Está en la página 1de 276

Rafael Correa Delgado

PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DEL ECUADOR

Freddy Peñafiel
MINISTRO DE EDUCACIÓN

Margarita Arotingo
SUBSECRETARIA DE EDUCACIÓN INTERCULTURAL
BILINGÜE

Luis Males Morales


DIRECTOR EJECUTIVO DEL INSTITUTO DE IDIOMAS
CIENCIAS Y SABERES ANCESTRALES
RUNAKAY KAMUKUNA

Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

Runa Shimi - Mishu Shimi


Kichwa - Castellano
Mishu Shimi - Runa Shimi
Castellano - Kichwa
KICHWA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu

SEPDI COORDINACION GENERAL

María T. Chango A. Coordinación Técnica.


Fabián Potosí C. Asesoría y estudio lingüístico del Qichwa.

EQUIPO TÉCNICO

Bernardo Chango J. KAMAK ALKI - DINEIB


María Chango A. SEPDI
José Caiza Caiza DINEIB
Luz Ma. De la Torre A. SEPDI
Alfonso Cachimuel T. Universidad Técnica del Norte / DIPEIB-I

EQUIPO DE APOYO

Alberto Conejo DINEIB


Pascual Cerda DINEIB
Julio Agualongo DINEIB
Manuel Gualán DINEIB
Humberto Muenala MINISTERIO DE CULTURA
Juan Cepeda DIPEIB-P
Raúl Cevallos DIPEIB-I
Héctor Uguña DIPEIB-A
Enrique Tasiguano CODENPE
Wendy Zaldumbide SEPDI
César A. Guanoluisa G. SEPDI
Lucila Lema SEPDI
Miriam Quisintuña SEPDI
Margarita Coronado SEPDI

REVISIÓN KICHWA - CASTELLANO

Adriana Tamariz
Teodoro Gallegos
Adrián Suarez

CORRECCIÓN DE ESTILO
Enrique Contreras
Elvia Uvaldina Moscoso

Diseño y diagramación: Paúl Mejía Benavides (SEPDI)


Portada: Edison Fuentes Maigua
Contraportada: Lorena Terán y Edison Fuentes Maigua
Financiamiento etapa CARE
de Investigación Universidad Andina Simón Bolívar (UASB)
y sistematización

Sistematización

Colección Runakay,
Diccionario Escolar Intercultural Bilingüe de las Lenguas Ancestrales, No. 3

Financiamiento: Instituto de Idiomas, Ciencias y Saberes Ancestrales - IICSAE


Edición: IICSAE 2016
Impresión: Medios Públicos E.P.
RIKUCHIY

Runakunapak shimikuna, amawta yachaykuna, kikin ruraykunatapash wiñachina wasika


(IICSAE), kawsaymarkayukkuna llaktakunapash ushayta charishpa wakin ruraykunatapash
wiñachichishpa runakunapak shimikunata, amawta yachaykunata, kikin ruraykunatapash
kutinhapishpa, sinchiyachishpa taripaykunawan, willaykunawan ñanyachay ruraykunawan-
pash runakunallatak rurashpa katichunmi kan.
Kay pachapika IICSAEka kichwa runakunapak tukuy runakunapakpash ishkay niki KICHWA
Yachakukkunapa Shimiyuk Kamutami churan, kallaripika kay kamuka Ecuador mama llaktapak
yachaykunata apak ukupi rurashka ishkay waranka iskun watapi kishkashkami kan, yachayku-
nata kichwa rimaytapash Ecuador mamallaktapi rimashpa willachishpa sinchiyachinkapa
pashmi kan.

IICSAEka runakunapak shimi rimaykunaka hatun ushaytami charin yuyaspa may kuyuchikuna-
ta rurasha, kawsaymarkakunapak llaktakunapakpash yachaymanta, shimi rimaykunata
kallarichishpa, rimashpa sinchiyachinkapak. KICHWA Yachakukkunapa Shimiyuk Kamuka shuk
mashiyarik pankakunapi rurshka yachachikkuna, yachakukkuna kichwa shimi rimaykunata
sinchiyachinata munayta charik runakunapash ushashpa sinchiyachichunmi kan.

Luis Males Morales


RUNAKUNAPAK SHIMIKUNA, AMAWTA
YACHAYKUNA,

PRESENTACIÓN

El Instituto de Idiomas, Ciencias y Saberes Ancestrales – IICSAE tiene como misión ser la
institución responsable de desarrollar capacidades en las Nacionalidades y Pueblos con el
objeto de empoderarlos en el desarrollo, fortalecimiento y recuperación de sus idiomas,
ciencias y saberes ancestrales, mediante la investigación, difusión y diseño de metodologías.

En esta oportunidad el IICSAE pone en consideración de los miembros de la nacionalidad


kichwa y del público en general la segunda edición del Diccionario “KICHWA Yachakukkunapa
Shimiyuk Kamu”, elaborado originalmente por el Ministerio de Educación del Ecuador y
publicado en 2009, como una contribución al conocimiento, uso y difusión del idioma kichwa
en el Ecuador.

El IICSAE considera que las lenguas indígenas tienen una gran vitalidad y es necesario
promover acciones tendientes a garantizar su valorización, uso y desarrollo, partiendo del
conocimiento y manejo de éstas por sus detentores, las nacionalidades y pueblos del Ecuador.
El Diccionario “KICHWA Yachakukkunapa Shimiyuk Kamu” constituye un instrumento válido
para esta finalidad y ha sido elaborado en un formato amigable que posibilita su uso por parte
de profesores, estudiantes y población interesada en la revitalización de un patrimonio cultural
inmaterial muy importante como es la lengua originaria de los kichwas del país.

Luis Males Morales


DIRECTOR EJECUTIVO IICSAE

5
Bosquejo Histórico y Lingüístico Qichwa
Por Fabián Potosí C.

I
Breve historia de la tradición lexicográfica qichwa

Paúl Rivet y Georges de Créqui-Montfort (1951-1956) en cuatro volúmenes catalogan


las producciones acerca del “qichwa simi” aparecidas desde la segunda mitad del siglo
XVI hasta la primera mitad del siglo XX. Algunas de ellas, tanto lexicográficas como gra-
maticales que han aparecido durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad
han sido registradas por Fabián Potosí en el diccionario Quri Qinti (2004), en el artículo
“Panorama Lexicográfico” (2005), y en los documentos acerca del pensamiento qichwa
a través de su lengua y su historia (PUCE, 2007). Algo similar se halla en el diccionario
de Yánez Cossio (2007). Este panorama lexicográfico, de manera muy breve lo presen-
taremos en cuatro períodos. Usamos “qichwa” para lo general y “kichwa” para la va-
riante ecuatoriana, según la tradición de la Andinística.

1. Primer Período (siglos XVI-XVII)

En este período se hallarían los siguientes autores: Domingo de Santo Tomás, 1560;
Blas Valera, 1586; Diego González Holguín, 1608; Diego de Torres Rubio, 1619; Juan
de Figueredo, 1700. Se manifiesta el uso de un método etnográfico (en la elaboración
de “artes” y vocabularios): informantes directos, élite inka, no inka cuzqueña, quiteña y
de otros lugares que acudían al Cuzco.

Se observa también un estudio comparativo: latín-castellano/qichwa; conceptos y mo-


delos de la lengua latina y castellana; sin embargo, se caracteriza la lengua qichwa; a
veces, se consignan glosas o definiciones en latín; se adoptan nuevas grafías o dobles
para representar los sonidos propios del qichwa.

2. Segundo Período (siglo XVIII)

En esta época se hallan: El Anónimo; Una gramática Colonial del Quichua del Ecuador,
siglo XVIII, esta obra incluye un breve glosario; Juan de Velasco, 1787, con su Vocabu-
lario de la lengua índica. Estas obras sigue el canon establecido, además se nota una
simplificación de las obras tempranas, sobre todo el Vocabulario de Velasco, parece
ser una abreviación del Vocabulario de 1586 (ver Garcés, 1999).

7
3. Tercer Período

Período comprendido entre fines del siglo XIX-primera mitad del siglo XX. En varios pa-
íses se han editado obras lexicográficas sobre el qichwa, en Europa (Alemania, Francia)
como en América del Sur (Bolivia, Perú y Ecuador).

a) Europa
Ernst W. Middendorf, 1890, Wöterbuch des runa simi (Alemania).

José David Berríos (1904, impreso en París) menciona su Diccionario de dos volúmenes
(8.000 páginas ¿?). En su obra gramatical acerca del qichwa boliviano presenta algunos
términos técnicos para: nombre (suti), pronombre (sutij rantin), verbo (rimai), participio
(chayakej), adverbio (rimaiman tantakuj), partículas (rak’’ina, tinkullina), interjecciones
(huajyana); nombres de las estaciones, de los meses del año y de los días de la semana
(8, 20-21: punchau/punchai, día; killachau, atichau, koillurchau, illapachau, chaskachau,
k’’uichichau, intichau.

b) Perú
Juan Lobato, Reproducción del arte y diccionario Quechua-español del P. Diego Gon-
zález Holguín, Lima, 1901.
Franciscanos, Vocabulario Políglota Incaico, 1905 (aimara; qichwa: Cuzco, Ayacucho,
Junín, Ancash).
Jorge A. Lira, Diccionario Kkechuwa-Español, Cuzco, 1941.

c) Ecuador
Enrique Onffroy de Thoron, Historia Natural, pgs. 173-260, [1866].

Julio Paris, 1892 (gramática y ejercicios; vocabulario quichua-español-quichua).

Luis Cordero, 1895 (notas gramaticales, diccionario quichua-castellano-quichua; cartas


(1901-1902) de explicaciones sobre el origen de palabras del haitiano, zapoteco, maya
y quichua; documento sobre botánica (Segundo Congreso Científico Latinoamericano,
Montevideo, 1901); carta de análisis del quechua cuzqueño y ecuatoriano; poesías re-
ligiosas y profanas en qichwa.

Juan Manuel Grimm, 1896 (esbozo gramatical; vocabulario quichua-español/apéndice


de un vocabulario del Oriente Ecuatoriano de los jesuitas, poesías/vocabulario español-
quichua: prólogo con referencia al documento de 1725; notas referentes al Primer y Tercer
Concilios Limenses.

PP. RR., Vocabulario Inga-español (hablado en la provincia del Oriente Ecuatoriano), 1896.

Manuel Guzmán, SJ., 1920 (esbozo gramatical; apéndice I: nombres de parentesco; po-
esías, rezos; vocabulario quichua-español, diccionario español-quichua; apéndice II:
textos religiosos sobre fundamentos de la religión; alusión al compendio de la doctrina
cristiana (año ¿?) y la relación existente entre los curas, dueños de haciendas y enco-
menderos.

8
Octavio Cordero Palacios, 1924; se señalan las diferencias entre el quechua y el cañari,
o las palabras de éste como muestra de pervivencia. Diríamos que sus aportes se basan,
sobre todo, en los datos proporcionados por Garcilaso de la Vega.

4. Cuarto Período (1950 - 2007)

Sin desconocer los distintos diccionarios que se produjeron durante la década de los
años 70s en el Perú entre el Ministerio de Educación y el Instituto de Estudios Peruanos,
para esta etapa y objetivo, nos centraremos sobre todo en la producción ecuatoriana.
Como primer intento este período se lo podría clasificar en dos momentos. El uno, antes
de la DINEIB (1988); y el otro, después de la DINEIB (1988), no necesariamente hay
una ruptura radical entre uno y otro período, pues lo que se nota son los enfoques, in-
tereses y los beneficiarios a los que se dirigen dichas obras. Señalaremos que, los datos
de los autores y sus obras se los pueden hallar en la sección de la bibliografía.

1950-1988

En una breve ojeada histórica, en este período se halla un grupo aproximado de diez
obras. Todas estas obras no son necesariamente diccionarios, sino que, a la vez que
son tratados de gramática del qichwa o de aprendizaje de la lengua incluyen a su vez
varios segmentos de glosarios o vocabularios que refuerzan el contenido tratado.

En esta fase se nota la presencia de varias instituciones relacionadas con comunidades


indígenas: Instituto Nacional de Capacitación Campesina, El Instituto Lingüístico de Ve-
rano, La Iglesia Católica, a través de la Conferencia Episcopal, Fundación Interandina
de Desarrollo. Desde el corpus recogido, en pocas obras se nota un trabajo colectivo y
que de cierta manera responde a las diversas realizaciones fonéticas de las comunida-
des donde fueron recogidos los datos empíricos. Las obras que caben resaltar por su
valor son las de Stark-Muysken (1977) y la de Luis Montaluisa (1982).

1988-2007

En este período se halla un grupo de aproximadamente 20 obras. Es la época de la lin-


güística aplicada, del uso de la lengua en el aula y de la presencia del término etno: (et-
nomatemáticas, etnolingüística, etnoliteratura, etnociencias, etnomusicología,
etnomedicina, etnobotánica, etc). Los autores en un buen porcentaje son personas re-
lacionas con los procesos de EBI. En menor porcentaje se da la participación de la Igle-
sia (católica; luterana).

En cuestión del uso de grafías y estructuras, sobre todo las realizadas como textos para
EBI se atienen a los acuerdos realizados en distintas instancias y tiempos (LAEB, 1994,
1996; DINEIB, 1998; KAMAK, 2004) siempre bajo la asesoría de expertos en temas sobre
lexicografía (Cerrón-Palomino, 1994; Luís Montaluisa, 1994) y la participación colectiva.

El material, a veces es recogido en forma metodológica y por campos semánticos (Si-


sayacuc shimipanpa, 1994, primer borrador), o tiene la forma de un diccionario de bolsillo
elementalísimo (de la Torre, 1998); en otras veces, se nota la pretensión Pan-andina
pero sin una rigurosidad lingüístico-científica (Glauco Torres, 2002; Alberto Rosat, 2004).

9
También se nota, en este mismo período, varios esfuerzos en la creación de términos
nuevos (cfr. Yánez, 2007); así mismo se hallan la revisión, recopilación y sistematización
de algunas obras lexicográficas del qichwa ecuatoriano de los últimos cincuenta años,
a partir del presente (Potosí, 2004).

Para poder mirar de manera interrelacionada y metódica acerca del contexto de la pro-
ducción durante la segunda mitad del siglo XX hasta la actualidad, dividimos en varios
momentos.

II
Historia del alfabeto y diccionarios qichwas en el último tercio del siglo XX e ini-
cios del XXI

En lo que respecta al uso de una escritura para el qichwa ecuatoriano habría que tomar
en consideración algunos momentos: antes del Campamento Nueva Vida (en adelante
CNV); durante el Campamento Nueva Vida; después del Campamento Nueva Vida; Reu-
nión de Tabacundo; y las reuniones en la UASB-MEC.

1. Antes del Campamento Nueva Vida (1970- 1980)

Desde fines de la década de los cuarenta hasta el momento del inicio del Subprograma
de Alfabetización (CIEI, 1979) se han presentado una serie de iniciativas de EBI: Es-
cuelas Indígenas de Cayambe (1945-1963); ILV (1952-1981); Misión Andina (1956-
1970); ERPE (1964-1990); Escuelas de Simiatug ( ¿?); SEIC /Escuelas y Colegio
(1974-2007); FCUNAE (1975- ¿?). En todos estos proyectos se han elaborado materia-
les en quichua con el uso indiscriminado de las grafías del castellano.

Esta etapa anterior al CVN, tiene una anterior inmediata que son los momentos e inicios
de preparación del material para la alfabetización en qichwa (y en otras lenguas) para
niños y adultos, en el CIEI, 1978 (1986), durante el Subprograma de alfabetización.
Estos materiales fueron realizados con grafías que de cierta manera atendían a las ca-
racterísticas de una estandarización del qichwa, entre las grafías innovadoras se halla-
ban <k, w>.

Se produjo una gran cantidad de materiales, pero la insurgencia de la organización in-


dígena (sobre todo la Evangélica, que ya se hallaba organizada), desde una posición
protagonista e ideológica hizo que se invalidara esa producción de textos.

2. Reunión del Campamento Nueva Vida (1980)

Previamente a este reunión, se había dado una en INEFOS, luego varios representantes
de las organizaciones indígenas, durante la segunda semana de abril de 1980 (70%
evangélicos; 20% Ecuarunari; 10 CIEI), propusieron por votación la oficialización de un

10
sistema alfabético unificado (el cuadro de Caiza, 2005: 8, presenta 19 grafías): <a, c,
ch, h, i, j, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, u, y, z>. Luego de esta reunión y oficialización
(17 de abril), se delegaron a cinco representantes y con ellos, en el Ministerio de Edu-
cación, se realizaron ligeros ajustes al alfabeto (se eliminaron las siguientes grafías <b,
d, g, f). Incluso surgió la sugerencia de una simplificación por parte de Gabriel Tarle, el
de suprimir las semiconsonantes (iaia, padre; iacu, agua; ianta, leña). Las obras que re-
flejan esta política son: las cartillas nuevamente elaboradas para la campaña de alfabe-
tización, el “Caimi ñucanchic shimiyuc-panca”, de 1982; y el “Ñucanchic llactapac shimi”
(<Ñukanchik llaktapak shimi) se adaptó al nuevo sistema escriturario (Luis Montaluisa,
comunicación personal, diciembre, 2007).

3. Después del Campamento Nueva Vida

i) Seminarios internacionales
A partir de este sistema alfabético surgió la idea de unificar todos los dialectos y una es-
critura quechuas en varios seminarios Internacionales, Bolivia (1983), Lima (1985), Bo-
livia (1989), la unificación de la escritura qichwa sería para 1992 (Montaluisa, 1990: 180).
En el Ecuador, este sistema unificado fue adoptado por varias instituciones relacionadas
con EBI y se imprimieron grandes cantidades de textos y esto ocasionó graves fricciones
entre distintos sectores de EBI.

ii) Revisión y propuestas


De una u otra manera se iban recogiendo las iniciativas de los tres Seminarios Interna-
cionales y madurando en una formación en Lingüística y Educación Bilingüe. Muestras
de adopción de este sistema se hallan en los distintos textos de la Corporación Educativa
Macac o de la DINEIB. Por otro lado, representantes o autoridades de la DINEIB apor-
taban datos empíricos acerca de la existencia y uso de nuevos fonemas, como el caso
de las aspiradas (ph, th, chh, kh), fricativas sonoras (<zh>) y postvelares (/q/); con ar-
gumentaciones técnicas, lingüísticas, históricas y pedagógicas se mencionaba la incor-
poración de <k> y <w> en vez de <c/q, hu>, respectivamente, (Montaluisa, 1990:
130-131; Álvarez Palomeque, 1997; Montaluisa y Álvarez Palomeque, 2007).

Recogiendo estas diversas iniciativas, en una labor conjunta, en 1996, la DINEIB-UNI-


CEF-GTZ-LAEB, delegaron a cuatro personas para la revisión y corrección del diccio-
nario Sisayacuc Shimipanpa (Fabián Potosí C. –LAEB; Cristóbal Quishpe Lema-DINEIB;
Mercedes Cotacachi-LAEB; y Manuel Jesús Duchi-yanapac) con la finalidad de publi-
carlo como material de EBI.

En este diccionario como un indicio innovador y para discusiones futuras se insertaron


entre paréntesis nuevas formas como <k, w>, los diptongoides <ai, au, ii> se cerraban
con una semiconsonante según convenga, uso de alternancias entre <ch y ts>, secuen-
cia <mp>:

Entrada propuesta
Cunan (kunan)
Pirca (pirka)
Huairu (wayru)
Huahua (wawa)
11
Diptongoides
Causai (kawsay)
Caina (kayna)
Raquii (rakiy)
Huañui (wañuy)

alternancias entre <ch y ts>


<ch ts>
chinpalu / tsinpalu
chirapa / tsirapa
chahuar / tsahuar

secuencia <mp>
Chanpa (champa)
Chanpuru (champuru)

iii) Una nueva forma escrituraria (1997)

Durante el año de 1997, algunos representantes de la CONAIE, del área de Educación


en relación con la DINEIB y la GTZ-CONPLADEIN convocaron a varias personas para
la realización de un diccionario trilingüe kichwa-shuar-castellano (Yachakukkunapak kim-
saniki shimiyuk panka) pero con las innovaciones que entre paréntesis presentaba el
Sisayacuc Shimipanpa. Luis de la Torre (CONAIE), Alberto Conejo (DINEIB), Anita Chá-
vez (CONPLADEIN), Fabián Potosí (SEIC) fueron los encargados de tal obra. Durante
varios talleres se revisaron las innovaciones arriba señaladas y se discutió acerca del
sistema alfabético y de la metodología; se recogieron sugerencias vertidas durante el
taller de Lexicografía, de 1994, en Cuenca (LAEB) por parte de Luis Montaluisa sobre
la conveniencia de la separación entre “–y /-na”, para indicar el infinitivo y el concretivo,
respectivamente.

Para este nuevo diccionario se optó por registrar aquellas dos formas luego del tema
verbal: kawsa-y (-na). Su parte introductoria constaría de los siguientes temas explicados
y ejemplificados: cuadro de fonemas y alófonos; estructura silábica; diptongoides; uso
de <k,w>; distinción de palabras con <ch> para las palabras de procedencia qichwa y
<ts> para las de origen prekichwa, previo inventario, reflexión y comparación; uso de
<h> en vez de <j>; distinción entre función genitiva y benefactiva /-pa/, /-pak/ respecti-
vamente; recuperación de la forma genitiva en los pronombres de primera persona en
singular y plural /ñukapa, ñukanchikpa/; reinserción de la forma “–y” después de los
temas verbales que terminan en “–i”: puri-y, ri-y, tukuri-y; separación de la estructura sin-
táctica de la función de finalidad inmediata: -k/ riy (mikuk rinchik).

El cuadro alfabético para este diccionario sería de 20 grafías: <a, ch, h, i, k, l, ll, m, n, ñ,
p, r, s, sh, t, u, w, y> para los términos de procedencia qichwa; y, <ts, z, zh> para los
términos preqichwas (aún falta realizar un inventario riguroso de palabras que portan
estas grafías).

12
4. A partir del Encuentro de Tabacundo

i) La reunión de Tabacundo
Durante el II Encuentro del 21 al 23 de julio de 1998, en Tabacundo (Pichincha), se ra-
tificó el sistema grafémico de 1997 (con ligerísimas variaciones) y su uso.

ii) Reunión de la Academia de la Lengua Kichwa


En noviembre del 2003, la DINEIB creó “Kichwa Amawta Kamachik” –KAMAK-, (Acade-
mia de la Lengua Kichwa/ALKI), encargada del estudio, investigación, vigilancia, decre-
tos, interrelaciones y proyectos para el desarrollo del kichwa al interior del país como a
nivel de los demás países de habla qichwa. Con esta finalidad, “KAMAK” se reunió del
22 al 26 de marzo del 2004, en Riobamba para legitimar una vez más el sistema de
1997. Lo destacable es la mención de la estructuración del alfabeto en base a criterios
del Alfabeto Fonético Internacional (AFI) y con miras a uno de alcance “Pan-andino” (ver
Caiza, 2005: 9).

iii) Sistematización lexicográfica de la segunda mitad del siglo XX


Como producto de un acompañamiento continuo desde 1988, en diversos ámbito de EBI
a nivel nacional e internacional, mediante talleres de literatura, gramática y lingüística
qichwas, surgió la sugerencia de reunir en un solo documento algunos de los diversos
diccionarios que se habían editado acerca del qichwa ecuatoriano como material de
ayuda a los maestros y alumnos de los espacios de EBI, pero que a su vez tome en
cuenta los diversos criterios de la lexicografía más los momentos políticos por los que ha
atravesado el Ecuador Indígena; el “Quri Qinti” tiene algunas características y éstas luego
de su edición fueron explicadas durante varios talleres o Congresos como en Políticas
Lingüísticas –UASB, DIPEIB-Azuay; Centro Educativo de Tavabela-Pichincha; Hatun Ya-
chay Wasi-Colta, Universidad Tecnológica Equinoccial-Quito, etc. (Potosí, 2004: iii-xiii).

5. Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilingüe

La Subsecretaría de Educación para el Diálogo Intercultural (SEPDI), con la finalidad de


elaborar un Diccionario Escolar Intercultural Bilingüe kichwa-castellano-kichwa como
texto en los procesos de EIB, con la participación de varios delegados de la DINEIB, DI-
PEIBs, Centros Educativos, Instituciones relacionadas con EBI, Universidades, etc., ha
realizado varios talleres sobre lexicografía, historia, lengua y cultura qichwas y metodo-
logía de enseñanza de lenguas. Se hallan también varias actividades sobre revisión, mo-
dificación, actualización y conocimiento de diccionarios kichwas a lo largo de su historia.

i) Etapas de trabajo colectivo


Todo este proceso ha llevado más de dos años en tres etapas de trabajo y participación
colectiva. La Primera Etapa se llevó a cabo a mediados del año 2006, en la Universidad
Andina Simón Bolívar, en Quito. La Segunda Etapa se realizó durante el mes de noviem-
bre del mismo año y se extendió hasta los dos primeros meses del 2007, luego se le en-
cargó a Alberto Conejo (DINEIB) para una revisión general del material lexical acordado.

La base para este trabajo diccionario son varios documentos históricos de los siglos
XVI-XVII y actuales; entre otros, el “Caimi ñucanchic shimiyuc-panca”, 1982; el Sisaya-
cuc shimipanpa, 1996; el Shimiyukkamu, 2007; sobre todo, para la precisión de los tér-

13
minos se ha utilizado el , “Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del
Perv llamada quichua, o del Inca”, de Fabián Potosí, que es la Sistematización de los
vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII (Tesis de Maestría en Filosofía-
PUCE/Quito).

La Tercera Etapa se dio durante el segundo semestre del año 2007 hasta el momento
actual; en un primer momento de esta tercera fase, participaron delegados de ALKI y
DINEIB, proporcionando el corpus lexical recurrente y pertinente para uso en el aula.

ii) Metodología y procedimientos


Con la participación colectiva se procedió a la actualización del sistema alfabético, de
acuerdo a las normas emanadas del KAMAK; se revisaron los elementos de la micro-
estructura del diccionario: grafías, estructura sintáctica, ejemplos, definiciones (se las
eliminaban, se ampliaban o precisaban); se precisaban los lugares de uso. En lo que
respecta a los lugares de uso se mencionó varias veces que como producto de la EIB
lo que en aquel tiempo (1982) era un localismo ahora se presentaba como de conoci-
miento y manejo generalizado, por lo tanto, en algunos casos, ya no se requería señalar
tal o cual provincia.

iii) Componentes de la microestructura léxica


Se precisaba señalar los componentes y el orden de la “microestructura léxica” (ver Ce-
rrón-Palomino, 1994: 21-22).

a) entrada. Ésta se hallaría resaltada.

b) etimología. En algunos casos sería necesario para la distinción y origen de ciertos


términos (<*uspun > puzun).

c) pronunciación. La pronunciación, entre corchetes [manga] <manka>.

d) categoría gramatical (rumi, s.; puka, adj., wakin, det.).

e) lugar de uso. Para ciertas palabras irían con su lugar de uso: tu. Tungurahua, pi. Pi-
chincha.

f) glosa. Cada término tendría su traducción (rumi, piedra).

g) descripción. La definición debía considerar los términos que se hallan en la parte


kichwa-castellano.

h) ejemplificación. Cada entrada con su ejemplo respectivo y toda la estructura en cur-


siva y el término en cuestión resaltado.

i) otras acepciones análogas. Éstas irían numeradas con números índicos o hindúes
(1, 2, 3); su ordenamiento obedecería a cuestiones lógicas e históricas que a su vez se
tornan didácticos y se distribuyen en grupos de analogía; luego de este número el pro-
cedimiento sería igual a la primera entrada.

14
j) los sinónimos. Cerrarán la microestructura y con el número según corresponda a la
acepción respectiva.

k) términos de forma similar. Los formalmente iguales pero con significados distintos
irían en una entrada aparte (ejemplificamos con números romanos: I makana, mazo; II
makana, tipo de prenda; III makana, lugar para golpear).

l) términos genéricos.- Se requería para utilizarlos en la definición de ciertos nombres


genéricos:

yura todo tipo de árbol


ara rumi mineral
wiwa todo tipo de animal
palamaku insecto
munchi todo tipo de ave
challwa todo tipo de pez, pescado.

iv) Cuestiones gramaticales

a) Distinción entre <ch> y <ts>; uso de la <h> con valor fonológico (fricativa velar, so-
nido como en el inglés o alemán); uso de <m> antes de <p>.

b) Uso del infinitivo


Señalamos que en el Ecuador en determinados contextos se presentan varias formas
de infinitivo como: -y, -na, -sha y una forma no definida o ausente, sólo se aprecia la
raíz. La primera es coherente en sus distintas formas desde lo conceptual, etimológico,
histórico, filológico y filosófico (ver anexo 2) “–y”, para nombres abstractos y forma ver-
bal infinitivo.

c) terminación verbal
Por finalidades estrictamente localistas y prácticas, sobre todo identidad lingüística dia-
lectal ecuatoriana, el uso de “–na” señalará la marca de terminación verbal, que no es
el concepto de infinitivo (en aras de la costumbre y unidad interna inmediata); además
esta marca “–na” será para señalar sustantivos concretos: objetos o topónimos.

d) Separación de sintagmas.- en el caso de la estructura de finalidad inmediata: mu-


yunkapak rikrini> muyunkapak rik rini.
Utilizar en forma recurrente la estructura oracional kichwa: S.C.V.

Habrá distinción entre /-pa/ para genitivo y /-pak/ para benefactivo (ver anexo 2).

e) Signos diacríticos o de puntuación.- Durante el proceso de revisión surgió la ne-


cesidad de insertar los signos de puntuación que ayudarían aclarar el sentido de la es-
tructura sintáctica. Entre otros signos tenemos: punto (.), punto y coma (;), coma (,), de
interrogación (¿?), de admiración (¡!), etc.

15
v) Cuestiones histórico-culturales

a) historia y cultura.- Los ejemplos pretenden incorporar contenidos históricos, cultu-


rales y políticos de la cultura kichwa: Wiraqucha inka, Waskar, Tupak Amaru, Daquilema,
Alejo Saes, Dolores Cacuango, etc.

b) No esencialismos.- Evitar puntos de vista esencialistas o etnicistas: ñukanchikka


mana ankas ñawiyukchu kanchik. Tukuy kichwa runakunaka apunchikta iñin.

vi) Cuestión de género.- Revisar la cuestión de género: Rosaka mikunata yanushka>


Rosaka raymipimi tushun. Warmika yanunkapak kiruta chiktan> Warmika puñunapi sa-
makun.

vii) Función del diccionario


El diccionario no pretende ser necesariamente un espacio en el que se congele y se
mantenga congelado el significado para todo tipo de usos, contextos y tiempos.

Por un lado intenta ser una norma ante ciertas dudas que asaltan a todos los hablantes
en cualquier lengua, normas y reglas basadas en determinados criterios. Por otro lado,
lo que con mayor relevancia pretende es, ser el tesoro de la lengua que recoja de la len-
gua hablada, de la manera más cuidada y conservadora, que sea el reflejo de la tradición
del pueblo en su forma general, sin privilegiar una u otra variedad por encima de las
demás, sino que todas las variedades o dialectos de una u otra manera se sientan re-
presentados en el “thesaurus lexical”.

En otras lenguas también se recurre al aporte de los grandes escritores, pero en el caso
del qichwa simi no se cuenta con tal estado; lo que hasta el momento se ha intentando
sin criterios clasificatorios es una recopilación, rescate o mantenimiento de la literatura
(oral).

De otra parte, se dirá que el diccionario basado en ciertos criterios pretende proporcionar
una estructura normalizada, aceptada y válida para un determinado espacio de tiempo
histórico social y esto sirve como indicador para hacer un seguimiento de la evolución
de la lengua y de su pueblo, que la habla.

De igual manera, para la definición de los términos de cada campo del saber cultural es
preciso la participación de los especialistas: médicos (medicina, anatomía, biología);
matemáticos (aritmética, geometría); astrónomos (astronomía); lingüistas (conceptos
gramaticales), filósofos (cosmovisión, cosmología, pensamiento, lógica), etc.

viii) Nuevas propuestas en este diccionario


El Diccionario Escolar Intercultural Bilingüe, como producto de revisiones de los mate-
riales producidos por instituciones de EBI, discusiones y aportes colectivos (DINEIB-
ALKI) mediante talleres presenta “nuevas propuestas” acerca de: nombres de los
meses, nombres para los días de la semana, hora, minuto y segundo; de igual manera,
se hallan los nombres de los planetas del sistema solar. Todo este trabajo se halla ar-
gumentado con evidencia histórica, lingüística, filosófica, cosmovisión, pedagógica, cul-
tural, política y simbólica. Véase los respectivos apéndices.

16
ix) Caudal lexical del diccionario
El diccionario en su parte kichwa-castellano consta de aproximadamente 1.920 entradas.
Las entradas de esta parte, por lo general, constan casi todas en la segunda sección
castellano kichwa. En esta parte se han precisado algunos significados, por ejemplo:
hachuntinhachu, millón; huñu, diez mil; ayñi, arma; kaway, mirar; napaykuy, saludar;
napay, estar en celo; taptana, ábaco andino; yupana, contador andino; tullpuy, teñir; llim-
piy, pintar con colores; ñawi, ojo; unancha, bandera, emblema; uya, cara, rostro… Se-
ñalamos también que no todo sinónimo tiene su lugar en la entrada respectiva, toda vez
que no se trata de un diccionario de sinónimos kichwas.

En cambio, la parte castellano-kichwa abarcaría más o menos 2.800 entradas. Estas


entradas no necesariamente se hallan todas en la parte primera (kichwa-castellano).
Como muchos términos kichwas se hallan corrientemente ya en el habla castellana, así
se registran en la entrada respectiva, ejemplo: inca, coya, quipo, carpa, cancha, canguil,
chillca, chullpi, papa, quinoa… Otros vocablos se han kichuizado como: siwara, trigu,
alvis, pircha, luway, kumun (cebada común, signo de pobreza de los kichwas), akichay,
ransiw (<Francia), sawli (<sable).

También se observan muchos términos del castellano antiguo que han sido adoptados
como propios y la mayoría (sin un conocimiento histórico de la lengua por supuesto) los
asumen como kichwas: tayta, laya, harsia, amelga, milga, luway…

En lo que respecta al caudal mencionaremos que su número es superior a la parte


kichwa-castellana. Por un lado, porque en varios casos, una entrada kichwa, dispone
de tres o cuatro glosas castellanas (que demuestra el conocimiento más amplio del cas-
tellano), por ejemplo, sumak: lindo, bonito, hermoso, bello; churay: poner, colocar, ubicar,
posicionar, etc.Todo lo contrario ocurre con el manejo de los sinónimos kichwas, con di-
ficultad se maneja uno o dos sinónimos por término, en el caso de haberlo. Por otro
lado, durante el registro de la parte castellana-kichwa, muchos términos eran necesarios
consignarlos por lo menos en esta sección; además, el hecho práctico señala que el
kichwa hablante va desde la glosa castellana a la del kichwa shimi.

Los términos qichwas presentes en las variedades del Perú y Bolivia y otros que perte-
necen al kichwa antiguo, procedentes del corpus neologismos ALKI, son aproximada-
mente 400 (de aproximadamente 3600 expresiones).

x) Ciertos cuidados
Señalamos que en el texto aparecen algunos términos con ciertos errores, estos, a veces
son involuntarios; y otras, son provocados por la (supuesta) correción de la computadora
que tiene su propio sistema de términos. Por ejemplo:
Se escribe / la computadora registra
Atiy tai
Hampi hampa
Llakta llanta
Churi churo
Amawta amanta
Hawalla Hawalli…

17
III
Apuntes sobre Gramática Qichwa

Este capítulo tratará brevemente algunos elementos básicos de la gramática qichwa re-
lacionados con aspectos de la fonología (primera parte), fonemática (segunda parte) y
sintagmática o sintaxis (tercera parte).

Señalamos que un diccionario no es precisamente un tratado completo de gramática


sino que, con fines didácticos, presenta un breve bosquejo de elementos gramaticales
básicos; además, en este diccionario, los apuntes gramaticales se presentan en un solo
bloque. Mencionamos que, tanto los ejemplos como el esquema y algunos conceptos
han sido extraídos de varios textos precedentes, como la Lingüística Quechua de Ro-
dolfo Cerrón-Palomino (1987, 1994), la Gramática General Qichwa de Fabián Potosí
(1998-2004, en preparación).

En lo que se refiere a los conceptos lingüísticos utilizaremos los castellanos. No hemos


adoptado los términos kichwas porque éstos merecen un análisis más detallado; muchos
son de traducción literal del castellano; otros creaciones forzosas; y unos cuantos, una
misma forma se refiere a conceptos distintos (shutilli: adjetivo, pronombre y adverbio);
otros bajo la misma raíz señalan conceptos diferentes: imak, imashka, imachik (sujeto,
objeto y verbo, respectivamente).

Primera Parte

Fonemática (fonología)

Aquí se tratarán aspectos relacionados con los fonemas kichwas, sus variantes, los fo-
nemas prekichwas; las grafías, escritura de los topónimos, escritura de las palabras cas-
tellanas; la estructura silábica; y los fenómenos esporádicos de la lengua.

1. Fonemas kichwas
Los fonemas como unidades distintivas en su manifestación oral, en el habla cotidiana
se expresan de maneras distintas (propio de las lenguas vivas) según la lengua, la edad,
la zona geográfica, el estatus y la época de su manifestación. Como signos fonéticos
convencionales, para este caso utilizaremos: č = <ch>, ly = <ll>, h= <h> (aspirada como
en el castellano antiguo o inglés o en el alemán), š = <sh>, ts = <ts>, R = <rr>, ž = <zh>,
0 = cero. En primer lugar presentaremos los fonemas kichwas y luego los que se podrían
asignar expresiones de pervivencia de fonemas de lenguas preqichwas (palta, cañari,
puruguay). Acerca del fonema oclusivo postvelar /*q/ y su vigencia o pervivencia en el
área ecuatoriana, sobre todo en la Sierra Central, ver Álvarez Palomeque (1993: 42),
Garcés (1997: 96), Potosí (2004: vii-viii), Montaluisa (1994; 2006: 118). Por lo tanto, de-
bido a su vigencia eventual (por los pocos datos que hasta la fecha se tienen) en áreas
ecuatorianas, aquel lo registramos en esta parte; para la determinación de palabras con
/k/ y con /q/ véase Cerrón-Palomino (1994) y Fabián Potosí (2007-2008).

18
i) Fonemas consonánticos kichwas
/p, t, k, *q, č, h, s, š, m, n, ñ, l, ly, r/
ii) Fonemas semiconsonánticos kichwas
/w, y/

iii) Fonemas vocálicos kichwas


/i, u, a/

2. Fonemas y variantes kichwas


En lo que respecta a las variantes o realizaciones en el habla casi resulta imposible re-
gistrarlas todas y a cada una de ellas con sus características, por ello, aquí presentare-
mos las más recurrentes o registradas previamente en otros textos (ver Caimi Ñucanchic
shimiyuc-panca, 1982; Sisayacuc shimipanpa [primer borrador], 1994; Kimsaniki shimi-
yuk panka, 1998).

Un diccionario importante para hacer un seguimiento de los alófonos del qichwa serrano
es el de Stark y Muysken (1977). El diccionario Léxico Ampliado del Quichua I-II (2007)
requiere, por un lado, mayor revisión y precisión para la distinción tanto de las oclusivas
y africadas simples y laringalizadas; por otro lado, se requiere mayor conocimiento de
la historia interna de la lengua para la delimitación, por ejemplo de términos qichwas y
preqichwas en el caso de <ch> y <ts> respectivamente. Acerca de la presencia de las
aspiradas en el qichwa ecuatoriano ver Luis Montaluisa Ch. (1990: 125-131).

Fonemas variantes caso escritura


i) Fonemas consonánticos

/p/ [p] [pakča] <pakcha>


[ph] [phuyu] <puyu>
[f] [fanga] <panka>
[b] [čumbi] <chumpi>

/t/ [t] [turu] <turu>


[th] [thiyu] <tiyu>
[d] [tanda] <tanta]
[r] [payra] <payta>

/k/ [k] [kimsa] <kimsa>


[kh] [khuyay] <kuyay>
[x] [paxta] <pakta>
[g] [angu] <anku>
[0] [wantu0] <wantuk>

/*q/ [q ] [qan] <qan>


[k] [koča] <qucha>
[kh] [khari] <qari]
[x] [soxta] <suqta>

/č/ [č] [čarki] <charki>

19
[ts] [tsawar] <chawar>
[š] [aška] <achka>
[s] [pasak] <pachak]
[ž] [punža] <puncha>

/h/ [h] [humpi] <humpi>


[x] [xallmay] <hallmay>
[0] [0anči] <hamchi>

/s/ [s] [samay] <samay>


[š] [maškay] <maskay>

/š/ [š] [šimi] <shimi>


[s] [masna] <mashna>

/m/ [m] [maki] <maki>


[n] [kinsa] <kimsa>
[w] [wilma] <millma>

/n/ [n] [nina] <nina>


[m] [yamta] <yanta>
[k] [muyuntik] <muyuntin>

/ñ/ [ñ] [ñan] <ñan>


[n] [niy] <ñiy>
[y] [yan] <ñan>
[ly] [lyañu] <ñañu]

/l/ [l] [liwar] <liwar>

/ly/ [ly] [lyaki] <llaki>


[l] [ali] <alli>
[š] [tušpu] <tullpu>
[č] [ačpa] <allpa>
[ž] [žuki] <lluki>

/r/ [r] [rumi] <rumi>


[R] [Ruku] <ruku>
[l] [lulun] <rurun>
[ly] [kilypay] <kirpay>

ii) Fonemas semiconsonánticos

/w/ [w] [wiru] <wiru>


[b] [bira] <wira>
[0] [0iñay] <wiñay>

/y/ [y] [yaya] <yaya>

20
iii) Fonemas vocálicos

/i/ [i] [inti] <inti>


[e] [ñuqanček] <ñuqanchik>

/u/ [u] [uma] <uma>


[o] [soxta] <suqta>

/a/ [a] [mama] <mama>


[i] [hayik] <hayak>
[u] [-munda]<-manta>

3. Grafías del qichwa ecuatoriano


En la primera columna se hallan las grafías, en la segunda se trata de la pronunciación
y en la tercera van algunos ejemplos de cada caso.

Grafias pron. ejemplos


<a> a ari, anta, kancha
<ch> cha chawar, chikniy, pachak
<h> ha hampi, hillu, huktu, uhuy
<i> i ima, inti, puriy, chiktay
<k> ka kancha, kincha, kutin
<l> la lancha, linchi, walun, kankil
<ll> lla llama, llipta, mullu, kallpay
<m> ma mati, mincha, muyu, kimsa
<n> na napaykuy, nina, nuna, kutin
<ñ> ña ñachak, ñiy, ñitiy, ñutu
<p> pa pachak, pinllu, puka, llipta
<*q> *qa qan, qichwa, quri, yachaq
<r> ra rasu, rimay, runa, kurpa
<s> sa sarun, sillu, sumak, añas
<sh> sha shamuy, mishki, awkish
<t> ta tawri, timpuy, tuklla, mitma
<u> u uma, urpi, chunka, wachu
<w> wa wayta, mawka, añañaw
<y> ya yurak, ayllu, kallpay, puriy

4. Presencia de las lenguas prekichwas

i) Datos históricos y actuales


Varios documentos e investigaciones de campo realizadas durante el siglo XX señalan
la presencia de fonemas y términos que se podrían postular como pertenecientes a len-
guas prekichwas que se ubican en el área del Ecuador actual. Estas lenguas (algunas
de ellas) se hallan mencionadas en los documentos del Sínodo Quitense de fines del
siglo XVI, por orden de fray Luís López Solis, Obispo de la Real Audiencia de Quito (len-
guas: cañari, puruguay, pasto, quillasinga). Muchos términos con estos fonemas aún se

21
hallan en vigencia dentro del habla tanto qichwa como castellana de las personas de la
sierra ecuatoriana.

Para una mejor comprensión y especificación se requiere hacer un inventario tanto de


los documentos escritos como orales, de datos que se escuchan en el habla actual. Los
fonemas /g, ž / se hallan presentes en las provincias sureñas (sur de Chimborazo, Cañar,
Azuay, Loja, Zamora); y /ts, z/ se encuentran, sobre todo, desde el centro hasta el norte
de la sierra como en la amazonía ecuatoriana; éstos, en el diccionario o en el alfabeto
ocupan su lugar respectivo y los ejemplos se han extraído del corpus proporcionado por
ALKI. Sobre la presencia de fonemas de sustrato véase Montaluisa (1990: 122, 131).
Una primera aproximación a este tipo de inventario (sobre ts, z, zh) se halla en el dic-
cionario Quri Qinti (ver Potosí, 2004).

ii) Fonemas consonánticos prekichwas


/ts, g, z, ž /

Fonemas var. caso escritura

/g/ [g] [gañal] <gañal>

/ts/ [ts] [katsu] <katsu>


[t] [tiampitsu] <tsiampitsu>
[č] [čukulpuy] <tsukulpuy>

/z/ [z] [zirma] <zirma>


[s] [sarpa] <zarpa>

/ž/ [ž] [žaru] <zharu>


[x] [xadan] <zhadan>
[š] [šumir] <zhumir>

5. Escritura de topónimos antiguos


En la década de los 80s se propuso escribir de forma distinta a la de la norma histórica:
Chimborazo> chimpurasu
Ecuador> Icuadur
Imbabura> Impapura, etc.

Sin embargo, este es un tema pendiente; al respecto, KAMAK ha señalado “normativa-


mente y por decreto” que el topónimo se escribirá tal como se ha escrito tradicional-
mente, pero en la oración, seguidamente debe hallarse un término qichwa que alude a
lugar: Quito llaktaman rini; Imbabura markapi kawsanchik; Ecuador mamallaktaman-
tami kanchik, etc.

6. Escritura de palabras castellanas


De igual manera que en el punto 5, se intentó escribir de otra forma que no fuera como
en castellano: Luis Octabiu Muntaluisa, Alpirtu, Jusi, etc. Sin embargo, no se mantuvo
esta propuesta. De ahí que años después se emitieron ciertas normas para señalar que

22
los nombres se escribirán tal como se hallan en la Cédula de Identidad o conforme a la
lengua original (ver Montaluisa, 1990: 135). Desde KAMAK decretan que luego del nom-
bre se pongan los términos mama, tiya, tayta, mashi: Rosa mama; Juana tiya, Manuel
tayta, Pascual mashi, etc.

7. Estructura silábica
La sílaba qichwa de manera recurrente presenta cuatro tipos de estructuras: V, VC, CV,
CVC. V= vocal; C= consonante. Utilizaremos el punto para señalar la segmentación de
las sílabas (en el aula, para trabajar con los estudiantes se lo puede hacer separando
con guiones). Contribuciones sobre la estructura silábica del qichwa de Cotopaxi se ha-
llan en Garcés V. (1997: 90-94).

V u.ma, i.lla, a.ri


VC in.ka, an.cha, ur.pi
CV mu.yu, chu.ru, ra.su
CVC chik.tay, chuk.lla, chak.ra, chuk.ri, tas.ki, wa.kar

8. Fenómenos esporádicos de la lengua


En el qichwa, al igual que en otras lenguas, en el habla y aún en la escritura se hallan
varios casos denominados “fenómenos esporádicos de la lengua” como: aféresis, apó-
cope, asimilación, disimilación, epéntesis, síncopa, metátesis, prótesis, epítesis, alter-
nancias.

El desconocimiento de estos fenómenos esporádicos, hace que al momento de intentar


buscar la forma normativa, antigua o etimológica se tomen estas variaciones de la lengua
como “normas” y se produce por lo tanto la etimología popular. Acerca de este tratado
véase Potosí (1997: 73-78).

i) Aféresis: wiksa > iksa

ii) Apócope: kunan> kuna

iii) Asimilación: millayay>miliyay

iv) Disimilación: chiqniy> chiknay

v) Síncopa: wañuchiy> wanchiy

vi) Epéntesis: *tuqay> tiwkay

vii) Epítesis: *quyllur> quylluru; kama>kaman

viii) Metátesis: *uqllay> ullkay

ix) Alternancias: atapara / apatara

23
Segunda Parte

Morfología o monemática

En esta segunda parte trataremos temas relacionados con la monemática nominal y ver-
bal, de igual manera con el tema denominado monemas delimitadores (este tema tam-
bién es denominado “morfología).

I. Morfología o monemática nominal

En esta sección trataremos brevemente los siguientes temas: la flexión, la derivación


nominal, los pronombres, determinantes, adverbios, adjetivos y el género. Al presentar
este bosquejo bajo este esquema intentaremos superar una tradición tan arraigada en
la enseñanza del qichwa, la misma que ha consistido en abordar los talleres estudiando
los diversos monemas en forma alfabética (ver Montaluisa, 1982:15-19, 1990: 57-118).

1. 1. Flexión
1. 1. 1. Flexión de persona

El kichwa ecuatoriano, hasta el momento no señala marcas de persona en forma de fle-


xión, sin embargo, revisando materiales sobre literatura oral de las provincias centrales
(Cotopaxi, Salasaca: tiyu-n, shunku-yki) y sureñas (Cañar: ñana-n) se pueden encontrar
vestigios de dicha flexión, sobre todo en tercera persona y segunda, también hallamos
en textos religiosos; la forma de primera de plural se ha lexicalizado en términos religio-
sos: apu-nchik, mama-nchik.

La primera persona la hallamos en los cánticos tanáticos que, sobre todo la viuda recita
ante la tumba de su esposo (qusa-lla-y, maridito mío, querido); es un dato registrado en
Oyacoto-Pichincha. De manera recurrente lo que se aprecia en el habla cotidiana tene-
mos las formas lexicales independientes, entre paréntesis registramos las formas flexi-
vas de manera didáctica y para conocer la estructura respectiva del qichwa general.
Véase la parte de los determinantes posesivos o relacionales de persona.

Lexical flexivo ejemplo


Kichwa qichwa
Ñuka-pa (-y) mama-y
Kam-pa (-yki) shunqu-yki
Pay-pa (-n) ñaña-n
Ñukanchik-pa (-nchik) apu-nchik
Kankuna-pa (-ykikuna) wawa-ykikuna
Paykuna-pa (-nkuna) ñaña-nkuna

1. 1. 2. Flexión de número
Tenemos de manera universal la marca de número con -kuna:
rumi-kuna runa-kuna,
pacha-kuna ñukanchik-kuna, etc.

24
1. 1. 3. Flexión de caso
El sistema de casos en el qichwa se relaciona con términos o frases nominales, dentro
de la estructura sintagmática se halla cumpliendo diversas funciones como: CD, CI, CC
o complemento nominal. Cada uno de estos monemas señalan diversas funciones y sig-
nificados, pero aquí no señalamos todos ellos, sino uno solo de ellos. Para mayores
datos ver Potosí (2004).

i) Relación nominal (en frase nominal)


-pa, pertenencia: Runa-pa yuyaykuna, llama-pa aycha, wawa-pa pukllana.

ii) Relación verbal (en sintagma verbal)


Ver parte del sintagma verbal.
-ta, CD: Wawa-ta kuyani.
-pak (<*paq), CI: Yaya-pak-mi wakaychini.
-kama, CC: Quito-kama paktamurkakuna.
-man, CC: Pakcha-man chayamunki.
-manta, CC: Mayu-manta shamuni.
-pi, CC: Raymi Pampa-pi tushunchik.
-pura, CC: Wawa-pura pukllan.
-rayku, CC: Unkuy-rayku wañurka.
-shina, CC: Amawta-shina kawsan.
-wan, CC: Apu-wan rimanchik.

1. 2. Derivación nominal

a) A partir de raíces nominales


Para la formación o derivación de nombres (adjetivos) tenemos los siguientes mone-
mas:
-yuk (<*yuq), posesivo: wasi-yuk
*-nak (<*nnaq), privativo: wasi-nak
-ntin, inclusivo: chakra-ntin
-sapa, aumentativo: uma-sapa
-niki, de orden: shuk-niki, kimsa-niki

En Ecuador, no se utiliza –nak (<*nnaq), en vez de ello se antepone el adverbio mana:


mana wasiyuk, sin casa.

Apreciativos/valorativos
-siki, habitual: wakay-siki
-ruku, valorativo: suni-ruku
*-cha, afectivo: wasi-cha, wawa-cha
-lla, afectivo: mama-lla, wawa-lla, kusa-lla

En la Amazonía del Ecuador, el afectivo -cha se presenta como –chu: wawki-chu, papa-
chu: También en el dialecto qichwa ecuatoriano (igual que en otras variedades del qichwa
general) se usa el monema –ku (<*-cu) del castellano: mama-ku, wawa-ku, wasi-ku.

25
b) A partir de raíces verbales

-na, concretizador: picha-na, kuchu-na, tipi-na


-y, infinitivizador: kawsa-y, wañu-y, unku-y, musku-y
-shka (<*sqa), participial: unku-shka, wañu-shka, tarpu-shka
-k (<*q), agentivo: yacha-k, hampi-k, yachachi-k.

1.3. Categorías Pronombres

1.3. 1. Pronombres
Para cumplir con la función de pronombres éstos deben desenvolverse como núcleos
dentro de la estructura de la frase. En esta categoría de pronombres tenemos varias
clases: personales, relacionales, demostrativos, interrogativos e indefinidos. Compárese
con los determinantes (más abajo). Estas dos categorías en sus funciones respectivas
son confundidas de manera reiterativa en muchas obras o manuales gramaticales del
kichwa.

a) Pronombres personales
Singular plural
Ñuka ñukanchik
kan kankuna
Pay paykuna

b) Pronombres posesivos o relacionales de persona


Singular plural
Ñukapa ñukanchikpa
ñukanchikkunapa
Kanpa kankunapa
Paypa paykunapa
c) Pronombres demostrativos
Singular plural
kay kaykuna
chay chaykuna
*chakay *chakaykuna

d) Pronombres interrogativos
Pi pikuna
Ima imakuna
Maykan maykankuna

e) Pronombres indefinidos
Singular plural
Shuk shukkuna
Shuktak shuktakkuna
Wakin wakinkuna
Mana-pi mana-pikuna
Mana-ima mana-imakuna
Pipash pikunapash
26
1.3.2. Los Determinantes
Los determinantes preceden al nombre/núcleo dentro de un sintagma nominal; los de-
terminantes son de varias clases: relacionales de persona, demostrativos, interrogativos,
indefinidos, de cantidad, numerales cardinales y numerales ordinales (los resaltamos).
La marca de plural (-kuna) se liga al núcleo. Véase los pronombres.

a) Determinantes posesivos o relacionales de persona

Singular plural
Ñukapa mama ñukanchikpa mama
Kanpa yaya kankunapa yaya
Paypa wawa paykunapa wawa

b) Determinantes demostrativos

Singular
Kay wasi
Chay yura
*Chakay wiwa

c) Determinantes interrogativos

Singular
Pi runa
Ima muyu
Maykan llama

d) Determinantes indefinidos

Singular
Shuk rumi
Shuktak rumi
Wakin urpi
Mana-pi wawakuna
Mana-ima yura

e) Determinantes de cantidad
Se forman con los adverbios de cantidad
Asha sara Achka muyu
Pachan rumi Tawka runa
Piti tanta Chawpi puncha

f) Determinantes numerales
Se forman con la presencia de los números dígitos o polidígitos.
Shuk wawa; ishkay yura; kimsa wasi, chunka sukta allpaka, hunu runa…

g) Determinantes numerales ordinales


Se forman con la aglutinación del monema –niki al número; pasado de la decena –niki

27
se liga inmediatamente al último dígito. Igualmente se liga al adverbio de orden (ñawpa);
también se forman con ciertos adverbios de orden.

i) con monema –niki ligado al número


Shuk-niki wawa
Ishkay-niki yura
Kimsa-niki wasi
Chunka kanchis-niki pata
Ñawpakniki wawa

ii) con adverbios de orden


Ñawpak wawa
Katik wawa
Kurak churi
Sullka churi

1.3.3. Adjetivo
En qichwa se manifiestan muchos adjetivos calificativos, en tal función modifican al nom-
bre/núcleo de la frase:
Adj. N
Sumak sisa
Alli yuyaykuna
Suni ñan

1.3.4. Adverbio
Se clasifica en distintos grupos; en la estructura oracional o sintagmática cumple la fun-
ción de complemento circunstancial:

i) De lugar: kaypi, chaypi, chakaypi, ñawpa, qipa, washa, karu, sichpa, hanan, uray,
ichuk, allawka.

ii) De tiempo: kunan, kayna, kaya, ñawpa, qipa, mincha, pakari, unay, ña, ñalla, ñaka,
ñapash, wiñaypak.

iii) De duda: icha, ichapash.

iv) De afirmación: ari, shinallatakmi.

v) De negación: mana, ama.

vi) De cantidad: asha, achka, tawka, pachan, tukuy, piti, chawpi.

vii) De modo: allimanta, kunkaymanta, allilla, mana alli.

1.3.5. Género
En el qichwa, el género (G) se presenta bajo cuatro elementos lexicales. Dos de ellos
son muy conocidos (qari, warmi) y dos de ellos, procedentes del qichwa general que
han sido reintroducidos durante los procesos de EBI (china, ullqu); estos dos últimos

28
solo para referirse a seres no racionales, hembra y macho respectivamente.

Desde lo simbólico y cultural se manifiestan otras formas de señalar el género (forma,


tamaño, color), pero aquí solo nos referiremos a la cuestión netamente gramatical. El
primer par también se utiliza para referirse a seres animados (como en las leyendas).

i) Masculino femenino
G N G N
Kari wawa warmi wawa (personas)

ii) Macho hembra


G N G N
Ullku llama china llama (no personas)

II. Morfología o monemática Verbal

Aquí presentaremos dos grandes aspectos: procesos de flexión o declinación y los pro-
cesos de derivación verbal.

2. 1. Flexión verbal de persona, tiempo y número


En lo que respecta al tiempo disponemos en el qichwa de tres tiempos básicos: presente,
pasado y futuro. Las marcas señalan de manera amalgamada conceptos de tiempo, nú-
mero y persona; dichas marcas se añaden inmediatamente a la raíz verbal. Por lo tanto,
desde una perspectiva didáctica resulta muy práctico tratar estas tres categorías: per-
sona, tiempo y número de manera conjunta y simultánea.

a) Tiempo presente
En este caso, la misma marca, ligada a la raíz verbal señala simultáneamente el tiempo
y la persona.

singular / plural ejemplo


Prim. -ni -nchik (ka-ni, ka-nchik)
Seg. -nki -nkichik (ka-nki, ka-nkichik)
Terc. -n -nkuna (ka-n, ka-nkuna)

b) Tiempo pasado
La marca que señala el tiempo pasado se presenta bajo dos formas: rka /-shka (<*rqa
/<*sqa respectivamente), y la marca de persona en la primera y segunda se añade des-
pués de las de tiempo.

I) Primera forma: -rka (<*rqa)


singular / plural ejemplo
Prim. -rka-ni -rka-nchik (ka-rka-ni, ka-rka-nchik)
Seg. -rka-nki -rka-nkichik (ka-rka-nki, ka-rka-nkichik)
Terc. -rka -rka-kuna (ka-rka, ka-rka-kuna)

29
ii) Segunda forma: -shka (<*sqa)
singular /plural ejemplo
Prim. -shka-ni /-shka-nchik (ka-shka-ni, ka-shka-nchik)
Seg. -shka-nki /-shka-nkichik (ka-shka-nki, ka-shka-nkichik)
Terc. -shka /-shka-kuna (ka-shka, ka-shka-kuna)

c) Tiempo futuro
El tiempo futuro se divide en dos formas, el denominado futuro real, en este caso la
misma marca señala tanto la persona como el tiempo; la segunda forma se denomina
futuro hipotético y su marca es –man y ésta se ubica después de las marcas de persona.
En la tercera de plural por metátesis se realiza como: -man-kuna (rikunmankuna).

i) Primera forma: futuro real


singular / plural ejemplo
Prim. -sha -shun (ka-sha, ka-shun)
Seg. -nki -nkichik (ka-nki, ka-nkichik)
Terc. -nka -nkakuna (ka-nka, ka-nka-kuna)

ii) Segunda forma: futuro hipotético


singular / plural ejemplo
Prim. -y-man / -nchik-man (ka-y-man, ka-nchik-man)
Seg. -nki-man / -nkichik-man (ka-nki-man, ka-nkichik-man)
Terc. -n-man / -nkuna-man (ka-n-man, ka-nkuna-man)

2. 2. Flexión verbal de subordinación


En el qichwa tenemos las siguientes marcas que señalan subordinación: -shpa, -kpi (-
kllapi), -chun.

a) -shpa
El monema -shpa señala a un mismo actor dentro de la estructura oracional.
Riku-shpa shamuni.

b) -kpi
Este monema –kpi (-k-lla-pi) en una estructura sintáctica manifiesta dos actores, uno de
la frase principal y otro de la subordinada (ver oraciones compuestas).
Pay chayamu-kpi ñukanchikmi rishun.

c) -chun
De igual manera que el anterior, el monema –chun señala dos actores (ver oraciones
compuestas).
Pay shamu-chun ninkichik.

2. 3. Flexión verbal de imperatividad


La forma imperativa en qichwa se presenta en la segunda persona, en singular y en plu-
ral con sus marcas –y, -ychik, respectivamente (-y cae en la raíz verbal que termina en
i, por ello se la debe insertar a nivel escrito).

30
singular plural
shamu-y shamu-ychik
puri-y puri-ychik

2. 4. Derivación verbal a partir de temas o raíces verbales


Este proceso de derivación lo clasificamos en tres bloques. También existen otros mo-
nemas y éstos solo a manera de ilustración y comprensión del qichwa general los regis-
tramos y los señalamos con un asterisco (*).

a) Deícticos o direccionales
Este grupo de monemas señalan movimientos hacia determinadas direcciones, también
indica formas en que sucede la acción. En Ecuador, unos se manifiestan de manera de-
rivativa y otros se halla ya lexicalizados.
*-yku: hacia adentro: ya-yku-na.
*-rqu: hacia fuera: su-rqu-na.
*-rku: hacia arriba: wa-rku-na.
*-rpu: hacia abajo: ta-rpu-na.
-ykacha: oscilativo: puri-ykacha-na.
-mu: cis-translocativo: chaya-mu-na.

b) Relacionales
Estos monemas señalan relaciones de: inducción, uni-acción-reflexión, interacción-re-
ciprocidad, cooperación, etc.
-chi: inducción: miku-chi-na.
-ri: reflexivo: aspi-ri-na.
-naku: recíproco: rima-naku-na.
*-ysi: asistivo: puri-ysi-na.

c) Aspectuales
Señalan la acción en forma de inicio, repetitivo, durativo, frecuentativo, etc.

*-ri- incoación: puri-ri-na.

-ku: durativo: miku-ku-na.

*-pa: repetitivo: rima-pa-na.

-paya: frecuentativo: riku-paya-na.

-raya: continuativo: rima-raya-na.

-naya: desiderativo: miku-naya-na.

El sentido de *–ri con valor de inicio aún se escucha eventualmente en el habla ecuato-
riana. Acerca de –pa, aún quedan rezagos de este valor repetitivo en boca de los ancia-
nos; con frecuencia se ha asumido con valor de exhortación, sobre todo en las oraciones
imperativas; y se nota siempre dos valores semánticos unidos.

31
Shamu-pa-y, ven, por favor.
Tiyari-pa-y, por favor, siéntate.

2. 5. Derivación Verbal a partir de raíces nominales


Estos monemas se ligan a ciertos nombres para conformar verbos.
-chi (<*-cha) factivo: wasi-chi-na.
-lli: que cubre: chumpi-lli-na.
-tuku: simulativo: runa-tuku-na.
-ya: transformativo: rumi-ya-na.
-y: verbalizador: yanta-na.

III. Morfemas o monemas Delimitadores

Se denominan delimitadores porque señalan el límite de una expansión primaria o se-


cundaria; además se conocen como independientes porque pueden aparecer en el su-
jeto, en el complemento o en el verbo.

3. 1. Indicadores de modalidad
-mi: evidencia constatativa: Wawa-mi kanchapi pukllan.
-shi: citativo: Wawa-shi kanchapi pukllan.
-cha: conjetural: Wawa-cha kanchapi pukllan.
-chu: interrogativo: ¿Wawa-chu kanchapi pukllan?.

3. 2. Conectores
*-ri: reanudador: Wawa-ri, ¿maypitak pukllan?.
-pash: aditivo: Wawa-pash kanchapimi pukllan.
-tak (<*taq): contrastivo: Kanpa wawa-tak kanchapi pukllan, mana shuktak wawa.
-rak (<*raq): continuativo: Wawa-rak kanchapi pukllanrakmi.
-ña: discontinuativo: Wawa-ña kanchapimi pukllan.
-lla: limitativo: Wawa-lla kanchapimi pukllan.

3. 3. Enfáticos
-ka (<*qa): Wawa-qa kanchapimi pukllan.
*-puni: allin-puni.
-ya: rishun-ya.
-pacha: alli-pacha.
-ari: shamuy-ari.

32
Tercera Parte:

Sintagmática

1. Estructura y componentes de la oración


En la estructura de la oración simple afirmativa se hallan tres componentes y de manera
preferencial, en el siguiente orden: sujeto, complemento, verbo (S.C.V). Sin embargo,
según la intención comunicativa y pragmática del hablante cada uno de estos compo-
nentes puede intercambiarse de lugar u orden. En otras obras se representan como su-
jeto, objeto, verbo (S.O.V). Nosotros mantenemos la primera denominación.

S C V
Inkakuna qiruta llimpishka
Kan churiman mikunata kurkanki
Wawa kanchapimi pukllan.

2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma


En la estructura oracional qichwa se detectan dos tipos de sintagmas: nominales y ver-
bales.

2.1. Sintagma Nominal


El sintagma nominal se puede estructurar de núcleo (N) más sustantivo (Sus.), o más
adjetivo (Adj.), o más determinante (Det.). Cada uno de estos sintagmas pueden cumplir
distintas funciones dentro de la oración: Sujeto, o complementos (CD, CI, CC). Los com-
plementos se manifiestan con sus marcas respectivas: los monemas funcionales o los
adverbios.

a) Sus. N
Rumi wasi
Allpa chaka
Tumi pampa

b) Adj. N
Sumak taki
Puka allpa
Killu sisa

c) Det. Gen. N
Paypa wawa
Ñukapa wasi
d) Det. Dem. N
Kay llama
Chay wasi

e) Det. Int. N
Pi wawa
Ima yura

33
f) Det. Indef. N
Wakin atallpa
Shuktak runa

g) Det. Num. N
Kanchis llama
Ishkay yura

h) Det. Cant. N
Asha muti
Achka puyu

i) Det. Ord. N
Shukniki pata
Sullka churo

2.2. Sintagma Verbal


El sintagma verbal se caracteriza por llevar como núcleo el verbo conjugado (V) y ex-
pansiones denominadas complementos: directo (CD), indirecto (CI) o circunstancial
(CC); el mismo sujeto se torna un complemento de manera discontinua y explícita. Cada
uno de estos complementos forman el sintagma verbal cuyo núcleo es el verbo como
ya hemos dichos líneas arriba, conjugado en los tres tiempos básicos: presente, pasado
y futuro (ver flexión verbal de tiempo, número y persona, monemática verbal 1).

2.3 Los Complementos


Los complementos del verbo son: CD, CI, CC (y el sujeto).

a) Sujeto
Es la explicitación doble la misma que se manifiesta en la desinencia verbal de persona,
puede ser representada por los pronombres, sustantivos o una estructura que cumpla
la función de núcleo. El sujeto no lleva ninguna marca o monema especial indicador de
dicha función (excepto los delimitadores).

S V
Ñuka yuya-ni.
Kan tushu-nki.
Allkumi waka-n.

b) CD
Éste se presenta aglutinado con el monema –ta y con verbos transitivos
Sara-ta tarpunki.
Muti-ta yanuni.

c) CI
Este complemento aparece marcado mediante tres monemas: -man, -pak, -ta:
Wawa-man tantata kunchik.
Wawa-pak-mi chumpita awankichik.
Mishukuna-ta allpatami kichunchik.

34
d) CC
Este complemento se manifiesta marcado por un sustantivo más los monemas funcio-
nales o de caso (-kama, -man, -manta, -pak, -pi, -pura, -rayku, -shina, -ta, -wan) o con
los adverbios de: tiempo, lugar, afirmación, negación, duda, cantidad, modo.

Quito llakta-pi-mi kawsanchik.


Kunan-mi chayamuni.
Achka-mi shamushka.
Allimanta-mi purinchik.

3. La Oración Qichwa
La oración qichwa se caracteriza por presentarse bajo tres grandes criterios: a) por su
estructura verbal, b) por su modalidad; y, c) según su estructura (simple o compleja).

3.1. Oraciones según su estructura y tipo verbal


Aquí se tratan de tres tipos de oraciones según la estructura verbal.

a) Oraciones transitivas
Se conforman con verbos que requieren para la explicitación de su comunicación del
Complemento Directo, de manera casi inmediata y necesaria, entre otros verbos tene-
mos: tarpuy, pallay, mikuy, kuyay, rikuy, llimpiy, takshay, etc.
Sarata pallanchik.
Ukata mikunki.
Warata takshankichik.

b) Oraciones intransitivas
Se hallan conformadas de complemento circunstancial.
Kushillami kawsanchik.
Pakarinkama puñurka.

c) Oraciones copulativas
Se componen de los verbos copulativos: kay, tukuy, rikchay, tiyay.
Allimi kanchik.
Yachachik tukurka.
Sisashina rikchan.
Wasikunami tiyan.

3.2. Oraciones por su modalidad


Se clasifican en varias clases
a) Oraciones afirmativas
Portan, a veces, el monema -mi:
Yachachik-mi kanchik.
Pukina shimipi rimashkanchik.

b) Oraciones negativas
Llevan la marca lexical “mana” y el monema ligado –chu en forma discontinua.
Manami yachachik-chu kanchik.
Mana shamushka-chu.

35
c) Oraciones prohibitivas
Llevan la marca lexical “ama” más el monema ligado –chu en forma discontinua. (Ver
oraciones imperativas).
Ama llakilla-chu kaychik.
Ama wakay-chu.

d) Oraciones dubitativas
Se manifiestan con la presencia de dos marcas, una lexical (ichapash) y otra, ligada (-
cha).
Pay ichapash shamunka.
Payka shamunka-cha.

e) Oraciones interrogativas
Se presentan bajo dos formas:

i) Con monema ligado -chu


Este signo ayuda a la especificación del acto comunicativo a nivel escrito:
¿Yachachik-chu kanki?
Chay muyuka, ¿muruchu-chu kan?
ii) Con monema ligado -tak
Estas oraciones se manifiestan enfatizadas con el monema –tak (<*taq) ligado a los pro-
nombres interrogativos: pi, ima, maykan, o en sus formas pluralizadas o en su condición
de determinantes interrogativos.
¿Pi-tak shamushka?
¿Ima yura-tak wiñakun?

e) Oraciones interrogativo-negativas
Se conforman añadiendo al adverbio “mana” la marca –chu:
¿Mana-chu shamunki?

f) Oraciones imperativas
Se utilizan para las segundas personas en singular y plural, sus marcas son –y, -ychik,
respectivamente.

Singular plural
Shamu-y shamu-ychik.

3.3. Oraciones por su complejidad estructural


Se clasifican en dos grandes grupos: estructura simple y estructura compleja.

a) Las oraciones simples


Para nuestro caso, son aquellas que portan un solo sujeto relacionado con una o varias
acciones o con su(s) predicado(s) respectivamente.
Wawakuna kanchapimi pukllan.
Ñukanchikka tushunchik, takinchikpash.

b) Oraciones complejas
Son las que portan varios sujetos relacionados con sus predicados respectivos.

36
i) Estructuras conjugadas
Wawaka pukllan, yayaka awanmi.

ii) Estructuras no conjugadas


Las estructuras subordinadas pueden cumplir funciones de complemento directo o cir-
cunstancial.
Kan shamu-chun nirka.
Pay shamushkata yachanchik.
Wawa shamu-kpi mamaka rirka.
Pay chayamu-nkakama shuyashun.

37
Abreviaturas

1. Topónimos

amz. Amazonía
az. Azuay
bo. Bolívar
Bol. Bolivia
ca. Cañar
chi. Chimborazo
co. Cotopaxi
gua. Guayas
im. Imbabura
lo. Loja
na. Napo
or. El Oro
ore. Orellana
pa. Pastaza
Pe. Perú
pi. Pichincha
S. Sierra
sc. Sierra centro (Cotopaxi, Tungurahua, Chimborazo, Bolívar)
sn. Sierra norte (Pichincha, Imbabura)
ss. Sierra sur (Cañar, Azuay, Loja)
suc. Sucumbíos
tu. Tungurahua
za. Zamora

2. Gramaticales

adj. adjetivo (puka, alli, sumak)


adv. adverbio (kunan, karu, allimanta)
C. complemento
C. consonante
cant. cantidad
CC. complemento circunstancial
CD. complemento directo
CI. complemento Indirecto

38
con. conector (chaymanta, shinaka, shina kaspaka)
CV. consonante y vocal
CVC. Consonante- vocal-consonante
dem. demostrativo
det. determinante (wakin, ñukapa, pi)
excl. exclamación (añañaw, alalay, imanash)
gen. Genitivo (-pa: ñuqapa, paypa)
indef. Indefinido
Interj. Interjección
int. Interrogativo, interrogación
N. núcleo
num. numeral, número (shuk, ishkay, pichka)
onom. onomatopeya (kulun, tulun, tuntún)
ord. ordinal (ñawpaniki, shukniki, ishkayniki)
preg. pregunta
pron. pronombre (ñuka, kan, pay, kay, chay)
s. sustantivo, nombre (urku, wayku, inti, killa)
S. sujeto
SCV. sujeto, complemento y verbo
sin. Sinónimo (kucha, walun)
v. verbo (kawsay, puriy, wañuy)
var. variante, alternancia (chimpalu, tsimpalu, simpalu)
V. vocal (a, i, u)
VC. Vocal-consonante

3. Siglas

ALKI Academia de la Lengua Kichwa (ver KAMAK)


ANAZPPA Asociación Nacional Zápara de la Provincia de Pastaza
CEE Conferencia Episcopal Ecuatoriana
CIEI Centro de Investigaciones Educativas Indígenas
CNV-Q Campamento Nueva Vida - Quito
CONAIE Confederación de Nacionalidades Indígenas del Ecuador
CONPLADEIN Consejo de Planificación y Desarrollo de los Pueblos Indígenas
DINEIB Dirección Nacional de Educación Intercultural Bilingüe
DINSE Dirección Nacional de Servicios Educativos
DIPEIB Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe
EBI Educación Bilingüe Intercultural
EIB Educación Intercultural Bilingüe
ECUARUNARI Ecuador runakunapak rikcharimuy
EIBAMAZ Educación Intercultural Bilingüe para la Amazonía
FEINE Federación de Evangélicos Indígenas del Ecuador.
FENOCIN-E Federación Nacional de Organizaciones Campesinas, Indígenas y Ne-
gras del Ecuador.
GTZ Agencia Técnica de Cooperación Alemana
IEQ Instituto de Estudios Qichwas
ILL/PUCE Instituto de Lenguas y Lingüística-PUCE
ILV Instituto Lingüístico de Verano

39
INCC Instituto Nacional de Capacitación Campesina
KAMAK Kichwa Amawta Kamachik (Academia de la lengua kichwa)
LAEB-UC. Lingüística Andina y Educación Bilingüe/Universidad de Cuenca
ME Ministerio de Educación
ONGs Organizaciones no Gubernamentales
PLEIB Programa de Licenciatura en Educación Intercultural Bilingüe
PRODEPINE Proyecto de Desarrollo de los Pueblos Indígenas y Negros del Ecua-
dor
PUCE Pontificia Universidad Católica del Ecuador
SEPDI Subsecretaría de Educación para el Diálogo Intercultural / ME
SEIC Sistema de Escuelas Indígenas de Cotopaxi

4. Simbología lingüística

[] indica representación fonética.


// indica representación fonológica.
<> indica representación ortográfica.
() indica formas opcionales.
> indica que lo que precede da lugar a lo que sigue: *uspun > pusun.
< indica que lo que precede se deriva de: pusun < *uspun.
* el asterisco señala una forma etimológica o reconstruida: *ya-yku-y.
** los dos asteriscos señalan que la reconstrucción se basa en concepciones y
datos históricos.
. el punto señala el límite silábico.
- el guión señala límite fonemático de monemas ligados: kay-pi-mi.
~ indica que la entrada que se ubica en este lugar.
/č/ señala un fonema africado palatal.
/ly/ señala un fonema lateral palatal.
// señala un fonema lateral palatal.
/š/ señala un fonema fricativo palatal sordo.
/ž/ señala un fonema fricativo palatal sonoro
/ts/ señala un fonema africado dental sordo.
/R/ señala una vibrante múltiple.
/0/ señala ausencia de fonema o marca cero.
FN señala una frase nominal.
FV señala una frase verbal.
O señala una oración.
OC señala una oración compleja.
OS señala una oración simple.
Rn indica raíz nominal.
Rv indica raíz verbal.
SN señala un sintagma nominal.
SV señala un sintagma verbal.
Tv indica tema verbal.

40
Kichwa - Castellano
A
achachay [ačačay, ačačaw, atsatsay] in- Asha kunuklla allpapimi achirataka tarpun.
terj. expresión de frío. Yapa chiri kakpi rimay. achukcha [ačukča, ačugča, ačuxča] s.
Wawakunaka achachay nishpa chayamun. achogcha. Purutushina ankushpa pukuk,
Sin. Chiri chiri. waylla muru, shunkupi yana muyuyuk, ya-
achachaw [ačačaw, ačučuy] interj. amz. nushpa mikuna yuyu.
expresión de calor. Yapa rupay tiyakpi rimay. Wasipika achukcha lukruta mikurkani.
achachaw, mikunaka rupakmi kashka. achupalla [ačupalya, ačupaža, ačupilya]
Sin. Araray, rupakuk. s.s. achupalla. Kashayuk panka, uchilla cha-
achka [ačka, ačika, aška] adv. bastante, warshina, sunilla amuk pankayuk yura.
harto, mucho. Imatapash tawkata, tawka ti- Allpa saywapimi achupalla yurataka tarpuni.
yakta, mana ashallata rikuchik. ahana [axana] v. ofender, insultar, denigrar.
Chakramantaka achka saratami pallarkani. Pitapash piñachishpa rimana.
Sin. Ashtaka, hatunta, pachan, tawka, llas- Yayaka yankamanta, wawatami ahan.
hak. Sin. kamina, takurina.
achik [ačix, ačig, ači] s. luz, claridad, claro. akankaw [akaŋgaw, akaŋgu] s. amz. varie-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik dad de pava. Aw aw nishpa takik, yana pat-
llipyarik; imatapash rikunkapak kak. payuk, puka kunka hatun pishku.
Tamya punchapika achikka mana rikurinchu. Akankaw pishkuka sachapimi kawsan.
achiklla [ačixlya] adj. lúcido, claro, nítido. akapana [akapana, xakapana] s. s. remo-
Killamanta, intimanta, kuyllurmanta llukshik lino de viento. Sinchi wayra tukuyta hatari-
ancha llipyarik; imatapash rikunkapaklla kak. chishpa muyuk.
Tamya punchaka mana achikllachu kan. Wasi katataka akapanami aparka.
Sin. chuya. akapana [akapana] s. Júpiter. Intipa ayllupi
achikmama [ačikmama, ačimama] s. S. tiyak rumpu.
madrina. Wawa shutirikukpi markak warmi. akcha [akča, axča, agča] s. pelo, cabello.
Achikmamaka achikwawamanka tantatami Runapa umamanta ñañu puchkashina wiñak.
kamarin. Akcha rutuchishka kashpapash runallatakmi
achikyana [ačixyana, ačigyana] v. brillar. sakirin.
Inti killa llukshimushpa punchayachimuna. akcha shuwa [akča šuwa] s. s. libélula,
Killaka amsa tutapimi achikyachin. cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar-
achikyaya [ačikyaya, ačiyaya] s. S. pa- mak chillikshina rikurik.
drino. Wawata shutirikukpi markak kari. Akchashuwaka larkapimi tiyan.
Ñukaka, kay wawapa achikyayami kani. Sin. chikaru.
achillik-yaya [ačilikyaya, ačilyaya, atsil- akichana [axičana, akičana] v. s. cernir en
yaya] s. sn. dios. Runakunapa yuyaypi tu- harnero o en cedazo. Achka hutkuyuk antapi
kuyta ushak, tukuyta kuk. imatapash shushuna.
Achillikyayami yachaytaka ushachirka. ¿Palanta hakutachu akichakunki?
Sin. Apunchik, pachakamak, achiktayta, atsil, Sin. Shushuna.
achillyaya. akirinri [axiriŋri, axiximbri, axikimbri] s. jen-
achira [ačira, ačera, atsira] s. achera. Pa- gibre. Uchushina hayak, mishki ashnak,
pashina raku muyu, allpa ukupi pukuk mishki wiksa nanaypa, kunka nanaypa upyana
mikuna hampi.
43
AKLLANA

Kunka nanakpika akirinrita timpuchishpa up- Mapa allpawan pukllakpika akwasmi lluk-
yarka. shin.
akllana [aglyana, agžana, aŋlyana] v. elegir, 2. s. pelusa. Wakin kurukunapa, pankaku-
escoger, seleccionar. Allita rikushpa hapina. napa kashalla ñutu millma.
Mamaka kamchankapakka raku saratami ak- Kaspita llakllakpika akwasmi llukshin.
llan. Sin. 1 Izi, shikshi.
aklluna [axlyuna] v. tartamudear. Harkaris- ala [ala] s. amz. hongo. Sisashina, wanuku-
hpa harkarishpa mana alli rimana, wataris- napi, ismu kaspikunapi wiñak. Ismu kaspi-
hpa rimana. manta mikuna alata apamuni.
Manuel wawaka manchaymanta akllurka. Sin. Kallampa.
Sin. Harkarina, shimi-watarina. alalay [alalay, alaw, alay, lay] interj. expre-
akma [agma, akma] adj. sc. Que no se co- sión de temor, miedo o lástima. Mancharis-
cina. Wakin murukuna yanukpipash mana hpa kapariy, rimay.
chayak, mana yanurik. Wawaka machakuywan mancharishpa ala-
Akma papakunatalla yanushkanki. lay nishpa kaparirka.
2. papas peladas que al no ser remojadas alama [alama, ala] s. amz. Trato entre ami-
toman una coloración amarillenta. Llushtis- gos y compañeros. Antisuyu runakuna kari
hka kipa mana yakupi churakpi killuyashka mashipura riksirinkapak rimay.
papakuna. Ñukapa alamaka chuntata apamuni, nirka.
Akma papataka pipash mana mikunchu. alapana [alapana, alazana, arapana] v.
Sin. 1 Llumi, kaluk. snc. liar, rematar. Sinchita watashka sakiri-
aknina [agnina axnina, awnina] v. eructar. chun nishpa maytapash kutin achkata pi-
Mikushka, upyashka kipa shimimanta wayra lluna.
llukshina. Palanta allita pukuchun nishpa alaparkani.
Hayak aswata upyashpami payka aknirka. 2. v. sc. entretejer. Puchkakunata, ankuku-
2. dudar. Imatapash mana añishpashina, ma- nata ashankata awankapakshina churana.
nashina yuyay charina. Warmipa akchata ama kacharishka kachun
Kushipata rimashkata achkatami aknini. nishpa alapakuni.
Sin. akitana. 3. v. manera peculiar de pelear, especial-
aksu [axsu, aksu] s. tipo de falda. Anakus- mente las mujeres. Warmipura makanakuna.
hina, warmipa churana. Chay warmikuna alapanakurka.
Sisa kuytsaka mushuk aksutami churakun. Sin. 1-2 Chaknarina.
Sin. anaku. allawka [<*alyawka] s. lado derecho. Lluki
aktuna [axtuy] v. ss. escupir. Shimimanta chimpapi kak manya.
tukata llukshichishpa shitana. Wakin runakunaka allawka makiwan sinchi-
Yachana pachapika mana aktunichu. tami llamkan.
Sin. Tukana. Sin. Paña, alli.
akuna [akuy] v. sn. masticar. Mikunata kiru- allana [alyana, ažana] v. s. sacar, excavar.
kunawan kashtuna. Imatapash surkunkapak, imatapash satinka-
Hatunyayaka kamchata chayrak allimi pak allpata hutkuna.
akurka. Ukata, papatapash allamuni.
Sin. Kashtuna, kutarina, mukuna, kaskana. 2. v. Nivelar, igualar, aplanar. Allpa kurpaku-
akwa [akwa, axwa] s. amz. árbol de canelo. nata hillaywan waktashpa pampayachina.
Mishkilla ashnak kaspi, sañu tullpuyuk kara Wasita rurankapak yana allpata allakuni.
yura. Sin. 2 Pampayachina.
Akwa karapa yakuta upyanaka allimi kan. alli [alyi, aši, aži] adj. bueno, bien. Mana mi-
akwas [axwas, awas, axuwas] s. amz. llay shunkuta charik, imatapash sumakmi
sarna. Karapi llukshik unkuy. kan ninkapak rimay.

44
AMARU

Wakin mishukunallami alli shunkuyuk kan. dino. Puna suyupi kawsak, llamashina wiwa.
2. lado derecho. lluki manyapi tiyak. Allpaka millmaka awankapakmi allipacha
Wakinkunaka alli makiwan ñapash killkan. kan.
Sin. paña, allawka. allpamama [alypamama, alpamama] s.
allichina [alyčina, ažičina, aličina] v. arre- lugar donde se vive, la tierra. Maypi kawsan-
glar, componer, adornar, decorar, modificar, chik
mejorar. Mana alli kakta sumakyachina, wak- Allpamamapi tukuy muyuta tarpunchik.
llishkata alliman tikrachiy. allu [alyu] adj. amz. moho. Rupashka kaspi-
Kay punkutami allichirkani. kunapi, sara kuruntakunapi wiñak, puka uch-
2. v. sn. guardar, ahorrar, reservar. Muru pashina.
kakpi, kullki kakpi, churana kakpi, ima kakpi- Rupashka yantapika allumi rikurin.
pash wakaychina. 2. s. amz. chicha de yuca asada. Kusashka
Wiwata rantinkapak kullkita allichikuni. lumukunamanta rurashka aswa.
Sin. 1 sumakyachina. Alluta rurankapak lumuta kusakuni.
allikana [alyikana, ažikana, alikana] s. Sin. Pula.
salud, bienestar. Mana unkuywan kana. almayari [almayari] s. amz. tejido de hojas
Allikanata charinkapakka alli mikunatami mi- de palmera. Wasita kumpankapak chilli pan-
kuna kanchik. kamanta, chincha pankamanta, shiwa pan-
allilla [alyilya, ažila] adv. cuidadosamente, kamantapash awashka.
con cuidado, despacio. Imatapash ama pa- Mushuk wasitaka almayariwan katak rinchik.
kirichun, ama wakllirichun, ama piñarichun ama [ama] adv. no. Ima rurashkata harkan-
nishpa hawalla ruray. kapak, sakichinkapak rimay.
Mamaka shilata allilla apamunki, nirka. Wasimanka ama rinkichu.
2. adv. bien. Imapash alli kak. amakulu [amagulu, amalu] s. sn. inflama-
Unkushkaka ñami allilla kan. ción de ganglios. Runapa kunkapi shuk rum-
Sin. 1 Allimanta. pashina, punkirishpa llukshirik.
allimanta [alyimaŋta, alimanda] adv. cuida- Juana warmika amakulu unkuyta charin.
dosamente, con cuidado, despacio, poco a amallatak [amalyatak] adv. sn. ni dios
poco. Imatapash ama pakirichun, mana sin- quiera. Mana munashka ama paktachun.
chita rurana. Amallatak yachashkata kunkarinkichu.
Mankataka allimanta apamunki. Sin. amatak.
Sin. Allilla. amankay [amankay, amankaya] s. lirio,
alliyana [alyiyana, aliyana, ažiyana] v. sa- azucena. Shuk sisa ayllu.
narse, curarse. Unkushkamanta, chukriris- Amankay sisaka pampapi wiñan.
hkamanta hampirina. amapash [amapaš, amapiš] adv. aunque
Sin. Hampirina. no. Ama nikpipash imatapash ruray.
allku [alyku, alku, ažku, ačku, ašku] s. perro. Paykuna amapash shamukpi ñuka rirkani.
Runakunawan mashiyarishpa kawsak wiwa. amarak [amarak, amara] adv. s. todavía.
Wasita kamachun nishpa piñak allkuta cha- Imapash chayrak ama rurarichun nishpa har-
rini. kay.
allpa [alypa, alpa, ažpa, ačpa] s. tierra, Hampishka kashpaka amarak kanchaman
polvo, terreno.Tukuy ñukanchikpa ñawipi llukshinachu.
rikurik pampakuna, allpapachapashmi kan. Sin. Chayrak ama, manarak.
Tawka wakchami mana allpata charinchu. amaru [amaru, amarun] s. boa. Tukuy ma-
2. adj. silvestre. Mana tarpushka yurakuna. chakuymanta ashtawan yalli suni, runata, wi-
Irki allpa kashpami mana alli pukuchin. watapash mikuklla, yakupipash sachapipash
Sin. 2 Sacha. kawsak.
allpaka [alypaka] s. alpaca, camélido an- Ñukapa allkuta kunan puncha shuk amaru

45
AMATAK

mikurka. Hatunmamaka llama millma anakuta chura-


amatak [amatak] adv. sn. ni dios quiera. rin.
Mana munashka ama paktachun. Sin. aksu.
Amatak yachashkata kunkarinkichu. ananas [ananas, anunas] s. amz. fruta si-
Sin. amallatak. milar a la chirimoya. Killu pukuk, mishki yurak
amawta [amauta, amawtax] s. sabio, cien- mikunayuk muyu.
tífico del incario. Inkakuna kawsashka pa- Ananas muyuta paktanarayku yuramanta ur-
chapi yuyaysapa runa, yalli yachak runa. markani.
Tawantin suyupika achka amawtami anchayana [aŋchayana] v. s. empeorarse,
kawsarka. agravarse en una enfermedad. Kari, warmi,
Sin. Yachak. ima kashpapash ashtawan unkurishpa ka-
aminta [amiŋda] adj. sn. insípido. Kachita, tina.
mishkita mana charik mikunakuna. Sisaka uhu unkuywanmi anchayakun.
¿Rosaka aminta mikunatachu yanukun? Sin. Kutiparina, tukurina, ayatukuy, kalakyay.
2. apático, sin gracia. Shuk killasiki, imata- anchuchina [ančučina] v. quitar, mermar.
pash mana rimayta, rurayta munak runa. Ima harkakunatapash shuktak kuskaman
Chay runaka amintami tukurka. churana.
Sin. 1, 2 chamuk, upa, chamcha, hamlla, Antawa purichun ñanmanta rumita anchu-
chama, hamun, ñukñu. chirkani.
amina [amina] v. hastiar, empalagar, hartar. 2. restar. Achkamanta mashnatapash kichus-
Ima mikunamanta, shukkunamantapash hka kipa mashna puchushkata yachana.
shaykuna. Yalli kuykuna mirakpi katushpa anchuchini.
Payka aswa upyanataka mana amirkachu. 3. s. resta. Achkamanta mashna puchus-
ampana [aŋpana, ampana] v. s. bostezar. hkata yupaykunawan yachay.
Puñunayakpi shimita paskana. Kunanka anchuchiykunataka ñami yacha-
Wawaka yarkaymanta amparka. kunchik.
Sin. Haynalliy. Sin. suchuchina.
ampuku [aŋbuku] interj. expresión que de- anchurina [aŋčuna] v. retirarse, apartarse,
nota ironía (no friegues). Pipash watukashpa quitarse. Maykanpash shukman rina.
asikpi yankami niwanki ninkapak rimay. Ñami wakraka ñanmanta anchurikun.
Pay ñukata asikpimi ampuku nirkani. Sin. Kichurina, shuchurina, karuyarina.
amsa [amsa, aŋsa] adj. sc, amz. oscuro, ti- anka [aŋga] s. ave de rapiña, águila. Chu-
niebla, crepúsculo. Yana tutashina. chita, urpita mikuk pawak hatun pishku.
Amsa kakpika ama llukshinkichu. Sisapa chuchita anka mikun.
Sin. llantu. ankara [aŋgara] s. snc. recipiente grande
amullina [amulyina, amužina, amulina] v. de mate. Yapa hatun pillchi.
engullir; traer algo en la boca. Mikunata shimi ¿Ankarapichu mutita, challwantin
ukuman kachana. hapirkanki?
Amuklla sara kamchata amullini. 2. adj. excesivamente ancho. Imakunata-
ana [ana] s. lunar. Shuk aycha murushina, pash yapa patak kak.
aycha karapi wiñak. Ankara muchikutami rantipashkanki.
Kari wawapa rikrapi ana wiñakun. ankas [angas, aŋgaš] adj. azul. Hawapa-
anak [anak] adj. duro. Imapash sinchi kak. chashina rikurik tullpu.
Kay rumika anakmi kan. Ñukanchikka ankas muchikutami charin-
Sin. Sinchi. chik.
anaku [anaku] s. saya, falda. Warmikuna 2. adj. amz. pintón. Manarak pukushka mu-
chumpiwan wiksapi watarishpa churarina yukuna.
pachashina. Kay pakayka chayrak ankasmi rikurin.

46
APARINA

anku [aŋgu] s. vena, arteria; raíz. Aycha Llullu aswa.


ukupi yawarta tukuy aychaman pushak was- Llullu antunchita upyashpa unkushka kani.
kashina. 2. chicha de maiz tierno. Chukllu sarata allu-
Ñukapa ankupika mapa yawarmi huntashka. wan kimsa punchapi apiyachishka washa ru-
2. s. guìa de una planta o del bejuco. Yura- rashka aswa.
kunapi, kiwakunapi llullu waskashina llukshik. Yakunayaywan kani, atunchita karaway.
Sampu ankutaka ama pitinkichu. Sin. 1, 2 Kushuk, tikti.
3. s. hojas delgadas de cabuya seca. añanku [añaŋgu, añiŋgu] s. hormiga. Usas-
Chawar kiru sikipi wiñak pankakuna. hina rumi ukupi, yurapi kawsak puka, yana
Chawar ankuwanmi waskata rurakuni. uchilla wiwa.
4. s. amz. tipo de bejuco. Sachapi hatun yu- Runakunaka añankushinami tantanakunchik.
rakunapi kipiriyak waskashina. añañay [añañay, ananay, añañaw, ananaw]
Patas yurapi ankukuna huntashka. interj. s. expresión para referirse a algo her-
Sin. 1sapi. moso. Imakunapash kuyaylla rikurik, sumak
ankulla [aŋgulya, aŋguža, angura] adj. cau- rikurik.
choso; enserenado. Kanchapi pakarichikpi Anti suyu kuytsaka añañaymi karka.
asha llampuyashka. añas [añas, añaŋgu, añiŋgu] s. zorrillo. As-
Kay ukshaka ankulla pakarishka. hnak aychayuk uchilla allkushina allpata
2. adj. medio mojado. Manarak alli chakiris- allankapak tuta llukshirik.
hka takshashkakuna. Kay tuta añas ukata allashka.
Ankulla kaspika mana rupanchu. apachi [apači] s. carga, maleta. Hatun kipi.
ankuyana [aŋguyana] v. marchitarse, Kay apachitaka yachakuk churimanmi
secarse. Yaku illakpi, llantu illakpi yurakuna kachakuni.
tarpushka chakiriy kallarina. apachina [apačina] v. hacer cargar. Imaku-
Yalli usyay kakpi chakra ankuyashka. natapash washapi churana.
Sin. Wañuyana, chakiyana, urmayana. Kurika yantatami wiwaman apachin.
ansa [aŋsa] det. sc. amz. poco. Ashalla, apamama [apamama, apama] adj. s. vieja;
mana achka. abuela. Achka watayuk apa warmikunata
Ansa allpata charini. ninkapak shimi.
Sin. asha. Apamama warmikunaka ninan yachakku-
anta [aŋta] s. cobre, meta; fierrol. Mankata, nami kan.
achik ankukunata, shukkunatapash rurana Sin. Paya.
puka tullpuyuk rumishina. apamuna [apamuna] v. traer. Imatapash
Anta waskaka sinchimi kan. karumanta paktachimuna.
antawa [aŋtawa, antawiwa] s. carro, vehì- Juan mashika wakrata ¿ñachu apamurka?
culo. Antamanta rurashka, pirurushina apankura [apaŋgura] s. amz. cangrejo.
chusku chakiyuk, runata, kipita aparik. Chunka chakiyuk, ñawpaman washaman,
Tukuykuna antawapi shamunchik. alliman llukiman purik, yaku rumi ukupi kaw-
Sin. Anta-chuna. sak wiwa.
anti [aŋti, andi] s. regiòn oriental; oriente, Apankurata yakupi mashkakuni.
este. Inti llkushina. apapa [apapa] s. amz. bùho negro de
Intika antitami llukshin. pecho amarillento. Uchpa tullpu millmayuk
Anti suyu [aŋtisuyu] s. región oriental del tutapi tun tun rikrata uyachik pishku.
Tawantin suyu. Inkakunapa pachapi inti lluks- Wawaka apapa wakakpilla ña mancharin.
hina Cuzco llaktaman sakirik suyu. Sin. Kukupa.
Kanka Antisuyu markamantami kanki. aparina [aparina] s. manta para cargar.
Sin. inti suyu, sacha suyu. Wawakunata, imatapash washapi churashpa
antuchi [aŋduči] s. amz., ss. chicha tierna. shuk pachawan pilluriy.

47
APARINA

Kay aparinawan wawata pachallichini. Sin. Kuraka, pushak, apak.


Sin. pintu. apu [apu] s. amz. tipo de insecto. Uchilla
aparina [aparina] v. cargar. Imatapash chillikshina, hapikpi ashnak wiwa.
waskawan watashpa washapi churay. Apu kuruta hapishka makiwan hilluta
Palantawan ashankataka llashak kakpimi hapini.
mana aparirkani. Sin. Manchu.
2. cargar frutos el árbol. Ima yurakunapash apunchik [apunčik, apunči] s. nuestro
muyuyuk tukuk. dios; Jesús. Pachakamak kachashka, chaka-
Shañu yuraka ñami aparishka. tapi wañushka runa.
apay [apay] s. paquete, bulto. Imapash kur- Iñik runakunaka apunchiktami kuyan.
pashka allita watashpa maymanpash kacha- Sin. Achillikyaya.
nalla. apunchik-wasi [apunčik wasi] s. iglesia,
Kay apayta Quito llaktaman kachasha templo. Pachakamakta willankapak, mañan-
nini. kapak rurashka wasi.
Sin. Kipi, kipishka, watashka, maytushka. Iñikkunaka punchantami apunchikwasiman
apana [apana] v. llevar. Imatapash kay- rin.
manta maymanpash yallichina. Apya yala [apya yala] s. continente ameri-
Kay kamuta yachanawasiman apakunchik. cano. Aztecakuna, mayakuna, chibchakuna,
api [api] s. mazamorra, colada, sopa. Kuta- inkakuna kawsashka hatunllakta.
kunata yakuwan chakrushpa yanushka mi- Apya yalapika achka chikan runami kawsan.
kuna. Sin. Pantinsaya.
Waña apita mashaman kararkani. ara [ara] s. sc. Tipo de piedra; mineral. Allpa
2. adj. suave. Imakunapash mana sinchi kak. ukupi tiyak rumi.
Api palantata apamunchik. Chay urkupika kuri ara rumimi kaman.
3. adj. amz, sc. Débil. Mana sinchi aychayuk araray [araray, araw, aRaRay] interj. s. ex-
runakuna. presión de calor o quemante. Yapa rupaymi
Api kashkamanta payka mana yachankapak ninkapak rimay.
rirka. Rumiñawi wawaka chakipi rupak mikuna ur-
Sin. 1katu; 2 ñutu, sampa, llampu; 3 irki, makpika araray nirka.
kalak. Sin. achachaw.
apichu [apiču] s. camote. Papashina allpa araw [araw] s. amz. variedad de lora. Way-
ukupi pukuk. lla patpayuk, rimayta yachapayak, uma
Apichutaka ñuñuntin mikunchik. chawpipi killu patpayuk, araw araw kaparik
Sin. kumal. hatun pishku.
apiw [apiw, apyu, abiu] s. caballo. Ushkuta Kanka ¿llullu arawtachu hapirkanki?.
ashtawan yalli hatun wiwa, imatapash arawi [arawi, xarawi] s. poesía de la litera-
aparinkapak alli. tura kichwa. Sumakyachishka rimaykuna.
Runa llaktakunapika ashtawan apiwkunami Runa ayllukunaka may sumak arawikuna-
raymipak mutsurin. tami charinchik.
Sin. Hatun paku. arawikuk [arawik, arawikuk] adj. poeta. Al-
apiyana [apiyana] v. suavizarse. Muyuku- lichishka rimayta rimak, killkak runa.
nata, ima murutapash yanukpi amukyana. Arawikukka wawakunata kusichinmi.
Mutika yanukukpillatak apiyarka. ari [ari] adv. si. Munanimi ninkapak rimay.
Sin. Kapiyana. Ari, kayami yanapankapak shamusha
apu [apu, apux, apug, apuk] s. jefe, sobe- yuyani.
rano, autoridad. Hatun tantanakuypi runaku- arina [arina] v. estrenar; impermeabilizar.
nata pushachun shutichishka runa. Mushukta imatapash yachachina.
Apu pushakta akllayman rini. Mushuk mankata arikuni.

48
ATUK

armana [armana] v. bañar. Ukkuta may- rascar, firmar. Silluwan imatapash hawalla
llana. kakuy, chukrichiypash.
Wawata kunuk yakuwan armachikuni. Chawar kashaka sinchita aspin.
asha [aša] det. poco. Mana achka. aswa [aswa, asa, asuwa] s. chicha. Muru
Asha kullkita mañankapak rikuni. kutashkata yakuwan mishkiwanpash
Sin. Ansa, piti. yanushpa, pukuchishpa upyana.
ashalla [ašalya, ašala] adv. muy poquito. Raymipika hura aswatami upyani.
Ashtawan piti. aswana [aswana, asana] v. preparar chi-
Kapika, yakuka ashallami llukshin. cha. Sara, chawar mishki, lumu, palantata
ashanka [ašanka, ašanga] s. canasta de yanushpa pukuchina.
fibra de palma. Ukshamanta rurashka, ya- Lumu kutata yanushpa aswakuni.
nuna ukupi mikunata, aychata churankapak atakapi [atakapi] s. variedad de boa gi-
warkurayak. gante. Runata mikuklla hatun, yapa millay
Ashankapi aychata churani. amaru.
ashi [aši] adj. s. amante. Sawarishka kipa Yaku manñakunapi tuta purinaka llakillami
kari kashpa, warmi kashpa shuk kuyashkata atakapi rikurin.
charik. ataku [ataku] s. ss. sangorache. Kapulis-
Ashita rikunkapak shamuni. hina pankayuk, nanaykunata hampik, miku-
Sin. Wayna, kuyak. napash yuyu.
ashnak [ašnax, asna, ašnak, asnak, ašnag, Apita atakuwan yanuni.
asnag] adj. oloroso (agradable o desa- atallpa [atalypa, atalpa, atažpa, atawallpa,
gradable). Imapash alli, mana alli mutkirik. atapa, ataba, atiža, atilpa, atilba, atilypa,
Mishki ashnak sisata tarimuni. atulba, atil] s. snc. gallina. Runapa wasipi
ashnana [ašnana, asnana] v. oler. Imapash kawsak, ishkay chakiyuk, lulunta wachak
ñukanchikpa sinkaman mutkirik. hatun pishku.
Ishpinku pankaka yapata ashnan. Ñukapa wasipika atallpata mikurkani.
ashtawan [aštawan, astawan, aštaun] adv. Sin. Wallpa.
más, además. Imapash charishka, tiyashka, atatay [atatay] interj. expresión que denota
munashka hawa yapa kak. asco. Imakunapash mana alli ashnak.
Mishki mikunata ashtawan mikunayan. ¡atatay! Aychaka ña ismushkami kashka.
Sin. yapana. Sin. millanay.
ashtana [aštana, astana] v. acarrear, tras- atina [atiy] v. vencer, poder, sobresalir. Ut-
ladar, transportar. Imatapash shukmanta kalla imatapash mishashpa rurana.
kutin shukman churay. Utkashun nishpa payta llankaypi atirkani.
Yakuta pukyumanta wasiman ashtakuni. 2. porfiar, exigir, insistir, apurar, prevalecer.
asichik [asičik] s. bromista. Imatapash Mañashka kipa, mana utka tukuchikpi kutin
asichinkapak rimashka. mañana.
Imata nishpapash asichik runaka tukuyta Kanka, ¿ima nishpatak atikunki?
asichinllami. 3. sc. hablar demasiado.Yapata rimana.
Sin. nuspa. Payka imata rimashpapash atikunmi.
asina [asina] v. reir, burlar. Imatapash yuya- Sin.1 Mishana; 2 utkana.
rishpa, rikushpa, uyashpa, shikshichikpi shi- atsikyana [atsikyana, atsiyana] v. estornu-
miwan kushiyarina. dar. Sinka uku shikshikpi atsik niy.
Kushilluka kanwanmi asikun. Allpa haku sinkaman yaykushkamanta,
aspi [aspi] s. raya. Sunipash, kutupash ñañu payka atsikyan.
rawashina kak. atuk [atux, atug, atuk, atu] s. S. lobo. Al-
Allpapi shuk aspita rurashpa sakini. lkushina rikurik: waykupi, kakapi, chiri urkupi
aspina [aspina] v. raspar, arañar, escarbar, kawsak wiwa.

49
ATUK SARA

Atukka puka atallpata hapishka. Rumi ñawika sinchi awkami karka.


atuk sara [atux sara] s. maíz silvestre. 2. persona inadaptable a las costumbres de
Puka tulluyuk takshanapak muyuta aparik un pueblo. Mana llaktakunapi yacharik runa.
kiwa. Payka kay llaktapika awkami kan.
Warata atuk sara muyuwan takshani. Sin. 1. makanakuk.
atupa [atupa] s. s. maíz plagado.Yana ku- awki [auki] adj. príncipe, persona noble; sa-
tawan chakrurishpa ismushkashina tukushka cerdote; divinidad. Ñawpa pachapi ushayyuk
sara. runa.
Kunanpika chukllukunapash atupami tukun. Ataw wallpaka awkimi karka.
2. s. vieja. Atupa warmi, paya warmi. awkish [aukiš] s. comida ritual de los fune-
Kanka atupa warmishinami mana kallpanata rales. Runa wañuypi chakrushka mikuna-
ushanki. kuna.
3. ss. necio. Mana imatapash uyak. Awkish mikunata ruraytami yachani.
Atupa kashkamanta yachakukta kamirka. awkish [aukiš] s. danza del año nuevo.
Sin. 2 Paya; 3 uparinri. Mushuk watapi tushuna.
atyak [atyak, atyag, atiax] s. babosa. Chaki Runaka awkishta tushun.
illak wiwa, llukashpalla pampakunapi awlakanu [awlaxanu, alwaxanu, alwakanu]
llawsata sakishpa purik kuru. s. sc. repartidor de alimentos en las fiestas.
Tamya pachakunallapimi ashtawan atyakku- Raymipi mikunata rakik.
naka rikurin. Churi sawarikpika awlakanukuna mikunata
Sin. Unik. rakirka.
awanakaspi [awanakaspi] s. s. telar. Sin. Mulumasha.
Chakatashpa rurashka kaspi. awllina [awlyina, awžina, alwina] v. s. urdir.
José awanakaspipimi makanataka awan. Churanata awankapak puchkakunata kaspipi
awasi [awasi, agwasi] adj. amz. inepto en allichina.
la caza y pesca. Wiwata, challwatapash Yachakuk puchkata awllin.
mana hapinata ushak runa. Sin. allwina.
Chay karika awasimi rikurin. aya [aya] s. cadáver. Wañushka runa.
awana [awana] v. tejer. Churanakunata, Kaynaka ayata wantushpa aparkachik.
imakunatapash achka puchkata chimpachis- 2. fantasma, espíritu; poder, fuerza. Chawpi
hpa rurana. tuta unkushkapa ñawipi runashina rikurik.
Maykankunaka chumpikunata awan. Runa yuyaypi manchachishpa purik.
2. v. amz. Poner cubierta a la casa. Ñukapa Uchilla wamrataka ayami manchachishka.
wasita wayuriwan awarkani. 3. silvestre. Imapash mana tarpushpa wiñak.
3. v. amz. Hacer objetos de barro. Manka all- Aya kiwaka achkata wiñanllami.
pawan kallanata ruray. Sin. 1. wañuska; 2. ushay, kallpa, samay; 3
Anti suyupika shinami mukawatapash sacha.
awanchik. ayampakuna
awinchina [awinčina, awinžina] v. ss. re- [ayampakuna, ayumphakuna] v. amz. snc.
sembrar. Mana wiñashkakunapi kutin tarpuy. sancochar, soasar. Hawa hawalla yanushka-
Sarata kaspiwan utkushpa awinchinki. kuna, kusashkakuna ruray.
2. rellenar. Allpawan, imawanpash Ñanpi mikunkapak challwata ayampa-
chushakkunata huntachina. kunchik.
Yachakukka shuyukunata awinchin. Sin. Hawchana.
Sin. 1 Katichina, 2 huntachina. ayapampa [ayapamba, ayapampa] s. ce-
awka [awka, awkak] adj. guerrero, militar, menterio, panteón. Wañushka runapa ay-
soldado. Ñawpamanta pacha sinchi runa, mi- chata pampana.
llay, makanakuk runa. Tukuy runakunami ayapampapi ayakuna-

50
AYSANA

man karankapak rinchik. rik rini.


ayar (<*ayar) s. noviembre. Chunka shuk- ayllu llakta [aylyu lyakta] s. comunidad.
niki killa. Ayllupura, mashipura tantakushpa kawsana
Ayar killapika aya pampaman wañushkaku- suyu.
nata rikunkapak yuyarinkapakpash rinchik. Runakunaka ayllullaktata charinchik.
aycha [ayča] s. carne. Runakunapa, wiwa- ayllu shuti [aylyu šuti, ayžu šuti] s. apellido.
kunapa tukuy ukku. Yayamamamanta chaskishka, mana chinkar-
Ñukaka challwa aychatami kusakuni. ishpa katimuk shuti.
2. cuerpo. Kawsakkunapa ukku. Ñukapa mashipa ayllushutika “Pichisakami”
Tukuy aychami nanawan. kan.
Sin. 2 Ukku. aymuray (<*aymuray) s. mayo. Pichkaniki
ayki [ayki] s. bo. estafa. Imatapash uma- killa.
chishpa kushka. Aymuray killapika llamkakpa punchami kan.
Kachita rantikukpi aykita rurarka. ayri [<*ayri] s. hacha. Millashpa
aykina [aykina] v. bo. estafar. Imatapash wañuchinkapak hillay.
umachina. Ayriwan yantata chiktani.
Kachita rantikukpi kullkita aykirka. ayriwa (<*ayriwa) s. abril. Chuskuniki killa.
Sin. Umachina, muspachina. Ayriwa killapika achkata tamyan.
ayllu [aylyu, ayžu] s. familia, pariente, linaje, aysana [aysana] v. halar, extender, estirar,
genealogía; sistema. Yaya, mama, churi- deslizar, arrastrar. Imatapash makiwan chu-
kuna, hachi, hatunyayamama tantalla kaw- tay.
sakkuna. Mamaka makimanta wawata aysarka.
Kay punchakuna ayllukunata muyunkapak Sin. Chutana, shitana.

51
CH
chachina [čačina] v.s. sentarse los niños. Wakin pushakkunaka alli rimaykunawan
Maypipash wawakuna tiyarina. chakchun.
María wawaka puñunapimi chachin. chaki [čaki] s. pie, pata. Runakuna, wiwa-
chaka [čaka] s. puente. Mayu hawata kuna purinkapak mutsurik ukku.
chimpankapak kaspikunawan, mana kas- Tiyu allpata sarukpi chaki pamparirka.
hpaka rumi-kutawan rurashka ñan. chakichina [čakičina] v. secar. Ima shutus-
Yachakuk wawakunaka chakatami yallin. hkata, hukurishkatapash intipi churana.
2. cadera, anca. Runapa washa tulluwan is- Hura sarataka aswankapak sumaktami cha-
hkantin chankawan tinkichik siki tullu. kichin.
Payka chaka tullutami nanachikun. chaki chichu [čaki čiču] s. pantorilla. Ru-
chakana [čakana] s. camilla. Kawitushina nakunapa kunkuri washa uraypi sakirik ay-
wañushkakunata, unkushkakunatapash chasapami kan.
wantunkapak rurashka. Mamapa chaki chichupi chupu llukshishka.
Unkushka mashita chakanapi aparkanchik. chaki kati [čaki kati] s. rastro, huella, pi-
2. s. escalera. Ishkay suni kaspipi kinrayman sada. Ima purishkata riksinkapak tarinka-
tawka uchilla kaspikunata watashka. kama rikuy.
Yuramanta palltata hapinkapakka hatun Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka,
chakanatami ruranchik. chayta chaki katita rurakunchik.
chakata [čakata] s. cruz. Shayak kaspipi Sin. Yupi, sarushka.
umaman kinray watashka kaspi. chakka [čaxa, čaga] s. amz. variedad de
Ayapampapika achka chakatami rikurin. raposa. Uchilla añasshina, ashnak yakuta is-
chakatana [čakatana] v. entrecruzar; en- hpak.
trelazar; crucificar. Ishkay kaspita chawpipi Millay chakkaka atallpa lulunta mikurka.
chimpachina. Sin. chucha, sinik.
Juan mashika wasi hawapi kaspikunata cha- chaklla [čaglya, čagža] s. s. palos y carrizos
katan. utilizados para cubiertas y paredes de
Sin. Waskachina. casas, corrales y cercas. Wasita katankapak,
chakchuna [čaxčuna, čakčuna, čagčuna] pirkankapak sukuskunata, kaspikunawan
v. s. descomponer, regar, botar, esparcir watashka.
agua o granos. lmatapash karu karupi shita- Ñawpa wasikunaka sukus chakllawan ru-
na. rashkami kan.
Pichankapak ama allpa hatarichunka yaku- chakmana [čakmana, tsakmana] v. bo. cul-
wan chakchun. tivar la tierra para sembrar; virar la tierra con
2. v. hacer algo a escondidas. Imatapash pa- el azadón. Llachuwan allpata ukumanta ha-
kalla rurana. waman tikrachiy.
Churika mana chariymanta yayapa ruwanata Yana allpapi papata tarpunkapak chakmani.
raymiman chakchun. chakmay (<*čakmay) s. agosto. Pusakniki
Sin. 1 Hichana, chiwana, shitana, tallina, par- killa.
kuna. Chakmay killapika, Sallka suyupika
chakchuna [čaxčuna, šaxšana, šaxšuna, yachakuk wawakunaka sumakta samakun.
šaxšina] v. scs. alabarse, ponderar. Llullas- chaknana [čaknana, tsaknana] v. maniatar,
hpa rimankapaklla alli yuyaykuna. amañar, amarrar, liar, atar pies o manos.
52
CHAMKANA

Maykantapash chakita makita waskawan descriarse, dañarse, descarriarse, desviarse


watana. de los valores. Maykanpash wakllirishka
China wakrata ñuñuta kapinkapakka chakita tukuna.
chaknanchik. Wakcha wawakuna hatun llaktakunaman ris-
chakra [čakra, čagra] s. sementera, chacra. hpaka achkatami challan.
Muyukunata tarpushka pampa. Sin. Wakllina.
Tukuy ayllumi sara chakrata hallman. challchina [čalyčina] v. sc. rasgar, peda-
chakrana [čakrana, čagrana] v. s. cultivar, cear la ropa. Ima churanakunapash llikina.
preparar la tierra para la siembra. Allpamanta Wawaka pukllaymanta warata challchirka.
mapa kiwakunata anchuchishpa allichina. Sin. Llikina, chillpina.
Sarata tarpunkapak allpataka wanuwanmi alli challina [čalyina, čažina] v. s. recoger resi-
chakranchik. duos de cosechas. Murukunata pallay washa
2. s. recoger los primeros frutos de la semen- puchushkakunata tantachina.
tera. Pukuy kallarik mushuk murukunata cha- Ayllullakta wamrakunaka papata challin.
kramanta pallana. 2. v. descarriarse. Maytapash riklla.
Yayaka mushuk kapuli murukunata chakran. Ayllu wakllirikpika wawakunaka challin.
chakruna [čakruna, čagruna] v. mezclar, Sin. 1 challana, chukchiyna
combinar. Imatapash shukkunawan cha- challun [čalyun, čalun] s. amz. variedad de
puna. mosquito. Uchilla puka chuspi. Aswa
Alli mikuyta charinkapakka tukuy sami muru- mankapi, mishki mikunakunapipash tantarik.
kunatami chakrun. Aswa hamchipika achka challunmi tiyarinata
Sin. Chapuna. munan.
chakuk [čakuk] s. cazador. Imatapash challwa [čalywa, čazwa, čalua, čawla] s.
hapik. pescado, variedad de pez bocachico. Yakupi
Yayaka alli chakuk kashpa, lumukuchita ha- kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak, tanta-
pirka. nakushpa purik wiwa.
chakukina [čakukina] v. emitir sonidos los Katu pampapi challwata rantinkapak rikuni.
cerdos al masticar. Kuchikuna mikunakunata Sin. Yaku aycha.
akuna. chamcha [čamča, čamža, čaŋžu, čaŋču]
Kuchiman ismu sarata karakpika achkatami adj. sc. apático, sin gracia. Killaysiki, imata-
chakukin. pash mana munak.
chakuna [čakuna] v. ss. desmontar, cazar Payka chamcha runami kan.
Allpakunata allichina, aya kiwakunata anchu- 2. sn. ss. insípido, desabrido, soso. Mishki
china. illak.
Muyukunata tarpunkapakka allpatarakmi Unkushkamanka asha chamcha mikunatami
chakun. karanchik.
challa [čalya, čala] s. ss. Planta seca del Sin. 1 Upa, chamuk, aminta, hamlla. 2 ñukñu,
maíz; productos o granos que se quedan aminta, hamlla.
después de la cosecha. Murukuna pallas- chamiku [čamiku] s. s. chamico, planta sil-
hkapi sakirishka. vestre pequeña. Sisa ukupi kashayuk, waylla
Papa allaypika challa sakirinmi. tullpuyuk yura.
challana [čalyana, čalana] v. ss. recoger Sara chakra ukumanta chamiku yurakunata
granos o residuos de cosechas. Murukuna tantanchik.
pallay kipa puchushkakunata tantachina. chamka [čamka, čanka] adj. mal molido.
Wamrakunaka uchilla papataka achkatami Rakulla kutashka.
challan. Chuchikunaka chamkata mikun.
Sin. Chukchina, challina. chamkana [čamkana, čankana, tsamkana,
challana [čalyana, čažana, čalana] v. ss. tsankana] v. triturar, moler grueso. Ima mu-

53
CHAMPA

rukunata raku rakulla kutana. yukmi kan.


Chuchiman karankapakmi kutana rumipi sa- chanka [čaŋga] s. pierna; muslo. Kunkuri-
rata chamkanchik. manta sikikaman tiyak aycha.
champa [čampa, čamba, čaŋba, žaŋba] s. Wakra chankata charkishpaka raymipak wa-
s. terrón de césped. Allpata kiwantin llukshi- kaychinkuna.
chishka. chankana [čaŋgana] v. entrecruzar las
Tarpunkapak llachuwan champata chak- piernas, sujetar con las piernas. Pitapash
mani. chankawan pilluna.
champayana [čambayana, čaŋbayana, Hatun yuraman sikankapakka chankawan
šaŋbayana] v. sc. tener malestar; decaerse. chankani.
Ñukanchikpa aychakuna shaykushkashina chantasu [čantasu, čantazu] s. sc. Llama;
tukuna. burro. Ushushina hatun wiwa, apachikunata
Ñukapa aychaka aswata upyakpimi cham- aparik
payan. Chantasu wirawanmi wayrashka unkuytaka
Sin. urmarina. hampin.
champira [čambira] s. chambira. Sacha Sin. Llaminku, runallama.
ukupi tiyak, killu puchkayuk yurami, pitashi- chañawi [čañawi] s. amz. variedad de pá-
nalla. jaro que imita a los demás de su especie. Ya-
Champiramanta puchkawan unkutami awar- nawan, killuwan muru pishku, tukuy
kani. pishkukunata yachapak.
champuru [čamburu] s. chamburo. Papa- Anti suyupika chañawi pishkuka sumaktami
yashina mikuna muyuta aparik yura. takin.
Champuru yura alli pukuchunka kamanami chapa [čapa] s. amz. frutos que crecen pe-
kan. gados. Tinkirishpa, llutarishpa wiñak muru-
2. tipo de árbol espinoso. Hatun kashayuk kuna.
api yura. Kay chapa palantata kuchiman karay.
Anti suyupika champuru yuramanta allimi Sin. Misha.
mitsarina kanchik. chapak [čapak] s. vigilante, policía, agente,
Sin. 1 Chilliwakan. detective. Awka runashina, llaktapi kawsak
chamuk [čamuk, čamux, čamug, xamun, runakunata kamak.
čama, čamak] adj. insípido, desabrido, soso. Chapakkunaka millay runakunamanta
Ima mikuykunapash mishkita, kachita mana kaman.
charik. chapana [čapana] v. espíar, mirar, obser-
Unkushpaka chamuk mikunatallami mikun. var. Imatapash pakalla rikuna.
2. apático, sin gracia. Killaysiki, imatapash Ama shuwachunka tukuykuna chapanchik.
mana munak. Sin. Rikuy.
Tantanakuypi Juan mashika chamukmi ya- chapul [čabul] s. mariposa. Sumak
llin. tullpuyuk patak rikra, pawashpa chuspishina
Sin. Ñukñu, hamlla, upa, chamcha, aminta. purik.
chanchana [čaŋčana] v. sc. entablillar. Sisa yurakunapika sumaktami chapulkunaka
Kaspikunapura llutachishpa tullu pakirishkata tiyarin.
chumpiwan pilluchina. Sin. Pillpintu.
Chaki tullu pakirikpika hampi wasiman apan- chapuna [čapuna] v. mezclar, hacer masa,
kapakka kaspikunawanmi chanchanchik. hacer barro; desordenar, confundir, desigua-
Sin. Watana. lar. Imakunatapash shukwan chakruchina.
chani [čani] s. precio, valor. Imakuna mas- Ñuñuta, machkawan mikunkapak chapuni.
hna kak. charapa [čarapa] s. amz. variedad de tor-
Kay kuchika kimsa pachak waranka chani- tuga acuática. Yakupi kawsak yawatishina.

54
CHAWCHA

Charapa wiwaka hatun mayukunapimi Chasukunaka runa kashkataka mana yuyan-


kawsan. chu.
charina [čarina] s. scs. mancera. Yapuna Sin. Chinkarishka.
kaspipi shuk uchilla kaspita hapirichun chawa [čawa] adj. crudo, semi cocido. Ma-
churashka. narak yanurishka mikuna murukuna.
Alli yapunkapakka sinchi charinatami ru- Chawa kamchata mikushpa wiksaka waklli-
ranki. rin.
charina [čarina] v. sujetar, sostener, tener. 2. leña verde. Mana chakishka yanta.
Imatapash harkana, hapina. Chawa yantawan yanunkapakka achka pa-
Yayaka wawa ama urmachun makimanta chatami mutsurinchik.
charin. chawamanku [čawamanku] s. amz. pá-
charki [čarki, tsarki, žarki] s. scs. cecina, jaro chaguamango. Sumak patpayuk pishku.
carne seca. Wiwakunapa chakishka aycha. Chawamankuka anti suyupimi tiyan.
Charki aychata papawan yanushpa mikuni. chawar [čawar, tsawar, sawar] s. s. cabuyo,
charkina [čarkina, tsarkina] v. cecinar, penco, maguey. Sapimantapacha panka-
secar carne al sol. Aychata kayman chayman sapa, suni kashayuk yura.
kuchushpa chakichina. Ñukapa chakrapi chawar harkata chu-
Llama aychata sumakta mishkichishpa intipi rarkani.
charkinki. chawar kiru [čawar kero, čawar kiru,
chas [čas] s.ca. brote de semillas caídas en tsawar kiru] s. s. madera de penco, madero
las sementeras. Chakrapi urmashka muyu- o maguey. Sisa chakirishka washa suni
kuna wiñariy. kaspi tukushpa sakirik.
chas wiñashka papata hallmani. Ñawpa yayakunaka chawar kiruwanmi wasi
Sin. Ushun, purun, wala, iñil. kumpataka rurak karka.
chaska [časka] s. planeta Venus. Hawa pa- 2. adj. persona alta y delgada. Sunilla,
chapi intishina llipyak, tutamantata, chishi- ñañulla runa.
yakpipash rikurik rumpu. Wamraka chawar kirushinalla kan.
Ñawpa pachapika, inkakunaka chaskata Sin. 2 Hatun.
muchak karka. chawar mishki [čawar miški, tsawar
chaski [časki] s. mensajero, correo. Ñawpa miški] s. s. pulque, aguamiel, jugo, acre se-
pachapi, apukunapa willaykunata apak. gregado del penco, bebida extraida de la
Wawakunaka chaskita rurashpa pukllan. base del penco. Pukushka chawar sapita
chaskina [časkina] v. recibir, aceptar, admi- hutkukpi mishki yaku llukshik, mikunakunata
tir. Imakunatapash hapina. mishkichinkapak may alli.
Wawa wasiman tikramukpi mamaka kushilla Ñukapa mamaka chawar mishkiwanmi
chaskin. puka apitaka yanun.
2. s. Recibimiento y bendiciones que dan los chawana [čawana] v. ordeñar, exprimir, es-
padres y padrinos a los novios. Yayamama, currir. Wakra ñuñuta, takshashkata,
achikyayamama kunaykunata kushka. yanushka murukunatapash kapina.
Ruku yaya sawariypika chaskiyta kun. Payka lumu yanushkata aswa rurankapak
chaspina [časpina, čapsina, čawsina] v. sa- chawan.
cudir. Imakunapash urmachun sinchita kuyu- Sin. Kapina.
china. chawcha [čawča] adj. delicado, dulce, sa-
Yurakunamanta allpa llukshichun sinchita broso; que madura o se cocina rápido. Ha-
chaspin. walla, raku, mishki, utka yanurik, pukurikpash
chasu [času, čazu] adj. ss. aculturado. Ki- murukuna. Chawcha papa yanushkaka may
kinpa sapi kawsayta mana charik. Shuktak- sumak mikuymi kan.
kunapa kawsayta hapik. Sin. Mishki, patashka.

55
CHAWCHA

chawcha [čawča] adj. amz. chistoso. Ima- Imatapash manarak tukuchishkata ninkapak
kunatapash nishpa asichik, kushiyachik. shimi.
Raymipika tawka chawcha mashimi asichin. Yachana wasimantami chayrak rikuni.
Sin. asichik. chayrayku [čayrayku] adv. por eso, por
chawpi [čawpi, čawbi] det. mitad, medio, ello. Chaymanta, shinamanta ninkapak
centro. Imakunatapash ishkaypi rakiyta ru- shimi.
rashka. Kipayarkani, chayrayku mana tantanakuy-
Churiman chawpi allpata kurkani. man yaykurkanichu.
chawpina [čawpina] v. dividir, partir en mi- Sin. Chaymanta.
tades; partir un entero en quebrados. Imaku- chay shina [čay šina, časna, čažna, čazna]
natapash ishkaypi pakta pakta rakiy. adv. así, de esta manera. Imakunatapash
Allpataka ishkantillami chawpirkanchik. shinami nik shimi.
chawsirina [čawsirina, čapsirina, časpi- Killkana pankapika chay shina shuyunki.
rina] v. sacudir. Llutarishkakunata sinchita ku- Sin. Kashna, shina.
yuchishpa urmachina. chi [či] expresión para ahuyentar o adelantar
Allpapi tarpunkapakka champakunata chaw- a los animales. Wakin wiwakunata man-
sirinchik. chachinkapak kaparina shimi.
2. amz. dispersar, regarse. Runakuna, wiwa- Chi nishpa atallpakunata wasi ukumanta
kuna kayman, chayman rakiriy. kallpachin.
Uturunkuta mancharishpa wakrakunaka Sin. Chisha chisha, hishi hishi, kisha kisha,
chawsirin. hushu hushu.
Sin. Patpay, chaspiy. chichiku [čičiku] s. amz. el más pequeño
chay [čay, čiy] det. ese, eso, esa. Maykan- de los monos. Yana millmayuk, yurak
pash imapash karulla kashkata ninkapak shimiyuk uchilla kushillu.
shimi. Chichikukunataka kuyashpami charina
Chay urkumanka ninanta purishpami cha- kanchik.
yanchik. chichu [čiču] adj. encinta, embarazada;
chayamuna [čayamuna] v. llegar. May- preñada. Wiksapi wawata charik warmi,
mantapash purishapa, pawashpa, kallpas- wiwa.
hpa shamukta nina shimi. Chichu warmika sinchi ruraykunataka mana
Yayaka Quito llaktamantami chayamun. ushanchu.
Sin. Paktamuna. Sin. wiksayuk.
chay chay [čay čay] interj. amz. sensación chichuyana [čičuyana] v. embarazarse;
que deja la picadura de un gusano. Kasha- preñarse. Warmikuna, wiwakuna wiksapi
yuk kuru chinikpi aychayachishka. wawa-muyuwan sakirina
Chinik kuru makipi chinishkami chay chay Yaku aychakunaka kay killapimi chichuyan.
nanan. chika [čika, čeka] adv. Verdad, cierto. Mana
chaymanta [čaymanta, čaymanda, čay- llullashpa kashkata nina rimay.
munda] adv. de ahí, después. Rimakuk Ñukanchikka chikallatakmi rimanchik.
ashtawan rimashpa katichun nina shimi. chikaksu [čikaxsu] s. amz. tipo de fruta co-
Kayna wasipi awakushpa, chaymanta kiwa- mestible. Yanushpa mikuna sacha muyu.
man rirkani. Mamaka chikaksu muyuta yanushpa karan.
2. por eso. Chayrayku, shinamanta ninkapak Sin. tikasu.
rimay. chikan [čikan, šikan, čhikan] adj. aparte, dis-
Ruku yayakunaka kunashpa rimankuna tinto, ajeno. Imakunapash mana chaypura,
chaymantami uyana kanchik. paypura kashkata nik shimi.
Sin. Chayrayku. Yana sarata, yurak sarata chikanmi churan-
chayrak [čayrak, čayrig] adv. todavía, aún. chik.

56
CHILLPINA

Sin. Chuku, hamu, hullu. Sin. 1 Rakina, rakrayana, shallina.


chikanyachina [čikanyačina, šikanyačina, chikwan [čikwan] s. amz. pájarito de plu-
čhikanyačina] v. clasificar, separar, apartar, maje café. Uki patpayuk uchilla pishku.
diferenciar. Imakunatapash tantarishka- Anti suyu runakunaka chikwan pishkutami
manta karuyachishpa churana. wasipi charin.
Wawakuna pukllaykunata riksichunka tanta- chilina [čilina] s. naranja. Yunka llaktakuna-
chichishpa, chikanyachina. pilla wiñashpa pukuk muru, purushina mishki
chikaru [čikaru, tsikaru] s. amz. libélula, mikunata aparik hatun yura.
cortapelos. Shuk chuya rikrayuk, yakupi ar- Rantina pampaman rishpaka chilinata apa-
mak chillikshina rikurik, shuk llaktakunapi ak- munki.
chashuwa shutiyuk kan. Sin. laranha.
Chikaruka mayukunapimi tiyan. chillchill [čilčil, čilžil] s. s. variedad de
Sin. Akcha-shuwa. planta medicinal. Uchilla tawrishina yura.
chiki [čiki] adj. mal augurio, desgracia, ad- Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham-
versidad, infortunio, crisis. Llaki shamunata pinchik.
rikuchik. chilli [čilyi] s. amz. palmera cuyas hojas
2. amz. inepto en casería. Wiwakunata hapi- sirve para techar viviendas. Chinchashina
napi mana ushak. pankayuk puntsuta charik, awashpa wasita
Sin. 1 Tapya. katankapak, kunampushina rikurik yura.
chikin chikin [čikiŋ čikin] s. amz. variedad Sachamanta chilli pankataka wasita kum-
de pájaro pequeño. Uchpa patpayuk chakra- pankapak, muyutaka mikunkapakmi apa-
kunapi kawsak uchilla pishku. munchik.
Ñukapa chakrapika achka chikin chikinku- chillik [čilyik] s. amz. Langosta. Achkata mi-
nami tiyarishka. rarik, puriykachak, yurakunapi kawsak pala-
chiknina [čixnina, čiknina, čignina, tsixnina, maku.
tsiknina, tsignina] v. snc, amz. Despreciar, Chillikka tukuy yurata mikurka.
odiar, aborrecer. Mana allipi churashpa pi- chillina [čilyina, čilina] s. médula. Tullu
ñana, millana. ukupi tiyak, wirashina.
Millay shunku mishukunataka achkatami Chillinaka kawsayta kun.
chikninchik. chilliwakan [čilyiwakan, čiwalkan] s. sn.
Sin. millana. chamburo pequeño. Papaya yurashina, ñu-
chikta [čixta] s. grieta, partido, resquebra- ñushina yakuta charik yura.
jado, rajado. Mama allpa kashpa, ima sinchi Chilliwakan yurakunata wanuwan tar-
pirkakuna, kaspikuna chawpirishka. pushunchik.
Cotopaxi urku umapi chiktami tiyan. Sin. Champuru.
2. amz. brazo del río. Hatun mayupa yaku chillka [čilyka, čilka] s. Arbusto ramoso co-
rikra. nocido como chilca. Waylla tullpuyuk, tullu-
Uray chiktapimi yaku aychakunataka sapa hampi yura, maypipash wiñak.
hapirkani. Maki kiwirishkapi yana chillkata watanchik.
chiktana [čixtana, čiktana] v. s. rajar, partir, chillpina [čilypina] v. s. sacar tiras, partir en
hender, resquebrajar. Kaspikunata, kulluku- fragmentos o tiras. Imatapash llikishpa sa-
nata rakina. kina.
Wasichinkapakka kaspikunataka chawpipimi Chawarta pitishpaka imatapash watanka-
chiktan. pakmi chillpinchik.
2. amz. desviar un río. Mayu yakuta paypa 2. desramar. Mallkikunata mukupi pitina.
ñanmanta shukman aysay. Yurakuna ama chakrata makachun mallkiku-
Kay mayuta urku washata kachankapakka nata chillpin.
allpata chiktanchik. 3. abrir algo a presión manual. Imatapash

57
CHIMPA

makiwan paskay. chimpilaku [čimpilaku, čimbilaku] s. amz.


Ñawi karata hampinkapakka makiwan allilla murciélago. Ukuchashina ñawi, patpayuk
chillpinchik. wiwa. Wiwakunapa yawarta tsunkak, tutalla
Sin. 1 Challchina, 2 rawmana; 3 paskana. llukshik.
chimpa [čimba, čiŋba] adv. al otro lado, al Chimpilakukunaka hatun kaka ukukunapimi
frente. Ñawpaman sakirik manya. kawsan.
José mashika chimpapimi llamkan. Sin. Mashu, tutapishku.
chimpa [simba, simpa, čimba, čiŋba, chimpu (<**čimpu) s. Saturno. Inti ayllupa
šimba, šiŋba] s. trenza. Akchata, puchkaku- tiyak rumpu.
natapash, kimsapi rakishpa awashkashinata china [čina] adj. hembra. tukuy wiwakuna
ruray. wachak kak, mana kari kak.
Warmikapa akcha chimpaka achka rakumi Yana china kuchika sukta wawa kuchitami
kan. wacharka.
chimpalu [čimbalu, tsimbalu, simbalu] s. china [čina] adj. criada, sirvienta. Yanapak
ss. chimbalo, baya, bellota andina. Luluns- warmi.
hina rikurik papa tsumkana mishki muru. Inka pachapipash chinakunami tiyashka.
Chimpaluka shuk takipashmi tiyan. chinanku [činanku, tsinaŋgu, tsinaku] s.
chimpaluk [čimpaluk, čimbalux] s. rena- amz. caracol grande. Sachapi kawsak hatun
cuajo. Uchilla kuru, chupasapa hampatu, ya- churu.
kullapitak kawsakuk, manarak chupapash Chinanku aychataka mikunallami kan.
pitirishka. chincha [čiŋča] s. amz. variedad de pal-
Wawakunaka chimpalukta yaku kucha- mera. Chillishina pankayuk uchilla yura, shuk
manta hapishpa pukllan. llaktakunapika shipati shutiyuk yura.
Sin. Putu kulu, willi willi. Yachakuk wawakunaka chincha muyuku-
chimpapurachina [čimpapuračina] v. ca- nata pukllankapak pallakun.
rear, aclarar, rendir cuentas, confrontar Sin. Shipati.
ideas. chinchay [čiŋčay] s. norte. Alaska llakta-
Ishkantinmanta ranti ranti rimachina, taripa- man sakirik suyu.
china. Inka pachapika Quito llaktaka chinchaypi
Ayllullaktakunapika pushakkuna rurashka- sakirishka.
manta rimachun chimpapurachinchik. chinchina [činčina, činlyina, činžina] v. ss.
Sin. Ñawinchina. desayunar. Tutamantapi mayllak shunku
chimpana [čimbana, čimbana, šimbana, kashpa ashallata mikuy.
čiŋbana] v. cruzar. Shuk manyamanta shuk Juan mashika llamkanaman rinkapakka ach-
manyakama yalliy. katami chinchin.
Kay mayutaka alli rumikunata rikushpami Sin. pakarinmikuy, Shunkuy, shunkunchiy.
chimpanchik. chini [čini, tsini, sini] s. hortiga. Pankapi ñutu
chimpana [simpana, čimbana] v. trenzar. kashayuk yura, nanaykunata upayachinka-
Akchata, puchkakunata kimsa wankupi rakis- pak alli.
hpa, kawpushkashinata ruray. Chini yurakunaka chakra ukukunapi wiñan-
Imbaya, Cañar runakunapash akchataka llami.
ñakchashpami chimpan. chinina [činina, tsinina, šinina, sinina] v.
chimpi [čimpi, čimbi, čiŋbi] s. sc. verruga. hortigar. Chini yurawan tukuy aychata wak-
Murukunashina chakikunapi, makikunapi tay, mana kashpaka kakuna.
wiñak aycha. Killaywan mana utka llamkakpi chiniwarka.
Chimpi llukshikpika atallpa chaki karata chinkana [čiŋgana] s. sc casucha. Uchilla
kunuchishpami kakuna kan. uksha wasi.
Sin. Mitsa, misha. Wakrakunata kamankapakka shuk chinka-

58
CHIWARINA

natami urkupika charinchik. chakiyuk yurakunapi, kiwakunapi, kallpashpa


2. s. cueva, laberinto, caverna. Machayshina. purik chuspi.
Wawakunaka chinkanata pakakun. Wawakuna utkata purichunka chipuwanmi
Sin. chuklla; 2 machay. chakipi kakun.
chinkana [čiŋgana] s. pa. variedad de gua- Sin. Chilli, hiki, llukllu.
dúa. Yaku manyapi wiñak, wampushina chirapa [čirapa, tsirapa] s. llovizna, lluvia
rikurik yura. menuda con sol. Intikukpi ñutu tamya.
Mayu manyapi chinkanami wiñarka. Chirapaka tarpushkata wakllin.
chinkarina [čiŋgarina, šiŋgarina] v. chirapana [čirapana, tsirapana] v. s. lloviz-
perderse. Shunku shuwarishpa pantashpa nar, caer lluvia menuda mientras hay sol. In-
purina. tikukpi ñutulla tamyana.
Karumanta wawakuna sachaman rishpaka Kunan chishipika chirapakun.
chinkarin. Sin. putsuna.
chinkillis [čiŋkilyis, čiŋgilis] s. amz. bilis. Wi- chiri [čiri] s. frío. Ima kashpapash mana
wakunapa, runakunapa yana shunkupi tiyak kunuk.
waylla rikurik hayak yaku. Chirimantami tullu nanayka hapin.
Wiksayuk kashpaka ama shunku millanka- chirisiki [čirisiki] adj. friolento. Inti rupakpi-
pakka kuy chinkillistami millpuna kan. pash yapa chirichik.
Sin. Hayak, hayakin. Chirisiki wawaka ¿ armarkachu?
chinku [čiŋgu] s. amz. palmera no comesti- chisha chisha [čiša čiša] expresión para
ble. Kasha ankuyuk taraputushina rikurik ahuyentar o adelantar animales. Wakin wi-
yura. wakunata karuyachinkapak manchachik
Puna suyumanta runakunaka chinku mu- rimay.
yuta mikunata munanllami. Wakrakuna utka yapuchunka chisha chisha
chinlla [činlya] adj. amz. chicha recién fer- nishpami manchachin.
mentada. Pukurishkalla aswa. Sin. Chi, kushi kushi, hishi hishi, hushu
Raymipika chinlla aswata sumakta upya- hushu.
chirka. chishi [čiši] adv. tarde. Chawpi puncha-
chinlus [činlus] s. pa. pez sardina. Killu wik- manta tutayankakama pacha.
sayuk uchilla challwa. Chishipi sara tarpuyta tukuchinchik.
Ayllukuna shamukpi karankapakka chinlus chishinmikuna [čišinmikuna] v. merendar.
challwatami hapina kanchik. Tutayakpi mikuna.
chinta [čiŋta, čiŋda] s. amz. chamisa. Cha- Tutapika ashallata chishinmikurka.
krapi muyuntinta kaspikunata, kiwakunata chita [čita] s. chivo. Kari llamashina ishkay
harkata rurashka. kachuyuk wiwa.
Chakra chintamanta llukshishpa yapa lu- Chita ñuñuka uhuta hampinkapakmi alli kan.
muta mikushka. chitus [čitus] s. amz. tallos del racimo, ex-
2. amz. basurero. Mapakunata tantachik. traído los frutos. Palantata, chuntata, lumuta,
Lumu karata chintapi shitay. shiwa muyutapash ishkukpi chushak sakirik
chintana [čiŋtana, čiŋdana] v. amz. depo- tullu.
sitar maleza en las orillas de la chacra. Cha- Chituskunata wanu rurak kuykakunaman
kra manyakunapi kiwakunata muyuntinta karanchik.
kimichina. Sin. Watu.
José mashipa chakraman wiwakuna ama chiwarina [čiwarina, šiwarina] v. desmoro-
yaykuchun. Kiwawan, yurawan chintakun- narse. Kakakuna, rumiyuk allpakuna paylla-
chik. tak tuñirina.
chipu [čipu] s. amz. saltamontes, grillo. Achka tamyakpika kaka manyata yallik
Ñawpaman kutu chakiyuk, washamanka suni ñanka payllatakmi chiwan.

59
CHIWILLA

2. regar, botar, esparcir. Imatapash karu ka- chuchuka [čučuka] s. choclo cocido deshi-
rupi shitana. dratado. Chukllu yanushkata intipi alli chaki-
Urku allpapi tarpunkapakka achka muruku- chishka. Raymipika chuchuka apitaka
natami chiwanchik. sumaktami mikurkanchik.
3. desgranar. Murukunata ishkuy. 2. adj. arrugado por mojarse. Yakupi tiyay-
Yanunkapak purututa chiwanchik. manta sipu tukushka murukuna, takshakpi
Sin. 2 hichana, chakchuna, shitana; 3 is- sipu tukushka .
hkuna. Chakishka habasta yakuwan churashpa pa-
chiwilla [čiwilya, čiwiža] s. piña. Achupa- karichikpika chuchukami tukun.
llashina pankayuk, yunka llaktapi pukuk mis- chuchu ñawi [čuču ñawi] s. pezón. Chu-
hki hatun muyu. chupa umashina.
Aswa mishki kachunka chiwillatami churan. Llullu wawaka chuchu ñawita chumkan.
chiwillu [čiwilyu] s. sn. pájaro solitario, pá- chuchuna [čučuna, čukuna] v. mamar, lac-
jaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla kasku- tar. Llullu wawakuna, wiwakunapash ñuñuta
yuk pishku. chumkana.
Chiwilluka tutamantapimi sinchita takin. Wawaka alli wiñankapakka, mamapa ñuñuta
Sin. uchukutak. chuchun.
chiwlli [čiwlyi] s. amz. pájaro de verano. chukchina [čuxčina, čugčina] v. recoger re-
Uchpa patpayuk, suni chakiyuk allpapi, chiw- síduos de las cosechas. Chakrakunapi pu-
lli chiwlli nishpa wakak pishku. chushka murukunata pallay.
Usya pacha chayamukpika achka chiwlli Yayaka achka papatami chukchin.
pishkumi chakrakunapika purin. Sin. Challay, challiy.
chiya [čiya, tsiya, tsia, sia] s. liendra. Usa- chukchu-unkuy [čukču unkuy] s. Palu-
kuna wachashka lulun. dismo. Ima millay unkuykuna, chuspi kanis-
Llakimanta kanpa akchapi chiyakuna hun- hkamanta yunka, guzu llaktapi tiyak.
tashka. Chukchu unkuyka sinchimi kan.
chiyun [čiyun] s. amz. pájaro que habita a chukchuwasu [čukčawasa, čučuwasa,
la orilla de los ríos. Yana patpayuk chiyun čučwaša] s. árbol cuya corteza se usa para
chiyun nishpa wakak, yaku manyakunapi curar el reumatismo. Puka karayuk, kara-
kawsak pishku. manta yawarshina llukshik yura. Kara yanus-
Mayu manyapi churashka kukayutaka chi- hka yakuta upyakpi tullu nanayta hampik.
yun pishkumi mikushka. Chukchuy unkuy hapikpika chukchuwasu
chucha [čuča] s. raposa. Kuchishina suni kaspi yakuta upyani.
sinkayuk, raku millmayuk, suni chupayuk, Sin. Kurikaspi.
mishki aychayuk wiwa. chukchuna [čuxčuna, čukčuna, čugčuna]
Chuchaka lulunkunata mikushpa may mis- v. temblar, tiritar por escalofrío. Manchay-
hki aychayukmi kan. manta, piñaymanta, kushikuymantapash
Sin. Wanchaka, sinik. ukku kuyurina.
chuchi [čuči] s. pollo, polluelo. Lulunmanta Kariwayrasuman rishpaka achka chirimanta
chayrak llukshishkalla llullu atallpa. chukchunchik.
Chuchitaka kuyashpami wiñachina kanchik. Sin. Manchana.
chuchu [čuču, čuku] s. seno, teta, pezón, chuki [čuki] s. tipo de arma. Imapash ma-
ubre. Wawaman tsunkachina ñuñu aycha. kanakuypi ima. Makanakuypika runakuna-
Mamaka kikin chuchuwanmi wawataka wi- taka chukiwan wañuchishka.
ñachin. chuki [čuki] s. amz. perico, tipo de pájaro.
chuchuk [čučuk] s. mamífero. Ñuñuta Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik,
chumkak. yapa uchilla pishku.
Wawa allkuka chuchuk wiwami kan. Chuki pishkukunaka achkatami chakrapika

60
CHULUNYANA

takin. chulakyana [čulaxyana] v. ampollarse, re-


Sin. Wichu, ichillu. ventarse. Aycha karakunapi yaku purushina
chukirawa [čukirawa, čukira] s. s. chuqui- llukshirina.
rahua. Killu sisayuk, kashalla pankayuk Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
hampi kiwa, urkukunapi wiñak. chulakyan.
Chukirawa yakuwanmi washa nanaytaka Sin. Huklluyana, chullpukyana.
hampin. chulla [čulya, čuža] adj. det. impar. Imapash
chuklla [čuxlya, čuxža, čuklya, čugža] s. shuklla tiyana.
choza, cabaña. Pankakunawan, ukshakuna- Chulla pachallillatami wawaka charin.
wan, katashpalla rurashka uchilla wasi. Sin. chullanik, sapalla.
Wakra kamana chukllaka kunukllami kan. chullanik [čulyanik] adj. det. impar. Ima-
Sin. Chinkana. pash shuklla tiyana.
chukllu [čuxžu, čuxlyu, čuklyu, čukžu, Kimsa yupayka chullanmi kan.
čugžu] s. choclo. Llullu sara mishkilla mikuyta chullku [čulyku, čulku] s. s. planta medicinal
charik muru. de sabor ácido. Uka yurashina hampi yaku-
Chuklluta tullpapi kusashpa karaway. yuk uchilla yura, mishki mishkilla hayaklla ya-
chukni [čukni, tsuxni, tsugni] s. lagaña. kuyuk yura.
Ñawi lulunmanta sanku wikishina llukshik. Uhu unkuy hapikpika chullkutami tsunkan.
Wawapa ñawimanta chukni pakarishka. chullpi [čulypi, čulpi] s. s. variedad de maíz.
chukri [čukri, čugri] s. herida. Ukku aycha Chununyashka, sipuyashkapash uchilla mis-
llikirishka. hki sarami.
Sachaman yura kashaka rikrapi chukrita ru- Chullpi kamchaka sumak mikunami kan.
rarka. chullpukyana [čulpuxyana] v. ampollarse,
chukririna [čukririna, čugririna] v. lasti- reventarse. Aycha karakunapi yaku purus-
marse, herirse. Ima aychapash llikirina. hina llukshirina.
Kapuli yuramanta urmashpa chaki chukrin. Inti raymipi achka tushushkamanta chaki
chuku [čuku] s. amz. árbol cuyas semillas chullpukyan.
se usan para collares. Kashayuk hatun yura, Sin. Huklluyay, chulakyay.
pukata sisak, purutushina pakayta aparik. chullu [čulyu] s. amz. tipo de grillo. Chill-
Wawakuna chuku muyuwan wallkata ruran. ishina rikurik. Punchayakpi, inti punchaku-
chuku [čuku] s. ss. extraño, extranjero, fo- napi wakak wiwa.
rastero, desconocido, ajeno. Shuktak llakta- Anti suyupika sapan punchayaykunapika
manta, mana riksishka runa. achkatami chullukunaka wakan.
Anti suyumanka achka chuku runami riksin- chullumpi [čuyympi, čuyyŋpi, čulyŋpu] s.
kapak yaykun. amz. miel de abeja. Putankuna rurashka
Sin. chikan, hullu. mishki yaku.
chuku [čuku, čugu] s. ss. variedad de ave Chullumpi mishkika hampimi kan.
cantora. Killu patpayuk yana pishku, sumakta 2. s. abeja. Putankunapa shuti.
takik. Chullumpika sisakunata pawan.
Tutamantakunaka chuku pishkuka sumak- Sin. 2 putan chuspi.
tami punchayakushkata willashpa takin. chulunlla [čulunlya, čulunža, čunlya] adj. si-
Sin. wirakchuru. lencioso, desolado. Imapash mana uyarik
chukuri [čukuri] s. variedad de comadreja. upashina.
Kuyshina puka millmayuk, chupayuk uchilla Yachanawasika samay pachapika chulun-
wiwa. Kuykunapa yawarta chumkashpa llami kan.
wañuchik wiwa. Sin. Upalla.
Kunan tutapi chukurika wawa kuykunata chulunyana [čuluŋyana] v. callarse, silen-
wañuchishkami. ciarse. Imatapash achiklla uyankapak upa-

61
CHUMKANA

yana. chunyarina [čuŋyarina] v. callarse, silen-


Ima rimashkata alli hamutankapak chulun- ciarse. Imatapash achiklla uyankapak upa-
yanchik. yana.
Sin. chunyana, Upallana, kasiyana. Ima rimashkata alli hamutankapak chunyan-
chumkana [čumkana, tsumgana, sum- chik.
kana, suŋgana] v. chupar, absorber, succio- Sin. chulunyana, Upallana, kasiyana.
nar. Ima yakutapash shimiwan chuchukshina chupa [čupa] s. sc. rabo, cola; niño que
rurashpa llukshichina. sigue a sus padres. Wakin wiwakunapa siki-
Llullu wawakunaka yarkaywan chuchuta manta suni anku tullu wiñashka.
chumkan. Wakrapa chupaka paypa ukkuta chuspi ama
chumpi [čumbi, čuŋbi] s. correa, faja, cintu- kanichun manchachinkapakmi kan.
rón. Tawka sami tullpuyuk sunilla karashinata 2. adv. último. Ima kashpapash puchukaypi
awashka. Uchilla wawakunata pillunkapak, tiyak, sakirik.
anakukunata watarinkapak. Shuk chaski runaka, chaki wakllirishkamanta
Wawataka sinchi wiñachunmi chumpiwan chupapimi sakirishka.
maytun. Sin. 2 Puchukay.
chuna [čuna] s. ss. Variedad de escarabajo chupana [čupana] v. sn. remendar. Chura-
negro y rojo. Hatun katsu, antawashina uya- nakuna llikirishkata tinkishpa siray.
rik, chuspirukuman rikchakmi. Wakcha runakunaka churanakuna llikirikpika
Wawaka chunawanmi pukllan. chupankuna.
chunchu [čuŋču] s. amz. árbol grande simi- Sin. Lampana, putyuna, llachapana.
lar al cedro. Hatun yura, wampukunata ru- chupu [čupu] s. tumor. Wakin runakunapa,
rana, karapipash hampita charik. wiwakunapa aychapi kiya tukushpa punkirik
Anti suyupika chunchu yurawanmi wampu- unkuy. Puklashina unkuy.
kunataka ruran. Sinchita takarishkamantami chupu wiñan.
chunchulli [čuŋčulyi, čuŋčuŋži, čuŋžulyi, ču- churana [čurana] s. ropa, vestimenta. Ru-
nčul] s. intestinos, tripas. Wiksa ukupi mikus- nakunapa ukkuta killparinkapak awashka.
hkakunata ñutuyachik ankukuna. Mapa churanata takshanaka achka sinchimi
Raymipika kuchi chunchullita karan. kan.
chunka [čunka, čuŋga] num. diez. Iskun yu- Sin. pacha, phacha.
paymanta katik yupay. churana [čurana] v. poner, colocar, ubicar.
Chunka watayuk wawaka aylluta yanapan. Imatapash maypipash sakichina.
chunkana [čunkana, čuŋgay] v. ss. Jugar Yayaka, sara ashankata wasi ukupi churan.
juegos de azar. Rumpapurata haytachishpa churi [čuri] s. hijo. Yaya-mamamanta
pukllana. wacharishka kari wawa.
Wawakunawan rumpata haytashpa chun- Paymi ñukapa ñawpa churi kan.
kaychik. churu [čuru] s. caracol. Chaki illak, llawsas-
Sin. Pukllay. apa uchilla wiwa pampata llukashpa purik.
chunta [čunta] s. chonta. Kunuk llaktapi Kay apika churu hichurikpimi wakllirirka.
wiñak, sinchi, suni, yana tullpuyuk kiru. 2. s. caracol utilizado como instrumento mu-
Anti suyu machikunaka Chunta raymita ru- sical. Takinkapak kayankapak ima.
ranmi. Hatun churuta hutkushpa alli takinata ru-
chunu [čunu, čuñu] adj. arrugado; papa rashka.
deshidratada. Sipuyashka muyukuna, runa- 3. adj. rosca, espiral. Imapash pillurishkas-
kunapika rukuyakpi sipu tukushka aycha hina tukushka.
kara. Wawakunaka churu kaspiwan pukllan.
Yakupi chakishka purututa sakikpika chunu churu anka [čuru anka] s. amz. tipo de pá-
purutumi tukun. jaro. Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni

62
CHUYAN

chakiyuk churuta mikuk anka, shuk chutanakuna [čutaŋakuna] v. amz. force-


markakunapika churu anka shutiyuk. jear. Ishkaypura kayman chayman aysana-
Churu ankami churuta mikushka rikurin. kuy.
Sin. Pusayu. Achkapura kashpa wankurinakushpa maka-
chushak [čusax, čušak] adj. estéril, baldío, nakukshina kuyuriy.
vacío. Murukunata mana pukuchik allpa, Wawakunawan pukllashpa waskamanta
imapachapipash mana tarpushka allpa. chutanakunchik.
Anti suyu llaktapika mana chushak allpaku- chutana [čutana] v.estirar, halar, extender,
naka tiyanchu. lanzar. Imatapash aysashpa wiñachiy.
chushik [čušix] s. s. lechuza. Ankashina Yurata maymanpash urmachinkapakka was-
achka patpayuk tuta pishku. kawan chutanchik.
Chushikka shuwa puriktami willan. Sin. Aysay, shitay.
chusku [čusku] num. cuatro. Kimsa yu- chuti [čuti] s. amz. pez de manchas amari-
payta katik yupay. llas en la cabeza y cola. Suni umayuk, chu-
Ñukanchikka, mama llaktapika pushakku- papi, umapi, rumpashina killu tullpuwan
nataka chusku watapakmi akllanchik. hawirishka, hutkukunapi kawsak challwa.
chuspi [čuspi] s. mosco. Ishkay patpashina Anti suyu runakunaka chuti yaku aychatami
rikrayuk, ñawisapa millay kuru, pawashpa mikun.
kawsak, mishkikunapi, mikunakunapi, ku- chuwalli [čuwalyi, čuliwalyi] s. amz. gavilán
pakunapi ashtawan tantarik. grande. Hatun anka kushilluta mikuk.
Kupa tantachishkapimi achka chuspika Chuwallika pawashpa kushilluta mikunkpak
wiñarin. aparka.
Sin. Mama kuru, waña, challun, pumpushi. chuya [čuya] adj. limpio, aguado. Imapash
chusu [čusu, čuzu, čusa] adj. s. fruto pe- mapa illak, yakulla, mana sanku.
queño. Yapa uchilla hamchi muru, puchu- María mashipa wasika chuya ukukunatami
kayta wiñarik; mana raku. charin.
Kay chusu papataka kuchimanmi karan. chuyaklla [čuyaxlya, čiyuxlya] adj. bien ba-
2. adj. pequeño. Wawa ninkapak shimi. rrido, limpio. Imatapash sumakta pichashka
Chusu wawakunaman karankapak tantata mapa illak.
apamuni. Wasika chuyakllami rikurin.
Sin. 1 Hamchi, ñutu; 2 uchilla, wawa. chuyan [čuyan] adj. amz. ser mítico ma-
chusulunku [čusuluŋgu, čuzaluŋgu] s. ligno. Tarukashina supay tutapi, achka tamya
duende. Hatun muchikuyuk, suni ulluyuk, punchapi rikurik.
uchilla aya, tutakunapi runakunata mancha- Wawaka chuyanmanta rimakpi achkatami
chik. mancharin.
Chusulunkuka urkupi kawsan, ninmi.

63
H
hachi [xači, ači] s. amz. tío. Yayapa, halunzu [xaluŋzu] s. sn. manta usada para
mamapa wawki. la cosecha de maíz. Murukunata chaypi tan-
Ñukapa hachi Julián kayman pakta- tachinkapak pacha.
murkachu? Anitaka halunzupi sarata tantachiy, nirka.
2. señor, don. Inti llukshina llaktamanta runa- hamallina [xamažina] v. ss. estar depri-
kuna chikan rukuta llakishpa, kuyashpa mido (decaimiento físico e interno). Mana mi-
rimay. kushpa, shunku kashpa llakiwan unkurina.
¿Maymantatak kikinpa hachika kan? ¿Ima nishpatak payka hamallin?
Sin. 2 yaya. Sin. Impayana, kalakyana.
hakan [xakan] adj. brillante, brillo, luminoso, hamchi [xamči, xamtsi, kaŋtsi, anzi] s. afre-
resplandeciente. Imapash intishina llipyak. cho. Mikuykunapa puchu.
Kuytsapa kuri shiwika hakanmi kan. Hamchi aswataka shushushpami upyanki.
Sin. achiklla, llipyak, palanikuk. 2. adj. amz. pequeño. Tukuy mikuna muyu-
haku [xaku. aku] v. Vámos. Rishun ninka- kuna mana rakuyashpa uchilla tukushka.
pak rimana. ¿Kay sarachu hamchi tukushka?
Raymita rikunkapak haku, nirka. 3. adj. delgado. Mana raku, mana wira.
hakuchik [xakučik. akučik] v. Vámonos. Hamchi runakunaka pankalla purin.
Rishunchik ninkapak rimay. 4. adj. sn. amz. estopa de cabuya. Chawar-
Raymita rikunkapak hakuchik, nirka. manta takshakpi, puchkakpipash llukshik.
hakuna [xakuna, akuna] v. amz. desmenu- Chawarta puchkakpi hamchika allpapi hicha-
zar. Imatapash makiwan ñutuchina. rirka.
Yurak sarata makiwan hakuni. Sin. 2 chusu, ñañu, uchilla, wawa; 3 chusu;
hallinka [xalyiŋga] s. amz. collar de semillas 4 karachi.
silvestres. Sacha muyukunamanta rurashka hamlla [xamlya, xamža] adj. sc. desabrido,
sumak rikurik wallka. insípido. Kachita mishkita mana charik mi-
Kay hallinkaka sacha muyumanta ruras- kuna. Mana mishki churakpika hamlla miku-
hkami. nami llukshin.
Sin. tallika. 2. sc. Apático, sin gracia. Shuk killaysiki,
hallkan [kalykaŋ, alykan] s. amz. variedad mana imatapash munak.
de cucaracha. Wasipi mirak uchilla yana hi- Chay mishuka hamllami karka.
kishina. Sin. 2 Chamuk, upa, chamcha, aminta,
Tamyapi yapa hallkan mirarka. hamu.
hallma [xalma] s. aparejo. Apiwkunapi pall- hampara [xampara] s. mesa. Chusku cha-
tashpa alli watashpa imakunatapash apa- kiyuk, pampayuk, imatapash hawapi chu-
chita ruray. rana.
Runa llamakunata hallmapi papakunata, ha- Hamparapi shimiyukta churakuni.
baskunata apachishpa katunaman apanchik. Sin. Pataku.
hallmana [xalymana, xažmana] v. desyer- hampatu [xambatu, xaŋbatu] s. s. variedad
bar. Chakramanta kiwakunata anchuchiy, all- de sapo. Waykukunapi kawsak yana karayuk
pata yura chakipi churana. uchilla kuwa.
Kaynaka sara chakrata hallmarkani. Hampatu wakakpika, ñami tamyanka, nin-
Sin. Kiwana. chik.
64
HATUKU MAMA

hampi [xambi, xaŋbi, ambi, aŋbi] s. reme- rikuy.


dio, medicina. Alliyachik, sinchiyachik, tukuy hankana [xaŋkana, aŋgana, xaŋgana] v.
unkuykunata wañuchik kiwakuna, aychata cojear. Chaki unkushka kakpi wishtu wishtu
sinchiyachik muyukuna. puriy.
Kanka ¿ima hampikunata upyashpatak alli- ¿Yuramanta urmashpachu kankakunki?
yarkanki? hapina [xapina, apina] s. trampa, agarra-
2. veneno. Imakunatapash wañuchik. dera, asa. Imatapash charinkapak rurana.
Hillu allkuman hampita rantimupanki. Pishkuka hapinapi urmarka.
hampirina [xambirina, aŋbirina, aŋbirina] v. hapina [xapina, apina] v. coger, apresar,
sanarse, curarse. Ima unkuymantapash alli- asir Imatapash makiwan chariy.
yay. ¿Yayapa ushutatachu hapirkanki?
Churika ñami muru unkuymanta hampirirka. 2. entender. Ima nishkakunata umapi yayku-
Sin. Alliyana. china.
hampiwasi [xampiwasi, xaŋbiwasi] s. hos- Kanka ¿yachachik willashkataka hapirkanki-
pital, centro de salud. Unkushkakunata alli- chu?
yachik wasi. hapiyu [xapiyu, apiyu, xawiyu, awiyu] s.
Wawaka uhu unkuywan ninantami ruparikun, amz. caimito. Ñañu pankayuk, yura wikiyuk
hampiwasiman apanki. mishki muyuta aparik yura.
hampina [xambina, xaŋbina, ambina, aŋ- Wawakunaka hapiyutami mikunakun.
bina] v.curar. Hampita kushpa unkushkaku- harka [xarka, arka] s. obstáculo, barrera.
nata alliyachiy. Ama llukshichun, ama yaykuchun churas-
Manarak ancha kakpi hampichirkani. hka.
2. envenenar. Wañuna yakuta, hampita up- Paykunami punkupi harkata churarka.
yachun mikuchiy. 2. barras divisorias verticales. Ama yallichun
Ñukapa allkuwata millishpa hampirka. shayachishka kaspikuna.
hamun [xamun, gamuŋ, čamun] adj. tu. casi Wakra ama yallichun pallta pallta kaspi har-
desabrido Ashalla kachiyuk mikuna, ashalla kata churarkani.
mishkiyuk mikuna. harkashka [xarkaška] s. amz. corral. Wi-
Kay chawar mishkika hamunmi kashka. wakuna ama llukshichun kaspiwan pirkatas-
hamutana [xamutana] v. comprender, pen- hina rurashka.
sar, razonar, discernir, meditar, reflexionar, Atallpata harkashka ukupi kacharik riy.
entender. Imatapash achiklla yuyaywan ha- Sin. Kincha.
pina. harkana [xarkana, arkana] v. atajar, obsta-
Killkashkataka humutakuniñami. culizar, detener, estorbar. Rurakukta sakichiy.
2. s. comprensión, inteligencia, razón. Achik- Ama larka yaku tallirichun nishpa harkarkan-
lla yuyaymi kan. chik.
Kawsaypika alli hamutaykunatami charin- harnina [xarnina] v. roncar. Puñukukpi
chik. samay sinkamanta shimimantapash harka-
Sin. yuyana. rikshina uyarishpa llukshina.
hanak [xanax, anax, xana, xanan, ana] adv. Manchachinkapak pukllashpalla harnirka.
arriba, encima, alto, parte superior, elevado. hatarina [xatarina, atarina] v. levantarse, al-
Mana uray, wichayman rikuypak. zarse, pararse, ponerse de pie. Tiyakushpa,
Juanchu yayaka hanakpi yapunkapak rikun. sirikushpa shayarina.
hanak pata [xanax pata, xana pata] adv s. Unkushka warmika ñami hatarirka.
parte alta de la pared, de la cuesta, peña, hatuku mama [xatuku mama] s. im.
casa. abuela. Yayamamakunapa mama.
Mana uray kuskapi kak. Chayrak sinchi hatuku mamata charini.
Chay hanak pataman sikashpa wakrata Sin. hatun mama.

65
HATUKU YAYA

hatuku yaya [xatuku yaya] s. abuelo. das. Winkulakpash yanka hawa hawalla ya-
Yayamamakunapa yaya. nushka.
Hatuku yayaka allimantami purin. Winkulakta hawchatami yanushkanki.
Sin. hatun yaya, hatun tayta. hawchana [xawčana, xawtsana] v. sc. san-
hatun [xatuŋ, atuŋ] adj. inmenso, amplio. cochar, cocer a medias. Hawa hawalla ya -
Imapash mana uchilla. nushka mikunakuna.
Payka hatun allpatami charin. Maria tiyaka yuyuta hawcharka.
2. importante, principal, grande. Shuk man- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, ča-
chanay yachak, llaktata pushak, tantana- wina] v. manchar. Imatapash mapayachiy.
kuyta pushak. Pukllaymantachari wawakunaka churanata
Payka tantanakuypa hatun pushak runami. yapa hawirka.
Sin. 2 kapak. 2. ensuciar. Mapakunawan mapayana, tu-
hatunmama [xatunmama] s. abuela. Ma- ruyana.
makunapa mama. ¿Maypitak shinapachataka hawirkanki?
Hatunmamaka imatapash yallitami yachan. 3. embarrar. Maykanpash; pipash turuyana.
Sin. Wachaku, hatuku, hatuku mama. Kuchikunaka turupi hawirishka.
hatunyachaywasi [xatunyačaywasi] s. 4. untar. Imawanpash kakuna, llutana. Ham-
colegio secundario. Chunka pata yachashka pinata hawiway.
kipa yachaywasi. 5. v. amz. pintar, dibujar. Imatapash ima tull-
Ñukapa churika ñami hatunyachaywasiman puwan imawanpash allichiy.
rirka. Payka tushunkapak ñawita hawirka.
Sin. unanchay wasi. 6. tantear, manosear, palpar, tocar. Imata-
hatunyaya [xatunyaya] s. abuelo. Yayapa, pash makiwan kakuy.
mamapa yaya. Ama chukrita hawinkichu.
Hatunyayawan imashina tapunata yachar- Sin. 1 mapayana, karkayana, wikiyana; 2 tu-
kani. ruyana; 3 armarina; 4 llutana, kakuna; 5 llun-
Sin. Hatuku, hatuku yaya, wachaku. china, shuyuna, llimpina; 6 llamkana.
haw [xaw, xa] interj. ¿qué dijo? ¿qué? ¿per- hawina [xawina, awina, xabina, kawina, ča-
dón? ¿cómo? Imatak nirkanki nishpa kutintak wina] v. sc. meterse en discusiones. Ima lla-
tapuy, mana kashpaka imatak ninki? niy. kipipash satirina.
¡Haw!.Kanka Quito kitiman¿ risha ninkichu? Kaypika yankamanta hawirishkanki.
hawa [xawa, awa] adv. hawkay [<*xawkay] s. domingo. Kanchis-
arriba, alto, afuera. Mana wichaypi, mana niki puncha.
ukupi kak. hawriyana [xawriyana] v. sc. carbonizarse
María mashipa wasika rumi hawapimi riku- los granos. Imatapash kamchakukpi shinki-
rin. tukushpa rupay.
hawalla [xawalya] adv. superficial; suave- Sara kamchaka hawriyashkami.
cito. Imatapash mana allinta, yankalla ruray. 2. sn. Hacerse amargos los alimentos. Mi-
Kay chukllataka hawallami rurarkani. kunakuna yalli wakllirina.
haway [xaway] s. chim. canción de la cose- Sampu muyuta yalli kamchashpa hawriyas-
cha del trigo. hka.
Siwara kuchuypi taki. hawya [xawya, awya] s. amz. consuegra.
Chimborazo llaktapika siwara kuchuypimi ha- Kusapa, warmipa yayamamapura.
wayta takinchik. Hawyapura raymipi tantanakurka.
haway (<**xaway) s. miércoles. Kimsaniki hay [xay] interj. sn. amz. expresión desobe-
puncha. diente. Killawan kashpa kutipay rimay.
hawcha [xawča, xawtsa, xawtza] s. snc. col ¡Hay!, ¿imapaktak ñalla ñalla mashka-
y nabos a medio cocer, verduras sancocha- wanki?.

66
HIKI

2. sn. expresión con llamada de atención en Haykamanta wawakunaka wakarkalla.


una conversación. Shuk rimaypi rik- Sin. Kunkaymanta, zas.
chachinkapak rimay, imatapash rimakushpa haylli [xaylyi] s. canción triunfal de la cose-
tikrachiy. cha o de la guerra; viva. Sara pallay tukurikpi
¡Hay!, kayka karimi. kushilla taki.
hayak [xayak, xayax, xayag, xaya, ayax] Inka pachapika awkakkunaka haylli takita ta-
adj. amargo. Imapash mana mishki kak. Shi- kishka.
mita rawrachik. Sin. haycha.
Hayak kakpimi wantuk upyanataka mana haynallina [xaynažina] v. ss. bostezar. Ru-
munanichu. nakuna yarkachishpa, shaykushpa shimita
2. amz. picante. Uchushina shimita rawra- paskay.
chik. Yachachikka shaykushpa haynallirka.
Kay uchuka yapa hayakmi kashka. Sin. Ampana.
3. snc. agrio. Llullu muyukunapa tani yaku. hayñina [<*xayñina, xayniyna v. s. rezon-
Hayak kakpimi llullu kapulitaka mana mikun- gar, responder. Imamantapash piñarishpa
chikchu. kutichina.
Sin. 3 tani. Wakinka millayrayku piñalla tukushpa hay-
hayakin [kayakin] s. bilis. ñinmi.
Wiwakunapa, runakunapa yana shunkupi hayri (<**xayri) s. minuto. Sukta chunka
tiyak waylla rikurik hayak yaku. uchilla pacha kak.
Wiksayuk kashpaka ama shunku millanka- Murayka sukta chunka hayriyukmi kan.
pakka kuy hayakintami millpuna kan. haytana [xaytay, aytay] v. patear, cocear,
Sin. chinkilis, hayak. pisar el arado. Chakiwan imatapash waktay.
hayampi [xayambi, xayaŋbi, ayambi, Juan wawaka hatun rumpata haytarka.
ayaŋbi] s.amz. iguana. Yanawan, killuwan 2. amz. pisar. Chakiwan imatapash allpapi si-
hawirishka, yakupipash, sachapipash rikta saruy.
kawsak wiwa. Tuta purikuymanta machakuyta haytarkani.
Hatun hayampita chay larkapi llukakukta ri- Sin. 1ñitkay; 2 saruy.
kurkani. hichana [xičana, ičana] v. botar, regar, es-
haycha [xayča] s. canción triunfal de la co- parcir, derramar. Yakuta, muruta pampapi
secha o de la guerra. Sara pallay tukurikpi shitay.
kushilla taki. Pampapimi wakra ñuñuta hichashkanki.
Inka pachapika awkakkunaka haycha takita 2. rebasar. Imapipash yapa yakuta, yapa as-
takishka. wata churashpa tallirinkama huntay.
Sin. haylli. Yakuta rumi hutkupi hicharkani
haycha (<**haycha) s. viernes. Pichkaniki Sin. 1 chiwana, chakchuna, shitana, 2 tallina.
puncha. hichuna [xičuna, ičuna] v. abandonar, des-
hayka [hayka] adv. ss. ¿cuándo? Ima pa- amparar. Churikunata yaya mama piñana,
chapi paktarinata tapuy rimay. imatapash shitay kunkarina.
¿Haykata kayman tikramusha ninki?. Kanpa kuyashkataka ¿ñachu hichurkanki?
2. interj. sc. expresión de admiración. Man- hikama [xikama] s. s. tipo de tubérculo.
charishpa imatapash rikushpa rimay. Allpa ukupi ankukunallapi pukuk, chawata
Chay runaka ima haykata yaykurka. mikuna, mishki kumalshina kak.
haykamanta [haykamanta] adv. s. de Ashtawan mishkiyachun hikamata intipi chu-
golpe, de pronto, el momento menos pen- rani.
sado, en seguida, sorpresivamente, súbita- hiki [xiki, xixi, ixi] s. amz. saltamontes.
mente. Shuk mana yuyashkapi utka utkalla, Sachapi kawsak llukllushina, shuk llaktaku-
rurak katimuk, yallimuk. napi chillik nishka.

67
HIKIÑAS

Sachapi hikita rikurkani. Payka yankamanta huchanchirka.


2. variedad de grillo. Chuklla ukupi kawsak huchu [xuču] s. sc. dulce de cabuya o de
yana chillik. capulí. Capulita yanushpa, chawar mishki-
Yana hikita sachamanta apamuni. wan apita rurashka.
Sin. Chillik. Huchuta yanunkapakka mana mishkita mut-
hikiñas [xixiñas, ixiñas] s. amz. mosquito sunchikchu.
llamado arenilla. Tutapi kaninkapak llukshik huka [xuka] s. sc. huero. Lulunta ukllachik-
uchilla chuspi. pi mana wawa pishku tukuk.
Hikiñas kanishkapi achkata shikshinmi. Huka lulunta ama mikunkichu upa wawatami
hikyana [xikyana, xigyana, xixyana] v. so- wachanki, mana kashpaka kuyashkakuna
llozar. Hatun llakiwan wakay. hichunkami.
Wawaka mamamanta hikyarka. hukana [xukana, hunkana] v. sc. desdeñar.
hillay [xilyay, kilyay] s. hierro, herramienta, Yayamama, ushushita mana kuyana.
instrumento. Imatapash llankankapak ruras- Kanka churanata imamanta hukarkanki.
hka antakuna. 2. no empollar los huevos. Atallpa, pishku lu-
Yapuypa hillayta rantini. lunkunata ukllashpa mana tukyachiy.
hilli [xilyi] s. caldo, jugo, zumo; savia. Ima- Puka atallpa lulunta hukashka.
kunapash yaku mikuna. hukipuna [xuxipuna, uxipuna] v. amz. Sil-
Atallpa hillitami yanunchik. bar. Wirpawan pinkullu takikshina uyachiy.
hillu [xilyux, xižux, xižug, xilyu, xižu] adj. go- Kanchaman llukshichun nishpa kuytsata hu-
loso. Akllashka mikunatalla mikuk. kipuni.
Hillu wawaka mana mikunllachu. huklluyana [xuxlyuyana] v. amz. ampo-
hipana [xipana] v. sc. pujar. Uku wiksa- llarse. Makita yapa kakukpi, chaki yapa pu-
manta sinchi samayta tankashpa kachay. rikpi, kara ukupi yaku puru tukuk.
Rukuyaymanta, unkuymanta yalli aparishka- Paya ushutawan purishpa chakika hukllu-
mantapash kalakyashpa samayta sinchita yarka.
kachay. Sin. Chulakyay, chullpukyay.
Killa runaka, ashatalla aparishpapash hipan- huku [xuku] adj. húmedo, mojado. Imapash
llami. ashalla ankuyashka kak.
hishi hishi [xišixiši, kišikiši] interj. sn. ex- Huku churanatami intiman churanki.
presión utilizada para ahuyentar o hacer ade- hukuna [xukuna, ukina] v. humedecer, mo-
lantar a algún animal. Wakin wiwakunata jarse, estilarse, empaparse. Hawa hawalla
manchachinkapak kapariy rimay. yakuwan zutukyay.
Kuchi ¡hishi hishi!. Runtukpi pampa allpa hukushka.
Sin. Chisha, hisha, hushu hushu, chi. Sin. zutukyana, mutiyana, lapukyana.
hita [xita] s. amz. lago, laguna. Sachapi, hullu [xužu] adj. sc. desconocido, forastero,
urku chakipi sakirishka hatun kucha. extraño, extranjero, ajeno. Imapash mana ki-
Kay hitapika achka charapami tiyan. kinpashina kakpi shuk llaktamanta shamus-
Sin. Kucha. hka.
hucha [xuča] s. culpa, pecado, falta. Shuk Payka, kay llaktapi hullumi kan.
millayta rurashka. Sin. Chikan, chuku, ista.
Payka yankamanta huchata rurarka. hulun [xulun] s. amz. Badea. Purushina an-
2. s. regalo ritual para fiestas. Raymipi kama- kupi aparik muyu.
rikuna. Hayka, hulunta apamuni.
Inti raymipi huchakunata kararka. hulunchi [xuluŋči] s. amz. tipo de árbol de
huchanchina [xučančina ,xučačina] v. cul- madera incorruptible que se usa en construc-
par. Pitapash kakpi, mana kakpi rurashkanki ción. Killu sisayuk, wasi chakita rurana,
nina shimi. achka watapipash mana ismuk kaspi.

68
HUWIN

Hulunchi kaspiwan wasichirkani. parka.


humpi [xumbi, xuŋbi, umbi, uŋbi] s. sudor, hupi [xupi] adj. sn. inútil. Mana imatapash
transpiración. Shaykushpa, intipilla purishpa, ruranata ushak runa.
sinchita llankakpi aychamanta yakushina Chay runaka killamanta hupi tukushpa katin.
llukshik. hura [xura] s. maíz germinado utilizado en
Yayaka yapa allpapi llamkashpami humpita la preparación de la chicha. Aswata ruranka-
llukshichikun. pak sarata allpa ukupi churashpa wiñachis-
humpina [xumbina, xuŋbina, umbina, uŋ- hka.
bina] v. sudar, transpirar. Shaykushpa, intipi- Kay sara hurawan aswata rurarka.
lla purishpa, sinchita llankakpi aychamanta hushu hushu [xusu xusu] interj. amz. ex-
yakushina llukshiy. presión para ahuyentar a los animales. Wi-
Yayaka yapa allpapi llamkashpami humpin. wakunata manchachinkapak rimay.
hunta [xuŋda] adj. lleno, satisfecho, sa- ¡Hushu hushu!, wakrakuna katiychik.
ciado; entero. Imapash mana chushaklla, Sin. chisha, hishi, chi, kisha.
paktakta churashka. hutku [xutku, xuktu, uktu, uxtu, ugtu, utuxu,
Kay mankapi yakuta huntata apamunki. utuču] s. hueco, hoyo, agujero, cueva. Tar-
huntachina [xuŋdačina] v. llenar. Imapi- punkapak, ayata pampankapak allpata uku-
pash ñitina, pakta pakta tukuna. man allashka.
Yana papata ashankapi huntachini. Sarata tarpunkapakka hutkupi churanchik.
huntana [xuŋdana] v. llenarse, inundarse. 2. adj. agujereado. Imapash ñawi ñawiyuk
Achkata tamyakpi yakukuna manchanayakta kak.
achkayay. Mamaka hutku mankata shitarka.
Kunan puncha sara chakrapi yaku huntarka. huwin [xuwiŋ] s. amz. variedad de sapo co-
Sin. Nuyuy, kuchayay. mestible. Muru karayuk, tamya siririshka
hunu [<*xuŋu] num. diez mil. Chunka wa- kipa, tutayakukpi win win kaparik hatun
ranka. kuwa.
Inkakunaka ayllumantaka hunukamami yu- Huwinka kunanmi wakan.

69
I
icha [iča] adv. ss. quizá, quizás. Imapash abrir, separar; copular, fornicar. Imakunata-
ushay tukunkacha nirik shimi. pash ashallata chiktay.
Luís yayaka icha kullkita mañachinkawa- Lukruta rurankapakka papata ikinchikmi.
chari. ila [ila] s. amz. higuerón. Hatun yura ñañu
Sin. Ichapash, -cha, -chari. pankayuk, yurak wiki llukshik yura.
ichapash [ičapaš] adv. ss. quizá, quizás. Ila kaspiwanmi mikuypak patakukunataka ru-
Imapash ushay tukunkacha nirik shimi. rashka kan.
Luís yayaka ichapash kullkita mañachinka- illak [ilyak] det. cero, vacío. Chushakta riku-
wachari. chik shuyushka rumpa, mana tiyanchu nina
Sin. Icha, -cha, -chari. shimipashmi kan.
ichillu [ičilyu] s. amz. perico, tipo de pájaro. Ishkay chunkata killkankapakka ishkay yu-
Waylla millmayuk, wichu wichu nishpa takik, paypa kipaka shuk illak rumpatami killkan-
yapa uchilla pishku. chik.
Ichillu pishkukunaka achkatami chakrapika illakta [ilyaxta, ižaxta, ižixta, ižakta, ilyagta,
takin. ižagta] adv. absolutamente todo. Mana pu-
Sin. Chuki, wichu. chuchishpalla tukuyta ruray.
ichu [iču] adj. rápido, apurado, ligero. Ima- Chakrashka papataka illaktami katurkan-
tapash hawalla rurashpa mishashpa rurak chik.
runa. Sin. Tukuypacha, llampu.
Ñukapa yayaka ichu kashpami Hawalla wa- illapa [ilyapa] s. escopeta. Pukuna kaspis-
sita ruran. hina chawpika kaspimanta chawpika hillay-
ichu [iču, ičilyu] s. amz. perico. Yapa uchilla manta rurashka, nina-muruta tukyachikpi
waylla patpayuk, wichu wichu nishpa takik, wiwakunata wañuchik anta.
arawkunapa ayllu pishkumi kan. Wiwakunata kamashpa charinkapakka illa-
Puna suyupika ichu pishkukunataka wich- pataka chinkachinami kanchik.
kashpami charinkuna. Sin. tukyana.
Sin. wichu, chuki. illana [ilyana, ižana] v. faltar, no existir, via-
ichuk [ičuk] adv. lado izquierdo. Imapash jar, ausentarse Imapash mana tiyay.
allawka makiman sakirik. Paykuna tukuy papata katukpimi illan.
Shuk wawaka ichuk makiwanmi pukllak illimpu [ižimbu, ižiŋbu] s. sc. planta espi-
kan. nosa. Kashayuk uchilla yura, urkukunapi
Sin. lluki. wiñak.
ichuna [ičuna] s. hoz. Ima kiwatapash ku- Wawapa chakipi illimpu kasha yaykushka.
chunkapak winkuyashka achka uchilla kiru- illulli [ilyuly i, ilyuži] s. amz. culebra de nom-
yuk hillay. bre ilulo o pudridora. Uchilla yana machakuy,
Ichunawanka siwarata kuchuni. allpa ukupi kuykashina kawsak.
ichuna [ičuna] v. segar, cortar. Kiwakunata, Illulli machakuyka millay kurumi kan.
yurakunata, murukunata pitina. ilta [ilta] s. amz. variedad de guaba. Hatun
Puna suyu ayllullaktakunapika minkawanmi pakay mishki mikunayuk.
siwarata ichunchik. Wawakunaka anti suyupika iltataka sumakta
ikina [ikina] v. partir, fraccionar, picar, cortar mikurka.
en pedazos, rozar, agrietar, rajar, rebanar, ima [ima] det. ¿qué? Tapunkapak shimi.
70
INTUNA

Kunanka, ¿imatatak ninki? 2. s. carne a medio asar. Ninapi ashalla ku-


2. s. cosa, objeto. Maykanpash kak. sarishka aycha.
Yachana wasipika imakuna tiyan. Inlli aychataka wakaychinapimi sakin.
imamanta [imamaŋta, imamaŋda, ima- inta [iŋta, iŋda] s. amz. inflamación por he-
munda] adv. amz. ¿por qué? Imarayku, ima ridas, golpes y picaduras. Aychapi puka mu-
nishpa tapunkapak shimi. yukuna llukshishpa ruparik unkuy.
¿Imamantatak warmikunaka yalli wacharin? Inta nanaymi chuspi kanishkamanta hapirka.
imashi imashi [imaši, imaši] expresión de inta [iŋta, iŋda] s. amz. tizón, leña con
adivinanza. Mana riksishkakunata tapuy. fuego. Tullpamanta surkushka ninayuk yanta.
Imashi, imashi, punchaka chushak, tutaka Yana tutapika inta nina kaspiwanllami purin-
chichu. (chayka wasimi). chik.
imashnaray [imašnaray, imanaray] exp. inti [iŋti, iŋdi] s. sol. Kay pachata achikya-
amz. muletilla del habla. Shutita kunkashpa chishpa rupaywan kunukta kuk.
rimay. Yaya intipa rupayka may mutsuymi kawsay-
Imashnaray, chay runaka piñachu, kushichu pakka kan.
kan? inti (<*inti) junio. Suktaniki killa.
Sin. Imashti. Inti killapika kichwa runakunaka hatun inti
imashti [imašti] exp. muletilla . Shutita kun- raymita ruran.
kashpa rimay. inti anka [inti anka] s. amz. variedad de
Imashtika ¿shamurkachu? gavilán. Takik, inti punchakuna hawapi
Sin. Imashnaray. wampurayak pishku.
impayana [imbayana, iŋbayana] v. estar Inti ankaka sara chakra hawapi wampuraya-
deprimido física y espiritualmente. Unkus- kun.
hkashina, llakikunamanta kalakyashka kaw-
Sin. usturiw.
say.
Payka mama wañushkamanta impayarka. intillama [iŋdi lyama] s. amz. mono pere-
2. resentirse. Piñarishka tukushpa sakiriy. zoso, perico ligero. Uchpa millmayuk, mana
Yachachik rimashkamanta wawaka impaya- utka kuyurik, yura pallkakunapi kawsak kus-
kun. hillumi kan.
Sin. 1 Hamallina, kalakyana; 2 nanakyana. Inti llama wiwaka allimanta yurapi sikakun.
inchik [iŋžix] s. amz. maní. Ñutu pankayuk, intipa ayllu [intipa aylyu] s. sistema solar.
allpa ukupi muyuta aparik uchilla kiwa. Hawa pachapi tiyak rumpukuna.
Raymipika kuy aychata inchikwanmi Intipa aylluka pusak rumpuyukmi kan.
kararka. intipacha [iŋdi pača] s. verano. Rupay kil-
inka [iŋga, iŋka] s. emperador, rey, suprema lakunami kan. Tamyaka manallatak tiyanchu.
autoridad. Ñawpa pachapi tukuyta kamak Inti pachapimi murukunata pallanchik.
apu. Sin. Usyay pacha.
España runakuna shamushpa wañuchishka- inti raymi [inti raymi] s. fiesta del sol. Inti-
mantami mana inkataka charinchikchu. manta hatun raymi. Kunanpipash inti ray-
inku [iŋgu, iŋku] s. carnero. Chusku kachu-
mita ruranchik.
yuk llama.
intina [intina] v. solear. Mana tamyay, mana
Pedro mashika inku llamatami yayapak cha-
puyu tukuy, kunuk achiklla puncha.
rin.
Agosto killataka sumaktami intin.
inlli [iŋlyi] adj. amz. tibio, caliente. Kunuklla
intiyana [intiyana] v. salir el sol. Inti rikuri-
yaku.
muna.
Chiri tutamantaka inlli yakuwan ñawita may-
Tutamantataka inti yayaka sumaktami inti-
llanchik.
yan.
Sin. Kunuk.
intuna [iŋduna] v. amz. mosquearse. Achka
71
INTUNA

chuspikuna, putankuna, mama kurukuna ishkay [iškay, iški] num. dos. Shuk yupayta
mishki mikunapi tantarina. katik.
Tawka punchata aychata mana wakaychik- Paykunaka ishkay wawallatami charin.
pika chuspikuna intun. ishkuna [iškuna, iskuna, wiškuna] v. des-
intuna [iŋduna] v. amz. amontonarse per- granar. Karata paskashpa murukunata sur-
sonas o animales. Wiwakuna, runakuna tan- kuy.
tarina. Usya pachapika sarata chakichinkapakmi is-
Rimanakuypika achka runami inturka. hkunchik.
2. s. colaboración. Imapipash yanapana. Sin. Chiwana.
Minkapika intuykunawan utkalla llamkan- ishpapuru [išpapuru] s. vejiga. Yaku-ishpa
chik. tantarina puru.
Sin. 1 Waykana; 2 yanapana. Mana ishpapuru yaku-ishpa huntataka cha-
iñil [iñil] s. ss. planta silvestre. Mana tarpus- rinachu kan.
hka muyumanta wiñak yurakuna. ishpana [išpana] v. orinar. Ishpapurupi tan-
Iñilkunaka hampi, mikuna yurakunapashmi tarishka yakukunata pakchaman llukshi-
kan. china.
Sin. Chas, wala, purun, ushun. Yakuta yalli upyashpaka achkatami ishpan-
iñina [iñina] v. creer, asentir, testimoniar, chik.
tener fe. Shukpa yuyaykunata alli kakpi mana Sin. Yaku-ishpana.
alli kakpipash chaskiy. ishpinku [išpiŋgu] s. árbol de canela. Mis-
Umu willashkataka tukuykuna iñinllami. hkita ashnak yura, sisapash, karapash ya-
iñu [iñu] s. s. cosa diminuta invisible. Pikis- kuta mishkiyachikmi kan.
hina yapa uchilla rikurik. Chiripika ishpinkuta timpuchishpa upyas-
Añanku kuruka iñushina may uchillami, hpami kunukyanchik.
mana ñawiwanllaka rikuy ushanachu kan. isi [izi, igzi] exp. amz. expresión despectiva
2. s. nigua. Shuk uchilla pikishina yawarta a los niños (mocosos). Wawata piñashpa
chunkak. rimay.
Kuchikunapa chakikunapi iñu yaykushpaka Isi wawakunataka ama tantanakuyman yay-
kaninllami. kuchinkichu.
3. punto. Shuk takayta rurakpi uchilla hutkus- isi [izi, igzi] s. tu. sarna. Runa aychapi mu-
hina sakirik. ruklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy.
Shuk yuyayta killkashpa tukuchishpaka shuk Wawakunata isi hapikpika achkatami hayak
iñuta churanami kan. yurakunawan hampinchik.
irki [irki] adj. s. débil; flaco, raquítico. Runa isiyana [iziyana, idziyana] v. sc. empe-
kashpa, wiwa kashpapash mana mikushpa rrarse. Wawa yapata wakashpa mamamanta
wañunalla tukushka. Yapa tsalamanta tullulla mana karuyana.
rikurik. Kay wawaka mamamanta isiyanka.
Chay irki runaka llakillami tikramushka. iska [iska, isku] s. fósforo. Ninata hapichik
Sin. Api, chusu, sampa. rumishina.
ishkantin [iškaŋdiŋ, iškaŋdi] adv. ambos, Yanunkapakka iska kaspitami mutsunchik.
pareja, par. Ishkaypura. isku [isku, išku] s. cal, yeso. Yurak allpas-
Quito llaktaman ishkantin shamurkanchik. hina wasi pirkakunata tullpukpi yurakta sakik.
ishkantishun [iškaŋdišun] expresión para Kunan pacha wasikunaka iskuwan yurakya-
brindar. Mashipura imatapash upyakushpa chishkallami kan.
rimay. Sin. Pukshi.
Pushakkuna shamushkamantami ishkantis- islampu [islambu, islaŋbu, islabuŋ] s. amz.
hun. bolso tejido de hilo de chambira. Champira
Sin. Upyashun. kawchushkawan awashka uchilla shikra.

72
IWILAN

Ayllu llakta warmikunaka sumak champira is- hnakun.


lamputami rurankuna. Sin. ismu, wañushka.
isma [isma, izma] s. excremento, heces, ismuna [ismuna] v. podrirse, descompo-
mierda, abono, estiércol, deposición. Mikus- nerse. Imapash wakllirishka tukuna.
hka kipa sikimanta llukshik wanu. Wanuka allpapimi ismun.
Wiwakunapa ismawan imatapash tarpukpika itsipu [itsibu] s. im. orzuelo. Ñawi kara sikipi
achkatami murukunaka pukun. shuk uchilla chupushina wiñak.
ismana [ismana, izmana] v. defecar. Mikus- Wawaka itsipu unkuy hapikpimi wakan.
hka kipa aycha mana chaskishkata siki hut- itsipuna [itsibuna] v. im. cerrar los ojos. Pu-
kumanta llukshichina. ñunayakpi ñawita ñalla ñalla sipuy.
Runaka ukupimi isman. Ñawipi allpa yaykukpimi itsipun.
ismu [ismu] adj. podrido. Imapash ña wak- Sin. Sipuna, pimpinrana.
llirishka mana alli. iwa [ixwa] s. amz. tubérculo. Lumushina
Ismu aychataka mana mikuy ushanchikchu. mishki mikunata charik.
Sin. ismushka. Sachapika iwata mikun.
ismushka [ismuška] adj. amz. podrido; iwilan [iwilyan] s. arbusto. Allpa ukupi raku-
mortecina. Wañushka wiwakunapa waklliris- yak, takakpi puskuyak, umata armankapak
hka aycha. alli anku.
Allkupa ismushka aychaka achkatami as- Rukuka, iwilan ankuwan umata arman.

73
K
kacharina [kačarina] v. soltar, safar, permi- tapika tanampu nishka.
tir. Watashkamanta paskay. Anti suyupika kahalli pankawanmi challwa-
Urkupi, sachapipash wakrataka purichun ka- taka hapinkuna.
charin. Sin. tanampu.
2. s. Permiso. Kishpiyta mañana. kahas [kaxas] s. cordillera. hatun urkuna
Samanaman rinkapakka kachariyta ma- kak.
ñarka. Kahaskunapika papata, siwarata tarpunchik.
Sin. Ishkurina, paskana. kaka [khaka, xaka, kaka] s. peña, abismo,
kachana [kačana] v. enviar, mandar. Ima- despeñadero.
kunatapash maymanpash chayachiy. Rumisapa hatun wayku.
Ñukapa killkashkata yayaman kachakuni. Chay kakapi hampi yurakuna tiyan.
2. echar, despedir. Millay kashkamanta pita- kaka [khaka, kaka] s. vaso redondo de ma-
pash ukumanta llukshichiy. dera de cuello largo.
Raymipi makanakuymanta kacharka. Suni kunkayuk kiru.
Sin. 2 karkuna. Kakapi aswata churani.
kachi [kači] s. sal. Yurak ñutu rumishina kakuna [kakuna, xakuna] v. frotar, fregar,
mama kuchapi, wakin urkupilla tiyak, miku- sobar. Imatapash makiwan lluchkachikshina
nata mishkichik. rurana.
Kuy aychapi kachita churani. Chaki kiwirishkata kunuk hampiwan kaku-
kachik [kačix] s. amz, ss. guaba pequeña. way.
Uchilla pakay, mayu manyakunapi pukuk, 2. sc. untar. Wirashina apiwan hawina.
shuk llaktakunapi yaku pakay nishka yura. Utka alliyachun wakra wirawan kakupay.
Sachapika kachik murutami mikun. Sin. Kitina; 2 llutana, hawina.
Sin. Pakay. kalak [kalax] adj. snc. ss. deprimido; depre-
kachi kachi [kači kači] adj. salado, -da. sión física y/o espiritual. Aychapash, yuyay
Imapash ashtawan kachiyuk. samaypash unkushka.
Kay mikunaka kachi kachi kashkamanta Mishuka kalakllami kan.
mana mikunachu. kalamatu [kalamatu, gamalatu] s. amz.
2. interj. expresión de llamada al ganado. pez pequeño casi transparente. Maywa ka-
Wakrakunata kayankapak rimay. rayuk uchilla challwa.
Wakraka kachi kachi nishpa kayakpimi kall- Wamraka yawriwanmi kalamatutaka hapin.
pamun. kalatis [kalatis] s. amz. bejuco. Millmayuk
kachun [kačuŋ, xačuŋ] s. nuera. Churipa pakayta aparik sacha anku, yaku manyapi
warmi. wiñak yura.
Ñukapa kachunka Cotacachi llaktamanta Wawakunaka kalatis ankuwanmi pukllan.
warmimi kan. Sin. Pulanti.
2. cuñada. Wawkipa warmi. kallampa [kalyaŋba, kažaŋba] s. hongo,
Kachunka ñukapa wawkita kuyashpami seta. Sisashina panka illak, wanukunapi, is-
kawsan. mu kaspikunapi wiñak uchilla yura.
kahalli [kaxalyi] s. amz. arbusto cuyas hojas Ambato kitipi kallampata katukllami rini.
se usan como barbasco. Challwata hapinka- Sin. Ala.
pak, yaku hampina pankayuk yura, shuk llak- kallana [kalyana, kažana] s. tiesto. Turu all-
74
KAMANA

pamanta rurashka hatun pukushina rikurik. recho: conjunto de leyes que regulan el com-
Murukunata kamchankapak, tantata kusan- portamiento recíproco de los hombres.
kapak may alli. Kichwa kamachinakuyka rimayllapimi tiyan,
Allpa kallanapi kusashka tantataka may chayrak killkakunmi.
mishkimi kan. kamachina [kamačina] v. amz. aconsejar.
kallari [kalyari, kažari] adv. inicio, comienzo, Ama llakitukuchun alli yuyaykunata kuna.
génesis, principio. Imatapas chayrak rikuriy. Pedro llakita rurakpimi, paytaka pushakku-
Kallari pachapi purun runakuna kawsashka. naka kamachirka.
kallarina [kalyarina, kažarina] v. comenzar, 2. legislar, hacer leyes. Alli kawsachun kama-
principiar, iniciar, empezar. chiykunata rurana.
Imatapash shuknikimanta rurarina. Luis pushak kashpaka allitami kamachirka.
Runakunaka inti rikurishkamantami llam- Sin. 1 Kunana.
kayta kallarin. kamachiy [kamačiy] s. ley, reglamento, ar-
kallcha [kalyča, kalča] s. sc, ss. tallo y hojas tículo. Ama pantachun. Alli kunay yuyayyukta
de maíz seco. Murukunata pallashka washa killkashka.
chakishka sara yura. Alli rurashka kamachiymi kay llaktapika
Kallchawan sarata kamchani. illan.
Sin. Chakishka sara panka, pukus. kamari [kamari] s. regalo, ofrenda. Imata-
kallchay pacha [kalyčay pača] s. tiempo pash shukman karashka.
de siega. Ima chakishka tarpushkata kuchuy. Ñawpakunaka kushipatakunamanka sapan
Kallchay pachapika aswata upyanchik. raymikunapimi kamaritaka sakik karkanchik.
kalli kalli [kalykaly] s. amz. loro pequeño. Sin. Pinzhi, tumina, hucha, karana.
Uchilla arawshina achkapura tantanakushpa kamarina [kamarina] v. regalar. Pimanpash
purik pishku.
imallatapash yanka karay.
Kalli kalli pishkuka sumaktami wakan.
Sin. Shakalli. Raymipika rantipak mikunataka kamarinchik.
kallpana [kalypana, kažpana, kalpana] v. Sin. karana.
correr, trotar. Utka utka tatkishpa purina. kamana [kamana] v. amz. probar, saborear.
Ñukapa churika yachanawasiman ñami kall- Kalluwan mallina: mishkita, chamukta, ha-
parka. yakta, rupakta, chirita. Ima kashkata yachan-
kallwa [kalywa, kažwa, kalwa] s. lengüeta. kapak.
Sawlishina llampuchiska kaspi, ruwanata, Payka mikunata kachi alli kashkata kaman.
chumpita awankapak rurashka. Sin. Mallina.
Chumpita awankapak kallwata rurakuni. kamana [kamana] v. amz. competir. Imaku-
kallu [xažu, kažu, khažu, khalyu, xalyu, kalyu] napipash shukkunawan chimpapurachishpa
s. lengua. Shimi ukupi kuyurishpa rimachik maykan maykan alli kashkata yachankapak
aycha. tupuna.
Manuel runaka wakra kalluta rantinkapak Wawakunaka yachana wasipa muyuntin
rin. ñankunata kallpashpami kaman.
kaluk [kalux, kaluŋ, xalun] adj. amz. ss. se- Sin. Mishana.
micocido, difícil de cocinar. Manallatak ya- kamana [kamana] v. sc. abundar. Tarpus-
nurik muru. hka murukuna, wachashka wiwakunapash
Kaluk lumutami rantishkani. achka wiñariy.
Sin. llumi, akma. Sara chakraka achkatami kaman.
kamachik [kamačik] s. juez, autoridad. Ka- Sin. nanakllakana, usuna.
machiyta paktachichik runa. kamana [kamana] v. cuidar; gobernar. Ru-
Ñukapa kitipika alli kamachikta charinchik. nakuna, apukkuna llaktakunata rikushpa
kamachinakuy (<**kamachinakuy) s. De- kawsay.

75
KAMAY

Ñukapa yayaka wakrata chukllapi kaman. Sin. Mikuna, kashtuna.


Sin. Pushana, wakaychina. kankik [kaŋgix] s. amz. cadera. Mama
kamay (<*kamay) s. enero. Shukniki killa. chanka kallarik tullu.
Kamay killapika, wakin kichwa llaktakuna- Wamra yuramanta urmakpi, kankikmi kuyu-
pika Reyes raymita ruran. rirka.
kamcha [kaŋča, kaŋža, kamča] s. s. tos- kankil [kaŋgil] s. amz. canguil. Kamchakpi
tado. Chakishka murukunata kallanapi ku- tukyak uchilla killu sara.
sashka. Mamaka kankilta pallankapak rirka.
Chullpi sara kamchataka katunkapakmi kankuna [kankuna, xamkuna] pron. ust-
apani. edes. Tawkakunata ishkayniki shutipa ranti
kamchana [kaŋčana, kaŋžana, kamčana, ninkapak rimay.
kamžana] v. tostar . Kallanapi murukunata Kankunaka runa kawsayta sinchiyachish-
kusana. pami kawsana kankichik.
Kukayunkapakmi sarataka kamchan. kantina [kaŋtina] v. amz. buscar peces bajo
kamina [kamina] v. insultar. Pitapash millay piedras. Challwakunata rumi sikipi maskay.
shimiwan rimana. Hatun rumi sikipi challwata kantini.
2. mecer. Mikuna apita, shukkunatapash
Shuwataka achka yayakunami kamikun.
kaspiwan kuyuchina.
Sin. ahana, takurina. Mishkita hampi yakupi kantirka.
kampik [kaŋbix, kaŋbi] s. amz. cacao sil- kapak [kapak, kapax] adj. principal, grande,
vestre. Killu karayuk, mishki mikunayuk chi- importante; grandeza.
wallkanshina mishki muru. May ancha sumak ninkapak shimi.
Shimi kara ama chakirishpa chiktarichunka Ataw wallpaka kapak runami karka.
kampik wirata churay. kapak (<*kayak) s. diciembre. Chunka
kan [kan, xam] pron. Tú, usted. Ishkayniki ishkayniki killa.
shutipa ranti ninkapak rimay. Kapak killapika, Saraguro runakunaka kapak
¿Kanllachu kayna punchaka llamkarkanki? raymita ruran.
kancha [kaŋlla, kaŋča, kaŋža] adv. fuera. kaparina [kaparina] v. gritar, chillar. Yapa
Mana ukupi kak. Punku pampa, wasiman sinchita rimana.
yaykuna pampa. Ñukapa turika shuwata kaparirka.
Punku kanchapimi tushukunkuna. 2. ladrar. Allku, runatapash, wiwatapash aw
2. s. patio de juego. Pukllana punku pampa. aw nina.
Pukllankapakmi kanchataka allichishun. Marìapa allkuka hillu misita kaparikun.
Sin. 1 Hawa. Sin. 2 Awnina.
kanchis [kaŋčis] num. siete. Suktaniki yu- kapi runa [kapi runa] s. amz. árbol con
payta katik yupay. fruto comestible para pavas silvestres. Mu-
Kanchis llamata urkupi charini. yuyuk hatun sinchi sacha yura.
kanichina [kaničina] v. sc. hacer morder. Pishkukuna kapi runa muyuta mikun.
Imatapash pitapash kiruwan kashtuchina. kapina [kapina] v. ordeñar, exprimir. Wakra
Chiri unkuy anchurichunka putanwanmi ka- ñuñuta chawana.
nichirka. Rosa mamaka wakra ñuñutaka kaynami ka-
2. acuñar. Imatapash uchilla tulawan pakta- pirka.
china. Sin. Chawana.
Chay kaspikunataka ñami kanichirkani. kapuli [kapuli, kapus] s. capulí. Pallkasapa,
kanina [kanina] v. morder, picar (insectos). achka pankayuk, uchilla yana mishki muru-
Chuspishina wiwakuna, shimiwan nanakta kunata aparik paza yura.
aychata hapina. Mashiman karankapakmi kapuli murutaka
Añanku wiwaka chakita kanirka. pallani.

76
KASILLA

Sin. usun. riyakun


kapya [kabya] adj. ss. frágil, muy suave. Sin. Alliyana, hampirina.
Imakunapash may amuklla, yapa ñutu kak. karkayana [karkayana] v. s. ensuciarse,
Yanushka mutika ñami kapya tukun. mancharse el rostro y el pecho. Ñawi kas-
Sin. Ñutu, api, llampu, amuk, ishkurik. hpa, churana kashpa, ima kashpapash turu-
kapyarina [kabyarina] v. ss. suavizarse. yay, yana tukuy, mapayaymi kan.
Murukuna pukushpa apiyana, yanukpipash Wawaka apita mikushpa karkayan.
apiyana, ñutuyana. Sin. Mapayana, wikiyana, hawiyana, llunchi-
Lumuka ñami kapyarka. yana.
Sin. Apiyana. karkuna [karkuna] v. arrear, despedir,
kara [kara] s. piel, cuero, pellejo, cáscara. echar. Wiwakunata ñawpachishpa llukshi-
Tukuy runakunapa, wiwakunapa ukkuta pi- china.
llurik. Millay allku ama kanichun karkuni.
Maki karapimi sisu unkuyka hapin. Sin. Kachana.
2. cáscara, corteza. Yura kaspikunata, muyu- karpa [karpa] s. cubierta grande, toldo. Wa-
kunata pilluriyashpa killpak. sitashina rurashpa katallata churashka. Tam-
Habas karata llushtikuni. yamanta, intimantapash mitikunkapak alli.
karacha [karača, karači] s. costra . Aycha Pintushina hatun kata rurashka wasi.
chukrishkapi chakirishka kara. Wakrakamakka karpa ukupimi puñun.
Maki chukri karacha tukurka. karu [karu] adv. lejos, lejano, distante (es-
karachi [karachi, karatsi] s. sn. estopa de pacio). Mana kuchulla ninkapak shimi.
cabuya. Chawar karata takakpi llukshik Turika karu llaktapimi kawsan.
puntsu. karuyana [karuyana] v. alejarse. Kuchu-
Chawar karachita apamuni. manta anchurishpa karuyana.
Sin. Pakpa, pala, puntsu, hamchi. ¿Imamantatak kanka warmimanta karuya-
karana [karana] v. brindar, convidar, servir, kunki?
dar de comer. Imatapash shuk runaman kasa [kasa, kaza] s. s. helada (fenómeno
kuna. atmosférico). Chakishka rasu. Yurakaunapi
Payka kusaman papata karan. tuta urmashpa inti llipyawan yurakunata ru-
2. amz. regalar. Imakunatapash pimanpash pachik rasu.
yanka kuna. Achka kasa urmakpika sarataka ninantami
Lumu yurata mashiman karani wakllichin.
Sin. 2 kamarina, kuna, kuyana. kasana [kasana] v. s. helar, caer la helada.
kari [xari, kari, khari] adj. hombre, varón; Chakishka rasu chakrakunapi urmay.
macho. Runa kashpa, wiwa kashpapash Kunan tutami papa chakrapi kasashka.
mana chichuk. Yurakunaka raku, kasha [kaša] s. espina,-o. Wakin yuraku-
sinchipashmi kan. napi wiñak yawrishina tuksik.
Urkukunapika kari wakrakunatalla char- Wawaka chunta kashapimi tuksirishpa
inchik. wakan.
2. amz. esposo, marido. Kuyashka warmi- kashtuna [kaštuna] v. s. mascar, masticar.
wan kawsankapak sawarik runa. Mikunata kirukunawan mukuna.
Kanpak karika ¿ima shutitak kan? Kiru illak rukukunaka mana alli kashtunchu.
Sin. 2 kusa. Sin. Kaskana, mukuna.
kariyana [kariyana, hariyana, xariyana] v. kashuk [kašux] s. axila. Runapa rikra uku.
reanimarse, convalecerse. Unkurishka kas- Mamaka kipita kashuk ukupimi apan.
hpa, kalakyashka kashpa alliyashpa sinchi- kasilla [kasilla] adj. quieto, tranquilo, pací-
yarina. fico, sereno. Wawa kashpa, wiwa kashpa-
Yayaka uhuymanta hampirishpaka ñami ka- pash upalla tukuy.

77
KASKU

Pushak runaka may kasillami kan. shinchi rimay.


kasku [kasku] s. pecho. Wiksa chushak- Yayaka wakra yuntata kati kati nishpami ya-
manta pilischakakama tiyak tullu. pukun.
Wakra kaskuka may mishkimi kan. Sin. Richun.
kaskana [kaskana] v. scs. desgastar, roer, katina [katina] v. seguir. Shukpa washapi
pelar con los dientes. Mikunakunata, shuk- purina.
kunatapash kirukunawan mukuna. Yayapa washata katikuni.
Chay allkuka wakra tullutami kaskakun. 2. perseguir. Imatapash hapinkapak washalla
Sin. Kashtuna, mukuna. purina.
kaspa [kaspa] s. s. mazorca. Kuruntantin Wawa allkuka chuchuta nishpa katirka
sara, cebada murukunapash manarak is- 3. imitar. Ima rurashkatapash chayshinalla-
hkushka. tak rurana.
Tukuy kaspakunata wayunkashpa warkur- Yachachik hankashpa purikta katikuni.
kani. Sin. Rikchana.
kaspana [kaspana] v. s. chamuscar. Wi- katsu [katsu, kazu, xatsu] s. sn, sc. escara-
wapa millmata rupachishpa anchuchina. bajo. Kuzu kuru rukuyashpa chuspiman ti-
Kuchitaka raymipi mikunkapakmi kaspar- krashka wiwa. Tamya pachakunapi ashtawan
kani. pawashpa purik, wakinkunaka mikunkapak
Sin. Rupachina. allimi.
kaspi [kaspi] s. palo. Yurakunapa tullushina Imbabura llaktapika katsukunata kamchas-
sinchi kak. hpami mikun.
Llamata kaspipi watan. Sin. chuna.
2. amz. madera. Raku sinchi yurakuna, ru- katu [katu] s. amz. colada de plátano verde.
raypi mana wakllirik kaspi. Palanta ñutushkata, sacha aychawan yanus-
Wasita rurankapakmi kaspitaka mashkaklla hka mikuna.
rini. Palanta katuta mikushpaka yuyaysapami
Sin. 2 kiru. kani.
kastilla [kastilya, kaštilya] adj. España, de katuwasi [katuwasi, xatukwasi] s. alma-
Castilla. Españamanta kak. cén, tienda. Mutsurishkakunata katunkapak
Kaypika kastilla shimitapash riman. charik.
katana [katana, khatana, xatana] s. cobija; Katuwasimanta kachita rantirkani.
cobertor. Chirita harkarinkapak awashka- katuna [katuna, xatuna, khatuna] v. snc.
kuna. vender. Imatapash kushpa kullkita chaskina.
Wamra, chay katanata apamuy. Kanka ñukaman wakrata mana katurkanki-
katana [katana, khatana, xatana] v. cobijar, chu.
cubrir. Imawanpash hawamanta killpay. kaw [kaw] adj. choclo bien maduro. Chukllu
Urkupika wayta ukshawan katanchik. pukurishpa saraman tikray kallarik. Manarak
2 s. techar. Pankakunawan, ukshawan, chakirishka muru.
shukkunawanpash wasita killpay. Kaw sarawanmi chukllu tantataka ruran.
Lisan pankawan wasitaka katarkanchik. Sin. Walu, paruk, halun.
katichina [katičina] v. scs. resembrar, kawana [kawana] v. mirar, observar con
hacer seguir. Muru mana wiñashkakunapi detenimiento. Imatapash alli alli rikurayashpa
kutin tarpuna. katiy.
Juan wawaka saratami katichikun. Wiralla wakrata rantinkapakmi kawanchik.
Sin. Awinchina, kumpana. Sin. Chapana, rikuna.
kati kati [kati kati] interj. expresión para kawchu [kawču] s. piola, soguilla. Ima
hacer caminar a personas o animales. Yapu- puchkakunatapash pillushpa pillushpa sinchi
kuk wakrakuna wachuta purishpa richun nina rurashka ñañu waska.

78
KAYAS

Wayakata watankapak kawchuta apani. kawpi [gawpi] s. amz. variedad de tucán


kawchushka [kawčuška] adj. torcido. pequeño. Uchilla suni kiruyuk, sikwankashina
Puchkapura pilluchishka. pishku.
Kanka ¿kawchushka waskata charikun- Kawpika chunta yurapimi tiyakun.
kichu?. kawpuna [kawpuna] v. torcer. Millmaku-
kawchuna [kawčuna] v. torcer. Puchka- nata, puchkakunata maki ukuwan pilluchis-
pura pilluchishpa ishkay makiwan waskana. hpa waskata rurana.
Kanka ¿chawartachu kawchukunki? Kanka ¿chawartachu kawpukunki?
2. hacer soga. Puchkapura pilluchishpa Sin. Kawchuna.
waskata ruray. kawsak [kawsak] s. ser vivo, viviente. May-
Kanka ¿waskata rurankapakchu kaw- kanpash wañunkakama tiyak.
chunki? Kay llaktapi kawsakkunaka tantalla tarpun.
Sin. Kawpuna. kawsay [kawsay] s. vida. Runakuna, wiwa-
kawina [kawina, xawina, kabina] s. amz. kuna, yurakunapash wañunkakama tiyay.
remo. Wampunata yakupi purichik kaspi. Wakcha runapa kawsayka llakillami kan.
Kan wamputa kawinawan purichinki. 2. cultura. Shuk ayllu llakta runakuna imas-
kawirina [kawirina] v. amz. revolcarse; ha- hina kashkata riksichik.
cerse un movimiento en vaivén. Kayman Ñukanchikpa kawsayta kuyanami kan.
chayman kuyurina. 3. v. vivir. Tukuy kuyurikkuna allpa pachapi
Kanpa wawaka turupimi kawirikun. tiyay.
kawitu [kawitu, khawitu, kayutu] s. cama, Ñukaka anti suyupimi kawsani.
catre. Sukusta watashpa pallashka puñunka- 4. habitar. Tukuy runa, wiwa kay allpa pa-
pak patashina rurashka. chapi wacharina, wiñarina.
Puñunkapak kawituta sumaktami allichin. Kay pachamamapi kawsanchik.
Sin. Puñuna. Sin. 3-4 Tiyana.
kawina [kawina, xawina, kabina] v. batir, kawtayana [kawtayana] v. amz. aplastar,
mecer, menear, mover. Imatapash muyuchis- machacar. Ñitikpi waklliriy, llapiriy.
hpa kuyuchina. Ashanka hawapi ama tiyarichun kawtayan-
Aswata rurankapak sara akuta kaspiwanmi kami.
kawin. kana [kana, xana, ay] v. ser, estar. Tiyakta
Sin. Muyuchina, kuyuchina. rikuchik shimi.
kawka [kawka] adj. s. cereales y legumino- Kichwa runakunaka kaypimi kanchik.
sas a medio cocer. Sara, purutu, inchik, shuk kay [kay] pron. este, esta, esto. Imatapash
murukunatapash hawa hawalla yanushka. rikuchinkapak rimay.
Kawka sarata kutashkata yanushka mikuyka Kaymi ñukapa wasi.
sumakmi kan. kaya [kaya] adv. mañana, el día siguiente.
2. s. colada de maíz pelado. Llushtishka sa- Kunan punchata yallishpa shamuk puncha.
rata kutashpa yanushka api. Ñukapa ayllullaktamanka kayami risha yu-
Kawka apita mikurkani. yani.
Sin. Kalun, chawalla. kayantin [kayantin] adv.
kawlla [kawlya] adv. amz. crocante. Imata- Kayapa washa punchami kan.
pash mikukpi kaw kaw uyarik. ¿Kayantintaka shamusha ninkichu?.
Sarataka kawlla uyarayarichunmi kam- Sin. MIncha.
chanki. kayas [gayas] s. amz. lora pequeña de
kawllarina [kawlyarina] v. s. maduración color verde. Waylla patpayuk, yurak ñawiyuk
del choclo. Chukllu sarakuna pukushpa sin- wakamayushina uchilla pishku.
chiyay. Kayas pishku sacha muyuta mikun.
Chay sara chakraka ñami kawllarishka. Sin. Sakan.

79
KAYANA

kayana [kayana] v. llamar. Runakunata, wi- arrebatar. Shukpakta apashpa hapina.


wakunatapash, shamuy nishpa kuchuya- Kullki mañashkata mana tikrachikpika ima
china. Wawa kuchita kayakuni. charishkatami kichun.
2. invitar. Raymikunaman, mikuykunaman, kiki [kiki] s. choclo en formación. Llullu sara
tushuykunaman, upyaykunamanpash sha- chayrak kutulyay kallarik.
muy nina. Ñukapa sara chakraka chayrak kikillami kan.
Kaya puncha ñuka raymiman mashikunata kikin [kikiŋ] adj. mismo, propio, verdadero.
kayasha. Alli kashkata, chayllatak kashkata rikuchik
3. citar, convocar. Maypipash, ima pachapi- shimi.
pash, piwanpash rikurinkapak yuyariy. Kikin yuyaywan rimankichik.
Quito llaktaman tantanakuypak kayarka. kikin [kikiŋ] pron. usted. Kanta ninkapak
kayka [kayka, xayga, xi, xayka] interj. shimi.
toma, he aquí . Imatapash kusha nishpa Kikinka sinchi yuyayyuk hatun yayami kanki.
rimay. Sin. kan.
Kayka, mishki yakuta upyay. kila [kila] s. amz. cacao blanco. Killu kara-
kayllayana [kaylyayana, kayžayana] v. snc, yuk, pukushpa payllatak urmak, ukupi achka
amz. acercarse. Kuchuyashpa kimirina. yurak muyuyuk.
Mashi yachachikka wasiman kayllayarka. Kilamantami mishki tsunkanakunataka ru-
Sin. Kuchuyana, manyayana, llutarina, kimi- rankuna.
rina. Sin. Kula, patas.
kayna [kayna, khayna, xayna] adv. ayer. kilampu [kilampu, kilambu] s. amz. varie-
Ña yallishka puncha. dad de bejuco. Kashayuk waskashina yura.
Kayna punchaka anti suyupika tamyarkami. Sachapi wiñak.
kaynarina [kaynarina] v. demorarse, holga- Allpa manyakunata ama pipash yallichunka
zanear. Ashtawan yalli pachata sakirina. kilampu yuratami tarpunkuna.
Kanka kaynaka, ¿maypitak kaynarkanki? killa [kilya, kiža, khiža] adj. ocioso, vago. Ru-
kaypi [kaypi, kaybi, kayi] adv. aquí. Maypi rayta mana munak runa.
kashkata rikuchik shimi. Killa wawataka kuyashpami kunana kan.
Juan mashika kaypimi yachachirka. killa [kilya, kiža] s. luna. Tutakunalla intishina
kaytu [kaytu] s. hebra de hilo. Imapash punchayachik.
puchkashina. Llullu killapi churanakunata takshakpika ña-
Kay kaytuwan sirakuni. pashmi hutkurin.
kazuk [khazux, kazux] adj. sc. quemado 2. mes (kamay, panchiy, pawkar, ayriwa, ay-
por el sol. Inti llipyakpi yapata ruparishka muray, inti raymi, purun, chakmay, kuya
muyu. raymi, yaku raymi, ayarmaka, kapak inti
Kazuk ukaka intipi mishkiyakun. raymi). Kimsa chunka punchayuk pacha.
kicha [kiča, xiča] s. diarrea. Wiksa waklli- Usya killakuna pallay kan. murukunataka pa-
rikpi yaku tukushpa llukshik isma. llay kan.
Kanpa wawaka kicha unkuywanmi kan. killiku [kilyiku, kiliku]s. variedad de pájaro.
kichana [kičana] v. tener diarrea. Yaku is- Uki patpayuk, killi killi nishpa takik uchilla
mata kachay. pishku.
Wiksa nanay unkuywan kashpaka achkatami Uchilla killikuka ankatami makan.
kichan. killimsa [kilyimsa] s. carbón. Yanta kaspi ru-
kichki [kički, kiški, kičixi, kiski] adj. estrecho, pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi.
angosto, tupido. Imapash mana chushaklla Sacha rupachishkamanta killimsakunata
rikurik. tantanchik.
Sacha ñankunaka achka kichkimi kan. Sin. shinki.
kichuna [kičuna, ičuna, hičuna] v. quitar, killin [kilyin] adj. terreno duro, estéril, erosio-

80
KIPA

nado. Mana pukuk yanka killuyashka allpa. Tukuykuna minkata rurashpa kuchi kinchata
Killin allpapika chillkallami pukun. rurakunchik.
killka [kilyka, kiška, kilka] s. letra. Killkanka- Sin. Harkashka.
pak shuyu. kinchana [kiŋčana, kiŋžana] v. hacer un co-
Kichwa shimipika: a, ch, h, i, k… killkakunami rral o cerca. Kaspikunawan pirkatashina ru-
tiyan. rashpa harkana.
Wawakunaka killkakunata ruran. Wawakuna pukllachun, yachana wasi
killkakatina [kilykakatina] v. leer. Killka- manya muyuntinta kinchanchik.
shkata ñawiwan rikushpa shimiwan rimashpa kinku [kiŋku] adj. zig-zag, curva, sinuosi-
katina. dad. Imapash achka kutin winkuyashka.
Yachachikka wawakunawan killkakatin. Kuraray mayu yakuka tawka kinkuyukmi
Sin. Ñawirina. kan.
killkana [kilykana] v. escribir. Killkana kaspi- kinkuna [kiŋkuna] v. curvar, ir en zig-zag.
wan pankapi killkakunata shuyuna. Alliman llukiman muyushpa rurana, purina.
Payka killa llamkay willayta killkan. Kay urku chakita manyashpaka alliman
killpana [kilypana, kižpana, kilpana] v. kinkushun.
tapar, cubrir, ocultar. Manka shimita, puntu kinray [kinray, kiŋgray] adv. horizontal-
shimita wichkashpa churana. mente. Chayllapitak suniyashka tiyak.
Yanushka mankata ama imapash yaykuchun Yachakuk wawaka kinrayman sirik kaspita
alli killpan. shuyukun.
killpuntu [kilpuŋdu] s. amz. pájaro verde. kinti [kinti, kiŋdi] s. colibrí. Waylla patpayuk
Waylla patpayuk allpa hutkupi kawsak uchilla suni chupayuk, sisa mishkita chumkak
pishku. uchilla pishku.
Sara chakra ukupika achka killpuntumi kaw- Kinti pishkutaka mana hapinachu kan.
san. kintiyana [kiŋdiyana, kiŋdina] v. encogerse,
killu [kilyu, kižu] s. amarillo. Intishina tullpu- achicarse. Wakin churanakuna takshakpi,
yuk, pukushka palanta karashina tullpu. timpuchikpi kutuyana.
Aswataka killu sarawanmi ruranchik. Pachallinaka timpuchishkamantami kin-
Sin. karwa. tiyashka.
kimirina [kimirina] v. acercarse. Shukpa ku- 2. encanijarse. Chiri yakupi armashpa,
chuman chayarina. tamyapi hukushpa chukchuy.
Wawakuna ña wasiman kimirin. Rasu yakupi armashpa kintiyarkanchik.
Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, llu- Sin. 1 Aysarina, kuruyana, wañurina,
tarina. tusuyana.
kimina [kimina] v. acercar, arrimar, apegar; kinuwa [kinwa, kinuwa, kiniwa, kiñiwa]
reforzar, sostener lo que está por caerse. (<*kiwña) s. quinoa. Rumpashina uchilla
Shukpa manyaman kuchuyana. yurak muru, sisapi muruyuk.
Payka pirkaman kimin. Puna suyupika achkatami kinuwa murutaka
2. pa. linderar. Kikinpa allpa ama shukpa all- tarpunkuna.
pawan pantarichun sayway. kinzhullina [kinzhullina] v.s. guardar algo
Juan mashiwan ama allpakunapa manyata en la cintura.
pantankapak kiminchik. Imatapash uchillakunata chumpillishkapi al-
kimsa [kimsa, kiŋsa] num. tres. Ishkay lichina, wakaychina.
washata katik yupay. Wallka muruta alli kinzhullinki.
Payka kimsa wallinkutami charin. kipa [kipa, khipa, xipa] adv. después, a con-
kincha [kiŋča, kimča, kinža] s. corral, cerco. tinuación, seguidamente. Ñawpakkunata
Kaspikunawan watashpa muyuntinta harkas- katik.
hka, wiwakuna ama llukshichun. Ambato llaktamanta tikramushka, kipaka ya-

81
KIPA

punkapakmi rini. Yurapimi urpika paypa kishataka rurashka.


kipa [xipa, kipa, khipa] s. bocina, ins- Sin. Paya, kusha.
trumento musical. Pukukpi churushina uyarik kisha kisha [kiša kiša, kiši] expresión para
taki. ahuyentar a los animales. Wiwakunata kall-
Tantariyman kipawan kayachina kanchik. pachinkapak kaparina.
kipana [khipana, kipana, xipana] v. ss. tocar Wakrata kisha kisha nishpa kaparishpa ut-
la “quipa”. Kipapi pukushpa uyachina. kata kallpachin.
Utkalla tantarinkapak mashikunaka kipan. Sin. chi, hushu hushu, chisha chisha, kisha
kipchan [kipčan] s. hígado. Wiksa ukupi, kisha.
allawka manyapi tiyak. kishpichina [kišpičina] v. perdonar, discul-
Kipchanka hayakta llukshichin. par, salvar, excusar, dispensar, librar, liberar.
Sin. Yana shunku. Ima hatun llakimanta llukshichina; llakichikta
kipi [kipi] s. maleta, bulto, fardo. Hatun shi- mana millana.
krashina ukupi imatapash churashpa apana- ¿Paytachu apuka kishpichirka?
llata rurashka. Sin. Kishpiy.
Ñuka, kipita antawapi kacharkani. kishpirina [kišpirina] v. salvarse, liberarse.
kipu [kipu] s. nudo, sistema de comunica- Llakimanta llukshirina.
ción; archivo y administración incásica. Tull- Ñukanchikka kichwa shimita rimashpami kis-
puyuk ñañu waskakunata watashpa hpirishun.
llaktakunapi ima tiyashkata willachik. Sin. Kishpikuna.
Kipukuna yachaytaka kunan pachakunapika kishpina [kišpina v. salvar, liberar. Ima lla-
sinchiyachinami kanchik. kikunamanta llukshina.
kipuna [kipuna] v. escribir en nudos. Inka- Ñukanchik, millay unkuymantami kishpir-
kunapa waskapi killkay. kanchik.
Amawtakunaka kikin kawsayta kipushka. kishwar [kišwar, kišuwar]. s. kishuar. Mall-
kiru [kiru] s. diente. Shimi ukupi wachulla wi- talla urku yura.
ñashka yurak uchilla tullukuna. Kishwar ukupika ayami kawsan, nin.
Kaynaka kiru hampichinkapakmi Ambato kita [xita, kita] adj. arisco, indómito. Yapa
llaktamanka rirkani. manchaysiki wiwa.
kiru [kiru, kero] s. palo que nace del cabuyo. Kita kuchi kashkamantami katunkapak rini.
Chawar sapimanta suni kaspi wiñashka. Sin. Millay.
Puna suyumanta ñawpa runakunaka chawar kiti [kiti] s. cantón. Markapi llaktakuna chi-
kiruwanllami wasikunataka rurarka. kan chikan rakirishkata rikuchik shuti.
2. madera. Hatun yurakunapa kaspikuna. Kiti pushakka achka llamkaytami charin.
Ukalitu kirukunata wasichinkapak al- kitilli [kitilli] s. parroquia. Tawka ayllu llakta-
lichikunchik. kunata shukllapi tantachishkata rikuchik
3. viga. Pallkayachishka kaspi. shuti.
Wasipi ishkay shayak kirukunatami al- Sapan kitikunami kitillipi rakirishka kan.
lichikunchik. kitina [kitina] v. amz. fregar. Imatapash
kiruyana [kiruyana] v. brotar lo sembrado. maki ukupi churashpa kakuna.
Tarpushka muyukuna wiñay kallarina. Kay yurata kitikunki.
Papa muyu allipacha kiruyakun. Sin. kakuna.
kiruyuk [kiruyux] s. amz. pez grande con kitiwpi [kitiwpi, kityupi] s. amz. tipo de pá-
dientes, similar al bocachico. Kiruyuk hatun jaro. Kunkamanta chupakama killu patpayuk,
challwa. umapilla yurak tullpuyuk, kitiwpi kitiwpi nis-
Kiruyuk challwata kusakmi rini. hpa takik pishku.
kisha [kiša] s. nido. Pishkukuna, atallpa- Kitiwpi pishkuka sumaktami yura hawa-
kuna, wachana hutku wasi. manta sapan tutamanta takin.

82
KULLISHTITI

kitu [kitu] s. tu. calabaza, zapallo. Mishki mi- uchilla uku.


kuna sampushina muyu charik. Puñuna kuchupimi kullkitaka tarirka.
Mamaka kitu lukrutami yanushka. 2. s. esquina. Ishkay pirkakuna tantarina kus-
Sin. Sapallu. kapi sakirik uku.
kiwa [kiwa, xiwa, khiwa] s. hierba en gene- Kancha kuchupi tiyakun.
ral. Tukuy allpapi wiñak uchilla yurakuna. 3. adv. al lado, cerca. Imakunapash shukpa
Chakrakunata mana allichikpika aya kiwaku- manyapi tiyak.
naka huntanllami. Quito kuchupimi kawsani.
kiwana [kiwana, xiwana, khiwana] v. des- Sin. 3 manya, kaylla.
hierbar, sacar la hierba. Aya kiwakunata an- kuchuna [kučuna] v. cortar. Imatapash pi-
chuchina, tantachina, pitinapashmi kan. tina.
Tukuy ayllukunami chakrapi aya kiwataka ki- Wakraman karankapak kiwata kuchuni.
wanchik. 2. talar. Yurakunata pitishpa urmachina.
2. juntar, cortar hierba. Kuchushka kiwaku- Llullu yurataka ama kuchunkichu.
nata tantachina. Sin. 1 Pitina.
Kunu wiwakunaman kiwanchik. kuchuyarina [kučuyarina] v. acercarse.
Sin. 2 Hallmana. Karumanta kimirina.
kiwina [kiwina, kibina] v. lisiar, torcer, dislo- Yachana punchakunaka ñami kuchuyarin.
car. Chaki tullu, maki tullu kuyurishpa waklli- Sin. Manyayana, kayllayana, kimirina.
rina, wishtushpa kuyuchina. kukawi [kukabi, kukawi, kukayu, kukaw] s.
Atallpata wañuchinkapakka kunkata kiwin- fiambre, tonga, colación. Yarkayta samachin-
chik. kapak asha mikunakuna.
kiya [kiya, kya] s. pus. Aycha punkishka- Minkapika tukuy sami kukawitami mikunchik.
manta chupu tukushpa killu sanku api. kukupa [kukupa] s. búho negro de pecho
Chupumantaka kiyata kapishpami hampi- amarillo. Yana patpayuk, misishina ñawiyuk,
taka churanchik. tutapi tun tun nishpa rikrata uyachik anka.
kiyayana [kiyayana, kiayana] v. enconarse, Kukupa ñawika manchanayaymi kan.
infectarse las heridas. Chukrishkakuna, chu- Sin. Apapa, kuskunku, pukunku.
pukuna killu sanku apiyuk tukuna. kula [kula] s. cacao blanco. Killu karayuk,
Chukrika mana alli hampishkmanta kiyayas- pukushpa paypa munayta urmak, ukupi
hka. achka uchilla yurak muyukunata charik yura.
kucha [kuča, koča] s. lago, laguna, charco. Kula muyumanta mishki mikunata surkuni.
Maypipash allpa hutkukunapi achka tantar- Sin. Kila, patas.
ishpa tiyak yaku. kulla [gulya] s. martes. Ishkayniki puncha.
Kay kuchapika achka challwami tiyan. Wakin hampikkunaka kulla punchapi allita
Sin. Hita, walun, punza. alliyachin.
kuchayana [kučayana] v. inundarse, for- kullan [gulyan, gužan] s. ss. taxo. Yapa su-
marse un lago, charco o algo similar. Yapata nita ankuyashpa wiñarik yura, killulla mishki
tamyakpi yaku huntashpa sakiriy. murata aparik yura..
Yalli tamyakpi kaypika manchanay kucha- Kullanta yuramanta paktankapak rini.
yashka. Sin. Takzu.
Sin. Huntana, nuyuna. kullay suyu [kulyay suyu, kulya suyu] s. re-
kuchi [kuči, xuči, khuči] s. chancho, ma- gión sur. Argentina llaktaman sakirik suyu.
rrano, cerdo, puerco. Chusku chakiyuk, suni Bolivia llaktaka kullay suyupimi sakirin.
sinkayuk, raku millmayuk wiwa. Wirata, ay- kullishtiti [kulyštiti, kulyuštitin] s. amz. pá-
chatapash kuk wiwa. jaro carpintero. Chakirishka yurakunata tap-
Kuchika palantata mikushpa wirayan. sawan takashpa hutkuk pishku.
kuchu [kuču] s. rincón. Maypipash sakirik Kullishtitika sachapimi kawsan.

83
KULLKI

kullki [kulyki, kužki, kulki] s. plata. Allpa wanmi rurashkakuna kan.


ukupi taririk achiklla yurak anta. Sin. lukata.
Warmi tupullinaka kullkimanta rurashkami kunan [kunaŋ, kunuŋ] adv. ahora, hoy, ac-
kan. tual. Kay pacha rurakukta rikuchik shimi.
2. s. dinero. Rantinkapak rurashka antakuna, Ñukapa yayaka kunanmi puñukun.
pankakunapash. kunawaru [kunawaru] s. amz. variedad de
Ishkay chunka panka kullkita apamuy. sapo pequeño. Waylla karayuk, yura hut-
kullpina [kulypina, kužpina] v. dar de nal- kukunapi kawsak uchilla hampatu.
gadas. Wawakunata sikipi makiwan waktana. Wawakuna kunawaruta maskashpa pukllan.
Kaynami paypa churitaka kuyashpa kull- kunana [kunana] v. aconsejar. Sumak yu-
pirka. yayta alli rimaytapash kuy.
kullu [kulyu, kužu, xužu] s. tronco. Yuraku- Sawariy punchapika hatunyayamamaka alli
nata asha asha pitishka. rimaykunawan kunan.
Yantata rurankapakmi kullutaka kuchurkani. 2. s. consejo. Alli rimayta kuna.
Sin. Putu. Sawarina punchapika hatunyayamamaka alli
kulluna [kulyuna] v. acción fallida. Munas- kunaykunata kun.
hka yuyayta mana paktachina. kunchu [kunchu] s. s. residuo de la chicha.
Payta katikushpami kullurirkani. Sanku puchukay aswa.
2. v. mutilar. Imatapash pitina, kuchuna. Kunchu aswata mana munanichu.
¿Imanishpatak kanpa rukata kullurkanki? Sin. tikti.
kulta [kulta] s. pato. Yakupi wampuk, atall- kunti suyu [kunti suyu] s. región occiden-
pashina pishku. tal, occidente. Mama kuchaman sakirik suyu.
Pedroka kultata wampuchishpa pukllan. Yunka llaktaka kunti suyupimi sakirin.
kulun [kuluŋ] onom. trueno. Tamyakuk pa- kunuk [kunuk] adj. caliente, abrigado. Mana
chapi puyupura takarishpa tukyakshina uya- chiri kak.
rik. Yunka llaktaka kunukmi kan.
Sinchi kulun uyarikpimi wawaka man- kuña [kuña, khuña, xuña] s. snc. moco. Ru-
charirka. napa, wiwapa sinkamanta llawsashina lluks-
Sin. Tulun. hik.
kumal [kumal, kumar] s. amz. camote. Wawapa sinkamanta kuñata pichay.
Uchilla lumushina allpa ukupi aparik anku kupa [kupa, xupa] s. basura. Imapash shi-
yura. tashka kak. Kupaka wanuman tikran.
Kumalka mishkipash kachipashmi tiyan. Sin. Ñuku, mapa.
Sin. apichu. kuri [kuri, kori] s. oro. Killu llipyakuk antas-
kumir [kumir] adj. color verde. Mana chakis- hina.
hka, llullu kiwashina llimpi. Nambija llaktapika achka kurimi tiyan.
Yuyuka kumir llimpiyukmi kan. kuri kaspi [kuri kaspi] s. oro. árbol cuya
Sin. waylla. corteza se usa para curar el reumatismo. Pu-
kumu [kumu] adj. scs. jorobado, corcobado. ka karayuk, karamanta yawarshina llukshik
Washa kunka tullukuna wakllirishpa kipishi- yura. Kara yanushka yakuta upyakpi tullu na-
nata aparishka runa. nayta hampik.
Manuel mashika uchillamantami kumu kan. Chukchuy unkuy hapikpika kuri kaspi yakuta
kumuna [kumuna] v. agachar, inclinar. upyani.
Tukuy ukkuta urayachina, tiyarikshina rurana. Sin. Chukchu wasu.
Umata armankapak alli kumuna. kurikinki [kurikinki, kurikinge, kurikinga] s.
kunampu [kunaŋ] s. amz. variedad de pal- curiquingue. Urkupi kawsak umasapa sinchi
mera. Chillishina pankayuk raku yura. silluyuk, ankashina pawak pishku.
Anti suyu wasikunaka kunampu panka- Ishkay kurikinki hawata yallikpimi sawariy ti-

84
KUSHPANA

yanata yachanchik. Ñukapa waraka takshakpimi kuruyashka.


kurpa [kurpa, kulpa] s. s. terrón. Rumiyas- Sin. Kutuyana, kurullayana.
hka allpa muru. kusa [kusa] s. marido, esposo. Kuyashka
Sañuta rurankapakmi allpa kurpakunataka warmiwan kawsankapak sawarik kari.
ñutuy kallarin. Kanpak kusaka ¿ima shutitak kan?
2. adj. enano, rechoncho. Rukuyashka uchi- Sin. Kari.
lla runa. kusana [kusana] v. asar. Aychata, muruta,
Kurpa kashkamanta mana paktarka. shukkunatapash nina murupi chayachina.
Sin. 2 Piruru. Kunanka kuy aychatami kusakuni.
kuru [kuru, xuru, khuru] s. gusano. Tullu kushi [kuši, kusi] s. alegría, felicidad, dicha,
illak, chakisapa uchilla wiwa. Murukunapi, yu- ventura; fortaleza, energía. Llakikuna illak
rakunapi mirarik. sumak kay.
Pinkalaka aychakunapi kuruta churan. Karu llaktamanta churi tikramukpimi kushi
2. adj. amz. corto. Imapash kutulla kak. tukuni.
Takshakpimi kushmaka kuru tukushka. 2. s. amz. canas. Rukuyakpi umapi akcha yu-
kurumama [kurumama, kuruma] s. amz. rakyana.
mosca grande que no pica. Kurukunata wa- Kanpa umapika ñami kushi wiñashka.
chak hatun chuspi. Mishkikunapi, mikunaku- Sin. sami.
napi, mapakunapi tantarik. kushilla [kušilya, kusilya, kušiža, kusiža]
Mishki mankapi kurumamaka tiyarishka. adv. feliz, contento, alegre, dichoso. Llaki i-
Sin. Pinkala. llak, mana llakirik.
kurunta [kuruŋda] s. tusa. Sarata ishkukpi Quito kitimanta wasiman kushilla tikrarkani.
tullushina sakirik kaspi. kushma [kušma, kužma] s. especie de tú-
Chakishka kuruntawan mutitaka yanun. nica, camisa, camiseta. Ukkuta killpankapak
kururu [kururu] s. ovillo. Puchkata pillushka rikra illak churana.
rumpashina rikurik. Kanpa kushmata takshashpa intipi cha-
Puka, waylla kururukunata tantachini. kichikun.
kururu [kururu] s. amz. pez pequeño de Sin. Unku.
franjas amarillas y negras. Yanawan killuwan kushni [kušni, kusni] s. humo, humareda.
tullpurishkashina uchilla challwa. Imatapash rupachikpi wakinpika yurak, wa-
Kururuta mayumanta aychamuni. kinpika yanalla puyushina llukshik.
kururuna [kururuna] v. ovillar. Puchkata pi- Waylla yantata rupachikpika yana kushnimi
lluy. llukshirka.
Llama millmamanta puchkatami kururuni. kushnichina [kušničina] v. humear. Imata-
kuruna [kuruna, xuruna, khuruna] v. agusa- pash rupachishpa puyushinata llukshichiy.
narse; apolillarse. Aychakunapi, muyukunapi, Kushita hapichun wamrata kushnichirka.
shukkunapipash kurukuna mirarina. kushniyana [kušniyana] v. tiznarse. Kushni
Mana hampishka papaka achkatami kurun. kakuwan imatapash yanayachiy.
Sin. kuruyana, susuna. Chawa yantata rupachishpa yanukpi kushni-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana] yan.
v. agusanarse; apolillarse. Aychakunapi, mu- kushparina [kušparina] v. sc, amz. pata-
yukunapi, shukkunapipash kurukuna mirariy. lear. Runakuna, wiwakuna chakita sinchita
Mana hampishka papaka achkatami kuru- kuyuchiy.
yan. Kasilla puñunki, ama kushparinkichu.
Sin. kuruna, susuna. 2. molestar. Shayarishpa, tiyarishpa, kuyu-
kuruyana [kuruyana, xuruyana, khuruyana, rishpa tukuykunata kushpachiy.
kuruna] v. encogerse. Awashkakuna taks- Yachakuk wawaka mashikunata kushparin.
hakpi uchilla tukun, kutuyan. kushpana [kušpana] v. s. saltar, brincar.

85
KUSHPI

Runakuna wiwakuna, pishkukunapash hay- kutsi [kutsi, kusi] adj. s. ligero, ágil. Imata-
tarishpa hawaman pawan. pash hawalla utka utka rurak runa.
Payka pampapi kushparka. Chay runataka kutsi kakpimi sawarirka.
kushpi [kušpi] s. peonza. muyuchinkapak 2. amz. laborioso. Mana killa runa.
pukllana. Payka kutsi kashpami alli kawsan.
Wawaka kushpiwanmi pukllan. Sin. 1 Utka.
Sin. piruru. kutu [kutu] s. bocio. Kunka punkirishpa
kuska [kuska] s. amz. puesto, lugar, direc- rumpashina wiñak aycha.
ción, sitio. Maypi kashkata, kawsashkata rik- Wawapa kunkapi kutu wiñashka.
sichik shimi. 2. s. s. corto. Imapash mana suni, kutulla ri-
Kay kuskapimi wasita rurasha. kurik.
Sin. tiyaskan, suyu. Wawaka kutu warayukmi kan.
kuskunku [kuskuŋgu] s. sns. búho. Uchpa Sin. 2 kuru, kurulla.
patpayuk, misi ñawishina tutapi pawak anka. kutu [kutu] s. amz. variedad de mono. Killu
Kuskunku wakakpika wañuy tiyachun ninku- millmayuk, sinchita kaparik sachapi kawsak
nami. shuktak sami kushillu wiwa.
Sin. Pukunku, apapa. Sachapi kututa riksinkapak rini.
kutama [kutama] s. costal. Tulushina, ima- kutul [kutul, xatulu, katul, katulu] s. s. hoja
pash wakaychinkapak rurashka. que cubre al choclo. Sara kaspata pillurik
Atukka kutamapi urpita, yututapash panka.
churashka. Chukllu tantata kutulwan pillurka.
kutashka [kutaška] s. harina. Murukunata kutuyana [kutuyana] v. s. encogerse.
ñutukpi llukshik haku. Awashkakunata takshakpi kichkiyashpa uchi-
Kutashkata utka yanunki. lla tukuy.
Sin. kuta, haku. Ruwana awashkata timpushka yakuwan sa-
kutana [kutana] v. moler. Murukunata ku- rukpi alli kutuyarin.
tana rumiwan ñutuchiy. Sin. Kuruyay, kurullayay, kurpayay.
Payka apita rurankapakmi sarata kutarka. kuwa [kuwa] s. amz. sapo que habita en ár-
Sin. Chamkana. boles. Yurakuna hawapi kuwa kuwa nishpa
kutichina [kutičina] v. contestar. Pipash, kaparik, mikuna hampatushina rikurik wiwa.
maykanpash imata nikpi rimashpa tikrachiy. Kuwa hampatuka yurapimi kawsan.
Wawakuna ñuka nishkata kutichirka. kuwayu [kuwayu] s. amz. pájaro nocturno
2. devolver. Mañashkakunata tikrachiy. denominado huacharro. Muru patpayuk
Mañachishka llamata ñami kutichirka. uchilla pishku, tutalla llukshik, mikunkapak
Sin. 1 Kutipana, tikrachina, rantimpana. mana alli.
kutimpu [kutimbu, kutiŋbu] s. amz. armadi- Kunan tutamantaka kuwayumi yallita wa-
llo grande. Suni silluyuk, raku karayuk cha- karka.
rapashina rumi washayuk, allpa hutkupi kuwayu [kuwayu] s. amz. sapo pequeño
kawsak wiwa. comestible. Ñawisapa uchilla rikrayuk ku-
Kutimpuka allpata aspishpa ukuman chin- wayu kuwayu nishpa kaparik wiwa, mikuypak
karirka. alli.
kutimuna [kutimuna] v. retornar, regresar, Kuwayu aychaka mishkimi kan.
volver. Maymantapash kikin suyuman tikray. kuna [kuna] v. dar. Ima charishkakunata
Wakin kichwa runakunaka kikin llaktaman shukman karay.
kutimun. Kanpa shuyushkataka payman kurkani.
kutin [kutiŋ] adv. otra vez, de nuevo, nue- Sin. karana.
vamente. Chayllatatak ruray. kuy [kuy, kuwi, kowi] s. cuy, conejillo de in-
Ña wasiman kutin tikrakun. dias. Wasi ukupi, uchilla, mishki aychayuk

86
KUZU

wiwa. ukllarishpa kushikuy.


Inti raymípica kuy aychata mikunchik. Ñukapa wawkitami kuyarka.
kuya [kuya, koya] s. esposa del inka. Sin. 1. llakina, munana.
Ñawpa kawsaypi inkapa warmi. kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. rega-
Inka pachapika shuk killapi kuyakuna ray- lar, obsequiar. Imatapash tukuy shunkuwan
mita rurak karka. karay.
kuya [kuya] s. amz. tipo de árbol grande. Kay mishki muyuta kuyani.
Pillchi muyuta aparik hatun yura. Sin. Karana, kuna.
Kuya purupi yakuta apamuy. kuyaylla [xuyayža, kuyaylya, kuyayža, khu-
2. amz. palmera para hacer bodoquera. yayža] adj. snc, amz. bonito, lindo, amoroso,
Chuntashina rikurik hatun yura, pu- hermoso, -a. Imakunapash sumaklla rikurik.
kunakunata rurankapak alli. Kuyaylla millmayuk llamawata rantimuni.
Pukunata rurankapak kuyata apamuy. 2. adj. ss., amz. triste, digno de lástima. Lla-
Sin. 1 pillchi killa purik, llakinayakta rikurik runa.
kuya (<*kuya) s. septiembre. Iskunniki killa. Runaka kuyayllami purikushka.
Kuya killapika, Cotacachi runakunaka kuya Sin. 1 sumak, 2 llakilla.
raymita ruran. kuytsa [kuytsa] s. sn. muchacha, señorita,
kuyachina [kuyačina, xuyačina] v. seducir, jovencita. Manarak sawarishka mallta warmi.
acariciar. Imallatapash huchachishpa mishki Chay kuytsaka sumak yuyayyukmi kan.
rimaywan kimirayak tukushpa kakuriy. Sin. Wamra, chinunka, mallta, pasña.
Alli shunkuta rikuchishpa kuyachirkani. kuyuchina [kuyučina] v. mover, menear,
Sin. munachina. mecer, batir, girar. Imakunatapash muyuchiy.
Kuyachina [kuyačina, xuyačina] v. dar pal- Api mankata rikushpa alli alli kuyuchin.
madas. Pitapash makiwan waktashpa kuyay. kuyuna [kuyuna] v. moverse, agitarse. Ima-
Tikramuk mashita paypa mamaman kuya- pash mana shuklla kuskapi tiyak.
chirkani. Allpa chukchukpimi wasika kuyurirka.
kuyachina [kuyačina, xuyačina] v. s. amz. kuzu [kusu, kuzu, gusu, xuzu] s. gusano
regalo de ahijados a sus padrinos. Achikwa- grande subterráneo. Hatun yurak kuru. Allpa
wakuna imatapash achikyayaman karana. ukupilla kawsak ukata, papata mikuk.
Kusaman kuyachiyta kararkani. Achka kuzukunatami atallpaman kararka.
kuyana [kuyana, xuyana, khuyana] v. s. kuzu [kusu, kuzu, gusu, guzu, xuzu] s. ss.
amar. Karipash warmipash tukuy shunkuwan ciénega, fango, pantano. Turu pampakuna,
llakirina. urkumanta llukshik yaku.
Ñukapa yayaka alli kuyawashka. Kuzupi kuchika yaykushpa pamparirka.
2. acariciar, mimar. Wawakunata, pitapash

87
L
lalu [lalu] s. amz. tipo de planta. Hatun pan- lapuna [lapuna] v. amz. doblar. Shuk kas-
kayuk, yurak wiki¬yuk, shikshichik kiwa. pita hapishpa kumuchiy, suni churanakunata
Wawakuna lalu kiwawan pukllashpa makita patarichina.
shikshichin. Shuk kaspita winkuyachinkapakka
lampa [lampa] s. pala. Llamkana hillay. waskawan watashpami lapunchik.
Larkataka lampawan pichani. Sin. Patarina.
lampana [lampana] v. im. remendar. Chu- larka [larka, larga, rarka] s. acequia. Allpa
rana llikirishkakunata asha llachapawan kill- ukuta wachushina allashkata yaku purichun
pashpa siray. rurashka, yakupa ñan.
Ruku yayakunaka paykunapa kushmaku- Ayllullaktakunapika larkakunataka allitami
nata, allimanta lampan. charinkuna.
Sin. Chupana, llachapana, putyuna. larkana [larkana, rarkana] v. hacer acequia.
lan [laŋ] s. amz. árbol cuya resina es medi- Yaku purina ñanta allpa ukuta allay.
cinal. Balsa yurashina pankayuk, puka wi- Chakishka allpakunapi murukuna puku-
kiyuk, yaku manyakunapi wiñak hampi yura. chunka, yaku ñantami minkawan larkanchik.
Lan yurataka hampi kashkamantami achkata latsik [latsix, lačix] s. amz. gusano blanco.
maskan. Yurak, suni, ñañu kuru.
lancha [laŋča] s. s. plaga de plantas. Tam- Yachachikka yachakukkunaman yachachin-
yashina urmashpa yurapa pankakunata ru- kapakka latsik kuruta hapin.
pachik, llullu murukunata chakichik, ismuchik laychu [layču] adj. ss. mestizo. Mana chay-
ñutu tamya. purallatak, runawan mishuwan chapuy-
Kay yurata lanchami hapishka, chayman- manta wacharishka runa.
tami chakirikun. Tawka laychumi ñukanchikwan tantarin.
Sin. Pitsik. Sin. Mishu, misti, tsala.
lanchana [laŋčana] v. destruir plantas y/o liklik [liglik, ligli] s. ave que anuncia la lluvia.
frutos por plaga. Tamya urmakpi tarpushka Tamya shamuchun liklik liklik nishpa takik pis-
yurakuna, murukuna, ismushpa, wakllishpa, hku.
chakirina. Ñallami tamyanka, liklik nishpa pishkunaka
Kay llullu papa chakrataka achkatami lan- takikunmi.
chan. linchi [linči] s. red. Kawpushka puchkapura
Sin. Sulayana. watashpa watashpa rurashka llika. Rumpa-
lanta [laŋda] adj. pa. turbio Tamyakpi turulla wan pukllankapak, challwakunata hapinka-
tukushka yaku. pak rurashka.
Urkuta tamyakpika mayuka lantami tukun. Challwata hapinkapak Pedro mashika lin-
Sin. Sanku. chita rantikun.
lapukyana [lapukyana] v. linchi [linči] s. arbusto. Purun pampakunapi
estilarse, empaparse, mojarse. Churanakuna wiñak yura.
shutunkakama yakuwan, tamyawan huku- Mamaka linchi kiwata wiwakunaman
yay. kuchun.
Yayaka allpapi llankakushpa yallita lapuk- lisan [lisaŋ] s. paja toquilla. Uchilla panka-
yarka. sapa yura, muchikuta awankapak panka,
Sin. mutiyana, hukuyana, zutukyana. wasi katatapash rurarik yura.
88
LUYU LUYU

Manabí marka warmikunaka sumak millmayuk sacha wiwa, punchanashina lu-


muchikukunatami lisan pankawan ruran. muta mikuk.
lukarya [lukarya, ukarya] s. amz. variedad Anti suyu ayllukunaka lumuchatami mikun-
de sapo. Shuk uchilla hampatu puka pukalla kapak hapin.
karayuk, tutakunapi lukarya lukarya nishpa lumu kuchi [lumukuči] s. amz. saíno. Suni
kaparik. sinkayuk, karu karullapi suni akchayuk, kutu
Lukarya hampatuka tamya shamunata ñaw- chupayuk, kunka washa chawpipi pupushi-
pashpatakmi kaparin. namanta ashnak samayta shitak sachapi
lukata [lukata] s. amz. variedad de pal- kawsak kuchi.
mera. Chillishina pankayuk raku yura. Anti suyupika lumu kuchitaka wasi kuchu-
Pankakunaka wasi katata rurankapak alli. kunapimi wiñachinkuna.
Anti suyu wasikunaka lukata pankaku- lunchik [luŋčik] s. amz. tipo de árbol. Yu-
nawanmi rurashkakuna kan. rakta sisak, ñañu pankayuk yura.
Sin. Kunampu. Lunchik yuraka anti suyu sachakunapimi
lukllikirina [luglyikirina] v. bo. buscar insis- wiñan.
tentemente hasta encontrar. Imatapash ash- lunkuchina [luŋkučina] v. amz. cubrir la ca-
tawan kutin, kutin, hapinkakama mashkay. beza. Umata imawanpash killpay.
Mama Rosa mashika kuchita chinkachishpa Wawataka pintuwan umata lunkuchin.
lukllikirin. Sin. Tiyunkullina, killpana.
Sin. maskapayana. luntsa [luŋtsa] s. s. racimo pequeño. Uchilla
lukma [luxma, rukma] s. amz. tipo de fruta. watupi murusapa tiyak mallki, uchilla tika.
Uchpa karayuk sacha muyu, siku mikuna Kapuli luntsata paktashpa mikunchik.
muru. Sin. Tika, putsa.
Siku wiwaka sumaktami lukma muyutaka lupi [lupi] s. amz. pez pequeño. Uchilla
mikun. challwa rumi ukupi kawsak.
lulun [luluŋ, ruruŋ] s. huevo; testículo. Pis- Lupi yaku aychataka kusashpami mish-
hkukuna wachashka aycha tukuna muyu- kichishpa mikunchik.
kuna, karikunapa ullu sapipi warkuriyak lutsana [lutsana] v. estrujar; chupar. Imata-
ishkay rumpashina aychakuna. pash rukakunawan sinchita charishpa ka-
Wirayachunmi kuchitaka lulunta surkukun- pina.
chik. Antonio mashika chilinata lutsan.
lumarisu [lumarisu, rumarisu] s. amz. Sin. Llapina, tsutsukina.
moco. Runapa, wiwapa sinkamanta llukshik lutsu [lutsu] det. sc. puñado. Imakunata-
llawsa. pash maki huntakta hapina.
Wawapa sinkamanta lumarisuta pichay. Shuk lutsu sarata atallpakunaman karay.
Sin. Kuña. Sin. Maki, tsutsuk.
lumu [lumu] s. amz. yuca. Papashina allpa luyu luyu [luyu luyu, liwliw] adj. amz. pin-
ukupi pukuk, yunka llaktakunapi wiñak muru. tado como el tigre. Uturunku karashina tull-
Chawpi puncha mikunataka atallpata lumu- purishka.
wan yanunki. Luyu luyu millmayuk allkuka achka piñami
lumucha [lumuča] s. amz. guanta. Puka kan.

89
LL
llachapa [lyačapa, žačapa] s. trapos, pañal, Sin. Kuyaylla.
remiendo. Awashkakunamanta pitishka uchi- llakina [lyakina, žakina] v. sufrir, lamentar,
lla pintukunami, llullu wawakunata sikita pi- apenar, tener pena. Nanayta charina
llunkapak rurashka. Kikinpa wawakunataka achkatami llakinchik.
Mawka churanakunataka llachapakunatami 2. amz. amar, querer. pitapash yuyashpalla
wawakunaman ruran. kawsay.
2. adj. mendigo. Imatapash mana charik Ñukapa wawata achkata llakikuni.
runa. Sin. 2 kuyana, munana.
Llachapa runaka ñantakunata mañashpa- llakirina [lyakirina, žakirina] v. entristecerse,
llami kawsan. afligirse, tener pena, apenarse. Kushi illak
Sin. 2 wakcha. tukuy.
llachapana [lyačapana, žačapana] v. s. re- Pachamamaka runakuna wakllichishka-
mendar. Llikirishka churakunata tawka pintu- manta achkatami llakirin.
kunawan tinkishpa siray. llakllana [lyaklyana, žaxlyana, žagžana] s.
Ruwanataka achka kullki kashkamantaka amz. azuela.Uchilla llachushina, kaspikunata
llachapankunami. ñañuyachinkapak anta.
llachu [lyaču, žaču] s. azadón. Suni kaspi- Kaspitaka llakllanawan llampuyachini.
wan manyapi patak hillaywan rurashka takl- llakllana [lyaklyana, žaxlyana, žagžana] v.
lashina. labrar, desgajar, esculpir. Kaspikunata, yura-
Sara chakrataka llachuwanmi hallmanchik. kunatapash ñañuyachina, mallkikunata pi-
llakana [lyakay] v. magullar, remellar, des- tina.
pellejar, descascarar. Aycha takarishpa chu- Payka Apunchikpa ñawita kaspipi llakllan.
krina. llakta [lyakta, lyaxta, žaxta, žagta] s. pueblo,
Payka rumikunapi urmashpa maki llakan. ciudad, comarca. Maypipash runakunapura
2. v. trozar. Chukllukunata kutulkunantin yu- tantalla kawsana kuska.
ramanta llukshichina. Kichwa runa llaktakunaka achkami kan.
Shuwakunami chukllutaka tukuyta llakashka. 2. s. nación, patria, país. Mama llaktayuk ru-
3. v. ss. deshojar. Pankakunata anchuchina. nakuna kawsana.
Wirunkapak nishpami sara pankata llakakun. Ecuador llaktaka chinchay suyu shutiyukmi
Sin. 1-2 Rawmana, lluchuna. 3 llushtina, raw- karka.
chana, tipina, saklana. Sin. 1 ayllullakta; 2 Mamallakta.
llaki [lyaki, žaki] s. dolor, sufrimiento, pena, llaktana [lyaxtana, žaxtana, žagtana] v. s.
amargura, desventura, problema, accidente, regresar al lugar de origen. Maykan llakta-
lástima. Nanariy tiyaymanta rimana shimi, mantapash kikinpa llaktaman tikray.
kuyaytapash nina shimi. ¿Ñachu llaktakunki?
Ñukanchikka mama wañushkamantaka 2. amz. poblar. Mushuk llaktata ruray kallariy.
achka llakitami charinchik. Karumanta shamuk runakunaka ¿kaypichu
llakinayak [lyakinayax, lyakinay, žakinayax, llaktarikun?
žakinay] adv. expresión de lástima. Imata- llakwarina [lyakwarina] v. almorzar.
pash rikushpa shunkuta llakichik. Chawpi punchapi mikuy.
Shuk ayllu unkukpika llakinayaktami kaw- Kuy aychata papantinmi llakwarinchik.
sanchik. llama [lyama, žama] s. camélido andino,
90
LLATANANA

llama; borrego. Millmasapa wiwa, aychata- llantu [l aŋdu, žaŋdu] s. sombra. Inti yaya-
y

pash kuk. manta pakak rupay illak.


Runa llaktakunapika achka llamatami charin- Shaykushpaka llantupi samapay.
chik. 2. tiniebla, oscuro. Yana tutashina inti yaya
llama uhu [lyama uhu] s. coscoja, tos per- mana achiklla rikurin.
sistente. Tunkurita rawrachik unkuy. Llantu tuta kakpika ama llukshinkichu.
Llama uhu hapikpi chillchill yurawan ham- Sin. Amsa, phakna.
pinchik. llapitukuna [lyapitukuna, žapitukuna] v.
llaminku [lyamiŋgu, žamiŋgu] s. s. variedad tener pesadillas. Puñuypi ayakunata rikus-
de llama. Millmata kuk hatun wiwa. hpa kaparina.
Ushushina aparik. Payka yallita mikushpa puñukushpaka llapi-
Urkukunamantaka llaminkupimi ima kipiku- tukun.
nataka apachimunchik. Sin. nuspana.
Sin. Chantazu, runa llama. llapina [lyapina, žapina] v. aplastar. Ima-
llamkana [lyamkana, lyaŋkana, žaŋgana, tapash ñitiy.
lyaŋgana, žaŋkana] v. trabajar. Imakunata- Wawaman papata karankapak llapiy.
pash ruray. 2. sn. amz. apuñar, estrujar. Imatapash maki
Ayllullaktapika tukuykunami makita kushpa ukupi charishpa sinchita kapiy.
llamkanchik. Ñuñuta llukshichinkapakka makiwanmi lla-
Sin. rurana. pin.
llamkana [lyamkana, lyaŋkana žaŋgana, llapitukuna [lyapitukuna] v. tener pesadi-
lyaŋgana, žaŋkana, maki lyaŋkana] v. tocar, llas.
manosear, palpar, tantear. Imakunatapash Puñuypi ayakunata rikushpa kaparina.
makiwan riksiy. Payka yallita mikushpa puñukushpaka llapi-
Piñarikpika ama llamkaychu. tukun.
Sin. Kawina. Sin. nuspana.
llampu [lyambu, žambu] adv. totalidad, llashak [lyšax, žašax, žašag] adj. pesado.
todos. Tukuylla ninkapak shimi. Imapash ruku rumishina mana pankalla.
Minkamanka llampullami shamunkichik. Kay papa ashankaka yapa llashakmi kan.
Sin. tukuy. 2. det. s. mucho, bastante, harto. Yapa ach-
llampu [lyambu, žambu] adj. liso. Imakuna- kata ninkapak shimi.
pash illak, llushkashka kaspi. Yayaka llashak palantatami apamurka.
Llampu kaspiwanmi puñunataka rurashun- Sin. 2 Tawka, manchanayakta, ashtaka,
chik. achka.
Sin. lluchka. llashana [lyašana, žašana] v. pesar. Ima-
llampuna [lyaŋbuna, žaŋbuna] v. cepillar, li- tapash tupuna.
mar, pulir. Kaspipa mukukunata, chamkaku- Kay ruwana kipika llashakun.
nata anchuchiy. llatan [lyataŋ, žataŋ] adj. desnudo. Churana
Payka awana kaspikunatami kaynamanta illak runa. Millma illak wiwa.
llampukun. Kanpa wawakunaka llatanllami pukllarka.
2. v. suavisarse, ablandarse. Imapash apiya- Sin. Lluchu, llushti.
riy, murukuna pukushpa apiyarina. llatanana [lyatanana, žatanana] v. desves-
Timpuska yakupika papakunaka tukuyllami tirse, desnudarse. Churanakunata anchu-
llampun. chishpa lluchulla sakiriy.
3. v. amz. enlucir. Pirka hutkukunata llutarik Wawaka armankapak allimanta llatanan.
allpawan chinkachishpa sakiy. 2. v. im. alzar el vestido hasta la cintura.
Ayllullakta wasikunataka yurak iskuwanmi Churanata wiksakama hawayachiy.
llampunkuna. Wayraka anakuta hawakamami llatanarka.

91
LLAWANA

Sin. 1 Llushtina, lluchuna. Tigua llaktapi runakunaka sumakta llimpi-


llawana [lyawana, žawana, lyawkana] v. sc, kun.
amz. lamer. Imatapash kalluwan pichana. Sin. tullpuna.
Maykan wiwakuna kalluwanlla hapishpa mi- llipinshi [lypinši] s. pa. pestañas. Ñawi
kuna. hutku manyapi tiyak millmakuna.
Misika paypa mulutaka mayllashkashinatami Rosa warmika hatun llipinshita charin.
llawashka. llipyana [lyipyana, lyimpiyana, žimpyana,
llawsa [lyawsa, žawsa] s. savia de las plan- žiŋyana, žimpiyana] v. relampaguear, brillar,
tas; baba. Yura karakunata purishpa llukshik resplandecer. Hatun tamyapi punchalla ni-
yaku. nashina rikurik.
Wakin yurakunamanta llukshik llawsaka Achkata tamyakukpimi llipyakun.
hampimi kan. Sin. Phalanina.
2. adj. viscoso. Apishina tukushka yaku. lluchka [lyučka, lyuča, lyuška, žučka, žuška]
Sávila pankamanta llukshik llawsaka hampi adj. resbaloso. Imakunapash yakulla llushpi-
yakumi kan. rinalla kak.
llawtu [lyawtu, lyaytu, žawtu] s. corona, dia- Wichay ñankunaka tamyakpika achka lluch-
dema. Patpakunamanta, sisakunamanta mu- kami tukun.
yuchishpa rurashkata umapi pillurina. 2. adj. liso. Ima kakpipash sumak llampus-
Sara ñustaka sumak llawtutami churarka. hkami kan.
llika [lyika] s. amz. red para pescar. Chall- Wasichinkapak maru kulluka may lluchkami
wakunata hapinkapak awashka hatun linchi. kan.
Katunkapakmi llikataka awakuni. Sin. 2 Llampu.
llikchalla [lyixčalya] adv. pa. a tiempo. lluchkana [lyuškana, lyučkana, žuškana,
Imatapash chay pachallapitak ruray. žučkana] v. resbalar, deslizar. Turu allpapi,
Mikukushkapi llikchalla chayashkanki. ima karakunapipash sarushpa chakikuna
lliki lliki [lyiki, lyiki] adj. destrozado, despe- llushpina.
dazado. Imapash llikishka. Tamyapi rumpawan pukllashpaka lluchkan-
Wakcha runaka lliki lliki churanakunata chu- chikllami.
rarishka kawsan. Sin. Llushpina.
llikina [lyikina, žikina] v. romper, rasgar. lluchu [lyuču, žuču] adj. desnudo, pobre.
Chawar karata, churanakunata, pankaku- Millma illak wiwa, churana illak runa.
nata, imakunatapash chawpishpa chillpina. Wawataka mana lluchullata charinachu
Wawaka pukllashpa ruwanataka llikishka. kanchik.
lliklla [lyiglya, žigža] s. ss. rebozo. Warmiku- Sin. Llatan, llushti.
napa hatun pachallina. lluchunka [lyučuŋga, lyučuna] s. amz. ca-
Kayka ñukapa warmipa llikllami kan. marón. Chillikshina rikurik wiwa.Yakupi sirik
2. s. rebozo matrimonial. Sawarik warmi ru- rumi sikikunapi kawsak wiwa.
rarichun rurashka pachallina. Chay hatun rumi sikipika achka lluchunkami
Sawariypak llikllata maskakuni. mitikushpa tiyakun.
llikuy [lyikuy] s. amz. loro hablador. Araws- lluchuna [lyučuna, žučuna] v. pelar, despe-
hina rimak waylla patpayuk hatun pishku. llejar por completo. Muyukunapa karata llus-
Runashinami llikuy pishkuka riman. htina, wiwakunapa karatapash surkuna.
llimpi [lyimpi, žimpi] adv. pa. Cuerdo, en sus Raymipi karankapak wakrata lluchukunchik.
cabales. Tukuy yuyayyuk mana machashka. Sin. Llushtina.
Wawakunata yachachinkapakka alli llimpi- llukana [lyukana, žukana] v. gatear. Kunku-
wanmi rina kan. riwan makiwanlla purina.
llimpina [lyimpina] v. pintar. Ima llimpikuna- Mashipa wawaka ñami llukan.
wan, tullpunawanpash shuyuy. lluki [lyuki, žuki] adj. izquierdo, zurdo. Ima-

92
LLUTARINA

pash allawka makiman sakirik. yak murukunami.


Shuk wawaka lluki makiwanmi pukllak kan. Kay llumi papaka mana yanurinchu.
Sin. ichuk. 2. adj. s. emperrado, aferrado. Imata yachas-
llukllu [lyuklyu] s. grillo. hpa mana sakik.
saltamontes. Ñawpaman kutu chakiyuk, was- Imata ruray nikpipash llumi wawami kan.
hamanka suni chakiyuk yurakunapi, ki- Sin. 1 Akma, kaluk.
wakunapi, kallpashpa purik chuspi. llunchina [žuŋčina, žunžina] v. snc. pintar.
Wawakuna utkata purichunka lluklluwanmi Imatapash ima tullpuwanpash hawina.
chakipi kakun. Ñukami wasita llunchikuni.
Sin. Chilli, hiki, chipu. 2. im. co. manchar. Imatapash, imawanpash
llukshichina [lyuxšičina,lyuxčina,žuxšičina, mapayachina.
žuxčičina, žugčina] v. sacar. Ukumanta kan- Paymi ñukapa churanataka tukuyta
chaman surkuy. llunchikurka.
Tantanakuymanta allkukunata kanchaman Sin. 1. llimpina; 2 mapayachina, hawina, kar-
llukshichinchik. kayachina, wikiyachina.
Sin. Surkuna. lluru [lyuru, žuru, zuru] adj. amz. áspero.
llukshina [lyušina, žuxšina, žugšina] v. salir. Ima karakunapash hutku hutkuyuk, hamchi-
Ukumanta kanchaman riy. yuk. Shuk llaktakunapi tsaka nishka.
Wasi ukumanta llukshimuni. Payka muru unkuy hapishkamantami lluru
llulla [lyulya, žuža] adj. mentiroso, falso. ñawi tukushka.
Umachik runa. Imatapash yanka rimak. Sin. sakra.
Wakin pushakkunaka llulla runakunami kan. llushpina [lyušpina, žušpina] v. resbalarse,
llullawawa [lyulyawawa] s. muñeca, mu- deslizarse. Turu allpapi, ima karakunapipash
ñeco. Imatapash wawashinata rurashpa puk- sarushpa chakikuna ñitkariy.
llana. Kay turu allpa ñanta rikushpa llushpirka.
Wawaka saytikunawanmi pukllan. Sin. Lluchkana.
llullana [lyulyana, žužana] v. mentir, falsear. llushti [lyušti, žušti] adj. ss. desnudo. Chu-
Imatapash yanka rimana. rana illak runa, millma illak wiwa.
Wakin runakunaka tukuyta llullan. Millmata wiwakuta rutukpika llushtimi saki-
llullu [lyulyu, žužu] adj. tierno, blando. Ima- rin.
kunapash hawalla, apilla, chayrak wacharis- Sin. Lluchu, llatan.
hkalla. llushtina [lyuština, žuština] v. pelar. Ima ka-
Wachashkalla wawapa tulluka llullumi kan. rakunatapash anchuchiy.
2. amz. fruto verde. Waylla murukuna, mu- Papata yanunkapakka karata llushtinchik.
yukunami. 2. ss. despellejar por completo. Wiwa karata
Apyuka llullu saratami mikushka. anchuchiy.
llulluk [lyulyux,lyulyu] s. amz. retoño. Yuraku- Wakra wañukpika karataka tukuytami llus-
namanta, kiwakunamanta mushuk wiñarik htinchik.
pankakuna, mallkikunami. Sin. 1-2 Lluchuna.
Lumupa llullukta aswapi churankapak apa- llutarina [lyutarina] v. acercarse, apegarse.
muni. Maymanpash kimiriy, kuchuyay.
2. cogollo. Chuntakunamanta, lisankuna- Wawakunaka pukllanaman llutarin.
manta llukshik mushuk panka. 2. v. adherirse, afiliarse. Imapipash shukman
Shiwa yuraka llulluk illakka achka yuyutami hapirina.
charin. Tantanakuypika ñukanchikpa yuyayman llu-
Sin. 1 Ñawi, mallki. tarirkakuna.
llumi [lyumi, žumi] adj. s. duro, difícil de Sin. Kayllayana, kuchuyana, manyayana, ki-
cocer. Yanukpipash mana chayak, mana api- mirina.

93
LLUTANA

llutana [lyutana, žutana] v. pegar con subs- lla pakay, yapa pakirik, yaku manyakunapi
tancias adherentes. Hapiriklla llawsawan ki- wiñak yura.
michina. Chay hatun llutipa yuraka tukuykunapakmi
Kay pankakunata pirkapi llutay. kan.
2. tu. amz. juntar, unir. Ishkurishkata, pitirish- lluya [lyuya] s. na. gaviota. Shuk kari a-
kata, pakirishkata chayllapitak churashpa ha- tallpashina rikurik puka patpayuk hatun
pichina. pishku.
Kay kaspita chayshuk kaspiwan llutani. Sumak lluya pishkuka anti suyu sachapimi
Sin. Tinkuna, tantana, hawina. kawsan.
llutipa [lyutipa] s. pa. guabo pequeño. Uchi-

94
M
machakuy [mačakuy, mačakway] s. ser- Shuwakukta hapishpa makarkani.
piente, culebra. Chaki illak llukarishpa purik, maki [maki] s. mano, antebrazo. Pichka ru-
kuykashina yapa suni wiwa.Sachakunapi kayuk rikra tukuri tullu. Imatapash hapinka-
kawsak. pak alli.
Machakuyka payta piñachikpimi kanin; Makiwan rurashka churanatami churanchik.
chaymanta mana piñachinachu. makipura [makipura] s. trabajo recíproco.
Sin. amaru, palu. Imatapash rantinpak kunakuy, ruranakuy.
machana [mačana] s. borrachera. Hayak Runakunaka makipurami allpakunataka
yakuta upyakpi yuyay chinkariy. llamkanchik.
Machayka alli yuyayta chinkachik unkuymi makiwatana [makiwatana] s. pulsera,
kan. manillas. Makipi pillunkapak pallashka mul-
2. v. emborracharse, embriagarse. Machana lukuna.
yakuta upyashpa yuyayta chinkachina. Otavalo kuytsakunaka puka wallkawanmi
Karu llaktamanta shuk ayllu shamukpi ray- makiwatanata ruran.
mishpa macharkani. mallik [malyix, mažix] adj. snc. sobrio, en
Sin. 2 Shinkayana. sano juicio. Yuyayyuk, manarak shinkaya-
machay [mačay, mači, matsi] s. scs. shka
Cueva, gruta. Kaka uku payllatak kinrayman runa.
utkurishka. Wasishina hatun uku. Hatun yayaka mallikmi chayamun.
Wakrakunaka runtumanta machaypi pakay- Sin. Mayllik.
tukushka. mallik [malyix, mažix] s. co. tipo de hierba.
machin [mačin] s. amz. mico, variedad de Shuk uchilla puzu kiwa.
mono. Shuk uchpa millmayuk, tsala ñawiyuk Mallik kiwata sacha ukupi tarirkani.
kushillushina sacha wiwa. mallina [malyina, mažina, malina] v. probar,
Shuk machinta sachapi rikurkani. saborear. Imatapash kalluwan mishkita,ka-
machka [mačka] s. harina de cebada. chita yachay.
Wakin muru kamchata kutashka ñutu kuta. Yanushka mikunata mallirka.
Mishki yakuwan chapushpami machkata Sin. kamana.
mikunchik. mallki [malyki, malki, mažki] s. s. rama;
machu [maču] s. amz. alimento envuelto en planta en general. Yurakunamanta rikraku-
hojas para cocer. Mikunata yanunkapak pan- nashina wiñashka pallka.
kapi maytushka. Yurapa mallkitaka mana pakinachu kan.
Mamaka machuta yanukun. Sin. Pallka.
makana [makana] s. chalina a colores. mallta [malyta, malta] adj. mediano. Wiwa
Sumak tullpukunawan awashka pachallina. kashpapash mana rukuchu.
Chay waminsi makanata churaripay. Katuna pampamanta mallta kuchita ranti-
makana [makana] s. amz. mazo. Wiwaku- muni.
nata wañuchinkapak, makanakunkapak llakl- mallta [malyta, malta] adj. mediano; a-
lashka kaspi. dolescente, joven. Runa kashpapash mana
Shuwataka makanawan waktarka. rukuchu.
makana [makana] v. pegar, golpear. Pita- Mallta wawaka chayrak yachana wasipimi
pash makiwan, imawanpash waktay. yachakun.
95
MAMA

mama [mama] s. mamá, madre, señora; ari ninkapak shimi.


doña, matrona. Wawayuk warmi, sawarishka Mana ñuka chaytaka rurarkanichu.
warmi. manachu [manaču, naču, maŋču] exp. ¿no
Mamataka kuyanami kanchik. es cierto?, ¿es verdad?. Shinachu karka nis-
mamachanka [mamačanga] s. muslo. hpa tapuy.
Runapa, wiwapa raku ñutu aychayuk Paymi kaytaka rurarka, ¡manachu!.
chanka. mana-ima [mana-ima] det. Nada. Imapash
Wawaka mamachankapimi haytarishpa na- illak.
nachikun. Mana-imata yachashpaka mana rimanachu.
Sin. raku chanka. manapi [manapi, nipi] det. s. nadie. May-
Mamaku [mamaku, mamagu]exp. s. mu- kanpash mana rikurikpi rimay.
chachita, mujercita; expresión cariñosa diri- Kunan tutamantaka manapi shamurkachu.
gida a las señoritas. Kuytsakunata kuyashpa Sin. Manapipash.
rimay. manapipash [manapipaš, manapiš, man-
Mamaku, ¿kanpa yayaka wasipichu kan?. apiwas, manapi, nipipaš] det. s. nadie.
2. amz. expresión cariñosa a madres y mu- Maykanpash mana rikurishkata ninkapak
jeres adultas. Mamata, payamamata kuyay- shimi.
wan ninkapak shimi. Kunan tutamantaka manapipash
Ñukapa mamakumi kanki. shamurkachu.
Sin. Payaku. Sin. Manapi.
mamakucha [mamakuča] s. mar, océano. manarak [manarax] adv. todavía no. Ima-
Allpa mamata yalli killpak yaku kucha. tapash chayrakmi ninkapak shimi.
Mamakuchapika achka sami challwakunami Manarak killkanata yachanichu.
tiyan. Sin. Chayrak mana, amarak.
Sin. hatun kucha. manchachina [mančačina, manžačina] v.
mamallakta [mamažakta] s. país, patria, espantar, asustar, hacer tener miedo. Pita-
nación. Tukuy hatun llaktapa shuti. pash shunkuta chukchuchina.
Colombia mamallaktapipash qichwa runa- Wawakunataka mana manchachinkichu.
kuna kawsanmi. Sin. kallpachina.
Sin. Llakta, hatunllakta. manchanayana [mančanayay, manžana-
mamallaw [mamažau] interj. pi. amz. ex- yay, mančanay] s. miedo, espanto, susto.
presión de temor o susto. Mancharishpa ka- Manchayta chariy.
pariy. Manchanayaymanta ayapampamanka
May hatun kurumi, ¡mamallaw!. mana yaykunichu.
mamapuzun [mamapuzun, mama uspun] manchariy [mančariy] s. espanto, susto,
s. estómago. Runapa, wiwapa ukupi mikus- miedo. Shunku chukchuy.
hkakunata tantachik tulushina, raku chunchu- Puma rikurikpi, wawaka manchariymanta
lliwan kimirayak wiksa. kaparirka.
Wakrapa mamapuzunka mishki mikuymi manchana [mančana, manžana] v. tener
kan. miedo, espantarse, asustarse, atemorizarse,
mama tullu [mama tulyu] s. fémur. Mama temer. Millayta rikushpa, rurashpa, llaki
chanka ukupi tiyak suni tullu. willayta uyashpa chukchuna.
Mama tullutaka allita rikurayanami kan. Ama yachayta manchankichu.
mama wiksa [mama wiksa] s. vientre. Wa- Sin. Chukchuna.
watiyana. manchu [manču] s. amz. insecto. Hapikpi
Llullu wacharikpika, mamawiksa ukumanta ashnakta ishpak uchpa karayuk chuspi.
llukshin. Manchutaka ama hapinkichu.
mana [mana, na] adv. no. Imatapash ama Sin. Apu.

96
MASHALLI

manka [manka, maŋga] s. olla. Turu allpa- mapa [mapa] adj. s. sucio. Imapash karka-
manta rurashka puntushina, yanunkapak. yashka, mana takshashka, mana chuyalla.
Allpa mankapi yanushka mikunaka mishki- Mapa umami kanki, utka armanki.
llami yanurin. 2. s. expresión de desprecio. Pitapash piñay-
manku [maŋgu] s. amz. tipo de pájaro. wan nina shimi.
Yurak kiruyuk, killu sikiyuk, killu rikrayuk, Mishuka, mapa runa nishpa kamiwarka.
yana patpayuk, chuntata mikuk pishku. mapamari [mapamari] s.amz. sanguijuela.
Manku chunta muyuta mikushka rikurin. Pala rikurik, yana washayuk, yurak wiksayuk,
mantakakiru [mantakakiru, mantakiru] s. turu kuchakunapi kawsak, yawarta tsunkak
horcón, horqueta. Wasita rurakushpa chakl- palamaku.
lata sirichina kiru. Mapamari wiwaka anti suyu kuchakunapimi
Ama wayra apachun mantakakirupi uks- tiyan.
hata watani. mapayana [mapayana] v. ensuciarse,
Sin. pallka. mancharse. Imakunapash turuyariy, kawiriy.
mantana [mandana] v. tender, extender. Wawaka pukllashpa mapayarka.
Imatapash katay, chutachina. Sin. Karkayana, llunchina, hawina, wikiyana.
Takshashkakunata mantanki. mara [mara] adj. niño, niña. Wachashkalla,
manya [manya, mayan, manña] s. orilla, kawsay kallariy pachapi kak.
borde, filo. Ima kashpapash tukuri kuska. Kanpa maraka wayrallami kallpan.
Mana yaku manyata purinkichu, urmankimi. Sin. wawa.
manyayana [manyayana, manñayana] v. marka [marka] s. provincia. Mamallaktata
s. acercarse. Maymanpash kimiriy. rakishka kitikunayuk llakta.
Yakuman manyayana. Ecuador llaktaka ñami ishkay chunka chusku
Sin. Kuchuyana, kayllayana, llutarina, kimi- markayuk kan.
rina. markakmama [markakmama] s. madrina
maña [maña] s. amz. bejuco amarrado en de bautizo. Chikan mama wawata markash-
forma circular. Waskata rumpalla rurashpa pa shutichichik.
watashka. Paymi, ñukapa markakmama kan.
Mañata watashpa chincha yurapi sikashun. Sin. Achikmama, achiku.
mañachina [mañačina, mañčina] v. pres- markakyaya [markakyaya, markaktayta]
tar. Imatapash tikrachichun nishpa shukman s. s. padrino de bautizo. Chikan runa,
kuna. wawata markashpa shutichichik.
Kaya tikrachipashallami kullkita mañachi- Mashi Intimi ñukapa markakyaya kan.
way. Sin. Achikyaya, achiku.
mañana [mañana] v. pedir, solicitar, pedir markana [markana] v. llevar en brazos.
prestado. Maykantapash imatapash kuway Imatapash maki rikrawan mikllay.
nina shimi. Wawata maytushpa markay.
Minkapi llamkankapak llachuta mañamuni. marku [marku] s. altamisa.Chillpishkashina
2. rogar, suplicar, invocar, rezar. Yanapachun yana kumir pankayuk ashnak hatunlla hampi
nishpa, tukuy shunkuwan muchay. yura.
Kawsaypika urku yayata kuyarayashpami Papa ama ismuchunka marku yuratami shi-
mañanchik. tanchik.
Sin. 2 muchana. masha [maša] s. yerno. Ushushipa kusa.
mañayachina [mañayačina] v. amz. en- Kanpa mashaka amawta yuyaytami charin.
rollar bejuco. Suni ankuta pillushpa rumpay- mashalli [mašalyi] s. amz. variedad de
achina. garza. Suni kunkayuk, suni chakiyuk hatun
Wamputa watankapak ankuta mañayachi- yurak patpayuk pishku.
pay. Mashallitaka mana wañuchinachu kanchik.

97
MASHANA

mashana [mašana] v. ss. solear, asolear. may [may] adv. s. muy, mucho; exagera-
Inti rupaypi ukunta rupakyarina. ción. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
Ñukanchikka tutamanta intipimi mashanchik. shimi.
mashi [maši, masi] s. s. compañero, amigo. May karuta purimuni.
Riksishka kari, warmi runa. Sin. Yapa, ninan, yalli.
Kanpa mashita yanapakmi rini. maykama [maykama] pron. ¿hasta
Sin. riksik. dónde?. May kuskakama nishpa tapuchik
mashna [mašna,mažna, masna] pron. shimi.
¿cuántos?. Ima charishkakunata tapuchik ¿Maykama rikunki?.
shimi. maykan [maykan, mayxan] pron. ¿cuál?.
¿Mashna llamakunatatak charinki? Imatak nishpa tapuchik shimi.
mashu [mašu] s. s. murciélago. Pawashpa Kanpak llamaka ¿maykantak kan?.
purik ukuchashina rikurik, tutakunapi wiwapa maylla [mayža]adj. sns. sobrio, en sano jui-
yawarta chumkak. cio. Tukuy yuyayyuk, mana shinka, mana
Mashuka wakra yawarta, apyu yawartapas- machashka runa.
hmi tsumkan. Raymimanta yayaka mayllami shamushka.
Sin. chimpilaku, tutapishku. mayllakshunku [mayža šuŋku] adj. s. en
mashu [mašu, masu] s. amz. tejón. Muru ayunas. Imatapash manarak mikushka,
millmayuk, muru chupayuk wiwa, achkapura chushak wiksa.
tantarishpa purik. 2 s. murciélago. Sin. chim- Yawarta surkuchinkapakka mayllak
pilaku. shunkumi rini.
Mashuta chay pampapi rikumuni. mayllana [maylyana, mayžana] v. lavar.
mashuwa [mašuwa] s. s. variedad de tu- Tukuy mapata chuya yakuwan turuta anchu-
bérculo. Ukashina killu muru, ashnaklla miku- china.
nayuk. Kay mankata mayllapay.
Mashuwataka hampipak rantinkuna. mayma [mayma] adj. sn. inmenso. Yapa
maskana [maskana, maškana] v. buscar el hatun.
sustento o la vida. Ima kawsaytapash, chin- Napo mayuka mayma yakupimi yaykun.
kashkatapash tapuna. mayman [mayman, maymun, mayma,
Tukuykuna alli kawsayta maskashun. maymu] interrog. ¿dónde? , ¿adónde?. Ta-
maskana [maskana, maškana] v. in- puchik shimi.
vestigar. Ima chinkashkatapash, yachayta- ¿Mayman rikunki?.
pash tapuy. maypi [maypi] pron. en dónde. Llaktapa
Imatapash yachankapakka allita maskan- kuskata tapuchik shimi.
chik. Kanka ¿maypitak kanki?
Sin. Taripana. mayta [mayta, mayda] pron. ¿por dónde?
mati [mati] s. mate. Imatapash wishinkapak Maykan kuskata tapuchik shimi.
hatun pillchishina. ¿Mayta purirkanki?.
Kay mati hunta aswata upyachiway. maytu [maytu] s. envoltorio, envuelto. Ima-
mawka [mawka] adj. antiguo, usado, viejo kunawanpash pillushka kipi.
(para objetos). Ima kashpapash payayashka, Chaki nanakpi chillca pankawan, maytu-
wakllirishka tukurikukpashmi kan. wanpash waktarkani.
Mawka llachuwan chakmani. 2. amz. paquete atado en hojas . Imatapash
Sin. Paya. pankawan pillushka kipi.
mawma [mawma, magma, maxma] s. Maytutaka anti suyupimi yanunkuna.
sncs. vasija grande de barro, tinaja. Yapa maytuna [maytuna] v. enrollar, envolver.
hatun allpa manka, aswata pukuchik manka. Imatapash ukupi churashpa pilluna.
Mawmapi yakuta huntachirkani. Wawataka allita maytunchik.

98
MINKARINA

Sin. Pilluna. alli shunkuyuk.


mayu [ mayu] s. río. Tukuy pacha hatun Wakin runakunaka millay yuyaytami charin.
ñanshinata purik yaku . millana [milyana, milyana. mižana] v. as-
¿Tukuy mayukunapi wampuwan puriyta quear, repugnar, tener asco; aborrecer. Ima-
ushanchikchu?. tapash ashnayta charik runa.
Sin. Hatun yaku. Runapura kashkamantaka mana milla-
mayu (<*mayu) s. vía láctea. Hawa pachapi rkachu.
ñuñushina suni ñan. 2. amz. tener náusea. Kuynanayay, wiksa
Mayupika achka kuylluryukmi kan. waklliy kakpi mikushkakunata tikrachinayay.
Sin. kasa anku. Unkuymanta kutin kutin millarka.
maywa [maywa] adj. snc. morado, lila. millayana [milyayana, milyiyana, mižayana]
Puka tullputa ankas tullpuwan chapukpi papa v. enojarse, enfurecerse, malhumorarse. Alli
sisashina rikurik tullpu. kashpa piñariy.
Yachachikka maywa sisata apamunki nirka. Kan millay kakpimi millayani.
Sin. Sañi. Sin. Piñarina.
mayzana [mayzana, mayzina] v. ss. perder millchina [milyina, milžina] v. ss. expulgar.
el conocimiento. Uma muyushkashina unkuy. Pikikunata, piliskunata umamanta, kataman-
Paytaka irki runa kakpimi mayzarka. tapash chawsishpa anchuchiy.
Sin. Shinkana. Piki kanikukpimi millchikunki.
michik [mičix,mičig,mičex,miči] s. s. pastor, millma [milyma, mišma, mižma, wilyma,
-a. Punchanta wiwakunaman kiwata miku- ilyma] s. lana, vello, cerda. Runapa, wiwapa
chishpa purik runa. karapipash akchashina tiyak.
Michik runaka llamakunata urkuman pus- Wawapa rinri mana uyakpika llaminku mill-
han. matami rinri hutkupi satirka.
michina [mičina] v. s. pastar, pastorear. millpuna [milypuna, mižpuna, nilypuna, ñily-
Achka wiwakunata pampakunaman pushas- puna] v. tragar. Mikunata, upyanata shimi-
hpa mapa kiwakunata mikuchiy. manta wiksaman kachay.
Wakin wawakunami llamakunata michin. Mishki muyuta wiksa ukuman millpurkani.
mikllana [miglyana, mixllyana, migžana, milluku [milyuku, mižuku, ulluku] s. s. me-
miškana] v. s. llevar algo en la falda. Imata- lloco. Llawsayuk, papashina allpa ukupi pu-
pash churashka punchupi, anakupi apana. kuk muru.
Papa muyuta tupunkapak mikllakuni. Minkaman rinkapak millukuta timpuchipanki.
mikmichu [mixmiču] s. amz. variedad de mimish [mimiš, mismiš] s. amz. encías.
gavilán. Inti punchapi mik mik mik kaparish- Kiru sikipi tiyak aycha.
pa purik anka. Kirukuna llukshikpika mimishllami sakirin.
Mikmichu anka wakakta uyarkani. mincha [minča, minža] adv. pasado ma-
mikuna [mikuna] s. comida, alimento. ñana, traspasado mañana. Kayapa washa
Wiksa yarkayta anchuchik. punchami kan.
Minkapika achka mikunami tiyan. ¿Minchataka shamusha ninkichu?.
mikuna [mikuna] v. comer, alimentarse. Sin. Kayantin.
Yarkay richun mikunata millpuna. minka [minka, miŋga] s. trabajo comunal.
Kunanka tantata mikukuni. Ayllullaktapura tantarishpa llamkana.
mikya [mikya] interj. amz. expresión de cor- Tukuykunami minkaman rina kanchik.
tesía dirijido a las mujeres. Kusayuk warmita minkachina [miŋgačina] v. brindar posada,
ama shutipi kayankapak shimi. hospedar. Kikinpa wasipi shuk kuchuta pu-
Mashi Tamyaka ñami mikya kan. ñuchun mañachiy.
millay [milyay, mižay, milyi, milyik, milyig] adj. Kayaka kikinpa wasipi minkachiwanki.
mal genio, mal humorado. Piñak runa, mana minkarina [miŋgarina] v. snc. hospedarse.

99
MINKANA

Shukpak wasipi puñunkapak chayay. 2. s. pulque de cabuya. Chawar sapita hut-


Runapuraka kikinpa wasipi minkarin. kukpi wikishina llukshichik yaku.
minkana [miŋgana] v. pedir ayuda a otro. Mishkita pukushka chawar yuramanta apa-
Shuktak mashikunata yanapachun mañay. muni.
Llakta mashiman wasita rikuchun minkar- 3. raspadura. Wiru yakuta timpuchikpi sin-
kani. chiyashka rumishina muru.
2. encargar, encomendar. Imakunatapash Sara apipika mishkita churarkani.
shukman kushpa sakiy. Sin. 1 chawcha.
Churana kipita Quito llaktaman minkarkani. mishkichina [miškičina] s. condimento. Mi-
mintalana [mindalana] v. comercializar. kunata sumakyachik kiwakuna, kutakuna,
Imatapash katuy, rantiy. shukkunapashmi kan.
Otavalo runakunaka Europa llaktapipash Chawpi puncha mikunata mishkichinawan
awashkakunata mintalanmi. yanunki.
2. s. comercio. Imatapash katuy, rantiy. mishkichuspi [miškičuspi] s. abeja. Mis-
Awashkakunapika alli mintalaymi kan. hkita kuk chuspi.
mirachina [miračina] v. multiplicar, acre- Mishki chuspika sisakunata mishkita mas-
centar. Chayllatak tawka kutin yapachishpa kakun.
achkayachiy. Sin. putan chuspi.
Kay yupaykunata mirachirka. mishkishimi [miški šimi] adj. lisonjero.
mirana [mirana] v. multiplicarse. Ima- Imatapash mishkilla rimak.
kunapash ashtawan wachariy. Chay wamraka mishki shimimi kashka, pak-
Shuk watapilla kay llaktapika mirarkanchik. tarak.
2. s. propagación, aumento. Imapash achka mishu [mišu, misti] adj. mestizo. Español
tukuy. runawan, Abya-yala runawan tantarishka-
Kaypika kuykunamantaka miraykunami riku- manta wacharishka runa.
rin. Tawka mishumi kay mamallaktapika kaw-
mirka [mirka, mirga] s. peca. Aycha karapi san.
llukshik yana shuyu. Sin. laychu, tsala.
Chay warmika achka mirkayukmi kan. mishun [mišun] s. herramienta para desho-
2. manchas del rostro (paño).Yana sisushina jar. Atallpa chankamanta llukshichishka tullu.
ñawipi llukshik. Sarata tipinkapak rurashka tullu.
Kanpa uyapi mirka llukshishka. Mishunwanmi sarata sumakta tipinchik.
misha [miša] adj. snc. dos frutos pegados. Sin. Tipina.
Ishkay tinkirishka wiñak murukuna, muyu- misi [misi, miši, mišu] s. gato. Ñutu millma-
kuna. yuk, suni chupayuk, uchilla rinriyuk wiwa.
Tipikushpa misha sarata tarirkani. Ukuchata hapik, runakunawan kawsak.
2. amz. podrido. Ismushka muru, kuruyuk Wawa misiman mikunata yanushpa karanki.
muyu. mita [mita] s. época, período, edad. Tukuy-
Misha sarata tarpushkanki. kuna kawsay pacha.
Sin. 1 Chapa; 2 ismu. Chay mashika ñukanchikpa mitamantami
mishana [mišana] v. s. competir, ganar. kan.
Chayllatatak rurakushpa ñawpashpa tuku- Sin. pacha.
chiy. mitayu [mitayu] s. amz. carne ahumada.
Yachaykunapi mishakuni. Kushniyachishka aycha.
Sin. Kamana, yallina. Mitayu aychata yachachikman kararkani.
mishki [miški] adj. dulce, fragante; mitayuna [mitayuna] s. amz. ir de cacería
sabroso. Sumak ashnarik, mana hayak. y pesca. Sachaman wiwakunata hapinkapak
Mishki ukata ñukaman karaway. riy.

100
MUNANAYAY

Ñawpa Wao mashikunaka sachapillami wi- manka, sumak shuyuyuk. Aswata upyan-
wakunata mitayushka. kapak mutsurik.
Sin. Purina. Mukawataka shitashpa pakishkanki.
mitikuna [mitikuna] v. huir, fugarse, escon- muklupuna [muxlupuna] v. amz. hacer gár-
derse. Maymanpash rishpa pakakuy. garas. Yakuta amullishpa kunkakama ka-
Ushushika mana sawarinata munashpa mi- chashpa, kutinllatak tikrachishpa shitay.
tikurka. Wayusata kashtushpa muklupuni.
Sin. pakakuna. muku [muku] s. articulación, nudo. Ishkay
mitsa [miča, mitsa, miša] s. verruga. Chaki tullupura tantarik amuklla yurak sinchi aycha.
aychapi, maki aychapi wiñak muyushina. ¿Imamantachari, maki mukumi achkata
Chay uchilla wawapa makipika mitsami nanan?
wiñakun. mukuna [mukuna] v. sn, amz. mascar, mas-
Sin. Chimpi, michamuyu. ticar. Kiruwan mikunata ñutuna.
mitsak [mičak, mitsak, mitsax, mitsa, misa] Sara kamchataka allitami mukunki.
adj. ávaro, -a, mezquino, miserable. Kara- Sin. Kaskana, kashtuna, akuna.
nata manallatak munak runa. mullapa [mulyapa] s. envoltorio; nudo, en-
Chay runaka mitsakmi kashka. vuelto; racimo. Kullkita watanami.
mitsamuyu [mičamuyu, mitsamuyu, miša- Ñawpa yayakunaka mullapapimi kullkita wa-
muyu] s. verruga. Chakipi makipi wiñak mu- kaychik karka.
yushina. mullchi [mulychi] s. amz. árbol silvestre con
Chay uchilla wawapa makipika mitsamu- fruto. Muyuyuk sacha yura. Pishkukuna mi-
yumi wiñakun. kuna muyuyuk.
Sin. Chimpi, mitsa, micha. Wakamayuka mullchi muyuta mikun.
mitsana [mitsana, misana, mičana] v. mez- mullu [mulyu, mužu] s. cuenta de collar.
quinar; defender. Imatapash mana karay. Kunkapi, makipi churarinkapak rurashka wal-
Makanakuypi kishpichina. lka murukuna.
Inti raymipika aswata ama mitsankichu. Otavalumanta mulluta rantimuni.
miyu [miyu] s. veneno. Wañuchina hampi. Sin. Wallka.
Shanshi muyuka miyumi kan. mullu (<**mulyu) s. Marte. Intipa ayllupi tiyak
miyuna [miyuna] v. envenenar, contaminar. rumpu.
Wañuna hampita upyashpa wañuy. mulu [mulu, muluku] s. ss. plato. Mikunata
Ima achka llakikunata charishpapash, rima- churankapak rurashka kallanashina rikurik.
rinami, ama miyunkichu. Apitaka ¿anta mulupichu kararka?
2. s. contaminación. Imawanpash mapaya- munachina [munačina] v. hacer antojar.
chiy. Imallatapash rikuchishpa mana karay.
Anti llaktapika maytapash miyuymi tiyan. Ama ñukapa wawaman mishkita munachin-
Sin. 1 Hampirina. kichu.
muchana [mučana] v. besar, respetar, ve- munanayak [munanayax, munanayag,
nerar. Shimipura tantachiy. munanayak] adv. hermoso, bello, lindo. Ima-
Kuyashkamanta, llakishkamanta payta mu- kunapash sumak rikurikta ninkapak shimi.
chani. Chay urkupika rasuka munanayaktami riku-
2. adorar, invocar. Apunchikta, apukunata rin.
kuyay. Sin. munanayay, sumak.
Iñikkunaka apunchikta yanapachun nishpami munanayay [munanayay] adv. hermoso,
mucharka. bello, lindo. Imakunapash sumak rikurikta
Sin. 2 mañana. ninkapak shimi.
mukawa [mukawa] s. amz. vasija de barro Chay urkupika rasuka munanayaytami
para bebida. Turu allpamanta rurashka rikurin.

101
MUNANA

Sin. munanayak, sumak. wakunapa kara.


munana [munana] v. querer, desear, anto- Muru wakratami raymipika wañuchirkanchik.
jar, aficionar, tener deseos de algo. Imata- muru-unkuy [muru uŋkuy] s. viruela, sa-
pash tukuy shunkuwan charinayay, rampión. Puka murukunawan aychata katak
rikunayay. wakinpika wañuchik unkuy.
Payka chay warmita kuyankapak munarka. Wakin llaktakunapika muru-unkuyka ña
2. amar. Karipash, warmipash llakiy, tukuy chinkarirkami.
shunkuwan kuyana. mushuk [mušuk, mušux, mušu, musuk] adj.
Paytami tukuy shunkuwan munani. nuevo (objetos y tiempo). Imapash chayrak
Sin. 2 kuyana, llakina. llukshirishkalla, manarak riksishka, kallarish-
munchi [muŋči] s. ss. ave, pájaro. Tukuy ka, churashka kak.
pishkunapa shuti. Mushuk punchuwan raymiman rirkani.
Wamra kashpaka munchikunata muskuna [muskuna, nuskuna] v. soñar.
hapirkanchik. Puñukuy pacha imakunatapash mana usha-
Sin. zhuta, pisku. rinata rikuy.
munchi [muŋči] s. co. variedad de planta Kunan tutaka¿ imatatak muskurkanki?
subtropical. Wasi uku mapa kakpi pichan- muspa [muspa, mušpa] adj. s. torpe, tonto,
kapak pankalla yura. imbécil, ingenuo, zonzo, idiota, bruto, bobo.
Wasi kanchata munchiwan picharkani. Mana imatapash ushak, mana yachak runa.
muntiti [munditi] s. amz. pavo nocturno. Yayaka llakita rikushpa muspalla tukurka.
Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha Sin. Upa, upayashka.
pishku. muspana [muspana] v. tontear. Rimak kas-
Muntitika tutami pawashpa purin. hpapash ñapash upa tukuy.
Sin. Waturitu. Rikchariy, ama wawashina muspakuychu.
munzira [munzira, munza] s. bo. constela- muspayana [muspayana] v.
ción. Hawa pachapi ñanshina achka kuyllur enmudecerse, embobarse, anonadarse.
rikurin. Mancharishkashina sakirina.
Mashna munzira tiyashkata mana yachan- Wawaka raymipi supaytukushka runata ri-
chikchu. kushpaka muspayan.
muray (<**muray) s. hora. Punchapa ishkay Sin. upayana.
chunka chusku rakishka kak. musyana [musyana, misyana] v. amz. pre-
Ecuador llaktapìka, wakin pachapika, sukta veer. Imatapash ña paktarinata yachay.
muraypi intimi rikurin. Ñukapa yaya shamunata ñami musyarkani.
murintu [murindu] s. amz. variedad de mutilun [mutilun] s.amz. tortuga terrestre.
sapo. Hatun muru, puka karayuk, pur pur nik Kutu chakiyuk, allpapi llukashpa purik, kas-
mikuna hampatu. pishina sinchi karayuk, sachapi kawsak ya-
Chay waykupi murintu wakakun. wati.
Sin. Puy. Llullu mutilunta hapimuni.
muriti [muriti] s. amz. palmera con fruto co- Sin. Yawati, tsawata.
mestible. Hatun pankayuk, chuntashina mu- mutiyana [mutiyana] v. amz. estilarse, em-
yuyuk, turu pampakunapi wiñak yura. paparse, mojarse. Churanakuna shutunka-
Turu pampapi muriti yurata rikurkani. kama yakuwan, tamyawan hukuyana.
muru [muru] s. s. fruto. Tawka yuramanta Yayaka allpapi llamkakushpa yallita muti-
wiñarik muyu, ashtawanka sisatukuk. yarka.
Sara murukunata wayrachini. Sin. Lapukyana, hukuna, zutukyana.
Sin. muyu, ñawi. mutki [mutki] s. olfato. Tukuy kawsak kuyu-
muru [muru] adj. bicolor: de pintas negras rikkuna ashnayta riksik yuyay.
con blancas. Puma karashina tullpurishka wi- Runakunaka mana wiwakunashina mutkita

102
MUYUNA

charinchu. pak rinchik.


mutkina [mutkina, muxtina] v. oler. Sinka- muyan muyan [muyaŋ muyaŋ] adj. amz.
wan samayta aysashpa, ima samaytapash fruto desagradable. Wakin chuntata, mikukpi
riksina. shimita shikshichik muyu.
Pay warmika may sumak ashnak yakutami Muyan muyan chuntata mikurkani, chayka
mutkirka. shimita shikshirka.
mutul [mutul, mutulu] s. amz. cartílago. muyu [muyu] s. semilla, pepa, grano. Raku
Tullu mukukunapi tiyak amuklla tullu. raku murukunata tarpunkapak akllashka
José wawami tikrashpa mutulpi waktarirka. muru; wiñanalla muru.
mutulu [mutulu] s. amz. serpiente mataca- Papa muyuta tarpunkapak akllakuni.
ballo. Uchpa tullpuyuk hatun machakuy zar muyuntin [muyuŋdiŋ, muyuŋdi] adv. alre-
zar nishpa tutakunapi wakak. dedor. Imakunatapash muyushpa tiyak.
Chay sachapimi mutuluka tutapi wakarka. Wasi muyuntintami sisakunataka tarpurkani.
muya [muya] s. huerta, potrero, pastos es- muyuna [muyuna] v. girar, dar vueltas alre-
cojidos. Ñutu wayllalla yura, mana yapa dedor. Pirurushina puriy.
hatun, achka yakuwan wiñak kiwa pampa. Kushpika, utkalla muyun.
Ñukanchikka wakrata muyapimi michinka-

103
N
nanakllakana [(<*nanakllakana)] v. abun- ración. Imatapash yalli hatunyachishpa nirik
dar. Muyukuna, mikunakuna, churanakuna, shimi.
imakunapash achka tiyay, achka tukuy. Ninan karuta purimuni.
Ñukapa chakrapi achka palantami nanaklla- Sin. Yapa, may, yalli.
kan. ninanta [ninanta, ninanda, ninandax] adv.
Sin. kamana, usuna. im. amz. a gusto. Imatapash yapata, achkata
nanakyana [nanaxyana, nanakyana, na- rikuchik.
nagyana] v. sn. resentirse, enojarse, encapri- Ñukapa wasipika ninantami mikumuni.
charse. Rimashkamanta, piñashkamanta ninanta [ninanta] adv. Rapidísimo, veloz.
shunkupi nanarina. Utka ruray.
Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka na- Yachanawasimanka ninanta kallpashpa pak-
nakyanmi. tarkani.
Sin. Impayana, piñarina. Sin. Utka.
nanampi [nanambi, nanaŋbi] s. amz. be- nitkana [nitkana, nixtana, niktana, nitixana,
juco. Suniyashka waska yura, pallkapi wiñak. ñiktana, mitkana] v. tropezar. Purikushpa
Tiyarinataka nanampi ankuwanmi rurashka. chakiwan takarina.
nanarina [nanarina] v. arrepentirse, tener Ñukaka kay ñanpimi nitkarkani.
remordimiento, dolerse. Runapura mana nina [nina, ñina] v. decir. Ñukapa yuyayta
allita rurashkamanta llakiriy. shukman uyachinkapak rimana.
Mamaka paypa kuyashka churi karu llakta- Sumak yuyaytami wawaman nini.
man rikpika achkatami nanarin. 2. v. forma verbal auxiliar para expresar ono-
nanay [nanay] s. dolor. Aycha ukku unkuriy. matopeyas. Rimaypi uyarishkakunata chu-
Uma nanaywan llakillami kan. ray.
2. v. doler. Imatapash yapa rurakpi aycha Tamyakpika sinchitami kulun nin.
unkuriy. nuna [nuna] s. alma, espíritu. Samayshina
Yapa purishkamanta chakika yapata nana- sinchiyashka mana rikuypak kak, mana
wan. hapiklla kak.
napana [napana] v. na. estar en celo, estar Sacha llaktapika, chikan nunami purin.
en época de apareamiento. Warmi wiwa- Sin. Aya, samay.
kuna, kari wiwanayachiy. nuspa [nuspa] s. pa. bromista. Imatapash
Wakraka kay punchakunaka napakun. asichinkapak rimashka.
Sin. Salinana. Imata nishpapash nuspa runaka tukuyta asi-
napaykuna [napaykuna, napana] v. salu- chinllami.
dar. Maypipash, piwanpash rikurishpa makita Sin. asichik.
kushpapash rimariy. nuspana [nuspana, muspana] v. tener pe-
Kankunata tukuy shunkuwan napaykuni. sadillas. Puñuypi ayakunata rikushpa kapa-
nina [nina] s. fuego, candela. Yantata rupa- riy.
chikpi kunuklla punchakllapash rikurik. Payka yallita mikushpa puñukushpaka nus-
Papata yanunkapakka ninatami mutsurin- pan.
chik. Sin. llapitukuna.
Sin. rupay. nuya [nuya] s. variedad de haba. Shuk ha-
ninan [ninan] adv. s. muy, mucho; exage- basshina muru.
104
NUYUNA

Llullu nuyuka mishki mikuymi kan. ray.


nuyuna [nuyuna] v. s. inundarse. Yapa tam- Saraka yakupi urmashpa nuyun.
yakpi achka yaku huntay. 3. v. desleirse, derretirse. Imakunapash ya-
Achka yaku shamukpi chakaka nuyurka. kuyay.
2. v. s. remojarse, humedecerse.Sinchi mu- Kachipi yaku yaykushpaka tukuymi nuyun.
rukuna utka yanurichun nishpa yakupi chu- Sin. 1 kuchayana; 2 Huntana, hukuyana.

105
Ñ
ña [ña] adv. ya, al instante. Ari ninkapak ranti Ama tamyapi rinkichu, ñatak urmankiman.
shimimi kan. Sin. paktarak.
Ña llaktamanta shamunimi. ñawchi [ñawči] adj. punta, agudo, aguzado.
ñachak [ñačax, ñačak, ñača, ñačix] s. ss. Imapash kasha, yawri umashina kak.
planta medicinal de flor amarilla. Killu sisa- Shuarkunapa wachika ñawchimi kashka.
yuk, pampakunapi wiñak uchilla kiwa. Rupay ñawi [ñawi, ñabi, ñiwi] s. ojo, vista. Runaku-
unkuyta hampik yura. napi, wiwakunapi tukuyta rikuk.
Unkuyta hampirinkapakka ñachak kiwa ya- Rukuyakpika ñawika ñawsatami rikun.
kuta upyanchik. 2. s. cogollo. Yurakunapi, kiwakunapi chaw-
ñaka [ñaka, ñaxa] adv. antes. Yallishka pa- pimanta llukshik llullu panka.
chata rikuchinkapak shimi. Yakuta, wanuta churakpika yurapa ñawika
Wasipika ñakami purikurkani. sumaktami wiñan.
ñakalla [ñakal ya] adv. recién, hace poco. 3. cara, rostro. Shimi, sinka, rinri, tirkutapash
Kunanlla pacha ninkapak shimi. charik, shuk llaktakunapi uya shutiyukmi kan.
Kanpa yayaka ñakallami kaymanta rirka. Runakunapa ñawika kushillami kan.
ñakarina [ñakarina, ñaxarina] v. atorme- Sin. 2 llulluk, 3 uya.
tarse, lamentarse. Ima llakikunamantapash ñawpa [ñawpa, ñaŋpa] adv. antiguo, re-
shunkupi nanarina. moto; adelante. Kawsaykuna kallarik pacha.
Paypa warmi wañushkamanta achkatami ña- Runakunaka ñawpa yayakunapa kawsayta
karin. katina kanchik.
Sin. nanarina. ñawpak [ñawpax, ñawpak, ñawpag, ñaw-
ñakchana [ñaxčana, ñagčana] v. peinar. bug] adv. delante, primero, delantero, pre-
Akchata allichinkapak ñakchawan llampuy. decesor. Imakunapash payrak tiyak, mana
Akchata yakuwan hukuyachishpa ñakchan. washaman sakirik.
ñalla [ñalya, ñaža] adv. casi, ya mismo, en- Ñukapa ñawpakpimi llamakunata rantirka.
seguida. Imatapash utkarinmi nina shimi. ñawpana [ñawpana, ñaŋpana] v. adelan-
Pachamamaka mana alli kamakpika ñallami tarse, anticiparse. Imapipash shukta yallish-
achkata llakichinka. pa ruray.
ñan [ñaŋ, ñampi] s. camino, sendero, vía. Yachachikka hatun ñanta ñawpakun.
Maymanpash purishpa chayankapak ruras- ñawsa [ñawsa] adj. ciego. Mana ñawiwan
hka. rikuyta ushak, ñawi wakllirishka.
Kay ñanta katishpami urkumanka chayanki. Ñawsa ñawi tukushpaka achka llakimi kan.
ñaña [ñaña] s. hermana a hermana. Chay ñirak [ñirak, nirak] comp. Clase, variedad.
mamamantallatak wacharishka ushushipura Kayka chayshina rikurikmi kan nishpa rimay.
nina shimi. Kay sisaka amankayñirakmi kan.
Paymi ñukapa kipa ñaña kan, María nirka. Sin. sami, -shina.
ñañu [ñañu] adj. delgado. Imapash ashta- ñitina [ñitina, nitina] v. oprimir, apretar, apa-
wan chusulla. Runa warmikunapa puchkaka churrar, comprimir, hacer presión, apiñar,
achka ñañumi kan. agolpar, atracar, embutir. Imatapash sinchita
ñatak [ñatak, ñatax, ñata, ñatag] interj. ex- llapiy ama wakllirichun.
presión prohibitiva ¡cuidado!. Ama chayta ru- Chay churanakuna ama wayrapi richun rumi-
raychu ninkapak shimi. wan ñitin.
106
ÑUTUNA

ñuka [ñuka, ñuxa, ñux, ñuku] pron. yo. Kikin Tawka kuytsakunamanta akllashka sumak
shutipa ranti ninkapak shimi. warmi.
Ñukaka kaypimi kawsani. Sara ñustaka, may sumak warmimi kan.
ñukanchik [ñukančix, ñukančik, ñukunčik, ñutku [ñutu, ñuxtu, ñutuxu] s. cerebro,
ñukunčig, ñukunčix, ñukunči, kwanchik] pron. seso. Runakunapa, wiwakunapa uma tullu
nosotros. Ñukawan shukkunawanpash tan- ukupi tiyak yurak api.
talla kashkamanta rimana shimi. Taruka umapika achka ñutkumi tiyan.
Ñukanchik alli kawsankapakka alli mikuyta 2. s. médula. Tullu ukupi tiyak wira api.
mikuna kanchik. Ruku yayakuna chiri unkuywan nanachik-
ñukñu [ñugñu] adj. soso, desabrido. Mana pika wakra ñutkuta ninapi kunukyachis-
kachita, mana mishkita charik mikuna. hpami kakun.
Kachi illak mikunaka ñukñumi kashka. Sin. 2 Chillina.
2. tu. empalagoso. Yapa mishkiyuk. ñutu [ñutu] s. amz. planta que da fruto. Mis-
Kay mikuyka ñukñu mikuymi kan. hki mikunata aparik kiwashina uchilla yura.
Sin. 1 Chamuk, chamcha. Anti suyuman rishpaka ñututami mikunchik.
ñuku [ñuku] s. basura, residuo, aserrín. Ima- ñutu [ñutu] adj. pulverizado, suave. Ima mu-
pash shitashka, sakirishka kak. rukunapash kutashinami kan. Chukllu tantata
Ñukuka wanuman tikran. rurankapakka ñututami kutanchik.
ñuñu [ñuñu] s. leche materna humana. War- 2. adj. ss. na. pequeño. Imakunapash yapa
mikunapa chuchumanta llukshik yurak yaku, uchilla.
mikuypa may alli. Sachapika ñutu kiwakunaka ashallami tiyan.
Llullu wawaka mamapa ñuñutami chuchun. Sin. 1 kapya, api, llampu; 2 chusu, wawa,
ñuñukina [ñuñukina] v.s. uchilla, hamchi.
guardar algo en el ceno. Imatapash chuchupi ñutuna [ñutuna] v. pulverizar, suavizar, re-
allichina, wakaychina. finar. Imakunatapash kutatashina ruray.
Kullkita alli alli ñuñukinki. Yayaka ukata tarpunkapakmi allpata ñutun.
ñusta [ñusta] s. princesa, reina soltera.

107
P
pacha [pača] s. mundo, espacio, natura- 2. trasnochar. Tutapi mana puñuy.
leza; ecosistema. Tukuy mashna wiñay, kaw- Shuwata chapashpa pakarirkani.
say kay. pakana [pakana] v. ocultar, esconder. Ima
Kay allpa pachapillatak kawsanchik. kashpapash mitikuy.
2. época, tiempo. Imakuna, runakuna kaw- Kuchitaka ama unkuchun wasi ukupi pakar-
say mita. kani.
Chay runaka ñukanchikpa pachamanta kas- pakay [pakay] s. sns, amz. guaba. Mishki
hpapash rukumi rikurin mikunata kara ukupi charik, yana muyuyuk
Sin. 1. pachamama; 2 mita. hatun purutushina.
pachak [pačak, patsax, patsak, patsag, Juanchuka tulupi pakayta pallankapak rirka.
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin chun- Sin. Kachik.
kachikpi tukuk yupay. pakcha [paxča, phaxča, faxča] s. fuente de
Shuk apiwta pachak kullkipimi katurkani. agua, chorrera, cascada. Allpa ukumanta
pachakamak [pačakamak] s. dios. Wakin llukshik, kaka urmak yaku.
runakunapa yuyaypika tukuyta ushak, kaw- Unkushka wawataka pakchapimi arma-
sayta kuk, wiñaypak kawsak. chirka.
Wakin runakunaka pachakamakta yupay- Sin. 1 taski.
chashpami sumakta tushurka. paki [paki, phaki, faki] adj. pedazo, rotura,
Sin. Achillikyaya. fractura; fracción (quebrado en matemáti-
pachallina [pačalyina] s. Ima puchkawan- cas). Llikishka, ñutuyachiska, chiktarishka.
pash awashka, warmipa washata pillurina. Paki lumuta kuchiman shitay.
Kusaka pachallinata warmipakmi awan. Sin. piti, chawpi, iki.
pachamama [pačamama] s. hábitat, natu- pakina [pakina, phakina, fakina] v. peda-
raleza, medio ambiente, ecosistema. Tukuy cear, romper, quebrar, fracturar, dividir. Ima-
tiyakpa tiyana. tapash tawkapi ñutukshina pitiy.
Pachamamaka yurakuna mana tiyashka- Yayaka ¿wasitachu pakishka?
manta llaki tukun. Sin. Pitina.
Sin. pacha. paklla [paxlya, pakža] adj. amz. despejado,
pakarichina [pakaričina] v. amz. alumbrar, claro. Sachapi yurata, kiwata pitikpi chushak
dar a luz. Chichu warmi wachariy. punchaklla sakirina.
Rosa mashika wachana wasipimi pakari- Paklla pampata yallimuni.
chirka. pakllana [paxlyana] v. amz. despejar; dejar
Sin. Wacharina, mirarina. algo al descubierto. Sachapi yurakunata ku-
pakarinmikuna [pakarinmikuna] v. des- chushpa chushakyachiy.
ayunar. v. desayunar. Tutamantapi mayllak Sarata tarpunkapak sachata pakllarka.
shunku kashpa ashallata mikuy. Sin. paskana.
Mashika llamkanaman rinkapakka achkatami pakta [paxta] adj. amz. concluido, termi-
pakarinmikun. nado, finalizado. Imatapash tukuchinkakama
Sin. chinchina, Shunkuna, shunkunchina. llamkay.
pakarina [pakarina] v. amanecer. Inti lluks- Yachaytaka paktami kan.
hinkapak achikyashpa punchayay. Sin. Tukurishka, tukuchishka.
Hatun mayupi challwakukpi pakarirka. paktachina [paxtačina] v. igualar, comple-
108
PALLA

tar. Imatapash tuputa churay. takyashka.


Yanunkapak yantata paktachirkani. Mashika pala kaspita rantirka.
paktalla [paxtalya, paktaža] adj. mediano. Sin. patak.
Imapash chawpiyashka, mana hatun, mana palak [phalag] s. sc. afrecho de cebada.
uchillachu. Machka hakuta shushukpi sakirik hamchi.
Paktalla wakrata katushpa warata rantirka. Kuchi mikunapi palakta churarka.
Sin. Mallta. Sin. Hamchi.
paktamuna [paktamuna] v. llegar. May- palamaku [palamaku, falamaku, palama]
manpash chayana. s. bo. divinidad que originó los insectos.
Wayraka chishikamami paktamunka. Ñawpa pacha runapa yuyaypika tukuysami
Sin. Chayamuna. chuspita wachachishka.
paktarak [paxtarak] interj. expresión prohi- Palamaku apuka tukuy chuspita wiñachis-
bitiva ¡cuidado!. Ama chayta ruraychu ninka- hka.
pak shimi. 2. bo. insecto en general. Tukuy uchilla chus-
Ama tamyapi rinkichu, paktarak, urmanki- pikunapa, kurukunapa shuti.
man. Chay wawa mashika mana rikshishka pala-
Sin. ñatak. makuwan unkurka.
paktana [paxtana] v. alcanzar. Imatapash palanikuk [palanikuk, phalanigux] adj. sc.
tukuyman kuy. brillante, resplandeciente. Ima antakunapash
Killu palantaka tukuy mashiman paktarka. llipyarikuk.
2. amz. terminarse. Ima ruraykunatapash tu- Palanikuk kullkimi rikurin.
kuchiy. Sin. Llimpik.
Allpa llamkaytaka ñami paktarka. palanina [phalanina] v. brillar, resplandecer.
3. amz. pedir la mano por segunda vez. Kuyt- Ima antakunapash llipyarik.
sapa makita ishkay kutin mañay. Kunan tutamantaka intika ¡manchanay! pa-
Sawarinarayku chay kuytsapa makita pak- lanin.
tarkani. Sin. Llipyana.
paku [paku, paxu, paxo] s. amz. brujo, cu- palanta [palaŋta, palanda] s. plátano, gui-
randero. Imatapash hawalla usharik hampik neo. Killu karayuk, maki rukashina suni mis-
runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika kiwaku- hki mikunayuk.
natapash upyashpa rikuk. Palantata rantinkapak yunkaman rikuni.
Paku runaka yurakunawan unkushkata ham- palata [palata, balata] s. amz. caucho.
pikun. Shuk hatun pankayuk, achka yurak wikiyuk
Sin. sakra, salamanka, yachak. yura.
paku [paku, paxu] s. amz. pez grande. Tu- Palata yuraka anti suyu sachapimi wiñan.
kuyta yalli hatun challwa. palik [palik, phalix] s. bo. migaja. Tanta-
Pakuta mayumanta hapimuni. manta, kamchamanta urmashka haku.
paku [paku, pako] adj. sn. color café oscuro. Wawa chuchimi palik tantataka mikukun.
Turu allpashina rikurik tullpu. palikina [palikina, phalikina, pharikina] v. bo.
Paku rumita waykumanta apamuni. desmenuzar. Imatapash ñutuy.
paku [paku, pako] adj. amz. mal acostum- Pedro mashimi, misiman tantata palikirka.
brado, temático; anormal. Mamapa wiksa Sin. Hakuna.
ukumanta unkushka llukshik runa. Imatapash palla [palya] s. mujer noble, escogida en el
yuyaysapashina rikurik, wakinkunaka ay- tiempo del incario. Kapak warmi, inkapa ak-
chakuna wakllirishka runa. llashka warmi.
Kay runaka paku kashpami puñunapi is- Pallaka akllashka warmi karka nin.
hpan. palla [palya] s. rondador. Sukus pitishkaku-
pala [pala] adj. amz. ancho. Kinrayman pa- nata kimichishpa watashka pukuna takik.

109
PALLANA

Wamrakuna pallapi takishpa rikuchirka. pachami kan.


pallana [palyana, pažana] v. cosechar, re- pani [pani] s. de hermano a hermana. Chay
coger granos. Murukuna pukukpi tantachiy, mamamantallatak llukshishka kari churi
imapipash hapiy. warmi ushushita ninkapak.
Kay punchaka sacha sarata pallarka. Mashi, kanpa paniwanmi sawarina kani.
pallka [palyka, pažka, palka, parka] s. hor- panka [paŋga, phaŋga, fanga] s. hoja.
queta, bifurcación. Yura wiñarishpa ishkaypi Tukuy yurapa pallkakunapi wayllalla wiñas-
rakirishka. hka.
Pallka kaspiwan kupata wayrachirkani. Wayusa pankaka wayllallami kan.
2. catapulta. Rumita warakankapak rurashka 2. página. Killkankapak rurashka kara.
kaspi. Kay pankapi killkashpa katinki.
Andres wamraka pallkawan rumita karuman Sin. patara.
shitarka. pankalla [paŋgalya] adj. ágil, veloz, liviano.
Sin. 1 mantakakiru. Imapash Hawalla, mana llashak kak.
pallkayana [palykayana, palkayana] v. cre- Wawakunaka pankallami kallpan.
cer pegado los frutos. Ishkaypura tinkirishpa Sin. wayralla.
wiñarik murukuna. panshi [paŋši, paŋsi] s. amz. armazón de
Sacha sara ña kaspa tukushpaka pallkayas- palos pequeños colocados dentro de la olla
hka. para cocinar. Yanunkapak manka ukupi chu-
pallta [palytay, palta] s. aguacate. Waylla ka- rana kaspikuna.
rayuk, waylla mikunayuk, sinchi muyuyuk Lumuta yanunkapak panshita ruraychik.
muru. pantay [panday] s. error, equivocación,
Salasaca llaktapika, aya punchakunapimi, confusión. Waklliy ruraykuna, yuyaykunapas-
achka palltataka mikunchik. hmi kan.
palltana [palytana, paltana] v. poner una Kay pantayta allichipay.
cosa sobre otra, sobreponer. Imatapash pantana [pandana] v. errar, equivocar,
shukpa hawapi churay. confundir. Waklliyta ruray, mana alli ñanta riy.
Papa yanu hawapi kuy kusata palltarka. Chaki ñanta rishpa pantarka.
palu [palu] s. lagartija. Uchilla waksashina, panti [paŋti] s. yerba para teñir. Imatapash
allpapi llukashpa purik wiwa. tullpuk kiwa.
Chay sirik kaspi hawata paluka kallparka. Panti kiwawan tullpuyta yachachishunchik.
2. amz. culebra. Witapi kawsak machakuy. Pantinsaya (<** paŋtinsaya:
Ishpinku yurapi shuk sumak tullpuyuk pa- pa+ntin+saya) s. Continente americano. Pa-
lumi llukan. cificopa, Atlanticopa chawpipi sakirik suyu,
Sin. 2 Machakuy. hatunllakta.
pampa [pamba, paŋba] s. suelo, planicie, Pantinsayapika azteca, maya, chibcha, inka,
llanura, valle. Pukrukunapi suniyashka allpa. guarani runami kawsan.
Wayllalla pampapi piña wakra mikukun. Sin Apya Yala.
pampa [pamba, paŋba] adj. común, gene- pantu [paŋdu] s. amz. animal denominado
ral. Tukuyta ninkapak shimi. “cabeza de mate”, similar al tigre. Yana mill-
Pampa unkuyta warwar yakuwan hampirini. mayuk, killu kunkayuk, pala umayuk papa-
pampana [pambana, paŋbana] v. enterrar, yata, palantata, chiwillata mikuk uchilla
inhumar. Allpata allashpa, ukupi imatapash pumashina wiwa.
allpawan killpay. Pantu ama palantata mikuchun kamana
Wañushka allkuta allpapi pamparka. kanchik.
panchiy (<*pančiy) s. febrero. Ishkayniki Sin. Tuwi.
killa. panwa [paŋwa, paŋgua] s. amz. trampa de
Panchiy killapika, 12 punchapi, Anti suyupa cacería para animales pequeños. Uchilla

110
PATAS

sacha wiwakunata hapinkapak rurashka. pasña [pasña] s. adolescente, muchacha,


Kay tutamanta shuk siku panwapi urmashka mozuela.
panzaw [paŋzaw] s. amz. tipo de pájaro. Malltalla warmi.
Yana patpayuk suni kishata rurak, yurak shi- Paypa ushushika pasñallami kan.
miyuk, panzaw panzaw kaparik pishku. Sin. Kuytsa.
Llullu panzawta yuramanta hapini. paspa [paspa] s. paspa. Aycha kara chaki-
paña [paña] s. amz. piraña. Puka ñawiyuk, rishpa karachashka.
sinchi shinchi kiruyuk, aycha mikuk, yakupi ¿Imamantatak paspa ñawi kanki?.
kawsak challwa. paspayana [paspayana] v. agrietarse, res-
Paña aychapash sumakmi kan. quebrajarse la piel. Yapa inti rupaywan aycha
paña [paña] adv. lado derecho. Lluki chim- kara uchpalla tukushpa llushtiriy.
papi kak manya. Payka sumak ñawimi karka, kunanka ñawika
Wakin runakunaka paña makiwan sinchitami paspayarka.
llamkan. pasu [pasu] s. amz. tipo de árbol de frutos
Sin. allawka, alli. comestibles. Raku yura ñañu pankayuk, mi-
papa [papa] s. papa, patata. Allpa ukupi kuna muyuta aparik.
tiyak ankukunapi mikuna muruta aparik yuyu. Pasuta hapinkapakmi mamaka rirka.
¿Mashna ashanka papatatak kanpa chakra- pata [pata] s. grada, orilla. Wichkankapak,
manta allarkanki?. urayankapakpash chakanashinata rurashka.
paparawa [paparawa] s. amz. árbol de fru- Wasi hawaman sikankapak patata rurarkani.
tos comestibles. Achka hatun muyuta aparik 2. grado, curso. Yachakuykunapi ima wata-
yura, yurak wikiyuk, achka hatun pankayuk kunapi purikushkata willak.
yura. Pichka patapimi yachakushpa rikuni.
Yayaka paparawa muyuta apamurka. 3. piso. Wasi ukupi hatun kawitushina, chay
paramuna [paramuna, paramuyana] v. s. hawapi kawsankapak rurashka.
lloviznar. Ñutu tamya urmay. Pata hawa allpaman urmarkani.
Kunan chishipimi paramurka. patak [phatax, phatix] adj. ancho. Tupuypi
parawaku [parawaku] s. amz. variedad de imapash hatun pankashina.
mono. Puzu millmayuk kushillu, shuk llakta- Patak rinriyuk wakrami achka aychata
kunapika sipuru nishka. charin.
Parawaku kushillu sachapi kaparikun. Sin. Pala.
Sin. Sipuru. pataku [pataku] s. mesa; altar. Chusku cha-
parkuna [parkuna, parkona] v. ss. regar o kiyuk patak pampayuk, imatapash palltashpa
esparcir agua. Tarpushkakunapi yakuta talliy, churankapak alli.
hichay. Yachanawasikunapi yachachik kamukunata
Papa chakrapi parkurkani. patakupi palltashpa churan.
Sin. Tallina, chakchuna. patara [patara] s. hoja, página. Killkanka-
paruk [paruk] s. pulmón. Kawsakkunaman pak rurashka karallashina.
samayta chaskik. Kay patarapi killkashpa katinki.
Parukpi chiri ama yaykuchunka washata alli- Sin. panka.
tapacha killpanchik. patarina [patarina] v. doblar, plegar. Shuk
Sin. surkan, yurak shunku. kaspita hapishpa kumuchiy, imakunatapash
paskana [paskana] v. abrir, despegar. lapuchiy.
Wichkashkata, watashkatapash kachachiriy, Waylla kaspita patarirka.
karuyachiy. Sin. Lapuna.
¿Imaraykutak punkutaka mana utka paskar- patas [patas] s. amz. cacao blanco. Killu
kanki? karayuk pukurishpa payllatak urmak, ukupi
Sin. pakllana. achka yurak muyukunata charik hatun muru.

111
PATI

Pukushka patasta yunkamanta apamuni. kan.


Sin. Kula, kila. Sin. Apamama.
pati [pati, badi] s. ss. bolso. Shikrashina payaku [payagu] exp. amz. expresión para
imatapash apankapakmi kan. referirse a la hija apreciada. Kuyashka us-
Patipi kullkita wakaychini. hushita nina shimi.
Sin. Shikra, tulu, wayaka. Payaku, aswata upyachiway.
patma <**patma) s. jueves. Chuskuniki Sin. Mamaku.
puncha. paychi [payči, paysi, payši] s. amz. una va-
patpa [patpa] s. s. pluma. Tukuy pishkuku- riedad de pez. Chutishina rikurik challwa,
napa millma. hatun sachapi, kuchakunapi kawsak.
Kintipa patpaka wayllami kan. Chay kuchamanta paychita hapimuni.
patpana [patpana] v. s. sacudir las aves payku [payku, payko] s. s. yerba medicinal.
sus plumas. Pishkukuna paypa millmakunata Mishkilla ashnarik uchilla yura. Yuyayta ka-
kuyuchiy, chawsiriy. machik, kuykapak hampi, lukrupi churashpa
Kari atallpaka ninantami patparka. mishkichina.
Sin. Chawsirina. Yuyay mirarichun payku yakuta rurashpa up-
patsak [patsak, patsya, batsak] s. co. baga- yanki.
zo. Muyukunapa kara. paykuna [paykuna] pron. ellos, ellas. Karu-
Wanu tukuchun, wiru patsakta allpapi pam- llapi tiyak wakin runata mana shutichishpalla
panki. rimay.
patsak [pačak, patsax, patsak, patsag, Paykunaka urkupi kuchukushpami hawayta
pasak] num. cien, ciento. Chunka kutin achkata takin.
chunkachikpi tukuk yupay. paza [paza] adj. áspero, escabroso, tosco.
Shuk apiwuta patsak kullkipimi katurkani. Ima karakunapash kapulí yurapa karashina
pawana [pawana, phawana, fawana] v. kashallalla.
volar. Imakunapash hawa wayrata puriy. Yapa chiripi, wayrapi paza maki tukushkanki.
Uchilla pishkuka mana karuta pawarkachu. Sin. lluru, sakra.
2. brincar. Maykanpash wichayman, uray- pi [pi] pron. ¿quién?. Maykantak nishpa ta-
man, tukuy manyaman tushukshina tukuy. puna shimi.
Ñukapa wawaka patamantami pukllashpa ¿Pitak shamurka?
pawarka. pichana [fičana, pičana, phičana] s. escoba,
Sin. 1wampuna; 2 tushuna. borrador. Sunilla sinchi kiwakunata shuk
pawkar (<*pawkar) s. marzo. Kimsaniki kaspi manyapi watashka. Pampakunata
killa. chuyachinkapak rurashka.
Pawkar killapi, 21-22 punchaka equinoc- Llaktamanta shuk pichanata rantimuni.
ciomi kan. pichana [fičana, pičana, phičana] v. barrer,
pawshi [pawši] s. amz. pava de monte de- limpiar. Wasi ukukunamanta tukuy mapaku-
nominada “paujil”; ganzo. Hatun atallpashina, nata pichanawan anchuchiy.
yana millmayuk, puka shimiyuk, sikipi yurak Yachana wasi ukutami pichakunchik.
millmayuk pishku. pichka [pička, pičika, piška, piča] num.
Pawshikuna ama tukurichunka kamanami cinco. Chusku yupayta katik yupay.
kanchik. Pichka wiralla kuchita charini.
pay [pay] pron. él, ella. Karullapi tiyak runata piki [piki] s. pulga. Kayman chayman pa-
mana shutichishpalla rimay. washpa purik uchilla palamaku. Yawarta
Paymi ñukapa kuyashka warmi. tsumkak wiwa.
paya [paya] adj. s. vieja; abuela. Achka Kay allkuka yapatami pikita mirachishka.
watayuk apa warmikunata ninkapak shimi. 2. amz. nigua. Yapa uchilla piki. Chaki ruka-
Paya warmikunaka ninan yachakkunami kunapi yaykushpa wiñak.

112
PIÑANA

Ushuta illak purikpimi, pikika chakipi yaykus- kunapi tantarik.


hka. Mishki mankapi pinkalaka tiyarishka.
Sin. 2 Iñu. Sin. kurumama.
pilis [pilis, pigli] s. s. piojo blanco. Kuchiku- pinkay [piŋgay] s. vergüenza, rubor, recelo.
napi, runakunapipash tiyak usashina yawarta Asha manchay ñawiman rikurik.
tsunkashpa kawsak. Pinkaymanta wasi ukuman yaykurka.
Kay kuchika pilis huntashpami irkiyashka. pinkana [piŋgana] v. avergonzarse, rubo-
pilis [pilis] s. amz. frutos caídos antes de rizarse. Runapa ñawi pukayay, llakishina sa-
madurar. Yankamanta ishkurishpa urmak llu- kiriy.
llu muyukuna. Mana riksishka ayllu kakpi pinkarkani.
Pilis muyuwan wawaka pukllarka. pinkullu [piŋgulyu, piŋgužu] s. pingullo, tipo
pillchi [pilyči, pilči] s. recipiente de la cás- de flauta. Kimsa hutkuyuk, pukukpi uyarik ta-
cara del coco. Shuk kuku karamanta chaw- kina kaspi.
pishka rumpalla rikurik. Yakuta, aswata Pinkullupi takishpa tushunchik.
upyankapak rurashka. 2. canilla. Kunkurimanta chakikama shayak
Shuk pillchi aswata karaway. tullu.
2. amz. tipo de árbol. Pillchi muyu nishkata Allpata tulakushpa pinkulluta takarini.
aparik yura. Sin. 2 sampi.
Ankarata rurankapak, yuramanta shuk pill- pinllu [piŋlyu, pinžu] s. lechero. Mallkita,
chi muyuta apamuni. pankata pitikpi yurak ñuñushina llukshik
Sin. 2 kuya. yura.
pilluna [pilyuna, pižuna] v. enrollar, envol- Pinllu yurapi anka tiyakun.
ver, enredar. Imatapash waskawan sumakta pintu [piŋtu] s. s. tela. Tukuy sami ñañu
kipiy, maytuy. puchkakunamanta awashka.
Warmika wawatami chumpiwan pillurka. Uku churanata rurankapak yurak pintuta
Sin. Maytuna. rantimuni.
pillpintu [pilypiŋtu, piŋpilyitu, pimpillitu pil- pintuk [piŋtuk, pintu] s. amz. caña brava.
piŋdi] s. mariposa. Tawka tullpuyuk uchilla ri- Ashankata, kawituta, wasi chakllatapash ru-
krayuk pawashpa purik chapul. rana, waykukunapi wiñak sukusshina hut-
Pillpintuka sumak tullpukunatami charin. kuyuk yura.
Sin. Chapul. Anti suyupika pintukwanmi wasikataka ru-
pimpirana [piŋpirana] v. amz. pestañar. rankuna.
Ñawita ñalla ñalla sipuy. piña [fiña, piña, phiña] adj. bravo, furioso.
Ñawipi allpa yaykukpi pimpirakuni. Maykanpash imamantapash millay kak.
Sin. Sipuna, itsipuna. Piña allkuka wawata kanirka.
pimpis [pimpis, piŋpis] s. amz. aleta de pez. piñarina [fiñarina, piñarina, phiñarina] v. re-
Challwakunapa waytarik uchilla rikrashina sentirse, enojarse, encapricharse. Rimas-
tullu. hkamanta, piñashkamanta shunkupi nanariy.
Challwakunaka pimpiswan utkashpa way- Paypa shutita hapishpa llullakpika, payka pi-
tan. ñarinmi.
Sin. Winkanas. Sin. Impayana, nanakyana.
pinchi [pinči] s. amz. canelo. Mishki ash- piñana [fiñana, piñana, phiñana] v. enojar,
nayuk killu kaspi yura. disgustar, encolerizar alterar. Shuk runa pay-
Pinchi yurawanka sumak tiyarinatami ruran. llatak, shukkunawanpash milliyay.
Sin. Akwa. Antawata pushakmi ñukata kullki mañashpa
pinkala [piŋgala] s. amz. mosca grande piñarka.
que no pica. Kurukunata wachak hatun 2. reprender, reclamar con enojo, criticar, re-
chuspi, mishkikunapi, mikunakunapi, mapa- gañar. Imamantapash shuk runata sinchita ri-

113
PIRCHA

may. millmayuk, pala umayuk, yakupipash, all-


Pay ñukata, yanka shuwa nishkamanta piña- papipash kawsak wiwa.
rini. Pishña wiwakunataka mana tukuchinachu
Sin. 1milliyana. kanchik.
pircha [pirča] s. bo. cardo. Sisapi sinchi Sin. Yaku ukucha.
kashayuk uchilla yura. Millmakunata ñak- pitakaya [pitakaya] s. amz. tipo de fruta.
chankapak alli. Yurak mishki mikunayuk muyuta aparik kas-
Pirchawan llama millmata amukyachini. hayuk yura.
piripiri [piripiri] s. amz. variedad de sapo Wamraka pitakaya muyuta yachana wasi-
pequeño. Shuk sami uchilla hampatu. Tam- man aparka.
yashka kipa sachakunapi piripiri nishpa ka- pitalala [pitalala] s. amz. culebra “x”. Killu
parik. wiksayuk, uchpa washayuk, miyuta charik
Kayna chishi yurapi piripiri kaparirka. machakuy.
Sin. hampatu. Anti suyupika, pitalala machakuywan man-
piripiri [piripiri] s. amz. ceremonial para la charirkani.
lluvia y como talismán en la caza y pesca. piti [piti] det. Mana achka.
Sinchi tamyata kayankapak kapariy Piti tantatami mikun.
Tamyankami, ñami piripiri takiyta kaparin. Sin. Asha.
pirka [pirka] s.s. pared, muro. Wasikunata pitirina [fitirina, pitirina, phitirina] v. expirar,
shayachinkapak rurashka sinchi pata. morir. Imapash samay chinkariy.
Wakra ama llukshichun chunta palamanta Llullu wawaka uhu unkuywanmi pitirirka.
pirkata rurarkani. Sin. Wañuna.
Sin. Kincha, pata. pitita [pitita] s. departamento, alcoba. Wasi
piruru [piruru] s. tortero para hilar, disco. ukupi pirkawan, imawanpash rakishka.
Rumpashina chawpipi hutkuyuk kallana paki. Pititapika sumakta puñunchik.
Puchkana siksikpi llashakyachun churana. Sin. Killi.
Puchkana piruruwanmi wawaka pukllakun. pitina [fitina, pitina, phitina] v. cortar, romper
2. sn. trompo. Allpaman shitashpa pukllan- en pedazos pequeños; deshojar. Waskata,
kapak rurashka kushpishina kaspi muyu. pitalala kaspita imatapash kuchuy.
Piruruwan haku pukllashun. Kuchi aychata pitini.
piruru [piruru] s. amz. tipo de pez. Pala ri- Sin. Kuchuna, saklana.
kurik uchilla challwa. pitsik [pitsik] s. planta silvestre proliferante.
Kaynaka piruruta hatun mayupi hapirkani. Purun yura maypipash mirariklla.
pishi [piši] adv. poco, escaso. imapash as- Inchik chakrapi pitsik wiñashka.
halla kak. pitun [pituŋ] s. amz. árbol de frutos comes-
Wiwakunamanka pishi kachita kunchik. tible y medicinal. Pala, suni pankayuk, shina-
Sin. asha. llatak suni mikuna muyuta aparik yura, paypa
pishiyana [pišiyana] v. escasear. Ashalla uku muyuka kuynankapak upyana hampi,
tukuy, illak tukuy, ansalla tukuy. kay muyuka aswata rurankapak alli.
Allpa chakirishkamanta murukuna pishi- Pitun muyuta upyashpa kuynarkani.
yanmi. piyan piyan [piyan piyan] s. amz. tipo de
Sin. Mutsuyana. pájaro. Muru patpayuk, killu wiksayuk uchilla
pishku [pišku, pisku, piško] s. ave, pájaro. pishku. Lisan muyuta mikuk, piyan piyan nik.
Patpayuk wiwakuna. Wakinka pawak, wa- Piyan piyan pishkuka lulunta wachashkami.
kinka mana pawakkuna. puchka [pučka, puška, puča] s. hilo, hebra.
Kay pishkupa shutika chawamankumi kan. Ima millmakunamantapash awana ankuta ru-
Sin. zhuta, munchi. rashka. Wiwa millmamanta, chawarmanta,
pishña [pišña] s. amz. nutria. Kushillushina champiramanta shukkunamantapash kak.

114
PULAK

Yana puchkawan anakuta awarkani. Imamantapash yalli piñarikpika shunkuka


puchkana [pučakana, puškana, pučana] v. nananllami.
hilar. Millmata, chawarta, champirata ñañu Sin. shunku.
ankuta awankapak ruray. pukla [pugla] s. amz. lobanillo. Aycha pun-
Punchuta awankapak llama millmata puch- kirishpa chupushina tukushka.
kakuni. Rumipi uma takarishpa pukla wiñawarka.
puchu [puču] adj. sobra, resto. Imapash 2. amz. Roncha. Chuspikuna tuksikpi aycha
mana tukurishpa sakirik. kara chupushina tukushka.
Mikuna puchuta allkuman karay. Wawapa chakipimi pukla tukushka.
2. resíduo matemático. Yupaykunamanta sa- Sin. 1 Muku.
kishkakuna. pukllana [puglyana, pugžana] v. jugar.
Mirachikpika kay puchumi sakirirka. Imata rurashpapash kushiyay.
Sin. 1 patsak. Wawakunaka rumpawan pukllan.
puchukay [pučukay] adv. último. Imapash Sin. Chunkana.
washapi, tukuripi sakirik. pukru [pukru, pugro] s. hondonada. Way-
Kallpakuymantaka puchukaypi sakirirkanki. kupi tiyak hutku pampa. Shuk uchilla kuchas-
Sin. Chupa. hina rikurik.
puchukana [pučukana] v. acabar, con- Pukru allpapi sarata tarpuni.
cluir. Rurakushkata tukuchiy. pukshi [puxši] s. ss. cal. Yurak ñutu kutas-
Ñukapa wasita puchukarkani. hina allpa, wasi pirkata yurakyachina.
puchul [pučul, fučul] s. sc. Vainas trilladas Wasita tullpunkapak pukshita rantina kan-
luego de sacar los granos. Wayrachishka chik.
murukunapa, muyukunapapash kara. Sin. Isku.
Purutu puchulta ismuchikuni. puku [phuku] s. plato de madera. Raku kas-
puchuna [pučuna] v. sobrar. Imapash pak- pita hutkushpa kallanashinata, mulushinata
tachishka kipa sakiriy. Rakishka kipa, katus- rurashka.
hka kipa. Ñawpa pachaka pukupimi mikuk karkanchik.
Rantishka kipaka ¿mashna kullkitak pukuna [pukuna, p hukuna] s. bodoquera.
puchurka? Chuntata, kuyata aspishpa rurashka suni
puka [puka] adj. rojo. Yawarshina rikurik kaspi. Pishkukunata, wiwakunata wañuchin-
tullpu. kapak alli.
Puka chuntamanta rurashka aswami kan. Sachaman rishpaka pukunata apanki.
pukara [pukara] s. castillo, fortaleza en el pukuna [phukuna] v soplar. Shimimanta
tiempo del incario; lugar sagrado, sitio cere- wayrata kacharina.
monial. Makanakuypi ama runakuna yayku- Yanta rupachun ninata pukurkani.
chun nishpa hatun pirkakunawan urkukunapi pukuy [phukuy] s. soplo de curación. Un-
rurashka wasi. kuyta kallpachiy, llukshichiy.
Chay pukaramanka mana yaykunallachu Mancharishka unkuy anchurichun pukuyku-
kan. nata rurarkani.
2. s. sns. pelea ritual. Wakin raymikunapi pukuna [phukuna, pokona] v. madurar. Mu-
apunchikpa wasita hapirinkapak shuk ayllu yukuna may raku, sinchi, mishkipash
llaktamanta runakunawan makanakuy. tukushka.
Kunan punchaka pukaratami makanakun- Saraka ñami pukushka.
chik. pukyu [pukyu] s. vertiente, pozo, manantial.
Sin. 1 pata, tula. Allpa ukumanta yaku llukshirik.
puka shunku [puka šungo] s. corazón. Tu- Chachimbiru llaktapika kunuk yaku pukyumi
kuy runakunapa, wiwakunapa yawarta rakik tiyan.
aycha. pulak [phulax] s. scs. alimentos enmoheci-

115
PULANTI

dos. Ima mikunapipash ismushkashina puzu kan.


millma wiñashka. punkara [puŋgara] s. amz. tipo de fruta.
Mishki tantapi pulak wiñashka. Killu wikiyuk mishki mikuna muyu.
pulanti [bulandi] s. amz. variedad de be- Punkara yura wikita sinchiyachishka.
juco. Taruka ñawi nishka muyuta aparik 2. petróleo. Allpa mamapi tiyak yana wira.
anku, shuk llaktakunapika kalatis anku nis- Punkaraka tukuy runakunapakmi kan.
hka. Sin. 1 Kuytansiw; 2 allpawira.
Pulanti muyuwanka wallkakunatami ruran- punkina [puŋgina, phuŋgina, fuŋgina] v. hin-
chik. charse, inflarse. Unkurishpa aycha wiñariy,
Sin. kalatis wiksayuk warmishina aycha chutarina.
pullu [pulyu] s. amz. tronco seco. Pallkaku- Kiru nanaymanta uya punkirka.
na illak chakishka kutu kaspi. punku [punku, puŋgu] s. puerta, entrada.
Chakishka pulluta rupachinkapak apakuni. Wasi ukuta wichkankapak rurashka.
pullukuku [bulyukuku] s. amz. variedad de Wasi punkuta wichkay.
lechuza. Uchilla muru patpayuk, tutalla purik, punsa [phunza, punsa] s. bo. charco. Sa-
puka ñawiyuk pishku. chapi, maypipash achka yaku tantarishka
Pullukukuka tutami pawashpa purin. kucha.
puluna [puluna, puruna] v. amz. agujerear. Kay punsapika achka wawami pukllan.
Imatapash hutkuy. Sin. Kucha, walun.
¿Pitak ñukapa hamparata pulurka? puntu [fuŋdu] s. s. vasija, pondo. Ñañu siki-
puma [puma] s. amz. Tigre, puma. Hatun yuk manka. Yakuta apankapak rurashka.
misishina rikurik, muru millmayuk, yurapi, ¿Puntupi aswata ña churankichu?.
hutkukunapi puñuk, aychallata mikuk sacha puntulunku [phuŋtuluŋgu, putuluŋgu] s.
wiwa. sn., sc. recipiente hecho del tronco de ca-
Sacha pumakunataka mana wañuchinachu buya. Chawar yurapa sapiwan puntutashina
kanchik. rurashka.
puna [puna] s. sierra, cordillera; altiplano. Puntulunkuta haytashpa pukllanchik.
Hatun urkuyuk chirisapa llakta. punzu [puŋzu, puŋtsu, phuŋtsu] s. s. resíduo
Punapika achka rasu urkumi tiyan. de hierba o paja que dejan los animales
puna suyu [puna suyu] s. región de la sie- luego de alimentarse. Ima kiwakunapash wi-
rra. Urkukunayuk chirisapa llakta. wakuna mikushka kipa tamushina sakirik.
Puna suyupika chiri chirimi kan, shinapash Wakra mikushka puchu punzuta rupachini.
achka kichwa runami kawsan. 2. adj. enredado. Patanyashka llama mill-
Sin. sallka suyu. mashina kak.
puncha [puŋča, punža, punša, punlya] s. Sachamanta punzu kiwata tantamuni.
día. Inti yaya allpa mamata muyushpa cha- 3. s. amz. viruta. Kaspita aspikpi llukshik ñutu
yay: sullka, kulla, haway, patma, haycha, hamchikuna.
tinki, hawkay. Punzuta llukshichinkapak kaspita llakllarkani.
Kay punchaka sumak intiyukmi kan.
punchana [puŋžana, puŋčana] s. guatusa. punzuyana [puŋzuyana, puntsuyana] v.
Kuyshina umayuk, puka rinriyuk, yana mill- amz. erizarse. Wayrawan akcha chawsiriy.
mayuk, lumuta chakrapi mikuk sacha wiwa. Kanpa umaka punzuyashkami.
Punchana aychaka sumak mishkimi kan. puñu [puñu, puyñu] s. s. cántaro de una
Sin. Siku. oreja; pondo. Turu allpamanta rurashka shuk
punchantin [puŋžandiŋ, puŋčandiŋ] adv. rinriyuk manka.
amz. diariamente, a diario. Tukuy puncha- Apita yanunkapak puñu mankata rantini.
kuna ninkapak shimi. puñuna [puñuna] v. dormir. Ñawi wichka-
Juan mashika yayawan punchantin llam- rishpa samariy.

116
PUTSA

Kayna tutaka kay puñunapimi puñurkani. llakta runa tantarikunata ñawpachik.


pupu [pupu] s. ombligo. Wacharishka an- Alli pushak runata charinchik.
kuta pitishka wiksapi tiyak hutku. Sin. Kuraka, apu.
Pupupi ama wayra shitachun kushmawan pushana [pušana] v. guiar, dirigir, conducir.
katariy. Ñawpashpa purik, imatapash riksichik.
purina [purina] v. caminar, andar. Chakita Mashikuna pakchata riksichun pusharkani.
kuyuchishpa maymanpash tatkichiy. 2. gobernar. Kurakashina tukushpa paypa
Sacha ukuta yayawan purirkani. llakta runakunata alli ñanta apay.
2. amz. ir de cacería. Sacha aychata mas- Mamallaktata alli pusharka.
kankapak sachaman riy. Sin. Kamana.
Kayami ñukaka chay pampata purik rini. pushinshi [pušiŋši] s. amz. hormiga
Sin. 2 mitayuna. conga. Shuk yana, uchilla, yuturishina sikipi
puru [puru] s. tutuma. Pillchishina ukupi tuksinayuk añanku.
chushakyuk. Pushinshika sinchitami tuksiyta yachan.
¿Puruwan takinata ushankichu? pushllu [pušlyu] s. amz. variedad de ser-
2. amz. objetos pequeños de barro. Turu all- piente. Ismu panka ukupi sirik millay macha-
pamanta rurashka uchilla mankakuna, wallu- kuy.
kuna. Pushllu machakuyka pakallami sirinata ya-
Purupi yakuta apakuni. chan.
purun [purun, purum] adj. silvestre, rústico. Sin. Ushukullin.
Mana llamkashka allpa, mana tarpushkapas- pusku [pusku, putsuxu] s. espuma; fer-
hmi kan. mento, levadura. Yaku timpurishpa yurak si-
Wakraka purun pampapi kawsan. sashina tukushka.
2. adj. lugar abandonado. Shitashkalla, chu- Yaku puskuwan pukllani.
lunlla pampa. puskuna [puskuna] v. hacer espuma.
Sin. Aya, sacha; 2 chulunlla. Chawar karata rumipi takshakshina kakukpi
purun [purun, purum] sc. planta silvestre. apishina tukuy.
Hicharishka muyukunamanta wiñak yura. Mamaka ankas chawar ankuta puskurka.
Kuykunaka purun kiwatapash mikunllami. puskuyana [puskuyana] v. agriarse, ha-
Sin. chas, wala, ushun. cerse agrio. Yanushka mikunata achka pa-
purun (<**purun) s. julio. Kanchisniki killa. chakunata sakikpi hayakyay.
Purun killapipash wakin llaktakunapika inti Atallpawan yanushka mikunaka puskuyarka.
raymita tushun. pusun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
purutu [purutu] s. fréjol. Ankupi, pakay panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
ukupi muyuyuk mikuna muru. mikushka tantarina hatun chunchulli.
Llullu purututa chuklluwan yanurkani. Wakra pusunta yanunkapak rantiklla rini.
pusak [pusax, pusak, pusag, pusa, pusux, Sin. uspun.
pusuk, pusug, pusu] num. ocho. Kanchis yu- putan chuspi [putan čuspi] s. abeja. Mis-
payta katik yupay. hkita kuk chuspi.
Pusak watayuk wawata charini. Putan chuspika sisakunata mishkita maska-
pusayu [pusayu] s. amz. tipo de pájaro. kun.
Suni shimiyuk, yana patpayuk, suni chakiyuk Sin. Mishki chuspi, chullumpi.
churuta mikuk anka, shuk markakunapika putasyana [putasyana, putusyana] v. sc,
churu anka shutiyuk. amz. podrirse, iniciarse la descomposición
Pusayu churuta mikushka rikurin. de algo. Aychakuna ismuy kallarina, ashnay
Sin. churu anka. kallarina.
pushak [pušax, pušak, pušag, puša] s. di- Allku wañushkaka putasyakun.
rigente, líder, presidente, gobernante. Ayllu- putsa [phutsa] s. sc. racimo pequeño. Uchi-

117
PUTSU

lla watushina, luntsashina. Sin. willi willi.


Kapuli putsata paktashpa kupay. puy [puy] s. amz. variedad de sapo. Hatun
2. bo. nido mal formado. Yanka rurashka pis- muru, puka karayuk, pur pur nik mikuna ham-
hku kisha. patu.
Urpika putsapi lulunta churashka. Chay waykupika puy hampatumi wakakun.
Sin. 1 Luntsa, 2 kisha. Sin. murintu.
putsu [putsu] s. s. hierba espinosa. Sisa puyu [puyu, phuyu, fuyu] s. nube, niebla, ne-
chakirishpa kashalla tukuk kiwa. blina. Hawa pachapi yurak, yana, puka kus-
Sachapi purikpimi putsukuna hapirishka. hnishina tiyak.
putu [putu] adj. snc, mocho. Kutushina. Puyu punchapi ñanta pantarini.
Chay allkuka putu chupayuk kashka. puzu [puzu, pusu] adj. color gris, blanco y
2. s. sn. tronco. Kuchushka yurakunamanta negro jaspeado. Yurakpi yanata chapu-
llukshik kullu. chishka tullpu.
Pututa apamupay. Puzu kuyta hapishpa papawan yanunki.
putu [putu] s. amz. ceibo. Hatun, ñañu pan- 2 adj. cana, cabello blanco o gris. Yuraklla
kayuk, putu muyuta aparik yura. akcha.
Putu yurata urmachikpika, sachaka tuku- Hatun yayaka puzu umayukmi kan.
rinka. puzun [pusun, puzun, buzun, uspun] s.
2. amz. algodón silvestre. Sacha hatun utku. panza. Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak
Putu millmaka wayrata pawan. mikushka tantarina hatun chunchulli.
putukulu [putukulu] s. amz. renacuajo. Llu- Wakra puzunta yanunkapak rantiklla rini.
llu wawa hampatu. Sin. uspun.
Putukulukunaka chinkarikunmi.

118
R
raka [řaka, raka] s. vagina, vulva. Warmiku- Manuelka kay rimashkata kipalla rantiparka.
napa ishpana, wachana hutku. rantina [řandina, randina] v. comprar, inter-
Rakataka mayllarayashpa, rikurayashpami cambiar Imatapash kullkita kushpa hapina.
kawsana kan. Otavalo llaktapi kay ruwanata rantimuni.
rakiy [rakiy, řakiy] s. división, parte, pedazo. Sin. mintalana.
Imatapash chay tupullapi chawpina. rapyana [rapyana] v. contraerse los múscu-
Yayapa chunka waranka kullkitaka pich- los. Shuk runapa ñawi, shimi, rikra, chanka,
kantinmi rakiyta ruranchik. ima kashpapash, aycha yankamanta kuyuriy.
rakina [rakina, řakina] v. distribuir, dividir, Yapa purishkamanta chankapash paylla rap-
repartir. Ima charikushkakunata yan.
chawpishpa kuy. rasu [řasu, rasu] s. nieve, hielo. Rumishina
Sapan punchakunami wawakunaman miku- chiriwan sinchiyashka yaku.
nakunataka rakinchik. Rasuwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
2. partir. Imatapash chawpiy, chiktay. Sin. riti.
Kay kaspikunata rakinchik. rasuna [řasuna, rasuna] v. nevar. Urkuku-
Sin. 1-2 Chiktana, shallina. napi achka rasu tamya urmay.
rakrayana [řagrayana] v. resquebrajarse, Chimborazo urku rasuwan kashpaka kayta-
agrietarse. Ima sinchikunapash yantashina pash rasun.
chiktariy, chillpiriy. rawa [řawa] v. sc. surco. Allpapi larkashina
Allpa kuyuymanta wasi pirkaka rakrayarka. kak.
Sin. chiktay. Rawapika sarata tarpunchik.
raku [raku, řaku] adj. grueso. Imakunapash Sin. wachu.
mana ñañu, mana ñutu. rawana [řawana] v. sc. Hacer surcos. All-
Payka raku palantata rikushpa rantin. papi wachuta ruray.
rakuyana [rakuyana] v. engrosarse. Ima- Wakrakunawan utkalla rawanchik.
pash hatunlla tukuy. Sin. wachuna.
Papaka ñami rakuyakun. rawchana [řawčana] v. desramar. Mallki-
ransiw [ransiw, ransiyu, yansu] adj. extran- kunata mukupi pitina.
jero. Urupa llaktamanta shamushka runa. Kapuli yurapa mallkikunata rawchankichik.
Ransiwkunaka tukuyta rikushpa purin. 2. tu. deshojar. Pankakunata anchuchiy.
Sin. wayra apamushka, ista. Wirunkapak nishpami sarata rawchani.
ranti [randi, řandi] adv. a cambio de, reci- Sin. 1-2 Rawmana, chillpina.
procidad. Shukmanta shuktak ruray, shuktak rawmana [řawmana] v. magullarse, reme-
yanapay. llarse. Aspirishpa chukririy.
Tushuymanka yayapa ranti churimi rirka. Rumikunapi urmashpa maki rawmarini.
rantimpa [řandimpa] adv. ayuda mútua. 2. im. Desramar, deshojar; descascarar, des-
Mashipura ima yanapayta kunakuy. pellejar. Mallkita mukupi pitiy; karata llushtiy.
Ñukanchikka rantimpa llamkashpami kaw- Yurapa mallkikunata ama sara chakrata ma-
sanchik. kachun rawmakuni.
rantipana [řandipana, řandibana, randi- Sin. Llakana, rawchana, chillpina, lluchuna,
pana] v. s. contestar, responder. Imata nikpi- saklana.
pash kutichiy. rawrana [řawrana, rawrana, lawrana] v.
119
RAYMI

arder. Imapipash ninata churakpi rupay. Kay sisatami rikukunchik.


Rupay unkuywan tukuy aycha rupariy. Sin. Kawana, chapana.
Uksha wasipi ninata churakpimi rawrakun. rimanakuna [řimanakuna] v. dialogar.
raymi [raymi] s. fiesta, festividad. Tukuy ru- Ñawi ñawi rimay.
nakuna upyashpa, tushushpa rimashpa Tantanakuypika yuyashpalla rimanakunchik.
shunkuta kushiyachina. rimana [řimana, rimana] v. hablar, con-
Churi sawarikpi hatun raymitami ru- versar. Imatapash shimiwan niy.
rarkanchik. Wawakuna yachachunka kuyashpami riman-
rikchak [řixčak, řigčak] adj. idéntico, igual, chik.
semejanza. Imakunapash chayshina pakta, rimay [řimay, rimay] s. palabra, expresión.
pakta rikurik. Ima shimipash kak.
Churika yayashina rikchakmi kashka. Wawaka asha rimayta nikun.
2. fotografía, retrato, imagen figura. Runa- Sin. shimi.
kunapa shukkunapash kikinshinata pankapi rimsi (<**rimsi) s. mercurio, el planeta. Inti-
shuyushka llukchirishka. man kuchulla sakirik rumpu.
Kay rikchakka ñukapa yayashinami kan. rinri [řiŋri, řinři, iŋri, řiŋgri, niŋgri, rinrin] s.
rikcharina [řixčarina, řikčarina, rigčariy] v. oído, oreja. Ñawi manyapi rimashkata uyana
despertarse. Puñukuymanta ñawita paskay. hutku.
Allpamama kuyukun, rikchariychik. Rinrika may mutsurik ukhu aychami kan.
rikchana [řixčana, řigčana] v. parecerse, rinriwarkuna [rinriwarkuna] s. aretes, zar-
asemejarse. Imapash chayshinallatak rikuriy. cillos. rinripi warkuska ima.
Ñukapa panika hatun mamaman rikchan. Saraguro warmika sumak rinriwarkunata
2. s. imitar. Imatapash chayllatatak katishpa rikuchin.
ruray. rirpu [řirpu, irpu, lirpu] s. espejo. Kikin ña-
Yachachik mana alli rimashkata wawakuna willatatak rikuchik.
rikchan. Kay rirpupimi rikuni.
Sin. 2 katina. riti [riti] s. nieve, hielo. Rumishina chiriwan
rikra [řigra, řikra] s. brazo. Maki mukumanta sinchiyashka yaku.
wichayman sakirik tulluyuk aycha. Tukuyta Ritiwan chakrushka yakuka chirikllami kan.
rurankapak yanapak aycha tullu. Sin. rasu.
Papata rikrapi apani. riti [(<**plutón)] s. Intipa ayllumanta puchu-
2. ala. Pishkukunata pawachik patpayuk kaypi tiyak rumpu.
tullu. rina [řina, rina] v. ir, viajar. Shuk llaktamanta
Urpika yuraman rikrawan pawashpa sikan. shukman purishpa, pawashpa imashinapash
riksina [řixsina, řiksina, rigsina] v. conocer. anchuriy.
Rikushpa, uyashpa, hapishpa, mallishpa Ñukapa llaktamanta rini.
umapi hapiy, yachay. ruku [řuku, ruku] adj. viejo, anciano. Achka
Chikan runata riksini. watayuk runa.
rikuchina [řikučina] v. mostrar, indicar, se- Kanpa ruku yayaka ¿maypitak kawsan?
ñalar, hacer ver, devolver la vista. Imatapash 2. amz. vieja, anciana. Achka watayuk paya
kaymi kan nina shimi. warmi.
Hachipa wasita rikuchin. Ruku warmita, alli kawsachun allimi charina
rikurina [řikurina] v. asomarse, aparecerse, kanchik.
presentarse. Imakunapash maymantapash Sin. 2 Paya.
llukshiy. rumi [řumi, rumi] s. piedra, roca. Yapa sin-
Mashika chakra ukumanta ñapash rikurin. chi kurpa tika.
rikuna [řikuna] v. ver, mirar, observar. Ña- Hatun rumipi takarishpa wampu tikrarka.
wiwan muyuriypi tiyakkunata riksiy. rumikuta [rumikuta] s. cemento. Kutashka

120
RUWANA

rumi. Rasu muru tamyashina urmay.


Kunanka, rumikutawan wasichin. Kayna punchaka achkatami runturka.
rumiyana [rumiyana] v. petrificarse. Ima- rupachina [řupačina, rupačina] v. quemar,
pash sinchitukuy. incendiar. Imatapash ninawan hapichiy.
Kay shitashka allpaka sinchita rumiyashka. Sacha yurakunataka ama rupachinkichu.
rumpa [rumpu, rumpa] s. círculo, redondo, ruparina [řuparina, ruparina] v. quemarse,
esfera, circunferencia. Imapash muyushka. arder, inflamarse. Imapipash nina hapiriy.
Kay hatun rumpa ukupi pukllachin. Kupata rupachikushka ninawanka achkata
2. pelota, bola. Muyuklla punkichishka puk- ruparinchik.
llana kara. rupay [řupay, rupay] s. calor. Imakuna kash-
Shuk pukllana rumpata rantirkani. papash sinchita kunuk.
rumpu (<*rumpu) s. planeta. Hawa pachata Kunanka sinchi rupaymi kan.
muyurik. 2. calentura. Rupay unkuy.
Intipa ayllupika iskun rumpumi tiyan: rimsi, Rupay unkuywanmi kani.
chaska, tiksimuyu, mullu, akapana, chimpu, rurana [řurana, rurana, řana, ruwana] v.
tinkullpa, turumanya, riti. hacer, realizar, trabajar. Imatapash llamkay.
runa [řuna, runa] s. ser humano; persona. Chakra hallmayta rurani.
Kari kashpa, warmi kashpapash tukuy yu- 2. s. actividad. Imapash llamkay.
yayyuk shimiwan rimak. Wawakunaka rurayta allichin.
Tukuy runapurami tantanakushpa kawsana Sin. Llamkana.
kanchik. ruru [ruru] s. pepa, semilla. Imapash muyus-
runakay [runakay] s. humanidad. Runapa hina. Palltaka hatun ruruta charin.
nuna, yuyaypash. rutuna [řutuna, rutuna] v. trasquilar, corte
Kay mamapachapi runakaytami sinchiya- de cabello.
chinchik. Akchata, millmata pitiy.
runtu [řuŋdu, ruŋdu] s. granizo. Yana puyu- Llama millmata rutukuni.
manta yakumi rasu muru tukushpa urmak. ruwana [ruwana, ruana] s. tipo de poncho.
Runtu urmakpi tukuy pampa yuraklla saqui- Awashka churakuna. Ruwanaka mushukmi
rirka. kan.
runtuna [řuŋduna, ruŋduna] v. s. granizar.

121
S
sacha [sača] s. monte, maleza, bos¬que. Sin. Paku, salamanka, yachak.
Achka yurakunalla huntashka allpa.Ñukaka saksana [saksana, saxsana, sagsana] v.
sachapimi kawsani. hartarse. Wiksa huntakta mikuy.
sacha [sača] adj. salvaje; silvestre; medio- Katunkapak rina kuchika allimi saksarka.
cre. Imatapash mana rikuk, mana riksik; Sin. Amina.
mana alli yachak; manchaysiki wiwa. salamanka [salamaŋga, tsalaŋga] s. brujo.
Uturunkuka sacha wiwami kan. Imakunawampash hawalla hampinata ya-
Sin. Aya. chak runa.
sacharuna [sačaruna] s. na. variedad de Shuk salamanka runaka alli hampikmi kan.
lagartija. Waylla karayuk puka kunkayuk, Sin. Sakra, yachak, paku.
washa tullupi kashata charik hayampi, yura- salinana [salinana] v. estar en celo. Warmi
kunapi kawsak. wiwakuna kariñachina.
Sacharuna hayampika sumak wiwami, chay- Warmi wakraka pacha paktakpika ñami sali-
mantami mana wañuchinachu kanchik. nan.
sachawakra [sačawagra, sačawakra] s. Sin. napana.
danta. Kachu illak, suni sinkayuk, kurulla chu- sallka [salyka, salka] s. sierra, páramo. Chi-
payuk, sachapi kawsak wakrashina hatun rilla urkuman sakirik suyu.
wiwa. Sallkamantami kanchik.
Anti suyupika sachawakratami yallika mi- Sin. puna.
kunkuna. sallka runa [salyka runa] s. serrano. Sallka
sakina [sakina] v. dejar; abandonar, dejar suyupi kawsak runa.
en testamento. Imakunatapash shukpi chu- Sallka runakunaka papata, siwarata, tawri-
rak rina. tapash tarpun.
Payka ushushipa muchikuta allichichun samarina [samarina] v. calmarse, cesarse.
sakin. Imakunapash chinkarina, tukurina, upayana.
saklana [saglana, saklana] v. deshojar el ¿Kanpa nanayka samarinchu?.
maíz. Sara pankakunata chukllumanta an- Sin. Tukurina.
chuchina. samay [samay, samiy, sami] s. respiración,
Chukllu wiruta kuchikunaman saklanchik. aire, aliento. Kawsak runakuna, wiwakuna,
Sin. Pitina. wayrata hapishpa ukumanta kutin kachariy.
sakra [sagra, šagra, tsaka, tsagra, zagra] Samayka kawsaytami kun.
adj. tosco, áspero, escabroso. Imakunapash 2. s. descanso. Runakuna, wiwakunapash
wakinpi hutku hutku kashalla paza kara. shaykushka kipa llankayta sakiy pacha.
Allpapi punchantin llankakpika makika sa- Wakrakunaka yapushka kipaka samaytami
krami tukun. munan.
Sin. lluru, paza. 3. s. espíritu, alma. Kawsakkunaman kaw-
sakra [sagra, šagra, tsagra] s. amz. brujo, sayta, yuyayta kuk.
curandero. Imatapash hawalla usharik ham- Runa wañukpika samayka chinkarin.
pik runa. Ayawaskata, sayrita, wakinpika ki- samana [samana] v. descansar. Sampa-
wakunatapash upyashpa rikuk. yashpa, shaykushpa rurakushkata sakina.
Sakra runaka yurakunawan unkushkata ¿Achka llamkay kipaka samankichikchu?
hampikun. sami [sami]. Dicha, alegría, alegría, felici-
122
SARUN

dad, dicha, ventura; fortaleza, energía. Llaki- wasi kata.


kuna illak sumak kay. Sañuwan rurashka wasika sumakmi rikurin.
Karu llaktapipash samiyukmi kanchik. sapalla [sapalya, sapaža] adj. solo, aban-
Sin. kuchi. donado. Shuklla wakchalla sakirishka.
sami [-sami] comp. Clase, variedad. Kayka Kay wasipika yuyak mamaka sapallami kaw-
chayshina rikurikmi kan nishpa rimay. san.
Kaysami sisakunami tiyan. sapallu [sapalyu, sapažu] s. sapallo. Pan-
Sin. Ñirak, shina. kasapa ankuyashpa wiñak yura, shuk hatun
sampa [samba, saŋba, šampa] adj. débil, rumpashina killu mikunayuk muyu.
suave; perezoso, cobarde. Imapash mana Chamuk mikunataka sapalluwanmi yanun-
sinchi. chik.
Payka unkushka kashpami yapa sampa kan. sapan [sapaŋ] det. cada. Ima shutikunapa
Sin. Irki, wañullanki. kipapi usharik shimi.
sampayana [sambayana, saŋbayana] v. Payka sapan punchami killkachishpa purin.
amz. cansarse, fatigarse, agotarse. Imata- sapi [sapi] s. raíz; origen, cimiento, principio.
pash achkata llamkashpa shaykuriy. Yurakunapi anku wiñay kallari kuska.
Kayna tukuy puncha tarpushpami achkata Allpapi tarpunkapak yurapa sapikunata
sampayarkani. surkukunchik.
Sin. Shaykuna. Sin. Anku.
sampi [sambi, saŋbi] s. canilla. Kunkuri- sapiyana [sapiyana] v. enraizarse. Tarpus-
manta chakikama tullu. hka yurakunamanta anku wiñay kallariy; yu-
Payka sampi takarishpami achkata nana- rakuna achka ankuyuk tukuy.
chin. Kapuli yuraka allpa ukupika achkatami sapi-
Sin. Pinkullu. yan.
sampu [sampu, zambu, zaŋbu] s. s. sambo, sara [sara] s. maíz. Hatunlla suni yura, suni
mate, calabaza. Waylla karayuk suni sapa- pankayuk, wiruyuk, kutul ukupi wiñak muru.
llushina mikuna muyu. Minkakunamanka sara kamcha kukayu-
Waylla samputa turiman kararkani. wanmi rinchik.
san [saŋ] s. pa. un tejido con hojas de pal- sara panka [sara paŋga, sara faŋga] s.
mera. Chilli pankamanta awashka. Pirutita hoja de maíz. Sara tullupi llutariyak suni
wakaychinkapak rurashka. panka.
San hukukpimi hampiyuk pirutikunaka wakl- Llullu sarapankataka wakramanmi karan-
lirka. chik.
sanku [saŋgu] adj. turbio. Uki yaku, mana 2. amz. hojas que cubren al choclo. Chuklluta
chuyaklla. killpak panka.
Sanku aswata upyankapak munani. Chukllu tantataka sarapankawanmi ru-
2. adj. espeso. Imapash apishina. ranchik.
Mishki mikuyka achka sankumi karka. Sin. 1 Kallcha, 2 kutul.
Sin. 1 Lanta, 2 tikti. sarpa [sarpa] s. rocío, escarcha. Tutamanta
sañi [sañi, sani] s. hierba morada. Puka shuk tamyashina urmak.
pankayuk uchilla yura, churanata sumakta Sarpa kiwata mikushpa wiwakunaka wiksa
tullpunkapak tarpushka. punkishpa wañunkuna.
Sañi yurakunataka katunkapakmi tarpunchik. Sin. shulla.
2. adj. morado. Tsimpalu sisa tullpushina, sarpana [sarpana, zarpana] v. rociar, caer
shuk llaktakunapi maywa shutiyuk. el rocío. Ñutu tamya urmay, sullayachiy.
Sañi pachallinatami rantirkani. Kunan punchayaktaka achkatami sarpan.
Sin. Maywa. Sin. Shullana.
sañu [sañu] s. teja . Turu allpawan rurashka sarun [saruŋ] adv. pasado, antes, hace

123
SARUSHKA

tiempo. Yallishka pachakunata nina shimi. mamata ama mapayanchinkapakka mana


Sarun pachapika kaypi mikuk karkanchik. sayrinchikchu.
Sin. ñawpa. sayti [sayti, siti] s. muñeca, muñeco. Imata-
sarushka [saruška] s. pash wawashinata rurashpa pukllana.
rastro, huella, pisada. Ima purishkata riksin- Wawaka saytikunawanmi pukllan.
kapak tarinkakama rikuy. Sin. llullawawa.
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, saywa [saywa] s. lindero, límite, mojón.
chayta sarushkata rurakunchik. Llaktakunapa allpapura ama pantay tiyachun
Sin. Yupi, chaki kati. imawanpash harkayta rurashka. Ñukapa
saruna [saruna] v. pisar, atropellar. Imata- allpa saywataka rikurayashpami kawsani.
pash, imawanpash allpapi llapichiy. saywana [saywana] v. limitar, poner lindero
Aya kiwakunataka hutkupi shitashpa sarun- o mojón. Harkayta churay.
chik. Ñawpa pachamanta allpa manyapika say-
Sin. Haytana. wankuna.
sasi [sasi] s. ayuno, dieta, abstención. Ima- sichi [siči] s. amz. variedad de pez. Yapa
pash mana mikuy upyay. uchilla yaku aycha.
Inkakunaka wakin kapak raymipika sasi- Napo mayupi sichita mikunkapak hapini.
yukmi kashka. sikana [sikana] v. montar, subir, ascender.
sasina [sasina] v. ayunar. Imatapash mana Hawaman wichiyay.
mikushpalla yalliy. Kapulita hapinkapakka yurapimi sikanchik.
Kunan punchallami sasikuni. Sin. Wichiyana.
satina [satina] v. meter, introducir. Imaku- siki [siki] s. nalga, glúteos. Washa tullu tu-
natapash ukuman yaykuchina. kurishkapi tiyarinkapak mutsushka ñutu
Aswata wishinkapakmi matita satikuni. aycha.
sawarinalla warmi [sawarinalya warmi] Karu llaktaman antawapi rikpika sikika ach-
s. novia. Karipa warmi tukuna kuytsa. katami nanan.
Raymipika sawarinalla warmiwan tushur- siksik [sixsix, sixsi, sigsix, sigsi] s. s. paja
kani. gruesa de hojas ásperas. Ukshashina, ak-
sawarina [sawarina] v. casarse, contraer chashinata charik yura.
matrimonio. Kariwan warmiwan pakta pakta Wasita katankapakmi siksikta pitinchik.
kawsankapak arininakuy. siku [siku] s. amz. guatusa. Yana millmayuk,
Wakin runakunaka apunchik wasipi sawarin. lumuta mikuk, yapa kita, sachapi kawsak
sawna [sawna] s. cabecera, almohada. Ka- wiwa.
witupi puñunkapak umata kimichina kipi. Anti suyupika siku aychatami sumakta mi-
Sawnata umapi churankapak mañachipay. kunchik.
sawnana [sawnana] v. arrimar la cabeza Sin. Punchana.
(sobre la almohada). Umata hawayachishpa sillkukis (<**silykukis) s. semana. Kanchis
churay, imapipash umata kimichiy. punchayuk pacha.
Sumakta puñunkapakka umataka allimi saw- sillu [silyu, sižu] s. uña, casco, pezuña. Tul-
nanchik. lushina, maki, chaki rukakunapi llukshik.
sayri [sayri, šayri] s. tabaco, cigarrillo. As- Ñukapa chakitaka wakra sillumi
hnak ñutu kiwata pankapi pilluchishka tsun-
chukrichirka.
kankapak rurashka.
simpa [simba, simpa, čimba, čiŋba, šimba,
Wakin runakunaka chirimanta sayrita
šiŋba] s. trenza. Akchata, puchkakuna-
kunukyankapak tsunkan.
tapash, kimsapi rakishpa awashkashinata
sayrina [sayrina, šayrina] v. fumar. Sayri
ruray.
kushnita kunkakama yaykuchishpa, shimi-
Warmipa akcha simpaka achka rakumi kan.
manta sinkamantapash llukshichiy. Pacha-
simpana [simpana, čimbana] v. trenzar.
124
SUCHU

Akchakunata, puchkakunata kimsa wankupi Ñawita ñalla ñalla, wichkay.


rakishpa, kawpushkashina ruray. Payta kayankapakmi ñawita sipuni.
Imbaya, Cañar runakunapash akchataka 2. fruncir, arrugar. Ñawi lulun karata wichkay.
ñakchashpami simpan. Kay wawa piñarishpaka sinchimi ñawita
sinchi [siŋči, siŋži, xiŋči] adj. duro, fuerte, sipun.
robusto, resistente, sólido; difícil; recio, vale- sirana [sirana] v. coser, zurcir. Ima churana
roso. Imakunapipash karilla kay, mana ur- manyakunata kumpay, llikirishkakunata lluta-
marishka kay, mana imatapash manchak, chiy.
unkuy illak runa. Kaya puncha raymiman rinkapak ruwana lli-
Runakunaka sinchimi kanchik. kitami sirakuni.
Sin. Anak, tiyaylla. Sin. chupana.
sinik [sinix] s. pa. variedad de raposa. Atall- sirichiy [siričiy] s. ceremonia nupcial.
pata maskashpa tuta purik ashnak aychayuk Sawarishkakunata kari warmiwan
wiwa. chankachishpa puñuchiy.
Sawarikpika sirichiyta rurashpami achka
Sinik wiwaka ishkay atallpatami mikushka.
mashikuna kushiyashpa upyan.
Sin. Chakka, chucha.
siririna [siririna] v. acostarse, echarse. Ima-
sinka [siŋga] s. nariz, trompa. Runakuna,
pipash, maypipash chutariy.
wiwakuna imatapash mutkinkapak charishka
Samankapak nishpami ashata siririni.
hutkukuna.
sirik aspi [sirik aspi] s. línea horizontal. Kin-
Sinkawanmi sumak, waklli ashnakkunata-
ray wachushina sunilla rikurik.
pash mutkinchik
Pankapi shuk sirik aspita shuyuy.
sinkuna [siŋguna] v. revolcarse, rodar. Ur-
sisa [sisa] s. flor. Yurakunapi tukuy tullpuyuk
mashpa kushpariy.
pankakunashina muruyankapak llukshik-
Wawakunaka uray muya pampapi sinkun.
kuna.
Sin. Kawirina.
Wasi manyakunapi sisakunatami tarpuna
sipichi [sipiči, sipi] s. amz. variedad de
kanchik.
árbol medicinal. Yurak wikiyuk, ñañu panka-
sisa pacha [sisa pača] s. primavera.Yura-
yuk, hampi yura.
kuna sisana pacha.
Sipichi yurata hampi kashkamanta wiña-
Sisa pachapi purinaka sumakmi kan.
chinchik.
sisa pampa [sisapamba, sisapampa] s. jar-
sipina [sipina] v. ajustar, estrangular, ahor-
dín. Sisakunata tarpushka pampa.
car. Imakunatapash kunkapi sinchita watas-
Sisa pampapi rimanakunkapakmi rikunakus-
hpa, llapishpapash wañuchiy.
hun.
Wakin llaktakunapika wallinkuta wañuchinka-
sisu [sisu] s. hongos de la piel. Aycha karata
pakka sipinkunami.
wakllichik kallampa unkuy.
sipri [sipri] s. labio inferior (ver wirpa). Ri-
Kallampa unkuy hapikpimi sisu chaki tukus-
makpi, mikukpi kuyurik uray hawa shimi kara.
hkani.
Payka sipritami chukrichirka.
2. bo. ronchas. Chuspikuna kanikpi aychapi
sipu [sipu, tsipu] s. arruga. Imapash mana
chupushina llukshik.
chutalla kak.
Chakipi chuspi kanikpi sisu tukushpa purin.
Hatuku yayaka achka siputami charin.
3. im. enfermedad de un ser mítico. Runa-
sipuru [sipuru] s. pa. variedad de mono.
kuna yuyaypi, ayamanta shamuk aychata
Shuk uchpa, puntsu millmayuk, hatun
chupuyachik unkuy.
chichikushina rikurik kushillu.
Paypa makipika ayami sisuta churashka.
Sipuru wiwaka sacha ukullapimi mitikushpa
suchu [suču] adj. tullido. Mana purinata
kawsan.
ushak.
Sin. Parawaku.
Imamantachari chay warmika suchu tukun.
sipuna [sipuna, tsipuna] v. pestañar, guiñar.
125
SUCHUCHINA

suchuchina [sučučina] v. retirar, apartar. ñantami rina kanchik.


Chaymanta anchuchishpa shukman churay. sunka [sunka] s. barba, bigote. Karikunapa
Kay rumikunata achka llashak kashkamanta shimi muyuntinpi wiñak akcha.
wayka tukushpami suchuchinchik. Mashaka sunkatami rutukun.
Sin. Anchuchina. Sin. munza.
suchuna [sučuna] v. s. arrastrarse. Mana supay [supay] s. espíritu, ser mítico. Mana
puriyta ushay, chankakuna wañushkashina tukuypak ñawipi rikurik ayashina.
kakpi, mana tatkiyta ushay. Wawaka supayta manchashpami tutaka
Yapa rukuyashpami yayaka suchukun. mana llukshinchu.
suksu [suxsu, sugsu, tsuxtsu] s. mirlo. Killu supi [supi] s. pedo. Sikimanta llukshik
chakiyuk, killu tapsayuk, yana patpayuk pis- samay.
hku. Chirimanta wiksa punkishpaka supita kacha-
Suksu pishkutaka kuyashpami charina kan- rinchik.
chik. supina [supina] s. peer. Supita llukshichiy.
sukta [suxta, sukta, sogta] num. seis. Chawa mikukpika supinllami.
Pichka yupayta katik yupay. surkan [surkan] s. pulmón. Kawsakkuna-
Sukta wawa atallpata, sukta dólar kullkipimi man samayta chaskik.
katurkani. Surkanpi chiri ama yaykuchunka washata al-
sukus [sukus] s. carrizo. Ashankata, kawi- litapacha killpanchik.
tuta, wasi chakllatapash rurana, waykuku- Sin. paruk, yurak shunku.
napi wiñak pintukshina ñañu yura. surkuna [surkuna, surkona] v. sacar. Hutku
Puna suyupika sukuswanmi wasikataka ru- ukumanta imatapash pakllaman aysay.
rankuna. Mankamanta yanushka papata surkunchik.
sullka [sulyka] s. lunes. Shukniki puncha. Sin. Llukshichina.
sulluy [sulyuy, suzuy] s. aborto. Shuk wawa suru [suru] s. variedad de carrizo. Yaku
manarak puncha paktashkapi llukshiy. kucha manyakunapi wiñak suni pankayuk
Sulluyka mana allichu, shuk hatun llakimi kiwa.
kan. Suruwan kawitupi churankapak ruranchik.
sumak [sumax, sumak, sumag, suma] adj. susu [susu] s. polilla. Kaspita, churanata,
bello, bonito, lindo, precioso, delicioso, dis- murukunata mikushpa ismuchik uchilla wiwa.
tinguido. Imapash may alli kak. Sara wakaychishkataka susuka tukuytami
Chay wasipi shuk sumak warmimi kawsan. mikushka.
Sin. Kuyaylla, kapak. susuna [susuna] v. apolillarse. Murukuna,
sumakyachina [sumakyačina] v. arreglar, kaspikunapash, kuruyashpa hutkuriy, ismu-
componer, adornar, decorar, mejorar. Mana riy.
alli rikurikta sumak rikurikta ruray, wakllichis- Mana utka mikukpi saraka susun.
hkata allichiy. Sin. Kuruyana.
Payka yura shuyuta sumakyachin. sutukyana [sutukyana, zutuxyana, zutug-
Sin. Allichina. yana] v. sc. humedecerse, mojarse; gotear.
sumpu [sumphu, suŋfu] s. hierba aromática Yakuwan hawa hawalla hukuy.
del páramo. Timpuchishpa nanayta hampirin- Armashka kipa umaka sutukyan.
kapak upyana kiwa. Sin. hukuna, mutiyana.
Ñukapa nanayta sumpu yura pankawan suyu [suyu] s. región. Imashinapash shuk
hampirini. mamallaktata, imakunamantapash rakishka.
suni [suni] adj. largo, extenso. Imakunapash Ecuador mamallaktaka Yunka suyu, Puna
wichayman, urayman, maymanpash kashpa suyu Anti suyupi, Yawati suyupimi rakishka
hatun kak. kan.
Ayllu llaktaman chayankapakka kay suni

126
SUYU

suyu [suyu] s. na. variedad de golondrina. Suyu pishkukunaka mana tamyapi


Yana patpayuk, wayrapi, tamyapi pawak hukunchu.
pishku. Sin. Shillishilli.

127
SH
shakalli [šakalyi] s. na. loro pequeño. Uchi- shapaka [šapaxa] s. variedad de palmera.
lla arawshina pishku, achkapura tantanakus- Kunampushina kashpallata ñuñu pankayuk,
hpa purik. suni muyuta aparik, paypa pankaka mana
Shakalli pishkuka paylla sakirishpami puri- wasi awankapakka allichu.
kun. Shapaka kunanpika achka muyutami kay
Sin. Kallikalli. wataka aparishka.
shakan [šakaŋ] s. na. variedad de lora. shayak [šayak] adv. vertical. Hawamanta
Waylla patpayuk, yurak ñawiyuk uchilla wa- urayman tiyak.
kamayushina pishku. Hatun runaka shayakmi rikurin.
Shakan pishkukunaka anti suyu sachapimi shayak aspi [šayak aspi] s. línea vertical.
kawsan. Hawamanta urayman aspishka aspi.
Sin. Kayas. Hatun shayak aspita pankapi killkay.
shallipu [šalyipu] s. amz. tipo de árbol con shayarina [šayarina] v. detenerse, pararse;
semillas. Ñañu pankayuk, pishkukuna mi- ponerse de pie. Maypipash harkariy, sakiriy,
kuna muyuta aparik yura. tiyakushkamanta hatariy.
Pishkukuna mikuchun nishpami shallipu yu- Shuk mashi rikurikpimi rimanakunkapak sha-
rataka tarpunchik. yarirkani.
shallina [šalyina, čalyina] v. amz. rajar, hen- shayana [šayay] v. parar, detener. Hataris-
der. Yantata rurankapak kaspita chiktay. hka kana.
Payka yantatami shallirka. Wasikamakkunaka punku yaykunapimi sha-
Sin. Chiktana. yan.
shampana [šaŋbana] v. im. Desenredar el shaykuna [šaykuna] v. s. cansar, fatigar, a-
pelo (y otras cosas semejantes). Punzu tu- gotar. Achkata imatapash rurashpa sampa-
kushka akchata ñakchay. yashpa sakirina.
Ushushika akchata shampakun. Tukuy puncha llamkashpa achkata shayku-
shamuk [šamux] adv. futuro, venidero, lo ni.
que vendrá. Kipapa yuyarishka, pacha kipa- Sin. Sampayana, kalakyana.
lla chayamuk. shikitu [šikitu] s. amz. Uchilla siklli challwa.
Shamuk killakunapimi wasita rurasha. Shikitu aychaka mishkimi kan.
2. s. el que viene. Pipash shuk kuskaman shikina [šiŋkina] v. amz. descamar. Yaku
chayamuk, rikurik. aychapa karapi llutarayakuk hawa karata an-
Payka sapan punchakunami shamuk runa chuchiy.
kan. Payka, yaku aychata kusankapak shikikun.
Sin. chayak. 2. amz. rallar. Lumuta, palantata, chuntata,
shamuna [šamuna] v. venir. Maypi kashpa karata llukshichiy.
kutin tikramuna. Challwawan sankuyachishpa yanunkapakmi
Ñukaka kaya puncha ushashpami sha- palantata shikikuni.
musha. Sin. 1-2 shikitana.
shañu [šañu] s. café, planta y bebida. Yun- shikra [šikra, sigra] s. bolso. Chawarmanta
kapi pukuk hatunlla yura, puka muruyukmi patishina, imatapash wakaychishpa apanka-
tukun. pak rurashka.
Shañu yakuka puñuyta anchuchinmi. Sarata shikrapi katunkapak apani.
128
SHINAMI

shikshi [šixši, šigši] s. sarna. Runa aychapi shimi-chinkachina [šimi čingačina] v. de-
muyuklla llukshishpa yapa shikshichik unkuy. lirar. Wañukushpa, yuyay chinkarishpa may-
Wawataka hatun shikshi unkuymi hapishka, tapash rimay.
hampinami kan. Mashika yuramanta urmashpa mana hamu-
2. comezón. Imamantapash ukkuta aspina- tay rimaywan shimi-chinkachin.
yachiy. Sin. Musparina.
Ama chawarta llikishpa pukllankichu, shik- shiminchina [šiminčina, šimiŋžina] v.
shita kunkami. hacer bordes. Imakunapipash manyakunata
Sin. 1 Isi. churay.
shikshina [šikšina, šigšina] v. dar come- Sawariypak llikllata shiminchikuni.
zón. Aycha karapi aspiyta munay. shimiyuk [šimiyuk] s. diccionario. Achka
Umata yapa shikshin. shimita tantachina.
shiktikuy [šixtikuy] s. na. ciempiés. Yana Yachakuk wawakunaka mushuk shimiyukpi
tullpuyuk, achka chakiyuk kuru. mana riksishka shimita maskakun.
Tarpuna allpakunapika achka shiktikuymi shimpi [šiŋbi, šimbu, čimpu] s. variedad de
purin. palmera. Shiwashina mikuna muyuta aparik
Sin. Shiway, tatis. yura.
shila [šila, šilya] s. vasija de barro, jarra, Kayashkakunaman karankapak shimpi mu-
taza. Aswata, yakuta upyankapak allpamanta yuta pallakunchik.
rurashka mulu. shina [šina, čina, sina, žina, xina] adv.
Aswataka shilapimi upyanchik. como. Kayka chay sami rikurikmi kan nishpa
shillinkuk [šilyiŋkux] adj. travieso. Imata- rimay.
pash hapishpa yapa piñachik wawa. Kay shina punchuta rantinata munani.
Wawakuna ama yapa shillinkukkuna ka- 2. igual que. Imapash pakta pakta kak.
chunka pukllashpa, rurachishpami llamkana Kayshina rikurikta ruranki.
kan. 3. parecido, -a. Piwanpash rikchak rikurik.
shillinkuna [šilyiŋguy] v. amz. fastidiar. Ka- Ñukashina rikurik wawkitami charini.
nishpa, waktashpa, sillushpa, tankashpa pi- 4. ejemplar, por ejemplo. Imakunapash
ñachiy. achka tiyakpi wakinkunatalla hapiy.
Yachana wasipika wakin wawakunaka Imbabura markapi, kiti llaktakunata charin-
achkatami shillinkun. chik, shina: Otavalo, Cotacachi, Ibarra, Atun-
shillishilli [šilyišilyi] s. amz. variedad de taqui…
golondrina. Yana tullpu, sinchita wayrata 5. similar, semejante. Ashalla, rikchak kakpi.
musyashpa, achkapura tantarishpa shillishilli Kanpa yayashina llukshishkanki.
nishpa takik, hawapi wampurik pishku. Sin. chashna, –sami, ñirak.
Shillishillimi wayrata pawan. shinallatak [šinallatax, šinaladig, činala-
Sin. Suyu. dig] conj. pero. Shinapash ninkapak rimay.
shilltipu [šilytipu] s. amz. variedad de Ñuka llaktaman tikranata munani; shinalla-
mono. Chichikushina kashpallatak yana mill- tak, wasi illak kashpa mana ushani.
mayuk yapa uchilla wiwa. 2. igualmente, de la misma manera, así
Anti suyuman rishpaka shilltipu wiwata mismo, de la misma forma. Chaypuralla
sumaktami rikunchik. kachun ninkapak rimay.
shimi [šimi, simi] s. idioma, lenguaje articu- Imashinami kanman kullkita mañachirkani,
lado. Runakunapa shuk shuk rimaykuna. shinallatak kutichiway.
Kanka ¿ima shimipitak rimanki? shinami [šinami] adv. por supuesto.
2. Boca. Rimay llukshina, mikuna yaykuchina Chashna kakpika ninkapak rimay.
hutku. Raymipi shinami tushurkani.
Ama shimita manchanayta paskaychu. Sin. Manakayari, shinaykuti, shinayka.

129
SHINAPASH

shinapash [šinapaš, šinapiš] conj. pero, de Shuk shinka runaka sinkawan shinshi shin-
todas maneras. Chashna kakpipash, ninka- shin nishpami wakakun.
pak rimay. shipati [šipati] s. na. Una variedad de pal-
Kimsa tantanakuyman mana shamushkachu, mera. Chillishina kashpallatak uchilla, pan-
shinapash yallichishunchik. kaka wasi awankapak; muyuka mikunkapak;
shinana [šinana] v. hacer siguiendo un mo- shuk llaktakunapika chincha nishka yura.
delo. Kayshinata ruray ninkapak shimi. Ashankapi shipati muyuta katunkapakmi pa-
Shuyay, kashnami makita shinanchik. llani.
Sin. Rurana. Sin. Chincha.
shinayka [šinayga, šinaga] adv. na. por su- shirinka [širiŋka, širiŋga] s. amz. caucho.
puesto. Chashna kakpika ninkapak rimay. Yurak wikiyuk yura.
Shinayka, raymipika tushuk rishallatakmari. Shirinka yuramantami tukuy sami wiñariklla
Sin. Manakayari, shinaymi, shinaykuti. imakunataka rurankuna.
shinaykuti [šinaykuti] adv. por supuesto. shitana [šitana] v. botar, arrojar, tirar, lan-
Chashna kakpika ninkapak rimay. zar. Imatapash kachariy, hichuy, tuksiy.
Raymipi, shinaykuti tushurkankilla. Palanta karakunataka chintapi shitanchik.
Sin. manakayari, shinami, shinayka. 2. amz. cazar con bodoquera. Wiwakunata
shinka [šinga] adj. borracho, chumado, em- wañuchinkapak yawrita pukuna ukupi chu-
briagado. Pukushka aswata upyashpa yuyay rashkata sinchita pukuy.
chinkay. Ñukapa churika sacha wiwakunata hapinka-
shinka runaka, aswata upyashpa alliman- pak shitakun.
tami shamurkani. Sin. 1 Chutana, aysana, karkuna.
Sin. Machashka. shitana [šitana] v. amz. brujear. Yachak
shinkana [šiŋgana] v. marearse, desma- runa imatapash mana alli kaskamanta llaki-
yarse. Ashalla pukushka aswata upyashpa, chiy.
uma takarishpa, shukmantapash muspashi- Wakin hampikkunaka millay runataka shitan-
na sakiriy. llami.
Payka umapi takarishpa shinkan. shiwa [šiwa] s. pa. variedad de palmera.
Sin. mayzana. Mishki yuyuta charik, achka yana muyuta
shinkayana [šiŋgayana] v. emborracharse, aparik, sachapi wiñak chuntashina yura.
chumarse, embriagarse. Aswata, hayak ya- Akchata shiwa muyu wirawan armakpika
kuta upyashpa machay. sumakmi wiñan.
Ayllullakta raymipi mashikunawan shinka- Sin. Unkurawa.
yarkani. shiway [šiway] s. pa. ciempiés. Yana
Sin. Machay. tullpuyuk, achka chakiyuk kuru.
shinki [šiŋki] s. amz. carbón. Yanta kaspi ru- Wawakunaka shiway kuruwanmi pukllan.
pashkakunapi puchuk yana tukushka kaspi. Sin. Shiktikuy, tatis.
Sacha rupachishkamanta shinki yantaku- shiwi [šiwi, siwi] s. anillo, sortija. Maki rukapi
nata tantanchik. churachinkapak antakunamanta rurashka.
Sin. killimsa. Payka sawarinkapak shiwita rantin.
shinshin [šiŋšiŋ, šinšiŋ] s. amz. serpiente shiwtana [šiwtana] v. amz. desbordarse,
pequeña. Muru karayuk, killu chupayuk, regarse. Yaku timpushpa talliriy.
wañuy hampiyuk uchilla machakuy. Wakra ñuñuka huntashkamantami shiw-
Anti suyuman rishpaka shinshin machakuy- takun.
taka alli rikushpami purinchik. Sin. Tallirina.
shinshin [šiŋšiŋ, šinšiŋ] onom. amz. ono- shuk [šuk, šug, šux, šu] num. uno. Kallarik
matopeya del gemido. Shuk runa yupay.
wakakushpa sinkawan uyachiy. Ñukaka shuk watayuk wawatami charini.

130
SHUYU

shukkuna [šux] s. unidades. Ima kashpa- shunkuchinchik.


pash shuk shuklla iskunkama yuparik. shunkuy [šuŋguy] v. s. desayunar.
Kay pankapi shukkunata killkashunchik. Tutamantapi mikuy, mayllak shunkupi mikuy.
shukarina [šukarina, čukarina] v. atrancar. Achka karu purinaman rina kashkamantami
Imatapash mikushpa harkariy. alli shunkunchik.
Yachakukka challwata mikukushpami shuka- Sin. Pakarimikuna, chinchina.
rirka. shunkuna [šuŋguna] v. amz. indicar, seña-
2. hincharse. Yallikta mikushpa wiksa punkis- lar. Ama pantachun, kashna ruranki nishpa
hkashina tukuy. shukta yachachiy.
Yapa chirita yallishpami wiksa shukarishka. Payka ñukapa wasiman paktamushkallami
Sin. 2 Punkina. pitakshi alli shunkuchishka.
shuklla [šuklya, šukža] adj. único. Shuk shunkuyuk [šunguyuk] adj. adulto, pen-
runa, imakunapash sapalla kak. sante. Alli yuyak runa.
Ñukapa shuklla churika karu llaktamanmi Paya ushushika ña shunkuyukmi kan.
rirka. Sin. Yuyayyuk, yuyak.
Sin. Chulla. shushuna [šušuna] s. cedazo. Huku huku-
shulla [šulya ] s. rocío, escarcha. Tutamanta yuk rurashka hillay.
shuk tamyashina urmak. Ñukaka shushunapimi kutata shushukuni.
Shulla kiwata mikushpa wiwakunaka wiksa shushuna [šušuna] v. cernir. Ima kutaman-
punkishpa wañunkuna. tapash palakta llukshichiy.
Sin. sarpa. Sara kutata shushukuni.
shullana [šulyana, šužana] v. caer el rocío. shuti [šuti] s. nombre. Runakunata, llak-
Tutapi amsalla tamyashina urmay. takunata imashina rimanata yachay.
Puyu pachamanta tamyarikshina sisakunapi Kay allkuka ¿ima shutiyuktak kan?
shullan. shutu [šutu] s. gota. Ima huku kashpapash
Sin. sarpana. wikishina talliriy.
shulluy [šulyuy, šužuy] s. aborto. Shuk Hampimantaka ishkay shutullatami upyan.
wawa manarak puncha paktashkapi llukshiy. Sin. Wiki.
Warmikunapa shulluyka mana allichu, lla- shuturina [šuturina] v. mojarse. Ima yakupi,
kimi kan. tamyapi mutiyay.
2. v. abortar. Chichu kashpa manarak pun- Tamyapimi shuturirkani.
cha paktakpi wacharina. Sin. Hukuna, mutiyana.
Imatapash munashpa wakin warmikunaka shutuna [šutuna] v. filtrar, gotear, chorrear.
shullunllami. Yaku kashpa, mikuna kashpapash hicharis-
shunku [šungu, šungo, sunko] s. corazón. hkashina urmay.
Tukuy runakunapa, wiwakunapa yawarta Mawka wasimanta tamya yakuka shutun.
rakik aycha. shuwa [šuwa, šua] s. ladrón. Shukpa ima-
Imamantapash yalli piñarikpika shunkuka kunatapash hapishpa apak.
nananllami. Tawka shuwami ñukapa wasiman yaykurka.
2. médula de vegetales, el núcleo o el centro shuwana [šuwana] v. robar. Shukpa ima
de objetos. Tukuy yurakunapa, rumikunapa charishkakunata apay.
chawpi ukupi tiyak. Chakrata chapakpika mana shuwankuna-
Kapuli shunkuwan awana kaspita rurakuni. chu.
Sin. 1 Puka shunku. shuyana [šuyana] v. esperar, aguardar.
shunkuchina [šunkučina] v. curar del es- lmatapash chapay.
panto. Ima unkuykunata, mancharishkaku- Tukuy llama chayamuchun shuyakuni.
nata anchuchishpa hampina. shuyu [šuyu] s. dibujo, cuadro. Pankapi,
Wawataka manchariy unkuywan kakpimi kaspipi, karakunapipash tullpukunawan ha-

131
SHUYUNA

wishkakuna. Pirkapi shuyunki.


Wawakunaka shuyuta ruranmi. 2. dibujar. Llimpiwan rikuchiy.
shuyuna [šuyuna] v. manchar. Imakunata- Tránsito Amaguaña warmita shuyushun.
pash mapayachiy. Sin. 1 Llunchina; 2. llimpina.

132
T
takallina [takalyna, taxažina, taxalina] v. s. Kay muchikuta takllapay.
ceñir de forma cruzada. Shukpa ukunpi ima- takllu [taxlyu] adj. tartamudo. Shuk mana al-
tapash chimpakta watay. lita rimak, harka harkalla rimak runa.
Ñustakunataka ñami takallikun. Takllu wawaka harkarishpami riman.
takarina [takarina] v. rozarse, golpearse, Sin. Taytiw, tiyarpa.
tropezarse. lmapipash waktariy. takshana [taxšana, tagšana, taxsana] v.
Yayaka shinka shamukushpa yurapi chakita lavar ropa. Ima churanakunata yakupi chu-
takarirka. yayachina.
Sin. Waktarina. Kanka ¿ñachu warata taksharkanki?
takarpu [takarpu] s. estaca; clavo. Ñañu taksu [tagzu, tagsu, tawzu] s. scn. taxo. An-
chupayuk, satina kaspi. kupi aparik, mana yapa mishki, hulunshina
Wakrataka takarpupi watarkani. mikunayuk suni, killu muru.
takana [takana] v. machacar, pedacear, Taksu muyuta yuramanta paktarkani.
martillar. Imakunatapash waktashpa ñutuya- Sin. Kullan.
chiy. taktarina [taxtarina] v. ss. endurarse. Turu
Aswata rurankapak lumuta takakuni. allpa, millmapash, ima kashpapash sinchi
2. sc. afilar. Imatapash kuchunkapak antaku- tukuy.
nata llampuyachiy. Yalli tamyakpi tarpuna allpa taktarishka.
Kiwata pitinkapak kuchunata takak riy. takurina [takurina] v. sn. insultar. Ima mana
Sin. 1 Waktana. alli rimashkamanta kikinpash tikrachiy.
taki [taki] s. canción, pieza musical. Uyay- Wawataka mana yallika takurinachu.
pak, tushuypak, sumaklla uyarichiy. Sin. Kamina.
Siku anka nishkatami takirkani. takyak-unkuy [taxyay-uŋkuy] s. bo. enfer-
taki [taki, take] s. troje. Muyukunata medad persistente. Mana utka, utka hampirik
wakaychinkapak rurashka kincha. unkuy.
Papata takipi wakaychirkani. Ñukapa yayapa unkuyka takyak-unkuypimi
takina [takina] v. entonar un instrumento tikrashka.
musical. Pinkulluta, churuta, imatapash pu- takyarina [taxyarina] v. bo. enfermarse
kushpa sumakta uyachiy. persistentemente. Pipash tukuy pacha un-
Tantanakuyman kayashpa kachupi takini. kushkalla yallina.
2. cantar . Shimiwan rimashpa, kinkuchishpa Chay wawaka kutinllatak takyarin.
sumaklla uyachiy. tallika [talyiga] s.collar de pepas. Muyuku-
Hachi yayami arawitaka sumaktami takirka. nawan, tullukunawan, millmakunawan
takla [taxla] adj. amz. flojo. Shuk yapa rurashka aparina wallka.
hatun churay, churarikpi mana allita rikurik. Tallikata watarishpa raymiman haku.
Kay waraka taklami sakirin. Sin. Hallinka.
taklla [taxlya] s. arado. Yapuykunapi allpata tallirina [talyirina, tažirina] v. sc., amz. ir en
chiktak, suni anta muyuk. aglomeración, aglomerarse; regarse. Achka-
¿Takllatachu rantikunki? pura tantarishpa rina.
takllana [taxlyana] v. amz. ajustar. Imata- Ñami runakunaka larkaman tallirirka.
pash, imapipash sinchi sinchi watay, llapiy, tallina [talyina] v. S. regar, esparcir. Imapi-
churaypashmi kan. pash huntachishkata chawsichiy, imapipash
133
TALPA

churay. tashpa yakupi apiyachishpa ninapi kusashka


¿Pitak sara huntachishkataka tallirka? mikuna.
2. verter, regar agua. Yakuta, aswata, ima ya- Ñukanchikpa mamaka chukllu tantata rura-
kutapash shitay. kun.
¿Pitak kawitupi aswata tallirka?. tantachiy [taŋdačiy] s. agrupación, unión.
Sin. 1 chakchuna, hichana, chiwana, 2 par- Imatapash shukllapi churay.
kuna. Kullkita tantachiyka allimi kan.
talpa [talpa] s. ss. blusa. Kunkamanta wik- 2. v. amontonar, agrupar, reunir. Tukuyta
sakama warmipa churana. shukllapi tawkachiy.
Ushushika mushuk talpatami churakun. Papata kay uksha chukllapi tantachirkani.
tampu [tampu, taŋbu] s. depósitos del inca- Sin. 1 Tantana.
rio; posada. Mikuna muyukunata wakay- tantanakuy [taŋdanakuy] s. reunión,
chinkapak, samankapakpash ñankunapi asamblea, congreso. Achka runa, wiwa, ima-
rurashka wasikuna. pash shuklla kuskapi kay.
Kunanpipashmi tampu llaktakunaka tiyan. Kay tantanakuypika ñukanchikpa mutsuyku-
tamya [tamya] s. lluvia. Hawa puyumanta namantami rimashun.
urmak yaku. tantana [taŋdana] v. recolectar, recoger,
Kunan yalli tamya urmarka. juntar. Shukllapi mikuna muyukunata shuk-
tamya pacha [tamya pacha] s. invierno. llapi churay.
Ashtawan yapa tamyana killakuna. Kay sarata kancha pampapimi tantarkani.
Tamya pachapika sumak wayllallami rikurin. Sin. Llutana, tinkina, tantachina.
tamyana [tamyana] v. llover. Puyumanta tapsa [tapsa] s. pico de aves. Pishkupa
achka yaku allpaman talliriy. shimi.
Kunan pachataka yapa tamyakun. Kultaka patak tapsayukmi kan.
tanampu [tanaŋbu] s. amz. arbusto cuyas tapuna [tapuna] v. preguntar, averiguar, in-
hojas se usan como barbasco. Challwaku- terrogar. Yachankapak, riksinkapak shuk-
nata hapinkapak yura, shuk llaktakunapi ka- kunata taripay.
halli nishka. Shamushkata yachak chayankapakmi tapur-
Tananpu yurataka mana yapa yakupi shita- kani.
nachu, tukuylla challwakunami wañun. tapya [tapya] s. amz. mal augurio. Llakta-
Sin. kahalli. kunaman, runakunaman llakikuna shamu-
tani [tani, tañi] adj. sc. agrio. Llullu mu- nata rikuchik wiwakuna.
yukunapa hayak yaku. Wañushkata muskushpaka tapyashina ya-
Limón yakuka tanimi kan. llinkapakmi kan.
2. amargo. Mana mishki, hayak. Sin. Chiki.
Llullu kapuli muyuka mana mikuypakchu, ta- tapyana [tabyana] v. sc, amz. hablar sin
nimi mallirin. sentido, desvariar. Imatapash mana yuyay-
Sin. 1 hayak. wan rimay.
tankana [taŋgana] s. amz. variedad de Kanka mana alli kachun tapyashkanki.
árbol. Yurakta sisak, wasikunata rurana kaspi Sin. pantayrimay.
Tankana yurata ama pitiychu. taraputu [taraputu] s. amz. palmera de co-
tankana [taŋgana] v. empujar. Imatapash gollo comestible.
sinchi suchuchina. Chinkushina hatun suni rikurik yura.
Chay hatun rumita tankashun. Anti suyupika achka taraputu yurami tiyan.
tanla [tanla] s. amz. variedad de pez. Killu- tarinakuna [tarinakuna] v. encontrarse.
wan yanawan tullpuyuk hatun challwa. Ashtawanka runapuralla shuk pampapi, shuk
Tanlaka hatun mayupimi kawsan. wasipi maypipash rikunakuy.
tanta [taŋda] s. pan. Sarata, chuklluta ku- Mamawan yayawanka Napo llaktapimi ta-

134
TIKASU

rinakushka. Sin. chusku.


Sin. Rikunakuna, tinkunakuna. Tawantin suyu [tawantin suyu] s. el Ta-
taripay [taripay] s. examen. Yachankapak wantin suyu, cuatro regiones interrelaciona-
rikuy kallariy, maskay kallariy. das. Mawlli mayumanta Ankas mayukama
Kaya punchaka shuk taripaytami charishun- inkakunapa hatun, suni llakta.
chik. Wayna Kapakka Tawantin suyumanta
2. v. amz. juzgar, examinar, investigar. Ima apumi kashka.
tukushkata yachankapak kallarishkamanta tawka [tawka] det. algunos, bastante. Ima-
puchukaykama sumakta maskaymi kan. tapash ashalla kashkata hawalla yupay.
Yachachikka, ima yachachishkatami tari- Kay llaktapika tawka wasimi tiyashka.
parka. Sin. Achka, ashtaka, manchayakta, pachan,
Sin. Maskana. llashak.
tarina [tarina] v. encontrar, hallar. Hi- tawna [tawna] s. bastón. Ruku yayakuna,
chushkata, kunkashkata, pay munay rikurikta paya mamakuna yanaparishpa purina kaspi.
hapiriy. Yaya Wayrami paypa tawnawan waktarka.
Shuk muchikuta ñanpimi tarirkani. 2. amz. remo, bastón usado para impulsar
tarpuna [tarpuna] v. sembrar. Muyukunata, las canoas al navegar contra corriente. Shuk
mallkikunata, kaspikunata allpapi pampay. suni, ñañu kaspi, wampunata purichinkapak
Hatun pampapi lumuta, saratapashmi tar- rurashka.
purkani. Tawnata maykanchari hapirka.
taruka [taruka, taruga] s. venado. Shuk tawnana [tawnana] v. apoyar en el bastón,
puka millmayuk, yurak chupayuk, umapi is- apuntalar. Shuk kaspiwan yanaparishpa sin-
hkay kachuyuk hatun wiwa. chita shayariy.
Urkupika puka tarukatami rikurkani. Kay llampushka kaspiwanmi tawnarinki.
taski [taski] s. ss. cascada. kakamanta tawri [tawri, tarwi] s. S. chocho. Yurak ri-
urmak yaku. kurik, chawapi hayak kak, yakupi hayakta an-
Azuay runakunaka taskipimi armakun. chuchishpa mikuna muyu.
Sin. pakcha. Tawrita hayak richun yakupi churarkani.
taslla [taslya] adj. amz. elegante, gallardo. taylla [taylya] adj. duro, resistente. Muyu,
Karilla runa, mana unkushka runa, llakipash kaspi, imapash mana pakiypak tukushka ya-
illak runa. pakta sinchiyashka.
Taslla churakushka hachitami charini. Taylla chakami kan.
tatis [tatis] s. tu. ciempiés. Achka chakiyuk Sin Sinchi.
sunilla kuru. taznu [taznu] s. s. granos tostados y coci-
Tatis tiyanapika huku allpami kan. nados. Yanushka, kamchashka mikuna mu-
tatki [tatki, taxti, tiyaxti] s. paso. Purinkapak rukuna.
shuk chakita ñawpachiy. Sara taznuta urkuman apani.
Llukiwan shuk tatkita kupay. tika [th ika, tika] s. adobe. Wasita, pirkata ru-
2. s. metro. Shuk tatkishina tupu. rankapak rurashka allpa paki.
Chunka tatkita tupushpa yurataka pitinki. Wasita rurankapakmi tikata apakuni.
tatkina [tatkina, taxtina, tiyaxtina] v. dar pa- tika [th ika] s. amz. racimo de chonta.
sos, marchar. Chankakunata chutachishpa Chunta muyuyuk luntsa, chunta muyuyuk
shukpi shukpi puriy. watu.
Hatun yayaka yapa sampayashpa mana Aswata rurankapak chunta tikata apashun.
utka tatkinchu. tikasu [tikasu, čikaksu] s. amz. tipo de fruta.
tawa [tawa] num. cuatro. Kimsapa katik Ankupi aparik, yanushpa, kusashpapash mi-
yupay. kuna muyu.
Wakraka tawa chakiyukmi kan. Tikasu muyuta apamurkani.

135
TIKAYANA

Sin. Chikaksu. chakunamantapash yachay.


tikayana [tikayana] v. ss. ensuciarse hasta Anitaka kunan watami tiksimuyuyachayta
hacerse negro. Churanakuna, imakunapash paktarka.
yapata mapayay. tikta [tixta] s. amz. trampa de cacería para
Ñukapa yayapa churanaka yallimi tikayas- animales grandes. Kaspiwan waskawan
hka. sachapi kawsak wiwakunata hapinkapak
tiklla [tixlya, tixža] s. snc. mancha. Ima wi- rurashka.
kipash aychapi, churanapi urmashpa ya- Tiktawanmi sikuta hapirkani.
nayachishka, pukayachishka, tikti [tixti] s. s. residuo, concho de la chicha.
mapayachishka. Sanku aswa.
Mushuk warapi tikllami rikurin. Tikti aswata mana munanichu.
Adj. manchado. Ima wiki urmashkamanta 2. adj. espeso Sanku, api mikuna, api upya-
mapayasha. Tiklla muchikutami churas- nakuna.
hkanki. Yamur aswata yanukushpaka tiktitami hawa-
tikrachina [tigračina] v. contestar, respon- manta tantachina.
der; traducir. Mana upalla sakirishpa ashta- Sin. Sanku, kunchu.
wan kutichiy. tillimanku [tilyimaŋgu] s. amz. garrapata
Pay tapushkata tikrachikuni. pequeña. Uchilla añankushina aychapi lluta-
2. voltear, poner boca abajo, virar. Imakuna- rishpa yawarta tsumkak.
tapash allpaman, hawaman ñawiyachishpa Wawa allkuta tillimanku katishpa yapata ir-
churay. kiyachikun.
Chay mañachishka mankatami tikrachikuni. Sin Waku.
3. devolver. Ima mañashkakunata kutichiy. tillimpu [tilyimbu] s. amz. luciérnaga. Tuta
Ñukapa mañachishka kullkita ¿ima puncha- llukshik, ñawipi ninayuk chuspi.
tak tikrachimunki? Tillimpu achikwanmi amsa tutapi chaya-
Sin. 1kutipana, kutichina, rantipana; 2 muyu- muni.
china. Sin. ninakuru.
tikramuna [tigramuna] v. retornar, regre- timpuna [timbuna, tiŋbuna] v. hervir, borbo-
sar, volver. Maymanta llukshishpa chayman- tear, fermentarse. Yakuta ninapi churakpi
llatak rina. achkata rupakyay, aswakuna ima upyanaku-
Hachika Quito llaktaman mana paktashpalla- napash pukuriy.
tak unkushpa tikramurka. ¡Chay yakuka ñami timpukun!.
Sin. Tikrana. tinkana [tiŋgana] v. papirotear. Rukawan
tikrana [tigrana] v. volver, regresar, retor- tankay.
nar. Kutin chaymanllatak rina. Amsa tutapi chay añankutaka pukllashpami
Kaymantalla kushikushpa wasiman tikra- tinkarkani.
kuni. tinki [tinki] s. sábado. Suktaniki puncha.
2. sc. voltear. Imatapash wichayman ñawiy- tinkina [tiŋgina] v. apegar, unir, juntar.
achiy. Shuk imakunatapash llutachiy.
Chay puñushka wawaka wichayman Hachika kay kaspita pirkapimi tinkichirka.
tikrashka. Sin. Llutay, tantay, tinkuy, kimiriy.
Sin. Tikramuna. tinkula [tiŋgula] s. amz. variedad de lora.
tiksimuyu [tigsimuyu] s. planeta tierra. In- Waylla millmayuk, tinkula tinkula tinkula ka-
tipa ayllupa tiyak rumpu. parik waylla pishku.
Runakuna, wiwakuna, yurakuna tiksimuyupi Tinkula pishkutami hapirkani.
kawsan. tinkullpa [tinkulypa] s. planeta urano. Intipa
tiksimuyuyachay [tiskimuyuyačay] s. ayllupi tiyak rumpu.
geografía. Allpamanta, kawsaymanta, pak- tinkuna [tiŋguna] v. ss. tambalear, Kayman

136
TUKILU

chayman tikray tikray riy, shayakuy. tiyaskan [tiyaskan] s. sitio, lugar. Imapash
Tawka runami tushuypi tinkurka. maypi tiyak kak.
2. unir. Imatapash shukwan shuktawan llutay Kay tiyaskanpi kawsani.
Ishkay mayuka kaypimi tinkun. Sin. suyu.
tipina [tipina] s. herramienta para deshojar tiyatina [tiyatina] s. amz. planta medicinal
(el maíz en las cosechas). Kaspimanta lluks- desinflamante. Shuk uchilla ñañu pankayuk
hichishka rurana. Sarata tipinkapak rurashka chaki shikshita hampik kiwa.
kaspi. Tiyatina kiwata chaki shikshipak apamuni.
Tipinawanmi killu sarata sumakta tipinchik. tiyana [tiyana, tiana] v. haber, existir, estar.
Sin. Mishun. Wasipi kashpa, maypi kashpapash chayllap-
tipina [tipina] v. deshojar el maíz. Sara- itak kay.
manta, chukllumantapash kutuluta anchu- Yayaka wasipimi tiyakun.
china. tiyu [tiyu, thiu, tiu] s. arena fina. Ñutu tsatsa.
Kunan yanunkapakmi chuklluta tipirkani. Wasi pirkata llutachinkapak tiyu allpata ran-
tisana [tisana] v. snc. escamar, cardar. timuni.
Puchkana millmakunata, awashkakunata su- Sin. illul.
makta allichina. tiyunkullina [tiuŋgulyina, tiuŋgužina,
María, puchkachunmi millmata tisanki. t iuŋžina, tiyunkurina] v. sn., cs. cubrirse la
h

titi [th iti, titi] s. plomo . Chuya rikurik mana cabeza. Umata imawanpash pillurina, katay-
yapa sinchi anta. pashmi kan.
Titika ñukanchikpa ukunpakka mana allichu Llantushpa umata tiyunkullirkani.
kan. tiyunti [tiuŋdi, tiuŋdi, tindi] s. amz. tipo de
tiwinkulu [tiwinkulu, tiuwiŋkulyu] s. amz. pájaro. Yana millmayuk, achkapura tan-
tipo de pájaro. Yana millmayuk, puka tapsa- tanakushpa purik, sara chakrakunata
yuk uchilla pishku. mikushpa tukuchik pishku.
Ñukapa churika tiwinkulutami sachamanta Tiyunti pishkukuna sara chakrapi wakakun.
hapishka. tiyuti [tiwti] s. amz. variedad de gavilán. Ya-
tiw tiw tiw [tiw tiw tiw] interj. amz. expre- na millmayuk, killu chakiyuk uchilla anka.
sión que se dice a los perros cazadores para Tiyutita rikushpa shamuni.
seguir el rastro de personas o animales. tuka [tuka, thiuka, tiyuka, tiwka, čuka] s. sa-
Shuk sacha wiwata katichun nishpa allkuta liva. Shimimanta llukshik pusku, llawsalla
kaparina shimi. yaku.
Juan mashika tiw tiw tiw nishpami allkuta Ama wasi ukupika tukata shitankichu.
kayarka. Sin. Llawsa.
tiyamshi [tyamši, tanši] s. amz. bejuco, tukana [tukana, thiukana, tiyukana] v. es-
mimbre. Ashanka awana waska. cupir, salivar. Shimimanta pusku yakuta
Tiyamshita maskankapak ripay. llukshishpa shitay.
tiyarina [tiyarina, tyarina] s. banco, silla, ¿Pitak kaypika tukarka?
asiento. Sikiwan samankapak rurashka ima. 2. v. soplar el espanto. Manchaymanta un-
Sumak tiyarinata rurarkani. kushkakuna hampiy.
tiyarina [tiyarina, tyarina] v. sentarse, tomar Kay unkushka wawata hampinkapak shuk
asiento. Allpapi kashpa, imapi kashpapash yachak tukarka.
sikiwan samay. Sin. 2 pukuna.
Kay kaspi hawapi tiyaripay. tukilu [tukilu, tugilu] s. amz. variedad de
tiyarpa [thyarpa, thyapa] adj. tartamudo. perdiz. Uchpa millmayuk allpata purik uchilla
Waktarishpa, unayashpa rimak. yutu.
Shuk tiyarpa wawkitami charini. Tukilu kishata rikurkani.
Sin. Takllu, tyatiu. Sin. yutu.

137
TUKLLA

tuklla [tuxlya, tuxža, tugža] s. lazo, agujero terminado, finalizado. Imatapash tukuchin-
de una cuerda. Waskata rinritashina ruras- kakama llamkay.
hka. Kay yachaytaka tukuchishkami kan.
Llamataka tukllawanmi hapirkani. Sin. Tukurishka.
2. trampa para cacería. Sacha wiwakunata tukuchina [tukučina] v. terminar, acabar,
hapinkapak kaspikunata waskakunawan wa- finalizar. Ima ruraykunatapash puchukay.
tashpa rurashka. Ñuka, kallarishka shuyuta kunan puncha tu-
Ñukapa churashka tukllapi añas urmashka. kuchisha.
tukru [tugru] s. cuágulo. Aychamanta lluks- tukuri [tukuri] s. fin, culminación. Ña rurana
hishpa sinchiyashka yawar. illakta rikuchik rimay.
Ñukapa rukataka tukru yawarmi killpashka. Kallpakuymantaka tukuripimi sakirirka.
tuksik [tuksix] s. amz. tipo de pez. Yurak Sin. Puchukay.
karayuk, winkanaspi kashayuk, tuksishpa tukurishka [tukuriška] adj. concluido, ter-
sinchi nanachik uchilla challwa. minado, finalizado. Imatapash tukuchin-
Tuksik challwaka mana yapa aychata cha- kakama llamkay.
rinchu. Kay yachayka tukurishkami kan.
tuksina [tuksina] s. jeringuilla. Hampita Sin. Tukuchishka.
ukunman yaykuchinkapak. tukurina [tukurina] v. terminarse, aca-
Hampik runaka tuksinapi hampita churarka. barse; cesar. Chinkariy, illakyay.
tuksina [tuxsina, tugsina] v. amz. clavar, es- Runakunaka tantanakushpa kawsaymantami
tacar, punzar. Imatapash shuk ñañuyachis- mana tukurinchikchu.
hka kaspiwan aychapi takay. 2. expirar, morir, fallecer. Runapa samay pi-
Shuk hatun challwata hapinkapak tuk- tirikpi wañuy.
sirkani. Hachipa kawsay ñami tukurishka.
2. inyectar. Tuksinawan hampita aycha uku- Sin. 1. samarina; 1-2 Puchukana.
man churay. tukurpilla [tukurpilya, tukurpiža, thyukurpi-
Kunka nanay unkuymanta hampita tuk- lya, thyukur] s. scns. variedad de tórtola.
sirkani. Uchpa patpayuk, uchilla yapa kita, urpishina
tuktu [tuxtu, tugtu] s. flor de maíz. Sara pishku.
sisa. Tukurpillataka mana katiykachanachu kan-
Tuktuta mikuchunmi wakraman shitani. chik.
tuktuma [tuxtuma, tuktu] s. sn. flor de tukuy [tukuy] det. todo, todos, entero.
maíz. Sara sisa. Mana rakishka.
Wawakunaka sara tuktumakunawan su- Tukuy llamata harka ukumanmi yaykuchirka.
makta pukllan. tukuna [tukuna] v. volverse, transformarse,
tuktuma [tuxtuma, tuktuna ] adj. amz. ga- convertirse, hacerse, fingir, aparentar; suce-
llina que empolla. Lulunkunata ukllakuk der. Shukshina kay, shukman tikrariy.
mama atallpa. Achiklla yuyayka mana shukman tukunchu.
Puka tuktuma atallpa putsamanta pawan. Sin. 1. Llampu, illakta, mashnalla kak.
Sin. Turuk. tukuymashna [tukuymašna, tukuymažna]
tuku [tuku] s. amz. gusano comestible de la adv. ss. absolutamente todo. Tukuy tiyakku-
palmera. Shiwa yurakunapi muriti yurakunapi nata kayankapak shimi.
wiñak mikuna kuru. Tukuymashna wasipi tiyak runakunaka ray-
Tuku kurutami shiwa yuramanta apamuni. mimanmi rishka.
tuku [tuku, toko] s. ventana. Wasi ukuman Sin. Illakta, tukuypacha, llampu, pachan.
achik yaykuchun pirkata hutkushka kak. Ni- tukuypacha [tukuypača] adv. snc. abso-
nakuruka tukuta ukuman yaykushka. lutamente todo. Tukuy tiyakkunata kayanka-
tukuchishka [tukučiška] adj. concluido, pak shimi.

138
TUMPIKI

Tukuypachami raymiman rirka. rumikuna chawpipi yantata churashpa miku-


tukyachina [tuxyačina, tugyačina] v. re- nata yanuna kuska.
ventar. Sinchita uyarishpa rakirichun nishpa Tullpapi yantata churapay.
imatapash ruray. tullpu [tulypu, tušpu, tulpu] s. color, tintura,
Kayka ninapi shitashpa tukyachinmi. pintura. Puka, yana, yurak, waylla, killu, sani,
2. v. disparar. Illapa ukumanta wañuchik nina shukkunapash tukuy rikurikkuna.
llukshichun nishpa takayta ñitina. Kanpa ruwanapa tullpuka yanami kan.
Tarukata machachishpalla illapataka tuk- Sin. Llimpi.
yachirka. tullu [tulyu, tužu] s. hueso; caña; tallo. Ru-
Sin 1 hulakyana, huklluyana. nakunapa, wiwakunapa aychata shayachik.
tukyana [tuxyana, tugyana] v. reventarse, Ñukaka chayrak mana tullu unkuyta charini-
erupcionar; brotar vegetales. Imatapash ni- chu.
napi churakpi sinchita uyarishpa rakiriy. 2. adj. flaco, raquítico. Shuk ima wira illak
Ninapi churashka lulunmi tukyarka. runa, wiwapash.
2. amz. despostillarse. Allpamanta rurashka Raymipika tullu wakratami wañuchirkakuna.
mankakunata ninapi kusakukpi wakinpi Sin. 2 irki, tsala, charki.
hutku, hutku tukushpa waklliriy. tullumpa [tulyumba, tulyuŋba] s. amz. varie-
Chay kallanaka nina ukupi churakpimi tuk- dad de rana comestible. Uchpa karayuk, tuta
yarka. tutalla kaparik, karata anchuchishpa mikuna
tula [tula] s. estaca. Sarata, purututa, lumuta kuwa.
tarpunkapak chakiman ñañuyachishka kaspi. Tullumpata mikunkapak aysamunimi.
Tulawan yana allpapi lumuta tarpuni. tullumpa [tulyumba, tulyuŋba] s. amz. pa-
2. amz. Palanca. Takana kaspi. lanca. Tankana kaspi.
Tulapi wakrata watakmi rini. Tullumpawanmi kay rumitaka kuyuchirkani.
tularina [tularina] v. derrumbarse. Yura, all- tulu [tulu] s. ss. saquillo, bolso. Shikrashina
papash pay munay tuñirishpa urmay. awashka.
Yapa tamyakpi allpa tularishka. ¿Mashna kullkipitak kanpa tulutaka katur-
2. erosionarse. Tarpuna allpa tuñirishpa tullu kanki?
allpa sakiriy. Sin. Wayaka.
Tarpuna allpa kunan wata tularishka. tulun [tulun] s. trueno.Tamyakuk pachapi
Sin. 1 tuñirina. puyupura takanakushpa sinchi uyarik.
tulana [tulana] v. amz. empujar árboles Hawa pachapimi tulunka uyarin.
para tumbar. Shuk yurata makiwan tankas- Sin. Kulun.
hpa urmachina. tumi [*tumi] s. variedad de cuchillo, como
Chay yurata tularkani. segur. Yantata chiktankapak antamanta ru-
2. S. barbechar. Allpata shuk kaspiwan rashka hillay.
ñutuy, aya kiwakunata anchuchishpa surkuy. Tumiwan aychata kuchuni.
Papa chakramantami kiwata tularkanki. tumpana [tumbana, tuŋbana] v. amz. tener
3. ss. amz. Hacer hoyos para sembrar el celos de alguien, celar. Shuktatak munanki
maíz. Sarata tarpunkapak allpata shuk kas- nishpa warmi kusawantin piñanakuy.
piwan hutkuy. ¿Imamantatak kanpa warmita ñukawan tum-
Sarata tarpunkapak nuyushka allpata tular- panki?
kanchik. tumpiki [tumbiki, tuŋbiki, dumbiki, duŋbiki]
tullik [tulyix] s. amz. tipo de pájaro. Yana s. amz. pájaro tucán. Suni kiruyuk, kunkapi
millmayuk, tullik tullik nishpa sachapi allpata millmayuk achkapura tantanakushpa purik
purik pishku. hatun pishku.
Kayna tamyakuk pacha tullikta rikurkani. Tumpiki pawakushpa patpata pampamanmi
tullpa [tulypa, tušpa, tulpa] s. fogón. Kimsa shitarka.

139
TUMPINA

tumpina [thumbina, thuŋbina] v. bo. apun- nina shimi.


talar. lmatapash ama urmachun nishpa shuk Saraguro llaktamanta María warmipa turimi
kaspita kimichishpa sinchiyachiy. shamunka.
Mishki muyuyuk yura ama urmachun nishpa turu [turu] s. lodo, barro. Api allpa, yakuyas-
tumpirkani. hka.
tunchi [tuŋči] s amz. una variedad de pá- Turupi urmarkani.
jaro. Witapi tunchi tunchi kaparik uchilla turuk [turux, turug] s. scs. gallina que
pishku. empolla. Lulunkunata ukllakuk atallpa.
Tunchi kapariktami uyarkani. Turuk atallpaka luluntami ukllakun.
tunchi [tuŋči] s. (mitología) amz. alma. Sin. Tuktuma.
Runa yuyaypi, runapa shunkuta shuk tuta turumanya [turumanya] s. planeta nep-
mikushpa purik supay. tuno. Intipa ayllupi tiyak rumpa.
Tunchi supay mana alli runapa shunkuta mi- turuyana [turuyana] v. enlodarse, emba-
kushka nin. rrarse. Mapayay, turupi yanayay.
tunkuri [tuŋguri] s. garganta, esófago. Mi- Wamraka mushuk churanata turupi turuyas-
kunata millpuk hutku, mikunata wiksa u- hka.
kuman yaykuchik hutku. Sin. Armarina, kawirina.
Yalli uhukpi tunkuri nanawan. tushuna [tušuna] v. bailar. Takishkakunapi,
tunsa [tuŋsa] s. amz. variedad de pez. Killu ishkantin, shukllapash sumakta kuyurishpa
karayuk, puyu ñawiyuk uchilla yaku aycha kushiyay.
Tunsata llikawan yakumanta hapini. Shamuy, ñukawan tushushun.
tuntu [tuŋdu] s. amz. tipo de pájaro. Tuntu 2. v. s. brincar. Hawaman pawarikshina ruray.
tuntu kaparishpa purik muru millmayuk uchi- Chay sarami kallanapi tushukun.
lla pishku. 3. insultar. Runata piñashpa kapariy.
Tuntu pishkutaka tukuykunami kamana kan- Wasiman mana utka chayakpimi tushurkani.
chik. Sin 2. Kushparina, 3 kamina.
tuñirina [tuñirina] v. derrumbarse. Yura- tuta [tuta] s. noche. Inti yaykushka pacha ki-
kuna hawalla suchuriy, allpa yapa tamyakpi pa, shamuk yana llantu.
tulariy. Kayna tuta Ambato kitimanta chayamurkani.
Sarata tarpuna allpaka ñami tuñirishka. Sin. chishituta.
Sin. Tularina. tutamanta [tutamanda] s. la madrugada,
tupana [tupana] v. encontrarse. Shukku- la mañana. Manarak allita punchayashpa
nawan ñanpi, wasipi maypipash tarinakuy. llantu llantu kak.
Mashi Juan Quito llaktapimi tuparka. Payakunaka tutamantapi rimanakunñami.
Sin Tarinakuna, tinkunakuna. tuta pishku [tutapišku] s. s. murciélago.
tupu [tupu] s. s. prendedor. Pachallina ama Pawashpa purik ukuchashina rikurik, tutaku-
urmachun nishpa tuksichina ñañu anta. napi wiwapa yawarta chumkak.
Mariaka mushuk pachallinata kullki tupu- Tuta pishkuka wakra yawarta, apyu yawar-
wanmi tupullin. tapashmi tsumkan.
2. medida, metro. Imakunapash chaypuralla Sin. mashu.
kashkata yacharinkapak rurashka. tutayana [tutayana] v. anochecerse. Inti
Chay allpata mashna kashkata yachankapak yaykukpi, puncha tukurikpi llantu paktamuy.
tuputa apamuy. Ñukapa wawkika paypa wasipimi tutayarka.
tupuna [tupu] v. medir. Imapash mashna tutipa [tutipa] s. amz. variedad de lagartija.
kashkata shuk hillaywan yachay. Waylla karayuk, puka kunkayuk, washa tu-
Allpata rantinkapak tupushunchik. llupi kashata charik, yurakunapi kawsak ha-
turi [turi] s. hermano de hermana. Warmi- yampishina.
kuna paypa yayamamapa kari churikuna Yalli suni tutipa ñanmi sirikurka.

140
TUZUYANA

Sin. Sacharuna. tapash mikuk uchilla pumashina wiwa.


tutu [tutu] s. sc. Caña hueca delgada; tubo. Tuwita hapinkapak chapakllami rini.
Hutkuyuk kaspi, sukusshina. Sin. Pantu.
Siwara tulluka tutumi kan. tuyaka [tuyaka] s. remanso. Purik yaku all-
tutuna [tutuna] v. snc. cargar a un bebé. paman yaykushpa hawalla kucha tukushka.
Llullu wawakunata apariy. Ñan pampapi tuyakakuna tiyarishka.
Llullu wawata shutichinkapak tutukuni. Sin. Walun.
tuwaman [tuwaman] adv. amz. boca abajo. tuylla [tuylya] s. segundo, en relación con el
Washata hawaman churashpa; wiksata, ña- tiempo, componente del minuto.
wita allpaman kimichishpa siriy. Shuk hayrika sukta chunka tuyllayukmi kan.
Yayaka wiksa nanaywan tuwaman sirikun. tuzuyana [tuzuyana] v. ss. encogerse,
Sin. uray sinka. achicarse. Ima kashpapash uchillayay.
tuwi [tuwi] s. amz. animal similar al tigre, Wamrapa churanaka tuzuyashkami.
denominado cabeza de mate. Yana millma- Sin. Wañurina, kintiyana, kuruyana, aysarina,
yuk, papayata, pukushka palantata, chiwilla- yaykurina, kichkiyana.

141
TS
tsala [tsala, tsalan, sala, čala, zala] adj. gruesa. Killu rikurik raku tiyu.
flaco, delgado, raquítico, desnutrido, pálido; Hatun mayumanta tsatsata surkurkanchik.
alto. Runakuna, wiwakunapash ima wira tsawata [tsawata] s. amz. tortuga terrestre.
illak; shukkunapika un-kushkashina tukushpa Sachapi kawsak charapashina.
tullukunapash rikurik. Tsawata allpapi llukan.
Raymipika tsala wakratami wañuchishka. tsiklla [tsixlya] adj. amz. recto; directo
2. Mestizo. Kastilla yawarwan runa yawar- (hacia una dirección). Shuk mana wistu, mu-
wan chakrurishka runakuna. kupash illak kaspi.
Tawka tsalami mana ñukanchikta riksinchu. Tawnarayku tsiklla kaspita rikushpa piti-
Sin.1 irki, charki, 2 laychu, mishu, misti. munki.
tsalak manku [tsalax manku] s. amz. tipo tsili anku [tsili anku] s. variedad de bejuco.
de pájaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak Shuk sukusshina ayllu.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak tsalak Yayaka tsili ankuwan ashankata awakun.
shutiyuk. tsilinkitsi [tsiliŋkitsi, tsilyikitsin] s. sc. va-
Tsalak manku pishkuta yuramanta pawa- riedad de lagartija. Shuk puzu ñañu palu.
chirkani. Tsilinkitsi intipi kununkapak llukshishka.
Sin. Tsalak tsalak. tsimpiyu [tsiŋbiyu] s. amz. planta medicinal
tsalakulun [tsalakulun] s. amz. variedad desinflamante. Hayak pankayuk, puka muyu-
de lagartija. Shuk yanawan wayllawan hawi- yuk, uchilla hampi suni yura.
rishka intipi kunuk uchilla hayampi, shuk llak- Tsimpiyu yuraka hampimi kan.
takunapi palu nishka wiwa. tsimukina [tsimukina] v. sc. Pestañear.
Tsalakulun intipi kunukushka. Ñawita ñalla ñalla sipuy.
tsalak tsalak [tsalax tsalax] s. amz. tipo Mapa ñawi ukuman yaykukpi kutin kutin tsi-
de pájaro. Shuk hatun manku, tsalak tsalak mukin.
kaparik, shuk llaktakunapika tsalak manku Sin. sipuna, kimllana, pimpirana.
shutiyuk. tsintsimpu [tsintsimpu] s. amz. Variedad
Tsalak tsalak pishkuta yuramanta pawachir- de planta ritual. Alli hampi yurami kan.
kani. Kay tsintsimpu yura yakuta upyashpaka
Sin. Tsalak manku. wamraka alli chakukmi tukun.
tsalanchuspi [tsalančuspi] s. zancudo. tsinzu [tsiŋzu, tsintsu] s. variedad de planta
Suni chaki chuspi. denominada tsinzu. Ashnak yuyu, wayras-
Tsalanchuspika ninantami kanin. hkata pichankapak kak.
tsalayarina [tsalayarina] v. palidecer; adel- Wayrashkata tsinzuwan pichaway.
gazarse. Imapash ñañulla tukuy. tsinzu [tsiŋzu, tsintsu] adj. amz. raquítico.
Wakraka mana mikushkarayku tsalayaris- Mana mikunata munak wawa, tullu, irki wiwa.
hkami. Tsinzu kakpimi kuchitaka mana
tsan [tsaŋ] adj. amz. inclinado, vertical. rantirkanichu.
Mana sikaypak urku, yura, imapash shayak Sin. Irki, tsala, charki, tullu.
kak. tsitsi [tsitsi] adj. arruga de la piel de los
Tsan urku kakpimi mana sikayta ojos. Ñawipi sipuyashka.
usharkanichu. Yayapa ñawika tsitsiyukmi kan.
tsatsa [tsatsa] s. amz. tipo de arena tsitsikina [tsitsikina] v. sc. pellizcar. Maki
142
TSUWAN

silluwan imatapash tipsiy. mana charik runa.


Wawapa makita ama tsitsikiychu. Runaka sachapi chinkashpami tsuntsu tuku-
Sin. Tipsiy. mushka.
tsiwi [tsiwi] s. sc. choclo maduro. Shuk Sin. wakcha.
pukushka chukllu ashtawan sumak mishki tsutsuk [tsutsuk] s. sc. Puñado. Imapash
kak. maki hunta.
Tsiwita akllashpa kamchanki. Sarataka tsutsuktami kurka.
Sin Kaw. tsutsukina [tsutsukina, tsuktsukina] v. sc.
tsiyampitsu [tsiyampitsu] s. amz. variedad estrujar, apuñar. Imatapash maki ukupi char-
de mono. Killu millmayuk, muru ñawiyuk, ishpa sinchita llapiy.
llushti chupayuk pukushka palantata tuta mi- ¿Imatatak lluki makiwanka tsutsukirkanki?
kushpa purik uchilla wiwa. 2. atar. Kipi shimikunata ñañu waskawan
Tsiyampitsu wiwaka tutakunapi purin. watay.
tsuklupuna [tsuglupuna, čukulpuna, tsulu- Mushuk shikra shimita watuwan tsutsuk-
puna] v. amz. enfriar líquidos. Shuk timpuk ishka.
yakuta shuk pillchiwan wishishpa, achka Sin. 1 lutsana, llapina, 2 wankuna, watana.
kutin chiriyankakama talliy. tsutu [tsutu, soto] s. scs. Amarrado en las
Apita shuk pillchiwan utkalla chiriyachun tsu- puntas de un pañuelo; nudo. Pintu manyaku-
klupunki. napi ashalla watashkami.
2. agitar. Timpuk yakuta shuk kaspiwan chi- Yayaka rantishkakunata tsututa rurashpami
riyachinkapak kawina, kuyuchina. aparin.
Allkupa mikunata tsuklupurkani. tsutuna [tsutuna] v. sc. Amarrar, anudar (las
tsumkana [čumkana, tsumgana, sumkana, esquinas de mantel o pañuelo). Tsututa
suŋgana] v. chupar, absorber, succionar. ruray.
Ima yakutapash shimiwan chuchukshina ru- Kullkitaka pintupimi tsutuni.
rashpa llukshichiy. tsuwan [tsuwaŋ] s. amz. ave denominado
Llullu wawaka yarkaywan chuchuta tsum- guajalito. Amsa puka millmayuk, yura hut-
kan. kupi, kuruta mikushpa purik pishku.
tsunzu [tsuŋtsu, tsunzu] adj. andrajoso; Tsuwan pishkuta chay kaspi hutkupi tiya-
pobre. Piti, piti, lliki, lliki churanakunata chu- kurka.
rarishka runa; allpata, kullkita, imatapash

143
U
uchilla [učilya, učiža, učuylya, ičuklya, ičila, Karuman rishpaka uka timputami kukayus-
utila] adj. pequeño. Mana yapa hatun, mana hpa apanchik.
yapa suni, mana raku. ukku [ukku, ukun] s. cuerpo. Tulluntin
Uchilla allpata charishkamanta mana maypi yawarnintin tukuy tiyak aycha.
tarpuyta ushanchik. Sinchi ukkuta charinkapakka yuyuta mikuna
2. Niño. Chayrak wiñakuk wamra. kanchik.
Uchillakunaka maypipas pukllan. Sin. aycha, ukun.
Sin. 1 Chusu, wawa, hamchi, ñutu; 2 wamra, ukllana [uglyana, ugžana] v. abrazar. Rikra-
wawa. wan kunkapi, imapi kashpapash muyuchis-
uchpa [učpa, ušpa, učupa, učufa] s. ceniza. hpa hapiy.
Kaspikuna rupashkamanta puchuk kuta. Ñukapa warmitaka kuyaymanta ukllani.
Tullpapi achka uchpa tantarirka. 2. empollar. Wawa pishkukuna llukshichun
2. adj. gris. Yanawan yurakwan chapukpi nishpa, lulunkunapa hawapi mama pishku-
llukshik tullpu. kuna siririy.
Uchpa tullpuyuk katanata awachikmi rini. Ñukapa atallpaka chunka ishkay lulunta uk-
uchu [uču] s. ají. Puka, killu, waylla llakun.
tullpuyuk, hayakyachik, mikunakunapi uksha [uxša, ugša, uksa] s. paja blanca.
churashpa mikuna muyu. Wasikunata katana panka, urkukunapi wiñak.
Chiri pachapika mikunata uchuwan cha- Urkupika achka ukshami wiñan.
pushpa mikuyka sumakmi. 2. amz. variedad de hoja para cubierta de
uchukutak [učukutak] s. sn. pájaro solita- casas. Wasikunata katana hatun panka.
rio, pájaro colorado. Puzu patpayuk, pukalla Sachamanta apamushka ukshawan wasita
kaskuyuk pishku. katakunchik.
Uchukutak pishkuka tutamantapimi sinchita uku [ukhu, uku] adv. interior; debajo de.
takin. Tukuy harkashka chawpipi sakirik.
Sin. chiwillu. Puñuna ukuka washaman sakirin.
uchutikan [učutikan] s. (mit.) amz. ser mí- 2. s. cuarto. Wasikunapi pirkakunawan har-
tico. Tamya punchakuna hatun yura ankuku- kashka kuchukuna.
napi makanawan takashpa purik supay. Ñukapa kawsana ukuka kunukllami kan.
Machashka purikpika uchutikanmi rikurin. Sin. 2 Pitita, killi.
uchuna [učuna] v. comer colada. Yanushka ukucha [ukuča] s. ratón. Ñañu sinkayuk,
kachiyuk apita mikuy. uchpa millmayuk, suni chupayuk, sarata
Raymiyuk wasipi uchurkani. mikuk uchilla wiwa.
uhu [uxu] s. tos. Kunkata shikshichishpa Ukuchaka sara tuluta hutkushpami mikus-
hapik unkuy, kunka unkuy. hka.
Kayka, uhu chinkachik hampimi kan. ukumpi [ukumbi] s. amz. culebra subterrá-
uhuna [uxuna] v. toser. Uhuy unkuy nea. Shuk killuwan, yanawan, pukawan
hapishkapi uhu uhu kapariy. hawirishka mana kanik machakuy.
Ñukapa wawata lumarisu hapikpi sinchita Ukumpi machakuy rikurikpika mana man-
uhukun. charinachu kanchik.
uka [uka] s. oca. Mishki mashuwashina, ukun [ukun, ukku] s. cuerpo. Tulluntin
allpa ukupi pukuk muyu. yawarnintin tukuy tiyak aycha.
144
UPALLA

Sinchi ukunta charinkapakka yuyuta mikuna unay [unay] adv. hace mucho tiempo. Suni
kanchik. pacha, achka pacha yallishka.
Sin. aycha, ukku. Llaktamanta ñuka llukshishkaka unaymi kan.
ukunchina [ukunčina, ukunči, ukunča] s. unayana [unayana, uniyana] v. demorarse,
refajo, debajero. Ukuman churana ñutulla tardarse. Mayman rishpa achka pachata sa-
anaku. kiriy.
Waynaka ukunchinata awakun. ¿Imamantatak achkata unayarkanki?
ukuy [ukuy] s. amz. hormiga comestible. Mi- unaylla [unaylya] adv. hace un momento.
kuna añanku. Mana yapa unay ninkapak shimi.
Ukuy añankutaka kamchashpami mikunchik. Paypa wasiman paktay unayllapimi sha-
ullawanka [ulyawaŋga, ilyawaŋga] s. galli- murka.
nazo. Ismu aychakunata mikuk, yana patpa- Sin. Unaynik.
yuk pishku. unaynik [unaynik] adv. hace un momento.
Ullawankakunaka ashnak ismushka aycha- Mana yapa unaylla ninkapak shimi.
kunata mikushpa anchuchin. Paypa wasiman paktay unaynikpimi
Sin. Ushku. shamurka.
ullkana [ulykana] v. hilar a mano. Makiwan- Sin. Unaylla.
lla puchkay. unku [uŋku] s. especie de túnica, camisa,
Yayaka millmata ullkakun. camiseta. Ukkuta killpankapak rikra illak chu-
ullu [ulyu, užu] s. pene. Yumankapak, is- rana.
hpankapakpash kari charishka ankushina Kanpa unkuta takshashpa intipi chakichikun.
aycha. Sin. kushma.
Ullutaka rikurayanami kan. unkurawa [uŋgurawa] s. na. variedad de
uma [uma] s. cabeza. Sinka, shimi, ñawi, palmera. Chuntashina kashpapash kasha
rinri, akchata runakuna charina kuska. illak, achka yana muyuta aparik, muyuta, yu-
Runakunapa wiwakunapa ñawikunaka uma yutapash mikuna, sachapi wiñak yura.
ñawpapi rikurin. Akchata unkurawa wirawan armakpika su-
umana [umana] v. engañar, embobar. Pan- maktami wiñan.
tata, mana kikintak, llullashpa rimay. Sin. Shiwa.
Hampi katuk runami umarka. unkushka [uŋguška] adj. enfermo. Mana
Sin. pantachiy. alli kay, unkuy hapishka runa.
umu [umu] s. sacerdote. Pachakamakmanta Unkushka runata hampina wasiman pushar-
yachashpa rimak. kani.
Inka pachapi, inti raymipika umukunalla hu- unkuy [uŋguy] s. enfermedad. Runakuna-
chakunata kurka. ta, wiwakunatapash ukkuta wakllichik nanay.
umutu [umutu] adj. enano. Mana hatun wi- Ñukapa wakrata unkuy hapishpa wañuchir-
ñashka runa. ka.
Umutu runaka achkatami pukllak kan. unkuna [uŋguna] v. enfermarse. Ñu-
Sin. Hatak, antsala, uchilla. kanchikpa aycha nanaywan kay.
unancha [unanča] s. bandera, emblema. Ñukapa warmika achka chirimanta unkurka.
Rikuchinkapak nik. Ecuadormanta Kichwa upa [upa] adj. mudo, bruto, idiota. Shuk
runakunapa unanchaka kimsa llimpiyukmi mana rimak runa.
kan: puka, yurak, yana. Yaya kashpa, mama kashpapash unkuywan
unanchaywasi [unančaywasi] s. colegio kakpika wawaka upami wacharin.
secundario. Chunka pata yachashka kipa ya- upalla [upalya, upaža] adv. en silencio, si-
chay wasi. lenciosamente, calladamente. Chulunlla kay.
Ñukapa churika ñami unanchaywasiman Ama allku hatarichun, upalla llukshinki.
rirka. Sin. Chulunlla.

145
UPALLANA

upallana [upalyana, upažana] v. callarse. Sin. Uraykuna.


Mana rimana. uraykuna [uraykuna, urayguna, urayxuna,
Ima yuyaykunata rimashkata alli hamutanka- urikuna, urixuna, uriguna, igruna] v. bajar,
pakka upallanchik. descender, apearse. Hawamanta, patakuna-
Sin. Chunyana. manta, wiwakunamantapash allpaman sha-
upayana [upayana] v. enmudecerse, em- yariy.
bobarse, anonadarse. Mancharishkashina Payka, Quito llaktamanta apiwpi shamushpa,
sakiriy. shaykushka uraykun.
Wawaka raymipi supaytukushka runata ri- Sin. Urayana.
kushpaka upayan. uray sinka [uray singa] adv. amz. boca
2. amortiguarse. Chaki, makipash nitishka, abajo. Washata hawaman churashpa; wik-
llapishka kashpa wañushka aychashina sata, ñawita allpaman kimichishpa siriy.
tukuy. Ruku yayaka nitkashpa uray sinkami ur-
Mana alli antawapi tiyashpa shamukpi chaki marka.
upayashka. Sin. tuwaman.
Sin. 1 Muspayana. uritu [uritu] s. amz. lora. Waylla patpayuk,
upina [upina] v. ss. copular, hacer el amor, uritu uritu nishpa kaparik arawshina hatun
tener relaciones sexuales. Kariwan warmi- pishku.
wan yumanakuy. Uritu pishkuka sumaktami paypa shutita ta-
Warmi unkushka kakpimi mana upirkanichu. kishpa yurapi tiyakun.
Sin. Yukuna, yumana. urku [urku] s. cerro, monte, montaña, colina,
uputinti [uputiŋdi] s. amz. alacrán. Shuk a- volcán, loma. Allpa hatunta hawaman kurpa-
pankurashina, sinchi millay tuksinayuk hatun yashka.
kurushina. Kay urkuka Chimborazo shutiyukmi kan.
Uputinti may ukkupipash tuksishpa urmarina [urmarina] v. tu. decaerse, mar-
kanikpika aychaka ñapash punkin. chitarse. Wañunalla, champayashka tukuy;
upyanayana [upyanayana, upinayana] v. yurakuna wañuriy.
tener sed, tener ganas o deseos de beber Kay sisakunaka yaku illaymanta urmarishka.
algo. Ñukanchikpa aycha yakunayay. 2. tu. avergonzarse. Pinkaymanta ñawi pu-
Pukllashpa shaykushka kipaka yakuta upya- kayay, uma kumurishpa sakiriy.
nayan. Llulla runaka tukuyta chimpapurakpika urma-
upyana [upyana, upina, ufiana, uphiana, rirka.
uxyana] v. beber, tomar líquido. Yakuta, as- Sin. 1 Wañurina, ankuyana, champayana; 2
wata imatapash shimimanta wiksaman hun- pinkarina.
tachiy. urmana [urmana, řumana] v. caerse. Ha-
Achka shaykushka kipaka aswata upyan- wamanta urayman shitarina.
chik. Kapuli yuramanta urmarkani.
uray [uray, ura, uri, urin] adv. abajo. Hawa- urpi [urpi, urpay] s. tórtola. Uchpa patpayuk,
manta allpaman sakirik, urku umamanta urku puka chakiyuk, allpata purik, hawatapash pa-
chakiman sakirik. wak pishku.
Kikinpa tarpuna allpaka uray waykupimi sa- Puna suyupika ñawpakunaka illapawanmi
kirin. urpikunataka hapikkuna karka.
2. s. declive. Ima pampapash waykuman uru [araña] s. araña. Achka makiyuk, allpa
sirik. hutkukunapi, wasi kuchukunapi, llikata paypa
Ñukapa ayllullaktaka uray allpami kan. sikimanta llukshik puchkawan awashpa kaw-
urayana [urayana, uriyana, uryana] v. s. sak kuru.
bajar, descender. Urkumanta pampaman riy. Uruka wasi patakunapi llikatami rurashka.
Wawakunaka sumakta kushiyashpa urayan. usa [usa] s. piojo. Mana armakpika akchapi

146
UTURUNKU

kawsak, pilisshina mirarik. shuk llaktakunapika inti anka nishka.


Wamrapa umapika ñami usa huntashka. Usturiw pishkuka sara chakra hawapimi
usana [usana] v. despiojar. Usakunata uma- paypa shutita takishpa wampurayakun.
manta anchuchina. Sin. Inti anka.
Paypa mamami wawataka usakurka. usuchina [usučina] v. amz. derrochar, des-
ushay [ušay] v. poder, ser capaz de... Ima perdiciar. Achka murukuna pukukpi mana
llamkaytapash rurayta utipana. wakaychishpa usu usu mikuy.
Allpata wachuy punchapika minkata ruray Achka muru pukukpika ama usuchinkichu.
ushanchik. usun [usun] s. ciruela, capulí. Mishki muyu-
ushku [ušku] s. amz. gallinazo. Ismu aycha- yuk, pukayashpa, yana tukushpa muru.
kunata mikuk, yana patpayuk, llushti umayuk Cañar llaktapika mishki usunmi pukun.
pishku. Sin. kapuli.
Ushkuka ushu wañushkata mikukun. usuna [usuna] v. amz. abundar. Muyukuna,
Sin. Ullawanka. mikunakuna, churanakuna, imakunapash
ushpitu [ušpitu] s. amz. variedad de ve- achka tiyay, achka tukuy.
nado. Uchpa millmayuk uchilla taruka. Ñukapa chakrapi achka palantami usukun.
Ushpitu wiwaka sacha ukullapimi kawsan. Sin. kamana, nanakllakana.
Sin. Taruka. usu usu [usu usu] adv. despercio, malver-
ushu [ušu] s. burro, asno. Kipikunata aparik, sación. imapash ñapash tukuchik.
mana runakunapa mikuna aychayuk wiwa. Wawaka tantataka usu usumi mikurka.
Kiwakunata ushupi apachishpa llaktakuna- usyay pacha [usyay pača] s. verano.
pika wiwakunaman karanchik. Rupay killakunami kan. Tamyaka manallatak
ushukullin [ušukulyin] s. na. variedad de tiyanchu.
culebra. Pala aychayuk, ismu panka ukupi Usyay pachapimi murukunata pallanchik.
sirik millay machakuy. Sin. Inti pacha.
Ushukullin kanikpika wañunallami kan. utipana [utipana] v. amz. poder, ser capaz.
Sin. Pushllu. Imatapash rurayta ushay.
ushun [ušun] s. amz. planta silvestre. Ima Wawakunaka imata rurankapakpash yapa
yurapash mana tarpushka muyumanta utipanmi.
wiñak. Sin. Ushana, tukuna.
Chinika ushun yurami kan. utka [utka, uxta, ugta, utixa, utya, uča] adv.
Sin. Chas, wala, purun, iñil. rápido, pronto, breve, apurado. Mana una-
ushushi [ušuši, uši] s. hija. Yaya, mamapa yay, wayrashina imatapash ruray.
warmi wawa. Ñalla tamyanka, wasiman utka shamuy.
Kanpa ushushika kunan punchakunaka Sin. Ninanta.
hatun pushak warmimi tukushka. utkana [utkana, uxtana, utixana, ugtana, ut-
ushuta [ušuta] s. sandalia, zapato. Kara- yana, učana] v. apurar, acelerar, hacer con
manta, shukkunamantapash, chakipi chura- rapidez. Imatapash mana unayashpa ruray.
rinkapak rurashka. Tukuy minkapi llamkakkuna utkashunchik.
Paypa yurak ushutami churakuni. utku [utku] s. algodón. Yurak millmashina,
uspun [uspun, puzun, pusun] s. s. panza. yurapi pukuk, puchkashpa churanakunata
Runa wiksapi, wiwa wiksakunapi tiyak mikus- awana yura millma.
hka tantarina hatun chunchulli. Utku churanakunami ñukanchikpa ukkun-
Wakra uspunta yanunkapak rantiklla rini. pakka alli kan.
Sin. pusun. uturunku [uturunku] s. tigre. Misishina riku-
usturiw [usturiw, usturyu] s. na. variedad rik, muru millmayuk, yurapi, hutkupi puñuk,
de gavilán. Usturiw usturiw nishpa takik, inti aychallata mikuk sacha wiwa.
punchakuna hawapi wampurayak pishku, Sachakunallapimi uturunku wiwaka kawsan.
147
UYA

uya [uya] s. ss. cara, rostro, faz. Runaku- atender. Shukkuna rimashkata rinriwan
napa, wiwakunapapash ñawipi, ñawpa kak. hapiy.
Urmashpami uyata chukrirkani. Ñuka rimashkata uyapanki.
uyana [uyana, xuyana] v. oir, escuchar,

148
W
wachansu [wačaŋsu, wačaŋsi, ačaŋsu] s. wachariy.
amz. maní del monte. Hatun sacha yura, in- Waka wirpa kashpaka hampichinami kanki.
chikshina muyuta aparik, chay muyu kam- Sin. 1 chulla, 3 wantukshimi.
chashpa mikuna. waka [waka] s. lugar u objeto sagrado,
Wachansu yurataka mana pitinachu. tumba antigua, dios familiar. Ñawpa pachapi
wacharina [wačarina] v. nacer. Mama- wañushka apukunata pampana ukukuna.
wiksa ukumanta llukshina. Ñawpa yayakunaka wakapimi Pachakamak-
Ñukaka Latacungapimi wacharirkani. taka mañak karka.
Sin. Pakarina. wakamayu [wakamayu, wakamaya] s.
wachana [wačana] v. sns, amz. dar a luz, amz. guacamayo. Uritushina killu, ankas,
alumbrar; parir; poner huevos. Maykan war- puka patpayuk hatun pishku.
mikuna wawata wiksa ukumanta llukshichiy. Anti suyupika wakamayu urkukunami tiyan.
Kanpa paniwa ¿ñachu wawata wacharka? wakar [wakar] s. garza. Sunilla yuraklla
Sin. 1 pakarichina, mirachina. kunkayuk kultashina pishku.
wachi [wači] s. amz. lanza. Challwakunata Wakarkunaka kucha manyapi purin.
tuksinkapak rurashka kaspi. wakarina [wakarina] v. sc, amz. oxidarse.
Ñawpa yayakunaka wiwata wañuchinka- Antakuna, hillaykuna tamyawan, yakuwan is-
pakka wachitami charirka. muriy.
2. flecha, saeta. Wiwakunata wañuchinkapak Antawaka mana purishpami wakarirka.
rurashka kaspikuna. wakana [wakana, waxana] v. llorar. Llaki-
Pishkukunataka wachiwanmi hapin. manta, nanaymanta ñawimanta wiki talliriy.
wachi [wači] s. amz. tejón. Suni ñañu sin- Wawaka nanaymantami achka wakarka.
kayuk, achkapura purik, sacha wiwa. 2. v. emitir voces o sonidos los animales. Wi-
Wachi purikukta rikuni. wakunapa kapariy.
wachu [waču] s. surco. Allpapi yapushka Wakrami achkata wakarka.
shuk ñanshina rikurik. wakayana [wakayana] v. s. desigualarse.
Sarataka wachuta katishpa tarpunki. Imakunatapash chullayachiy.
2. fila, hilera; línea. Imatapash shukpa Awashkakunaka ñami wakayashka.
washa, shayarishka kak. wakaychina [wakayčina, wakičina] v. guar-
Purututapash wachuta katishpami tarpunki. dar, ahorrar, conservar. Mikuna kakpi, kullki
Sin.1 rawa. kakpi, imatapash kipa punchakunapak nis-
wachuna [wačuna] s. surcar, hacer surcos. hpa allichiy.
Allpapi yapushka shuk ñanshinata ruray. Kay papa muyuta tarpunkapakmi wakaychi-
Sarata tarpunkapak ka wachunchik. kuni.
Sin. Rawana. Sin. Allichina.
waka [waka] s. s. desigual. Imakunapash wakcha [waxča, waxču] adj. s. pobre. All-
chulla chulla churashka, mana alli pitishka. pata, kullkita, imatapash mana charik runa.
Llachu payayashpaka wakami tukurka. Juan mashika wakcha kashpami mana ya-
2. adj hendido, agrietado. Shuk hutku hutku chana wasiman rirkachu.
tukushkakuna, mana alli pirkashkakuna. 2. viudo, -a. Wañuskamanta shuk kari warmi
Waka pirka kuchupi llachuka sirikun. illak sakirik, shuk warmi kusa illak sakirik.
3. adj. sc. labio leporino. Shimikara llikishka Warmi wañuymanta wakchalla tukurkani.
149
WAKIN

3. huérfano, animal o persona. Yaya, mama rishpa yawarta chumkak.


illak runa, wiwapash kak. Ñukapa chankapi waku llutarishka.
Wawaka yayamama wañukpimi wakcha Sin. Tillimanku.
kan. wakuyashka [wakuyaška] adj. bo. tusa
Sin. 1 tsuntsu, llachapa; 2 sapalla. sin choclo. Chukllushinalla kak, muyu illak
wakin [wakin] det. algún, -no, -a. kurunta.
Ashalla kashkata achiklla rikuchik. Tawka wakuyashka sarakunata kuchikuna-
Wakin wawaka mana unkushkachu. man shitamuni.
wakllichina [waglyičina, wagličina, wa- wal [wal] s. amz. variedad de pez grande
xžičina] v. violar, hacer daño, deteriorar, con dientes, similar al bocachico. Kiruyuk
dañar. Imatapash alli kakmanta mana alliman hatun challwa.
tikrachiy. Kayna punchaka wal kusashkata mikurkani.
Mamallaktata pushakkunaka kamachiytami Sin. Kiruyuk.
wakllichin. wala [wala] s. planta silvestre. Ima yurapash
wakllina [waglyina, wagžana, waglina] v. mana tarpushka muyumanta wiñak.
dañar Imapash alli kashkamanta kipa mana Kay chakrapika wala papa wiñashka.
alli tukuy. Sin. Chas, ushun, purun.
¿Ima nishpatak wakllirikunki? wala [wala] s. sc. surcos muy apegados.
Sin. Challana. Llutariklla wachukunata rurashka.
wakra [wagra] s. ganado vacuno. Llamata Wala wachuta allichikuni.
yalli hatun kachuyuk, warmika ñuñuta kuk Sin. waru.
wiwa. walak [walax] s. sc. calabaza tierna cor-
Allpata rantinkapak wakrata katunkapak tada. Manarak pukukllapitak pitishka zampu.
rirka. Walak zamputa kuchiman karani.
waksa [waxsa, wagza] s. variedad de lagar- walampariw [walambariu, walaŋbariu] s.
tija. Shuk hatun raku palu. im. (mit.) tipo de arco iris, ser mítico referente
Wawaka waksa paluwanmi mancharirka. a la sexualidad. Pakchakunapi tiyak kuychis-
waktarina [waxtarina] v. rozarse, golpe- hina, warmikunata hapishpaka wiksayuk
arse, tropezarse. lmapipash takariy. sakik; karikunata hapishpaka shikshi unkuyta
Yayaka tutapi shamukushpa yurapi wakta- hapichik aya.
rirka. Kakakunapi, pakchakunapipash walampa-
Sin. takarina. riwtaka rikurkanchik.
waktaway [waxtaway, wastawi] s. amz. ga- walinyana [walinyana] v. oscilar, balancearse.
vilán que se alimenta de culebras. Waktaway Ima kashpapash kayman chayman kuyuriy.
waktaway nishpa kaparik anka, machakuyta Wamrakunaka pukllay pachapika achkatami
mikushpa kawsak. walinyakun.
Waktawayka machakuytami mikukun.
waktana [waxtana, waktana, wagtana] v. s. wallinku [walliŋku] s. s. conejo. Shuk llak-
golpear; pegar. Makiwan, kaspiwan takay. takunapi kunu shutiwan riksishka wiwa.
Mamaka chakishka tawrita muyu lluk- Wallinkuta sumakta kusashpa mikurkanchik.
shichunmi waktan. Sin. Kunu.
2. amz. talar, rozar. Kipa hatun muruta ku- wallka [walyka, walka, waška] s. collar,
chunkapak, uchilla yurakunata pitiy. cuentas de collares. Warmikuna kunkapi
Payka lumuta tarpunkapak nishpa yuraku- aparina.
nata waktarka. Warmi yachachikka killu wallkata churarin.
Sin. 1 takana, 2 kuchuna, tulana. Sin. mullu.
waku [waku] s. amz. variedad de garrapata wallpa [walypa, wašpa] s. ss. gallina. Ayl-
pequeña. Uchilla añankushina aychapi lluta- luwan kawsak, kishapi lulunta wachak hatun
150
WANKURINA

pishku. wampuna [wambuna, waŋbuna] v. s. nave-


Kullkiyukman mana wallpata kurkanichu. gar, nadar, flotar. Runa kashpa, ima kashpa-
Sin. Atallpa. pash yaku hawapi chutariy.
wallu [wažu , waly u] s. cántaro. Shuk Hatun yakupi wampurkani.
mankashina, puntushina rinriyuk. 2. volar. Ima pishkukuna, ankakuna hawata
Ñawpa yayakunaka wallupimi aswataka paway.
karakkuna karka. Chay yuramantaka ñami pishkuna wam-
waluk [walux] adj. ropa sucia. Mapayashka purka.
churanakuna. Sin. 1 waytana; 2 pawana.
Waluk churanaka unkuytami katichin. wamra [wamra, waŋra, wambra, warma]
walun [walun, walu] s. amz. gusano que adj. adolescente, muchacho. Sukta watayuk-
produce abscesos en animales. Wiwakuna manta, chunka ishkay watayukkama runa.
aychapi chupushina rurashpa wiñak kuru. Chay wamraka ñami sawariyta munan.
Sin. Mara, warma.
Chitapa washa tullupi walun wiñashka. wanaku [wanaku] s. s. variedad de llama.
Chantazushina, llamashina wiwa.
walun [walun, walu] s. sn. charco. Allpapi Perumanta shuk wanakuta apamuni.
kuchashina yaku tantarishka. wanchaka [waŋčaka] s. ss. raposa.
Kuchikunaka walunpimi sinkurin. Uchilla allkushina, akllashpalla mikuk, mishki
2. sn. remanso. Mana sinchita purik yaku. aychayuk wiwa.
Walun yakuta purimuni. Sara chakrapimi wanchakataka allkuwan
Sin. 1 hita, kucha, punza; 2 tuyaka. hapirkanchik.
wamak [wamax] s. amz. caña guadúa. Ña- Sin. Chucha, sinik.
ñu pankayuk, kaspipi kashayuk, sukusshina wanka [waŋka] s. palanca. Tankana kaspi.
achkapura wiñak, kinchata wasita rurana Wasi kaspita wantunkapak wankakunata
yura. markamukmi rini.
Wasita rurankapak wamakta apamuni. 2. amz. bastón o remo para impulsar canoas.
waman [waman, guaman] s. gavilán, hal- Tawnarishpa wampupi tankashpa purina
cón. Shuk atallpashina hatun pishku, mallta kaspi.
chuchita, urpita mikuk. Shuk llaktakunapika Wamputa wankawan tankashun.
anka shutiyukmi. Sin. 1 tula, 2 tawna.
Waman chuchita ama mikuchun kaparinki. wankana [waŋgana] s. amz. jabalí.
wamintsi [wamintsi, waminsi, waminči] s. Sachapi kawsak hatun kuchishina wiwa.
sn. planta medicinal de flores rosadas. Wankana aychata yanunkapak hapimuni.
Rupay unkuyta hampinkapak uchilla yura. wankar [waŋkar] s. tambor. Piruru kaspipi
Wamintsi yakuwan rupak unkuyta hampirini. wiwa karata pillushka, takinkapak wik-
2. adj. sn. fucsia, rosado, lila. Shuk pukalla sashina rikurik.
rikurik tullpu. Wankarpi takishpa tushunchik.
Pachallinataka wamintsi tullpuwan tullpuni. wankana [waŋkana, waŋgana] v. levantar
wampu [wambu] s. barco. yakuta, mayuta haciendo palanca. Imatapash kaspikunawan
purina. hawayachiy.
Puna runakunaka wampukunapi purik karka. Urmashka antawata llukshichinkapak wan-
wampula [wambula, waŋbula] s. amz. árbol kashunchik.
de madera incorruptible para construcciones. wanku [waŋgu] s. atado, carga. Imatapash
Wasi chakikunata rurakpi, achka watata watashpa kipishinata rurashka.
mana ismuk kaspi. Wasichinkapak sacha panka wankuta rurani.
Wampula wasi chakika pichka chunka wa- wankurina [waŋgurina] s. amz. amonto-
tata charin. narse, aglomerarse. Rikunkapak, uyankapak

151
WANKUNA

achka runakuna tantariy. piñariy.


Marka pushak rimashkata uyankapakmi Yankamantaka ama wañuriychu.
wankurishun. 2. marchitarse. Ima yurakuna, kiwakuna cha-
Sin. Waykana, tantanakuna. kirinkapak kallariy.
wankuna [waŋguna] v. atar, amarrar, liar. Kay sisaka ñami wañurishka.
Imakunatapash pillushpa watay. 3. encogerse, achicarse. Awashkakuna uchi-
Raku kulluta yantapak wankurkani. llayay.
Sin. Tsutsukina, sipuna. Ñukapa punchuka takshakpimi wañurirka.
wanlla [waŋlya, wanža] adj. producto óp- Sin. 2 ankuyana, urmarina, 3 kuruyana, kin-
timo. Alli, hatun, sumak mikuna murukuna. tiyana, tuzuyana.
Wanlla papata apani. wañushka [wañuška] adj. s. mortecina.
2. reserva de alimentos que se lleva. Raymi Runapash, wiwapash kawsayta mana charik.
wasikunapi mikunata karakpi wakaychishpa Ushkukuna wañushka wakrata mikurka.
kikin wasiman apana. 2. muerto, difunto, cadáver. Kawsay illak.
Sara pallaypika wanllatami hapirkani. Unkuywan wañushka wiwataka mana miku-
3. s. bulla, griterío. Amsa amsa rimay. nachu.
Makanakuypika wanllallami uyarin. Sin. 1 ismu; 2 aya.
wanllana [waŋlyana, waŋžana] v. guardar wañuna [wañuna] v. morir, fallecer, apagar.
comida para llevar. Mashipa wasipi Kawsay tukuriy.
karakushka sumak mishki mikunata wasiman Llullu wawaka sipik uhuwanmi wañurka.
apay. wañuy [wañuy] s. muerte. kawsay pitirik
Sisa tiyaka atallpa raku aychata churiman pacha.
wanllamurka. Wañuyka tukuy kawsakkunapak chayan.
wantuk [waŋtux, wantug, wantu] s. floripon- Sin. pitiriy.
dio. Killu, yurak sisayuk, unkuyta pichashpa wapsi [wapsi] s. vapor; atmósfera. Allpa-
hampina yura. manta lluksik samayshina, yakulla samay.
Wayrashka unkuyta wantukwan picharkani. Tamyashka kipa, intikukpika wapsi rikurin.
wantuk shimi [waŋtug šimi] adj. labio lep- wara [wara] s. pantalón. Siki tullumanta
orino Llikirishka shimi wacharik wawa. chakikama ishkay tutuyuk churana.
Kay wawaka wantukshimi wacharirka, ku- Inka pachapika warata churankapakka wa-
nanka ñami alliyashka. rachikuy raymita rurak kashka.
Sin. Waka. warak warak [warak warak] adv. sc. de
wantuna [waŋduna, wiŋduna] v. llevar en mal humor. Piñarishpalla rimak.
camilla. Kawitushina rurashpa chay hawapi Mana yachashkamantami warak warak ya-
imatapash churashpa apariy. chachinki.
Unkuywan wañushka wakrata allpa utkuman waranka [waraŋga] num. mil. Chunka
wanturkanchik. kutin patsakyashka.
wanu [wanu] s. abono. Tukuy wiwakunapa Waranka kullkita mana charinichu, chay-
isma. manta mana rantinipashchu.
Yapushkapi churankapak wanuta ñutukuni. waranku [waraŋgu] s. hojas de árbol medi-
waña [waña] s. tipo de mosca. Shuk cinal para lavar el cabello. Uchilla pankayuk,
chuspi. pankapi hampita charik, umata mayllankapak
Wañakunaka kupakunapi tantarin. alli yura.
wañuchina [wañučina, wančina] v. matar, Warankuwan akchata mayllani.
asesinar. Pikunatapash kawsayta kichuy. An- 2. planta con vainas similar al chocho, útil
tawa llapishpa allkutaka wañuchirka. para curtir el cuero. Tawrishina rikurik yura,
wañurina [wañurina] v. enojarse, morirse wiwa karakunata chakichinkapak kak.
de iras. Imamantapash shunku ukupi sinchita Warankuwan llama karata amukyachini.

152
WAWA

warapu [warapu] s. jugo fermentado de Wasipunku allpatalla charini.


caña de azúcar Pukuchishka puskuk wiru waska [waska] s. soga. Imatapash watan-
yaku. kapak puchkata, chawarta pilluchishpa ruras-
Minkapi warapu yakuta upyashkani. hka ankushina.
warkuna [warkuna] s. colgar. Imatapash Waskata rantinkapak kullkita mutsuni.
wallinyachishpa, wayunkatashina churay. Sin. Kawchu.
Takshashka churanata warkukuni. waska [waska] s. amz. bejuco. Tukuy
warma [wama] adj. adolescente, mucha- sachapi rikurik ankukuna.
cho. Sukta watayukmanta, chunka ishkay Kay waskataka sachamanta apamuni.
watayukkama runa. Sin. Anku.
Chay warmaka ñami sawariyta munan. wata [wata] s. año. Chunka ishkay killayuk
Sin. Mara, wamra. pacha.
warmi [wami] adj. mujer, hembra. Wiksa 1533 watapimi Ataw wallpakta wañichurka.
ukupi wawata wiñachiy ushayta charik. watawata [watawata] s. amz. salaman-
Chay warmika yachachikmi kan. quesa Mawka wasikunapi kawsak tsalakulun
2. s. esposa. Sawarishka warmi kak. tupu uchpa karayuk hayampishina.
Juanchupa warmika ¿ima shutiyuk kan?. Chay shitashka wasipika manchanayakta
waru [waru] s. sc. surcos muy apegados. watawataka mirashka.
Llutariklla wachukunata rurashka. watana [watana] v. amarrar, maniatar. Imat-
Waru wachuta allichikuni. apash waskawan pilluchishpa churay. Ku-
Sin. wala. chita kiwapi watarkani.
warwar [warwar] s. s. zumo del floripondio. watu [watu] s. s. cordel, cadena. Imatapash
Wantuk yaku. watankapak ñañu waskashina rurashka.
Pampa unkuyta warwar yakuwan hampirini. Wawa kuchita watankapak shuk watuta apa-
was [was] interj. amz. hojas y yerbas rese- munki.
cas convertible en polvo. Kiwakuna, wayta- 2. ss. especie de pretina. Anakupi, shuktak
kuna, pankakunapash sumakta intipi churanakunapipash sirashka, chumpishina
chakirishkata ninkapak rimay. watarinkapak kak.
Chakirishka pankata hapirikpi was nin. Chumpi watupi kupa aparishka.
washa [waša] s. espalda, lomo. Kipaman watu [watu] s. amz., tu. tallo de un racimo
sakirik, mana ñawpakpi kak. sin frutos. Murukunata ishkukpi sakirik tullu.
Wawata washapi apariy. Palanta watuta pitinki.
2. adv. atrás. Kipapi tiyak. Wawaka mamapa 2. sc. racimo de gran tamaño. Achka mu-
washapi katin. ruyuk hatun wanku.
washakuna [wašakuna] v. sumergirse, Kay pakayka achka watuta charin.
hundirse. Maymanpash urmay. Sin. 1 Chitus.
Chantazuka waykuman washakushka. waturitu [waturitu] s. amz. pavo nocturno.
Sin. Matuyana. Punchayakpi titiri titiri kaparik hatun sacha
wasi [wasi] s. casa, vivienda. Kawsankapak pishku.
rurashka uku. Waturituka tukuy tutami pawashpa purin.
Ñukanchikpa wasika ukshawan katashkami Sin. Muntiti.
kan. watuna [watuna] v. adivinar. Ima mana ya-
Sin. tiyana. chashkata yuyarishpa, umawan maskashpa
wasipunku [wasipuŋku] s. s. retazo de tie- yachay.
rra entregada a los trabajadores por prestar Llulla yachakka kunan watushun, nin.
servicios en las haciendas. Hatun allpayuk- wawa [wawa] s. niño, bebé. Wachashkalla
man llankashkamanta, shuk runaman karas- runa.
hka uchilla allpa. Kanpa wawaka ¿ima shutiyuk kan?.

153
WAWA MAMA

2. adj. pequeño. Chayrak wiñakuk wamra, 2. adj. amancebado, amante. Kari kashpa,
uchilla wamra, wiwapash. warmi kashpapash sawarishka kipa, shuk-
Wawa llamata makimanta chutamuni. wan kawsak.
Sin. 1. mara; 2 chusu, uchilla, hamchi. Paypa karika waynallami kan.
wawa mama [wawa mama] s. placenta. Sin. 1 wamralla, 2 Ashi.
Wiksa ukupi wawa wiñana wayakashina wayra [wayra] s. viento. Sinchita pukuk
aycha. samay.
Chay warmika ñami wawamamata shitarka. Kunuk wayrawan pukllani.
wawa muyu [wawa muyu] s. feto. Wiksa wayra apamushka [wayra apamuška]
ukupi kawsay kak. adj. extranjero. Urupa llaktamanta
Wawamuyuka punchanta punchanta runa- shamushka runa.
man tukun. Wayra apamushkami kichwa llaktata purin.
wawa tiyana [wawa tiyana] s. útero. Sin. ransiw.
Wiksa ukupi wawa tukuna. wayra pacha [wayra pača] s. otoño. Yura-
Wawa tiyanapi wawaka tukun. kunamanta pankakuna urmana pacha.
wawki [wawki, wuki, wawke] s. hermano de Kishwar pankaka wayra pacha kakpimi ur-
hermano. Shuk mamamantallatak lluk- marka.
shishka kari churipura rimay. wayrana [wayrana] v. contraer “el mal aire”
Ñukaka chusku wawkiyukmi kani. . Wawakunapash, rukukunapash millay
wayaka [wayaka, wayaga] s. ss. bolsa, wayramanta unkuy.
bolso, talega, alforja. Imatapash apankapak Wawaka wayrashkami.
shikrashina . wayru [wayru] s. hueso de juego en vela-
¿Mashnapitak kanpa wayakataka katur- ciones. Wañushkakunapi pukllankapak llak-
kanki? llashka tullu.
Sin. Tulu. Sarun pachapika wayruwanmi pukllashka-
wayka [wayka] det. s. aglomeración, tu- kuna.
multo. Minkapi, makanakuypi tukuylla tanta- wayta [wayta] s. clavel, flor. Shuksami sisa.
riy. Wayta sisa yakuka shunku nanaypak alli
Wayka runaka wasi rurayta tukuchirka. hampimi kan.
Sin. tantariy. waytana [waytana] v. nadar. Rikrata,
waykana [waykana] v. s. agruparse para chakita kuyuchishpa yakuta chimpay.
acelerar un trabajo. Ima ruraykunata utka tu- Wampu illakpimi hatun mayuta waytarkani.
kuchinkapak, tantarishpa ruray. Sin. Wampuna.
Tukuykunami sara pallayta waykarka. wayunka [ wayuŋga, wayuna] s. atado de
Sin. tantarina. frutos que se cuelgan en el interior de las vi-
wayku [wayku, wayko] s. quebrada, ba- viendas. Akllashka murukunata, kaspaku-
rranco Tuñirishpa uray pukru tukushka allpa. nata, tinkishpa wasi punkupi warkushka.
Rumika waykuman urmarka. Sara wayunkata warkuni.
waylla [waylya] adj. verde. Yurakunapa pan- wayunkana [wayungana, wayuŋgina] v. s.
kashina rikurik tullpu. estar, colgado. Tinkishpa warkurayachiy.
Ñuka pachallitaka wayllapi tullpukuni. Wawakunaka tukuy punchami kapuli yurapi
Sin. Kumir. wayunkan.
waylla aycha [waylya aycha] s. col. Winku wayuri [wayuri] s. amz. paja para techar
sinchilla pankayuk yuyu. casas. Wasita katankapak sacha panka.
Rupariypika waylla aycha pankata churan. Wayuriwan kuchi wasita katani.
wayna [wayna] adj. joven. Manarak ruku, wazik [wazix] s. sc. instrumento para peda-
wamraraklla kari. cear la cabuya. Chawarta chillpinkapak,
Wayna Kapak inkaka sinchi runami kashka. wakra chaki tullumanta rurashka hillay.

154
WIPALA

Chawar pankata wazikwan chillpirka. Wiksayuk warmika may alli mikunatami mi-
wazikina [wazikina] v. sc. pedacear la kuna kan.
cabuya fresca. Yurak chawarta chillpina. Sin. Chichu, unkunalla.
Yurak chawar pankata wazikipanki. willak [wilyak, wižak, bilyak, bižak] s. infor-
wichayana [wičayana, wičiyana, bitsyana, mante. Imatapash nik.
ičiyana] v. subir, ascender. Hawaman sikay. Willak runaka mushuk yuyayta nin.
Yachakukkunaka urkuman wichayarka. 2. verbo. Chikan yuyayta nik.
Sin. Sikana. Kuyay, yuyay, willakmi kan.
wichi [wiči] s. scs. cazuela. Mikunata chu- willana [wilyana, wižana, bilyana, bižana] v.
rankapak allpamanta rurashka hatun kalla- avisar, informar, advertir, declarar. Ima ya-
nashina. chashkata shukman chimpachiy.
Kachi tantata wichipi churani. Churi rimashkata yayaman willarka.
wichkana [wičkana, wičikana, wiškana, willi willi [wilyi wilyi] s. renacuajo. Uchilla,
wičana, bičana, ičkana] v. cerrar, encerrar. chupayuk wawa hampatu.
Ama llukshichun, ama yaykuchun nishpa Yawaryashka ñawi luluntaka willi willipa
punkukunata, hutkukunata imawanpash har- chupawan picharka.
kay. Sin. Putukulu, tushil, pinkulu, williku, chim-
Hillu misita manka ukupi wichkarka. paluk, pimpalu.
wichu [wiču] s. s. escorbuto. Shuk llullu wi- winkanas [wiŋkanas] s. amz. aletas de
wakunapa kicha unkuy. pescado. Challwapa washapi, kunka sapipi
Wichu unkuyyuk wakraka utkami irkiyan. wiñak, pala uchilla rikrashina.
wichu [wiču] s. amz. perico. Waylla millma- Kay challwapa winkanastami kuchurkani.
yuk, wichu wichu wichu nisha kaparik yapa Sin. Pimpis.
uchilla pishku. winku [wiŋku] adj. encorvado. Imakuna-
Llullu wichuta yuramanta hapini. pash kumuklla tukuk.
Sin. ichu, chuki. Llullu killaka winkumi kan.
wiki [wiki, biki, irki, wirki] s. lágrima. Wa- Sin. Wistu.
kakpi ñawimanta llukshik yaku. wiñachik [wiñačix, wiñačik, wiñačig,
Ñukapa wawaka achka wikita shitashpami biñačix, iñačix] adj. adoptivo. Chikan wawata
wakakun. kikinpa churitashina kuyashpa hatunyachiy.
2. sn. gota. Yaku shutuy. Wiñachik yaya chayamun.
Pinllumanta wikita llukshichini. wiñachishka [wiñačiška, biñačiska,
Sin. 2 shutu. iñačiška] s. adoptado. Shuktak ayllupa
wikiyana [wikiyama] v. lagrimear. Runapa, makipi wiñak, kipaka churishina wawa.
wiwapa ñawi urmay. Kanka wiñachishkallatami yalli kuyanki.
Ñawika allpa yaykushpa wikiyashka. wiñana [wiñana, biñana, iñana] v. crecer,
2. amz. mancharse. Churarina yura wikipi ya- desarrollarse; retoñar. Llullumanta hatunyas-
nayay. hpa katiy.
Ñukapa churanaka wikiyashka. Ñukapa churika mana unkuysiki kashpa ha-
Sin. 2 Mapayana. tunta wiñarka.
wiksa [wixsa, wiksa, wigsa, bixsa, ixsa] s. wiñakun.
barriga, vientre, estómago, abdómen. Chun- wiñay [wiñay] adv. siempre. Ima pachapi-
chullita katak aycha kara. pash shinalla punchanta punchanta katiy.
Wiksa nanakpika kunuk kiwa yakuta upyar- Kantaka wiñaypak kuyashami.
kani. wipala [wipala] s. bandera, emblema del
wiksayuk [wigsayuk, bixsayux] adj. en Tawantin suyu. Kanchis tullpuwan kuychishi-
cinta, embarazada, preñada. Wiksa ukupi nata awashka.
wawata charik, chichu warmi. Abya Yalapa unanchaka wipalami kan.

155
WIRA

Sin. Unancha. hatun shikrashina rikurik.


wira [wira, bira, ira] s. manteca, aceite, Wishinkawanka challwata hapirkani.
grasa. Mikunapi churankapak, kamchanka- wishina [wišina, bišina, išina] v. coger líqui-
pak wiwamanta, yuramantapash surkushka dos y granos. Murukunata, mikunata, ya-
yakuyaklla apishina. kuta, mulupi hapishpa churay.
Wirawan sarata kamcharkani. Aswata pillchipi wishiy.
2 adj. gordo, grasoso. Rakulla, mana irki kak. wisiyana [wisiyana, wisyana] v. scs. ex-
Wira kuchita wañuchirkani. pandirse substancias grasosas. Wirakuna
wirakchuru [wirakčuru, virakčuru] s. huirac yakuyashpa talliriy.
churo. variedad de ave cantora. Killu patpa- Kuy wiraka ninapi wisiyarka.
yuk yana pishku, sumakta takik. wistu [wistu, wištu, wiksu, ] adj. encorvado;
Tutamantakunaka wirak churu pishkuka su- deforme de la boca, torcido, baldado. Ima-
maktami takin. pash chulla chulla kak; patay pukru kakmi.
Sin. chuku. Paypa shimika wistumi kan.
wirakucha [wirakuča, virakuča, wiraxuča] Sin. winku.
s. divinidad del incario. Inkakunapa apun- wistuna [wistuna, istuna, wištuna, ištuna] v.
chik yaya. s. torcerse, deformarse. Ñañu kaspikunata
Wirakuchaka inkakunata samayta kuk kas- imakunatapash kumuyachiy.
hka. Wakrata watakpi kapuli yura wisturka.
2. término que se refiere a los españoles y wita [wita] s. amz. lugar lleno de maleza.
mestizos. Mana runa kakpi mishukuna nis- Achka kiwayuk, kashayuk, ankukunayuk,
hpa rimay. uchilla yurakunayuk pampa.
Panika wirakuchawan sawarishka llaki tu- Kayaka witaman risha nini.
kurka. witayana [witayana, itayana] v. amz. cu-
wirakwirak [wirakwirax] interj. sc. grito in- brirse de maleza. Chushak pankakuna,
inteligible. Achka runakunapa kapariy. Upa chushak chakrakuna, kiwamuy tukuy.
runami wirakwirak rik uyarin. Chakrapimi witayashka.
wiriwiri [wiriwiri] s. amz. variedad de pá- wituk [witux, itux] s. amz. árbol con fruto
jaro. Yana rikurik, wiriwiri nisha kaparik pis- colorante para pintar la cara y el cabello.
hku. Akchata yanayachinkapak, ñawita, rikrata
Wawa wiriwirita yuramanta hapimuni. shuyurinkapak yana yakuyuk muyu.
wirpa [wirpa] s. labio superior (ver sipri). Ri- Pukllashpa wituwan ñawita yanayachini.
makpi, mikukpi kuyurik hawa shimi kara. wiwa [wiwa, wiba, uywa] s. s. animal. Wa-
Payka waku wirpatami charin. kinka runata yanapak, wakinka runa mikuna
wiru [wiru, biru, iru] s. caña . Mishki ya- aychata charik, runata manchachik.
kuyuk, sukusshina tulluyuk, sarashina panka- Wakin wiwallami runata yanapashpa kaw-
yuk yura. san.
Wirutaka chumkankapak rantirkani. 2. amz. animal doméstico. Wakra, allku, misi,
wishina [wišina, bišina, išina, wiša] s. cu- kuchi, shukkunapash runawan kawsak.
chara. Kallanamanta mikuna sankuta wishin- Chay wiwaka ukuchata hapin.
kapak rurashka. wiwana [wiwana, wibana, uyway] v. amz.
Kaspi wishinata rantimuni. domesticar, amansar. Wiwata wasipi yacha-
wishinka [wišiŋga, išiŋga, wišina] s. amz. chiy.
red pequeña para pescar. Challwata ha- Andréska wawa kushilluta wiwarka.
pinkapak champira kawchumanta awashka

156
Y
yachachik [yačačix, yačačig, yačači] s. Yupayta, mirachiyta, anchuchiytapash allita
profesor, maestro, educador, docente. Shuk yacharkani.
ñanshina wawakunaman, malltakunaman, pi- yachay [yačay] s. sabiduría, inteligencia,
manpash yuyayta paskachishpa riksichiy. juicio, razonamiento. Kawsaypi riksishka,
Ñukapa mamaka yachachikmi kan. umapi yuyay tukushpa sakirik kak.
yachachikuy [yačačikuy] s. educación. Ya- Kichwa shimimanta yachayka sumakmi kan.
chaykunata riksichiy. yachay wasi [yačaywasi] s. escuela. Kill-
Kunan pachapika mushuk yachachikuytami kayta, yupayta, shukkunatapash yachakun-
katinchik. kapak uku.
yachak [yačak, yačax, yačag, yača] s. Killkata yachakunkapakka yachay wasiman
sabio, cococedor. Imamantapash allita rinami kanchik.
yuyak, hamutak. Sin. Yachana wasi.
Yachakka, uku kawsayta yuyashpami yachik [yačix] s. amz. sabor. Imatapash
shunku yuyayta yachan. mallishpa alli, mana alli kakta ninkapak rimay.
2. médico. Manchanayakta hampi yuramanta Kay hampika hayak yachikmi.
tukuyta riksik runa. yachina [yačina] v. amz. saber a. Wakin mi-
Riksishka yachakmi ñukataka shunku na- kunakuna chay mikuy shinallatakmi kan nin-
nayta hampirka. kapak rimay.
Sin. 1. Amawta; 2 hampik, paku, sakra. Yutu aychaka atallpa aychashina yachinmi.
yachakuk [yačakux, yačakuk, yačakug, yakami [yakami, yami] s. amz. ave trompe-
yačagux, yačaxuk, yačaxug] s. alumno, tero. Uchpa millmayuk, suni kunkayuk, suni
aprendiz, estudiante. Yachachikpa yachayta chakiyuk allpata purik hatun pishku.
katik runa. Yakamitaka mana wañuchinachu kanchik.
Chunka yachakukllami yachana wasimanka yaku [yaku] s. agua, líquido. Tukuy kaw-
purinchik. sakkunapa upyana.
yachakuna [yačakuna, yačaxuna, yača- Yakuta upyashpami kawsanchik.
guna] v. estudiar, aprender. Yachachishkata yaku (<*yaku) s. octubre. Chunkaniki killa.
umapi yaykuchiy, yachashpa katiy. Yaku killapika, Inka pachapika, uma raymita,
Yachanawasipi killka katinata yachakuni. para mañaytapash rurashka.
yachanawasi [yačanawasi] s. escuela. yaku aycha [yaku ayča] s. pez, pescado.
Killkayta, yupayta, shukkunatapash yacha- Yakupi kawsak wiwa. Hatun turuta chumkak,
kunkapak ukukuna. tantanakushpa purik wiwa.
Killkata yachakunkapakka yachanawasiman Katu pampapi yaku aychata rantinkapak rikuni.
rinami kanchik. Sin. challwa.
Sin. Yachay wasi. yaku-ishpana [yaku išpana] v. ss. orinar.
yacharina [yačarina] v. acostumbrarse, en- Ukkunmanta llukshik mapayashka yaku.
señarse, habituarse. Runakunapa, Ilaktaku- Rupak yakuta upyashkamanta yaku-ishpa-
napa kawsayta hapina. kun.
Karu llaktamanta runakunaka Ecuadorpi ya- Sin. ishpana.
charirkami. yaku ukucha [yaku ukuča] s. amz. varie-
yachana [yačana] v. saber. Imatapash rik- dad de nutria. pishñashina millmayuk, pala
siy, alli ruray. umayuk, yakupipash, allpapipash kawsak
157
YAKUYACHINA

wiwa. 2. inservible, en vano. Imapakpash mana alli


Yaku ukucha wiwakunataka mana tukuchi- kak.
nachu kanchik. Kayka yankatakmi kaypi ñitkarikun.
Sin. pishña. Sin. 2 yankamanta, yankata.
yakuyachina [yakuyačina] v. desleír, di- yankamanta [yaŋgamanta] adv. de balde,
solver, diluír. Imata kashpapash yakuman ti- en vano, sin motivo. Imamantapash yanka
krachiy. huchachiy tukuy.
Kay rasuta yakuyachishun. Yankamanta ñukata piñawarkanki.
yalli [yalyi, yaži, yali] adv. demasiado, Sin. Yanka, yankata.
demás, en exceso, excesivamente. Yapa yankata [yaŋgata] adv. de balde, en vano,
imatapash churay, ruray, rimay, yapa hatun sin motivo. Imamantapash yanka huchachiy
achka, suni. tukuy.
Paymi yalli sumak shuyuta rurashka. Yankata ñukata piñawarkanki.
Sin. Yapa, ninan, may. Sin. Yanka, yankamanta.
yallika [yalyika] s. amz. bejuco para tejer yanta [yaŋta] s. leña. Ninapi churankapak
canastos. Hatun yurakunamanta warkurimuk shallishka, chiktashka kaspikuna.
ashanka awana waska. Hatun llaktakunapika mana yantawan yu-
Yallikawan ashankata awani. nunchikchu.
yallina [yalyina, yažina] v. pasar, exceder, yantana [yaŋdana] v. hacer leña, leñar, ir a
sobrepasar. Maymanpash chimpay, may- buscar leña. Shuk yurata shallishpa, chiktas-
pipash pitapash mishana. hpa ñutuyachiy. Yurakunamanta urmashka
José mashintin kallpakushpa, payta yal- kaspikunata, pankakunata pallashpa ninapi
lirkani. churay.
yami [yami, yakami] s. amz. variedad de ave Chakishka kapuli yurata yantani.
trompetero. Uchpa millmayuk, suni kunka- yanuna [yanuna] v. cocinar. Chawa ay-
yuk, suni chakiyuk allpata purik hatun pishku. chata, chawa muruta, ima mikunatapash
Yami pishkuka kaypi sachapimi kawsan. unayta timpuchiy.
yana [yana] adj. negro. Tutashina tullpu. Yana papata alli yanunki.
Yana millmayuk llamata charini. yapa [yapa] adv. demasiado, mucho, muy.
yana [yana] adj. ayudante, criado, servidor, Yalli ninkapak shimi.
sirviente. Imapipash yanapak runa. Yapa hillumi kanki.
Inkakunaka achka yana runata charik kashka. 2. s. vendaje. Rantishka hawapi ashtawan
yanapana [yanapana] v. ayudar, auxiliar, churay.
socorrer, favorecer, servir. Kayka yapami kan.
Shukta imatapash rurashpa kuy. Sin. 1 yalli, may, ninan.
Kanpa chakrapi kiwa pitinapi yanaparkani. yapachina [yapačina] v. amz. ganar, ganar
yanapay [yanapay] s. ayuda, auxilio, coo- dinero. Ñukanchikpa imatapash charishkata
peración. Imapipash shukman rurayta kuy. achkayachiy, mirachiy.
Yanapayta munashpaka, kayawankilla. Kimsa punchata llamkashpa pichka pachak
yana shunku [yana šunku] s. hígado. kullkita yapachirkani.
Wiksa ukupi, allawka manyapi tiyak. yapay [yapay] s. suma. Chaypurallata shuk-
Kipchanka hayakta llukshichin. llapi tantachishpa mashna kashkata yachay.
Sin. kipchan. Yachachikka kay yapaykunata rurachun ma-
yanka [yaŋga] adv. gratuitamente, de balde. ñarka.
Imatapash mana rantina, imatapash mana yapana [yapana] v. aumentar, agregar.
kullkipak rurana. Shukmanta hapishpa shuktakpi achkayachiy.
Antonio mashika kayna chawpi tutamanta María mashika pukcha papata katushpa as-
yanka shuyakurka. hata yapachirka.

158
YUPANA

3. sumar. Shukmanta, kutin shukman mas- Shuk yanawan killuwan tullpuyuk uchilla
hna kashkata shukllapi tantachishpa yachay. challwa.
Kayta ishkaypi pichkata yapay. Ñukapa yayaka yawisunkunatami mayupi
yapuna [yapuna] v. s. arar. Muyukunata hapirka.
tarpunkapak allpata sumakta allichina. yawri [yawri] s. aguja, dardo. Sirankapak
Ñukapa wawkika paypa allpata yapurka. rurashka sikipi hutkuyuk hillaymi.
yarina [yarina] s. amz. tipo de palmera, Llikirishkataka yawriwan sirakuni.
marfil vegetal. Sachapi wiñak yura. yaya [yaya] s. papá, padre, tayta; semental.
Yarina kaspiwanka pukllanata ruranchik. Taytata ninkapak shimi.
yarkay [yarkay, yarxay, yarikay, yarixiy] s. Ñuka yaya rimashkata katirkani.
hambre. Runaku nata, wiwakunata mikuna- yaykuna [yaykuna, ikuna, waykuna] v. en-
yay hapiy. trar. Kanchamanta ukuman churay, satiy.
Wawaka tukuy punchata yarkaywanmi kay- Waka hutkuman hampinata yachankapak
narka. yaykurkani.
yarkana [yarkana] v. tener hambre. Miku- yayu [yayu] s. amz. variedad de pez. Shuk
nayay, wiksa mikunata mañay. yana, raku challwa.
Tukuy puncha mana mikushkamanta yar- Raku yayutami kunanka hapishka.
kanmi. yayuna [yayuna] v. sc. inseminar, polinizar.
yata [yata] s. terreno pisoteado de anima- Karipa yumanata imawanpash warmipa wa-
les, paredes de una casa abandonada. Wi- wamama ukupi churana; yurapa sisa muyuta
wakuna achkata sarushpa sakishka pampa, chaysamillatak yurapa sisapi hichachina.
hichushka wasipa pirkakuna. Shuk llaktakunapika warmi wakrakuna chi-
Mushuk wasita wasichinkapak yatata picha- chuchunka yayunmi.
kunchik. 2. v. bo. arrojar. Imatapash pakllaman shitay.
yawar [yawar, raway] s. sangre. Ñukan- Llama wanuta papa chakrapi yayurkani.
chikpa aycha ukkuta purik, kawsayta kuk, yuksi [yukzi] s. cc. arena fina. Wayrapi pa-
puka yakushina. wariklla allpa, yapa ñutu rumi allpa.
Yawar mirachunka alli mikunatami mikuna Mayu manyapimi yuksi allpaka tiyan.
kanchik. Sin. Tiyu.
yawari [yawari] s. na. animal amazónico. yukuna [yukuna] v. amz. copular, hacer el
Sachapi kawsak wiwa. Ruku llaktapi yawari- amor, tener relaciones sexuales. Shuk kari
kuna tiyan. paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
yawar kicha [yawar kiča] s. disentería. Wamrarak kashkmanta mana yukunchu.
Yawarta ismachik unkuy. Sin. Upina, yumana, rurana.
Yawar kichawan ñukapa wawaka wañurka. yumana [yumana] v. s. hacer el amor, tener
yawati [yawati, tsawata] s. amz. tortuga relaciones sexuales, copular. Shuk kari
terrestre y acuática. Sachapi, yaku ukupi- paypa ulluta warmipa rakapi satiy.
pash kawsak, charapashina rikurik, shuk llak- Machashka kashpaka mana yumanachu.
takunapi tsawata shutiyuk wiwa. Sin. Upina, yukuna, rurana.
Kayna chishika yawati aychata yunkarak [yuŋgarax] s. sn. papa rojiza.
mikurkanchik. Shuk puka karayuk papa.
Sin. Mutilun, tsawata. Chishipi mikunkapak yunkarak papata ya-
yawati suyu [yawati suyu] s. región insular nunki.
de Galápagos. Pacífico mama kuchapi saki- yupay [yupay] s. número. Imakunatapash
rik marka. yupankapak killkashkakuna.
Yawati suyupika, yawatikuna, chitakuna, ¿Ima yupaytatak killkana kanchik?.
pishkukuna, kichwa runakunapash kawsan. yupana [yupana] v. contar, enumerar. Mas-
yawisun [yawisun] s. amz. variedad de pez. hna runa, mashna wiwa, mashna muyu,

159
YUPAYCHANA

mashna yura, mashna imatapash rikuy. Yuyak runaka mana wawashina imatapash
Shukmanta patsakkama yachashkata yupar- ninachu.
kani. Sin. Yuyayyuk, shunkuyuk.
yupaychana [yupayčana] v. agradecer; yuyarina [yuyarina, yarina] v. acordarse, re-
honrar. Shuk runa imatapash karakpi, sumak cordar. Kunkashkakunata yuyaywan mas-
shimiwan rantipay. kashpa kawsachina.
Ñukata yanapashkamanta achkatami kan- Ñukapa warmitaka karumanta yuyarini.
taka yupaychani. 2. estar pensativo. lmakunapipash yuyashpa
yupi [yupi] s. rastro, huella, pisada. Ima pu- tiyay.
rishkata riksinkapak tarinkakama rikuy. Imashina shamuk wata llamkanata yuya-
Tutapi shuk llamata hillu allku mikushka, rirkanchik.
chayta yupita rurakunchik. yuyay [yuyay] s. pensamiento, idea, memo-
Sin. chaki kati, sarushka. ria. Umawan allita yuyarishpa imatapash
yura [yura, yula, ruya] s. árbol, mata, planta, rimay.
vegetal. Pankakunata charik kirukuna. Wakinpi musparishpaka yuyaytapash chin-
Kishwar llullu yurata tarpurkani. kachirinllami.
yurak [yurax, yurag, yurug] adj. blanco. Ñu- yuyana [yuyana] v. pensar. Ama pantan-
ñushina rikurik tullpu. kapak umawan taripashpa rurana.
Kaynaka yurak millmata ruturkani. Kan alli kashkamanta achkata yuyanki.
yurak shunku [yurak šunku] s. pulmón. 3. suponer. Yuyarishpalla imatapash niy,
Kawsakkunaman samayta chaskik. rimay, rurana.
Yurak shunkupi chiri ama yaykuchunka Paychari chaypi pakashka tantataka mikurka,
washata allitapacha killpanchik. yuyani.
Sin. paruk, surkan. yuyaychinkana [yuyayčiŋgana] v. perder
yurimawas [yurimawas, yurimas] s. amz. el conocimiento. Uma takarishpa wañus-
plátano maqueño. Raku, mana yapa suni, hkashina sakirina.
hatun uma tukuk uki tullpuyuk palanta. Mashika uma takarishpa yuyaychinkan.
Kayaka yurimawas palantata tarpuna kanchik. Sin. Umamuyuna.
yutsu [yutsu] s. amz. árbol de corteza me- yuyayyuk [yuyayyux, yuyayux] s. amz.
dicinal. Shuk ñañu pankayuk sumakta sisak, pensante. Imatapash taripashka kipa, yuya-
yaku manñapi wiñak raku yura, karaka ham- rishka kipa rimak runa.
pimi kan. Yuyayyukka mana wawashina imatapash ri-
Yutsupa karawanmi hampirkani. manachu.
yutu [yutu] s. perdiz. Uchpa millmayuk, all- Sin. Yuyak, shunkuyuk.
pata purik, waylla lulunta wachak, yunyun yuyu [yuyu] s. s. verduras, yerbas comesti-
yunyun nishpa chishikunapi kaparik hatun bles; hortalizas. Mikuna kiwa.
pishku. Uka yuyuta kuyman karankapak apakllami
Yutu lulun waylla kashkata riksimuni. rini.
Sin. tukilu. 2. cogollo comestible de las palmeras. Chun-
yuturi [yuturi, yutsuri] s. amz. hormiga takunapi, kiwakunapi llukshik mikuna llullu
conga. Hatun, yana, paypa sikipi tuksina sin- panka.
chi kashata charik, miyutapash charik Chunta yuyuta pitishpa mikunata rurashun.
añanku. Sin. 1 kiwa.
Mishki mikunapi yapatami yuturi wiwaka yuyuna [yuyuna] v. amz. descogollar pal-
huntashka. meras. Chuntamanta, taraputumanta, ku-
yuyak [yuyax, yuyak, yuyik] adj. adulto pen- nampumanta, shiwamanta, chillimanta
sante. Imatapash taripashka kipa, yuyarishka yuyuta mikunkapak surkuy.
kipa rimak, ruku runa. Tukuy chuntatami yuyunkichik.

160
Z
zakzikina [zagzikina] s. bo. extenderse las kariy.
guías de un bejuco o calabaza. Mallki anku- Hatun llaki tiyakpimi runakunaka zimpunirka.
kunata pushay. Sapalluka ñami zaksikikun. Sin. waykana.
zalan [zalipa, lazipa] s. s. tipo de árbol. zinzin [zinzin] adj. ss. resistencia que pone
Hatun suni yura. la persona al ser halada. Mana munakta ay-
Zalan yurata rikurayani. sakukpi sinchita shayariy.
zalipa [zalipa, lazipa] s. s. energía sexual Zinzin nishpa mana shamusha nirka.
negativa que causa enfermedad diarreica, no zinzin [zinzin] s. amz. dolor agudo por tu-
definida ni identificada por la medicina actual. mores, heridas, etc. Tuksikukpishina nanay.
Shuk kari, shuk warmi yumashpa wasiman ti- Ñukapa kunkuri zinzin nikun.
krakpi wawakunata, kuykunatapash unkuchik Sin. shikshik.
unkuy. zipi [zipi] s. ss. paspa. Aycha karata inti ru-
¿Wawaka zalipawanchu unkushka? pachikpi karachashina tukuy.
zalipana [zalipana, lazipana] v. s. transmi- Zipi ñawita hampikunimi.
tir la enfermedad zalipa. Zalipa unkuyta shuk zirka [zirga, řizka, řirka] s.
wasiman apay. ss. Árbol de cuya madera se fabrican cucha-
Wawaka ñapash zalipakun. ras. Mikuna wishinakunata, kallanakunata-
zanzan [zaŋzan, saŋsaŋ] adj. ss. mujer de pash rurana yura.
trabajo lento. Unayashpa llamkak warmi. Zirka yuraka pukru ukupi wiñakun.
Zanzan warmi kashpami mana utka utka ya- zulayana [zulayana] v. ss. dañarse los fru-
nuyta ushanchu. tos. Muyukuna yana tukushpa ismuriy, cha-
zas [zas] adv. amz. de golpe, de pronto, mo- kiriy.
mento menos pensado, rápido, sorpresiva- Papa muyuka hukushpa zulayan.
mente, en seguida, súbitamente. Sin. Lanchana.
Kunkaymanta imatapash mana unayashpa zullu [zulyu, žuyu,] s. amz. cigarra. Pakari-
ruray. napi, inti punchakuna kaparik chillik.
Chay warmika zaslla yakumanta shamus- Zulluka chay yurapi yaykun.
hka. zupu [zupu] s. ss. chichón, chibolo. Runaku-
Sin. Haykamanta, kunkaymanta. napa, wiwakunapa umapi chupushina lluk-
zimpunina [zimbunina, ziŋbunina] v. sc. shik.
aglomerarse, conglomerarse. Runakuna taw- Yayapa umapika zupumi llukshishka.

161
ZH
zhapra [žapra], s. hojarasca. Imapash ur- Zhilik saraka ñutulla kashayukmi kan.
mashka ismu yura panka. zhima [žima, čima] adj. ss. Maíz perla. Yu-
Zhapra ukupika ima kurukuna tiyan. raklla pukalla sara.
zharpi [žarpi, žirpi, žarpi, žarpa] s. maíz de Zhima saraka allita wiñan.
tusa fina con grano abundante. Achka muyu- zhiripi [žiripi] s. ss. Tipo de árbol.
yuk sara. Chugu pishkuka zhiripi muyuta mikun.
Zharpi sara apika mishkimi kan. zhiru [žiru] adj. ss. color gris. Ukillashina llimpi.
zharu [žaru] s. ca. piedras pequeñas, ripio, Llama millmaka mapamanta zhirumi kan.
granillo. Wasichinkapak chusu rumikuna. 2. lana de oveja blanca y negra. Yanantin yu-
Cañar runakunaka zharu rumikunata wasi- raknintin llama millma.
chinkapak pallakun. Zhiru millmawan awakun.
zharu [žaru] s. especie de arroz hecho de zhuta [žuta] s. ca. ave, pájaro. Tukuy pis-
maíz. Chamka sarashina. hkukunata ninkapak shimi.
Zharu apita mikunchik. Allpamamapi zhutakuna ama chinkarichunka
zhilik [žilik] adj. ss. Maíz blanco. Yuraklla kamanami kan.
sara. Sin. Munchi, pishku.

162
Castellano - Kichwa
A
a cambio de, adv. ranti, rantimpa. acelerar, v. utkana.
a continuación, adv. kipa; chaymanta. aceptar, v. chaskina, hapina.
a diario, adv. punchanta punchanta, pun- acequia, s. larka; hacer acequias: larkana.
chantin. acercar, v. kimina, kuchuyachina.
a gusto, adv. ninantak. acercarse (en el espacio), v. kayllayana,
a tiempo, adv. llikchalla, kachka. kimirina, kuchuyana, llutarina, manyayana.
ábaco qichwa (objeto), s. yupana. achera, s. achira.
abajo, adv. uray, wayku. achicarse, v. kintiyana, tuzuyana, wañu-
abandonado, adj. sapalla, sakishka, shi- rina.
tashka, hichushka. achiote, s. mantur, manturu.
abandonar, v. sakina, hichuna, shitana. achogcha, s. achukcha.
abdómen, s. wiksa. achupalla, s. achupalla.
abeja, s. wayrunku, chullumpi, putan aclarar problemas, v. chimpapurachina.
chuspi. aclararse el día, v. punchayana.
abismo, s. kaka. aconsejar, v. kunana.
ablandarse, v. llampuna, apiyana. acordarse, v. yuyarina.
abonanzar, v. kasiyachina. acostarse, v. siririna.
abonar, el terreno, s. wanuna. acostumbrado, adj. yacharishka.
abono, s. wanu, isma. acostumbrarse, v. yacharina.
aborrecer, v. chiknina, millana. acrecentar, v. mirachina.
abortar, v. shulluna. actividad, s. ruray, llamkay.
aborto, s. shullu, shullushka, shullushka actual, adv. kunan.
wawa. aculturado, adj. chasu.
abrazar, s. ukllana. acuñar, v. kanichina.
abrigado, adj. kunuk. adelantar, v. ñawpana; expresión para
abril, s. <*ayriwa. hacer adelantar a los animales: chi, chisha
abrir, v. paskana, chiktana; a presión ma- chisha.
nual: chillpina. adelantarse, v. ñawparina.
absolutamente todo, adj. tukuypacha, además, adv. ashtawan.
illakta, tukuymashna. adherirse, v. llutarina.
absorber, v. chumkana, tsumkana. adivinanza, s. watuy; expresión de ~:
abuela, s. hatuku mama, hatunmama. imashi imashi.
abuelo, s. hatuku yaya, hatunyaya. adivinar, v. watuna.
abultado, adj. raku. adivino, s. watuk.
abundar, v. kamana, nanakllakana. admiración, expresión de, hayka, ima-
acabar, v. puchukana, tukuchina. nash, manchanay, natikala.
acabarse, v. tukurina. admitir, v. chaskina, hapina, arinina.
acariciar, v. kuyachina, kuyana. adobe, s. tika.
acarrear, v. astana. adolescente, adj. varón: wamra; ambos:
accidente (desgracia), s. llaki, kulluy. mallta, mara; mujer: pasña, kuytsa.
acechar, v. <*qaway; kawana; chapana. adónde?, preg. ¿maymantak?.
aceite, s. wira. adoptado, adj. wiñachishka.
165
ADOPTIVO

adoptivo, adj. wiñachik. aguamiel, s. chawar mishki.


adorar, v. muchana. aguardar, v. shuyana.
adornar, v. allichina, sumakyachina. agudo (filo, puntiagudo), adj. ñawchi.
adulto, adj. shunkuyuk. águila, s. anka.
adversidad, adj. chiki. aguja, s. yawri.
advertir, v. willana. agujereado, adj. hutku.
aferrado, adj. llumi. agujerear, v. hutkuyachina, puluna.
aficionar, v. munana. agujero, s. hutku.
afilar, v. cuchillo: mulana; sacar punta en la agusanado, adj. kuruyashka.
madera: ñañuyachina. agusanarse, v. kuruyana.
afiliarse, v. llutarina. aguzado, adj. ñawchi.
afligirse, v. llakirina. ahí, adv. chaypi.
afrecho, s. hamchi; de cebada: palak. ahora, adv. kunan.
afuera, adv. hawa, kancha. ahorcar, v. sipina.
agachar, v. kumuna. ahorrar, v. wakaychina, allichina.
agente, s. chapak. ahuyentar, v. manchachina, kallpachina;
ágil, adj. kutsi, pantalla, hawalla. expresión para hacer adelantar a los anima-
agitar, v. kuyuchina; cosas líquidas: tsuklu- les: chi, chisha chisha, hishi hishi, hushu
puna. hushu, kisha kisha.
agitarse, v. kuyuna. aire, s. samay, wayra.
aglomeración, s. wankuriy, talliriy, wayka. ajeno (distinto), adj. chikan, chuku, hullu.
aglomerado, adj. tallirishka, wankurishka. ají, s. uchu; rukutu, piki uchu.
aglomerarse, v. tallirina, wankurina, zim- ajustar, v. sipina, takllana.
punina. alargado, v. suniyashka.
agolpar, v. ñitina. alargar, v. suniyachina.
agónico, adj. ayakara. alargarse, v. suniyana.
agosto, s. <**chakmay. al frente, adv. chimpa, ñawpa.
agotarse, v. tukurina; físicamente: sampa- al instante, adv. ña, ñapash.
yana, shaykuna. al lado, adv. kuchu.
agradable, adj. mishkichiypak. allí, adv. chakaypi.
agradecer, v. yupaychana. al otro lado, adv. chimpa.
agravarse de enfermedad, v. ancha- ala, s. rikra.
yana. alabarse, v. chakchuna.
agregar, v. yapana. alacrán, s. uputinti.
agriarse, hacerse agrio, v. puskuyana. alcanzar, v. paktana, chayana.
agrietado, adj. waka, chiktashka. alcoba, s. (<*pitita, killi).
agrietarse, v. chiktarina, rakrayana; la piel: alegre, adv. kushilla.
paspayana. alegría, s. kushikuy, kushi.
agrio, adj. hayak, tani. alejarse, en el espacio, v. karuyana.
agrupación, s. tantachiy, tantanakuy, wan- aleta(s) del pez, s. pimpis, winkanas.
kuriy. alforja, s. wayaka.
agrupar, v. tantachina; de la misma espe- algodón, s. usual: utku; silvestre: putu.
cie: paypurachina. algún, -o, -a, det. wakin.
agruparse para acelerar un trabajo, v. way- algunos, det. tawka, achka, wakinkuna.
kana. aliento, s. samay.
agua, s. yaku. alimentar, v. karana.
aguacate, s. pallta. alimentarse, v. mikuna.
aguado, adj. chuya. alimento, s. mikuy; envuelto en hojas para

166
APARTE

cocer: machu; enmohecido: pulak. ampollarse, v. chulakyana, huklluyana.


alma, s. nuna, samay; tunchi. amuleto, s. (<*wakanki).
almacén, s. katuwasi. anaconda, s. yakumama.
almohada, s. sawna. ananas, fruta similar a la chirimoya, s. ana-
almorzar, v. (<*llaqwariy), llakwarina. nas.
alpaca, s. allpaka. anatomía, s. <*ukunyachay.
alrededor de, adv. muyuntin. anca, s. chaka.
alto, -a, adj. hatun, suni; lugar alto: hanak, ancho, adj. patak, pala; excesivamente
hawa; persona alta y delgada: chawar kiru. ancho: ankara.
altamisa, s. marku. anciana, adj. paya.
alterarse, v. piñarina. anciano, adj. ruku, machu.
alumbrar, dar a luz, v. pakarina, wa- andar, v. purina.
chana. andariego, adj. yanka purik.
alumno, -a, s. yachakuk. andrajoso, adj. tsuntsu, tsunzu.
alzamiento, s. hatariy. angosto, adj. kichki.
alzar, v. hawayachina; el vestido hasta la anillo, s. shiwi, siwi.
cintura: llatanana. animal, s. wiwa, uywa.
alzarse, v. hatarina. ano, s. ukuti, hutku.
amado, adj. kuyashka, munashka. anochecer(se), v. tutayana.
amamantar, v. chuchuchina. anonadarse, v. upayana.
amancebado, adj. wayna. anormal, adj. paku.
amanecer, v. pakarina. antebrazo, s. ñañurikra, maki.
amansar, v. wiwana, uywana. antes, adv. recién: ñaka; hace mucho
amante, s. kayak, munak; adj. varón: tiempo: sarun, ñawpa, unay.
wayna; mujer: paya; dos géneros: ashi. anticiparse, v. ñawpana.
amañar, v. chaknana. antiguo (en tiempo, edad), adv. ñawpa;
amar, v. kuyana, maywana, llakina, munana. para objetos: adj. mawka.
amargo, adj. hayak, tani. antojar, v. munana.
amargura (dolor), s. llaki. antropófago, s. runamikuk.
amarillo, adj. karwa, killu. anudar el kipu, v. kipuna.
amarrado, adj. watashka; las puntas del anular, dedo, s. shiwi ruka.
pañuelo o tela: tsutu, sutu. anunciar, w. willana.
amarrar, v. watana, wankuna; las esquinas anzuelo, s. (<*yawrina); yawri.
de un mantel o pañuelo: tsutuna. año, s. wata.
Amazonia, s. Anti llakta. apachurrar, v. ñitina.
amazónico, persona del oriente, s. anti- apaciguar, v. kasiyachina.
runa. apagar la luz, v. wañuchina.
ambos, adv. ishkantin. apagarse (la candela o el fuego), v. wañu-
América, continente, s. Pantinsaya; Apya rina, wañuna.
yala. aparato digestivo, s. mikuyhilli tukuna.
amigo, s. mashi; trato entre los amigos: aparear, estar en celo, en época de apare-
alama. amiento, v. napana, salinana.
amontonar, v. tantachina. aparecerse, v. rikurina.
amontonarse (personas, animales), v. aparecido, adj. rikurishka.
tantarina, intuna, wankurina. aparejo, s. hallma.
amoroso, -a, adj. kuyaylla. aparentar, v. tukuna.
amortiguarse, v. upayana, wañurina. apartar, v. akllana, chikanyachina.
amplio, adj. hatun. aparte, adj. chikan.

167
APÁTICO

apático, adj. aminta, chamcha, chamuk, arrastrar, v. aysana.


hamlla. arrastrarse, v. suchuna.
apearse, v. uraykuna, waykuykuna. arrear, v. karkuna.
apegar, v. kimina, tinkina. arrebatar, v. kichuna.
apegarse, v. llutarina. arreglar, v. allichina, sumakyachina.
apellido, s. ayllushuti. arrepentirse, v. nanarina.
apenarse, tener pena, v. llakina, llakirina. arriba, adv. hanak, hawa.
apiñar, v. ñitina. arrimar, v. kimina; la cabeza sobre la almo-
aplanar, v. allana. hada: sawnana.
aplastar, v. kawtayana, llapina. arrojar, v. shitana, yayuna.
apolillarse, v. kuruyana, susuna. arruga, s. sipu; de los párpados: tsitsi.
apoyar en el bastón, v. tawnana. arrugado, adj. sipushka, chunu, chuñu; por
aprender, v. yachakuna. mojarse: chuchuka.
aprendiz, s. yachakuk. arrugar, v. sipuna.
aprendizaje, s. yachakuy. arteria, s. anku, sirka.
apresar, v. hapina. articulación (del cuerpo), s. muku.
apresurarse, v. utkana. artículo (legal), s. kamachiy.
apretar, v. ñitina. arvejas, s. alwis.
apuntalar, v. tawnana, tumpina. asamblea, s. tantanakuy.
apuñar, v. llapina, tsutsukina. asar, v. kusana.
apurado, adv. ichu, utka. ascender, v. sikana, wichayana.
apurar, v. atina, utkana. asco, expresión que denota, interj. atatay.
aquel, -llo, -a, pron. chakay. asemejarse, v. rikchana.
aquí, adv. kaypi. asentir, v. iñina.
arado, s. yapuna, taklla. asesinar, v. wañuchina.
araña, s. uru. así mismo, conj. shinallatak.
arañar, v. aspina, sillkuna. así, adv. chay shina, chashna.
arar, v. yapuna. asiento, s. tiyarina.
árbol (variedades), s. yura: champuru, asir, v. hapina.
chukchuwasu, chuku, chulan, chunchu, hu- asno, s. chantasu, upawiwa, ushu (¿?).
lunchi, kapi runa, kapuli, kuya, lan, lunchik, asolear, v. mashana.
mullchi, paparawa, pasu, pillchi, pitun, sipi- asomarse, v. rikurina.
chi, sirak, shallipu, tankana, tukti, wampula, áspero, adj. lluru, paza, sakra, tsaka.
waranku, wawal, wituk, yutsu, zirka. asquear, v. millana.
arbusto, s. variedades: iwilan, kahalli, lin- astrólogo, s. (<*pacha-unanchaq).
chi, tanampu. asustar, v. manchachina.
arco iris, s. kuychi. asustarse, v. mancharina.
arder, v. rawrana. atado, adj. watashka, wanku; de frutos que
arderse, v. ruparina. se cuelgan en el interior de la casa: wa-
ardilla, s. chukuri, waywash. yunka.
arena, s. fina: tiyu, yuksi; gruesa: tsatsa. atajar, v. harkana.
arenal, s. tiyu tiyu. atar, v. watana, tsutsukina, wankuna; pies o
arenilla, tipo de mosquito, s. hikiñas. manos: chaknana.
aretes, s. rinriwarkuna. atardecer, v. chishiyana.
arisco, adj. kita. atemorizar, v. manchachina.
armadillo, s. kirkinchu, kutimpu. atemorizarse, v. mancharina.
armazón (palos pequeños colocados den- atender, v. uyana.
tro de la olla para cocinar) s. panshi. atleta, s. kallpak.

168
AZUL

atmósfera, s. <**wapsi. ave, s. munchi, variedades: anka, chuku, ki-


atormentarse, v. ñakarina. lliku, kuntur, lluta, munchi, pishku, tsuwan,
atracar, v. ñitina. zhuta.
atrancarse, v. chukarina, tukarina, shuka- avena, tipo de gramínea, s. <* waylla.
rina. avergonzarse, v. pinkana, urmarina.
atrás, adv. kipa, washa. averiguar, v. tapuna.
atrasarse, v. kipayana. avión, s. antanka.
atropellar, v. saruna, llapina. avisar, v. willana.
augurio malo, adj. chiki, tapya. aviso, s. willay.
aumentar, v. yapana, mirachina. axila, s. (<*wallwaku), kashuk, rikra-uku.
aumento, s. miray. ayer, adv. kayna.
aún, adv. chayrak. ayuda, s. yanapay; mútua: rantimpa.
aún no, adv. manarak. ayudante, adj. yana, yanapak.
aunque no, adv. amapash. ayudar, v. yanapana.
ausentarse, v. rina, illana. ayunar, v. sasina.
ausente, s. illak. ayuno, s. sasi; día de ayuno: sasi puncha.
austral, s. hanansuyu. azadón, s. llachu.
autoridad, s. apu, kamachik. azúcar, s. <**akumishki.
auxiliar, v. yanapana. azucena, s. amankay.
auxilio, s. yanapay. azuela, s. llakllana.
ávaro, -a, adj. michak, mitsak. azul, adj. ankas.

169
B
babosa, s. unik, atyak. lampu, nanampi, pulanti, tiyamshi, tsili-anku,
badea, s. hulun. waska; para tejer canastos: yallika; amarrado
bagazo, s. patsak, patsuk. en forma circular: maña.
bailar, v. tushuna. bello, adj. sumak.
bajar, v. urayana, uraykuna; los precios o besar, v. muchana.
costos: urayana. bicolor, de pintas negras con blancas, adj.
balancearse, v. walinyana. muru, muru muru; blanco y negro: pazil,
balanza, s. <* aysana. puzu.
baldado, adj. wistu. bien, adj. alli; adv. allilla.
baldío, adj. chushak, purum. bienes (recursos), s. <* kaqnin; kaknin.
banca, -o (para sentarse), s. tiyarina. bienestar, s. allikay.
bandera, s. (<*unancha), wipala. bifurcación, s. pallka.
bañarse, v. armarina. bigote, s. sunka.
barba, s. sunka. bilingüe, adj. ishkantinshimi.
barbechar, v. chakmana, tulana. bilis (glándula biliar), s. (<*hayaqin), haya-
barbudo, adj. munza shimi. kin, chinkillis.
barco, s. wampu. blanco, color, adj. yurak.
barnizar, v. hawina, llunchina. blando, adj. llullu, apilla.
barranco, s. wayku. blusa, s. tallpa.
barra(s) (divisorias verticales), s. harka. boa, s. amaru; atakapi.
barredor, (persona), s. pichak. bobo, adj. muspa, upa.
barrendero, s. pichak. boca, s. shimi; boca abajo: uray shimi, tu-
barrer, v. pichana. waman; boca arriba: wichay shimi.
barrera, s. harka. bocio, s. kutu.
barrido, adj. pichashka; muy bien: chuyak- bodoquera, s. pukuna.
lla. bola, (<*rumpu), rumpa.
barriga, s. wiksa. bolso, -a, s. islampu, pati, shikra, tulu, wa-
barro, s. turu; hacer barro: turuyay, chapuy. yaka.
bastante, det. achka, llashak, tawka, pa- bonito, -a, adj. kuyaylla, sumak.
chan. borbotear, v. timpuna.
bastón (en general), s. tawna; para impul- borde, s. manya.
sar canoas: wanka, tawna. bordes, hacer, v. shiminchina.
basura, s. kupa, ñuku. borrachera, s. machay, shinkay.
basurero, objeto: kupachurana; lugar borracho, adj. machashka, shinka.
donde se amontona: kupashitana; lugar borrador (objeto), s. pichana.
donde se amontona la maleza: chinta. borrar, v. pichana.
batir, v. kuyuchina. borrego, s. uwiha.
bebé, s. wawa, llullu wawa. bosque, s. sacha.
beber, v. upyana. bostezar, v. ampana, haynallina.
bebida, s. upyana; extraida de la base del botar, v. shitana, chakchuna, chiwana, hi-
penco: chawarmishki. chana.
bejuco (variedades), s.: anku, kalatis, ki- brazo, s. rikra, rakurikra; del río: chikta,
170
BUSCAR

pallka yaku. brujo, s. chuntapala, sakra, salamanka.


breve, adv. utka. bruto, adj. muspa, upa.
brillante, adj. punchalla, hakan, palanikuk. buen, -o, -a, adj. alli.
brillar, v. achikyana, llipyana, palanina. búho, s. apapa, kukupa, kuskunku.
brincar, v. kushparina, pawana, tushuna. bulla, s. wanlla.
brindar (alimentos), v. karana. bulto, s. kipi.
brindemos, expresión para brindar, ishkan- burlar, v. asipayana, asina.
tishun. burro, s. chantasu, ushu, muspa wiwa (¿?).
bromista, adj. asichik, nuspa. buscar, el sustento o alimento: v. mas-
brotar (lo sembrado), v. kiruyana, tukyana. kana; con insistencia: lukllikirina; peces de-
brujear, v. pukuna, shitana. bajo de las piedras: kantina.

171
C
caballo, s. (<*hatun paqu), apiw. camote, s. apichu, kumal.
cabaña, s. chuklla. canas, s. kushi, puzu.
cabecera, s. sawna. canasta, s. ashanka, saparu.
cabello, s. akcha; blanco o gris: puzu. canción, s. taki; de la cosecha del trigo:
cabeza, s. uma. haway; triunfal de la cosecha del maíz o de
cabeza de mate (animal similar al tigre), la guerra: haylli; matrimonial: mashalla, kay-
s. pantu, tuwi. nawisu.
cabuyo, s. chawar. candela, s. nina.
cacao blanco, s. kila, kula, patas; silves- canelo, árbol de, s. akwa, ishpinku, pinchi.
tre: kampik. cangrejo, s. apankura.
cada, det. sapan. canguil, variedad de maíz, s. kankil.
cadáver, adj. aya, wañushka. canilla, s. pinkullu, sampi.
cadera, s. chaka, kankik. cansarse, v. sampayana, shaykuna.
caer el rocío, v. shullana, sarpana. cantante, s. takik.
caerse, v. urmana. cantar, v. takina.
café, color, adj. paku; planta y bebida: cántaro, s. wallu; de una oreja: puyñu,
shañu. puñu.
caimito, s. hapiyu. cantón, s. kiti.
cal, s. isku, pukshi. caña, s. wiru; guadúa: wamak.
calabaza, s. kitu, sampu; cortada tierna: capulí, árbol y fruto, s. kapuli, usun.
walak. cara, s. uya; ñawi.
caldo, s. hilli. caracol, s. churu; instrumento musical:
calendario, s. (<*pachakipu). churu; caracol grande: chinanku.
calentura, s. rupay. carbón, s. killimsa, shinki.
cálida región, s. yunka suyu. carbonizarse (los granos), v. hawriyana.
caliente, adj. inlli, kunuk. cárcel, s. wataywasi.
calladamente, adv. chulunlla, upalla. cardar, v. tisana.
callarse, v. chunyana, upallana. cardo, s. pircha.
calmar, v. kasiyachina. carear, v. chimpapurachina.
calmarse, v. kasiyarina, samarina. carga, s. apachi, kipi, wanku.
calor, s. rupay; expresión de calor: acha- cargar, v. aparina; al bebé: tutuna; frutos
chaw; expresión por el calor de algo que- el árbol: aparina; hacer cargar: apachina.
mante: araray. carne, s. aycha; seca al sol: charki; ahu-
cama, s. <*puñuna; rústica: kawitu. mada: mitayu; a medio asarse: inlli.
camarón, s. lluchunka. carnero, s. inku.
camilla, s. chakana. carnívoro, s. aychamikuk.
caminar, v. purina; empezar a caminar los carpa, s. karpa.
bebés: tatkina; expresión para hacer cami- carrizo, s. sukus.
nar, a personas o animales: kati kati. carro, s. anta-shuntu, anta wiwa, antawa.
camino, s. ñan. cartílago, s. mutul.
camisa, s. kushma, unku. casa, s. wasi.
camiseta, s. kushma. casado, -da, adj. sawarishka.
172
COGER

casarse, v. sawarina. cernir, v. shushuna, akichana.


cascada, s. pakcha, taski. cero, det. illak.
cáscara, s. kara; de arroz, cebada o trigo: cerramiento, s. kincha.
kushma. cerrar, v. wichkana.
casco, s. sillu. cerro, s. urku.
casi, adv. ñalla. cesar, v. tukurina.
castellano, s. kastilla. cesarse, v. samarina.
castillo, s. pukara. ciego, adj. ñawsa.
casucha, s. chinkana. ciempiés, s. tatis, shiktikuy, shiway.
catapulta, s. pallka. cien, ciento, num. pachak, patsak.
catre, s. kawitu. ciénega, s. kuzu, guzu.
caucho, s. palata, shirinka. científico, s. alli-yachak, amawta.
cauchoso, adj. ankulla. cierto, adv. (<*chiqa), chika.
caverna, s. chinkana, machay. cigarra, s. kiskis, zullu.
cazar, v. chakuna; purina; con bodoquera: cigarrillo, s. sayri.
shitana. cimiento, s. sapi, tiqsi.
cazuela, s. wichi. cinco mil, num. pichka waranka.
cebada, s. siwara. cinco, num. pichka.
cecina, s. charki. cincuenta, num. pichka chunka.
cecinar, v. charkina. cintura, s. wikaw.
cedazo, s. shushuna. cinturón, s. chumpi.
ceibo, s. putu. círculo, s. muyu.
ceja, s. ñawi pata; cejas-pelos: ñawi millma. circunferencia, s. muyu.
celar (tener celos), v. tumpana. ciruela, s. usun.
cementerio, s. ayapampa. citar, v. kayana.
cemento, s. rumikuta. ciudad, s. hatunllakta, llakta.
cenit, s. <* tiknu. claridad, s. achik, achiklla.
ceniza, s. uchpa. claro, adj. achik, paklla.
centro de salud, s. hampiwasi. clase, comp. sami.
centro educativo, s. yachaywasi (ver: es- clasificar, v. chikanyachina.
cuela, colegio, universidad). clavar, v. tuksina.
centro, adv. chawpi; parte central de cosas, clavel, flor, s. wayta.
minerales o vegetales: s. shunku. clavo, s. takarpu.
ceñirse, v. chumpillina; de forma cruzada: cobarde, adj. sampa.
tahallina. cobertor, s. katana.
cepillar (madera), v. llampuna. cobija, s. katana, pullu.
cerbatana, s. pukuna. cobijar, v. katana.
cerca, adv. kuchu. cobre, s. anta.
cercar, hacer cercas, v. kinchana. coca, planta medicinal, s. kuka.
cerco, -a, s. kincha. cocear, v. haytana.
cerda, pelo, s. millma. cocido, adj. yanushka; a medias: chawa,
cerdo, s. kuchi. hawtsa, kawka.
cereales a medio cocer, adj. kawka. cocina, objeto, s. yanuna; cuarto de cocina:
cereal, s. <* murir. ninapata, yanunakilli.
cerebro, s. ñutku; cerebro izquierdo: lluki cocinar, v. yanuna; a medias: hawchana.
ñutku; cerebro derecho: allawka ñutku. cocinero, -a, s. yanuk.
ceremonia nupcial, s. sirichiy; para lla- codo, s. kuchus, kuchush.
mar la lluvia, s. piripiri. coger, v. hapina; líquidos o granos en un

173
COGOLLO

recipiente o en las manos y traspasarlos a complemento gramatical, s. paktachiy.


otro espacio: wishina. completar, v. paktachina.
cogollo, s. llulluk, ñawi, yuyu. componer, v. allichina, sumakyachina.
cojear, v. hankana. comprar, v. rantina.
col(es), s. waylla-aycha; coles y nabos a comprender, v. hamutana, hapina.
medio cocer: hawcha. comprimir, v. ñitina.
cola (parte del cuerpo del animal), s. chupa. compuesto, adj. allichishka, sumakyachis-
colaboración, s. intuy, yanapay. hka.
colación, s. kukayu. comunicador, -ra, s. willak.
colada, s. api; de maíz pelado: kawka; de comunicar, v. willana.
plátano verde: katu. comunidad, pueblo, s. ayllu-llakta.
colegio secundario, s. <**unanchaywasi; con cuidado, adv. allilla, allimanta.
hatunyachaywasi. concho (de la chicha), s. tikti.
colgado, adj. warkushka. concluido, adj. tukurishka, pakta.
colgar, s. warkuna. concluir, v. tukurina, puchukana.
colibrí, s. kinti. condimento, s. mishkichina.
colina, s. urku. conducir, v. pushana.
collar, s. wallka; de semillas silvestres: ha- conductor, v. purichik, pushak.
llinka, tallika. conejillo de indias, s. kuwi, kuy.
conejo, s. wallinku.
colocar, v. churana. confrontar, v. ñawinchina; ideas: chimpa-
color, s. (<*llimpi); tullpu. purachina.
colores (para colorear, pintar), s. llimpina- confundir, v. pantachina, chapuna.
kuna. confundirse, v. pantana.
columna, s. (<*tunu). confusión, s. pantay.
coma, signo diacrítico, s. samay. conglomerarse, v. tantarinakuna, wayka-
comadreja, s. chukuri. rina, zimpunina.
comarca, s. llakta. congreso, s. tantanakuy.
combinar, v. chakruna. conocedor, s. riksik; yachak.
comenzar, v. kallarina. conocer, v. riksina.
comer, v. mikuna; colada especial realizada consejero, s. kunak.
en las fiestas: uchuna (ver desayunar, almor- consejo, s. kunay, kunakuy.
zar, merendar). conservar, v. wakaychina; allichina.
comercializar, v. mintalana. constelación un tipo de, s. munzira.
comerciante, s. mintala, rantinakuk. construir, v. rurana; acequias: larkana, rar-
cometa, s. <*sasaka. kana; casas: wasichina.
comezón, s. shikshi. consuegra, s. hawya.
comida, s. mikuna; comida que se ofrece contador qichwa (objeto), s. yupana; per-
en los funerales: awkish. sona que cuenta, persona: yupak; de fábu-
comienzo, adv. kallari. las: hawarikuk.
como, adv. shina. contaminación, s. miyuy.
cómo?, interj. ¿haw?. contaminar, v. miyuna.
compañero, s. mashi; trato entre compa- contar, s. números: yupana; contar fábu-
ñeros: alama. las: hawarikuna.
compás, s. muyuchik, muyuchina. contento, adv. kushilla.
compatriota, s. llaktamashi. contestar, v. kutichina, rantipana, tikra-
competir, v. kamana, mishana. china.
complementado, adj. paktachishka. contraer el mal aire, v. wayrana.
complementar, v. paktachina.
174
CUIDADOR

contraerse los músculos, v. rapyana. china.


contratiempo, s. llaki, harkay. crecer, v. wiñana; pegado los frutos: pall-
convalecerse, v. kariyana, alliyana. kayana.
conversación, s. rimanakuy. creencia, s. iñikuy.
conversar, v. rimana. creer, v. iñina.
convertirse en, v. tukuna. creyente, s. iñikuk.
convidar, v. karana. criado, adj. china.
convocar, v. kayana. criado, adj. yana.
cooperación, s. yanapay. crisis, adj. chiki, llaki.
copular, v. upina, yukuna, yumana. criticar, v. washarimana.
corazón, s. shunku, puka shunku; de los crocante, adj. kawlla.
animales: <*puywan. crucificar, v. chakatana.
corcobado, adj. kumu. crudo, adj. chawa.
cordel, s. watu. cruz, s. chakata.
cordillera, s. kahas, puna. cruzar (al frente, al otro lado de la calle o
corona, s. llawtu. del río), v. chimpana.
coronilla, s. mukuku. cuaderno, s. killkanapatma, killkanapanka.
corral, s. harkashka, kincha. cuadro, recuadro, s. (<*tapta); shuyu.
correa, s. chumpi. cuágulo, s. tukru.
corredor (atleta), s. kallpak; parte de la cuál?, pron. ¿maykan?.
casa: kanchapunku. cuándo?, adv. ¿hayka?.
correo, persona, s. chaski. cuántos?, pron. ¿mashna?.
correr, v. kallpana. cuarenta, num. chusku chunka.
cortapelos, s. tsikaru, akcha shuwa. cuarto, s. (<*pitita, killi); uku.
cortar, v. kuchuna, pitina; gramíneas: pi- cuatro mil, num. chusku waranka.
tina, ichuna; hierba: kiwana; el pelo y la lana: cuatro, num. chusku, tawa.
rutuna. cuatro cientos, num. chusku pachak,
corte del cabello, s. rutuchikuy, rutuy. chusku patsak.
cortesía, dirijida a las mujeres, expr. mikya. cubrir, v. katana, killpana; la cabeza: lunku-
corteza, s. kara. china.
corto, adj. kuru, kutu. cubrirse, v. killparina; la cabeza: tiyunku-
cosa, s. ima. llina; de maleza un lugar: witayana.
coscoja, s. llama uhu. cucaracha, s. hallkan.
cosecha, s. pallay. cuchara, s. (<*wislla), wishina.
cosechador, s. pallak. cucharón, s. mama wishina, mamawislla.
cosechar, v. pallana. cuchillo, s. kuchuna; cuchillo, como el
coser, v. sirana. segur: (<* tumi).
costa, región costeña, s. yunka. cuello, s. kunka.
costal, s. kutama. cuenco de la mano, s. maki uku.
costeño, persona de la costa, adj. (<*yun- cuentas (de collares), s. mullu, wallka.
karuna). cuento (antiguo), s. ñawparimay.
costra, s. karacha. cuerdo, adj. llimpi.
costurero, -a, v. sirak. cuero, s. kara.
coya, s. kuya, esposa del inka. cuerpo, s. aycha, ukku.
cráneo, s. uma tullu. cueva, s. chinkana, hutku, machay, uku.
creador, s. kamak, wallpak, rurak, yacha- cuidado!, expresión prohibitiva, ¡ñatak!.
chik; divinidad: pacha yachachik. cuidador, s. kamak; de la casa: wasika-
crear, v. kamana, wallpana, rurana, yacha- mak.

175
CUIDADOSAMENTE

cuidadosamente, adv. allilla, allimanta. kawsay.


cuidar, v. kamana, rikuna. cumbre, s. uma.
culebra, s. machakuy, machakway, palu, cuñada, s. kachun.
ushukullin, ukumpi, illulli, pitalala. curandero, s. hampik, chuntapala, sakra.
culminación, s. tukuri. curar, v. hampina; del espanto: shunku-
culminar, v. tukuchina. china.
culo, s. siki. curarse, v. alliyana, hampirina.
culpa, s. hucha. curiquingue, ave, s. kurikinki.
culpar, v. huchanchina. curso escolar, s. pata.
cultivar (la tierra para la siembra), v. chak- curva, adj. kinku.
mana, chakrana. curvar, v. kinkuna.
cultura, s. (<**ayarqapaq), ayarkapak; cuy, s. (<*quwi); kuwi, kuy.

176
CH
chacra, s. chakra. chistoso, (<*hawkaq), chawcha.
chalina (a colores), s. makana. chivo, s. chita.
chamburo, s. champuru; pequeño: chilli- chocho, s. (<*tarwi), tawri.
wakan. choclo, s. chukllu; en proceso de for-
chamico (planta silvestre pequeña), s. mación: kiki; maduro: tsiwi; bien maduro:
chamiku. kaw; deshidratado: chuchuka.
chamisa, s. chinta. chofer, s. purichik.
chamuscar, v. kaspana. chorrear, v. shutuna.
chancho, s. kuchi. chorrera, s. pakcha.
charco, s. kucha, punsa. choza, s. chuklla.
chibolo, s. zupu. chulpi, variedad de maíz, s. chullpi.
chicha, s. aswa; de maiz tierno: antuchi; chumado, adj. shinka.
recién fermentada: chinlla; de yuca asada: chumarse, v. shinkayana.
allu; de maíz germinado: hura. chonta, s. chunta.
chichón, s. zupu. chupar, v. chumkana, tsumkana, lutsana.
chilca, s. chillka. chuquirahua, s. chukirawa.
chillar, v. kaparina. churo, s. caracolillo: churu; tipo de juego
chímbalo, s. chimpalu. con canicas, s. churu.

177
D
danta, s. sachawakra. llana; algo en testamento: sakina.
danzante, s. tushuk. delante, adv. ñawpak.
danza, s. tushuy. delantero, s. ñawpak.
danzar, v. tushuna. delgado, adj. hamchi, ñañu.
dañar, v. wakllichina, wakllina; la lancha a delicado, adj. chawcha.
la sementera: lanchana. delicioso, adj. (<*ñukñu), mishki.
dañarse, v. challana; los frutos: zulayana. delirar, v. musparina, shimi-chinkachina.
dar, v. kuna; dar de comer: karana; dar a luz: demás, adv. yalli.
pakarina, wachana. demasiado, adv. yalliymana, yalli, yapa.
de ahí, conj. chaymanta. demorarse, v. kaynana, unayana.
de balde, adv. yanka, yankamanta. demostrar, v. rikuchina.
de esta manera, adv. kay shina, kashna. demostrativo, s. rikuchik.
de esa manera, adv. chay shina, chashna. dentro, adv. uku.
de golpe, adv. haykamanta, zas. departamento, s. (<*pitita, killi).
de la misma forma o manera, conj. shi- deposición, s. isma.
nallatak. depositar, v. wakaychina, churana; male-
de nuevo, adv. kutin. zas en las orillas de la chacra: chintana.
de pronto, adv. haykamanta, kunkay- depósito, mesón del incario, s. tampu.
manta, zas. depresión (anímica), s. kalakyay.
de todas maneras, conj. shinapash. deprimirse, v. hamallina, impayana, llakirina.
debajero, s. ukunchina. derecho, leyes, s. <*kamachinakuy.
debajo de, adv. uku. derecho, lado, adv. allawka.
débil, adj. api, irki, sampa. derramar, v. hichana.
década, adv. chunkawata. derritirse, v. nuyuna.
decaerse, v. urmarina. derrochar, v. usuchina, yakuyachina.
decir, v. nina. derrumbarse, v. tuñirina, tularina.
declamar, v. luwana. desabrido, adj. chamcha, chamuk, hamlla,
declarado, adj. willashka. hamun, ñukñu.
declarar, v. willana. desamparar, v. hichuna, sakina, shitana.
declive, adv. kinray, uray. desarrollarse, v. wiñakuna, wiñana.
decorar, v. allichina, sumakyachina. desauciado (a punto de morir), adj. aya-
dedo, s. (<*rukana), ruka. kara.
defecar, v. ismana. desayunar, v. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
defender, v. mitsana, michana, mitsana. kuna, chinchina, shunkuna, shunkunchina.
deformarse, v. wistuna. desayuno, s. (<*paqarinmikuy), pakarinmi-
deforme de la boca, adj. wistu. kuy, chinchiy, shunkuy, shunkunchiy.
degollado, adj. nakashka. desbordarse, v. tallina, shiwtana.
degollador, s. nakak. descalzo, adj. lluchu chaki, llapanku.
degollar, v. nakana. descamar, v. shikina.
deidad, s. wirakucha, pachakamak, pacha descansar, v. samana.
yachachik. descanso, s. samay; día de descanso:
dejar, v. sakina; algo al descubierto: pak- samay puncha; tiempo de descanso: samay
178
DICHA

pacha; tierra cultivable en proceso o fase de despacio, adv. allilla, allimanta.


descanso: purun. despedir, v. kachana, karkuna.
descarriarse, v. challana, challina. despejado, adj. paklla.
descascarar, v. llakana, rawmana. despejar, v. pakllana, paskana.
descender, v. urayana, uraykuna, way- despellejar, v. llakana, lluchuna, llushtina,
kuna. rawmana.
descogollar palmeras, v. yuyuna. despeñadero, s. kaka.
descomposición, s. conducta: wakllikuy; desperdiciar, v. <*usuchiy.
dañarse las cosas: putasyay. despertarse, v. rikcharina.
descomponer, v. chakchuna. despiojar, v. usana.
descomponerse (dañarse), v. putasyana. despostillarse, v. tukyana.
desconocido, adj. mana riksishka, chuku, despreciar, v. chiknina.
hullu. desprecio, s. chikniy; expresión de despre-
descriarse, v. challana. cio: mapa.
descuartizado, adj. nakashka. después, adv. kipa, washa; conj. chay-
descuartizar, v. nakana. manta.
desdeñar, v. hunkana. desramar, v. chillpina, rawchana, raw-
desear, v. munana. mana.
desenredar (el pelo o cosas semejantes), destrucción grande, general, s. pacha-
v. shampana. kuti.
desgajar, v. llakllana. destruir plantas y/o frutos una plaga, v.
desgastar, v. kaskana. lanchana.
desgracia, adj. chiki, llaki. desvariar, v. tapyana.
desgranar, v. chiwana, ishkuna. desventura, s. llaki.
deshierbar, v. kiwana. desvestirse, v. llatanarina.
deshojar, v. llakana, rawchana, rawmana; desviar un río, v. chiktana.
el maíz: tipina, saklana. desviarse (de los valores), v. challiy.
desigual, adj. waka. desyerbar, v. hallmay.
desigualar, v. wakayachina. detener, v. harkana, shayarichina.
desigualarse, v. wakayana. detenerse, v. shayana.
desleír, v. yakuyachina. deteriorar, v. wakllichina.
desleirse, v. nuyuna, yakuyana. deuda, s. <*manu.
deslizar, v. aysana, lluchkana. devolver, v. kutichina, tikrachina; la vista a
deslizarse, v. llushpina. alguien: rikuchina.
desmayarse, v. shinkana. día, s. puncha; medio día: chawpi puncha;
desmenuzar, v. hakuna, palikina. el día siguiente, adv.: kaya.
desmontar maleza, v. chakuna. diadema, s. llawtu.
desmoronarse, v. tuñirina, chiwana. dialogar, v. rimanakuna.
desnudarse, v. llatanana. diálogo, s. rimanakuy.
desnudo, adj. llatan, lluchu, llushti. diamante, s. <*yurak umiña.
desobedecer, v. mana-uyana. diariamente, adv. punchanta punchanta,
desobediente, adj. mana-uyak. punchantin.
desobediencia, adj. mana-uyay; expre- diarrea, s. kicha; tener diarrea: kichay.
sión de desobediencia: hay. dibujar, v. <*llimpikuy, hawina, shuyuna.
desolado, adv. chulunlla. dibujo, s. (<*llimpisqa), shuyu.
desordenar, v. wakllina, chapuna. diccionario, s. shimiyuk.
desovar (los peces hembras sus huevos), diciembre, s. <*kapak.
v. wachay. dicha, s. kushi, sami.

179
DICHO

dicho, adj. nishka. dividir, v. pakina, rakina; en la mitad: chaw-


dichoso, adj. kushilla, samiyuk. pina.
diente, s. kiru. divinidad del incario, s. wirakucha, pa-
diez mil, num. (<*hunu). chakamak; divinidad que creó los insectos:
diez, num. chunka. palamaku.
diferenciar, v. chikanyachina. división, s. rakiy.
difícil, adj. sinchi; de cocinarse: kaluk, llumi. doblar, v. lapuna, patarina.
difunto, adj. wañushka. docente, s. yachachik.
digno de lástima, adj. kuyaylla. doler, v. nanana.
diluír, v. yakuyana. dolerse, v. nanarina.
diluirse, v. yakuyarina. dolor, s. llaki, nanay; agudo por tumores,
diminuta, cosa, s. iñu; chusu. heridas: zinzin.
dinero, s. kullki. domesticar, v. wiwana, uywana.
dios no lo quiera, adv. amallatak. domingo, s. <*hawkay.
dios, s. achillik-yaya; dios de los incas: wi- don, s. hachi.
rakucha, pachakamak; dios familiar: waka. dónde?, preg. ¿mayman?.
dirección, s. kuska. doña, s. mama.
dirigente, s. pushak. dormido, adj. puñushka.
dirigir, v. pushana. dormiente, s. puñukuk.
disco, s. piruru; disco musical: takik-piruru. dormir, v. puñuna.
disculpar, v. kishpichina. dorso de la mano, s. maki washa.
discursar, v. luwana. dos mil, num. ishkay waranka.
discutir, meterse en discusiones, v. hawina. dos, num. ishkay.
disentería, s. yawarkicha. doscientos, num. ishkay pachak, ishkay
disgustarse, v. piñarina. patsak.
dislocar, v. kiwina. dudar, v. tunkina.
disparar, v. tukyachina. duende, s. chusulunku, aya, tunchi.
dispensar, v. kishpichina. dueño de casa, s. wasiyuk.
dispersarse, v. chawsirina, tallirina. dulce, adj. mishki, chawcha; de cabuya:
distante, en el espacio, adv. karu. chawar mishki.
distinguido, adj. kapak; sumak. duro, adj. anak, sinchi, taylla; de cocinarse:
distinto, adj. chikan. akma, kaluk.
distribuir, v. rakina. dúo, s. ishkantin, yanantin.

180
E
echar, v. kachana; fuera: karkuna. en cinta, adj. chichu, wiksayuk.
echarse (en el suelo), v. siririna. en dónde?, preg. ¿maypitak?.
edad, s. wiñay, mita. enero, s. <*kamay.
educación, s. yachachikuy. en exceso, adv. manchanay, llashak, yalli.
educador, -a, s. yachachik. en sano juicio, adj. mayllik.
ejemplar, s. shina. en seguida, adv. haykamanta, ñapash, zas.
ejemplo, s. shina. en silencio, adv. chulunlla, upalla.
él, pron. pay. en sus cabales, adj. mayllik.
electricidad, s. <**illariy; zirmay. en vano, adv. yanka, yankamanta.
elegante, adj. taslla. enano, adj. kurpa, umutu.
elegir, v. akllana. encanijarse, v. kintiyarina.
elevado, adv. hanak. encapricharse, v. nanakyarina.
ella, pron. pay. encargar, v. minkana.
ellas, -os, pron. paykuna. encender la luz, v. hapichina.
embarazada, adj. chichu, wiksayuk. encerrar, v. wichkay.
embarrar, v. hawina. encharcarse, v. kuchayarina.
embarrarse, v. turuyarina. encías, s. mimish.
embellecer, v. sumakyana. encima, adv. hanak.
emblema , s. unancha; del Tawantin encogerse, v. kintiyarina, kuruyana, kutu-
suyu: wipala. yana, tuzuyana, wañurina.
embobar, v. umana, upayachina. encolerizarse, v. piñarina.
embobarse, v. upayarina. encomendar, v. minkana.
emborracharse, v. machay, shinkayay. enconarse las heridas, v. kiyayay.
embriagado, adj. totalmente: machashka; encontrar, v. tarina.
semiembriagado: shinka. encontrarse (con alguien), v. tarinakurina.
embriagarse, v. machana, shinkayana. encorralar, hacer corrales, v. kinchana.
embustero, adj. challi. endurarse, v. taktariy.
embutir, v. ñitina. energía, s. kallpa, kushi; energía sexual ne-
emitir sonidos (los animales), v. wakana. gativa que causa enfermedad diarreica, no
empalagar, v. amina. identificada por la medicina actual: zalipa.
empalagoso (dulcísimo), adj. ñukñu. enero, s. <*kamay.
empaparse, v. hukuna, mutiyana. enfermarse, v. unkurina; persisten-
empeorarse, v. anchayana. temente: takyarina.
empeine del pie, s. pichuski. enfermedad, s. unkuy; persistente: takyak-
emperrado, adj. llumi, llumiyashka. unkuy; que provoca un ser mítico: s. sisu.
emperrarse, v. llumiyana, isiyana. enfermo, adj. unkushka.
empezado, v. kallarishka. enfriar, líquidos: v. chiriyachina, tsuklupuna.
empezar, v. kallarina. enfurecerse, v. millayarina.
empollar, s. ukllay. engañar, v. umachina, umakuna.
empujar, v. suchuchina, tankana; árboles engrosarse, v. rakuyana.
para derribarlos: tulay. engullir, v. amullina.
en ayunas, adv. mayllakshunku. enlagunarse, formarse un lago:
181
ENLODARSE

v. kuchayana. errar, v. pantana.


enlodarse, v. turuyana. error, s. pantay.
enlucir, v. llampuna, llunchina. eructar, v. aknina.
enmudecerse, v. upayarina. erupcionar (el volcán), v. tukyana.
enojado, adj. piña, piñashka. es verdad? adv. ¿manachu?.
enojarse, v. piñarina, nanakyarina, millaya- esa, pron. chay.
rina, wañurina. escabroso, adj. sakra, paza, tsaka.
enraizarse, v. sapiyana. escalera, s. chakana.
enredado, adj. chaknarishka, pillurishka; escamar, v. tisana.
(hilos) punzu. escarabajo, s. shuntu, katsu, chuna.
enredar, v. pilluna. escarbar, v. aspina.
enrollar, v. pilluna, maytuna; bejuco: maña- escarcha, s. shulla.
yachina. escasear, v. pishiyana.
enseguida, adv. ñalla, ñapash. escaso, adv. pishi.
enseñado, habituado, adj. yacharishka. escoba, s. pichana.
enseñar, v. yachachina. escogedor, adj. akllak.
enseñarse, v. yacharina. escoger, v. akllana.
enserenado, adj. ankulla. escogida, adv. aklla, akllashka.
ensordecerse, v. rinri-upayarina. esconder, v. pakana.
ensuciar, v. hawina. esconderse, v. mitikurina.
ensuciarse, v. karkayarina, mapayarina, escopeta, s. illapa.
matayarina, tikayarina. escorbuto, s. wichu.
entablillar, v. chanchay. escribir, v. killkana; escribir en nudos o en
entechar, v. awana, kumpana. el kipu: kipuna.
entender, v. hamutana, hapina. escrito, adj. killkashka.
entero, det. tukuy, hunta. escritor, s. killkaykamayuk.
enterrar, v. pampana. escritorio, s. (<*chakiqiru).
entonar (un instrumento musical), v. takina. escuchar,v. uyana.
entrada, s. punku. escuela, s. (<*yachaywasi), yachanawasi.
entrar, v. yaykuna. esculpir, v. llakllana.
entrecruzar, v. chakatana; las piernas: escupir, v. aktuna, tukana.
chankana. escurrir, v. chawana.
entrelazar, v. chakatana. ese, pron. chay.
entretejer, v. alapana. esfera, s. (<*rumpu), rumpa.
entristecerse, v. llakirina. esferográfico, s. killkana.
enumerar, s. yupay. esmeralda, s. <*qumir umiña, kumir
envenenar, v. hampina, miyuna. umiña.
enviar, v. kachana. eso, pron. chay.
envoltorio, s. maytu, mullapa. esófago, s. millpuna, tunkuri.
envolver, v. maytuna, pilluna. espacio, s. pacha; exterior: hawa pacha;
envuelto, s. maytu, mullapa; adj. maytushka. espacio superior: hanan pacha; espacio in-
época, s. mita, pacha. ferior: uku pacha.
equivocación, s. pantay. espalda, s. washa.
equivocado, adj. pantashka. espantado, adj. mancharishka.
equivocarse, v. pantarina. espantar, v. manchachina.
erizarse, v. punzuyarina. espantarse, v. mancharina.
erosionarse, v. tularina. espanto, s. manchay.
errado, adv. pantashka. español, término que se refiere al, s. wira-

182
EXTREMIDAD

kucha. wiksa.
esparcir, v. hichana, tallina; agua o granos: estopa (de cabuya), s. hamchi, karachi.
chakchuy; agua de regadío: parkuy. estorbar, v. harkana.
espejo, s. rirpu. estorbo, s. harka.
esperanza, s. shuyay. estornudar, v. atsikyana.
esperar, v. shuyana. estrangular, v. sipina.
espermatozoide, s. (<*yumaynin), ullu-api. estrecho, adj. kichki.
espeso, adj. sanku, tikti. estrella, s. kuyllur.
espíar, v. chapana. estrenar, v. arina.
espina, -o, s. kasha. estrujar, v. llapina, lutsana, tsutsukina.
espinazo, s. washa tullu. estudiado, adj. yachakushka.
espiral, adj. churu. estudiante, s. yachakuk.
espíritu, s. aya, nuna, samay, supay. estudiar, v. yachakuna.
esposa, s. warmi; esposa del inka: exageración, adv. may, manchanay.
(<*quya), kuya. examen, s. <*taripay.
esposo, s. kusa; esposo de la coya: inka. examinador, s. <*taripak.
espuma, s. pusku. examinar, v. <*taripay.
espumarse, v. puskuyarina. excavar, v. allana.
esquina, s. kuchu. exceder, v. yallina.
esta, pron. kay. excesivamente, adv. yalli, yalliymana.
estaca, s. takarpu. excremento, s. isma.
estacar, v. takarpuna. excusar, v. kishpichina.
estafa, s. ayki. exigir, v. atina.
estado, s. <**aylluntintinkuy. existir, v. tiyana.
estafar, v. aykina, shuwana. expandirse, v. mirarina; substancias
estaño, s. titi. grasosas: wisiyay.
estar, v. kana, tiyana. expirar, v. pitirina, tukurina, wañurina.
este, pron. kay. exprimir, v. chawana, kapina.
este, oriente, s. intillukshina. expulgar, v. millchina, usana.
estéril, el terreno, adj. tsala, kankawa, killin, extender, v. aysana, chutana, mantana.
tullu. extenderse, v. aysarina, chutarina; las
estiércol, s. isma. guías de un bejuco o calabaza: zakzikiy.
estilarse, v. hukurina, mutiyarina. extenso, adj. suni.
estirar, v. chutana. exterior, adv. hawa.
estirpe, s. panaka. extranjero, adj. chuku, hullu, ransiw.
esto, pron. kay. extraño, adj. chuku, hullu.
estómago, s. mamapusun, mama uspun, extremidad, s. puchukaynin.

183
F
faja, s. chumpi; la grande: mamachumpi; la fogón, s. ninapata, tullpa.
pequeña: wawachumpi. forastero, adj. chuku, hullu.
falda, s. aksu, anaku. forcejear (uno con otro), v. chutanakuna.
fallecer, v. tukurina, wañuna. fortaleza (construcción), s. pukara; del
falsear, v. llullana. cuerpo: kushi.
falso, adj. llulla. fósforo, s. ninayuk; iska.
falta, s. hucha. fotografía, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
faltar, v. illana. fracasar, v. kulluna.
familia, s. ayllu. fracaso, acción fallida, s. kulluy.
fango, s. kuzu, guzu. fracción, en matemáticas, s. paki.
fantasma, s. aya, atsinku, supay. fraccionar, v. ikina, pakina.
fardo, s. kipi. fractura, s. paki.
fastidiar, v. kushparina, shillinkuna. fracturar, v. pakina.
fatigarse, v. sampayana, shaykuna. fragante, adj. mishki.
favorecer, v. yanapana. frágil, adj. kapya.
faz, s. uya. fregar, v. kakuna, kitina.
fe, s. iñikuy; tener fe: iñiy. fréjol, s. purutu.
febrero, s. <**panchiy. frente, parte del cuerpo, s. tirku.
felicidad, s. kushi, kushikuy. frío, s. chiri; expresión de frío: achachay.
feliz, adv. kushilla. friolento, adj. chirisiki.
fémur, s. mama tullu. frotar, v. kakuna, kitina.
fermentarse, v. timpurina. fruncir, v. sipuna.
festividad, s. raymi. fruta (variedades), s. wayuri: chikaksu, pi-
fiambre, s. kukayu. tajaya, punkara, tikasu.
fiesta, s. raymi; fiesta del sol: inti raymi. fruto, s. muru; caído antes de madurarse:
figura, s. rikchak. pilis; desagradable: muyan muyan; pequeño:
fila, s. wachu. chusu; fruto verde: llullu; dos pegados:
filo o agudo, adj. ñawchi; filo u orilla: manya. chapa, misha.
filtrar, v. shutuna. fucsia, adj. wamintsi, chiyu.
fin, s. tukuri. fuego, s. nina; para llevar: iska.
fingir, v. tukuna. fuente de agua, s. pukyu; pakcha.
firmar, v. aspina. fuera, adv. kancha, hawa.
flaco, adj. irki, tsala, tullu. fuerte, adj. sinchi.
flecha, s. wachi. fugarse, v. mitikuna.
flojo, adj. takla. fumar, v. sayrina.
flor, s. sisa; macho de maíz: tuktu, tuktuma; fundamento, s. (<*tiqsi), sapi.
flor hembra del maíz: chukllu akcha. futuro, adv. kipa, shamuk; tiempo futuro:
floripondio, s. wantuk. kipa pacha; pasado mañana: mincha.
flotar, v. wampuna.

184
G
galaxia, s. <**muyukchuru. grada, s. pata.
gallardo, adj. taslla. graderío, s. pata pata.
gallina, s. atallpa, wallpa; que empolla: tuk- grado escolar, s. pata.
tuma; tuktu. granadilla, s. <*tintin.
gallinazo, s. ullawanka, ushku. grande, adj. hatun, kapak, mama, yaya.
ganado vacuno, s. wakra. grandeza, adj. kapak.
ganar, v. mishana. granillo, s. sharu, zharu.
ganglios, inflamación de, s. amakulu. granizar, v. runtuna.
garganta, s. tunkuri. granizo, s. runtu.
gargarizar, hacer gárgaras, v. muklupuna. grano, s. muru; granos tostados y cocina-
garrapata, v. tillimanku, waku. dos, s. taznu, kallpu.
garza, s. wakar, mashalli. grasa, s. wira.
gas, s. yanta, samay-yanta. grasoso, adj. wirasapa.
gatear, v. llukana. gratuitamente, adv. yanka, yankamanta,
gato, -a, s. misi. yankalla.
gavilán, s. waman, mikmichu, usturiw, chu- grieta, s. chikta.
walli, waktaway. grillo, s. chipu, chullu, hiki.
gaviota, s. lluya. gris, color, adj. puzu, uchpa.
gemido, onomatopeya: shinshin. gritar, v. kaparina.
genealogía, s. ayllu. grito, s. kapariy; ininteligible: wirakwirak.
geografía, s. <*tiksimuyuyachay. Ver tierra, grueso, adj. raku.
planeta gruta, s. machay, matsi.
geógrafo, s. <*tiksimuyuyachak. guaba, s. pakay, kachik, ilta, llutipa.
girar, v. muyuna; kuyuchina. guacamayo, s. wakamayu.
glándula biliar, s. (<*hayaqin), hayakin, guanta, s. lumucha.
chinkillis. guardar, v. wakaychina, allichina; en el
glúteos, s. siki. seno: kinchullina; comida para llevar a la
gobernación, acto de gobernar: v. pusha- casa: wanllana.
kuna. guardería, s. wawawasi.
gobernante, s. pushak, kamak. guatusa,s. punchana, siku.
gobernar, v. kamana, pushana. guerra, s. awka, awkanakuy.
golondrina, variedad de, s. suyu, shillishi- guerrero, s. awka, awkak.
lli, wayanay. guía, s. persona: pushak; de una planta o
goloso, hillu. del bejuco: anku.
golpear, v. makana, waktana. guiar, v. pushana.
golpearse, v. takarina. guineo, s. palanta.
goma para pegar: s. (<*tuquru), tukuru; lluta. guiñar el ojo, v. sipuna.
gordo, -a, adj. wira. guión, s. (<*sillkuska), aspi.
gota, s. shutu, wiki. gusano, s. kuru, kuzu, latsik, tuku.
gotear, v. shutuna. guzhan, s. kullan.

185
H
haba, variedad de, s. nuya. hender, v. chiktana, shallina.
haber, v. tiyana. hendido, adj. chiktashka, waka.
habitación, s. pitita, killi. herida, s. chukri; adj. chukrishka.
habitar, v. kawsana, tiyana. herirse, v. chukrina.
hábitat, s. pachamama. hermana de hermana, s. ñaña; hermana
hábito, s. yachariy. de hermano, s. pani.
habituado, adj. yacharishka. hermano de hermano, s. wawki; her-
habituarse, v. yacharina. mano de hermana, s. turi.
habla, acto del habla, s. rimay. hermoso, -a, adj. kuyaylla, sumak; expre-
hablante, s. rimak. sión para describir lo hermoso: ananay, mu-
hablar, v. rimana; demasiado: atina; sin nanayay.
sentido: musparina, tapyana. hernia, s. pawacha.
hace mucho tiempo, adv. unay, ñawpa. herramienta (en general) s. llamkana-
hace poco, adv. ñakalla, kunanlla. kuna; de metal: hillay; para deshojar el maíz:
hace tiempo, adv. sarun. mishun.
hace un momento, adv. kunanlla. hervir, v. timpuna.
hacer, v. rurana; siguiendo un modelo: shi- hervívoro, s. kiwamikuk.
nana; algo a escondidas: chakchuna; hoyos hielo, s. rasu; hacerse hielo, v. rasuna.
para sembrar plátano, maíz, fréjol: tulana; el hierba, en general, s. kiwa; morada: sañi;
amor: upina, yukuna, yumana. espinosa: putsu; aromática del páramo:
hacerse (transformarse), v. tukuna; hacerse sumpu; un tipo de hierba: mallik.
o malograrse los alimentos: hawriyana. hierro, s. killay, hillay.
hacha, s. (<*ayri). hígado, s. kipchan, yana shunku.
halar, v. aysana, chutana. higuerón, s. ila.
halcón, s. waman. hija, s. ushushi; hija única; murushka us-
hallar, v. tarina. hushi; expresión que indica hijita apreciada:
hambre, s. yarkay; tener hambre, tener: payaku.
yarkay. hijo, s. churi; hijo único, murushka churi.
harina, s. <*aku; kuta, kutashka. hilado, adj. puchkashka.
hartar, v. amina. hilar, v. puchkana.
hartarse, v. saksana. hilera, s. wachu.
harto, det. achka, llashak, pachan. hilo, s. puchka.
hasta dónde?, preg. ¿maykama?. hincharse, v. punkirina.
hastiar, v. amina. hoja que cubre al choclo, s. kutul, panka;
he aquí, toma, exp. kayka. hoja de la caña del maíz: sarapanka; hoja
hebra, s. puchka, kaytu. delgada de cabuya seca: anku; hoja y yerba
heces, s. isma. reseca convertible en polvo: was; hoja de
helada (fenómeno atmosférico), s. kasa. papel: (<*patma), panka.
helar, caer la helada, v. kasana. holgazanear, v. killakuna, kaynana.
helecho, s. llashipa. hombre, adj. kari; hombre común: <*hatun-
helicóptero, s. antachikaru. runa.
hembra, adj. china; warmi. hombro, s. wamani, waman rikra.
186
HUNDIRSE

honda, objeto, s. waraka. huanaco, camélido andino, s. wanaku.


hondonada, adj. pukru. hueco, s. hutku.
hongo, s. kallampa, ala; de la piel: sisu. huella, s. (<*yupi); chaki kati.
honrar, v. yupaychana. huérfano (animal o persona), adj. mana
hora, s. <**muray. mamayuk, mana yayayuk; wakcha.
horcón, s. mantakakiru. huero, huevo, adj. huka.
horizontal, adv. sirik. huerta, -o, s. muya.
hormiga, s. añanku; comestible: ukuy; hueso, s. tullu; de jugar en los velorios:
conga: pushinshi, yuturi. wayru.
horqueta, s. mantakakiru, pallka. huevo, s. lulun.
hortalizas, s. yuyu. huir, v. mitikuna.
hospedar, v. minkachina. humanidad, s. runakay.
hospedarse, v. minkarina. humareda, s. kushni.
hospital, s. hampiwasi, hampina wasi. humear, v. kushnichina.
hotel, s. tampu. humedecerse, v. hukuna, sutukyana.
hoy, adv. kunan. húmedo, adj. huku.
hoya, adj. pukru. humita, s. (<*huminta).
hoyo, s. hutku. humo, s. kushni.
hoz, s. <*kuchuna, ichuna. humear, v. kushnichina.
huaino, s. wayñu, waynu. hundirse, v. washaykuna.

187
I
idea, s. yuyay. inicio, adv. kallari.
idéntico, adj. rikchak. inmediamente, adv. ñapash.
idioma, s. shimi. inmenso, adj. hatun, mayma.
idiota, adj. muspa, upa. inquieto, adj. kushpachik, shillinakuk.
iglesia, s. wakawasi, apunchikwasi. insecto, s. apu, manchu, palamaku.
igual o parejo, adv. <* kuska; rikchak; que inseminar, v. yayuna.
otra cosa: shina. inservible, adv. mana-alli, yanka.
igualar, v. allana, paktachina. insípido, adj. aminta, chamcha, chamuk,
igualmente, conj. shinallatak. hamlla.
iguana, s. hayampi. insistir, v. atina.
imagen, s. rikchak. instantánemente, adv. ña, ñalla.
imbécil, adj. muspa. instrumento, s. hillay; para pedacear la
imitar, v. katina, rikchana. cabuya: wazik.
impar, det. chullanik, chulla. insultar, v. kamina, takurina, tushuna.
impermeabilizar (objetos de barro), v. wi- inteligencia, s. yuyay.
rana. inteligente, adj. yuyaysapa.
importante, adj. hatun. inter, mon. –naku-.
inadaptable (a las costumbres de un pue- interacción, s. ruranakuy.
blo), adj. awka. intercambiar, v. rantinakuna.
inca, suprema autoridad en el Tawantin intercomunicación, s. rimanakuy, willa-
suyu, s. inka. nakuy.
incendiar, v. rupachina. interior, adv. uku.
inclinado, adj. kinray, tsan. interrogativo, el que interroga, v. tapuk.
inclinar, v. kumuna. interrogar, v. tapuna.
indicación, s. rikuchiy. intestinos, s. chunchulli; grueso: raku
indicar, v. rikuchina. chunchulli; delgado: ñañu chunchulli.
índice, dedo, s. tuksina ruka. introducir, v. satina.
indómito, adj. kita. inundarse, v. huntana, kuchayana, nu-
inepto (para la cacería o la pesca), adj. yuna.
awasi, chiki. inútil, adj. hupi, mana-alli, yanka.
infectarse (las heridas), v. kiyayana. investigar, v. <*kuskikuy; mashkana, tari-
inferior, adj. sullka. pana, lukllikirina.
inflamación (por heridas, golpes, picadu- invierno, s. tamya pacha.
ras), s. inta. invisible, cosa, s. mana rikuypak, iñu.
inflamarse, v. ruparina. invitar, v. kayana.
inflarse, v. punkina. invocar, v. mañana.
informar, v. willana. inyectar, v. tuksina.
infortunio, adj. chiki. ir, v. rina; en aglomeración: tallirina, wanku-
ingenuo, adj. muspa. rina; de cacería y pezca: mitayuna, purina; a
inhumar, v. pampana. buscar leña: yantana.
iniciar, v. kallarina. izquierdo, -a, adj. ichuk, lluki.

188
J
jabalí, s. wankana. juez, s. (<*kuskachaq), kuskachak, kama-
jardín, s. sisa pampa. chik.
jarra, s. shila. jugar (juegos de movimientos físicos y de
jaspeado, adj. puzu. competencias), v. pukllana; juegos de azar o
jefe, s. apu, kuraka. de fortuna: chunkana.
jengibre, s. akirinri. jugo, s. hilli; del penco: chawar mishki; fer-
jesús, jesucristo, s. apunchik. mentado de caña de azúcar: warapu.
jicama, tipo de tubérculo, s. hikama. juicio (inteligencia), s. yuyay.
jora, maíz germinado utilizado en la prepa- juicioso, adj. yuyaysapa.
ración de la chicha, s. hura. julio, s. <**purun.
jorobado, adj. kumu. junio, s. <*inti.
joven, adj. ambos: mallta; varón: wayna; juntar, v. tantachina, llutana, tinkina; hierba:
mujer: pasña, kuytsa. kiwana.
juego, s. pukllay, chunkay; juego y tablero, junto, al lado, adv. kuchu, kuchulla.
similar al ajedrez: <*tapta, taptana; otros: júpiter, s. <**akapana.
wayru, pichka. justicia, s. <*kuskachaq, kuskachak.
jueves, s. <**patma. juzgar, v. taripana.

189
L
laberinto, s. chinkana. kastilla shimi.
labio, s. inferior: sipri; superior: wirpa; lepo- lengüeta, s. kallwa.
rino: waka, wantukshimi. leña, s. yanta; verde: chawa; con fuego:
laborioso, -a, adj. llamkak, kutsi. inta; hacer leñar: yantay.
labrar madera, v. llakllana. lerdo, -da, adj. sampa; lerda, mujer: zanzan.
lactar, v. chuchuna. letra, s. killka.
ladrar, v. awñina, kaparina. levantamiento, s. hatariy.
ladrón, s. shuwa. levantar, v. hawayachina; con palanca:
lagaña, chukni. wankana.
lagartija, s. palu, sacharuna, tsalakulun, levantarse, v. hatarina.
tsilinkitsi, tulipa, waksa, yaku palu. ley(es), s. (<*kamachikuska), kamachiy;
lago, s. kucha, hita, mamakucha, hatun kucha. hacer leyes: kamachiy.
lágrima, s. wiki. leyenda, s. ñawparimay.
lagrimear, v. wikiyana. liar, v. wankuna, alapana; pies o manos:
laguna, s. kucha, hita. chaknana.
lamentar, v. llakina. libélula, s. chikaru, tsikaru, akcha shuwa.
lamentarse, v. ñakarina. liberar, v. kishpichina.
lamer, v. llawana. liberarse, v. kishpirina, kishpina.
lana, s. millma. librar, v. kishpichina.
langosta, s. chillik. libro, s. (<*qillqa, qillqa kipu, qillqaykusqa),
lanza, s. wachi. killka, killka kipu, killkaykushka; kamu (¿?).
lanzar, v. shitana, chutana. líder, s. apu, pushak.
lápiz, s. killkana. liendre, s. chiya.
largo, adj. suni. ligero, adj. ichu, kutsi; adv.: utkay.
lástima, s. llaki; expresión de lástima: ala- lila, adj. maywa.
lay, llakinayakta. limar, v. llampuna.
lastimarse, v. chukrina. límitar, v. saywana.
lavar, v. el cuerpo o la cabeza: armana; par- limón, s. ishnul.
tes del cuerpo u objetos: límite, s. saywa.
mayllana; ropa: takshana. limpiar, v. pichana.
lazo, agujero de una cuerda, s. tuklla. limpio, adj. chuya, chuyaklla.
leche, s. ñuñu. linaje, s. ayllu.
lechero, tipo de árbol, s. pinllu. linderar, v. saywana, kimina.
lechuza, s. chushik, pullukuku. lindero, s. saywa
leer, v. (<*qillqaktarikuy), killkakatina. lindo, adj. kuyaylla, sumak
legislador, s. kamachik. línea, s. (<*siqi); aspi, wachu; horizontal:
legislar, v. kamachina. sirik aspi; vertical, s. shayak aspi.
lejano, adv. karu. líquido, s. yaku.
lejos, adv. karu. lirio, s. amankay.
lengua, órgano articulatorio, s. kallu. lisiar, v. kiwina.
lengua(je) articulado, s. shimi; lengua liso, adj. llampu, lluchka.
quichua: kichwa shimi; lengua castellana; lisonjero, adj. mishkishimi.
190
LUZ

liviano, adj. pankalla. lucma, tipo de fruta, s. lukma, rukma.


lobanillo, s. pukla. luego, conj. chaymanta, chay kipa, kipaman.
lobo, s. atuk. lugar, donde está algo: <*tiyaskan; lugar, re-
lóbulo, parte inferior carnosa de la oreja: s. gión o parte: suyu; kuska; sagrado: pukara,
llutu. waka; lleno de maleza: wita; abandonado:
lodo, s. turu; hacerse lodo, v.: turuyana. purun.
loma, s. urku. lumbre, s. nina.
lomo, s. washa. luminoso, adj. hakan.
lora, -o, s. uritu, kayas, araw, tinkula, llikuy, luna, s. killa.
kalli kalli, shakalli, shakan. lunar, s. ana.
lucero, s. kuyllur. lunes, s. <**sullka.
luciérnaga, s. ninakuru, tillimpu. luz, s. achik.

191
LL
llama, camélido andino, s. llama¸ un tipo de mikllay; llevar en andas o en camilla wantuy;
llama: chantasu, llaminku. llevar en brazos: markay; llevar a la espalda:
llamar, v. kayana; expresión para llamar al apariy; llevar en las manos: markay; llevar en
ganado: kachi kachi; llamar la atención en los hombros: rikray.
una conversación: hay. llorar, v. wakana.
llanura, s. pampa. llover, v. tamyana, paramuna; en forma me-
llegar, v. chayamuna, paktamuna. nuda mientras hay sol: chirapana.
llenar, v. huntachina, paktachina. lloviznar, v. paramuna.
lleno, adj. hunta, huntashka. lluvia, s. tamya; menuda con sol: chirapa.
llevar, v. cosas: apay; llevar algo en la falda:

192
M
machacar, v. kawtayana, takana. mandar, v. kachana.
máchica, harina de cebada, s. machka. maní, s. inchik, wachansu.
macho, adj. (<*ullqu), ullku; kari. maniatar, v. watana.
madera, s. (<*qiru) kiru; kaspi; del penco: manillas, s. makiwatana.
chawar kiru. mano, s. maki; dorso de la mano: maki
madre, s. mama. washa; palma de la mano: maki pampa;
madrecita, expresión cariñosa para las cuenco de la mano: maki uku; parte central
mujeres adultas o jóvenes: mamaku. de la mano: maki shunku.
madrina de bautizo, s. achikmama, mar- manosear, v. llamkana, hawina.
kakmama. manta, s. mantana; para cargar: aparina;
madrugada, adv. tutamanta. para cosechar el maíz: halunzu.
madurar, v. (<*puquy), pukuna. manteca, s. wira.
madurarse, el choclo, v. kawllarina. mañana, adv. kaya; la mañana: tutamanta.
maestro, -a, s. yachachik. maqueño, s. yurimawas.
maguey, s. chawar. mar, s. mamakucha.
magullar, v. llakana. marcador, para escribir, s. killkana.
magullarse, v. rawmana. marchar, v. tatkina.
maíz, s. sara; variedades: zhima, wantanku; marchitarse, v. ankuyana, urmarina, wa-
plagado: atupa; silvestre: atuk sara. ñurina.
mal, -o, -a, adj. mana-alli; mal acostum- marearse, v. shinkana.
brado: paku; mal genio: millay; mal molido: marfil vegetal, s. yarina.
chamka. marido, s. kusa.
malestar, tener, v. champayana. mariposa, s. pillpintu, chapul.
maleta, s. kipi. marrano, s. kuchi.
maleza, s. sacha. marte, planeta, s. <**mullu.
malhumorado, de mal humor, adj. millay, martes, s. <**kulla.
warak warak. marzo, s. <*pawkar.
malhumorarse, v. millayana. más, adv. ashtawan.
malograrse, no empollar los huevos, v. masa, hacer, v. chapuna.
hukana. mascar, v. kashtuna, mukuna.
mamá, s. mama. mashua, s. mashuwa.
mamar, v. chuchuna. masticar, v. akuna, kashtuna, mukuna;
mamífero, s. chuchuk. masticar y emitir sonidos los cerdos al
manantial, s. pukyu. comer: chakukina.
mancera, s. charina. mata, s. yura.
mancha, s. tiílla, mapa. matar, v. wañuchina.
manchado, adj. tiílla, shuyushka. mate, s. mati, zampu.
manchar, v. hawina, llunchina, shuyuna. matrimoniarse, contraer matrimonio, v.
mancharse, v. karkayana, mapayana, sawarina.
wikiyana. matrimonio, s. sawari, sawariy.
mancha, s. mapa, tiklla; del rostro o paño: matrona, s. mama; mamakuna.
mirka. mayo, s. <*aymuray.
193
MAYOR

mayor, adj. kurak, kuraka. mestizo, adj. laychu, mishu, tsala, wiraku-
mazamorra, s. api. cha, misti, mishu.
mazo, s. makana. metal, s. anta
mazorca (de gramíneas y cereales), s. meter, v. satina.
kaspa. metro (medida), s. tatki.
mecer, v. kuyuchina, kawina, kantina. mezclar, v. chakruna, chapuna.
mediano, -a (objetos, personas y anima- mezquinar, v. michana, mitsana.
les), adj. mallta, paktalla. mezquino, -a, adj. michak, mitsak.
medicina, s. hampi; especialidad: hampi- miedo, s. manchanayay; expresión de
yachay. miedo: alalay.
médico, s. hampik; yachak. miel de abeja, s. chullumpi.
medida, s. tupu. miércoles, s. <**haway.
medio ambiente, s. pachamama. mierda, s. isma.
medio, det. chawpi. migaja, s. palik.
medio, el dedo, s. chawpi ruka. mil, num. waranka.
mediocre, adj. sacha. milenio, adv. warankawata.
medir, v. tupuna. militar, s. awka, awkak.
médula, s. (<*chillina), chillona; ñutku; de millón, num. (<*hachuntinhachu, hachu-
vegetales: shunku. hachu).
mejorar, v. allichina, sumakyachina. mimar, v. kuyana.
melga, s. milka. mimbre, s. tiyamshi.
melloco, s. milluku. mina, s. charka, kuya.
memoria, s. yuyay. mineral, tipo de piedra, s. ara rumi.
mencionado, adj. nishka. minuto, s. <*hayri.
mencionar, v. nina. mirar, v. chapana, kawana, rikuna.
menear, v. kawina; hacer menear: kuyuchina. mirarnos, nos volveremos a encontrar,
menor, adj. sullka. exp. rikunakushun.
menos pensado, adv. haykamanta, kun- mirlo, s. suksu.
kaymanta. miserable, adj. michak, mitsak.
mensaje, s. willay. mismo, -a, adj. kikin.
mensajero, s. chaski. mitad, det. chawpi.
menstración, s. <*yawarikuy, mapakuy; mocho, adj. putu.
yawarta rikuy, killa unkuy, mapa killa; primera moco, s. kuña, lumarisu.
menstruación: <*kikuy. mocosos, expresión despectiva a los
menstruar, v. <*yawarikuy, mapakuna; killa niños: isi.
unkuy. modificar, v. allichiy.
mentir, v. llullana. moho, s. allu.
mentira, s. llulla. mojado, adj. huku; semimojado: ankulla.
mentiroso, adj. llulla. mojarse, v. hukuna, mutiyana, shuturina,
mentón, s. kakichu, sintu. sutukyana.
meñique, dedo, s. sullka ruka. moler, v. kutana; grueso: chamkana.
mercurio, s. <**rimsi. molestar, v. kushparina, shillinkuna.
merendar, v. (<*chishinmikuy), chishinmi- molido, adj. kuta, kutashka; grueso:
kuna. chamka.
merienda, s. (<*chishinmikuy), chishinmikuy. molle, planta y frutos, s. mulli.
mermar, v. anchuchina. mollera, ñupu.
mes, s. killa. mono, s. chichiku, kushillu, intillama, kutu,
mesa, s. (<*chakiqiru); pataku, hampara. machin, parawaku, shilltipu, sipuru, tsiyam-

194
MUY

pitsu. mucho, det. achka, llashak, may, yapa.


montaña, s. urku. mudo, adj. upa.
montar, v. sikana. muela, s. mamakiru.
monte, s. urku; monte y maleza: sacha. muerte, s. wañuy.
morada, lugar donde se vive, s. tiyana, muerto, adj. wañushka.
kawsana. mujer, s. warmi; noble, escogida en el
morado, adj. maywa, sañi. tiempo del incario: palla; mujer mítica: mama
morder, v. kanina; hacer morder: kanichina. awaduna, chificha, mama hataba; lenta en el
morir, v. wañuna, pitirina, tukurina. trabajo: zanzan.
morirse de iras, v. wañurina. mujercita, expresión cariñosa para las
morocho, s. muruchu. adultas: mamaku.
mortecina, adj. ismushka, wañushka. muletilla en el habla, exp. imashnaray,
mosca, -o, s. chuspi, hikiñas; kurumama. imashti.
mosquearse, v. intuna. multiplicar, v. mirachina.
mostrar, v. rikuchina. multiplicarse, v. mirana.
mote, maíz o choclo cocido, s. muti. mundo, s. pacha.
moteado, adj. luyu luyu. muñeca, -o, s. llullawawa; sayti (?).
moverse, v. kuyuna; en vaivén: kawirina. murciélago, s. mashu, chimpilaku.
movilizar, v. kuyuchina. muro, s. pirka.
mozuela, adj. pasña, kuytsa. muslo, s. raku chanka, mama chanka.
muchacha, adj. kuytsa, pasña. mutilar, v. kulluna.
muchacho, adj. wamra. muy, adv. may, yapa, ancha.

195
N
nacer, v. wacharina, pakarina. no es cier to?, adv. ¿manachu?.
nacido, en algún lugar, adj. wacharishka. no, adv. ama, mana.
nación, s. llakta, mamallakta. noble, adj. kapak.
nacionalidad, s. <**suyukawsay, ayllu- noche, s. tuta.
suyu. no friegues, expresión: ampuku.
nada, det. mana-ima. nogal, s. tukti.
nadar, v. waytana, wampuna. nombre, s. shuti.
nadie, det. manapi, manapipash. norte (región), s. chinchay; punto cardinal:
nalga, s. siki. uraysuyu.
nalgadas, dar, v. kullpina. nosotros, pron. ñukanchik.
naranja, s. laranka, laranha, chilina. novecientos, num. iskun pachak, iskun
nariz, s. sinka. patsak.
narrador de cuentos, s. hawarikuk. noventa, num. iskun chunka.
narrar (cuentos, fábulas), v. hawarikuy. novia, s. sawarina kuytsa.
naturaleza, s. pacha, pachamama. noviembre, s. <**ayar.
nausear, v. <*kuynay); kuynana, millana. novio, s. sawarina wamra.
navegante, s. wampuk. nube, s. puyu.
navegar, v. wampuna. nublado, adj. puyu puyu, puyushka.
neblina, s. puyu. nublarse, v. puyuna.
necio, adj. atupa. nuca, s. washa kunka.
negro, color, adj. yana. núcleo, s. shunku.
neptuno, s. <**turumanya. nudo, s. kipu, muku, sutu.
nevado, el cerro, s. rasu urku; rasushka. nuera, s. kachun.
nevar, v. rasuna. nuestro señor, s. (Jesucristo) s. Apunchik.
ni dios lo quiera, adv. amallatak. nuevamente, adv. kutin.
nido, s. kisha, kuzha, putsa. nueve mil, num. iskun waranka.
niebla, s. puyu. nueve, num. iskun.
nieve, s. rasu. nuevo (persona, objeto, tiempo), adj. mus-
nigua, s. iñu, piki. huk, wamak.
niña de los ojos, s. pichiw. numerado, adj. yupashka.
niño, s. wawa, uchilla; que sigue a sus pa- numerar, s. yupana.
dres: chupa. número, s. yupay.
nivelar, v. allana. nutria, s. pishña; yaku ukucha.

196
O
objeto, s. ima; sagrado: waka; de barro: olvidar, v. kunkana.
puru; hacer objetos de barro: v. awana. olvido, s. kunkay.
obsequiar, v. kamarina, kuyana. ombligo, s. pupu.
observar, v. rikuna, chapana. omnívoro, adj. tukuymikuk.
obstaculizar, v. harkana. omóplato, s. karmin.
obstáculo, s. harka. oprimir, v. ñitina.
oca, s. uka. ordenar, poner en orden, en buena dispo-
occidente, s. inti yaykuna. sición, v. (<*hichyay), hichyana.
océano, s. mama kucha; océano pacífico: ordeñar, v. chawana, kapina.
<*wirakuchap kutimunkan. oreja, s. rinri, rinri kara.
ochenta, num. pusak chunka. orientación, s. rikuchiy.
ocho cientos, num. pusak pachak. oriente, s. punto cardinal: inti llukshina; re-
ocho mil, num. pusak waranka. gión: anti suyu.
ocho, num. pusak. origen, s. sapi.
ocioso, adj. (<*qilla), killa. orilla, s. manya.
octubre, s. <*yaku. orinar, v. ishpana; yaku-ishpana.
ocultar, v. killpana, pakana. ortiga, s. chini.
odiar, v. chiknina. ortigar, v. chinina.
oeste, s. inti yaykuna. orzuelo, s. itsipu.
ofrecer, v. kuna. oscilar, v. walinyana.
oído, s. rinri hutku. oscuro, adj. amsa, llantu, pakna.
oido, adj. uyashka, uyarishka. oso, s. ukumari.
oir, v. uyana. otoño, s. wayra pacha.
ojo, s. ñawi; cerrar los ojos: v. itsipuy. otra vez, adv. kutin.
oler, v. ashnana, mutkina. oveja, s. llama.
olfato, s. mutki. ovillar, v. kururuna.
olla, s. manka. ovillo, s. kururu.
oloroso, adj. ashnak. oxidarse, v. wakarina.
olvidado, adj. kunkashka. oyente, s. uyak.

197
P
pacífico, adj. kasilla; océano pacífico: <*wi- papel, s. (<*patara); panka.
rakuchap kutimunkan. papirotear, v. tinkana.
padre, s. yaya. paquete, s. apay; atado en hojas: maytu.
padrino de bautizo, s. markakyaya, par, adv. ishkantin, yanantin.
achikyaya. páramo, s. puna, sallka.
página, s. (<*patara), patara, panka. parar, v. shayarina.
paico, yerba medicinal, s. payku. pararse, v. hatarina, shayana.
país, s. llakta, mamallakta. parecerse, v. rikchana.
paja (variedades, s. uksha, siksik, wayuri, parecido, -a, adv. rikchaklla, shina.
lisan. pared, s. pirka; de una casa abandonada:
pájaro (varidedades), s. munchi, chañawi, yata.
chikwan, chiwlli, chiyun, killpuntu, kitiwpi, ku- pareja, adv. ishkantin, yanantin.
llishtiti, kuwayu, chikin chikin, liklik, lluta, pariente, s. ayllu.
manku, panzaw, pishku, piyan piyan, pusayu, parir, v. wachana.
tiwinkulu, tiyunti, tiyuti, tsalak tsalak, tullik, párpado, s. ñawi kara.
tunchi, tuntu, wiriwiri, zhuta. parque, s. sisa pampa.
pala, tipo de, s. wallmu. parroquia, s. kitilli (¿?).
palanca, s. tula, wanka. parte alta de la casa, cuesta, pared o
palla, tipo de rondador, s. palla. peña, adv. hanak pata.
palma de la mano, s. maki pampa. parte, s. rakiy.
palmadas, dar, v. kuyachina. partido (político), s. (<*suyuchakuska); par-
palmera (variedades), s. chilli, chincha, tido o semi, medio: chikta.
chinku, kuya, lukata, murito, shapaka, partir, v. chiktana, ikina, rakina, chillpina; en
shimpi, shipati, shiwa, unkurawa, yarina. la mitad: chawpina, patmana.
palo, s. kaspi; que nace del cabuyo: (<*qiru), pasado, adj. yallishka; pasado mañana:
kiru; palos y carrizos para cubiertas y paredes mincha; tiempo pasado: sarun pacha, ñawpa
de casas, corrales y cercas: chaklla. pacha, unay pacha, wayma pacha.
palpar, v. llamkana, hawina. pasar, v. yallina.
paludismo, s. chukchu-unkuy. pasarse, el tiempo, v. (<* yalliriy), yallirina.
pan, s. tanta. pasear, v. puriykachana.
páncreas, s. iducha; kantsapata. paso, s. tatki; dar pasos el niño: tatkiy.
pantalón, s. wara; poner pantalones: wara- paspa, grieta en la piel, s. paspa, zipi.
chikuy; ponerse pantalones: warallikuy. pastar, v. michina.
pantano, s. guzu, kuzu. pasto, s. waylla, muya; lugar de pasto: mi-
pantorilla, s. chakichichu. china.
panza, s. (<*uspun), pusun. pastor, -a, s. michik.
pañal, s. llachapa, pintu, akawara. pastorear, v. michina.
paño (manchas del rostro), s. mirka. pata, cosas o animales, s. chaki.
papa, s. papa; rojiza: yunkarak; deshidra- patalear, v. kushparina.
tada: chunu, chuñu, muray; pelada y amari- patata, s. papa.
llenta: akma. patear, v. haytana.
papá, s. yaya. patio, s. kancha.
198
PIEZA

pato, variedad de, s. kulta. perder, v. chinkana; el conocimiento: may-


patria, s. <*pakarishka llakta; llakta, mama- zana, yuyaychinkana.
llakta. perderse, v. chinkarina.
patrono, s. llamkayyuk. perdiz, s. yutu, tukilu.
pausa, s. samay. perdón?, interj. ¿haw?.
pava, -o, s. akankaw, muntiti, pawshi. perdonar, v. kishpichina.
peca, s. mirka. perezoso, adj. killasapa, sampa.
pecado, s. hucha. perico ligero, s. intillama.
pecador, s. huchallik. perico, tipo de pájaro, s. chuki, ichu, wichu.
pecar, v. huchallina. período, s. mita.
pecho, s. kasku. permitir, v. kacharina.
pedacear, v. pakina, takana; la ropa: chall- pero, conj. shinallatak, shinapash.
china; la cabuya fresca: wazikina. perro, s. allku; expresión para los perros ca-
pedazo, s. paki, rakiy. zadores que siguen el rastro de personas o
pedir, v. mañana; ayuda a otro: minkana; la animales: tiw tiw tiw.
mano de la novia por segunda vez: paktana. perseguir, v. katiykachana.
pedo, s. supi. persona, s. runa; inadaptable a las costum-
peer, v. supina. bres de un pueblo: awka.
pegar (golpear), v. makana, waktana; con pesadillas, s. <* llapik; tener pesadillas, v.
substancias adherentes: llutana. llapitukuna; nuspana.
peinar, v. ñakchana. pesado, adj. llashak, llashashka.
peine, s. ñakcha. pesar en balanza, v. llashana.
peinilla, s. ñakcha. pescado, s., adj. challwa.
pelar, v. lluchuna, llushtina; con los dientes: pescar, v. challwana; buscando debajo de
kaskana. las piedras: kantina.
pelea, s. makanakuy; pelea ritual: tinkuy, pestañar, v. kimllana, pimpirana, sipuna.
pukara. pestañas, s. kichipra, llipinshi.
pelear, v. makanakuna; las mujeres: ala- petrificarse, v. rumiyana.
pana. petróleo, s. punkara, allpawira.
pellejo, s. kara. pez (variedad), s. challwa, chinlus, chuti, ka-
pellizcar, v. tispina, tsitsikina. lamatu, kiruyuk, kururu, lupi, paku, paychi, pi-
pelo, s. akcha. ruru, sichi, siklli, shikitu, tanla, tuksik, tunsa,
pelota, rumpa. wal, yaku-aycha, yawisun, yayu.
pelusa, s. akwas. pezón, s. chuchu ñawi, chuchu muyu.
pena, s. llaki, llakikuy. pezuña, s. sillu.
penco, s. chawar. picadura, adj. kanishka; que deja el gu-
pender, estar colgado, v. wayunkana, sano: chay chay.
wayurina, warkurina. picante, adj. hayak.
pene, s. ullu. picar, dar comezón, v. shikshina; los insec-
pensamiento, s. yuyay. tos: kanina.
pensante, adj. yuyak, yuyayyuk, shunkuyuk. pícaro, adj. challi.
pensar, v. yuyana. pico (de ave), s. tapsa; shimi.
pensativo, adj. yuyarikuk; estar pensativo, pie, s. chaki.
v. yuyarina. piedra, rumi; piedra preciosa: <* umiña; pie-
peña, s. kaka. dra pequeña: sharu, zharu.
pepa, s. muyu, ruru. piel, s. kara.
pequeño, adj. uchilla, wawa; chusu, hamchi, pierna, s. chanka; chuscha.
ñutu. pieza, musical: s. taki.
199
PINCEL

pincel, s. tullpuk-kaspi. policía, s. chapak.


pinchar, v. tuksina. polilla, s. susu.
pingullo, tipo de flauta, s. pinkullu. polinizar, v. yayuna.
pintar con colores, v. (<*llimpiy), llimpina, pollo, s. chuchi, chiwchi.
hawina, llunchina; pintar con pintura una polvo, s. allpa.
casa u otro objeto: tullpuna. ponderarse, v. chakchuna.
pintón, adj. ankas. pondo, s. puntu.
pintor, de artes plásticas, adj. (<*llim- poner, v. churana; una cosa sobre otra: pall-
pik), shuyuk, hawik. tay; huevos las aves o peces: wachana; boca
pintura del dibujante o artista, s. (<*llimpi- abajo: tikrachina; poner algo en el seno: kin-
nakuna); para teñir: (<*tullpuna), tullpu. chullina; poner cubierta a la casa: awana.
piña, s. chiwilla. ponerse de pie, v. shayarina, hatarina.
piojo, s. usa, pikli, pilis. por dónde?, preg. ¿maytatak?.
piola, s. kawchu. por ello, conj. chayrayku.
piraña, s. paña. por eso, conj. chaymanta, chayrayku.
pisada, s. (<*yupi), chaki kati. por qué?, preg. ¿imamantatak?.
pisar, v. saruna, haytana. por supuesto, adv. shinami, shinayka, shi-
piso, s. pata. naykuti.
pizarrón, s. killkanapirka. porfiar, v. atina.
placenta, s. wawamama. posada, s. tampu.
plaga de plantas, s. lancha. potrero, s. muya.
planeta, s. <**rumpu. pozo, s. pukyu.
planicie, s. pampa. precepto, s. (<*kamachikuska).
planta del pie, s. chaki pampa, chaki uku. precio, s. chanin.
planta, general, s. yura, mallki; (varieda- precioso, adj. sumak.
des): chill chill, chullku, illimpu, iñil, lalu, mun- predecesor, s. ñawpak.
chi, ñutu, pitsik, purun, tsimpiyu, tsintsimpu, preguntar, v. tapuna.
tsinzu, tiyatina, ushun, wala, wamintsi, wa- prendedor, s. tupu.
ranku; planta seca del maíz: challa, kallcha. preñada, adj. chichu.
plata, mineral, s. kullki. preñarse, v. chichuyana.
plátano, s. palanta; maqueño: yurimawas. preparar, v. allichina; la chicha: aswana; la
plato, s. mulu, puku. tierra para la siembra: chakrana.
plaza, s. kancha, pata, pampa; plaza de en- presentador, v. riksichik, rikuchik.
tretenimientos, en el Cuzco antiguo: (<*kussi presentar, v. riksichina, rikuchina.
pata); kushipata. presentarse, v. rikurina.
plegar, v. patarina. presente, adv. kunan; tiempo presente:
plomo, s. titi. kunan pacha.
pluma, s. patpa. presidente, s. pushak.
plutón, planeta, s. <**riti. presionar, v. atina; algo: ñitina.
poblar, v. llaktana. prestar, v. mañachina.
pobre, adj. wakcha, tsunzu. pretérito, adv. ñawpa pacha, sarun pacha.
poco a poco, adv. allimanta. pretina, especie de, s. watu.
poco, det. asha, ansa, aslla, pishi. prevalecer, v. atina.
poder, v. atipana, atina, ushana. prever, v. musyana.
podrido, adj. ismu, ismushka, misha. primavera, s. pawkar waray, sisa pacha.
podrirse, v. ismuna. primero, adv. ñawpak, shukniki; hijo,-a pri-
poesía, s. arawiku, harawi. meros: ñawi.
poeta, adj. arawikuk. princesa, s. ñusta.

200
PUS

principal, adj. hatun, kuraka, kapak. puesto, s. kuska.


príncipe, adj. awki. pujar, v. hipana.
principiar, v. kallarina. pulga, s. piki.
principio, s. sapi; adv. kallari. pulgar, dedo: s. mama ruka.
prisión, s. wataywasi. pulir, v. llampuna.
probar, v. kamana, mallina. pulmón, s. (<*surqan), surkan; paruk, yurak
problema o contratiempo, s. llaki. shunku.
producto óptimo, adj. wanlla; productos pulque, de cabuya: s. chawarmishki, mishki.
o granos que se quedan después de la co- pulsera, s. makiwatana.
secha: challa, chukchi. pulverizado, adj. ñutu, kutashka, kuta.
profesor, -a, s. yachachik. pulverizar, v. ñutuna.
pronto, adv. utka, hayka. puma, felino americano, s. puma.
propagación, s. miray. pumamaki, tipo de árbol, s. pumamaki.
propio (de suyo), adj. kikin. punta, adj. ñawchi.
provincia, s. marka. punto, s. iñu.
provocar, hacer antojar, v. munachina. punzar, v. tuksina, tulana.
pueblo, s. llakta. puñado, det. lutsu, tsutsuk.
puente, s. chaka. puño cerrado, s. <*chuqmi; chukmi.
puerco, -a, s. kuchi. pupitre, s. (<*chakiqiru), pataku.
puerta, s. punku. pus, s. kiya.

201
Q
qué dijo?, interj. ¿haw?. quieto, adj. kasilla.
qué cosa?. pron. ima. quilico, variedad de ave, s. killiku.
quebrada (depresión geográfica), s. wayku. quinientos, num. pichka pachak, pichka
quebrado, adj. paki, pakishka; fracción en patsak.
matemáticas: paki. quinoa, s. kinuwa.
quebrar, v. pakina. quipa, instrumento musical, s. kipa.
quemado por el sol, adj. ruparishka, quipo, nudos del registro y administración
kazuk, kazukyashka, muzuklla. incásica, s. kipu.
quemar, v. rupachina. quipocamayoc, s. kipukamayuk.
quemarse, v. ruparina. quishuar, s. kishwar.
querer, v. munana, llakina. quitar, v. anchuchina, kichuna.
quichua, adj. kichwa. quitarse, v. anchurina.
quién?, pron. ¿pi?. quizá, quizás, adv. icha, ichapash.

202
R
rabo, s. chupa. recuerdo, s. yuyariy.
racimo, s. luntsa, putsa, watu; de chonta: tika. red, s. llika, linchi; pequeña para pescar:
raíz, s. sapi. wishinka.
rajar, v. chiktana, shallina. redondo, macizo esférico, adj. (<*rumpu);
rallar, v. shikina. rumpa.
rama, s. mallki. refajo, s. ukunchina.
rápidamente, adv. ñapash, utkalla. refinar, v. ñutuna.
rapidísimo, adv. ninantak. reforzar, v. kimina.
rápido, adv. ichu, utka, hayka, zas; rápido regalar, v. kamarina, karana, kuyana.
de cocinarse o de madurarse: chawcha. regalo, s. kamari; que se da en las fiestas:
raposa, s. chakka, chucha, sinik, wanchaka. hucha; que dan los ahijados a sus padrinos:
raquítico, adj. irki, tsala, tsinzu, tullu. kuyachiy.
rascar, v. aspina. regañar, v. piñachina.
rasgar, v. llikina, challchina. regar, v. hichana, chakchuna, chiwana, shi-
raspadura (dulce), s. mishki. wana, tallina; agua de regadío: parkuna.
raspar, v. aspina. regarse, v. hicharina, tallirina, shiwtana.
rastro, s. chaki kati. región, s. suyu; región oriental: anti suyu;
ratón, s. ukucha. región occidental: kunti suyu; región del
raya, s. aspi. norte: chinchay suyu; región del sur: kullay
razonamiento, s. hamutana, yuyana. suyu; región de la sierra: puna suyu; región
realizar, v. rurana, llamkana. de la costa o cálida: yunka suyu.
reanimarse, v. alliyana, kariyana. regla, objeto escolar, s. (<*siqina).
rebasar, v. hichana. reglamento, s. kamachiy.
rebozo (matrimonial), s. lliklla. regresar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana; al
recelo, s. pinkay. lugar de origen, a la tierra materna: llaktana.
rechoncho, adj. kurpa. reina soltera, s. ñusta; reina casada:
recibir, v. chaskina, hapina. (<*quya, kuya.
recién, adv. ñakalla, kunanlla. reir, v. asina.
recio, adj. sinchi. relaciones sexuales, (tener), v. yukuna,
recipiente, s. de la cáscara del coco: pill- yumana.
chi; grande de mate: ankara; hecho del tron- relampaguear, v. llipyana.
co de cabuya: puntulunku. rellenar, v. awinchina, huntachina.
reciprocidad, adv. ranti, ranti ranti. reloj, s. (<*pacha-unanchanqa).
reclamar, con enojo, v. piñana. remanso, s. tuyaka, walun,
recoger, v. tantana; recoger granos: pa- rematar, v. alapana.
llana; los primeros frutos de la sementera: remedio, s. hampi.
chakrana; los residuos de cosechas: challina, remellar, v. llakana.
chukchina. remellarse, v. rawmana.
recolectar, v. tantachina. remendar, v. llachapana, chupana, lampana.
recordar, v. yuyarina. remiendo, s. llachapa.
recto (hacia una dirección), adj. tsiklla. remo, s. kawina, tawna, wanka.
recuadro, cuadro, s. (<*tapta); shuyu. remojarse, v. nuyuna.
203
REMOLINO

remolino, de viento: s. akapana; de agua: la hacienda: wasipunku.


muyuna. retirar, v. anchuchina, suchuchina.
remorderse, tener remordimiento, v. nana- retirarse, v. anchurina.
rina. retoñar, v. wiñana.
remoto, pasado, adv. ñawpa, unay, sarun. retoño, s. llulluk.
renacuajo, s. chimpaluk, putukulu, willi retornar, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
willi. retrasarse, v. kipayana.
rendir cuentas, v. chimpapurachina. retrato, s. (<*uyap rikchay), rikchak.
repartidor de comida y bebida en las fies- reunión, s. tantanakuy.
tas, s. awlakanu. reunir, v. tantachina.
repartir (alimentos, objetos), v. rakina. reventar, v. tukyana.
reprender, v. piñachina. reventarse, v. tukyarina, chulakyarina.
reprodución, s. mirana, muruna. revolcarse, v. sinkuna, kawirina.
reproducir, v. mirana, muruna. rezar, v. mañana.
reproductor, s. mirak, muruk. rincón, s. kuchu.
repugnar, v. millana. riñón, s. rurun.
resbalar, v. lluchkana. río, s. mayu, hatun yaku.
resbalarse, v. llushpina. ripio, s. sharu, zharu.
resbaloso, adj. lluchka. robar, v. shuwana.
resembrar, v. awinchina, katichina. robusto, adj. sinchi.
resentirse, v. impayarina, nanakyana. roca, wanka, rumi.
reserva de alimentos que se lleva a la rocío, s. shulla; caer el rocío: v. shullana,
casa, adj. wanlla. sarpana.
residuo, s. hamchi, kupa, ñuku; de la chi- rodar, v. sinkuna.
cha: tikti; de hierba o de paja que dejan los rodilla, s. kunkuri.
animales luego de alimentarse: punzu; resi- roer, v . kaskana.
duo matemático: puchu. rogar, v. mañana.
resistencia que pone la persona al ser ha- rojo, adj. puka.
lada, s. zinzin. romper, v. llikina, pakina; en pedazos pe-
resistente, adj. sinchi, taylla. queños: pitina.
respetar, v. muchana. roncar, v. harnina.
respiración, s. samakuy. roncha, s. pukla, sisu.
resplandecer, v. llipyana, palanina. ropa, s. churana, churarina; sucia: waluk.
resplandeciente, adj. hakan, palanikuk. rosca, adj. churu.
responder, v. kutichina, tikrachina, rantipana. rostro, s. uya; ñawi.
resquebrajar, v. chiktana, chillpina. rótula, s. piruru.
resquebrajarse, v. chiktarina, chillpirina, rotura, s. paki.
rakrayana; la piel: paspayana. rozar, v. waktana.
resta, s. anchuchiy. rozarse, v. takarina.
restar, v. anchuchina. rubí, s. <*puka umiña.
resto, s. puchu. rubor, s. pinkay.
retazo (tela, madera, hierba), s. puchu; de ruborizarse, v. pinkarina.
tierra que tenían los kichwas por trabajar en rústico, adj. purun.

204
S
sábado, s. (<**tinki). nawaru, kuwa, kuwayu, lukarya, murintu, pi-
saber, v. yachana; saber a: yachina. ripiri, tullumpa.
sabiduría, s. yachay. saquillo, s. tulu.
sabio, s. amawta, yachak. sarampión, s. muru-unkuy.
sabor, s. yachik. sarna, s. shikshi, isi, akwas.
saborear, v. kamana, mallina. satisfecho (de comer), adj. hunta, saksashka.
sabrosa, -o, adj. (<*ñukñu), chawcha, mishki. saturno, s. <**chimpu.
sacapuntas, s. ñawchichina. sauce, s. wayaw.
sacar, v. surkuna, llukshichina; productos savia (de las plantas), s. llawsa.
de la tierra: allana; sacar tiras: chillpina. saya, s. anaku, aksu; ponerse la saya: ana-
sacerdote (principal del incario), s. umu; kullikuy, aksullikuy.
kushipata. secar, v. chakichina; la carne al sol: charkina.
saciado, adj. hunta, saksashka. secarse, v. ankuyana, chakirina, wañurina.
sacudirse, v. shiwarina; las plumas, el sediento estar, v. upyanayana.
ave: patpana. seducir, v. kuyachina.
sacudir, v. chaspina, chawsirina. segar, v. pitina, ichuna.
saeta, s. wachi. seguidamente, adv. kipa, kipalla.
safar, v. kacharina. seguir, v. katina; hacer seguir: katichina.
saíno, s. lumukuchi. segundo, tiempo, s. <*tuylla. En lugar o es-
sal, s. kachi. pacio: ishkayniki.
sala, s. <*pitita. seis, num. sukta.
salamanquesa, s. watawata. seis cientos, num. sukta pachak, sukta
salir, v. llukshina; salir el sol: intiyana. patsak.
saliva, tuka. seleccionado, -a, adj. aklla, akllashka.
salivar, v. tukana. seleccionar, v. akllana.
saltamontes, s. chipu, hiki. selva, s. sacha.
saltar, v. kushpana. semana, s. <**sillkukis.
salud (de bienestar), s. allikay. sembrado, adj. tarpushka.
saludar, v. napaykuna. sembrador, s. tarpuk.
salvaje, adj. sacha, awka. sembrar, s. tarpuna.
salvar, v. kishpichina. semejante, adv. shina.
salvarse, v. kishpirina. semejanza, s. rikchak.
sambo, s. sampu, zampu, kitu. sementera, s. chakra, tarpushka allpa.
sanarse, v. alliyana, hampirina. semilla, s. muyu; caída en las sementeras:
sancochar, v. hawchana, ayumpakuna. chas.
sandalia, s. ushuta. sendero, s. ñan.
sango, tipo de pan, s. sanku. seno, s. chuchu.
sangorache, s. ataku. sentar a los niños, v. chachichina.
sangre, s. yawar. sentarse, v. tiyarina; sentarse los niños:
sanguijuela, s. mapamari. chachina.
sapallo, tipo de calabaza, s. sapallu. señalar, v. rikuchina, riksichina, shunkuna.
sapo (variedades), s. hampatu, huwin, ku- señor, s. yaya, hachi.
205
SEÑORA

señora, s. mama. hamlla.


señorita, adj. pasña, kuytsa; expresión cari- sin motivo, adv. yankamanta.
ñosa dirigida a las señoritas: mamaku, payaku. sinuosidad, adj. kinku.
separar, v. chikanyachina, karuyachina. sirviente, adj. yana, yanapak.
septentrión, s. uraysuyu. sistema, s. llika; sistema solar: intipa ayllu.
septiembre, s. <*kuya. sitio o lugar, s. <*tiyaskan; ceremonial:
ser capaz de, v. atipana, ushana. pukara, waka.
ser humano (hombre y mujer), s. runa. soasar, v. ayampakuna.
ser, s. kak, vivo: kak, kawsak; ser fantás- sobar, v. kakuna.
tico: atsinku, chificha, chusulunku, chuyan, soberano, s. apu, kapak.
ishkay umayuk waksa, sacharuna, supay, sobra, s. puchu, sikiyashka.
uchutikan, walampariw, mama awaduna, sobrar, v. puchuna.
mama hataba. sobrepasar, v. yallina.
ser, v. kana. sobresalir, v. yallina, atina.
sereno, adj. kasilla. sobrio, adj. mayllik.
serpiente, s. amaru, machakuy, mutulu, sociable, adj. maylla.
pushllu, shinshin. socorrer, v. yanapana.
serrano, persona de la sierra, adj. sallka soga, s. waska; soga delgada o soguilla:
runa. kawchu; hacer sogas: kawchuy.
servidor, adj. yana, yanapak; el que sirve sol, s. inti; salir el sol: intiyay.
las comidas en las fiestas: rakik, awalahanu. soldado, s. awka, awkak.
servir, v. yanapana; servir alimentos: karana. solear (el sol), v. intina.
sesenta, num. sukta chunka. solearse, v. mashana.
sesenta mil, num. sukta waranka. solicitado, adj. mañashka.
seso, s. ñutku.
solicitar, v. mañana.
seta, s. kallampa.
sólido, adj. sinchi, kaspiyashka, rumiyashka.
setecientos, num. kanchis pachak, kan-
solista, det. sapalla, shuklla.
chis patsak.
solitario, pájaro, s. chiwillu.
setenta, num. kanchis chunka.
sollozar, v. hikina, hikiyana.
setenta mil, num. kanchis waranka.
solo, adj. sapalla.
si, adv. ari.
soltar, v. kacharina.
siega, tiempo de, s. kallchay pacha.
sombra, s. llantu.
siembra, s. tarpuy.
sombrero, s. muchiku.
siempre, adv. wiñay, wiñaypak, tukuy
sombrilla, s. <*achiwa.
pacha.
sonar, v. <*unyay, rukyay), unyana, rukyana.
sien, s. <*wañuna.
soñador, s. muskuk.
sierra, s. puna, sallka.
soñar, v. muskuna.
siete mil, num. kanchis waranka.
sopa, s. api.
siete, num. kanchis.
soplar, v. pukuna; el espanto: tukana.
siglo, adv. pachak-wata.
soplo de curación, s. pukuy.
sigse, s. siksik.
sordo, adj. rinri-illak, uparinri.
silbar, v. hukipuna.
sorpresivamente, adv. haykamanta, kun-
silenciarse, v. upallayana, chunyana.
kaymanta, zas.
silenciosamente, adv. upalla, chulunlla.
sortija, s. shiwi.
silla, s. tiyarina.
sosegar, v. kasiyachina.
silvestre, adj. allpa, aya, purun, sacha, mapa.
soso, adj. chamuk, chamcha, ñukñu.
similar, adv. shina.
sostener, v. charina; lo que está por
sin gracia, adj. aminta, chamcha, chamuk,
caerse: kimina.
206
SUSTO

soto, s. sutu. brazos: ukllana.


suave, adj. kapya, ñutu, api. suma, s. yapay.
suavecito, adv. hawalla, amuklla, apilla. sumar, v. yapana.
suavizar, v. ñutuna, apiyachina, amukya- sumergirse, v. washaykuna.
china. superficial, adv. hawalla.
suavizarse, v. apiyana, kapyana, llampuna. superficialmente, adv. hawalla, hawalla.
subir, v. sikana, wichayana; los precios o superior, adj. kurak; parte, adv. hanak.
costos: wichayana. supervisar, v. tukuyrikuna.
súbitamente, adv. haykamanta, kunkay- supervisor, s. tukuyrikuk.
manta; zas. suplicar, v. mañana.
succionar, v. chumkana, tsumkana. suponer, v. (<*watuy), watuna, waturina;
suceder, v. tukuna. yuyana.
sucio, adj. mapa, karka, tiklla. sur, (punto cardinal), s. hanansuyu; kullay
sudar, v. humpina. suyu.
sudor, s. humpi. surcar, v. wachuna, rawana.
suelo, s. pampa. surco, s. wachu, rawa; surcos muy apega-
sueño de dormir, s. puñuy; sueño de soñar: dos: wala.
muskuy. suro, variedad de carrizo, s. suru.
sufrimiento, s. llaki. sustantivo, s. shuti.
sufrir, v. llakina. susto, s. manchay; que produce susto:
sujetar, con las manos, v. charina; sujetar manchanayay; expresión de susto: mama-
con las piernas: chankana; sujetar con los llaw, yayawalla.

207
T
tabaco, s. sayri. alalay, mamallaw.
taita, s. yaya. templo, s. wakawasi; apunchikwasi.
talar, v. kuchuna, waktana. tender, v. mantana.
talega, s. wayaka. tener o sostener, v. charina; tener pena:
talismán, s. para el amor: wakanki; el maíz llakina; tener relaciones sexuales: upina, yu-
de granos bicolor que se hallan durante la mana, yukuna.
cosecha: misha; utilizado en la caza y en la terminado, adj. pakta; tukurishka.
pesca: piripiri. terminar, v. tukuchina.
tallo, s. tullu; tallo y hojas de maíz seco: terminarse, v. paktarina; tukurina.
kallcha, sarapanka; tallo de un racimo sin fru- terremoto, s. allpa chukchuy.
tos: watu; tallo del racimo, extraído los fru- terreno, s. allpa; duro, estéril, erosionado:
tos: chitus. killin; pisoteado de animales: yata; terreno
talón, s. tayku. baldío: purun.
tambalear, v. sinkuna. terrón, s. kurpa; terrón de césped: champa.
tambor, s. wankar; pequeño: tuntulli. testículo, s. lulun.
tamo, s. tamu. testimoniar, v. iñina.
tantear, v. llamkana, hawina. teta, s. chuchu.
tapa, s. killpana. tibio, adj. inlli, kunuklla.
tapar, v. killpana. tiempo, s. pacha; tiempo presente: kunan
tardarse, v. kaynana, kipayana, unayana. pacha; tiempo pasado: ñawpa pacha, sarun
tarde, la, adv. chishi. pacha, yallirik pacha; tiempo futuro: kipa pacha.
tarea, s. ruray. tienda, s. katuwasi.
tartamudear, v. aklluna. tierno, adj. llullu.
tartamudo, adj. akllu, tiyarpa. tierra, s. allpa; lugar donde se vive: allpa-
Tawantin suyu, las cuatro regiones del mama.
área inca, s. Tawantin suyu. tierra, planeta, s. <*tiksimuyu.
taxo, s. kullan, gullán, taksu. tiesto, s. kallana.
teatro, s. (<*hawkaypata), hawtaypata. tigre, s. uturunku.
techar, v. katana. tinaja, s. mawma.
teja, s. sañu. tiniebla, adj. amsa, llantu.
tejer, v. awana. tintura, s. tullpu.
tejido rústico, común: awashka; tejido fino: tío, s. hachi.
kumpi; de hojas de palmera: almayari, san. tipina, objeto para deshojar el maíz durante
tejón, mashu, wachi. la cosecha, s. tipina.
tela, s. pintu. tirar, v. shitana.
telar, s. awanakaspi. tiritar, por escalofríos, v. chukchuna.
telaraña, s. (<*urup llikan), urupa llika. tiza, s. aspina, aspik.
temático, adj. paku. tiznarse, v. kushniyana.
temblar, v. chukchuna. tizón, s. inta.
temblor de tierra, s. allpa chukchuy. tocar, algún instrumento musical: takina;
temer, tener miedo, v. manchana. tocar la quipa: kipana; alguna cosa: llam-
temor, s. manchay; expresión de temor: kana, hawina.
208
TUTUMA

tocte, s. tukti. trapo(s), s. llachapa.


todavía no, adv. manarak. trasladar, v. ashtana.
todavía, adv. amarak; chayrak. trasnocharse, v. pakarina.
todo (s), det. tukuy, llampu. traspasado mañana, adv. kaya mincha.
toma, he aquí, exp. kayka. trasquilar, v. rutuna.
tomar líquidos, v. upyana; algo con las travieso, adj. sayti, shillinkuk.
manos: hapina. treinta, num. kimsa chunka.
tonga, s. kukayu, kukawi. tren, s. <**antatatis, antakuru.
tontear, v. muspana. trenza, s. (<*simpa); chimpa.
tonto, adj. muspa, upa. trenzar, v. (<*simpay); chimpana.
torcer, v. kawchuna; torcer lana o hilo: kaw- tres cientos, num. kimsa pachak, kimsa
puna. patsak.
torcerse, v. wistuna; dislocarse: kiwina. tres mil, num. kimsa waranka.
torcido, adj. wistu, winku. tres, num. kimsa.
torpe, adj. muspa, upa. trigo, s. triku, waña.
tortero para hilar, s. piruru. tripa(s), s. chunchulli.
tórtola, s. urpi, tukurpilla. triste, adj. kuyaylla, llakilla.
tortuga, s. acuática: charapa; terrestre, s. triturado, adj. chamka, chamkashka.
mutilun, tsawata; anfibio: yawati. triturar, v. chamkana.
tos, s. uhu. troje, s. (<*taqi), taki.
tosco, adj. paza, sakra, tsaka. trompa, s. sinka.
toser, v. uhuna. trompetero, ave, s. yakami.
tostado, s. kamcha. trompo, s. piruru, kushpi.
tostar, v. kamchana. tronco, s. kullu, pulla, putu.
totalidad, adv. tukuylla, llampu. tropezar, v. ñitkana.
trabajador, s. llamkak. tropezarse, v. ñitkarina.
trabajar, v. rurana, llamkana. trotar, v. kallpana.
trabajo, s. llamkay, ruray; comunal, colec- trozar, v. llakana, kiwina.
tivo: minka; familiar: ayñiy; trabajo recíproco: trueno, onom. kulun, tulun.
makipura, rantimpa. tú, pron. kan.
traducir, v. tikrachina. tubérculo, s. <**allpapimuruk; tipo de tu-
traer, v. apamuna, pushamuna; traer algo bérculo: papa, rakacha, apichu, iwa.
en la boca: amullimuna. tubo, s. tutu.
tragar, v. millpuna. tucán, s. kawpi, tumpiki.
trampa, s. tuklla, hapina, panwa, tikta. tullido, adj. suchu.
tranquilizar, v. kasiyachina. tumba, s.- aya-utku; antigua: waka.
tranquilo, adj. kasilla. tumor, s. chupu.
transformación, s. pachakuti. tumulto, s. wayka.
transfor marse, v. tukuna. túnica, especie de, s. kushma.
transmitir la enfermedad zalipa, s. tupido, adj. kichki.
zalipana. turbio, adj. lanta, sanku.
transparente, adj. chuya, chuyalla. tusa, s. kurunta; sin choclo: wakuyashka.
transpirar, v. humpina. tutuma, s. puru.

209
U
ubicar, v. churana. un(o), num. shuk.
ubre, s. chuchu. untar, v. hawina, kakuna.
último, adv. puchukay, chupa; kunchu. uña, s. sillu.
único, adj. sapan, sapalla, shuklla; única hija: urano, planeta, s. <**tinkullpa.
murushka ushushi; único hijo, murushka churi. urdir, v. awllina, allwina.
unidad(es), s. shuk(kuna) usado, adj. mawka, paya.
unión, s. tantachiy, tinkiy, tinkuy. usted, pron. kan, kikin.
unir, v. tinkina, tinkuna, llutana. ustedes, pron. kankuna, kikinkuna.
universidad, s. hamutaywasi. útero, s. wawatiyana.

210
V
vacío, adj. chushak, illak. ver, v. rikuna, kawana.
vagina, s. rakakara, raka. verano, s. intipacha, usyay pacha.
vagabundo, adj. yanka purik. verbo, s. willak; verbo auxiliar para expresar
vago, adj. (<*qilla), killa. onomatopeyas: nina.
vainas trilladas, como tamo, s. puchul, verdad, adv. (<*chiqa), chika.
puchuy. verdadero, adj. chiqallatak; kikin.
valeroso, adj. sinchi. verde, color, adj. (<*qumir), kumir, waylla.
valle, s. pampa. verduras, s. yuyu; verduras sancochadas:
valor en precio, s. chanin. hawcha.
vámonos, exp. hakupashun, hakupashun- vergüenza, s. pinkay.
chik. verruga, s. micha, mitsa, michamuyu,
vamos, exp. haku, hakuchik. chimpi.
vapor, s. <*wapsi. verter, v. tallina.
variedad, comp. sami. vertical, adj. shayak, tsan.
varón, adj. kari. vertiente, s. pukyu.
vasija de barro (variedades), s.: puntu; de vestimenta, s. <* pacha; churana.
barro para bebida: mukawa; tipo de jarra: vestirse, v. <*pachallikuy; churarina.
shila; grande: mawma. vía, s. ñan.
vaso, s. (<*qiru), kiru; redondo de madera vía láctea, s. <* mayu; kasa-anku, kasa ñan.
de cuello largo: kaka. viajar, v. rina, illana.
vecino, adj. wasi mashi. vicuña, s. wikuña.
vegetal, s. yura. vida, s. kawsay.
vehículo, s. antawa, anta-shuntu, antawiwa. vidrio, s. kispi.
veinte, num. ishkay chunka. vieja (animados), adj. paya, atupa; ruku;
vejiga, s. ishpapuru. para cosas: mawka.
vello, s. millma; vello axilar: kashuk millma; viejo (animado, no animado), adj. ruku; para
vello pubiano masculino: ullu millma; vello objetos: mawka.
pubiano femenino: raka millma. viento, s. wayra; fuerte: akapana.
velludo, adj. millmasapa. vientre, s. wiksa.
veloz, adj. pankalla, wayralla. viernes, s. <**haycha.
vena, s. anku, sirka. viga, s. (<*qiru), kiru.
venado, s. taruka, ushpitu, yamala. vigilante, s. chapak; vigilante de la casa:
vencer, v. atina. wasikamak.
vendaje, s. yapa. viniente, s. shamuk.
vender, v. katuna. violar, v. wakllichina.
veneno, s. miyu, hampi. virar, v. tikrana.
venerar, v. muchana. viruela, s. muru-unkuy.
venidero, él o lo que vendrá, adv. shamuk. viruta, adj. punzu.
venir, v. shamuna. viscoso, adj. llawsa.
ventana, s. (<*tuqu), tuku. vista, s. ñawi.
ventura, s. kushi. viuda, -o, adj. (<*ikma), wakcha.
venus, planeta, s. <*chaska. vivienda, s. wasi; sin paredes, cubierta de
211
VIVIENTE

paja desde el asiento: chakiwasi. voltear, v. tikrana, sinkuna.


viviente, s. kawsak. volver, v. kutimuna, tikramuna, tikrana.
vivir, v. kawsana. volverse en, transformarse, v. tukuna.
volar, v. pawana, wampuna. vomitar, v. <*kipnay; kuynana.
volcán, s. urku; en erupción: nina urku. vulva, s. raka

212
Y
ya, adv. ña; ya mismo: ñalla. yeso, s. isku.
yerba en general, s. kiwa; para teñir: panti; yo, pron. ñuka.
yerbas comestibles: yuyu. yuca, s. lumu.
yerno, s. masha.

Z
zapallo, s. sapallu, kitu. zorrillo, s. añas.
zapato, s. ushuta. zumo, s. hilli; zumo del floripondio: warwar.
zarcillos, s. rinriwarkuna. zurcir, v. sirana, chupana.
zig-zag, adj. kinku; ir en zig-zag: kinkuy. zurdo, -a, adj. lluki, ichuk.
zonzo, adj. muspa, upa.

213
ANEXOS
ANEXO 1

Términos del qichwa general

Introducción

El título hace referencia a los términos del qichwa general en uso en Perú y Bolivia, que a su
vez han sido utilizados por EBI y ALKI, en el Ecuador, en los últimos 10 años.

La documentación temprana de los siglos xvi y xvii, en lo que se refiere al qichwa simi muestra
el interés y necesidad de disponer de nuevos términos qichwas que señalen significados reli-
giosos, culturales y políticos. Al iniciar el siglo xx, en los países qichwa hablantes se encuentran
esfuerzos de creación de neologismos para referirse a categorías gramaticales; durante la se-
gunda mitad de este siglo, sobre todo, en los procesos de EBI se presentan varios esfuerzos
para disponer de una nueva terminología kichwa.

a) Siglos XVI-XVII
En estos siglos, en los vocabularios qichwas, se hallan alusiones a nuevos términos o a ex-
tensiones semánticas que se adaptarán tanto por esfuerzos de los españoles como de los mis-
mos qichwas a los nuevos procesos comunicativos. En el ámbito religioso español: Jesucristop
suyun, el cielo; qillqakta rikuy, leer; qillqa kipu, libro de cuentas; qillqata chantay, imprimir, etc.
En el ámbito de los qichwas tenemos: machu capitu, capitán (Francisco Pizarro); hatun paqu,
caballo; paños con letras, libro; conversar con los paños con letras, leer, etc.

b) Primera mitad del Siglo XX


A inicios de este siglo, en la gramática del qechwa boliviano de David Berrios (1904: 8, 20-21),
se hallan algunos términos, por un lado, para referirse a ciertas categorías gramaticales como:
nombre, suti; pronombre, sutij rantin; verbo, rimai; participio, chayakej; adverbio, rimaiman tan-
takuj; partículas, rak’’ina, tinkullina; interjecciones, huajyana. Por otro lado, se presentan nom-
bres de los días (punchau/punchai, día) de la semana: killachau, lunes; atichau, martes;
koillurchau, miércoles; illapachau, jueves; chaskachau, viernes; k’’uichichau, sábado; intichau,
domingo. En éstos se notan claramente traducciones sintáctico-semánticas de la cultura latina
a la cultura qichwa.

c) Segunda mitad del Siglo XX


Durante la segunda mitad del siglo xx se aprecian varios esfuerzos en la creación de neologis-
mos que se ubican dentro de una serie de acontecimientos socio-políticos y culturales:

i) Contexto sociopolítico
El interés por atender a la educación rural y campesina motivará las campañas de Educación
y Alfabetización (III Curso de Formación Nacional/CIEI, 1980-1982) hasta demandar la Edu-
cación Bilingüe Intercultural de forma institucionalizada (DINEIB: 1988) y su uso y producción
correspondiente de materiales escritos en lenguas maternas, entre ellas, en el kichwa shimi.

ii) Instituciones
Casi en los últimos 40 años se han presentado varias entidades como: CIEI, Proyecto Macac
(luego Corporación Macac), CEDIME, P. EBI-GTZ, DINEIB/ALKI, etc., todas ellas relaciona-

217
ANEXO 1

das con actividades de Educación Bilingüe, mediante la elaboración de sus propios mate-
riales en lenguas. Asimismo, algunos programas a nivel superior en Educación Bilingüe, se
han convertido en espacios para la creación de nuevos términos técnicos de algunas áreas
educativas a través de la elaboración de las tesinas o monografías (Universidad de
Cuenca/LAEB, Universidad Salesiana/PAC); algunos de aquellos materiales se han impreso
en revistas o en textos completos.

iii) Actores
Los encargados de la creación de los neologismos son los mismos miembros de las institu-
ciones arriba señaladas; además, en dicho proceso, se ha requerido de la participación de
la misma dirigencia indígena (Montaluisa, 1990: 166), de los técnicos, asesores (DIPEIB-
Sucumbíos, 2007, Fausto Jara) o de la participación de especialistas investigadores inter-
nacionales (Cerrón-Palomino y el equipo de Gabriel Cachimuel y Alberto Conejo, Pujilí,
1994). En los últimos tiempos, se hallan en este proceso los miembros del ALKI.

Procedimientos de creación

Antecedentes

La revisión de los neologismos que se hallan en los diversos textos escolares ofrece pistas
acerca de los procedimientos desarrollados en cada una de las instituciones participantes. Por
lo general, se detectan esfuerzos aislados, empíricos, sin conocimiento de los demás aportes
y un desconocimiento de la realidad de la lengua qichwa, de su historia total y territorial. Sin
embargo, en el “Caimi ñucanchic shimiyuc-panca” (Montaluisa, 1982: 141) y en el “Ñucanchic
shimi 1” (Montaluisa, 1989: 159-178), se señalan los caminos del qichwa para su desarrollo lin-
güístico o “Ingeniería Lingüística”: 1) la reintroducción (consulta a los ancianos y a los diccio-
narios antiguos); 2) generalización; 3) reencuentro con el significado original; 4) la
creatividad; 5) préstamos peruano-bolivianos; 6) préstamos del español y otras lenguas
(como último recurso).

Así, a partir de los años 80s los materiales destinados a EBI-qichwa contienen términos nuevos:
pachamanta yachacui, geografía; antashca micuna, comida enlatada; yachana-huasi, escuela;
aspic, lápiz, tiza (C.Ñ.S-P, 1982). Quillcacatina, leer; uyariclla, vocal; upauyari, consonante (Ñu-
canchic shimi 1, 1989: 163). Pachapac shimi, adverbio de tiempo; paltai, gerundio; quillcana
panca, cuaderno; quiquin shuti, sustantivo propio (Serie pedagógica y didáctica 9, 1993: 223-
229). Hay otras fuentes que han sido revisadas ligeramente como el “léxico actvalizado espa-
ñol-qvechva” (Ileana Almeida, 1992) o el “léxico ampliado quichua-español, español-quichua”
(Consuelo Yánez, 2007), que de cierta manera presentarían algunos procedimientos metalin-
güísticos, aunque no siguiendo la composición qichwa, etc.

218
ANEXO 1

II
Los Neologismos y KAMAK

El documento denominado “Neologismos-ALKI”, proporcionado por los representantes de la


DINEIB y KAMAK, se nos entregó el día martes 6 de mayo del 2008, en la oficinas de SEPDI,
y no llevaba los nombres de los autores o participantes, solo se mencionó que era producto
elaborado por ALKI. Dicho texto contenía aproximadamente 3077 términos (a = 404, ch = 285,
h = 142, i = 115, k = 513, l = 54, ll = 24, m = 181, n = 24, ñ = 20, p = 231, r = 124, s = 163, sh =
65, t = 135, ts = 67, u = 65, w = 251, y = 162, z = 42, zh= 10).

Este documento previamente se había trabajado, revisado y discutido con los miembros de
KAMAK tanto en la Sierra, en Toril/Chimborazo, en el que se hallaban como coordinadores,
entre otros, Angel Ramírez, Bolívar Yantalema, Polivio Chalán, María Cunduri, etc., durante los
años 2003, 2004 (información de Nieves Morocho, 21 de agosto, 2008, Quito), como en la Ama-
zonía. De igual manera, aquellos términos se hallaban registrados en los “kukayus pedagógicos”
y en el nuevo diccionario kichwa (ALKI/Sucumbíos, 2007), por ello se argumentaba que ya
están publicados en textos de EIB y socializados desde hace mucho tiempo y por lo tanto, se
deben registrarlos o servir como base para los nuevos documentos.

Pero, ¿en qué condiciones?, bajo ¿qué formas?, o ¿como qué se presentaban estos términos
denominados neologismos ALKI?.
Después de considerar los casos abajo expuestos, se ha decidido precisar el concepto de ne-
ologismo y sólo los términos que se acerquen a este criterio han sido dejados en aquel docu-
mento (proporcionado por DINEIB-KAMAK, mayo, 06, 2008), en un Apéndice especial, para
una edición posterior. Por lo tanto, solo algunos de aquellos términos se registraron en la parte
del diccionario, como apéndice 1; y otros ya se hallaban en la parte kichwa -castellano.

Concepto de Neologismo: “Formación o creación de una palabra nueva; expresión nueva


que todavía no se ha integrado al lenguaje coloquial”. “Las causas del neologismo pueden
ser: desarrollo de la ciencia, la técnica, la cultura, política, etc.”.

A continuación presentamos algunos casos en que varios términos, en el documento primero


(ALKI), han sido considerados como neologismos. En ciertos casos, el término que se halla
entre paréntesis y con el asterisco significa que tiene una reconstrucción o forma originaria po-
sible (etimología). La consideración de los diversos casos que abajo presentamos se ha hecho
tomando como fuente el documento: Horizonte de Sentido y Mundo Histórico de los qichwas,
siglos xvi-xvii: reconstrucción lexical (Fabián Potosí C.; Tesis de Maestría/Filosofía, PUCE,
Quito, 2008).

1. Términos qichwas de los siglos xvi y xvii

Varios términos que se hallan en diccionarios antiguos han sido tomados de ellos; y mu-
chos, sin previa crítica y conocimiento de su forma original, su significado y su posible re-
construcción.

i) términos antiguos
Chusna (<*chusña) acto pequeño.
Chusña, nariz pequeñita.

219
ANEXO 1

Ipa, tía.
Sapsi, común.
Tiksi (<*tiqsi) base, fundamento de origen.
Urpa, paloma.
Wakanki, amuleto.
Wallpay, crear.
Wayma, antiguo, antaño (otoñó ¿?).

ii) Alteración de formas y significados


Aka chinchay (<*aqu chinchay), cometa fugaz.
Amutakay (<*hamu-ta-ka-y), inteligencia.
Awkiy (<*ayqiy), huir.
Chupuyu (<*chupullu), tataranieto.
Chutkiy (<*desollar, pelar); desarrollar.
Ishun (<*usun), ciruela.
Waksi (<*wapsi), gas.
Warpay (<*warpiy), trinar.

iii) imprecisión de fuentes históricas


Hakikaylluski, primer mes del año, Cristóbal de Molina (cuál de ellos ¿?, el cuzqueño o el al-
magrista ¿?).
Walak, dios de la agricultura (¿?).

2. Procesos de formación lexical y sintáctica

i) elementos formativos del qichwa


-cha: wiwacha, protozoario.
-ni (<*-ñi): yachayniyuk, instruido.
-wa (<*wawa), iñuwa, molécula.

ii) Sustantivos concretos con infinitivo –y


Amawllay ruray, laboratorio.
Chukay, bomba.
Kuchuyay, cuadra.
Pirwayay, maqueta.

iii) elementos formativos del castellano


-ku (<*-cu): chiliku, limón; chumpiku, cinta; iñuku, átomo tantariku, subconjunto.
-laya: imalaya, diferente.

iv) términos del castellano (antiguo y/o actual)


Almu, arroba.
Harsia, cabuya.
Kanchachani milka, cuadro estadístico.
Milga (<* amelga, mielga), cuadro.
Racha, buena suerte.
Rapay, desplumar.

220
ANEXO 1

Tayta, padre, papá.


Tisis, tuberculosis.
Tupay (<*topar), encontrar.

v) Acomodamiento forzoso
Ichanik yuyay, oraciones dubitativas (<* tunkiq yuyay).
niki-chik, ordenador: taptana nikichik (<*hich-ya-y, ordenar, disponer secuencialmente).
Killimsa rumi, carbón de piedra (<rumi killimsa ?).

3. Adopción de términos Perú-bolivianos

i) Qichwa
Kutimuy, estar volviendo al mismo lugar.
Panay, hermana de hermano.
Ripuy, volver donde antes estuvo.
Tawa, cuatro.
Turay, hermano de hermana.

ii) Aymara
Achachlla (¿?), culto que rinden los aymaras.
Yatiri, sabio del pueblo colla.

4. Neologismos distorsionados bolivianos y ecuatorianos

Awaki, lunes (¿?).


Awkak / wamra, martes (¿?).
Chaska, viernes (Berríos, 1904: 21).
Chillay, miércoles (¿?).
Inti, domingo (Berríos, 1904: 21).

5. Expresiones de la cotidianidad

i) términos simples
Achiklla, claro, claramente.
Chunkay, juego de azar.
Chushak, vacío.
Kupa, basura, etc.

ii) términos compuestos


anay mayu, luna nueva.
Hatun kucha, mar (mamakucha).
hatun yaku, río (<mayu).
Hatun rumi, piedra de gran tamaño.
Kitiñan, calles.
Yuyu pallay, cosechar hortalizas.

221
ANEXO 1

6. Variantes fonéticas como neologismos (el mismo significado)

Iñariy (<*wiña-ri-y), comenzar a crecer.


Tsakna (<*chaqna-), atadura.
Tsarki (<*charki), carne cecinada.
Tsini (<*chini), ortiga.
Tsukni (<*chuqni), lagaña, etc.
Zakra (<*saqra), áspero.
Zala (<*challa), flaco.

7. UN CORPUS INICIAL

El corpus que se halla en el apéndice presenta aún problemas de delimitación, pues de muchos
términos se ignoran sus fuentes de origen. Esta situación implica que en lo posterior se realice
una discusión, análisis, reflexión, su correspondiente clasificación. A continuación presentamos
los términos que de cierta manera se hallan vigentes en otras áreas, tanto del Ecuador como
de Perú y Bolivia; señalamos también que varios términos de este apéndice han sido recogidos
en el área ecuatoriano y señalan ser vestigios de lenguas prekichwas y/o variantes de éste. Di-
chos términos los insertamos para su correspondiente conocimiento y su posible utilización y
aplicación en los procesos de EBI.

222
A
achakmi adj. bello, bonito. amparu, s. ceja.
achalak adj. espléndido. ancha, adv. muy, mucho.
achachlla s. culto que rendían los aymaras ancha alli, exp. muy bueno.
a ciertos accidentes geográficos. anchiy, v. gemir con suspiro.
achiwa s. sombrilla, paraguas. ankas umiña, s. zafiro.
achiy v. echar suertes con saliva en las ankas llimpi, adj. azul claro.
manos (I. A. Ataw). ankaschay, adj. color cardenillo.
achuray, v. dar porciones de carne. ankasyay, adj. azularse, volverse azul, te-
aharway (¿?), s. langosta. ñirse de azul.
ahayu, s. alma (I. A. nuna). ankaylli, s. eco.
akaktay, v. enlazar anuka, s. alga. Sin. llayta.
akakuyay, v. proveer (defecar). anunya, s. variedad de oca.
akalaw, interj. ¡Qué pena! ¡Qué lástima! añallaw, interj. ¡Qué hermoso! ¡Qué sa-
akallin, adj. magnífico. broso!.
akana, s. letrina, bacín, corral. Miel de las añallay, interj. excelente.
abejas añallu, s. hormiga pequeña, plaga, insecto.
akay, akakipay, s. óxido metálico. apachik, s, remitente, transportador.
aki, s. suegra. apachikuk, s. conductor, transportador.
akilla, s. vaso de plata. apachiy, v. hacer llevar, hacer cargar.
akituy, v. eructar, descomponer el estómago. apakuk, s. transportador
aknay, v. celebrar. apanakuy, s. interrelación
akta, s. garrapata. apantin, s. gemelo.
aku chinchay, s. cometa fugaz. Diosa pro- aqay, v. hacer chicha, oxidar, enmohecer.
tectora del ganado salvaje en la mitología. arinsay, v. alquilar, arrendar.
akuy, adj. cuerpo muerto; malvado. ariruma, s. nardo (planta).
akyaniy, v. animar, alentar. ashuka, s. lobo marino.
alli yachak, s. el que sabe, bien habituado. atapara, s. cucaracha.
allichakuy, v. pulir, afilar algo. atillcha, s. dos cosas iguales, como dos
allichay, v. hacer bien a otro. 2 s. orna- cereales.
mento. atinay, v. entender.
allikay, adj. bondad, afinidad, virtud, no- atipa, s. victoria.
bleza, distinción. atipak, adj. victorioso, vencedor.
allikillkay, s. ortografía atipay, v. conquistar.
allima, interj. ¡Qué bueno! awankay, s. águila real.
allpa ñutuy, v. quebrantar terrones. awki mallku, s. buitre.
allpa ñutuyay, v. desterronarse. ayar, s. quinua silvestre.
amachak, s. protector. ayrampu, s. grana (planta).
amankay, s. sol del ocaso. aysachiy, v. arar alrededor del terreno; re-
amañariy, v. acostumbrar. colectar papas; aporcar con la yunta.
amawtakay, s. sabiduría aysariy, v. arrastrarse.
amawtay, s. ciencia ayuy, v. cometer adulterio la mujer (vocablo
amishka, s. hastío, empalagoso. antiguo).

223
CH
chacha (>tsatsa) adj. bisabuelo, -a; tata- lugar a otro, repartirse entre sí.
rabuelo, -a. chayanta, s. estaño.
chakana, s. tres estrellas que llaman las chayashka, s. alimento cocido y sazo-
tres Marías. nado.
chakariy, s. cruzamiento. chaylla ñan, exp. No hay más que ese ca-
chakay, v. cruzar un puente. mino, existe solo eso.
chakchu, s. el que tiene facilidad de pala- chaylla, exp. Eso basta.
bra. chaymantapacha, expr. desde entonces,
chakichishka, adj. seco, con el agua ago- desde ese momento.
tada. chaynik, prep. Hacia allá.
chakmashka s. tierra virada con el aza- chaynikllamanta, prep. desde allá.
dón. chayña, s. jilguero.
chakna s. atadura de pies y manos. chayñay, v. concluir.
chaknashka adj. maniatado, amarrado. chaypaktak, exp. por eso.
chakpa, s. niño que nace de pie. chayshi, pron. eso dice que es, así razo-
chaku, adj. cosa diferente, mal pronóstico, ve- nando.
getación cortada para leña, sementera nueva. chichi kuri, adj. oro en polvo.
chakwas, adj. viejas. chik s. odio, aborrecimiento.
chala, s. último hijo; 2. propina para los ayu- chika, det. tamaño.
dantes en una cosecha; 3. cápsula vacía de chikanchiy, v. diferenciar.
un proyectil. chikanyachishka, adj. separado, clasifi-
challaku, s. ceremonia de inauguración de cado, apartado.
una casa; playa (¿?). chikullu, s. ruiseñor.
challana, s. hisopo. chimpachiy, v. hacer pasar al otro lado.
challpuy, v. sumergir, empapar, bañar. chinchi, s. desayuno.
chama pacha (¿?), s. fase, época de os- chiniriy v. ortigarse.
curidad anterior a la creación del mundo. chinishka adj. ortigado.
charkiriy v. marchitarse. chirakru, s. llantén.
chanichiy, v. valorar. chiriyachiy, v. poner a orear alguna cosa.
chantashka pillu, s. guirnaldas. chiyasapa adj. liendroso.
chapipay, v. desoldar, desunir. chiyay v. enliendrar.
chapiy, v. soldar, fundir. chuknisapa adj. lagañoso.
chapu, s. mezcla de harina con azúcar, chuknishka adj. con lagañas.
leche y caldo. chukniy v. producir lagaña.
chapuriy, s. combinación chumal, s. humita.
chaska, s. Venus, lucero, estrella; crespo, chuñu, s, pimiento, tubérculo. 2 adj. deshi-
encrespado. dratado.
chaska chuki, s. lanza con bolas usada chupilla, s. vagina, órgano genital feme-
por los cañaris. nino.
chatay, v. denunciar, inculpar, delatar. churu kiki, s. pichón de tórtola pequeña.
chawpi yunka, s. tierra subtropical churuta, s. tórtola.
chawpichay, v. medir, estar a la mitad, in- chusña, s. nariz pequeña.
tercalar, mediar. chutarik, s. elasticidad.
chayachinakuriy, v. acertar, llevar de un chuyniy, v. zumbar en el oído.

224
H I
haki, s. loro. ichma, s. color extraído de un vegetal, tierra
hakikaylluski (¿?), s. primer mes del año (ver- amarilla, cal de mercurio de color carmesí
sión del cronista Cristóbal de Molina, cuál de ellos?). usado por las mujeres como afeite; azogue;
hallalan kiru, s. muela. enfermedad del trigo.
hallpa, s. insecto pequeño que irrita la piel de ichmay, v. teñirse el rostro con achiote.
las personas. illuy, v. cavar, profundizar, ahondar.
hamka, adj. cojo, maíz tostado semi crudo. imak, s. dato.
hampa, s. tabla. imilla, s. mujer joven, niña, adolescente,
hamuy, adj. modo. muchacha.
hapinakuy, s. rivalidad, emulación. 2 v. ri- inka mikuy, s. comida del inca.
valizar, emular. inka muchay, s. visita del inca al templo
hapi ñuñu, s. duende, fantasma de la mi- oratorio.
tología colla. inka puncha, s. (¿?) décimo día de la se-
haplla, adj. iracundo, atrevido, descortés. mana kichwa.
hapta, s. medida, cantidad contenida entre inka umachay, s. proclamación del inca.
las dos manos juntas. inkil, s. flor; jardín.
hatun kahas, s. montaña grande. inti chillay, s. astro de primera magnitud.
hatun kucha, s. mar. inti llika, s. sistema solar.
hatun urku, s. loma. inti puriy, s. el caminar del sol.
hatun yaku, s. río. inti wachi, s. insolación.
hatunyachiy, v, alargar, hacer grande, en-
inti wañuynin, s. eclipse solar.
sanchar, estirar.
inti wata, s. año solar, milenio, calendario,
hawa pacha, s. espacio exterior al planeta
Tierra. reloj solar.
hawa shimi, s. idioma extranjero. inti yaykuna, s. poniente, occidente,
hawayachiy, v. hacer ascender. oeste.
hawayay, v. subir, ascender. inti yaykuy, v. ponerse el sol.
hawi, s. cántaro de chicha, pomada, aceite. inti watay, v. determinar la posición solar.
2 adj. arrugado, marchito, seco, sucio. 2 s. posición solar.
hawka, s. diversión. ipa, s. tía materna, tía paterna; suegra; cu-
hawkay, adj. cómodo. ñada.
hawri, s. cereales tostados y ligeramente ipa (¿?), s. garúa, llovizna.
carbonizados. ipa, caña de Guayaquil.
hayakin, s. gran espíritu. ipala, s. tía abuela.
hayma, s. ayuda, servicio, favor. iwila, s. shampoo natural (planta).
haytak, s. arador, el que usa la taklla.
hillaysapa, adj. ferroso.
hiwiy, v. consumir, acabar, mermar.
hukuchiy, v. remojar, humedecer.
hullki, s. renacuajo.
hunichiy, s. comprometer.
huñi (¿?), s. consenso, aprobación, asentimiento.
huñikuy, s. obediencia.
huñukuy, s. congregación.

225
K
kacha, s. mensajero. karaywa, s. lagartija.
kachacha, s. centella. karpana, s. regadora, canal de riego.
kachakuy, v. estar enviando un mensaje. karpay, v. regar.
kacharichiy, v. relajarse, soltarse, zafarse. karwayay, v. marchitarse.
kacharishka, adj. libre. kashil, s. franjas de tierra con diferentes
kachay, s. mensaje. sembríos.
kachi illak, adj. sin sal. kasikay, s. paz.
kachi chakra, s. salinas, minas de sal. kasi kispilla, adj. sano y salvo.
kachichaska, s. cosa salada. kaskuriy, v. rumiar.
kachichay, v. salar. katana, s. cobertor, cobija.
kachi churana, s. salero. kawata, adj. color turquesa.
kachiyashka, adj. convertido en sal. kawchi rumi, s. pedernal.
kachiyay, v. convertirse en sal. kawsachiy, v. dar vida, alimentar.
kachka, s. piedra de amolar. kayachiy, v. convocar.
kachkay, v. roer un hueso. kaya mincha, adv. algún día, un día de estos.
kahas, s. nudos de una cordillera. kay chika, adj. de este tamaño.
kahaskancha, s. cordillera. kaynachiy, v. detener, demorar.
kakcha s. fruta. Sin. wayu. kayra, s. rana.
kaki, s. herencia. 2 s, quijada, mandíbula. kay shuk, adv. lo demás.
kaklla, s. mejilla. kayyuk adj. dueño de algo.
kakniyay, v. tronar, estallar, reventar. kichipra s. párpado. Sin. kichimra.
kallchay pacha, s. tiempo de cosecha. kichipta s. pestaña.
kallma, s. tallo, rama pequeña. 2 v. acción kichirpa s. ceja.
y efecto de podar las plantas. killay s. acero.
kallmay, s. ramificación . 2 v. podar, desgajar. killin adj. tierra dura, erosionada, no cultivable.
kallpanchay, v. reforzar, fortalecer, potenciar. kimchay v. cerrar los ojos, parpadear, guiñar.
kanipu, s. plancha de oro, diadema de plata kimikuy v. arrimarse, inclinarse, acercarse,
usada por los miembros de la realeza inca. aproximarse.
kankan, s. viento que levanta polvo. kipcha s. hígado. Sin. kukupi.
kantsa, s. páncreas. kishpina s. refugio.
kapak, s. real. kuk s. el que da.
kapak ayllu, s. familia real. kukan, s. pechuga de ave.
kapak mama, s. matrona. kulli, adj. colorado.
kapak ñan, s. camino real. kulli sara s. maíz colorado.
kapak yawar, s. sangre real. kullka s. depósito.
kapakchay, v. hacer a otra persona grande kullku adj. jorobado.
o poderosa. kullku adj. tronco, tabla.
kapakkiy, pron. mi supremo señor. kulluk adj. estéril.
kapak raymi, s. fiesta solemne del solsti- kultacha s. piquero de patas azules.
cio de invierno. kumir s. verdura o vegetal lozano, fruto in-
kapak tuta, s. nochebuena. maduro; verde.
kapak wasi, s. casa real, palacio. kunka warku s. collares.
kaparichiy, v. hacer gritar. kunuk yaku s. agua termal.
kapisayu, s. poncho alargado y entero. kuruyashka adj. lleno de gusanos.

226
kuskuy v. matizar. manyalla adv. Cerca, a cierta distancia.
kutana s. molino. mañashka s. cosa prestada.
kutimpay v. responder, contestar. markalliy v. abrazar.
kutipa s. segundo aporque de papas, se- masana s. cordel para tender la ropa.
gundo deshierbe del maíz. mashikay, s. amistad (I.A.).
kutiy v. volver al mismo lugar. mashipurariy s. relación mutua.
kutuy v. aporcar. 2 v. cortar para hacer pe- mayhatun adj. macro.
queño. maymampash expr. a donde quiera.
maynikpi prep. ¿hacia que parte está?.
may mutsuriy s. necesidad extrema.

L may pachaman pron. ¿hacia que tiempo vamos?


may pachapipash exp. en todas partes, en
cualquier tiempo.
laha, s. grieta o hendidura, de la tierra. maytak pron. ¿qué es de ello?.
laya s. tipo clase, variedad. mika s. plato de madera.
layan (¿?), s. sauco. mikuchiy v. hacer comer, dar de comer.
luychu s. venado pequeño. minchakama expr. hasta una próxima ocasión.
mirachik s. reproductor.
mirak s. el que multiplica.

LL
mirariy v. aumentar, reproducir. Sin. miray.
mirashka, adj. lo multiplicado, lo reproducido.
mishanakuy s. competencia. 2 v. compe-
tir, apostar.
llukllay s. inundación, aluvión, avalancha.
mishki shimi adj. lisonjero, zalamero.
llukllay pacha, s. tiempo de diluvio.
miyuchiy v. contaminar.
lluku s. red pequeña para atrapar conejos.
munachay v. amar platónicamente.
llumpak s. pureza, limpieza.
muspariy v. disvariar.
llushpi s. deslizamiento.
mutsurik adj. útil.
llutu s. verdolaga. 2 s. sombrero viejo. 3 s.
mutsuriy s. necesidad.
canto de la perdiz que anuncia lluvia con granizo.
mutsuypa s. utilidad.

M N
makanakuk, adj. guerrero, soldado, peleador.
naya s. deseo, anhelo. 2 adj. mal agüero.
makimañachiy s. colaboración mutual.
nayay v. desear, querer, tener ganas (junto
makma adj. vividor, irresponsable.
a raíces verbales).
mallki s. cuerpos momificados de los ante-
nikpika exp. es decir.
pasados.
nina wachi s. chispa de la candela.
mallki mallki s. bosque. Sin. sacha.
mallki panka s. hojas.
mallkiy v. volver a plantar árboles.
mamantin s. madre e hijo.
mamawishina s. cucharón de madera.
Ñ
manarakchu exp. ¿Todavía no?.
manatak exp. de ningún modo, en ningún ñukapa yuyaymanta exp.de mi conside-
caso, tampoco. ración.
manu s. deuda. ñutuyachiy v. ablandar.
227
P R
pacha tupuy s. medida de tiempo. rakinakuy s. distribución.
pachamamapi tiyakkuna s. recursos rakuyay v. engrosar, volverse voluminoso
naturales. un objeto cilíndrico.
pallka ñan s. bifurcación o división de caminos. ransiw llakta s. país cuyos habitantes son
panay s. prima. de fenotipo anglosajón.
panka allpa s. terreno virgen apto para rantimpa s. ayuda mutua.
sembrar. rantimpay v. intercambiar.
pankalla adj. fácil, liviano, frágil. rasuyay v. congelarse o solidificarse el
pankayay v. acción de nacer o brotar hojas agua.
de una planta. raymi pampa s. plaza pública donde se re-
parku yaku s. agua de regadío. alizan festividades.
patma s. mitad, parte. riksichiy v. mostrar, presentar.
pichkalla adj. solamente cinco. riksinakuy v. conocerse mutuamente.
pi pitak pron. ¿quién es?. rikuchik s. indicador.
pishi pron. ¿quién será?. Alguien debe ser. rikurayay v. cuidar. Sin. kamay.
pishimuy v. tardar. rikurichiy v.hacer aparecer.
pishkalla s. maíz o cereales tostados. rimanakuy v. dialogar, conversar.
pistaku adj, el que mata, asesino. ripuy v. volver donde antes se estuvo.
pitak pron. ¿quién es?. rumiyay v. empedrar, adoquinar, enlosar.
pitiku s. bocado. Sin. pitiwa. 2 v. endurecer, cuajar.
pitita s. departamento, alcoba. runku s. cesto.
pituk s. el que disuelve la harina. rurak s. el que hace, autor.
pituy v. comer la harina de maíz tostado y rurana allpa s. terreno productivo.
molido. 2 v. solicitar, procurar. ruranalla adj. fácil de hacer.
pukaray v. fortalecer. rutuchiy v. cortar el pelo; 2. s. ceremonia
puputi s. cordón umbilical. del primer corte de pelo de un niño.
purik s. caminante, viajero.
puskuchiy v. hacer fermentar.
puyu ñawi s. cataratas o nubes de los ojos.

228
S SH
sakinakuy v. apartarse uno de otro. shinapi conj. entonces, por lo tanto.
sallka s. páramo, sierra. shinapika adv. luego, después. Sin. kipata.
samana puncha s. día feriado. shutuchiy v. derramar un líquido gota a gota.
samaykuy v. dar el aliento o la respiración
a alguien en la cara.
sanampa s. signo, señal, indicio. 2 s. señal
de ruta. T
sanka s. gangoso.
sankuyay v. hacerse espeso un líquido. takarpu s. estaca, clavo.
sañu allpa s. barro para hacer objetos de takataka s. platero.
loza. tantalla adj. juntos.
saparu s. canasto. tantarinakuy s. asamblea.
sapichakuy v. enraizar. tantariy s. unión, conexión enlace.
sapiy v. enraizar, echar raíz. tikpay v. desgranar.
sapsi adj. característico, común, ordinario. tiksi s. base, fundamento, origen.
sarupayay v. pisar con frecuencia. tiksimanta adv. desde el principio, origi-
sasa adj. difícil, áspero. nalmente, radicalmente.
sasa ñan adj. camino difícil, áspero. tiksimuyu s. todo el mundo, el planeta tierra.
sasayay v. volverse difícil. tinki adj. par de cosas iguales.
sawintu s. árbol y fruta de guayaba. tinkinakuy v. unirse por parejas, copular,
sawka s. algo que es motivo de burla. aparearse.
sawkapayay v. hacer burla de otra per- tiray v. arrancar una planta.
sona. tispiy v. pellizcar.
saywashka adj. limitado. tuki adj. inquieto.
sikana s. peldaño, grada. tupa s. hoja menuda de coca. (nombre de
sikina s. instrumento para rayar. un rey inca).
sipuyariy v. arrugarse. turay s. primo.
sipuyashka adj. arrugado.
sisa chantashka s. ramillete de flores.

U
sisak s. inflorescencia.
sumakchay v. hermosear.
sumaychay v. respetar.
suntu s. montón.
uchillayachiy v. reducir.
suntur wasi s. casa construida a manera
uchpay v. convertirse en ceniza.
de una pirámide.
ukururu s. berro.
suri s. avestruz, ñandú.
umiña s. piedra preciosa. Diosa de la anti-
suti adj. visibilidad clara.
gua ciudad de Jocay, hoy Manta en la pro-
vincia de Manabì.
uray pacha s. una de las tres regiones en
la cosmovisión kichwa.
urpa s. paloma. Sin. kukuli.
usnu s. altar con forma de silla de piedra.
uypa s. plomada, nivel. 2 s. instrumento de
construcción. Sin. wipachi.
229
W
wakamayu s. papagayo americano. nieto, bisnieto. (I. A. churipawan).
wakanki s. talismán, amuleto. willkay v. adorar, venerar.
wakman adv. allá. wiñariy v. desarrollar, empezar a crecer.
waklli s. crisis. wiñaylla adv. siempre, continuamente,
wakta tullu s. costilla. perfectamente, eternamente. 2 adj. normal.
waluk s. tierno. wiñay mita adv. tiempo eterno, infinito.
waluk sara s. maíz tierno. wiñay pacha adv. tiempo de crecimiento.
wallak s. sapo. wiñaypak adv. eterno, para siempre.
wallpak s. creador, hacedor, inventor. wipachi s. plomada, nivel. 2 s. instrumento
wallpay s. creatividad, formación. 2 v. de construcción. Sin. uypa.
crear, producir, formar, inventar. wishaku s. cucharada.
waminka s. veterano, soldado de historias
legendarias.
waminkay s. fortaleza, destreza.
wampu s. embarcación, barco. Y
wampuru s. calabaza.
wampuy s. navegación; natación. yachapayay v. remedar, imitar.
wanachay v. escarmenta, castigar, reprender. yachashka s. costumbre, norma.
wanwa s. zancudo. 2 adv. vacío, sin huella yaku kucha s. charco.
(usado para cosas). yakuku kuska s. lugar donde el agua es
wapsiy v. evaporarse, emanar vapor. profunda.
waralli s. calzoncillo, ropa interior de hombre. yakunayay v. tener sed.
warku s. balanza. yakuyashka adj. líquido.
washa kunka s. nuca. yallikuy v. ocurrir.
washapura exp. en fila, en hilera. yamki (¿?) adj. noble.
washa rimay s. murmuración, habladuría yamur s. variedad de chicha elaborada con
a las espaldas de alguien. cinco variedades de maíz.
washa tullu s. espinazo, espalda; co- yanapanakuy v. ayudarse, auxiliarse mu-
lumna vertebral. tuamente.
waspiti s. aguardiente, trago. yanapayay v. solidarizarse.
watantin adv. anualmente, todos los años. yankiy v. cambiar, realizar trueque (I. A.)
wawakay s. niñez, infancia. yawyay v. menoscabar, deteriorar, men-
waylluy v. amar tiernamente. guar, decrecer.
wayma adv. antiguo, el tiempo de antaño. yuyun s. placenta, secundinas.
wayrachiy v. aventar los cereales cuando
se está trillando.
wayta s. ramillete, plumaje que traen algu-
nos hombres como corona.
waytampu s. abridor, variedad de durazno.
wayu s. fruta. Sin. kakcha.
wichuy v. tirar, botar algo.
wiksuy v. torcerse, inclinarse.
willapuk s. abogado.
willka s. rito. 2 adj. sagrado, divino. 3 sust.

230
ANEXO 2

Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo “–y”


en el qichwa del Ecuador

Introducción

Este es el Documento discutido el día martes 06 de mayo, 2008, en las oficinas de SEPDI me-
diante la participación de representantes de la DINEIb, ALKI, Universidades, Punto de Encuen-
tros Interculturales, escuelas de Kichwa y otros estudiosos sobre la lengua y cultura kichwa.

Presentaremos algunos argumentos pertinentes para registrar en el Diccionario “Escolar Inter-


cultural Bilingüe”, como entrada lexical, el verbo bajo la forma del infinitivo “–y”.

Entre los argumentos tenemos: 1) tomar en cuenta la definición de infinitivo; 2) lo histórico-filo-


lógico; 3) la forma histórica de registrar las entradas verbales en los siglos XVI-XVII, XVIII y
XX; 4) lo lingüístico-filosófico en los procesos de formación nominal; 5) lo actual-sincrónico y/o
transdialectológico; 6) los argumentos pedagógico-productivos y de discriminación semántica;
y, 7) los argumentos políticos, etc.

1. Definición

“El infinitivo” es una forma nominal de “actualidad”, llamado también “presente de infinitivo” (que
en el caso del castellano coincide con –ar, -er e –ir: amar, temer, vivir).
En los procesos de derivación, el infinitivo sirve para formar los sustantivos abstractos, por lo
que, entre la forma del infinitivo y la forma del sustantivo abstracto se presenta una especie de
identidad semántica (a veces, también formalmente, caso del término “el ser”).
El sustantivo o nombre abstracto señala fenómenos y propiedades como: pensamiento, amis-
tad, muerte, viaje… En el qichwa se expresa bajo la forma: yuyay, mashikay, wañuy, puriy (res-
pectivamente).

2. Criterio histórico-filológico

En el caso del qichwa general, para saber si la forma del infinitivo se halla emparentado se-
mántica y formalmente con el sustantivo abstracto, revisemos brevemente cómo se lo presenta
en los primeros documentos:

i) forma infinitivo “–y”


Los textos antiguos hacen referencia a la forma del infinitivo como “–y”:
Kcuyapai, adorar, hamutai, reflexionar (cfr. Fernando de Avendaño, en sus Sermones en la
lengua Chinchaisuyu, 1648). Y el kichwa ecuatorioano se halla emparentado con esta rama.

ii) Nombre abstracto con “–y”


Los primeros documentos que tratan de la estructura sintáctica y semántica del qichwa (si-
glos xvi-xvii) aluden al nombre abstracto de la siguiente forma:

231
ANEXO 2

Micui alli, comer es bueno (Domingo de Santo Tomás, 1560, cap. Nono).

Yachayca allim, saber es bueno (Diego de Torres Rubio, 1603: 63).

Los cuatro ejemplos arriba expuestos: kcuyapai, hamutai, micui, yachay que señalan el infi-
nitivo y el nombre abstracto se hallan marcados por *-y.

3. Distintas formas para las entradas de los distintos verbos en su historia lexicográfica

a) Siglos xvi-xvii
La forma de la entrada de los verbos en los diccionarios qichwas de la época clásica (siglos
xvi-xvii) se registra bajo las tres primeras formas verbales personales conjugadas en presente
de indicativo, según la época y el autor; y a su vez considerando el tipo de verbos: accción y
cosas. El primer tipo se refiere a hechos humanos; el segundo, a actos de la naturaleza, “cosas
que no hablan”.

i) Domingo de Santo Tomás


En este autor, en su vocabulario (1560: 8-9) las entradas relacionadas con los verbos se
presentan en primera y segunda para formas personales; y en tercera persona, para acon-
tecimientos u obras de la naturaleza (aunque señala que por conformidad los pondrá como
los demás):
micuni, micungui, comer.
llover, parani, gui.
indi yaycun, sol ponerse.

ii) Después del Tercer Concilio Limense de 1582


Una vez que en este Concilio se decretaron una serie de normas sobre el uso de la escritura,
elaboración de “artes” y “vocabvlarios” y la traducción de varios textos al qichwa, los siguien-
tes vocabularios presentan dos formas: primera persona de indicativo para actos humanos;
y tercera persona para actos de la naturaleza:
Rimani, hablar.
puyun, haber nubes.

b) Durante el siglo xviii, en la Provincia de Quito

i) Padre Tomás Nieto Polo del Águila (1753)


Esta misma forma (siglos anteriores) se mantiene en la gramática del Padre Tomás Nieto
Polo (1753), el verbo se presenta en primera y en segunda persona: cuiani, cuiangui, amar.

ii) Gramática Colonial del Quichua del Ecuador (mediados de siglo xviii)
Cosa similar se halla en la Gramática Colonial del Quichua del Ecuador (siglo xviii).

iii) Anónimo de Praga (fines del siglo xviii)


En el Anónimo de Praga, según se cree que es de fines del siglo xviii, se halla igual forma:
huañuni, morir, cani/cangui, ser.

232
ANEXO 2

iv) Juan de Velasco (1787)


En el vocabulario de Juan de Velasco, de 1787, tenemos la misma tradición de los siglos
anteriores:
Purini, andar.
Chisiyan, anochecer.

c) Textos del siglo XX ( fines del siglo xix e inicios del xx)
Los textos relacionados con el qichwa ecuatoriano de fines del siglo XIX e inicios del XX, pre-
sentan varias alternativas, cronológicamente tenemos:

i) Julio Paris, 1982


Con un infinitivo en i: rurrai tucuni, puedo hacerlo. Con un infinitivo con na: purinata tucus-
hcani, he tenido que andar (Julio Paris, 1982: 26). Pero las entradas lexicales de los verbos
lo hace con –na:
ricuna, ver.
runduna, granizar.

ii) Luis Cordero, 1895


Luis Cordero (1895: xviii-xixx) menciona la sílaba na del infinitivo. Que no es conjugado en
la primera persona como tantas obras: cana, ser, estar, haber.

iii) Juan Manuel Grimm, 1896


Por su parte, Juan Manuel Grimm (1896:10), señala el Infinitivo, Cuya-i, amar (o amor). Más
adelante (pg. 14) menciona: el presente de infinitivo sirve como sustantivo abstracto: causai
(vivir), o vida.
Paita chungaita amañircani, le prohibí jugar [a él] (pg. 24).

El futuro de infinitivo, como sustantivo [concreto], sirve para expresar el instrumento con que
se ejecuta la acción del verbo, ó también el lugar donde se la hace (pg. 24):
Pichana, barrer y la escoba.
Tiyana, estar sentando y el asiento.

iv) Manuel Guzmán, S. I., 1920


Manuel Guzmán, S. I. (1920: 19-20), refiere: las gramáticas sólo dan al presente de infinitivo
la terminación en na cómo la única; mas esto no es exacto, unos terminan en ai, otros en ui,
otros en ri(i) y algunos en na. Ejemplos: Rurai tucungui, podrás hacer.
Quillcai callari(i) comienza [tú] a escribir.
Samai tiari(i), siéntate a descansar.
Puñui siriri(i), acuéstate a dormir.
Pedro mana apari(i) tukunchu, Pedro no puede cargar.

“La palabra que termina en na puede ser nombre como pichana, escoba; puede ser verbo
como pichanallami, es fácil de barrer [adverbio], puede ser participio de futuro: pichanami
cangui, teneis que barrer”.

233
ANEXO 2

d) Textos del siglo xx (segunda mitad del siglo xx-actualidad)

i) con -na
Los textos de la segunda mitad del siglo XX, sobre el qichwa ecuatoriano presentan la forma
infinitiva con –na como la única (similar a la forma del aymara (-na/-ña), a primera vista pa-
recería ser una forma arbitraria y parcializada. Ejemplos de algunos diccionarios que portan
dicha marca son: Louisa Stark (1977), Caimi ñucanchic shimiyuc-panca (1982); Ileana Al-
meida (1992); Sisayacuc Shimipanpa (1996); José Caiza (2005), etc.

ii) alternancias con –y/-na


En el diccionario “Kimsaniki shimiyuk-panka”, de 1998, en cuya elaboración participaron per-
sonas representantes de varias instituciones como: CONAIE (Luis de la Torre), MEC/ DINEIB
(Alberto Conejo A.), Universidad de Cuenca/LAEB (Fabián Potosí) y CONPLADEIN (Anita
Chávez), se tomaron en cuenta diversos criterios: lingüísticos, históricos, polidialectales, po-
líticos y pedagógicos para utilizar las formas del infinitivo verbal con –y y con –na en la en-
trada de las microestructuras del diccionario. Ejemplos:
Puri-y/-na, caminar.
Chari-y/-na, sostener, sujetar.

iii) Nueva propuesta con -y


En el año 2004, en el Diccionario Quri Qinti, luego de sistematizar varios materiales lexico-
gráficos sobre el qichwa ecuatoriano de los últimos 60 años del siglo xx, atendiendo a diver-
sas razones (pg. x) se optó como forma de entrada lexical del infinitivo mediante –y:
Puriy, caminar.
Rikuy, mirar.
Kallpay, correr, etc.

Igual propuesta (infinitivo con –y) presenta el diccionario Shimiyukkamu (2007) realizado
bajo el equipo y supervisión de la Academia de la Lengua Kichwa del Ecuador y de la DINEIB
(Bernardo Chango, José Caiza, Alberto Conejo y otros).

4. Criterio lingüístico-filosófico

En la definición (1) hemos señalado que el infinitivo se relaciona semánticamente con el sus-
tantivo abstracto, y en el caso del qichwa, ambos se identifican formalmente:
kawsay, vivir/vida.
wañuy, morir/muerte.
unquy, enfermarse/enfermedad.
kusikuy, alegrarse/alegría, etc.

Desde la concepción temporal, el infinitivo se refiere al tiempo presente, es actualización plena.,


esto se nota con claridad en los procesos de formación y de frases nominales:

Marca tiempo frase glosa


-shka: pasado: shamushka masikuna, amigos que han venido.
-na: futuro: shamuna mashikuna, amigos que vendrán.
-y: actualidad/presente: shamuy, venir…

234
ANEXO 2

La marca del infinitivo de presente -y junto a la raíz del verbo “kay”, ‘ser’ permite formar nuevos
términos de contenido abstracto:

Runa, persona runakay, humanidad.


Mashi, amigo mashikay, amistad.
Yuraq, color blanco yuraqkay, blancura, etc.

5. Criterios sincrónico y transdialectológico

Los diccionarios actuales que recogen muestras de distintas variedades del quechua general
de Colombia (Francisco Tandioy, 1997), Perú (Cerrón-Palomino, 1994), Bolivia (Jesús Lara,
1991), Argentina (Jorge Alderetes, 1995), Ecuador (ALKI, 2007) presentan la forma del infinitivo
con –y.
Toda esta realidad y evidencia lingüística ayudaría a unificar las formas del lenguaje a nivel es-
crito como herencia de una misma raíz histórica y en su conjunto cultural y político (ver punto
7).

6. Criterios pedagógicos

a) Acerca de los distintos tipos de verbos


En el qichwa general tenemos dos tipos de verbos: regulares e irregulares. Estos últimos no
presentan una forma nítida de infinitivo. Y en el caso de señalar la raíz verbal, ésta quedaría en
vocal y sin su forma infinitiva respectiva para registrarlo en el diccionario, por lo que se los de-
bería registrar en forma sintáctica-conjugada:

Singular plural
Haku hakuchik
Hala halachik
Shay shaychik.

b) distinción entre nombres concretos y abstractos

i) nombre concreto
Luis O. Montaluisa Ch. (talleres de Lexicografía Quichua, LAEB/Cuenca, febrero de 1994;
comunicación personal, diciembre 2007), expresa que esta forma (-na) se la debe utilizar
expresamente para sustantivos concretos:
chiriyachina, refrigeradora.
rasuyachina, congeladora.
pichana, escoba, etc.

ii) nombre abstracto


La forma del sustantivo abstracto, es común y corriente en toda el área del qichwa general
(Colombia-Argentina) hallarlo bajo la forma de –y:
Unquy, enfermedad
Wañuy, muerte
Kawsay, vida
Kusikuy, alegría, etc…

235
ANEXO 2

c) Acerca de la forma del infinitivo actual, en el área ecuatoriana


En el área ecuatoriana actual, tanto a nivel oral como escrito, la forma –y como marca de infi-
nitivo, se manifiesta en determinados contextos y estructuras sintácticas con los verbos tukuy,
kallariy, ushay, kay:

Rima-y tukuni, puedo hablar.


Puri-y kallarinchik, comencemos a caminar.
Rima-y-ta ushanki, eres capaz de hablar, puedes hablar.
Rima-y-pak kani, estoy en la facultad de hablar…

En general, diríamos que en el caso del qichwa general, la forma del nombre concreto (-na) y
del nombre abstracto (-y) tienen cada una su forma particular vigente:

concreto abstracto
Kawsana, vivienda kawsay, vivir
Kuchuna, cuchillo kuchuy, cortar
Pichana, escoba pichay, barrer
Wañuna, sienes wañuy, morir
Puñuna, cama puñuy, dormir

d) varias formas de infinitivo (¿?)


La forma del infinitivo de los verbos qichwas, dependiendo si son regulares o irregulares, en el
habla cotidiana (ecuatoriana) se manifiesta de varias formas (aparentemente):

i) -y
El sustantivo abstracto se realiza con la forma –y: wañuy, kawsay, unquy. Y es este sustantivo
abstracto el que se relaciona íntimamente con la forma del infinitivo (-y). La evidencia empí-
rica lingüística actual señala que aún se halla en determinados contextos (ver 6c):
Ruray tukunki, podrás hacer.
Killkay kallariy, comienza (tú) a escribir.
Samay tiyariy, siéntate a descansar.
Puñuy siririy, acuéstate a dormir.
Pedro mana apariy tukunchu, Pedro no puede cargar.

Por lo tanto, de todos estos datos, se puede postular que cotejando varias evidencias tanto
históricas como transdialectales se registra aún para el infinitivo ecuatoriano la marca –y:
pichay, barrer; puriy, caminar; tushuy, bailar…

Un falso argumento que se mantiene es el que se lo confunde con la forma imperativa; pero
se debe recordar siempre e interpretar los significados en contexto; y, además que, en el
diccionario se registran como entradas las formas lexicales no formas gramaticales relacio-
nadas con conjugaciones, tipos de oraciones, número, género, tiempo, etc (se deberá tratar
aparte el caso de los verbos irregulares).

ii) -na
Sobre todo los verbos regulares se presentarían bajo la forma de –na, pero esta forma se
relaciona inmediatamente con el sustantivo concreto que señala un objeto o lugar: tushuna,
kawsana, pichana.

236
ANEXO 2

Esta es la forma que se presenta en los topónimos de áreas qichwas (a nivel general) como
muestra de lugar concreto: inka samana, urpi wachana, vaca wañuna, etc.

iii) –sha + verbo auxiliar (niy)


En formas compuestas aparece el sentido de infinitivo (al traducirlo al castellano) bajo la
forma de –sha más la presencia del verbo auxiliar niy (querer, desear):

Miku-sha nini, quiero comer.


Rima-sha ninkichik, (ustedes) quieren hablar.
Puñu-sha ninmi, (él, ella) quiere dormir.

iv) sin marca definida


Esto se presenta en los verbos irregulares:

Singular plural
Haku haku-chik
Hala hala-chik
Shay shay-chik.

7. Criterios Políticos

Desde la etapa política denominada “Vuelta a la Democracia”, a inicios de los 80s, la Sociedad
Latinoamericana en general pretende construir sistemas que los unifique y permita la circulación
de todo tipo de productos: políticos, económicos, culturales, lingüísticos, educativos, monetarios,
militares, etc. Muestra de ello tenemos: Países del Pacto Andino, Convenio Andrés Bello, Las
rutas del Libertador, El Banco del Sur, MERCOSUR, etc.
En este contexto socio-político, los Movimientos Indígenas también han presentado sus inicia-
tivas de integración regional mediante diversas actividades: culturales, históricas, lingüísticas,
políticas y educativas. Como ejemplo hallamos intercambios y pasantías de los dirigentes, en-
cuentros de jóvenes líderes, vivencias de mujeres dirigentes (caso de la Escuela de Formación
Política de Mujeres “Dolores Cacuango”).

Por ejemplo, en el caso del qichwa shimi, durante la posesión de reelección del presidente del
Ecuarunari, Humberto Cholango, ante la presencia del Primer Mandatario de Bolivia, Evo Mo-
rales, en la Casa de la Cultura, pronunció que el qichwa shimi deberá ser idioma oficial de los
países andinos.

Otro caso, a nivel del uso de materiales destinados al proceso de EIB, el viceministro de Edu-
cación de Bolivia, en una reunión a nivel de América del Sur y del Caribe, a fines del 2007, en
el Hotel Quito, señalaba que de ser una sola forma unificada de escritura, dichos materiales
ecuatorianos se podrían aplicar en Bolivia en EIB y viceversa.

237
ANEXO 3

Aportes para la comprensión del Tiempo y del Espacio


en el Pensamiento Qichwa

Considerando varios criterios: históricos (documentos antiguos), arqueológicos, culturales, sim-


bólicos, religiosos, filosóficos y actuales (político-educativos, pedagógicos, etc.), presentaremos
algunas eividencias que hagan relación a los nombres de los meses, días, semanas, medida
de tiempo (hora, minuto, segundo) y a los planetas de la familia solar.

En esta parte reconocemos la participación y observación de los miembros de “Ruyru Semina-


rium” (PUCE, UCE,UPS); así mismo, en estas discusiones y argumentaciones han participado
varios representantes y autoridades de EIB, Ministerio de Cultura, el equipo de SEPDI tanto
del Diccionario como de las Cartillas de Alfabetización “Dolores Cacuango”, Fundación Kawsay.

A continuación presentamos datos registrados tanto en los primeros siglos de la Colonia como
durante los siglos XIX-XX-XXI.

I. Propuestas aparecidas en los siglos XVI-XVII


Ver cuadro 1a

Cuadro 1 b:

Pacha kipu (diccionarios, siglos XVI-XVII)

MESES Blas Valera, 1560 Gonzáles Holguín, 1609 Torres Rubio, 1616 (<1601)
Enero Colla pucoy Kolla ppocoy X
Febrero Hatun pucoy X X
Marzo Paucar huaray X Pacar huaruy
Abril Ayrihua Ayrihua quilla ayrihua
Aymuray Hatun cuzqui
Mayo aymuray
Hatun cusqui Aymoray q.
Junio Ynti raymi Ynti raymi Ynti raymi
Julio Anta Situa Antta cittua Anta acitua
Agosto Capac situa Kapak cithua X
Septiembre Uma raymi Uma raymi Uma raymi
Octubre Ayar maca Ayar maca Ayar maca
Kapak raymi
Noviembre Capac raymi X
Aya marca
Diciembre Capac raymi raymi Capac raymi
238
CUADRO 1a: PACHA KIPU (Crónicas de los siglos XVI-XVII)

MESES I II III IV V VI VII VIII IX X XI


Blas Valera Juan de Jes. D.Fernández C. Molina, El Polo de Cabello José de G. Santa B. B. Cobo
1532/1570 Betanzos Anónimo 1571 cuzqueño Ondegardo Balboa Acosta Clara Valera 1653
1551 1570 1575 1585 1586 1590 1590 (G.
Poma)
1615
Enero Huaca pacha Hatumpo hatumpocoy Pura Camayquilla Camay Pura Camay Pura Capac Camay
Coiquis Opiaiquiz Opiayquiz Opia ykiz Raymi
Camay Camay
q.
Febrero Huarachicuy Allapo Coiquis Pachapocoy Cac Maiquiz Atunpucuy Hatun Hatum X Cacma Paucar Hatun
pacha pucuy pucui ykis Uaray pucoy
Hatun
Pocoy q.
Marzo Paray pacha Pacha Ayriuaquilla Pauca Pachapucu Pacha Pacha X Pauca Pacha Pacha
Pocoiquis Ruaraiquiz pucuy pucui ykis pocoy pucoy
quilla
Abril Rinrituccina Ayriguaquis Haocaycusqui Ariquaquiz Paucarguara Antihuaquiz Ariguaquiz X Ayrihua Ynca Ayriguá
pacha kis Raymi kis
mamay
q.
Mayo Aymuray Haucai Quos Aymoray Aimurayquiz Ayriguay Hatun Hatun cusqui Hatun Anday Hatun Hatun
pacha Quiquilla quilla Cuzqu Aymuray cusqui Muraykis Cusqui kuski
Raymoray Aymuray Aymoray aymuray
quilla
Junio Yntiraymi Hatun Quosqui Hatuncusqui Aucay Hacicay Aucay Aucay Aucay Aucay Haucay Aucay
pacha quilla Cuxqui Llusque Cuzqui cusqui cúzqui kuski Cusqui kuski inti
Inti raymi Inti raymi Quilla raymi
Julio Pachac Caguaquis Chauaruay Chaguar Cauay Chahua Chagua Chahua Chauxua Chacra Chahuar
yahuarllama Vayques Chahuarhuay Huarquiz guarquis Huarquis ykiz Conacuy huaykis
pacha Quilla
Agosto Yapuy pacha Carpaiquis Tarpuyquilla Cituaquiz Moronpassa Yapaquis Yapaquiz Yapaquiz Cituya Coya Yapaquiz
Tarpuiquilla ykis Raymi
Quilla
Septiembre Coya raymi Satuaiquis Cituaquilla Puzcuaiquiz Coya Raymi Coya Coya Coya raymi Puzqua Coya Coya
pacha Raymi raymi Citua ykis Raymi raymi
Citua Quilla
Octubre Para mañay Omarime Quis Chaupicusqui Cantaraiquiz Omac rayma Homa Oma raymi Homa Cantara Uma Homa
pacha cantarayquilla Raimi Puchayquiz Raymi ykiz raymi raymi
Puchayquis Puchayquiz Quilla puchaykis
Noviembre Aya marcay Cantaraiquis Raymiquilla Laimequiz Ayarmaca Aya marca Ayamarca Ayamara Laymi Aya Aya
pacha raymi Raymi Raymi ykiz Marcay Marca
cancarayquiz cantará Quilla
Itu Raymi Rayquis
Diciembre Capacyntiraymi Pucoy Camayquilla Camaiquiz Capac Raymi capacraymi Capac raymi Capac camaykis Capac raymi
pacha Quillaraimequis raymi ynti
ANEXO 3

239
raymi
ANEXO 3

En el cuadro “1 a y b” se pueden encontrar datos históricos documentadamente que han sido


escritos en crónicas (cuadro 1a: 11 aportes) y en diccionarios (cuadro 1b: 3 registros) durante
los primeros siglos de presencia española en el área del Tawantin suyu por diversas personas:
religiosos, civiles, políticos y qichwas.

II. Propuestas aparecidas durante los siglos XIX-XX-XXI


Ver cuadro 2

En este tiempo hallamos 10 propuestas acerca del calendario (exceptuando la propuesta para
este nuevo diccionario, que se halla en el casillero denominado Talleres-Discusiones 2007-
2008). De estas diez formas de presentar el calendario, la primera, aparece con Juan Manuel
Grimm, de 1896, que considera la forma de concebir el tiempo de los “indios de los alrededores
de “Quito”. La segunda, es de Berríos (Bolivia, 1904); luego, las demás son intentos de adap-
tación a un sistema de escritura kichwa del momento, a la forma de Berrios. La de Pedro Andy
Vargas (2005) es un localismo puro. Después de revisar las distintas propuestas acerca del ca-
lendario, días de la semana, el término “semana”, tanto el equipo de la elaboración de las car-
tillas de alfabetización, como el equipo del diccionario infantil kichwa, delegados de varias
provincias, el personal de la Subsecretaría y con la participación del mismo Subsecretario han
considerado, después de varios talleres de discusión, presentar una propuesta atendiendo a
diversos criterios, como los siguientes:
Revisión histórica de los documentos antiguos (crónicas y diccionarios);
principios lingüístico-filosóficos;
principios de formación de palabras;
realidad astronómica desde los Andes;
realidad política, cultural, económica, simbólica y educativa del pueblo kichwa, en los últimos
tiempos.

Para proponer los nombres de los meses del año se han revisado por un lado, las crónicas
(Blas Valera, 1532/1570; Juan de Betanzos, 1551: 71-74; Jesuita Anónimo, 1570; Diego Fer-
nández, 1571:129; Cristóbal de Molina, el cuzqueño, 1575: 66-118; Polo de Ondegardo, 1585:
16-24; Pedro Gutiérrez de Santa Clara, 1590: 561-565; Blas Valera [Guamán Poma], 1615, I:
210-234; Bernabé Cobo, 1653: 142); y por otro, los diccionarios de los siglos XVI-XVII (Blas
Valera, 1560; Diego González Holguín, 1608; Diego de Torres Rubio, 1601/1619). Los datos
procedentes de estas fuentes en relación con el nombre de un determinado mes coinciden en
un 80%.

Ante esta realidad se han tomado en consideración varios criterios: nombres que de cierta ma-
nera coincidan entre sí a la luz de las explicaciones y actividades del tiempo de los kichwas del
siglo xvi; nombres que, de cierta forma, coincidentes con lo histórico hayan sido retomados en
la actualidad para señalar un ciclo de fiestas. Ciertos fenómenos atmosféricos y climáticos que
se presenten en la actualidad; enlace con la historia y lo religioso simbólico ancestral, términos
que presentan otras instituciones: DINEIB, DIPEIBs, UNICEF, ALKI, etc.

240
CUADRO 2: Pachakipu (siglos XIX-XX-XXI)

Meses I II III IV V VI VII VIII IX X XI


J. Grimm- Berríos-Bolivia Almeida I.E.Q. DINEIB DINEIB DINEIB DINEIB/UNICEF ALKI DINEIB *Talleres
Ecuador 1904: 20-21 1992 Potosí Conejo Caiza Andy V. EIBAMAZ Dipeib- Dipeib- Discusiones
1896:38 2004 2005: 78 2005 2005:60 2006 Suc. Chim 2007-2008
2007 2008
Enero Jashmana Kajmai Kamay Qulla Huchay Kulla Puyu Kulla/ Kulla/ Kulla kamay
quilla puquy pukuy punta killa Puyu
Febrero Sara Jatun pokoi Pukuykiz Pawkar Mushuk Panchi Mijanu Panchi/ Panchi/ Panchi Panchiy
apachina waray pukuy chunta killa Mijanu
Marzo Parhuana, Paukar Huaraz Jatun Parway Pawkar Pawkar Wiwa Pawkar Pawkar/ Pawkar Pawkar
choclloyana, pukuy waray Wiwa
chocllo
pacha
Abril Cauyashca Airihuai Ayriwa Ayriwa Ayriway Ayriwa Chunta Ayriwa/ Ayriwa / Ayriwa Ayriwa
pacha uritu killa Chunta
Mayo Sara quihua Aimurai Aymuray Aymuray Aymuray Aymuray Ala Aymuray/ Aymuray/ Aymuray Aymuray
paquina; Tamya killa Ala
Allvis tarpuna
Junio Allvis tarpuna Jaukai kuski Aymuray Inti raymi Inti raymi Raymi Tamya Raymi/ Raymi / Raymi Inti
Chiri killa Tamya
Julio Sara pallana Chahuahuarki Jaukay Chaw Anta situwa Sitwa Papanku Sitwa/ Sitwa/ Sitwa Purun
arway Mayu huntana Papanku
Agosto Sara pallana Situaki Kapak situa Chakra Kapak Karwa Sara Karwal/ Karma/ Karwa Chakmay
papa tarpuna yapuy situwa Putu killa Sara
Sep. Rastrojo Puskoaikis situakiz Quya raymi Kuya raymi Kuski Mutsuy Kuski/ Kuski / Kuski Kuya
quilla Añanku killa Unki
Oct. Sarapac K’’antaraikis puchykiz Uma raymi Tamya Wayru Ukuy Wayru/ Wayru/ Wayru Yaku
punta tarpui raymi Inti killa Ukuy
Nov. Tarpui juria Ayamarka umaray Aya Aya warkay Sasi Aya X Sasi / Sasi Ayar
markay Aya
Dic. Huahua Raimi kapakiz Qapak Kapak X Mishki Kamay/ Kayak/ Kapak Kapak
jashmai raymi raymi Wawa killa Mishki
ANEXO 3

241
ANEXO 3

a) Fiestas actuales: retomadas y coincidentes

Inti (raymi): junio;


Pawkar (raymi): marzo;
kuya (raymi) (<*quya ): septiembre;
kapak (raymi): diciembre: fiesta celebrada por los kichwas de Saraguro; y denominada hatun
pishta [fiesta grande] y celebrada por los kichwas Salasacas, en la actualidad.

b) De las crónicas y con contenidos simbólicos, históricos y religiosos

Algunos de estos contenidos se presentan de manera vigente en la actualidad.


Para enero se ha retomado los datos de Molina, Ondegardo y de Blas Valera, quienes lo re-
presentan bajo la forma de <camay quilla>, a esto se ha considerado el significado: “kamay”,
producir, cuidar (kamaq allpa: tierra fértil), sumando a esto la concepción actual que señala que
en este mes se tiene mucho cuidado tanto de las sementeras como de la planificación del nuevo
año cristiano-católico. Para febrero, por un lado se ha considerado que resulte coherente el
proceso natural de desarrollo de las plantas que lleva al siguiente mes (pawkar: florecimiento
pleno), por ello se ha consignado, desde lo lógico el término “panchiy” que significa que las
flores se hallan en botón y a punto de florecer; y por otro lado, coincidimos con las propuestas
de la DINEIB y de las DIPEBs. Para abril, retomamos su valor histórico, cultural y religioso, ex-
presados en sus términos: “ayriwa” (grano de maíz de dos colores presentes en la misma ma-
zorca o dos mazorcas en una misma planta de maíz). Para mayo, “aymuray” que significa
transportar el maíz y guardarlo en los depósitos (<*qullqa); acción necesaria para celebrar el
inti raymi, del siguiente mes. Para julio, se ha considerado el estado en que se encuentra la
tierra cultivable y su acción sobre ella: “purun” (período de descanso de la tierra). Para agosto,
“chakmay”, que significa primeros preparativos de la tierra cultivable. Para octubre, en vez del
término aymara “uma”, agua, se ha insertado su correspondiente en kichwa: “yaku”, por su
concepción de ser la época necesaria del agua beneficiosa para los sembríos, por su valor sim-
bólico dentro de la medicina ancestral y por la importancia a nivel mundial, en la actualidad.
Para noviembre, se ha mantenido un elemento histórico “ayar” (que lo asociamos con su an-
tiguo término ayar, relacionado con los cuatro hermanos ayar, fundadores del Cuzco) y unimos
al hecho cultural vigente aún en las comunidades en el que se recuerda a los muertos o difuntos
mediante la ofrenda de alimentos a ellos y el intercambio con los familiares que se hallan en el
cementerio. Síntesis de la nueva propuesta:

Pachakipu (talleres y discusiones, 2007-2008)

Killakuna Meses Glosa


Kamay Enero Producción, vigilancia, cuidado de los cultivos y del nuevo año.
Panchiy Febrero Época de las flores en botón y a punto de florecer.
Pawkar Marzo Época de la diversidad de los colores de las flores.
Ayriwa Abril Dos granos de maíz blanco y negro en una misma mazorca.
Aymuray Mayo Acarrear y guardar la cosecha del maíz en los <*taqi.
Inti Junio Fiesta en honor al Sol por la cosecha del maíz.
Purun Julio Época de descanso de la tierra cultivable.
Chakmay Agosto Época de barbechar la tierra.
Kuya Septiembre Fiesta en honor a la Luna, esposa del sol, que proporciona el agua.
Yaku Octubre Fiesta en honor al agua.
Ayar Noviembre Ofrenda a los seres históricos y míticos.
Kapak Diciembre Fiesta grande en honor al sol y a las autoridades políticas.
242
ANEXO 3

III. Término para los días de la Semana


Ver cuadro 3

a) Antecedentes

De estas nueve primeras formas de presentar los días de la semana, la primera, de Berríos
(1904) señala una adaptación semántica y formal de las concepciones mitológicas latinas re-
lacionadas con héroes y dioses, de su panteón religioso; y simplemente se las ha traducido al
kichwa shimi boliviano de la época. Y el resto son repeticiones y adaptaciones a la grafía actual.
Nuevamente se aprecia que el aporte de Andy es un esfuerzo localista lejos de la intercultura-
lidad y del encuentro con la historia y raíces ancestrales; esto se halla leyendo las explicaciones
de Andy Vargas (2005: 47-53). Estas propuesta han aprovechado los espacios de la DINEIB
para su socialización mediante la elaboración de calendarios o textos escolares, legitimando
así su vigencia y valor. Ninguna se relaciona con la tradición histórica documental. Cada uno
de estos términos se pretende explicar de diversas formas que rayan con lo absurdo y folclórico
y de hecho, lejos de una forma que se acerque al pensamiento qichwa, en lo que respecta a la
concepción del tiempo. Acerca de otros términos, sobre el tiempo como hora, minuto y segundo
se hallan en palabras creadas de la misma forma y esfuerzo epigonales.

b) Explicación de los nombres de los días de la semana

Desde lo histórico documental, los cronistas coinciden en señalar que el tiempo, en el mundo
inka no se dividía en semanas ni los días tuvieron sus propios nombres (B. Cobo, 1563: 143).
Sin embargo, Diego González Holguín (1608: 155) nos ofrece un dato importante como punto
de partida: hawkay punchaw, “domingos” y fiestas. Por ello, con el primer valor tomamos para
asignar al día domingo como “hawkay puncha”.

(Para el día lunes) Considerándolo al domingo como día grande e importante y como oposición
y/o complementariedad, y además que se halla en el otro extremo, se ha considerado al lunes
con el término de “sullka” (menor) y éste coincide con la manera de nominar los dedos de la
mano (sullka rukana: dedo meñique) lo opuesto a mama rukana (dedo pulgar).
Para el martes, se ha considerado la cuestión cultural, medicinal y simbólica de los kichwas en
la que se considera como el día de las curaciones médicas (sin desconocer que se presenta
una influencia cristiana) y una de las plantas más representativas, en estas prácticas, es la
awaqulla o mamaqulla, bajo la forma de “kulla”.

Para el miércoles, se ha considerado el espacio laboral actual de cinco días, cuya mitad es
este día y se ha unido el hecho cultural de la siega en que a la mitad de la faena se cantaba el
“haway haway” como signo de alegría y por vencer la mitad de la tarea agrícola, así, quedaría
la forma “haway”.

(Para el jueves) La misma lógica en la nominación de la mano para el dedo medio (chawpi ru-
kana) nos ha guiado en la nominación del día jueves como “patma” (mitad) tomando en cuenta
que se halla en la mitad de los siete días: patma, chawpi, chikta son términos aplicados para
tiempo y espacio.

Para el viernes, se ha considerado la finalización de un espacio laboral, actual de cinco días


concebido ya así en el mundo kichwa y que toda actividad se debe terminar aunque sea traba-

243
ANEXO 3

jando hasta la noche (caso del Oriente) y el grito de triunfo de finalización sobre actividades
tanto agrícolas como guerreras en el incario eran: “haylli” y “haycha” y se ha tomado el se-
gundo para el quinto día, pues el primero se ha tomado como himno cívico.

Para el sexto día, sábado, se ha considerado la realidad actual del mundo kichwa, que bajo
cualquier condición social, se regresa al hogar o a la tierra materna y allí se da el encuentro fa-
miliar, comunitario y social; y los términos de encuentro son: tinku, “tinki”; por el contenido
simbólico se ha adoptado el segundo término.

c) Para el término semana

Se ha considerado los términos utilizados en el sistema de medidas y que se los utilizan también
para el tiempo y espacio (González Holguín, 1608: I - II).

Por un lado, los documentos antiguos señalan que el mes se contaba desde el 1 al 30, desde
una sukanka a otra (según numeración kichwa); este espacio se denominaba “killa” (no kimsa
chunka). Así, para mes: killa; mes entero: hunta killa; mes y medio: killa patmayuk, killa chikta-
yuk; mediado el mes: chawpi killapi; mediado el año: chawpi wata. “Sillku”, la mitad del medio,
que es cuarta parte.

Por otro lado, se ha considerado que de cierta manera, tanto histórica como actualmente el
mes se lo divide en cuatro fases lunares. Por ello, considerando al mes (killa) como un todo y
que éste en la actualidad para su contabilización del tiempo se divide en semanas y que ésta
es la cuarta parte del mes se ha denominado como: sillku; como éste término se refiere al mes,
hemos acudido a las formas: killa, kis, mes (este último término presente en la forma de deno-
minación de los meses en las crónicas antiguas): ayriwakis, camaykis, pachapocoikis). Y para
esta palabra nueva y compuesta se han fusionado los dos términos: sillkukis = semana.

IV. Para otras medidas de tiempo

González Holguín (1608: 365), presenta datos al respecto: huk yanuy chika, una hora, que es
lo que se tarda un guisado en cozer; huk yanuy patma, media hora. Bernabé Cobo (1653: 143)
señala que en casi todo el reino del Perú, las papas se cuecen en una hora poco más o menos;
y este tiempo que se tardan en cocer las papas, los indios toman para medir la duración de las
cosas que se hacen en este tiempo.

DINEIB
DINEIB DINEIB *Talleres,
Almeida MACAC ALKI
tér. Caiza Conejo discusiones:
1992 2007 Dip. Suc.
2005 2005 2007-2008
2007

Hor Suylla Saylla X Sukailla Saylla Muray

Min. Chillina Chiniku Uchilla pacha Sailla Chiniku Hayri

Seg. X Chinilla *llullu pacha Chinilla Chinilla Tuylla

244
CUADRO 3: Días de la semana (Siglos XX-XXI)

Días I II III IV V VI VII VIII IX X


Berríos- MACAC Almeida DINEIB DINEIB/dipeib DINEIB DINEIB/UNICEF ALKI Dipeib- *Talleres
Bolivia 2007: I 1992 Conejo Napo Caiza EIBAMAZ Dipeib-Suc. Chim. Discusiones
1904:21 2005:78 P. Andy V. 2005 2006 2007 2008 2007-2008
2005:52
Lunes Killachau Killa p. Killaka Killa puncha Kuyllur X Awaki Awaki/ Awaki Sullka
Kuyllur
Martes Atichau Anti p. Atichau Ati puncha Chiki Awkak Wanra Wanra/ Wanra Kulla
Chiki
Miércoles Koillurchau Kuillur p. Koyllurchau Kuyllur Licha Chillay Chillay Chillay/ Chillay Haway
puncha Licha
Jueves Illapachau Illapa p. Illapachau Illapa Puri Kullka Kullka/ Illapa Kullka/ Kullka Patma
puncha Puriy
Viernes Chaskachau Chaska p. Chaskachau Chaska Wituk Chaska Chaska Chaska/ Chaska Haycha
puncha Wituk
Sábado Kuichichau Kuichi p. Kaychichau Kuychi Sasi Wacha X Wacha/ Wacha Tinki
puncha Samay
Domingo Intichau Inti p. intichau Inti puncha Chaska X Inti, indi Inti Inti Hawkay
Semana X jurkai Juntauna Kanchisri Iluku Junkan X hunkay X Sillkukis
(p. 146) (p. 78) (p. 52) (p. 69) (<*sillku+kis)

CUADRO 4: Sistema Solar (Siglos XVI/ XX-XXI)

PLANETAS I II III IV V VI
J. Anónimo DINEIB/ I.E.Q DINEIB/ ALKI/ Dipeib-Suc. *Talleres
1570: 153-154 Conejo Potosí C. Caiza 2007 Discusiones
2004: 11 2004: ll. 5 2005 2007-2008
Mercurio Catuilla Katuylla Wapsipachanak Chaska Katuylla Rimsi
Venus Chasca Chaska Chaska Chaska Chaska Chaska
Tierra (pachamama) Allpamama Tiqsimuyu Allpamama Allpamama Tiksimuyu
Chaska
Marte Aucayoc Awkayuk Mullu Awkarik Awkarik Mullu
Júpiter Pirua Júpiter Watalliska Pirwa Pirwa Akapana
Saturno Haucha Hawcha Rinrintin X Awcha; hawcha Chimpu
Urano X Urano Shiwiyuk X X Tinkullpa
Neptuno X Neptuno Turumanya X X Turumanya
Plutón X Plutón Chiriyachina X X Riti
Planeta X Allpa rumpapacha Ruyru Allpapacha Chaska Rumpu (<*rumpu)
Rumpapacha
ANEXO 3

245
Sistema solar X Inti awariy Inti ayllu Inti llika Inti llika Intipa ayllu
ANEXO 3

Ejemplos:

03:0h-08-15 = Kimsa muray, pusak hayri, chunka pichka tuylla.

Macac (tomo I), señala que el término sukailla se halla conformado de tres vocablos: “sukta + chunka +
sailla”. Sin embargo, no se explica ni el significado histórico ni la procedencia documental de “saylla”.

Para los datos presentes en el casillero 7, de los talleres, hemos tomado dos datos, uno histórico
y científico; y otro, actual.

a) Hora, minuto y segundo

Para expresar formas de tiempo, se señaló el que hace relación al tiempo en que se demoran
en cocinarse las papas (muraya) y se hallan dos términos más: hayri, tuylla (Valera, 1560; Gon-
zález Holguín, 1608). De los dos últimos términos, según se puede inferir de los ejemplos que
presentan los autores, que el último señalaría tiempo instantáneo y el primero, menos instan-
táneo.

El dato actual hace relación al término “papa yanu”, papas cocidas con cáscaras (que según la
tradición, un tipo de papa, al cocinarse con leña, llevaría una hora aproximadamente). Esta
forma tal como es, molesta en su significado para hora. Y por ello, en vez del primero, recurri-
mos a otros datos históricos y actuales.

Tomamos un dato antiguo y que se mantiene vigente en ciertas comunidades qichwas de Perú
y Bolivia. Muraya o muray que es una especie de papa o chuñu, a esto sumamos la importancia
del laboratorio inka denominado “Moray”: laboratorio experimental agrícola inka, que se halla
en Maras-Cuzco (Instituto Pedagógico San Marcos, I, 2000: 6-8, Lima). Éste es considerado
por los científicos como espacio de control del tiempo y aclimatación de las plantas y que en su
interior llevaba un inti watana en miniatura. Así presentamos esta forma: “muray”, hora.

V. El Sistema Solar
Ver cuadro 4

a) antecedentes

La gran familia solar o el sistema solar también ha sido objeto de diversas asignaciones a sus
componentes, desde el siglo XVI. Pero el análisis semántico-filosófico de dichos términos de-
muestra ser una transposición de contenidos mitológicos latinos hacia el qichwa ssimi en el
siglo XVI.

Asi, el cuadro siguiente demuestra la adaptación semántica latina al qichwa simi.

DIOSES ROMANOS FUNCIÓN GLOSA EN KICHWA


Mercurio Dios del comercio Catuilla.
Venus Diosa de las flores Chaska.
Marte Dios de la guerra Aucayoc.
Júpiter Dios de los dioses y de la producción Pirua.
Saturno Dios de las tempestades y amarguras. Haucha.

246
ANEXO 3

En la actualidad, en varios documentos, de manera reiterativa, se hallan aquellos mismos nom-


bres, creyendo que es una forma propia de designación qichwa e inka; nada más alejado de la
realidad de nominación desde el pensamiento qichwa de aquella época (ver Lozano, 1991,
1994, 1996, 2004; cuadro 4).

b) talleres y discusiones

En varios talleres se ha considerado pertinente revisar los términos relacionados con el sistema
solar, existentes en documentos antiguos crónicas o diccionarios. A partir de ellos inferir la ma-
nera de nominar y asignar significados. Los documentos antiguos nos presentan:

Inti sol
Killa luna
Chaska Venus
Tiqsi muyu el mundo o tierra en su totalidad
Sasaka cometa

Las constelaciones, desde la percepción, según la forma relacionada con algo existente en la
tierra adquieren un nombre determinado, por analogía:

Machaqway: por su forma de una serpiente.


Ullqu llama, por su tamaño de llama grande.
Llama mama, por hallarse junto a su cría, etc.
Qullqa, constelación en forma de corral que contiene una serie de elementos en forma de
granos y así se relaciona con la función de la qullqa como granero o espacio para guardar
los productos.

Por ello, Chaska por su forma adquiere este nombre y hace relación a algo despeinado (chaska
uma, tampa uma).

Killay significa brillar la luna y todas las estrellas, de ahí se nominaliza como killa para luna.

Inti relacionado con calor y otros semejantes:

In-ti sol/calor.
In-ka hijo del sol.
In-lli caliente (datos actuales).
In-ta leña con fuego, tizón (datos actuales).
Tiqsi muyu lugar de las semillas básicas para la vida.

Desde estos principios de nominación empírica y perceptible hemos considerado tomar en


cuenta dichas características sensibles de cada uno de los planetas restantes para su nomina-
ción respectiva:

INTI, sol

1. Rimsi (Mercurio) por su visibilidad en el ocaso; rimsi, luz del ocaso.

247
ANEXO 3

2. Chaska (Venus) por su forma despeinada (presente así en el dibujo de Blas Valera /Guamán
Poma).

3. Tiksimuyu, <*tiqsimuyu, por considerarse desde antiguo como la “tierra total” (González
Holguín, 1608: 349); y en la actualidad, como el lugar de la semilla o vida fundamental.

4. Mullu (Marte) por parecerse al color de la concha spondylus y ésta como elemento religioso
de ofrendas importante de la cultura kichwa.

5. Akapana (Júpiter) por su forma de presentar franjas o manchas horizontales y porque los
huracanes se desplazan en esa misma dirección.

6. Chimpu (Saturno) por su forma de sobresalir en el sistema solar en relación con sus cien
mil anillos que lo rodean. Y chimpu significa un cerco de luz que rodea determinados astros
(intip chimpun, killap chimpun, quyllurpa chimpun).

7. Tinkullpa (Urano) por su grupo de anillos que lo cubren en forma de aros; tinkullpa, aro.

8. Turumanya (Neptuno) porque sus anillos son vistos, mediante telescopios desde la tierra
en forma de arcos luminosos de color azul-morado. Por ello hemos tomado un nombre que nos
ofrece Santa Cruz Pachacuti Yanqui (1613: 196), turumanya, un tipo de arco iris.

9. Riti (Plutón), por su estructura de roca y hielo y su atmósfera que cae en forma de granizo.
Y este nombre lo relacionamos en la actualidad con la gran fiesta de los qichwas peruanos, de-
nominada “Quyllur Riti” que realizan en Ausangate. Y, riti en el qichwa sureño significa granizo.

Como denominación genérica para el sistema solar, se hallan varios nombres en materiales
para EBI, como:
Inti awariy, sistema solar (Conejo, 2004: 11). Inti llika, sistema solar (materiales EBI/ALKI, 2007).
Todas como traducciones literales de manera aproximada.

Desde los talleres, presentamos como: Intipa Ayllu, sistema solar. Esto, por un lado, por razo-
nes históricas, culturales y simbólicas presentes tanto en la mentalidad qichwa del siglo XVI
como en la actual, en determinadas zonas kichwas:
Inti, hombre, esposo de la luna, protector del inka y divinidad oficial.
Killa, mujer, esposa del sol, protectora de la quya y del agua.
Chaska, hijo de los dos anteriores y protector del Awki, heredero del trono inka, etc. Y por otro
lado, el término ayllu significa una especie de sistema de tres cuerdas con sus piedras respec-
tivas que forman un arma para la cacería; y además, en la divulgación científica también se
maneja la expresión la “familia solar”.

Para planeta, MACAC tiene el término “allpachas” (<allpa+chaska); nosotros presentamos el


término rumpu (<*rumpu), relacionado con las formas históricas. Rumpu, planeta (<*rumpu:
cosa sólida y esférica).

Resumiendo tenemos, rumpukuna: Rimsi, (Mercurio), Chaska (Venus), Tiksimuyu (tierra), Mullu
(Marte), Akapana (Júpiter), Chimpu (Saturno), Tinkullpa (Urano), Turumanya (Neptuno) y Riti
(Plutón)

248
ANEXO 4

PUNCHANTA RIMAYKUNA

¿Ñachu shamunki?, ¿ya vienes).


¿Ñachu rikunki?, ¿ya te vas?.
¿Ñachu purikunki?, ¿ya estás caminando?.
¿Ñachu muyumunki?, ¿ya vienes de cuidar (chakra)?.
¿Ñachu tikramunki?, ¿ya estás de regreso?.

¿Ñachu rurakunki?, ¿ya estás trabajando?


¿Ñachu llamkakunki?, ¿ya estás trabajando?
Wasiyuk, ¿kaypichu kanki? ¿estás aquí dueño de casa?.
Yapata rukuyakunki, Estás envejeciendo demasiado.

Haku wichayman, vámos hacia arriba.


Haku urayman, vámos hacia abajo.
Haku kinrayman, vámos adelante (espacio plano).
Haku ñukawan, vámos conmigo.
Imanalla, hola, ¿que tal?, ¿cómo estás?.
Kayka, ¡ten, toma, he aquí!.

¿Imanallatak kanki?, ¿cómo estás?.


¿Allillachu kanki?, ¿estás bien?.
Shina shinallami kani, Estoy más o menos.
¿Kawsankichu, tiyankichu?, ¿estás vivo?, ¿existes?.
¿chayrak kawsakunkichu?, ¿todavía vives? (después de largo tiempo)
¿Kawsakupankirakchu?, ¿sigues viviendo aún?.

*Inti, kanpa kawsaypi achikyachun, que el sol ilumine en tu vida (saludo antiguo).

Ñami mikunayan, Ya tengo ganas de comer.


Ñami puñunayan, Ya tengo ganas de dormir.
Haku mikushun, vamos a comer (comeremos).
Haku mikupashun, vamos a comer (con cortesìa).

Ñami tikramuni, ya estoy de regreso.


Minchakama, hasta otro día.
Ashakama, hasta luego.
Kipallakama, hasta después de un rato.
Haku nikpika, mana uyanki. Cuando te digo vámos, no me escuchas.

Shamuy, yaykuy, tiyariy, samariy: ven, entra, siéntate y descansa.


Paktarak, ¡ten cuidado!
Ishkantishun, salud, brindemos.
Upyashun, bebamos, tomemos.

249
ANEXO 4

Araray ¡está caliente (quemando)!


Achachay ¡qué frío!
Imanash ¡qué grandioso, descomunal!

Tiempo:

Ñami pakarin, ya amanece.


Ñami punchayakun, ya está aclarando el día.
Ñami chishiyakun, ya está atardeciendo.
Ñami tutayakun, ya está anocheciendo.

Pregunta por el tiempo hora (forma antigua)

*May chika intim? ¿qué hora es?.


*May chika punchawmi? ¿qué hora es?.

Respuesta:

*Kay chika intim, es esta hora (señalando el suelo o el cielo).


*Kay chika punchawmi, es esta hora (señalando el suelo o el cielo).
*Pacha yallirinllami. El tiempo pasa sin detenerse.

250
ANEXO 5

En este anexo, de forma ilustrativa, sólo se presentan cifras aproximadas, toda vez que se han
ido insertando nuevas entradas durante las etapas finales de la revisión del diccionario.

Caudal lexical

1. Kichwa-Castellano 2. Castellano-Kichwa
A: 152 A: 354
Ch: 189 B: 88
H: 93 C: 334
I: 61 CH: 28
K: 254 D: 205
L: 32 E: 224
Ll: 60 F: 69
M: 160 G: 68
N: 15 H: 98
Ñ: 28 I: 68
P: 183 J: 25
R: 51 L: 86
S: 91 Ll: 11
Sh: 75 M: 180
T: 152 N: 61
*Ts: 27 O: 54
U: 67 P: 249
W: 136 Q: 22
Y: 63 R: 139
*Z: 11 S: 186
*Zh: 9 T: 141
U: 16
V: 79
Y: 6
Z: 9

251
ANEXO 6

252
ANEXO 6

253
ANEXO 6

254
ANEXO 6

255
ANEXO 6

256
ANEXO 6

257
VII. Bibliografía
I. Fuentes Clásicas
(Siglos XVI-XVII)

1. Diccionarios

Bertonio, Ludovico, Vocabulario de la lengua Aymara [1612]. Ediciones el Lector, Arequipa-Perú, 2006.

Figueredo, Juan de, [1700], Vocabulario de la lengua Chinchaysuyo. En: Torres Rubio, Diego de [1616],
Arte de la lengua quichua. Edición facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991. Quito-Ecuador.

González Holguín, Diego de [1608], Vocabulario de la lengua qqichua I, EBI/Corporación Editora Nacional,
1993, Quito.

Santo Tomás, Domingo de [1560], Vocabulario de la lengua general de los indios del Perú, llamada quichua.
Edición facsimilar por Ediciones de Cultura Hispánica, 1994, Madrid.

Torres Rubio, Diego de [1619], Vocabulario breve en la lengua quichua de los vocablos más ordinarios
[segundo vocabulario: castellano-índico] - Breve vocabulario que comienza por los vocablos quichua al tro-
cado del pasado [índico-castellano]. Edición facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ, 1991, Quito.

Valera Blas (y/o Alonso de Barzana, Anónimo?) [1586], Vocabulario y praxis en la lengua general de los
indios del Perú, llamada quichua. Imprenta Rimac, 1951, Lima.

2. Gramáticas

Bertonio, Ludovico, Arte de la lengua Aymara […], 1612. PROEIB ANDES, Edición de formato fascimiliario,
Cochabamba-Bolivia, 2002.

González Holguín, Diego de [1607], Gramática y arte nueva de la lengua general de todo el Perú, llamada
lengua quechua o lengua del inca. Nueva edición revista y corregida, 1842, s/loc.

Huerta, Alonso de [1616], Arte breve de la lengua quechua. EBI/Corporación Editora Nacional, 1993, Quito.

Santo Tomás, Domingo de [1560], Gramática o arte de la lengua general de los indios de los reynos del
Perú. Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas, 1995, Cuzco-Perú.

Torres Rubio, Diego de [1619], Arte de la lengua quichua. Edición facsimilar, EBI, Convenio MEC/GTZ,
1991. Quito-Ecuador.

3. Crónicas
Acosta, José de, Historia Natural y Moral de las Indias. Col. Crónicas de América 43, Madrid, 2002.

Albornoz, Cristóbal de [1530-1603], Instrucción [acerca de los ritos y mitos de los incas]. Col. Crónicas de
América 48, Historia 16, Madrid, 1989.

Andagoya, Pascual de, Carta del Adelantado Pascual de Andagoya dirigida al Emperador Carlos V […],
1540. Por Hermann Trimborn, Hamburg, 1954.

Anónimo, La Conquista del Perú, llamada la Nueva Castilla, 1534. pgs: 307-328. En: Los Cronistas de la
Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Desclèe de Brouwer, Paris, 1938.

258
Anónimo, Relación de las costumbres Antiguas de los Naturales del Pirú, pgs. 151-189. Biblioteca de Au-
tores Españoles […], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Anónimo de Yucay, El, El parecer de Yucay, 1571. Estudio y edición crítica de Isacio Pérez Fernández, O.P.
Centro de Estudios Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas”, CBC, Cuzco, 1995.
Arriaga, Pablo Joseph [1564-1622], La extirpación de la idolatría en el Perú. Centro de Estudios Regionales
Andinos “Bartolomé de las Casas”, CBC, Cuzco-Perú, 1999.
—————— La extirpación de la Idolatría del Pirú, pgs. 191-277. Biblioteca de Autores Españoles
[…], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Atienza, Lope de, Compendio Historial del Estado de los Indios del Perú […]. En: J. Jijón y Caamaño, La
religión del Imperio de los incas. Apéndices-Vol. I, Escuela Tipográfica Salesiana, Quito, 1931.

Ávila, Francisco de [1573-1647], Ritos y Tradiciones de Huarochiri, Edt. Instituto de Estudios Peruanos-
Instituto Francés de Estudios Andinos, Perú, 1987.

Benzoni, Girolamo [1547-1550], La historia del Mondo Nvovo. Edic. Museo Antropológico del Banco Central
del Ecuador, Guayaquil, 2000.

Betanzos, Juan Diez de [ -1576], Suma y Narración de los incas, Ediciones Atlas, Madrid, 1987.

Borregan, Alonso, Crónica de la Conquista del Perú. Escuela de Estudios Hispanoamericanos, Sevilla,
1948.

Cabello Balboa, Miguel, Obras Vol. 1. Editorial Ecuatoriana, Quito, 1945.

Cabello Balboa, Miguel, Miscelánea Antártica. Una historia del Perú. Universidad Mayor San Marcos, Lima,
1951; pgs.: 201-561.

Calancha, Antonio de la, fray [1638], Crónica Moralizada del Orden de San Agustín en el Perú, pgs. 15-
140. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Desclée de Brou-
wer, París, 1938.

Cieza de León, Pedro [1520/1535-1554]. La Crónica del Perú, Col. Crónicas de América 5, Madrid, 2000.
——————— El Señorío de los Incas, Colección Crónicas de América 6, Madrid, 2000.
——————— Descubrimiento y conquista del Perú, Col. Crónicas de América 18, Madrid, 2001.

Cobo, Bernabé [1580?-1657], Historia del Nuevo Mundo, Tomos I-II, Ediciones Atlas, Madrid, 1964.

Córdoba y Salinas, Diego de fray, Crónica Franciscana, pgs. 237-264. En: Los Cronistas de Convento. Bi-
blioteca de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Desclée de Brouwer, París, 1938.

Estete, Miguel de, Noticia del Perú, 1532-1533, pgs: 195-251. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Desclèe de Brouwer, Paris, 1938.

Garcilazo de la Vega, Inca [1609], Comentarios Reales de los Incas, Tomo I, Biblioteca Ayacucho, Caracas,
1976.
———————-, Comentarios Reales de los Incas, Tomo II. Fondo de Cultura Económica, México, 1991.
———————-, Comentarios Reales (selección). 3ra edición, Ediciones Cátedra, Madrid, 2001.

Guaman Poma de Ayala, Felipe [1616], El Primer Nueva Corónica y Buen Gobierno, Tomos I-II-III, Siglo
XXI Editores, México, 1988.

Gutiérrez de Santa Clara, Pedro (1544-1548), Guerras Civiles del Perú, Tomo Tercero, Librería General de

259
Victoriano Suárez, Madrid, 1905

Herrera, Antonio de, Historia General de los hechos de los Castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar
Océano, Tomo I, Madrid, 1934.

Jerez, Francisco de, Verdadera Relación de la Conquista del Perú […], 1534. pgs: 15-115. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Desclèe de Brouwer, Paris, 1938.

La Gasca, Pedro de, Descripción del Perú, pgs. 140-148. En: J. jijón y Caamaño, Boletín de Revista Ecua-
toriana XXIX. B.S.E.E. H. Tomo III, Nro. 7-9. BCE, Quito, 1919.

Las Casas, Bartolomé de, De las antiguas gentes del Perú. Tipografía de Manuel G. Hernández, s/l, 1892.

Lizárraga, Reginaldo de [1545-1615], Descripción del Perú, Tucumán, Río de la Plata y Chile, Colección
Crónicas de América 44, Madrid, 2002.

López de Gómara, Francisco, Historia General de las Indias, Primera Parte 12. Ediciones Orbis, S.A., Bar-
celona, 1985.
——————, Descubrimiento del Perú, Pgs. 224-279. En: Historia de las Indias. Biblioteca de Autores Es-
pañoles […], Tomo I, Imprenta Estereotipia, Madrid, 1877.

Matienzo, Juan de [1567], Gobierno del Perú. IFEA, París-Lima, 1967.

Meléndez, Juan fray, Tesoros Antárticos, pgs. 192-236. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca de Cultura
Peruana, Primer Serie Nro 4, Desclée de Brouwer, París, 1938.

Molina, Cristóbal de (el cusqueño) [1529-1585], Relación de las Fábulas y ritos de los incas. Colección Cró-
nicas de América 48, Historia 16, Madrid, 1989.

Molina, Cristóbal de (el almagrista), Relación de muchas cosas acaecidas en el Perú, pgs. 57-95. Biblioteca
de Autores Españoles […], Ediciones Atlas, Madrid, 1968

Montesinos, Fernando [1644], Memorias Antiguas Historiales y Políticas del Perú, Cusco, 1957.

Murúa, Martín de, fray (1577-1616), Historia General del Perú, Colección Crónicas de América 20, Madrid,
2001 (la de la Biblioteca Aurelio Espinosa Pólit tiene gráficos).

Oliva, Anello [1562-1631], Historia del Reino y Provincias del Perú, de sus incas reyes […], 1598. Libro Pri-
mero, Imprenta y Librería de S. Pedro, Lima, 1895.
—————-, Historia et Rudimenta linguae Piruanorum (1600-1730). Universidad de Bologna. Italia, 2007.

Ondegardo, Polo de [1545-1574], El mundo de los incas. Colección Crónicas de América 58, Historia 16,
Madrid, 1990.
——————- Informaciones acerca de la religión y gobierno de los incas…
——————- De los adoratorios y guacas (sistema de los seques o de los cuatro caminos imperiales
del Cuzco), pgs. 169-185. En Bernabé Cobo, Volumen II, Obras, Historia del Nuevo Mundo, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1964.

Pallas, Gerónimo, sj., Misión a las Indias con advertencias para los religiosos de Europa, que la hubieren
de emprender, como primero se verá en la historia de un viaje y después en discurso (1620). Transcripción
y presentación: Paulina Numhauser. Alcalá de Henares-España, 2007.

Pizarro, Hernando, A los magníficos […], 1533. pgs: 253-264. En: Los Cronistas de la Conquista; Horacio
H. Urteaga, comp. Desclèe de Brouwer, Paris, 1938.

260
Pizarro, Pedro, Relación del Descubrimiento y Conquista del Perú, 1571. pgs: 265-305. En: Los Cronistas
de la Conquista; Horacio H. Urteaga, comp. Desclèe de Brouwer, Paris, 1938.

Relaciones Geográficas de Indias-Perú, por don Marcos Jiménez de la Espada. Tomos I, II, III, B.A.E., Edi-
ciones Atlas, Madrid, 1965

Sancho de la Hoz, Pedro, Relación […], 1532-1533. pgs: 117-193. En: Los Cronistas de la Conquista; Ho-
racio H. Urteaga, comp. Desclèe de Brouwer, Paris, 1938.

Santa Cruz Pachacuti Yanqui Salcamaygua, Joan de, Relación de Antigüedades deste reyno del Piru. Es-
tudio etnohistórico y lingüístico de Pierre Duviols y César Itier. Centro de Estudios Regionales Andinos “Bar-
tolomé de las Casas”, CBC, Cusco, 1993.

Santillán, Hernando de [1550-1575], Relación del origen, descendencia, política y gobierno de los incas,
pgs. 97-149. Biblioteca de Autores Españoles […], Ediciones Atlas, Madrid, 1968.

Sarmiento de Gamboa, Pedro [1530-1592 ¿?], Historia de los Incas. Miraguano Ediciones, Madrid, 1988
(también de relaciones de Francisco Toledo).

Tito Cusi Yupanki, Diego de Castro [1519-1536], Relación de la Conquista del Perú y hechos del Inca Manco
II. Colección de libros y documentos referentes a la Historia del Perú, Tomo II. Imp. Y Libr. Sanmartí, Lima,
1916.

Toledo, Francisco de, Memorial de don Francisco de Toledo […], su vida y su obra. Roberto Levillier, Edi-
ciones Espasa-Calpe, Madrid, 1935.

Torres, Bernardo de, fray, Crónica Agustiniana, pgs. 266-311. En: Los Cronistas de Convento. Biblioteca
de Cultura Peruana, Primer Serie Nro 4, Desclée de Brouwer, París, 1938.

Valera, Blas, Ruyru runa, Exsul Immeritus Blas Valera Populo suo. Alcalá de Henares (1618). Universidad
de Bologna. Italia, 2007.

Zárate Agustín de [1514-1555], Historia del Descubrimiento y Conquista del Perú, Fondo Editorial de la
Pontificia Universidad Católica del Perú, Lima, 1995.

II. Fuentes Actuales

ALKI-Academia de la lengua Kichwa/Chango Bernardo, Algunos tópicos sobre la lengua kichwa en América.
Ambato, 2007 (13 pgs.).

Almeida, Ileana, Léxico actvalizado español qvechva. Edt. Abya –Yala, Cayambe-Ecuador, 1992.
——- Por la oficialización de la lengua quichua en el Ecuador, pgs. 21-39. En: Pueblos Indígenas y
Educación, 5:18, Quito, 1991.

Álvarez Palomeque, Catalina, Lingüística 1 […] Una introducción a la fonología, morfología y semántica
aplicada a la EIB, pgs. 137-264. En: Lingüística 1 […]. MEC-DINEIB, Quito, 1997.

Andrade Paladines, Carlos, Kwatupama zápara. Palabra zápara [y quichua]. ANAZPPA, Pastaza-Ecuador,
2001.

261
Andy Vargas, Pedro, Kichwapi rimashun (contiene vocabulario), Consejo de Lengua Kichwa de Napo, Napo,
2005.

BIBLOGRAF, S.A., Diccionario General Ilustado de la Lengua Española VOX, Imp. Emegé, S.A., Barce-
lona-España, 1987.

Caiza C., José, Ishkay shimiyuk kamuku, pequeño diccionario Bilingüe, Inkanupak killka, Escritura de los
incas. Impresión digital Desing. Quito, 2005.

Cerrón-Palomino, Rodolfo, Lingüística Aimara, Centro Bartolomé de las Casas, Lima, 2000.
——— Quechumara: estructuras paralelas de las lenguas quechua y aimara. CIPCA, La Paz-Bolivia,
1994.
——— Quechua Sureño: diccionario Unificado. Biblioteca Básica Peruana V, Lima, 1994.
——- Apuntes sobre lexicografía qichwa. Seminario-taller. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca,
1994.
——- Préstamos, elaboración léxica y defensa idiomática. Pgs. 361-392. En: Allpanchis 35-36, vol. 2.
Perú, 1990.
——— Lingüística Quechua. Universida Nacional de Puno / GTZ / Centro Bartolomé de las Casas,
Cuzco, 1987.

Conejo A., Alberto, Espacios Hegemónicos de la lengua kichwa en el campo de la educación, la política y
en la producción escrita, pgs. 137-148. En: Identidad Lingüística de los Pueblos Indígenas de la Región
Andina (Ariruma Kowii, comp.). Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
—- KURI SHIMI. Kichwa funcional activo […], Imp. Offset Santa Rita, Quito, 2005.

Conejo, Alberto/ DINEIB/, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.

Conejo Maldonado, Mario, Importancia del kichwa en una Sociedad Intercultural Globalizada, pgs. 207-
213. En: Identidad Lingüística de los Pueblos Indígenas de la Región Andina (Ariruma Kowii, comp.). Edi-
ciones Abya Yala, Quito, 2005.

Cordero Palacios, Octavio (1870-1930), el quechua i el cañari. 2da edición, Universidad de Cuenca, Cuenca,
[1923] 1981.

Corominas, Joan y José A. Pascual, Diccionario Crítico Etimológico Castellano e Hispánico. Edt. Gredos,
Madrid, 1980.

Cotacachi, María Mercedes, Shimicuna (glosario), pgs. 171-175. En: Ñucanchic Quichua Rimai Yachai.
LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.

Cotacachi, Mercedes y María Eugenia Quintero, Quiquintallac quichua shimita yachacupai, Tomo 7 (incluye
vocabulario pgs. 269-302), INCC, Ediciones Abya-Yala, Quito, 1987.

Covarrubias Orozco, Sebastián de, Tesoro de la Lenguas Castellana o Española (1539-1613). Editorial
Castalia, Madrid, 1995.

De la Torre, Luz María, Diccionario Español-Quichua. “Tupac” Producciones didácticas, Otavalo-Ecuador,


1998.

DINEIB/Alberto Conejo, Chaska 6, sukta patapak, DINEIB/GTZ. Quito, 2004.

DINEIB, Legalización de la escritura kichwa, 16 de septiembre 2004 (nro. 244, 00000842), Quito9.
—— Modelo de Educación Intercultural Bilingüe. MEC, Quito, 1993 (oficializado en Riobamba/Instituto
Pedagógico Jaime Roldós Aguilera).

262
DIPEIB-Sucumbíos/ALKI, Diccionario Kichwa-Español, Español-Kichwa. Imprefepp, Quito, 2007.

EIBAMAZ, Diccionario kichwa-castellano- Ñawpa Yacha Shimikuna [del Oriente Ecuatoriano], Quito, 2005.

Garcés, Fernando, Cuatro Textos Coloniales de la Provincia de Quito (se incluye léxico de los textos trata-
dos), 1999.
——- El Sistema de Escritura Unificado del Quichua Ecuatoriano, pgs. 83-102. En: Revista Educación
Intercultural Bilingüe, año 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito, 1997.

Jara, Fausto, Ritos y ceremonias de los kichwas. Eibamaz, Quito, 2006.

Jurado, Fernando, Diccionario histórico genealógico [...quechua], Quito, 2002.

KAMAK, Neologismos (3.600 términos), Riobamba, 2007.

Kowii, Ariruma (comp.), Identidad Lingüística de los Pueblos Indígenas de la Región Andina. Ediciones
Abya Yala, Quito, 2005.
——- Diccionario de nombres quichuas, Kichwa shutikunamanta shimiyuk panka. Corporación Editora
Nacional, Quito, 1998.

LAEB-2da Promoción, Sisayacuc Shimipanpa, diccionario infantil quichua. LAEB-F.F.L.CC.EE./Universidad


de Cuenca/DINEIB-UNICEF-GTZ, Cuenca, 1996.

Maldonado C., José, Diccionario quichua-castellano, castellano-quichua, pgs. 357-397. En: Quichuata ya-
chacuncapac, Cañarmanta rimai. Ediciones Abya-Yala, Quito, 1995.

Mendoza O. Miguel Alejandro, Ensayo Fonológico del quichua ecuatoriano [sierra sur] (en francés), Tesis
Doctoral, Universidad de Toulouse, Francia, 1970.

Montaluisa Chasiquiza, Luis, Ñuqanchiq Yachai – Taptana, 5 ed. PUSEIB, Quito, 2006.
——- Potencialidades de las lenguas indígenas del Ecuador, pgs. 50-57. En: Revista Educación Inter-
cultural Bilingüe, año 3, nro. 5, UPS-PAC, Quito, 2000.
——- Apuntes sobre lexicografía kichwa. Seminario. LAEB-Universidad de Cuenca, Cuenca, 1994.
——- Ñucanchic shimi 1. El runashimi del Ecuador a fines del siglo XX: contribuciones para su estudio.
Convenio MEC-CONAIE, Quito, 1990.
——- Caimi ñucanchic shimiyuc-panca. MEC- PUCE – ILL - CIEI, Quito, 1982.
——- Historia de la Escritura del Quichua [ecuatoriano], pgs. 121-145. En: Revista de la Universidad
Católica, 8: 28, Quito, 1980.

Montalvo M., Julio A. ing, Gramática Elemental y Diccionario del idioma kichua […]. Etd. Vida Católica”,
Quito-Ecuador, 1971.

Moreno Mora, Manuel, Diccionario etimológico y comparado del kichua del Ecuador, Casa de la Cultura
Ecuatoriana, Núcleo del Azuay, Cuenca, 1956.

Moya T., Ruth y Mercedes Cotacachi, Pedagogía y Normatización del quichua ecuatoriano, pgs. 101-202.
En: Pueblos Indígenas y Educación, 4:14, Quito, 1990.

Moya Ruth, El Quichua en el español de Quito, pgs. 119-334. Col. Pendoneros, 40. IOA. Otavalo, 1981.

Mujica, Camilo (misionero capuchino), Aprenda el quichua: gramática y vocabularios, Quito- CICAME/
Napo, 1967.

Naula Guacho, José y Donald Burns, Bosquejo gramatical del quichua de Chimborazo (incluye parte lexical),

263
ILV, Quito, 1975.

Orr, Carolyn, Fonología del quichua del Ecuador (del Oriente), pgs. 68-86. En: Estudios fonológicos de len-
guas vernáculas del Ecuador. MEC-ILV, Quito, 1975.

Orr, Carolyn y Betsy Wrisley comp., Vocabulario quichua del Oriente, ILV/MEC, Quito, [1965], 1981.

Ortiz, Bernarda, Apuntes de gramática quichua (incluye glosarios), CEE, Latacunga, Quito, 1974.

Pacheco Guzmán, Gerardo, Diccionario Quechua-Castellano, Cuenca, 1981.

Potosí, Fabián, Vocabulario y Praxis de la lengua general de los indios del Perv llamada quichua, o del
Inca. Sistematización de los vocabularios qichwas de los siglos XVI-XVII. Es parte de la Tesis de Maestría
en Filosofía-PUCE/Quito: “Lengua, Pensamiento y Mundo Histórico de los qichwas de los siglos XVI-XVII,
a través del estudio de los primeros diccionarios”. (año sabático, Universidad Central del Ecuador), Quito,
2007-208.
——- Conciencia Histórica Qichwa: lengua y cultura a través del estudio de sus fuentes. Documento
preparado para el taller en el INPAC-MEC. Quito, diciembre 2007.
——- Panorama lexicográfico del qichwa ecuatoriano entre 1950 y 2004: balances y propuestas, pgs.
123-135. En: Identidad Lingüística de los Pueblos Indígenas de la Región Andina (Ariruma Kowii, comp.).
Ediciones Abya Yala, Quito, 2005.
——- Quri Qinti, mushukyachiska shimiyukpanka, Instituto de Estudios Qichwas, Quito, 2004.

Potosí, Fabián, Fernando Garcés, Ileana Almeida y otros, Léxico multilingüe (CDr) de áreas de biodiversi-
dad, agronomía y sanidad. (quechua, aymara, guaraní, portugués, español) Unión Latina-UNESCO, 1999.

Potosí, Fabián, Alberto Conejo y Luis de la Torre [y otros], Yachakukkunapak Kimsaniki shimiyuk panka,
MEC-CONAIE-GTZ, 1998.

Potosí C., Fabián, Breve estudio dialectológico del quichua del oriente ecuatoriano: fenómenos esporádicos
de la lengua, pgs. 67-81. En: Revista Educación Intercultural Bilingüe, año 1, nro. 1, UPS-PAC, Quito,
1997.

Rosat Pontacti, Alberto, ofm., Diccionario Enciclopédico Quechua-Castellano del Mundo Andino. Editorial
Verbo Divino, Cochabamba-Bolivia, 2004.

Stark R., Louisa y Pieter C. Muysken, Diccionario español-quichu; quichua español, Banco Central del
Ecuador, Guayaquil, 1977.

Torres Fernández de Córdova, Glauco, Diccionario kichua –castellano / Yurak shimi-runa shimi, Cuenca,
1982.
——- Lexicón etnológico del Quichua Andino. Tomos I, II, III. Imprenta Rocafuerte, Tumipampa, Cuenca-
Ecuador, 2002.

Valiente Catter, Teresa (comp.), Ddáctica del quichua como lengua materna (incluye glosario, pgs. 223-
229). Serie pedagogía y didáctica 9. P.EBI, Ediciones Abya Yala, Quito, 1993.

Yánez Consuelo y Fausto Jara, Manuscrito de Diccionario Castellano-quichua, Quito, 1974.

Yánez Cossío, Consuelo, Léxico Ampliado Quichua-Español (II), Español-Quichua (I), Corporación Edu-
cativa Macac, Quito, 2007.

264
Índice
Presentación............................................................................................................................................ 5
Bosquejo Histórico y Lingüístico Qichwa............................................................................................... 7
.
I. Breve historia de la tradición lexicográfica qichwa

Primer período: siglos XVI-XVII............................................................................................................. 7


Segundo período: siglo XVIII.................................................................................................................. 7
Tercer período: fines del siglo XIX e inicios del XX................................................................................ 8
Cuarto período:1950-2007...................................................................................................................... 9

II. Historia del alfabeto qichwa y diccionarios qichwas


en el último tercio del siglo XX e inicios del XXI

Antes del Campamento Nueva Vida (1970-1980).................................................................................. 10


Reunión del Campamento Nueva Vida (1980)....................................................................................... 10
Después del Campamento Nueva Vida (1980-1990s)........................................................................... 11
A partir del encuentro de Tabacundo (1998)........................................................................................... 13
Hacia el nuevo Diccionario Escolar Intercultural Bilingüe....................................................................... 13

III. Apuntes sobre Gramatica Qichwa

Primera Parte: Fonemática................................................................................................................... 18


Segunda Parte: Monemática................................................................................................................ 24

I. Monemática nominal

1.1. Flexión............................................................................................................................................ 24
1.2. Derivación nominal......................................................................................................................... 25
1.3. Categorías
1.3.1. Pronombres............................................................................................................................. 26
1.3.2. Determinantes......................................................................................................................... 27
1.3.3. Adjetivo.................................................................................................................................... 28
1.3.4. Adverbio................................................................................................................................... 28
1.3.5. Género..................................................................................................................................... 28

II. Monemática verbal

2.1. Flexión verbal.................................................................................................................................. 29


2.2. Flexión verbal de subordinación..................................................................................................... 30
2.3. Flexión verbal de imperatividad...................................................................................................... 30
2.4. Derivación verbal............................................................................................................................ 31
2.5. Derivación verbal a partir de raíces nominales............................................................................... 32

III. Monemas delimitadores

3.1. Indicadores de modalidad............................................................................................................... 32


3.2. Conectores...................................................................................................................................... 32
3.3. Enfáticos......................................................................................................................................... 32

265
Tercera Parte: Sintagmática

1. Estructura y componentes de la oración............................................................................................ 33


2. Estructuras, tipos y componentes del sintagma................................................................................ 33
2.1.Sintagma Nominal....................................................................................................................... 33
2.2. Sintagma verbal.......................................................................................................................... 34
3. La Oración Qichwa............................................................................................................................ 35
Oraciones transitivas.......................................................................................................................... 35
Oraciones intransitivas....................................................................................................................... 35
Oraciones copulativas........................................................................................................................ 35
Oraciones afirmativas......................................................................................................................... 35
Oraciones negativa............................................................................................................................. 35
Oraciones prohibitivas........................................................................................................................ 36
Oraciones dubitativas......................................................................................................................... 36
Oraciones interrogativas..................................................................................................................... 36
Oraciones interrogativo-negativas...................................................................................................... 36
Oraciones imperativas........................................................................................................................ 36
Oraciones simples.............................................................................................................................. 36
Oraciones compuestas o complejas................................................................................................... 36

Abreviaturas
1. Topónimos.......................................................................................................................................... 38
2. Gramaticales...................................................................................................................................... 38
3. Siglas.................................................................................................................................................. 39
4. Simbología lingüística........................................................................................................................ 40

Kichwa-Castellano Shimiyuk............................................................................................................... 41
Diccionario Castellano-Kichwa........................................................................................................... 163

ANEXO 1
Términos del qichwa general.................................................................................................................. 217
Introducción y estudio............................................................................................................................ 217
Corpus inicial.......................................................................................................................................... 222

ANEXO 2
Algunos argumentos a favor sobre el infinitivo “-y” en el qichwa del Ecuador....................................... 231

ANEXO 3
Aportes para la comprensión del Tiempo y del Espacio en el pensamiento Qichwa............................ 238

ANEXO 4
Punchanta rimaykuna............................................................................................................................ 249

ANEXO 5
Caudal lexical (kichwa-castellano, castellano-kichwa).......................................................................... 251

ANEXO 6
Láminas ilustrativas................................................................................................................................ 252

Bibliografía............................................................................................................................................ 258
Índice.................................................................................................................................................... 265

266
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
Notas:
1

3 32
7 Carchi
Esmeraldas
30 2
Imbabura
36 8 6

20
33 Pichincha 9
Galápagos 35
21
Sto. Sucumbíos
Manabí 4 Domingo 36
10 Napo

28
36 22
Cotopaxi
11 Orellana
12
14

13
Los Ríos Tungurahua
16 23
Pastaza
5 Bolívar Chimborazo
15
Guayas 29
25
Santa Elena 17
31 24
27
18
Cañar
26

Morona Santiago
34
Azuay

19
El Oro

Zamora
Chinchipe
Loja
36

Pueblos y Nacionalidades Regiones Afroecuatorianas Meztizos

COSTA:
15 Kichwa de Tungurahua 30 Costa Norte 36 La Población Mestiza
1 Awá se encuentra
16 Waranka 31 Coste Centro-Sur
2 Chachi disctribuida en todo
17 Puruwá 32 Valle del Chota el país.
3 Épera
18 Kañari 33 Pichincha
4 Tsáchila
19 Saraguro 34 Sierra Centro-Sur
5 Manta Huancavilca
AMAZONÍA: 35 Amazonía Norte
SIERRA: 20 Cofán
6 Karanki 21 Sekoya
7 Natabuela 22 Siona
8 Otavalo 23 Waodani
9 Kayambi 24 Shiwiar
10 KituKara 25 Sapara
11 Panzaleo 26 Achuar
12 Chibuelo 27 Shuar
13 Salasaka 28 Kichwa Amazónico
14 Kisapincha 29 Andwa

También podría gustarte