Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Diccionario-Espanol-Kichwa Ec PDF
Diccionario-Espanol-Kichwa Ec PDF
ESPAÑOL – KICHWA
-Admiración-
¡Completo!: Pacta
¡Cuanto antes!: Uta
¡Deja!: Sakí
¡Dolor!: Ayayay
¡Presente!: Capi
¡Pronto!: Uta
¡Qué horror!: Ninanta
¡Todo!: Pakta
¡Toma!: Kayka
¡Viva!: Huyayay
-Interrogación-
¿A dónde vas? : Mayman rinki
¿Ahora mismo?: Kunanllatak
¿Cómo estás?: Imanallatak Kanki
¿Cómo será?: Imashinankachari
¿Con quién vives?: Piwantak Kawsanki
¿Cuál? : Maykantak
¿Cuáles? : Maykankunatak
¿Cuánto? : Mashnatak
¿Cuántos? : Mashnakunatak
¿De dónde eres? : Maymantatak Kanki
¿De dónde vienes? : Maymanta Shamunki
¿Dónde vives? : Maypi Kawsanki
¿En dónde? : Maypitak
¿En razón de que?: Imanishpatak
¿Por qué razón?: Imamantatak
¿Qué Nombre Eres?: Imashutitak Kanki
¿Qué será? : Imachari
¿Qué?: Imatak
¿Quién? : Pi tak
¿Quiénes? : Pikunatak
¿Y tú?; ¿Y vos? : Kanka
¿Y usted?: Kikinka
-A-
A lo mejor: Shinachari
Abaco: Yupana
Abajo: Uray
Abandonar: Sakina
Abandonado: Shitashka
Abandono: Shitay
Abanico: Wayrachina
Abdomen: Wiksakara
Abecedario: Killkakuna
Abeja: Wayrunku, putan chuspi
2“Shetaji”
Abismo: Kaka
Ablandar: Ñutuñachina
Abofetear: Sakmana
Abonar. Wanuna
Abono: Wanu
Abono Químico: Rurashka Wanu
Aborrecer: Tsiknina
Abrazar: Uklluna
Abrazarse: Ukllarina
Abrazo: Ukllay
Abrigado: Kunushka
Abrigar: Kununa
Abril: Ayriwa
Abrir: Paskana
Absorber: Tsunkana; Hurutina
Abuela: Hatunmama
Abuelo: Hatunyaya
Abultado: Raku
Abundancia: Tawkay
Acá: Kayman
Acabar: Tukuchina; Puchukana
Acariciar: Llankana
Acarreamiento: Ashtyay
Acarrear: Ashtana
Acaudalado: Ati
Accidentes geográficos: Kaksaskuna
Acción: Ruray
Acechar: Chapana
Aceite: Wirayaku; wira
Acelga: Llapak
Aceptar: Chaskina
Acequia: Larka
Acercar: Kimina: Kuchuyana
Acercarse: Kimirina, Kuchuyarina
Achicar/recortar: Uchillachina
Achiote: Manturu
Ácido: Pusku, hatki
Aclarar (mente): Achikyachina.
Aclarar el Día: Punchanayana, achikyana
Acomodar: Patarina
Aconsejado: Kunanashka
Aconsejar: Kunana
Acontecer: Imatukuna
Acontecimiento: Imatukuy
Acordar: Yuyarina
Acostar: Sirina
Acostarse: Siririna
Acrecentar: Hatunyachina
Acrobacia: Titu
Acróstico: Awawichik
Acta: Tantarimanta Killka
Actividad: Ruray
3“Shetaji”
Alarmante: Sinchiwillak
Albañil: Pirkak
Albergar: Mukachina
Albo: Yurak
Alborada: Pakari
Alcanzar: Ushana, Paktana
Alcohólico: Machak
Alcoholismo: Maymachariy
Alegre: Kushi
Alegría: Kushiy
Alegremente: Kushilla
Alejarse: Chinkayana
Alfabeto Kichwa: Kichwa llika
Alfiler: Tipa
Algarrobo: Alkaparu
Álgebra: Killkananchakamay
Algo: Ashalla
Algo: Imatapash
Alguien: Wakin, Pishi
Alguna vez: Wakinpi
Algún o/a: Wakin
Algunos/as: Wakinkuna
Aliento, repiración: Samay
Alimento: Mikuy; mikuna
Alisar: Llampuna
Alma: Nuna
Almacén: Karuna wasi
Almácigo: Muyu Putsa
Almohada: Sawna
Almuerzo: Punchamikuna
Alpargata: Ushuta
Alrededor: Muyuntin/ manya
Altar: Ampara
Alto: Hatun, wichisuni, hawa
Altura: Aksi
Alumbrar: Llimpiyana, llipyana
Alumno/a: Yachakuk
Amable: Kuyaklla
Amado: Kuyashka
Amanecer (verbo): Pakarina
Amanecer (sustantivo): Pakariy
Amaneciendo: Pakarimushka
Amante: Wayna
Amañar: Chaknana; tsaknana
Amar: Kuyana
Amaranto: Sankurachi
Amargo: Hayak
Amargura: Llaki
Amarillo: Killu
Amarrar: Watana
Amasar: Tantana
Ambiente: Kawsaypacha
6“Shetaji”
América: Apyayala
Amigar: Alamana, mashiyana
Amígdala: Amulli
Amigo/a: Mashi; Alama
Amnistía: Hucha, kunkari
Amontonar: Tantachina; suntuna
Amor: Kuyay
Amoroso: Ancha kuyak
Amortiguarse: Wañurina
Amplio: Patak
Ampolla: Chulay
Amuleto: Walachu
Analizar: Kuskina; hamutayana
Anaranjado: Kishpu
Ancho: Patak
Anciana: Paya
Anciano: Ruku
Andar: Purina
Andrajo: Llachapa
Andrajoso: Tsuntu; tsirapa
Anfibio: Yakwallpa
Angosto/a: Killki
Ángulo agudo: Kichkikuchu
Ángulo Complementario: Paktachik kuchu
Ángulo de Giro: Muyuykuchu
Ángulo llano o plano: Sunikuchu
Ángulo Obtuso: Paskakuchu
Ángulo recto: Paktakuchu
Ángulo Suplementario: Suniyachik kuchu
Ángulo: Kuchu
Anhelar: Munana
Anhídrido carbónico: Miyuwayra
Anillo: Shiwi
Animal: Wiwa
Animal Silvestre: Sacha Wiwa
Animarse, esforzarse: Sinchikurina
Ano: Sikihutku
Anochecer: Tutayana
Antaño: Wima
Antártida: Rasuchiri suyu
Anteayer: Kaynapak kayna, kayna yallik
Antecedente: Rurashkayuyay
Antepasado: Anchachilasa, ñawpa kawsakkuna
Anteponer: Yallichini
Antes, delante: Ñawpa
Antónimo: Chimpanakuy
Anual: Watanwatan
Anualmente: Watantin
Anudar: Tsutuna
Anverso: Uyawashka
Anzuelo: Ipi
Añadidura: Yapa
7“Shetaji”
Ardiente: Rupak
Ardor: Rupay, rawray
Área: Yachaykancha
Área Andina: Kaksasuyu pampa
Arena: Tiyu
Arete: Rinriwarkuna
Aretes: Payshi
Árido: Purun
Arisco: Kita
Arma de Fuego (escopeta): Illapa
Arma: Ayñi
Armadillo: Kutimpu
Armero: Shushuk
Armonía: Allikay
Armonioso: Munaylla
Aro: Isru
Arqueología: Wiñay kawsay kallaripi rurayta kamay
Arquitecto: Pirkayachak
Arquitectura: Wairuraykamay
Arrancar: Kutsana
Arrastrar: Suchuna
Arrastrarse: Suchurina
Arrebatar: Kichuna
Arreglado: Allichishka
Arremangar: Sikinchina
Arrepentirse: Wanana, llakirina
Arriba: Hanak, hawapi
Arrimar: Sawnana/ kimina
Arrimarse: Kimirina
Arroba: Pityuk, chuskulli pukcha
Arrodillarse: Kunkurina
Arrojar: Shitana
Arroz: Llaru
Arruga: Tsipu
Arrugado: Chunu, tsipiyashka
Arrugarse: Tsipuyana, patsatana
Arte: Maypakchiruray
Arteria: Anku
Artesanía: Makipakchiruray
Articulación: Muku
Arveja: Wisya
Asaltar: Shuwa
Asamblea: Tatarinakuy
Asamblea Constituyente: Mamallakta kamachikta tantanakuy
Asar: Kusana
Ascender: Wichina
Ascensor: Wichiyachik
Aseo: Chuyayay
Asesinar: Wañuchina
Asesino: Wañuchik
Así: Chashna; shina
Así es: Shinami
9“Shetaji”
Autodeterminación: Nichani
Autor: Kallarik
Autoridad: Apuk
Auxiliar: Yanapana, ñawchina
Avaro: Mitsa
Ave: Patapayuk, Pishku
Aventado: Wayrachishka
Aventador: Wayrachik
Aventar: Wayrachina
Aves: Pakpayu
Avestruz: Suri
Avión: Antanka
Avisar: Willana
Aviso: Willay
Avispa: Piñaputan
Axila: Kashuk
Ayer: Kayna
Ayuda: Yanapay
Ayúdame: Yanapaway
Ayudante: Yanapak
Ayudar: Yanapana
Ayunar: Sasina
Azadón: Llachun
Azar: Kusana
Azotar: Ankuna
Azufre: Silli, Salliy
Azúcar: Yurakmishki
Azul: Ankas
-B-
Baba: Llawsa
Babear: Llawsana
Babosa: Unik, atyak
Baboso: Llawsasapa
Bacteria: Añali
Bailar: Tushuna
Bailarín: Tushuk
Baile: Tushuy
Bajada: Uri
Bajar: Urayana
Balance de comprobación: Tiyashkata rikuchik
Balance situacional: Tiyak chanikunata paktachik
Balancear: Walinyana
Balanza, pesa: Llashachik, warku
Balde: Kami
Balón sostenido: Charirashka rumpa
Bambú: Watwa
Banano: Palanta
Banco (economía): Kullkikamay, kullkikamak wasi
Bandeja: Ankara
Bandera: Unancha; wipala
Bandido: Shuwa
Bañar: Armana
11“Shetaji”
Bañarse: Armarina
Bañera: Armana uku
Baño: Armay / ishphana uku
Barba: Sunka, sapra
Barbudo: Millmañawi
Barco, lancha: Wampuk
Barnizar: Llunchina
Barra: Paltarikkiska
Barranco: Waykuskaka
Barrendero/a: pichak/Pichakwarmi
Barrer: Pichana
Barriga: Wiksa
Barrigón: Wiksasapa
Barrio: Ayllullakta
Barro: Turu
Base: Tsiksi
Básket: Ashankayrumpa
Bastante: Achka
Bastón: Tawna
Basura: Kupa, ñuku
Basurero: Tachu
Basurero (oficio): runa tachuk
Batea: Mika
Batir: Kawina
Bautizado: Shutichishka
Bautizar: Shutichina
Bautizo: Wawamarkar; shutichiy
Bayeta/rebozo: Pachalli
Bazo: Kantsa
Bebé: Llullu, wawa
Beber: Upyana
Bejuco: Sacha anku
Bellamente: Sumaklla
Belleza: Año
Bello/a: Sumak
Beneficio: Allikay
Berro: Ukurimi, ukururu
Besar: Muchana
Beso: Mucha
Bestia: Supay
Biblioteca: Kamuwasi
Bicho: Ita
Bicicleta: Antapyu
Bien hecho: Allita, allita
Bien nomás: Allilla
Bien: Alli
Bienes: Imaykuna
Bienes y raíces: Wasi allpa rantimanta
Bigote: Sunka
Bilingüe: Ishkayshimi
Billetera: Chawchira
Billetes: Pankakullki
12“Shetaji”
Bronco: Chumuk
Bronquio: Uchilla Tunkuri
Brujería: Chuntapala
Brújula: Suyuta rikuchik anta, piruti
Brusco: Waluntu
Buenos Día: AlliPuncha
Buenas Noche: Allituta
Buenas Tarde: Allichishi
Bueno/A, Buen: Alli
Bufanda: Kunkallina
Búho: Kushunku, pukunku
Bulto: Kipi
Buñuelo: Yunki
Burbuja: Yakutimpu
Burla: Chanza/sanka
Burro: Chantazu: ushu
Búsqueda del factor común: Kutirik taripay
-C-
Cabalgar: Sikana
Caballero: Wirakucha
Caballo: Apyu
Cabaña, hotel: Tampu
Cabecera: Sawna
Cabello, pelo: Akcha
Cabeza: Uma
Cabildo: Kusmanku
Cable: Antawaska
Cabra: Chita
Cabresto: Waska, atampa
Cabrito: Kallpi
Cabuya, penco: Chawar, tsawar
Cacao: Kula
Cada año: Watanta
Cada cual: Pipash, maypash
Cada mes: Killanta
Cada noche: Tutanta
Cada quien, cada uno: sapanta, sapan
Cadáver, difunto: Aya
Cadena: Chaka, antawatu
Caer: Urmana
Caerse: Urmarina
Café: Shañu
Café (color): Uki
Café (planta): Kiwi
Caída: Urmay
Caimito: Hapiyu
Caja: Isanka
Caja de Fósforo: Iska isanka
Cajón: Isanka
Cal: Isku
Calabaza: Sampu, walak
14“Shetaji”
Calavera: Umatullu
Calculadora: Yuyaknikichik
Caldo: Hilli/ lukru
Caldo de gallina: Atallpa hilli
Calendario: Watapacha
Calentado: Kuchishka
Calentamiento: Kunukyay
Calentar: Kununa
Cálido seco: Chakishkakunuk
Caliente: Kunuk / rupak
Caligrafía: Sumak killka
Callado: Upallashka
Callar: Upallana
Callarse: Upallarina
Cállate: Upallariy, upalli
Calle: Antañan
Callo: Chupullu
Calor: Rupay
Calvo: Lluchu uma
Calzado: Ushuta
Calzonario: Sikillina
Calzón: Sikilli
Cama: Kawitu
Camareta: Chiwawa
Camarón: Lluchunka
Cambiar: Yankina, chinkayana, shukmanyachina
Cambio: Yankiy
Camilla: Chakana
Caminar: Purina
Camino: Ñan
Camino del Sol: Inti ñana
Camisa: Ruwaka
Camiseta: Awakita
Camote: Kumal, apichu
Campo: Pampa
Cana: Suku
Canal de riego: Yaku Larka
Canalizado: Larkashka
Canasta: Achallmi
Canasto: Ashanka
Cáncer (signo): Apankura
Cáncer (enfermedad): Apankara
Canción: Taki
Candela: Nina
Canela: Ishpinku / pinchi
Canelo: Ukuwa
Cangrejo: Apankura
Canguil: Kankil
Canibalismo: Chay aychallatatak mikuy
Canilla: Sampi
Canoa: Wampuna
Cansado: Shaykushka
15“Shetaji”
Cansancio: Shaykuy
Cansar: Shaykuna
Cansarse: Shawkuna
Cantar/entonar: Takina
Cántaro: Puñu, chamila
Cantinflora: Antapuru
Canto: Taki
Cantón: Kiti
Cantonizar: Kitina
Caña: Wiru
Caña de Maíz: Sarawiru
Capa: Killpa
Capacidad: Ushay
Capital Provincial: Markakiti
Capital (dinero): Mamkullki
Capitalista: Kullkiyuk
Captar: Hapina
Cara: Utku
Caracol: Punik, Churu
Característica: Sapsi
Característica General: Imakay Sapsi
Caramelo: Chamuña
Carbohidrato: Kunukuy, killuchakay
Carbón de Piedra: Killimsa rumi
Cárcel: Wanachiwasi
Carda, Cardón: Pircha
Carente: Illak
Cargador: Aparik
Carga: Wanku
Cargar: Aparina
Cariño: Kuyay
Caritativo: Allishunku
Carne: Aycha
Carne Asada: Aycha Kusashka
Carnero: Inku
Carnicero: Aychakamay
Carnicero: Aycha
Carpintero: Llallakkamayuk, llakllak
Carretera: Antawañan
Carretilla: Antawaku
Carro: Antawa
Carrozo: Suku
Cartografía: Allpashuyukamay
Cartílago: Kapa
Casa: Wasi
Casa de Paja: Uksha Wasi
Casada: Kusayuk
Casarse: Sawarina
Cascada: Pakcha
Cascajo: Chakwa
Caspa: Zipi
16“Shetaji”
Castigar: Makanakuna
Castigo: Wanachiy
Castrado: Chakashka
Castrar: Chakana
Casualidad: Chiripa
Catorce: Chunka chusku
Causa: Imarayku
Cavación: Allay
Cavado: Allashka
Cavador: Allak
Cavar: Allana
Cazador: Wiwahapik
Cebada: Akapi
Cebolla: Wayrutu
Cebolla Blanca: Llalla
Cecinar: Charkina
Cedro: Yuruma
Cefálico: Umapa
Ceibo: Chillikchi
Ceja: Kishipra, ñawimillma
Celos: Tumpa
Célula: Kawsayuk
Cementera: Chakra
Cementerio: Ayapampa
Cenicero: Uchpachurana
Ceniza: Uchpa
Cenizar: Uchpana
Censo: Shutihapi
Centena: Pachakchishka
Centro de salud, hospital: Hampiwasi
Centro de la mano: Maki Shunku
Cepillar: Llakllana
Cerbatana: Pukuna
Cerca: Kuchu
Cercar: Kinchana, harkana, pirkana
Cercenar: Kuchuna
Cerco: Kincha, Sanka
Cerda: Millma
Cerdo: Kuchi
Cerdoso: Tara
Cerebro: Ñuktu
Ceremonia: Akna
Ceremonia Nupcial: Sirichi
Ceremonial: Aknay
Ceremoniar: Aknana
Cero: Illak
Cerramiento: Wichkay
Cerrar: Wichkana
Cerro: Karacha
Cerro: Urku
Certificado: Kakwillay
Cerumen: Rinriwira
17“Shetaji”
Círculo: Rumpa
Circunferencia: Rumpa
Ciudad: Llakta, hatunkiti
Civilización: Hawaykawsay
Claridad: Achik
Claro: Achiklla
Clase, especie: Sami
Clases de conjuntos: Tantachishkakunapa sami
Clasificación: Samiyachiy
Clasificar: Chikanyana, akllana
Clavar: Tuksina
Clavel: Wayta
Clavícula: Pilischaka
Clavo: Takarpu
Clima: Chirikunuy
Cloración del agua: Yakuhampik; chuyayachik yakuchik
Cobarse: Pishishunku
Cobayo: Kuy
Cobija: Kata.
Cobijar: Katana
Cobrar: Hapina
Cobre: Anta
Cocer (alimentos): Yanuna, Sirana
Cocientes notables: Mayrakikuna
Cocina: Tullpa; yanuna uku
Cocinado: Yanushka
Cocinar: Yanuna
Cocinero: Yanuk
Cocodrilo: Wiwakayman
Codo: Rikramuku
Codorniz: Yutuku
Coger así: Hapina
Coincidir: Takwina
Cojear: Hankana
Cojín: Sawna
Cojo: Suchu
Col: Isku, winkulak
Cola, Rabo: Sinri, chupa
Cola de caballo: Apyuchupa
Colaboración mutua: Makimañachi
Colaborador: Yanapak
Colaborar: Yanapana
Colada: Api
Colar: Llutana
Colegio: Paktayachana wasi
Cólera: Piñay
Colgamiento: Warkuy
Colgar: Warkuna
Colgarse: Wayunlkirina
Colibrí: Kinti
Colina: Ashi
Collar: Wallka
19“Shetaji”
Colmar: Paltachina
Colmena: Putan wasi
Colocar: Churana
Colon: Ukuti
Color: Tullpu
Coloración: Tullpuy
Colorear: Tullpuna
Columna vertebral: Washa tullu
Columpio: Walin
Coma (signo): Chupa
Comadreja: Chukuri
Comadrona: Wachachik
Comandante: Waminka
Comando Provincial de Policía: Chapak kamaypaktachi pushak
Combate: Atinakuy
Combinación: Chapuriy
Combustible: Chawra
Combustión: Ninayay, rupariy
Comenzar: Kallarina
Comer: Mikuna
Comercialización: Mintalanayay
Comerciar: Mintalana
Comerciante: Mintala
Comercio marítimo: Mamayakunta mintalay
Comercio: Mintalay
Cometa: Nasti, ankak
Comezón: Shikshi
Comida: Mikuy
Comida enlatada: Antamikuy
Comilla (signo): Chupaku
Comienzo: Kallariy
Comisario Nacional: Kiti kapachik apuk
Como: Shina
Compadecer: Llakipayana
Compañero/a: Mashi
Comparación o relación: Chimpapuray
Comparar: Chhimpapurana
Compartir: Karanakuna
Compás: Rumpachina
Compasión: Llakipayay
Competencia: Mishanakuy
Competir: Mishana
Complementación de conjuntos: Tantachishkakunata paktachiy
Complemento: yuyay paktachik
Complemento circunstancial: Taririklla paktachik (y.p.)
Complemento directo: Yalli Paktachik (t.p.)
Complemento Indirecto: Katik Paktachik (k.p.)
Completar: Paktachina
Cómplice: Huchayak
Componente: Nipayay
Componer: Allichina
Comportamiento: Apanakuy
20“Shetaji”
Composición: Chakruy
Compositor: Allichik
Comprador: Rantik
Comprar: Rantina
Comprender: Hamuktana, hamutani
Comprensión: Hamutay
Compuesto: Allichirishka
Computadora: Antanikik
Común: Purun
Comunicación: Willay
Comunicado: Willashka, willay
Comunicar: Willana
Comunidad: Ayllullakta
Con: Wan
Con mis Padres: Ñukapa Yayakunawan
Con que: Ñatak
Cóncavo: Ukuyashka
Concejal: Kiti kamaklli
Concejo: Kunay
Concentrarse (mental): Yuyayrina
Concepto: Imakay
Conceptualizar: Imakaychina
Conciencia: Huyllu
Concluido: Paktashka
Concluir: Puchukana
Conclusión: Tukuchiy
Concordancia: Allichana
Cóndor: Mallku
Conducir (objetos): Antawapushana
Conducir (personas): Pushana, killpillana
Conejo: Wallinku
Confederación: Yapatantariy
Confiar: Iñina
Congregarse: Tantarina
Congreso: Tantanakuy
Conjugación: Huninakuy
Conjugar: Hunina
Conjunción: Tinkik
Conjuntiva: Yurak-allka
Conjunto: Tantachishka
Conjunto complementario: Paktachik tantachishka
Conjunto finito: Tukurik Tantachishka
Conjunto potencia: Kutinkutinchiy tantachishkata
Conjunto unión: Yapa tantachiy
Conmutabilidad Bancaria: Kullkikamay shinayachi
Cono: Tunku
Conocer: Riksina
Conocido: Riksishka
Conocimiento: Yachay, riksi
Conocimiento de cantidad o cálculo: Mashnayachi
Conocimiento desordenado: Tampulyachay
Conquista: Atipay
21“Shetaji”
Conquistador: Purunchik
Consanguíneo: Yawarmashi
Consecuencia: Imaruran, tukushka
Consejero Provincial: Markakamachiklli
Consejo: Kunay
Conserje: Wasikamak
Conserva: Antashkamikuna
Conservar: Wakaychina
Consonante: Uyantin
Constelación: Warani/ chaskancha
Constitución: Mamakamachik
Constructor: Wasirurak
Construir: Rurana, masmana
Consuegro/a: Hawka, hawya
Consultar: Tapuna
Consumir: Tukuchina, puchukana
Contabilizado: Yupashka
Contador: Yupak
Contaminación: Miyuychi, mapayachiy
Contaminar: Miyuchina, mapyachina
Contar: Yupana
Contenido científico: Amawta yachay
Contenido básico: Tiksi yachay
Contenido: Yachay
Contento: Kushilla
Conteo: Yupay
Contestar: Kutichina
Contienda: Makanakuy
Continente americano: Apyayala
Continente: Allpapacha
Continuar: Katina
Contra: Ayni
Contraer matrimonio: Sawarina
Controlar: Rikurayana
Convergencia: Tinkuy
Conversación: Rimanakuy, shimirimay
Conversar: Rimanakuna
Convertirse: Tukuna
Convexo: Kanchayashka
Convidar: Karana
Convivir: Aynina
Convocar: Kayana, kayachina
Coño: Akaru
Cooperación: Wawchiy
Coordinante: Tankichik
Copa: Talu
Copiar: Unanchana
Copla: Rimaytaki
Coquetear: Chikchichana
Coqueteo: Chikchichay
Corazón: Shunku
Corbata: Kunkallina
22“Shetaji”
Cordel: Watu
Cordero: Watyuk
Cordillera: Kahas, kahaskancha
Cordillera Oriental: Antisuyu Urkuwachu
Cordón: Watu
Coreografía: Kuyuynancha
Corona, diadema: Llawtu
Coronado: Llawtushka
Coronar: Llawtuna
Corona de Plumas: Llawtu
Corporación Financiera, coop.: Kullkikamak wasi
Corral: Kimcha
Correa: Atampa / wachaka
Correo: Chaski
Correo Electrónico: Antanikik chaski
Corregir: Wanachina
Correr: Kallpana
Corromperse: Wakllirina
Cortado: Pitishka
Cortapelo: Akcha shuwa
Cortar: Pitina / kuchuna
Cortarse: Pitirina
Corte Superior de Justicia: Kamachik wasi
Corte: Piti
Cortesía: Sumay
Corteza Terrestre: Allpakara
Corteza, piel, cáscara: Kara
Cortina: Wayralli
Corto: Kutu
Corvina: Hantya
Cosa: Ima
Cosecante: Chimpamanyaypuramunchi
Cosecha: Pallay
Cosechado: Pallashka
Cosechar: Pallana
Coseno: Katikmanyaypuranchi
Coser: Awana, sirana
Cosido: Rirashka
Cósmico: Pamawyri
Cosmología: Pachakallariy
Cosmos: Pamaway
Cosmovisión: Pacharikuy
Cosquilla: Chiksa
Costa, Oeste: Kuntisuyu
Costal: Chimpu
Costilla: Watka - tullu
Costra: Karacha
Costumbre: Kawsay, yachaykawsay
Costura: Siray
Cotangente: Manyakupuramunchi
Coxis: Sikichupa
Coyuntura: Muku
23“Shetaji”
Dentro: Uku
Departamento: Uku
Deporte: Pukllay
Depresión: impa
Deprimirse: Impayarina
Deprisa: Ukta
Derecha: Allayka, allawka
Derecha, vertical: Shayay
Derecho indígena: Runapak hayñi
Derecho: Hayñi
Derecho Humano: Runahayñi
Derivado: Shuktayay
Derramar: Tallirina; Hichana
Derrumbado: Tuñirishka
Derrumbar: Tuñina
Derrumbarse: Tuñirina
Derrumbe: Tuñi
Desabrido: Aminta, hamlli
Desabrido: Chamuk
Desaparecer: Chinkana
Desaparecido: Chinkashka
Desarrolllado: Wiñashka
Desarrollar: Wiñana
Desarrollarse: Wiñarina
Desarrollo: Hatunyay
Desastre: Llakitukuy
Desayunar: Shunkuna, shunkullina
Desayuno: Chinlli, shunkulli
Desacansar: Samana
Descanso: Samay
Descender: Urayana
Descomponer: Ismuna
Decomposición de la energía: Michachikanyay
Descompuesto: Ismuwanu, ismu
Descriado: Kurpa
Describir: Kakrikuchina
Descubierto: Llatan
Descubrir: Llatanana
Descuidar: Kunkana
Desde cuando: Haykamanta
Desdentado: Waku
Desear: Munana
Desempleado: Llamkay illak
Desenredar: Shampana
Desenredo: Shampay
Deseo: Munay
Desequilibrar: Hankana
Desequilibrio: Hankany
Desgarrar: Llikina
Desgarro: Lliki
Desgracia: Llaki
Desgraciadamente: Llakilla
27“Shetaji”
Desgranado: Ishkushka
Desgranador: Ishkuk
Desgranar: Ishkuna
Desherbar: Kiwana
Deshierbado, apocado: Hallmashka
Deshierbar: Hallmana
Deshojado: Tipishka
Deshojar: Tipina
Desinfección: Chuyayay
Desinfectar: Chuyana
Deslizar: Lluchkana
Desmayo: Yuyaypiti
Desmenuzado: Ñutushka
Desmenuzar/pulverizar: Ñutuna, ñutuchina
Desmoronarse: Shiwana
Desnudar: Llatanana, llaktana
Desnudo: Lluchu, llatan
Desnutrido: Tsala
Desolado: Wakchanalla
Desollar: Lluchuna
Desorden: Tampul
Despacio: Allimanta
Despedazado: Challchu
Despedida (próxima ocasión): Minchakama
Despedir: Karkun
Despedirse: Minchayana
Despensa: Panshi
Despellejar: Lluchuna
Desperdicio: Ñuku
Despertado: Rikcharishka
Despertarse: Rikcharina
Despierta: Rikchariy
Despostillado: Pimi
Después, luego: Kipa
Desteñir: Muruyana
Desterronar: Allpañutuchina
Destreza: Pakchi
Destrucción: Waklli
Destruir: Wakllichina
Desvariar: Muspana, muspayana
Desventura: Llaki
Desvestido: Lluchu
Desvestir: Llatana
Desyerbar: Hallmana
Detener: Harkana
Detenerse: Shayarina
Detenido: Charirishka
Deterioro: Wakllichik
Deteriorar: Wakllina
Determinación o definición: Yuyayrikuchik
Detestar: Chiknina
Deudor: Manuk
28“Shetaji”
Devolver: Kutichina
Día, de día: Puncha
Diabetes: Mishki unkuy
Diablo: Supay
Dialecto: Llaktarimay
Dialogar: Rimanakuna
Diálogo: Rimanakuy
Diamante: Umiña, yurakkishpi
Diámetro: Unancha tupu
Diariamente: Punchantin
Diarrea: Kicha
Dibujar: Shuyuna
Dibujo: Shuyu
Diccionario: Shimiyuk kamu
Dice no más: Ninlla
Diciembre: Kamay; kapak
Diente Canino: Chukchuk kiru
Diente inciso: Ñawpa riku
Diente: Kiru
Diente: Mamkiru (no se sabe)
Diez: Chunka
Diez millones: Chunkahunu
Diez y siete: Chunka kanchis
Diez mil: Chunka waranka
Diferencia: Puchu
Diferencia de conjuntos: Tantachiskamanta anchuchi
Diferencia simétrica: Paktapuchu
Diferenciar: Chikanyana
Diferente: Chikan, Shuktak
Difícil: Sinchi
Difundir: Kamana
Diligente: Kutsi
Diluir: Yakuyana
Diluyente: Yakuk
Diminutivo: Uchilla yachik
Diminuto: Chusu
Dinero: Kullki
Dinosaurio: Yahariruku
Dios: Pachakamak
Diptongo: Ishkay uyari
Dirección: Kuska
Dirección, orientación, región: Suyu
Dirigente: Pushak
Discípulo: Yachakuk
Disco: Piruru
Disculpar: Kishpichina
Disculpe/a: Kishpichi
Discurso: Rimaykachay
Diseño: Hunka
Disfrazado: Aranya
Disfraz: Tuku
Disfrazarse: Tukuna
29“Shetaji”
Dislocar: Kiwina
Disminución: Wayway
Disolvente: Yakuyachik
Disolver: Yakuyachina
Disparo: Tukyay
Dispersar: Chirapana
Disperso: Chakchurishka
Disponer: Charina
Distancia: Chayniyak
Distante: Karu
Distinto: Chikan
Distribución: Rakinakuy
Distribuir: Rakina
Distrito, región: Suyu
Dividir: Rakina
Dividirse: Rakirini
División: Raki
Doce: Chunka ishkay
Docente: Yachachik
Doler: Nanana
Dolor: Nanay
Domesticado: Wiwashka
Domesticar: Wiwana
Domingo: Inti
Dominio: Kallarinancha
Dominio del conocimiento: Yachayta taripay
Donde: Maypi
Dormido: Puñushka
Dormir: Puñuna
Dormitorio: Puñuna uku
Dos Mil: Ishkay waranka
Dos Millones: Ishkay Hunu
Dos: Ishkay
Doscientos: Ishkay Pachak
Dramatización: Yachapayay
Droga: Shiray
Duda: Ichanik
Duende: Chusalunku
Dueño de Casa: Wasiyuk
Dulce: Mishki
Duramente: Shinchilla
Dureza: Sinchiyashka
Duro: Sinchi
-E-
Ebrio: Machay
Echar: Karkun
Eclipse Lunar: Killanturi
Eclipse: Llanturi
Ecología: Kawsaypacha
Economía: Kullkikamay
Ecuación de primer grado: Shuk patay paktachani
Ecuación o igualdad de valores: Paktachani
30“Shetaji”
Edad: Watayuk
Edificar: Wasichina
Edificio: Wasi
Educador/a: Yachachik
Educación básica: Kallari yachay
Educar: Yachachina
Efecto: Tukushka
Eficiencia: Allitak
Eje: Muyuchik
Ejemplo: Shina
Ejercicios: Ruraykuna
Ejercicio de Trabajo: Ruray Llamkay
Ejercitar: Rurarayana
Ejército: Awkakancha
El, Ella: Pay
Elasticidad: Chitarik
Elección: Akllay
Electo: Apushka
Elefante: Champiri, sinkanku
Elegante: Taslla
Elegir: Akllana
Elemento cósmico: Pamaway nipa
Elemento: Nipa
Elevación: Kajas
Ellos/as: Paykuna
Embarazada: Chichushka
Embazar: Chichuna
Embarazo: Chichu
Embarrarse: Kawirini
Embasar: Hillpuna
Embobarse: Upayana
Embocar: Amullina
Emborracharse: Machana
Embriagado: Shinka
Embriagarse: Machana
Embudo: Hillpu
Embutir: Ñitina
Emisora: Ankichik
Empachar: Ahitana
Empalagado: Amishka
Empalagamiento: Amiy
Empalagar: Amina
Empalagarse: Amirina
Empalmar: Tinkina
Empaparse: Mutiyana
Empedrar: Sharuna
Empeorarse: Anchayana
Emperador: Hatunapuk
Empezar: Kallarina
Empujar: Tankana
Empujo: Tankay
Empuñar: Tsuktsukina
31“Shetaji”
Enredar: Awillana
Enriquecerse: Charikyana
Enrojecerse: Pukayana
Enrollar: Pilluna, wankuna
Ensamblar: Tinkina
Ensangrentar: Yawaryachina
Ensarnarse: Sisuyana
Enseñar: Yachachina
Ensuciar: Mapayana
Ensuciarse: Karkayarina; mapayarina
Entenada: Ila ushushi
Entenado: Ila churi
Entendedor: Hamutak
Entender: Hamutana
Entendido: Hamutashka
Enterrar: Pampana
Entierro: Pampay
Entrañas: Shunku
Entrar: Yaykuna
Entre (conjunción): Pura
Entregar: Kuna
Entremeterse: Satirina
Entrevistar: Tapuykutichina
Entristecer: Llakina
Enumerar: Yupana
En vano: Yankamanta
Envejecer: Rukuyana, payayana
Envenenar: Miyuna
Enviar: Kachana
Envidiar: Chikikuna
Envoltorio: Maytu
Envoltura: Pilluy
Envuelto: Pillushka
Epidemia: Katikunkuy
Equidad de Género: Paktalla kawsay
Equilibrio: Nankay
Equinoccio: Intishayakllipyay
Equipo: Llamkahillay
Equivocadamente: Pantalla
Equivocarse, confundirse: Kantarina
Era, estaba: Karka
Era antigua: Ñawpa kawsay pacha
Erizar: Punsuyana
Erosión: Allpachinkariy
Errado/equivocado: Pantashka
Errante: Pantak
Errar/equivocar: Pantana
Error/equivocación: Pantay
Eructar: Aknina
Erupcionar: Tukyana
Esa, Ese, Eso: Chay
Escalera: Chakana
33“Shetaji”
Escama: Awchi
Escapar: Llushpina
Escarabajo: Katsu
Escarchar: Shullana
Escarcha: Shulla, Sarpa
Escoba: Pichana
Escoger: Akllana
Esconder: Pakana
Esconderse: Pakakurina
Escondido: Pakalla
Escopeta: Illapa
Escorbuto: Wichu
Escribir: Killkana
Escritor: Killkar
Escritura de libre expresión: Munay killka
Escritura: Allparantikillka
Escroto: Kuruta
Escuchar: Uyana
Escuela: Yachanawasi
Escupir: Aktuna, chukana
Escurrir: Chawana
Esfera, redondo: Kurpa, rumpayashka
Esfera Sólida: Sinchi rumpa
Esferográfico, bolígrafo: Killkana
Esmeralda/joya: Umiña
Esófago: Millpuna, tunkuri
Esófago: Tunkuri
Esos/as: Chaykuna
Espacio Aéreo: Hawa pacha suyu
Espacio: kay Pacha
Espacio-tiempo: Pacha
Espalda: Washa
Espantapájaros: pishku manchachik
Esparcir: Hichana
Espejo: Rirpu
Espera: Shuyay, shuy
Esperar: Shuyana
Espermatozoide: Yumay, williku, runamuyu
Espero: Chapani
Espeso: Sanku
Espiar: Chapana
Espiga: Kikis
Espinilla: Kashawa
Espino: Kasha
Espíritu, alma: Nuna, samay
Espléndidamente: Sumaklla
Esposa: Warmi
Esposo: Kusa
Espulgar: Usana
Espuma: Pusku
Espumado: Puskushka
Espumar: Puskuna
34“Shetaji”
Esqueleto: Karkanka
Esquema: Millka
Esquema de pascal: paskal kutinchi
Esquema numérico: Yupaymillka
Esquina: Kuchu
Esta, este, esto: Kay
Estas, estos: Kaykuna
Estadio: Pukllana pampa
Estadística: Kanchachanikamay
Estado: Mamallakta
Estados físicos: Kaytarikuchi
Estafa: Aykik
Este (punto c.): Antisuyu
Eterno: Wiñaypak
Estiércol: Isma, wanu
Estilarse: Mutiyana
Estimar: Kuyana
Estirar: Chitana, chutana
Estómago: Puzun, hantsa, wiksa
Estopa: Atak
Estopado: Atakyashka
Estrechar: Kichkichina
Estrecho: Kichki
Estrella: Kuyllur
Estrenar: Arina
Estructura: Wallpay
Estructuración: Wallpaywan
Evaluación: Kamayku
Evaluar: Kamaykuna
Evaporación: Puyuy
Evaporar: Wapsina
Evolución del Hombre: Runayay pacha yuyay
Estrujar: Tuktsana
Estudiante: Yachakuk
Estudiar: Yachana
Exlamación: Akya
Excremento: Isma
Exigente: Atituk
Existencia: Kawsay, tiyay
Existente: Tiyak
Existido, habido: Tiyashka
Existir: Kawsana
Experimentar: Milchina
Experto: Yachayyuk
Expirar: Wañuna
Explanada: Pampa
Explosivo: Tukyak
Explotación: Llakichiy
Explotar: Tukyana
Exponer: Rickuchina
Expresión: Rimay
Expresión Algebraica: Killkananchaychi
35“Shetaji”
Exprimir: Kapina
Expulsar: Karkun
Exprimir: Kapina
Extensión, párrafo: MIlka
Externo: Kanllayay
Extinguir: Tukurina
Extraer: Surkuna
Extranjero: Chikan, ista
Extraño: Chikan, mana riksishka
Extremidad: Ukkukuyuchik
Extremos: Manyapikakkun
-F-
Fábrica: Atukamay
Fábula: Wawari
Fácil, posible: Ruranalla
Factor común: Kutirik
Factorización de binomios: ishkaykillkanancha kutinchiy
Factorización de trinomios: kimsakillkanancha kutinchiy
Factorización: Kutinchiy
Faja: Chumpi
Fajar: Chumpillina
Falda: Anaku, aksu
Fallecer: Wañuna
Faltar: Illana
Familia: Ayllu
Familiarizarse: Aylluyarina
Fanega: Hanika
Fantasma: Atimullpu, chaytu
Farmacia: Hampiwasi
Fase: Nikirakiri
Fases de la luna: Killapa nikirakiri
Fase lunar: Killapuri
Fastidiar: Killachina, shillina
Fastidio: Shillin
Fatigarse: Shaykuna
Fauna: Wiwakamy
Fax: Karukillkak
Faz: Uya
Fe: Iñikuy
Febrero: Panchi
Fecundar: Chichuna, pukuchina
Fecundo: Pukuk
Felicidad, feliz: Kushi
Felizmente: Kushilla
Fenecer: Wañuna
Fenómeno natural: Pacha shuktayay
Feria: Katunakuy, katuyranti
Fermentar: Pukuna
Fértil: Alli pukuchik
Fertilizante natural: wanu
Fertilizante químico: miyuy wanu
Fertilizantes: Wakllichik wanu
36“Shetaji”
Festejo: Raymi
Fiambre: Kuyaku
Fibra fina: Kaytu
Fibra (cabuyo): supa, pakpa, karachi
Fiebre: Ukkurupay
Fiesta: Raymi
Fiesta del Sol: Intiraymi
Figura geométrica: shuyutupumanya
Figura literaria: Sumakyachik rimay
Figura plana: pampa shuyukuna
Fila: Sinri
Filo: Manya
Filosofía: Wallpaykamay
Filósofo: Amawta, wawaki
Filtración: Shushuy
Filtrar: shushuna
Fin del mundo: Kay pacha tukuri
Finalizar: Puchukana
Finalizar: Tukuchina
Fino: Chuya, shallu
Firmar: Aspina
Fiscal: Huchachik
Físico (estructura): kaktarikuchik
Flaco/a: Irki, Tsala,
Flameación: Llapapa
Flamenco: Pariwana
Flauta: Pinkullu
Flecha: Wachi
Fleco: Chilpi
Flojo: Hilik
Flor de Papa: Allpuntu
Flor: Sisa
Flora: Llachakamay
Floración: Sisamuy
Florecer: Sisana
Florecido: Sisashka
Floripondio: Wantuk
Flotar: Wampuna
Foca: Pisnay
Foco: Achik
Fogata: Atampu
Fomento: Pachanyachiy
Fondo monetario internacional (FMI): Mamallakyapura kullkikulka
Fonema: Uyarik
Fonología: Uyarik yachay
Forestación: Yuratarpuy
Forestal: Yurakamak
Forestar: Sachana
Forma, formación: Wallpa
Formación: Wallpay
Formar: Wallpana
Formas de explotación: Llakichik wallpariykuna
37“Shetaji”
Forma: Imashinakan
Fortalecer: Sinchiyachina
Fortaleza: Pucara
Fosforera: Iskak
Fosforo: Ninachik, ninachina, iska
Fósil: Puchurumu, rumiyashka
Foto: Unancha
Fotosíntesis: Intiwayllashka
Fracaso: Urmay
Fracción impropia: Yalliyak pakiyupay
Fracción propia: Pishiyak pakiyupay
Fraccionado: Iki
Fraccionar: Rakina
Fracciones heterogéneas: Chikanrakikyuk pakiyupaykuna
Fracciones Homogéneas: Paktarakikyuk pakiyupaykuna
Fractura: Tullupaki
Frágil: Pakiriklla
Frase verbal: Imachik yuyayki
Frase: yuyayki
Frecuencia absoluta: Kutinchiklla
Frecuencia acumulada: Yapakutinchiklla
Frecuencia relativa: Lutsaykutinchik
Fregado: Kakushka
Fregar: Hakuna
Fréjol: Purutu
Frente (geografía): Chimpa
Frente (anatomía): Mati
Fresco: Llanlla
Frío: chiri
Frío seco: Chakishkarini
Friolento: Chirichik
Frotar: Kakuna
Fruta: Mishkikapu
Frutilla: Ruralla
Fruto: Muru
Fucsia: Waminsi
Fuego (energía): Ratata
Fuego del volcán: Ratata urku
Fuego: Nina
Fuente, vertiente: wiñarikpukyu
Fuente de agua: Pukyu
Fuerte: Sinchi
Fuertemente: Shinchilla
Fuerza: Sinchikuy
Fugar: MItikuna
Fumar: Kushnichina, shayrina
Función: Awlli, imaruray
Funcionamiento: Awlliri
Funcionar: Awllina
Funda: Tulu
Fundido: Waksishka
Fundir: Waksina
38“Shetaji”
Fúnebre: Llakiriy
Furioso: Piña
Fusionar: Shukyachina
Fútbol: Chakirumpay
Futuro: Shamuk, kaya mincha
-G-
Gallina: Warmi Atallpa
Gallinazo: Ullawanka
Gallo: Kari atallpa, utusku
Galón: Putu
Ganadería: Wiwakamay
Ganado Vacuno: Wakra
Ganancia: Tarikushka
Ganar: Atina, mishana
Ganas: Munay
Ganso: Walluta
Gargantilla: Wallka
Garra: Sillu
Garrapata: Amaku, akta
Gas: Waksi
Gaseoso: Waksisapa
Gasolina: Kuyuya
Gato: Misi
Gato salvaje: Sacha misi
Gavilán: Waman
Gaviota: Takama
Generalidades: Tukuyllikuna
Género literario: Sumak rimaysani
Genética: Rikchayachiy
Gente: Runa
Geografía política: Allpakamay saywachi
Geografía: Allpamamakamay
Geógrafo: Allpayachak
Geometría: Shututupukamay
Geopolítica: Anchallpakamay
Germinado: Huruna
Germen: Muyu
Germinar: Huruna
Gesto: Ukura
Gigantón: Awakulla
Gimnasia: Tituyashka
Girar: Muyurina
Globalización: Tukuyta shukllayachik
Globo terráqueo: Anchallpa
Globo terrestre: Allpamama
Globo: Shirupu
Gloria: Kushisamay
Glúteo: Siki
Gobernador: Markapuk
Gobernar: Kamana
Gobierno: Kapak apuk
Golfo: Yakuyaykuriy
39“Shetaji”
Guardia: Wasikamak
Guardián: Chapa
Guatusa: Siku
Guerra: Awkay
Guerrero: Awka, makanakuk
Guía didáctica: Ñankamu
Guiar, dirigir: Pushana
Guiar: Pushana
Guión: Aspi
Guisado: Lukru
Guisar: Muyuna
Guitarra: Wankar
Gusanar: Kuruna
Gusano: Kuru
Gustar: Mallina
-H-
Haba: Apa
Haber: Tiyana
Hábil: Utkachik
Habilidad: Yachapuy
Habitante: Llaktayuk
Habitar: Kawsana
Hábitat: Pachamama
Hablador: Shimisapa
Hablar: Rimana
Hacendado: Allpayuk
Hacer, laborar: Rurana
Hacha: Tumi
Hacheado: Tumishka
Halar: Aysana
Hallar: Tarina
Hallazgo: Tarimanta
Hambre: Yarikay
Hamburguesa: Ayllatan
Haraposo: Tsunzu
Harina de trigo: Waña kuta
Harina: Kuta
Hasta Luego: Ashtawankama, ashtakama
Hasta Mañana: Kayakama
Hasta: Kama
Hastiar: Amina
Hechos históricos: Wiñaykawsay imakuna
Hectárea: Patsaktupu
Hediondo: Ashnak
Helado: Riti
Helar: Kasana
Helecho: Llashipa
Hembra: Warmi
Hereditario: Samiyashka
Herencia: Saminay
Herencia genética: Kawsay mallki
Herida: Chukri
41“Shetaji”
Herir: Chukrina
Hermanastra: Ila ñaña
Hermanastro: Ila wawki
Hermoso/a: Sumak
Hermosura: Allirikchay
Herramienta: Wasihillay, hillay
Hervido: Timpushka
Hervir: Timpuna
Hidrografía: Yakukamay
Hiel, bilis: Hayk
Hielo: Rasu
Hierba: Kiwa
Hierba mora: Pillikyuyu
Hierro: Anta, hillay
Hígado: Kukupi, shunku
Higiene: Chuyalli
Hija: Ushushi
Hijo: Churi
Hilacha: Chilpi
Hilar: Pushkana
Hilera: Sinri
Hilo: Pushka
Himno Nacional: Mamallaktapa haylli
Hinchazón: Punki
Hipotenusa: Sirikmanya
Histograma: Milkakinrayshuyu
Historia: Wiñaykawsay
Hocico: Sinka
Hoja: Panka
Hoja de Maiz: Sarapanka
Hombre: Kari, runa
Hombre débil: Pishiruna
Hombro: Wamami
Homosexual: Chinaku
Homosexualidad: Karipurakuyay
Honda: Waraka
Hondonada: Pukru
Honestidad: Achik kawsay
Hongo: Kallanpa
Honrar: Apuyachina
Hora: Saylla
Horario: Sayllachik
Horizontal: Sirik
Hormiga: Añanku
Hortaliza: Yuyu
Hospedar: Minkachina
Hospital: Hampinawasi
Hoy: Kunan
Hoya: Pukruyashka pampa
Hoyo: Utku
Hoz: Ichu
Hueco: Utku
42“Shetaji”
Incienso: Kapachi
Inclinarse: Kumurina
Incontable: Achka, achka
Inculpar: Huchachina
Independencia: Kishpiri mita
Indicador general: Hatun rikuchik
Indicadores: Rikuchikkuna
Índice: Rickuchiy
Indispensable: Mayalli
Indómito: Kita
Industria: Atukamay
Infante: Wawa
Infierno: Ukupacha
Informante: Willak
Informar: Willana
Informe: Llamkaywillay
Ingrato: Challi
Ingresar: Yaykuna
Iniciar: Kallarina
Inicio: Kallariy
Inicio de la historia (prehistoria): Wiñaykwasay kallari
Insecticida: Palamamiyu
Insecto: Palama, itha, añallu
Insípido: Chamuk
Inspiración: Sama aysa
Instituciones: Yanapak wasikuna
Instrumentos: Hillaykuna
Insultar: Kamina
Insulto: Kami
Inteligente: Yuyaysapa
Intendencia de policía: chapak kamaypaktachi
Intensidad: Chutaykay
Intercambiar: Rantinpana
Interculturalidad: Kawsaypura
Interés: Wawakullki
Interior: Ukunchi
Interpretar: Tikrarimana
Intérprete: Tikrarimak
Interrelación: Ukunpuray
Interrogación: Tapuy
Interrogar: Tapuna
Interrupción: Tati
Intersección de conjuntos: Kutinchishka nipakuna
Intervalo, recorrido, rango: Patayayku
Intervención: Rimachikuy
Intestino: Chunchulli
Introducción (física): Yaykuchiy, satiy
Introducción (pensamiento): Kallariyuyay
Introducir: Satina, yaykuchina
Inútil: Chamilla
Invadir: Yankakichuna
Invasión: Yankakichuy
44“Shetaji”
Kilogramo: warankaku
Kilolitro: waranka pukpu
Kilómetro: waranka tupu
-L-
Labio inferior: Sipri
Labio superior: Wirpa
Labio: Wirpa, shimi
Laborar: Llamkana
Laboratorio: Hampirurak
Labranza: Llakllay
Labrar: Llakllana
Lactar: Chuchuna
Lácteo: Ñuñu
Ladrar: Ayllana
Ladrillo: Suñitika
Ladrón: Shuwa
Ladera: Kinkray
Lado: Manña
Ladrón: Shuwa
Lagaña: Chukni
Lagañar: Chuknina
Lagañoso: Chuknisapa
Lagartija: Palu
Lagarto: Humukuti, kayman
Lago: Kucha
Lágrima: Wiki
Lagrimosos: Wikihunta
Laguna: Kuchaku
Lamentable: Llakinalla
Lamer: Llawana
Lana: Millma
Langosta: Chikra, chilikra
Lanudo: Millmasapa
Lanza: Wachi
Lanzamiento: Warakay
Lanzar: Shitana
Lápiz: Killkanakaspi, killkak kaspi
Largo: suni
Largo Tiempo: Unay
Laringe: Tunkurimuku
Larva: Kusu
Laso: Waska
Lástima: Llakipak
Lastimadura: Iki
Lastimar: Chukrina
Lava: Ratata
Lavabo: Taksha
Lavacara: Ankara
Lavandera: Takshakwarmi
Lavandería: Takshaykamay
Leche: Ñuñu
Lecherón: Pinchuk
46“Shetaji”
Lechuga: Piwi
Lechuza: Chushik
Leer: Ñawirina, killkakatina
Legítimo: Kikin
Lejos: Karu
Lengua: Kallu
Lenguaje literario: Arawi shimi
Leña: Yanta
Leñado: Yantashka
Leñar: Yantana
León: Puma
Leopardo: Wallalli
Lepra: Llashaku
Lesbianismo: Warmipurakuyay
Letra: Killka
Letra minúscula: Uchilla killka
Levantamiento: Hatariy
Levantar: Hatana
Levantarse: Hatarina
Lexemas: Shimikuna
Ley: Kamachik
Ley de comunicación: Willaymanta kamachik, willaykamachik
Ley de educación: Yachaykamachik
Ley del deporte: Pukllaykamachik
Ley de tierras: Allpakamachik
Leyenda: Wawari
Leyes: Kamachikkuna
Liberalismo: Kishpiripacha
Liberar: Kacharina
Libra: Kuku, pukchi
Libre: Kacharishka
Librería: Kamukamay
Libro: Kamu
Libro Banco: Kullkiminkay kamu
Libro Contable: Kullkikamay kamu
Libro Diario: punchankamu
Libro Mayor: paktakamu
Licor Machana yaku
Licuar: Yakuyana
Líder: Pushak, apuk
Liebre: Wallinku
Liendre: Chiya
Ligero: Kutsi
Lila: Sañi
Limar, Afilar: Mulana
Límite: Saywa
Limón: Chirway
Limpiar: Pichana
Limpieza, aseo: Pichay, chuyay, mayllay
Limpio: Chuya
Lindero, límite: Saywa
Lindo: Aknu
47“Shetaji”
Manipular: Milchina
Manilla: Makiwatana
Mano: Maki
Manojo: Lutsun
Manta: Pacha
Manteca: Wira
Mantecoso: Wirasapa
Mantequilla: Llilla
Mantequillar: Llillana
Manto: Yakulla
Manualidad: Makirurashka
Mañana: Kaya
Mapa: allpashuyu
Mapa político: Kapak shuyu
Maqueta: Pirwayay
Máquina: Kuyurihillanta
Mar: Hatunkucha
Mar Territorial: Mama kucha suyu
Maravilloso/a: Sumak, utipak
Marca: Unanchi
Marcha, paseo: puriy
Marchitar: Ankuyana
Marchitarse: Tsarkirina
Maricón: Wansa
Marido: Kusa
Mariposa: Pillpintu
Mariquita: Muruysi
Martes: Wamra
Martillar: Takana
Martillo: Takana
Marzo: Pawkar
Más: Ashtawan
Más después: Ashtawan
Más luego: Ashtawan
Masa (amasado): Kuta, kurpa
Masa (peso): llashak
Masaje: Kakuy
Máscara: Sayña
Masticar: Mukuna
Masturbación: Yakuri
Masturbarse: Yakurina
Matar: Wañuchina
Mate: Zampu
Matemática: Yupaykamay
Matemático: Kipukamayuk, yupaykamayuk
Materia: Wisnu
Material decimal: Chunkachik hillay
Material Didáctico: Yachaypa hillay
Maternidad: Wachana wasi
Matrimonio: Sawariy
Matriz: Wawa tiyana
Máximo común divisor: Paktarakikyupay
50“Shetaji”
Mayo: Aymuray
Mayor que: Yallishka
Mayordomo: Wasikamak
Mayúscula: Hatunkilla
Mazorca: Kaspa
Mecer: Kawina
Media aritmética: Chawpiyak
Media fanega 120lb: Chawpihanika
Media geométrica: Chawpikutirik
Media noche: Chawpituta
Mediana: Chawpiyamuk
Mediano/corto: Chaypilla, paktalla
Mediante: Shukmanta
Medias: Chakillina
Medicina: Hampi
Medicina Natural: Kawsaypachamanta hampi
Medicina química: Allichishka hampi
Médico: Hampik
Medida de longitud: Sunitupu
Medida de masa: Llashak tupu
Medida de tiempo: Pachatupu
Medida de volumen: Putitupu
Medida de círculo: Muyuntintupu
Medida: Tupuy
Medidas de tendencia central: Chawpiyak chanikuna
Medio: Chawpi
Medio Ambiente: Kawsaypacha
Medios de Comunicación: Willak hillay, willaykancha
Medios de transporte: Apariykancha
Medio día: Chawpipuncha
Medio quintal: Chawpi pukcha
Medio, mitad: Chawpi
Medir: Tupuna
Meditar: Yuyakuna
Médula/seso: ñutku
Médula Espinal: Ñuktu
Mejor, mucho mejor: Ashtawan alli
Mejor: Alli
Melancólico: Llakilla
Melcocha: Llullucha
Mellado: Pimi
Melloco: Milluku
Menor que: Pishiyashka
Menos, escaso: Pishi
Mensajero: Chaski
Menstruación: Killayawar
Mentir: Llullana
Mentira: Llulla
Mentiroso: Llullak
Menudo/suave: Ñutu
Mercado: Katunapampa
Meridiano: Kapak saylla
51“Shetaji”
Merienda: Chishimikuy
Mes: Killa
Mesa: Ampara
Mesa Redonda: Muyuy rimay
Mestizaje: Yawarchakruri
Mestizo: Mishu
Metal: Anta
Metalúrgico: Antayay
Meter: Satina, katichina
Método: Yachayñana
Metodología: Yachayñan
Metro/paso: Tatki
Metro cuadrado: Tawatatki
Metro cúbico: Umiñatatki
Mezcla: Champu, chakru
Mezclado: Chakrushka
Mezclar: Chakruna
Mezquinar: Mitsana
Mezquino: Mitsa
Micro: Mayuchilla
Microscopio: Uchikawalli
Miedo: Manchanayay
Miel de abeja: Putanmishki
Miércoles: Chillay
Migaja: Palik
Migración: Llaktamanta llushirini
Mil: Waranka
Milenio: Warankawataychi
Milésimo: Warankari
Milita, soldado: Awka
Millón: Hunu
Mina: Kuya
Minera, minería: Chukikamay
Mineral: Chuki
Minerales: Titichaska
Minifundio: Piti-allpa
Mínimo común múltiplo: paktarakirikyupay
Ministerio de finanzas: Kullki kamak
Minuendo: Anchuchirik
Minúscula: Uchillakillka
Minuto: Chiniku
Minutos angulares: Patayku
Mío, mía, mí: Ñukapak
Mira: Rikuy, riki
Mirar: Rikuna
Mirlo: Waktsuk
Misericordia: Wakchakuyay
Misericordioso: Wakchakuyak
Mitad: Chawpi
Mitas (f. de explotación): Chukillankay
Mito, cuento: Ñawparimay
Mixto: Chakru
52“Shetaji”
Negar: Mitsana
Negociar: Chimpana
Negociar: Rasuna
Negro: Yana
Neolítico: Mushukpacha
Neologismo: Wiñachishka shimi
Nervio: Anku, kaytu
Nevado: Rasushka
Nevar: Rasuna
Nido: Kisha, kusha
Nieta: Warmi chuhama
Nieto: Kari chuhama
Nigua: Chichaku
Nieve: Rasu
Niñez: Wawakay
Niño: Wawa
No (Negación): Mana
No (prohibición): Ama
No me acuerdo: Imashatin
No obstante: Mana kaspapash
No se me viene: Imashatin
Noche, de noche: Tuta
Nogal: Tukti
Nómadas: Kaychaypi kawsak
Nombre: Shuti
Nombre Común: Tukuy shuti
Nombre Propio: Kikin shuti
Nombre, sustantivo: Shuti
Nomenclatura: Shutikuna
Nominalización: Shutiyay
Norte: Chinchaysuyu
Nosotros/as: Ñukanchik
Notación: Unanchay
Notación porcentual: Patsakri shutichi
Noticia: Willay
Novato: Mushuk
Novecientos: Iskun pachak
Novela: Kawsayrikchay
Noveno: Iskunniki
Noventa: Iskun chunka
Novia: Warmikana
Noviembre: Sasi
Novio: Ayna
Nube: Puyu
Nuca: Kuntakullu
Núcleo, corazón: Shunku
Nudo/a: Muku, tsutu
Nuera: Kachun
Nuestro/a: Ñukanchikpak
Nuevamente: Kutin
Nueve: Iskun
Nuevo: Mushuk
55“Shetaji”
Ojo: Ñawi
Oler: Mutkina
Olfatear: Mutkina
Olímpico: Kapakchunkay
Olla: Manka
Olvidable: Kunkaypaklla
Olvidadizo: Kuknkaysiki
Olvidado: Kunkarishka
Olvidar: Kunkana
Olvidarse: Kunkarina
Olvido: Kunkay
Ombligo: Pupu
Omóplato: Karmin
Once: Chunka shuk
Ondular: Kinkuna
Onza: Pukchiku
Operación numérica o aritmética: Yupayrurari
Opinar: Yuyaynina
Oprimir: Llapina
Oración: Yuyay
Oración Bimembre: Ishkaynipa yuyay
Oración Compuesta: Sasa yuyay
Oración Coordinada: Tinkirik yuyay
Oración Dubitativa: Ichanik yuyaya
Oración Enunciativa: Willak yuyay
Oración Imperativa: Kachachik yuyay
Oración Interrogativa: Tapuk yuyau
Oración Subordinada: Kimirishka yuyay
Oración Unimembre: Shuknipa yuyay
Orar: Wilkana
Orden: Niki
Orden del día: Tantariypa niki
Ordenador gráfico: Shuyu nikichik
Ordenar, organizar: Nikichina
Ordeñar: Kapina
Ordeño: Kapiy
Oreja: Rinri
Organismo regional: Suyu tantanakuy
Organización: Tantanakuy
Organización económica: kullkimantawankuri
Organización política: Kapakchi tantanakuy
Organización socio cultural: Waki kawsaymantawankuri
Organizaciones nacionales: Hatun wankurikuna
Órgano: Ukkuyawri
Órganos del cuerpo: Ukunkuna
Oriente: Antisuyu
Orificio: Hutku
Origen: Kallari
Orilla: Manña, manya
Orina: Ishpa
Orinar: Ishpana
Ornamento: Warawa
57“Shetaji”
Oro: Kuri
Ortiga: Chini
Ortografía: Allikillkay
Orzuelo: Itsipu
Osamenta: Tullu
Ósculo: Mucha
Oscuro: Amsa
Oso: Ukumari
Oso hormiguero: Yurini
Otra vez: Kutin
Otro/a: Shuktak
Oveja: Llama
Oveja: Wiwika
Ovillo: Kururu
Óvulo: Naru
Oxido: Muksi
Oxígeno: Samipusku
Ozono: Achiksamaytu
-P-
Pacífico: Kasi
Pacto: Ninakuy
Padecer: Llakirina, wanana
Padrastro: Ila tayta
Padre: Tayta, yaya
Padrino: Achikyaya, markakyaya
Página: Panka
Paico: Payku
Paila: Waruk
País: Mamallakta
Paisaje: Rikuypacha
Paisano: Llaktamashi
Paja: Uksha
Pájaro: Pishku
Pájaro amazónico: Chawamanku
Pala: Lampa
Palabra: Shimi
Palabra Grave: Ancha shimi
Palabra de Gobierno: Mamallaktapa apukwasi shimipa
Palacio: Kapakwasi
Paladar: Sanka
Paladín: Pushak
Palanca: Wanka
Paleolítico: Ñawpapacha
Pálido: Ayayashka
Palma de la mano: Maki pampa
Palmera: Chunta, tiksan
Palo: Kaspi
Paloma: Urpi
Palpar: Llanwana, milchina
Paludismo: Chukchuy unkuy
Pan: Tanta
Pan de trigo: Waña tanta
58“Shetaji”
Panadería: Tantakamay
Páncreas: Hantsa
Pantalla: Waracha
Panela: Mishki
Pantalón: Waraka
Pantalón de lana: Wara
Pantalón de tela: Waltaku
Pantano: Hushu
Pantorrilla: Chakichichu
Panza: Puzun, Wiksa
Pañuelo femenino: Piskita
Papel: Panka
Paquetado: Apyayashka
Paquete: Apya
Par Ordenado: Ishkaynikichishka iñu
Para Siempre: Wiñaypak
Paradero: Shayarina
Paraíso: Kushikuypacha
Paralelogramo: Chaklaamanyachi
Paralítico: Suchu
Parar: Shayana
Pararse: Shayarina
Parásito: Atam
Pardo: Uku
Parear: Ishkanchina
Parecer: Rikchana
Parecido a: Rickchaklla
Pared: Pirka
Pareja: Ishkatin
Paréntesis: Wichkachik
Parir: Wachana
Parlamento andino: Antitantakuy
Párrafo, cuadro: Milka
Parroquia: Kitilli
Parte Central: Chawpi
Parte, sitio, lugar, dirección:: Kuska
Partera: Wachachik
Partes: Rakirikuska
Partición de conjuntos: Antachishkakunata rakiy
Participar: Aynina
Participativa: Ayninakuy
Participio: Kunan yallishka
Partícula, morfema: Shimiku
Partido, resquebrajado: Chikta, shara, chillpi
Partir: Ikina, chiktana, Rakina
Parto: Wachay
Pasado, antes: Sarun
Pasado Mañana: Kaya mincha
Pasador: Wallik
Pasaje: Antawakullki
Pasajero: Purik
Pasaporte: Kayakuy
59“Shetaji”
Pasar: Yallina
Pasear: Purina
Pasmado: Utishka
Pasmo: Uti
Paso: Tatki
Pasos de bailes: Chakitushuy
Pastor: Michik
Pata: Chaki
Patada: Haytay
Patalear: Kushpana
Patear: Haytana
Patearse: Haytarina
Patio: Kanchapampa
Pato: Kulta
Patón: Chakisapa
Patria: Mamallakta
Patrón: Amu
Pava/o: Pawshi
Pecado carnal: Aychahucha
Pecador: Huchayuk
Pecar: Hucha rurana
Pecho: Kasku
Pedazo: Piti
Pedir: Mañana
Pedo: Supi
Pegamento, goma: Llutana
Pegar: Makanakuna, makana
Peinar: Ñakchana
Peine: Ñakcha
Peinilla: Ñakchalli
Pelado: Lluchu
Pelar: Llushtina
Pelea: Makanakuy
Pelear: Makanakuna
Peligro: Maklluy
Pellejo: Kara
Pellizco: Tillu
Pelo de choclo: Humas, chukllu akcha
Pelo: Akcha
Pelota: Rumpa
Peluquería: Rutuy kamay
Peluquero/a: Akchuk
Pena: Llaki
Penco: Tsawar, Shikita
Pendiente: Wichay
Pene: Ullu
Pensador: Yuyakuk
Pensamiento lógico matemático: Yupaykamyachi yuyay
Pensamiento: Yuyay
Pensar: Yuyana
Peña: Kaka
Peorado: Anchayashka
60“Shetaji”
Pepa: Muru
Pequeño: Uchilla
Pera: Apimanku
Perder: Chinkana
Perder: Kullurina
Pérdida: Chinkay
Perdiz: Yutu.
Perdón: Kishpichi
Perdonar: Kishpichina
Peregil: Pirihil
Pereza: Killa
Perforar: Suluyachina
Perfumar: Mutkichina
Perfume: Mutki, pukuta
Pericote: Hatun ukucha
Periferia: Muyuy
Periódico: Willaypanka
Periódico mural: Willak pirka
Período de integración: Apukkuna tantatripacha
Período formativo: Turuwan makiruray pacha
Período precerámico: Manarak turuwan makiruray pacha
Perjuicio: Llakichik
Pero: Shinapah
Peroné: Wicha
Perrera: Allkuwasi
Perro: Allku
Perseguir: Katina
Perseverar: Kawsaymashkay
Persona: Runa
Personalidad: Kikinyay
Personalizar: Kikinyana
Pertenencia: Paypachik
Pesado: Llashaku, llashashka
Pesar: Llashana
Pesca, pesquera, ictiología: Challwakamay
Pescado: Challwashka
Pescar: Challwana
Pescuezo: Kunka
Pestaña: Chikipru, kimlla
Pestañear: Pimpirana
Pestilencia: Ashnay
Petróleo: Allpawira, wisisi
Pez: Challwa
Pezón: Chuchu
Pezuña: Sillu
Picaflor: Kinti
Picante: Hayak
Picar: Shikshina
Pícaro: Challi, umak
Pichón: Irpa
Pico: Tapsa
Pictograma o icono: Rikuchishuyu
61“Shetaji”
Pie: Chaki
Piedra: Rumi
Piedra de moler: Kutanarumi
Piel, cuello, pellejo: Kara
Pierna: Chanka
Piernudo/a: Chankasapa
Pila: Hawri
Píldora: Ziñu
Piloto: Antankillpi
Pinchar: Tuksina
Pintado: Tiklla
Pintar: Tullpuna
Pintor: Tullpuk
Piña: Chiwilla
Piojo: Usa, pilis
Piola: Pita
Pirata, corsario: Wampuypi shukwakkuna
Pisar: Saruna
Piso: Saruy
Pisotear: Taktana
Pisoteo: Taktay
Pizarrón: Killkana pirka
Placenta: Wawamama
Placer: Kushina
Plaga: Unkuchimuy
Planchar: Patarina
Planeta Tierra: Allpamama chaska
Planicie: Pampa
Planificación: Llamkayñan
Plano: Pampalla
Planta: Yura; llachak
Planta ornamental: Sumakyachik yura
Plástico: Kalaktikrak
Plata: Kullki
Plátano/Guineo: Palanta
Platillo: Mika
Platillos (instrumento): Chilinchilin
Plato: Mulu
Plato de madera: Mika, mati
Playa: Kuchamanya
Plaza: Katunapampa
Plomizo, café oscuro: Paku
Plomo: Antaki
Pluma: Patpa
Plural: Tawkashka
Pluricultural: Tawka kawsay
Población: Ayllullakta
Poblar: Llakta killpana
Pobre: Wakcha
Poco: Asha, piti
Podar: Rawmana
Poder: Ushana, Ushaykamay
62“Shetaji”
Purificar: Shuyayana
Pus: Kiya
-Q-
Que ganas de reírme: Asinayan
Que haremos: Imashashunchi
Qué lástima: Llakinayta
Que será de nosotros: Imashashunchi
Que: Ima
Quebrada (o): Wayku (pakishka)
Quebrar: Pakina
Quedarse: Sakirina
Quemadura: Ruparishka
Quemar: Rupana
Quemarse: Ruparina
Querer: Kuyana, munana
Quererse: Munarina
Queso: Makinchu
Quien: Pi
Quiénes: Pikuna
Quienquiera: Pipash
Quieto: Kasi
Quijada: Intu
Quinceañera: Chunka pichka wata warmipa
Química: Chakllisinchi
Quince: Chunka pichka
Quinientos: Pichka pachak
Quintal: Pukcha
Quinto: Pichkaniki
Quinua: Kinwa
Quitar: Kichuna / anchuchina
Quizás: Kari
-R-
Rabadilla: Sikipata
Rábano: Rawnu
Rabo: Chupa
Racimo: Luntsa
Racional: Yuyayyuk
Racismo: Sapan kawsaykuna
Radianes: Lliwitupu
Radicación: Kutinkutinmuchiy
Radio: Uyachik, anki / antayari
Radio de la circunferencia: Ankitupuy
Radio emisor: Ankichik
Radio receptor: Ankiyachik
Raíz: Sapi
Raíz verbal: Imachik sapi
Rallar: Shikitana
Rama: Malki
Ramillete: Wayta
Rana: Kayra
Rápido: Ukta/kutsi
Rapidógrafo: Killkay
66“Shetaji”
Raposa: Wanchaka
Raquítico: Charki/akma/shillinku/ Tsala
Rasgado: Chillpi
Raspar: Shikitana
Rastrillo: Pakpara
Rata: Ukucha
Ratero: Shuwa
Ratón: Ukucha
Rayado: Aspishka
Raya: Aspi
Rayar: Aspina
Rayo: Illapantay, illapa
Razón: Yupaypurachi
Razonado: Sinchiyuyarishka
Realidad: Sayllu
Realizar: Rurana
Rebaño: Kanlla wiwakuna
Recelo: Pinkay
Receptor: Uyari chaskik
Recibir: Chaskina
Recibo: Chaskichik
Recio: Sinchi
Recipiente de Barro: Tiesto
Recíprocamente: Kutin tikra
Reciprocidad: Rantinpak
Recoger: Pallana
Recolector: Tantachik
Reconocer: Kutinriksina
Recordación: Yuyari
Recordar: Yuyarina
Recta numérica: Yupaykuska
Rectificar: Kuskachina
Recto: Tsiklla, ukuti
Recurrir: Amachana
Recurso natural: Pachamamapi tiyak
Recurso didáctico: Yachaypak hillay
Recursos forestales: Allpapachapi tiyak yurakuna
Refrán: Kukakyuyayku
Refrigeradora: Chiriyachik
Regalar: Kamarina
Regalo: Kamari
Regar: Hichana, yayuna
Región: Suyu; anti
Región: Amazónica u oriental: Antisuyu
Región Central: Chawpisuyu
Región Insular o Galápagos: Yawatisuyu
Región Sierra: Punasuyu
Región Sur: Kullasuyu
Registro Civil: Kawsay killkamachiy
Registro de la propiedad: Charishkata killkakamachiy
Regla: Shimikamachi
Regla de tres: Kimsakamachik
Regla de tres compuesta/inversa: Kimsakamachimuk
Regla de tres simple: Kimsakamachiyak
Regresar: Kutimuna/tikrana/tikramuna
Regreso: Kutimuy/tikramuy
Reina: Ñusta
Reinar: Inkana
Reino, imperio: Kapakllakta
Reír: Asina
Reja: Yapuna hillay
Relación: Kimiri
Relaciones trigonométricas: Kimsamanyapurachi
Relámpago: Illapa
Relatado, hablado: Rimashka
Relatar, hablar: Rimana
Relieve: Waykuhaskancha
Religion, dogma: Apunchikamay
Reloj: Pachachik
Reloj mecánico: Antapachachik
Remar: Kawina
Remate: Alapay
Remedar: Yachapayana
Remedio: Hampi
Rememorar: Yuyarina
Remitente: Kachak
Remo: Kawina
Remojar: Nuyuna
Remoler/desmenuzar: Ñutuna
Remolino: Tiki
Renacimiento: Pachakutik pacha
Renacuajo: Chuslin, chulshi
Rendija: Saran
Renovable: Mushukyachinalla
Reparar: Allichina
Reparto proporcional: Lutsaychishpa raki
Repetir: Kutimuna, kutinchina, yawtina
Repite: Kutin
Reposo: Samay
68“Shetaji”
Reprender: Wanana
Reproducir: Mirana, mirachina
Reptil: Llukakwiwa
República: Mamallakta
Resbalar: Llushpina
Resbalo: Llushpi
Resbaloso: Lluchka
Rescatar: Kutincharina
Reservar: Puchuchina
Residuo: Ñuku
Resina: Ñuñu
Resistencia: Sinchikay
Respetar: Hayñina
Respeto, respetuoso: Hayñi
Respiración: Samay
Respirar: Samaysana
Resplandecer: Llimpiyana
Resplandeciente: Llimpik, hakan
Responder: Kutichina
Responsabilidad: Paktachiy
Responsabilizar: Paktachichina
Responsable: Paktachik
Respuesta: Kutichi
Restablecer: Alliyachina
Restar: Anchuchina
Restituir: Tikrachina
Resto: Puchu
Restregar: Kakuna
Resucitar: Kawsarimuna
Resumen: Uchillayachishka yuyay
Retirar: Anchuna
Retirase: Anchurina
Retírate: Anchuri, anchi
Retoñar: Makullana
Retoño: Mallki, llulluk
Retornar: Kutimuna
Retrasarse: Kipayana
Retroceder: Washayana
Retrocederse: Kutrina
Reuma: Muku tullu nanay
Reumatismo: Chiriunkuy
Reunión: Tantanakuy
Reunirse/organizarse: Tantarina
Revendón: Waynakapak
Reventar: Tukyana
Revivir: Kawsarimuna
Revolcar: Sinkuna
Rey: Kapak
Rey Joven: Waynakapak
Ribera: Manña
Rico (adj): Mishki, ati
Rico (dinero): Charik
69“Shetaji”
Riego: Hichay
Rincón: Kuchu
Riña: Makanakuy
Riñón: Wisku, rurun
Río: Mayu
Risa: Asiy
Risueño: Asishka
Ritmo: Paktakuyuy, wakariklla
Rito: Chllay, willpay, hawkay
Ritual: Wallpay, challay
Robar: Shuwana
Robo: Shuway
Rosear: Shullana
Rocío: Shulla
Rodapié: Chakisaruna
Rodear: Muyuna
Rodar: Sikuna
Rodilla: Kunkuri
Rogar: Mañana
Rojo: Puka
Rol (función): Ruray paktachi
Rombo: Kawi
Romboide: Kawikuk
Romería: Aywa
Rompecabezas: Yuyaychipukllay
Romper: Pakina, llikina
Roncar: Harnina
Rondador: Palla
Ropa: Churana.
Ropa interior: Ukuchurana
Rosa: Llanka
Rosa de los vientos: Shuyuchik chakata
Rosado: Warminsi
Rostro: Uya
Roto: Lliki
Rótulo/a: Piruru
Rotura: Lliki
Rudo, terco: Shumi
Ruido: Uyarikuk
Rumbo: Kulliyari
Ruptura: Llikiyari
-S-
Sábado: Wacha
Sábana: Pacha
Saber: Yachana
Sabiduría: Yachay/kuna
Sabio: Amawta, Yachak
Sabor: Malli
Saborear: Mallina
Sacapunta: Kinyasu
Sabroso: Mishki
Sacar: Surkuna, llukshichina
70“Shetaji”
Shamán: Yachak
Shampoo natural (planta): Iwila
Sí: Ari
Siembra: Tarpuy
Siempre: Wiñay
Sierra: Punasuyu
Sierra: Sallka
Siete: Kanchis
Siglo: Pachakwata
Signifucado: Unanchashka
Signo: Unancha
Signo de Agrupación: Tantachiy unancha
Signo de Exclamación: Sinchiyachik unancha
Signo de Puntuación: Killkapa unancha
Sílaba: Shimiki
Sílaba inversa: Tikrak shimiki
Silbar: Siwina
Silbo: Siwi
Silencio: Upallay/chulun
Silla: Tiyarina
Silvestre: Purun, sachapiwiñak
Simbolizar: Unanchana
Símbolo, signo, significado: Unancha
Simpático/a: Kuyanalla
Sin embargo: Shina kaspapash
Sino: Mana Kashpa
Sinónimo: Paktalla, Chayllatak
Sintaxis: Yuyay awariy
Sinverguenza: Mana pinkak
Sirvienta: China
Sirviente: Wasikamak
Sistema: Llika
Sistema Contable: Kullkikamaychik
Sistema de Medicina: Tupukamaychi
Sistema Decimal: Chunkaylluchik
Sistema Geométrico: Shuyutupukamachi
Sistema Numérico: Yupaykamachi
Sistema Solar: Inti llika
Sistematizar: Llikana
Soberbia: Punkishunku
Sobra, resto: Puchu
Sobrante: Yalli
Sobrar: Puchuna
Sobre: Hawa
Sobrepasar: Yallina
Sobresaliente: Yaoayallik
Sobresalir: Atina
Sobrina: Paniushushi, ñañaushushi
Sobrino: Panichuri; wawkichuri
Sobrio: Maylla
Sociable: Maylla, tantariklla
Socialización del conocimiento: Yachayta willana
73“Shetaji”
Tarros: Antaykuna
Tartamudear: Aklluna
Tartamudo: Aklluk
Tascar: Kashtuna
Taxo: Kullan
Techo: Wasikata
Técnica: Pakchi
Tecnología: Pakchiruray
Teja: Sañu
Tejado: Wasihawa
Tejedor: Awak
Tejer: Awana
Tejido: Awashka
Tejidos: Aychawari
Tejimiento: Haway
Tela: Pintu
Telar: Awanakaspi
Telefonía: Uyari-apamuk
Teléfono: Karuyari
Telegrama: Karuwillay
Telescopio: Chaska rikuchik
Tema: Yachaywa
Temblor: Allpachukchuy
Temer: Manchana
Temor: Manchay
Temperatura: Kunukchiri
Templo: Apunchikwasi, Ruwaka, Wilka
Temprano: Utka
Tenaza: Chipa
Tener: Charina
Teniente Político: Kitilli Apuk
Teñido: Tullpushka
Teñir: Tullpuna
Teoría: Shimirimay
Teoría creacionista: Wallpachi yuyay
Teóricamente: Shimirimaylla
Tercero (ordinal): Kimsaniki
Terminar: Puchukana
Ternero: Chimputi
Ternura: Kuyay
Terrateniente: Allpayuk
Terrible: Manchaypak
Territorio: Llaktari allpa
Terror: Manchay
Tesoro: Kuri
Testículo: Lulun
Teta, seno: Chuchu
Textilería: Awaykamay
Texto: Kamu
Tía: Ipa
Tibio: Kunuklla
Tiempo/espacio: Pacha
76“Shetaji”
Tradición:
Kawsay
yachay
Traer: Apamuna
Tragaluz: Tutku
Trago: Machana yaku
Trampa: Tuklla
Transformar: Tukuna
Transistor: Uyachik
Transportar: Ashtana
Trapo: Llachapa
Trasero, nalga, base: Siki
Trasladar: Apana
Trastornar: Tallina
Tres: Kimsa
Triste: Puti
Tristemente: Llakilla
Tristeza: Llaki
Triturado: Tsanka
Triunfar: Mishana
Trompo: Kushpi
Tronco: Kullu
Tropezar: Nitkana
Trotar: Kallpana
Trozo: Piti
Tu, tuyo, su, suyo: Kanpak, kikinpak
Tú: Kan
Tullido: Suchu
78“Shetaji”
Tupido: Kichki
Tuyas, Tuyos: Kankunapak
-U-
Ubicación: Kuska
Ubre: Chuchu
Único: Chulla
Unir: Tinkina
Universidad: Sunak Yachana
Uno: Shuk
Untar: Hawina
Uña: Sillu
Usted: Kikin
Ustedes: Kankuna
Útero: Wawa tiyana
-V-
Vaca: Warmi Wakra
Vasenilla: Ishwallu
Vacío, Vano: Chushak
Vagina: Raka
Vago: Killa
Vaina: Karan
Valer: Chanina
Valle: Pukru
Varios: Tawka
Varón: Kari
Veinte: Ishkay Chunka:
Vejiga: Ishpa puru
Vello: Millma
Velo: Pacha
Veloz: Pankalla
Vena: Sirka
Venado: Taruka
Vencer: Atina
Vendedor: Katukruna
Vender: Katuna
Veneno: Miyu
Veneración: Muchay
Venir: Shamuna
Ventana: Tutku
Ver: Rikuna
Verano: Usiyay
Verbena: Hayakyuyu
Verbo: Imachik
Verdad: Shuti
Verdadero: Kikin
Verde: Waylla
Vergüenza: Pinkay
Verídico: Shuti
Verruga: Mitsa
Vertical: Shayak
Vestido: Churana.
Vía: Ñan
79“Shetaji”
Vida: Kawsay
Vieja: Paya
Viejo: Ruku
Viento: Wayra
Vientre: Wiksa
Viernes: Chaska
Vigilante: Chapak
Vigilar: Chapana
Violeta: Maywa
Violín: Llikilliki
Viruela: Muru
Vista: Ñawi
Viudo: Sapalla
Vivaracho: Sayti
Vivienda: Wasi
Vivir: Kawsana
Vocabulario: Shimikuna
Vocal: Uyaywa
Voladores: Kuytikuna
Volar: Pawana
Volcán: Urku
Voluntad: Munay
Volver: Kutimuna
Vomitar: Kuynana
Vosotros: Kikinkuna
Vulva: Raka
-Y-
Y así sucesivamente, etc.: Katin, katin
Ya: Ña
Yema: Ñawi
Yerno: Masha
Yo: Ñuka
Yuca: Lumu
-Z-
Zafar: Kancharina
Zamarro: Karapacha
Zampoña: Antara
Zanahoria: Rakacha
Zancudo: Salanchuspi
Zanja: Kincha, yata
Zapallo: Sapallu
Zapato: Ushuta
Zarcillo: Rinriwarkuna
Zigzag: Kinku kinku
Zócalo: Tiksi
Zona, lugar turístico: Sumak kuska
Zootecnia: Wiway
Zorrillo: Yalluk
Zorro: Añas
Zozobra: Chinkarina
Zumo: Hilli
Zurdo: Lluki