NATIONALIS AVTONOMA MEXICANA VNIVERSITAS

PONTIFICIA VNIVERSITAS MEXICANA

LINGVA LATINA
PARS PRIMA
MORFOSINTAXIS NOMINIS

Magistra: Alejandra Victoria Fernández Ávila

 COLLOQVIVM PRIMVM

Magistra (M) ―Bene venti, Discipuli, in Universitatem

Discipuli (D) ―Ave, magistra, bona dies/bonus vesper
M ―Nomen mihi est Alexandra Victoria. Hic est cursus primus linguae latinae, ergo ego sum
magistra sua linguae latinae. Cotidie nos videbimus.

Lectio transcurrit… et cum consummata est…

M ―Valete, discipuli, protinus/cras vos videbo.

D ―Vale, magistra. Valete, sodales

COLLOQVIVM SECVNDVM

M ―Bona dies/Bonus vesper, discipuli

D ―Bona dies/Bonus vesper, magistra
M ―Quommodo valent?
D ―(quisque respondit) valeo
M ―aliqua quaestio?
D ―minime, magistra / etiam, magistra: quommodo dicitur… in latine?
quod significat…?
quid est…?
M ―quis me dicit quae dies hodie est?
D ―est Lunae dies
Martis dies
Mercurii dies
Iovis dies
Veneris dies
Saturnii dies
Domini dies

M ―Bene, hodie vobis loquar de… Aliqua quaestio?

D ―minime, magistra
M ―Nunc, audiamur…

COLLOQVIVM TERTIVM

M ―Bona dies/bonus vesper, discipuli

D ―Bona dies/bonus vesper, magistra
M. ―Quid novi?/quommodo valent?
D ―valeo
M ―Bene, tu (magistra unum discipulum designat), quod nomen est tibi?
D ―Nomen mihi est…
M ―Quanam ex natione venis?
D ―Ex Mexico/ex Guatemala
M ―Latine bene loqueris
D ―Parum loquor, tantum incipio
M ―Bene incipias, tibi gratulor
D ―Gratias ago, magistra
M ―Tibi libenter servio. Bene, aliquis confecitne pensum?
D ―ego… ego… ego… (spero!!!!)
M ―quod studuimus heri? Hodie incipiemus…

2
1. 1. Introducción a la lengua latina: El latín clásico, el latín medieval y el latín decadente

La lengua latina tiene su origen en las migraciones indoeuropeas que hacia el año 2000 a. C se
asentaron en la península itálica y dieron lugar a la familia lingüística italo-céltica.

El latín se configuró en el Lacio (Latium), una de las cinco planicies de la península itálica. Su
difusión respondió a un proceso de dominación que se extendió a las regiones que conformaron
el Imperio Romano.

Hablar en latín (latine) no significaba solamente utilizar la lengua de los romanos, se trataba de
un proceso de aculturación:

• los pueblos conquistados adquirían de una segunda lengua y una cultura nueva
• los romanos enriquecían su propia cultura.

El latín tardío (siglos III y IV): lengua literaria de Occidente, aprendida en la escuela como un
compromiso entre el modelo de los autores clásicos y postclásicos y la realidad del habla
cotidiana de los medios sociales cultos, se manifiesta en la historia de Amiano Marcelino,
seguidor de Tácito; en Macrobio, que quiere imitar a Cicerón, con asuntos literarios más que
filosóficos; en Mario Victorino, en el propio San Agustín, en Boecio y en Casiodoro,
contemporáneos estos últimos a los que se podría llamar el último romano y el primer itálico de
la Edad Media.

El latín vulgar es la lengua de comunicación del Occidente, su existencia ha sido continua y ha

sido integrada por sermones de diversos estratos sociales, es la lengua que siguió viviendo
después del desmoronamiento imperial y de la que nacerían las lenguas romances.

El latín cristiano: es el vehículo de comunicación del Cristianismo, como principal fuerza

ideológica y social del Imperio y de la subsecuente época post-romana. A través de la lengua
técnica de los cristianos se introduce en el latín la tercera oleada de helenismos, acompañada de
neologismos creados por calco semántico. Los textos latinos cristianos que más contribuyen a la
configuración de la lengua medieval son los de la Biblia latina y los de la liturgia, pero también
existe el latín cristiano de los escritores desde Tertuliano hasta Gregorio el Grande.

El latín de la Edad Media no era una lengua de intercomunicación, como en la Antigüedad lo

era el latín de Roma o en la época actual cualquiera de los idiomas de cultura: durante todo el
milenio medieval se leían, se copiaban, se comprendían y se estudiaban los viejos escritores
latinos, así el latín medieval es testimonio y consecuencia de una continuidad natural del latín
tardío pero enriquecido por otras dos corrientes vivas en la lengua latina, el latín vulgar y el latín
cristiano.

El latín, una lengua clásica. Hoy en día el latín se considera una lengua clásica debido al caudal
de cultura que sobrevive en sus manuscritos, sean ejemplares o no.

3
DEINDE LEGAMVS:

Lingua latina non est “emortua”. Quidem dicunt linguam latinam esse “emortuam”, cum e
scholis plurimis sit eiecta atque etiam ab ecclesia, propter utilitates pastorales, sermones vulgares
in sacros ritus sint inducti.

Verumtamen lingua latina ut sermo vivus nunquam desiit esse:

• Ad saeculum VII p.Ch.n (septimum post Christi natum) erat sermo populi.
• Cum paulatim in linguas neolatinas abiisset, servatus est in ecclesiae liturgia, in
monasteriis, in scholis, in iuris cosultorum officinis, in cancellaris.
• Post Revolutionem Gallicam, solum electa hominum manus eam usurpat, sed propter hoc
non licet eam “emortuam” dicere: nam in documenta statunt.
• Post plura decennia iacuit, nunc aliquo modo excitari videtur: sive italice, sive classice,
sive hispanice, sive latinoamericano more.

Ut autem revirescat, oportet tanti sermonis cultores non solum eius studio se dedant, non solum
latine scribant, sed etiam latine loquantur.

ABECEDARIVM

Tarsicius Herrera dixit Linguam latinam pronuntiatura esse ad libitum:

• sive italice aut ecclesiastice
• sive classice
• sive hispanice
• sive latinoamericano more

Litterae dicuntur:

A→a I→i R → er
B → be K → ka S → es
C → ce L → el T → te
D → de M → em V→u
E→e N → en X → ix
F → ef O→o Y → ypsilon
G →ge P → pe Z → zeta
H → ha Q → cu

4
ABECEDARII ORDO

LITTERA EST PARS MINIMA VOCIS ARTICVLATAE. LITTERARVM ALIAE SVNT

VOCALES, ALIAE CONSONANTES. CONSONANTIVM ALIAE SVNT SEMIVOCALES,
ALIAE MVTAE.

VOCALES SVNT QVAE PER SE PROFERVNTVR ET PER SE SYLLABAM FACIVNT.

SVNT AVTEM NVMERO QVINQVE, A E I O V; HARVM DVAE, I ET V, TRANSEVNT IN
CONSONANTIVM POTESTATEM, CVM AVT IPSAE INTER SE GEMINANTVR AVT
CVM ALIIS VOCALIBVS IVNGVNTVR, VT IVNO VATES…

LATINAE VOCALES OMNES ET PRODVCI ET CORRIPI POSSVNT…

SEMIVOCALES SVNT QVAE PER SE QVIDEM PROFERVNTVR, SED PER SE

SYLLABAM NON FACIVNT. SVNT AVTEM NVMERO SEPTEM F L M N R S X. EX HIS
VNA DVPLEX EST, X…

MVTAE SVNT QVAE NEC PER SE PROFERVNTVR NEC PER SE SYLLABAM FACIVNT.
SVNT AVTEM NVMERO NOVEM, B C D G H K P Q T. EX HIS SVPERVACVAE
QVIBVSDAM VIDENTVR K ET Q; QVI NESCIVNT, QVOTIENS A SEQVITVR K
LITTERAM PRAEPONENDAM ESSE, NON C; QVOTIENS V SEQVITVR, PER Q NON
PER C SCRIBENDVM.

H INTERDVM CONSONANS INTERDVM ADSPIRATIONIS CREDITVR NOTA. Y ET Z

REMANENT, QVAS LITTERAS PROPTER GRAECA NOMINA ADMISIMVS: ALTERA
NAMQVE VOCALIS, ALTERA EST CONSONANS DVPLEX. VNDE FIT VT QVIDAM
PVTANT, LATINAS LITTERAS NON PLVRES ESSE QVAM DECEM ET SEPTEM, SI
QVIDEM EX VIGINTI ET TRIBVS VNA ADSPIRATIONIS NOTA EST, VNA DVPLEX,
DVAE SVPERVACVAE, DVAE GRAECAE. Donati grammatici Vrbis Romae. Ars
Grammatica maior. s. IV.

[Ergo] Litterarum duplex modus est: dividuntur enim principaliter in duas partes, in vocales et
consonantes. Vocales sunt quae directo hiatu faucium sine ulla conlisione varie emittuntur. Et
dictae vocales, quod per se vocem inpleant, et per se syllabam faciant nulla adhaerente
consonante. Consonantes sunt, quae diverso motu linguae vel inpressione labrorum efficiuntur.
Et vocatae consonantes quia per se non sonant, sed iunctis vocalibus consonant (Isidorus
Hispalensis. s. VII d.C. Etymologiae I, 4, 3).

Vocales (produci et corripi posunt): productae: A, E, I, O, V

correptae: A, E, I, O, V

Consonantes: semivocales: L, M, N, R, S, X, F
mutae: P, T, C / Q / K
B, D, G
H

5
 PARTES ORATIONIS

Explicabimus in hispaniense lingua:

Las palabras son un código mediante el cual se comunica algo.

Lee la siguiente comunicación:

hispaniense latine
—oye, ¿vamos al cine? —aude, eamusne in cinematograficum?
—María, terminé el trabajo de la universidad, —Maria, universitatis labor confeci, sum
estoy cansada. fatigata.

Nadie se comunica con palabras descontextualizadas, como las presenta el diccionario, pues el
mensaje no se entendería:

hispaniense latine
—oír ir cine —audire ire cinematograficum
—María teminar trabajo universidad estar —Maria universitas labor conficere sum
cansado, cansada fatigatus, fatigata, fatigatum

Para que un mensaje se entienda:

• el verbo se conjuga y guía la comunicación: es el núcleo
• los nombres ayudan al verbo a transmitir el mensaje mediante cometidos o funciones:

Las funciones de los nombres son 6, al conjunto de funciones se denomina declinación:

in hispaniense dicitur in latine dicitur

“seis funciones sintácticas” “sex casus”
1. Sujeto 1. Nominativus (N)
2. determinativo del nombre 2. Genetivus (g)
3. objeto indirecto 3. dativus (d)
4. Objeto Directo 4. Accusativus (Ac)
5. Sujeto invocado 5. Vocativus (V)
6. complemento circunstancial 6. Ablativus (Ab)

Para realizar las funciones:

• El español, como lengua analítica, usa otras palabras que se denominan modificadores
(artículos, preposiciones, adverbios).

• El latín, como lengua sintéctica, cambia la terminación de las palabras, las declina.

español: lengua analítica Latín: lengua sintéctica

—oye, ¿vamos al cine? —aude, eamusne in cinematograficum?
—María, terminé el trabajo de la —Maria, universitatis labor confeci, sum
universidad, estoy cansada. fatigata.

6
 sustantivos Se declinan para expresar funciones
nombres adjetivos sintácticas
artículos
articulan frases N=S
sust: personales g (d.n)
pro-nombres adj: rel, interr, d (oi)
dem Ac=OD
prepo adv Ab=cc
verbos nominales sust: infin
adj: partic

conjunciones subordinantes
[introducen oraciones con verbos
personales] que cumplen una
función (S, OD, CC)

conjunciones
coordinantes:
unen oraciones

VERBOS

nexos

organizan
párrafos
interjecciones: • introducen
expresan afecciones • desarrollan
• concluyen

7
 Donatus Grammaticus dicit partes orationis esse octo, ex quis duas esse principales partes
orationis, nomen et verbum. Verum ex omnibus tres sunt quae sex casibus inflectuntur, nomen
pronomen et participium.

• Verba: principalis pars orationis est.

• Nomina, pronomina, participia declinantur sex casibus.
• Interiectiones, animi adfectus exprimunt.
• Adverbia, adiciuntur verbo ad significationem eius explanandum.
• Praepositiones, praeponitur aliis partibus orationis, ad significationem earum
mutandum aut complendum, ad minuendum.
• Coniuctiones, pars adnectens ordinansque sententiam.

LATINI ARTICVLVM NON ADNVMERANT

PRAEPOSITIONES sunt:

+ Acusativo + Ablativo + Acusativo o Ablativo

ad: a, hacia, para a, ab, abs: de, desde, por in: a, hacia, contra/en, entre
adversus: contra, enfrente de coram: en presencia de sub: bajo
ante: delante, antes cum: con super: sobre/acerca de
apud: junto, entre, en casa de de: de, desde, acerca de subter: bajo de/bajo de (poesía)
circa: alrededor de e, ex: de, desde
circum: alrededor de prae: delante de, a causa de
citra / cis: a este lado de pro: delante, en favor de
contra: contra, enfrente de sine: sin
erga: para con
extra: fuera de
infra: debajo de
inter: entre
intra: debajo de
iuxta: junto a
ob: por causa de
penes: en poder de
per: por, a través de, durante
post: después de
praeter: fuera de, excepto
prope: junto a
propter: a causa de, por, junto a
secundum: a lo largo de, según
supra: sobre, encima de
trans: al otro lado de
ultra: más allá de, más que
versus: hacia

CONIVCTIONES:
Aliae adiungunt, aliae subordinant, aliae subiciunt, aliae constituunt

Coniuctiones quae adiungunt:

• ET, -QVE, ATQVE, AC (y) / neque, nec (y no, ni)
• AVT, -VE, VEL, SIVE, SEV (o)
• SED, AT (pero)

8
 PARTES ORATIONIS

Partes orationis sunt octo, nomen pronomen verbum adverbium participium coniuctio
praepositio interiectio. Ex his duae sunt principales partes orationis, nomen et verbum.
Latini articulum non adnumerant, Graeci interiectionem. Multi plures, multi pauciores partes
orationis putant. Verum ex omnibus tres sunt, quae sex casibus inflectuntur, nomen
pronomen et participium.

Nomen est pars orationis cum casu, corpus aut rem proprie communiterve significans...
Genera nominum sunt quattuor, masculinum femeninum neutrum commune... Numeri sunt
duo, singularis et pluralis... Casus sunt sex, nominativus genetivus dativus accusativus
vocativus ablativus. Ex his duo recti appellantur, nominativus et vocativus, reliqui obliqui.

Pronomen est pars orationis, quae pro nomine posita tantundem paene significat
personamque interdum recipit.

Verbum est pars orationis cum tempore et persona sine casu, aut agere aliquid aut pati
aut neutrum significans.

Adverbium est pars orationis, quae adiecta verbo significationem eius explanat atque
implet... Adverbia aut a se nascuntur, ut heri hodie nuper, aut ab aliis partibus orationis
veniunt.

Participium est pars orationis dicta, quod partem capiat nominis, partem verbi. Recipit
enim a nomine genera et casus, a verbo tempora et significationes, ab utroque numerum.

Coniunctio est pars orationis adnectens ordinansque sententiam.

Praepositio est pars orationis, quae praeposita aliis partibus orationis significationem earum
aut mutat aut complet aut minuit.

Interiectio est pars orationis interiecta aliis partibus orationis ad exprimendos animi adfectus.

Donati grammatici Vrbis Romae. Ars Grammatica maior [s. IV d. C.].

(Keill, H. Grammatici Latini. Hildesheim, G. Olms: 1981: 367ss).

9
1.2. Declinación: de sustantivos

In latine sunt quinque declinationes. Sicut in hispaniense lingua verba exiunt in -ar, -er, -ir,
exempli gratia "amar", "tener", "vivir", in latine quinque declinationes thema habent seu vocalis
praevalens quod in ablativo singulare exhibitur.

• Prima declinatio comprehendit nomina feminina quorum thema est in -a.

• Secunda declinatio comprehendit nomina quorum thema exit in vocale -o. Declinantur
nomina masculina, feminina et neutra. Nomina quaedam in nominativo singulari exhibent
terminationem –er: agi potest de nominibus cum thema puro, sicut puer, pueri, vel de
nominibus quibus adiuncta est interposta vocalis –e, sicut in voce magist(e)r, magistri. Unum
tantum nomen exit in –ir: vir, viri.

• Tertia declinatio comprehendit plurima nomina, masculina, feminina et neutra, quorum thema
exit in vocale vel in consonante.

• Quarta declinatio comprehendit nomina masculina et feminina (pauca tantum) exeuntia in –

us in nominativo et in genetivo numeri singularis, et pauca nomina neutra exeuntia in –u in
nominativo (sed in genetivo –us). Thema verborum exit in –u.

• Nomina quintae declinationis sunt fere omnia generis feminini, sicut in prima declinatione;
thema verborum exit in –e.

Declinatio substantivorum

A O Atemática U E
luna,-ae dominus,-i mensis, mensis casus, casus dies,diei
puer, -i mare, maris genu, genus
vir, -i rex, regis
templum, -i ius, iuris
N -a -us -er -ir -um -(s) -(e) -us -u -es
g -ae -i -i -is -is -us -us -ei
d -ae -o -o -i -i -ui -ui -ei
Ac -am -um -um -em -(e) -um -u -em
Ab -a -o -o -e/i -e/i -u -u -e
N -AE -I -A -ES -(i)A -VS -VA -ES
g -ARVM -ORVM -ORVM -(i)VM -(i)VM -VVM -VVM -ERVM
d -IS -IS -IS -IBVS -IBVS -IBVS -IBVS -EBVS
Ac -AS -OS -A -ES -(i)A -VS -VA -ES
Ab -IS -IS -IS -IBVS -IBVS -IBVS -IBVS -EBVS

Enuntiatio nominis comprehendit casus Nominativus et genetivus, declinatio nominis

intellegitur ex genetivo singulari, qui semper ponitur in lexicis. Desinentiae genetivi hae sunt:

Prima declinatio: -ae Quarta declinatio: -us

Secunda declinatio: -i Quinta delinatio: -ei
Tertia declinatio: -is

10
EXERCITATIO: Indica ex genetivo singulare declinationem nominum et thema seu radicem

Enuntiatio declinatio thema

luna, lun-ae
dominus, domin-i
puer, puer-i
vir, vir-i
templum, templ-i
verbum, verb-i
nomen, nomin-is
caritas, caritat-is
carmen, carmin-is
Venus, Vener-is
rex, reg-is
Iuppiter, Iov-is
mare, mar-is
casus, cas-us
cornu, corn-us
dies, die-i

Aliquae nomina in plurale enuntiantur, verbi gratia:

calendae, calendarum liberi, liberorum
nonae, nonarum idus, iduum

EXERCITATIO: declina nomina:

Accusativo plurale Ablativo plurale

calendae, -arum (kal.)
nonae, -arum
idus, -uum
Luna, -ae
Mars, Martis
Mercurius, -i
Iuppiter, Iovis
Venus, Veneris
Saturnus, Saturni
Sabbata, -orum
Dominus, -i
dies, diei

11
 DECLINATIO ADIECTIVORVM

Adiectivum quod nomini adiungitur, eodem modo declinatur ac nomen cui refertur, ideo, est
masculinum si nomen est masculinum, est femininum si nomen est femininum, est neutrum si
nomen est neutrum.

Ita poeta bonus (m), lingua latina (f), caelum serenum (n).

Adiectiva in lingua latina distinguuntur in duas classes.

ADIECTIVA PRIMA CLASSIS declinat genus masculinum secunda declinatione, femininum

prima et neutrum secunda, ita sunt adiectiva 212.

Singularis Pluralis
bonus bona bonum boni bonae bona
boni bonae boni bonorum bonarum bonorum
bono bonae bono bonis bonis bonis
bonum bonam bonum bonos bonas bonos
bono bona bono bonis bonis bonis

Singularis Pluralis
pulcher pulchra pulchrum pulchri pulchrae pulchra
pulchri pulchrae pulchri pulchrorum pulchrarum pulchrorum
pulchro pulchrae pulchro pulchris pulchris pulchris
pulchrum pulchram pulchrum pulchros pulchras pulchros
pulchro pulchra pulchro pulchris pulchris pulchris

EXERCITATIO: delina adiectiva quae sequuntur:

asper, aspera, asperum
magnus, magna, magnum
miser, misera, miserum

12
ADIECTIVA SECUNDA CLASSIS sunt tertiae declinationis.

• Adiectiva 333: possunt habere proprium modum exeundi in singulis generibus, verbi
gratia acer, acris, acre.
• Adiectiva 33: posunt habere eandem terminationem in genere masculinum et feminino
(dulcis), et aliam in neutro (dulce): ita dulcis, dulce.
• Adiectiva 3-33: in nominativo numeri singularis possunt terminari eodem modo in
genere masculino, feminino et neutro: audax, audacis. In pluralis declinantur velut
adiectiva 33.
Nomina mensium sunt adiectivorum exemplar

martius, martia, martium 212

aprilis, aprile 33
maius, maia, maium
iunius, iunia, iunium
quintilis, quintile / iulius, iulia, iulium
sextilis, sextile / augustus, augusta, augustum
september, septembris, septembre 333
october, octobris, octobre
november, novembris, novembre
december, decembris, decembre
ianuarius, ianuaria, ianuarium
februarius, februaria, februarium

EXERCITATIO: declina adiectiva in:

Ac. pl. F Abl. pl. F
martius, -a, -um
aprilis, -e
maius, -a, -um
iunius, -a, -um
quintilis, -e
iulius, -a, -um
sextilis, -e
augustus, -a, -um
september, -bris, -bre
october, -bris, -bre

13
 november, -bris, -bre
december, -bris, -bre
ianuarius, -a, -um
februarius, -a, -um

Sunt adiectiva indeclinabilia:

frugi: moderado, prudente
nequam: inútil, vicioso, desvergonzado
macte: honrado
potis vel pote: poderoso, capaz
opus: necesario

14
 GRADVS ADIECTIVORVM

In adiectivis sunt tres gradus

Adiectiva positiva, tantum iudicare:

certus, certa, certum
pauper, paupera, pauperum
facilis, facile

Adiectiva comparativa, postest esse:

• maiorationis: ALTIOR, ALTIVS
• aequalitatis: TAM altus QVAM…
• minoriationis: MINVS altus QVAM…

Apud praestantes auctores invenire possumus comparativum absolutum, id est seiunctum ab altera
comparationis voce: senectus est natura loquacior.

Adiectiva superlativa: plerumque fert desinentiam -issimus -issima -issimum vel -issime,
preaesertim cum inducitur forma absoluta: homo vilissimus; homo vilissime

Quaedam peculiaria sunt animadvertenda:

Adiectiva 212 quorum nominativus masculinus exit in -er, in superlativo exhibent -errimus -errima -
errimum, exempli gratia pulcher, pulchra, pulchrum est positivus, pulcherrimus, pulcherrima,
pulcherrimum est superlativus.

Adiectiva 33: facilis, difficilis, similis, dissimilis, humilis, gracilis, imbecillis, praebent exitum -
illimus, illima, illimum, ita: facillimus, facillima, facillimum.

Adiectiva quorum exitus est in -ius, -eus, -uus (non tamen -quus) malunt ponere ante se adverbium:
admodum, maxime, valde: maxime necesarius, -a, -um; admodum idoneus, idonea, idoneum; valde
strenuus, strenua, strenuum; sed antiquissimus, antiquissima, antiquissimum.

Sunt tandem quaedam adiectiva peculiaria:

grado positivo grado comparativo grado superlativo

bonus, bona, bonum
malus, mala, malum
magnus, -a, -um
parvus, parva, parvum
multus, multa, multum
iuvenis, iuvene
senex, senis
dives, divitis
melior, melius optimus, optima, optimum
peior, peius pessimus, pessima,pessimum
maior, maius maximus, maxima, maximum
minor, minus minimus, minima, minimum
plures, plura plurimus, plurima, plurimum
iunior, iunius natu minimus, -a, -um OMNIVM
senior, senius natu maximus, -a, -um OMNIVM
ditior, ditius ditissimus, ditissima, ditissimum
Memoriae sunt mandanda vocabula quae supra proponuntur.

EXERCITATIO: Declina omnia adiectiva peculiaria.

EXERCITATIO: Indica declinationem (1ª, 2ª, 3ª, 4ª, 5ª) seu adiectivorum exemplar (212, 333, 33) cuiusque
nominis:

altissimus (3) altísimo, muy ilustre, muy brillante ____________________

annus, -i año ____________________

Augustus, -i Augusto ____________________

caelum, -i cielo ____________________

Caesar, Caesaris César ____________________

deus, -i dios ____________________

dimidius, -a, -um medio ____________________

exiguus, -a, -um débil ____________________

finis, finis fin, término, límite ____________________

homo, hominis hombre ____________________

hora, -ae hora ____________________

Ianus, -i Jano ____________________

initium, -i inicio ____________________

item igualmente ____________________

Iulius, -i Julio ____________________

lux, lucis luz ____________________

meridies, -ei mediodía ____________________

multus, -a, -um mucho ____________________

nasus, -i nariz ____________________

nomen, nominis nombre ____________________

novus, -a, -um nuevo ____________________

16
nox, noctis noche ____________________

nunc ahora ____________________

obscurus, -a, -um oscuro ____________________

Octavianus, -i Octavio ____________________

oculus, -i ojo ____________________

os, oris (n) boca ____________________

pars, partis parte ____________________

plenus, -a, -um lleno, pleno ____________________

postremus, -a, -um último ____________________

romanus, -a, -um romano ____________________

sol, solis sol ____________________

stella, -ae estrella ____________________

tempus, temporis tiempo ____________________

vesper, vesperi la tarde ____________________

17
 DECLINATIO PRONOMINVM

Sicut in nostris sermonibus vulgaribus, ita etiam in lingua latina sunt pronomina personalia,
demonstrativa, possesiva, relativa, interrogativa et indefinita.

Haec est declinatio pronominis primae et secundae personae et reflexivi:

pronomen primae persona pronomen secundae persona reflexivum

Singularis Pluralis Singularis Pluralis Singularis Pluralis
N ego nos tu vos
g mehi nostrum tui vestrum sui sui
d mihi nobis tibi vobis sibi sibi
Ac me nos te vos se se
ab me nobis te vobis se se

In ablativo praepositio cum adiungitur pronomini: mecum, tecum, nobiscum, vobiscum. Ad

augendam elocutionis vim adhibetur interdum inclinamentum encliticum –met vel –pte: egomet,
tibimet, suimet, suapte... nobismet ipsis inferemus; placet suapte natura virtus.

Pronomen reflexivum caret nominativo eiusque casus non differunt in singulari et in plurali.

Pronomen is, ea, id es demonstrativum, sed utitur pronomine tertiae personae:

Singularis Pluralis
N is ea id ii eae ea
g eius eius eius eorum earum eorum
d ei ei ei eis eis eis
Ac eum eam id eos eas ea
ab eo ea eo eis eis eis

Ex pronominibus personalibus manant pronomina possesiva.

meus, mea, meum

tuus, tua, tuum
noster, nostra nostrum
vester, vestra, vestrum

EXERCITATIO: Declina omnia pronomina posesiva.

18
Pronomina demonstrativa saepe adhibentur:
• cum addito substantivo: hic homo
• interdum absolute: hi domum me adducunt
• interdum adhibetur cum pronominibus idem, eadem, idem: hos eosdem motus
• vel, tandem, cum opposito ille, iste: haec quidem ex arte, illa vero ex studio

Pronomen hic, haec, hoc īndicat quod est in mea praesentia: hic liber, quem teneo in manibus meis;
habet tria genera; aliquo modo imitatur adiectiva primae classis.

Singularis Pluralis
N hic haec hoc
g
d
Ac
ab

Nota: Pronomen demostrativum hic interdum fulcītur enclitico –ce: huiusce, hisce, hasce, hosce,
huiuscemodi; hisce temporibus. Interrogativum vero encliticum –ne adiungitur certa quadam ratione:
huiusne? hosne? huicne?: hosne laudas? Huicne tantae victoriae triumphum negatis?

Pronomen iste, ista, istud īndicat quod est in tua praesentia: ista amica tua, quae prope te stat:

Singularis Pluralis
N iste ista istud
g
d
Ac
ab

Pronomen ille, illa, illud īndicat quod est longinquum loco, tempore vel cogitatione: ille liber, quem
vidisti ante annum.

Singularis Pluralis
N ille illa illud
g
d
Ac
ab

Demonstrativorum varietates haberi possunt pronomina finita, quae sunt: is, ea, id, de quo iam
diximus; idem, eadem, idem; ipse, ipsa, ipsum.

Pronomen idem, eadem, idem componitur ex pronomine is, ea, id et particula –dem; indicat
identitatem.
Singularis Pluralis
N idem eadem idem
g
d
Ac
ab

19
Pronomen ipse, ipsa, ipsum expressius et vehementius determinat nomen cui adiungitur: Ipse rex,
nullus alius; ipsa virtus, nihil aliud.
Singularis Pluralis
N ipse ipsa ipsum
g
d
Ac
ab

PRONOMINA RELATIVA

Pronomina relativa sunt quae rationem habent ad antecedens nomen quod velut in memoriam
referunt, sicut in sententia: lege libros quos pater tuus dedit.

Re vera, unum tantum est pronomen relativum in lingua latina: qui, quae quod; ex eo deducuntur:
quicumque, quaecumque, quodcumque et quisquis, quidquid, quae tamen vim habent pronominum
indefinitorum.

Singularis Pluralis
N qui quae quod qui quae quae
g cuius cuius cuius quorum quarum quorum
d cui cui cui quis/quibus quis/quibus quis/quibus
Ac quem quem quem quos quas quae
ab quo qua quo quis/quibus quis/quibus quis/quibus

Quicumque declinatur sicut qui, quae, quod, cui adiungitur desinentia –cumque, quae manet
immutata: quicumque is est, ei me profiteor inimicum.

Singularis Pluralis
N quicumque quaecumque quodcumque
g cuiuscumque cuiuscumque cuiuscumque
d cuicumque cuicumque cuicumque
Ac quemcumque quemcumque quemcumque
ab quocumque quacumque quocumque

Quisquis locum habet tantum in nominativo singulari, masculino et neutro, atque in ablativo singulari:
quoquo modo res se habet; qui

Adverte:
a) in ablativo praepositio cum potest adiungi pronomini; ideo dicitur: cum quo, cum qua, cum
quibus, sed etiam: quocum, quacum, quibuscum;

b) est etiam vetus casus ablativus: qui, et significat: quomodo? qua ratione? Ita: qui fit ut ego
nesciam, sciant omnes? qui facere possum quod quereris, lupe?; et etiam quis, dativus et
ablativus pluralis.

20
 PRONOMINA INTERROGATIVA

Inter pronomina interrogativa enumerantur:

qui quae quod et quid, quid: cognoscere vulnt eum qui, inter multos, aliquid fecerit
Ita: quis vir id timet? sed etiam: qui vir id timet? Quid habet semper vim substantivi, ita: quid fecimus?
quid consilii cepisti? Sed: quod consilium cepisti? quod carmen legisti?.

uter, utra, utrum: rationem habet ad eum qui, inter duos, aliquid fecit; quis habet vim substantivi, sed
etiam adiectivi cum nominibus personarum.

Haec est declinatio pronominis uter:

Singularis Pluralis
N uter utra utrum
g utrius utrius utrius
d utri utri utri
Ac utrum utram utrum
ab utro utra utro

Numerus pluralis non est: Uter consul in pugna cecidit?

Sicut uter declinatur uterque, utraque, utrumque, utrumque

Pronomina interrogativa haberi possunt quaedam alia quae tamen fere semper induunt vim
adiectivi. Ea sunt:

Qualis, quale: qualis est istorum oratio?

Quantus, quanta, quantum: quanta notitia antituitatis est in eso libro?
Quot: quot annos habes?

Uter es pronomen relativum (quicumque ex duobus) et etiam pronomen interrogativum (quis ex

duobus); potest tamen inducere vim adiectivi: uter liber te delectavit?

21
 PRONOMINA INDEFINITA

Ea appellantur quae non definiunt, id est non circumscribunt personas vel res. Sunt substantiva et sunt
adiectiva.

Substantiva Adiectiva
quis, quid qui, quae, quod
aliquis, aliquid aliquis, aliqua, aliquod
quispiam, quipiam quispiam, quaepiam, quodpiam
quisquam, quicquam ullus, ulla, ullum
quidam, quaedam, quoddam quidam, quaedam, quoddam
quique, quidque quisque, quaeque, quodque
quilibet, quaelibet, quodlibet quilibet, quaelibet, quodlibet
quivis, quaevis, quidvis quivis, quaevis, quodvis

Adverte:

Quis et aliquis sunt ex solito substantiva: dicat quis (aliquis), interdum etiam adiectiva: aliquis civis,
error aliquis. Qui et aliqui e contra plerumque sunt adiectiva; ergo: quis es?, sed qui homo es?

Post coniuctiones si, nisi, ne, num, post pronomen qui, quae, quod, et post adverbia quo, quanto…
aliquis saepe fit quis: si quis civis; ne qua seditio; quo quis est doctior; submitte vocem, ne quis audiat;
num quis vitium laudat, virtutem vituperat? Sed: si aliqua spei ratio (Cicero).

Pronomen quidam adhibetur cum homo vel res ab eo significata sunt certa et definita. Ita, exempli
gratia: est quida qui me amat.

Est etiam adiectivum: homo quidam: ignoro nomen hominis illius, sed agitur de homine plane
distincto ab aliis.

Est demum pronomen quispe, cuius sunt solum formae generis masculini et neutri; et est adiectivum
quisque, quaeque, quodque.

Alius, alia, aliud pronomen vel adiectivum. Eodem modo pronomine alius, declinatur alter, altera,
alterum.

Adverte: cum dico alium, de pluribus quam de duobus cogito; cum vero dico alterum, cogito de
secundo ex duobus, vel de uno ex duobus.

Eandem declinationem (sicut alter) sequuntur pronomina indefinita, quae vocant etiam adiectiva
pronominalia. Ea sunt:

Solus, sola, solum

Ullus, ulla, ullum
Neuter, neutra, neutrum
Totus, tota, totum
Nullus, nulla, nullum

Est pronomen unusquisque, cui deest femininum; est autem adiectivum unusquisque, unaquaeque,
unumquodque.

22
 DECLINATIO ADIECTIVORVM VERBALIVM

Participium praesens verbi amare, est modus activus

Singularis Pluralis
N amans amantes amantia
g amantis amantium amantium
d amanti amantibus amantibus
Ac amantem amantes amantia
ab amante amantibus amantibus

Participium perfectum verbi amare, est modus pasivus

Singularis Pluralis
N amatus amata amatum
g
d
Ac
ab

Participium futurum verbi amare, est modus activus

Singularis Pluralis
N amaturum amatura amaturum
g
d
Ac
ab

Gerundivus verbi amare, est modus passivus

Singularis Pluralis
N amandus amanda amandum
g
d
Ac
ab

23
 DECLINATIO SVBSTANTIVORVM VERBALIVM, activi et passivi sunt

Infinitivus praesens est secundae declinationis, caret plurale.

ACTIVVUS PASSIVVS
N amare amari
g amandi
d amando
Ac amare amari
in/ad amando
ab amandum

Infinitivus perfectus verbi amare tantum habet casus Nominativum et Accusativum.

ACTIVVS PASSIVVS
N amavisse
g
d
Ac amavisse amatum esse
ab

Infinitivus futurus verbi amare tantum habet Accusativum casum.

ACTIVVS PASSIVVS
N
g
d
Ac amaturum esse amandum iri
ab

Supinus est quarta declinatione, tantum habet Accusativum et Ablativum

ACTIVVS PASIVVS
N
g
d
Ac amatum
ab amatu

24