Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
12. Lucero Rompe Monte; el que vive en el techo de las casas con otras
entidades y el único lucero que hay que darle de comer arriba de una teja
consagrada.
Palo Ndoke: Definido por el uso exclusivo de ngangas judías, para hacer
el mal. Es ampliamente practicado en Pinar del Río, oeste de la provincia
de La Habana y Ciudad de La Habana.
Lucero Mundo (El niño Jesús). Fuerza benéfica del viento que recorre los
caminos.
Sarabanda son Briyumba (San Juan Bautista). Fuerza del fuego y de los
metales.
REGLA GANGA
Bajo la denominación de Gangá entraron en Cuba subgrupos llamados
arrieros, free, fire, longowá, maní y quissí. Dada la multiplicidad de
aspectos que entre ellos existía el propio Don Fernando Ortiz lamentaba la
imposibilidad de ubicarlos con exactitud cuando escribió: "(...) pero los
negros gangá no puedo precisarlos sin dudas (...) [ Los Negros Esclavos,
La Habana, 1916, cap.I ].
Para la mayoría de los subgrupos antes mencionados está perfectamente
claro un origen senegambiano, pero los llamados maní, quissí y longowá
evidentemente no pueden ser ubicados sino en territorio congo. A partir
de los estudios de John Grake (Specimes of Dialectes, London, 1849),
Delafosse (Vocabularios comparados..., París, 1904), Birger ( Del Nilo al
Golfo de Guinea..., París 1894, tomo II), y muy especialmente la
monumental obra "Las Razas Humanas" de Federico Katze (Barcelona,
1888); hube de llegar a la conclusión que esos asentamientos gangá en
zonas de cultura bantú, respondían a diversas oleadas migratorias
acontecidas hacia mediados del siglo XVIII d.c.
La Casa de los Gangá Longowá en Perico, único templo de tal religión
afrocubana existente en Cuba y posiblemente el último reducto de cultura
senegambiana en el continente americano, reviste por todo ello una
especial importancia. La mayoría de los investigadores daba por extinta la
presencia de esta cultura submandinga en la Isla de Cuba, hasta que en
1983 el profesor Israel Moliner detectó dicha excepcional casa-templo en
el pueblo de Perico, ubicado a unos 80 kilómetros al sureste de la ciudad
de Matanzas.
Por las tradiciones orales del grupo hemos podido determinar que
integraron el núcleo mayor de la dotación de una pequeña fábrica de
azúcar llamada Santa Elena, que existía a unos 3 kms. de Perico.
Concluída la esclavitud en la Isla durante 1886, la mayor parte de esos
gangá se radicaron en el citado pueblo, ubicando su casa principal en la
calle Clemente Gómez esquina a González. En la primera década del siglo
XX se mudaron para la calle San Juan esquina a Suárez, donde aún
permanece.
Han sobrevivido manteniendo sus creencias en un marco estrictamente
familiar, hasta el extremo que en todos sus miembros podemos encontrar
alguno de los siguientes cuatro apellidos: Diago, Lescayos, Figueroa o
Lauzán.
Entre ellos se hace evidente la huella del tiempo, con las irreparables
pérdidas de valores autóctonos no transmitidos de una generación a otra,
así como una fuerte influencia de la Regla de Osha o Santería; siendo los
más significativos:
12. Zarabanda Ego la Finda; come en una de las cuatro esquinas del
cementerio.
21. Zarabanda Gierve Gierve; come toro, lechuza y es el único que come
jicotea.
subir
A
Abanico: efu
Abrir: wuanka, duilando
Abrojo: nguigo, nguino
Abuelo: nkai, nkuku
Aceite: masi maki
A ctividad: kianyangla
Adelante: yalanga ngui
Adivinar: vititimenso (con espejo magico),vititi nkobo(s)(con caracolos)
Adivino: kusambulero, ngango ngombo, vititi sambidilango (vista del
conocimiento )
Adorno: butan dumba, mona
Africa: wankila
Agua: mansa, manso, masa, mesi, ymasa
Agua coco: masa kamputo
Agua del mar: kalunga, galunga, masa kalunga
Agua del rio: lango cholan
Aguardiente: malafo, masa agangulero
Aire: nkili, kunanfinda
Aji: fotila
Ajo: diamputo, niasa
Alamo: machuso, mechuso
Albahaca: medalo, guanguao
Alcol: malafo mbinga, mabinga
Algodon: duambo
Almendra: eguinse
Alta: simane, sambi, sambia, nsambi, nsambia
Altar: brandiku sambi, brandiku nsambi
Amado: ngua
Ama: ngolele
Amanecer: dikolombo dikuama
Amarillo: moamba
Amarrar: kuta, nkuta
Amiga: nkundi, yeye
Amigo: wankasi
Amigos: bakundi
Amuleto: makuto
Ancestro: bakula
Antepasado: bakula
Aqui: munankuto
Araña: masu
Arbol: bukua, musi yaiti
Arena: miseke
Arêtes: ngungu
Arrodillar: fukama
Arroz: eloso, loso, yaloso
Avispa: supiwanpungo
Ayudar: kawanko
Azogue: fendingonde
Azul: bundi
subir
Babosa: soyanga
Bailar: kina kuame
Baile: kizumba
Ballena: lauriako
Bandera: kanda, lelensuata
Bañarse: minia
Baño: sala
Barco: kumbe, nkumbe
Barriga: malusa, kibumo
Bastante: mbongo
Baston: tongo
Basura: nsasa, ntiti
Bata: matutu
Bautizo: botika, gangango
Beber: mu
Bebida: chamba, malafo
Bendicion: diangansua
Bichito: bitilengo, (nfiman)
Bicho (s): munfuira,(muninfuise)
Bien: kiambote
Bigotes: sanso, nsanso
Blanco: mundele
Boca: nua, nia mua, munan nua ,moa, nako
Bolsillo: kuto, nkuto, munankuto
Bonita: mlombe, mbuta
Bota: lusango
Botar: yosa
Botella: fumbo, buate
Brazo: limbo batolembo
Brocha: sama
Bruja: guenge, nguenge
Brujeri: kindamba, mayombe, mumbanda
Brujo: tata nganga, tata nkisi, tata ndoki ,tata mayombe, nbandoki,
ndongo, ngangulero
Bruto: matutu
Bueno: bundu, lulendo, mbote
Burro: kombo bongala
subir
Edad: kisoko
El: muena, muana
Ella: ndumba
Elefant: nsacho, insane, bondantuei, pakasa sao, nsao
Embarazada: loyu
Enamorado: yambisa
Enano: ndundo nbaka (evil)
Encender: ntuya
Enciende: songuila lumuine
Energia: wanga
Enfermedad: kuankumero, yari yari, yemba ,yembo
Enfermo: yera, yari, yanyara, tubelanga
Enojarse: fula botan kando
Entender: tukuenda
Enterra: kunfunda
Entierr: lucamba nfinda ntoto
Entrar: kota, kuenda
Envidia: kimpa, kimpalu
Epilepsia: nianga
Ereccion: nfia timbisi
Esclavo: mabika, mubika, muika, mbaki, musensa
Escoba: monsi, nmonsi, kamba, baombo
Esconder: kabansiero, kabanchielo
Escopeta: nkele, kele
Escribir: masanika, chikuere, mukanda
Escuchame: guisa
Escucha: sikilimambo
E spanol: musuluwandio
Espejo: vititi menso
Espejuelos: lumeno
Espina: kere benda, kunai
Espiriyu: nkuyo, nkisa masa, ngunda, ndundu, dundu, indiambo
Espiritu: kindoki, kilumbo
Espiritu: nfumbi
Espiritu: musanga
Espiritu,(malo: ndoki
Esposa: nkana
Esquina: pambian nsila
Estar: diata
Estoy: year
Estomago: puan boane, monalusa
Estrellas: buetete, buete, tetenwangam tetemboa, tango bonansisa,
bunansisa
Estudia: kundilonga
Excremento: tufe, tufi, ntufi
Extranjero: lunwanda, lunwando
subir
Galleta: pogitana
Gallina: nsusu, sunsuketo, susukeke, wanambolo
Gallo: nsusun kokoro, sunsu ketu, susunwere, nsusu
Gancho: samio
Ganso: wankala
Garabato: mombala
Gato: kimbungo, chiwambe, fumancano, fundiankane, guai,tualengo
Gata de magi: bumba
Gordo: buamato
Gracias: ndondele, ntandole, tondele, ntandala, moana, nkimandi, wanka,
nwanka, ndoso
Grande: ntukua
Grupo: krikoria
Guanajo: nsawawo, asonwa, asowa
Guarder: nbaka
Guerra: mulonga, gongomakarira
Guitarra: lambrile matoko, sansimatoko
subir
Labor: kebula
Ladrar: mufe
Lagartija: diansila
Lagrimas: masosi
Laguna: mungane monsa, tuale lango
Largo: mboriyandi
Lavar: sankumali, sukula
Leche: magonde, nsunka
Lechusa: minian puango, fungo masuka, muni nfuanga
Lejos: tanga nkanda
León: nsombo, kiandongondo
Levanter: sangula
Levantate: sikama
Licencia: gonad dariyaya, gueyaye
Limon: koronko, kiangana
L impiaza: nsala, sala
Limpio: nsaku
L oco: fuati
Loma: sumulongo
Loro: nkusu
Lucero: tetemboa, kimango
Luna: ngonda, gonda,ngunda ,tango dilanso
Lunes: nsala
Luz.: tuya, munia
LLover: mbula, nfulanguisa
LLuvia: lango
LLanto: masanga, samba, sambiayaya
LLenar: kumbre
LLorando: dalan kuame, dalan kuami
subir
Machete: mbele
Madera: nti, miti
Madre: yaya, ngua, yeye, kuandi
Madrina: yaya, nsumbo, ngundi
Magia: kimpa
Maja: mboma, ñoka, bomboma, kimbamba
Mal: ñari, nguame, kombo samba
Malo: ngongo, yela, malembe
Mandar: tuma
Mano: inkuako, blanki, nguika, mbemba, mbembo
Manteka: mansi, mense
Mañana: masimene
Mar: kalunga
Marido: masuako, nkana, matoko
Martes: nkando
Martillo: ndungo, bungo
Matar: bonda
Mayombe: mayombe
Mayor: tata ngango, tata nkisi
Medicina: bilongo
Mentira: bamboo
Mentiroso: bambunguei
Mesa: brandiku
Mile: buke, ndambo kinkolo, wemba, dimbo
Mirar: nsinde, muene, bika
Mire: kili
Misterio: limbo, nkui
Montaña: kunalemba, mongo
Monte: nfinda, kunanfinda
Morir: kufua
Mosca: boansi, bonse
Mosquito: lulendo, kangoma
Mucho: bobe, ingui
Muerte: malala
Muerto: nfumbe, nganga, nkula, bakula
Muje: dimba, nketo
Mundo: bemba, panguila, npanguila
Mundo: ntoto
Misica: gungafuto, minwi, pungui
subir
Nacer: sapunto
Nadir: guanbinda
Nalgas: fembe, bungonani, matako, nfembe
Naranja: balala, muamba, nbegfo
Nariz: masuru, masuri
Negocio: mbembo
Negro: mifuita, kulu, yandombe
Ningun: mune pun
Niña: mdumba nene, ndumba bakala
Niño: moana luke, basikanda
No: nani, ko
Noche: kalungo, buna fukua
Nombre: lusina
Nosotros: tutu
Nubes: yalanwa munanlusa
Nudo: nkango, gango
Nueve: fua, mendako
Nuevo: lulend penfialo
Numeros: uno-yesi, dos-yole, tres,-itatu, cuatro-iya, cinco-ifumo, seis-
isabami, siete-isubuare, ocho-inona, nueve-fua, dies-kumi
subir
Padre: tata
Pagar: futeno
Pai: nsi
Pajaro: sunso, nui, sunsun
Palabra: dinga
Palabras: mato
Palacio: munanso
Palero: tata nkisi
Palma: lala, mamba
Palo: kunie, nkunia
Paloma: Nsuso nsambia
Pan: mbolo
Pantaloon: mbati, lele makate
Pantera: yamakara, kombo bongala
Pañuelo: mbenso, dilanso
Papel: katkan kanda
Para: duala, nduala
Pared: lumba
Parir: kabo angasi
Parto: mpasi
Pato: nsusulango, bandango
Pavo: nsusu asogue
Pecho: nturu
Pegar: tati
Peleando: monongoya, sambulam
Pelo: nsefu, nsuke
Pellejo: kanda
Pena: nfia, magate
Pensando: bosando
Perdon: sambia ntuke, ntuke
Permiso: kuenda banguanta
Perro: bua, mbua, jimbia
Pescueso: nchinga
Pescado: sonse
Pie: mumalo, ntambe, mioko
Piedra: matari
Piedra iman: fumanda kimpenso
Piedra rayo: nkita simpungo
Pimiento: ndungo, tuola
Piojo: tatu
Piña: miengue
Planta: nsiama, kongue
Platano: makondo
Plumas: nkanda, mukanda
Poco: kukako, mune yole
Podrido: nfua
Pocicia: gando, mucuaputo, cabo ronda
Polvo: mpolo
Polvora: fula
Porqueria: ntufe
Pozo: longue, kamatoto
Prenda: nganga, ganga, munganga
Preso: nena luande
Prohibid: nlongo
Pronto: tuimini
Prostituta: nkuna nwako, mbisi labana
Prueva: walenga
Puente: masa lamba
Puerco: misunguru
Puerta: munelando
subir
Sabado: wengue
Sabana: muna, beko
Sabe: bika
Sabiduria: ntuan, bundanga
Sabio: nfumo
Saco: ntutu, fuko
Sal: sukre mpolo
Saliva: mete
Salud: lumbo ,nsalamalekum
Sangre: menga
Santo: mpungo
Sapo: nkuila, nchulo
Saya: lelepum
Sembrar: nfuri, nfurintoto
Señor: mpangui
Silencio: mambe
Silla: kimbundo, luando
Soga: musene, mukolo, bulo
Sol: ntango, tango
Soldado: mubuonga, masoari
Soledad: moana kaka
Sombrero: musumbo
Sube: banda
Suelo: ntore
Sueño: kuanda, nsoyi
subir
Uno: yasi
Uña: kiala
Uva: mamputo
subir
Yerba: nfita
Yerbas: musanga
subir
Z
Zapato:nkandu,mamabo