do de esta casa?40. Todas las situaciones, ¿sabes?, tienen sus
alternativas.
G n a t ó n . Los próximos seis meses completos, Parmenón, te
voy a dar yo de descanso, para que no tengas que andar co
rriendo de acá para allá ni tengas que perm anecer en vela
hasta el amanecer. ¿No te pongo contento?
Pa r m e n ó n . ¿A mí? (Con ironía.) ¡Caramba!
G n a t ó n . Así trato a los amigos.
Pa r m e n ó n . Te aplaudo.
G n a t ó n . (280) Te estoy entreteniendo. Probablem ente ibas
a otro sitio.
Pa r m e n ó n . A ninguno.
G n a t ó n . Entonces, hazm e un pequeño favor. (Señalando la
casa de Ta id e .) H az que me reciban en casa de Taide.
Pa r m e n ó n . Anda, entra. Ahora tienes la puerta abierta,
(aparte) porque traes a la muchacha.
G n a t ó n . (Entrando en casa de Ta id e , con ironía.) ¿Quieres
que le diga a alguien que salga?41.
Pa r m e n ó n . (Solo.) Deja que pasen estos dos días. T ú que
ahora tienes la suerte de abrir esta puerta ante mis propias
narices con un solo dedito, (285) te aseguro que más de
una vez darás coces contra ella, inútilm ente.
‘,0 E ntiendo con Barsby que hoc (se. numere) es ablativo. Otros autores lo
consideran acusativo, referido a la oración de infinitivo siguiente. «¿Es esto
lo que quieres decir: que nos han echado de esta casa?»
41 La pregunta sirve para recordar a Parmenón que no le dejan entrar en casa.
t489]
Gn. Etiam nunc tu hic stas, Parmeno? Eho, num nam
[hic relictu’s custos,
nequis forte internuntius clam a milite ad istam
[curset?
Pa . Facete dictum : m ira uero militi qui placeat?
Sed uideo erilem filium m inorem huc aduenire.
M iror quid ex Piraeo abierit; nam ibi custos
[publice est nunc. 290
N on temere est. E t properans uenit; nescioquid
[circumspectat.
II3 C haerea Pa r m e n o
Ch . Occidi!
N eque uirgost usquam neque ego, qui illam e
[conspectu amisi meo.
Vbi quaeram, ubi inuestigem, quem perconter,
[quam insistam uiam
[4 9 0 ]
G n a tó n . (Saliendo de casa de Taide.) ¿Todavía estás aquí plan
tado, Parmenón? Oye, ¿no te habrán dejado aquí de guar
dia para im pedir que pueda pasar en secreto a su casa algún
mensajero del soldado? (Salepor la derecha.)
P a rm e n ó n . ¡Graciosa ocurrencia! ¿Qué tiene de raro que
haga las delicias del soldado?42. (Viendo llegara Q u é re a s.)
Pero ahí veo venir al hijo pequeño del amo. (290) Me pre
gunto por qué habrá dejado su puesto en el Pireo, pues
presta allí servicio público de guardia actualm ente43. Algu
na razón habrá44. Y viene corriendo: n o sé por qué mira en
todas las direcciones.
II 3 Q uéreas , Pa r m e n ó n
[491]
incertus sum. V na haec spes est: ubi ubi est, diu
[celari n o n potest. 295
O faciem pulchram! Deleo om nis dehinc ex,
[animo mulieres;
taedet cotidianarum harum formarum.
Pa . Ecce autem alterum!
Nescioquid de amore loquitur. O infortunatum
[senem!
Hic uero est qui si occeperit,
ludum, iocum que dices fuisse illum alterum, 300
praeut huius rabies quae dabit.
Ch. V t illum di deaeque senium perdant qui me
[hodie remoratus est
meque adeo qui ei restiterim; tum autem qui
[illum flocci fecerim.
Sed eccum Parmenonem. Salue.
Pa . Q uid tu’s tristis? Quidue’s alacris?
Vnde is?
Ch. Egone? Nescio hercle, 305
neque unde eam neque quorsum eam: ita prorsus
[sum oblitus mei.
Pa . Q ui quaeso?
Ch . - Amo.
Pa . Hem?
Ch. Nunc, Parmeno, ostendes te qui uir sies.
Scis te m ihi saepe pollicitum esse: «Chaerea,
[aliquid inueni
m odo quod ames; in ea re utilitatem ego faciam
[ut cognoscas meam»,
quom in cellulam ad te patris penum om nem
[congerebam clanculum. 310
Pa . Age, inepte.
Ch . H oc hercle factumst. Fac sis nunc
[promissa adpareant,
si adeo digna res[es]t ubi tu neruos intendas tuos.
H aud similis uirgost uirginum nostrarum , quas
[matres student
demissis umeris esse, uincto pectore, u t gracilae
[sient.
t492.]
¿A quién preguntar? ¿Qué cam ino tomar? (295) N o lo sé.
Sólo me queda una esperanza: esté donde esté, n o puede
ocultarse p o r m ucho tiempo. ¡Qué m ujer más hermosa!
Borro de m i m ente desde hoy a todas las demás mujeres.
Me repugnan esas bellezas vulgares.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Ahí está el otro! N o sé que habla de
amor. ¡Oh, pobre viejo! C om o éste empiece, (300) enton
ces sí que podrás decir que lo del otro n o fue más que un
juego de niños, en com paración con la que armará la furia
de éste.
Q uéreas . ¡Que los dioses y las diosas confundan a aquel ve
jestorio que h oy m e entretuvo, y también a mí, por haber
m e parado con él y, además, haberle hecho el m ínim o
caso! Pero ahí está Parmenón. (A Pa r m e n ó n .) ¡Salud!
Pa r m e n ó n . ¿Por qué estás tan serio? ¿Por qué estás tan exci
tado? (305) ¿De dónde vienes?
Q uéreas . ¿Yo ? Por Hércules, que no sé ni de dónde vengo
ni adonde voy: ¡tan fuera estoy de mí!
Pa r m e n ó n . Dime, ¿por qué?
Q uéreas . Estoy enamorado.
Pa r m e n ó n . ¿Eh?
Q uéreas . Ahora, Parmenón, vas a demostrar qué clase de
hom bre eres. ¿Recuerdas que muchas veces me habías pro
m etido: «Quéreas, tú encuentra sólo u n amor y yo haré
que sepas lo útil que puedo serte en este asunto», (310) cuan
do am ontonaba en tu alcobita toda la despensa de mi pa
dre a escondidillas?
Pa r m e n ó n . ¡Anda, tonto!
Q uéreas . Pues eso se ha verificado. Haz, por favor, que se
cum plan tus promesas, si de verdad el asunto merece que
apliques en él todas tus energías. N o se parece esta joven a
nuestras jóvenes, cuyas madres se esfuerzan en que lleven
los hom bros caídos y el pecho ceñido, para que parezcan
[493]
Siquaest habitior paullo pugilem esse aiunt,
[deducunt cibum; 315
tam etsi bonast natura, reddunt curatura iunceas;
itaque ergo amantur.
Pa . Q uid tua istaec?
Ch . N oua figura oris.
Pa . Papae!
C h . Color uerus, corpus solidum et suci plenum.
Pa . Anni?
Ch. Anni? Sedecim.
Pa . Flos ipse.
C h .< Ipsam > hanc tu m ihi uel ui uel clam
[uel precario
fac tradas; mea nil refert dum potiar m odo. 320
Pa . Quid? Virgo quoiast?
Ch . Nescio hercle.
Pa . Vndest?
Ch . Tantundem .
Pa . Vbi habitat?
C h . Ne id quidem.
Pa . Vbi uidisti?
Ch . In uia.
Pa . Q ua ratione eam amisti?
C h . Id equidem adueniens m ecum stomachabar
[modo,
nec quem quam ego esse hom inem arbitror quoi
[mage bonae
felicitates om nes aduorsae sient. 325
Q uid hoc est sceleris? Perii.
Pa . Q uid factumst?
Ch. Rogas?
Patris cognatum atque aequalem Archidemidem
nostin?
Pa . Quidni?
Ch . Is, dum hanc sequor, fit mi obuiam.
Pa . Incom m ode hercle.
[494]
esbeltas. (315) Si alguna está u n poco llena, dicen que pa
rece un boxeador y le quitan la comida. Aunque sean de
buena constitución, a fuerza de régimen, las vuelven más
delgadas que juntos. Y así logran que se las quiera47.
Pa r m e n ó n . Y la tuya ¿cóm o es?
Q uéreas . U na belleza nunca vista.
Pa r m e n ó n . ¡Caramba!
Q uéreas . C olor natural, cuerpo macizo y lleno de savia.
Pa r m e n ó n . ¿Años?
Q uéreas . ¿Años? Dieciséis.
Pa r m e n ó n . La verdadera flor de la juventud.
Q uéreas . T ú válete de la fuerza, del engaño o de las súplicas
pero arréglatelas para entregármela. (320) N o me im porta el
m étodo, con tal de conseguirla.
Pa r m e n ó n . ¿Y de quién es la muchacha?
Q uéreas . Por Hércules, no lo sé.
Pa r m e n ó n . ¿De dónde es?
Q uéreas . Lo m ism o te digo.
Pa r m e n ó n . ¿Dónde vive?
Q uéreas . Tampoco lo sé.
Pa r m e n ó n . ¿Dónde la viste?
Q uéreas . E n la calle.
Pa r m e n ó n . ¿Por qué razón la perdiste?
Q uéreas . Precisamente ése es el m otivo p o r el que estaba fu
rioso conm igo m ismo hace u n m om ento, al llegar aquí, y
pienso que no hay ninguna persona a la que (325) la bue
na suerte le sea más adversa. ¡Qué desgracia la mía! ¡Estoy
perdido!
Pa r m e n ó n . ¿Qué ha ocurrido?
Q uéreas . ¿Lo preguntas? ¿Conoces a Arquidémides, el pa
riente y camarada de m i padre?
Pa r m e n ó n . ¿Cóm o no?
Q uéreas . Pues, mientras la sigo, se cruza conmigo.
Pa r m e n ó n . ¡Qué inoportunidad, por Hércules!
47 D onato señala dos posibles sentidos: (i) irónico: «¡Y así nadie las quie
re!»; (ii) «Y así, artificialmente y a pesar de una naturaleza poco agradecida, lo
gran que se las quiera».
[495]
Ch . Im m o enim uero infeliciter;
nam incom m oda alia sunt dicenda, Parmeno. 330
Illum liquet m ihi deierare his mensibus
sex septem prorsum n o n uidisse proxumis,
nisi nunc quom m inim e uellem m inim eque
[opus fuit.
Eho, nonne hoc m onstri similest? Q uid ais?
Pa . Maxume.
Ch . C ontinuo occurrit ad me, quam longe quidem, 335
incuruos, tremulus, labiis demissis, gemens:
«Heus, Heus! Tibi dico, Chaerea», inquit. Restiti.
«Scin quid ego te uolebam?» — «Dic.» — «Cras
[est m ihi
iudicium.» — «Quid tum?» — «Vt diligenter
[nunties
patri, aduocatus m ane mi esse u t meminerit.» 340
D um haec dicit, abiit hora. Rogo num quid uelit.
«Recte», inquit. Abeo. Q uom huc respicio ad
[uirginem,
illa se [se] interea com m odum huc aduorterat
in hanc nostram plateam.
Pa . M irum ni hanc dicit, m odo
huic quae datast dono.
Ch. H uc quom aduenio nulla erat. 345
Pa . Comites secuti scilicet sunt uirginem?
Ch . Verum: parasitus cum ancilla.
Pa . Ipsast; ilicet.
Desine; iam conclamatumst.
Ch . Alias res agis.
Pa . Istuc ago equidem.
Ch. N ostin quae sit, dic mihi, aut
uidistin?
Pa . Vidi, noui, scio quo abducta sit. 350
Ch . Eho, Parmeno mi, nostin?
[Pa . Noui.
Ch.] Et scis ubi siet?
Pa . H uc deductast ad meretricem Thaidem; ei dono
[datast.
[4 9 6 ]
Q uéreas . D i más bien ¡qué desgracia! (330) Pues inoportu
nidad hay que llamárselo a otras cosas, Parmenón. Puedo
jurar con la conciencia tranquila que no lo he visto ni una
sola vez en los últim os seis o siete meses, excepto hoy,,
cuando m enos lo quería y m enos preciso era. (335) ¿Qué?
¿No te parece esto una especie de prodigio? ¿Qué dices?
Pa r m e n ó n . Sin duda alguna.
Q uéreas . N ada más verme, se echa a correr hacia m í, desde
m uy lejos, encorvado, tembloroso, con los labios caídos,
quejándose: «¡Eh, eh! Te llamo a ti, Quéreas», dijo. Me de
tuve. — «¿Sabes lo que quería de ti?» — «Habla.» — «Maña
na tengo u n juicio.» — «¿Y qué?» — «Que no te olvides de
comunicarle (340) a tu padre que se acuerde de ir a aseso
rarme48 a primera hora de la mañana.» Para decirme esto
emplea una hora. Le pregunto si quiere algo más. «Es
todo», dice. Me marcho. C uando miro en esta dirección
hacia la muchacha, precisamente en ese m om ento, había
girado hacia esta calle nuestra.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) Seguro que se refiere a la muchacha
que acaban de (345) regalarle a Taide.
Q u é r e a s . C u an d o llego aquí, n o se la veía por ninguna
parte.
Pa r m e n ó n . Supongo que la acom pañaba alguien, ¿no es
así?
Q uéreas . Sí: un parásito y una criada.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) Es ella; apaga y vámonos. (A Q uére
a s .) Déjalo. Se acabó.
Q uéreas . N o m e estás atendiendo.
Pa r m e n ó n . Sí que te estoy atendiendo.
Q uéreas . ¿La conoces? Contesta. ¿La has visto?
Pa r m e n ó n . (350) La he visto, la conozco, sé adonde la con
dujeron.
Q uéreas . ¿De verdad, Parm enón mío? ¿La conoces?
[Pa r m e n ó n . Sí, la conozco.
Q uéreas . ] ¿Y sabes dónde está?
Pa r m e n ó n . La han llevado a casa de la cortesana Taide: se la
han regalado.
[497]
Ch . Quis is est tam potens cum tanto m unere hoc?
Pa . Miles Thraso,
Phaedriae riualias.
Ch . Duras fratris partis praedicas.
Pa . Im m o enim si scias quod donum huic dono
[contra conparet, 355
[tum] magis id dicas.
Ch . Q uodnam , quaeso, hercle?
Pa . Eunuchum .
Ch . Illumne, obsecro,
inhonestum hom inem , quem mercatus est heri,
[senem mulierem?
Pa . Istunc ipsum.
Ch . H om o quatietur certe cum dono foras.
Sed istam Thaidem n o n sciui nobis uicinam.
Pa . H aud diust.
Ch. Perii, num quam ne etiam me illam uidisse! E h o .
[dum dic m ihi: 360
estne, u t fertur, forma?
Pa . Sane.
Ch. At nil ad nostram hanc?
Pa . Alia rest.
Ch. Obsecro, hercle, Parmeno, fac u t potiar.
Pa . Faciam sedulo ac
dabo operam, adiuuabo; num quid me aliud?
Ch. Q uo nunc is?
Pa . D om um ,
u t mancupia haec, ita u t< i> iussit frater, ducam
[ad Thaidem.
Ch. O fortunatum istum eunuchum quiquidem in
[hanc detur dom um ! 365
Pa . Q uid ita?
Ch . Rogitas? Sum m a form a semper
[conseruam dom i
uidebit, conloquetur, aderit una in unis aedibus,
cibum n o n num quam capiet cum ea, interdum
[propter dormiet.
Pa . Quid si nunc tute fortunatus fias?
Ch. Q ua re, Parmeno?
[498]
Q u éreas . ¿Q uién es tan rico para permitirse semejante re
galo?
Pa r m e n ó n . El soldado Trasón, el rival de Fedrias.
Q uéreas . Difícil lo tiene mi herm ano, p o r lo que dices.
Pa r m e n ó n . (355) Pues, si supieras qué regalo contrapone a
este regalo, con m ayor razón lo dirías.
Q uéreas . ¿Cuál es, por favor?
Pa r m e n ó n . U n eunuco.
Q uéreas . ¿Cómo? ¿Aquel adefesio que compró ayer que
parecía una vieja?
Pa r m e n ó n . El mismo.
Q uéreas . Sin duda, lo echarán a la calle de u n puntapié, a él
y a su regalo. Pero n o sabía yo que esa Taide fuera vecina
nuestra.
Pa r m e n ó n . N o hace m ucho que lo es.
Q uéreas . (360) ¡Maldita sea! ¡Mira que n o haberla visto
nunca todavía! Oye, dime: ¿es tan herm osa com o dicen?
Pa r m e n ó n . Sí.
Q uéreas . Pero ¿nada que ver co n la nuestra?
Pa r m e n ó n . E s distinta.
Q uéreas . Por Hércules, te lo suplico, Parmenón, haz que
sea mía.
Pa r m e n ó n . Me esforzaré y lo intentaré, te ayudaré. (Despi
diéndose.) ¿Quieres algo más de mí? (Hace ademán de reti
rarse.)
Q uéreas . ¿Adonde vas?
Pa r m e n ó n . A casa, para llevarle a Taide los esclavos, como
ordenó tu hermano.
Q uéreas . (365) ¡Oh, dichoso ese eunuco, que va a ser con
ducido a esa casa!
Pa r m e n ó n . ¿Por qué?
Q uéreas . ¿Me lo preguntas? Podrá ver continuam ente a una
compañera de esclavitud de belleza excepcional, hablar
con ella, estar con ella bajo el mismo techo; frecuentemen
te comerá con ella, alguna vez dormirá cerca.
Pa r m e n ó n . ¿Y si el dichoso fueras tú?
Q uéreas . ¿Cóm o, Parmenón? (370) Contesta.
t499]
Responde.
Pa . Capias tu illius uestem.
Ch . Vestem? Q uid turn postea? 370
Pa . Pro illo te ducam.
Ch . Audio.
Pa . Te esse illum dicam.
Ch . Intellego.
Pa . T u illis fruare com m odis quibus tu illum dicebas
[modo:
cibum una capias, adsis, tangas, ludas, propter
[dormias;
quandoquidem illarum neque te quisquam nouit
[neque scit qui sies.
Praeterea forma et aetas ipsast facile ut pro
[eunucho probes. 375
C h . Dixisti pulchre; num quam uidi melius consilium
[dari.
Age, eamus intro nunciam ; orna me, abduc, duc
[quantum potest.
Pa . Q uid agis? locabar equidem.
Ch . Garris.
Pa . Perii, quid ego egi miser!
Q uo trudis? Perculeris iam tu me. Tibi equidem
[dico, mane.
C h . Eamus.
Pa . Pergin?
Ch. Certumst.
Pa .Vide ne nim ium calidum hoc sit modo. 380
C h . N on est profecto; sine.
Pa . At enim istaec in me cudetur faba.
Ch. Ah!
Pa . Flagitium facimus.
Ch. A n id flagitiumst si in dom um
[meretriciam
deducar et illis crucibus, quae nos nostram que
[adulescentiam
habent despicatam et quae nos semper omnibus
[cruciant modis,
[500]
Pa r m e n ó n . Ponte su ropa.
Q u ér ea s. ¿Su ropa? ¿Y después?
Pa r m e n ó n . Te llevaré a ti en su lugar.
Q uéreas . Entiendo.
Pa r m e n ó n . Diré que eres él.
Q uéreas . C om prendo.
Pa r m e n ó n . T ú disfrutarías de las ventajas que le atribuías a
él hace u n m om ento: comerías con ella, estarías a su lado,
la tocarías, jugarías con ella, dormirías cerca, ya que ningu
na de ellas te conoce ni sabe quién eres. (375) Además,
dado tu aspecto y tu edad, pasarías fácilmente p o r un eu
nuco.
Q uéreas . Has hablado49 maravillosamente. N o recuerdo
que jamás m e dieran consejo mejor. Venga, entremos ya en
casa: disfrázame, condúcem e, llévame allí cuanto antes.
Pa r m e n ó n . ¿Qué pretendes? ¡Si estaba bromeando!
Q u é r e a s. N o digas bobadas.
Pa r m e n ó n . ¡Estoy perdido! ¿Qué es lo que he hecho, pobre
de mí? (Q uéreas lo empuja hacia casa.) ¿Adonde m e empu
jas? Que m e vas a tirar al suelo. Te lo digo en serio: estate
quieto.
Q uéreas . (380) ¡Vamos!
Pa r m e n ó n . ¿Insistes?
Q uéreas . Está decidido.
Pa r m e n ó n . M ira que es demasiado peligroso.
Q uéreas . Te aseguro que no lo es. Déjame actuar.
Pa r m e n ó n . Pero es que seré yo el que pague los platos ro
tos50.
Q uéreas . ¡De eso nada!
Pa r m e n ó n . C om etem os una infamia.
Q uéreas . ¿Acaso es una infamia que me haga introducir en
una casa de prostitución y a esas arpías que se burlan de
nosotros y de nuestra juventud y que nos torturan conti-
1,9 La form a dixisti es exigida p or el m etro para hacer del verso u n octonario
yám bico, com o los anteriores y los siguientes. Kauer-Lindsay m antienen la lec
tura dixti de los códices, haciendo del verso un septenario trocaico.
50 Lit. ‘será sobre mis espaldas donde se varearán esas habas’. Se trata de
una expresión proverbial.
[501]
nunc referam gratiam atque eas itidem fallam,
[ut ab is fallimur? 385
An potius haec patri aequom st fieri u t a me
[ludatur dolis?
Q uod qui rescierint, culpent; illud merito factum
[omnes putent.
Pa . Q uid istic? Si certumst facere, facias; uerum ne
[post conferas
culpam in me.
Ch . N o n faciam.
Pa . Iubesne?
Ch. Iubeam? Cogo atque impero;
num quam defugiam auctoritatem. Sequere.
Pa . D i uortant bene! 390
III 1 T h r a so G n a t h o Pa r m e n o
[502]
nuam ente p o r todos los medios, (385) les dé ahora su me
recido y las engañe, del m ism o m odo que nos engañan
ellas a nosotros? ¿O es mejor que sea a m i padre a quien
burle con mis engaños? Esto últim o me lo reprocharían to-,
dos los que se enteraran; lo otro todo el m undo lo daría,
por merecido.
Pa r m e n ó n . ¿Qué le vamos a hacer? Si estás decidido, hazlo;
pero después no cargues las culpas sobre mí.
Q uéreas . N o lo haré.
Pa r m e n ó n . ¿Me lo mandas?
Q uéreas . ¿Si te lo m ando? Te lo exijo y te lo ordeno. (390)
N unca declinaré m i responsabilidad. Sígueme.
Pa r m e n ó n . ¡Los dioses nos sean propicios! (Entran en casa.)
I ll 1 T r a só n , G n a t ó n , Pa r m e n ó n
51 Cic. Lael. 98 cita este pasaje com o ejem plo del m étodo utilizado por los
aduladores.
52 Cfr. n. 101 d t E l hecuitontimorAmeno.
53 Al eunuco y la esclava, naturalm ente.
54 Las palabras de Trasón encierran u n doble sentido: aparentem ente son
un cum plido, pero pueden interpretarse com o un com entario sarcástico.
[503]
T hr . Vel rex semper maxumas :
m ihi agebat quidquid feceram; aliis non item.
Gn . Labore alieno m agno partam gloriam
uerbis saepe in se transm ouet qui habet salem; 400
quod in test.
Th r . Habes.
Gn . Rex te ergo in oculis...
Th r . Scilicet.
Gn . ...gestare?
Thr. Vero; credere om nem exercitum,
consilia.
Gn . M irum.
Th r . T um sicubi eum satietas
hom inum aut negoti siquando odium ceperat,
requiescere ubi uolebat, quasi... Nostin?
Gn . Scio: 405
quasi ubi illam exspueret miseriam ex animo.
Th r. Tenes.
Tum me conuiuam solum abducebat sibi.
Gn . Hui!
Regem elegantem narras.
Th r . Im m o sic hom ost:
perpaucorum hom inum .
Gn . Im m o nullorum arbitror,
si tecum uiuit.
Th r . Inuidere omnes m ihi, 410
mordere clanculum; ego non flocci pendere;
illi inuidere misere; uerum unus tam en
inpense, elephantis quem Indicis praefecerat.
Is ubi molestus magis est, «Quaeso» inquam
[«Strato,
eon es ferox quia habes im perium in beluas?» 415
[504]
T r a s ó n . El rey55, p o r ejem plo, me estaba agradecidísimo
p or la m enor cosa que hacía. C on los demás n o hacía lo
mismo.
G n a t ó n . (400) La gloria que han conseguido otros con gran-,
des esfuerzos, a m enudo con una palabra se la apropia el
que tiene sal, com o te sucede a ti.
T r a só n . Entiendes.
G n a t ó n . ¿Conque el rey te quería...
T r a só n . ¡Naturalmente!
G n a t ó n . ...com o a la niña de sus ojos?
T r a s ó n . Sí. Me confiaba todo su ejército y todos sus desig
nios.
G n a t ó n . ¡Increíble!56.
T r a s ó n . Además, si alguna vez se sentía harto de la gente o
se sentía hastiado de sus asuntos, (405) cuando quería des
cansar, com o para... ¿Sabes?
G n a t ó n . Sí: com o para escupir aquella miseria del alma.
T r a só n . ¡Exacto! En ese caso m e llevaba aparte a m í con él
com o único convidado.
G n a t ó n . ¡Oh! ¡Qué buen gusto el del rey, por lo que cuen
tas!
T r a s ó n . Sí, así es, una persona de m uy pocos amigos57.
G n a t ó n . Más bien de ninguno, creo yo, (410) si vive contigo58.
T r a s ó n . Todos me tenían envidia y me despellejaban en se
creto; a m í me im portaba un com ino; m e envidiaban terri
blemente, pero uno en exceso, el com andante de los ele
fantes indios. U na vez que se puso más pesado de la cuen
ta, le digo: «Por favor, Estratón, (415) ¿acaso eres tan fiero,
porque tienes el m ando de las fieras?»
55 Podría tratarse del rey de Siria Seleuco, famoso po r sus elefantes indios
(cfr. v. 413; Plaut. mil. 75): cfr. W ebster (1974: 6), Tram aras (1994: 176).
56 La exclamación del parásito tam bién puede entenderse en u n doble sen
tido.
57 Es el mismo elogio que H oracio hace de Mecenas: cfr. sat. 1, 9, 44.
58 D onato dice que G natón pronuncia sus palabras aparte entendiéndolas
en el sentido negativo obvio: n o tiene amigos porque tú no cuentas para nada.
Pero quizás sea preferible ver en ellas un doble sentido, pues tam bién pueden
entenderse en sentido positivo: el rey no tiene amigos porque no los necesita;
con Trasón le basta.
[505]
Gn . Pulchre mehercle dictum et sapienter. Papae!
Iugularas hom inem . Q uid ille?
Th r . M utus ilico.
Gn . Q uidni esset?
Pa . D i uostram fidem, hom inem perditum
miserumque et illum sacrilegum!
Thr. Q uid illud, Gnatho,
quo pacto Rhodium tetigerim in conuiuio, · 420
num quam tibi dixi?
Gn . N um quam ; sed narra obsecro.
Plus miliens audiui.
Th r . Vna in conuiuio
erat hic, quem dico, Rhodius adulescentulus.
Forte habui scortum; coepit ad id adludere
et m e inridere. «Quid ais» inquam hom ini
[«inpudens? 425
Lepus tute’s, pulpam entum quaeris?»
Gn . Hahahae!
Th r . Q uid est?
Gn . Facete, lepide, laute, nil supra.
Tuomne, obsecro te, hoc dictum erat? Vetus
[credidi.
Th r . Audieras?
Gn . Saepe, et fertur in primis.
Th r . Meumst.
Gn . D olet dictum inprudenti adulescenti et libero. 430
G n a t ó n . ¡Vaya salida más graciosa, por Hércules, e inteli
gente! ¡Caramba! Lo degollaste. Y él ¿qué?
T r a só n . Enm udeció en el acto.
G n a t ó n . C om o no podía ser menos.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Santo cielo, qué hom bre más ruin y
miserable! Y el otro, ¡vaya canalla!
T r a s ó n . G natón, y esa anécdota (420) de cóm o di u n a esto
cada a un rodio en u n banquete, ¿nunca te la he contado?
G n a t ó n . Nunca. Pero cuéntamela, por favor. (Aparte.) Ya la
he oído más de mil veces.
T r a só n . Estaba conmigo en u n banquete este individuo del
que te hablo, u n jovencito rodio59. Casualmente estaba yo
acom pañado por una ramera. Él empezó a gastarle bromas
(425) y a reírse de mí. «Dime, desvergonzado», le dije,
«¿una liebre com o tú quiere que le sirvan un estofado?»60.
G n a t ó n . ¡Ja, ja, ja!
T r a só n . ¿Qué tal?
G n a t ó n . ¡Gracioso, agudo, fino, insuperable! Y este dicho,
por favor, ¿era tuyo? Creí que era antiguo.
T r a só n . ¿Lo habías oíd o ya?
G n a t ó n . M uchas veces y se cita entre los mejores.
T r a s ó n . Pues es mío.
G n a t ó n . (430) Lamento que lo hayas empleado contra un
joven sin malicia y de condición libre.
[507]
Pa . A t te di perdant!
Gn. Q uid ille quaeso?
Thr. Perditus.
Risu om nes qui aderant emoriri. D enique
m etuebant om nes iam me.
Gn . H aud iniuria.
T h r . Sed heus tu! Purgon ego me de istac Thaidi,
quod eam me amare suspicatast?
Gn . N il minus. 435
Im m o auge mage suspicionem.
Th r . Quor?
Gn . Rogas?
Scin, si quando illa m entionem Phaedriae
facit aut si laudat, te u t male urat?
Th r . Sentio.
Gn . Id u t ne fiat haec res solast remedio:
ubi nom inabit Phaedriam, tu Pamphilam 440
continuo; siquando illa dicet: «Phaedriam
intro mittam us comissatum», Pamphilam
cantatum prouocem us; si laudabit haec
illius formam, tu huius contra. Denique
par pro pari referto quod eam mordeat. 445
Th r . Siquidem m e amaret, tum istuc prodesset,
[Gnatho.
Gn. Q uando illud quod tu das exspectat atque amat,
iam dudum te amat, iam dudum illi facile fit
quod doleat; m etuit semper quem ipsa nunc
[capit
fructum nequando iratus tu alio conferas. 450
Th r . Bene dixti, ac mihi istuc n on in m entem uenerat.
Gn. Ridiculum! N on enim cogitaras. Ceterum
idem hoc tute melius quanto inuenisses, Thraso!
[508]
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Que los dioses te confundan!
G natón . Dime, ¿y él qué?
T r a só n . H echo polvo. Todos los asistentes se m orían de
risa; en fin, ya todos m e temían.
G n a t ó n . N o sin razón.
T r a só n . Pero, oye, ¿tengo que pedirle disculpas a Taide
(435) porque sospecha que estoy enam orado de la mucha
cha?
G n a t ó n . En absoluto. Al contrario, incrementa sus sospe
chas.
T r a só n . ¿Para qué?
G n a t ó n . ¿Me lo preguntas? Si alguna vez m enciona o elo
gia a Fedrias, ¿no sabes lo que te revienta?
T r a s ó n . Me doy perfecta cuenta.
G n a t ó n . Para evitar que esto suceda sólo hay un remedio:
(440) cuando él nom bre a Fedrias, tú a Pánfila en el acto; si
se le ocurre decir: «Traigamos a Fedrias a cenap>; tú: «Invi
temos 'a Pánfila a cantar»; si ella elogia la belleza del uno,
tú, a tu vez, la de la otra. En resumidas cuentas, (445) de
vuélvele golpe por golpe y procura que le escueza.
T r a só n . Si de verdad m e amase, en ese caso sí sería útil ese
remedio, G natón.
G n a t ó n . D ado que ella anhela y quiere tus regalos, eso sig
nifica que ya hace tiem po que te quiere, ya hace tiempo
que te resulta fácil hacerla sufrir; teme constantem ente que
la cosecha que recoge ella ahora, (450) la lleves, si te enfa
das, a otro granero.
T r a s ó n . Has dicho bien, y eso n o se me había ocurrido a
mí.
G n a t ó n . ¡Qué gracioso! Porque n o te habías parado a pen
sarlo; en otro caso, tú m ism o hubieras caído en la cuenta y
m ucho m ejor que yo, Trasón.
I I I 2 Ta id e , T r a só n , G n a t ó n , Pa r m e n ó n , P itíade .
[509]
Th r . O Thais mea, 455
m eum sauium, quid agitur? Ecquid nos amas
de fidicina istac?
Pa . Q uam uenuste! Q uod dedit
principium adueniens!
Th . Plurim um m erito tuo.
G n . Eamus ergo ad cenam. Q uid stas?
Pa . Em alterum.
Ex hom ine hunc natum dicas?
Th . Vbi uis, n on moror. 460
Pa . Adibo atque adsimulabo quasi nunc exeam.
Ituran, Thais, quopiam es?
Th . Ehem, Parmeno!
Bene fecisti; hodie itura...
Pa . Quo?
Th . Quid, hunc n o n uides?
Pa . Video et m e taedet. Vbi uis, dona adsunt tibi
a Phaedria.
Th r . Q uid stamus? Q u o r non imus hinc? 465
Pa . Quaeso hercle u t liceat, pace quod fiat tua,
dare huic quae uolum us, conuenire et conloqui.
T h r . Perpulchra credo dona aut nostri similia.
Pa . Res indicabit. Heus! Iubete istos foras
exire, quos iussi, ocius. Procede tu huc. 470
Ex Aethiopiast usque haec.
Thr. H ic sunt tres minae.
[510]
T r a s ó n . O h, Taide mía, vida m ía61, ¿qué tal? ¿Nos quieres
u n poquito p o r esa lirista?
P a r m e n ó n . (Aparte.) ¡Qué galantería! ¡Qué forma de salu
dar!
T a id e . Muchísimo, porque te lo mereces.
G n a t ó n . Vayamos, pues, a cenar. (A T a id e .) ¿A qué espe
ras?
P a r m e n ó n . (Aparte.) A hí está el otro. (460) ¡Cualquiera diría
que es de raza humana!
T a id e . C uando quieras; p o r m í n o tenéis que esperar.
P a r m e n ó n . (Aparte.) M e acercaré y haré como que salgo
ahora de casa. (A Í a i d e .) Taide, ¿vas a ir a algún sitio?
T a id e . ¡Oh! ¡Parmenón! Has sido m uy amable62. H o y voy a
ir...
P a r m e n ó n . ¿Adonde?
T a id e . (En bajo, señalando al soldado.) ¿Cómo? ¿No lo ves?
P a r m e n ó n . Lo veo y m e da náuseas. (En alto.) C uando quie
ras, están a tu disposición los regalos de Fedrias.
T r a s ó n . (465) ¿A qué esperamos? ¿Por qué n o nos vam os de
aquí?
P a r m e n ó n . (A T r a s ó n .) Te pido, por Hércules, que se nos
permita, con tu autorización, hacerle entrega a Taide de lo
que queremos, tener u n encuentro con ella, celebrar una
entrevista con ella.
T r a s ó n . (Con ironía.) ¡Preciosísimos regalos, supongo, y pa
recidos al nuestro!
P a r m e n ó n . Los hechos lo dirán. (Gritando hacia el interior de
la casa.) ¡Eh, haced salir afuera (470) a los esclavos que os
dije, deprisa! (A la esclava negra, cuando sale.) Tú, ven aquí.
N ada m enos que de Etiopía viene ésta.
T r a s ó n . Aquí no hay más de tres minas63.
61 Lit. ‘beso’. Es el único ejem plo terenciano de este térm ino de ternura fre
cuente en Plauto.
62 ¿De qué da las gracias Taide? D onato sugiere que Taide, sorprendida por
la repentina aparición de Parm enón, sólo puede ofrecer un cum plido vacío.
En todo caso parece evidente que Taide pretende librarse de la inoportuna
presencia del esclavo.
63 C antidad ridicula, pues el precio m edio de un esclavo oscilaba entre las
veinte (cfr. A d. 191) y treinta m inas (cfr. Pborm, 557).
[5Π]
G n . Vix.
Pa . Vbi tu es, Dore? Accede huc. Em eunuchum tibi.
Q uam liberali facie, quam aetate integra!
Τη . Ita me di am ent, honestust.
Pa . Q uid tu ais, Gnatho?,
N um quid habes quod contemnas? Q uid tu
[autem, Thraso? 475
Tacent: satis laudant. Fac periclum in litteris,
fac in palaestra, in musicis; quae liberum
scire aequom st adulescentem, sollertem dabo.
Th r . Ego illum eunuchum , si opus siet, uel sobrius...
Pa . Atque haec qui misit n on sibi soli postulat 480
te uiuere et sua causa excludi ceteros,
neque pugnas narrat neque cicatrices suas
ostentat neque tibi obstat, quod quidam facit;
uerum ubi m olestum n o n erit, ubi tu uoles,
ubi tem pus tibi erit, sat habet si tum recipitur. 485
Th r . Adparet seruom h unc esse dom ini pauperis
miserique.
G n . N am hercle nem o posset, sat scio,
qui haberet qui pararet alium, hunc perpeti.
Pa . Tace tu, quem te ego esse infra infimos omnis
[puto
hom ines; nam qui huic anim um adsentari
[induxeris, 490
e flamma petere te cibum posse arbitror.
T h r . Iamne imus?
Th . H os prius intro ducam et quae uolo
simul imperabo; poste continuo exeo.
Thr. Ego hinc abeo; tu istanc opperire.
Pa . H aud conuenit
una ire cum amica im peratorem in uia. 495
Th r . Q uid tibi ego m ulta dicam? D om ini similis es.
[512]
G n a t ó n . C om o mucho.
P a r m e n ó n . (Alfalso eunuco.) ¿Tú, dónde estás, Doro? Acér
cate aquí. (A T a id e .) Aquí tienes al eunuco. Mira qué no
ble apariencia y qué flor de juventud.
T a id e. ¡Por los dioses, que es hermoso!
P a r m e n ó n . Dime, G natón. (475) ¿Tienes alguna crítica que
hacerle? ¿Y tú Trasón? Callan: es elogio suficiente. (A Tai-
d e .) Examínalo de literatura, de gimnasia, de música. Lo
que debe saber u n joven libre, te garantizo que lo sabe.
T r a s ó n . A ese eunuco, si fuera preciso, hasta sin haber pro
bado una gota de vino, le voy a64...
P a r m e n ó n . (480) Y el que te envió estos regalos n o preten
de que vivas sólo para él ni que p o r él cierres la puerta a los
demás; y n o cuenta sus batallas ni exhibe sus cicatrices ni
te crea problemas com o hace cierta persona, sino que cuan
do no te importe, cuando tú quieras, (485) cuando te ven
ga bien, entonces se conform a con ser recibido.
T r a s ó n . Se ve que es esclavo de u n amo pobre y miserable.
G n a t ó n . Porque, desde luego, nadie que tuviese dinero para
comprarse otro esclavo podría soportar a éste, estoy seguro.
P a r m e n ó n . Cállate tú, a quien considero yo el más misera
ble de todos los miserables; pues, si has podido decidirte a
adular a semejante personaje, (490) creo que serías capaz de
robar com ida en una pira65.
T r a s ó n . ¿N os vam os ya?
T a id e . (Señalando a los esclavos.) Primero los llevaré a casa y
daré las órdenes precisas; después salgo inmediatamente.
(Entra en casa con elfalso eunucoy la esclava etíope.)
T r a s ó n . (A G n a t ó n .) Yo me voy. Tú espérala.
P a r m e n ó n . (Con ironía.) N o está bien (495) que un general
vaya por la calle acom pañado p o r su amiga.
T r a s ó n . ¿Para qué voy a gastar mucha saliva? Eres igual que
tu amo. ( P a r m e n ó n sale)bb.
[513]
G n . Hahahae!
Th r . Q uid rides?
Gn . Istuc quod dixti m odo,
et illud de Rhodio dictum quom in m entem
[uenit.
Sed Thais exit.
Thr. Abi prae, curre, u t sint dom i
parata.
Gn . Fiat.
Th . Diligenter, Pythias, 500
fac cures, si Chrem es hoc forte aduenerit,
ut ores prim um u t m aneat; si id non
[com m odum st,
u t redeat; si id n o n poterit, ad me adducito.
P y. Ita faciam.
Th . Q uid? Q uid aliud uolui dicere?
Ehem! Curate istam diligenter uirginem; 505
dom i adsitis facite.
Thr. Eamus.
Th . Vos me sequimini.
III 3 C hrem es P y t h ia s
[514]
G n a t ó n . ¡Ja, ja, ja!
T r a só n . ¿De qué te ríes?
G n a t ó n . De lo que acabas de decir y de la anécdota del ro-
dio, que me vino a la mente... Pero sale Taide.
T r a s ó n . Vete delante. Corre67, encárgate de que to d o esté
preparado en casa.
G n a tó n . (500) De acuerdo. (G n a t ó n salepor la derecha.)
T aide. (Saliendo de casa, acompañada por unas esclavaséS, ha
blando con P itía d e.) N o te olvides, Pitíade, si p o r casuali
dad viniera Cremes69, de rogarle en prim er lugar que me es
pere; si no le viene bien, que vuelva más tarde; y si n o le es
posible, llévalo a verme.
P itíade . Así lo haré.
T aide. ¿Qué más? ¿Qué más quería decirte? (505) ¡Ah, sí!
Cuida con esmero a la muchacha; no os mováis de casa.
(P itía d e entra en casa)70.
T r a só n . Vámonos.
T aide. (A sus criadas.) Vosotras, seguidme. (T ra só n , Taidejv
sus esclavas salen por la derecha.)
I ll 3 C rem es , P itíade
67 D ado que en los restantes casos en que aparece curre, se dice a un escla
vo (Hec. 359, 443, 719, 808, A d . 354), la m ayoría de los editores aceptan la en
m ienda de Palmerario cura.
68 Cfr. 506 y 581.
69 Se trata del supuesto herm ano de Panfila, del que se habló en los w . 203-206
y al que se nom bra aquí por prim era vez.
70 N o está claro si Pitíade entra en casa para salir en 531, cuando Cremes
llama a casa de Taide, o, com o sugiere el encabezam iento de la próxim a esce
na, perm anece en escena en u n segundo plano durante el siguiente m onólogo
de Cremes.
71 D ado que Taide y sus criadas salen por la derecha, parece natural que
Cremes entre por la izquierda. Pero posiblem ente no viene del cam po, donde
tiene una finca (v. 519), a la que tiene que ir al día siguiente (v. 533), sino de
una casa que tiene en la ciudad, donde se encuentra la nodriza que reconoce
rá a Panfila (v. 807): cfr. n. 116.
[515]
iam tum quom prim um iussit me ad se accersier. 510
Roget quis: «Quid [rei] tibi cum illa?» Ne noram
[quidem.
Vbi ueni, causam u t ibi m anerem repperit;
ait rem diuinam fecisse [se] et rem seriam
uelle agere mecum . Iam tum erat suspicio
dolo malo haec fieri omnia. Ipsa accumbere 515
mecum , m ihi sese dare, serm onem quaerere.
Vbi friget, huc euasit, quam pridem pater
m ihi et m ater m ortui essent. Dico, iamdiu.
Rus Sunii ecquod habeam et quam longe a mari.
Credo ei placere hoc; sperat se a me auellere. 520
Postremo, ecqua inde parua periisset soror;
ecquis cum ea una; quid habuisset quom perit;
ecquis eam posset noscere. H aec quor quaeritet?
Nisi si illa forte quae olim periit paruola
soror, hanc se intendit esse, u t est audacia. 525
Verum ea si uiuit annos natast sedecim,
no n maior; Thais quam ego sum maiusculast.
Misit porro orare u t uenirem serio.
Aut dicat quid uolt aut molesta ne siet.
N on hercle ueniam tertio. Heus, heus! Ecquis hic? 530
Ego sum Chremes.
Py. O capitulum lepidissim um !
Ch. Dico ego m i insidias fieri?
Py. Thais maxum o
te orabat opere u t cras redires.
[516]
ta de socavar m i resistencia, (510) ya desde la prim era vez
que me m andó a llamar! Quizás alguien podría preguntar
me: ¿Qué relación tienes con ella? Ni siquiera la conocía.
C uando llegué, encontró un pretexto para hacerme que
dar72. Dice que había hecho u n sacrificio y que quería ha
blar conm igo de un asunto im portante. Ya entonces tenía
yo la sospecha (515) de que todo lo hacía de mala fe. Ella
se recuesta a m i lado, m e colma de atenciones, busca con
versación. C uando ésta languidece, me sale con la pregun
ta de que cuánto tiem po hacía que habían m uerto mi pa
dre y m i madre. Le respondo que mucho. Quiere saber si
tengo una finca en Sunio y a qué distancia del mar. (520)
Supongo que le gusta y confía en arrebatármela. Finalmen
te, me pregunta si había sido raptada allí una herm ana mía
de pequeña, si había alguien con ella, qué llevaba puesto al
ser raptada, si había alguien que pudiera reconocerla. ¿Para
/qué tantas preguntas, com o no sea que ella, dada su auda
cia, pretenda ser esta herm ana mía que fue raptada de pe-
queñita? (525) Pero, si está viva, tiene ahora dieciséis años,
no más. Taide, en cambio, es u n poco m ayor que yo. Lue
go me envió un mensaje para rogarme encarecidamente
que viniera, iQ ue me diga lo que quiere o que deje de im
portunarme! (530) Por Hércules, que no volveré p o r terce
ra vez. (Llamando a casa de T a id e .) ¡Eh, eh! ¿Hay alguien
aquí? Soy yo, Cremes.
P itía d e . (Saliendo de casa73, acompañada probablementepor Do-
r ía d e ) 74. ¡Oh, corazoncito lindísimo!
C r e m e s . (Aparte.) ¿No digo yo que se me tiende u n a em
boscada?
P itía d e . Taide te mega encarecidamente que vuelvas mañana.
72 Se ha querido ver una contradicción entre este relato que hace Cremes
de su anterior visita a Taide y las palabras de ésta en w . 203-206 que parecen
implicar que todavía había hablado con Cremes. Tal contradicción, si real
m ente existe, podría deberse a la supresión del prólogo expositivo del mode
lo, en el que quizás se aludiría a dicha entrevista.
73 Cfr. n. 70.
74 N o hay ninguna indicación escénica del punto en que Doríade entra en
escena. Barsby, sin embargo, prefiere pensar que sale de casa en 538 para cum
plir las órdenes que en ese m om ento le da Pitíade.
[517]
Ch . R us eo.
Py. Fac amabo.
Ch . N on possum, inquam.
P y. At tu apud nos hic mane
dum redeat ipsa.
Ch . N il minus.
P y. Quor, m i Chremes? 535
Ch. M alam rem hinc ibis?
P y. Si istuc ita certumst tibi,
amabo u t illuc transeas ubi illast,
Ch . E o.
Py. Abi, Dorias, cito hunc deduce ad militem.
III4 A n t iph o
[518]
C r e m e s . Me voy al cam po75.
P itía d e . Vuelve, cariño.
C r e m e s . N o p u ed o, te digo.
P itía d e . Pues espera tú aquí en nuestra casa (535) a que vuel-
va ella76.
C r e m e s.Por nada del m undo.
P it ía d e . ¿Por qué n o , C rem es m ío?
C r e m e s. Vete al infierno.
P itía d e . Si ésa es tu determinación, te ruego, cariño, que te
acerques a donde está ella.
C r e m e s. De acuerdo.
P itía d e . Vamos, Doríade, deprisa, acompáñalo a casa del
soldado77. (C r e m e s y D o r í a d e salen por la derecha; P it ía d e
entra en casa.)
III4 A n tifó n
75 Estas palabras de Cremes parecen implicar que no viene del cam po: cfr.
n. 71.
76 C o m o observa M arouzeau (1942-1949: 260 n. 2) Pitíade le da las ins
trucciones de Taide (cfr. 502-503), pero en orden inverso.
77 Obsérvese que Taide había encargado a la propia Pitíade acom pañarlo a
casa del soldado (503). Quizás hay que ver la razón de esta pequeña inconse
cuencia en que D oríade debe ser una adición terenciana y hay que suponer
que en el original de M enandro era Pitíade la que acom pañaba a Crem es: cfr.
Introducción de la comedia, pág. 454.
78 Sabemos por D onato (ad Eun. 539) que Antifón es creación de Terencio:
cfr. Introducción de la comedia, pág. 454.
79 H ay que suponer que llega del puerto. Además, así no se encontraría con
Cremes y Doríade, que acaban de salir por la derecha.
80 Cfr. n. 28 de L a andriana.
81 E n prenda, para garantizar que pagarían el escote correspondiente.
[519]
idque adeo uisam si domist. Quisnam hinc ab
[Thaide exit? 545
Is est an non est? Ipsus est. Quid hoc hominist?
[Qui hic ornatüst?
Quid illud malist? Nequeo satis mirari neque
[conicere;
nisi, quidquid est, procul hinc lubet prius quid
[sit sciscitari.
III5 C h a e r e a A n t ip h o
[520]
dado el encargo de buscarlo (545) y precisamente por ello
voy a ver si está en casa. (Viendo salir a Q u é r e a s disfrazado
de eunuco de casa de T a id e .) ¿Quién sale de casa de Taide?
¿Es él o no es él? Claro que es él. ¿Qué clase de hombre es
ése? ¿Qué atuendo es ése? ¿Qué calamidad es ésa? Ni salgo
de mi asombro ni soy capaz de hallar alguna explicación.
Pero, sea lo que sea, voy a retirarme un poco pues me ape
tece descubrir antes de qué se trata.
III 5 Q u é r e a s , A n t if ó n
[52.1]
An . Narra istuc quaeso quid sit.
Ch . Im m o ego te obsecro hercle ut audias.
Nostin hanc quam amat frater?
An . Noui; nempe, opinor, Thaidem.
Ch . Istam ipsam.
An . Sic commemineram.
Ch. Quaedam hodie est ei dono data
uirgo. Q uid ego eius tibi nunc faciem praedicem
[aut laudem, A ntipho, 565
quom ipsum me noris quam elegans form arum
[spectator siem?
In hac commotus sum.
An . A in tu?
Ch . Primam dices, scio, si uideris.
Q uid m ulta uerba? Amare coepi. Forte fortuna
[domi
erat quidam eunuchus quem mercatus fuerat
[frater Thaidi,
neque is deductus etiamdum ad eam. Submonuit
[me Parm eno 570
ibi sernos quod ego arripui.
An . Q uid id est?
Ch . Tacitus citius audies:
u t uestem cum illo m utem et pro illo iubeam
[me illoc ducier.
An . Pro eunuchon?
Ch . Sic est.
An . Q uid ex ea re tandem u t
[caperes commodi?
Ch. Rogas? Viderem, audirem, essem una quacum
[cupiebam, Antipho.
N um parua causa aut praua ratiost? Traditus
[sum mulieri. 575
Illa ilico ubi me accepit, laeta uero ad se abducit
[domum ;
com m endat uirginem.
An . Quoi? Tibine?
Ch . Mihi.
An . Satis tuto tamen?
[522]
A n t i f ó n . Te mego que m e cuentes, por favor, lo que sucede.
Q u é r e a s . Al contrario, p o r Hércules, soy yo el que te supli
ca que me escuches. (Mirando hacia la casa de T a id e .) ¿Co
noces a la amante de m i hermano?
A n tifó n .Sí . Supongo que se trata de Taide, naturalmente.
Q u éreas. Exacto.
A n t if ó n . E so m e parecía.
Q u éreas. H oy le regalaron (565) una muchacha: ¿para qué
te voy a elogiar o alabar su hermosura, Antifón, cuando tú
sabes qué gusto más refinado tengo para juzgar la belleza?
Ésta me ha dejado impresionado.
A n t i f ó n . ¿De verdad?
Q u é r e a s . Le darás la palma, estoy seguro, cuando la veas.
En dos palabras, me enamoré de ella. Por suerte había en
casa un eunuco que había com prado m i herm ano para Tai-
de (570) y al que todavía no habían llevado a su casa. En
tonces Parmenón, m i esclavo, m e hizo u n a sugerencia que
yo atrapé al vuelo.
A n t i f ó n . ¿De qué se trata?
Q u é r e a s . Callado, lo sabrás antes: que intercambiara mis
ropas con él y me hiciera conducir allí en su lugar.
A n t i f ó n . ¿En lugar del eunuco?
Q u é r e a s . Efectivamente.
A n t i f ó n . ¿Y qué ventaja sacarías de ello, en definitiva?
Q u é r e a s . ¿Me lo preguntas? La vería, la oiría, estaría con
quien deseaba, A ntifón. (575) ¿Acaso te parece u n motivo
insignificante o una m ala razón? Me entregaron a Taide.
Y ella, en cuanto m e recibe, m e lleva verdaderamente con
tenta a su casa y me confía la custodia de la muchacha.
A n t i f ó n . ¿A quién? ¿A ti?
Q u é r e a s . Sí , a mí.
A n t i f ó n . (Con ironía.) ¡En buenas manos la puso!
[52-3]
Ch . Edicit ne uir quisquam ad eam adeat et m ihi ne
[abscedam imperat;
in interiore parti ut maneam solus cum sola.
[Adnuo
terram intuens modeste.
An . Miser.
Ch . «Ego»
<Ego» ir
inquit «ad cenam hinc eo.» 580
A bducit secum ancillas; paucae quae circum
[illam essent m anent,
nouiciae puellae. C ontinuo haec adornant u t
[lauet.
A dhortor properent. D um adparatur, uirgo in
[conclaui sedet
suspectans tabulam quandam pictam; ibi inerat
[pictura haec, Iouem
quo pacto Danaae misisse aiunt quondam in
[gremium im brem aureum. 585
Egomet quoque id spectare coepi et, quia
[consimilem luserat
iam olim ille ludum , inpendio magis animus
[gaudebat mihi,
deum sese in hom inem conuortisse atque in
[alienas tegulas
uenisse clanculum per inpluuium fucum factum
[mulieri..
At quem deum! «Qui templa caeli sum m a sonitu
[concutit.» 590
Ego hom uncio hoc n on facerem? Ego illud uero
[ita feci... ac lubens.
[524]
Q uéreas . Me ordena que ningún hom bre se acerque a ella y
a mí me m anda que n o me separe de ella, que perm anezca
a solas con ella en la parte interior de la casa. Asiento con
la cabeza, (580) m irando hum ildem ente al suelo.
A n t if ó n . (Con ironía) iPobre!
Q uéreas . «Yo», dice, «me voy a cenar fuera.» Se lleva consigo
a las criadas; sólo quedan unas pocas para atenderla, unas
chiquillas recién compradas84. Inm ediatam ente le preparan
el baño; les animo a que se den prisa; mientras hacen los
preparativos, la muchacha permanece sentada en su alcoba
contem plando u n cuadro, que representaba la leyenda que
cuenta cóm o Júpiter (585) descargó u n día en el seno de
Dánae una lluvia de oro85. También yo me puse a mirarlo
y, como ya en su día el dios había gastado una brom a se
mejante, tanto más se desbordaba m i alma de alegría, al
pensar que u n dios se había transformado en hom bre y ha
bía penetrado en una m orada ajena86 a escondidas por el
impluvio para engañar a una mujer. (590) ¡Y qué dios! «El
que hace tem blar con su trueno las más elevadas regiones
del cielo»87. ¿Y un m onigote com o yo no iba a hacer lo
fe ]
D um haec m ecum reputo, accersitur lauatum
[interea uirgo.
Iit, lauit, rediit. Deinde eam in lecto illae
[conlocarunt.
Sto exspectans siquid mi imperent. Venit una:
[«Heus tu», inquit «Dore!
Cape hoc flabellum; uentulum huic sic facito,
[dum lauamur; 595
ubi nos lauerimus, si uoles, lauato.» Accipio tristis.
An . T um equidem istuc os tuom inpudens uidere
[nimium uellem,
qui esset status, flabell<ul>um tenere te asinum
[tantum.
Ch . Vix elocutast hoc, foras simul omnes proruont se,
abeunt lauatum , perstrepunt, ita u t fit dom ini
[ubi absunt. 600
Interea som nus uirginem opprimit. Ego limis
[specto
sic per flabellum clanculum; simul alia
[circumspecto,
satin explorata sint. Video esse. Pessulum ostio
[obdo.
An . Q uid tum?
Ch . Q uid «quid tum», fatue?
An . Fateor.
Ch. A n ego occasionem
mi ostentam, tantam, tam breuem, tam optatam,
[tam insperatam 605
amitterem? T um pol ego is essem uero qui
[simulabar.
An . Sane hercle u t dicis. Sed interim de symbolis
[quid actumst?
Ch. Paratumst.
An . Frugi es. Vbi? Domin?
Ch . Im m o apud libertum Discum.
An . Perlongest; sed tanto ocius properemus. M uta
[uestem.
[526]
mismo? iVaya que si lo hice, y con qué placer! Mientras m e
hago estas reflexiones para mis adentros, vienen a buscar a
la muchacha para el baño. Va, se baña, regresa; después la
colocaron en la cama. Yo perm anezco de pie, esperando, a
que me den alguna orden. Se acerca una y dice: «Eh, tú,
Doro, (595) coge ese abanico y dale u n poquito de aire,
(imitando la acción de abanicar) así, mientras nos bañam os;
cuando acabemos de bañarnos, si quieres, báñate.» Lo cojo
con cara de pena.
A n t if ó n . ÍEn ese m o m en to cuánto que me hubiera gus
tado ver tu cara de sinvergüenza y la postura que adop
tabas, a u n asnazo com o tú con u n abaniquito en la
m ano!
Q uéreas . Apenas acabó de hablar, todas a la vez se precipi
tan fuera de la habitación, (600) van a bañarse, arm an jaleo,
como sucede siempre que los amos están fuera de casa. E n
tre tanto el sueño se apodera de la muchacha; yo la m iro
con el rabillo del ojo, (haciendo el correspondiente ademán) así,
a través del abanico, con disimulo; a la vez echo una mira
da alrededor para com probar si todo lo demás está tran
quilo; veo que sí; echo el cerrojo a la puerta.
A n t if ó n . ¿Y qué pasó?
Q uéreas . ¿Cóm o que «y qué pasó»? ¡Tonto!
A n t if ó n . Sí, lo reconozco.
Q uéreas . ¿Iba yo a desaprovechar la oportunidad que se m e
presentaba, (605) tan grande, tan fugaz, tan deseada, tan
inesperada? En ese caso, por Pólux, si que hubiera sido de
verdad el personaje que representaba.
A n t if ó n . Claro que es cierto, por Hércules. Pero, a todo
esto, ¿qué ha sido de la cena a escote?
Q uéreas . Todo está preparado.
A n t if ó n . Eres maravilloso. ¿Dónde? ¿En casa?
Q uéreas . N o, en casa del liberto Disco.
A n t if ó n . Está m uy lejos. Pero razón de más para darnos pri
sa. Cám biate de ropa.
[52 7 ]
Ch . Vbi m utem ? Perii; nam dom o exsulo nunc:
[metuo fratrem 610
ne intus sit; porro autem pater ne rure redierit iam.-
An . Eamus ad me, ibi proxumumst ubi mutes.
Ch. Recte dicis.
Eamus; et de istac simul, quo pacto porro possim
potiri, consilium uolo capere una tecum.
An . Fiat.
IV 1 D orias
[528]
Q uéreas. (610) ¿Dónde puedo cambiarme? Estoy perdido,
pues en este m om ento estoy desterrado de mi casa. Temo
que m i herm ano esté dentro y tam bién que mi padre haya
regresado ya del campo.
A n t i f ó n . Vayamos a m i casa; es el sitio más cercano en que
puedes cambiarte.
Q u é r e a s . Tienes razón. Vayamos; y, en cuanto a la mucha;-
cha, quiero aprovechar la ocasión para planear contigo el
procedim iento para adueñarm e de ella en el futuro.
A n t i f ó n . De acuerdo. (Salenpor la izquierda)u .
IV 1 D o r ía d e
[529]
IV 2 P h a e d r ia < D o r ia s >
IV 3 P y t h ia s D o r ia s P h a e d r ia
IV 3 P itíade , D o r ía d e , Fedrias
gico que hubiera entrado en casa a guardar las joyas (cfr. 726) y de hecho no
hay ninguna indicación en el texto de que vea a Fedrias acercarse n i de que
él note su presencia. Pero tam poco hay indicación de que entre o salga antes
de 656 p o r lo que los editores suelen adm itir su presencia en el escenario, en
un segundo plano, durante el m onólogo de Fedrias y el inicio de la conversa
ción de este últim o y Pitíade, pese a que los m anuscritos no incluyen a D o
ríade en el encabezam iento de la escena IV 2.
90 N o está claro en qué posición (lit. ‘línea’) pensaba Terencio. D o n ato ha
bla de que son cinco las «líneas» del amor: quinque lineae perfectae sunt ad amo
rem: prima nisus, secunda adloquii, tertia tactus, quarta osculi, quinta coitus. La «úl
tima posición» sería p o r tanto la que sólo permitiría ver al ser amado.
[531]
Ph . Peril·, hoc quid sit uereor.
Ρ υ. Q uin etiam insuper scelus, postquam ludificatust
[uirginem, 645
uestem om nem miserae discidit, tum ipsam .
[capillo conscidit.
Ph . Hem?
Py. Q ui nunc si detur mihi,
u t ego unguibus facile illi in oculos inuolem
[uenefico!
Ph . Nescioquid profecto absente nobis turbatum st
[domi.
Adibo. Q uid istuc? Q uid festinas? A ut quem
[quaeris, Pythias? 650
Py. Ehem, Phaedria! Egon? Q uem quaeram? In’ hinc
[quo dignu’s cum donis tuis
tam lepidis?
Ph . Q uid istuc est rei?
Py. Rogas me? E unuchum quem dedisti nobis quas
[turbas dedit!
Virginem quam erae dono dederat miles, uitiauit.
Ph . Q uid ais?
Py. Perii.
Ph . Tem ulenta’s.
Py. Vtinam sic sint qui mihi male uolunt! 655
D o r . Au, obsecro, mea Pythias! Q uod istuc nam
[m onstrum fuit?
Ph . Insanis: qui istuc facere eunuchus potuit?
Py. Ego illum nescio
qui fuerit; hoc quod fecit, res ipsa indicat.
Virgo ipsa lacrumat neque, quom rogites, quid
[sit audet dicere.
Ille autem bonus uir nusquam apparet. Etiam
[hoc misera suspicor, 660
[532.]
Fedrias . (Aparte.) ¡Ay de mí! M e da m iedo pensar en lo que
puede significar eso.
Pitíade . (645) Y encim a el m uy canalla, después de ultrajar a
la muchacha, le rasgó a la pobre todo el vestido y le arran-.
có los cabellos91.
Fedrias . (Aparte.) ¿Eh?
Pitíade . Si ahora cayera en mis manos, ¡con qué gusto le sa
caría los ojos con mis uñas a ese canalla!92.
Fedrias . (Aparte.) ¡Seguro que ha habido algún lío en casa
durante m i ausencia! (650) Me acercaré. (A Pitíade .) ¿Qué
sucede? ¿Por que estás tan agitada? Y ¿a quién buscas, Pi
tíade?
P itíade . ¡Oh, Fedrias! ¿Yo? ¿Que a quién busco? ¿Quieres
irte adonde te mereces con tus magníficos regalos?
F edrias . ¿Qué ocurre?
Pitíade . ¿Me lo preguntas? El eunuco que nos regalaste,
¡vaya lío que armó! H a violado a la muchacha que el sol
dado regaló a m i ama.
Fedrias . ¿Qué dices?
Pitíade . (655) ¡Pobre de mí!
Fedrias . ¡Estás borracha!
P itíade . ¡Ojalá así estuvieran93 todos mis enemigos!
D o r ía d e . ¡Ay, por favor, querida Pitíade! ¿Qué prodigio es
ése?94.
Fedrias . Estás loca: ¿cómo pudo hacer tal cosa u n eunuco?
Pitíade . Yo qué clase de hom bre era no lo sé; lo que hizo, lo
m uestran los hechos. La propia muchacha no deja de llorar
y, si le preguntas, no se atreve a decir qué ha pasado. (660)
Y esa buena pieza no aparece p o r ninguna parte. Hasta ten-
91 Tal y com o lo cuenta Pitíade, parece que Fedrias, después de violar a Pán-
fila, se ha ensañado con ella y que no se trata sim plem ente de la violencia del
m om ento de la violación. Quizás hay que pensar en una exageración o im
precisión de Pitíade, desconcertada por la gravedad del asunto. El hecho ya lo
notó D onato: E t mire «postquam ludificatus est, conscidit» dixit, cum ille uidelicet
dum uirgo reluctatur, hocfecerit.
92 Lit. ‘a ese brujo’.
93 Borrachos, pero borrachos de desesperación, com o señala D onato.
M Creem os que monstrum n o se refiere al eunuco, sino al hecho de que un
eunuco viole a una joven.
[533]
aliquid dom o abeuntem abstulisse.
Ph . Nequeo mirari satis
quo ille abire ignauos possit longius, nisi si
[dom um
forte ad nos rediit.
Py. Vise am abo n u m sit.
Ph . Iam faxo scies.
D o r . Perii, obsecro! Tam infandum facinus, mea tu,
[ne audiui quidem.
Py. A t pol ego amatores audieram mulierum esse eos
[maxumos, 665
sed nil potesse; uerum miserae n o n in m entem
[uenerat;
nam illum aliquo conclusissem neque illi
[commisissem uirginem.
[534]
go la sospecha, pobre de mí, de que, al marcharse, se ha lle
vado algo de casa.
Fedrias . Me extrañaría m ucho que ese bellaco pueda ir muy
lejos, si es que no ha regresado ya a nuestra casa.
Pitíade . Ve a ver, cariño, si está dentro.
Fedrias . A hora mismo lo sabrás. (Entra en casa.)
D o r ía d e . ¡Ay, pobre de mí! D e una infamia semejante, que
rida mía, ni siquiera había oído hablar.
P itíade . (665) Pues yo, p o r Pólux, había oído decir que los
eunucos eran los mayores enamorados de las mujeres, pero
que eran impotentes. La verdad es que n o se me había pa
sado tal cosa por la cabeza, pues, si no, lo hubiese encerra
do en algún sitio o n o le hubiera confiado la custodia de la
muchacha.
[535]
Ph . H unc scilicet.
P y. Quis hie est hom o?
Ph . Q ui ad uos deductus hodiest.
P y. H unc oculis suis
nostram m num quam quisquam uidit, Phaedria.
Ph . N on uidit?
P y. A n tu hunc credidisti esse, obsecro,
ad nos deductum ?
Ph . Nam que alium habui neminem.
P y. Au! 680
Ne com parandus hicquidem ad illumst: ille erat
honesta facie et liberali.
Ph . Ita uisus est
dudum , quia uaria ueste exornatus fuit.
N unc tibi uidetur foedus, quia illam n o n habet.
P y. Tace obsecro; quasi uero paullum intersiet. 685
Ad nos deductus hodiest adulescentulus,
quem tu uidere uero uelles, Phaedria.
H ic est uietus, uetus, ueternosus senex,
colore mustelino.
Ph . H em ? Quae haec est fabula?
Eo rediges me u t quid egerim egomet nesciam? 690
Eho tu, em in ego te?
D o. Emisti.
Py. Iube m i denuo
respondeat.
Ph . Roga.
[536]
Fedrias . (Señalando a D o r o .) A éste, naturalmente.
P itíade . ¿Y quién es ese individuo?
Fedrias . El que llevaron hoy a vuestra casa.
Pitíade . A éste no lo vio ninguna de nosotras ni en pintura,-
Fedrias.
Fedrias . ¿N o lo vio?
Pitíade . ¿Es que tu creiste, por favor, que fue éste el que lle
varon hoy a nuestra casa?
Fedrias . Pues n o he tenido ningún otro.
P itíade . ¡Ay, p o r favor! (680) N o existe p unto de compara
ción entre el uno y el otro: el otro era hermoso y de aspec
to distinguido.
Fed r ia s . E so te lo pareció hace un rato, porque estaba ata
viado con ropa de varios colores96; ahora te parece feo, por
que no lleva esa ropa.
P itíade . (685) Cállate, p o r favor. ¡Como si hubiera poca di
ferencia entre ellos! El que llevaron hoy a nuestra casa era
u n jovencito, que de verdad te hubiera gustado ver, Fedrias.
Este es un viejo avejentado, envejecido97, decrépito, del co
lor de la comadreja98.
Fedrias . ¿Eh? ¿Qué historia es ésa? (690) ¿Me vas a hacer
creer que no sé lo que yo he hecho?99. (Aleunuco.) Oye, tú,
¿no te he com prado yo?
D o r o . Sí.
P itíade . Dile que me conteste a m í ahora.
F edrias . Pregúntale.
[537]
P y. Venisti hodie ad nos? Negat.
At ille alter uenit annos natus sedecim,
quem secum adduxit Parmeno.
Ph . Agedum hoc mi expedi
prim um : istam quam habes unde habes uestem?
[Taces? 695
M onstrum hominis, non dicturu3s?
D o. Venit Chaerea.
Ph . Fraterne?
D o. Ita.
Ph . Q uando?
D o. Hodie.
Ph . Q uam dudum ?
D o. M odo.
Ph . Quicum ?
D o. C um Parmenone.
Ph . Norasne eum prius?
D o. N on. [Nec quis esset um quam audieram dicier.]
Ph . Vnde igitur fratrem m eum esse seibas?
D o. Parmeno 700
dicebat eum esse. Is dedit m i hanc.
Ph . Occidi.
D o. M eam ipse induit; post una am bo abierunt foras.
Py. Iam satis credis sobriam esse m e et nil m entitam
[tibi?
Iam satis certumst uirginem uitiatam esse?
Ph . Age nunc, belua,
credis huic quod dicat?
Py. Q uid isti credam? Res ipsa indicat. 705
Ph . C oncede istuc paullulum , audin? Etiam [nunc]
[paullulum; sat est.
Dic dum hoc rursum: Chaerea tuam uestem
[detraxit tibi?
[538]
Pitíade . ¿Has ido hoy a nuestra casa? (D o r o lo niega con la
cabeza.) Dice que no. Pero el otro sí que fue, u n joven de
dieciséis años100, que llevó consigo Parmenón.
Fedrias . (A D o r o .) Vamos a ver, explícame prim ero esto:
(695) esa ropa que llevas ¿de dónde la has sacado? ¿Callas?
¿No vas a hablar, m onstruo de criatura?
D o r o . Vino Quéreas...
Fedrias . ¿Mi herm ano?101.
D o r o . Sí.
Fedrias . ¿Cuando?
D o r o . Hoy.
Fedrias . ¿Cuánto hace?
D o r o . Poco.
Fedrias . ¿Con quién?
D o r o . C on Parmenón.
Fedrias . ¿Lo conocías ya antes?
D o r o . No, [ni nunca había oído hablar de él].
Fedrias . Entonces ¿cómo sabías que era m i hermano?
D o r o . (700) Lo decía Parm enón. El fue quien m e dio esta
ropa.
F edrias . (Aparte.) ¡Estoy perdido!
D o r o . La m ía se la puso él; después salieron los dos juntos
a la calle.
Pitíade . ¿Te crees de una vez que ni estoy borracha n i te he
mentido? ¿Te convences de una vez de que la muchacha ha
sido violada?
F edrias . Vamos a ver, burra, (705) ¿vas a creer lo que él diga?
Pitíade . ¿Por qué he de creerle a él? Los hechos hablan por
sí mismos.
Fed r ia s . (A D o r o .) Retírate u n poquito hacia allá... ¿Me
oyes? U n poquito más todavía. Basta. Dímelo otra vez:
¿Quéreas te quitó tu ropa?
[539]
D o. Factum.
Ph . Et east indutus?
D o. Factum.
Ph . Et pro te hue deductust?.
D or. Ita.
Ph . Iuppiter magne! O scelestum atque audacem
[hominem!
P y. Vae mihi!
Etiam nunc non credis indignis nos [esse] inrisas
[modis? 710
Ph . M irum ni tu credas quod iste dicat. Q uid agam
[nescio.
Heus! Negato rursum. Possumne ego hodie ex
[te exsculpere
uerum? Vidistine fratrem Chaeream?
D o. N on.
Ph . N on potest
sine malo fateri, uideo. Sequere hac. M odo ait
[m odo negat.
Ora me.
D o. Obsecro te uero, Phaedria.
Ph . I intro nunciam . 715
D o . Oiei!
Ph . Alio pacto honeste quom odo hinc abeam
[nescio.
Actumst, siquidem tu me hic etiam, nebulo,
[ludificabere.
Py. Parmenonis tam scio esse hanc tech<i>nam
[quam me uiuere.
D o r . Sic est.
Py. Inueniam pol hodie parem ubi referam
[gratiam.
Sed nunc quid faciundum censes, Dorias?
D or. De istac rogas 720
uirgine?
Py. Ita, utrum praedicemne an taceam?
[540]
D o r o . Sí.
Fed r ia s . ¿Y se la puso?
D o r o . Sí.
Fedrias . (Señalando la casa de Ta id e .) ¿Y lo llevaron a esa
casa en tu lugar?
D o ría d e . A sí es.
Fedrias . ¡Gran Júpiter! ¡Qué canalla y qué osado!102.
Pitíade . ¡Ay de mí! (710) ¿Todavía n o te convences103 de que
hemos sido burladas de manera indigna?
Fedrias . ¡Milagro sería que tú n o creyeras lo que dice!
(Aparte.) N o sé qué hacer. (En bajo, a D o r o .) ¡Eh!, ahora
contesta que no. (En alto.) ¿Conseguiré hoy arrancarte la
verdad? ¿Has visto a m i herm ano Quéreas?
D o r o . N o.
Fedrias . Sin u n a zurra es incapaz de confesar la verdad, ya
lo veo. Sígueme. (A Pitíade .) Tan pronto dice que sí como
dice que no. (A D o r o .) (715) Suplícame.
D o r o . Ten piedad de mí, Fedrias.
Fedrias . Entra de una vez. (Lo golpea.)
D o r o . ¡Ay, ay!
Fedrias . (Aparte.) No conozco otro procedimiento para salir
de este apuro honrosam ente. (A D o r o .) Todo se acabó
para ti, si sigues todavía burlándote de mí, bribón. (Entra
con D o r o en su casa.)
Pitíade . (A D o r ía d e .) Tan segura estoy de que ésta es una
artimaña de Parmenón com o de que estoy viva.
D o r ía d e . A sí es.
Pitíade . Encontraré hoy, por Pólux, la ocasión de pagarle
con la misma m oneda. (720) Pero ¿ahora qué crees que hay
que hacer, Doríade?
D o r ía d e . ¿Quieres decir con relación a la muchacha?
Pitíade . Sí. ¿Debo hablar o callarme?104.
[541]
D or. Tu pol, si sapis,
quod scis nescis neque de eunucho neque de
[uitio uirginis.
Hac re et te om ni turba euolues et illi gratum
[feceris.
Id m odo dic, abisse Dorum.
Py. Ita faciam.
D or. Sed uideon Chremen?
Thais iam aderit.
P y. Q uid ita?
D or. Quia, quom inde abeo,
[iam tum occeperat 725
turba inter eos.
Py. Tu aufer aurum hoc. Ego seibo ex
[hoc quid siet.
IV 5 C hrem es P y t h ia s
[542]
D Tú, por Pólux, si eres lista, no sabes lo que sabes,
o r ía d e .
tanto sobre el eunuco como sobre la violación de la m u
chacha. De esta manera tú te librarás de todo lío y ella105 te
lo agradecerá. Limítate a decir que Doro se ha marchado.
Pitíade . A sí lo haré.
D o ría d e . Pero, ¿no estoy viendo a Cremes? (725) Taide es
tará aquí enseguida.
Pitíade . ¿Por qué?
D o ría d e . Porque, cuando me vine de allí, ya había comen
zado la riña entre ellos.
P itíade . (Señalando las joyas de Ta id e .) T ú llévate estas jo
yas106. Yo voy a enterarme por Cremes de lo que pasa. (D o
ríade entra en casa.)
IV 5 C rem es , P itíade
[543]
Ch . lam dudum , aetatem. Lites factae sunt inter eos
[maxumae.
P y. Nil dixit tu u t sequerere sese?
Ch . Nil, nisi abiens m i innuit. 735
Py. Eho nonne id sat erat?
Ch . A t nescibam id dicere illam, nisi quia
correxit miles, quod intellexi m inus; nam m e
[extrusit foras.
Sed eccam ipsam. M iror ubi ego huic
[anteuorterim.
IV 6 T h a is C hrem es P y t h ia s
[544]
C rem es . Ya hace un siglo. Se produjo entre ellos u n a discu
sión violentísima.
Pitíade . (735) ¿Y n o te dijo nada para que la siguieras?
C rem es . N ada. Sólo m e hizo u n a seña, al marcharse.
Pitíade . Oye, ¿y ello n o era suficiente?
C rem es . Pero yo no sabía que era eso lo que quería decirme,
si no llega a ser porque el soldado me explicó lo que no en
tendí, pues m e puso de patitas en la calle. Pero ahí la tienes.
N o me explico dónde pude haberla adelantado.
IV 6 Ta id e , C rem es , P itíade
[545]
Ch . E t habetur et referetur, Thais, ita uti merita’s 1
[gratia. 750
Th . A t enim caue ne prius quam hanc a m e accipias
[amittas, Chreme;
nam haec east quam miles a me ui nunc ereptum
[uenit.
Abi tu, cistellam, Pythias, dom o ecfer cum
[monumentis.
Ch. Viden tu illum, Thais,...
Py. Vbi sitast?
Th . In risco. Odiosa cessas.
Ch. ...militem secum ad te quantas copias adducere? 755
Attat!
Th . N um formidulosus, obsecro, es, mi homo?
Ch . Apage, sis.
Egon formidulosus? Nem ost hom inum qui uiuat
[minus.
Th . Atqui ita opust.
Ch . Ah! M etuo qualem tu m e esse
[hom inem existumes.
Th . Im m o hoc cogitato: quicum res tibist, peregrinus
[est,
m inus potens quam tu, minus notus, minus
[amicorum hic habens. 760
Ch . Scio istuc. Sed tu quod cauere possis stultum
[admittere est.
Malo ego nos prospicere quam hunc ulcisci
[accepta iniuria.
[546]
C rem es . (750) Te lo agradezco y te lo agradeceré siempre,
Taide, com o te mereces.
Ta id e . Pero procura n o perderla antes de recibirla de mí,
Cremes, pues es a ella a quien el soldado viene ahora a arre
batarme por la fuerza. (A Pitíade .) Anda, Pitíade, ve a casa
y trae la cestita con los objetos de reconocim iento109.
C rem es . (Viendo a T r a s ó n con su séquito.) Taide, ¿ves...
Pitíade . (A Ta id e , preguntándole por la cestita.) ¿Dónde está?
Ta id e . En el baúl. ¿A qué esperas, antipática? (Pitíade entra
en casa.)
C rem es . (755) ...qué tropas tan numerosas trae el soldado
contra ti? ¡Atiza!
Ta id e . Dime, ¿acaso eres u n miedoso, amigo mío?
C rem es . ¡Quita de ahí, por favor! ¿Miedoso yo? N o hay
hom bre en el m undo que lo sea menos.
Ta id e . Pues eso es lo que hace falta.
C rem es . ¡Oh! Me asusta pensar p o r quién me tomas.
Ta id e . Lo que tienes que pensar más bien es esto: el indivi
duo con quien has de habértelas es extranjero, (760) me
nos influyente que tú, menos conocido y tiene aquí menos
amigos.
C rem es . Eso ya lo sé. Pero el golpe que se puede evitar es
una estupidez exponerse a recibirlo. Prefiero yo que tome
mos precauciones a que tengamos que vengarnos de él,
[547]
Tu abi atque obsera ostium intus, dum ego hinc
[transcurro ad forum;
uolo ego adesse hic aduocatos nobis in turba hac.
Τη . Mane.
Ch . Meliust.
Τη . Mane.
Ch . Omitte; iam adero.
Τη . Nil opus est istis, Chreme. 765
H oc m odo dic, sororem illam tuam esse et te
[paruam uirginem
amisisse, nunc cognosse. Signa ostende.
Py. Adsunt.
Τη . Cape.
Si uim faciet, in ius ducito hom inem . Intellextin?
Ch. Probe.
Τη . Fac animo haec praesenti dicas.
Ch . Faciam.
Τη . Attolle pallium.
Perii, huic ipsist opus patrono, quem defensorem
[paro. 770
IV 7 T h r a so G n a t h o Sa n g a C hrem es T hais
[548]
una vez recibido el daño. T ú vete a echar el cerrojo a la
puerta por dentro, mientras yo me acerco de una carrera al
foro. Quiero que tengamos aquí unos asesores en este lío.
(Hace ademán de partir.)
Ta id e . Espera.
C rem es . (765) Es preferible.
Ta id e . (Sujetándolo.) Espera.
C rem es . Suéltame: ahora m ism o vuelvo.
Ta id e . N o los necesitamos para nada, Cremes. Dile simple
m ente que es tu herm ana, que la perdiste cuando era una
niña y que ahora la has reconocido. Muéstrale los objetos
de reconocimiento.
Pitíade . (Saliendo de casa con una cestita.) Aquí están.
Ta id e . (A C rem es .) Cógelos. Si recurre a la violencia, lléva
lo a los tribunales. ¿Has comprendido?
C rem es . Perfectamente.
Ta id e . Procura decirle eso con presencia de ánimo.
C rem es . Así lo haré.
Ta id e . Recógete la capa110. (Aparte.) (770) ¡Pobre de mí! Ne
cesita él mism o un protector y yo lo nom bro m i defensor.
IV 7 T r a só n , G n a t ó n , Sa n g a , C rem es , Ta id e
[549]
Th r . In medium huc agmen
[cum uecti, Donax;
tu, Simalio, in sinistram cornum ; tu, Syrisce, in
[dexteram. 775
Cedo alios. Vbi centuriost Sanga et m anipulus
[furam?
Sa . Eccum adest.
Th r . Q uid ignaue? Peniculon pugnare, qui istum huc
[portes, cogitas?
Sa . Egon? Imperatoris uirtutem noueram et uim
[militum;
sine sanguine hoc n o n posse fieri. Q ui
[abstergerem uolnera?
Th r . Vbi alii?
Gn . Q ui malum «alii»? Solus Sannio seruat domi. 780
Th r . T u hosce instrue; ego hic ero post principia; inde
[omnibus signum dabo.
Gn . Illuc est sapere: u t hosce instruxit, ipsus sibi cauit
[loco.
Th r . Idem hoc iam Pyrrus factitauit.
Ch. Viden tu, Thais, quam hic rem agit?
N im irum consilium illud rectumst de
[occludendis aedibus.
Th . Sane quod tibi nunc uir uideatur esse hic, nebulo
[magnus est; 785
ne metuas.
Thr. Q uid uidetur?
Gn . Fundam tibi nunc nimis uellem dari,
ut tu illos procul hinc ex occulto caederes;
[facerent fugam.
Th r. Sed eccam Thaidem ipsam uideo.
[550]
T r a só n . T ú aquí, Dónax, en el centro de la form ación con
la palanca; (775) tú, Simalión, en el ala izquierda; tú, Sirito,
en la derecha. (A G n a t ó n .) Q ue vengan los otros. ¿Dónde
está el centurión Sanga y su m anípulo de ladrones?112.
Sa n g a . ¡Presente!
T r a só n . ¿Qué haces, cobarde? ¿Piensas luchar con una ba
yeta y para eso la traes aquí?
Sa n g a . ¿Yo ? C onociendo el valor de mi general y el ímpetu
de sus soldados, sabía que esto no podía concluir sin de
rram am iento de sangre: ¿con qué iba a lim piarlas heridas?
T r a só n . (780) ¿Y los otros?
G n a t ó n . ¡Diablos! ¿Q ué113 otros? Sólo falta Sanión, que está
de guardia en casa.
T r a s ó n . (A G n a t ó n .) T ú dispon a éstos en orden de com
bate; yo m e situaré en la retaguardia; desde allí daré a todos
la señal.
G n a t ó n . A eso se llama sabiduría. (Aparte.) Después de dis
poner a sus tropas, él se situó a cubierto.
T r a só n . Esta misma táctica ya la practicaba habitualmente
Pirro114.
C rem es. ¿N o ves, Taide, lo que pretende? Está claro que el
plan de cerrar la puerta era acertado.
Ta id e . (785) Por m ucho que te parezca ahora un héroe, no es
más que u n mamarracho. N o tengas miedo.
T r a só n . (A G n a t ó n .) ¿Qué te parece?
G n a t ó n . ¡Cóm o me gustaría que dispusieras de una honda,
para hacerlos trizas desde aquí, de lejos y escondido! Em
prenderían la huida.
T r a só n . Pero ahí veo a Taide en persona.
112 Sanga es, evidentem ente, u n cocinero (cfr. v. 816) y los cocineros en la
com edia tienen fam a de ladrones: cfr. Plaut. A id, 322-326, 344-349, etc. Cfr.
G om m e y Sandbach (1973: 80-81).
113 Pese a la traducción, qni n o es nom . pl., sino abl. sg.
114 Rey del Epiro que en el año 281 invadió Italia para ayudar a los tarenti-
nos y obtuvo sobre los legionarios romanos, aterrorizados por los elefantes, la
victoria de Heraclea, decisiva pero m uy sangrienta para el vencedor (de donde
viene la expresión «victoria pírrica»). Por razones cronológicas es posible que
la referencia a Pirro sea propia de Terencio: cfr. Fraenkel (1960: 400-401),
Bianco (1962: 159).
[5Si]
Gn . Q uam m ox inruimus?
Th r . M ane;
om nia prius experiri quam armis sapientem decet.
Qui scis an quae iubeam sine ui faciat?
Gn . Di uostram fidem, 790
quantist sapere! N um quam accedo quin abs te
[abeam doctior.
Th r . Thais, prim um hoc m ihi responde: quom tibi
[do istam uirginem,
dixtin hos dies m ihi soli dare te?
Th . Q uid tum postea?
Th r . Rogitas? Q uae m i ante oculos coram am atorem
[adduxti tuom...
Th . Quid cum illoc agas?
Th r . ...et cum eo clam te subduxti mihi? 795
Th . Lubuit.
Th r . Pam philam ergo huc redde, nisi ui mauis
[eripi.
Ch . Tibi illam reddat aut tu eam tangas, omnium... ?
Gn . Ah, quid agis? Tace.
Th r . Q uid tu tibi uis? Ego n o n tangam meam?
Ch . Tuam autem, furcifer?
Gn. Caue sis; nescis quoi maledicas nunc uiro.
Ch . N on tu hinc abis?
Scin tu u t tibi res se habeat? Si quicquam hodie
[hic turbae coeperis, 800
faciam u t huius loci dieique meique semper
[memineris.
Gn . Miseret tui me qui hunc tantum hom inem facias
[inimicum tibi.
Ch . D im inuam ego caput tuum hodie, nisi abis.
Gn . Ain uero, canis?
Sicin agis?
Th r . Quis tu hom o es? Q uid tibi uis? Quid
[cum illa rei tibist?
[552·]
G n a t ó n . ¿N os lanzamos ya al ataque?
T r a só n . Espera. El sabio debe intentarlo todo antes de re
currir a las armas. (790) ¿Cóm o sabes si n o cumplirá mis ór
denes sin oponer resistencia?
G n a t ó n . ¡Oh cielos! ¡Qué gran cosa es tener sabiduría!
Nunca me alejo de tu lado sin haber aprendido algo nue
vo.
T r a s ó n . (A Ta id e .) Taide, contéstame en primer lugar a esta
pregunta: cuando te di a esa muchacha, ¿no me prometiste
dedicarme a m í solo estos días?
Ta id e . ¿Y qué?
T r a s ó n . ¿Me lo preguntas? ¿Después de haberme llevado
ante mis propios ojos a tu amante...
Ta id e . (795) (Aparte.) ¿Para qué va uno a discutir con él?
T r a s ó n . ...y de haberte escapado a escondidas con él?
Ta id e . Me dio la gana.
T r a s ó n . Pues devuélveme a Pánfila, si n o quieres que te la
arrebate p o r la fuerza.
C rem es . ¿Que yo te la devuelva o que tú la toques, grandí
simo...?
G n a t ó n . (A C rem es .) ¡Eh! ¿Qué haces? Cállate.
T r a só n . (A C rem es .) ¿Que pretendes tú? ¿Que yo n o pue
do tocarla, siendo mía?
C rem es . ¿Tuya, bribón?115.
G n a t ó n . Andate con ojo, p o r favor; no sabes a quién estás
insultando.
C rem es . (A G n a t ó n .) ¿Quieres largarte de aquí? (A T ra
s ó n .) (800) Y tú ¿sabes a lo que te expones? Si armas hoy
aquí el m enor alboroto, te aseguro que te acordarás siem
pre de este lugar, de este día y de mi persona.
G n a t ó n . Me das pena, porque te estás ganando la enemis
tad de un hom bre tan poderoso.
C rem es . Te voy a rom per yo a ti h oy la cabeza, si n o te mar
chas.
G n a t ó n . ¿De veras, perro? ¿Con ésas me sales?
T r a s ó n . (A C rem es .) ¿Quién eres tú? ¿Qué quieres? ¿Qué
relación tienes con ella?
[553]
C h . Scibis: principio eam esse dico liberam.
Th r . Hem?
Ch . Ciuem Atticam,
Th r . Hui! 805
C h . M eam sororem.
Th r . O s durum!
Ch . Miles, nunc adeo edico tibi
ne uim facias ullam in illam. Thais, ego eo ad
[Sophronam
nutricem , u t eam adducam et signa ostendam
[haec.
Th r . T un m e prohibeas
meam ne tangam?
Ch. Prohibebo, inquam.
Gn . Audin tu? Hic furti se adligat;
sat[is] hoc tibist.
Thr. Idem hoc tu [ais], Thais?
Th . Quaere qui respondeat. 810
T h r . Q uid n u n c agimus?
Gn . Q uin redeamus; iam haec tibi
[aderit supplicans
ultro.
Th r . Credin?
Gn . Im m o certe; noui ingenium muliemm:
nolunt ubi uelis, ubi nolis cupiunt ultro.
Thr. Bene putas.
G n . Iam dimitto exercitum?
Thr. Vbi uis.
Gn . Sanga, ita u t fortis decet
milites, dom i focique fac uicissim u t memineris. 815
Sa . Iam dudum animus est in patinis.
Gn . Frugi es.
Th r . Vos me hac sequimini.
[554]
C rem es . Lo vas a saber. Para empezar, declaro que es libre...
T r a só n . ¿Eh?
C rem es . ...ciudadana ateniense...
T r a só n . (805) ¡Oh!
C rem es . ...hermana mía.
T r a s ó n . ¡Qué cara dura!
C rem es . Soldado, te advierto que no le hagas daño alguno.
(A Ta id e .) Taide, yo voy en busca de Sófrona, la nodri
za116, para traerla aquí y mostrarle los objetos de reconoci
miento.
T r a s ó n . ¿Va a impedirme tú que la toque, siendo mía?
C rem es . Claro que te lo impediré. (Salepor la izquierda)111.
G n a t ó n . ¿Lo oyes? Se hace reo de robo. (810) Esto te basta.
T r a s ó n . ¿Tú dices lo mismo, Taide?
Ta id e . Busca quien te responda. (Entra en casa.)
T r a s ó n . (A G n a t ó n .) ¿Y ahora qué hacemos?
G n a t ó n . Volvamos a casa. Enseguida irá allí por propia ini
ciativa a suplicarte.
T r a s ó n . ¿Lo crees así?
G n a t ó n . No lo creo, estoy seguro. C onozco el carácter de
las mujeres. N o quieren cuando quieres; cuando n o quie
res, son ellas las que lo desean.
T r a só n . Tienes razón.
G n a t ó n . ¿Licencio ya el ejército?
T r a s ó n . C uando quieras.
G n a t ó n . Sanga, como corresponde a los soldados valientes,
(815) acuérdate de tu patria y de tu hogar118.
Sa n g a . Ya hace u n rato que estoy pensado en las cacerolas.
G n a t ó n . Eres u n gran soldado.
T r a só n . Vosotros, seguidme. (Salenpor la derecha.)
[555]
y i T h a is P y t h ia s
[556]
VI Ta id e , P it ía d e
119 Cfr. n. 8.
120 En ningún p u n to de la com edia dio Taide a Pitíade una orden seme
jante hasta el p u n to de que D o nato com enta: apparet haec post scaenam esse
mandata. Es posible, quizás, que Taide se esté refiriendo a sus instrucciones
de 505-506.
121 Cfr. w . 578 ss.
122 Se trata de una expresión proverbial: Cfr. Plaut. Pseud. 140-141; Cic.
Phil. 3, 11,27.
[557]
Py. Era mea, tace tace obsecro, saluae sumus:
habemus h om inem ipsum.
Th . Vbi is est?
Py. Em ad sinist<e>ram . 835
Viden?
Th . Video.
Py. C onprendi iube, quantum potest.
Th . Q uid illo faciemus, stulta?
Py. Q u id facias, rogas?
Vide amabo, si non, quom aspicias, os inpudens
uidetur! N o n est? T um quae eius confidentiast!
[558]
P it ía d e . Am a mía, calla, calla, por favor; estamos salvadas:
(835) tenemos al individuo.
T a i d e . ¿Dónde está?
P i t í a d e . Ahí, a la izquierda123. ¿Lo ves?
T a i d e . Sí, lo veo.
P i t í a d e . M anda detenerlo, cuanto antes.
T a i d e . ¿Y qué haremos con él, boba?
P i t í a d e . ¿Que qué harás con él, me preguntas? Mira, queri
da, si, ya a simple vista, no parece u n cara dura. ¿No lo es?
Además, ¡qué arrogancia la suya!
V2 Q u érea s, Ta id e , P it ía d e
[559]
Th . N um m eam saeuitiam ueritus es?
Ch . N on.
Th . Q uid igitur?
Ch . H anc m etui ne m e criminaretur tibi. 855
Th . Q uid feceras?
Ch . Paullum quiddam.
P y. Eho «paullum», inpudens?
A n paullum hoc esse tibi uidetur, uirginem
uitiare ciuem?
Ch . C onseruam esse credidi.
Py. Conseruam! Vix m e contineo quin inuolem in
capillum, monstrum. Etiam ultro derisum aduenit. 860
Th . A bin hinc, insana?
P y. Q uid ita? Vero debeam,
credo, isti quicquam furcifero si id fecerim;
praesertim quom se seruom fateatur tuom .
Th . Missa haec faciamus. N on te dignum, Chaerea,
fecisti; nam si ego digna hac contum elia 865
sum maxume, at tu indignus qui faceres tamen.
Neque edepol quid nunc consili capiam scio
de uirgine istac: ita conturbasti m ihi
rationes omnis, u t eam n o n possim suis
ita u t aequom fuerat atque u t studui tradere, 870
u t solidum parerem hoc mi beneficium, Chaerea.
Ch . At nunc dehinc spero aeternam inter nos gratiam
fore, Thais. Saepe ex huiusm odi re quapiam et
malo principio magna familiaritas
conflatast. Q uid si hoc quispiam uoluit deus? 875
Th . Equidem pol in eam partem accipioque et uolo.
[560]
Ta id e . ¿Acaso temías m i severidad?
Q uéreas . N o.
Ta id e . Entonces, ¿qué?
Q uéreas . (Señalando a P itíade .) (855) Temí que ella m e acu
sara ante ti.
T a id e . ¿Qué habías hecho?
Q uéreas . U na cosa insignificante.
Pitíade . ¿Cóm o que «insignificante», desvergonzado? ¿Es que
te parece insignificante violar a una doncella que es ciuda
dana?
Q uéreas . Creí que era una com pañera de esclavitud.
Pitíade . ¿Una com pañera de esclavitud? A duras penas me
contengo para no saltarte (860) a los pelos, m onstruo. En
cima viene a reírse de nosotras.
Ta id e . Vete a la porra, loca.
Pitíade . ¿Por qué? (Con ironía.) Está claro, naturalmente,
que quedaría en deuda124 con ese bribón, si lo hiciera125, so
bre todo teniendo en cuenta que se confiesa esclavo tuyo.
Ta id e . Dejém onos de tonterías. N o fue digno de ti, Quéreas,
(865) lo que hiciste; pues, aunque yo soy especialmente
digna de esa afrenta, es indigno de ti haberlo hecho. Ahora
no sé, por Pólux, qué determ inación tom ar respecto a esa
muchacha: hasta tal pun to has desbaratado todos mis pla
nes, Quéreas, que no puedo entregársela a los suyos, (870)
como hubiera sido justo y com o yo pretendía, para poder
beneficiarme de prestar este grandísimo favor126.
Q uéreas . Pero confio en que de ahora en adelante habrá
siempre buenas relaciones entre nosotros, Taide. C o n fre
cuencia de una cosa así y de u n mal comienzo se h a forja
do una gran amistad. ¿Y si ésta fue la voluntad de algún
dios?
Ta id e . (875) Yo, por m i parte, en ese sentido lo interpreto y
lo deseo.
[561]
Ch . Im m o ita quaeso. V num h oc scito, contum eliae
m e n o n fecisse causa, sed amoris.
Th . Scio,
et pol propterea mage n unc ignosco tibi.
N on adeo inhum ano ingenio sum, Chaerea, 880
neque ita inperita u t quid am or ualeat nesciam.
Ch . Te quoque iam, Thais, ita m e di bene ament,
[amo.
P y. T um pol tibi ab istoc, era, cauendum intellego.
Ch . N on ausim.
Py. Nil tibi quicquam credo.
Th . Desinas.
Ch . N unc ego te in hac re m i oro u t adiutrix sies, 885
ego me tuae com m endo et com m itto fide [i],
te m ihi patronam capio, Thais, te obsecro:
emoriar si n o n hanc uxorem duxero.
Th . Tam en si pater... ?
Ch . Quid? Ah! Volet, certo scio,
ciuis m odo haec sit.
Th . Paullulum opperirier 890
si uis, iam frater ipse hic aderit uirginis;
nutricem accersitum iit quae illam aluit paruolam:
in cognoscendo tute ipse aderis, Chaerea.
Ch. Ego uero maneo.
Th . Vin interea, dum uenit,
dom i opperiam ur potius quam hic ante ostium? 895
Ch . Im m o percupio.
Py. Q uam tu rem actura obsecro es?
Th . N am quid ita?
Py. Rogitas? H unc tu in aedis cogitas
recipere posthac?
Th . Q u o r non?
Py. Crede hoc meae fide [i],
dabit hic pugnam aliquam denuo.
Th . A u , tace, obsecro!
P y. Parum perspexisse eius uidere audaciam. 900
C h . N on faciam, Pythias.
Py. N on credo, Chaerea,
nisi si com missum non erit.
[562]
Q uéreas . Sí, por favor. Sólo quiero que sepas u n a cosa: que
n o lo hice con ánim o de ofender, sino por amor.
Ta id e . Lo sé y por eso, me resulta, por Pólux, más fácil per
donarte. N o soy tan dura de corazón, Quéreas, (880) ni tan
inexperta que n o sepa lo que puede el amor.
Q uéreas . También a ti, Taide, te juro p o r el amor de los dio
ses que te amo ya.
P itíade . Por Pólux, en ese caso, ama, creo que debes tener
cuidado con él.
Q uéreas . N o me atrevería.
P itíade . N o te creo n i una palabra.
Ta id e . Déjalo ya.
Q uéreas . (885) A hora yo te ruego que m e prestes ayuda en
este asunto; yo m e encom iendo y m e entrego a tu protec
ción; te nom bro m i patrona, Taide, p o r favor: m e mataré,
si no logro casarme con ella.
Ta id e . Pero ¿y si tu padre...?
Q uéreas . ¿Qué? ¡Que va! Aceptará, estoy seguro, (890) con
tal que sea ciudadana.
Ta id e . Si quieres esperar u n poquito, en un instante estará
aquí el propio herm ano de la muchacha; fue a buscar a la
nodriza, que la am am antó de pequeñita. En el m om ento
del reconocim iento tú m ismo estarás presente, Quéreas.
Q uéreas . Yo, desde luego, que m e quedo.
Ta id e . ¿Te gustaría que esperáramos en casa a que llegue, m e
jor que aquí delante de la puerta?
Q uéreas . (895) Sí, m e encantaría.
P itIa d e . ¿Qué vas a hacer, por favor?
Ta id e . ¿Por qué lo dices?
P itíade . ¿Me lo preguntas? ¿Estás dispuesta a dejarlo entrar
en tu casa después de lo ocurrido?
Ta id e . ¿Por qué no?
Pitíade . Fíate de mí: te armará algún lío de nuevo.
Ta id e . Anda, cállate, por favor.
Pitíade . (900) Parece que no te has percatado de su osadía.
Q uéreas . N o haré nada, Pitíade.
P itíade . Supongo que no, Quéreas... si no confía nada a tu
custodia.
[563]
Ch . Q uin, Pythias,
tu me semato.
Py. N eque pol seruandum tibi
quicquam dare ausim neque te seruare; apage te.
Th . Adest optum e ipse frater.
Ch. Perii hercle. Obsecro, 905
abeamus intro, Thais; nolo me in uia
cum hac ueste uideat.
Th . Q uam ob rem tandem? An quia pudet?
Ch . Id ipsum.
Py. Id ipsum? Virgo uero!
Τη. I prae, sequor.
Tu istic m ane u t C hrem em intro ducas, Pythias.
V 3 Pythias C h rem es S o p h r o n a
[564]
Q uéreas . Vigílame.
Pitíade . N i m e atrevería a confiarte nada para vigilar ni a vi
gilarte. ¡Vete a la porra!
Ta id e . (905) A hí llega m uy a p u n to su propio hermano.
Q uéreas . Estoy perdido, por Hércules. Por favor, Taide, en
tremos en casa; no quiero que m e vea en la calle con esta
ropa.
Ta id e . ¿Por qué? ¿O es que te da vergüenza?
Q uéreas . E so es.
P itíade . ¿«Eso es»? (Con ironía.) ¡Vaya doncella!
Ta id e . Ve delante; te sigo. (Q uéreas entra en casa de Ta id e .)
Tú, Pitíade, espera aquí para acom pañar a Cremes a casa.
(Ta id e entra en casa.)
V3 P itíade , C rem es , S ó f r o n a
127 N o está claro si Pitíade en este m om ento entra en casa com o promete
para volver a salir inm ediatam ente, sin ser anunciada (en su próxim a inter-
[5<55]
V 4 P a r m e n o P y th ia s
[566]
V4 Pa r m enón , P it ía d e
vención en 941 ha oído al m enos las últimas palabras de Parm enón) o si per
m anece en escena en u n segundo plano durante el m onólogo de Parmenón.
128 N o hay ninguna indicación que nos permita saber por dónde entra ni de
dónde viene Parmenón. D ado que Cremes y la nodriza entraron por la izquier
da en la escena anterior, Barsby supone que entra por la derecha. Cfr. n. 66.
129 N o está claro en qué m om ento sale Pitíade de casa, si es que realmente
ha entrado en ella. En todo caso, como hem os señalado en n. 127, al menos ha
oído la últim a parte del m onólogo de Parmenón.
[ 567]
Pa . O Iuppiter,
quae illaec turbast? N um nam ego perii? Adibo.
[Q uid istuc, Pythias?
Quid ais? In quem exempla fient?
Py. Rogitas, audacissime?
Perdidisti istum quem adduxti pro eunucho
[adulescentulum,
dum studes dare uerba nobis.
Pa . Q uid ita? Aut quid factumst? Cedo. 950
Py. Dicam: uirginem istam, Thaidi hodie quae dono
[datast,
scis eam hinc ciuem esse? E t fratrem eius [esse]
[adprime nobilem ?
Pa . Nescio.
P y. Atqui sic inuentast. Eam istic uitiauit miser.
Ille ubi id resciuit factum frater uiolentissimus...
Pa . Q uidnam fecit?
P y. ...conligauit prim um eum miseris
[modis. 955
Pa . Conligauit?
Py.Atque quidem orante u t ne id faceret
[Thaide.
Pa . Q uid ais?
P y. N unc m inatur porro sese id quod
[moechis solet:
quod ego num quam uidi fieri neque uelim.
Pa . Q ua audacia
tantum facinus audet?
P y. Q uid ita «tantum»?
Pa . A n non tibi hoc maxumumst?
Quis hom o pro moecho um quam uidit in dom o
[meretricia 960
prendi quemquam?
Py. Nescio.
Pa . At ne hoc nesciatis, Pythias,
dico, edico uobis nostrum esse illum erilem filium.
P y. Hem?
Obsecro, an is est?
[568]
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Oh, Júpiter! ¡Qué lío es ése! ¿Acaso es
taré perdido? Me acercaré. (A P itíade .) ¿Qué pasa, Pitíade?
Dime, ¿a quién le van a dar u n escarmiento?
P itíade . ¿Lo preguntas, colm o de la osadía? Has armiñado
la vida de ese chiquillo que trajiste en lugar del eunuco,
(950) tratando de engañarnos.
Pa r m e n ó n . ¿Por qué lo dices? ¿Qué ocurrió? Habla.
Pitíade . Te lo diré. Esa joven, que le regalaron h o y a Taide,
¿sabías que era ciudadana de Atenas y que su herm ano per
tenece a u n a familia m uy ilustre?
Pa r m e n ó n . N o lo sabía.
Pitíade . Pues se descubrió que era así. Ese desgraciado la ha
violado. Y cuando se enteró de lo ocurrido su herm ano, en
un arrebato de cólera...
Pa r m e n ó n . (955) ¿Qué hizo?
Pitíade . Prim ero lo ató de una forma horrible.
Pa r m e n ó n 130. ¿Lo ató?
Pitíade . Y eso que le suplicaba Taide que n o lo hiciera.
Pa r m e n ó n . ¿Qué dices?
Pitíade . A hora amenaza con hacerle lo que suele hacerse a
los adúlteros, algo que yo jamás he visto hacer ni m e gus
taría ver131.
Pa r m e n ó n . ¿C on qué atrevimiento se atreve a com eter ta
m año atropello?
P itíade . ¿Cóm o que «tamaño atropello»?
Pa r m e n ó n . ¿Es que a ti no te parece el m ayor de los atrope
llos? ¿Quién diablos ha visto alguna vez detener a alguien
com o adúltero en una casa de prostitución?
P itíade . (960) N o lo sé.
Pa r m e n ó n . Pues bien, para que no lo ignoréis, Pitíade, os co
munico y os notifico que ese joven es el hijo de nuestro amo.
P itíade . (Con ftingida sorpresa.) ¿Cómo? ¡O h cielos! ¿De ver
dad que es él?
130 Kauer-Lindsay incluyen aquí un verso suplem entario (955 a) form ado
po r una sola palabra (Han?), que aparece en este p u n to en algunos m anus
critos.
131 El castigo tradicional de los adúlteros era la castración: cfr. el acto V del
Miles plautino.
[569]
Pa . Nequam in illum Thais uim fieri sinat!
Atque adeo autem quor n on egomet intro eo?
P y. Vide, Parmeno,
quid agas, ne neque illi prosis et tu pereas; nam
[hoc p utant 965
quidquid factumst ex te esse ortum.
Pa . Quid igitur faciam miser?
Q uidue incipiam? Ecce autem uideo rure
[redeuntem senem.
Dicam huic an non? Ei dicam hercle, etsi m ihi
[magnum m alum
scio paratum ; sed necessest huic u t subueniat.
Py. Sapis.
Ego abeo intro; tu isti narra omne[m] ordine[m]
[ut factum siet. 970
V5 S e n e x Pa r m eno
[570]
Pa r m e n ó n . iQ ue no perm ita Taide que se le haga el m enor
daño! Pero, p o r otra parte, ¿por qué no entro yo mismo?
Pitíade . Mira bien, Parmenón, (965) lo que haces, no sea
que a él no le prestes ninguna ayuda y tú encuentres tu rui
na. Pues piensan que de cuanto ha ocurrido tú eres el res
ponsable.
Pa r m e n ó n . ¿Qué puedo hacer, pues, pobre de mí? ¿Qué ini
ciativa tomar? (Viendo llegar λ / V i e j o por la izquierda.) Pero
ahí veo al viejo que regresa del campo. ¿Se lo digo o no se
lo digo? Por Hércules, que se lo diré, aunque sé que me es
pera una buena zurra; pero tengo que ayudar al muchacho.
Pitíade . Buena idea. (970) Yo me voy a casa; tú cuéntale deta
lladamente todo lo ocurrido. (Pitíade entra en casa de Taide .)
V 5 V iejo 132, Pa r m e n ó n
[571]
Se . Quid?
Pa . Recte sane interrogasti; oportuit
rem praenarrasse me. Em it quendam Phaedria
eunuchum quem dono huic daret.
Se . Quoi?
Pa . Thaidi.
Se . Emit? Perii hercle. Quanti?
Pa . Viginti minis.
Se . Actumst.
Pa . Tum quandam fidicinam amat hic Chaerea. 985
Se . Hem? Quid? Amat? An scit ill’ iam quid
[meretrix siet?
A n in astu uenit? Aliud ex alio malum!
Pa . Ere, ne me spectes; m e inpulsore haec n o n facit.
Se . Om itte de te dicere. Ego te, furcifer,
si uiuo... ! Sed istuc quidquid est prim um expedi. 990
Pa . Is pro illo eunucho ad Thaidem hanc deductus
[est.
Se . Pro eunuchon?
Pa . Sic est. H unc pro moecho postea
conprendere intus et constrinxere.
Se . Occidi.
Pa . Audaciam m eretricum specta.
Se . N um quid est
aliud mali dam niue quod n o n dixeris 995
relicuom?
Pa . Tantum st.
Se . Cesso huc intro rumpere?
Pa . N o n dubium st quin m i m agnum ex hac re sit
[malum;
nisi, quia necessus fuit hoc facere, id gaudeo
[57 2 ]
V iejo . ¿Qué ocurre?
Pa r m e n ó n . Has hecho m uy bien en preguntarme; tendría
yo que habértelo contado de antem ano. Fedrias com pró
un eunuco (señalando la casa de Taid e ) para regalárselo a
nuestra vecina.
V iejo . ¿A quién?
Pa r m e n ó n . A Taide.
V i e j o . ¿ L o compró? Por Hércules, que estoy perdido. ¿Por
cuánto?
Pa r m e n ó n . Por veinte m inas133.
V iejo . (985) ¡Es la ruina!
Pa r m e n ó n . Además, Quéreas está enam orado de u n a lirista
(señalando nuevamente la casa de Ta id e .) que vive en esa
casa.
V iejo . ¿Eh? ¿Qué? ¿Enamorado? ¿Es que ya sabe él lo que es
una cortesana? ¿Es que ha venido a la ciudad?134. ¡Una des
gracia tras otra!
Pa r m e n ó n . Am o, a m í n o me mires. Yo n o fui el que lo in
dujo a hacer eso.
V iejo . Deja de hablar de ti. Por m i vida, bribón, que yo te
voy a... (990) Pero term ina de contarm e eso, sea lo que sea.
Pa r m e n ó n . Lo llevaron a casa de Taide en lugar del eunuco.
V iejo . ¿En lugar del eunuco?
Pa r m e n ó n . Así es. Luego lo apresaron dentro y lo ataron.
V iejo . ¡Estoy perdido!
Pa r m e n ó n . Fíjate en la osadía de las cortesanas.
V iejo . (995) ¿Queda alguna desgracia o algún desastre eco
nóm ico que n o me hayas contado?
Pa r m e n ó n . Es todo.
V iejo . ¿A qué espero para precipitarme en el interior de esta
casa? (Entra en casa de Ta id e .)
Pa r m e n ó n . (Solo.) N o hay duda de que de esta aventura se
va a derivar para mí u n buen castigo. Pero, ya que n o me
quedó más remedio que hacerlo, me alegro al m enos de
[573]
propter m e hisce aliquid esse euenturum mali.
Nam iam diu aliquam causam quaerebat senex 1000
quam ob rem insigne aliquid faceret is; nunc
[repperit.
V 6 Pythias Pa r m e n o
[5 7 4 ]
una cosa de que gracias a m í van a llevarse nuestras vecinas
u n buen disgusto, (1000) pues ya hace tiem po que buscaba
el viejo u n pretexto para darles u n escarmiento135: y ahora
lo ha encontrado.
V 6 P it ía d e , Pa r m enón
135 D onato nos inform a de que M enandro explicaba detalladam ente las ra
zones de esta enem istad del viejo con las cortesanas: manifestius hoc Menander
explicat iampridem infestum meretrici senem propter corruptum ab ea Pbaedriam, nunc
demum se inuenta occasione uindicaturum.
136 Algunos m anuscritos incluyen aquí un verso suplementario (de sene
quemfecisti ingredi pulsantem u K i> senes solent) que sin ninguna duda ha de con
siderarse producto de una interpolación.
[575]
illam esse eum indutum pater? Q uid est? Iam
[scis te perisse?
Pa . Hem? Q uid dixisti, pessuma? A n m entita es?
[Etiam rides?
Itan lepidum tibi uisumst, scelus, nos inridere?
Py. N im ium .
Pa . Siquidem istuc inpune habueris...!
Py. Verum?
Pa . Reddam hercle.
P y. Credo.
Sed in diem istuc, Parmeno, est fortasse quod
[minare. 1020
Tu iam pendebis qui stultum adulescentulum
[nobilitas
flagitiis et eundem indicas: uterque in te exempla
[edent.
Pa . Nullus sum.
P y. H ic pro illo m unere tibi honos est
[habitus. Abeo.
Pa . Egomet meo indicio miser quasi sorex hodie perii.
V 7 G n a t h o T h r a so Pa r m e n o
[5 7 6 ]
su padre vestido con aquella ropa? ¿Qué pasa? ¿Ya te das
cuenta de que estás perdido?
Pa r m e n ó n . ¿Eh?137. ¿Qué has dicho, canalla? ¿Es que has
m entido? ¿Aún te ríes? ¿Tan gracioso te h a parecido, bri-
bona, burlarte de nosotros?
Pitíade . Muchísimo.
Pa r m e n ó n . Ya veremos si consigues salir im pune de esta.
P itíade . ¿De verdad?
Pa r m e n ó n . Por Hércules, que me las pagarás.
Pitíade . Lo creo. (1020) Pero esa amenaza se cumplirá, si
acaso, en el futuro. A ti, en cambio, te colgarán138 ahora
mismo por hacer famoso por sus calaveradas a un chiquillo
bobo y, además, denunciarlo. El uno y el otro139 te darán
un buen escarmiento.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Estoy perdido!
Pitíade . Esta es la recompensa que vas a recibir por tu rega
lo. Me voy. (Pitíade entra en casa.)
Pa r m e n ó n . Pobre de mí, que hoy he m uerto, como el pez,
por la boca140.
V7 G n a t ó n , T r a só n , Pa r m e n ó n
[5 7 7 ]
T h r . Egone? V t Thaidi m e dedam et faciam quod
[iubeat.
Gn . Q uid est?
T h r . Q ui m inus quam Hercules seruiuit Omphalae?
Gn . Exemplum placet.
Vtinam tibi conmitigari uideam sandalio caput!
Sed fores crepuerunt ab ea.
Th r . Perii. Quid hoc autemst mali?
H unc ego num quam uideram etiam; quidnam
[hic properans prosilit? 1030
V 8 C haerea Pa r m e n o G n a t h o T h r a so
[578]
T r a só n . ¿Yo ? Rendirme a Taide y cumplir sus órdenes.
G n a t ó n . ¿Qué?
T r a só n . ¿Por qué iba a ser yo m enos que Hércules que fue
esclavo de Ónfale?141.
G n a t ó n . M e gusta la comparación. (Aparte.) ¡Ojalá vea yo
ablandarte la cabeza a zapatillazos! Pero ha sonado la puer
ta de su casa.
T r a s ó n . (Viendo salir de casa de Ta id e a Q uéreas todavía
disfrazado de eunuco.) ¡Ay de mí! ¿Qué desgracia es ésta?
(1030) A este individuo yo n o lo había visto nun ca toda
vía142. ¿Por qué corre tanto y da esos saltos?
V8 Q uéreas , Pa r m e n ó n , G n a t ó n , T rasó n
141 Ó nfale era la reina de Lidia, a la que fue vendido com o esclavo el hé
roe, en expiación p o r el asesinato de ífito, un o de los hijos del rey de Ecalia,
Éurito. Se decía que Hércules, para complacerla, mientras ella se p o n ía la piel
de león y llevaba consigo la clava y el arco, pasaba los días vestido de mujer,
con pulseras y collares, cardando lana o hilando.
142 E n realidad sí lo había visto, pues el eunuco fue entregado a Taide en
presencia del soldado (cfr. 472 ss., esp. 479). D onato, suponiendo que Q ué
reas va todavía vestido de eunuco, explica la contradicción pensando que el
soldado se engaña p o r la virilis confidentia de Quéreas, que contrastaría con su
actitud sumisa cuando quería pasar por eunuco (cfr. 580). Barsby sugiere que
Quéreas podía haberse cam biado las ropas, aunque n o acierta a encontrar una
ocasión oportuna para ello.
143 Cfr. n. 140.
[579]
Gn . A udin tu, hic quid ait?
Ch . T um autem Phaedriae
m eo fratri gaudeo esse am orem om nem in
[tranquillo: unast domus;
Thais patri se com m endauit, in clientelam et
[fidem
nobis dedit se.
Pa . Fratris igitur Thais totast?
Ch . Scilicet. 1040
Pa . Iam hoc aliud est quod gaudeamus: miles
[pelletur foras.
C h . T u frater ubi ubi est fac quam prim um haec
[audiat.
Pa . Visam dom um .
T h r . N um quid, G natho, tu dubitas quin ego nunc
[perpetuo perierim?
G n . Sine dubio opinor.
Ch. Q uid com m em orem prim um
[aut laudem maxume?
Illumne qui m ihi dedit consilium u t facerem, an
[me qui id ausus sim 1045
incipere, an fortunam conlaudem quae
[gubernatrix fuit,
quae tot res tantas tam opportune in unum
[conclusit diem,
an mei patris festiuitatem et facilitatem? O
[Iuppiter,
serua, obsecro, haec bona nobis!
[580]
G n a t ó n . (Aparte, a T r a s ó n .) ¿Oyes tú lo que dice?
Q uéreas . Además me alegro de que el am or de mi herm ano
navegue en u n m ar en calma144: ya formamos u n a sola
casa. Taide se encom endó a m i padre, se puso bajo nuestro
patronazgo y protección.
Pa r m e n ó n . (1040) ¿Conque Taide es toda de tu hermano?
Q uéreas . Naturalmente.
Pa r m e n ó n . Ya tenemos otro m otivo de alegría: el soldado
será puesto de patitas en la calle.
Q uéreas . T ú encárgate de que m i herm ano, dondequiera
que esté, se entere de todo cuanto antes.
Pa r m e n ó n . Iré a ver a casa. (Entra en casa de F edrias .)
T r a s ó n . (A G n a t ó n .) ¿Dudas ahora, G natón, que estoy
irremisiblemente perdido?
G n a t ó n . N o tengo la m enor duda.
Q uéreas . (Aparte.) ¿Qué debo celebrar prim ero y a quién he
de elogiar principalmente? (1045) ¿A Parmenón, que me
aconsejó el plan, o a m í, que m e atreví a ponerlo en prácti
ca? ¿O debo ensalzar a la fortuna, que pilotó mi nave, que
encerró en u n solo día tan oportunam ente tantas y tan
grandes alegrías, o la amabilidad e indulgencia de m i pa
dre? iO h, Júpiter, te lo suplico, consérvanos estos bienes!
V 9 Fedrias , Q uéreas , T r a só n , G n a t ó n
144 Sobre la m etáfora del am or com o una travesía peligrosa, poco frecuen
te en Plauto y Terencio, pero com ente en la poesía latina posterior (cfr. Hor.
carm. 1, 5): véase Barsby (1989).
Ph . Hui!
M ihi illam laudas?
Th r . Perii, quanto m inus speist,
[tanto magis amo.
Obsecro, Gnatho, in te spes est.
Gn . Q uid uis faciam?
Th r . Perfice hoc
precibus pretio u t haeream in parte aliqua
[tandem apud Thaidem. 1055
G n . Difficilest.
Th r . Siquid conlubitum, noui te. H oc si feceris,
quoduis donum praem ium a me optato; id
[optatum auferes.
G n . Itane?
Thr. Sic erit.
Gn . Si efficio hoc, postulo u t mihi tua domus
te praesente absente pateat, inuocato u t sit locus
semper.
Th r . D o fidem futurum .
Gn . Adcingar.
Ph . Q uem ego hic audio? 1060
O Thraso.
Th r . Saluete.
Ph . T u fortasse quae facta hic sient
nescis.
Thr. Scio.
Ph . Q u o r te ergo in his ego conspicor
[regionibus?
T h r . Vobis fretus.
Ph . Scin quam fretus? Miles, edico tibi,
si te in platea offendero hac post um quam , quod
[dicas mihi:
«Alium quaerebam, iter hac habui», petiisti.
Gn. Heia, haud sic decet 1065
Ph . Dictumst.
Th r . N on cognosco uostrum tam superbum...
Ph . Sic ago.
G n . Prius audite paucis; quod quom dixero, si placuerit,
facitote.
[582]
Fedrias . ¡Huy! ¿A m í m e la vas a ensalzar?
T r a só n . ÍEstoy perdido! ¡Cuanta menos esperanza tengo,
más la quiero! Por favor, G natón, en ti deposito mis espe
ranzas.
G n a t ó n . ¿Qué quieres que haga?
T r a só n . Consigue (1055) a fuerza de súplicas o de dinero
que pueda quedarme en algún rincón de la casa de Taide.
G n a t ó n . Es difícil.
T r a s ó n . Si se te antoja algo, te conozco. Si lo logras, pídeme
cualquier regalo o recom pensa y tendrás lo que pidas.
G n a t ó n . ¿De verdad?
T r a s ó n . Sí.
G n a t ó n . Si lo logro, te pido que las puertas de tu casa estén
abiertas para mí, tanto si tú estás com o si no estás, y que
haya para m í u n sitio en ella siempre, sin necesidad de ser
invitado.
T r a s ó n . (1060) Te d oy m i palabra.
G n a t ó n . Pondré m anos a la obra.
Fedrias . ¿A quién oigo aquí? ¡Oh, Trasón!
T r a s ó n . O s deseo salud.
Fedrias . T ú quizás n o sabes lo que ha sucedido aquí.
T r a só n . Lo sé.
Fedrias . Entonces, ¿por qué te veo por estos lugares?
T r a só n . Confiando en vuestra generosidad.
Fedrias . N o sabes bien qué generosidad. Soldado, te lo ad
vierto, si en adelante m e vuelvo a tropezar contigo en esta
calle, por m ucho que m e digas: (1065) «Buscaba a otro, pa
saba por aquí», eres hom bre m uerto.
G n a t ó n . Venga, eso no está bien.
Fedrias . Está dicho.
T r a s ó n . N o creía que fuerais tan arrogantes.
F edrias . Así me las gasto yo.
G n a t ó n . (A los dos hermanos.) Antes escuchad u n m om en
to. C uando haya acabado de hablar, si os parece bien, ha
cedlo.
[583]
Ch . Audiamus.
Gn . T u concede paullum istuc, Thraso.
Principio ego uos ambos credere hoc m ihi
[uehementer uelim,
m e huius quidquid facio id facere maxume causa
[mea; 1070
uerum si idem uobis prodest, uos n o n facere
[inscitiast.
Ph . Q uid id est?
Gn . Militem riualem ego recipiundum censeo.
Ph . Hem ?
Recipiundum?
Gn . Cogita m odo: tu hercle cum illa,
[Phaedria,
u t lubenter uiuis (etenim bene lubenter uictitas),
quod des paullumst et necessest m ultum accipere
[Thaidem. 1075
Yt tuo am ori suppeditare possit sine sum ptu
[tuo ad
om nia haec, magis opportunus nec magis ex
[usu tuo
nemost. Principio et habet quod det et dat nem o
[largius.
Fatuos est, insulsus, tardus; stertit noctes et dies;
neque istum metuas ne amet mulier: facile pellas
[ubi uelis. 1080
Ch. Q uid agimus?
Gn . Praeterea hoc etiam, quod ego uel
[primum puto:
accipit ho m o nem o melius prorsus neque
[prolixius.
Ch. M im m ni illoc hom ine quoquo pacto opust.
Ph . Idem ego arbitror.
Gn . Recte facitis. V num etiam hoc uos oro, u t m e in
[uostrum gregem
recipiatis; satis diu hoc iam saxum uorso.
Ph . Recipimus. 1085
Ch . A c lubenter.
[584]
Q uéreas . Escuchemos.
G n a t ó n . Tú retírate u n poco hacia allá, Trasón. (A Q uéreas
y Fedrias .) Ante todo desearía vivamente que vosotros dos
me creyerais lo siguiente: (1070) lo que yo hago en este
asunto, lo hago principalm ente pensando en mis intereses.
Pero si tam bién os resulta útil a vosotros, sería una necedad
que no lo hicierais.
Fedrias . ¿De qué se trata?
G n a t ó n . O p in o que debéis acoger en vuestra casa al solda
do com o rival.
Fedrias . ¿Eh? ¿Acogerlo?
G n a t ó n . Piensa un poco: tú, Fedrias, con la buena vida que
te das con ella (pues es un hecho que te das m u y buena
vida), (1075) tienes poco que dar y Taide necesita recibir
mucho. Para sufragar el coste de tu am or sin gastos en to
dos estos aspectos, n o hay nadie más apropiado ni más útil
para ti. En prim er lugar, tiene para dar y nadie da con m a
yor generosidad. Es necio, soso, lento de reflejos, ronca día
y noche; (1080) y n o temas que se enamore de él Taide; te
desharías fácilmente de él, cuando quisieras.
Q uéreas 145. ¿Qué hacemos?
G n a t ó n . Además hay otro p unto que para mí es incluso
esencial: nadie desde luego da de comer mejor ni con má-
yor abundancia.
Q uéreas . N ada tiene de particular que necesitemos de él de
una form a o de otra.
Fedrias . Lo m ism o pienso yo.
G n a t ó n . Sois m uy amables. U na últim a petición quiero ha
ceros todavía: que m e aceptéis en vuestra cofradía: (1085)
bastante tiem po llevo ya haciendo rodar esta roca146.
F edrias . Te aceptamos.
Q uéreas . Y con m ucho gusto.
[585]
Gn . A t ego pro istoc, Phaedria, et tu, Chaerea,
hunc comedendum uobis propino et deridendum.
Ch . Placet. -
Ph . Dignus est.
Gn . Thraso, ubi uis accede.
Th r . Obsecro te, quid agimus?
G n . Quid? Isti te ignorabant; postquam is mores
[ostendi tuos
et conlaudaui secundum facta et uirtutes tuas, 1090
impetraui.
T h r . Bene fecisti; gratiam habeo maxumam.
N um quam etiam fui usquam quin m e om nes
[amarent plurim um .
Gn . Dixin ego in hoc esse uobis Atticam elegantiam?
Ph . Nihil praeter promissum est. Ite hac.
ω Vos ualete et plaudite.
[586]
G n a t ó n . Y yo en com pensación p o r este favor te lo brindo,
Fedrias, y a ti, Quéreas, para que lo devoréis y os divirtáis a
su costa.
Q u é r e a s . Me parece bien.
F e d r i a s . Se lo merece.
G n a t ó n . Trasón, acércate cuando quieras.
T r a s ó n . Por favor, ¿qué hacemos?
G n a t ó n . ¿Qué hacemos? Esos jóvenes n o te conocían: en
cuanto les revelé tu carácter (1090) y te ensalcé de acuerdo
con tus hazañas y tus méritos, lo conseguí todo.
T r a s ó n . Has sido m uy amable. Te lo agradezco infinita
mente. Jamás estuve todavía en ningún sitio donde no m e
quisiera todo el m undo m uchísimo.
G n a t ó n . ¿N o os decía yo que había en él una finura ática?
F e d r i a s . N o has exagerado nada. Venid por aquí. (A lpúbli
coi)147. A vosotros, que os vaya bien y aplaudid. (Entran to
dos en casa de T a i d e .)
[587]
P H O R M IO
F O R M IÓ N
INTRODUCCIÓN
[591]
A rg um ento
t592]
treinta minas necesarias para el rescate. Y para asegurar el éxito del in
tento, recurre a la ayuda Form ión, que, com o n o podía ser m enos, se
muestra inm ediatam ente dispuesto a ayudar al otro primo.
Es en este p u n to cuando regresa Cremes y nos enteramos de que
había ido a Lemnos a buscar a una hija, que tenía allí en secreto, fru
to de u n m atrim onio ilegítimo, pero que no había encontrado ni a la
madre y a la hija, pues, según los informes que p u d o recoger, ambas
habían venido en su búsqueda a Atenas. Y tam bién en este punto
nos enteramos de que Cremes y D em ifón habían acordado casar a
esta joven con A ntifón, sin decir nada a nadie de su nacim iento, para
que Nausístrata, la m ujer legitima de Cremes, n o se enterara de la do
ble vida de su marido. En consecuencia, la boda de A ntifón con Fa-
nia era un gravísimo contratiem po, al que los dos herm anos estaban
dispuestos a hacer frente con todas sus fuerzas.
M ientras tanto, Geta, asesorado p o r Form ión, ya ha encontrado
u n plan para sisar el dinero a los viejos. Les dice que Form ión está
dispuesto a casarse con Fania; pero que, com o ya está com prom eti
do con otra m ujer que le aporta treinta minas de dote, exige una
com pensación de treinta minas, precisamente la sum a de dinero que
hay que pagar al lenón p o r el rescate de Pánfila. Dem ifón, irritado,
protesta, pero Cremes, ante el m iedo de que se descubra su secreto,
accede a pagar dicha sum a con las rentas que trae de Lemnos, pro
ducto de los bienes que allí posee su legítima esposa, Nausístrata.
Ya han aceptado, para desesperación de A ntifón, el trato y ya han
decidido que sea Nausístrata quien com unique a Fania su cam bio de
situación, cuando inesperadam ente Cremes reconoce a Sófrona, la
nodriza de Fania, por quien se entera de que su mujer ilegítima ha
m uerto y de que Fania, la mujer de A ntifón, n o es otra que su propia
hija. Cremes, encantado ante el inesperado descubrimiento, ruega a
Sófrona que guarde el secreto sobre la paternidad de Fania y entra in
m ediatam ente a ver a su hija.
Pero las cosas se van a poner mal para Cremes porque G eta se en
tera casualmente de su secreto y p o r él van a enterarse inm ediata
m ente A ntifón y Formión.
Y así, cuando los viejos salen al encuentro de Form ión, dispuestos
a comunicarle la anulación del m atrim onio con Fania y a exigirle la
devolución de las treinta minas, am enazándolo con llevarlo, en caso
contrario, ante los tribunales, Form ión n o sólo se niega en redondo
sino que, ante la insistencia de los viejos, pasa al contraataque lla
m ando en su auxilio a Nausístrata, la esposa de Cremes, que es in
form ada puntualm ente por el parásito del secreto de su m arido.
N aturalm ente la indignación de Nausístrata n o tiene límites pero
la m atrona, ante la intercesión de D em ifón, pro n to empieza a cal
marse, para acabar rem itiendo el perdón de su m arido al juicio de su
[593]
hijo, al tiem po que agradece los servicios del parásito, al que invita a
cenar.
El m o d e l o g r ie g o
[594]
Las ideas de Lefévre, sin embargo, distan m ucho de ser unánim e
m ente admitidas p o r la crítica8. En nuestra opinión, es más razona
ble atenernos a la opinión tradicional de que Terencio ha seguido de
cerca el original griego, sin que ello signifique excluir que pueda ha
ber realizado num erosos cambios9.
Puede admitirse que en ésta com o en las restantes comedias Te
rencio ha suprimido el prólogo expositivo10 del m odelo griego, en el
que se explicarían los antecedentes de la acción y especialmente la
verdadera identidad de Fania así com o el acuerdo de sus padres de
casarla con Antifón. N aturalm ente, cabe suponer que Terencio pue
de haber incorporado parte del material expositivo del prólogo al
cuerpo de la comedía y, principalm ente, al diálogo de G eta con
Davo en el que se explican los antecedentes, pero resulta difícil y
arriesgado precisar el alcance exacto de dichas adiciones11. E n todo
caso, de lo que no cabe duda es de que, com o consecuencia de la su
presión del prólogo del original griego, los espectadores rom anos se
enteraban con m ucho retraso de una serie de informaciones de las
que el espectador griego estaría inform ado al principio de la comedia
y perdían un gran núm ero de ironías. Terencio, u n a vez más, habría
preferido sorpresa a ironía.
Im portantes modificaciones, dirigidas a aum entar la comicidad y
emotividad del pasaje, quiere ver en los versos 179-285 Lowe (1983b:
433-437), para quien serían adiciones terencianas el diálogo entre
Geta y Fedrias de 219-230, así com o el «espionaje» que hace D emifón
de la conversación de Geta y Fedrias en w . 231-252 y el que hace
Geta de la de D em ifón y Fedrias en w . 253-281.
Tam bién puede admitirse que el breve episodio (446-459) en que
D em ifón consulta a tres aduocati, Hegión, Cratino y Critón, es pro
bablem ente adición terenciana. N o sólo se trata de una escena de
más de tres actores, sino que esta hipótesis explicaría el largo silencio
de dichos aduocati en 348-445 y la inconsecuencia de que D em ifón
[595]
en 314 entre en su casa (cfr. w . 311-312) pero en 348 lo veamos re
gresar del foro en com pañía de sus asesores. Además tanto la repre
sentación de u n consilium com o la alusión al concepto jurídico de la
restitutio in integrum (450-452) dan a la escena u n m arcado colorido
rom ano12.
Más difícil de asegurar, aunque se apoya en argum entos difícil
m ente objetables, es la hipótesis de que la presencia de A ntifón en la
parte central de la comedia (w . 465-712) es debida a Terencio y no
se encontraba en el original griego13. Además de participar en dos es
cenas de cuatro actores (III 2 y IV 3), en las que su presencia es total
m ente superflua, mientras resulta difícil justificar la ausencia de algu
n o de los restantes actores, sus entradas, salidas e intervenciones
plantean un gran núm ero de pequeñas dificultades, que parecen ex
plicarse fácilmente con la hipótesis de que Terencio ha añadido en
dichas escenas a este personaje.
E n fin, Terencio podría tam bién haber realizado im portantes
cambios en el final de la comedia. D ado que los objetivos de For
m ió n parecen conseguidos en el v. 947, algunos estudiosos14 han
supuesto que la com edia de A polodoro podía term inar en este p u n
to y que el resto podría ser adición de Terencio, que habría p reten
dido dar a la com edia u n final farsesco, en el que, al estilo del de
las Asinaria y Casina plautinas, D em ifón sería burlado p o r For
m ión y hum illado p o r su mujer, la rica Nausístrata. La hipótesis,
sin embargo, no cuenta con la aceptación unánim e de todos los es
tudiosos15.
Fo r t u n a y p e r v iv e n c ia
[596]
de Terencio16. El nom bre de Form ión era ya proverbial en época de
Cicerón para designar a las personas que discuten audazm ente sobre
materias que no dom inan17. Tenem os noticias, además, de u n m im o
con el mism o título com puesto en época de Cicerón p o r el jurista
Valerio, aunque no sabemos nada sobre la posible relación de su ár-
gum ento con la comedia de Terencio.
La adaptación más conocida del Formión en la Edad M oderna son
Les Fourberies de Scapin (1671) de Moliere. A través de esta comedia se
deja sentir la influencia indirecta de Terencio en The Cheats o f Scapin
(1677) de Thom as Otw ay y Scaramouch a Philosopher (1677) de Ra-
venscroft. El Formión inspiró tam bién el Formicone (1500) de Publio
F. M antovano y The M an o f Business (1744) de G. Colem an.
D is c r e p a n c ia s de K a u e r -Lin d s a y
387 em hem
491 G e . ante idem G e. ante suo
715 quoi quom
759 < gnatam > amari
761 haec sola solus
765 audie<ti>s [audies]
795 abs ex
828 suadeat iubeat
t597]
D ID ASCALIA
[598]
D ID ASCALIA
[599]
C. SVLPICI APOLLINARIS
PE R IO C H A
[601]
PER SO N N AE
[602]
PERSONAJES
D avo , esclavo H e g ió n
G eta esclavo C ratino asesores
A n t if ó n , joven C r itó n
F edrias , joven D o r ió n , lenón
D e m ifó n , viejo C rem es , viejo
F o r m ió n parásito S ó f r o n a , nodriza
N ausístrata , matrona
[603]
PROLOGVS
[60S]
N unc quid uelim anim um attendite: adporto nouam
Epidicazom enon quam uocant com oediam 25
Graeci, Latini Phorm ionem nom inant
quia primas partis qui aget is erit Phorm io
parasitus, per quem res geretur maxume,
uoluntas uostra si ad poetam accesserit.
Date operam, adeste aequo anim o per silentium, 30
ne simili utam ur fortuna atque usi sumus
quom per tum ultum noster grex m otus locost;
quem actoris uirtus nobis restituit locum
bonitasque uostra adiutans atque aequanimitas.
I 1 D avos
[606]
Ahora escuchad lo que quiero: os presento en estreno (25)
lina comedia que titulan E l demandante los griegos y que los
latinos llaman Formión13, porque en ella el papel principal lo
desempeñará el parásito Form ión, que es quien protagoniza
rá la acción, si otorgáis vuestro favor al escritor.
(30) Prestad atención, asistid a la representación con ánimo
propicio y en silencio, para que n o corramos la misma suerte
que corrimos cuando por culpa de u n alboroto nuestra com
pañía se vio obligada a abandonar la escena, escena que nos
devolvieron los méritos del director, con la ayuda de vuestra
bondad y benevolencia14.
1 1 D avo
[607]
id illa uniuorsum abripiet, haud existumans 45
quanto labore partum . Porro autem Geta
ferietur alio m unere ubi era pepererit;
porro autem alio ubi erit puero natalis dies,
ubi initiabunt. O m ne hoc m ater auferet;
puer causa erit m ittundi. Sed uideon Getam? 50
12 G eta D avos
[608]
sual19, sometiéndose a todo tipo de privaciones20, (45) todo
junto se lo llevará ella, sin pensar en el enorme sacrificio
que ha costado conseguirlo. Más adelante, cuando el ama
dé a luz, Geta se verá obligado a otro regalo; y más adelan
te a otro, cuando el niño celebre su cumpleaños,-y cuando
lo inicien en los misterios21. Todo se lo llevará la madre:
(50) el niño será el pretexto para el regalo. Pero ¿no estoy
viendo a Geta?
12 G eta, D avo
19 D onato nos dice que los esclavos recibían una ración mensual de 4 m o
dios (35 litros) de trigo.
20 Lit. ‘som etiendo a su genio a todo tipo de privaciones’. El genio es la di
vinidad tutelar de cada individuo, con el que se identifica. «Someter a priva
ciones al genio» equivale a renunciar a todo placer y alegría.
21 D onato nos inform a de que en el m odelo griego se hacía referencia pre
cisa a los misterios de Samotracia. Terencio en ésta, com o en otras ocasiones,
suprim ió el detalle de color griego: cfr. Introducción general, págs. 46-47.
22 El color pelirrojo de los cabellos (que denota origen nórdico) es típico de
los esclavos de la comedia: cfr. Plaut. A s. 400 (Leónidas), Pseud. 1218 (Pséu-
dolo).
[609]
Q uid istuc est?
Scies,
m odo u t tacere possis.
Abi, sis, insciens!
Quoius tu fidem in pecunia perspexeris,
uerere uerba ei credere, ubi quid m ihi lucrist
te fallere?
Ergo ausculta.
H anc operam tibi dico.
Senis nostri, Daue, fratrem maiorem Chrem em
nostin?
Quidni?
Q uid? Eius gnatum Phaedriam?
Tam quam te.
Euenit senibus am bobus simul
iter illi in Lem num u t esset, nostro in Ciliciam
ad hospitem antiquom . Is senem per epistulas
pellexit m odo n o n m ontis auri pollicens.
Q uoi tanta erat res et supererat?
Desinas;
sic est ingenium.
Oh! Regem m e esse oportuit.
Abeuntes am bo hic tum senes me filiis
relinquont quasi magistrum.
O Geta, prouinciam
cepisti duram.
Mi usu uenit; hoc scio;
m em ini relinqui me deo irato meo.
Coepi aduorsari prim o. Q uid uerbis opust?
Seni fidelis dum sum scapulas perdidi.
D a v o . ¿Qué quieres decir?
G eta . Lo sabrás, siempre que seas capaz de mantener la boca
cerrada.
D a v o . ¡Anda ya, tonto! (60) A una persona cuya fidelidad en.
materia de dinero acabas de comprobar, ¿temes confiarle
un secreto? ¿Qué provecho sacaría yo con traicionarte?
G eta . Escucha, pues.
D a v o . Te consagro m i atención.
G eta . Davo, ¿conoces a Cremes, el herm ano mayor de nues
tro viejo?
D a v o . ¿C óm o no?
G eta . ¿Y a su hijo Fedrias?
D a v o . (65) Tan bien com o a ti.
G eta . Resulta que los dos viejos tuvieron que salir de viaje a
la vez, el u no a Lemnos23, el nuestro a Cilicia24, a visitar a
un antiguo huésped, que lo engatusó p o r carta, prom etién
dole poco menos que m ontañas de oro.
D a v o . ¿A una persona que tenía tal abundancia y supera
bundancia de bienes?
G eta . Calla: (70) tal era su carácter.
D a v o . ¡Oh! U n rey tenía que haber sido yo25.
G eta . Al partir, los dos viejos me nom bran, p o r así decir, pre
ceptor de sus hijos.
D a v o . ¡Oh, Geta, qué difícil m isión te han encomendado!
G eta . Lo sé p o r experiencia. Estoy seguro de que estaba
irritado conm igo m i genio26, cuando m e nom braron.
(75) Empecé a oponerm e a ellos, al principio. E n pocas
palabras, p o r tratar de ser fiel al. viejo, he arruinado mis
espaldas.
[6 n ]
Da . Venere in m entem m i istaec: «Namque inscitiast
aduorsus stim ulum calces.»
Ge . Coepi is om nia
facere, obsequi quae uellent.
Da . Scisti uti foro.
Ge . Noster mali nil quicquam prim o; hic Phaedria 80
continuo quandam nactus est puellulam
citharistriam, hanc ardere coepit perdite.
Ea seruiebat lenoni inpurissimo,
neque quod daretur quicquam; id curarant patres.
Restabat aliud nil nisi oculos pascere, 85
sectari, in ludum ducere et redducere.
Nos otiosi operam dabam us Phaedriae.
In quo haec discebat ludo, exaduorsum ilico
tonstrina erat quaedam; hic solebamus fere
plerum que eam opperiri dum inde iret dom um . 90
Interea dum sedemus illi, interuenit
adulescens quidam lacrumans. Nos mirarier;
rogamus quid sit. «N um quam aeque» inquit
[«ac m odo
paupertas mihi onus uisumst et miserum et graue.
M odo quandam uidi uirginem hic uiciniae 95
miseram suam m atrem lamentari mortuam .
Ea sita erat exaduorsum neque illi beniuolus
neque notus neque uicinus extra unam aniculam
quisquam aderat qui adiutaret funus; miseritumst.
Virgo ipsa facie egregia». Q uid uerbis opust? 100
C om m orat omnis nos. Ibi continuo Antipho:
«Voltisne eamus uisere?» Alius: «Censeo;
eamus; duc nos sodes.» Imus, uenimus,
uidemus. Virgo pulchra, et quo mage diceres,
[612]
D avo . E so ya m e lo imaginaba yo, pues es una necedad tirar
coces contra el aguijón27.
G eta. Empecé a hacer todo lo que querían, a complacerlos
en todos sus deseos.
D a v o . Supiste adaptarte a las circunstancias28.
G e t a . (80) Nuestro joven al principio no hacía nada malo;
Fedrias, en cam bio, encontró inmediatam ente a u n a chi
quilla, una citarista; se enam oró perdidam ente de ella. Era
esclava de u n lenón, u n trem endo canalla, y no teníamos
nada que dar; de eso se habían encargado sus padres. (85)
N o quedaba otra posibilidad que saciar la vista, seguirla,
acompañarla a la escuela a la ida y a la vuelta: nosotros,
como n o teníam os nada que hacer, dedicábamos nuestro
tiem po a Fedrias. Justo enfrente de la escuela donde ella es
tudiaba, había una barbería; aquí solíamos esperar casi
siempre (90) a que regresara a casa. U n día, estando allí sen
tados, llega u n joven llorando29; nosotros, sorprendidos, le
preguntamos qué pasaba. «Nunca», contesta, «me pareció la
pobreza una carga tan penosa y tan pesada como hace un
instante. (95) Acabo de ver, aquí en las inmediaciones, a
una pobre m uchacha que lloraba la muerte de su madre. El
féretro estaba colocado frente a la puerta y, aparte de una
sola viejecita, allí no había allegado, conocido o pariente al
guno para ayudarla en la organización del entierro; m e dio
m ucha pena. (100) En cuanto a la joven, era de u n a extra
ordinaria hermosura.» En dos palabras, nos enterneció a to
dos. Al instante dice Antifón: «¿Queréis que vayamos a ver-
la?» U no responde: «Me parece bien, vayamos; llévanos allí,
p or favor.» Vamos, llegamos, vemos: la joven era hermosa
[6X3]
nil aderat adium enti ad pulchritudinem: 105
capillus passus, nudus pes, ipsa horrida,
lacrumae, uestitus turpis, ut, ni uis boni
in ipsa inesset forma, haec formam exstinguerent.
IIP qui illam am abat fidicinam tantum m odo:
«Satis» inquit «scitast»; noster uero...
Da. Iam scio: 110
amare coepit.
Ge. Scin quam? Q uo euadat uide.
Postridie ad anum recta pergit; obsecrat
u t sibi eius faciat copiam. Illa enim se negat
neque eum aequom facere ait: illam ciuem esse
[Atticam,
bonam bonis prognatam ; si uxorem uelit, 115
lege id licere facere; sin aliter, negat.
Noster quid ageret nescire; et illam ducere
cupiebat et m etuebat absentem patrem.
Da. N on, si redisset, ei pater ueniam daret?
Ge . Ille indotatam uirginem atque ignobilem 120
daret illi? N um quam faceret.
Da . Q uid fit denique?
Ge. Q uid fiat? Est parasitus quidam Phormio,
hom o confidens. Q yi illum di omnes perduint!
Da. Q uid is fecit?
Ge . H oc consilium quod dicam dedit:
«Lex est u t orbae, qui sint genere proxumi, 125
is nubant, et illos ducere eadem haec lex iubet.
Ego te cognatum dicam et tibi scribam dicam;
paternum am icum m e adsimulabo uirginis;
ad iudices ueniemus; qui fuerit pater,
quae mater, qui cognata tibi sit, om nia haec 130
confingam, quod erit m ihi bonum atque
[com m odum ;
quom tu horum nil refelles uincam scilicet.
Pater aderit; m ihi paratae lites. Q uid mea?
Illa quidem nostra erit.»
[614]
, y, mayor m otivo para decirlo, (105) ningún arreglo realza
ba su belleza: cabello suelto, pies descalzos, aspecto desali
ñado, lágrimas en los ojos, vestido andrajoso, de manera
que, sí su belleza n o fuera extraordinaria, se vería apagada
por dichas circunstancias. El enamorado de la lirista sólo
dijo: (110) «Muy linda.» Pero el nuestro...
D a v o . Ya lo sé: se enam oró de ella.
G eta. No te imaginas cóm o. Pero mira cóm o acaba el asun
to: al día siguiente se va directamente a ver a la vieja; le su
plica que le perm ita tener relaciones con ella; la vieja re
chaza la petición y lo acusa de n o actuar correctamente: le
dice que la chica es ciudadana ateniense, (115) honesta e
hija de padres honestos; que, si la quiere p o r esposa, puede
hacerlo legalmente; en caso contrario, n o da su consenti
m iento. N uestro joven no sabía qué hacer; por u n a parte
deseaba casarse con ella, por otra temía a su padre ausente.
D a v o . ¿N o le habría dado su padre el consentim iento, a su
regreso?
G eta . (120) ¿Que le habría dado p o r esposa a una joven sin
dote y de familia hum ilde? Jamás lo hubiera hecho.
D a v o . Al final ¿qué pasa?
G eta. ¿Que qué pasa? H ay un parásito, u n tal Formión, un
hom bre audaz... ¡Que todos los dioses lo confundan!
D a v o . ¿Qué hizo?
G eta . Le dio el siguiente consejo: (125) «Hay una ley que
prescribe que las huérfanas se casen con sus parientes más
próximos y que tam bién a ellos les im pone la obligación
de tomarlas por esposas30. Yo diré que tú eres su pariente y
presentaré una dem anda31 contra ti; fingiré ser amigo del
padre de la joven; iremos a juicio; quién fue su padre, (130)
quién fue su madre, qué clase de parentesco tiene contigo,
todo lo inventaré, según me sea útil y conveniente; y como
tú no desmentirás ningún punto de m i declaración, natu
ralmente ganaré el juicio; llegará tu padre: me espera un
pleito. ¿Y a m í qué? Ella, desde luego, será nuestra.
[615]
Da . Iocularem audaciam!
Ge . Persuasit homini. Factumst, uentumst; uincimur; 135
duxit.
Da. Q uid narras?
Ge . H oc quod audis.
Da. O Geta,
quid te foturumst?
Ge . Nescio hercle; unum hoc scio,
quod fors feret feremus aequo animo.
Da. Placet.
Em istuc uirist officium.
Ge . In m e omnis spes mihist.
D a . Laudo.
G e .Ad precatorem adeam credo qui m ihi 140
sic oret: «Nunc am itte quaeso hunc; ceterum
posthac si quicquam , nil precor.» Tantum m odo ■
n o n addit: «Vbi ego hinc abiero, uel occidito.»
D a . Q uid paedagogus ille qui citharistriam,
quid rei gerit?
Ge. Sic, tenuiter.
Da . N o n m ultum habet 145
quod det fortasse?
Ge . Im m o nil nisi spem meram.
Da . Pater eius rediit an non?
Ge . N ondum .
Da. Quid? Senem
quoad exspectatis uostrum?
Ge . N o n certum scio,
sed epistulam ab eo adlatam esse audiui m odo
et ad portitores esse delatam; hanc petam . 150
Da . N um quid, Geta, aliud me uis?
Ge . Vt bene sit tibi.
Puer, heus! N em on hoc prodit? Cape, da hoc
[Dorcio.
[616]
D a v o . ¡Qué osadía más graciosa!
G eta . (135) Lo convenció: hubo demanda, hubo compare
cencia, perdemos el pleito, se casó con ella.
D a v o . ¿Qué m e cuentas?
G eta. Lo que oyes.
D a v o . ¡Oh, Geta! ¿Qué va a ser de ti?
G eta . Por Hércules que n o lo sé; lo único que sé es que sa
bremos soportar serenamente lo que nos depare la fortuna.
D a v o . ¡Bien! Así es com o ha de comportarse un hom bre.
G eta . En m í tengo puestas todas mis esperanzas.
D a v o . (140) ¡Bravo!
G eta. Supongo que tendría que buscarme u n abogado que
intercediera p o r m í en estos términos: «Por esta vez perdó
nalo, p o r favor; pero si en el futuro reincide, no vuelvo a
interceder p o r él.» Sólo le falta añadir: «En cuanto m e mar
che de aquí, p o r m í puedes matarlo.»
D avo . Y al pedagogo32 aquel de la citarista, (145) ¿cómo le va?
G eta . A sí así, regular.
D a v o . ¿Seguramente n o tiene m ucho para dar?
G eta. Absolutam ente nada; sólo meras esperanzas.
D a v o . ¿Y su padre ha regresado o no?
G eta. Todavía no.
D a v o . D im e, ¿para cuándo esperáis a vuestro viejo?
G eta . N o lo sé con seguridad, pero he oído decir que acaba
de llegar una carta suya (150) y que la habían llevado a la
aduana33: iré a buscarla.
D a v o . ¿Quieres algo más de mí, Geta?
G eta. Que te vaya bien. (D avo saleiA\ G eta se acerca a lapuerta de
su casay llama a un esclavo.) ¡Chaval! ¡Eh! ¿Nadie sale a la puer
ta? (A l esclavo.) Toma, dale esto a Dorcia35. (Salepor la izquierda.)
[617]
13 A n t ip h o P h a e d r ia
[618]
13 A n t i f ó n , F e d r ia s
36 Suponem os con Dziatzko y H auler (1913: 108) y Barsby (1991: 89) que
salen de casa de Cremes. Pero tam bién podrían llegar de la ciudad (por la de
recha), com o piensa Lowe (1983b: 433). M enos probable es que salgan de casa
de D em ifón, com o indica M artin (1964: 100).
[619]
quod si tibi res sit cum eo lenone quo mihist turn
[sentias.
Ita plerique ingenio sumus omnes: nostri nosm et
[paenitet.
An . A t tu m ihi contra nunc uidere fortunatus,
[Phaedria,
quoi de integro est potestas etiam consulendi
[quid uelis:
retinere, amare, amittere; ego in eum incidi infelix
[locum 175
u t neque m ihi [eius] sit am ittendi nec retinendi
[copia.
Sed quid hoc est? Videon ego Getam currentem
[huc aduenire?
Is est ipsus. Ei! Timeo miser quam hic m ihi nunc
[nuntiet rem.
14 G eta A n t ip h o P h a edria
[620]
, sola cosa, u n espíritu capaz de soportar con conform idad
tu suerte. Porque si tú tuvieras que entendértelas con el
m ism o lenón que yo, entonces te darías cuenta de ello. La
mayoría de las personas tenem os el m ism o defecto: no es
tamos satisfechos con nuestra suerte.
A n t if ó n . Pues a mí, en cambio, eres tú el que me parece di
choso, Fedrias, porque tienes plena libertad de decidir qué
quieres, (175) conservarla, amarla, librarte de ella; yo, pobre
de mí, he llegado a una situación en que n o me es posible
ni librarme de ella ni quedarme con ella. (Viendo llegar a
G eta .) Pero ¿qué sucede? ¿No veo yo a Geta venir corrien
do? Sí, es él en persona. ¡Ay! M e da m iedo, pobre de mí,
pensar en la noticia que me trae.
14 G eta, A n t if ó n , Fedrias
G eta . (Llegando por la izquierda, sin ver a los otros/7. Estás per
dido, Geta, si no encuentras rápidam ente alguna solución.
(180) ¡Tan desprevenido te han cogido las enormes desgra
cias que se ciernen de repente sobre tu cabeza! N i sé cómo
evitarlas ni cóm o salir del apuro. Si n o tom am os precau
ciones para evitarlas con astucia, darán al traste conm igo o
con m i am o38. Pues ya no puede mantenerse oculta por
m ucho tiem po nuestra audacia.
A n t if ó n . (Aparte, a F edrias .) ¿Por qué viene tan excitado?
G eta. Además sólo dispongo de u n instante para resolver el
problema. El amo ha llegado.
A n t if ó n . (Aparte, a Fed r ia s .) ¿De qué desgracia se trata?
G eta . (185) C uando se entere de ello, ¿qué remedio encon
traré para su cólera? ¿Le hablo? Lo inflamaría de ira. ¿Me
callo? Lo provocaría. ¿Me disculpo? Sería como lavar un la
drillo39. ¡Ay, pobre de mí! Tiemblo por mí pero, sobre
[621]
eius m e miseret, ei n unc timeo, is nunc me
[retinet; nam absque eo esset,
recte ego m ihi uidissem et senis essem ultus
[iracundiam,
aliquid conuasassem atque hinc me conicerem
[protinam in pedes. 190
An . Q uam hic fiigam aut furtum parat?
Ge. Sed ubi A ntiphonem reperiam, aut qua quaerere
[insistam uia?
Ph . Te nom inat.
An . N escioquod m agnum hoc nuntio
[exspecto malum.
Ph . Ah,
sanus es?
Ge. D o m u m ire pergam; ibi plurimumst.
Ph . Reuocemus hom inem .
An . Sta ilico.
Ge. Hem ? 195
Satis pro imperio, quisquis es.
An . Geta.
Ge. Ipsest quem uolui obuiam.
An . Cedo quid portas, obsecro? A tque id, si potes,
[uerbo expedi.
G e. Faciam.
An . Eloquere.
Ge. M odo apud portum...
An . M eumne?
Ge. Intellexti.
An . Occidi.
Ph . Hem?
An . Q uid agam?
Ph . Q uid ais?
Ge. Huius patrem uidisse me et patruom tuom.
[622]
, todo, estoy angustiado por Antifón: él es el que me da
pena; por él es por quien tengo miedo; él es el que ahora
m e detiene. Pues, si n o fuera p o r él, ya hubiera m irado de
bidam ente p o r m í y m e habría vengado de la cólera del vie
jo: (190) hubiese rapiñado algo y hubiese puesto pies en
polvorosa.
A n t if ó n . (Aparte, a Fed r ia s .) ¿Qué fuga o qué robo está
planeando este tipo?
G eta . Pero ¿dónde puedo encontrar a Antifón? O ¿por qué
camino emprenderé su búsqueda?
Fedrias . (Aparte, a A n t if ó n .) Pronuncia tu nombre.
A n t if ó n . (Aparte, a F ed r ia s .) N o sé qué gran desgracia
debo esperar de esa noticia.
Fedrias . ¡Oh! ¿Estás bien de la cabeza?
G eta. Proseguiré m i cam ino hasta casa; allí está la mayoría
de las veces.
Fedrias . (195) Llamémoslo.
A n t if ó n . (A G eta .) ¡Alto ahí!
G eta . (Sin verlos todavía.) ¿Eh? Eres demasiado autoritario,
quienquiera que seas.
A n t if ó n . ¡Geta)
G eta . (Advirtiendo porfin la presencia de su amo.) Precisamente
es la persona que buscaba.
A n t if ó n . Dime, por favor, qué noticia traes y, si te es posi
ble, sé breve.
G eta . De acuerdo.
A n t if ó n . Habla.
G eta . En el puerto acabo de...
A n t if ó n . ¿A mi...?
G eta. Has com prendido.
A n t if ó n . ¡Estoy perdido!
Fedrias . (Tratando de enterarse de la noticia.) ¿Eh?40.
A n t if ó n . ¿Qué puedo hacer?
Fedrias . (A G eta .) ¿Qué dices?
G eta. Q ue he visto a su padre, tu tío.
40 Obsérvese que este verso se reparte nada m enos que en siete interven
ciones diferentes: todo u n ejem plo de la rapidez del diálogo de Terencio: cfr.
H ough (1969-1970).
[623]
An . N am quod ego huic nunc subito exitio remedium
[inueniam miser? 200
Q uod si eo meae fortunae redeunt, Phanium, abs
[te ut distrahar,
nullast m ihi uita expetenda.
Ge. Ergo istaec quom ita sunt, Antipho,
tanto mage te aduigilare aequomst. Fortis fortuna
[adiuuat.
An . N o n sum apud me.
Ge. A tqui opus est nunc quom
[maxume u t sis, A ntipho;
nam si senserit te tim idum pater esse, arbitrabitur 205
commeruisse culpam.
Ph . H oc uerumst.
An . N on possum inmutarier.
G e. Q uid faceres si aliud quid grauius tibi nunc
[faciundum foret?
An . Q uom hoc n o n possum, illud m inus possem.
G e.
Ph .
An .
Ge .
An .
Ge .
An .
G e.
An .
G e.
An .
[624]
A n t if ó n . (200) ¿Qué remedio, pobre de mí, puedo hallar
para esta repentina catástrofe? Porque si m i destino consis
te, Fania, en ser arrancado de tus brazos, la vida ya n o tie
ne ningún interés para mí.
G eta . Ya que las cosas son así, A ntifón, con mayor motivo
has de estar alerta. A los valientes la fortuna les sonríe41.
A n t if ó n . (205) N o soy dueño de m í mismo.
G eta. Pues ahora más que nunca es preciso que lo seas, An
tifón. Porque si tu padre se da cuenta de que tienes miedo,
pensará que has com etido una falta.
Fedrias . E s cierto.
A n t if ó n . N o puedo cambiarme.
G eta . ¿Qué harías, si tuvieras que realizar otra tarea más di
fícil?
A n t if ó n . Si n o puedo hacer ésta, menos podría hacer la
otra.
G eta . (A F ed r ia s .) N o hay nada que hacer, Fedrias. Se aca
bó. ¿Para qué perder aquí el tiem po inútilm ente? Yo me
voy.
Fedrias . Y yo también.
A n t if ó n . ¡Por favor! (210) ¿Y si finjo? (Afectando seguridad.)
¿Está bien así?
G eta . ¡Tonterías!
A n t if ó n . Fijaos en m i cara42; mirad: ¿está bien así?
G eta . N o .
A n t if ó n . ¿Y así?
G eta. Casi, casi.
A n t if ó n . ¿Y así?
G eta . Está bien. Así, conserva esa expresión y devuélvele
golpe por golpe, palabra por palabra, para evitar que, lleva
do por su ira, te confunda con sus improperios.
A n t if ó n . (Ausente.) Entiendo.
41 Se trata de una famosa expresión proverbial (cfr. Cic. Tuse. 2, 11, 6) que
en Virgilio se convierte en audentisfortuna adiuuat (Aen. 10, 284).
42 Estas palabras de Fedrias n o im plican necesariamente que el actor no lle
vara máscara: cfr. Gow (1912), Bieber (1961: 154 ss.), Duckworth (1952: 83-84),
Beare (1972: 169-171, 286-293), K enney y Clausen (1989: 105-106).
[625]
Ge . Vi coactum te esse inuitum .
Ph . Lege, iudicio.
Ge. Tenes?
Sed hic quis est senex quern uideo in ultim a
[platea? Ipsus est. 215
An . N on possum adesse.
G e, Ah, quid agis? Q uo abis Antipho?
Mane, inquam.
An . Egomet me noui et peccatum m eum;
uobis com m endo Phanium et uitam meam.
Ph . Geta, quid nunc fiet?
Ge. T u iam litis audies;
ego plectar pendens nisi quid m e fefellerit. 220
Sed quod m odo hic nos Antiphonem monuimus,
id nosm et ipsos facere oportet, Phaedria.
Ph . Aufer m i «oportet»; quin tu quid faciam impera.
Ge. M em inistin olim u t fuerit uostra oratio
in re incipiunda ad defendendam noxiam, 225
iustam illam causam, facilem, uincibilem,
[optumam?
Ph . M emini.
G e. Em nunc ipsast opus ea aut, siquid potest,
meliore et callidiore.
Ph . Fiet sedulo.
Ge. N unc prior adito tu, ego in insidiis hic ero
succenturiatus, siquid deficias.
Ph . Age. 230
II1 D e m ip h o P h a e d r ia G eta
[626]
G eta . Dile que lo has hecho obligado por la fuerza, contra
tu voluntad.
F edrias . Por imperativo de la ley, p o r sentencia judicial.
G eta . ¿Comprendes? (Viendo Uegar a D e m if ó n .) (215) Pero
¿quién es ese viejo que veo al final de la calle? Es él en per
sona.
A n t if ó n . N o puedo permanecer aquí. (Hace ademán de mar
charse.)
G eta . (Tratando de disuadirlo.) ¡Eh! ¿Qué haces? ¿Adonde te
vas, Antifón? Espera, ¿me oyes?
A n t if ó n . M e conozco a m í m ism o y conozco mi culpa; os
confío a Fania y m i propia vida. (Salepor la derecha.)
Fedrias . Geta, ¿qué va a pasar ahora?
G eta . Tú vas a oír una bronca y a m í me colgarán y azota
rán, si no resulta que estoy equivocado. (220) Pero los con
sejos que hace u n m om ento le dimos a Antifón, debemos
ponerlos en práctica nosotros mismos, Fedrias.
Fedrias . Déjate de «debemos»; tú ordena lo que debo hacer.
G eta. ¿Te acuerdas de cuál fue anteriormente vuestra argu
m entación al empezar el asunto para defender vuestra ino
cencia? (225) ¿No decíais que la causa era justa, fácil, gana-
ble, excelente?
Fedrias . Sí, me acuerdo.
G eta . Bien, pues de esa argum entación tenemos que valer
nos ahora y, si es posible, de otra mejor y más hábil.
F edrias . Se intentará p o r todos los medios.
G eta . A hora atácalo tú primero; yo me quedaré aquí em
boscado, (230) com o tropa de reserva, p o r si desfalleces.
F edrias . ¡Venga!
[627]
Ge . V ix tandem.
D e. Quid m ihi dicent aut quam
[causam reperient?
Demiror.
Ge. A tqui reperiam; aliud cura.
D e. An hoc dicet mihi: 235
«Inuitus feci; lex coegit»? A udio, fateor.
Ge . Places.
D e. Verum scientem, tacitum causam tradere
[aduorsariis,
etiamne id lex coegit?
Ph . Illud durum.
Ge . Ego expediam, sine!
D e. Incertum st quid agam, quia praeter spem atque
[incredibile h oc m i optigit;
ita sum irritatus anim um u t nequeam ad
[cogitandum instituere. 240
Q uam ob rem om nis, quom secundae res sunt
[maxume, tum maxume
meditari secum oportet quo pacto aduorsam
[aerumnam ferant,
pericla, dam na, exsilia; peregre rediens semper
[cogitet
aut fili peccatum aut uxoris m ortem aut m orbum
[filiae;
com m unia esse haec, fieri posse, u t ne quid
[animo sit nouom ; 245
quidquid praeter spem eueniat, om ne id deputare
[esse in lucro.
Ge. O Phaedria, incredibile [st] quantum erum ante
[eo sapientia
meditata m ihi sunt om nia mea incom m oda erus
[si redierit.
M olendum esse in pistrino, uapulandum ,
[habendae compedes,
opus ruri faciundum ; horum nil quicquam
[accidet anim o nouom . 250
Q uidquid praeter spem eueniet, om ne id
[deputabo esse in lucro.
[628]
G eta . (Aparte.) ¡Por fin!43.
D e m if ó n . ¿Qué me dirán o qué excusa encontrarán? (235)
Estoy intrigado p o r saberlo.
G eta . Pues la encontraré: descuida.
D e m if ó n . Probablem ente m e dirá: «Lo hice contra mi vo
luntad; m e obligó la ley.» Entiendo, lo admito...
G eta . (Aparte.) ¡Bravo!
D e m if ó n . Pero dejar ganar u n pleito a la parte contraria a sa
biendas, sin abrir la boca... ¿también a esto le obligó la ley?
Fedrias . (A G eta , en bajo.) ¡Ahí está el meollo de la cues
tión!
G eta . (A Fed r ia s .) Yo lo arreglaré, deja.
D e m if ó n . N o sé qué hacer, pues ha sido totalm ente inespe
rado e increíble lo que m e ha sucedido. (240) Estoy tan fu
rioso que n o soy capaz de poner la cabeza a pensar. Esta es
la razón p o r la que todo el m undo, cuando más próspera
es su fortuna, entonces es cuando más tiene que reflexionar
sobre la manera de sobrellevar la adversidad: peligros, m i
nas, exilios...; al regresar del extranjero siempre hay que
pensar en una fechoría de tu hijo o en la muerte de tu es
posa o en una enfermedad de tu hija, (245) que son cosas
corrientes, que pueden suceder, para que nada te coja por
sorpresa. C uanto suceda contra lo esperado, todo ello hay
que contabilizarlo entre las ganancias.
G eta . (A Fe d r ia s , en bajo.) ¡O h, Fedrias, es increíble cuán
to aventajo a m i amo en sabiduría! Yo he reflexionado so
bre todas las desgracias que m e podían suceder al regreso
de m i amo: girar la m uela en el m olino, recibir azotes,
arrastrar grilletes, trabajar en el cam po; nada de esto me
cogerá p o r sorpresa. (250) C u an to suceda contra lo es
perado, todo ello lo contabilizaré entre las ganancias44.
[629]
Sed quid cessas hom inem adire et blande in
[principio adloqui?
D e . Phaedriam mei fratris uideo filium m i ire obuiam.
Ph . M i patrue, salue.
D e. Salue; sed ubist Antipho?
Ph . Saluom uenire...
D e. C redo; hoc responde mihi. 255
Ph . Valet, hic est; sed satin om nia ex sententia?
D e . Vellem quidem.
Ph . Q uid istuc est?
D e. Rogitas, Phaedria?
Bonas m e absente hic confecistis nuptias.
Ph . Eho, an id suscenses nunc illi?
Ge. Artificem probum !
D e. Egon illi n o n suscenseam? Ipsum gestio 260
dari m i in conspectum , nunc sua culpa u t sciat
lenem patrem illum factum m e esse acerrimum.
P h . Atqui nil fecit, patrue, quod suscenseas.
D e . Ecce autem similia omnia! O m nes congruont;
u n u m quom noris omnis noris.
Ph . H aud itast. 265
D e . Hic in noxast, ille ad defendundam causam adest;
quom illest, hic praestost; tradunt operas mutuas.
G e . Probe horum facta inprudens depinxit senex.
D e . N am ni haec ita essent, cum illo haud stares,
[Phaedria.
Ph . Si est, patrue, culpam u t Antipho in se admiserit, 270
ex qua re m inus rei foret aut famae temperans,
non causam dico quin quod meritus sit ferat.
Sed siquis forte malitia fretus sua
[630]
, Pero ¿a qué esperas para dirigirte a él y empezar a hablarle
amablemente?
D e m if ó n . Veo a Fedrias, el hijo de m i hermano, venir a mi
encuentro.
Fedrias . ¡Querido tío, salud!
D e m if ó n . ¡Salud! Pero ¿dónde está Antifón?
Fedrias . (255) Me alegro de...45.
D e m if ó n . Te creo. Pero contesta a m i pregunta.
Fedrias . Está bien de salud; está aquí46. Pero ¿te h a salido
todo conform e a tus deseos?
D e m if ó n . ¡Ojalá!
Fedrias . ¿Qué quieres decir?
D e m if ó n . ¿Me lo preguntas, Fedrias? ¡Bonita boda habéis
celebrado aquí durante m i ausencia!
Fedrias . Oye, ¿no estarás enfadado por eso con Antifón?
G eta . (Aparte.) ¡Qué buen comediante!
D e m if ó n . (260) ¿Que n o estaré enfadado con él? A rdo en
deseos de tenerlo delante de mí, para que sepa que por su
culpa un padre indulgente com o yo se ha vuelto el más te
rrible de los padres.
F edrias . Pero si no hizo nada, tío, para que estés enfadado.
D e m if ó n . Ya estamos con la m ism a canción. Todos son
iguales. (265) C onociendo a u no los conoces a todos.
F edrias . N o es cierto.
D e m if ó n . El u no es culpable de una falta y ya está el otro
dispuesto a defender su causa. Lo es el otro y ya está el uno
dispuesto. Se prestan recíproca asistencia.
G eta . (Aparte.) ¡Qué bien ha dibujado el viejo, sin quererlo,
su comportam iento!
D e m if ó n . Pues, si no fuera cierto, no te pondrías de su par
te, Fedrias.
F edrias . (270) Si realmente, tío, Antifón ha com etido una
falta y, com o consecuencia de ello, no veló debidamente
por tu hacienda o p o r tu reputación, no lo defiendo sino
que sufra el castigo que se merece. Pero si resulta que al-
45 «...verte llegar sano y salvo» sería el esperado final de la frase: cfr. v. 286.
46 E n Atenas, n o en casa de D em ifón: cfr. 308.
[631]
insidias nostrae fecit adulescentiae
ac uicit, nostrafn] culpa east an iudicum , 275
qui saepe propter inuidiam adim unt diuiti
aut propter misericordiam addunt pauperi?
Ge. N i nossem causam, crederem uera hunc loqui.
D e. A n quisquam iudex est qui possit noscere
tua iusta, ubi tute uerbum n o n respondeas, 280
ita u t ille fecit?
Ph . Functus adulescentulist
officium liberalis; postquam ad iudices
uentum st, n o n p o tu it cogitata proloqui:
ita eum tum tim idum ibi obstupefecit pudor.
Ge. Laudo hunc; sed cesso adire quam prim um
[senem? 285
Ere, salue; saluom te aduenisse gaudeo.
D e. O h,
bone custos, salue! C olum en uero familiae,
quoi com m endaui filium hinc abiens m eum .
Ge. Iam dudum te omnis nos accusare audio
inm érito et m e om nium horunc inmeritissimo. 290
N am quid me in hac re facere uoluisti tibi?
Seruom hom inem causam orare leges n on sinunt
neque testim oni dictiost.
D e. M itto omnia;
do istuc: «Inprudens tim uit adulescens», sino;
«Tu seruo’s»; uerum si cognata est maxume, 295
non fuit necessum habere; sed id quod lex iubet,
dotem daretis, quaereret alium uirum.
Q ua ratione inopem potius ducebat dom um ?
G e. N on ratio, uerum argentum deerat.
D e. Sumeret
alicunde.
Ge. Alicunde? Nil est dictu facilius. 300
D e. Postremo si nullo alio pacto, fenore.
[632]
guien, fiado de su m aldad, le tendió una emboscada a
nuestra juventud (275) y resultó vencedor, ¿es nuestra la
culpa o de los jueces que a m enudo por envidia perjudican
al rico o p o r com pasión favorecen al pobre?
G eta. (Aparte.) Si no conociera los hechos, creería que dice
la verdad.
D e m if ó n . ¿Es que hay algún juez que pueda conocer (280)
tus derechos, cuando tú m ismo n o respondes una palabra,
com o hizo él?
Fedrias . Se ha com portado com o es propio de u n joven
bien nacido; al llegar ante los jueces, fue incapaz de expo
ner los argumentos que había preparado: ¡tan paralizado lo
dejó la vergüenza a una persona tímida com o él!
G eta . (Aparte.) (285) ¡Bravo p o r él! Pero ¿a qué espero para
dirigirme cuanto antes al viejo? (A D e m if ó n .) ¡Amo, sa
lud! Me alegro de que hayas regresado sano y salvo.
D e m if ó n . ¡Oh, fiel guardián, salud! ¡Puntal de m i casa, a
quien confié el cuidado de m i propio hijo al partir de aquí!
G eta . Desde hace u n rato ya estoy oyendo cómo nos acusas
a todos nosotros (290) injustamente y a m í más injusta
m ente que a todos los demás. Pues ¿qué querías que hicie
ra yo en este asunto? Las leyes a u n esclavo no le perm iten
defender una causa n i puede declarar com o testigo47.
D e m if ó n . Dejo a u n lado todo eso y adm ito lo siguiente:
por falta de experiencia, el joven se asustó; de acuerdo;
(295) y tú eres u n esclavo. Pero, por m uy pariente que ella
sea, no había necesidad de tom arla por esposa; haberle
dado, com o m anda la ley, una dote; que se buscara otro
marido. ¿C on qué criterio prefirió casarse con una pobre?
G eta . N o era el criterio, era el dinero lo que le fallaba48.
D e m if ó n . (300) Q ue lo hubiera sacado de donde fuera.
G eta . ¿De donde fuera? Nada es más fácil de decir.
D e m if ó n . En últim o extremo, si n o le quedaba otro reme
dio, que lo hubiera pedido prestado a interés.
[633]
Ge . Hui! Dixti pulchre! Siquidem quisquam crederet
te uiuo.
D e. N on, n o n sic futurum st; n o n potest.
Egon illam cum illo u t patiar nuptam un u m
[diem?
Nil suaue meritumst. H om inem conm onstrarier 305
m ihi istum uolo aut ubi habitet demonstrarier.
Ge . N em p’ Phorm ionem ?
D e. Istum patronum mulieris.
Ge . Iam faxo hic aderit.
D e. A ntipho ubi nunc est?
G e. Foris.
D e. Abi, Phaedria, eum require atque huc adduce.
Ph . Eo
recta uia quidem illuc.
Ge . Nem pe ad Pamphilam. 310
D e. Ego deos Penatis hinc salutatum dom um
deuortar; inde ibo ad forum atque aliquos m ihi
amicos aduocabo ad hanc rem qui adsient,
ut ne inparatus sim si ueniat Phorm io
112 Ph o r m io G e ta
[634]
G eta. ¡Oh, qué buen consejo! C om o si se lo hubiera presta
do alguien, estando tú vivo.
D em ifón . No, no será así; no puede ser. ¿Voy yo a consentir
que esa chica esté casada con él u n solo día? (305) N o merecen,
clemencia. Quiero ver a ese individuo o saber dónde vive.
G eta. Te refieres a Formión, ¿verdad?
D e m if ó n . Sí, el abogado de la chica.
G eta. Enseguida estará aquí, yo m e encargaré de ello.
D e m if ó n . Y Antifón, ¿dónde está ahora?
G eta. Fuera de casa.
D e m if ó n . Anda, Fedrias, ve a buscarlo y tráelo aquí.
Fedrias . Allá voy directamente.
G eta . (310) (En bajo, a F edrias .) A casa de Pánfila, ¿verdad?
(Salen Fedrias y G eta)49.
D e m if ó n . (Solo.) Yo voy ahora a pasar un m om ento p o r casa
a saludar a los dioses Penates; después iré al foro y llamaré
a algunos amigos para que m e asesoren en este asunto y
para no estar desprevenido, si se presenta Formión. (D emi
f ó n entra en su casa)50.
II2 F o r m ió n , G eta
49 Fedrias, sim ulando ir hacia el foro, probablem ente entra en casa del le
nó n D orión (cfr. Beare, 1972: 240). Geta sale por la derecha, en dirección al
foro. Si esta interpretación es correcta, de ella se deduciría que la casa del lenón
es la primera p o r la derecha.
50 Pero su próxim a entrada (v. 348) la hace por la derecha, procedente del
foro, con los aduocati. Esta pequeña anomalía suele explicarse com o resultado
de las modificaciones terencianas: cfr. sobre la cuestión Barsby (1992).
51 D onato nos transm ite una anécdota según la cual Ambivio T urpión ha
bría representado esta escena borracho, lo que enfadó inicialm ente a Teren
cio, que después acabaría confesando que la interpretación de A m bivio res
pondía exactamente a com o él había im aginado que debía ser, al escribir la es
cena: adhuc narraturfabula de Terentio et Ambiuio ebrio, qui acturus hanc fabulam
oscitans et temulentus atque aurem minimo inscalpens digitulo hos Terentiipronuntia-
[635]
Ph o . Phanium relictam solam?
Ge . Sic.
Ph o . Et iratum senem?
G e. O ppido.
Ph o . A d te summa solum, Phormio, rerum redit;
tute hoc intristi, tibi om nest exedendum;
[accingere.
Ge. Obsecro te.
Ph o . Si rogabit...
G e. In te spes est.
Ph o . Eccere!
Q uid si reddet?
Ge . T u inpulisti.
Ph o . Sic opinor.
Ge . Subueni. 320
Ph o . Cedo senem; iam instructa sunt m i in corde
[consilia omnia.
Ge. Q uid ages?
Ph o . Q uid uis nisi uti m aneat Phanium
[atque ex crimine hoc
A ntiphonem eripiam atque in m e om nem iram
[deriuem senis?
Ge. O uir forti’s atque amicus. Verum hoc saepe,
[Phormio,
uereor, ne istaec fortitudo in neruom erum pat
t [denique.
Ph o . Ah! 325
N on ita est. Factumst periclum, iam pedum
[uisast uia.
Q uot me censes homines iam deuerberasse usque
[ad necem,
hospites, tum ciuis? Q uo mage noui, tanto
[saepius.
C edo dum , enum quam iniuriarum audisti m ihi
[scriptam dicam?
G e. Q ui istuc?
Ph o . Quia n on rete accipitri tennitur neque miluo, 330
qui male faciunt nobis; illis qui nil faciunt
[tennitur,
[636]
F o r m ió n . ¿Que dejó sola a Fania?
G eta. Sí.
Fo r m ió n . ¿Y que el viejo está furioso?
G eta. Mucho.
F o r m ió n . (Hablando consigo mismo.) Sobre ti solo, Formión,
recae toda la responsabilidad de la situación. El que hizo la
sopa, ése la coma52. Prepárate para la acción.
G eta. ¡Por favor!
F o r m ió n . (Sin escuchar a G eta y pensando en la manera de de
fenderse ante D e m if ó n .) Si pregunta...
G eta . En ti tenem os depositadas nuestras esperanzas.
F o r m ió n . (Igual.) ¡Ya está! (320) ¿Y si responde...?
G eta. Tú nos empujaste.
Fo r m ió n . (Igual.) ¡Ya lo tengo!, creo.
G eta . ¡Ayúdanos!
F o r m ió n . (A G eta .) D am e al viejo. Ya tengo alineadas to
das mis ideas en m i mente.
G eta . ¿Qué vas a hacer?
Fo r m ió n . ¿Qué quieres que haga, sino conseguir que Fania
se quede en casa, liberar de esta culpa a Antifón y desviar
sobre m í toda la furia del viejo?
G eta . ¡Qué hom bre más valiente! ¡Que verdadero amigo!
Pero el m iedo, Formión, (325) que me asalta con frecuen
cia es que tu valentía acabe al final en el calabozo.
F o r m ió n . ¡Oh, no! En absoluto. Ya tengo experiencia, ya
conozco el camino. ¿A cuántos hom bres crees que he apa
leado hasta la muerte, tanto extranjeros com o ciudadanos?
Cuanto más experiencia tengo, más veces lo hago. Dime,
¿acaso has oído decir alguna vez que se haya presentado
una dem anda contra m í por daños y perjuicios?
G eta . (330) ¿Y cóm o te las arreglas?
Fo r m ió n . Porque no se tiende la red al gavilán ni al milano,
aunque son aves que nos hacen daño; a las que no nos ha-
vit versus. Qiiibus auditis exclamauit poeta se talem cum scriberet cogitasse parasi
tum, et ex indignatione, qua eum saturum potumque deprehenderat, delinitus <est>
statim.
52 Lit. ‘tú lo has m olido; tú tienes que comértelo todo’. C om o señala D o
nato, se trata de un refrán m uy apropiado para un parásito.
[637]
quia enim in illis fructus est, in illis opera luditur.
Aliis aliundest periclum unde aliquid abradi
[potest:
m ihi sciunt nil esse. Dices·. «Ducent dam natum
[domum.»
Alere n o lu n t hom inem edacem et sapiunt mea
[sententia, 335
pro maleficio si beneficium sum m um n olunt
[reddere.
Ge. N on potest satis pro merito ab illo tibi referri ·.
[gratia.
Ph o . Im m o enim nem o satis pro merito gratiam regi
[refert.
Ten asym bolum uenire unctum atque lautum e
[balineis,
otiosum ab animo, quom ille et cura et sum ptu
[absumitur! 340
D um tibi fit quod placeat, ille ringitur; tu rideas,
prior bibas, prior decumbas; cena dubia
[apponitur.
Ge . Quid istuc uerbist?
Ph o , Vbi tu dubites quid sumas potissimum.
Haec quom rationem ineas quam sint suauia et
[quam cara sint,
ea qui praebet, n o n tu hunc habeas plane
[praesentem deum? 345
Ge . Senex adest. Vide quid agas. Prima coitiost
[acerrima;
si eam sustinueris, postilla iam u t lubet ludas licet.
[638]
cen ninguno, sí se tiende. Porque es que de unos se obtie
ne provecho, con los otros se pierde el tiempo. Son diver-
. sos los peligros que acechan a la gente, a la que se le puede
quitar algo; yo, saben que no tengo nada. M e dirás: «Te lle
varán a cum plir condena a su casa»53. (335) No quieren ali
m entar a un glotón y obran sabiamente, a m i juicio, al ne
garse a recom pensar u n daño con el m ayor de los favores.
G eta. El no podría agradecerte debidamente tus favores.
F o r m ió n . Al contrario, nadie puede agradecer debidamente
sus favores a u n patrono. ¡Pensar que tú te presentas sin
pagar tu escote, perfum ado y limpio, recién salido del
baño54, (340) sin preocupaciones en tu cabeza, mientras a
él lo consum en las preocupaciones y los gastos! M ientras
a ti se te da el gusto, él está que rabia; tú puedes reír, beber
el primero, tum barte a la mesa el primero: se te sirve una
cena dudosa55.
G eta . ¿Qué quiere decir eso?
F o r m ió n . En la que dudas por dónde empezar. C uando
consideras lo delicioso y costoso que es todo esto, (345) al
que te ofrece esas ventajas, ¿no lo tendrías verdaderamente
por un dios tutelar?
G eta. (Viendo llegar a D e m if ó n acompañado por tres asesores.)
¡Ahí está el viejo! Mira lo que haces. El prim er choque es el
más violento; si lo resistes, después ya puedes burlarlo a tu
gusto.
53 Se trata de una costum bre rom ana y po r tanto signo de reelaboración te-
renciana. E n Rom a u n deudor insolvente podía ser condenado a cum plir con
dena en casa del acreedor, en una situación próxim a a la esclavitud. E n Atenas
la esclavitud por deudas había sido abolida p o r las leyes de Solón.
54 Según D onato estos versos (339-341) provendrían no de Apolodoro, sino
de u n pasaje de las Saturae de E n nio (w . 14-19 V). Pero, aunque el sentido de
dichos versos es similar al de los terencianos, el parecido es pequeño (sólo
coinciden dos palabras, lautas y ridens).
55 Se trata de una típica adivinanza plautina: cfr. capt. 188-189 (asper uictus)
y 497 (cena aspera). Cfr. tam bién H or. Sat. 2, 2, 77 (uaria cena).
[639]
II3 D e m ip h o H e g io C r a t in v s C r it o
Ph o r m io G eta
[640]
113 D e m if ó n , H e g ió n , C r a t in o , C r it ó n ,
F o r m ió n , G eta
56 Sorprende que Form ión m encione este nom bre que luego se va a de
m ostrar que es el nom bre de Crem es en Lemnos. Sobre el problem a, cfr.
Lefevre (1978: 27-31).
[641]
p H. In3 malam crucem?
N am ni ita eum existumassem, num quam tam
[grauis
ob hanc inimicitias caperem in uostram familiam, 370
quam is aspernatur nunc tam inliberaliter.
Ge. Pergin ero absenti male loqui, inpurissime?
Ph . Dignum autem hoc illost.
Ge. Ain tandem, carcer?
D e. Geta.
Ge. B onorum extortor, legum contortor!
D e. Geta.
Ph . Responde.
Ge. Quis hom ost? Ehem!
D e. Tace.
Ge. Absenti tibi 375
te indignas seque dignas contumelias
num quam cessauit dicere hodie.
D e. Desine.
Adulescens, prim um abs te hoc bona uenia peto,
si tibi placere potis est, m i u t respondeas:
quem am icum tuom ais fuisse istum, explana
[mihi, 380
et qui cognatum m e sibi esse diceret.
Ph . Proinde expiscare quasi n o n nosses.
D e. Nossem?
Ph . Ita.
D e. Ego me nego; tu qui ais redige in memoriam.
Ph . Eho, tu, sobrinum tuom n o n noras?
D e. Enicas.
Dic nom en.
Ph . N om en? Maxume.
D e. Q uid nunc taces? 385
Ph . Perii hercle, nom en perdidi.
D e. [Hem?] Q uid ais?
Ph . Geta,
si meministi id quod olim dictumst, subice. Em,
[642]
'F or m i ó n . ¿Quieres irte al diablo? Pues si no lo hubiera con
siderado así, no me habría expuesto (370) a una enemistad
tan peligrosa con vuestra familia, por culpa de esa mucha
cha, a quien tu amo desprecia ahora tan vilmente.
G eta. ¿Sigues lanzando insultos contra m i amo, aprove
chando que está ausente, bellaco?
F o r m ió n . E s lo que se merece.
G eta. ¿Qué dices, bandido?
D e m if ó n . ¡Geta!
G eta . ¡Extorsionador de bienes! ¡Tergiversador de leyes!
D e m if ó n . ¡Geta!
F o r m ió n . (En bajo, a G eta .) (375) Contesta.
Geta. ¿Quién es? (Fingiendo verporpúmera vez ¿zD em ifó n .) ¡Oh!
D e m if ó n . Cállate.
G eta. Aprovechando tu ausencia, no ha dejado de proferir
contra ti insultos indignos de ti pero dignos de él.
D e m if ó n . Deja. (A F o r m ió n .) Joven, en primer lugar, con
tu permiso, te pido que, si n o te importa, me contestes:
(380) explícame quién dices que era tu amigo y qué paren
tesco decía que tenía conmigo.
Fo r m ió n . Tratas de sonsacarme, com o si n o lo conocieses.
D e m if ó n . ¿Que yo lo conocía?
F o r m ió n . Sí.
D e m if ó n . Yo digo que no; tú que lo afirmas, recuérdamelo.
F o r m ió n . ¿Cóm o? ¿No conocías a tu primo?
D e m if ó n . Acabas conmigo. (385) Dime su nombre.
F o r m ió n . ¿Su nom bre? C on m ucho gusto. (Fo r m ió n tarda
en contestar,)
D e m if ó n . ¿Por qué te callas ahora?
F o r m ió n . (Aparte.) ¡Estoy perdido, por Hércules! ¡He olvi
dado el nombre!
D e m if ó n . [¿Eh?] ¿Qué dices?
F o r m ió n . (En bajo, a G eta .) Geta, si recuerdas el nom bre
que con vin im os57, apúntam elo. (A D e m if ó n .) ¡Mira58,
57 Creem os que Form ión n o se refiere a la m ención del nom bre de Estil-
pó n en 356, sino al m om ento en que elaboraron el plan.
58 Leemos em, con la mayoría de los editores, y no han, como hacen Kauer-
Lindsay, por considerar que el sentido de em es m ucho más apropiado al contexto.
[6 4 3 ]
no n dico. Quasi n o n nosses, tem ptatum aduenis.
D e. Ego autem tempto?
Ge. Stilpo.
Ph . A tque adeo quid mea?
Stilpost.
D e. Q uem dixti?
Ph . Stilponem, inquam , noueras. 390
D e. Ñeque ego illum noram nec m ihi cognatus fuit
quisquam istoc nomine.
Ph . Itane? N on te horum pudet?
A t si talentum rem reliquisset decem...
D e. D i tibi malefaciant!
Ph . ...primus esses m em oriter
progeniem uostram usque ab auo atque atauo
[proferens. 395
D e. Ita u t dicis. Ego tum quom aduenissem qui mihi
cognata ea esset dicerem; itidem tu face.
Cedo qui est cognata?
Ge. E u noster, recte. Heus, tu, caue!
Ph . Dilucide expediui quibus me oportuit
iudicibus; tum id si falsum fuerat, filius 400
quor n o n refellit?
D e. Filium narras mihi?
Quoius de stultitia dici ut dignumst n o n potest.
Ph . A t tu qui sapiens es magistratus adi
iudicium de eadem causa iterum u t reddant tibi,
quandoquidem solus regnas et soli licet 405
hic de eadem causa bis iudicium adipiscier.
D e. Etsi mihi facta iniuriast, uerum tamen
potius quam litis secter aut quam te audiam,
itidem u t cognata si sit, id quod lex iubet
dotis dare, abduce hanc, minas quinque accipe. 410
[6 4 4 ]
n o te lo digo! C om o si no lo supieras, vienes a exami
narme.
D e m if ó n . ¿Yo te examino?
G eta. (En bajo a F o r m ió n .) Estilpón.
Fo r m ió n . Pero ¿a m í qué? (390) Estilpón.
D e m ifó n . ¿Qué has dicho?
Fo r m ió n . Estilpón, te digo; lo conocías.
D e m if ó n . N i yo lo conocía ni yo tuve ningún pariente con
ese nom bre.
F o r m ió n . ¿Ah, sí? (Señalando a los amigos de D e m if ó n .) ¿No
te da vergüenza de esta gente? Pero si hubiese dejado una
herencia de diez talentos...
D e m ifó n . ¡Los dioses te confundan!
F o r m ió n . ...hubieses sido el prim ero en recitar de mem oria
(395) vuestra genealogía, rem ontándote a tu abuelo y a tu
tatarabuelo.
D e m if ó n . Exactamente. Yo, en ese caso, cuando hubiese
comparecido ante el tribunal, hubiera dicho qué parentes
co tenía ella conmigo. H az tú otro tanto. Dime qué paren
tesco tiene.
G eta. ¡Bien p o r m i amo! ¡Bravo! (A F o r m ió n .) ¡Oye, tú,
ándate con cuidado!
Fo r m ió n . Se lo expliqué con claridad a quienes tenía que
explicárselo, (400) a los jueces. Además, si mi declaración
era falsa, tu hijo ¿por qué no la desmintió?
D e m if ó n . N o m e hables de m i hijo, de cuya necedad no es
posible decir todos los calificativos que se merece.
Fo r m ió n . Pues tú, que eres tan listo, acude a los magistrados
para que te concedan una revisión del proceso59, (405) ya
que aquí sólo tú eres el rey y sólo a ti se te permite obtener
una segunda vista de la misma causa.
D e m if ó n . A unque se m e ha hecho una injusticia, sin em
bargo, antes de meterme en pleitos o tener que oírte, como
si fuera pariente mía, tom a las cinco minas (410) que la ley
prescribe dar en calidad de dote y llévatela.
[645]
P h o , Hahahae! H om o suauis!
D e. Q uid est? N um iniquom postulo?
A n ne hoc quidem ego adipiscar quod ius
[publicumst?
P h o . Itan tandem , quaeso, itidem u t m eretricem ubi
[abusus sis,
mercedem dare lex iubet ei atque amittere?
An, u t nequid turpe ciuis in se adm itteret 415
propter egestatem, proxum o iussast dari,
u t cum uno aetatem degeret? Q uod tu uetas.
D e . Ita, proxum o quidem ; at nos unde? A ut quam
[ob rem?
Ph o . Ohe!
«Actum» aiunt «ne agas».
D e. N on agam? Im m o haud desinam
donec perfecero hoc.
Ph o . Ineptis.
D e. Sine m odo. 420
P h o . Postremo tecum nil rei nobis, D em ipho, est;
tuos est dam natus gnatus, non tu; nam tua
praeterierat iam ducendi aetas.
D e. O m nia haec
illum putato quae ego nunc dico dicere;
aut quidem cum uxore hac ipsum prohibebo
[domo. 425
G e . Iratus est.
Ph o . T u te idem melius feceris.
D e . Itan es paratus facere me aduorsum omnia,
infelix?
Ph o . M etuit hic nos, tam etsi sedulo
dissimulat.
Ge. Bene habent tibi principia.
Ph o . Q uin quod est
ferundum fers? Tuis dignum factis feceris, 430
ut amici inter nos simus?
D e. Egon tuam expetam
amicitiam? A ut te uisum aut auditum uelim?
[646]
Fo r m ió n ¡Ja, ja, ja! ¡Qué hom bre tan simpático!
.
D e m if ó n .¿Qué pasa? ¿Acaso pido algo injusto? ¿Es que ni
siquiera conseguiré lo que es de derecho común?
F o r m i ó n . ¿Cómo? ¿Acaso la ley prescribe que, com o si se
tratara de una cortesana, después de disfrutar de sus servi
cios, le pagues su salario y le digas adiós? (415) ¿O fue más
bien para evitar que u n a ciudadana cometiera un acto des
honroso a causa de su pobreza, por lo que se prescribió
que fuera dada en m atrim onio al pariente más próximo, a
fin de que pasara la vida con u n solo hom bre? Y esto tú lo
quieres impedir.
D e m if ó n . A su pariente más próximo, sí; pero nosotros ¿en
virtud de qué... o por qué motivo...?60.
F o r m ió n . Qye, ¿no conoces ese refrán que dice, caso sen
tenciado, caso cerrado?
D e m if ó n . ¿Caso cerrado? N o pararé (420) hasta que n o con
siga m i propósito.
Fo r m ió n . N o digas tonterías.
D e m if ó n . Espera un m om ento.
Fo r m ió n . A fin de cuentas, Dem ifón, contigo n o tengo
nada que ver. Es tu hijo el que ha sido condenado, no tú,
pues a ti ya te había pasado la edad de casarte.
D e m if ó n . Todo lo que te estoy diciendo yo, imagínate que
es él quien te lo dice. (425) En caso contrario, los pondré
de patitas en la calle a él y a su mujer.
G eta. (Aparte, a F o r m ió n .) Está furioso.
Fo r m ió n . M ejor será que hagas eso contigo mismo.
D e m if ó n . ¿Es que estás dispuesto a llevarme la contraria en
todo, miserable?
F o r m ió n . (Aparte, a G eta .) N os tiene m iedo, por mucho
que se esfuerce en disimular.
G eta . (Aparte, a F o r m ió n .) (430) ¡Has comenzado bien!
F o r m ió n . (A D e m if ó n .) ¿Por qué no te resignas a lo qu
hay que resignarse? Digno de ti será procurar que reine la
amistad entre nosotros.
D e m if ó n . ¿Que yo busque tu amistad? ¿O que quiera verte
u oírte?
[6 4 7 ]
Ph o . Si concordabis cum illa, habebis quae tuam
senectutem oblectet; respice aetatem tuam.
D e . Te oblectet, tibi habe.
Ph o . M inue uero iram.
D e. H oc age; 435
satis iam uerborum st; nisi tu properas mulierem
abducere, ego illam eiciam. Dixi, Phormio.
Ph o . Si tu illam attigeris secus quam dignumst liberam
dicam tibi inpingam grandem. Dixi, D em ipho.
Siquid opus fuerit, heus!, dom o me.
Ge . Intellego. 440
[648]
Form i ó n . Si te entiendes con ella, tendrás a alguien que te
alegre tu vejez; fíjate en tu edad.
D e m i f ó n . (435) ¡Que te alegre a ti! Quédate con ella.
F o r m i ó n . Controla tu ira.
D e m i f ó n . Atiende; basta ya de palabras: si n o te das prisa en
llevártela, yo la echaré de casa. H e dicho, Formión.
F o r m i ó n . Si tú te atreves a tocarla sin el respeto que se me
rece una m ujer libre, te estampo una querella sonada. He
dicho, Demifón. (Aparte, a G e t a .) (440) Si me necesitas,
oye, estoy en casa.
G e t a . (A F o r m i ó n .) Com prendido. ( F o r m i ó n salepor ¡a de
recha.)
II4 D e m if ó n , G eta , H e g ió n , C r a t in o , C r it ó n
[649]
M ihi n o n uidetur quod sit factum legibus 455
rescindi posse; et turpe inceptust.
D e. Dic, Crito.
C ri . Ego amplius deliberandum censeo;
res magnast.
C ra . N um quid nos uis?
D e. Fecistis probe.
Incertior sum m ulto quam dudum .
Ge . Negant
redisse.
D e. Frater est exspectandus m ihi; 460
is quod m ihi dederit de hac re consilium, id
[sequar.
Percontatum ibo ad portum , quoad se recipiat.
G e . At ego A ntiphonem quaeram, u t quae acta hic
[sint sciat.
Sed eccum ipsum uideo in tempore huc se
[recipere.
III1 A n t ip h o G eta
[650]
me parece que lo que se ha hecho de acuerdo con las leyes
no puede anularse y es vergonzoso intentarlo.
D e m if ó n . Habla, Critón.
C r it ó n . Yo creo que hay que reflexionar más tiem po; el
asunto es serio.
C ratin o . ¿Quieres algo más de nosotros?
D e m ifó n . (Con amable ironía.) Gracias p o r vuestro consejo:
estoy m ucho más confuso que antes. (Los asesores salen por
la derecha.)
G eta. (Saliendo de casa.) (460) D icen que n o ha regresado.
D e m if ó n . Tengo que esperar a m i herm ano. El consejo que
me dé él sobre este asunto, lo seguiré. M e voy al puerto a
preguntar cuándo regresa. (Salepor la izquierda.)
G eta . (Solo.) Pues yo voy a buscar a Antifón para informarle
de lo que ha pasado aquí. Pero ahí lo veo regresar a él en
persona m uy oportunam ente.
Ill 1 A n t if ó n , G eta
[651]
An . Loquere, obsecro, quonam in loco sunt res et
[fortunae meae?
N um quid patri subolet?
Ge. N il etiam.
An . Ecquid spei porrost?
Ge. Nescio.
An . Ah!
Ge. Nisi Phaedria haud cessauit pro te eniti.
An . Nil fecit noui. 475
Ge. T um Phorm io itidem in hac re u t in aliis
[strenuom hom inem praebuit.
An . Q uid is fecit?
Ge. C onfiitauit uerbis adm odum
[iratum senem.
An . E u , Phormio!
Ge. Ego quod potui porro.
An . Mi Geta, omnis uos amo.
Ge. Sic habent principia sese ut dico; adhuc tranquilla
[res est,
mansurusque patruom pater est dum huc
[adueniat.
An . Q uid eum?
Ge. V t aibat, 480
de eius consilio sese uelle facere quod ad hanc
[rem attinet.
An . Q uantum metus est m ihi uidere huc saluom
[nunc patruom , Geta!
N am per eius unam , u t audio, aut uiuam aut
[moriar sententiam.
G e. Phaedria tibi adest.
An . Vbinam?
Ge. Eccum ab sua palaestra exit foras.
III2 Ph a ed r ia D o r io A n t ip h o G eta
Ph . Dorio, 485
audi obsecro...
D o. N on audio.
[652]
A n t if ó n . Habla, p o r favor: ¿en qué situación se encuentran
mis asuntos y m i suerte? ¿Se huele algo m i padre?
G eta . Todavía nada.
A n t if ó n . ¿Y queda todavía alguna esperanza?
G eta . N o lo sé.
A n t if ó n . ¡Oh!
G eta. (475) Sólo sé que Fedrias no ha dejado de esforzarse por ti.
A n t if ó n . N o hizo nada nuevo.
G eta. Además Form ión ahora com o siempre se h a portado
com o un valiente.
A n t if ó n . ¿Qué es lo que hizo?
G eta . H a calmado con sus palabras al viejo, que estaba ex
trem adam ente furioso.
A n t if ó n . ¡Bravo por Formión!
G eta. Y yo tam bién hice lo que pude.
A n t if ó n . Querido Geta, os doy las gracias a todos.
G eta. A sí han com enzado las cosas, com o te he dicho; por
ahora la situación es tranquila (480) y tu padre va a esperar
a que llegue tu tío.
A n t if ó n . ¿Mi tío? ¿Para qué?
G eta . Según decía, quería actuar según su consejo con rela
ción a este asunto.
A n t if ó n . ¡Cuánto m iedo tengo de ver llegar sano y salvo a
m i tío, Geta! Pues, p o r lo que oigo, de su opinión depende
m i vida o m i muerte.
G eta . Ahí tienes a Fedrias.
A n t if ó n . ¿Dónde?
G eta . Mira, ahí sale de su palestra62.
62 Las palabras de Geta parecen implicar que la casa del lenón está en la es
cena. Recordaremos que la «palestra» era el lugar en el que los atletas se entre
naban para la lucha. N aturalm ente la palabra está usada metafóricamente y el
ejercicio que ha practicado en ella Fedrias es de otro tipo.
[653]
Ph . Parumper...
D o. Q uin om itte me.
Ph . Audi quod dicam.
D o. A t enim taedet iam audire
[eadem miliens.
Ph . At nunc dicam quod lubenter audias.
D o. Loquere, audio.
Ph . N on queo te exorare u t maneas triduom hoc?
[Quo nunc abis?
D o. M irabar si tu m ihi quicquam adferres noui.
An . Ei!
M etuo lenonem nequid... suo suat capiti.
Ge. Idem ego uereor.
Ph . N o n d u m m ihi credis?
D o. Hariolare.
Ph . Sin fidem do?
D o. Fabulae!
Ph . Feneratum istuc beneficium pulchre tibi dices.
D o. Logi!
Ph . Crede mi, gaudebis facto; uerum hercle hoc est.
D o. Somnium!
Ph . Experire; n o n est longum.
D o. Cantilenam eandem canis.
Ph . T u m ihi cognatus, tu parens, tu amicus, tu...
D o. Garri m odo.
Ph . Adeon ingenio esse duro te atque inexorabili
ut neque misericordia neque precibus molliri
[queas!
[654]
Fedrias . U n instante.
D o r ió n . Déjame en paz.
Fedrias . Escucha lo que voy a decirte.
D o r ió n . Pero es que ya estoy harto de oír mil veces lo mis
mo.
Fedrias . Pero ahora voy a decirte una cosa que te va a en
cantar oír.
D o r ió n . Habla, te escucho.
Fedrias . ¿No puedo conseguir de ti que esperes tres días?
(D o r ió n hace ademán de marcharse.) ¿Adonde te vas ahora?
D o r ió n . (490) Me extrañaba que tuvieras algo nuevo que
decirme.
A n t if ó n . (Aparte, a G eta.) ¡Ay, me tem o que el lenón... se
está labrando su perdición!63.
G eta . Lo m ism o m e tem o yo.
F edrias . ¿Todavía64 n o m e crees?
D o r ió n . Eres adivino.
F edrias . ¿Y si te doy m i palabra?
D o r ió n . ¡Cuentos!
F e d r ia s . Dirás que este favor te ha producido u n alto in
terés.
D o r ió n . ¡Palabrería!
Fedrias . Créeme: te alegrarás de haberlo hecho. Por Hércu
les que es verdad.
D o r ió n . Estás soñando.
Fedrias . (495) H az la prueba; el plazo n o es largo.
D o r ió n . ¡Siempre la misma canción!
Fedrias . T ú serás m i pariente, m i padre, m i amigo, mi...
D o r ió n . N o digas tonterías.
Fedrias . ¡Parece mentira que seas de corazón tan duro y des
piadado que no te dejes ablandar ni por la com pasión ni
por las súplicas!
[655]
D o. A deon te esse incogitantem atque inpudentem ,
[Phaedria,.
me u t phaleratis ducas dictis et m eam ductes
[gratiis! 500
An . Miseritumst.
Ph . Ei, ueris uincor!
Ge . Q uam uterquest similis sui!
Ph . N eque A ntipho alia quom occupatus esset
[sollicitudine,
tum hoc esse m ihi obiectum malum!
An . Ah! Q uid istuc est autem, Phaedria?
Ph . O fortunatissime Antipho.
An . Egone?
Ph . Q uoi quod amas domist,
neque cum huius m odi um quam [tibi] usus
[uenit u t conflictares malo. 505
An . M ihin domist? Im m o, id quod aiunt, auribus
[teneo lupum ;
nam neque quo pacto a me am ittam neque uti
[retineam scio.
D o. Ipsum istuc mihi in hoc est.
An . Heia, ne parum leno sies!
N um quid hic confecit?
[656]
D o r ió n . ¡Y parece m entira que seas tan inconsciente y des
vergonzado, Fedrias, (500) que trates de engañarme a m í
con tus engalanados discursos y de gozar de los favores de
una esclava que me pertenece, gratuitamente!
A n t if ó n . (Aparte.) M e ha dado pena de él.
Fedrias . (Aparte.) ¡Ay, m e rindo a la evidencia!
G eta . (Aparte.) ¡Qué bien revela cada uno su carácter!
Fedrias . ¡Qué pena que no m e hubiese sucedido esta des
gracia cuando A ntifón hubiese estado afectado p o r una
preocupación m enor!65.
A n t if ó n . (Dirigiéndose a Fed r ia s .) ¡Oh! ¿Qué sucede, Fe
drias?
Fedrias . ¡Oh, dichosísimo Antifón!
■An t if ó n . ¿Yo ?
Fedrias . Porque tienes a tu am or en casa (505) y nunca te
has visto en la necesidad de pelearte con un canalla de esta
ralea.
A n t if ó n . ¿Tengo yo en casa? Más bien, com o dice el refrán,
tengo agarrado al lobo por las orejas; pues no sé ni cómo
deshacerme de ella ni como conservarla.
D o r ió n . (Señalando a Fed r ia s .) Eso es precisamente lo que
me pasa a m í con él.
A n t if ó n . Venga, no seas poco lenón. (A F edrias .) ¿Acaso
te ha hecho algo?
65 Lit. ‘distinta’ (alia). Sin total convicción, en este discutido pasaje, sigo a
D onato que entiende alia com o minore. E n todo caso n o creo que sea un in
conveniente insalvable para aceptar esta interpretación que Fedrias inmediata
m ente llame «dichosísimo» (v. 504) a Antifón. Las ventajas de la posesión de
la persona am ada le parecen a Fedrias m uy superiores a los inconvenientes,
por grandes que sean, que dicha posesión pudiera acarrear. La interpretación
más espontánea del texto latino, defendida por Ashmore, sería: «¡Qué lástima
que esta desgracia n o me hubiera sucedido cuando A ntifón estuviera afectado
por otra preocupación (similar)!». Pero, com o señala M artin, no parece razo
nable poner en boca de A ntifón un pensam iento que en últim o extremo
equivale a desear u n mal a su amigo. O tros autores (Marouzeau, Rubio, etc.),
interpretando ñeque... alia = eadem, traducen: «¡Y que hubiese de sucederme
este contratiem po precisam ente cuando A ntifón está preocupado p o r una di
ficultad análoga!» (Rubio). Dziatzko-Hauler, siguiendo a W agner, enm iendan
neque en atque, con lo que el sentido sería: «¡Que lástima que esta desgracia m e
hubiese ocurrido, cuando A ntifón estaba afectado por otra preocupación (si
milar)!» Pero la enm ienda no soluciona los problemas de interpretación.
[657]
Ph . Hicine? Q uod hom o inhumanissimus:
Pam philam m eam uendidit.
An . Quid? Vendidit?
Ge. Ain? Vendidit? 510
Ph . Vendidit.
Do. Q uam indignum facinus, ancillam aere
[emptam suo!
Ph . N equeo exorare u t me m aneat et cum illo ut
[m utet fidem
triduom hoc, dum id quod est prom issum ab
[amicis argentum aufero.
Si n o n tu m dedero, unam praeterea horam ne
[oppertus sies.
Do. O ptunde.
An . H au d longum st id quod orat; Dorio,
[exoret sine; 515
Idem hoc tibi, quod boni prom eritus fueris,
[conduplicauerit.
Do. Verba istaec sunt.
An . Pamphilamne hac urbe priuari sines?
T um praeterea horan c am orem distrahi poterin
[pati?
Do. Neque ego neque tu.
Ph . Di tibi omnes id quod es dignus duint!
Do. Ego te compluris aduorsum ingenium m eum
[mensis tuli 520
pollicitantem et nil ferentem, flentem; nunc
[contra om nia haec
repperi qui det neque lacrumet; da locum
[melioribus.
An . Certe hercle, ego si satis commemini, tibi quidem
[est olim dies,
quam ad dares huic, praestituta.
Ph . Factum.
Do. N um ego istuc nego?
An . Iam ea praeteriit?
Do. N on, uerum haec ei antecessit.
An . N on pudet 525
uanitatis?
[658]
Fedrias . ¿Quién? ¿Éste? Lo que sólo podía hacer el más in
hum ano de los hom bres. (510) H a vendido a mi Pánfila.
An t if ó n . ¿Cómo? ¿Que la vendió?
Geta . ¿Dices que la vendió?
Fedrias . Sí.
D o r ió n . (Con ironía.) ¡Qué gran canallada! ¡Vender a una
esclava que había com prado con el dinero suyo!
Fedrias . N o soy capaz de convencerlo de que rom pa el
compromiso con el soldado y espere tres días, a que yo re
úna el dinero que m e prom etieron mis amigos. (A D o
r ió n .) Si entonces n o te lo doy, no aguardes ni u n a hora
más.
D o r ió n . (515) ¡Machácame los oídos!
A n t if ó n . N o es tan grande el plazo que te pide, D orión: ac
cede a sus ruegos. El favor que le hagas, él te lo devolverá
m ultiplicado p o r dos.
D o r ió n . Esas n o son más que palabras.
A n t if ó n . ¿Permitirás que Pánfila tenga que marcharse de
esta ciudad? Además, ¿podrás soportar que se destruya el
amor de estos dos jóvenes?
D o r ió n . N i tú ni yo.
Fedrias . ¡Que los dioses te den el prem io que te mereces!
D o r ió n . (520) C ontra m i forma de ser, yo te he soportado
durante muchos meses, a lo largo de los cuales prometías
pero no traías, sólo llorabas; ahora, al contrario, he encon
trado a uno que paga y no llora: cede el sitio a los mejores.
A n t if ó n . (A F edrias .) ¿N o es cierto, por Hércules, si n o re
cuerdo mal, que se te fijó un día para pagarle?
Fedrias . Sí.
D o r ió n . ¿Acaso yo lo niego?
A n t if ó n . (525) ¿Y ya ha pasado ese día?
D o r ió n . N o, pero el día de h oy se adelantó a aquél.
A n t if ó n . ¿N o te da vergüenza de tu frivolidad?
[659]
D o. M inim e, dum ob rem.
Ge. Sterculinum!
Ph . D orio,
itane tandem facere oportet?
D o. Sic sum; si placeo, utere.
An . Sicin h unc decipis?
D o. Im m o enimuero, A ntipho,
[hic m e decipit;
nam hic me huius m odi scibat esse, ego hunc
[esse aliter credidi;
iste m e fefellit, ego isti nihilo sum aliter ac fui. 530
Sed utut haec sunt, tamen hoc faciam: cras mane
[argentum m ihi
miles dare se dixit; si m i prior tu attuleris,
[Phaedria,
mea lege utar, u t potior sit qui prior ad dandumst.
[Vale.
Ill 3 P h a e d r ia A n t ip h o G eta
[660]
D o r ió n . En absoluto, mientras me reporte beneficios.
G eta. ¡Basura!
Fedrias . D orión, ¿es así com o hay que comportarse?
D o r ió n . Soy así; si te agrado, utilízame.
A n t if ó n . ¡Mira que engañarlo de esa manera!
D o r ió n . Al contrario, A ntifón, es él el que me engaña; pues
él sabía que yo era así; yo, en cambio, creí que él era de otra
manera. (530) El fue ei que m e defraudó; yo con él no he
sido en nada diferente de lo que he sido siempre. Pero, sea
como sea, esto es lo que haré: m añana por la m añana m e
prom etió el soldado darme el dinero; si me lo traes tú an
tes, Fedrias, aplicaré m i criterio de dar preferencia al que
paga primero. Adiós. (D o r ió n sale)66.
[66l]
Ge. Itane?
An . Ita.
Ge. Sane hercle pulchre suades; etiam tu hinc
[abis?
N on trium pho, ex nuptiis tuis si nil nanciscor
[mali,
ni etiam nunc m e huius causa quaerere in malo
[iubeas crucem?
A n . Verum hic dicit.
Ph . Quid? Ego uobis, Geta, alienus sum?
Ge. H aud puto; 545
sed parum ne est quod om nibus nunc nobis
[suscenset senex,
ni instigemus etiam u t nullus locus relinquatur
[preci?
P h . Alius ab oculis meis illam in ignotum abducet
[locum? Hem?
Tum igitur, dum licet dum que adsum, loquim ini
[mecum, A ntipho,
contem plam ini me.
An . Q uam ob rem? A ut quidnam
[facturu’s? Cedo. 550
Ph . Q uoquo hinc asportabitur terrarum, certumst
[persequi
aut perire.
G e. D i bene uortant quod agas!
[Pedetemptim tamen.
A n . Vide siquid opis potes adferre huic.
Ge. «Siquid»? Quid?
An . Quaere, obsecro,
nequid plus minusue faxit quod nos post pigeat,
[Geta.
G e . Quaero. Saluos est, u t opinor; uerum enim
[metuo m alum . 555
A n . Noli metuere; una tecum bona mala tolerabimus.
G e . Q uantum opus est tibi argenti, loquere.
Ph . Solae triginta minae.
G e . Triginta? Hui, percarast, Phaedria!
Ph . Istaec uero uilis est.
[662]
G eta . ¿Ah, sí?
A n t if ó n . Sí.
. G eta . ¡Pues sí que m e das un buen consejo! ¿Quieres irte a
paseo? ¿No es ya para m í u n triunfo68 si salgo indem ne de
tu boda, com o para que encim a tú ahora, cuando ya estoy
expuesto a u n buen castigo, para ayudar a tu com pañero
me obligues a ganarme la cruz?
A n t if ó n . (A Fedrias .) (545) Dice la verdad.
Fedrias . ¿Cóm o? ¿Soy yo para vosotros, Geta, u n extraño?
G eta. N o lo considero así; pero ¿os parece poco que el viejo
esté furioso con todos nosotros, com o para que encima lo
exasperemos aún más y no dejemos ningún lugar a las sú
plicas?
Fedrias . ¿O tro hom bre se la llevará lejos de mi vista a un si
tio desconocido? ¿Eh? Mientras todavía es posible y estoy
aquí, hablad conmigo, Antifón; (550) miradme bien.
A n t if ó n . ¿Por qué? ¿Qué piensas hacer? Di.
Fedrias . A dondequiera que la lleven, estoy dispuesto a se
guirla o a morir.
G e t a . ¡L os dioses te sean propicios! Pero ándate con precau
ción.
A n t if ó n . (A G eta .) Mira si puedes prestarle alguna ayuda.
G eta . «¿Alguna?» ¿Cuál?
A n t if ó n . Busca alguna solución, por favor; que n o vaya a
hacer una cosa u otra que luego hayamos nosotros de la
mentar, Geta.
G eta . (555) Estoy buscando... Está salvado, creo; pero temo
recibir una zurra.
A n t if ó n . N o temas; compartiremos contigo las alegrías y las
penas.
G eta . (A F edrias .) ¿Cuánto dinero necesitas? Habla.
F edrias . Sólo treinta minas69.
G eta . ¿Treinta? ¡Oh! ¡Es carísima, Fedrias!
Fedrias . Para ser ella es m uy barata.
[663]
Ge. Age, age, inuentas reddam.
Ph . O lepidum!
Ge. Aufer te hinc.
Ph . Iam opust.
Ge. Iam feres;
sed opus est m ihi Phorm ionem ad hanc rem
[adiutorem dari. 560
Ph . Praestost; audacissime oneris quiduis inpone,
[ecferet;
solus est hom o amico amicus.
Ge. Eamus ergo ad eum ocius.
An . N um quid est quod opera m ea uobis opus sit?
Ge. Nil; uerum abi dom um
et illam miseram, quam ego nunc intus scio esse
[exanimatam metu,
consolare. Cessas?
An . Nil est aeque quod faciam lubens. 565
Ph . Q ua uia istuc facies?
G e. Dicam in itinere; m odo te hinc amoue.
IVI D e m ip h o C hrem es
[664]
G eta. Bueno, bueno, las encontraré.
Fedrias . ¡Qué encanto de hombre!
. G eta. (A Fed r ia s .) ¡Vete a paseo!70.
Fedrias . Se necesitan enseguida.
G eta. Enseguida las tendrás. (560) Pero yo necesito la ayuda
de Form ión para esta empresa.
Fedrias . Está a tu disposición. Pónle encima, sin m iedo, la
carga que quieras: la llevará; sólo él sabe ser amigo de sus
amigos.
G eta. Vamos, pues, rápidam ente a buscarlo.
A n t if ó n . ¿Necesitáis de m i ayuda para algo?
G eta. Para nada; pero vete a casa y consuela a esa pobre, que
estoy seguro de que está ahora m ism o dentro m uerta de
miedo. (565) ¿A qué esperas?
A n t if ó n . N ada haría con más gusto. (Entra en su casa.)
Fedrias . ¿Por qué procedim iento lo conseguirás?
G eta . Te lo diré de cam ino; ahora muévete de aquí. (G eta j
Fedrias salen)11.
IV 1 D e m if ó n , C remes
[665]
D e. Q uid illi tam diu
quaeso igitur commorabare, ubi id audiueras?
Ch . Pol me detinuit morbus.
D e. Vnde? A ut qui?
Ch . Rogas?
Senectus ipsast morbus. Sed uenisse eas 575
saluas audiui ex nauta qui illas uexerat.
D e. Q uid gnato optigerit m e absente audistin,
[Chreme?
Ch. Q uod quidem me factum consili incertum facit.
N am hanc condicionem siquoi tulero extrario,
quo pacto aut unde mihi sit dicundum ordinest. 580
Te mihi fidelem esse aeque atque egomet sum mihi
scibam. Ille, si me alienus adfinem uolet,
tacebit dum intercedet familiaritas;
sin spreuerit me, plus quam opus est scito sciet,
uereorque ne uxor aliqua hoc resciscat mea; 585
quod si fit, u t me excutiam atque egrediar domo,
id restat; nam ego m eorum solus sum meus.
D e. Scio ita esse, et istaec m ihi res sollicitudinist,
neque defetiscar usque adeo experirier
donec tibi id quod pollicitus sum effecero. 590
IV 2 G eta D e m ip h o C hrem es
[666]
D e m if ó n . Y entonces, dime, ¿por qué te entretuviste allí
tanto tiem po, después de enterarte de la noticia?
C rem es . Por Pólux, m e retuvo la enfermedad.
D e m if ó n . ¿De dónde te vino? ¿Qué enfermedad?
C rem es . ¿Me lo preguntas? (575) La vejez es por sí misma
una enfermedad. Pero p o r ei piloto de la nave que las trajo
aquí, me he enterado de que habían llegado sanas y salvas.
D e m if ó n . ¿Te has enterado, Cremes, de lo que le sucedió a
mi hijo en m i ausencia?
C rem es . Sí, y es u n asunto que me tiene ciertamente m uy
perplejo. Pues si propongo el m atrim onio de m i hija a al
gún extraño, (580) he de explicar con todo detalle cómo y
de quién he tenido yo esta hija. De ti sabía que podía fiar
me tanto com o de m í m ism o; pero si es u n extraño el que
pretende emparentarse conmigo, m antendrá la boca cerra
da, mientras nos llevemos bien; pero si un día se enfada
conmigo, sabrá más de lo debido, (585) y temo que mi es
posa se entere de algún m odo de este asunto. Si esto suce
de, no me queda otra opción que largarme y marcharme de
casa; pues de todos mis bienes yo soy el único que me per
tenece.
D e m if ó n . Sé que es así, y eso m e preocupa; pero n o m e can
saré de intentarlo todo (590) hasta conseguir lo que te he
prometido.
IV 2 G eta, D e m if ó n , C remes
G eta . (Llegando por la derecha, sin ver a los otros.) Jamás he vis
to a una persona más astuta que Formión. Voy a su casa
para decirle que necesitábamos el dinero y preguntarle
cóm o podíam os conseguirlo. Apenas le había dicho la m i
tad de mis palabras, él había com prendido: (595) estaba
contento, me felicitaba, quería encontrarse con el viejo,
daba gracias a los dioses porque se le brindaba la ocasión
de demostrar que no era menos amigo de Fedrias que de
Antifón. Le mandé esperar en el foro, diciéndole que allí le
llevaría yo al viejo. (Viendo a D e m if ó n .) (600) Pero ahí está
[667]
pater uenit. Sed quid pertim ui autem belua?
An quia quos fallam pro uno duo sunt mihi dati?
C om m odius esse opinor duplici spe utier.
Petam hinc unde a primo institi; is si dat, sat est;
si ab eo nil fiet, tu m hunc adoriar hospitem. 605
IV 3 An t ip h o G eta C hrem es D e m ip h o
[668]
- él en persona. ¿Q uién hay más allá? (Reconociendo a C r e
m e s .) ¡Atiza, si ha llegado el padre de Fedrias! Pero, ¡seré
animal!, ¿de qué me he asustado? ¿Acaso porque en lugar
de uno se m e ofrecen dos pardillos a quienes engañar?
Creo que es mejor disponer de una doble esperanza. (Seña
lando a D e m i f ó n .) Atacaré prim ero por donde había pre
visto; si él da el dinero, m e conform o; (605) si no consigo
nada de él, entonces acometeré al extranjero73.
73 Esto es, Cremes, que acaba de llegar de una larga estancia en el extranjero.
[669]
Ge. V t abii abs te, fit forte obuiam
m ihi Phormio.
Ch . Q ui Phormio?
D e. Is qui istanc...
Ch . Scio.
Ge. Visumst m ihi u t eius tem ptarem sententiam.
Prendo hom inem solum: «Quor non», inquam
[«Phormio, 620
uides inter nos sic haec potius cum bona
u t com ponam us gratia quam cum mala?
Erus liberalis est et fugitans litium;
nam ceteri quidem hercle amici omnes m odo
uno ore auctores fuere u t praecipitem hanc daret». 625
An . Q uid hic coeptat aut quo euadet hodie?
Ge. «An legibus
daturum poenas dices si illam eiecerit?
Iam id exploratumst. Heia! Sudabis satis
si cum illo inceptas hom ine: ea eloquentiast.
Verum pone esse uictum eum; at tandem tam en 630
n o n capitis eius res agitur sed pecuniae.»
Postquam hom inem his uerbis sentio mollirier:
«Soli sumus nunc hic,» inquam; «eho, [dic] quid
[uis dari
tibi in m anum , u t erus his desistat litibus,
haec hinc facessat, tu molestus ne sies?» 635
An . Satin illi di sunt propitii?
G e. «Nam sat scio,
si tu aliquam partem aequi bonique dixeris,
u t est ille bonus uir, tria n o n commutabitis
uerba hodie inter uos.»
D e. Quis te istaec iussit loqui?
Ch . Im m o n on potuit melius peruenirier 640
eo quo nos uolumus.
An . Occidi!
D e. Perge eloqui.
G e. A prim o hom o insanibat.
[670]
G eta. Después de separarme de ti, me encontré casualmente
con Formión.
G rem es . ¿Qué Formión?
D e m ifó n 74. El que la...
C rem es . Ya sé.
G eta. Me pareció oportuno tantear su opinión. (620) Lo
cojo a solas y le digo: «Formión, ¿por qué no tratas de que
lleguemos a u n acuerdo entre nosotros p o r las buenas me
jor que p o r las malas? M i amo es todo u n caballero y ene
migo de pleitos. Pues, p o r Hércules, todos sus amigos hace
un m om ento (625) le aconsejaban unánim em ente que la
arrojara a la chica de cabeza p o r la ventana.»
A n t if ó n . (Aparte.) ¿Qué es lo que se propone este individuo
y adonde querrá ir a parar?
G eta . «¿Dirás acaso que lo castigará la justicia, si la echa de
casa? Ya hem os considerado esa posibilidad. ¡Ay, lo que
tendrás que sudar si te enfrentas a u n hom bre com o él. ¡No
sabes lo elocuente que es! (630) Pero supon que pierde el
pleito; en últim o extremo, no está en juego su cabeza75,
sino su dinero.» Al darme cuenta de que el hom bre co
m ienza a ablandarse con mis palabras, le digo: «Ahora es
tamos aquí solos tú y yo; a ver, ¿cuánto dinero quieres que
se te ponga en la m ano para que mi am o renuncie a em
prender este pleito, (635) para que esa m ujer se largue de
aquí y para que tú dejes de molestamos?»
A n t if ó n . (Aparte.) ¿Seguro que los dioses le son propicios?
G eta . «Pues tengo la certeza de que, si tus pretensiones son
mínim am ente justas y razonables, con lo bueno que es, no
intercambiaréis tres palabras entre vosotros.»
D e m if ó n . ¿Quién te autorizó a decir eso?
C rem es . (640) Pero si era la m ejor forma de conseguir los
objetivos que nos proponíam os.
A n t if ó n . (Aparte.) ¡Estoy perdido!
D e m if ó n . Sigue hablando.
G eta . Al principio el individuo deliraba.
[671]
Ch . C edo quid postulat?
Ge . Quid? N im ium ; quantum libuit.
Ch . Dic.
Ge . Si quis daret
talentum m agnum.
D e. Im m o m alum hercle; u t nil pudet!
Ge. Q u o d dixi adeo ei: «Quaeso, quid si filiam 645
suam unicam locaret? Parui retulit
n o n suscepisse; inuentast quae dotem petat.»
Vt ad pauca redeam ac m ittam illius ineptias,
haec denique eius fuit postrem a oratio:
«Ego» inquit «[iam] a principio amici filiam, 650
ita u t aequom fuerat, uolui uxorem ducere;
nam m ihi ueniebat in m entem eius
[incom m odum ,
in seruitutem pauperem ad ditem dari.
Sed m i opus erat, ut aperte tibi nunc fabuler,
aliquantulum quae adferret qui dissoluerem 655
quae debeo; et etiam nunc si uolt D em ipho
dare quantum ab hac accipio quae sponsast mihi,
nullam m ihi m alim quam istanc uxorem dari.»
An . V trum stultitia facere ego hunc an malitia
dicam, scientem an inprudentem , incertus sum. 660
D e. Q uid si anim am debet?
Ge. «Ager oppositust pignori ob
decem minas» inquit.
D e. Age, age, iam ducat; dabo.
[672]
C rem es. Dime, ¿cuánto pide?
G e t a . ¿Cuánto? Demasiado. Todo lo que le dio la gana76.
C r e m e s . D i.
G eta. Pretendía que le dieran u n talento de los grandes77.
D e m if ó n . D i más bien una paliza, por Hércules. ¡Qué des
vergüenza!
G e t a . (645) Precisamente eso fue lo que le dije: «Oye, ¿y si
casara a su hija única? De poco le sirvió no haber tenido78
ninguna, pues ha aparecido una dispuesta a reclamarle la
dote»79. En resumen y dejando a un lado sus estupideces,
ésta fue en definitiva su últim a propuesta: (650) «Yo», dijo,
«al principio, com o era justo, quise casarme con la hija de
m i amigo; pues me imaginaba lo perjudicial que era para
ella, una pobre, convertirse en esclava de un rico; pero,
para decírtelo con franqueza, yo necesitaba (655) una m u
jer que m e aportase u n dinerillo para liquidar unas deudas
que tengo; pero si todavía está dispuesto Dem ifón a darme
lo que recibo de la que me está prom etida, preferiría casar
me con ella antes que con ninguna otra.»
A n t i f ó n . (Aparte.) Si este individuo actúa así por estupidez
o por maldad, (660) consciente o inconscientemente, no
sabría decirlo.
D e m i f ó n . ¿Y si debe su vida?
G e t a . «Tengo un cam po hipotecado por diez minas», dijo.
D e m i f ó n . De acuerdo, de acuerdo, que se case; se las daré.
76 Num erosos editores aceptan la enm ienda de Palmerio que, sobre la base
de u n pasaje de Carisio (268, 19 Barwick), enm ienda este verso de la siguiente
manera: G e . Q u id ?N im im n quantum. C h . <Qtiantumf> Die...: « G e t a . ¿Cuán
to? U n disparate. C r e m e s . ¿C uánto? Di.,.» Sobre la im portancia de este verso
para la datación del arquetipo (Φ) de nuestros manuscritos: cfr. Jachm ann
(1924: 79-80), Pasquali (1962: 360-361), G rant (1986: 9-10).
77 A unque en Egina y otras ciudades de Grecia el talento tenía u n valor
m ayor que en Atenas, la expresión «talento grande» alterna tanto en Plauto
com o en Terencio con la simple de «talento» para referirse al talento ático, que
tenía u n valor de 60 minas.
78 En latín non suscepisse puede implicar tanto no haber tenido una hija
com o, en el caso de haberla tenido, no haberla reconocido (es decir, haberla
expuesto).
75 D onato nos inform a de que en el original griego estas palabras eran pro
nunciadas por Dem ifón.
[673]
Ge. «Aediculae item sunt ob decem alias.»
De. Oiei!
Nimiumst.
Ch. N e clama; <re>petito hasce a me decem.
Ge . «Vxori em unda ancillulast; tum pluscula 665
supellectile opus est; opus est sumpto ad nuptias.
His rebus pone sane» inquit «decem minas.»
D e. Sescentas perinde scribito iam m ihi dicas!
Nil do. Inpuratus m e ille u t etiam inrideat?
Ch . Quaeso, ego dabo, quiesce; tu m odo filium 670
fac u t illam ducat nos quam uolumus.
An . Ei mihi!
Geta, occidisti m e tuis fallaciis.
Ch . Mea causa eicitur; m e hoc est aequom amittere.
G e. «Q uantum potest me certiorem» inquit «face,
si illam dant, hanc u t m ittam , ne incertus siem; 675
nam illi m ihi dotem iam constituerunt dare.»
Ch . Iam accipiat; illis repudium renuntiet;
hanc ducat.
D e. Q uae quidem illi res uortat male!
Ch. O pportune adeo argentum nunc m ecum attuli,
fructum quem Lemni uxoris reddunt praedia; 680
ind’ sumam; uxori tibi opus esse dixero.
IV 4 A n t iph o G eta
An . Geta.
Ge. Hem?
An . Q uid egisti?
G e. Emunxi argento senes.
[674]
G eta. «...y también una casita por otras diez.»
D e m if ó n . ¡Caray, caray! Es demasiado.
C rem es . N o grites: pídem e a m í esas diez.
G eta. (665) «A m i m ujer tengo que comprarle u n a criadita;
además m e hace falta u n poquito más de ajuar. Me hace
falta dinero para los gastos la boda. Para todo eso, dice,
pongam os otras diez minas»80.
D e m if ó n . En ese caso que presente un millón de demandas
contra mí. N o doy nada. ¿Que encima ese asqueroso va a
reírse de mí?
C rem es . (670) Por favor, yo le daré el dinero, estate tranqui
lo: tú preocúpate sólo de que tu hijo se case con quien n o
sotros queremos.
A n t if ó n . (Aparte.) iAy de mí! Geta, me has matado con tus
trapacerías.
C rem es . Yo tengo la culpa de que la echen de casa: es justo
que sea yo quien pague los gastos.
G eta . «Hazme saber cuanto antes», dijo, (675) «si m e la dan,
para que rom pa mi com prom iso con la otra y no esté en la
incertidumbre; pues los otros han decidido darme la dote
enseguida.»
C rem es . ¡Qué cobre ahora mismo! ¡Qué les com unique a
los otros la raptura del compromiso! ¡Que se case con ésta!
D e m if ó n . ¡Y que todo ello sea para su desgracia!
C rem es . A fortunadam ente he traído dinero conmigo, (680)
la renta que me producen en Lemnos las propiedades de
mi mujer; lo cogeré de ahí; a m i mujer le diré que te hacía
falta a ti. (Los dos viejos entran en casa de C rem es .)
IV 4 A n t if ó n , G eta
A n t if ó n . ¡Geta!
G eta. ¿Eh?
A n t if ó n . ¿Qué has hecho?
G eta. Les soplé el dinero a los viejos.
[6 7 5 ]
An . Satin est id?
Ge. Nescio liercle; tantum iussus sum.
An . Eho, uerbero, aliud m ihi respondes ac rogo?
Ge. Q uid ergo narras?
An . Q uid ego narrem? O pera tua 685
ad restim m iquidem res redit planissume.
V t tequidem om nes di deaeque superi inferi
malis exemplis perdant! Em, siquid uelis,
huic mandes, quod quidem recte curatum uelis.
Q uid m inus utibile fuit quam hoc ulcus tangere 690
aut nom inare uxorem? Iniectast spes patri
posse illam extrudi. Cedo nunc porro: Phormio
dotem si accipiet, uxor ducendast dom um ;
quid fiet?
G e. N o n enim ducet.
An . Noui. Ceterum
quom argentum repetent, nostra causa scilicet 695
in neruom potius ibit.
G e. Nil est, A ntipho,
quin male narrando possit deprauarier;
tu id quod bonist excerpis, dicis quod malist.
Audi n unc contra: iam si argentum acceperit,
ducendast uxor, u t ais; concedo tibi; 700
spatium quidem tandem apparandi nuptias,
uocandi, sacruficandi dabitur paullulum.
Interea amici quod polliciti sunt dabunt;
inde iste reddet.
An . Q uam ob rem? A ut quid dicet?
Ge. Rogas?
«Quot res postilla m onstra euenerunt mihi! 705
Intro iit in aedis ater alienus canis;
anguis per inpluuium decidit de tegulis;
gallina cecinit; interdixit hariolus;
haruspex uetuit; ante brum am autem noui
negoti incipere!» Quae causast iustissima. 710
Haec fient.
[676]
A n t if ó n . ¿Y te parece bien?
G eta. N o lo sé, por Hércules; es lo que se m e ha pedido.
A n t if ó n . ¡Oye, carne de palo, te pregunto una cosa y me
contestas a otra!81.
G eta. (685) Entonces, ¿qué cuentas?
A n t if ó n . ¿Que qué cuento? Sencillamente, que p o r tu cul
pa no me queda más remedio que colgarme. ¡Que todos
los dioses y diosas, los del cielo y los del infierno, te con
fundan de la peor manera! ¡Ahí tienes! Si necesitas algo, en
cárgaselo a él, si realmente quieres un trabajo bien hecho.
(690) ¿Había algo m enos oportuno que poner el dedo en
esta llaga y nom brar a m i mujer? Se ha hecho concebir a
mi padre la esperanza de que era posible deshacerse de ella.
Además, dime otra cosa: si Form ión recibe la dote, ha de
casarse con ella. ¿Qué sucederá?
G eta. No se casará.
A n t if ó n . (Con ironía.) Lo sé: pero, (695) cuando le reclamen
el dinero, por consideración a nosotros preferirá ir al cala
b ozo, naturalmente.
G eta . N o hay nada, Antifón, que no se pueda tergiversar
contándolo mal. Tú eliminas toda la parte buena y sólo
mencionas la mala. Escucha ahora a tu vez: suponiendo
que reciba el dinero, (700) ha de casarse, com o tú dices; lo
admito; pero, después de todo, se le dará u n plazo, aunque
sea pequeñito, para preparar la boda, para invitar a la gente
y celebrar el sacrificio. Entre tanto sus amigos le darán lo que
le han prometido; con eso Formión devolverá el dinero.
A n t if ó n . ¿Con qué pretexto? ¿Qué alegará?
G eta. ¿Me lo preguntas? (705) «¡Cuántos prodigios m e han
sucedido desde entonces! Entró en m i casa u n perro negro
que no era mío, una serpiente cayó del tejado p o r el im
pluvio, una gallina cantó; me lo ha im pedido el adivino; el
arúspice me lo ha prohibido. ¡Mira que iniciar u n a nueva
actividad antes del solsticio de invierno!» (710) No hay ex
cusa más justa. Esto es lo que sucederá.
[677 ]
An . Vt m odo fiant!
Ge. Fient; me uide.
Pater exit; abi, dic esse argentum Phaedriae.
IV 5 D e m ip h o C hrem es G eta
[678]
A n t i f ó n . ¡Ojalá!
G eta. E so sucederá. ¡Confía en mí! Pero tu padre sale: anda,
ve a decirle a Fedrias que tenem os el dinero. (An t if ó n sale
por ¡a derecha.)
IV 5 D e m if ó n , C rem es , G eta
[6 7 9 ]
De. Rogabo.
Ch . Vbi illas nunc ego reperire possim cogito.
V 1 So ph ro n a C hrem es
[680]
,D e m if ó n Se lo pediré.
.
C rem es. Estoy pensando dónde puedo encontrarlas83 aho
ra. ( D e m i f ó n y G e t a salen por la derecha.)
V 1 S ó f r o n a , C remes
[68i]
So. Negas? 740
Ch . Concede hinc a foribus paullum istorsum,
[sodes, Sophrona.
N e me istoc posthac nomine appellassis.
So. Quid? N on, obsecro, es
quem semper te esse dictitasti?
Ch . St!
So. Q uid has metuis fores?
C h . C onclusam hic habeo uxorem saeuam. Verum
[istoc de nom ine,
eo perperam olim dixi ne uos forte inprudentes
[foris 745
effuttiretis atque id porro aliqua uxor mea
[rescisceret.
So. Em, istoc pol nos te hic inuenire miserae
[num quam potuim us.
C h . Eho, dic m ihi quid rei tibist cum familia hac
[unde exis?
Vbi illae sunt?
So. Miseram me!
Ch. Hem? Quid est? Viuontne?
So. V iuit gnata.
M atrem ipsam ex aegritudine hac miseram mors
[consecutast. 750
C h . Male factum.
So. Ego autem, quae essem anus deserta,
[egens, ignota,
ut potui nuptum uirginem locaui huic adulescenti
harum qui est dominus aedium.
Ch. A ntiphonin?
So. Em, isti<c> ipsi.
C h . Quid? Duasne uxores habet?
So. Au, obsecro! Vnam illequidem hanc solam.
C h . Quid illam alteram quae dicitur cognata?
So. Haec ergost.
Ch . Q uid ais? 755
So. C om posito factumst quo m odo hanc amans
[habere posset
sine dote.
[682]
S ó f r o n a . ¿Lo niegas?
C rem es . Apártate un poco de esta puerta84 hacia allá, por fa
vor, Sófrona. De ahora en adelante no m e llames por ese
nombre.
Só f r o n a . ¿Cómo? Por favor, ¿no eres el que siempre nos di
jiste que eras?
C rem es . ¡Chisss!
Só f r o n a . ¿Por qué tienes m iedo de esta puerta?
C rem es . Ahí tengo encerrada a una esposa feroz. Pero en
cuanto a ese nom bre, (745) la razón p o r la que os di un
nom bre falso fue por tem or a que en u n descuido se os es
capara de la boca y después llegara de alguna m anera a los
oídos de mi mujer.
Só f r o n a . ¡Ahí tienes, p o r Pólux, el motivo por el que no
hemos podido, pobres de nosotras, dar contigo!
C rem es . Oye, dime, ¿y qué relación tienes tú con la gente
de esta casa de la que sales? ¿D ónde están ellas?85.
Só f r o n a . ¡Ay, pobre de mí!
C rem es . ¿Eh? ¿Qué pasa? ¿Viven?
S ó f r o n a . Vive tu hija; (750) la madre ha fallecido la pobre
de pena.
C rem es . Lo siento.
Só f r o n a . Y yo, com o era vieja, desvalida, pobre, desconoci
da, hice lo que pude, casé a la chica con el joven que es
dueño de esta casa.
C rem es . ¿Con Antifón?
Só f r o n a . Sí, exactamente.
C rem es . ¿Cómo? ¿Tiene dos esposas?
S ó f r o n a . iO h no, por favor! Sólo tiene una. Esta es la úni
ca.
C rem es . (755) ¿Y la otra que dicen que es parienta suya?
Só f r o n a . E s ésta.
C rem es . ¿Qué dices?
S ó f r o n a . N os pusim os de acuerdo, para que su amante pu
diera casarse con ella sin dote.
[683]
Ch . Di uostram fidem! Quam saepe forte temere
eueniunt quae n o n audeas optare! Offendi
[adueniens
quicum uolebam et u t uolebam conlocatam
[<gnatam >;
quod nos ambo opere maxumo dabamus operam
[ut fieret,- 760
sine nostra cura, maxuma sua cura haec sola fecit.
So. N unc quid opus facto sit uide; pater adulescentis
[uenit
eum que anim o iniquo hoc oppido ferre aiunt.
Ch . Nil periclist.
Sed per deos atque hom ines m eam esse hanc
[caue resciscat quisquam.
So. Nem o e me scibit.
Ch . Sequere me; intus cetera audie<ti>s. 765
V2 D e m ip h o G eta
[684]
.C r e m e s . (Aparte.) iSanto cielo! ¡Cuántas veces suceden por
casualidad o p o r azar cosas que nadie se atrevería a desear!
¡Llego y m e encuentro a m i hija casada con quien yo que
ría y com o yo quería!86. (760) Lo que nosotros dos tratába
mos por todos los m edios de conseguir, ella sola87 lo ha
conseguido sin nuestra ayuda, ayudándose con todas sus
fuerzas.
Ahora piensa lo que hay que hacer; ha llegado el
Só f r o n a .
padre del joven, y aseguran que no le hace ninguna gracia
esta boda.
C rem es. N o hay ningún peligro. Pero, p o r los dioses y los
hombres, procura que no se entere nadie de que es hija
mía..
S ó f r o n a . (765) Por m í nadie lo sabrá.
C r e m e s . Sígueme; dentro os enteraréis del resto88. (Entran en
casa de D e m i f ó n .)
V2 D e m if ó n , G eta
[685]
ut sit qui uiuat dum aliud aliquid flagiti conficiat. 770
Ge. Planissime.
D e. Is n an e praemiumst qui recta praua faciunt.
Ge. Verissime.
D e. V t stultissime quidem illi rem gesserimus.
Ge. M odo u t hoc consilio possiet discedi, u t istam
[ducat.
D e. Etiamne id dubiumst?
Ge. H aud scio hercle, u t
[homost, an m utet anim um .
D e. Hem ? M utet autem?
G e. Nescio; uerum, si forte, dico. 775
D e. Ita faciam, u t frater censuit, u t uxorem eius huc
[adducam,
cum ista u t loquatur. Tu, Geta, abi prae, nuntia
[hanc uenturam.
Ge . Argentum inuentumst Phaedriae; de iurgio siletur;
prouisum st ne in praesentia haec hinc abeat.
[Quid nunc porro?
Q uid fiet? In eodem luto haesitas; uorsuram
[solues, 780
Geta; praesens quod fuerat m alum in diem abiit;
[plagae crescunt,
nisi prospicis. N unc hinc dom um ibo ac Phanium
[edocebo
nequid uereatur Phormionem aut eius orationem.
V 3 D e m ip h o N avsistrata
[686]
ta de su parte? Encim a se le soltó el dinero, (770) para que
tenga de qué vivir mientras comete alguna nueva fechoría...
G eta . Está clarísimo.
D e m if ó n . H o y día el prem io es para los que hacen de la jus
ticia una injusticia.
G eta. Es la pura verdad.
D em ifó n . Así que hemos hecho bien el tonto en este asunto.
G eta. ¡Con tal que con este plan consigamos salir del apuro
y que se case con ella!
D e m if ó n . ¿Todavía es ello dudoso?
G eta . A lo mejor, p o r Hércules, dada su forma de ser, cam
bia de opinión.
D e m if ó n . (775) ¿Eh? ¿Que cambia de opinión?
G eta . No lo sé; digo que a lo mejor.
D e m if ó n . Haré com o me ha sugerido m i herm ano: traeré a
su mujer para que hable con la chica. Tú, Geta, ve delante;
avísale que va a ir91. (D e m ifó n entra en casa de C rem es .)
G eta . (Solo.) Encontramos el dinero para Fedrias; de la bronca
ni palabra; logramos que la chica de m om ento n o se vaya
de casa. Y ¿después? (780) ¿Qué pasará? Sigues atascado en el
mismo atolladero; pagarás interés compuesto, Geta; la paliza
que era inminente ha quedado aplazada; los azotes crecen, si
no tomas precauciones. Ahora iré a casa a advertir a Fania
que no tenga miedo de Formión ni de sus discursos. (Entra en
casa de D em ifó n .)
V3 D e m if ó n , N ausístrata
[687]
N a . Faciam. 785
D e. Pariter n unc opera me adiuues ac re dudum
[opitulata es.
Na. Factum uolo. Ac pol minus queo uiri culpa
[quam m e dignumst.
D e. Q uid autem?
N a. Q uia pol mei patris bene parta
[indiligenter
tutatur; nam ex is praediis talenta argenti bina
statim capiebat. Vir uiro quid praestat!
D e. Bina quaeso? 790
Na. A c rebus uilioribus m ulto tam en duo talenta.
D e. Hui!
N a. Q uid haec uidentur?
D e. Scilicet.
N a. Virum m e natam uellem;
ego ostenderem...
D e. Certo scio.
Na. ...quo pacto...
D e. Parce sodes,
u t possis cum illa, ne te adulescens mulier
[defetiget.
N a. Faciam u t iubes. Sed m eum uirum abs te exire
[uideo.
[688]
N ausístrata . De acuerdo.
D e m if ó n . Ayúdame ahora con tu colaboración, tal como
hace un rato m e auxiliaste con tu dinero92.
N ausístrata . C on m ucho gusto. Y eso, p o r Pólux, que por
culpa de m i m arido puedo hacer menos de lo que debiera.
D e m if ó n . ¿Y por qué?
N ausístrata . Porque, p o r Pólux, administra con negligencia
los bienes honestam ente adquiridos por m i padre, ya que
éste obtenía regularmente de esas fincas dos talentos de pla
ta anuales. (790) ¡Qué diferencia hay entre unos hom bres y
otros!
D e m if ó n . ¿Dos talentos, dices?
N ausístrata . Sí, dos talentos, y eso que la vida estaba m u
cho más barata.
D e m if ó n . ¡Caramba!
N ausístrata . ¿Qué te parece eso?
D e m if ó n . ¡Está claro!
N ausístrata . Me habría gustado haber nacido hom bre; yo
le habría demostrado...
D e m if ó n . Estoy seguro.
N ausístrata . ...de qué forma...
D e m if ó n . Cálmate, p o r favor, para que puedas convencerla,
sin que su juventud agote tus fuerzas.
N ausístrata . (795) H aré lo que mandas. Pero estoy viendo
a m i marido salir de tu casa93. .
V4 N ausístrata , C rem es , D e m if ó n 94
92 Cfr. 681.
93 C o m o señala M artín, la lectura ex (te) de Kauer-Lindsay no tiene ningu
na justificación pues todos los m anuscritos tienen abs (te).
94 Esta escena sólo es señalada por A y D , razón p o r la que algunos edito
res (Kauer-Lindsay entre ellos) n o la num eran, considerándola u n a prolonga
ción de la anterior.
[689]
Ch . N ollem datum.
Ei! Video uxorem; paene plus quam sat erat.
D e. Q uor nolles, Chreme?
Ch . Iam recte.
D e. Q uid tu? Ecquid locutu’s cum istac
[quam ob rem hanc ducimus?
Ch . Transegi.
D e. Q uid ait tandem?
Ch . Abduci n o n potest.
D e. Q ui n o n potest?
Ch . Quia uterque utrique est cordi.
De. Q uid istuc nostra?
Ch . Magni. Praeterhac 800
cognatam comperi esse nobis.
De. Quid? Deliras.
Ch. Sic erit.
N o n temere dico; redii m ecum in memoriam.
D e. Satin sanus es?
N a. A u, obsecro! Vide ne in cognatam pecces.
D e. N on est.
Ch. N e nega;
patris nom en aliud dictum est; hoc tu errasti.
D e. N on norat patrem?
Ch . Norat.
De. Q u o r aliud dixit?
Ch . N um quam ne hodie concedes mihi 805
neque intelleges?
D e. Si tu nil narras?
Ch . Perdis.
Na. Miror quid hoc siet.
D e. Equidem hercle nescio.
Ch. Vin scire? At ita me seruet Iuppiter,
ut propior illi quam ego sum ac tu hom o nemost.
D e. Di uostram fidem!
Eamus ad ipsam; una omnis nos aut scire aut
[nescire hoc uolo.
Ch . Ah!
D e. Q uid est?
Ch . Itan pamam mihi fidem esse apud te?
[690]
.C rem es . ¡Siento que se lo hayas dado! (Aparte.) ¡Ay! Veo a
mi mujer; casi hablo más de la cuenta.
D e m if ó n . ¿Por qué lo sientes, Cremes?
C rem es. (Eludiendo la contestación.) Sí, está bien.
D e m if ó n . ¿Y tú? ¿Le has explicado a la chica por qué trae
mos aquí a tu mujer?
C rem es . He arreglado el asunto.
D e m if ó n . ¿Y qué dice?
C rem es . N o es posible deshacerse de ella.
D e m if ó n . ¿Por qué n o es posible?
C rem es. (800) Porque los dos se aman m utuam ente.
D e m if ó n ¿Y a nosotros qué nos importa eso?
.
C rem es . M ucho. Además he descubierto que es parienta
nuestra.
D e m i f ó n . ¿Qué? ¿Deliras?
C r e m e s . Ya lo v e r á s ; no hablo por hablar; he conseguido re
cordar.
D e m if ó n . ¿Estás en tus cabales?
N ausístrata . (A D e m if ó n .) ¡O h no, por favor! ¡Procura no
tratar con desconsideración a una parienta!
D e m if ó n . N o lo es.
C rem es . N o digas que no; el nom bre de su padre era distin
to del que nos dijeron; por eso te equivocaste.
D e m if ó n . ¿Ella no conocía a su padre?
C rem es . (805) Sí que lo conocía.
D e m if ó n . ¿Y por qué dijo un nom bre distinto?
C rem es . ¿Es que no vas a dar h o y nunca tu brazo a torcer ni
a entrar en razón?
D e m if ó n . Si no dices más que tonterías.
C rem es . (En bajo.) Acabas conmigo.
N ausístrata . (Aparte.) Me pregunto qué significa esto.
D e m ifó n . Yo, p o r Hércules, no entiendo nada.
C rem es . ¿Quieres entenderlo? Te juro p o r Júpiter que pa
riente más cercano que yo o que tú no tiene otro.
D e m if ó n . ¡Santo Cielo! Vayamos a verla; quiero que todos
nosotros sepamos o ignoremos a la vez lo que pasa.
C rem es . ¡Oh!
D e m if ó n . (810) ¿Qué pasa?
C rem es . Parece m entira que te fíes tan poco de mí.
[691]
D e. Vin me credere? 810
Vin satis quaesitum m i istuc esse? Age, fiat. Quid
[illa filia
amici nostri? Q uid futurumst?
Ch . Recte.
D e. H anc igitur mittimus?
Ch . Quidni?
D e. Illa maneat?
Ch . Sic.
D e. Ire igitur tibi licet, Nausistrata.
Na. Sic pol com m odius esse in omnis arbitror quam
[ut coeperas,
manere hanc; nam perliberalis uisast, quom uidi,
[mihi. 815
D e. Q uid istuc negotist?
Ch . Iamne opemit ostium?
D e. Iam.
Ch . O Iuppiter,
di nos respiciunt; gnatam inueni nuptam cum
[tuo filio.
D e. Hem?
Q uo pacto potuit?
Ch. N o n satis tutus est ad
[narrandum hic locus.
D e. A t tu intro abi.
Ch. Heus! Ne filii quidem hoc nostri
[resciscant uolo.
V 5 A n t iph o
[692]
D e m if ó n . ¿Quieres que te crea? ¿Quieres que deje de hacer
te preguntas? Bueno, de acuerdo. ¿Y de la hija de nuestro
amigo95 qué va a ser?
C rem es . N o hay problema.
D e m if ó n . ¿Entonces, dejamos retirarse a tu mujer?
C rem es . Claro.
D e m if ó n . ¿Se queda la chica?96.
C rem es . Sí.
D e m if ó n . Entonces puedes retirarte, Nausístrata.
N ausístrata . Creo, p o r Pólux, que es m ejor para todos, en
lugar de lo que pretendías, (815)'que se quede la chica;
pues a m í m e pareció m uy distinguida, cuando la vi. (N a u
sístrata entra en su casa.)
D e m if ó n . ¿Qué historia ésta?
C rem es . ¿Ya cerró la puerta?
D e m if ó n . Sí.
C rem es . ¡O h Júpiter! Los dioses nos protegen. ¡He encon
trado a m i hija casada con tu hijo!
D e m if ó n . ¿Eh? ¿Cóm o es posible?
C r e m e s . N o es éste u n lugar bastante seguro para contár
telo.
D e m if ó n . (Señalando su casa.) Pues entra en casa.
C rem es . ¡Oye! N i nuestros propios hijos quiero que se en
teren de esto. (Entran en casa de D e m if ó n .)
V5 A n t ifó n
[693]
Hic simul argentum repperit, cura sese expediuit;
ego nullo possum remedio m e euoluere ex his „
[turbis
quin, si hoc celetur, in m etu, sin patefit, in
[probro sim. 825
Neque me dom um nunc reciperem ni m i esset
[spes ostenta
huiusce habendae. Sed ubinam Getam inuenire
[possim, u t
rogem quod tem pus conueniundi patris me
[capere suadeat?
V 6 Ph o r m io An t ip h o
An .
Ph o .
An .
Ph o .
An .
[694]
adversas, puedas ponerles remedio fácilmente! M i primo,
tan pronto com o consiguió el dinero, se liberó de toda pre
ocupación; yo, en cambio, n o encuentro ningún remedio
para salir del lío en que estoy m etido (825) y evitar, si mi se
creto permanece oculto, vivir am edrentado y, si se descu
bre, cubierto de oprobio. Y n o volvería yo ahora a casa, si
no albergara la esperanza de conservar a mi mujer. Pero
¿dónde podría encontrar a Geta para preguntarle qué m o
m ento me aconseja98 que elija para entrevistarme con m i
padre?
V 6 F o r m ió n , A ntifó n
[695]
Ph o . Vt fugitet patrem . 835
Te suas rogauit rursum u t ageres, causam u t pro
[se diceres;
nam potaturus est apud me. Ego m e ire senibus
[Sunium
dicam ad mercatum, ancillulam em ptum dudum
[quam dixit Geta,
ne quom hic n o n uideant me conficere credant
[argentum suom.
Sed ostium concrepuit abs te.
An . Vide quis egreditur.
Ph o . Getast. 840
V7 G e ta A n t ip h o P h o r m io
[696]
.Fo r m ió n . H uir de su padre. Y a ti te ruega que, a tu vez, re
presentes el suyo, es decir, que defiendas su causa. Pues va
a venir a beber a mi casa. Yo les diré a los viejos que me voy
a Sunio a la feria a com prar la criadita de la que antes les
habló Geta, para que n o piensen, al no verme aquí, que es
toy derrochando el dinero suyo. (840) Pero ha sonado la
puerta de tu casa.
A n t if ó n . M ira quien sale.
F o r m ió n . E s Geta.
V 7 G eta, A n t if ó n , F o r m ió n
[697]
An . Heus, Geta!
Ge. Em tibi.
N um mirum aut nouomst reuocari, cursum quom
[institeris?
An . Geta.
G e . Pergit hercle. N um quam tu odio tuo me uinces.
An . N o n manes?
G e . Vapula.
An . Id quidem tibi iam fiet nisi resistis, uerbero. 850
G e . Familiariorem oportet esse hunc; minitatur malum.
Sed isne est quem quaero an non? Ipsust,
[congredere actutum.
An . Q uid est?
Ge. [0 ] om nium quantum st qui uiuont hom inum
[hom o ornatissime!
N am sine controuorsia ab dis solus diligere,
[Antipho.
An . Ita uelim; sed qui istuc credam ita esse mihi dici
[uelim. 855
G e . Satine est si te^delibutum gaudio reddo?
An . Enicas.
P h o . Q uin tu hinc pollicitationes aufer et quod fers
[cedo.
Ge. Oh!
Tu quoque aderas, Phormio?
Ph o . Aderam. Sed tu cessas.
G e. Accipe, em.
Vt m odo argentum tibi dedimus apud forum,
[recta dom um
sumus profecti; interea m ittit eius me ad uxorem
[tuam. 860
A n . Q uam ob rem?
G e. O m itto proloqui; nam nil ad hanc
[rem est, Antipho.
Vbi in gynaeceum ire occipio, puer ad me
[adcurrit Mida,
pone reprendit pallio, resupinat; respicio, rogo
quam ob rem retineat me; ait esse uetitum intro
[ad eram accedere.
[698]
A n t if ó n . ¡Hola, Geta!
G eta. (Sin reconocer a su amo.) ¡Ya estamos! (Con ironía.) ¡Qué
raro o qué extraño que te llam en cuando ya has em pezado
acorrer!
A n t if ó n . ¡Geta!
G eta . Insiste, por Hércules. (A su amo, sin volverse hacia él.)
Por m uy pesado que te pongas, tú no podrás conmigo.
A n t if ó n . ¿N o vas a detenerte?
G eta. (850) ¡Que te zurren!
A n t if ó n . ¡Eso es precisamente lo que te pasará a ti, si no te
detienes, carne de palo!
G eta . M ucha confianza tiene que tener este individuo para
amenazarme con una paliza. (Volviéndose.) Pero ¿es o no es
la persona que busco? La misma; ven aquí inmediatamente.
A n t if ó n . ¿Qué pasa?
G eta. ¡Oh tú, el más afortunado de cuantos hom bres hay en
el m undo! Pues sin discusión, sólo a ti te aman los dioses,
Antifón.
A n t if ó n . (855) ¡Ojalá! Pero quisiera que me explicaras qué
motivos tengo para creerte.
G eta. ¿Te darás por contento si te colmo de alegría?
A n t if ó n . ¡Me estás matando!
F o r m ió n . Déjate de promesas y di las noticias que traes.
G eta . ¡Oh! ¿También tú estabas aquí, Formión?
F o r m ió n . Sí. Pero ¿a qué esperas?
G eta. (A A n t if ó n .) ¡Atiende, escucha! Hace un rato, después
de darte el dinero en el foro, partimos directamente para casa.
(860) Poco después el amo me envía a ver a tu esposa.
A n t if ó n . ¿Para qué?
G eta . Me dejo de explicaciones, pues n o hacen al caso, A n
tifón: cuando me dispongo a entrar en el gineceo103, corre
hacia mí el esclavo Midas, m e agarra de la capa por la es
palda, y casi me tira hacia atrás; me doy la vuelta, le pre
gunto por qué me detiene; me dice que está prohibido en
trar a ver al ama: (865) «Sófrona», añade, «acaba de entrar
[699]
«Sophrona m odo fratrem huc» inquit «senis
[introduxit Chremem» 865
eum que n unc esse intus cum illis. H oc ubi ego
[audiui, ad fores
suspenso gradu placide ire perrexi, accessi, astiti,
anim am compressi, aurem adm oui; ita anim um
[coepi attendere,
hoc m odo sermonem captans.
Ph o , Eu, Geta!
Ge . H ic pulcherrim um
facinus audiui, itaque paene hercle exclamaui
[gaudio. 870
An . Qyod?
Ge. Q uodnam arbitrare?
An . Nescio.
Ge. Atqui mirificissimum:
patruos tuos est pater inuentus Phanio uxori tuae.
An . Hem?
Q uid ais?
Ge. C um eius consueuit olim m atre in
[Lemno clanculum.
P h o , Somnium! Vtine haec ignoraret suom patrem?
Ge. Aliquid credito,
Phormio, esse causae. Sed censen me potuisse
[omnia 875
intellegere extra ostium intus quae inter sese ipsi
[egerint?
A n . Atque ego quoque inaudiui illam fabulam.
Ge. Im m o etiam dabo
quo mage credas: patruos interea inde huc
[egreditur foras;
haud m ulto post cum patre idem recipit se intro
[denuo;
ait uterque tibi potestatem eius adhibendae dari. 880
Denique ego sum missus te u t requirerem atque
[adducerem.
An . Em,
quin ergo rape me; quid cessas?
Ge. Fecero.
[700]
con Cremes, el herm ano del viejo y está ahora dentro con
ellas.» Al oír esto, de puntillas, sin hacer ruido seguí avan-
. zando hasta la puerta, m e acerqué, me detuve, contuve la
respiración, arrimé la oreja: (con el gesto correspondiente) así
me puse a escuchar atentam ente, tratando de esta form a de
percibir su conversación.
F o r m ió n . iBravo por Geta!
G eta. (870) Entonces oí yo una historia maravillosa; tanto,
por Hércules, que, casi doy un grito de alegría.
A n t if ó n . ¿Qué historia?
G eta. ¿Qué te imaginas?
A n t if ó n . N o sé.
G eta . Y prodigiosa: se ha descubierto que tu tío es el padre
de tu esposa Fania.
A n t if ó n . ¿Eh? ¿Qué dices?
G eta. Años atrás tuvo relaciones con su madre en Lemnos
en secreto.
F o r m ió n . ¡Sueñas! ¿Y n o iba ella a conocer a su propio
padre?
G eta . Algún m otivo, (875) Formión, estate seguro de que
hay para ello; pero ¿crees que yo pude entender desde el
otro lado de la puerta todo lo que hablaban dentro entre
ellos?
A n t if ó n . También yo, por Hércules, he oído esa historia.
G eta . E s más, te daré otro dato para que te convenzas. En
seguida sale tu tío a la calle y no m ucho después vuelve a
entrar acom pañado por tu padre: (880) am bos dicen que te
dan autorización para continuar unido a ella; finalmente
me enviaron a buscarte para llevarte junto a ellos.
A n t if ó n . ¡Aquí m e tienes! ¡Llévame, pues, a toda prisa!
¿A qué esperas?
G eta. De acuerdo.
[701]
An . Heus, Phormio!
Vale.
Ph o , Vale, A ntipho. Bene, ita me di ament,
[factum; gaudeo.
V8 Ph o r m io
V 9 D e m ip h o C hrem es Ph o r m io
[702]
iEh, Formión, adiós!
A n t if ó n .
F o r m ió n .¡Adiós, Antifón! ¡Enhorabuena! Te juro p o r los
dioses que m e alegro. ( A n t i f ó n y G e t a entran en casa de
D e m if ó n .)
V 8 Fo r m ió n
V9 D e m if ó n , C rem es, Fo r m ió n
[703]
D e. At nos ad te ibamus, Phormio.
Ph o . De eadem hac fortasse causa?
D e. Ita hercle.
Ph o . Credidi: 900
quid ad me ibatis?
D e. Ridiculum.
Ph o . Verebamini
ne non id facerem quod recepissem semel?
Heus! Quanta quanta haec mea paupertas est,
[tamen
adhuc curaui unum hoc quidem, ut mi esset fides.
Ch . Estne ita ut<i> dixi liberalis?
D e. Oppido. 905
Ph o . Idque ad uos uenio nuntiatum, Demipho,
paratum me esse: ubi uoltis, uxorem date.
Nam omnis posthabui mihi res, ita uti par fuit,
postquam id tanto opere uos uelle animum
[aduorteram.
De. At hic dehortatus est me ne illam tibi darem: 910
«Nam qui erit rumor populi» inquit «si id feceris?
Olim quom honeste potuit, tum non est data:
eam nunc extrudi turpest.» Ferme eadem omnia
quae tute dudum coram me incusaueras.
Ph o . Satis superbe inluditis me.
D e. Qui?
Ph o . Rogas? 915
quia ne alteram quidem illam potero ducere;
nam quo redibo ore ad eam quam contempserim?
Ch . «Tum autem Antiphonem uideo ab sese amittere
inuitum eam» inque.
D e. Tum autem uideo filium
inuitum sane mulierem ab se amittere. 920
Sed transi sodes ad forum atque illud mihi
argentum rursum iube rescribi, Phormio.
Ph o . Quodne ego discripsi porro illis quibus debui?
[704]
D e m if ó n . Pues también nosotros íbamos a verte, Formión.
F o r m ió n . (900) ¿Quizás por el mismo motivo?
D e m if ó n . Claro que sí, por Hércules.
Fo r m ió n . Me lo imaginaba. ¿Y por q u é ibais a verme?
D e m if ó n . ¡Que gracioso!
Fo r m ió n . ¿Teníais miedo de que no cumpliera mi compro
miso? Mirad, por muy, muy pobre que yo sea, a pesar de
todo hasta ahora siempre he procurado una cosa: ser leal.
C r e m e s . (905) (A D e m i f ó n , con ironía.) ¿No es, como te he
dicho, todo un caballero?
D e m i f ó n . Efectivamente.
F o r m i ó n . Y lo que vengo a deciros, Demifón, es que estoy
preparado. Cuando queráis, dadme a mi esposa. Pues he
pospuesto todas mis obligaciones, como no podía ser me
nos, al darme cuenta de que teníais tanto interés en este
asunto.
D e m i f ó n . (910) Pero es que mi hermano me ha desaconse
jado dártela. «Pues ¿qué dirá la gente», me dice, «si haces
eso?» Antes, cuando pudo hacerse con honra, no se le dio;
ahora es una vergüenza deshacerse de ella». Son casi los
mismos reproches que tú mismo me echabas en cara hace
un rato106.
F o r m i ó n . (915) Os burláis de mí con demasiada arrogancia.
D e m i f ó n . ¿Por qué?
F o r m i ó n . ¿L o preguntas? Porque no podré casarme tampo
co con la otra. Pues ¿con qué cara volveré a presentarme
delante de ella, después de haberla despreciado?
C r e m e s . (Aparte, a D e m i f ó n .) D i: «Además veo que Anti-
fón no quiere separarse de ella.»
D e m i f ó n . (920) Además veo que mi hijo no quiere separar
se de la chica. Pero pásate, por favor, por el foro y manda
ingresar en mi cuenta el dinero107, Formión.
F o r m i ó n . ¿El dinero que repartí inmediatamente entre mis
acreedores?
[705]
D e . Q uid igitur fiet?
Ph o . Si uis mi uxorem dare
quam despondisti, ducam; sin est ut uelis 925
manere illam apud te, dos hic maneat, Demipho.
Nam non est aequom me propter uos decipi,
quom ego uostri honoris causa repudium alterae
remiserim, quae dotis tantundem dabat.
De. In’ hinc malam rem cum istac magnificentia, 930
fugitiue? Etiamnunc credis te ignorarier
aut tua facta adeo?
Pho. Irritor.
De. Tune hanc duceres
si tibi daretur?
Pho. Fac periclum.
D e. Vt filius
cum illa habitet apud te, hoc uostrum consilium
[fuit.
Pho. Quaeso quid narras?
De. Quin tu mi argentum cedo. 935
Pho. Immo uero uxorem tu cedo.
De. In ius ambula.
Pho. [In ius?] Enimuero si porro esse odiosi pergitis...
De. Quid facies?
Pho. Egone? Vos me indotatis modo
patrocinari fortasse arbitramini:
etiam dotatis soleo.
C h. Quid id nostra?
Pho. Nihil. 940
Hic quandam noram quoius uir uxorem...
C h. Hem?
De. Quid est?
Pho. ...Lemni habuit aliam...
C h. Nullus sum.
Pho. ...ex qua filiam
suscepit; et eam clam educat.
C h. Sepultus sum.
Pho. Haec adeo ego illi iam denarrabo.
C h. Obsecro,
ne facias.
[706]
D e m if ó n . Entonces, ¿ q u é va a pasar?
Fo r m ió n . Si quieres darme la esposa (925) que me prome
tiste, me casaré con ella; pero si realmente quieres que se
quede en tu casa, la dote ha de quedarse en mi poder, De-
mifón. Pues no es justo que yo salga perjudicado por culpa
vuestra, cuando, por haceros un favor, rompí mi compro
miso con la otra, que me ofrecía una dote equivalente.
D e m i f ó n . (930) ¿Quieres irte al diablo con tu altanería, es
clavo fugitivo? ¿Crees que todavía no te conocemos a ti o
tus hazañas?
F o r m i ó n . ¡Me estáis provocando!
D e m i f ó n . ¿Que tú te ibas a casar con la chica, si te la dieran
por esposa?
F o r m i ó n . Compruébalo.
D e m i f ó n . Vuestro plan era que mi hijo viviera con ella en tu
casa.
F o r m i ó n . (935) ¿Qué dices, por favor?
D e m i f ó n . Vamos, tú dame mi dinero.
F o r m i ó n . Mejor dame tú a mi mujer.
D e m i f ó n . Camina a presencia del juez.
F o r m i ó n . [¿A presencia del juez?] Os aseguro que, si seguís
molestándome...
D e m i f ó n . ¿Qué harás?
F o r m i ó n . ¿Yo? A lo m e jo r os im ag in áis q u e só lo d e fie n d o la
cau sa de las m u jeres q u e n o a p o rta n d o te : (940) ta m b ié n
su elo h a c e rlo c o n las q u e la a p o rta n .
C r e m e s . ¿Y eso a nosotros qué?
F o r m i ó n . Nada. Conocía yo aquí a una mujer cuyo mari
do...
C r e m e s . ¿Eh?
D e m i f ó n . ¿ Q u é pasa?
F o r m i ó n . ...tuvo otra mujer en Lemnos...
C r e m e s . (Aparte.) ¡Estoy muerto!
F o r m i ó n . ...de la c u al tu v o u n a h ija , q u e crió e n secreto .
C r e m e s . (Aparte.) ¡Estoy enterrado!
F o r m i ó n . Todo eso es precisamente lo que le voy a contar
ahora mismo a ella.
C r e m e s . (945) ¡Por favor, no lo hagas!
[707 ]
Ph o . O h tune is eras?
D e. Vt ludos facit! 945
C h . Missum te facimus.
Ph o . Fabulae!
Ch . Quid uis tibi?
Argentum quod habes condonamus te.
Ph o . Audio.
Quid uos, malum, ergo me sic ludificamini
inepti uostra puerili sententia?
Nolo uolo; uolo nolo rursum; cape cedo; 950
quod dictum indictumst; quod modo erat ratum
[inritumst.
Ch. Quo pacto aut unde hic haec resciuit?
De. Nescio;
nisi me dixisse nemini certo scio.
C h . Monstri, ita me di ament, simile.
Ph o . Inieci scrupulum.
D e. Hem?
Hicine ut a nobis hoc tantum argenti auferat 955
tam aperte inridens? Emori hercle satius est.
Animo uirili praesentique ut sis para.
Vides peccatum tuom esse elatum foras
neque iam id celare posse te uxorem tuam:
nunc quod ipsa ex aliis auditura sit, Chreme, 960
id nosmet indicare placabilius est.
Tum hunc inpuratum poterimus nostro modo
ulcisci.
Ph o . Attat! Nisi mi prospicio, haereo.
Hi gladiatorio animo ad me adfectant uiam.
C h . At uereor ut placari possit.
D e. Bono animo es: 965
ego redigam uos in gratiam, hoc fretus, Chreme,
quom e medio excessit unde haec susceptast tibi.
P h o . Itan agitis mecum? Satis astute adgredimini.
Non hercle ex re istius me instigasti, Demipho.
[708]
'F o r m i ó n . ¡Oh! ¿Ése eras tú?
D e m i f ó n . ¡Cómo se b u rla de n o so tro s!
C r e m e s . Te dejamos en paz.
F o r m i ó n . ¡Cuentos!
C r e m e s . ¿Qué quieres? El dinero que tienes, te lo perdo
namos.
F o r m i ó n . Entiendo. Entonces, ¿por qué, diablos, os burláis
así de mí, como unos necios, con vuestra actitud infantil?
(950) «No quiero, quiero; quiero, no quiero otra vez; toma,
dame; lo que dije no lo dije, y lo que hace un momento es
taba acordado, ha quedado anulado.»
C r e m e s . (A D e m i f ó n .) ¿Cómo o por quién se ha enterado
él de este asunto?
D e m i f ó n . N o lo sé; lo ú n ic o q u e sé c o n certeza es q u e y o n o
se lo h e d ic h o a n ad ie.
C r e m e s . Por los dioses que es como un prodigio.
F o r m i ó n . (Aparte.) ¡Les metí el miedo en el cuerpo!108.
D e m i f ó n . (955) ¿Cómo? ¿Que va éste a quitarnos tal canti
dad de dinero, riéndose tan abiertamente de nosotros? ¡Por
Hércules, que antes preferiría morir! Trata de demostrar
hombría y presencia de ánimo. Ves que tu falta ha salido a
la luz y que ya no puedes ocultársela a tu mujer; (960) pues
bien, lo que ella va a saber por otros, Cremes, si se lo con
fesamos nosotros mismos, es la mejor manera de apaci-,
guaría. Después podremos vengarnos a nuestro gusto de
este infame.
F o r m i ó n . (Aparte.) ¡Caramba! Si no velo por mis intereses,
me veo metido en un lío. Estos se dirigen contra mí con fu
ria de gladiadores.
C r e m e s . (965) Pero temo que no sea posible apaciguarla.
D e m i f ó n . Estate tranquilo. Yo os reconciliaré, Cremes, te
niendo en cuenta que ya no está en este mundo la mujer
de la que tuviste esta hija.
F o r m i ó n . ¿Con ésas me salís? ¡Con qué astucia me acome
téis! (A D e m i f ó n .) N o has hecho, por Hércules, un gran
108 Lit. ‘les m etí u n guijarro’ (en la sandalia, probablem ente). Se trata de
una expresión proverbial: cfr. A d . 228.
[709]
Ain tu? Vbi quae lubitum fuerit peregre feceris 970
neque huius sis ueritus feminae primariae
quin nouo m odo ei faceres contumeliam,
uenias n unc precibus lautum peccatum tuom?
Hisce ego illam dictis ita tibi incensam dabo
u t ne restinguas lacrumis si exstillaueris. 975
D e. M alum quod isti di deaeque omnes duint!
Tantane adfectum quemquam esse hominem
[audacia!
Non hoc publicitus scelus hinc asportarier
in solas terras!
Ch . In id redactus sum loci
u t quid agam cum illo nesciam prorsum.
D e. Ego scio: 980
in ius eamus.
Ph o . In ius? Huc, siquid Iubet.
C h . Adsequere, retine dum ego huc sernos euoco.
D e . Enim nequeo solus: accurre.
Ph o . Vna iniuriast
tecum.
D e. Lege agito ergo.
Ph o . Alterast tecum, Chreme.
C h . Rape hunc.
Ph o . Sic agitis? Enim uero uocest opus: 985
Nausistrata, exi!
Ch . O s opprim e inpurum : uide
quantum ualet.
Ph o . Nausistrata! Inquam.
D e. ' N o n taces?
P h o . Taceam?
D e. Nisi sequitur, pugnos in uentrem ingere.
P h o . Vel oculum exclude: est ubi uos ulciscar probe.
[710 ]
favor a tu hermano provocándome, Demifón. (A C r e
m e s .) (970) ¿Cómo? Después de haber hecho en el extran
jero lo que te ha dado la gana y de no haber tenido ningún
escrúpulo en inferir un inaudito agravio a una mujer del.
más alto rango, ¿vas a venir ahora con súplicas a lavar tu
falta? Yo te la voy a inflamar de ira con mis discursos hasta
tal punto (975) que no podrás apagar las llamas, aunque te
deshagas en lágrimas.
D e m i f ó n . ¡Que todos los dioses y las diosas te confundan!
¡Habrase visto un individuo dotado de tamaña osadía! ¿Es
posible que un canalla como éste no sea deportado por los
magistrados (980) a un desierto?
C r e m e s . Me veo en tal aprieto que no tengo la m enor idea
de lo que he de hacer con él.
D e m i f ó n . Yo sí lo sé: v ay a m o s a lo s trib u n ales.
F o r m i ó n . ¿A los tribunales? (Señalando la casa de C r e m e s y
N a u s ís t r a t a .) Vayamos aquí, si no os importa. (Se dirige
hacia la casa.)
C r e m e s . Síguelo, detenlo, mientras hago salir a mis esclavos.
D e m i f ó n . (Tratando de detener a F o r m i ó n .) De verdad que
yo solo no puedo; ven corriendo.
F o r m i ó n . (A D e m i f ó n .) Voy a presentar una denuncia por
daños contra ti...
D e m i f ó n . Acude, pues, a los tribunales.
F o r m i ó n . ...y otra contra ti, Cremes.
C r e m e s . (A D e m i f ó n .) (985) ¡Llévalo a rastras!
F o r m i ó n . ¿Con esas me salís? La verdad es que no me que
da más remedio que gritar. (Gritando.) ¡Nausístrata, sal!
C r e m e s . ¡Tápale su inmunda boca!. ¡Mira qué fuerza tiene!
F o r m i ó n . ¡Nausístrata! ¿Me oyes?
D e m i f ó n . ¿Quieres callarte?
F o r m i ó n . ¿Callarme?
D e m i f ó n . ¡Si no te sigue, métele un puñetazo en la barriga!
F o r m i ó n . Si quieres, puedes saltarme un ojo; algún día me
vengaré de vosotros a conciencia.
[7 χι]
V IO N avsistrata C h rem es D e m ip h o P h o r m io
[712 ]
V 10 N a u s i 's t r a t a , C r e m e s , D e m i f ó n , F o r m i ó n
[713 ]
Ph o . Clam te.
Ch. E i m ih i!
P h o . Vxorem duxit.
N a. Mi homo, di melius duint! 1005
P h o . Sic factumst.
Na. Perii misera!
Ph o . E t in d e filiam
su scep it ia m u n a m , d u m tu d o rm is.
Ch . Quid agimus?
Na. Pro di inmortales, facinus miserandum et malum!
P h o . H oc a c tu m st.
Na. An quicquam hodiest factum indignius?
Qui mi, ubi ad uxores uentumst, tum fiunt senes! 1010
Demipho, te appello: nam cum hoc ipso
[distaedet loqui:
haecin erant itiones crebrae et mansiones diutinae
Lemni? Haecin erat ea quae nostros minuit
[fructus uilitas?
D e . Ego, Nausistrata, esse in hac re culpam meritum
[non nego;
sed ea qui sit ignoscenda.
Ph o . Verba fiunt mortuo. 1015
D e. Nam neque neglegentia tua neque odio id fecit
[tuo.
Vinolentus fere abhinc annos quindecim
[mulierculam
eam compressit unde haec natast; neque postilla
[umquam attigit.
Ea mortem obiit, e medio abiit qui fuit in re hac
[scrupulus.
Quam ob rem te oro, ut alia facta tua sunt, aequo
[animo hoc feras. 1020
N a. Quid ego aequo animo? Cupio misera in hac re
[iam defungier;
sed quid sperem? Aetate porro minus peccaturum
[putem?
Iam tum erat senex, senectus si uerecundos facit.
An mea forma atque aetas nunc magis
[expetendast, Demipho?
[714]
F o r m i ó n . ...sin q u e tú lo supieras...
'C r e m e s . ¡Ay d e m í !
F o r m i ó n . (1005) ...se casó.
N a u s ís t r a t a . (A F o r m i ó n .) ¡Amiguito mío, no lo quieran
los dioses!
F o r m i ó n . E so es lo q u e su ced ió .
N a u s ís t r a t a . ¡Estoy perdida, pobre de mí!
F o r m i ó n . Y de esas relaciones tuvo una hija, mientras tú
dormías.
C r e m e s . (A D e m i f ó n .) ¿ Q u é h a ce m o s?
N a u s ís t r a t a . ¡Oh dioses inmortales! ¡Qué indignidad!
¡Qué infamia!
F o r m i ó n . Ya está todo hecho.
N a u s ís t r a t a . ¿Dónde se ha visto mayor canallada? (1010)
Ahí los tienes: al acercarse a sus mujeres, entonces se vuel
ven viejos. Demifón, a ti me dirijo, pues me da náuseas ha
blar personalmente con él. ¿Ésas eran las frecuentes idas y
las largas estancias en Lemnos? ¿Ésa era la caída de precios
que disminuía nuestras rentas?
D e m i f ó n . Yo, Nausístrata, no niego que él haya cometido
una falta, (1015) pero quizás debería ser perdonada.
F o r m i ó n . Se pronuncia un discurso fúnebre109.
D e m i f ó n . Pues no obró así porque te despreciara o por
que te aborreciera. U n día hace aproximadamente quince
años, borracho, violó a la chiquilla que dio a luz a esta
niña: y desde entonces no volvió a tocarla. Ella ha falleci
do, se ha ido de este m undo el único obstáculo que había
en este asunto. (1020) Por tanto, te suplico que, como es
habitual en ti, tengas resignación.
N a u s ís t r a t a . ¿Cómo? ¿Que tenga resignación? Desearía,
pobre de mí, que todo acabara aquí; pero ¿qué puedo es
perar? ¿He de suponer que en el futuro, con los años, co
meterá menos deslices? Ya entonces era viejo, si es que la
vejez hace a la gente responsable. ¿O es que mi hermosura
y mi edad resultan ahora más atractivas, Demifón? (1025)
[715]
Q uid mi hic adfers quam ob rem exspectem aut
[sperem porro non fore? 1025
P h o , Exsequias Chremeti quibus est commodum ire,
[em tempus est.
Sic dabo: age nunc, Phormionem qui uolet lacessito:
faxo tali sum mactatum atque hic est infortunio,
redeat sane in gratiam iam: supplici satis est mihi.
Habet haec ei quod, dum uiuat, usque ad aurem
[ogganniat. 1030
Na. At meo merito credo. Quid ego nunc
[commemorem, Demipho,
singulatim qualis ego in hunc fuerim?
D e. Noui aeque omnia
tecum.
Na. Merito [n] hoc meo uidetur factum?
D e. Minime gentium.
Verum iam, quando accusando fieri infectum
[non potest,
ignosce: orat, confitetur, purgat: quid uis amplius? 1035
P h o . Enimuero prius quam haec dat ueniam, mihi
[prospiciam et Phaedriae.
Heus, Nausístrata! Prius quam huic respondes
[temere, audi.
Na. Quid est?
P h o , Ego minas triginta per fallaciam ab illoc abstuli:
eas dedi tuo gnato: is pro sua amica lenoni dedit.
C h . Hem? Quid ais?
Na. Adeo hoc indignum tibi uidetur, filius 1040
homo adulescens si habet unam amicam, tu
[uxores duas?
Nil pudere! Quo ore illum obiurgabis? Responde
[mihi.
D e . Faciet ut uoles.
N a. Immo ut meam iam scias sententiam,
neque ego ignosco neque promitto quicquam
[neque respondeo
prius quam gnatum uidero: eius iudicio permitto
[omnia: 1045
quod is iubebit faciam.
[716]
¿Qué razón me das para pensar o esperar que en el futuro
' no va a suceder lo mismo?
F o r m i ó n . (Alpúblico.) Aquellos que deseen asistir al entierro
de Cremes, ¡atención!, es el momento. Así me las gasto yo.
Venga, el que quiera que provoque a Formión; le aseguró
que lo voy a obsequiar con el mismo escarmiento que a
éste110. De acuerdo, puede reconciliarse con su mujer; yo
me doy por desagraviado; (1030) tiene ella motivos para
gruñirle a los oídos toda su vida.
N a u s ís t r a t a . (Con ironía, a D e m if ó n .) Creo que me lo me
rezco. ¿Para qué te voy a recordar ahora, Demifón, detalla
damente lo buena que he sido con él?
D e m i f ó n . L o sé to d o , ta n b ie n c o m o tú.
N a u s ís t r a t a . ¿Y te parece que merezco yo lo que me ha he
cho?
D e m i f ó n . ¡En modo alguno! Pero, ya qüe con recriminacio
nes no puede deshacerse lo hecho, (1035) perdónalo. Te su
plica, admite su culpa, se disculpa: ¿qué más quieres?
F o r m i ó n . (Aparte.) Ciertamente, antes de que le conceda el
perdón, debo mirar por mis intereses y los de Fedrias. (En
alto.) ¡Oye, Nausístrata! Antes de responderle a la ligera, es
cucha.
N a u s ís t r a t a . ¿Qué p asa?
F o r m i ó n . Yo , m e d ia n te u n e n g a ñ o , le h e q u ita d o a tu m ari
d o tre in ta m in a s q u e le d i a tu h ijo , q u ie n se las d io a u n le
n ó n e n p a g o d e su a m ad a .
C r e m e s . (1040) ¿Eh? ¿Qué dices?
N a u s ís t r a t a . ¿Tan escandaloso te parece que tu hijo, que es
un muchacho, tenga una amiga cuando tú tienes dos espo
sas? ¡Qué falta de vergüenza! ¿Con qué cara lo reprenderás?
Contéstame.
D e m i f ó n . Hará lo que quieras.
N a u s ís t r a t a . (A D e m i f ó n .) Pues bien, para que sepas lo
que pienso, yo ni perdono ni prometo nada ni contesto
(1045) antes de ver a mi hijo; remito todo a su juicio; lo que
él mande, eso haré.
[717]
Ph o . Mulier sapiens es, Nausístrata.
N a. Satis t i b i< n > est?
Ph o . Im m o u e ro p u lch re discedo e t p ro b e
e t p ra e te r sp em .
Na. T u tu o m n o m e n d ic q u id est.
Ph o . Mihin? Phormio:
uostrae familiae hercle amicus et tuo summus
[Phaedriae.
Na. Phormio, at ego ecastor posthac tibi quod potero,
[quae uoles 1050
faciamque et dicam.
Ph o . B e n ig n e dicis.
N a. Pol meritumst tuom.
P h o . Vin primum hodie facere quod ego gaudeam,
[Nausístrata,
et quod tuo uiro oculi doleant?
Na . Cupio.
Ph o . M e ad c e n a m uoca.
Na . Pol uero uoco.
De. Eamus intro hinc.
Na. Fiat. Sed ubist Phaedria
iudex noster?
Ph o . Iam hic faxo aderit,
ω Vos ualete et plaudite! 1055
[718]
F o r m i ó n . Eres una mujer juiciosa, Nausístrata.
N a u s ís t r a t a . (A F o r m i ó n .) ¿Estás satisfecho?
F o r m i ó n . Sí, la v e rd a d es q u e d e este a su n to salgo b ie n p a
ra d o y b ie n lib ra d o , y m e jo r d e lo q u e p en sa b a.
N a u s ís t r a t a . Tú dime cuál es tu nombre.
F o r m i ó n . ¿Mi nombre? Formión: amigo de vuestra casa,
por Fiérrales, e íntimo de tu hijo Fedrias.
N a u s ís t r a t a . (1050) Formión, pues yo, por Castor, que de
ahora en adelante, en la medida de mis posibilidades, por
ti haré y diré lo que quieras.
F o r m i ó n . Eres muy amable.
N a u s ís t r a t a . Por Pólux, que te lo mereces.
F o r m i ó n . ¿Quieres, para comenzar, Nausístrata, hacer una
cosa que a mí me dé una alegría, y que a tu marido le dé un
dolor de cabeza?
N a u s ís t r a t a . Lo deseo.
F o r m i ó n . Invítame a cenar.
N a u s ís t r a t a . Por Pólux, claro que te invito.
D e m i f ó n . Entremos en casa.
N a u s ís t r a t a , De acuerdo. Pero ¿dónde está Fedrias, (1055)
nuestro juez?
F o r m i ó n . Yo lo traeré aquí en u n instante. (Alpúblico)111.
A vosotros que os vaya bien y aplaudid.
[719]
HECYRA
LA HÉCIRA
IN T R O D U C C IÓ N
Arg um en to
[72-3]
les p o n e com o excusa que está enferma, aunque la verdadera causa
se atribuye al odio que la nuera ha cogido a la suegra, que es a quien
en últim o extremo se responsabiliza de lo sucedido, pese a que ella
proclama a los cuatro vientos su inocencia.
Y ésta es la embarazosa situación con que, al regreso de su viaje, se
encuentra Pánfilo, que se desespera p o r verse en la necesidad de te
ner que elegir entre su m adre y su esposa y verse de hecho obligado
a renunciar por segunda vez a u n verdadero amor.
Pero pronto va a descubrir que la realidad es mucho más grave de lo
que inicialmente había pensado: la verdadera razón de la marcha de su
mujer es que está embarazada y acaba de dar a luz a un niño que, según
todos los indicios, no puede ser suyo. Por Mírrina se entera de que su
mujer había sido violada antes del matrimonio por u n desconocido y
está firmemente decidido a no aceptar el hijo de otro, aunque promete
no divulgar el caso para no perjudicar la reputación de su esposa.
A partir de este m om ento continúan los m alentendidos (que los
espectadores p o r primera vez desde el com ienzo de la comedia pue
den disfrutar con cierta ironía), pues tanto Fidipo com o su consuegro
Laques, ignorantes de la verdad, siguen ofreciendo falsas explicacio
nes de lo sucedido. M ientras Fidipo le echa la culpa a su esposa M í
rrina, convencido de que quiere deshacerse del m arido de su hija,
p or no ser de su gusto, Laques se la echa a su hijo Pánfilo, pensando
que sigue enam orado y am ando secretamente a la cortesana.
Finalmente va a ser la propia Báquide quien, llamada a declarar ante
la familia de Filúmena que no ha vuelto a tener trato con Pánfilo desde
su boda, va a posibilitar involuntariamente el feliz desenlace, pues M í
rrina va a reconocer com o suyo el anillo que llevaba la cortesana y que
no es otro que el que le había sido arrebatado a Filúmena con ocasión
de la violación y que Pánfilo había regalado a Báquide. Gracias a esta
circunstancia se descubre que el violador y padre del recién nacido es el
propio Pánfilo, lo que posibilita el final feliz de la comedia.
El m o d e l o g r ie g o
[724]
a la información suministrada p o r D onato, sabemos que, com o en el
caso del Formión, Terencio h a utilizado p or m odelo una comedia
del mism o título de A polodoro, com edia que a su vez suele consi
derarse fuertem ente influida p o r los Epitrepontes (Elarbitraje) de Me
nandro.
D esgraciadamente el original de A polodoro se ha perdido y las
escasas noticias que nos da D o n ato son totalm ente insuficientes
para determ inar el grado exacto de originalidad terenciana2. Y dado
que, a falta de datos objetivos, el cam po queda abierto a la conje
tura, es fácil com prender que las conclusiones a que han llegado los
investigadores sean totalm ente divergentes. Así mientras que unos in
vestigadores consideran que los cambios introducidos p o r Terencio
en la com edia son m ínim os y poco im portantes3, según otros Te
rencio ha m odificado profunda y radicalm ente el original de A po
lodoro4.
Suele aceptarse que Terencio suprimió el prólogo expositivo del
modelo griego, en el que se informaría a los espectadores de la verda
dera razón por la que Filúmena había abandonado el domicilio con
yugal (el embarazo producto de una violación prematrimonial) y la
identidad del violador y suele admitirse igualmente que Terencio ha
bría pasado parte del material expositivo del prólogo a determinados
puntos de la comedia, aunque ya resulta más difícil determinar el al
cance exacto de los mismos5. En todo caso en lo que sí hay casi com
pleto acuerdo es en admitir que la eliminación del prólogo expositivo
modificó en gran medida el tono de la comedia, suprimiendo de raíz
la fuerte ironía de que ya desde las primeras escenas podría disfrutar el
espectador griego y elevando el suspense y la tensión de los especta
dores hasta extremos insospechados. N o sólo la noticia clave (la ver
dadera identidad del violador) es ocultada al espectador hasta casi el fi
nal de la comedia (w . 829 ss.), sino que Terencio se permite el lujo de
desorientarlo, sugiriéndole toda clase de falsas soluciones6.
[725]
Importantes modificaciones suele admitirse tam bién que realizó Te
rencio en el final de la comedia, aunque no existe unanim idad sobre el
verdadero alcance de las mismas. U na anotación de D o n ato al ver
so 825 (breuitati consulit Terentius, nam in Graeca haec aguntur, non narran
tur)1 se ha interpretado generalmente en el sentido de que Terencio su
primió la escena de reconocimiento del original griego, transformando
en u n monólogo u n diálogo de Báquide con otro personaje. Se discute
sin embargo la identidad de este personaje. M uchos estudiosos acep
tan la hipótesis formulada por Nencini8, según el cual el reconocimien
to del anillo habría tenido lugar en un diálogo entre Báquide y Mírrina,
que se situaría entre la conversación de la cortesana con los viejos (V 2)
y el regreso de Parmenón (V 3)9. Pero también se ha pensado (quizás
con mejor criterio) en una conversación entre Báquide y Pánfilo, en la
que se recordaban los acontecimientos que habían tenido lugar diez
meses antes10. Naturalmente ese cambio habría implicado otros num e
rosos cambios menores y es m uy probable que la presencia de Parme
nón en las últimas escenas sea producto en gran parte sino en su totali
dad de la reelaboración terenciana11. Cabe, incluso, la posibilidad de
que las modificaciones terencianas del final vayan más allá y n o se re
duzcan a las reseñadas y en las metateatrales palabras de Pánfilo en
w . 866-888, en las que expresa su voluntad de contravenir la convención
cómica, ocultando la verdad al padre de Filúmena12 y otros personajes
de la comedia, es posible ver una declaración expresa del propio Teren
cio de su rechazo, en aras del realismo13, del típico final cómico de las
comedias y deducir que Terencio ha suprimido otras escenas en las que
se daría a conocer el desenlace a todos los personajes de la comedia14.
[726]
.En fin, aunque D onato en este caso n o nos dice nada al respecto,
se ha supuesto tam bién que la parte del m onólogo de Pánfilo en
vv. 361 ss. en que el joven narra las súplicas de su suegra para que
oculte la verdad del alum bram iento de Filúmena (378-402) podría
proceder de la transform ación de un diálogo del original griego entre
Pánfilo y su suegra15. Tal m odificación n o es admitida, sin embargo,
por numerosos estudiosos16.
También podría razonablem ente atribuirse a Terencio la conver
sión en hablantes de dos personajes que en el original de A polodoro
posiblemente eran m udos, el de Sira17 (1 1) y el de Sosias18 (III 4).
Fo r t u n a y p e r v iv e n c ia
[72-7]
problem a similar sería el que im pidió su representación el día de su
estreno. Parker piensa que, si la obra n o hubiera sido del gusto del
público, éste hubiera abandonado el teatro21, com o Plauto invita a
hacer a los que no están dispuestos a asistir en silencio a la represen
tación (cfr. mil. 81-82).
D e todas formas, aunque digna de consideración y clarificadora en
numerosos aspectos, la interpretación de Parker no resulta del todo
convincente y es difícil de admitir que el doble fracaso se deba exclu
sivamente a coincidencias de espectáculos en la programación de los
juegos, bien fortuitas o provocadas por los enemigos de Terencio22.
Quizás, la prueba más contundente de que n o fueron las circuns
tancias sino el propio carácter de la obra el responsable de los p ro
blemas que rodearon las dos primeras representaciones la tenem os
en su pervivenda. L a hécira es la única de las comedias de Terencio
cuya didascalia no contiene terceros nom bres de cónsules o de ediles
que puedan ser indicio de una reposición postuma. Es la única de las
comedias en que n o se asocia el nom bre de Atilio Prenestino (o el de
M inucio Protimo) al de A mbivio T urpión com o director de la com
pañía. Tan sólo en el texto del Bembino aparece m encionado u n tal
Lucio Sergio, totalm ente desconocido, cuyo nom bre, incluido en el
de Ambivio, más parece fruto de una corrupción textual que indicio
de una reposición de la comedia23.
Y quizás en el mism o sentido ha de interpretarse el verso de Volca-
cio Sedígito, transmitido por Suetonio (uita Ter. 3), que señala como
sexta esta comedia, y, dado que La hécira no es la sexta en ninguna or
denación cronológica, la indicación probablemente ha de entenderse
en el sentido de que era la comedia que m enor aprecio le merecía24.
Pero además es especialmente significativo que Cicerón, ferviente ad
mirador de Terencio como demuestra el gran núm ero de citas y refe
rencias a sus comedias que encontram os en su obra25, nunca cita La
hécira, lo que sin duda ha de interpretarse com o prueba de la esca
sa fortuna de la comedia, que probablem ente n o se incluía en las re
posiciones que tenían lugar en su época. Y lo mismo puede decirse de
Horacio, entre cuyas citas y reminiscencias de las comedias de Terencio,
como ya hemos señalado, tampoco se encuentra ninguna de La hécira26.
[728]
También entre los estudiosos m odernos27 la comedia ha desperta
do opiniones contrapuestas y así, mientras autores como Ashmore,
representante quizás, del sentim iento mayoritario, opinan que es la
peor de las comedias de Terencio28, es famoso el juicio de N orw ood
para quien La herirá es «the purest and m ost perfect example o f clas
sical high com edy, strictly so called, w hich dram atic literature can
offer from any age or any nation»29. En nuestra opinión, au n admi
tiendo los méritos e interés que la obra puede tener en algunos aspec
tos, dista m ucho de ser una comedia entretenida, capaz de distraer a
un público mayoritario.
Tampoco es grande la influencia de L a hécira que puede percibirse en
las literaturas modernas30. Importante influjo de La hécira resiente La
suocera (1546) de Benedetto Varchi. Aunque es difícil establecer si real
mente Cervantes conoció La hécira de Terencio, notables analogías con
esta comedia presenta su novela La fuerza de la sangré1, una de las Nove
las ejemplares (1613). También se ha señalado la influencia de Lahécira en
The Charitable Association (1778) de Henri Brooke y en Oie Marquise von
0... de Heinrich von Kleists (1777-1811)32. Diremos, finalmente, que La
dama de las camelias (1848) de Alejandro Dumas, hijo, recuerda, espe
cialmente por el papel que en él desempeña la comprensión humana
contra los prejuicios sociales, el espíritu de la comedia de Terencio33.
D is c r e p a n c ia s d e K a u e r -L in d s a y
diendo naturalm ente de D onato y Eugrafio) son: Hier. in Mich. 7, 5-7 y aáit.
louin. 1, 48 y Sidon. epist. 4, 12, 1-2: cfr. Lefevre (1999: 13-15).
27 U n resum en de las opiniones de los estudiosos m odernos sobre La hid
ra puede verse en Lefevre (1999: 28-34).
28 Ashmore (1908: 33).
29 N orw ood (1923: 90).
30 U n am plio resum en puede verse en Lefevre (1999: 15-28).
31 Cfr. Ludwig (1990).
32 C upaiuolo (1990).
33 Perrot (1903).
[72-9 ]
DIDAS CALIA
I
('secundum A )
A C T A LVDIS MEGALENSIBVS
SEXTO IVLIO CAESARE C N . CO R N EL IO DOLABELLA
AEDILIBVS CVRVL1BVS
M O D O S FEC IT FLACCVS CLAVDI
TIBIS PARIBVS T O T A
GRA ECA M EN A N D R V
FACTAESTY
A C T A PRIM O SINE P R O L O G O [DATA SEC V N D O ]
C N . O C T A V IO T IT O M A N LIO COS.
RELATA EST
LY CIO AEM ILIO PAVLO LVDIS FVNERALIBVS
N O N EST PLACITA
TERTIO RELATA EST
Q . FVLVIO LVC. M A R C IO AEDILIBVS CVRVLIBVS
EGIT LVC. AMBIVrVS [LVC. SERGIVS] TVRPIO
PLACVIT
[730]
DIDAS CALIA1
I
(según A)
[731]
DIDASCALIA
II
(secundum Σ)
[732·]
DIDASCALIA
II
(según Σ)
REPRESENTADA E N LOS JU EG O S RO M A N O S,
S IE N D O EDILES CURULES SEXTO JU L IO CÉSAR
Y G N E O CO R N ELIO .
N O T E R M IN Ó D E REPRESENTARSE.
M Ú SIC A CO M PU EST A P O R FLACO,
ESCLAVO D E CLA U D IO ;
INTERPRETADA C O N FLAUTAS IGUALES
D U R A N TE T O D A LA C O M ED IA .
EN EL C O N SU L A D O D E G N E O O CTA V IO
Y T IT O M ANLIO.
REPRESENTADA PO R SEG U N D A VEZ
EN LOS JU EG O S FÚNEBRES CELEBRADOS
E N H O N O R D E LU CIO EM ILIO PAULO.
REPRESENTADA PO R TERCERA VEZ
S IE N D O EDILES CURULES Q U IN T O FULVIO
Y L U C IO M A RCIO.
t733]
DIDAS CALIA
(Restituta.)
AC T A LVDIS MEGALENSIBVS
SEX. IVLIO CAESARE C N . C O R N E L IO DOT ARET Τ Α
AEDILIBVS CVRVLIBVS
N O N EST PERACTA
EG IT L. AMBIVIVS TVRPIO
M O D O S FEC IT FLACCVS CLAVDI
TIBIIS PARIBVS T O TA
GRA ECA APO LLO D O R V
FACTA V
A C T A PRIM O SINE PR O L O G O
C N . O C T A V IO T. M A N LIO C O S.
RELATA EST ITERVM
L. AEM ILIO PAVLO LVDIS FVNEBRIBVS
N O N EST PLACITA
RELATA EST TERTIO
Q .F V L V IO L. M A R C IO AEDILIBVS CVRVLIBVS
PLACVIT
[734]
DIDASCALIA
(Reconstrucción)2.
REPRESENTADA E N LOS JU EG O S M EGALENSES3,
SIE N D O EDILES CURULES SEXTO JU LIO CÉSAR
Y G N E O C O R N E L IO DOLABELA4.
N O T E R M IN Ó D E REPRESENTARSE.
D IRIG ID A P O R LU C IO AM BIVIO T U RPIÓ N 5.
M Ú SIC A CO M PU EST A PO R FLACO,
ESCLAVO D E CL A U D IO 6;
INTERPRETA DA C O N FLAUTAS IGUALES
D U R A N TE T O D A LA C O M E D IA 7.
ORIGINA L GRIEGO D E A P O L O D O R O 8.
C O M PU EST A EN Q U IN T O LUGAR9.
REPRESENTADA P O R PRIMERA VEZ
SIN P R Ó L O G O 10,
E N EL C O N SU LA D O D E G N E O O CTA V IO
Y T IT O M A N L IO 11.
REPRESENTADA P O R SEG U N D A VEZ
E N LOS JU EG O S FUNEBRES CELEBRADOS
E N H O N O R D E L U C IO EM ILIO PAULO12.
N O GUSTÓ.
REPRESENTADA P O R TERCERA VEZ
S IE N D O EDILES CURULES Q U IN T O FULVIO
Y L U C IO M A R C IO 13.
GUSTÓ.
2 A partir del texto de los manuscritos y del com entario de D onato. Cfr.
D o n . Hec. praef. 1,1: Haecfabula Apollodori dicitur esse Graeca..,; 1 ,6 : Acta sane
est Indis Megalensibus S. Iulio C. Rabirio aedilibus curulibus egitque L . Ambiuius.
Modulatus est eam Flaccus Claudi tibiis paribus. Tota Graeca est (cfr. n. 7 de L a an
d r i a n a ) , facta et edita quinto loco Cu. Octauio T. M anlio consulibus...; Hec. 1: Haec
primo data est sine prologo ludis Megalensibus, qitos Sextus Iulius et Cornelius Dola
bella ediderunt, sed... displicuit. Post dentio data est ludisfunebribus L. Aem ilii Pauli,
quos fecerunt Q. Fabius M axim us et Cornelius Afiicanus, Tunc quoque non peracta
est... Tertio a d postremum introducta (XFuluio L. Marcio aedilibus uirtute actoris L.
A m biuii Trupionis est commendata.
3 Sobre los Juegos Megalenses, cfr. η. 2 de L a andriana.
4 Sobre los ediles curules, cfr. n. 3 de L a andriana,
5 Ésta es la única com edia de Terencio en que el nom bre de Atilio Prenes-
tino n o se asocia al de Am bivio T urpión en la didascalia. E n cam bio, en el tex
to del Bem bino, aparece m encionado el nom bre de un tal Lucio Sergio, to
talm ente desconocido, con la particularidad de que su nom bre está incluido
en el de Am bivio, com o si los dos com partieran el m ism o apellido. Podría tra
tarse del director de u n a reposición, aunque nos inclinam os a pensar que se
trata de una sim ple corrupción textual: cfr. G arton (1972: 263), Ireland
(1990: 102).
6 Cfr. n. 5 de L a andriana.
7 Sobre los distintos tipos de flautas, cfr. n. 6 de L a andriana.
8 A unque la didascalia del Bem bino nom bra a M enandro com o autor del
m odelo griego, tan to los m anuscritos de la recensión caliopiana com o D o n a
to y Eugrafio citan correctam ente a Apolodoro.
9 D ado que sobre la base de la cronología consular L a hécira suele conside
rarse la segunda com edia com puesta por Terencio, habría que pensar que di
cho núm ero de orden se refiere a la segunda representación, que tuvo lugar en
los juegos fúnebres celebrados en h o n o r de Emilio Paulo en el año 160 a.C.:
cfr., sobre el particular, el apartado «La cronología de las comedias» de la In
troducción general.
10 Resulta difícil de aceptar esta afirmación. La explicación más probable es
que el prólogo de la prim era representación se hubiera perdido en el m om en
to de la confección de la didascalia: cfr. Flickinger (1927: 235 n. 4), Bianco
(1956: 179), Ireland (1990: 102).
11 Esto es, en el año 165 a.C.
12 Fue una de las figuras más destacadas del siglo n a.C. Su victoria sobre el
rey Perseo en Pidna (168 a.C.) puso fin a la tercera guerra macedónica. C on
m otivo de su m uerte en el 160 a.C. sus hijos Q u in to Fabio M áximo y Publio
Cornelio Escipión Em iliano (que entraron por adopción en la gens Fabia y
Cornelia, respectivamente) organizaron en su h o n o r unos juegos fúnebres en
los que se representaron La hécira y Los adelfas.
13 A ño 160. Es posible que la tercera representación tuviera lugar en los Jue
gos Rom anos (septiembre: cfr. η. 1 del Formión), m encionados en la didasca
lia de Σ .
[736]
A cto r ro m a n o declam ando.
C. SVLPICI APOLLINARIS
PERIOCHA
[738]
SUMARIO
DE GAYO SULPICIO APOLINAR
P h il o t is m e r e t r ix P H ID IP P V S SENEX
Sy r a a n v s P a m p h i l v s ADVLESCENS
Pa r m e n o s e r v o s S o s ia s e r v o s
La c h es senex M y RR IN A M A TRO N A
SOSTRATA M A TR O N A Ba c c h is m e r e t r ix
[740]
PERSONAJES
F il o t is , c o rte sa n a F i d i p o , viejo
S ir a , v ieja P a n f i l o , jo v en
Pa r m e n ó n , esclavo S o s ia s , esclavo
L a q u e s , viejo M ír r in a , m a tro n a
S ó s t r a t a , m a tro n a B á q u i d e , c o rte sa n a
15 John sto n (1933: 33) supone que la casa de Báquide está situada a la iz
quierda (desde el p u n to de vista de los espectadores), la de Fidipo en el centro
y la de Laques a la derecha. Carney (1968: 36), en cam bio, siguiendo a Kuiper
(1938: 18 η. 1), sitúa la de Báquide en el centro y la de Fidipo a la izquierda,
m anteniendo la de Laques a la derecha.
[741]
PROLOGVS I
[7 4 2 ]
PRÓLOGO I 16
[743]
PROLOGVS II
[744]
PRÓLOGO II21
t745]
ab studio atque ab labore atque arte musica.
Quod si scripturam spreuissem in praesentia
et in deterrendo uoluissem operam sumere, 25
ut in otio esset potius quam in negotio,
deterruissem facile ne alias scriberet.
Nunc quid petam mea causa aequo animo attendite.
Hecyram ad uos refero, quam mihi per silentium
numquam agere licitumst; ita eam oppressit calamitas. 30
Eam calamitatem uostra intellegentia
sedabit, si erit adiutrix nostrae industriae.
Quom primum eam agere coepi, pugilum gloria
(funambuli eodem accessit exspectatio),
comitum conuentus, strepitus, clamor mulierum 35
fecere ut ante tempus exirem foras.
Vetere in noua coepi uti consuetudine
in experiundo ut essem; refero denuo.
Primo actu placeo; quom interea rumor uenit
datum iri gladiatores, populus conuolat, 40
tumultuantur clamant, pugnant de loco;
ego interea meum non potui tutari locum.
Nunc turba nulla est; otium et silentiumst;
agendi tempus mihi datumst; uobis datur
potestas condecorandi ludos scaenicos. 45
Nolite sinere per uos artem musicam
recidere ad paucos; facite ut uostra auctoritas
meae auctoritati fautrix adiutrixque sit.
Si numquam auare pretium statui arti meae
et eum esse quaestum in animum induxi maxumum 50
quam maxume seruire uostris commodis,
sinite impetrare me, qui in tutelam meam
[7 4 6 ]
habían apartado de su afán, de su trabajo y del arte dramáti
co. Pues si yo en aquel momento hubiera despreciado su pro
ducción (25) y me hubiera propuesto gastar mis energías en
desanimarlo, para que se dedicara a descansar en vez de tra
bajar, fácilmente lo hubiera desanimado de volver a escribir.
Ahora, por consideración hacia mí, escuchad con animo
propicio lo que os pido. Os presento nuevamente La hécira,
comedia que jamás se me permitió representar en silencio:
(30) ¡tanto la persiguió la mala suerte! A esta mala suerte
pondrá fin vuestra comprensión, si colabora con nuestro es
fuerzo.
Cuando empecé a representarla por primera vez, la fama
de unos boxeadores24 (se sumó el deseo de ver a un funám
bulo), (35) el tropel de los seguidores, el barullo, el griterío de
las mujeres me obligaron a abandonar la escena antes de
tiempo.
Con este nuevo estreno recurrí al viejo procedimiento de
seguir probando suerte. La represento de nuevo. Al comienzo
de la representación, agrado; pero, al poco, se extiende el ru
mor (40) de que se iba a ofrecer un espectáculo de gladiado
res. La gente acude corriendo en tropel; arman alboroto, dan
gritos, se pelean por ocupar una posición; a mí, en cambio
me fue imposible defender la mía25.
Ahora no hay alboroto; reina la tranquilidad y el silencio.
A mí se me dio el tiempo necesario para la representación;
(45) a vosotros se os da la posibilidad de honrar los juegos es
cénicos. No permitáis que por vuestra culpa el arte dramático
caiga en manos de una minoría26. Haced que vuestro presti
gio a mi prestigio sirva de apoyo y ayuda.
Si nunca fui avaro al fijar el precio de mi arte (50) y siem
pre consideré que mi mejor negocio era servir lo mejor posi
ble a vuestros intereses, concededme la gracia de que quien
ha puesto bajo mi tutela su afición y su persona la confió a
[747]
studium suom et se in uostram commisit fidem,
ne eum circum uentum inique iniqui inrideant.
Mea causa causam accipite et date silentium, 55
u t lubeat scribere aliis m ihique ut discere
nouas expediat posthac pretio emptas meo.
11 P h il o t is S y r a
[748 ]
vuestra protección no se vea injustamente acorralado y burlado
por unas personas injustas. (55) Por consideración hacia mí,
considerad justa su causa y guardad silencio para que sientan de
seos de escribir otros autores y a m í me compense en el futuro
montar estrenos de comedias pagadas de mi propio bolsillo27.
11 F ilotis , S ira 28
11 Este pasaje parece sugerir que los ediles no com praban directam ente la
comedia al autor, sino que el director hacía las funciones de intermediario,
com prando la com edia al autor, para vendérsela después a los ediles. Pero en
Emi. 20 (cfr. n. 17 de esa comedia) las palabras del prólogo parecen dar pie a
la interpretación contraria. La interpretación de D onato (‘a un precio sugerido
por m í’) n o sirve más que para añadir confusión al asunto: p r e t i o e m p ta s
m e o aestimatione a me facta, quantum aediles darent, et proinde me periclitante, si
reiectafabula a me ipso aediles quod poeta nnmerauerint repetant.
28 Filotis y Sira son dos personajes protáticos, que, com o ya hem os dicho
varias veces, sólo sirven para facilitar la exposición de la comedia y, cum plida
esta función, desaparecen definitivamente.
29 D onato señala la existencia en los códices de su época de la variante pau
cis, con el adjetivo referido a meretricibus y aduce com o prueba el texto del ori
ginal griego: ολίγοας εραστής γ έ ρ ο ν ’ έ τα ίρ α ισ ιν , Σ ύ ρ α, / βέβα ιος.
[7491
Ph . Tam en p o l eandem iniurium st esse omnibus.
Sy. Iniurium autem est ulcisci aduorsarios,
aut qua uia te captent eadem ipsos capi?
Eheu me miseram! Quor non aut istaec mihi
aetas et formast aut tibi haec sententia? 75
12 Pa r m eno P h il o t is Sy r a
[750]
Fil o t is . Sin embargo, por Pólux, es injusto ser igual con to
dos.
Sir a . ¿Que es injusto vengarse de los enemigos y cazarlos en
las mismas redes en que tratan de cazarte ellos a ti? ¡Ay, po
bre de mí! ¿Por qué no tendría y o tu edad y tu belleza o tú
mi forma de pensar?
12 Pa r m e n ó n , F il o t is , S ir a
[751]
pA. Haud opinor commode 95
finem statuisse orationi militem.
Ph . Sed quid hoc negotist? Modo quae narrauit mihi
hic intus Bacchis? Quod ego numquam credidi
fore, ut ille hac uiua posset animum inducere
uxorem habere.
Pa . Habere autem?
Ph . Eho tu, an non habet? 100
Pa . Habet, sed firmae haec uereor ut sint nuptiae.
Ph . Ita di deaeque faxint, si in rem est Bacchidis.
Sed qui istuc credam ita esse dic mihi, Parmeno.
Pa . Non est opus prolato hoc; percontarier
desiste.
Ph . Nempe ea causa ut ne id fiat palam? 105
Ita me di amabunt, haud propterea te rogo,
uti hoc proferam, sed ut tacita mecum gaudeam.
Pa . Numquam tam dices commode ut tergum meum
tuam in fidem committam.
Ph . Ah noli, Parmeno!
Quasi tu non multo malis narrare hoc mihi 110
quam ego quae percontor scire.
Pa . Vera haec praedicat
et illud mihi uitiumst maxumum. Si mihi fidem
das te tacituram, dicam.
Ph . Ad ingenium redis.
Fidem do; loquere.
Pa . Ausculta.
Ph . Istic sum.
Pa . Hanc Bacchidem
amabat ut quom maxume tum Pamphilus 115
quom pater uxorem ut ducat orare occipit
et haec communia omnium quae sunt patrum,
sese senem esse dicere, illum autem unicum;
praesidium uelle se senectuti suae.
IIP primo se negare; sed postquam acrius 120
pater instat, fecit animi ut incertus foret
[752]
. Pa r m e n ó n . Supongo que malamente habrá conseguido el
soldado poner coto a tu charlatanería.
F il o t is . Pero ¿qué historia es esa que acaba de contarme en
su casa Báquide? Jamás pensé que, estando ella viva, él31
pudiera tomar la decisión (100) de casarse.
Pa r m e n ó n . ¿Casarse, dices?
F il o t is . Sí, claro. ¿O es que no se ha casado?
Pa r m e n ó n . Sí, pero me temo que va a ser un matrimonio
poco estable.
F il o t is . ¡A sí lo quieran los dioses y las diosas, si es por el
bien de Báquide! Pero ¿qué razones me das para creer que
va a ser así? Di, Parmenón.
Pa r m e n ó n . N o c o n v ie n e d iv u lg a r el a su n to ; d e ja de p r e
guntar.
F il o t is . (105) Para que el asunto no se haga público, ¿no es
eso? Te juro por los dioses, que no te lo pregunto para di
vulgarlo, sino para alegrarme en silencio para mis adentros.
Pa r m e n ó n . Por muy elocuentemente que hables, nunca
conseguirás convencerme de que confie mi espalda a tu
discreción.
F il o t is . Anda, déjate de tonterías, Parmenón. (110) Como si
no tuvieras tú muchas más ganas de contármelo que yo de
saber lo que te pregunto.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) Es verdad lo que dice y ése es mi ma
yor defecto. (A F il o t is .) Si me prometes mantener la boca
cerrada, te lo diré.
F il o t is . Ya vuelves a ser el mismo de siempre. Te lo prome
to. Habla.
Pa r m e n ó n . Escucha.
F il o t is . Soy toda oídos.
Pa r m e n ó n . (115) Estaba Pánfilo más enamorado que nunca
de Báquide cuando su padre empieza a pedirle que se case,
y a decirle los tópicos que dicen todos los padres: que él ya
era viejo, que no tenía otro hijo, que quería un amparo
para su vejez. (120) Pánfilo al principio se resiste, pero, a
fuerza de insistir machaconamente, su padre hizo que le
31 Pánfilo.
[753]
pudorin anne amori obsequeretur magis.
Tundendo atque odio denique effecit senex;
despondit ei gnatam huius uicini proxumi.
Vsque illud uisum est Pamphilo ne utiquam graue 125
donec iam in ipsis nuptiis, postquam uidet
paratas nec moram ullam quin ducat dari,
ibi demum ita aegre tulit ut ipsam Bacchidem,
si adesset, credo ibi eius commiseresceret.
Vbiquomque datum erat spatium solitudinis 130
ut conloqui mecum una posset: «Parmeno,
perii, quid ego egi! In quod me conieci malum!
N on potero ferre hoc, Parmeno; perii, miser.»
Ph . At te di deaeque perduint cum isto odio, Lache!
Pa . Vt ad pauca redeam, uxorem deducit domum. 135
Nocte illa prima uirginem non attigit;
quae consecutast nox eam, nihilo magis.
Ph . Quid ais? Cum uirgine una adulescens cubuerit
plus potus, sese illa abstinere ut potuerit?
Non ueri simile dicis neque uerum arbitror. 140
Pa . Credo ita uideri tibi. Nam nemo ad te uenit
nisi cupiens tui; ille inuitus illam duxerat.
P h. Quid deinde fit?
Pa . Diebus sane pauculis
post Pamphilus me solum seducit foras
narratque ut uirgo ab se integra etiam tum siet, 145
seque ante quam eam uxorem duxisset domum,
sperasse eas tolerare posse nuptias.
«Sed quam decrerim me non posse diutius
habere, eam ludibrio haberi, Parmeno,
t754]
- entraran dudas de si debía obedecer los dictados del respe
to32 o del amor. A fuerza de machaconería y testarudez, el
viejo consiguió finalmente sus propósitos. Lo compromete
con la hija (señalando ¡a casa de F i d i p o ) de su vecino de al.
lado. (125) La cosa no le pareció a Pánfilo demasiado seria
hasta el mismo día de la boda, cuando se da cuenta de que
ya están hechos los preparativos y de que no puede conse
guir un aplazamiento de la ceremonia. Fue entonces, preci
samente, cuando se llevó tal disgusto que la propia Báqui
de, si hubiera estado presente, creo que se habría apiadado
de él. (130) Siempre que tenía la oportunidad de hablar a
solas conmigo, me repetía: «ÍParmenón, estoy perdido!
¿Qué es lo que he hecho? iEn qué lío me he metido! No
podré soportarlo, Parmenón. ¡Pobre de mí, estoy perdido!»
F il o t is . ¡Que los dioses y las diosas te confundan, Laques, a
ti y a tu testarudez!33.
Pa r m e n ó n . (135) Para ser breve, se casó. Aquella primera
noche no tuvo relaciones con su esposa y la noche siguien
te tampoco.
F il o t is . ¿Qué dices? ¿Que un joven, después de haber bebi
do alguna copa de más, se acostó con una muchacha y
pudo abstenerse de tener relaciones con ella? (140) Ni es
verosímil lo que dices, ni creo que sea cierto.
Pa r m e n ó n . E s n a tu ra l q u e tú p ie n se s así p u e s a ti n o se acer
ca n a d ie q u e n o ard a e n deseo s d e p o se e rte; e n c a m b io , él
se h a b ía ca sa d o c o n ella c o n tra su v o lu n ta d .
F il o t is . ¿Y qué pasó después?
Pa r m e n ó n . Muy poquitos días después Pánfilo me lleva a
solas a la calle (145) y me cuenta que su esposa por lo que
a él respecta todavía continuaba virgen y que, antes de ca
sarse con ella, había confiado en poder soportar el matri
monio. «Pero», añade, «resuelto como estoy a no tenerla en
casa mucho tiempo, Parmenón, someterla a unas vejacio-
32 Sobre el térm ino pudor aplicado al respeto debido al padre, cfr. Lentano
(1991).
33 Preferimos la lectura isto (APCE) adm itida por la mayoría de los editores,
que perm ite hacer del verso u n senario yám bico, com o los anteriores y los si
guientes. Kauer-Lindsay escriben istoc (D p Pseud. Acron. in Hor. sat. 1, 7, 6),
considerando el verso un septenario trocaico.
[755]
quin integram itidem reddam, ut accepi ab suis, 150
neque honestum mihi neque utile ipsi uirginist.»
Ph . Pium ac pudicum ingenium narras Pamphili.
Pa . «H oc ego proferre incommodum mi esse arbitror;
reddi patri autem, quoi tu nil dicas uiti,
superbumst. Sed illam spero, ubi hoc cognouerit 155
non posse se mecum esse, abituram denique.»
Ph . Quid interea? Ibatne ad Bacchidem?
Pa . Cotidie.
Sed ut fit, postquam hunc alienum ab sese uidet,
maligna multo et mage procax facta ilico est.
Ph . Non edepol mirum.
Pa . Atque ea res multo maxume 160
diiunxit illum ab illa, postquam et ipse se
et illam et hanc quae domi erat cognouit satis,
ad exemplum ambarum mores earum existimans.
Haec, ita uti liberali esse ingenio decet,
pudens modesta incommoda atque iniurias 165
uiri omnis ferre et tegere contumelias.
Hic animus partim uxoris misericordia
deuinctus, partim uictus huius iniuriis
paullatim elapsust Bacchidi atque huc transtulit
amorem, postquam par ingenium nactus est. 170
Interea in Imbro moritur cognatus senex
horunc; ea ad hos redibat lege hereditas.
Eo amantem inuitum Pamphilum extrudit pater.
Reliquit cum matre hic uxorem; nam senex
rus abdidit se, huc raro in urbem commeat. 175
Ph . Quid adhuc habent infirmitatis nuptiae?
Pa . Nunc audies. Primo dies complusculos
bene conuenibat sane inter eas. Interim
[756]
- nes que me impidan devolverla a los suyos virgen, tal
como la he recibido, (150) ni sería honesto por mi parte ni
conveniente para ella.»
F il o t is . ¡Qué carácter más bueno y honesto el de Pánfilo,-
por lo que cuentas!
Pa r m e n ó n . «Divulgar la situación», añade, «yo considero que
sería inconveniente para mí; y devolvérsela a su padre,
cuando no tengo ningún reproche que hacerle, (155) sería
una altanería por mi parte. Pero confío en que cuando ella
se dé cuenta de que no puede seguir conmigo, acabará por
marcharse.»
F il o t is . ¿Y entre tanto iba a casa de Báquide?
Pa r m e n ó n . Todos los días. Pero, como sucede en estos ca
sos, cuando lo notó alejado de ella, al instante se volvió
mucho más arisca y exigente.
F il o t is . (160) Por Pólux, que nada tiene de extraño.
Pa r m e n ó n . Y fue esta actitud lo que más lo separó de ella,
una vez que se conoció mejor a sí mismo, a ella y a la mu
jer que tenía en casa, juagando por su tipo de conducta sus
caracteres. Esta última, como corresponde a una persona
de naturaleza noble, (165) recatada, discreta, soportaba to
dos los desaires y agravios de su marido y disimulaba sus
ofensas. El corazón de Pánfilo, en parte compadecido de
su esposa, en parte harto de las ofensas de la otra, poco a
poco fue distanciándose de Báquide y trasladando (170) su
amor a su mujer, en quien había descubierto un alma ge
mela. En esto, muere en Imbros34 un anciano pariente de
mis amos35. A ellos correspondía legalmente su herencia.
Y allá empuntó a Pánfilo, ya enamorado de su esposa, con
tra su voluntad, su padre. Deja aquí a su mujer con su ma
dre, pues el viejo (175) se ha recluido en el campo y rara
vez viene por la ciudad.
F il o t is . ¿Y, hasta aquí, qué tiene de inestable este matrimo
nio?
P a r m e n ó n . Ahora lo sabrás. Al principio, durante unos po
quitos días, reinó la concordia entre ellas. Pero pronto la
[757]
miris modis odisse coepit Sostratam;
neque lites ullae inter eas, postulatio 180
numquam.
Ph . . Quid igitur?
Pa . Siquando ad eam accesserat
confabulatum, fugere e conspectu ilico,
uidere nolle; denique ubi non quit pati,
simulat se ad matrem accersi ad rem diuinam,
[abit.
Vbi illic dies est compluris, accersi iubet; 185
dixere causam tum nescioquam. Iterum iubet;
nemo remisit. Postquam accersunt saepius,
aegram esse simulant mulierem. Nostra ilico
it uisere ad eam; admisit nemo. Hoc ubi senex
resciuit, heri ea causa rure huc aduenit, 190
patrem continuo conuenit Philumenae.
Quid egerint inter se nondum etiam scio;
nisi sane curaest quorsum euenturum hoc siet.
Habes omnem rem: pergam quo coepi hoc iter.
Ph . Et quidem ego; nam constitui cum quodam
[hospite 195
me esse illum conuenturam.
Pa . Di uortant bene
quod agas!
Ph . Vale.
Pa . Et tu bene uale, Philotium.
II1 La c h e s S o s t r a t a
[758]
„ nuera empezó a odiar de la manera más extraña a Sóstrata,
(180) sin que mediara la menor discusión, la menor desa
venencia entre ellas.
F il o t is . ¿Y qué pasó?
Pa r m e n ó n . Si alguna vez la suegra se acercaba a hablar con
ella, en el acto escapaba de su presencia, no quería verla.
Por último, cuando ya no puede resistir más, finge que la
llama su madre para celebrar un sacrificio. Se va. (185)
Cuando lleva allí varios días, su suegra manda a llamarla.
Le ponen una excusa cualquiera. Manda otra vez. No la en
vían. Después de repetidas llamadas, fingen que está enfer
ma. Nuestra ama va inmediatamente a visitarla. No la de
jan entrar. (190) Cuando el viejo se enteró de eso (precisa
mente por este motivo vino ayer del campo), se reunió
enseguida con el padre de Filúmena36. Lo que trataron en
tre ellos, todavía no lo sé. Pero la verdad es que me preo
cupa pensar en qué va a acabar todo esto. Ya estás enterada
de todo. Yo seguiré mi camino.
F il o t is . (195) Y yo el mío, pues tengo concertada una cita
con un forastero.
Pa r m e n ó n . ¡Que los dioses te se a n p ro p icio s!
F il o t is . Que te vaya bien.
Pa r m e n ó n . Y a ti también, Filotita. (Pa r m e n ó n sale por la
izquierda; F il o t is , acompañada probablemente por S i r a 37, / w -
la derecha.)
II1 La q u e s , S ó s t r a t a
[759 ]
Viris esse aduorsas aeque studiumst, similis
[pertinaciast,
in eodem que omnes mihi uidentur ludo doctae
[ad malitiam; et
ei ludo, si ullus est, magistram hanc esse satis
[certo scio.
So. Me miseram, quae nunc quam ob rem accuser
[nescio.
La. Hem? 205
Tu nescis?
So. Non, ita me di bene ament, mi Lache,
itaque una inter nos agere aetatem liceat.
La. Di mala prohibeant.
So. Meque abs te inmérito esse accusatam post
[modo rescisces.
La. Scio,
te inmérito! An quicquam pro istis factis dignum
[te dici potest?
Quae me et te et familiam dedecoras, filio luctum
[paras; 210
tum autem ex amicis inimici u t sint nobis adfines
[facis,
qui illum decrerunt dignum suos quoi liberos
[committerent.
Tu sola exorere quae perturbes haec tua
[inpudentia.
So. Egon?
La . T u , inquam , mulier, quae me om nino
[lapidem, non hominem putas.
An, quia ruri esse crebro soleo, nescire arbitramini 215
quo quisque pacto hic uitam uostrarum exigat?
Multo melius hic quae fiunt quam illi[c] ubi
[sum adsidue scio.
Ideo quia, ut uos mihi domi eritis, proinde ego
[ero fama foris.
Iampridem equidem audiui cepisse odium tui
[Philumenam,
minimeque adeo [est] mirum, et ni id fecisset
[mage mirum foret; 220
[760]
. sámente es por lo que todas las suegras odian a sus nueras
con total unanimidad. Todas ponen el mismo empeño en
llevarles la contraria a sus maridos, la misma obstinación.
Me parece que todas han aprendido en la misma escuela el
arte de la maldad. Y en esta escuela, si es que existe, estoy
totalmente seguro de que la maestra es mi mujer.
S ó s t r a t a . (205) ¡Pobre de mí, que ni siquiera sé de qué se
me acusa en este momento!
L a q u e s . ¿Eh? ¿Tú no lo sabes?
¡No! ¡Así me protejan los dioses y nos concedan,
Só st r a t a .
m i querido Laques, vivir juntos toda la vida!
La q u e s . ¡Líbrenme los dioses de las desgracias!
Só s t r a t a .Pronto te darás cuenta de que me has acusado in
justamente.
L a q u e s . Sí, sí, ¡injustamente! ¿Acaso hay palabras adecuadas
para calificar tu comportamiento? (210) ¡Tú nos deshonras
a mí, a ti y a toda la familia, tú labras la ruina de tu hijo y,
además, a nuestros parientes políticos que consideraron a
nuestro hijo digno de confiarle su propia hija, de amigos
los conviertes en enemigos! ¡Tú eres la única responsable
de trastornarlo todo con tu desvergüenza!
S ó s t r a t a . ¿Yo?
L a q u e s . Sí, tú,
mujer, tú, que me tomas por un adoquín y
no por un hombre38. (215) ¿Acaso pensáis que, como estoy
frecuentemente en el campo, ignoro la clase de vida que
lleváis aquí cada una de vosotras? Estoy mucho mejor in
formado de lo que pasa aquí que allí donde resido habi
tualmente; y la razón es que, según sea vuestro comporta
miento en casa, así será mi reputación en la calle. Ya hace
tiempo que he oído que te había cogido odio Filúmena,
(220) y no me extraña; más me extrañaría que no te lo hu-
[7 6 2 ]
biera cogido. Pero no creí que llegara al extremo de odiar
también a la casa entera; si yo lo hubiera sabido, ella sería
más bien la que seguiría aquí, y tú la que te hubieras ido a
la calle. Pues mira qué inmerecido es este disgusto que me
das, Sóstrata: me fui a vivir al campo, cediendo a vuestros
deseos y trabajando como un esclavo para ganar dinero
(225) para que nuestra fortuna pudiera soportar vuestros
gastos y vuestro ocio, sin escatimar esfuerzos, traspasando
los límites de lo razonable y de lo que aconsejaba mi edad.
¡Y decir que tú en recompensa no te hayas preocupado de
ahorrarme a mí disgustos!
S ó s t r a t a . Yo n o h e sid o la c u lp ab le n i la re s p o n sa b le de lo
o c u rrid o .
La q u e s . Claro que lo has sido, sin duda alguna. Tú sola es
tabas aquí; en ti sola recae toda la culpa, Sóstrata. (230)
¡Haberte preocupado de lo que ocurría aquí, ya que yo os
liberé de las demás preocupaciones! ¿No te da vergüenza
de que una vieja como tú se haya enemistado con una
niña? ¿Dirás que fue ella la que tuvo la culpa?
S ó s t r a t a . No, no digo eso, mi querido Laques.
L a q u e s . Me alegro, te lo juro, por mi hijo; pues por lo que
a ti respecta, estoy seguro de que, por muchos errores que co
metas, no tienes nada que perder.
S ó s t r a t a . (235) ¿Cómo sabes, marido mío, si no fue para es
tar más tiempo con su madre por lo que fingió odiarme?
La q u e s . ¿Qué dices? ¿No es una prueba fehaciente que ayer,
cuando fuiste a visitarla, no te hayan dejado entrar?
S ó s t r a t a . Es que decían que en ese momento estaba muy
cansada; por eso no me dejaron entrar.
L a q u e s . A mí me da impresión de que es tu carácter más
que ninguna otra cosa lo que la enferma (240) y no me ex
traña nada, pues no hay ninguna madre que no quiera que
[763]
ducere uxorem; et quae uobis piacitast condicio
[datur:
ubi duxere inpulsu uostto, uostro inpulsu easdem
[exigunt.
112 P h id ip p v s L a c h e s S o s t r a t a
[764]
su hijo se case, y siempre se les da la esposa que es de vues
tro agrado; pero después de haberlos inducido a casarse,
sois vosotras las que los inducís a divorciarse de sus es
posas.
II2 F id ip o , La q u e s , Sóstrata
[765]
Neque adeo clam me est quam esse eum grauiter
[laturum credam,
hoc si rescierit; eo domum studeo haec prius
[quam ille redeat.
Ph . Laches, et diligentiam uostram et benignitatem
noui et quae dicis omnia esse ut dicis animum ,
[induco,
et te hoc mihi cupio credere; illam ad uos redire
[studeo 265
si facere possim ullo modo.
La . Quae res te id facere prohibet?
Eho, num quid nam accusat uirum?
Ph . Minime. Nam postquam attendi
magis et ui coepi cogere ut rediret, sancte adiurat
non posse apud uos Pamphilo se absente
[perdurare.
Aliud fortasse aliis uiti est; ego sum animo leni
[natus; 270
non possum aduorsari meis.
La . Em, Sostrata.
So. Heu me miseram!
La . Certumne est istuc?
Ph . Nunc quidem ut uidetur; sed
[num quid uis?
Nam est quod me transire ad forum iam oportet.
La . Eo tecum una.
II3 Sostrata
[766]
propia vida. Y tampoco se me oculta el tremendo disgusto
que creo que se va a llevar, si se entera; por eso tengo tan
to interés en que ella vuelva a casa antes de que él regrese.
F i d i p o . Laques, conozco tanto vuestro afecto como vuestra,
bondad, y estoy convencido de que todo lo que dices es
como dices; (265) y también deseo que me creas una cosa:
tengo sumo interés en que vuelva a vuestra casa, si de algu
na manera pudiera conseguirlo.
L a q u e s . ¿Qué es lo que te impide conseguirlo? Oye, ¿acaso
tiene alguna acusación contra su marido?
F i d i p o . En absoluto. Pues cuando insistí y traté de obligarla
a regresar por la fuerza, me jura por lo más sagrado que,
mientras Pánfilo estuviera ausente, ella no podía aguantar
en vuestra casa. (270) Sin duda cada uno tiene sus defectos:
yo soy por naturaleza de carácter débil; no puedo llevarle
la contraria a los míos.
La q u e s . ¡Ahí tienes, Sóstrata!
S ó s t r a t a . (Aparte.) ¡Ay, pobre de mí!
L a q u e s . (A F i d i p o .) ¿Es tu última palabra?
F i d i p o . De momento sí, eso pienso. Pero ¿quieres algo más?
Pues ahora mismo tengo que acercarme al foro por un
asunto.
L a q u e s . Te acompaño. (F i d i p o y L a q u e s salen por la de
recha.)
II3 Só s t r a t a
[767]
omnis esse iniquas; haud pol mequidem; nam
[numquam secus
habui illam ac si ex me esset gnata, nec qui hoc
[mi eueniat scio;
nisi pol filium multimodis iam exspecto ut redeat
[domum. 280
II I 1 Pa m p h il v s P a r m e n o (M y r r in a )
[7 6 8]
de que las suegras son todas unas malvadas! Pero, por Pó
lux, que éste no es mi caso; pues siempre traté a m i nuera
como si fuera mi propia hija. No sé por qué me pasa esto.
(280) Pero, por Pólux, ¡qué ganas tengo de que mi hijo re
grese cuanto antes a casa! (Entra en casa.)
Ill 1 P a n f il o , Pa rm enón , (M ír r in a )
[769]
iam in hac re, ut taceam, quoiuis facile scitust
[quam fuerim miser.
Vix me illi<m> abstraxi atque inpeditum in ea
[expediui animum meum,
uixque huc contuleram, em, noua res ortast porro
[ab hac quae me abstrahat.
Tum matrem ex ea re me aut uxorem in culpa
[inuenturum arbitror;
quod quom ita esse inuenero, quid restat nisi
[porro ut fiam miser? 300
Nam matris ferre iniurias me, Parmeno, pietas
[iubet;
tum uxori obnoxius sum: ita olim suo me ingenio
[pertulit,
tot meas iniurias quae numquam in ullo patefecit
[loco.
Sed magnum nescioquid necessest euenisse,
[Parmeno,
unde ira inter eas intercessit quae tam permansit
[diu. 305
Pa r . Haud quidem hercle: paruom. Si uis uero ueram
[rationem exsequi,
non maxumas quae maxumae sunt interdum irae
[iniurias
faciunt; nam saepe est quibus in rebus alius ne
[iratus quidem est,
quom de eadem causast iracundus factus
[inimicissimus.
Pueri inter sese quam pro leuibus noxiis iras
[gerunt. 310
Quapropter? Quia enim qui eos gubernat animus
[eum infirmum gerunt.
Itidem illae mulieres sunt ferme ut pueri leui
[sententia;
fortasse unum aliquod uerbum inter eas iram
[hanc conciuisse.
[770]
, me calle, cualquiera puede darse cuenta fácilmente de lo
desgraciado que he sido; apenas me había arrancado de sus
brazos, apenas había liberado a mi corazón de las cadenas
que lo ataban a ella y apenas había trasladado mi afecto a
mi mujer, cuando he aquí que surge una nueva circunstan
cia para arrancarme de sus brazos. Además supongo que
voy a descubrir que es mi madre o que es mi esposa la cul
pable de este asunto. (300) Cuando descubra que es así,
¿qué otro remedio me queda sino ser un desgraciado?
Pues los agravios de mi madre, Parmenón, la piedad fi
lial40 me obliga a soportarlos; pero también estoy en deu
da con mi mujer, por la forma en que ella, en el pasado,
con su carácter ha sabido soportarme, y por no haber re
velado nunca en ninguna circunstancia tantos agravios
como yo le hacía. Pero tiene que haber ocurrido, Parme
nón, algo muy grave (305) para haber provocado entre
ellas un enfado tan duradero.
P a r m e n ó n . ¡Nada de eso, por Hércules! Algo insignifi
cante. Si quieres ver las cosas con objetividad, a veces
los mayores enfados no presuponen los mayores agra
vios41; pues sucede a m enudo que, mientras por u n mo
tivo una determinada persona ni siquiera se enfada, por
el mismo motivo el que es irascible se convierte en acé
rrimo enemigo. (310) Mira por qué ofensas más insigni
ficantes se enfadan los niños. ¿Por qué motivo? Pues por
que la mente que los rige es poco firme. Lo mismo les
pasa a esas mujeres: son casi como niños, de carácter vo
luble; tal vez una sola palabra ha provocado este enfado
entre ellas.
t77lJ
Pam. Abi, Parmeno, intro ac me uenisse nuntia.
P ar. Hem? Q uid hoc est?
Pa m . Tace.
Trepidari sentio et cursari rursum prorsum.
P ar. Agedum, ad fores 315
accedo propius. Em, sensistin?
Pa m . N oli fabularier.
Pro Iuppiter, clamorem audiui.
P ar. Tute loqueris, me uetas.
My. (Intus.) Tace obsecro, mea gnata.
Pa m . Matris uox uisast Philumenae.
Nullus sum.
P ar. Quidum?
Pa m . Perii.
Par . Q uam ob rem?
Pam. Nescioquod magnum malum
profecto, Parmeno, me celant.
Par. Vxorem Philumenam 320
pauitare nescioquid dixerunt; id si forte est nescio.
Pam. Interii; quor mihi id non dixti?
P ar. Quia non poteram una omnia.
Pa m . Q uid m orbi est?
Par . Nescio.
Pam. Quid? Nemon medicum adduxit?
P ar. Nescio.
Pa m . Cesso hinc ire intro u t hoc quam prim um
[quidquid est certo sciam?
Quonam modo, Philumena mea, nunc te
[offendam adfectam? 325
Nam si periclum ullum in te inest, perisse me
[una haud dubiumst.
[772]
Pa n f i l o . (Señalando la casa de F i d i p o )42. E n tra , P a rm e n ó n , y
a n u n c ia m i llegada43.
Pa r m e n ó n . (Acercándose a la puerta.) ¿Eh? ¿Qué sucede?
Pá n f i l o . Calla. (315) Oigo jaleo y carreras de un lado para
otro.
Pa r m e n ó n . A ver, voy a acercarme un poco más a la puerta.
¡Eh! ¿Has oído?
Pa n f i l o . No hables. ¡Oh Júpiter! He oído un grito.
Pa r m e n ó n . ¡Tú h a b la s y a m í m e lo p ro h íb e s!
M ír r in a . (Dentro de casa, a F i l ú m e n a .) i C alla, p o r favor, hija
m ía!
Pa n f i l o . Me ha parecido la voz de la madre de Filúmena.
¡Estoy muerto!
Pa r m e n ó n . ¿Por qué?
Pa n f i l o . ¡Estoy perdido!
Pa r m e n ó n . ¿P or q u é m o tiv o ?
Pá n f i l o . (320) Estoy seguro, Parmenón, de que me ocultas44
alguna gran desgracia.
Pa r m e n ó n . Me han dicho que tu mujer, Filúmena, tenía es
calofríos; no sé si es que se trata de eso.
Pa n f i l o . ¡Estoy perdido! ¿Por q u é no me lo has dicho?
Pa r m e n ó n . Porque no podía decírtelo todo a la vez.
P a n f i l o . ¿ Q u é e n fe rm e d a d tiene?
Pa r m e n ó n . N o lo sé.
P a n f i l o . Dime, ¿y nadie ha ido a buscar al médico?
Pa r m e n ó n . No lo sé.
Pa n f il o . ¿Por q u é n o e n tro de u n a v ez p ara averiguar c o n cer
teza c u a n to an tes, sea lo q u e sea, d e q u é se trata? (325) ¿Por
q u é d o le n c ia , F ilú m e n a m ía, te v o y a e n c o n tra r a q u e ja d a
ah o ra? Pues si tu v id a co rre a lg ú n pelig ro , esto y d e c id id o a
m o rir c o n tig o . (Entra en casa de F i d i p o .)
[773]
Pa r . Non usus factost mihi nunc hunc intro sequi;
nam inuisos omnis nos esse illis sentio:
heri nemo uoluit Sostratam intro admittere.
Si forte morbus amplior factus siet 330
(quod sane nolim, maxume eri causa mei),
seruom ilico introisse dicent Sostratae,
aliquid tulisse comminiscentur mali
capiti atque aetati illorum morbus qui auctus sit;
era in crimen ueniet, ego uero in magnum
[malum. 335
Ill 2 S o s t r a t a Pa r m eno Pa m p h i l v s
[774]
, Pa r me n ó n . N o es conveniente que yo entre ahora con él,
pues noto que a todos nosotros nos miran con malos ojos;
ayer nadie quiso dejar entrar a Sóstrata. (330) Si por casua
lidad la enfermedad se agravase (lo que desde luego no de
searía, sobre todo por mi amo), enseguida dirán que ha en
trado un esclavo de Sóstrata; inventarán la mentira de que
ha hecho un maleficio contra la salud y la vida de la fami
lia y que, por este motivo, se ha agravado la enfermedad.
(335) Mi ama recibirá las culpas y yo, por mi parte, una
buena paliza.
III2 S ó s t r a t a , Pa rm enón , Pa n f il o
[775]
So. Dis gratiam habeo.
Em, istoc uerbo animus mihi redit et cura ex
[corde excessit.
Pa r . Iam ea te causa maxume nunc hoc intro ire nolo;
nam si remittent quidpiam Philumenae dolores,
omnem rem narrabit, scio, continuo sola soli 350
quae inter uos interuenerit, unde ortumst initium
[irae.
Atque eccum uideo ipsum egredi: quam
[tristis [es] t!
So. O mi gnate!
Pa m . Mea mater, salue.
So. Gaudeo uenisse saluom. Saluan
Philumenast?
Pa m . Meliusculast.
So. Vtinam istuc ita difaxint!
Quid tu igitur lacrumas? Aut quid es tam tristis?
Pa m . Recte, mater. 355
So. Quid fuit tumulti? Dic mihi: an dolor repente
[inuasit?
Pa m . Ita factumst.
So. Quid morbi est?
Pa m . Febris.
So. Cotidiana?
Pa m . Ita aiunt.
I sodes in tro , c o n s e q u a r ia m te, m e a m ater.
So. Fiat.
Pa m . T u pueris curre, P a rm e n o , o b u ia m atque is o n e ra
[adiuta.
Pa r . Quid? Non sciunt ipsi uiam domum qua
[u en ia n t?
Pa m . Cessas? 360
[776]
S ó s t r a t a . Doy gracias a los dioses. ¡Ahí tienes!46. C on esas
palabras me has devuelto la vida, y la preocupación se ha
alejado de mi corazón.
Pa r m e n ó n . Precisamente por ese motivo no quiero que en-,
tres ahora ahí; pues si le disminuyen algo los dolores a Fi
lúmena, (350) inmediatamente, a solas, ella le contará a él,
estoy seguro, todo lo que ha pasado entre vosotras y cuál es
el origen de vuestro enfado. Pero ahí lo veo salir a la calle.
¡Qué abatido está!
S ó s t r a t a . ¡Oh, hijo mío!
Pa n f i l o . ¡Madre mía, salud!
S ó s t r a t a . M e alegro de q u e h ay as lleg ad o b ie n . ¿Se e n c u e n
tra b ie n F ilú m en a?
Pa n f i l o . (Evasivo.) Un poquito mejor.
S ó s t r a t a . ¡A sí lo quieran los dioses! (355) Y, entonces, ¿por
qué lloras? O ¿por qué estás tan abatido?
P a n f il o . N o es n a d a , m a d re .
S ó s t r a t a . ¿Qué era ese jaleo? Dímelo. ¿Acaso le dio un do
lor de repente?
Pa n f i l o . Sí, así fue.
S ó s t r a t a . ¿Qué enfermedad tiene?
P a n f i l o . Fiebre.
S ó s t r a t a . ¿Diaria?
P a n f i l o . Eso dicen. Entra en casa, por favor, que enseguida
voy yo, madre mía.
S ó s t r a t a . De acuerdo. (S ó s t r a t a entra en casa.)
Pa n f i l o . Tú, Parmenón, corre al encuentro de los esclavos y
ayúdales a transportar los bultos.
Pa r m e n ó n . (360) ¿Cómo? ¿Es que ellos no saben el camino
para venir a casa?
P a n f i l o . ¿A qué esperas? (P a r m e n ó n salepor la izquierda.)
[777]
Ill 3 P a m p h il v s
[ 7 7 8]
P a n f il o
[779 ]
omnibus nobis ut res dant sese ita magni atque
[humiles sumus. 380
Hanc habere orationem mecum principio institit:
«O mi Pamphile, abs te quam ob rem haec abierit
[causam uides;
nam uitiumst oblatum uirgini olim a nescioquo
[inprobo.
Nunc huc confugit te atque alios partum ut
[celaret suom.»
Sed quom orata huius reminiscor nequeo quin
[lacrumem mis er. 385
«Quaeque fors fortunast» inquit «nobis quae te
[hodie obtulit,
per eam te obsecramus ambae, si ius si fas est, uti
aduorsa eius per te tecta tacitaque apud omnis
[sient.
Si umquam erga te animo esse amico sensisti
[eam, mi Pamphile,
sine labore hanc gratiam te uti sibi des pro illa
[nunc rogat. 390
Ceterum de redducenda id facias quod in rem
[sit tuam.
Parturire eam nec grauidam esse ex te solus
[consciu’s,
nam aiunt tecum post duobus concubuisse [eam]
[mensibus.
Tum, postquam ad te uenit, mensis agitur hic
[iam septimus,
[780]
tandas, así nos mostramos soberbios o humildes. Empezó
a pronunciar las siguientes palabras: «¡Oh querido Pánfilo!
Ya ves el motivo por el que mi hija se marchó de tu casa;
pues fue víctima de una violación, cuando todavía estaba
soltera, por parte de un canalla cualquiera. Pues bien, se ha
refugiado aquí para ocultaros a ti y a los demás su parto».
(385) Cuando recuerdo sus súplicas, no puedo, pobre de
mí, contener las lágrimas. «Sea cual fuere», añadió, «la Buena
Fortuna48 que te ha traído hoy junto a nosotros, por ella te
suplicamos las dos que, si es justo, si es lícito, su desgracia
sea por ti mantenida en secreto y ocultada a todos. Si algu
na vez, querido Pánfilo, te has dado cuenta del cariño que
te tenía, (390) ahora te ruega que en agradecimiento le ha
gas ese favor que no te cuesta ningún esfuerzo. Por lo de
más, en cuanto a llevarla de nuevo a tu casa, haz lo que te
convenga; eres el único que sabe que está de parto y que
no está embarazada de ti; pues tengo entendido que49 no
se acostó contigo hasta transcurridos dos meses; y va a ha
cer siete meses que se fue a vivir contigo50. (395) Y los hechos
[? 8l]
quod te scire ipsa indicat res. Nunc si potis est,
[Pamphile, 395
maxume uolo doque operam ut clam partus
[eueniat patrem
atque adeo omnis. Sed si id fieri non potest quin
[sentiant,
dicam abortum esse; scio nemini aliter suspectum
[fore
quin, quod ueri similest, ex te recte eum natum
[putent.
Continuo exponetur; hic tibi nil est quicquam
[incommodi, 400
et illi miserae indigne factam iniuriam contexeris.»
Pollicitus sum et seruare in eo certumst quod dixi
[fidem.
Nam de redducenda, id uero ne utiquam
[honestum esse arbitror
nec faciam, etsi amor me grauiter consuetudoque
[eius tenet.
Lacrumo quae posthac futurast uita quom in
[mentem uenit 405
solitudoque. O fortuna, ut numquam perpetuo’s
[data!
Sed iam prior amor me ad hanc rem exercitatum
[reddidit,
quem ego tum consilio missum feci: idem [nunc]
[huc operam dabo.
Adest Parmeno cum pueris; hunc minimest opus
in hac re adesse; nam olim soli credidi 410
ea me abstinuisse in principio quom datast.
Vereor, si clamorem eius hic crebro exaudiat,
ne parturire intellegat. Aliquo mihist
hinc ablegandus dum parit Philumena.
III4 Pa r m eno S o s i a Pa m p h i l v s
[782]
confirman que tú lo sabes. Pues bien, si es posible, Pánfilo,
lo que más deseo y trato de conseguir es que el parto tenga
lugar sin que se entere su padre e, incluso, sin que se ente
re nadie; pero, si no se puede evitar que se enteren, diré.
que ha tenido un aborto; sé que nadie sospechará otra
cosa, sino que todos pensarán, como es natural, que es hijo
legítimo tuyo. (400) Al niño lo expondremos inmediata
mente; en ello no hay para ti el menor perjuicio, y, en cam
bio, habrás mantenido en secreto la indigna ofensa inferi
da a esta desgraciada.» Se lo he prometido y estoy decidido
a cumplir mi palabra. Pues en cuanto a llevarla nuevamen
te a casa, eso si que no lo considero decoroso en absoluto,
y no lo haré a pesar de que el amor y la convivencia pesan
mucho sobre mí. (405) Lloro, cuando pienso en la vida y
en la soledad que me esperan en el futuro. ¡Oh Fortuna,
qué cierto es que nunca eres propicia para siempre! Pero ya
me sirvió de entrenamiento para esto mi primer amor, al
que entonces renuncié deliberadamente; también me es
forzaré por renunciar a éste. (Viendo llegar a P a r m e n ó n con
los esclavos.) Ahí está Parmenón con los esclavos; él es quien
menos falta hace (410) que esté presente en estas circuns
tancias; pues él fue el único al que en su momento le con
fié el secreto de que no había tenido relaciones con ella al
comienzo del matrimonio; temo que, si oye repetidamen
te sus gritos, comprenda que está de parto; he de enviarlo
a alguna parte, mientras Filúmena da a luz.
III4 Pa r m e n ó n , S o s ia s , Pa n f il o
dica que, sin entrar en argum entos médicos, las convenciones cómicas consi
deraban viable u n feto de siete meses.
[783]
Par , Itan est?
So. O fortunate, nescis quid mali
praeterieris qui numquam es ingressus mare.
Nam alias ut mittam miserias, unam hanc uide: 420
dies triginta aut plus eo in naui fili
quom interea semper mortem exspectabam miser;
ita usque aduorsa tempestate usi sumus.
Pa r . O d io s u m .
So. Haud clam me est. Denique hercle
[aufugerim
potius quam redeam, si eo mihi redeundum
[sciam. 425
Pa r . Olim quidem te causae inpellebant leues,
quod nunc minitare facere, ut faceres, Sosia.
Sed Pamphilum ipsum uideo stare ante ostium;
ite intro; ego hunc adibo, siquid me uelit.
Ere, etiam [nunc] tu hic stas?
Pa m . Et quidem te exspecto.
Pa r . Quid est? 430
Pa m . In arcem transcurso opus est.
Pa r . Quoi homini?
Pa m . Tibi.
Pa r . In arcem? Quid eo?
Pa m . Callidemidem hospitem
Myconium, qui mecum una uectust, conueni.
Pa r . Perii. V o u isse h u n c d ic am , si salu o s d o m u m
redisset umquam, ut me ambulando rumperet? 435
Pa m . Quid cessas?
Pa r . Quid uis dicam? An conueniam modo?
Pa m . Immo quod constitui me hodie conuenturum
[eum,
non posse, ne me frustra illi exspectet. Vola.
Pa r . At non noui hominis faciem.
[784]
Pa r m e n ó n . ¿Sí?
S o s ia s . ¡Dichoso tú, que no sabes de qué calamidades te has
librado por no haber tenido que navegar! (420) Pues, para
no mencionar otras penalidades, fíjate sólo en ésta: duran
te los treinta días o más que permanecí en la nave, durante
todo ese tiempo estuve aguardando, pobre de mí, constan
temente la muerte. ¡Tan horrorpso fue el tiempo que tuvi
mos durante todo el viaje!
Pa r m e n ó n . ¡Qué esp an to !
S o s ia s . ¡Dímelo a mi! En resumen, preferiría, por Hércules,
huir de casa (425) a volver allí, si supiera que tenía que vol
ver.
Pa r m e n ó n . Antes eran fútiles las razones que te empujaban
a hacer lo que ahora amenazas con hacer, Sosias. Pero es
toy viendo a Pánfilo en persona, parado delante de la puer
ta. (A los esclavos.) Entrad en casa. (Para sí.) Yo me acercaré
a él, para ver si quiere algo de mí. (A P a n f i l o .) (430) ¿To
davía estás ahí parado, amo?
P a n f i l o . Sí, y te estoy esperando.
Pa r m e n ó n . ¿Qué pasa?
P a n f i l o . Hay que acercarse de una carrera a la acrópolis.
Pa r m e n ó n . ¿Quién ha de acercarse?
P a n f i l o . Tú.
Pa r m e n ó n . ¿A la acrópolis? ¿Y a qué?
P a n f i l o . Reúnete con Calidémides, un huésped de Mico-
nos51, que efectuó la travesía conmigo.
Pa r m e n ó n . (Aparte.) ¡Estoy perdido! ¡Cualquiera diría que
no ha hecho voto (435) de reventarme a carreras, si conse
guía regresar sano y salvo a casa!
P a n f i l o . ¿A q u é e sp e ra s?
P a r m e n ó n . ¿Qué quieres que le diga? ¿ O sólo he de reunir-
me con él?
No, no; dile que a la cita que he concertado para
Pa n f i l o .
hoy con él, n o puedo acudir; que no me espere allí inútil
mente. ¡Vuela!
Pa r m e n ó n . Pero no conozco su aspecto.
51 U na de las Cicladas.
[785 ]
Pa m . At faciam ut noueris:
magnus, rubicundus, crispus, crassus, caesius, 440
cadauerosa facie.
Pa r . Di illum perduint!
Quid si non ueniet? Maneamne usque ad
[uesperum?
Pa m . Maneto; curre.
Pa r . Non queo: ita defessus sum.
Pa m . Ille abiit. Quid agam infelix? Prorsus nescio
quo pacto hoc celem quod me orauit Myrrina, 445
suae gnatae partum; nam me miseret mulieris.
Quod potero faciam, tamen ut pietatem colam;
nam me parenti potius quam amori obsequi
oportet. Attat! Eccum Phidippum et patrem
uideo; horsum pergunt. Quid dicam hisce
[incertus sum. 450
Ill 5 L a c h e s P h i d i p p v s Pa m p h i l v s
[786]
Pa n f i l o . Pero te lo describiré52: (440) alto, colorado, de pelo
rizado53, gordo, de ojos azules, de rostro cadavérico54.
P a r m e n ó n . (Aparte.) ¡Que los dioses lo confundan! (A P a n
f i l o .) ¿Y si no acude a la cita? ¿He de esperarlo hasta el
atardecer?
P a n f i l o . Sí. ¡Corre!
Pa rm enón . N o puedo. Estoy completamente agotado.
(Sale)55.
PA n f i l o . (Solo.) Se ha ido. ¿Qué debo hacer, desgraciado de
mí? No sé (445) de qué manera puedo mantener en secre
to, como me ha pedido Mírrina, el parto de su hija; pues
me da pena de esa mujer. Haré lo que pueda, sin faltar en
todo caso a la piedad filial, pues debo complacer antes a mi
madre que a mi amor. (Viendo llegar a L a q u e s y F i d i p o .)
¡Caramba, si ahí estoy viendo a Fidipo y a mi padre! (450)
Se dirigen hacia aquí. No sé qué voy a decirles. (Se retira al
fondo de la escena.)
III5 La q u e s , F id ip o , Pa n f il o
[787 ]
La . Venisse aiunt; redeat.
Pa . Causam quam dicam patri
quam ob rem non redducam nescio.
La. Quem ego hic audiui loqui?
Pa . C ertum offirmare est uiam me quam decreui
[persequi.
La. Ipsus est de quo hoc agebam tecum.
Pa. Salue, mi pater. 455
La. Gnate mi, salue.
P h i. Bene factum te aduenisse, Pamphile;
atque adeo, id quod maxumumst, saluom atque
[ualidum.
Pa . Creditur.
La . Aduenis m odo?
Pa . A dm odum .
La. Cedo, quid reliquit Phania
consobrinus noster?
Pa . Sane hercle homo uoluptati obsequens
fuit dum uixit; et qui sic sunt haud multum
[heredem iuuant, 460
sibi uero hanc laudem relinquont: «Vixit, dum
[uixit, bene.»
La . Tum tu igitur nil attulisti plus una hac sententia?
Pa . Q uidquid est id quod reliquit, profuit.
La . Im m o obfuit;
nam illum uiuom et saluom uellem.
P h i. Inpune optare istuc licet;
ili’ reuiuescet iam numquam; et tamen utrum
[malis scio. 465
La. Heri Philumenam ad se accersi hic iussit. Dic
[iussisse te.
Ph i. Noli fodere. Iussi.
La . Sed eam iam remittet.
[788]
La q u e s . Dicen que ya ha llegado. ¡Que vuelva a casa!57.
PA n f i l o . (Aparte.) No sé qué excusa voy a ponerle a mi pa-
. dre para no traerla de nuevo a casa.
La q u e s . ¿A quién he oído hablar aquí?
PA N FILO . (Aparte.) Estoy decidido a mantenerme firme en la
resolución que he adoptado.
La q u e s . (455) Precisamente es la persona de la que hablaba
contigo.
PAn f i l o . ¡Salud, padre mío!
La q u e s . ¡Hijo mío, salud!
F i d i p o . Celebro que hayas llegado, Pánfilo y, además, sano y
salvo, que es lo principal.
PAn f i l o . No lo dudo.
L a q u e s . ¿Acabas de llegar?
PA N FILO . Sí.
La q u e s . Dime, ¿qué nos ha dejado en herencia Fanias, nues
tro primo?
Pa n f i l o . Lo cierto, por Hércules, es que fue un individuo
que, mientras vivió, se dio la gran vida; (460) y los que son
así de poco sirven a los herederos; pero dejan tras sí este tí
tulo de gloria: «Mientras vivió, vivió bien.»
L a q u e s . ¿A sí q u e tú n o n o s has tra íd o m ás q u e esa m áx im a?
Pa n f il o . Sea lo que sea lo que ha dejado, es pura ganancia.
La q u e s . Di más bien pura pérdida; pues me gustaría que es
tuviera sano y salvo.
F i d i p o . (Apartej 38. Impunemente puedes expresar ese deseo;
(465) él ya no volverá jamás a la vida; pero de las dos op
ciones yo sé la que prefieres.
La q u e s . (A P a n f i l o .) Ayer Fidipo mandó a buscar a Filú-
mena. (Aparte, a F i d i p o , dándole un codazo.) Di que man
daste tú.
F i d i p o . (Aparte, a L a q u e s .) ¡N o me claves el codo! (En voz
alta.) Sí, mandé.
L a q u e s . Pero enseguida te la volverá a enviar.
[789 ]
Ph i . Scilicet.
Pa . Omnem rem scio ut sit gesta; adueniens audiui
[modo.
La . At istos inuidos di perdant qui haec lubenter
[nuntiant.
Pa . Ego me scio cauisse ne ulla merito contumelia 470
fieri a uobis posset; idque si nunc memorare hic
[uelim
quam fideli animo et benigno in illam et
[clementi fui,
uere possum, ni te ex ipsa haec mage uelim
[resciscere;
namque eo pacto maxume apud te meo erit
[ingenio fides,
quom illa, quae nunc in me iniquast, aequa de
[me dixerit. 475
Neque mea culpa hoc-discidium euenisse, id
[testor deos.
Sed quando sese esse indignam deputat matri
[meae
quae concedat cuiusque mores toleret sua
[modestia,
neque alio pacto componi potest inter eas gratia,
segreganda aut mater a me est, Phidippe, aut
[Philumena. 480
Nunc me pietas matris potius commodum
[suadet sequi.
La . Pamphile, haud inuito ad auris sermo mi accessit
[tuos,
quom te postputasse omnis res prae parente
[intellego;
uerum uide ne inpulsus ira praue insistas,
[Pamphile.
Pa . Quibus iris pulsus nunc in illam iniquos sim 485
quae numquam quicquam erga me commeritast,
[pater,
quod nollem, et saepe quod uellem meritam scio?
Amoque et laudo et uehementer desidero;
nam fuisse erga me miro ingenio expertus sum;
[790]
F iD iP O . Por supuesto.
P a n f i l o . Sé todo lo que ha pasado; acabo de enterarme al
llegar.
La q u e s , iQue los dioses confundan a esos chismosos que se
complacen en contar estas noticias!
P a n f i l o . (A F id ip o .) (470) Yo sé q u e h e h e c h o to d o lo p o si
b le p a ra e v itar q u e v o so tro s p u d ie ra is h a c e rm e a lg ú n re
p ro c h e ju stific a d o ; y si a h o ra q u isiera re c o rd a r a q u í to d o lo
fiel, b o n d a d o s o y afe c tu o so q u e h e sid o c o n ella, p o d ría
h a c e rlo sin fa lta r a la v e rd a d , si n o p refiriera q u e te e n tera
ras de ello p o r tu hija; p u e s la m e jo r m a n e ra de q u e tengas
m ás c o n fia n z a e n m i c a rá c te r (475) será q u e ella, q u e a h o
ra es in ju sta c o n m ig o , d ig a d e m í lo q u e es de ju sticia. D e
q u e y o n o h e sid o el c u lp a b le d e esta sep ara c ió n , p o n g o a
los dioses p o r testigos. P ero p u e s to q u e ella co n sid e ra q u e
su d ig n id a d n o le p e rm ite ce d e r a los d eseo s d e m i m a d re y
a g u a n ta r sus m a n ía s su m isa m e n te , y p u e s to q u e n o h a y
otra fo rm a de restablecer la arm o n ía entre ellas, (480) h a y q u e
sep arar de m i la d o , F id ip o , o a m i m a d re o a F ilú m e n a .
A h o ra b ie n , la p ie d a d filial m e aco n se ja b u sc a r p refe rib le
m e n te el b ie n d e m i m ad re .
La q u e s . Pánfilo, no me ha disgustado oírte decir esas pala
bras, pues me doy cuenta de que lo has puesto todo en se
gundo plano ante tu madre; pero procura que, impulsado
por la ira, no te empecines en el error, Pánfilo.
PAn f i l o . (485) ¿Qué arrebatos de ira podrían impulsarme
ahora a ser injusto con ella, padre, si nunca ha hecho nada
que me molestase, y sé que muchas veces ha hecho todo lo
posible por complacerme? Yo la quiero, la aplaudo y la
añoro vivamente; pues he comprobado por experiencia
que se ha portado maravillosamente conmigo, (490) y le
[791]
illique exopto ut relicuam uitam exigat 490
cum eo uiro me qui sit fortunatior,
quandoquidem illam a me distrahit necessitas.
Phi. Tibi id in manust ne fiat.
La . Si sanus sies,
iube illam redire.
Pa . N o n est consilium, pater;
matris seruibo commodis. _
La. Q uo abis? Mane, 495
mane, inquam; quo abis?
Ph i . Quae haec est pertinacia?
La. Dixin, Phidippe, hanc rem aegre laturum esse
[eum?
Quam ob rem te orabam filiam ut remitteres.
Phi. N on credidi edepol adeo inhumanum fore.
Ita nunc is sibi me supplicaturum putat? 500
Si est ut uelit redducere uxorem, licet;
sin aliost animo, renumeret dotem huc, eat.
La . Ecce autem tu quoque proterue iracundus es!
Phi. Percontumax redisti huc nobis, Pamphile!
La . D ecedet iam ira haec, etsi m erito iratus est. 505
Ph i . Q uia paullum uobis accessit pecuniae,
sublati animi sunt.
La . Etiam m ecum litigas?
Ph i . Deliberet renuntietque hodie m ihi
uelitne an non, ut alii, si huic non est, siet.
La. Phidippe, ades, audi paucis. Abiit. Quid mea? 510
Postremo inter se transigant ipsi ut lubet,
quando nec gnatus neque hic mi quicquam
[obtemperant,
quae dico parui pendunt. Porto hoc iurgium
ad uxorem quoius haec fiunt consilio omnia,
atque in eam hoc omne quod mihi aegrest
[euomam. 515
[792]
, deseo que pase el resto de su vida con un marido que sea
más afortunado que yo, ya que la fatalidad la arranca de
mis brazos.
F i d i p o . En tus manos está evitarlo.
L a q u e s . Si estuvieras en tu sano juicio, la mandarías volver.
Pa n f i l o . N o es ésa m i in te n c ió n , p a d re ; (495) d e fe n d e ré los
intereses de m i m a d re . (Hace ademán de alejarse.)
La q u e s . ¿Adonde vas? ¡Espera! ¡Espera, te digo! ¿Adonde
vas? (Pa n f il o entra en casa.)
F i d i p o . (A L a q u e s .) ¿Qué tozudez es ésta?
La q u e s . ¿N o te he dicho, Fidipo, que lo tomaría muy a mal?
Por eso yo te pedía que enviaras a mi casa a tu hija.
F i d i p o . No creí, por Pólux, que pudiera ser tan duro de co
razón. (500) ¿Acaso cree que voy a ponerme de rodillas
ante él? Si realmente quiere llevarse a casa a su mujer, pue
de hacerlo; si es otra su intención, que me devuelva la dote
y se vaya a paseo.
La q u e s . ¡Caramba! También tú te has puesto tremenda
mente furioso.
F i d i p o . (A P a n f il o como si estuviera presente.) ¡Muy cabezota
te nos has vuelto, Pánfilo!
La q u e s . (505) Ya se le pasará el enfado, aunque tiene moti
vos para estar enfadado.
F i d i p o . Como habéis heredado un poquito de dinero, se os
han subido los humos a la cabeza.
La q u e s . ¿También quieres reñir conmigo?
F i d i p o . Que se lo piense y que me comunique hoy mismo si
quiere o no quiere a mi hija por esposa, para que, si no pue
de ser suya, sea de otro. (Inicia su marcha.)
L a q u e s . (510) Fidipo, espera; escucha un momento. (F id i p o
entra en casa.) Se ha ido. ¿A mí qué? A fin de cuentas, que
se las arreglen entre ellos como quieran, ya que ni mi hijo
ni mi consuegro me hacen el menor caso y les importa un
bledo lo que digo. Voy a continuar yo esta discusión con
mi mujer, que es la responsable de todo lo que está pasan
do, (515) y sobre ella voy a vomitar toda la bilis que llevo
dentro. (La q u e s entra en casa.)
[793]
IV I M y r r in a P h id ip p v s
[794]
IVI M í r r in a , F i d i p o
[795]
potius quam aduorsum animi tui lubidinem esset
[cum illo nupta!
Ego etiam illorum esse hanc culpam credidi,
[quae test penes. 535
M y. Misera sum.
Ph i. Vtinam sciam ita esse istuc! Sed
[nunc mi in mentem uenit
de hac re quod locuta es olim, quom illum
[generum cepimus;
nam negabas nuptam posse filiam tuam te pati
cum eo qui meretricem amaret, qui pernoctaret
[foris.
My. Quamuis causam hunc suspicari quam ipsam
[ueram mauolo. 540
Ph i. Multo prius sciui quam tu illum habere amicam,
[Myrrina;
uerum id uitium numquam decreui esse ego
[adulescentiae;
nam id [omnibus] innatumst. At pol iam aderit
[se quoque etiam quom oderit.
Sed ut olim te ostendisti, eadem esse nil cessauisti
[usque adhuc
ut filiam ab eo abduceres neu quod ego egissem
[esset 'ratum. 545
Id nunc res indicium haec facit quo pacto
[factum uolueris.
M y. Adeon me esse peruicacem censes, quoi m ater
[siem,
ut eo essem anim o, si ex usu esset nostro hoc
[matrimonium?
Ph i. Tun prospicere aut iudicare nostram in rem quod
[sit potes?
Audisti ex aliquo fortasse qui uidisse eum diceret 550
exeuntem aut intro euntem ad amicam. Quid
[tum postea?
Si modeste ac raro haec fecit, nonne ea
[dissimulare nos
magis humanumst quam dare operam id scire
[qui nos oderit?
[7 9 6 ]
ce mentira que tú seas tan terca como para preferir la muer
te del niño, por más que supieras que gracias a él se refor
zaría en el futuro la amistad entre nosotros, antes que verla
casada con tu hijo contra tu voluntad! (535) Yo hasta llegué
a creer que eran ellos los que tenían la culpa cuando resul
ta que eres tú la culpable.
M í RRINA. ¡Q u é desg raciad a soy!
F i d i p o . ¡Ojalá supiera que eso era cierto! Pero ahora me vie
ne a la memoria lo que me dijiste tiempo atrás, cuando lo
elegimos por yerno: pues afirmabas que no podías soportar
ver a tu hija casada con un hombre que era amante de una
cortesana y que pasaba las noches fuera de casa.
M í RRINA. (Aparte.) (540) Prefiero que sospeche cualquier mo
tivo a que descubra la verdad.
F i d i p o . Mucho antes que tú supe yo, Mírrina, que nuestro
hijo tenía una amante; pero nunca consideré que ello fue
ra una falta para un joven: es una cosa natural. Pronto lle
gará, por Pólux, el día en que hasta se odiará a sí mismo.
Pero la postura que adoptaste entonces, no has dejado de
mantenerla constantemente hasta este momento, (545) tra
tando de separar de él a tu hija y anular una decisión que
yo había tomado. Lo que sucede ahora revela cómo que
rías conseguirlo.
M ír r in a . ¿Tan terca me crees como para adoptar con ella,
siendo su madre, esa actitud, si fuera ventajoso para noso
tros ese matrimonio?
F i d i p o . ¿Tú eres capaz de adivinar o valorar lo que es útil
para nosotros? (550) Tal vez has oído a alguien decir que lo
había visto salir o entrar en casa de su amante. Y ¿qué
pasa? Si lo ha hecho con discreción y de cuando en cuan
do, ¿no era más humano por nuestra parte fingir ignorarlo
que esforzarnos por saber una cosa que nos iba a granjear
su odio? Pues si él fuera capaz de romper de golpe con una
[797]
Nam si is posset ab ea sese derepente auellere
quicum tot consuesset annos, non eum hominem
[ducerem 555
nec uirum satis firmum gnatae.
My. Mitte adulescentem, obsecro,
et quae me peccasse ais. Abi, solus solum
[conueni,
roga uelitne uxorem an non; si est ut dicat uelle se,
redde; sin est autem ut nolit, recte ego consului
[meae.
Ph i . Siquidem ille ipse n o n uolt et tu sen[si]sti in eo
[esse, Myrrina, 560
peccatum, aderam quoius consilio fuerat ea par
[prospici.
Quam ob rem incendor ira esse ausam facere
[haec te iniussu meo.
Interdico ne extulisse extra aedis puerum usquam
[uelis.
Sed ego stultior meis dictis parere hanc qui
[postulem.
Ibo intro atque edicam semis nequoquam ecferri
[sinant. 565
My. Nullam pol credo mulierem me miseriorem
[uiuere;
nam ut hic laturus hoc sit, si ipsam rem ut siet
[resciuerit,
non edepol clam me est, quom hoc quod leuiust
[tam animo irato tulit;
nec qua uia sententia eius possit mutari scio.
Hoc mi unum ex plurumis miseriis relicuom
[fuerat malum, 570
si puerum ut tollam cogit, quoius nos qui sit
[nescimus pater.
Nam quom compressast gnata, forma in tenebris
[nosci non quitast,
neque detractum ei tum quicquamst qui posset
[post nosci qui siet;
ipse eripuit ui, in digito quem habuit, uirgini
[abiens anulum.
[798 ]
mujer, (555) con la que llevaba conviviendo tantos años,
yo no lo tomaría por un hombre o por un marido de sufi-
. cíente garantía para mi hija61.
M írrina . Deja en paz al joven, por favor, y los errores que .
dices que he cometido. Ve, reúnete a solas con él, pregún
tale si la quiere o no la quiere por esposa; en el caso de que
diga que sí, devuélvesela; en el caso de que no la quiera, yo
he velado como es debido por los intereses de mi hija.
F i d i p o . (560) Si realmente él no la quiere y tú, Mírrina, te ha
bías dado cuenta de que la culpa era suya, aquí estaba yo
que era quien tenía que resolver el problema. Por eso me
pone frenético que tú te hayas atrevido a tomar esta de
cisión sin mi consentimiento. Te prohíbo terminantemen
te que saques al niño fuera de casa. Pero ¡seré tan tonto
como para pretender que mi mujer obedezca mis órdenes!
(565) Entraré en casa y ordenaré a mis esclavos que no per
mitan sacar al niño a ninguna parte. (Entra en casa.)
M í r r i n a . (Sola.) Ninguna mujer creo, por Pólux, que haya
en el m undo más desgraciada que yo. Pues, no se me ocul
ta, por Pólux, cómo va a reaccionar mi marido, si se entera
de la verdad, cuando ante un motivo tan insignificante ha
reaccionado tan airadamente; y no sé cómo se le puede ha
cer cambiar de opinión. (570) Entre tantas desgracias, ésta
era la única que me faltaba: verme obligada a reconocer a
un niño cuyo padre no sabemos quién es. Pues mi hija,
cuando la violaron, en medio de la oscuridad no pudo dis
tinguir la cara del violador ni quitarle nada que permitiera
posteriormente averiguar su identidad. En cambio él, al
marcharse, le arrebató por la fuerza a mi hija un anillo que
llevaba en el dedo. (575) También tengo miedo de que Pán
filo no pueda guardar durante mucho tiempo el secreto
[799]
Simul uereor Pamphilum ne orata nostra nequeat
[diutius 575
celare, quom sciet alienum puerum tolli pro suo.
IV 2 S o s t r a t a P a m p h i l v s (L a c h e s )
[800]
que le pedimos, cuando sepa que un niño de otro es reco
nocido como hijo suyo. (Entra en casa.)
IV 2 S ó s t r a t a , P a n f i l o , (L a q u e s )
[8oi]
So. Nil pol iam istaec mihi res
[uoluptatis ferant;
dum aetatis tempus tulit, perfuncta satis sum;
[satias iam tenet
studiorum istorum. Haec mihi nunc curast
[maxuma ut nequoi mea 595
longinquitas aetatis obstet mortemue exspectet
[meam.
Hic uideo me esse inuisam inmérito; tempust
[me concedere.
Sic optume, ut ego opinor, omnis causas
[praecidam omnibus;
et me hac suspicione exsoluam et illis morem
[gessero.
Sine me obsecro hoc effugere uolgus quod male
[audit m ulierum. 600
Pa . Q uam fortunatus ceteris sum rebus, absque una
[hac foret,
hanc matrem habens talem, illam autem uxorem!
So. Obsecro, mi Pamphile,
non tute incommodam rem, ut quaeque est, in
[animum induces pati?
Si cetera ita sunt ut uis itaque uti esse ego illa[m]
[existumo,
mi gnate, da ueniam hanc mihi, redduc illam.
Pa . Vae misero mihi! 605
So. Et mihi quidem; nam haec res non minus me
[malehabet quam te, gnate mi.
IV 3 L a c h e s S o s t r a t a Pa m p h il v s
[802]
Só st ra t a . Esas cosas, por Pólux, ya no tienen para mí el me
nor aliciente. Mientras la edad me lo permitió, ya disfruté
bastante de ellas; ahora ya estoy harta de esos entretenimien
tos. (595) Ahora mi máxima preocupación consiste en que la
larga duración de mi vida no sea un estorbo para nadie y que
nadie desee mi muerte. Aquí veo que se me odia sin razón.
Es el momento de retirarse. Esta es, a mi juicio, la mejor ma
nera de cortar de raíz todos los motivos de queja de todo el
mundo, de librarme de la sospecha que recae sobre mí y de
satisfacer sus caprichos62. (600) Déjame, por favor, liberarme
de esa crítica que se le hace a la generalidad de las mujeres63.
P a n f i l o . ¡Qué dichoso sería por todo lo demás, si no fuera
sólo por este motivo64, teniendo una madre como ésta y
una mujer como ella!
S ó s t r a t a . Por favor, querido Pánfilo, ¿no vas a resignarte a
soportar un contratiempo, sea cual fuere? S i todo lo demás
es conforme a tus deseos y como yo creo que es65, (605)
hijo mío, hazme este favor: tráela de nuevo a casa.
P a n f i l o . ¡Ay, desgraciado de mí!
S ó s t r a t a . ¡Y también de mí! Pues este asunto no me tiene
menos disgustada a mí que a ti, hijo mío.
IV 3 L a q u e s , S ó s t r a t a , P a n f il o
[803]
So. Fors fiiat pol.
La. Abi ras ergo hinc; ibi ego te et tu me feres. 610
So. Spero ecastor.
La. I ergo intro et compone quae tecum simul
ferantur. Dixi.
So. Ita ut iubes faciam.
Pa . Pater.
La. Quid uis, Pamphile?
Pa . Hinc abire matrem? Minime.
La. Quid ita istuc uis?
Pa . Quia de uxore incertus sum etiam quid sim
[facturus.
La. Quid est? -
Quid uis facere nisi redducere?
Pa . Equidem cupio et uix contineor; 615
sed non minuam meum consilium; ex usu quod
[est id persequar;
credo ea gratia concordes [magis], si non
[redducam, fore.
La . Nescias; uerum id tua refert nil u tram illaec
[fecerint
quando haec aberit. Odiosa haec est aetas
[adulescentulis.
E medio aequom excedere est; postremo nos
[iam fabulae 620
sumus, Pamphile, «senex atque anus».
Sed uideo Phidippum egredi per tempus;
[accedamus.
IV 4 P h id ip p v s L a c h e s Pa m p h il v s
[804]
S ó s t r a t a . (610) ¡Que haya suerte, por Pólux!
La q u es. Vete, pues, al campo; allí te soportaré yo a ti y tú a
mí.
S ó s t r a t a . E s o espero, por Cástor.
La q u e s . Entra, pues, en casa y prepara lo que hayas de llevar
contigo. He dicho.
S ó s t r a t a . Haré lo que ordenas. (S ó s t r a t a entra en casa.)
PAn f i l o . ¡Padre!
L a q u e s . ¿Qué quieres, Pánfilo?
Pa n f il o . ¿Que se va a ir de aquí mi madre? ¡De ninguna ma
nera!
L a q u e s . ¿Por qué no?
P a n f i l o . Porque todavía no sé con certeza lo que voy a ha
cer con respecto a mi esposa.
L a q u e s . (615) ¿Cómo? ¿Qué otra cosa quieres hacer sino
traerla de nuevo a casa?
Pa n f i l o . (Aparte.) La verdad es que lo deseo y a duras penas
puedo abstenerme de hacerlo; pero no cambiaré mi deci
sión. (A L a q u e s .) Haré lo que sea conveniente. Creo que
si no la traigo, en ese caso habrá armonía entre ellas.
La q u e s . N o puedes saberlo, pero a ti te importa un comino
lo que vayan a hacer ellas, cuando tu madre se haya mar
chado. Nuestra edad resulta odiosa para los jóvenes; (620) es
justo quitarse de en medio; a fin de cuentas, nosotros, Pán
filo, ya no somos más que tema de conversación: «Érase
una vez un viejo y una vieja...»67. Pero veo a Fidipo salir de
casa muy oportunamente; acerquémonos a él.
IV 4 F i d i p o , L a q u e s , P a n f il o
67 Cfr. D on. ad toe.: baec dito nomina, ut posita sunt, capita indicant et inceptio-
nem buiusmodifabularum... pronuntia «senex atque anus» quasi initiumfabulae.
[805]
La . Opportune te mihi,
Phidippe, in ipso tempore ostendis.
Ph i . Quid est?
Pa . Quid respondebo his? Aut quo pacto hoc
[aperiam?
La . Dic filiae rus concessurum hinc Sostratam,
ne reuereatur minus iam quo redeat domum.
Ph i . Ah! 630
Nullam de his rebus .culpam commeruit tua;
a Myrrina haec sunt mea uxore exorta omnia.
<P a .> M utatio fit.
<P h i > Ea nos perturbat, Lache.
Pa . D um ne redducam, turbent porro quam uelint.
P h i . Ego, Pamphile, esse inter nos, si fieri potest, 635
adfinitatem hanc sane peipetuam uolo;
sin est u t aliter tua siet sententia,
accipias puerum .
Pa . Sensit peperisse; occidi.
La. Puerum? Quem pueram?
P h i. Natus est n o b i s n e p o s .
Nam abducta a uobis praegnas fuerat filia, 640
neque fuisse praegnatem umquam ante hunc
[sciui diem.
La . Bene, ita me di am ent, nuntias, et gaudeo
natum illum, et tibi illam saluam. Sed quid
[mulieris
uxorem habes aut quibus m oratam moribus?
Nosne hoc celatos tam diu! Nequeo satis 645
quam hoc mihi uidetur factum praue proloqui.
Ph i . N on tibi illud factum minus placet quam mihi,
[Lache.
Pa . Etiamsi dudum fuerat am biguom hoc mihi,
nunc n o n est quom eam [con] sequitur alienus
[puer.
[806]
La q u e s . ¡Qué oportunamente te veo, Fidipo, en el momen
to preciso!
F i d i p o . ¿Qué p a s a ?
Pa n f i l o . (Aparte.) ¿Qué les voy a contestar? ¿Y cómo Ies voy
a revelar la verdad?
L a q u e s . Dile a nuestra hija68 que Sóstrata se va a marchar al
campo, (630) que no tenga miedo de volver a casa.
F i d i p o . ¡Oh! Tu mujer no tiene ninguna culpa de esto: ha
sido Mírrina, mi mujer, la que ha creado estos problemas.
P a n f i l o . (Aparte.) ¡Las cosas están cambiando!
F i d i p o . Ella es la que nos complica las cosas, Laques.
P á n f i l o . (Aparte.) Con tal de que yo no tenga que traerla
de nuevo a casa, que compliquen las cosas todo lo que
quieran.
F i d i p o . (635) Yo, Pánfilo, quiero que, si es posible, nuestro
parentesco dure para siempre; pero en el caso de que sea
otro tu parecer, hazte cargo del niño.
P a n f i l o . (Aparte.) Se ha enterado de que ha dado a luz. ¡Es
toy perdido!
L a q u e s . ¿Del niño? ¿De qué niño?
F i d i p o . N os h a n a c i d o u n n ie to ; (640) p u e s m i h ija e sta b a
e m b a r a z a d a c u a n d o la tr a je r o n d e v u e s tra c asa, p e r o y o n o
s u p e q u e e s ta b a e m b a r a z a d a h a s ta h o y .
La q u e s . Buena noticia, te lo juro, me das; me alegro de que
haya nacido el niño69 y de que la madre esté bien; pero
¿qué clase de mujer tienes por esposa? ¿Qué forma de ac
tuar tiene? (645) ¡Mira que habérnoslo ocultado tanto
tiempo! No tengo palabras para expresarte lo mal que me
parece este comportamiento.
N o te disgusta a ti más que a mí ese com portam ien
Fid ip o .
to, Laques.
(Aparte.) Aunque antes tenía dudas, ya no las ten
Pa n f i l o .
go, sabiendo que viene acompañada por el hijo de otro.
68 El latín dice solamente filiae que, norm alm ente, debía significar ‘tu hija’
(Filúmena), pero D o n ato com enta: blande non addidit «tuae», quasi dicat «com
munifiliae».
69 N atum illum et tibi es lección de δ (natum illum tibi et γ : natumfilium et tibi A),
aceptada p o r la m ayoría de los editores. Kauer-Lindsay, m enos convincente
m ente, escriben natum, tibi, siguiendo a Iouiales.
[8o7]
La . Nulla tibi, Pamphile, hic iam consultatiost. 650
Pa . Perii.
La . H u n c uidere saepe optabam us diem
quom ex te esset aliquis qui te appellaret patrem.
Euenit; habeo gratiam dis.
Pa . Nullus sum.
La . Redduc uxorem ac noli aduorsari mihi.
Pa . Pater, si ex me illa liberos uellet sibi 655
aut se esse mecum nuptam, satis certo scio,
non clam me haberet quae celasse intellego.
Nunc quom eius alienum esse animum a me
[sentiam
(nec conuenturum inter nos posthac arbitror),
quam ob rem redducam?
La . Mater quod suasit sua 660
adulescens mulier fecit. Mirandumne id est?
Censen te posse reperire ullam mulierem
quae careat culpa? An quia non delincunt uiri?
Ph i . Vosm et uidete iam, Lache et tu Pamphile,
remissan opus sit uobis redductan domum. 665
Vxor quid faciat in manu non est mea;
neutra in re uobis difficultas a me erit.
Sed quid faciemus puero? 1
La. Ridicule rogas.
Quidquid futurumst, huic suom reddas scilicet
ut alamus nostrum.
Pa . Quem ipse neglexit pater, 670
ego alam?
La . Quid dixti? Eho, an non alemus, Pamphile?
Prodemus, quaeso, potius? Quae haec amentiast?
Enimuero prorsus iam tacere non queo;
nam cogis ea quae nolo ut praesente hoc loquar.
[808]
La q u e s. (650) No tienes, Pánfilo, ya nada que pensar.
Pa n f il o . (Aparte.) ¡Estoy perdido!
La q u e s . ¡Cuántas veces expresábamos nuestros deseos de
ver el día en que un hijo tuyo te llamara padre! Pues ya se
han cumplido: doy gracias a los dioses.
P a n f i l o . (Aparte.) ¡Estoy muerto!
L a q u e s . Haz volver a tu mujer y no te opongas a mi volun
tad.
P a n f i l o . (655) Padre, si ella hubiera querido tener hijos
míos y seguir casada conmigo70, estoy completamente se
guro de que no me hubiera ocultado lo que veo que me ha
ocultado. Ahora que me doy cuenta de que no siente afec
to por mí (y no creo que en el futuro pueda haber armonía
entre nosotros), (660) ¿por qué razón la he de hacer volver
conmigo?
L a q u e s . Hizo lo que le aconsejó su madre, pues no es más
que una chiquilla. ¿Qué tiene de extraño?71. ¿Crees que pue
des encontrar a alguna mujer libre de culpa? ¿O es que no
cometen también faltas los hombres?
F i d i p o . Decidid vosotros de una vez, tú, Laques, y tú, Pánfi
lo, (665) si os conviene repudiarla o llevárosla de nuevo a
casa. Lo que haga mi mujer no depende de mí; tanto en un
caso como en otro por mi parte no os pondré pegas. Pero
¿qué haremos con el niño?
L a q u e s . ¡Qué pregunta más chistosa! Pase lo que pase, en
trégaselo a mi hijo, naturalmente, pues es suyo, (670) para
que lo criemos como nuestro que es.
P a n f i l o . (Aparte.) Un niño al que su padre ha despreciado,
¿voy a criarlo yo?
L a q u e s . (Que ha oído las últimas palabras.) ¿Qué has dicho?
¿Cómo? ¿Es que no vamos a criarlo, Pánfilo? ¿Prefieres, de
verdad, que lo abandonemos? ¿Qué locura es ésa? Desde
luego que ya no puedo de ninguna manera mantenerme
70 Considero preferible la lectura se esse (Σ, Iou., Eugr., edd. pl.) a sese (A), se
guida p o r Kauer-Lindsay.
71 Preferimos la lectura id est (Σ D O N edd. pl.), a id siet (A, Kauer-Lindsay),
que obliga a suprim ir la partícula -ne de mirandumne, transmitida por todos los
códices.
[809]
Ignaram censes tuarum lacrumarum esse me 675
aut quid sit id quod sollicitare ad hunc modum?
Primum hanc ubi dixti causam, te propter tuam
matrem non posse habere hanc uxorem domi,
pollicitast ea se concessuram ex aedibus.
Nunc postquam ademptam hanc quoque tibi
[causam uides, 680
puer quia clam test natus, nactus alteram es.
Erras tui animi si me esse ignarum putas.
Aliquando tandem huc animum ut adiungas
[tuom.
Quam longum spatium amandi amicam tibi dedi!
Sumptus quos fecisti in eam quam animo aequo
[tuli! 685
Egi atque oraui tecum uxorem ut duceres,
tempus dixi esse; inpulsu duxisti meo;
quae tum obsecutus mihi fecisti ut decuerat.
Nunc animum rursum ad meretricem induxti
[tuom;
quoi tu obsecutus facis huic adeo iniuriam. 690
Nam in eandem uitam te reuolutum denuo
uideo esse.
Pa . Mene?
La . Te ipsum; et facis iniuriam;
confingis falsas causas ad discordiam,
ut cum illa uiuas, testem hanc quom abs te
[amoueris.
Sensitque adeo uxor; nam ei causa alia quae fuit 695
quam ob rem abs te abiret?
Ph i. Plane hic diuinat; nam id est.
Pa . Dabo iusiurandum nil esse istorum mihi.
La . Ah!
Redduc uxorem aut quam ob rem non opus sit
[cedo.
Pa . Non est nunc tempus.
La . Puerum accipias; nam is quidem
in culpa non est; post de matre uidero. 700
[810]
callado; pues tú me obligas a decir lo que no quiero en pre
sencia de Fidipo. (675) ¿Crees que no conozco yo el signi
ficado de tus lágrimas72 o por qué motivo estás tan afligi
do? Al principio, cuando pusiste la disculpa de que por cul
pa de tu madre tú no podías tener a tu mujer en casa, ella
te prometió que se marcharía de casa. (680) Y ahora, al ver
que te ha fallado esta disculpa, te has inventado otra: la de
que el niño ha nacido sin que tú lo supieses. Te equivocas
si piensas que no conozco tus intenciones. Para que un día
acabaras interesándote por el matrimonio, ¿cuánto tiempo
te dejé amar a tu amiga? (685) Y los gastos que te ocasionó,
¡con qué paciencia los he soportado! Te rogué y supliqué
que te casaras; te dije que ya era el momento; te casaste,
impulsado por mí. Para complacerme te portaste como era
debido; pero ahora has vuelto a poner tu corazón en la cor
tesana; (690) y para complacerla a ella, ofendes precisa
mente a tu mujer. Pues veo que has vuelto a las andadas.
P a n f i l o . ¿Yo ?
L a q u e s . Sí, tú; y la ofendes. Inventas falsos pretextos de se
paración para poder vivir con la cortesana, después de ha
berte liberado de esta testigo. (695) De ello se ha dado
cuenta precisamente tu mujer; pues ¿qué otro motivo pudo
tener para irse de tu casa?
F i d i p o . (Aparte.) Evidentemente este hombre es adivino:
pues es así.
P a n f i l o . Puedo jurar que no es cierta ninguna de esas acu
saciones que se me hacen.
L a q u e s . ¡Oh! Manda volver a tu mujer o di qué razón lo im
pide.
P a n f i l o . N o es ahora el m o m e n t o .
L a q u e s . Hazte cargo del niño; pues él desde luego no tiene
culpa de nada; (700) después ya veré qué hacer con la madre.
11 ¿A qué lágrimas se refiere Laques? La única vez que los espectadores vie
ron llorar a Pánfilo (cfr. v. 355), Laques n o estaba presente. En consecuencia
D onato supone que ha sido inform ado p o r Sóstrata (apparet illum a Sóstrata
hoc audiuisse nam <non> ipsefilium deprenhenderatflentem). Carney, poco co n
vincentem ente, piensa que Laques se refiere a los lam entos de Pánfilo en 651
(Perii) y 653 (Nullus sum), que habrían sido de alguna manera percibidos p o r
los viejos.
[Su]
Pa . Omnibus modis miser sum nec quid agam scio;
tot nunc me rebus miserum concludit pater.
Abibo hinc, praesens quando promoueo parum.
Nam puerum iniussu credo non tollent meo,
praesertim in ea re quom sit mi adiutrix socrus. 705
La. Fugis? Hem? Nec quicquam certi respondes mihi?
Num tibi uidetur esse apud sese? Sine.
Puerum, Phidippe, mihi cedo; ego alam.
Ph i. Maxume.
N on mirum fecit uxor [mea] si hoc aegre tulit:
amarae mulieres sunt, non facile haec ferunt. 710
Propterea haec irast; nam ipsa narrauit mihi.
Id ego hoc praesente tibi nolueram dicere,
neque illi credebam primo; nunc uemm palamst.
Nam omnino abhorrere animum huic uideo a
[nuptiis.
La . Quid ergo agam, Phidippe? Quid das consili? 715
Ph i. Quid agas? Meretricem hanc primum adeundam
[censeo;
oremus, accusemus, grauius denique
minitemur si cum illo habuerit rem postea.
La . Faciam u t mones. Eho, puer<e>, curre ad
[Bacchidem hanc
uicinam nostram; huc euoca uerbis meis. 720
Et te oro porro in hac re adiutor sis mihi.
P h i. Ah!
Iamdudum dixi idemque nunc dico, Lache:
manere adfmitatem hanc inter nos uolo,
si ullo m odo est ut possit, quod spero fore.
Sed uin adesse me una dum istam conuenis? 725
La . Immo uero abi, aliquam puero nutricem para.
[812]
PAn f i l o . (Aparte.) Soy tremendamente desgraciado y no sé
qué hacer. ¡Tantas son las razones, pobre de mí, con las que
mi padre me acorrala! Me iré de aquí ya que con quedarme
poco gano; pues supongo que no reconocerán al niño sin
mi consentimiento, (705) especialmente dado que en este
asunto colabora conmigo mi suegra. (Saleprecipitadamente.)
La q u e s . ¿Huyes? ¿Eh? ¿Y no me das una respuesta con
creta? (A F i d i p o .) ¿Te parece que está en su sano juicio?
Déjalo; el niño, Fidipo, dámelo a mí; yo lo criaré.
F i d i p o . De acuerdo. No me extraña que mi mujer se haya to
mado a mal este asunto; (710) las mujeres son de carácter
agrio y no aguantan fácilmente este tipo de cosas. De ahí
proviene este,enfado; pues ella misma me lo ha contado.
Yo esto no te lo había querido decir en sú presencia y tam
poco la creía a ella al principio; pero ahora está claro, pues
veo que tu hijo es acérrimo enemigo del matrimonio.
L a q u e s . (715) Entonces, ¿qué puedo hacer, Fidipo? ¿Qué
consejo me das?
F i d i p o . ¿Que qué puedes hacer? (Señalando la casa de B á q u i -
d e .) Opino que en primer lugar hay que ir a ver a la corte
sana: supliquémosle, acusémosla, en fin, amenacémosla se
riamente, si mantiene relaciones con él en el futuro.
La q u e s . Seguiré tu consejo. (Gritando hacia el interior de su
casa, a un esclavo.) Oye, chaval, corre a casa de Báquide,
(720) nuestra vecina; dile de mi parte que venga aquí. (Eles
clavo, tras oír las órdenes de L a q u e s , entra en casa de B á q u i d e .
L a q u e s se dirige de nuevo a F i d i p o .) Y a ti te pido que cola
bores conmigo en este asunto.
F i d i p o . ¡Oh! Ya te lo dije hace un rato y te lo vuelvo a repe
tir ahora, Laques; quiero que nuestro parentesco sea dura
dero, si es que es posible, como espero. (725) Pero ¿quieres
que esté contigo mientras hablas con ella?
L a q u e s . No, no; v ete a buscar una nodriza para el niño. (F i
d i p o sale.)
[813]
V 1 Ba c c h i s La c h e s
[814]
V I Bá q u i d e , La q u e s
[815]
La . Meum receptas filium ad te Pamphilum.
Ba . Ah!
La . Sine dicam. Vxorem hanc prius quam duxit,
[uostrum amorem pertuli.
Mane: nondum etiam dixi id quod uolui. Hic
[nunc uxorem habet; 745
quaere alium tibi firmiorem [amicum] dum tibi
[tempus consulendi est;
nam neque ille hoc animo erit aetatem neque
[pol tu eadem istac aetate.
Ba . Quis id ait?
La . Socrus.
Ba . Men?
La . Te ipsam; et filiam abduxit suam,
puerumque ob eam rem clam uoluit, natus qui .
[est, exstinguere.
Ba . Aliud si scirem qui firmare meam apud uos
[possem fidem 750
sanctius quam iusiurandum, id pollicerer tibi,
[Lache,
me segregatum habuisse, uxorem ut duxit, a me
[Pamphilum.
La . Lepida es. Sed scin quid uolo potius sodes facias?
Ba . Quid uis? Cedo.
La . Eas ad mulieres huc intro atque istoc iusiurandum
[idem
polliceare illis. Exple animum is teque hoc
[crimine expedi. 755
Ba . Faciam quod pol, si esset alia ex hoc quaestu,
[haud faceret, scio,
ut de tali causa nuptae mulieri se ostenderet.
Sed nolo esse falsa fama gnatum suspectum tuom,
nec leuiorem uobis, quibus est minime aequom,
[eum uiderier
inmérito; nam meritus de me est quod queam
[illi ut commodem. 760
[8 : 6 ]
L a q u e s . Tú recibes continuamente en tu casa a mi hijo Pán
filo.
B á q u i d e . ¡Oh, no!
La q u e s . Déjame hablar. Antes de que se casara con su mu-,
jer, toleré vuestros amores... (Bá q u i d e pretende interrumpir a
L a q u e s .) (745) Espera; todavía no he acabado de decir lo
que quería. Él ahora está casado. Búscate otro amante más
seguro mientras estás a tiempo de reflexionar; pues ni él va
a tener los mismos sentimientos hacia ti toda su vida ni tú,
por Pólux, tendrás siempre la misma edad que ahora.
B á q u i d e . ¿Quién dice tal cosa?
L a q u e s . S u suegra.
B á q u i d e . ¿ Q u e yo...?
L a q u e s . Sí, tú; y se ha llevado consigo a su hija, y por ese
motivo ha querido quitar la vida en secreto al niño que ha
nacido.
B á q u i d e . (750) Si para aumentar vuestra confianza en mí yo
conociera otro medio más sagrado que el juramento, lo uti
lizaría para asegurarte, Laques, que, desde que se casó, he
mantenido alejado de mí a Pánfilo74.
L a q u e s . Eres muy amable. Pero, ¿sabes lo que preferiría, por
favor, que hicieras?
B á q u i d e . ¿Qué quieres? Di.
La q u e s . (Señalando la casa de F i d i p o .) Que entres a ver a las
mujeres de esa casa y que les hagas el mismo juramento a
ellas; (755) satisfaz sus deseos y libérate a ti misma de ese
cargo.
B á q u i d e . Haré, por Pólux, lo que ninguna otra mujer de mi
profesión haría, estoy segura: presentarse en estas circuns
tancias ante una mujer casada. Pero no quiero que por cul
pa de unos falsos rumores recaigan sospechas sobre tu hijo
ni que vosotros, a quienes menos corresponde, lo tengáis
por infiel, (760) inmerecidamente; pues se ha portado tan
bien conmigo que merece que le preste toda la ayuda que
esté en mis manos.
V2 P h id ip p v s L a c h e s B a c c h is
[818]
palabras me han vuelto propicio y favorable ha
L a q u e s . Tu s
cia ti. Pues no son sólo ellas las que han pensado así; tam
bién yo lo he creído. Pues bien, en lo sucesivo procura se
guir siendo tal como he descubierto que eras, contra lo que
pensábamos: podrás disfrutar de nuestra amistad a tu gus
to. (765) Si te comportas de otro modo... Me contendré
para que no oigas de mi boca nada desagradable. Sólo te
doy un consejo: comprueba la clase de hom bre que soy
y de lo que soy capaz como amigo mejor que como ene
migo.
V 2 F id ip o , La q u e s , Bá q u id e
[819]
missam iram faciet; sin autem est ob eam rem
[iratus gnatus 780
quod peperit uxor clam, id leuest; cito ab eo
[haec ira abscedet.
Profecto in hac re nil malist quod sit discidio
[dignum.
P h i. Velim quidem hercle.
La . Exquire; adest; quod satis sit faciet ipsa.
P h i. Quid mihi istaec narras? An quia non tute ipse
[dudum audisti
de hac re animus meus ut sit, Laches? Illis modo
[explete animum. 785
La . Quaeso edepol, Bacchis, quod mihi es pollicita
[tute ut serues.
Ba . Ob eam rem uin ego introeam?
La . I, atque exple animum is, coge ut credant.
Ba . E o, etsi scio pol is fore meum conspectum
[inuisum hodie.
Nam nupta meretrici hostis est, a uiro ubi
[segregatast.
La . At haec amicae erunt, ubi quam ob rem
[adueneris resciscent. 790
[Ph i . At easdem amicas fore tibi promitto rem ubi
[cognorint;]
nam illas errore et te simul suspicione exsolues.
Ba . Perii, pudet Philumenae. Me sequimini huc
[intro ambae.
La . Quid est quod mihi malim quam quod huic
[intellego euenire,
ut gratiam ineat sine suo dispendio et mihi prosit? 795
Nam si est ut haec nunc Pamphilum uere ab se
[segregarit,
[820]
descubre que ha dado crédito a una calumnia, (780) man
dará a paseo el enfado; y, por otra parte, si el motivo por el
que mi hijo está enfadado es que su esposa ha dado a luz
en secreto, la cosa es de poca importancia; pronto se le pa
sará el enfado. La verdad es que no hay en este asunto nin
gún motivo que justifique el divorcio.
F i d i p o . ¡Ojalá fuese así, por Hércules!
L a q u e s . Interrógala; aquí la tienes; ella misma hará todo lo
necesario para excusarse.
F i d i p o . ¿Para qué me cuentas eso? ¿O es que no me has oído
decir tú mismo (785) hace un rato cuál es mi parecer en
este asunto, Laques? Basta con que las convenzáis a ellas.
(F i d i p o entra en casa.)
La q u e s . Te ruego, por Pólux, Báquide, que mantengas la
promesa que me has hecho.
B á q u i d e . Entonces, ¿por ello es por lo que quieres que en
tre en su casa?
L a q u e s . Sí, v e y c o n v én ce las; o b líg alas a creerte.
B á q u i d e . Voy, aunque sé, por Pólux, que mi presencia les va
a resultar odiosa; pues la mujer casada es enemiga de la cor
tesana, cuando está separada de su marido.
La q u e s . (790) Pero ellas se volverán amigas tuyas cuando se
pan a qué vas.
[Fi d i p o . Y yo también te aseguro que serán tus amigas cuan
do se conozcan los hechos;] pues a ellas las librarás a la vez
de su error y a ti misma de toda sospecha76.
Bá q u i d e . ¡Estoy perdida! Me da vergüenza de ver a Filúme-
na. (A sus esclavas.) Acompañadme a esta casa las dos. (En
tran las tres en casa de F i d i p o .)
La q u e s . ¿Qué otra cosa podría desear yo para mí sino lo que
veo que le ha sucedido a Báquide, (795) ganarse simpatías
sin ningún gasto y a mí hacerme un favor? Pues si de ver
dad es cierto que ha roto sus relaciones con Pánfilo, sabe
[821]
scit sibi nobilitatem ex eo et rem natam et
[gloriam esse;
referet gratiam ei unaque nos sibi opera amicos
[iunget.
V3 Pa r m eno B a c c h is
[822]
, que de eso se va a derivar para ella reputación, dinero y
honra; a él le demostrará su agradecimiento y al mismo
tiempo se granjeará nuestra amistad. (Entra en casa.)
V3 Pa r m e n ó n , B á q u i d e
[823]
Pa . M inim e equidem; nam hodie m ihi
[potestas haud datast;
ita cursando atque ambulando totum hunc
[contriui diem. 815
Ba . Quantam obtuli aduentu meo laetitiam Pamphilo
[hodie!
Quot commodas res attuli! Quot autem ademi curas!
Gnatum ei restituo, qui paene harunc ipsiusque
[opera periit;
uxorem, quam numquam est ratus posthac se
[habiturum, reddo;
qua re suspectus suo patri et Phidippo fuit,
[exsolui; 820
hic adeo his rebus anulus fuit initium inueniundis.
Nam memini abhinc mensis decem fere ad me
[nocte prim a
confugere anhelantem dom um sine comite, uini
[plenum,
cum hoc anulo; extimui ilico: «Mi Pamphile,»
[inquam «amabo,
quid exanimatu’s, obsecro? Aut unde anulum
[istum nactu’s? 825
Dic mi.» Ille alias res agere se simulare. Postquam
[id uideo,
nescioquid suspicarier, mage coepi instare ut dicat.
H om o se fatetur ui in uia nescioquam
[compressisse,
dicitque sese illi anulum, dum luctat, detraxisse.
Eum haec cognouit Myrrina in digito m odo me
[habente[m], 830
rogat unde sit; narro omnia haec; inde est
[cognitio facta
Philumenam compressam esse ab eo et filium
[inde hunc natum.
Haec tot propter me gaudia illi contigisse laetor,
etsi hoc meretrices aliae nolunt; neque enim est
[in rem nostram
ut quisquam amator nuptiis laetetur. Verum
[ecastor 835
[824]
Pa r m e n ó n . N o , en absoluto; pues hoy no se me ha brinda
do tal oportunidad: (815) pues he pasado todo el día
corriendo y caminando. (Sale.)
B á q u i d e . ¡Qué gran alegría le he proporcionado hoy a Pánfilo
con mi visita! ¡Cuántas satisfacciones le he dado! ¡Y cuán
tas preocupaciones le he quitado! Le restituyo un hijo que,
por culpa de esas mujeres y de sí mismo, estuvo a punto
de perder77; le devuelvo una esposa, que nunca jamás
pensó en recuperar; (820) lo libré de las sospechas que de
él tenían su padre y Fidipo. Este anillo fue precisamente
el punto de partida para descubrir la verdad. Pues recuerdo
que hace casi diez meses, a primera hora de la noche, vino
a refugiarse en mi casa, jadeando, sin ninguna compañía,
completamente borracho y con este anillo. En u n primer
instante me asusté: «Pánfilo mío, cariño», exclamé, (825)
«¿por qué llegas sin aliento, por favor? ¿Y de dónde has sa
cado ese anillo?78. Dímelo.» El fingía pensar en otra cosa. Al
ver esto, empiezo a sospechar cualquier cosa, a insistir para
que hable79. El hombre confiesa que había violado en la ca
lle a una desconocida, y dice que en el forcejeo le había qui
tado el anillo. (830) Ha sido Mírrina la que lo ha reconocido
al vérmelo, hace un momento, puesto en el dedo; me pre
gunta cómo llegó a mi poder; le cuento todo esto; así se des
cubre que fue él quien la violó y que, en consecuencia, el
niño era hijo suyo. Me alegro de que gracias a mí le hayan
sobrevenido tantas alegrías; aunque otras cortesanas no
piensan lo mismo, pues a nosotras no nos reporta ningún
provecho (835) que ninguno de nuestros amantes sea feliz
en el matrimonio; sin embargo, por Cástor, que jamás me
[825]
numquam animum quaesti gratia ad malas
[adducam partis.
Ego dum iilo licitumst usa sum benigno et lepido
[et comi.
Incommode mihi nuptiis euenit, factum fateor;
at pol me fecisse arbitror ne id merito mi eueniret.
Multa ex quo fuerint commoda, eius incommoda
[aequomst ferre. 840
V4 Pa m p h il v s P a r m eno B a c c h is
[826]
decidiré a hacer daño por afán de lucro. Yo, mientras me
fue permitido, disfruté de su amabilidad, simpatía y genti
leza. Su boda ha sido una contrariedad para mí, lo reco
nozco. Pero creo, por Pólux, que no tengo culpa de lo su
cedido. (840) Cuando una persona te ha dado muchas sa
tisfacciones, es justo soportar las molestias que te ocasiona.
V4 P a n f i l o , Pa r m e n ó n , B á q u i d e
80 Se trata, naturalm ente, del anillo que llevaba puesto Filúmena el día de
su violación y que pertenecía a Mírrina.
[827]
Pa m . Egon qui ab Orco mortuom me reducem in
[lucem feceris
sinam sine munere a me abire? Ah! Nimium me
[ignauom putas.
Sed Bacchidem eccam uideo stare ante ostium;
me exspectat credo; adibo.
Ba . Salue, Pamphile. 855
Pa m . O Bacchis, o mea Bacchis, seruatrix mea!
Ba . Bene factum et uolup est.
Pam . Factis ut credam facis;
antiquamque adeo tuam uenustatem obtines
ut uoluptati obitus, sermo, aduentus tuos,
[quoquomque adueneris,
semper siet.
Ba . At tu ecastor morem antiquom atque
[ingenium obtines 860
ut unus hominum homo te uiuat numquam
[quisquam blandior.
Pam . Hahahae! Tun mihi istuc?
Ba . Recte amasti, Pamphile, uxorem tuam;
nam numquam ante hunc diem meis oculis
[eam, quod nossem, uideram;
perliberalis uisast.
Pa m . Dic uerum.
Ba . Ita me di ament, Pamphile.
Pa m . Dic mi, harunc rerum numquid dixti iam patri?
Ba . Nil.
Pam . Neque opus est 865
adeo muttito. Placet non fieri hoc itidem ut in
[comoediis
omnia omnes ubi resciscunt. Hic quos par fuerat
[resciscere
sciunt; quos non autem aequomst scire neque
[resciscent neque scient.
[828]
Pa n f il o . Después de haberme sacado, ya muerto, del Orco
y haberme hecho regresar a la luz, ¿voy yo dejarte marchar
sin recompensa? ¡Oh! Me tomas por demasiado desagra
decido. Pero, mira, ahí veo a Báquide, parada delante la
puerta; creo que me está esperando. (855) Hablaré con ella.
B á q u i d e . Salud, Pánfilo.
P a n f i l o . ¡Oh Báquide! ¡Oh Báquide mía, salvadora mía!
B á q u i d e . ¡Enhorabuena! Me alegro.
P á n f i l o . Con tu conducta haces que te crea; conservas- tu
encanto de siempre hasta tal punto que encontrarse conti
go, conversar contigo, recibir tu visita, dondequiera que
sea, es siempre un placer.
B á q u i d e . (860) También tú, por Cástor, conservas tus mo
dos y tu carácter de siempre, hasta el punto de que no hay
en el mundo ni un solo hombre más amable que tú.
P á n f i l o . ¡Ja, ja, ja! ¿Eres tú la que me dice a mí ese cum
plido?
B á q u i d e . Con razón, Pánfilo, te has enamorado de tu espo
sa; nunca hasta hoy la había visto con mis ojos, que yo
sepa; me ha parecido muy distinguida.
P á n f i l o . Di la verdad.
B á q u i d e . Te lo juro por los dioses, Pánfilo.
P á n f i l o . (865) Dime, ¿ya has dicho algo de esto a su padre?81.
B á q u i d e . Nada.
P a n f i l o . No hay ni que abrir la boca; no me gusta que
pase aquí como en las comedias, donde todos se enteran
de todo; aquí, los que tenían que saberlo ya lo saben; en
cambio, los que no tienen que saberlo ni se enterarán ni lo
sabrán82.
[829]
Ba . I m m o e tia m q u i h o c o c c u lta r i fa c iliu s c re d a s
[dabo.
Myrrina ita Phidippo dixit iureiurando meo 870
se fidem habuisse et propterea te sibi purgatum.
Pa m . O p t u m e s t;
s p e r o q u e h a n c r e m esse e u e n t u r a m n o b i s e x
[sententia.
Pa r . E re , lic e tn e sc ire e x te h o d ie , q u i d s it q u o d feci
[boni?
Aut quid istuc est quod uos agitis?
Pa m . N o n lic e t.
Pa r . Tamen suspicor.
Ego hunc ab Orco mortuom quo pacto...?
Pa m . Nescis, Parmeno, 875
quantum hodie profueris m ihi et ex quanta
[ a e r u m n a e x tra x e ris.
Pa r . I m m o u e r o sc io , n e q u e [h o c ] in p r u d e n s feci.
Pa m . E g o is tu c sa tis scio.
Pa r . An
temere quicquam Parmeno praetereat quod facto
[usus sit?
Pa m . Sequere me intro, Parmeno.
Pa r . Sequor. Equidem plus hodie boni
feci imprudens quam sciens ante hunc diem
[umquam.
ω Plaudite. 880
[830]
B á q u i d e . Más aún, te voy a dar una razón para que te con
venzas de lo fácil que es mantener la cosa en secreto: (870)
Mírrina dijo a Fidipo que ella había dado crédito a mi ju
ramento y que, en consecuencia, ante ella estabas disculpa
do. (Bá q u i d e entra en casa.)
P a n f i l o . Estupendo; espero que todo terminará conforme a
nuestros deseos.
Pa r m e n ó n . Amo, ¿se puede saber qué favor te he hecho
hoy, o de qué es de lo que estáis hablando entre vosotros?
Pa n f i l o . N o se p u e d e .
Pa r m e n ó n . Sin embargo, lo sospecho. (Aparte, reflexionando
para sí.) (875) ¿Yo a él... ya muerto... del Orco...? ¿Cómo...?
Pa n f i l o . N o sabes, Parmenón, qué gran favor me has hecho
hoy y de qué gran angustia me has librado.
Pa r m e n ó n . Claro que lo sé y no lo hice inconscientemente.
Pá n f i l o . Eso lo sé yo muy bien.
Pa r m e n ó n . ¿Iba Parmenón a dejar pasar alegremente la oca
sión de hacer lo que fuera necesario?
Pá n f i l o . Sígueme adentro, Parmenón.
Pa r m e n ó n . Te sigo. La verdad es que (880) hoy he hecho in
conscientemente más bien que todo el que había hecho
conscientemente hasta hoy. (A los espectadoresf3. Aplaudid.
[831]
ADELPHOE
LOS ADELFOS
INTRODUCCIÓN
Los adelfas, que pasa p o r ser la obra maestra de Terencio, es una es
pléndida comedia que a sus innegables méritos dramáticos u n e el in
terés del tem a que en ella se debate: el problem a de la educación,
tema que Terencio ya había tocado en L a andriancl· y, especialmen
te, en E l heautontimorúmeno, pero que en esta comedia aparece desa
rrollado en toda su plenitud.
Y, en efecto, aunque externam ente se trata de u n a com edia más
de doble intriga cuyo argum ento gira en to rn o a los problem as
amorosos de dos jóvenes herm anos, el verdadero centro de interés
de la com edia está constituid o p o r el tem a de las relaciones padre-
hijo y, en concreto, p o r el conflicto entre dos sistemas educativos
diferentes, representados p o r cada u n o de los dos viejos herm a
nos: el rígido sistem a tradicional, practicado p o r Démeas, y el m o
derno sistem a liberal propu g n ad o p o r M ición. Se trata, p o r lo de
más, de u n a pura com edia de caracteres en la que to d o el desarro
llo de la tram a desde el co m ienzo hasta el desenlace está con
dicionado por la form a de ser y pensar de los personajes princi
pales.
De todas formas, a pesar de su seriedad y la intención m oral de su
planteamiento, su tono dista m ucho de alcanzar los matices grises de
La bécira, porque, aunque tam bién en ella predom ina lo serio y gra
ve sobre las situaciones jocosas, en este caso son numerosas las esce
nas vivas, cómicas e incluso farsescas, que aportan excelente hum or
y contribuyen a m antener al espectador agradablemente entretenido
a lo largo de toda la comedia.
[835]
Argum en to
2 N aturalm ente, son ellos y no sus hijos Ésquino y Ctesifón los herm anos
del título.
[836]
, U na nueva noticia, sin embargo, va a empañar otra vez la reputa
ción de Esquino y poner en entredicho la eficacia del sistema educa
tivo de M ición. Por Sóstrata, una pobre viuda que vive en la casa de
al lado, nos enteramos de que Esquino ha violado a su joven hija
Pánfila, la cual, com o consecuencia de la violación, ha quedado em
barazada y está a punto de dar a luz. Sóstrata expresa su confianza en
que Esquino cum pla con su prom esa de no abandonarla y casarse
con ella, cuando he aquí que llega furibundo su esclavo Geta que ha
visto a Esquino raptar a la cortesana y está convencido de que el jo
ven ha roto su com prom iso con Pánfila. Pese a las reservas de Geta,
Sóstrata decide acudir a la justicia y para ello m anda a buscar en su
ayuda a su pariente Hegión.
En esto Démeas, que ha oído noticias de que tam bién su hijo Cte
sifón está mezclado en el escándalo del rapto, llega en busca de su
hijo para cerciorarse del caso. Pero el esclavo Siró se encarga de bur
larlo, pregonando las virtudes de Ctesifón y explicándole que se ha
peleado con Esquino por el asunto de la cortesana y que se h a mar
chado a la casa de cam po a su trabajo, lo que produce una cóm ica sa
tisfacción del padre p o r los frutos de la buena educación impartida.
Y ya Démeas, feliz por la intachable conducta de Ctesifón, se dis
pone a partir para el campo, cuando he aquí que se encuentra con
Hegión, que le explica lo sucedido entre Esquino y Pánfila. N atural
m ente el viejo considera lo sucedido u n nuevo espaldarazo a su mé
todo educativo y una dem ostración más del fracaso del m étodo prac
ticado p o r su herm ano.
Tras diversas peripecias, la comedia llega a su clímax cuando Dé
meas, irrum piendo de im proviso en casa de M ición, sorprende a su
supuestamente m odélico hijo en brazos de la cortesana, y com prue
ba, desesperado, el rotundo fracaso de toda su pedagogía.
A partir de este m om ento, Démeas, considerando que n o hay me
jores virtudes para ganarse el afecto y aprecio de los demás que la in
dulgencia y la generosidad, decide cambiar radicalmente de conduc
ta y se apresta a entrar en franca com petición con su herm ano por
granjearse las simpatías de los demás, sin preocuparse por las conse
cuencias. Así se pone a favorecer y prestar ayuda a cuantos le rodean:
a Siró, concediéndole la libertad; a Geta, concediéndole en usufruc
to un campo; a Esquino, asintiendo a su m atrim onio con Pánfila.
Pero, irónicam ente, la generosidad que practica ha de ser pagada en
su m ayor parte p o r M ición, que hasta se ve forzado a casarse a rega
ñadientes con la futura suegra de su hijo.
C uando al final M ición, irritado, pide una aclaración a Démeas
por el repentino cambio de su com portam iento, éste le explica que
sólo trata de demostrarle que todo el afecto que se ha granjeado está
basado simplemente en su indulgencia. A continuación ofrece a sus
[837]
dos hijos la posibilidad de recurrir, cuando io necesiten, a su repren
sión y consejo, al tiem po que accede a que Ctesifón se quede con la
citarista, aunque a condición de que ponga fin definitivamente a sus
calaveradas.
La escena de Dífilo
7 W ebster (1974: 114 n. 6) piensa, sin embargo, que el prólogo podría es
tar situado al com ienzo de la com edia griega y que a su supresión se referiría
Varrón en su conocido juicio, transm itido p o r Suetonio (uita Ter. 3), de que
prefería el com ienzo de Terencio al de M enandro. Lefevre (1969: 45-48) su
pone que proceden del prólogo griego los w . 40-49 y 65-77 de la exposición
de M ición. Pero cfr. Gaiser (1972: 1056 n. 125).
8 Gratvvick (1987: 40) piensa com o m era posibilidad en Φι,λαδελφία (‘el
A m or Fraterno’) o Ν ους (‘La Inteligencia’), aunque adm ite que Siró podría te
ner conocim ientos suficientes para ser él la fuente de inform ación: cfr. tam
bién Gaiser (1972: 1055), M artin (1976: 243).
9 U na reconstrucción puram ente especulativa de dicho prólogo puede ver
se en M artin (1964a: 244-245) y Gratwick (1987: 58-59).
10 Cfr. n. 24 de nuestra traducción de la comedia.
[839]
pretendido ofrecer a los espectadores una m ovida escena de acción,
que compensara un poco la argum entación puram ente verbal de las
escenas anteriores.
Tam bién parece evidente que Terencio prefirió sacrificar la cohe
rencia en aras de la eficacia, com o se desprende de un buen núm ero
de pequeñas inconsecuencias fácilmente detectables, especialmente
el hecho de que el rapto (o al menos el final del mismo) sea escenifi
cado después de que ya han sido inform ados del m ism o los especta
dores11.
M ayor incertidum bre reina ya sobre el alcance de las modificacio
nes a que com o consecuencia de dicha inserción hubo de efectuar
Terencio en la estructura del m odelo griego, En todo caso suele ad
mitirse que la m odificación fue profunda y signos de la m ism a quie
ren verse en un nuevo núm ero de inconsecuencias o particularidades
de las escenas II 3 y 4, com o el hecho de que Sanión perm anezca ig
norado en escena durante las conversaciones de Siró con Ctesifón y
de este últim o con Esquino, así com o el hecho de que II 4 sea una
escena de cuatro actores12. En general suele aceptarse que Terencio
anticipó la entrada del lenón y entremezcló lo que en el original se
rían conversaciones independientes de Esquino con Ctesifón y de
Esquino con Sanión. A partir de este punto, sin embargo, term inan
las coincidencias y los diversos autores reconstruyen una hipotética
secuencia de escenas del original m enandreo n o siempre coinci
dentes.
A título de ejemplo ofrecemos una posible reconstrucción de las
escenas del m odelo griego correspondientes al segundo acto de la adap
tación latina13:
[840]
1) Llegada de Ésquino y Ctesifón con la joven y conversación de
Esquino con Ctesifón, tras la que entrarían en casa de M ición.
2) Llegada de Sanión, que recitaría un m onólogo.
3) Salida de Siró de casa de M ición y conversación con Sanión.
4) Salida de Esquino de casa de M ición y diálogo en que partici
pan Esquino, Sanión y Siró. Al final partirían los tres para el foro
para pagar al lenón.
La cuestión delfinal
Pero la cuestión que más tinta ha hecho correr es, sin duda, el co n
trovertido final de la comedia. Es evidente que el m onólogo de D é
meas en V 4, en que expresa su decisión de modificar su conducta,
convencido de que no hay mejores virtudes que la b o n d ad e indul
gencia, representa un cam bio radical tanto en la caracterización de
los personajes principales com o en la valoración de sus principios p e
dagógicos. Hasta ese punto, con todas las salvedades que quieran h a
cerse, Démeas ha sido presentado bajo el prism a negativo de un p a
dre estricto y dogmático, mientras su herm ano M ición lo ha sido
bajo el positivo de una persona liberal y complaciente. Y todo o casi
todo parecía contribuir al triunfo de la pedagogía liberal sostenida
por M ición y al descrédito de la vieja pedagogía de la severidad y cas
tigo defendida por Démeas. Pero he aquí que en las últim as seis es
cenas los papeles se invierten. Y la im presión que se saca al final es la
derrota de M ición y el triunfo de Démeas, que n o sólo logra hum i
llar a su herm ano, convertido en una especie de m arioneta manejada
a su antojo p o r Démeas, sino que es este últim o el que acaba dicien
do la últim a palabra y dando, con el beneplácito de Esquino, una
clara lección pedagógica a su herm ano (cfr, w . 986-995).
N ada tiene, pues de particular que esta peculiaridad haya suscita
do la admiración de los críticos, que se han preguntado, sorprendi
dos, cuál era el mensaje educativo que verdaderamente quería trans
m itim os Terencio y si éste mensaje era el mism o del m odelo griego
o, por el contrario, tenem os aquí u n insigne ejemplo de modifica
ción terenciana de su original.
- N o es nuestra intención, ni cabe dentro de los límites de este tra
bajo, hacer un repaso exhaustivo de las numerosas opiniones emiti
das. A un a riesgo de perder gran núm ero de matices, se im pone una
simplificación, que nos perm ite agrupar en tres las principales expli
caciones aportadas por los especialistas.
U na primera interpretación, defendida especialmente p o r los críti
cos alemanes, es la de que Terencio ha modificado la conclusión de
[841]
la comedia a favor de Démeas porque com o rom ano simpatizaba
con u n sistema de educación más rígido o, al menos,· porque n o que
ría oponerse a los gustos de su público. Es la tesis sostenida por
O. Rieth14, para quién en el original griego la postura de M ición re
presentaría el ideal aristotélico de virtud y la de Démeas, en cambio,
una evidente desviación del m ism o15.
Más difundida, quizás, es la tesis de que tanto Terencio com o M e
nandro, ai que Terencio habría seguido fielmente, h an pretendido se
ñalar una vía interm edia entre dos extremas, representadas p or las
posturas de cada u n o de los dos hermanos. Es decir, si la postura de
Démeas representa un a desviación del justo m edio aristotélico, lo
m ism o pasaría con la de M ición, que tam bién distaría de ser el padre
ideal conform e a la doctrina de Aristóteles16. Si u n o se excede en se
veridad, el otro lo hace en indulgencia. La conclusión trataría de al
canzar una fórm ula de compromiso, u n térm ino m edio que evitara
los defectos y exageraciones de las dos posturas. Es decir, ya en M e
nandro ni M ición ni Démeas tendrían toda la razón17.
Señalaremos finalm ente que una parte de la crítica m oderna tien
de a reconducir el problem a del final de los Los adelfos al ám bito de
la técnica dram ática del final cómico con sorpresa frecuente en la co
media griega, del que el final de E l misántropo, con la imprevista con
versión del viejo C nem ón y el escarmiento que le propinan el escla
vo Getas y el cocinero Sicón, sería u n ejemplo significativo18 que de
mostraría que M enandro era capaz de poner u n final farsesco a una
comedia de caracteres19. Por consiguiente, no puede excluirse la p o
sibilidad de que la comedia de M enandro terminara en u n m odo si
milar a la de Terencio20.
14 Cfr. Rieth (1964), editado a título postum o po r Konrad Gaiser. Cfr. tam
bién Ludwig (1968: 177), Gaiser (1972: 1100-1104), M artin (1976: 20-29), etc.
15 La tesis de ¡as grandes modificaciones terencianas del final es defendida
por Büchner (1968,1968,1974:414-426), Lefevre (1983), Gratwick (1987:49-57,
62-64).
16 Cfr. sobre este particular Perelli (1973: 73), Grant (1975b: 44 ss.), Lord
(1977) quienes observan que Aristóteles prescribe la severidad y el castigo
com onecesarios para educar a la m ayor parte de los jóvenes.
17 Ésta postura es defendida, entre otros, por Enlc (1947), Rubio (1958-1966:
III 96-97), Jo h n so n (1968), Trankle (1972), G rant (1975b), Lord (1977), etc.
18 Cfr. A rnott (1975: 54), M artin (1976: 29).
19 Algo parecido aunque m enos llamativo sucede en el final de L a samia,
con la sorpresiva venganza que M osquión trata de poner en práctica contra su
padre, fingiendo renunciar al m atrim onio y querer enrolarse com o mercenario.
20 Cfr. A rnott (1963), Perelli (1973: 92 ss.), Fantham (1968), Lloyd-Jones
(1973), A rnott (1975: 54-55).
[842]
En todo caso, de lo que n o puede caber duda es de que, en m ayor
¿> m enor proporción, Terencio ha realizado ciertas modificaciones
del final. Según la nota de D onato a 938, M ición en el original no
ponía pegas a la sugerencia hecha p or Démeas de que se casara con
Sóstrata21, lo que parece im plicar que M enandro dio al personaje de
M ición y al conjunto de la escena u n tratam iento diferente al de Te
rencio. Si en el original de M enandro M ición aceptaba de buen gra
do el m atrim onio, es posible que tam poco pusiera pegas para ceder
a H egión el usufructo del terreno. Y, eii consecuencia, n o habría vic
toria de Démeas ni necesidad de que Esquino, contra sus declaracio
nes anteriores22, se posicionara decididam ente a favor de su padre na
tural y en contra del adoptivo y el espectador n o sacaría u n a impre
sión negativa de este últim o. Es posible, p or tanto, que Terencio
haya convertido lo que en el original griego n o era más que un có
mico final festivo en una victoria o, al m enos, en una revancha de la
pedagogía de Démeas23. El hecho de que tanto V 7 com o V 9 sean
escenas de cuatro actores es una prueba más a favor de las modifica
ciones terencianas, aunque resulta difícil establecer el alcance exacto
de las mismas24.
Grandes dificultades presenta tam bién decidir si las palabras fina
les de Démeas (985-995) son o n o son una innovación terenciana. Lo
dicho en ellas p o r Démeas parece contradecirse, com o ya notab a D o
nato25, con las explicaciones sobre su cambio de com portam iento
dadas en su m onólogo inicial de conversión de V 4 (855 ss.) y Ar-
n ott26 señala que si los Adelphoi de M enandro hubieran terminado
de la mism a manera, el comediógrafo griego hubiera contravenido la
convención dramática de que los m onólogos n o deben engañar al
público. Pero, además, las comedias de M enandro no suelen acabar
con discursos solemnes sino con celebraciones festivas, por lo que se
ría razonable suponer que Terencio ha añadido el discurso final de
Démeas para hacer el mensaje de la comedia más digerible a la men
21 Cfr. D on. ad. 938: apud Menandrum senex de nuptiis non grauatur: ergo Te
rentius εύρετικώ ς.
22 Cfr. el m onólogo de E squino en w . 707-711.
2Í M e resulta difícil de adm itir la hipótesis de Perelli (1973: 90-108) de que
el discurso final de D ém eas (w . 985-995) haya de entenderse exclusivamente
en clave irónica y que en él Terencio esté parodiando los argum entos de los
catonianos, hostiles a la m oderna educación liberal propugnada po r M ición.
24 Cfr. Lowe (1997: 168).
25 Cfr. D on. ad. 992: hic ostendit Terentius magis Demeant simulasse mutatos
mores quam mutavisse.
26 Cfr. A rnott (1975: 55). Cfr. tam bién Brown (1990: 40-48).
[843]
talidad rom ana. E n todo caso dista m ucho de reinar sobre el par
ticular el consenso de los estudiosos.
Fo r tu n a y p e r v iv e n c ia
D is c r e p a n c ia s de K a u e r -Lin d s a y
[844]
288 fiat fiet
'322-323 Ge. ante oppido Ge. ante te exspecto
346 uirgine uirgini
347 amiserat miserat
350 Cedo. V t melius dicas! Cedo ut meliu’ dicas.
509 euadet euadit
554 quidem qui uolt
611 certum siet certus siem
915 ille illi
947 [Μι.] Mi. Q uid... reseat?
955 A e . M i pater! Mi. Gaudeo.
956 D e . Gaudeo. Ae . M i pater!
969-970 .../tu uis hos/uoltis
[845]
DIDAS CALIA
[846]
DIDASCALIA
1 Cfr. n. 12 de L a hécira.
2 Σ , en vez de Am bivio T urpión, m enciona a u n tal M inucio Protimo,
tam bién m encionado p o r D o n ato en esta com edia y en E l eunuco, que ha de
considerarse, com o Atilio Prenestino (cfr. n. 4 de La andriana) el director de una
reposición. Sobre M inucio Protim o, cfr. G arton (1972: 257).
3 Sobre Flaco, cfr. n. 5 de L a andriana.
4 Según Servio (georg. 2, 506) Sarra es el antiguo nom bre de la ciudad feni
cia de Tiro. El propio Servio (Aen. 9, 615) clasifica las flautas sarranas com o ti
biae pares, es decir, las que tenían los dos tubos de la m ism a longitud. Sobre
los tipos de flautas, cfr. n. 6 de L a andriana.
5 Es decir, se trataría de la últim a com edia com puesta por Terencio. Es la
m ism a posición que le asigna la cronología «consular». Sorprende que D ona
to, aun expresando ciertas reservas (dicunt), la sitúe en segundo lugar (cfr. Don.
A d. praef. I 8: haec dicunt ex Terentianis secundo loco actam). La afirm ación de
D onato, sin embargo, ha de entenderse probablem ente en el sentido de que
Los adelfos fueron representados después de L a hécira en los juegos funebres ce
lebrados en h o n o r de Emilio Paulo: cfr. Introducción general, págs. 22-23.
6 A ño 160 a.C.
[847 ]
C. SYLPICI APOLLINARIS
PERIOCHA
[848]
SUMARIO
DE GAYO SULPICIO APOLINAR
[849]
PERSONAE
M ic io sen ex So s t r a t a m a t r o n a
D em ea sen ex C an th a ra anvs
Sa n n i o l e n o G eta serv o s
A e s c h in v s a d v l e s c e n s H e g io s e n e x
B a c c h i s m e r e t r ix D r o m o pver
Pa r m e n o se r v o s St e p h a n i o p v e r
S yrvs s e r v o s Pa m p h il a v ir g o
C t e s ip h o a d v l e s c e n s
[850]
PERSONAJES
M i c i ó n , viejo S ó s t r a t a , m a tro n a
D é m e a s , viejo C á n t a r a , vieja
Sa n i ó n , le n ó n G eta , esclavo
E s q u i n o , jo v e n H e g ió n , viejo
B á q u i d e , c o rte sa n a D r o m ó n , chaval
Pa r m e n ó n , esclavo E s t e f a n ió n , ch av al
S i r ó , esclavo P á n f il a , d o n c e lla
C t e s if ó n , joven
[851]
PROLOGVS
[852]
PRÓLOGO
[853]
Nam quod isti dicunt maleuoli, homines nobilis 15
hunc adiutare adsidueque una scribere,
quod illi maledictum uehemens esse existumant,
eam laudem hic ducit maxumam quom illis placet
qui uobis uniuorsis et populo placent,
quorum opera in bello in otio in negotio 20
suo quisque tempore usust sine superbia.
Dehinc ne exspectetis argumentum fabulae,
senes qui primi uenient i partem aperient,
in agendo partem ostendent. Facite aequanimitas
poetae ad scribendum augeat industriam. 25
11 M ic io
[854]
(15) Y en cuanto a la acusación que lanzan esos malvados
de que personajes ilustres lo ayudan y colaboran habitual
mente con él en la redacción de sus obras13, si ellos la consi
deran un tremendo agravio, es para nuestro autor el mayor
timbre de gloria, puesto que agrada a unas personas que os
agradan a todos vosotros y a todo el pueblo, (20) de cuya ayu
da en la guerra y en la paz cada uno de vosotros se ha servido
en su momento, sin altanería14.
Por lo demás, no esperéis que os explique el argumento de
la comedia15. Los viejos que van a salir en la primera escena
os lo revelarán en parte, y en parte os lo mostrarán con su ac
tuación. Haced que vuestra benevolencia (25) incremente las
ganas de escribir del poeta.
1 1 M ic ió n
[855]
quibus nunc sollicitor rebus! Ne aut ille alserit
aut uspiam ceciderit aut praefregerit
aliquid. Vah! Quemquamne hominem in animo
[instituere aut
parare quod sit carius quam ipsest sibi!
Atque ex me hic natus non est sed ex fratre. Is
[adeo 40
dissimili studiost iam inde ab adulescentia:
ego hanc clementem uitam -urbanam atque otium
secutus sum et, quod fortunatum isti putant,
uxorem numquam habui. Ille contra haec omnia:
ruri agere uitam; semper parce ac duriter 45
se habere; uxorem duxit; nati filii
duo; inde ego hunc maiorem adoptaui mihi;
eduxi a paruolo; habui, amaui pro meo;
in eo me oblecto, solum id est carum mihi.
Ille ut item contra me habeat facio sedulo; 50
do, praetermitto, non necesse habeo omnia
pro meo iure agere; postremo, alii clanculum
patres quae faciunt, quae fert adulescentia,
ea ne me celet consuefeci filium.
Nam qui mentiri aut fallere institerit patrem aut 55
audebit, tanto magis audebit ceteros.
Pudore et liberalitate liberos
retinere satius esse credo quam metu.
Haec fratri mecum non conueniunt neque
[placent.
Venit ad me saepe clamitans: «Quid agis, Micio? 60
Q uor perdis adulescentem nobis? Quor amat?
Quor potat? Quor tu his rebus sumptum suggeris,
uestitu nimio indulges? Nimium ineptus es.»
Nimium ipse durast praeter aequomque et
[bonum,
et errat longe mea quidem sententia 65
qui imperium credat grauius esse aut stabilius
ui quod fit quam illud quod amicitia adiungitur.
Mea sic est ratio et sic animum induco meum:
[856]
¡qué pensamientos se me ocurren y qué preocupaciones
me atormentan! Temo que se haya resfriado o que se haya
caído en algún sitio y se haya roto algún hueso. ¡Oh! Pare
ce mentira que uno pueda entronizar e instalar en su cora-,
zón a un ser que le sea más querido que su propio yo. (40)
Y eso que no es hijo mío, sino de mi hermano, quien, por
cierto, ya desde joven, tiene unos gustos muy diferentes a
los míos. Yo preferí la comodidad y ociosidad de la vida ur
bana y, lo que para otros significa la felicidad, nunca con
traje matrimonio. El todo lo contrario: (45) pasa la vida en
el campo, sometiéndose a continuas privaciones y sacrifi
cios; contrajo matrimonio; tuvo dos hijos, de los cuales yo
adopté al mayor; lo crié desde pequeñito; lo traté, lo quise
como si fuera mío. En él tengo puestas mis ilusiones; él es
lo único que quiero. (50) Hago todo lo posible para que
corresponda a mis sentimientos. Le doy, le consiento, no
estimo necesario hacer valer en todo mis derechos; por úl
timo, las cosas que otros hijos hacen a escondidas de sus
padres, las cosas propias de la juventud, he habituado a mi
hijo a no ocultármelas. (55) Porque quien se acostumbre o
atreva a mentir o engañar a su padre con más razón se atre
verá a hacerlo con los demás. Creo que es preferible refre
nar a los hijos inculcándoles respeto y demostrando gene
rosidad de sentimientos17, que infundiéndoles miedo. En
estos principios no estamos de acuerdo mi hermano y yo y
a él no le agradan. (60) Con frecuencia viene a verme gri
tando: «¿Qué haces, Mición? ¿Por qué echas a perder a
nuestro hijo? ¿Por qué bebe? ¿Por qué le sufragas esos gas
tos? ¿Por qué eres demasiado complaciente con su forma
de vestir. Eres demasiado tonto.» Él si que es demasiado ri
guroso, más allá de lo justo y de lo razonable; (65) y se
equivoca de medio a medio, a mi juicio, por pensar que es
más sólido o firme un poder basado en la fuerza que el que
se deriva del cariño18. Yo pienso lo siguiente, yo estoy con
[8 5 7 ]
malo coactus qui suom officium facit,
dum id rescitum iri credit, tantisper cauet; 70
si sperat fore clam, rursum ad ingenium redit.
IIP quem beneficio adiungas ex animo facit,
studet par referre, praesens absensque idem erit.
Hoc patriumst, potius consuefacere filium
sua sponte recte facere quam alieno metu; 75
hoc pater ac dominus interest Hoc qui nequit,
fateatur nescire imperare liberis.
Sed estne hic ipsus de quo agebam? Et certe is est.
Nescioquid tristem uideo; credo, iam ut solet
iurgabit. Saluom te aduenire, Demea, 80
gaudemus.
12 D e m e a M ic io
[858]
vencido de lo siguiente: quien cumple con su deber forza
do por los castigos, (70) mientras cree que pueden descu
brirse sus fechorías, se anda con cautela; pero si confia en
que pueden pasar desapercibidas, vuelve de nuevo a las an
dadas; aquel cuyo cariño te granjeas con premios obra de
corazón; se afana por corresponderte; solo o acompañado
será siempre el mismo. Es deber del padre acostumbrar a su
hijo a que obre correctamente (75) por propia iniciativa y
no por miedo al castigo. En esto radica la diferencia entre
un padre y un amo. Quien no sea capaz de actuar así ha de
reconocer que no sabe mandar en sus hijos. (Viendo ¡legar a
D é m e a s .) Pero ¿no es ésta precisamente la persona de
quien hablaba? Claro que es él. Parece enfadado por algo.
Sospecho que, como de costumbre, (80) me echará una
bronca. (A D é m e a s .) N o s alegramos, Démeas, de verte lle
gar con salud.
12 D ém ea s, M ic ió n
tre vis y amicitia que resalta la estructura gramatical del texto transm itido p o r
los códices.
19 Debería entrar por la izquierda, pues viene del campo (cfr. Gratwick,
1987: 233), donde vive (cfr. v. 524). Pero, dado que viene enterado de las n o
ticias que corren p o r la ciudad sobre el rapto de la cortesana, parece más lógi
co pensar con M artin (1976: 113) y Barsby (1991: 146), que entra por la di
rección del foro.
20 Obsérvese que Démeas n o responde al saludo de su herm ano. D onato
nos inform a de que en el original de M enandro Dém eas sí respondía a dicho
saludo. E n consecuencia, hay que ver aquí u n pequeño cambio realizado po r
Terencio para subrayar el carácter m alhum orado de Démeas.
[859]
tenere se ullam. Nam illa quae antehac facta sunt
omitto; modo quid dissignauit?
Mi. Quidnam id est?
D e. Fores effregit atque in aedis inruit
alienas; ipsum dominum atque omnem familiam
mulcauit usque ad mortem; eripuit mulierem 90
quam amabat. Clamant omnes indignissume \
factum esse. Hoc aduenienti quot mihi, Micio,
dixere! In orest omni populo. Denique,
si conferendum exemplumst, non fratrem uidet
rei dare operam, ruri esse parcum ac sobrium? 95
Nullum huius simile factum. Haec quom illi,
[Micio,
dico, tibi dico; tu illum corrumpi sinis.
Mi. Homine imperito nutnquam quicquam iniustiust,
qui nisi quod ipse fecit nil rectum putat.
D e. Q uorsum istuc?
Mi. Quia tu, Demea, haec male iudicas. 100
Non est flagitium, mihi crede, adulescentulum
scortari neque potare, non est; neque fores
effringere. Haec si neque ego neque tu fecimus,
non siit egestas facere nos. Tu nunc tibi
id laudi ducis quod tum fecisti inopia? 105
Iniuriumst; nam si esset unde id fieret,
faceremus. Et tu illum tuom, si esses homo,
sineres nunc facere dum per aetatem decet
potius quam, ubi te exspectatum eiecisset foras,
alieniore aetate post faceret tamen. 110
D e. Pro Iuppiter, tu hom o adigis me ad insaniam!
Non est flagitium facere haec adulescentulum?
Mi. Ah!
Ausculta, ne me optundas de hac re saepius.
Tuom filium dedisti adoptandum mihi;
is meus est factus; siquid peccat, Demea, 115
mihi peccat; ego illi maxumam partem fero.
[860]
Pues paso por alto lo que hizo antes, pero ¡menuda hazaña
acaba de realizar!21.
M i c i ó n . ¿De qué se trata?
D é m e a s . Echó abajo una puerta y allanó una vivienda ajena;
(90) molió a palos al propio dueño y a todos sus esclavos,
casi hasta dejarlos muertos; raptó a la mujer que amaba.
Todo el m undo pregona que fue una terrible infamia lo
que hizo. ¡Cuánta gente, Mición, me lo ha dicho al llegar!
Anda en boca de todo el pueblo. En fin, para compararlo
con un modelo, ¿no ve a su hermano (95) preocuparse por
su hacienda, vivir en el campo con economía y frugalidad?
Jamás ha hecho nada parecido. Y lo que a él le digo, a ti te
lo digo. Eres tú quien le permite echarse a perder.
M ic ió n . N o h a y e n e l m u n d o s e r m á s in ju s to q u e u n ig n o
r a n te , q u e s ó lo d a p o r b u e n o lo q u e é l m is m o h a c e .
D é m e a s . (100) ¿Adonde quieres llegar?
M i c i ó n . A que tú, Démeas, juzgas mal este caso. No es una
infamia, créeme, que un jovencito salga de cortesanas o se
emborrache; no lo es; y tampoco que eche abajo una puer
ta. Si ni tú ni yo hemos hecho nada semejante, es porque
la pobreza no nos permitió hacerlo. (105) Tú ahora consi
deras un mérito lo que entonces hiciste obligado por la po
breza. No es justo. Pues si hubiéramos tenido dinero para
hacerlo, hubiéramos hecho otro tanto; y tú, si fueras un ser
humano, se lo permitirías hacer a tu hijo, mientras está en
edad de hacerlo, para evitar que, cuando haya cumplido
sus deseos de enterrarte, (110) a una edad menos apropia
da, acabe haciendo lo mismo.
D é m e a s . ¡Oh, Júpiter! Amigo mío, tú vas a volverme loco.
¿No es una infamia que haga eso un jovencito?
M i c i ó n . ¡Oh! Escucha, no me machaques los oídos por más
tiempo con esta historia. Tú me has dado en adopción a tu
hijo. (115) Ahora es hijo mío. Si comete alguna torpeza,
Démeas, la comete en perjuicio mío; soy yo quien pago
21 Bartalucci (1971) considera que aquí y en Plaut. most. 413 la lectura co
rrecta es designavit y n o dissignavit y que esta última es sim plem ente una for
ma de corrupción gráfica de designo. Pese a todo hemos m antenido el texto de
Kauer-Lindsay.
[86i]
Opsonat, potat, olet unguenta? De meo.
Amat? Dabitur a me argentum dum erit
[commodum;
ubi non erit fortasse excludetur foras.
Fores effregit? Restituentur. Discidit 120
uestem? Resarcietur; et, dis gratia,
e<s>t unde haec fiant, et adhuc non molesta.
[sunt.
Postremo aut desine aut cedo quemuis arbitrum;
te plura in hac re peccare ostendam.
D e. Ei mihi!
Pater esse disce ab aliis qui uere sciunt. 125
Mi. Natura tu illi pater es, consiliis ego.
D e . Tun consulis quicquam?
Mi. Ah! Si pergis, abiero.
D e . Sicin agis?
Mi. An ego totiens de eadem re audiam?
D e . Curaest mihi.
Mi. Et mihi curaest. Verum, Demea,
curemus aequam uterque partem; tu alterum, 130
ego item alterum; nam ambos curare
[propemodum
reposcere illumst quem dedisti.
D e. Ah, Micio!
Mi. Mihi sic uidetur.
De. Quid istic? Si tibi istuc placet,
profundat, perdat, pereat; nil ad me attinet.
Iam si uerbum unum posthac...
Mi. Rursum, Demea, 135
irascere?
D e. An non credis? Repeto quem dedi?
Aegrest; alienus non sum; si obsto... Em, desino.
Vnum uis curem? Curo; et est dis gratia
quom ita ut uolo est.Iste tuos ipse sentiet
posterius... Nolo in illum grauius dicere. 140
Mi. Nec nil neque omnia haec sunt quae dicit; tamen
non nil molesta haec sunt mihi; sed ostendere
me aegre pati illi nolui. Nam itast homo:
[862]
principalmente las consecuencias. ¿Compra manjares, se
emborracha, huele a perfumes? A costa de mi dinero. ¿Tie
ne amante? Yo le daré dinero, mientras me apetezca; cuan
do no me apetezca, quizás lo echarán a la calle. (120) ¿Echó
abajo una puerta? Se reparará. ¿Desgarró un vestido? Se
zurcirá. Gracias a los dioses, tengo medios para ello y hasta
el momento no me molesta hacerlo. En resumen, déjate de
monsergas o nombra un árbitro: te demostraré que andas
muy equivocado en este asunto.
D é m e a s . ¡Pobre de m í! (125) Aprende a ser padre de quienes
saben serlo de verdad.
M i c i ó n . Por naturaleza eres tú su padre, por consejos lo soy
y°-
D é m e a s . ¿Tú le das algún consejo?
M i c i ó n . ¡Oh! Si sigues, me marcho.
D é m e a s . ¿ C o n é sa s m e sales?
M i c i ó n . ¿E s q u e v o y a e s ta r e s c u c h a n d o s ie m p r e la m is m a
c a n c ió n ?
D é m e a s . E s to y p r e o c u p a d o .
M i c i ó n . También yo estoy preocupado. Pero, Démeas,
(130) preocupémonos cada uno de la parte que le corres
ponde: tú del uno, yo del otro. Pues preocuparte tú de los
dos equivale casi a reclamarme el que me diste.
D é m e a s . ¡Oh, no, Mición!
M i c i ó n . A m í m e p a r e c e así.
D é m e a s . Está bien. Si a ti eso te agrada, ¡que derroche, que
lo pierda todo, que se pierda! A mí no me importa. (135)
Si en adelante dices una sola...
M i c i ó n . ¿Ya vuelves, Démeas, a enfadarte?
D é m e a s . ¿ E s que no me crees? ¿Te reclamo al que te di? Me
duele. No soy un extraño. Si soy un estorbo... Bueno, lo
dejo. Quieres que me preocupe sólo de uno: me preocu
po. A los dioses doy gracias porque es tal como quiero. El
tuyo por sí mismo se dará cuenta (140) más tarde... No
quiero decir cosas demasiado duras contra él. (Sale por la
derecha.)
M i c i ó n . (Solo.) Ni le falta la razón ni la tiene toda en lo que
dice. Sin embargo me ha molestado un poco toda esta his
toria. Pero no quise exteriorizar mi disgusto. Pues él es así.
[863]
quom placo, aduorsor sedulo et deterreo;
tamen uix humane patitur; uerum si augeam 145
aut etiam adiutor si<e>m eius iracundiae,
insaniam profecto cum illo. Etsi Aeschinus
non nullam in hac re nobis facit iniuriam.
Quam hic non amauit meretricem? Aut quoi
[non dedit
aliquid? Postremo nuper (credo iam omnium 150
taedebat) dixit uelle uxorem ducere.
Sperabam iam deferuisse adulescentiam,
gaudebam. Ecce autem de integro! Nisi,
[quidquid est,
uolo scire atque hominem conuenire, si apud
[forumst.
II1 Sa n n i o A e s c h i n v s Pa r m e n o (B a c c h i s )
[864]
Cuando quiero calmarlo, le llevo decididamente la contra
ria e intento disuadirlo22; y, (145) a pesar de todo, le cuesta
trabajo soportarlo humanamente23; pero si encima le atiza
ra o avivara su cólera, seguro que me pondría tan loco
como él. Aunque Ésquino en este asunto ha sido algo in
justo conmigo. ¿A qué cortesana no ha amado? ¿A cuál no
le ha hecho (150) algún regalo? Por último, hace unos días
(creo, que ya harto de todas) dijo que quería casarse. Yo
confiaba en que ya se le había enfriado el ardor de la juven
tud; me alegraba. ¡Y he aquí que vuelve a las andadas! De to
das formas, sea lo que sea, quiero saber de qué se trata y reu-
nirme con él. A ver si está en el foro. (Salepor la derecha.)
Sa n ió n (Persiguiendo a E s q u i n o , B á q u i d e y P a r m e
.
n ó n (155) ¡Socorro, ciudadanos! ¡Prestad auxilio a un
)25.
desgraciado y a un inocente, socorred a un desvalido!
[865]
Ae . Otiose; nunciam ilico hic consiste.
Quid respectas? Nil periclist; numquam dum
[ego adero hic te tanget.
Sa . Ego istam inuitis omnibus...
Ae . Quamquamst scelestus non committet hodie
Sa .
Ae.
Sa .
[866]
É s q u i n o . (A B á q u i d e .) ¡Calma! Párate ya aquí. ¿Por qué
vuelves la vista? No hay ningún peligro. Mientras yo esté
presente, este tipo no te tocará.
Sa n i ó n . Mal q u e os p e se a to d o s , m e la v o y a...
É s q u i n o . Aunque es un canalla, no se expondrá de ninguna
manera a recibir una segunda paliza.
Sa n i ó n . (160) Ésquino, escucha, para que luego no digas
que no conocías mi forma de ser. Yo soy un lenón...
É s q u i n o . Lo sé.
Sa n i ó n . ... pero tan honrado como el que más. Aunque ven
gas después con disculpas, alegando que lamentas la afren
ta inferida, no te haré el menor caso. Créeme: reclamaré
mis derechos y tú con tus palabras no repararás el daño que
con tus obras me has hecho. (165) Conozco muy bien
vuestras disculpas. «Lamento lo sucedido. Se te jurará que
eres indigno de esa afrenta», después de haberme dispensa
do un trato indigno.
E s q u i n o . (Sin hacer caso a Sa n i ó n , a B á q u i d e .) Ve delante,
sin miedo, y abre la puerta.
Sa n i ó n . Pero ¿es que te tienen sin cuidado mis adverten
cias?
E s q u i n o . (A B á q u i d e .) Entra ya.
Sa n i ó n . (Tratando de cortarle el paso a B á q u i d e .) Te aseguro
que no lo permitiré.
E s q u i n o . Acércate, Parmenón, que te has alejado demasia
do. Colócate a su lado. Sí, así está bien. (170) Y no apartes
ni un instante tus ojos de los míos para que, a la primera
seña que te haga, sin esperar un instante, en el acto le es
tampes un puñetazo en la mejilla.
Sa n i ó n . E so q u isiera y o q u e lo in te n ta ra . (Hace ademán de lle
varse a la chica.)
E s q u i n o . (A Pa r m e n ó n .) ¡Eh, aten to !
Pa r m e n ó n 26. (A Sa n i ó n , al tiempo que lo golpea.) S u elta a la
chica.
26 D ado que, en caso de atribuirse estas palabras a Parm enón (com o hace A),
serían las únicas palabras pronunciadas p o r el esclavo en toda la com edia,
algunos editores atribuyen estas palabras a Esquino: cfr. A ndrieu (1940:
35-38).
[867]
Sa . O facinus indignum!
Ae . Geminabit nisi caues.
Sa . Ei, miseriam!
Ae . Non innueram; uerum in istam partem potius
[peccato tamen.
I nunciam.
Sa . Q uid hoc reist? Regnumne, Aeschine,
[hic tu possides? 175
Ae . Si possiderem, ornatus esses ex tuis uirtutibus.
Sa . Quid tibi rei mecumst?
Ae . Nil. _
Sa . Quid? Nostin qui sim?
Ae . Non desidero.
Sa . Tetigin tui quicquam?
Ae . Si attigisses, ferres infortunium.
Sa . Qui tibi magis licet meam habere pro qua ego
[argentum dedi?
Responde.
Ae . Ante aedis non fecisse erit melius
[hic conuicium;. 180
nam si molestus pergis esse, iam intro abripiere
[atque ibi
usque ad necem operiere loris.
Sa . Loris liber?
Ae . Sic erit.
Sa . O hominem inpurum! Hicin libertatem aiunt
[esse aequam omnibus?
Ae . Si satis iam debacchatus es, leno, audi si uis
[nunciam.
Sa . Egon debacchatus sum autem an tu in me?
Ae . Mitte ista atque ad rem redi. 185
Sa . Quam rem? Quo redeam?
[868]
Sa n i ó n . ¡Q u é ultraje!
E s q u i n o . Repetirá el golpe, si no te andas con cuidado.
(Pa r m e n ó n vuelve a golpear a Sa n i ó n .)
Sa n i ó n . ¡Ay, desgraciado de mí!
E s q u i n o . (A P a r m e n ó n . ) N o te había hecho ninguna seña.
Pero, sin embargo, más vale que te equivoques por exceso.
(A B á q u i d e .) (175) Entra ya. (Entran B á q u i d e y P a r m e
n ó n en casa de M i c i ó n . )
Sa n i ó n . ¿Qué significa esto? ¿Acaso eres tú aquí el rey, Es
quino?
E s q u i n ó . Si lo fuera, ya habrías sido condecorado de acuer
do con tus méritos.
Sa n i ó n . ¿Qué tienes tú contra mí?
E s q u i n o . Nada.
Sa n i ó n . ¿Y no sabes quién soy yo?
E s q u i n o . N o lo ech o e n falta.
Sa n i ó n . ¿Hé tocado alguna cosa tuya?
E s q u i n o . Si la hubieras tocado, hubieras llevado una buena
paliza.
Sa n i ó n . ¿Y por qué tienes tú más derecho a apoderarte de
una esclava mía, por la que pagué mi dinero? (180) Con
testa.
E s q u i n o . Será mejor no armar un escándalo aquí, delante
de la casa. Porque, si sigues dándome la lata, te meteremos
en casa y te azotaremos hasta la muerte.
Sa n i ó n . ¿Azotar a un hombre libre?
E s q u i n o . A sí será.
Sa n i ó n . ¡Que hombre más ruin! ¿Y es aquí27 donde dicen
que todos somos iguales?28.
E s q u i n o . Si ya has desahogado tu cólera, lenón, escúcha
me, por favor.
Sa n i ó n . (185) ¿He desahogado mi cólera yo contra ti o tú
contra mí?
E s q u i n o . Deja eso y vuelve al tema.
Sa n i ó n . ¿A qué tema? ¿Adonde he de volver?
27 En Atenas.
28 Lit. ‘la libertad es igual para todos’. E n las palabras del lenón hay que ver
un eco del orgullo que producía a los atenienses su democracia.
[869]
Ae. Iamne me uis dicere id quod ad te attinet?
Sa . Cupio, m odo aequi aliquid.
Ae . Vah! Leno iniqua me non uolt loqui.
Sa . Leno sum, fateor, pernicies com m unis
[adulescentium,
periurus, pestis; tamen tibi a me nulla est orta
[iniuria.
Ae. N am hercle etiam hoc restat.
Sa . Illuc, quaeso, redi quo coepisti, Aeschine. 190
Ae. Minis uiginti tu illam emisti (quae res tibi uortat
[male!);
argenti tantum dabitur.
Sa . Quid si ego tibi illam nolo uendere?
Coges me?
Ae. Minime.
Sa . N am que id metui.
A e. Neque uendundam censeo
quae liberast; nam ego liberali illam adsero causa
[manu.
Nunc uide utrum uis, argentum accipere an
[causam meditari tuam. 195
Delibera hoc dum ego redeo, leno.
Sa . Pro supreme Iuppiter!
Minime miror qui insanire occipiunt ex iniuria.
Domo me eripuit, uerberauit; me inuito
[abduxit meam;
homini misero plus quingentos colaphos
[infregit mihi; 200
ob male facta haec tantidem emptam postulat
[sibi tradier. 199
Verum enim quando bene promeruit, fiat; suom
[ius postulat.
Age, iam cupio si modo argentum reddat. Sed
[ego hoc hariolor:
ubi me dixero dare tanti, testis faciet ilico
uendidisse me; de argento... somnium: «Mox;
[cras redi.»
Id quoque possum ferre si modo reddat,
[quamquam iniuriumst. 205
[870]
Ésq u in o ¿Quieres que te diga una cosa que te interesa?
.
Sa n ió n Ardo en deseos, con tal que sea una cosa justa.
.
É s q u i n o . ¡Oh! Un lenón no quiere que yo diga nada in
justo.
Sa n i ó n . S í , so y u n le n ó n , lo re c o n o z c o , la p e rd ic ió n c o m ú n
de los jó v en es, u n p e rju ro , u n a plag a. S in em b arg o , a ti y o
n o te h e h e c h o n in g u n a o fen sa.
Ésq u in o (190) Pues sólo faltaría eso, por Hércules.
.
S a n i ó n . Por favor, vuelve al punto de partida, Ésquino.
E s q u i n o . Tu la compraste por veinte minas29 (¡que sea en
horamala para ti!): se te pagará otro tanto.
S a n i ó n . ¿Y si no quiero vendértela? ¿Me obligarás?
E s q u i n o . En absoluto.
S a n i ó n . Pues eso me temía.
E s q u i n o . Ni creo que deba venderse una persona que es li
bre, porque yo reivindico ante la justicia su libertad. (195)
Así que elige lo que prefieres: cobrar el dinero o preparar tu
defensa. Piénsalo mientras vuelvo, lenón. (É s q u i n o entra
en casa de M i c i ó n .)
S a n i ó n . (Solo.) ¡Oh, Júpiter supremo! No me extraña nada
que haya gente que se vuelva loca como consecuencia de
una injusticia. Me arrastró fuera de casa, me apaleó, me
quitó contra mi voluntad a una esclava mía, (200) me estam
pó, pobre de mí, más de quinientos puñetazos. (199) Y aho
ra, en recompensa de sus agravios, pretende que se la venda
al precio de compra30. (Con ironía.) Pero bueno, ya que se
lo merece, ¡de acuerdo! Reclama sus derechos. ¡Venga! Ya
lo estoy deseando, con tal que me pague el dinero. Pero lo
que pronostico es lo siguiente: en cuanto le diga que se la
vendo a tal precio, en el acto presentará testigos de que se
la he vendido. Y lo del dinero... un sueño. «Luego; vuelve
mañana.» (205) También esto podría soportarlo, con tal
[871]
Verum cogito id quod res est: quando eum
[quaestum occeperis,
accipiunda et mussitanda iniuria adulescentiumst.
Sed nemo dabit; frustra egomet mecum has
[rationes puto.
II2 Sy rvs Sa n n i o
[872]
que me pague, aunque es una injusticia. Pero veo las cosas
como son: cuando has emprendido un negocio como éste,
hay que sufrir y callar las injusticias de los jóvenes. Pero na
die me pagará. En vano me estoy echando estas cuentas.
II2 S i r ó , Sa n i ó n
[873 ]
dum huic obsequare; praeterea autem te aiunt
[proficisci Cyprum.
Sa . Hem?
Sy. Coemisse hinc quae illuc ueheres multa, nauem
[conductam; hoc, scio, 225
animus tibi pendet. Vbi illinc, spero, redieris
[tamen, hoc ages.
Sa . Nusquam pedem! Perii hercle. Hac illi spe hoc
[inceperunt.
Sy. Timet;
inieci scrupulum homini.
Sa . O scelera! Illuc uide
ut in ipso articulo oppressit. Emptae mulieres
complures et item hinc alia quae porto Cyprum. 230
Nisi eo ad mercatum uenio, damnum
[maxumumst.
Nunc si hoc omitto, actum agam ubi illinc
[rediero;
nil est; refrixerit res: «Nunc demum uenis?
Quor passu’s? Vbi eras?», ut sit satius perdere
quam hic nunc manere tam diu aut tum persequi. 235
Sy. Iamne enumerasti quot ad te rediturum putes?
Sa . Hoccin illo dignumst? Hoccin incipere
[Aeschinum,
per oppressionem ut hanc mi eripere postulet!
Sy. Labascit. Vnum hoc habeo. Vide si satis placet;
potius quam uenias in periclum, Sannio, 240
seruesne an perdas totum, diuiduom face;
minas decem conradet alicunde.
Sa . Ei mihi!
Etiam de sorte nunc uenio in dubium miser?
Pudet nil? Omnis dentis labefecit mihi,
praeterea colaphis tuber est totum caput; 245
etiam insuper defraudet? Nusquam abeo.
[8 7 4 ]
algo para ti veinte minas, cuando se trata de complacerlo!
Además, dicen que partes para Chipre...
Sa n i ó n . ¿Eh?
S i r ó . (225) ...que has comprado aquí muchas mercancías,
para transportarlas allá, que has fletado una nave. Por eso
estás con el alma en vilo. Pero, cuando vuelvas de allí,
como espero, ya arreglarás el asunto.
Sa n i ó n . ¡No me moveré de aquí! (Aparte.) Estoy perdido, por
Hércules. Con esta esperanza emprendieron esta acción.
S i r ó . (Aparte.) Tiene miedo. Le he puesto la mosca detrás de
la oreja32.
Sa n i ó n . (Aparte.) ¡Qué canallas! Mira cómo me atacó en el
momento crucial. Tengo compradas muchas mujeres (230)
y, también, otras mercancías que llevo a Chipre. Si no lle
go allí a la feria, mis pérdidas serán inmensas. Pero si ahora
dejo sin resolver el problema, cuando regrese de allí, per
deré el tiempo33. Todo será inútil. Se habrá enfriado el
asunto. «¿Ahora vienes, después de tanto tiempo? ¿Por qué
te aguantaste? ¿Dónde estabas?» De manera que es preferi
ble perder el dinero (235) a permanecer aquí ahora tanto
tiempo o presentar una demanda a la vuelta.
S i r ó . Ya has echado cuentas de los beneficios que piensas
obtener.
Sa n i ó n . ¿E s d ig n a d e él esta c o n d u c ta ? ¿Es p o sib le q u e És
q u in o p re te n d a arre b a ta rm e a la chica p o r la fuerza?
S i r ó . (Aparte.) Se tambalea. (A Sa n i ó n .) Sólo tengo una
propuesta. Mira a ver si te agrada. (240) Antes de correr el
riesgo, Sanión, de salvarlo o perderlo todo, divídelo por la
mitad: diez minas las sacará de cualquier sitio.
Sa n i ó n . ¡Ay de mí! ¡Hasta mi capital corre peligro! ¿No le
da vergüenza? Me ha saltado todos los dientes; (245) ade
más, mi cabeza es un puro chichón de tantos puñetazos re
cibidos. ¿Encima quiere estafarme? No me voy a ninguna
parte.
[875]
Sy. V t lubet.
N um quid uis quin abeam?
Sa . Immo hercle hoc quaeso, Syre:
utut haec sunt acta, potius quam litis sequar,
meum mihi reddatur saltem quanti emptast, Syre.
Scio te non usum antehac amicitia mea; 250
memorem me dices esse et gratum.
Sy. Sedulo
faciam. Sed Ctesiphonem uideo; laetus est
de amica.
Sa . Quid quod te oro?
Sy. Paullisper mane.
II3 C t e s ip h o S a n n i o Syrvs
[876]
S i r o . Como quieras. (Despidiéndose.) ¿Quieres algo más o
puedo irme?
Sa n ió n . Sí , p o r Hércules, quiero pedirte u n favor, Siró. Co
moquiera que haya sido, antes de entablar un pleito, que
me dé lo que es mío, al m enos el precio que me costó, Siró.
(250) Ya sé que hasta ahora no has gozado de mi amistad.
Dirás que soy persona de buena mem oria y agradecida.
Sir ó . Haré todo lo posible. (Viendo llegar a C t e sifó n .) Pero,
veo a Ctesifón. Está contento por lo de su amiga.
Sa n i ó n . Y del favor que te he pedido ¿qué?
Si r ó . Espera un momento.
II3 C t e s if ó n , Sa n i ó n , S ir ó
34 Es difícil saber si Ctesifón llega del cam po (por la izquierda), d onde vive,
o de la ciudad (por la derecha) donde ha oído las noticias del rapto.
35 N os separamos en este p u n to del texto de Kauer-Lindsay y leem os con la
mayoría de los editores homini nemini (A) en vez de hominem neminem (G2p, ho
mini neminem γ D).
[877]
Maledicta, famam, meum laborem et peccatum
[in se transtulit.
Nil pote supra. Quidnam foris crepuit?
Sy. Mane, mane; ipse exit foras.
II4 A e s c h in v s C t e s ip h o Syrvs Sa n n i o
[878]
sacrificar todos sus intereses a los míos! Las murmuracio
nes, el deshonor, las fatigas, la culpa, todo lo cargó sobre
sus espaldas. No cabe más. ¿Por qué ha sonado la puerta?
S i r ó . Espera, espera: es él precisamente quien sale a la calle.
II4 E s q u i n o , C t e s if ó n , S i r ó , Sa n i ó n
[879]
Sy . Earnus; namque hic properat in Cyprum.
Sa . Ne tam quidem
quam uis; etiam maneo otiosus hic.
S y. Reddetur; ne time.
Sa . At ut omne reddat.
Sy . Omne reddet; tace modo ac sequere hac.
Sa . Sequor. 280
C t. Heus, heus, Syre!
Sy . Hem? Quid est?
C t. Obsecro hercle te, hominem
[istum inpurissimum
quam primum absoluitote ne, si magis irritatus
[siet,
aliqua ad patrem hoc permanet atque ego tum
[perpetuo perierim.
Sy. Non fiet; bono animo esto; tu cum illa intus te
[oblecta interim
et lectulos iube sterni nobis et parari cetera. 285
Ego iam transacta re conuortam me domum
[cum opsonio.
C t. Ita quaeso. Quando hoc bene successit, hilare[m]
. [hunc sumamus diem.
III 1 SOSTRATA C A N T H A R A
[880]
S i r o . (A C t e s if ó n , de broma.) Vámonos, porque tiene prisa
por partir para Chipre.
Sa n i ó n . N o ta n ta c o m o p re te n d e s: a ú n sigo aq u í tra n q u ila
m e n te .
S i r ó . Se te p ag ará; n o tem as.
Sa n i ó n . (280) Pero que me lo pague todo.
S i r ó . Te lo pagará todo. Cállate y sígueme por aquí.
Sa n i ó n . Te sigo. (E s q u i n o jy Sa n i ó n salenpor la derecha; S ir ó
inicia la marcha pero es detenido por C t e s if ó n .)
C t e s if ó n . ¡Oye, oye, Siró!
S i r ó . ¿Eh?37. ¿Qué p asa?
C t e s if ó n . Por Hércules, te lo suplico, pagadle cuanto antes
a ese bellaco para evitar que, si se enfureciera más, llegue
esta noticia de alguna manera a oídos de mi padre y en
tonces yo estaría perdido para siempre.
S i r ó . No sucederá eso; estate tranquilo. Tú, entre tanto, dis
fruta con ella en casa (285) y manda colocar los lechos y
preparar todo lo demás. Yo, una vez liquidado el asunto,
volveré a casa con las provisiones. (Salepor la derecha.)
C t e s if ó n . Sí, por favor. Ya que todo ha salido bien, celebre
mos con alegría este día. (Entra en casa de M i c i ó n .)
Ill 1 Só s t r a t a , C á n t a r a
[88 i]
Ca . Pol is quidem iam hic aderit; nam numquam
[unum intermittit diem
quin semper ueniat.
So. Solus mearum miseriarumst remedium.
Ca . E re nata melius fieri haud potuit quam
[factumst, era, 295
quando uitium oblatumst, quod ad illum attinet
[potissimum,
talem, tali genere atque animo, natum ex tanta
[familia.
So. Ita pol est ut dicis; saluos nobis deos quaeso ut
[siet.
III2 G eta So s t r a t a C a n t h a r a
[882]
C á n t a r a . Seguro, por Pólux, que enseguida estará aquí,
pues nunca deja pasar un día sin venir a vernos.
S ó s t r a t a . É l es el ú n ic o re m e d io p a ra m is desgracias.
C ántara. (295) Dadas las circunstancias, ama, y aceptando
que ha sido violada, las cosas no pudieron ser mejores de
lo que han sido, especialmente por lo que a él respecta: un
joven tan bueno, de tan noble linaje y carácter, hijo de una
familia tan rica.
S ó s t r a t a . S í , por Pólux, es así como dices. A los dioses les
pido que nos lo conserven sano y salvo.
III2 G eta, Só s t r a t a , C á n t a r a
quino de la inm inencia del parto de Panfila, mientras la nodriza está en casa y
será enviada poco después en su búsqueda. En consecuencia, supone que
Cántara es u n personaje creado p o r Terencio.
40 U n o de los pocos ejemplos de seruus currens de Terencio (cfr. n. 60 de La
andriana). Resulta difícil saber p o r dónde entra Geta, aunque la mayoría de los
autores (Ashmore, M artin, Gratwick, Blanco) piensan que entra p o r la dere
cha. Barsby (1991: 159), sin em bargo, cree que llega por la izquierda, dirección
en la que se encuentra la casa de Sanión (cfr. n. 25), ya que dice haber visto el
rapto con sus propios ojos (cfr. v. 329).
[88 3]
So. Non intellego
satius quae loquitur.
Ca . Propius, obsecro, accedamus, Sóstrata.
Ge. Ah,
me miserum! Vix sum compos animi, ita ardeo
[iracundia. 310
Nil est quod malim quam illam totam familiam
[dari mi obuiam,
ut ego iram hanc in eos euomam omnem, dum
[aegritudo haec est recens.
Satis mihi id habeam supplici dum illos ulciscar
[modo.
Seni animam primum exstinguerem ipsi qui illud
[produxit scelus;
tum autem Syrum inpulsorem, uah!, quibus
[illum lacerarem modis! 315
Sublime [m] medium primum arriperem et capite
[in terra statuerem,
ut cerebro dispergat uiam;
adulescenti ipsi eriperem oculos, post haec
[praecipitem darem;
ceteros ruerem, agerem, raperem, tunderem et
[prosternerem.
Sed cesso eram hoc malo inpertiri propere?
So. Reuocemus. Geta.
Ge. Hem? 320
Quisqui’s, sine me.
So. Ego sum Sostrata.
Ge. Vbi east? Te ipsam quaerito.
< S o .> Te exspecto.
< G e .> Oppido opportune te obtulisti mi obuiam,
era.
So. Quid est? Quid trepidas?
Ge. Ei mihi!
Ca . Quid festinas, mi Geta?
Animam recipe.
G e. Prorsus...
So. Quid istuc «prorsus» ergost?
[884]
S ó s t r a t a . (A C á n t a r a .) N o e n tie n d o b ie n lo q u e dice.
C á n t a r a . Por favor, Sóstrata, acerquémonos un poco más.
G e t a . (310) ¡Ay, pobre de mí! ¡Apenas puedo contenerme,
de inflamado que estoy de ira! Nada me gustaría más que
encontrarme de frente con toda esa familia para vomitar
sobre ellos toda mi ira, mientras está fresco mi dolor. Sólo
me daría por satisfecho, si consiguiera vengarme de ellos.
En primer lugar quitaría la vida al viejo que crió a ese ca
nalla; (315) y, luego, a Siró, el instigador, ¡ay!, ¡de qué for
ma lo despedazaría! Primero lo cogería en volandas por la
cintura y le aplastaría la cabeza contra el suelo, para que es
parciera sus sesos por la calle; y, en cuanto al joven, le
arrancaría los ojos y después lo arrojaría de cabeza al preci
picio; a los demás los derribaría, acosaría, arrastraría, apa
learía y tendería por los suelos. (320) Pero ¿a qué espero
para comunicar a mi ama esta desgracia enseguida?
S ó s t r a t a . (A C á n t a r a .) L lam é m o slo . (A G eta .) ¡G eta!
G e t a . (Sin ver a S ó s t r a t a .) ¿Eh? ¡Quienquiera que seas, dé
jame en paz!
S ó s t r a t a . Soy yo, Sóstrata.
G e t a . (Mirando a unoy otro lado.) ¿Dónde está? (Viendo porfin
a S ó s t r a t a .) Te estaba buscando.
< S ó stra ta > . Te estaba esperando.
< G eta > . ¡Q u é o p o rtu n ísim a m e n te te h e e n c o n tra d o , am a!41.
S ó s t r a t a . ¿Qué pasa? ¿Por qué estás tan alterado?
G e t a . ¡Ay de m í!
C á n t a r a . ¿Por qué tienes tanta prisa, mi querido Geta? Re
cobra el aliento.
G e t a . Estamos...
S ó s t r a t a . «E stam os» ¿qué?
[885]
Ge . ...periimus;
actumst.
So. Eloquere, obsecro, te quid sit.
Ge. Iam...
So. Quid «iam», Geta? 325
Ge. Aeschinus...
So. Quid is ergo?
Ge. ...alienus est ab nostra familia.
So. Hem?
Perii. Quare?
Ge. Amare occepit aliam.
So. Vae miserae mihi!
Ge . Neque id occulte fert, ab lenone ipsus eripuit
[palam.
So. Satin hoc certumst?
Ge . Certum; hisce oculis egomet uidi, Sostrata.
So. Ah,
me miseram! Quid iam credas aut quoi credas?
[Nostrumne Aeschinum, 330
nostram uitam omnium, in quo nostrae spes
[opesque omnes sitae
erant, qui sine hac iurabat se unum numquam
[uicturum diem,
qui se in sui gremio positurum puerum dicebat
[patris,
ita obsecraturum ut liceret hanc sibi uxorem
[ducere!
G e. Era, lacrumas mitte ac potius quod ad hanc rem
[opus est porro prospice; 335
patiamume an narremus quoipiam?
Ca. A u , au! Mi homo, sanun es?
An hoc proferendum tibi uidetur esse?
Ge. Miquidem non placet.
Iam primum illum alieno animo a nobis esse res
[ipsa indicat.
Nunc si hoc palam proferimus ille infitias ibit,
[sat scio;
tua fama et gnatae uita in dubium ueniet. Tum
[si maxume 340
[886]
G e t a . ...completamente perdidos. (325) Se acabó.
S ó s t r a t a . Explícame, pues, por favor, de qué se trata.
G e t a . Ya...
S ó s t r a t a . «Ya» ¿qué?
G e t a . ...es É sq u in o ...
S ó s t r a t a . ¿Qué le.pasa a Ésquino?
G e t a . ...u n e x tra ñ o a n u e s tra fam ilia.
S ó s t r a t a . ¿Eh? (Aparte.) ¡Estoy perdida! (A G eta .) ¿Por qué
motivo?
G e t a . Se ha enamorado de otra.
S ó s t r a t a . ¡Ay, pobre de mí!
G e t a . Y no lo mantiene en secreto; él mismo se la arrebató
al lenón, a la vista de todo el mundo.
S ó s t r a t a . ¿Estás completamente seguro?
G e t a . Completamente. Yo mismo lo vi con mis propios
ojos, Sóstrata.
S ó s t r a t a . ¡Ay, (330) desgraciada de mí! ¿De qué o de quién
podrías fiarte? ¡Mira que hacer esto nuestro Ésquino, la
vida de todos nosotros, en quien teníamos depositadas to
das nuestras ilusiones y esperanzas, el que juraba que sin
ella no podría vivir ni un solo día, el que decía que pondría
al niño en los brazos de su padre y le suplicaría de esta ma
nera que le autorizase a casarse con ella!
G e t a . (335) Ama, deja de llorar y piensa más bien en lo que
conviene hacer en estas circunstancias. ¿Debemos aguan
tarnos o contárselo a alguien?
C á n t a r a . ¡Ay, ay, mi buen amigo! ¿Estás bien de la cabeza?
¿De verdad te parece que se debe divulgar el asunto?
G e t a . A mí, desde luego, no me parece bien. En primer lu
gar, que su corazón se ha apartado de nosotros, lo demues
tran los hechos. Si divulgamos la noticia, él lo negará, estoy
seguro. (340) Tu reputación y la vida de tu hija serán pues
tas en entredicho. Además, aun en el caso de que admitie
ra la verdad, dado que ama a otra mujer, no es convenien-
[887]
fateatur, quom amat aliam, non est utile hanc
[illi dari.
Quapropter quoquo pacto tacitost opus.
So. Ah! Minime gentium;
non faciam.
G e. Quid ages?
So. Proferam.
Ca. Hem? Mea Sostrata, uide quam rem agis.
So. Peiore res loco non potis est esse quam in quo
[nunc sitast.
Primum indotatast; tum praeterea, quae secunda
[ei dos erat, 345
periit; pro uirgine dari nuptum non potest. Hoc
[relicuomst:
si infitias ibit, testis mecum est anulus quem
[amiserat.
Postremo, quando ego conscia mihi sum a me
[culpam esse hanc procui
neque pretium neque rem ullam intercessisse
[illa aut me indignam, Geta,
experiar.
G e. Quid istic? Cedo. Vt melius dicas!
So. Tu, quantum potes<t>, 350
abi atque Hegioni cognato huius rem enarrato
[omnem ordine;
nam is nostro Simulo fuit summus et nos coluit
[maxume.
[888]
te darle a tu hija por esposa. En consecuencia, de cualquier
forma conviene callar.
S ó s t r a t a . ¡Ah, no! ¡Por nada del mundo! No haré eso.
G e t a . ¿Y qué vas a hacer?
S ó s t r a t a . Divulgar el a su n to .
CA n t a r a . ¿Eh? Querida Sóstrata, mira bien lo que haces.
S ó s t r a t a . Las cosas no pueden ponerse peor de lo que ya es
tán. (345) En primer lugar, mi hija no aporta dote; además,
lo que constituía para ella una segunda dote, lo ha perdido:
no es posible darla en matrimonio como doncella42; aún
hay más: si él lo niega, tengo en mi poder como testigo el
anillo que él había perdido43; por último, como mi con
ciencia me dice que no tengo culpa de nada ni hubo por
medio dinero ni ningún otro interés indigno de ella o de
mí, Geta (350), recurriré a la justicia.
G e t a . Está bien. Me rindo. ¡Ojalá tengas razón!44.
S ó s t r a t a . Tú vete a toda prisa a contarle a Hegión, el pa
riente de Pánfila45, todo lo que pasa, con todo detalle. Pues
él fue el mejor amigo de nuestro Simulo46 y siempre nos ha
colmado de atenciones.
[889]
Ge . Nam hercle alius nemo respiciet nos.
So. Propera tu, mea Canthara,
curre, obstetricem accerse, ut quom opus sit ne
[in mora nobis siet.
Ill 3 D e m e a S yrvs D r o m o
[890]
G e t a . Y nadie más, por Hércules, se preocupará de nosotros.
(G e t a salepor la izquierda.)
S ó s t r a t a . Tú date prisa, querida Cántara; corre, ve a llamar
a la comadrona, para que, cuando haga falta, n o nos
haga esperar. (S ó s t r a t a entra en casa; C á n t a r a sale por la
derecha.)
III 3 D é m e a s , Si r ó , D r o m ó n
[891]
D e. Quid agatur? Vostram nequeo mirari satis
rationem.
Sy. Est hercle inepta, ne dicam dolo, atque 375
absurda. Piscis ceteros purga, Dromo;
gongrum istum maxumum in aqua sinito ludere
tantisper; ubi ego uenero, exossabitur;
prius nolo.
D e. Haecin flagitia!
Sy. Miquidem non placent
et clamo saepe. Salsamenta haec, Stephanio, 380
fac macerentur pulchre.
De. Di uostram fidem,
utrum studione id sibi habet an laudi putat
fore si perdiderit gnatum? Vae misero mihi!
Videre uideor iam diem illum quom hinc egens
profugiet aliquo militatum.
Sy. O Demea, 385
istuc est sapere, non quod ante pedes modost
uidere sed etiam illa quae futura sunt
prospicere.
D e. Quid? Istaec iam penes uos psaltriast?
Sy. Ellam intus.
D e. Eho, an domist habiturus?
Sy. Credo, ut est
dementia.
D e. Haecin fieri!
Sy. Inepta lenitas 390
patris et facilitas praua.
D e. Fratris me quidem
pudet pigetque.
Sy. Nimium inter uos, Demea, ac
(non quia ades praesens dico hoc) pernimium
[interest.
Tu quantus quantu’s nil nisi sapientia es,
ill’ somnium. Sineres uero illum tu tuom 395
facere haec?
D e. Sinerem illum? Aut non sex totis mensibus
prius olfecissem quam ille quicquam coeperet?
Sy. Vigilantiam tuam tu mihi narras?
[892]
D é m e a s . ¿Que cómo estamos? No puedo por menos de ad
mirar (375) vuestro estilo de vida.
S i r ó . Por Hércules, para ser sincero, es insensato y absurdo.
(A un esclavo.) Dromón, el resto del pescado limpíalo; a ese
congrio gigantesco déjalo jugar en el agua un rato: cuando
yo entre, le quitaremos la espina; antes no.
D é m e a s . ¡Habrase visto semejante desvergüenza!
S i r ó . A mí, desde luego, no me agrada (380) y les grito a me
nudo. (A otro esclavo.) Estefanión, estas salazones encárgate
de que se remojen bien.
D é m e a s . ¡Santo Cielo! ¿Lo hará por gusto o considerará un
mérito echar a perder a su hijo? ¡Ay, pobre de mí! Ya me pa
rece estar viendo el día en que, arruinado, (385) abandona
rá su patria para alistarse como mercenario.
S i r ó . ¡Oh, Démeas, eso sí que es sabiduría: no ver sólo lo
que tienes delante de las narices sino prever también el fu
turo!
D é m e a s . ¿Y qué? ¿Esa citarista ya está en vuestro poder?
S i r ó . (Señalando la casa de M i c i ó n .) ¡Ahí dentro está!
D é m e a s . ¿Cómo? ¿Es que la va a tener en casa?
S i r ó . Eso creo, dada su locura.
D é m e a s . (390) ¡Será posible!
S i r ó . ¡Q u é in s e n sa ta esa b la n d u ra d e u n p a d re y q u é c o m
p lace n c ia m ás ig n o m in io sa !
D é m e a s . La verdad es que mi hermano me avergüenza y me
disgusta.
S i r ó . Entre vosotros, Démeas, y no lo digo porque estés de
lante, hay una inmensa, inmensísima diferencia. Tú no
eres más que sabiduría de pies a cabeza; (395) él una cabe
za vacía. ¿Le hubieras permitido tú a tu hijo comportarse
de esa manera?
D é m e a s . ¿Que si se lo hubiera permitido? ¿No me hubiera
olido con seis meses completos de adelanto cualquier fe
choría que planeara?
S i r ó . ¿A mí me vas tú a hablar de tu sagacidad?
[893]
D e. Sic siet
m odo ut nunc est quaeso.
Sy. Vt quisque suom uolt esse itast.
D e. Q uid eum? Vidistin hodie?
Sy . Tuomne filium? 400
Abigam hunc ras. Iamdudum aliquid rari agere
[arbitror.
D e. Satin scis ibi esse?
Sy . Oh! Qui egomet produxi.
D e. Optumest;
metui ne haereret hic.
Sy. Atque iratum adm odum .
D e. Q u id a u te m ?
Sy. A dortust iurgio fratrem apud forum
de psaltria istafc].
D e. Ain uero?
Sy . Vah! Nil reticuit. 405
Nam ut numerabatur forte argentum, interaenit
homo de inprouiso; coepit clamare «[O] Aeschine,
haecin fiagitia facere te! Haec te admittere
indigna genere nostro!»
D e. O h , la c ru m o g au d io !
Sy. «Non tu hoc argentum perdis sed uitam tuam.» 410
D e. Saluos sit! Spero, est similis maiorum suom.
Sy. Hui!
D e. Syre, praeceptorum plenust istorum ille.
S y. Phy!
Domi habuit unde disceret.
D e. Fit sedulo;
nil praeterm itto; consuefacio; denique
inspicere, tamquam in speculum, in uitas om nium 415
iubeo atque ex aliis sumere exem plum sibi:
«Hoc facito.»
S y. Recte sane.
D e. «H oc fugito.»
Sy. Callide.
D e. «H oc laudist.»
Sy. Istaec res est.
D e. « H oc u itio datur.»
[894]
D é m e a s . Q u e siga sie n d o c o m o h a s ta a h o ra , es lo ú n ic o que
p id o .
S i r ó . S eg ún q u ie re n los p a d re s, así so n los hijos.
D é m e a s . (400) Y, dime, ¿lo has visto hoy?
S i r ó . ¿A tu hijo? (Aparte.) A éste lo voy a empuntar de aquí
al campo. (A D é m e a s .) Creo que ya hace tiempo que está
trabajando en el campo.
D é m e a s . ¿Estás seguro d e q u e e stá allí?
S i r ó . ¡Oh! Como que yo mismo lo acompañé hasta la sali
da de la ciudad...
D é m e a s . ¡Estupendo! Temí que anduviera rondando por aquí.
S i r ó . ... e iba bien enfadado.
D é m e a s . ¿Porqué?
S i r ó . Tuvo u n a p e le a c o n su h e rm a n o e n el fo ro (405) p o r
cu lp a de la citarista esa.
D é m e a s . ¿De verdad?
S i r ó . ¡Oh! No se mordió la lengua. Pues cuando casualmen
te se estaba pagando el dinero, apareció él de improviso y
empezó a gritar: «[Oh,] Ésquino, ¡mira que cometer una
infamia como ésta! ¡Mira que cometer una fechoría tan in
digna de nuestro linaje!»
D é m e a s . ¡Oh! ¡Lloro de alegría!
S i r ó . (410) «No es este dinero lo que tú dilapidas, sino tu
propia vida.»
D é m e a s . ¡Que tenga salud! Confio en ello: es igual que sus
mayores.
S i r ó . ¡O h!
D é m e a s . Siró, de consejos como ésos está él atiborrado.
S i r ó . ¡C aray! E n casa tu v o u n b u e n m aestro .
D é m e a s . Se esfuerza uno en ello. No le consiento nada; le
inculco buenos hábitos; por último, (415) le mando mirar
se en las vidas de todos como en un espejo y tomar ejem
plo de los demás para sí. «Haz esto.»
S i r ó . Muy bien.
D é m e a s . «Evita esto.»
S i r ó . ¡Muy sabio!
D é m e a s . «E sto es en co m ia b le .»
S i r ó . E fectiv am en te.
D é m e a s . «Esto es censurable.»
[895]
Sy. Probissime.
D e. Porro autem...
Sy. N o n hercle otium st
nunc mi auscultandi. Piscis ex sententia 420
nactus sum; i mihi ne corrumpantur cautiost.
Nam id nobis tam flagitiumst quam illa, Demea,
non facere uobis quae modo dixti; et quod queo
conseruis ad eundem istunc praecipio modum:
«Hoc salsumst, hoc adustumst, hoc lautumst
[parum; 425
illud recte; iterum sic memento.» Sedulo
moneo quae possum pro mea sapientia;
postremo, tamquam in speculum, in patinas,
[Demea,
inspicere iubeo et moneo quid facto usus sit.
Inepta haec esse nos quae facimus sentio; 430
uerum quid facias? Vt homost, ita morem geras.
Numquid uis?
D e .Mentem uobis meliorem dari.
Sy. Tu rus hinc ibis?
D e. Recta.
Sy. Nam quid tu hic agas,
ubi siquid bene praecipias nemo obtemperat?
D e . Ego uero hinc abeo, quando is quam ob rem
[huc ueneram 435
rus abiit; illum curo unum, ille ad me attinet;
quando ita uolt frater, de istoc ipse uiderit.
Sed quis illic est procul quem uideo? Estne Hegio
tribulis noster? Si satis cerno is herclest. Vaha!
Homo amicus nobis iam inde a puero (o di boni, 440
ne illius modi iam magna nobis ciuium
paenuriast), hom o antiqua uirtute ac fide!
Haud cito mali quid ortum ex hoc sit publice.
Quam gaudeo! Vbi etiam huius generis reliquias
restare uideo, [u]ah!, uiuere etiam nunc lubet. 445
Opperiar hominem hic ut salutem et conloquar.
[896]
S i r o . Estupendo.
D é m e a s . Además...
S i r o . N o tengo tiempo, por Hércules, de escucharte. (420)
He encontrado un pescado a mi gusto y he de procurar que
no se me estropee. Pues esto, Démeas, sería para nosotros
una infamia tan grande como para vosotros dejar de hacer
lo que decías hace un momento; y, en la medida de mis po
sibilidades, doy a mis compañeros de esclavitud consejos
parecidos a los tuyos: (425) «Esto está salado; esto está que
mado; esto está poco limpio; aquello bien; recuérdalo para
otra vez.» Me esfuerzo en enseñarles todo lo que puedo, de
acuerdo con mi sabiduría. Por último, Démeas, les mando
mirarse en los platos, como en un espejo, y les enseño lo
que hay que hacer. (430) Me doy cuenta de que es insensa
to nuestro comportamiento, pero ¿qué se le va a hacer? Se
gún es la gente, así hay que acomodarse a sus gustos. (Des
pidiéndose.) ¿Quieres algo más?
D é m e a s . Q»ue os entre sentido común.
S i r ó . ¿Tú te vas al campo?
D é m e a s . Directamente.
S i r ó . Claro, ¿qué podías hacer tu aquí, donde nadie hace
caso a tus buenos consejos? (Entra en casa.)
D é m e a s . (Solo.) (435) Yo desde luego me voy de aquí, ya que la
persona por la que había venido aquí se ha marchado al
campo; sólo de él me preocupo, él es el que me importa; ya
que mi hermano así lo quiere, por el otro mirará él mismo...
Pero ¿quién es la persona que veo allí lejos? ¿No es Hegión,
el de nuestra tribu? Si los ojos no me engañan, por Hércules
que es él. ¡Oh, (440) qué gran amigo nuestro ya desde la in
fancia! ¡Santo cielo, qué gran escasez hay ya de ciudadanos
como él! Una persona dotada de la virtud y lealtad de anta
ño. Difícilmente podría derivarse de él algún mal para la ciu
dad. ¡Cómo me alegro! Cuando veo que todavía quedan res
tos de esta raza, ¡oh, qué gusto me da todavía vivir! (445) Lo
esperaré aquí para saludarlo y charlar con él.
[897]
Ill 4 H e g io D em ea G e t a (Pa m p h i l a )
[898]
Ill 4 H e g ió n , D é m e a s, G e t a , ( P a n fila )
49 Démeas.
50 M ición, en este caso, naturalm ente.
[8 9 9 ]
D e. Hem?
H e. Mane; nondum audisti, Demea,
quod est grauissimum.
D e. An quid est etiam amplius?
H e . Vero amplius; nam hoc quidem femndum aliquo
[modost:
persuasit nox, amor, uinum, adulescentia; 470
humanumst. Vbi scit factum, ad matrem uirginis
uenit ipsus ultro lacrumans, orans, obsecrans,
fidem dans, iurans se illam ducturum domum.
Ignotumst, tacitumst, creditumst. Virgo ex eo
compressu grauida factast (mensis [hic] decumus
[est); 475
ili’ bonus uir nobis psaltriam, si dis placet,
parauit quicum uiuat, illam deserit.
D e. Pro certo tu istaec dicis?
H e. Mater uirginis
in mediost, ipsa uirgo, res ipsa, hic Geta
praeterea, ut captus [es]t seruolorum, non malus 480
neque iners; alit illas, solus omnem familiam
sustentat; hunc abduce, uinci, quaere rem.
G e . Immo hercle extorque, nisi ita factumst, Demea.
Postremo non negabit; coram ipsum cedo.
D e. Pudet; nec quid agam nec quid huic respondeam 485
scio.
(Pa. Intus.) Miseram me, differor doloribus!
luno Lucina, fer opem! Serua me, obsecro!
H e. Hem?
Numnam illa quaeso parturit?
Ge. Certe, Hegio.
H e. Em,
illaec fidem nunc uostram inplorat, Demea;
quod uos uis cogit, id uoluntate impetret. 490
Haec primum ut fiant deos quaeso ut uobis decet.
Sin aliter animus uoster est, ego, Demea,
summa ui defendam hanc atque illum mortuom.
Cognatus mihi erat; una a pueris paruolis
[900]
D é m e a s . ¿E h ?
H e g i ó n . Espera; todavía no has oído, Démeas, lo más grave.
D é m e a s . ¿E s q u e to d a v ía h a y algo m ás?
H e g i ó n . Claro que hay más. Pues esto es hasta cierto punto
tolerable: (470) lo impulsó la noche, el amor, el vino, la ju
ventud; es humano. Cuando se da cuenta de lo sucedido,
va a ver, por propia iniciativa, a la madre de la joven, llo
rando, rogando, suplicando, prometiendo, jurando que se
casaría con ella. Se le perdonó, se guardó silencio, se le cre
yó. (475) La doncella, como consecuencia de la violación,
quedó embarazada (hace casi diez meses); y ese buen hom
bre se procuró (¡alabados sean los dioses!) a una citarista
para vivir con ella, dejando abandonada a la otra.
D é m e a s . ¿Estás tú seguro de lo que dices?
H e g i ó n . Ahí tienes a tu disposición a la madre de la joven,
a la misma joven, la realidad misma; y también (señalándo
lo) a Geta (480) que, para ser un esclavo, no es malo ni tor
pe: él las alimenta, él solo sostiene a toda la familia; lléva
telo, encadénalo, interrógalo.
G e t a . Más aún, por Hércules, arráncame la verdad bajo tor
tura, si crees que no fue así, Démeas. En último extremo, él
no lo negará; tráemelo aquí a mi presencia.
D é m e a s . (Aparte.) (485) Estoy avergonzado y no sé qué ha
cer ni qué responderle.
P á n f il a . (Desde el interior de la casa.) ¡Pobre de mí, me mue
ro de dolor! ¡Juno Lucina51, auxilíame! ¡Sálvame, te lo su
plico!
H e g i ó n . ¿Eh? Dime, ¿es que está d a n d o a luz?
G e t a . Sí, Hegión.
H e g i ó n . ¡Ahí tienes, Démeas! Ella implora vuestra ayuda.
(490) Aquello a que os obliga la fuerza de la ley52, ¡ojalá lo
consiga por las buenas de vosotros! Lo que pido a los dio
ses, en primer lugar, es que todo se revuelva como os co
rresponde. Pero si es otra vuestra intención, yo, Démeas, la
defenderé con todas mis fuerzas a ella y al difunto. Pues era
[901]
sumus educ [a] ti; una semper militiae et domi 495
fuimus; paupertatem una pertulimus grauem.
Quapropter nitar, faciam, experiar, denique
animam relinquam potius quam illas deseram.
Quid mihi respondes?
D e. Fratrem conueniam, Hegio;
is quod mi de hac re dederit consilium id sequar. 499a
H e. Sed, Demea, hoc tu facito cum animo cogites: 500
quam uos facillime agitis, quam estis maxume
potentes, dites, fortunati, nobiles,
tam maxume uos aequo animo aequa noscere
oportet, si uos uoltis perhiberi probos.
D e. Redito; fient quae fieri aequomst omnia. 505
H e. Decet te facere. Geta, duc me intro ad Sostratam.
D e. N o n m e in d íc e n te h a e c fiu n t; u tin a m h ic sit
[modo
defunctum! Verum nimia illaec licentia
profecto euadet in aliquod magnum malum.
Ibo ac requiram fratrem ut in eum haec euomam. 510
III5 H e g io
[902]
pariente mío; juntos nos criamos desde niños; (495) juntos
estuvimos siempre en la guerra y en la paz; juntos soporta
mos una dura pobreza. Por consiguiente, me esforzaré, ac
tuaré, recurriré a la justicia, en fin, perderé la vida, antes
que abandonarlas. ¿Qué me contestas?
D é m e a s . Iré a ver a mi hermano, Hegión. (499a) Seguiré el
consejo que él me dé sobre este asunto53.
H e g i ó n . (500) Pero tú, Démeas, medita para tus adentros so
bre esto: cuanto más desahogadamente vivís, cuanto más
poderosos, ricos, afortunados, ilustres sois, tanto más obli
gados estáis a ser justos y conocer lo que es justo, si queréis
que se os tenga por personas honradas.
D é m e a s . (505) V uelve m á s ta rd e 54. Se h a rá to d o lo q u e en
ju sticia se d e b a hacer.
H e g i ó n . E s tu deber. Geta, acompáñame a casa de Sóstrata.
(H e g i ó n jy G e t a entran en casa de S ó s t r a t a .)
D é m e a s . Ya decía yo que sucedería esto. ¡Y ojalá todo haya
acabado aquí! Pero aquella excesiva permisividad desem
bocará55, sin duda, en alguna desgracia. (510) Voy a buscar
a mi hermano para vomitar sobre él todas estas malas noti
cias. (D é m e a s sale por la derecha.)
III5 H e g ió n
[903]
conueniam atque ut res gestast narrabo ordine;
si est facturus ut sit officium suom,
faciat; sin aliter de hac re est eius sententia, 515
respondeat mi, ut quid agam quam primum sciam.
IV 1 C t e s i p h o Syrvs
[904]
con Mición en el foro, si es que está allí, y a contarle lo su
cedido con todo detalle. Si realmente está dispuesto a cum
plir con su obligación, (515) que la cumpla; pero si es otra
su intención al repecto, que me lo diga para que yo sepa
cuanto antes a qué atenerme. (Salepor la derecha.)
IV 1 C t e s if ó n , S i r ó
[9 0 5]
Sy. Potest. 530
C t. Interdius; sed si hic pernocto, causae quid dicam,
[Syre?
Sy. Vah quam uellem etiam noctu amicis operam
[mos esset dari!
Quin tu otiosus esto; ego illius sensum pulchre
[calleo.
Quom feruit maxume, tam placidum quam
[ouem reddo.
C t. Quomodo?
Sy. Laudarier te audit lubenter; facio te apud illum .
[deum; 535
uirtutes narro.
C t. Meas?
Sy. Tuas; homini ilico lacrumae cadunt
quasi puero gaudio. Em tibi autem!
C t. Quidnamst?
Sy. Lupus in fabula.
C t. Pater est?
Sy. Ipsust.
C t. Syre, quid agimus?
Sy. Fuge modo intro; ego uidero.
C t. Siquid rogabit, nusquam tu me. Audistin?
Sy. Potin ut desinas?
IV 2 D e m e a C t e s ip h o Syrvs
[906]
Sir o . Sí , lo es.
C t e s if ó n . De día. Pero, si paso aquí la noche, ¿qué excusa
pondré, Siró?
Sir ó . ¡Oh, lo que me gustaría que existiese la costumbre de
hacer favores a los amigos también de noche! Pero tú esta
te tranquilo. Yo conozco a la perfección la forma de ser de
tu padre. Cuando más acalorado está, lo vuelvo más man
so que una oveja.
C t e s if ó n . ¿ C ó m o ?
S i r ó . (535) Le encanta que te elogien. Te presento a sus ojos
como un dios. Le narro tus hazañas.
C t e s if ó n . ¿Las mías?
Sir ó . Sí , las tuyas. Al hombre en el acto, como a un niño, se
le caen las lágrimas de alegría. (Viendo llegar a D é m e a s .)
Pero ¡ahí lo tienes!
C t e s if ó n . ¿Qué pasa?
Sir ó . Hablando del rey de Roma...
C t e s if ó n . ¿E s m i pad re?
Sir ó . En persona.
C t e s if ó n . Siró, ¿qué hacemos?
S i r ó . Huye a casa. Ya me las arreglaré yo.
C t e s if ó n . Si te pregunta, tú no me has57... ¿Has oído?
S i r ó . ¿Quieres dejarme en paz? (C t e s if ó n entra en casa de
Mición)58.
IV 2 D é m e a s , C t e s if ó n , S ir ó
57 «...visto».
58 Cfr. infra n. 60.
59 Frente a la unanim idad de los códices, Kauer-Lindsay escriben rure, lec
tura de Char. 180,18 Barwick. Pero sería el único ejemplo del ablativo con va
lor locativo, frente a los num erosos de ruri: cfr. Phorm. 250, 363, Hec. 215,
A d . 45, 95,401.
[9 07]
C t. Syre.
Sy . Q u id est?
C t. M e n q u aerit?
Sy. Verum.
C t. Perii.
Sy. Quin tu animo bono es.
D e. Quid hoc, malum, infelicitatis? Nequeo satis
[decernere;
nisi me credo huic esse natum rei, ferundis
[miseriis. 545
Primus sentio mala nostra, primus rescisco omnia,
primus porro obnuntio, aegre solus siquid fit fero.
Sy. Rideo hunc: primum ait se scire: is solus nescit
[omnia.
D e. Nunc redeo, si forte frater redierit uiso.
C t. Syre,
obsecro, uide ne ille huc prorsus se inruat.
Sy. Etiam taces? 550
Ego cauebo.
C t. Numquam hercle ego hodie istuc
[committam tibi;
nam me iam in cellam aliquam cum illa
[concludam; id tutissimumst.
Sy. Age, tamen ego hunc amouebo.
D e. Sed eccum sceleratum Syrum.
Sy. Non hercle hic quidem durare quisquam, si sic
[fit, potest
[908]
C t e s i f ó n , (Asomando la cabeza por la puerta de su casa60, en
bajo a Sir ó .) Siró.
S i r ó . ¿Qué pasa?
C t e s if ó n . ¿Me está buscando?
Sir ó . Sí .
C t e s if ó n . ¡Estoy p e rd id o !
SlRO. Anda, tranquilízate.
D é m e a s . (Sin advertir todavía lapresencia délos otros.) ¡Diablos!
¿Qué desgracia es ésta? No soy capaz de entenderlo. (545)
Lo que creo es que sólo he nacido para soportar desdichas.
Soy el primero en darme cuenta de nuestros males, el pri
mero en averiguarlo todo, el primero en comunicar las ma
las noticias; si algo sucede, soy el único que sufro.
Sir ó . Me hace gracia. Dice que es el primero en enterarse de
todo y es el único que no se entera de nada.
D é m e a s . (Igual.) Ahora vuelvo, para ver si por casualidad mi
hermano ya ha regresado.
C t e s if ó n . Siró, (550) por favor, impide que se cuele directa
mente en casa.
SlRO. ¿Quieres callarte? Ya me las apañaré yo.
C t e s if ó n . Bajo ningún concepto, por Hércules, voy a con
fiarte a ti la solución de este problema. Pues ahora mismo
me voy a encerrar con ella en alguna habitación: es lo más
seguro. (Cierra la puerta de la casa)bl.
SlRO. ¡De acuerdo! Pero de todos modos yo lo alejaré de aquí.
D é m e a s . (Viendo a Sir ó .) Pero ¡mira ahí al bribón de Siró!
S i r ó . (Fingiendo no ver a D é m e a s , a voz en grito.) ¡Por Hércu
les! Aquí, desde luego62, no hay quien pueda aguantar, si
60 E n realidad n o está claro si, conform e a la orden de Siró (cfr. v. 538), Cte
sifón entró en casa y ahora abre la puerta disim uladam ente para hablar con
Siró o sim plem ente, disim uló su posición acercándose a la puerta (cfr. Ma-
rouzeau, 1942-1949: III 146 n. 2) e incluso escondiéndose en el vestíbulo de
entrada (cfr. Duckworth, 1942: 82), y es desde esa posición desde la que habla
antes de entrar definitivamente en casa en 552. Dado que Démeas, que entra
por la derecha, n o ve ni a Siró ni a Ctesifón, que están delante de la casa de Mi-
ción, Barsby (1991: 170, com. a v. 543) deduce que la casa de M ición es la más
alejada de dicha entrada, es decir, está situada a la izquierda de los espectadores.
61 O entra definitivam ente en ella: cfr. n. 60.
62 Preferimos la lectura hic quidem transm itida por los códices y D o n ato a la
de hicqui iioltí^ni aun queriendo’) de Kauer-Lindsay, basada en N on. 285. Es
[909]
Scire equidem uolo quot mihi sint domini. Quae
[haec est miseria? 555
D e. Quid ille gannit? Quid uolt? Quid ais, bone uir?
[Est frater domi?
Sy. Quid, malum, «bone uir» mihi narras? Equidem
[perii.
D e. Quid tibist?
Sy. Rogitas? Ctesipho me pugnis miserum et istam
[psaltriam
usque occidit.
D e. Hem? Quid narras?
Sy. Em, uide ut discidit labrum.
D e. Quam ob rem?
Sy. Me inpulsore hanc emptam esse ait.
D e. N on tu eum rus hinc modo 560
produxe aibas?
Sy. Factum; uerum uenit post insaniens;
nil pepercit. Non puduisse uerberare hominem
[senem!
Quem ego modo puerum tantillum in manibus
[gestaui meis.
D e. Laudo. Ctesipho, patrissas; abi, uirum te iudico;
Sy. Laudas? Ne ille continebit posthac, si sapiet,
[manus. 565
D e. Fortiter!
Sy. Perquam, quia miseram mulierem et me
[seruolum,
qui referire non audebam, uicit. Hui, perfortiter!
D e. Non potuit melius. Idem quod ego sentit te esse
[huic rei caput.
Sed estne frater intus?
Sy. N o n est.
D e. Vbi illum inueniam cogito.
Sy. Scio ubi sit, uerum hodie numquam monstrabo.
D e. Hem? Quid ais?
Sy. Ita. 570
[910]
las cosas siguen así. (555) Quisiera yo saber cuántos amos
tengo. ¡Qué desgracia la mía!
D é m e a s . (Aparte.) ¿Qué refunfuña? ¿Qué quiere? (A S i r ó .)
Dime, buen hombre, ¿está mi hermano en casa?
S i r ó . ¿A qué diablos viene eso de «buen hombre»? Yo estoy
completamente perdido.
D é m e a s . ¿Qué te p asa?
S i r ó . ¿Me lo preguntas? Ctesifón, pobre de mí, casi nos ha
matado a puñetazos a mí y a la citarista.
D é m e a s . ¿E h? ¿ Q u é m e cu en ta s?
S i r ó . ¡Fíjate, mira cómo me ha partido el labio!
D é m e a s . (560) ¿Por qué?
S i r ó . Asegura que la id e a d e comprar a la ch ica fu e m ía.
D é m e a s . ¿N o decías q u e lo h a b ía s a c o m p a ñ a d o h a s ta la sali
d a de la ciu d ad ?
S i r ó . S í . Pero volvió luego hecho una furia. ¡No tuvo consi
deración con nada! ¡Mira que no haber tenido vergüenza
de pegarle a un viejo! ¡Ese niño (haciendo el gesto conespon-
diente) así de chiquitito al que hace dos días todavía llevaba
yo en mis brazos!
D é m e a s . Te felicito, Ctesifón, sales a tu padre. ¡Bravo! Te
considero un hombre.
S i r ó . (565) ¿Lo felicitas? (Con ironía,) ¡Bien va a controlar en
el futuro sus manos, si es listo!
D é m e a s . ¡Bravo por él!
S i r ó . Sí , muy bravo, por haber derrotado a una pobre mujer
y a un pobre esclavo como yo, que no se atrevía a devol
verle los golpes. ¡Oh, bravísimo!
D é m e a s . N o pudo hacerlo mejor. Piensa lo mismo que yo,
que tú eres el cabecilla de todo esto. Pero ¿está mi herma
no en casa?
S i r ó . N o , n o está.
D é m e a s . Me pregunto dónde podría encontrarlo.
Sir ó . (570) Sé dónde está, pero no te lo diré jamás.
D é m e a s . ¿Eh? ¿Qué dices?
Sir ó . Eso.
posible que uolt se haya introducido en el texto del manuscrito que utilizó N o
nio por influencia de quid uolt del v. 566.
fen]
D e. Dimminuetur tibi quidem iam cerebrum.
Sy. At nomen nescio
illius hominis, sed locum noui ubi sit.
D e. Dic ergo locum.
Sy. Nostin porticum apud macellum hanc deorsum?
D e. Quidni nouerim?
Sy.Praeterito hac recta platea sursum; ubi eo ueneris,
cliuos deorsum uorsum est; hac te praecipitato.
[Postea 575
est ad hanc manum sacellum; ibi angiportum
[propter est.
D e . Quodnam?
Sy. Illi[c] ubi etiam caprificus magna est.
De. Noui.
Sy. Hac pergito.
D e . Id quidem angiportum non est peruium.
Sy. Verum hercle. Vah!
Censen hominem me esse? Erraui; in porticum
[rursum redi;
sane hac multo propius ibis et m inor est erratio. 580
Scin Cratini huius ditis aedis?
D e. Scio.
Sy. Vbi eas praeterieris,
ad sinistram hac recta platea; ubi ad Dianae
[ueneris,
ito ad dextram; prius quam ad portam uenias,
[apud ipsum lacum
est pistrilla et exaduorsum fabrica; ibist.
D e. Quid ibi facit?
Sy. Lectulos in sole ilignis pedibus faciundos dedit. 585
[912]
D é m e a s . Te voy a romper ahora mismo la cabeza.
S i r ó . Pero es que no sé el nombre del dueño de la casa, aun
que sí sé el sitio donde está.
D é m e a s . D im e , p u e s, el sitio 63.
S i r ó . ¿Conoces el pórtico que hay junto al mercado, bajan
do por aquí?
D é m e a s . ¿ C ó m o n o lo v o y a co n o c e r?
S i r ó . Pásalo y sigue de frente, subiendo (señalando una direc
ción) por esta avenida; cuando llegues allí, (575) hay una
cuesta abajo; arrójate por ella; luego a esta mano (con elges
to correspondiente) hay una capilla; allí cerca hay un callejón.
D é m e a s . ¿C uál?
S i r ó . A llí d o n d e ta m b ié n h a y u n g ra n cab rah ig o .
D é m e a s . Lo conozco.
S i r ó . Sigue p o r él.
D é m e a s . Pero ese callejón no tiene salida.
S i r ó . Es cierto, por Hércules. ¡Oh! ¿No crees que estoy ton
to?64. Me he equivocado. Vuelve de nuevo al pórtico. (580)
Por aquí, sin duda, te queda mucho más cerca y tendrás
que dar menos vueltas. (Señalando una dirección.) ¿Conoces
la casa del rico Cratino?
D é m e a s . Sí, la conozco.
S i r ó . Cuando la pases, tuerce a la izquierda, siguiendo de
frente por esta avenida; cuando llegues al templo de Diana,
tuerce a la derecha; antes de llegar a la puerta de la ciudad,
junto a la laguna65 hay una pequeña panadería y enfrente
un taller: allí está.
D é m e a s . ¿Y qué hace allí?
S i r ó . (585) E n c a rg ó u n o s lechos... p a ra el sol... d e p a ta s de
encina.
[913]
D e. Vbi potetis uos: bene sane. Sed cesso ad eum
[pergere?
Sy. I sane; ego te exercebo hodie, u t dignus es,
[silicernium.
Aeschinus odiose cessat; prandium corrumpitur;
Ctesipho autem in amorest totus. Ego iam
[prospiciam m ihi;
nam iam abibo atque u num quicquid, quod
[quidem erit bellissimum, 590
carpam et cyathos sorbilans paullatim hunc
[producam diem.
IV 3 M i c i o H e g io
[914]
D ém ea s. Para emborracharos en ellos, ¿verdad? ¡Muy bien!
Pero ¿a qué espero para ir en su búsqueda? (Sale por la iz
quierda.)
S i r ó . (Solo.) S í, vete. Te voy a agotar yo^ a ti hoy, como te me
reces, vieja momia66. El pesado de Esquino se retrasa. La
comida se está estropeando. Ctesifón, mientras tanto, está
totalmente entregado al amor. Yo voy a preocuparme por
mí. (590) Me iré a casa y echaré mano de los manjares más
exquisitos que encuentre y, paladeando tranquilamente
unas copas de vino67, pasaré toda la jornada. (Entra en casa
de M i c i ó n .)
IV 3 M ic ió n , H e g ió n
66 Según nos explica D o n ato silicernium es propiam ente «la cena que se
ofrece a los dioses inanes» y aquí p o r m etonim ia se aplica al viejo Démeas.
67 El cyathos (de donde proviene nuestro térm ino ‘cazo’) era propiam ente
una pequeña vasija provista de asa, que servía para pasar el vino del cántaro a
la copa.
68 Las palabras de M ición parecen una velada alusión al caso de Luscio La
nuvino y Terencio.
t9I5]
H e. Bene facis:
nam et illi< c> anim um iam releuabis, quae
[dolore ac miseria
tabescit, et tuo officio fueris functus. Sed si aliter
[putas,
egomet narrabo quae mihi dixti.
Mi. Immo ego ibo.
H e. Bene facis.
Omnes, quibus res sunt minus secundae, mage
[sunt nescioquo m odo 605
suspiciosi; ad contumeliam omnia accipiunt
[magis;
propter suam inpotentiam se semper credunt
[claudier.
Quapropter te ipsum purgare ipsi coram
[placabilius est.
Mi. Et recte et uerum dicis.
H e. Sequere me ergo hac intro.
Mi. Maxume.
IV 4 A e s c h in v s
[916]
H e g i ó n . Muchas gracias, pues a ella69, que se consume de
dolor y pena, le levantarás el ánimo, y, al mismo tiempo,
cumplirás con tu deber. Pero, si no te parece bien, yo mis
mo le contaré lo que me dijiste.
M i c i ó n . N o , iré yo.
H e g i ó n . Muchas gracias. (605) Todas las personas que se en
cuentran en una situación menos favorecida son en cierta
medida más desconfiadas; tienden más a interpretar todo
como una ofensa; a causa de su débil posición siempre se
sienten atropellados. Por consiguiente, siempre será más
efectivo para calmarla que le pidas disculpas tú mismo cara
a cara.
M i c i ó n . Tienes razón y es cierto lo que dices.
H e g i ó n . Sígueme, pues, adentro.
M i c i ó n . Con mucho gusto. (Entran en casa de S ó s t r a t a .)
IV 4 E s q u in o
[917]
Nam ut hinc forte ad obstetricem erat missa,
[ubi uidi, ilico
accedo, rogito Pamphila quid agat, iam partus
[adsiet,
eon obstetricem accersat. Illa exclamat: «Abi, abi
[iam, Aeschine, 620
satis diu dedisti uerba, sat adhuc tua nos
[frustratast fides.»
«Hem? Quid istuc, obsecro», inquam «est?»
[«Valeas, habeas illam quae placet.»
Sensi ilico id illas suspicari, sed me reprehendi.
[tamen
nequid de fratre garrulae illi dicerem ac fieret
[palam. ■
Nunc quid faciam? Dicam fratris esse hanc?
[Quod minimest opus 625
usquam ecferri. Ac mitto: fieri potis est ut nequa
[exeat;
ipsum id metuo ut credant. Tot concurrunt ueri
[similia:
egomet rapui ipse, egomet solui argentum, ad
[me abductast domum.
Haec adeo mea culpa fateor fieri: non me hanc
[rem patri,
utut erat gesta, indicasse! Exorassem ut eam
[ducerem. 630
Cessatum usque adhuc est; iam porro, Aeschine,
[expergiscere!
Nunc hoc primumst: ad illas ibo ut purgem me;
[accedam ad fores.
Perii! Horresco semper ubi pultare hasce occipio
[miser.
Heus, heus! Aeschinus ego sum; aperite aliquis
[actutum ostium.
Prodit nescioquis; concedam huc.
[918]
casualmente la habían enviado a buscar a la comadrona y
yo, al verla, en el acto me acerco a ella; le pregunto cómo
está Pánfila, si es inminente el parto, (620) si es por eso por
lo que va a buscar a la comadrona. Ella se pone a gritar:
«Vete, vete a paseo, Esquino. Bastante tiempo nos has to
mado el pelo; bastante nos han engañado ya tus promesas».
«¿Eh? ¿Qué significa eso, por favor?», le digo. «Adiós, quéda
te con la que te gusta.» Me di cuenta en el acto de lo que
sospechaban; pero, sin embargo, logré contenerme para no
decirle a esa cotorra nada de mi hermano y así evitar que se
divulgase el asunto. (625) ¿Ahora qué puedo hacer? ¿Decir
que la citarista es de mi hermano? Esto no conviene que se
divulgue bajo ningún concepto. Pero dejemos eso. Es posi
ble que nunca salga a relucir por ninguna parte72. Precisa
mente lo que me temo es que no me crean. Pues, itantas
son las coincidencias que se dan! Yo mismo fui quien la
raptó, yo mismo quien pagó el dinero, fue a mi casa adon
de la llevaron. Reconozco que todo esto ocurre precisa
mente por mi culpa. ¡Mira que no habérselo revelado todo
a mi padre, (630) comoquiera que haya sido! Hubiera con
seguido su permiso para casarme con ella. Hasta ahora no
he hecho más que perder el tiempo. ¡Despierta de una vez,
Esquino! Ahora lo primero que voy a hacer es ir a casa de
ellas a disculparme. Me acercaré a su puerta. ¡Estoy perdi
do! Me estremezco cada vez que me dispongo a llamar.
(Llamando.) ¡Eh, eh! Soyyo, Esquino. Que me abra alguien
pronto la puerta. (635) Alguien sale. Me retiraré a este lado.
[919]
IV 5 M i c i o A e s c h in v s
[920]
M ic ió n , E s q u in o
[922]
M i c i ó n . É l h a v e n id o p a ra llevársela c o n sig o , p u e s vive e n
M ile to 74.
E s q u i n o . ¿Eh? ¿Para llevarse consigo a la joven?
M i c i ó n . (655) Sí, así es.
E s q u i n o . ¿A Mileto, has dicho? ¿Tan lejos?
M i c i ó n . Sí.
E s q u i n o . (Aparte.) M e d esm a y o . (A M i c i ó n .) ¿Y ellas qué
dicen?
M i c i ó n . ¿Qué quieres que digan? Nada, naturalmente. La
madre ha inventado la historia de que su hija ha tenido un
niño de otro hombre, no sé quién, pero no dice su nom
bre; pretende que ese hombre tiene más derechos, que no
procede dársela a mi amigo.
E s q u i n o . (660) ¡Oye! ¿Entonces no te parecen justas sus
pretensiones?75.
M i c i ó n . No.
E s q u i n o . ¿Cómo que no? ¿Es que se la va a llevar de aquí,
padre?
M i c i ó n . ¿Por qué no iba a llevársela?
E s q u i n o . Habéis obrado, padre, cruel y despiadadamente e,
incluso, para ser sinceros, innoblemente.
M i c i ó n . (665) ¿Por q u é razón?
E s q u i n o . ¿Me lo preguntas? ¿En qué estado de ánimo creéis
que estará el desgraciado que tuvo primero relaciones con
ella, y que a lo mejor la sigue amando locamente, el desdi
chado, cuando vea que se la arrebatan delante de sus nari
ces y se la quitan de su vista? ¡Es una canallada, padre!
M i c i ó n . (670) ¿Por qué motivo? ¿Quién pidió su mano?
¿Quién se la concedió? ¿Cuándo se casó con él? ¿Quién
dio su consentimiento a esta unión? ¿Por qué tuvo relacio
nes con una extraña?
E s q u i n o . ¿E s que tenía que quedarse sentada en su casa una
mujer ya mayorcita, esperando a que viniera de allá su pa-
fe 23]
illim ueniret exspectantem? Haec, mi pater,
te dicere aequom fuit et id defendere. 675
Mi. Ridiculum! Aduorsumne illum causam dicerem
quoi ueneram aduocatus? Sed quid ista, Aeschine,
nostra? Aut quid nobis cum illis? Abeamus.
[Quid est?
Quid lacrumas?
Ae . Pater, obsecro, ausculta.
Mi. Aeschine, audiui omnia
et scio; nam te amo, quo mage quae agis curae
[sunt mihi. 680
Ae . Ita uelim me promerentem ames dum uiuas, mi
[pater,'
ut me hoc delictum admisisse in me, id mihi
[uehementer dolet
et me tui pudet.
Mi. Credo hercle, nam ingenium noui tuom
liberale; sed uereor ne indiligens nimium sies.
In qua ciuitate tandem te arbitrare uiuere 685
Virginem uitiasti quam te non ius fuerat tangere.
Iam id peccatum primum sane magnum, at
[humanum tamen;
fecere alii saepe item boni. At postquam id
[euenit, cedo,
numquid circumspexti? Aut numquid tute
[prospexti tibi
quid fieret, qua fieret? Si te mi ipsum puduit
[proloqui, 690
qua resciscerem? Haec dum dubitas, menses
[abierunt decem.
Prodidisti te et illam miseram et gnatum, quod
[quidem in te fuit.
Quid? Credebas dormienti haec tibi confecturos
[deos?
Et illam sine tua opera in cubiculum iri
[deductum domum?
Nolim ceterarum rerum te socordem eodem
[modo. 695
Bono animo es, duces uxorem.
[924]
riente? Este punto de vista, padre mío, (675) es el que tu de
biste sostener y debiste defender.
M i c i ó n . ¡Qué gracioso! ¿Tenía que haber sostenido una opi
nión contraria a los intereses de ja persona que había veni
do a asesorar? Pero a nosotros, Ésquino, ¿qué nos importa
todo esto, o qué tenemos que ver con esa gente? (Viendo
lloruK d E s q u i n o .) ¿Qué pasa? ¿Por qué lloras?
E s q u i n o . Padre, por favor, escúchame.
M i c i ó n . Ésquino, lo he oído todo (680) y lo sé todo. Pues te
quiero, y por ello me preocupa mucho todo lo que haces.
É s q u i n o . Tan cierto como que deseo merecer que me quie
ras, mientras vivas, padre mío, es que me pesa de todo co
razón haber cometido esta falta y me da vergüenza de estar
delante de ti.
M i c i ó n . L o creo, por Hércules, pues conozco tu nobleza de
carácter; pero temo que seas excesivamente indolente.
(685) ¿En qué país, di, crees tú que vives? Has violado a
una joven, a la que no tenías derecho a tocar. Por de pron
to ésa ya es una primera falta, grave, sin duda, pero hum a
na; a menudo la han cometido otros, que eran tan buenas
personas como tú. Pero, después de sucedido esto, dime,
¿te has molestado en analizar las circunstancias o te has pa
rado a reflexionar en tu propio interés (690) sobre lo que
había que hacer y cómo había que hacerlo? Si te daba ver
güenza de contármelo tú, ¿cómo iba yo a enterarme?
Mientras dudas, han transcurrido diez meses. Te has trai
cionado a ti mismo, a esa pobre y a tu hijo, en lo que de
pendía de ti. ¿Qué? ¿Creías que los dioses te resolverían el
problema, mientras dormías y que, sin tu colaboración, al
guien te la iba a llevar a casa, a tu alcoba? (695) No quisie
ra que fueras tan indolente para todo lo demás. Estate tran
quilo. Te casarás con ella.
[92-5]
Ae . Hem ?
Mi. Bono animo es inquam.
Ae . Pater,
obsecro, nunc ludis tu me?
Mi. Ego te? Quam ob rem?
Ae . Nescio;
quia tam misere hoc esse cupio uerum, eo uereor
[magis.
Mi. Abi domum ac deos conprecare ut uxorem
[accersas; abi.
Ae . Quid? Iam uxorem?
Mi. Iam.
Ae . Iam?
Mi. Iam quantum potest.
Ae. Di me, pater, 700
omnes oderint ni mage te quam oculos nunc
[ego amo meos.
Mi. Quid? Quam illam?
Ae . Aeque.
Mi. Perbenigne.
Ae . Quid? Ille ubist Milesius?
Mi. Periit, abiit, nauem escendit. Sed quor cessas?
Ae . . Abi, pater,
tu potius deos conprecare; nam tibi eos certo scio,
quo uir melior multo es quam ego,
[obtemperaturos magis. 705
Mi. Ego eo intro ut quae opus sunt parentur; tu fac
[ut dixi, si sapis.
Ae . Quid hoc est negoti? Hoc est patrem esse aut
[hoc est filium esse?
Si frater aut sodalis esset, qui mage morem gereret?
Hic non amandus, hicine non gestandus in
[sinust? Hem?
Itaque adeo magnam mi iniicit sua commoditate
[curam 710
ne inprudens forte faciam quod nolit; sciens
[cauebo.
Sed cesso ire intro, ne morae meis nuptiis
[egomet siem?
[926]
E s q u i n o . (Reanimado.) ¿Eh?
M i c i ó n . Estate tranquilo, te digo.
E s q u i n o . Padre, por favor, ¿te estás riendo ahora de mí?
M i c i ó n . ¿Riéndome de ti? ¿Por qué motivo?
E s q u i n o . N o lo sé. Como deseo locamente que sea cierto lo
que dices, por eso tengo tanto miedo.
M i c i ó n . Vete a casa e implora la ayuda de los dioses, para ir
a buscar a tu esposa. Vete.
E s q u i n o . (700) ¿Cómo? ¿A buscarla ya?
M i c i ó n . Ya.
E s q u i n o . ¿Ya?
M i c i ó n . Ya, lo antes p o sib le .
E s q u i n o . Que los dioses todos, padre, me confundan si yo
no te quiero más que a mis propios ojos76.
M i c i ó n . ¿Qué? ¿M ás que a ella?
E s q u i n o . Igual.
M i c i ó n . Eres muy amable.
E s q u i n o . ¿Y dónde está tu amigo de Mileto?
M i c i ó n . Se e sfu m ó ; se m a rc h ó , se e m b a rc ó . P ero ¿a q u é es
peras?
E s q u i n o . Ve tú, padre: es mejor que seas tú el que implore
la ayuda de los dioses, pues estoy seguro de que ellos, (705)
como eres una persona mucho mejor que yo, atenderán
más gustosamente tus súplicas.
M i c i ó n . Yo e n tro p a ra h a c e r p re p a ra r to d o lo n ec e sa rio . Tú
h a z lo q u e te dije, si eres sen sa to . (Entra en casa.)
E s q u i n o . (Solo.) ¿Qué pasa aquí? ¿En esto consiste ser padre
o en esto consiste ser hijo? Si fuera un hermano o un ami
go, ¿qué más podría hacer para agradarme? ¿No he de que
rerlo, no he de llevarlo en el corazón? ¿Eh? (710) Precisa
mente con su bondad me infunde una grave preocupa
ción: la de no hacer, ni aun inconscientemente, algo que le
disguste. Pondré todo mi cuidado en evitarlo. Pero ¿por
qué no entro de una vez para evitar que la boda se retrase
por mi culpa? (Entra en su casa.)
76 Expresión proverbial: cfr. Plaut. miles 984; Catul. 3, 5: (passer) quem plus
illa suis oculis amabat.
[927]
IV 6 D em ea
IV 7 M ic io D em ea
[928]
D ém eas
IV 7 M ic ió n , D ém eas
t929]
D e. Ah, stulte! Tu de psaltria me somnias
agere; hoc peccatum in uirginemst ciuem.
Mi. Scio. 725
D e. O ho, scis et patere?
Mi. Quidni patiar?
D e. Dic mihi,
non clamas? N on insanis?
Mi. Non; malim quidem...
D e. Puer natust.
Mi. Di bene uortant!
D e. Virgo nil habet.
Mi. Audiui.
D e. E t ducenda indotatast.
Mi. Scilicet.
D e. Q uid n unc fiiturumst?
Mi. Id enim quod res ipsa fert: 730
illinc huc transferetur uirgo.
D e. O Iuppiter,
istocin pacto oportet?
Mi. Quid faciam amplius?
D e. Quid facias? Si non ipsa re tibi istuc dolet,
simulare certe est hominis.
Mi. Quin iam uirginem
despondi; res compositast; fiunt nuptiae; 735
dempsi metum omnem: haec mage sunt hominis.
D e. Ceterum
placet tibi factum, Micio?
Mi. Non, si queam
mutare. Nunc quom non queo, animo aequo fero.
Ita uitast hominum quasi quom ludas tesseris;
si illud quod maxume opus est iactu non cadit, 740
illud quod cecidit forte, id arte ut corrigas.
D e. Corrector! Nemp’ tua arte uiginti minae
pro psaltria periere; quae quantum potest
aliquo abiciundast, si non pretio at gratiis.
[930]
D é m e a s . ¡Ah, tonto! Tú te imaginas que me refiero a la cita
rista: (725) la víctima de esta tropelía ha sido una ciuda
dana.
M ic ió n . L o sé.
D ém ea s. ¡Atiza! ¿Lo sabes y lo consientes?
M ic ió n . ¿Por qué no había de consentirlo?
D ém eas. Dime, ¿no chillas, no te vuelves loco?
M ic ió n . No. Preferiría, desde luego...80
D ém eas. Tuvo u n n iñ o .
M ic ió n . L os dioses lo b e n d ig a n .
D ém eas. La joven no tiene nada...
M ic ió n . L o h e o íd o .
D ém eas. ...y él h a d e casarse c o n ella sin d o te .
M ic ió n . Naturalmente.
D ém ea s. (730) ¿Y ahora qué va a ocurrir?
M ic ió n . L o que requiere la situación. Se trasladará a la joven
de su casa a la nuestra.
D é m e a s . iOh, Júpiter! ¿Es así como hay que actuar?
M i c i ó n . ¿ Q u é m ás p u e d o h acer?
D é m e a s . ¿Que qué puedes hacer? Si de verdad no te duele
su conducta, fingirlo al menos es propio de un hombre.
M i c i ó n . Pero si ya he pedido la mano de la novia; (735) el
asunto está arreglado; se celebra la boda. Les he quitado
todo el miedo. Esto sí que es propio de un hombre.
D é m e a s . En definitiva, ¿te parece bien lo sucedido, Mición?
M i c i ó n . N o , si pudiera cambiarlo. Pero, como no puedo, lo
llevo con serenidad. La vida del hombre se parece al juego
de dados81. (740) Si no te sale la jugada que mejor te con
viene, la que te salió por azar, has de corregirla con habi
lidad.
D é m e a s . ¡Buen corrector estás hecho! Naturalmente con tu
habilidad ya se han perdido las veinte minas pagadas por la
citarista, de la que hay que deshacerse lo antes posible, ven
diéndola o, si no es posible, regalándola.
[931]
Mi. Ñeque est ñeque illam sane studeo uendere. 745
De. Quid igitur facies?
Mi. Domi erit.
D e. Pro diuom fidem!
Meretrix et materfamilias una in domo?
Mi. Quor non?
D e. Sanum te credis esse?
Mi. Equidem arbitror.
De. Ita me di ament, ut uideo tuam ego ineptiam,
facturum credo ut habeas quicum cantites. 750
Mi. Quor non?
D e. Et noua nupta eadem haec discet?
Mi. Scilicet.
D e. T u inter eas restim ductans saltabis?
Mi. Probe.
D e. Probe?
Mi. Et tu nobiscum una, si opus sit.
De. Ei mihi!
Non te haec pudent?
Mi. Iam uero omitte, Demea,
tuam istanc iracundiam atque ita uti decet 755
hilarum ac lubentem fac te gnati in nuptiis.
Ego hos conuenio, post huc redeo.
D e. O Iuppiter,
hancin uitam! Hoscin mores! Hanc dementiam!
Vxor sine dote ueniet; intus psaltriast;
domus sumptuosa; adulescens luxu perditus; 760
senex delirans. Ipsa si cupiat Salus,
seruare prorsus non potest hanc familiam.
[932]
M i c i ó n . (745) Ni hay que deshacerse de ella ni, desde luego,
tengo ninguna intención de venderla.
D é m e a s . Y, en to n c e s, ¿q u é vas a h acer?
M i c i ó n . Se quedará en casa.
D é m e a s . ¡Oh, Santo Cielo! ¡Una cortesana y una madre de
familia juntas en la misma casa!
M ic ió n .¿Por qué no?
D ém ea s. ¿Crees que estás bien de la cabeza?
M ic ió n .Creo que sí.
D ém eas. Te juro por los dioses que, al ver tu estupidez, (750)
creo que lo que pretendes es tener quien acompañe tus
cánticos.
M ic ió n . ¿Por q u é n o ?
D ém ea s. ¿Y la novia también aprenderá eso mismo?
M ic ió n . N a tu ra lm e n te .
D ém ea s. ¿Y tú bailarás entre ellas, dándole a la cuerda?82.
M ic ió n . Exactamente.
D ém ea s. ¿Exactamente?
M ic ió n . Y tú también con nosotros, si fuera necesario.
D ém ea s. ¡Ay de mí! ¿No te da vergüenza de todo esto?
M ic ió n . Deja ya de una vez, Démeas, (755) esa cólera tuya y
ponte alegre y contento, como debe ser, con motivo de la
boda de tu hijo. Yo voy a hablar con esta gente (señala
la casa de S ó s t r a t a ); después vuelvo aquí. (Entra en casa de
SÓSTRATA.)
D é m e a s . (Solo.) ¡Oh, Júpiter! ¡Qué vida ésta! ¡Qué costum
bres éstas! ¡Qué locura ésta! La esposa no aportará dote;
dentro está la citarista; (760) el ritmo de vida fastuoso; el jo
ven perdido por el vicio; el viejo tonto de remate. Aunque
la propia Salvación lo desease, le resultaría totalmente im
posible salvar a esta familia.
82 N o está claro de qué tipo de danza se trata. Pero probablem ente hemos
de imaginar un tipo de danza en que las bailarinas se m ovían agarradas a una
cuerda, siguiendo el ritm o m arcado por quien dirigía el baile, sujetando un ex
trem o de la misma.
[933]
V 1 S y rv s D em ea
[934]
V I S ir o , D é m e a s
t935l
V 2 D ro m o S y rv s D em ea
V 3 M ic io D em ea
[936]
V2 D rom ón , S ir o , D é m e a s
V 3 M ic ió n , D ém eas
[937]
D e. Ei mihi! Quid faciam? Quid agam? Quid
[clamem aut querar?
O caelum, o terra, o maria Neptuni!
Mi. Em tibi! 790
Resciuit omnem rem; id nunc clamat. Ilicet;
paratae lites; succurrendumst.
D e. Eccum adest
com m unis corruptela nostrum liberum.
Mi. Tandem reprime iracundiam atque ad te redi.
D e. Repressi, redii; mitto maledicta omnia; 795
rem ipsam putemus. Dictum hoc inter nos fuit
(ex te adeo ortumst) ne tu curares meum
neue ego tuom? Responde,
Mi. Factumst, non nego.
D e. Q u o r n unc apud te potat? Q u o r recipis meum?
Quor emis amicam, Micio? Numqui minus 800
mihi idem ius aequomst esse? Quid mecumst tibi?
Quando ego tuom non curo, ne cura meum.
Mi. Non aequom dicis.
D e. Non?
M i. Nam uetus uerbum hoc quidemst,
communia esse amicorum inter se omnia.
D e. Facete! Nunc demum istaec nata oratiost? 805
Mi. Ausculta paucis nisi molestumst, Demea.
Principio, si id te m ordet, sum ptum filii
quem faciunt, quaeso, hoc facito tecum cogites:
[938]
D ém eas. (Saliendo de casa de M i c i ó n .) ¡Ay de mí! ¿Qué pue
do hacer? ¿Qué debo hacer? ¿Qué gritos daré o qué la
mentos emitiré? (790) ¡Oh, cielo! ¡Oh, tierra! ¡Oh, mares
de Neptuno!
M i c i ó n . (Aparte.) ¡Ahí lo tienes! Se ha enterado de todo y
por eso grita ahora. No hay nada que hacer; pleito a la vis
ta; hay que ir al ataque.
D é m e a s . (Viendo a M i c i ó n .) Ahí está la común perdición de
nuestros hijos.
M i c i ó n . Refrena de una vez tu cólera y vuelve en ti.
D é m e a s . (795) Ya la he refrenado, ya he vuelto; dejo a un
lado todos los insultos; examinemos los hechos en sí. ¿No
convinimos los dos (la idea partió precisamente de ti) que tú
no te preocuparías88 de mi hijo ni yo del tuyo? Contesta.
M i c i ó n . E s c ie rto , n o lo n ie g o .
D é m e a s . ¿Y ahora por qué bebe
en tu casa? ¿Por qué acoges
en tu casa al mío? (800) ¿Por qué le compras una amiga,
Mición? ¿Acaso no es justo que yo tenga los mismos dere
chos que tú? ¿Por qué tienes que meterte en mis cosas?
Puesto que yo no me preocupo del tuyo, no te preocupes
tú del mío.
M i c i ó n . N o es ju s to lo q u e d ice s.
D ém ea s. ¿N o?
M i c i ó n . Pues hay un antiguo proverbio que dice que «entre
amigos todo es común»89.
D é m e a s . (805) ¡Qué agudo! ¿Ahora mismo se te acaba de
ocurrir ese refrán?
M i c i ó n . Escúchame un momento, si no te importa, Démeas.
En primer lugar, si lo que te corroe las entrañas es el gasto
que hacen tus hijos, procura, por favor, reflexionar para tus
po r ejemplo, 638), pero en este caso, por la razón que sea, se refiere al ruido
que produce Dém eas al salir de casa de M ición. Probablem ente T erencio está
traduciendo la expresión griega την θύραν π έ π λ η χ ε , que plantea el mismo
problem a: cfr., sobre la cuestión, G om m e y Sandbach (1973: 574 y 745).
88 Cfr. 129 ss. y 436 ss.
89 Gr. κ ο ινά τ ά των φίλων, proverbio repetidam ente citado, que D onato
adscribe a los pitagóricos. El escoliasta de Platón (Phaedr. 279c) señala expre
samente que el proverbio se encontraba en los Adelphoe de M enandro.
[939]
tu illos duo olim pro re tolerabas tua,
quod satis putabas tua bona ambobus fore, 810
et me tum uxorem credidisti scilicet
ducturum. Eandem illam rationem antiquam optine:
conserua, quaere, parce, fac quam plurumum
illis relinquas, gloriam tu istam optine.
Mea, quae praeter spem euenere, utantur sine. 815
De summa nil decedet; quod hinc accesserit
id de lucro putato esse omne. Haec si uoles
in animo uere cogitare, Demea,
et mihi et tibi et illis dempseris molestiam.
D e. Mitto rem; consuetudinem amborum...
Mi. Mane, 820
scio; istuc ibam. Multa in homine, Demea,
signa insunt ex quibus coniectura facile fit,
duo quom idem faciunt saepe, ut possis dicere:,
«Hoc licet inpune facere huic, illi non licet»,
non quo dissimilis res sit sed quo is qui facit. 825
Quae ego inesse illis uideo, ut confidam fore
ita ut uolumus. Video [eos] sapere, intellegere,
[in loco
uereri, inter se amare; scire est liberum
ingenium atque animum; quouis illos tu die
redducas. At enim metuas ne ab re sint tamen 830
omissiores paullo. O noster Demea,
ad omnia alia aetate sapimus rectius;
solum unum hoc uitium adfert senectus
[hominibus;
adtentiores sumus ad rem omnes quam sat est;
quod illos sat aetas acuet.
D e. Ne nimium modo 835
bonae tuae istae nos rationes, Micio,
et tuos iste animus aequos subuortat.
Mi. Tace;
non fiet. Mitte iam istaec; da te hodie mihi;
exporge frontem.
D e. Scilicet ita tempus fert;
faciundumst. Ceterum ego rus cras cum filio 840
cum primo luci ibo hinc...
[940]
adentros sobre lo siguiente: tú los sostenías antes a los dos
en función de tus posibilidades, (810) porque considerabas
que tus bienes serían suficientes para ambos y entonces tú
creías naturalmente que yo me casaría; sigue echándote las
mismas cuentas de entonces: guarda, gana, ahorra, procura
dejarles lo más posible; conserva ese título de gloria; (815) de
mis bienes, que les han llovido del cielo sin esperarlos, déja
los que disfruten; tu capital no se verá mermado; lo que de
mi parte llegue, considéralo pura ganancia. Si quieres refle
xionar sobre esto para tus adentros, nos ahorrarás molestias
no sólo a mí sino a ti y también a ellos.
D é m e a s . (820) Dejo el tema del dinero; pero la conducta de
uno y otro...
M i c i ó n . Espera. Ya sé, a eso iba. En el hombre pueden apre
ciarse muchos indicios, de los que es fácil sacar conclusio
nes, de manera que, ante dos personas que hacen lo mismo,
a menudo puedes decir: «Este puede permitirse el lujo de
hacer tal cosa impunemente; aquel otro no puede.» (825)
Y no porque sea distinto el hecho en sí, sino porque lo es
la persona que lo hace. Y estos indicios los veo yo en ellos,
para confiar en que serán tal como queremos: veo que son
sensatos, juiciosos, respetuosos cuando es necesario, que se
quieren el uno al otro; es posible reconocer su nobleza de ca-
« rácter y de sentimientos; el día que quieras (830) los puedes
devolver al buen camino. Evidentemente podrías temer que
sean, de todas formas, un poco despreocupados por el dine
ro. ¡Oh, querido Démeas! Para todo lo demás con la edad
nos volvemos más juiciosos; éste es el único y exclusivo de
fecto que la vejez aporta a las personas, que nos hacemos to
dos más apegados al dinero de lo necesario. (835) Este inte
rés se lo agudizará suficientemente la edad.
D é m e a s . ¡Ojalá esas razones tuyas inmensamente buenas,
Mición, y esa serenidad tuya no den al traste con todos no
sotros!
M i c i ó n . Calla. No sucederá tal cosa. Olvídate ya de eso. De
posita hoy en mí tu confianza. Desarruga esa frente.
D é m e a s . Naturalmente así lo exigen las circunstancias; (840)
hay que hacerlo. Pero yo mañana, al despuntar el sol, me
marcharé con mi hijo al campo...
[941]
Mi. De nocte censeo;
hodie m odo hilarum te face.
D e. ...et is ta m p sa ltria m
u n a illu c m e c u m h in c ab stra h am .
Mi. Pugnaueris;
eo pacto prorsum illi adligaris filium.
Modo facito ut illam serues.
D e. Ego istuc uidero, 845
atque ibi fauillae plena, fumi ac pollinis
coquendo sit faxo et molendo; praeter haec
meridie ipso faciam ut stipulam colligat;
tam excoctam reddam atque atram quam carbost.
Mi. Placet;
nunc mihi uidere sapere. Atque equidem filium 850
tum, etiam si nolit, cogam ut cum illa una cubet.
D e. D erid es? F o rtu n a tu ’s q u i isto a n im o sies.
Ego sentio...
Mi. Ah! Pergisne?
D e. Iam iam desino.
Μι. I ergo intro, et quoi reist ei rei [hilarum] hunc
[su m a m u s d ie m .
V 4 D em ea
ii
[942 -]
M . Y aun en plena noche, me parece bien; pero hoy al
ic ió n
menos alegra esa cara.
D é m e a s . ...y a rra s tra ré c o n m i g o a e sa c ita rista .
M i c i ó n . ¡Habrás dado el golpe! Así sí que encadenarás
defi
nitivamente a tu hijo al campo. (845) Sólo tienes que pro
curar retenerla allí.
D é m e a s . D e e s o m e e n c a rg a ré y o y h a ré q u e a n d e s ie m p r e
c u b ie r ta d e c e n iz a , h u m o y h a r in a a f u e rz a d e c o c i n a r y
m o le r ; y, a d e m á s d e e s to , e n p l e n o m e d i o d ía , la o b lig a r é a
re c o g e r e sp ig a s ; la p o n d r é m á s to s ta d a y m á s n e g ra q u e el
carb ó n .
M i c i ó n . Me parece bien. (850) Ahora sí que me pareces jui
cioso. (Con ironía.) Y yo en tu lugar a tu hijo, aunque no
quisiera, lo obligaría a acostarse con ella.
D é m e a s . ¿Te burlas? Dichoso tú por tener ese carácter. Pero
yo opino...
M i c i ó n . ¡Oh! ¿Sigues?
D é m e a s . Ya, ya lo d e jo .
M i c i ó n . Entra, pues, en casa y dediquemos este día al fin
que está destinado. ( M i c i ó n entra en su casa)90.
V4 D ém eas
[943]
facilitate nil esse homini melius neque clementia.
Id esse uerum ex me atque ex fratre quoiuis
[facilest noscere.
IIP suam semper egit uitam in otio, in conuiuiis,
clemens, placidus, nulli laedere os, adridere
[omnibus;
sibi uixit, sibi sumptum fecit; omnes bene
[dicunt, amant. 865
Ego ille agrestis, saeuos, tristis, parcus, truculentus,
[tenax
duxi uxorem; quam ibi miseriam uidi! Nati filii:
alia cura. Heia autem! Dum studeo illis ut quam
[plurumum
facerem, contriui in quaerundo uitam atque
[aetatem meam;
nunc exacta aetate hoc fructi pro labore ab eis fero: 870
odium; ille alter sine labore patria potitur
[commoda.
Illum amant, me fugitant; illi credunt consilia 41
[omnia,
illum diligunt, apud illum sunt ambo, ego
[desertus sum;
illum ut uiuat optant, meam autem mortem
[exspectant scilicet.
Ita eos meo labore eductos maxumo hic fecit suos 875
paullo sumptu; miseriam omnem ego capio, hic
[potitur gaudia.
Age, age, nunciam experiamur contra ecquid ego
[possiem
blande dicere aut benigne facere, quando hoc
[prouocat.
Ego quoque a meis me amari et magni pendi
[postulo;
si id fit dando atque obsequendo, non posteriores
[feram. 880
Deerit; id mea minime refert qui sum natu
[maxumus.
Í944]
carrera, la abandono. ¿Por qué motivo? He descubierto por
experiencia que para el hombre no hay mejores virtudes
que la tolerancia y la amabilidad. De que esto es cierto,
cualquiera puede darse cuenta por mí y por mi hermano.
El siempre ha pasado su vida en la indolencia y en convi
tes, amable, apacible, sin ofender a nadie en su cara, son
riendo a todo el mundo. (865) H a vivido a su antojo, gas
tado a su antojo: todo el m undo habla bien de él, lo quie
re. Yo, paleto, violento, malhumorado, tacaño, gruñón,
testarudo, me casé. ¡Qué desgraciado fui en el matrimonio!
Tuve hijos: nueva preocupación. ¡Vaya por Dios! Mientras
me afano en ganar lo más posible para ellos, gasté en el em
peño mi vida y mis años. (870) Ahora, al final de mi vida,
ésta es la recompensa que obtengo de ellos por mi esfuer
zo: el odio. El otro, en cambio, sin esfuerzo, disfruta de las
ventajas de ser padre. A él lo quieren, a mí me rehúyen; a
él le confían todos sus proyectos, a él lo aman, en su casa
están los dos; yo estoy abandonado; a él le desean larga
vida, a mí, en cambio, esperan con ansiedad verme muer
to, evidentemente. (875) Así, unos hijos que yo crié con
unos esfuerzos supremos, él los ha hecho suyos con unos
gastos insignificantes. Todos los disgustos los cosecho yo,
él se lleva las alegrías. ¡Está bien, está bien! Probemos aho
ra a ver si yo, a mi vez, soy capaz de hablar con amabilidad
y obrar con generosidad, ya que me desafia a ello; también
yo pretendo que los míos me quieran y me tengan en alta
estima. (880) Si esto se consigue con regalos y compla
cencias, no me quedaré atrás. ¿Y si nos quedamos sin di
nero? Esto a mí es al que menos importa, pues soy el más
viejo.
[945]
V 5 S y rv s D em ea
[946 ]
V5 S ir o , D é m e a s
V 6 G e t a , D é m e a s , (S i r ó )91
[947 ]
V 7 A e s c h in v s D em ea Sy r v s G e ta
[948]
V7 E s q u in o , D é m e a s , Sir o , G eta
92 Es decir, el canto nupcial que se entonaba para acom pañar a la recién ca
sada a casa del novio: cfr. Plaut. Cas. 798-800.
93 Esto es, el bullicioso cortejo que acom pañaba a la novia a casa de su m a
rido.
94 Se trata de una exageración; en realidad sólo había un esclavo, Geta: cfr.
w . 291 y 481-482.
95 Démeas se refiere a M ición, en quien quiere ver un exponente del lujo y
la disipación proverbialm ente atribuidos a los babilonios (cfr. D o n . ad loe.:
«Babylonem»fratrem ob nimiam liberalitatem). En cuanto a las veinte minas, o b
sérvese que coinciden con la cantidad pagada al lenón por la com pra de la
am ante de Ctesifón, pero es probable que no se refieran tanto a ellas com o a
t949 ]
Syre, cessas ire ac facere?
Sy. Q uid ago?
D e. Dirue.
Tu illas abi et transduce.
Ge. Di tibi, Demea,
bene faciant, quom te uideo nostrae familiae
tam ex animo factum uelle.
De. Dignos arbitror.
Quid tu ais?
Ae. Sic opinor.
D e. Multo rectiust 920
quam illam puerperam hac nunc duci per uiam
aegrotam.
Ae . Nil enim melius uidi, mi pater.
D e . Sic soleo. Sed eccum Micio egreditur foras. *
V8 M ic io D em ea A e s c h in v s
[950]
m in a s . (A S i r o .) S iro , ¿a q u é e sp e ra s p a r a m o v e r te y p o
n e r te e n a c c ió n ?
S i r ó . ¿ Q u é d e b o h a c e r?
D é m e a s . D e r r ib a la t a p ia ; (a G e t a ) y t ú v e te a b u s c a rla s .
(S i r ó entra en casa de M i c i ó n .)
G e t a . ¡L os dioses te bendigan, Démeas, ya que veo que quie
res el bien de nuestra familia de todo corazón!
D ém ea s. Considero que lo merecéis. (A E s q u i n o .) (920)
¿Tú qué dices? (G e t a entra en casa de S ó s t r a t a .)
E s q u i n o . Soy d e la misma opinión.
D ém ea s. E s m u c h o m e j o r q u e tr a e r a la p a r tu r ie n ta , e n f e r m a
c o m o e stá , p o r la c alle.
Esq u i n o . Te aseguro que no he visto medida más acertada,
padre mío.
D é m e a s . A sí es mi forma de ser. Pero ahí sale M ición a la
calle.
V8 M ic ió n , D ém ea s, E s q u in o
todos los gastos similares que, en opinión de Démeas, iba a realizar inútil
m ente su herm ano. Señalaremos finalm ente que ille Babylo es lectura de los có
dices (salvo p), seguida po r todos los editores, excepto Kauer-Lindsay que leen
illi Babylo con p y D onato (que se pregunta cui? Ctesiphoni an lenoni an Aeschi
no an Syro?).
[951]
Mi. Ita aiunt.
D e. Natu grandior. 930
Mi. Scio.
De. Parere iamdiu haec per annos non potest;
nec qui eam respiciat quisquam est: solast.
Mi. Quam hic rem agit?
D e. Hanc te aequomst ducere, et te operam ut fiat
[dare.
Mi. Me ducere autem?
D e. Te.
Mi. Me?
D e. Te inquam.
Mi. Ineptis. *-
D e. Si tu sis homo,
hic faciat.
Ae . Mi pater!
Mi. Quid tu autem huic, asine, auscultas?
D e. Nil agis; 935
fieri aliter non potest.
Mi. Deliras.
Ae . Sine te exorem. Mi pater.
Mi. Insanis; aufer.
D e. Age, da ueniam filio.
Mi. Satin sanus es?
Ego nouos maritus anno demum quinto et
[sexagensumo
fiam atque anum decrepitam ducam? idne estis
[auctores mihi?
Ae . Fac<e>: promisi ego illis.
Mi. Promisti autem? De te largitor, puer. 940
D e. Age, quid siquid te maius oret?
Mi. Quasi non hoc sit maxumum.
De. Da ueniam.
Ae . Ne grauare.
D e. Fac, p r o m itte .
t952]
M i c i ó n , E so d ic e n .
D é m e a s . ...ya m ayorcita...
M i c i ó n . L o sé.
D é m e a s . Ya hace tiempo que por razón de la edad no puede
tener hijos; y no tiene a nadie que mire por ella; está sola...
M i c i ó n . (Aparte.) ¿Qué pretende este hombre?
D é m e a s . Con ella es tu deber casarte, (a E s q u i n o ) y el tuyo
procurar que así sea.
M i c i ó n . ¿Casarme yo?
D é m e a s . Sí.
M i c i ó n . ¿Yo?
D é m e a s . Sí, tú.
M i c i ó n . Dices tonterías96.
D é m e a s . (A E s q u i n o .) Si tú fueras un ser humano97, (935) él
lo haría.
E s q u i n o . ¡Padre mío!
M i c i ó n . ¿Por qué le haces caso, burro?
D é m e a s . Pierdes el tiempo; no puede ser de otro modo.
M i c i ó n . Desvarías.
E s q u i n o . Accede a mis ruegos, padre mío.
M i c i ó n . Estás loco. ¡Quita de ahí!
D é m e a s . Vamos, concédele esa gracia a tu hijo.
M i c i ó n . ¿Estás bien de la cabeza? ¿Voy a hacer yo d e novio
ahora a mis sesenta y cuatro años y casarme con una vieja
decrépita? ¿Esto es lo que me aconsejáis?
E s q u i n o . (940) Hazlo; se lo he prometido98.
M i c i ó n . ¿Se lo has prometido? Sé generoso a tu costa, cha
val.
D é m e a s . ¡Vamos! ¿Qué pasaría, si tu hijo te pidiera un favor
más importante?
M i c i ó n . ¡ C o m o si é ste n o f u e ra el m á s i m p o r t a n te d e to d o s !
D é m e a s . C o n c é d e le e s a g racia.
E s q u in o . N o p o n g a s pegas.
D é m e a s . Venga, promételo.
96 Dém eas recuerda las palabras que le dijo M ición en v. 63 (nimium inep
tus es).
97 M ición le dijo lo m ism o a Démeas en v. 107.
98 En ningún p u n to de la com edia se m enciona tal promesa.
[953]
Mi. N on omittitis?
Ae. N on, nisi te exorem.
Mi. Vis est haec quidem.
De. Age, prolixe, Micio.
Mi. Etsi hoc mihi prauom, ineptum, absurdum
[atque alienum a uita mea
uidetur, si uos tanto opere istuc uoltis, fiat.
Ae . Bene facis. 945
Merito te amo.
D e. Verum... Quid ego dicam, hoc
[quom confit quod uolo?
Quid nunc quod restat? Hegio est his cognatus ' „
[proxumus
adfmis nobis, pauper; bene nos aliquid facere
[illi decet.
Mi. Quid facere?
D e. Agellist hic sub urbe paullum quod
[locitas foras;
huic demus qui fruatur.
Mi. Paullum id autemst?
De. ■ Si multumst, tamen 950
faciundumst; pro patre huic est, bonus est,
[noster est; recte datur.
Postremo non meum illud uerbum facio quod
[tu, Micio,
bene et sapienter dixti dudum: «Vitium commune
[omniumst
quod nimium ad rem in senecta adtenti sumus»?
[Hanc maculam nos decet
effugere. Et dictumst uere et re ipsa fieri oportet.
Ae . Mi pater! 955
Mi. Quid istic? Dabitur quando quidem hic uolt.
D e. Gaudeo.
Nunc tu germanu’s pariter animo et corpore.
Suo sibi gladio hunc iugulo.
[954]
M i c i ó n . ¿Queréis dejarme en paz?
E s q u i n o . N o , h a s ta q u e n o a c c e d a s a m is ru e g o s.
M i c i ó n . Esto es una coacción.
D é m e a s . Vamos, sé complaciente, Mición.
M i c i ó n . Aunque esta petición me parece necia, insensata,
absurda y contraria a mi estilo de vida, (945) si lo queréis
tan fervientemente, sea.
E s q u i n o . Muchas gracias; mereces el cariño que te tengo.
D é m e a s . Pero... (Aparte.) ¿Qué puedo sugerir ahora que veo
cumplidos mis deseos? (A M i c i ó n .) ¿Y qué dices de lo que
falta?". Hegión que es el pariente más cercano de ellas y
pariente político nuestro, es pobre. Es nuestro deber ayu
darlo un poco.
M i c i ó n . ¿Ayudarlo en qué?
D é m e a s . Aquí, en las afueras de la ciudad, posees un peque
ño terrenito que tienes alquilado a un extraño; (950) cedá
moselo en usufructo.
M i c i ó n . ¿Y dices que es pequeño?
D é m e a s . Aunque sea grande, de todas formas hay que ha
cerlo. Es como un padre para Pánfila; es bueno, es parien
te nuestro, está bien cedido. Después de todo, no pretendo
apropiarme de aquella acertada y sabia sentencia que tú,
Mición, has dicho hace un rato100: «Hay un vicio común a
todos los hombres, que nos volvemos demasiado apegados
al dinero en la vejez.» Debemos evitar esta mancha. (955)
El dicho es verdadero y hay que ponerlo en práctica.
E s q u i n o . ¡Padre mío!101.
M i c i ó n . ¿Qué le vamos a hacer? Se le cederá, ya que mi hijo
lo quiere.
D é m e a s . Me alegro. Ahora tú sí que eres mi hermano de ver
dad a la vez por cariño y por sangre. (Aparte.) Lo degüello
con su propia espada.
[955]
V 9 S y rv s D e m e a M ic io A e s c h in v s
[956]
V9 S ir o , D ém e a s, M ic ió n , E s q u in o
[957 ]
D e. O ptum am quidem mulierem.
Sy, Et quidem tuo nepoti huius filio
hodie prima mammam dedit haec.
D e. Hercle uero serio, 975
siquidem prima dedit, haud dubiumst quin
[emitti aequom siet.
Mi. Ob eam rem?
D e. Ob eam. Postremo a me argentum
[quantist sumito.
Sy. Di tibi, Demea, omnes semper omnia optata
[offerant!
Mi. Syre, processisti hodie pulchre.
D e. Siquidem porro, Micio,
tu tuom officium facies atque huic aliquid
[paullum prae m anu 980
dederis, unde utatur, reddet tibi cito.
Mi. Istoc uilius.
D e. Frugi hom ost.
Sy. Reddam hercle; da modo.
Ae . Age, pater!
Mi. Post consulam.
D e. Faciet.
Sy. O u iro p tu m e !
Ae. O pater m i festiuissime!
Mi. Quid istuc? Quae res tam repente mores mutauit
[tuos?
Quod prolubium? Quae istaec subitast largitas?
D e. D ic a m tib i: 985
ut id ostenderem, quod te isti facilem et festiuom
[putant,
id non fieri ex uera uita neque adeo ex aequo et
[bono,
sed ex adsentando indulgendo et largiendo, Micio.
Nunc adeo si ob eam rem uobis mea uita inuisa,
[Aeschine, est,
quia non iusta iniusta, prorsus omnia omnino
[obsequor, 990
missa facio; effundite, emite, facite quod uobis
[lubet.
[958]
D é m e a s . Una mujer excelente, desde luego.
Sir ó . (975) Y además ella ha sido la primera en dar h o y el pe
cho a tu nieto, el hijo de Esquino.
D ém eas. Por Hércules, la verdad es que, si efectivamente ha
sido la primera en dárselo, no cabe duda de que es justo
concederle la libertad.
M i c i ó n . ¿Sólo por ello?
D é m e a s . Sí. En último extremo, yo te daré el dinero que
vale.
S i r ó . ¡Que todos los dioses, Démeas, colmen siempre todos
tus deseos!
M i c i ó n . Siró, ¡q u é bien te han salido hoy las cosas!
D é m e a s . Especialmente, Mición, (980) si continúas cum
pliendo con tu deber y le das en mano una pequeña canti
dad de dinero para sus gastos; te la devolverá enseguida.
M i c i ó n . (Con un gesto expresivo.) ¡N i u n t a n t o así!
D é m e a s . E s u n b u e n c h ic o .
S i r ó . Por Hércules que te la devolveré; sólo préstamela.
E s q u i n o . Vamos, padre.
M i c i ó n . Ya lo pensaré.
D é m e a s . L o h a rá .
S i r ó . ¡Oh, qué hombre más bueno!
E s q u i n o . ¡ O h , q u é p a d r e te n g o m á s e n c a n ta d o r !
M i c i ó n . ¿Qué significa esto? ¿Qué es lo que te ha cambiado
tan repentinamente tu carácter? (985) ¿Qué capricho es
ése? ¿Qué repentina esplendidez es ésa?104.
D é m e a s . Te lo explicaré: lo que pretendía era demostrarte
que, si esa gente te considera amable y encantador, no es
en razón de la rectitud de tu vida, ni tampoco de lo que es
justo y bueno sino en razón de tu permisividad, indulgen
cia y esplendidez, Mición. Ahora bien, si la razón por la
que os resulta odiosa mi forma de vida, Esquino, es (990)
porque no lo apruebo absolutamente todo, justo o injusto,
cambio de actitud; derrochad, comprad, haced lo que os
[959]
Sed si [id] uoltis potius, quae uos propter
[adulescentiam
minus uidetis, magis inpense cupitis, consulitis
[parum,
haec reprehendere et corrigere me et
[[ob]secundare in loco,
ecce me qui id faciam uobis.
Ae. Tibi, pater, permittimus; 995
plus scis quid opus factost. Sed de fratre quid fiet?
D e. S in o ;
habeat; in istac finem faciat.
Mi. Istuc recte.
ω Plaudite!
[960]
apetezca. Pero si preferís que, en aquellos casos en que a
causa de vuestra juventud no veis claro, deseáis algo des
medidamente o mostráis poca prudencia, os reprenda, os
corrija y os apoye en el momento preciso, (995) aquí me te
néis a vuestra disposición.
E s q u i n o . En tus manos nos ponemos, padre; tú sabes me
jor lo que hay que hacer. Pero ¿qué va a pasar con mi her
mano?
D é m e a s . Le autorizo a que se quede con ella. Pero que con
ella ponga fin a sus calaveradas.
M i c i ó n . E so me parece bien. (Alpúblico)m . Aplaudid.
[961]
CONSPECTVS METRORVM
A ndria
[963]
301 octonario trocaico
302 septenario trocaico
303-304 octonarios yámbicos
305 octonario trocaico
306 septenario trocaico
307 octonario trocaico
308 septenario trocaico
309-316 octonarios yámbicos
317 septenario trocaico
318 senario yámbico
319-383 septenarios trocaicos
384-393 senarios yámbicos
394-403 octonarios yámbicos
404-480 senarios yámbicos
481-484 tetrám etros baquíacos acatalécticos
485 dím etro yámbico cataléctico
486 senario yámbico
487-496 octonarios yámbicos
497-498 senarios yámbicos
499-505 octonarios yámbicos
506 septenario yámbico
507-509 octonarios yámbicos
510-516 septenarios trocaicos
517 dím etro trocaico cataléctico
518-523 septenarios trocaicos
524-532 senarios yámbicos
533-536 octonarios yámbicos
537 dím etro yám bico acataléctico
538-574 senarios yámbicos
575-581 septenarios yámbicos
582-604 octonarios yámbicos
605 dím etro trocaico cataléctico
606 septenario trocaico
607-608 octonarios trocaicos
609 septenario trocaico
610-620 octonarios yámbicos
621-624 septenarios trocaicos
625 tetrám etro dactilico acataléctico
626-634 tetrámetros créticos acatalécticos
635 tetrám etro crético contracto
636 dím etro trocaico cataléctico
637-638 trím etros créticos acatalécticos
638a dím etro trocaico
639-640 septenarios trocaicos
[964]
641-642 octonarios yámbicos
643-649 septenarios trocaicos
650-654 octonarios yámbicos
655-662 senarios yámbicos
663-664 octonarios yámbicos
665-681 senarios yámbicos
682-683 octonarios yámbicos
684-715 septenarios yámbicos
716-819 senarios yámbicos
820-860 se p te n a rio s tro c a ic o s
861-863 o c to n a r io s y á m b ic o s
864 s e p te n a rio tro c a ic o
865 o c to n a r io y á m b ic o
866-895 se n a rio s y á m b ic o s
896-928 se p te n a rio s tro c a ic o s
929-957 o c to n a r io s y á m b ic o s
958-981 se p te n a rio s tro c a ic o s
H e a v t o n t im o r v m e n o s
1-174 se n a rio s y á m b ic o s
175 o c to n a r io tro c a ic o
176 s e p te n a rio tro c a ic o
177 o c to n a r io tro c a ic o
178 d ím e tro tro c a ic o ca ta lé c tic o
179-180 se p te n a rio s tro c a ic o s
181-186 o c to n a rio s y á m b ic o s
187 s e p te n a rio tro c a ic o
188-241 o c to n a r io s y á m b ic o s
242-256 s e p te n a rio s tro c a ic o s
257-264 o c to n a r io s y á m b ic o s
265-311 se n a rio s y á m b ic o s
312-339 s e p te n a rio s tro c a ic o s
340-380 se n a rio s y á m b ic o s
381-397 s e p te n a rio s tro c a ic o s
398-404 o c to n a r io s y á m b ic o s
405-561 se n a rio s y á m b ic o s
562-563 o c to n a rio s tro c a ic o s
564 s e p te n a rio tro c a ic o
565 o c to n a r io y á m b ic o
566 d ím e tro y á m b ic o a c a ta lé c tic o
567-569 o c to n a r io s tro c a ic o s
570 s e p te n a rio tro c a ic o
[965]
571 octonario yámbico
572 octonario trocaico
573 septenario trocaico
574-578 octonarios yámbicos
579 septenario trocaico
580-582 octonarios trocaicos
583-584 septenarios trocaicos
585-588 octonarios yámbicos
589-590 senarios yámbicos
591-613 septenarios trocaicos
614-622 octonarios yámbicos
623-667 septenarios trocaicos
668-677 octonarios yámbicos
678 dím etro yám bico cataléctico
678a senario yámbico
679-707 septenarios yámbicos
708 senario yámbico
709-722 septenarios trocaicos
723-748 septenarios yámbicos
749-873 senarios yámbicos
874-907 septenarios trocaicos
908-939 senarios yámbicos
940-979 septenarios trocaicos
980-999 octonarios yámbicos
1000-1002 septenarios yámbicos
1003 octonario yámbico
1004 dím etro yámbico acataléctico
1005-1012 octonarios yámbicos
1013-1016 septenarios trocaicos
1017-1018 octonarios yámbicos
1019 dím etro yámbico acataléctico
1020-1067 septenarios trocaicos
Ev n v c h v s
[966]
215 dím etro yám bico acataléctico
216-217 octonarios trocaicos
218 septenario trocaico
219-223 octonarios yámbicos
224-254 septenarios trocaicos
255-291 septenarios yámbicos
292 extra m etrum
293-297' octonarios yámbicos
298 septenario trocaico
299 dím etro yám bico acataléctico
300 senario yámbico
301 dím etro yámbico acataléctico
302-303 octonarios yámbicos
304 octonario trocaico
305 dím etro trocaico acataléctico
306-319 octonarios yámbicos
320 senario yámbico
321-322 septenarios yámbicos
323-351 senarios yámbicos
352-366 septenarios trocaicos
367-390 octonarios yámbicos
391-538 senarios yámbicos
539-548 septenarios yámbicos
549-550 septenarios trocaicos
551-552 septenarios yámbicos
553-556 octonarios yámbicos
557 septenario yám bico
558-559 octonarios trocaicos
560 (?)
561 septenario yámbico
562-591 octonarios yámbicos
592-614 septenarios yámbicos
615 octonario trocaico
616 septenario trocaico
617 octonario yámbico
618-620 octonarios trocaicos
621 septenario trocaico
622 octonario yámbico
623-628 septenarios trocaicos
629-642 senarios yámbicos
643-644 octonarios trocaicos
645 septenario trocaico
646 octonario yámbico
647 dím etro yámbico acataléctico
[967]
648 octonario yámbico
649 septenario trocaico
650-651 octonarios yámbicos
652 dím etro yámbico acataléctico
653 octonario yámbico
654 octonario trocaico
655 septenario trocaico
656-657 octonarios yámbicos
658 senario yámbico
659-667 octonarios yámbicos
668-702 senarios yámbicos
703-726 septenarios trocaicos
727-737 octonarios yámbicos
738 senario yámbico
739-746 octonarios trocaicos
747 dím etro trocaico cataléctico
748 . octonario trocaico
749 septenario trocaico
750 octonario yámbico
751-752 septenarios trocaicos
753-754 septenarios yámbicos
755-770 septenarios trocaicos
771-787 octonarios yámbicos
788-816 septenarios trocaicos
817-942 senarios yámbicos
943-970 septenarios trocaicos
971-1001 senarios yámbicos
1002-1010 septenarios yámbicos
1010a octonario yámbico
1011-1024 septenarios yámbicos
1025-1031 septenarios trocaicos
1032-1049 octonarios yámbicos
1050-1094 septenarios trocaicos
Ph o r m io
[968]
164-176 octonarios yámbicos
177-178 septenarios yámbicos
179 octonario trocaico
180 septenario trocaico
181-182 octonarios yámbicos
183 dím etro trocaico cataléctico
184 octonario yámbico
185 septenario trocaico
186 octonario yámbico
187-188 octonarios trocaicos
189-190 septenarios trocaicos
191 dím etro trocaico cataléctico
192-193 octonarios yámbicos
194 trím etro trocaico cataléctico
195 dím etro yám bico acataléctico
196-215 septenarios trocaicos
216-230 senarios yámbicos
231-232 septenarios trocaicos
233-251 octonarios yámbicos
252-253 septenarios trocaicos
254-314 senarios yámbicos
315-347 septenarios trocaicos
348-464 senarios yámbicos
465-468 octonarios trocaicos
469-470 septenarios trocaicos
471-478 octonarios yámbicos
479-480 octonarios trocaicos
481-482 septenarios trocaicos
483 octonario yámbico
484 septenario trocaico
485 extra m etrum
486 octonario yámbico
487-489 septenarios trocaicos
490 senario yámbico
491 septenario yámbico
492 octonario yámbico
493-495 septenarios trocaicos
496 octonario yámbico
497-501 septenarios trocaicos
502-503 octonarios yámbicos
504-514 septenarios trocaicos
515-516 octonarios yámbicos
517-566 septenarios trocaicos
567-712 senarios yámbicos
[969]
713-727 octonarios yámbicos
728 octonario trocaico
729 dím etro trocaico cataléctico
730-731 octonarios trocaicos
732 septenario trocaico
733-734 octonarios yámbicos
735-738 octonarios trocaicos
739-741 septenarios trocaicos
742-747 octonarios yámbicos
748-794 septenarios yámbicos
795-819 octonarios yámbicos
820-828 septenarios yámbicos
829-840 octonarios yámbicos
841-883 septenarios trocaicos
884-1010 senarios yámbicos
1011-1055 septenarios trocaicos
H ecyra
[970]
516-517 octonarios trocaicos
518 septenario trocaico
519 octonario trocaico
520 dím etro trocaico cataléctico
521 octonario yámbico
522 septenario trocaico
523 octonario yámbico
524 octonario trocaico
525 septenario trocaico
526-527 octonarios trocaicos
528 septenario trocaico
529 octonario trocaico
530-531 septenarios trocaicos
532-534 octonarios trocaicos
535-543 septenarios trocaicos
544-546 octonarios yámbicos
547-565 septenarios trocaicos
566-606 octonarios yámbicos
607 septenario yámbico
608 octonario yámbico
609-611 septenarios trocaicos
612 senario yámbico
613 octonario trocaico
614 septenario trocaico
615 octonario trocaico
616-620 septenarios trocaicos
621 dím etro yámbico acataléctico
622 septenario yámbico
623-726 senarios yámbicos
727-730 octonarios yámbicos
731 dím etro yám bico cataléctico
732-742 septenarios yámbicos
743 septenario trocaico
744 octonario yámbico
745 septenario trocaico
746-747 octonarios trocaicos
748-749 septenarios trocaicos
750 octonario yámbico
751 septenario trocaico
752-754 octonarios yámbicos
755-767 septenarios trocaicos
768 octonario trocaico
769-797 septenarios yámbicos
798 octonario trocaico (?)
[971]
799-815 septenarios trocaicos
816-840 septenarios yámbicos
841 octonario trocaico
842-846 septenarios trocaicos
847 octonario trocaico
848-849 septenarios trocaicos
850 dím etro trocaico cataléctico
851-852 septenarios trocaicos
853 octonario yámbico
854-858 senarios yámbicos
859-868 octonarios yámbicos
869-880 septenarios trocaicos
Ad elphoe
[972]
321-329 septenarios trocaicos
330-354 octonarios yámbicos
355-516 senarios yámbicos
517 octonario trocaico
518 septenario trocaico
519-522 octonarios yámbicos
523 octonario trocaico
524 dím etro trocaico cataléctico
525 octonario trocaico
526 septenario trocaico
527-540 octonarios yámbicos
541-591 septenarios trocaicos
592-609 octonarios yámbicos
610-617 cántico de estructura controvertida: cfr. n. 70 de la co
media.
618 septenario trocaico
619-624 octonarios yámbicos
625-637 septenarios trocaicos
638-678 senarios yámbicos
679-706 septenarios trocaicos
707-711 septenarios yámbicos
712 octonario yámbico
713-854 senarios yámbicos
855-881 septenarios trocaicos
882-933 senarios yámbicos
934-955 octonarios yámbicos
956-957 senarios yámbicos
958 octonario yámbico (o septenario trocaico)
959-997 septenarios trocaicos
[973]
ÍNDICE
I n t r o d u c c i ó n ....................................................................................... 7
Biografía ..................................................................................... 9
La cronología de las comedias ............................................... 19
La polémica literaria de los prólogos .................................... 30
Los modelos g rieg o s................................................................. 39
La exposición sin p ró lo g o ....................................................... 50
La doble in trig a ......................................................................... 57
Los personajes ........................................................................... 61
Aspectos éticos y sociales........................................................ 70
Lengua y e s tilo .......................................................................... 76
M etro y m ú s ic a ......................................................................... 84
Fortuna y p erv iv e n d a ............................................................... 87
La tradición manuscrita .......................................................... 105
Ediciones de T e re n c io .............................................................. 112
Traducciones de Terencio ...................................................... 116
E sta e d i c i ó n ................................................................................ 119
Bib l io g r a fía ................................................................................. 123
C o m e d ia s ...................................................................................... 139
Gayo Suetonio Tranquilo. Vida de Terencio ..................... 141
Laandriana [A n d ria ]................................................................ 165
E l heautontmorúmeno [Heautontimorumenos]........................ 305
E l eunuco [Eunuchus] ................................................................. 447
Formión [Phormio] ..................................................................... 589
Lahéciia_[Hecyra]...................................................................... 721
Los adelfos [Adelpboe] ................................................................ 833
Conspectus M e tro ru m ................................................................. 963
[975]