Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Tratado Enciclopedico de Palo Monte Luis Diazpdf PDF
Tratado Enciclopedico de Palo Monte Luis Diazpdf PDF
-OsiED€CO
Otras pobljcaciories editadas p o c lnversjclnes OrunmiIa
Telf:(OQ58)212414.629f CL:0414.261.5248
Zona Posla/: 77.901
Ca,rac;ls Venezuela
NOTA: Ninguna parte de esra publicación, incluido el il/seño de la poriada puede
s e r r e p r o d u c i d a , almacenada 0 transmifida de manera atguna ni por ~;ingUn
me&, ya sea eféciricu, quimico, mecánico, 6 p.-' c o . de grabación o de forocopia,
srn perrr-iiso previo. -
Sndice
Cantcs .................................................................................................................. €5
.
Nombre con90s d? p-rilos bejucos y h i ~ & a steconocidos vnt re paleros de cuba .......... 53
LLAGAS FRESCAS SIMPLES:
-
CaisirnOn, caldo santo, piva, bejuco, guaco, lavas la paste afectada
sin repetir el agua.
PARA AGUANTAR EL MENYRUO:
-
Ponerse lavado de somerillo, guanábana, y cordovan, tibios, tres
veces al día.
L U G A S PURULEWAS:
Carapacho d e jicotea, inversamente, el de bre g a r a p a c h a
h e m b r a y el de mujer, macho. de la parte de arialo. Se hace polvo
de cedro en ceniza, semilla de higuereta, c u r u j e y , s e lava la llaga
con bejuco guaco y echan los polvos.
Cor ccci'mvEr J : L ) I ~ . J T I , v ~ . 0
-
x R I :VA!IL.I
-
TRATADOS DE MALONGO
G U A CUBALLENBE G U A
BUENAS N O C H E S TEMU TEMU
C;ORTESPA MI NFUMBE G A N G A
TATA NKISA BUENAS NOCHES
BlTlLlMUANA LOMGO MUANA
YAYA NKISA 7 CINTA
GWARDIERO N G A N G A D A LICENCIA
TO LO GNAGA S O N M1 GANGA
T 0 10 TATA S O N MI TATA
1'
1
I
ATERERE MI SI MAYOMQE
SALA MALAKUN M A L E K ~ NSALA
Y O ME ACUERDO S A N NICOLAS
'
??
1 PRIMERO SAMBl QUE TODAS LAS COSAS
Y O ME ACUERDO S A N NICOLAS
i C O N MALEMBE S O N BENDITO
- 1r Y O SI CTIENDA ATALWMBA
3 .
MUNA M U N A ZAMBl
MWNA MWNA ZAMBI M U N A
MUNA CUNANQUISA
MUNA SAMBI LlRP
MUNA SAMBI NPWNGO
ZAMB1A MAJAR! YONKO
KINDIAMBO ES ESO PANYAYETO
SAMBI NFPJlRl QUINLO NBOND
SON MALDITOS SON BENDITO
MIA MAYIMBE VRIA SANSA
BlTlTI ZAMBl SON BENDITO
KINDIAMBO GUENDA CUNANQUISA
YlMBlRlGUA QUIEN RESPONDE.
Cuando Zarnni (DIOS) entró en el monte sagrado se sentd en una:
piedra de imán [aque le dio San Pedro para que sobre ella edificara la
iglesia Católica que e s l o q u e s e llamo en el palo:
Si zambi cuenda Nfinda Kinandi matari yonco
que quiere decir:
Si Dios entr6 e n el monte en que piedra se sentó
y respondiera en palo:
Zarnbi Yonko Matasi Sungle
que q u i e r e decir:
Dios se sentó en una piedra de i m i n
AGHlKlRlMATO MUNIO N D I N G A
NKlSl MALONGO, AGUE NDINGA
PANDIARE KlSlAKO EMBIALA
NTIMA KUNA KANKO KANKO KUNAN
MALONGO AGUlRl ATERE M A L O N G O
MISIMULLAMBE FA N U M B A URlA
GUARIRIONGA NSUSO
NCHIA NDlA NSINSA MAYIMBE
MASIMENE MUKANGO NSUALO
KONGO EMPUNGO NKATIKE
--
11 NSARA BICHICHI BILONGO
LONGO ROCO NAISA ÑANGA S E G U E
-! k ÑENGUEREKE PEMBA YALULA NKlSl
f .
F", BREYUMBA YALULA MAMBE ENDAME
MUNIA KIAME30'TO LUKELA OILANGA
1 NKISI EMBELE KUMBONSA MASESE
- NUMA GUARlREONGA ENDIAGO
-
- iF KARERE BRILLUMBA ENDEMBO
- 1
F
NGO K U E N D A GUINEA BAMBO
SAMBE KONTAGRI GASIKUAGUALA
F
I
SUAME SULA PEMPO.
0
MATANZAS
NTOTO C UNALUMBO - LAS VILLAS
NTOTO CUNANTARE ............................ CAMAGUEY
NTOTO CUF\IANGUAQ GUANTANAMO
NOMBRES DE ANIMALES
N g o m b o l o ....................................... Ciempiés
Fuakali ------------------A--------------------------
Arriero
N Q nS Araña
Ntiawo, Dudndu, Munortoto ----------------- Bibijaguas
N g o m b e -----------------------=-------------------- Buey
~u m b Caballo
M u n a m a s a ....................................... Caimán
Luguea, Luwena - ................................
CarnaIeOn
Nkala -------.---------------------------------------- Cangrejo
Tanfen, Nbrinda Camarón
---A-----------------------------
K a rdi a ------------------------------------A----------
Caracol
S u s n s u nyomboaki ---------------------------- Gallo Indio
Sunku, Nsara Garza
-----------------+-------------------
N kurr e Jutia
--------------------m---------------m----------
SARABANDA
Meme
JuPia
Nsus
CHOLA
Gallina, chivo capado, g u i n e a .
MALUNGA
P a t o . Zrillunta
Nsunss.
LUCERO
Meme
Nsunso
Jicotea
APUNTES TOMADOS DE U N A LlBRETA DE PALERO
LIBRETA No 1
E n g a n d o .............................. Caimán-
cunanfuga ........................... El medio d e la s a b a n a .
Kain ...................................... Dios Malo.
~ h uun l .................................. Bernbe Congo R e y de África.
M u n o n s u l o ---------------------------- Bargon kele.
Mabelan k i l e YO en el espacio.
Sanwe Munangulo.
P u n f u n .................................. Camisa.
Punge ................................... Sansiguila
Enjundia lernba---------------------Sai a la muerte.
S u n g e ................................... M Fel.
Kamba Oler.
S a r a nd a Hechizo congo.
Fenda .................................... Chichiricu.
Meme .................................... Chivo.
Guao Perro.
-
Lugomb~------------------------------- Di ab 1 O.
Nfurnbe Espíritu
---------------------------+-----
caina Diablo.
----------------m-------------------
L e o a n d o ................................
0
Durmiendo.
P\ltato ..................................... Tierra.
bdsele Cuchillo.
-------------------------------+----
Eta Pimienta.
-----+----------------------+-----------
~~~i Jutia.
E m p 0 ----------------------
Pandiamo------------- ----------------- Patas.
Guagora --------------------------------Guerra.
Pwmi Muerto.
Q U isengu e 1 -------------------------- Canilla.
Take ..................................... Ceiba.
Donde Jaguey. .
kit^----------------------------------- Amarre.
N S U nso ---------------------A---------- Gallo.
Yazepu asangarensez ----------- E3 golpe del nbele
Nan g ~ n d o -------m--- Ajonjolí.
Entente a pembe ------------------- Pala hueso.
Ng kettu qu i lo n ga ------------------
Resguardo
Murria dinguisi Agua bendita.
-------------------m-
lndundu Ceiba.
Sanda Es el que está rayado ( e n g u e y o ) .
S a n s a ------------ ----------------------- Carne podrida.
Nkobo ----------------------------------- C i ~ e r p o .
Ngombe ---------------------- Jicotea.
Y i m b i ----------------------------------- Jefe brujo.
~t~ --------------------------------------- Secretos de animales de 5 patas.
M e n t e iscurp 7 rayos-
Kemwe Tiembla t i e r r a .
Yaya ------------------------------------- Malo.
Dungo (kikecreto) San Francisca.
Pondilonga J ~ S I Cristo.
~ S
K i s i n gua -----------------------m-------- Aguanta mano del muerto.
Kalonga -------------------------------- M a ñ-
Huenga Diablo.
~inda Cementerio del Monte.
Nkonda Hierba.
L e l e ------------------------------------- Huevo-
Engueñia ------- ------------------------ Palo.
Difue lya c o m b e para jugar ganga
&aIuande------------------------------ Camino c e r c a .
Mamafu n g u e
. -
-
-------- Santo del Monte.
Pititi Hierba.
Peluga Pinrjn de botija.
Kjmbaana- --------+-------------------- Hierba fina. pata üe gallina.
E nc;afu Aguacate.
E q u i mundele ........................ Palo Blanco.
Muona ................................... Mujer-
Sayagan ................................ Diablo d e G a n g a .
B,urjke Espina
Maka Tempestad.
Kitembo, tembo Torbellino.
I
Bocomfula ............................ Hijo de Ganga
lya saranga irnpesu-impesu -Tratado con el Viento.
Cutubilan-------------------'------------ Resguardo.
L
c o ng Q Cabeza.
Sibutila cuame sambe
cJidofido No pienses tanto por Dios.
-r !
Kalunca Mundo de Sombra,
..
Eyocara rnuana
f '
pangulame finda Eso que esta enterrado
en el cementerio.
Sin rnonba ntato nfuri ,------------
Sin agua muere 1:1 tierra.
Funanbata -----------------: ----------- Justicia.
;Bomba Maja.
Tattatt>o................................. San Isidro d u e ñ o de las vientos.
- I . . - ------------------------------ Miguel Arcángel.
Achivlriqui
!
--
Mufianso cosa.
------------------+------------
Bacuco---------------------------------- R a y o s .
1 lemba----------------------------------- Cancel-
! Macondo milonga ------ Plato Indio.
Mulanda Cabeza.
.-
Griyumba ............................... Cabeza.
Ningue Ajo.
Enconda ................................ Corteza.
Bunda Baconde Sopa de Platano.
.
l
i
E n u n e Ilabague----------------------
Menga ...................................
N c e f o ....................................
Munongueta ..................... ------ Cabeza.
Paloma carmelita.
Sangre.
Pelo.
r. Q a i n o c o -------------..------------------ Cráneo.
-
Matu Oreja.
ii -------------+------------------------
bq @supo................................. Nariz.
. .
rdenso Ojos.
i
1 Quirimenso ------ La retina Oe ¡ o s ojos.
- - - . -
M unan ua La boca.
Tanga
Emputo --------------------------------- C l i e n t e .
Mallete ---------- Sen6.
C unanchila Corazbn.
--------------------m-------
Fongueme Estomago.
M u R a n sa ------------- Barriga.
.J u r n b ~m oto --------------------------Las manos.
Entembo t o s dedos.
--------------------------m--
u s Q ------------------ -----------
Co Culo.
Entu pi Mierda.
Entu ------------------------------------ Frente.
J ice m bola -------------------- ---- ---- Rodilla.
N Su n u n Ave, gallo, etc.
Nsunsun funda -------- -------------- Guinea.
Siguembo---------- --------------------Gavilán. '?
K i t e n g~ Gavilán.
Gongo rol ------------------------------ Jicotea.
Mucandansa tea. tc. -----------------Cocodrilo (ngondo).
Do f arnato ----------- ------ Caimán.
6 a t a 1 Ea --------------------------------- Aire.
-
Noca ---------------m--------------------- Maja-oca.a).o
S u n s u y a m bate - -------------------- Gallo Indio.
Sunsu yarnba gu e -------------m----- Gallo Negro.
S u n c u yampemba --------m--------- Gallo Blanco.
Suena embala ---------------------- Gallina.
Encuanso gua ----------------------- G u a n a j o .
Bupucoca Pavo Real.
En c o S u ro ---------------------------A---
Cararro.
Mayimbe --------------- Tirilosa.
B Qbe~ la bu m ba Gato.
G u a ~ Perro.
M em e ---------m---------
Chivo.
TereiI unta Carnero.
Trillunta 1------------------------------- C o n E O que habla el buey.
P i n i n g u1Q Cochino.
----------------------m--------
~h E Leun.
Enco--------------------------------------Tigre.
chula Sapo.
Diansiia Lagartija.
-
s a t i g o n a a --- --------------------------- Alacrán-
Empunge Avispa.
--------------------------m---
Ma~,-i Araha.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - S - - - - - - - - - - - - - - - -
Emfat~ .................................. Cabaña.
Lugueno - -------------------------------- Carnalebn.
E n s u a o --------------------------------- Elefante.
Ensunsu enguero ------------------ Gallo Chivo.
Cocosual0 ............................. Orñielo. '
B e n b a .................................. La cacayda.
Checherenguara La garza.
D ua --------------------------------------m
Tocolero.
Guenguo ............................... Las manos.
Ncusundaba------------------------- 'Lechuza.
S e l e n l asi ............................... Mosca mala.
Sunsi .................................... Pescado.
Chechererna piango -------------- Venao.
G u e m b o ................................ Murciélago.
Ncumbe Sutia.
Chechere guango Tomeguin.
Ngongoro Ciempiés.
Kurum ina ------:----------------------- Hormiga brava.
C a r c o m a ............................... Nido de cornejkn.
Tualenga Gato y tigre.
-
B o m a .................................... M a j a viejo con tarro.
Bichichi Bicho.
-------+------------------------
Enguimbe------------------------------Macao.
Kioco kioco ............................ Caminando
Dunga Capa.
FaEuguame ............................ Tierra.
Entiete----------------------------------- Tierra.
Guando M a t a de COCO.
cuame C a f &.
--------A-------------------------
F a m a ...................................... Ceiba.
Indencfo ................................. Ceiba.
Cromo CÍCIOR.
Quindebola Resguardo.
Sia ........................................ Sale.
Sanbe1 i ~ i Sol
--m-----------------------------
=
-
N a n g a ----------------------------------- P a l m a .
M o s a g uemo Plairari~.
-------------------m------
Gueao Har&.
Gulaco lumene POCOa POCO.
Ta F im a
----+-- -------------- Corra.
Lang&Elo---------------------------- Lomo def toro.
C a se ngu e r a t a mosca que S e posa en el toro.
--------------------A---
CANTOS
1. Menga suniso c u e n d a ganga- Entlca gongo me. P r ~ s i n amuen tumbo
malafo guirnbanca lurnbo moco tata cuanda mi lucero tata ernbella
cuballendo d a m e vista, rnuable quico quico tara rnwquisa 7 apemba
a lurnbra, moco.
Musaludo a mi padrino, rnuisaludo ficio c o n g o , pitiii muana bongo en
g u i s i rnusige rastro desechilo b o n g o dame Eurnbo ccrenda.
Mucuenda aficio arriba ganga rnutata enquisi meri meri cuando fermenta
mi candado en paja nurnbe cuenda fula seyo ganga bendiciones
matar¡ Isasi cuenda n g a n g a .
2. Gonga sese cueba, gonga vcnda cusnsci fosute gonga malafo cuenda
g o n g a nfurnbe cuenda ganga briyumba n f u r n b e cuanda gonga
nfurnbe cuendo ganga briyurnba n f u r n e cuenda briyurnba afumbe
m e n d a gonga tata erizo malo erizo bueno briyumba gonga cuenda
gonga venba cuenda gonga,
Tata avispero gonga en culigati cuenda gonga en salembo cuenda rnenga
c u e n d a gonga 21 e n cuhia cuenda gonga safobrisungo riva gonga
i s a f o Iurnbo r i v a gonga atata i y a asila c u b r e ganga rnuscra
sajamobte bititi muana 7 palma-
3. Muen sara tapa p u j a .
Musenga cuenda ganga briyumba en sato cuenda gonga briyumba gongo
Zepe riva de afurnbe segi_ie ntatw sabana c u e n d a qonga n t a t o
C o l u n g a cuenda gonga, ntato cocoanza c u e n d a goriga n t a t o de
linea cúenda gonga.
Tata m t i f p r , cmta erntprnga palo viola cuenda ganga rnugarra naato
campo sarrio (tata i f i ~ a r i d ocubre g a n g a tata mmuergara 7 ernpoca).
Una crnpoca Bejuco findn . .
U n a npoca Cahwpo santo
U n a npoca Muncnso Congo
Una npoca Checbie Mapiengo
t Yengomba jala con d o s npoca.
Gata rnusura gonga me boy lejos muembola centeya
4. Da licencia yo cuando santo tata fecuta derecho a campo finda muabre
h u e c o entato vuenda gaga 21 fiame son 3 vieno mucuenda patin
fulo marca diome busca gonga, saca gonga para la asila rnuguieco
guieco en cunia fuma gorra ensunsu focota derecho.
Abre hueco luce fume tata autopongonga con etate tapa bomba cuenda
ensuncun rnaluco. Npemba derecho te lurnbra. Sigue en sila
cocaguansa pide licencia chala cuenda rnenso coconsa derecho
holu menga sunsu cuenda gonga entica congo me presina
rnuntumbo malefo quibonsa.
5. Mariguenga mueona que siembra la loma gueo la loma guco la cueba
y ndoqui caballo cuendo engo la finda bitidirnucha milonga rnuona.
Chaminogondo chagorongondo panganadiame m i cunonsiete b u e n e
noches gondo ndembe gondo rnalembe ecta rnunontato.
-.
B u e n a s n o c h e palo g u a b a b u e n a grillurnbe c u dange
-- 1
chiquirirararboche cheto bato f u m e v a t o b o n g o I z a noche
1
cocobayo cuenda nariguyara.
-- h San-san-san tende indaky yaya la lluvia gongo la tierra recreo.
1
1
Mira rnumba q u e esta bolando buerla ncoso ernpalo nfurne llami cinfianz
mira
Ensori c u e n d a d u n d o gongo ñunga bajo gonga si mi g o n g a que esta
llorando ya vuerta bajo yo negro prieto.
-
Samuala gongo bajo loma
Gongo tuango riva loma
.+" I Tata cura canta misa chiquirimato lengua
Mono Colunga son carile t i e n e furi carile Colunga c u e n d a , empoca
1 ?
Cuenda matari, cuenda bititi.
-
t
v LIBRETA N" 2
A
1r 1 . ¿Qué cuta cuta, pescado, planta acuatica. ñoca etc?.
(comida sagrada)-
f
: 2 . ¿Dónde cuando Oriango?_
Oaiango es espíritu que vive en las psofundidsdes de los ríos.
i 3. Para que murió Dios.
Dios r n u r i ~para. en5efiar.a morir., . .. . .... .. .. :..
-.
!
1 4 . Cuando caballeado m u e r e ¿quién lo resucita-y el volvió a vivir?,
e
- I El que lo resucita es Dios y decía que L5zaro no podía morir y
par eso lo resucltb.
5. ¿Por q u e tata va a cauballonde?.
1
Porque e s t e es el Único que tiene pacto directo con los m u e r t o s .
I
6. ¿Cuándo yo vaya Xuiri quién me Sora al pie del candongo?
Quien me lloro al p i e del f u n d a m e n t a es,el quiafuiti.
!
7 . LDdnde se mato PI (geiinfuiti) del tambor en el llanto?. i
El tambor q u e llora se m e t e en una apalngana.
8. ¿Qu& gongo viove bajo Colunga?.
E s el sunsi.
9. ¿Que terernene v i v e bajo Colunga?
El terernene que vive bajo Colunga es catilemba.
10. ¿Corno s e llama 6 r a y o en tiempo endilonga?
Siete rayo e n tiempo endilonga se llarna cayaimbe. I
11. ¿Cómo se llama la primera briyumba?
La primera briyumba .se llama buquinkisa cunanbonca.
l
I
i
12. ¿ C h o se llama los 7 conbos?
Taina y caina-diablo.
a Rabcisa.
Tasirniilen.
Hisriluna.
- Sunanbisa.
+ Batambi.
- Mosimbusa.
13. Sambi fue al monte, ¿ E n q u é piedra se sentó?
Sonde yunka rnatari gango le q u i e r e decir: Dios s e s e n t ó en la
I
piedra de irn&n.
14. ,Quien e s la m a d r i n a d e los chongoni? !
La madrina de los C ~ Q ~ ~ Q compadre
R ¡ a g u a y el padrino e s
zarabanda.
15. ¿Qué gando va para la loma?
Quisenguela.
Matlimbe.
-
- -.
Lele.
Murnba.
16. ?,Quién protege a cauhaliende?
El q u e protege a cauballende e s Dios.
17. ~ F o 1
r j ~C6 o l u n ~ aco:!a burugiimga?
Coltrnga Corta burugcronga p o r q u e lango apaga la t ~ i ñ a . 1I -
18. ¿Quién compra es aldua q u e tiene pacto con centella indoqui? i-
El que c o m p r a e s aldua q u e tiene pacto can centella indoquj.
!-
19. Si rnatari limpia mi menga, limpia mi rnatari.
La rnvnga que limpia mi rnatari es la rnegna del en sunso-
2 0 . ¿ D 6 n d e nace cauballende?
Cauballende nace e n una punta de ofuncio junto con
rnariguenga.
21. ¿Cómo se llama Ea primera Llalli?
La primera LlalEi s e llama mariguenga.
22. ~ Q u j g nembonda sarnbi en tiempo cuaresma?
Es Ilaripo.
23. quien llega primero: candonga o sandunga?.
El qiie llega p r i r n e r ~es candongo.
24. ¿Quien es e! rey de sarnicala7.
El rey de sarnicala es cauballende.
25. ~ S a m b obicho lo enbonda?.
El q u e IQ e m b o d a el rnallirnbe, porque vuela alto.
26. ¿Por q u é matasi no parte caña brava?.
Porque la caña brava es donde se mete el secreto del inquisi Y
es hueco y t i e n e eco.
27. S u n s u andiie, s u n s u andialonga sunsu. ¿Por qué ganga mis s o n
andialonga?.
Porque es el sunsu que s e le da a caullende cuando se le da
enturno al fundamento, el sunsu canta por eso llama andialonga.
28.Si arriba truena abajo ponde d o n d e cuanda la primera matari: la
primera matari c u e n d a pali.
¿ Q u i é n es e l q u e embonda chumalonga?
El q u e embonda chamalongo es el en sunso-
20. ¿Quién se lleva a rrrucongasa?.
El que se lleva a rnucangora e s endundo (fantasma).
30. ¿Cuantos gondos vuelan Fn al santa noche?.
Mallimbo gongo .................. murciélago.
Sunsundarnba .................... lechuza.
Guereguete .........................
21. LDcinde c u e n d a callirnbe gongo?.
Mallimbe gongo cuenda empoca.
32. ¿Qué terernone bnnda bajo qntato? . - . . - .-- -. . -
El terernene q u e boncía bajo ntcto 5 s yegua.
El primer rniinbele e n tierra congo cuenda ruiik.
35, ¿Quien es el padre d e los ay os?.
El padre d e los 7 rayos e s cwnalurnb~.
36. ¿Quién es cuna!urnbc>?.
Cunalurnbo es tu casa.
37, ¿Que usia rnalimbe?.
Malilirnbe uria sonsa.
38. ¿ Q u e palo s e esconde en la mile?.
Es ol palo cuaba y el palo cucullero.
39, ¿Qué palo en la rnile guarda espíritu?.
El palo que gurda espíritu en la mile e s el palo sombi.
40. ¿Por qué venado tiene mondo?.
El venado tiene mondo porque tiene npoca y alc:lhuete.
41, B u e n a s noches briyurnba, ¿Ct>mo se va rnayornbe?
María Luisa me lleva pa3rnayornbe.
42. ¿Donde nació el primer fundament6?
El primer fundan-iento nacio en c u n o n t a n i l a .
43. ;,Quién es B?
Rarna ( e r n f u m b e condogo).
4 4 - ¿Quién es quirnbisa?
Quinrnbisn e s macongo, lucero.
45. ~ C b r n ose llama el glrardieso que esta en la finda?.
El guardiero que está e n la finda s e llama bejuca finda.
4 6 . ¿Quien e s l a madre de bejuco finda?-
La madre de bejuco finda es centella endoky.
47. ¿Corno se llama la llalli que vino con los congos?
La 311allí que vino se llama bukanklsa kunnnbonsa.
48. j,Quibn uria a rnallirnbe?
El que uria e s enlotu.
4 9 . ¿Quien e s la madre dc cauballende?
La m a d r e de c a u b a t l e n d e s e llama marnasale.
50. ¿Qué g o n d o son batalla?
Dibiafarnato, c a l m a n .
51. ¿Pos q u e npemba scn velorio?
Mpernba s a n veiorir> porque alumbra 4 scila.
52. ¿Por qué macuto son bilongo?
Macuto son bilongo porque tiene rnurnba (brujería).
53. ¿Por q u é se pinta l a firma e n el suelo cuando se va hacer algún
trabajo u oficio o padre?
Porque se esta pintado a cauballende que es e! Único que d a
1 licencia a las muertos. .
f 54. ¿Por qué mi ensvnso es andilonga?
Mi e n s u n s o es andilonga porque cuando se le corta !a cabeza y
el canta ese canto es para el lernbe, por eso es andialonga.
55. ¿Quién e s charnalongo?
Charnalongo e s un espíritu q u e vive en cueva. Chamalongo
cuenda al pie de Colunga dentro de un caracol en cueva.
56. ¿Qué palo está parado7
El palo que esta parado e s e n c u ñ a sombi koqui.
57. ¿Qué palo es el que e s t a caído?
El palo que esta caído es encunia fuiri.
58. ¿Por q u é guernbo s o carile?
Quembo son cariie porque murciéEago y pájaro v u e l a n bajo palo.
59. ¿Por q u e rnayirnbe n o uria quinbisa?
- Mayirnbe no uria quimbisa porque él uria sansa.
a . 60. ¿Qué matari c u c n d a zarabanda?
-
LIBRETA N" 3
- I
i
t
Mayaga rnayombe Palo Monte sandunga gongo cabonga chiguiriguingua
tendele filo comolemba cargatea seca enfumbe gonga endinbadi
bilongo bisongo congo buquilage.
-, . ' i 3. Congo bajiote. congo mundele
-
1E G o n g o rnungunga, congo endundo congo ernpoca empoca, congo
t
e n d o k i le sengo l i ernpoca t a g u e s i n o c h e mina bucuko primero
I
sombra gueto los cosa.
4 . Licencia ernpungo kicorotoongo ernpoca empoca. congo endoki le
1 sengo li ernpoca t a g u e s i n o c h e mina b u c u k o primero sombra gueto
1 los c sancarami asaen mabo kapio e l cacute min
i Alcbocien cocabanguirillo (taita) basura
BACUMFULA MUNONGONDO
. -S
Dame sombra nanga b a l i a sasindicha 4 viento t r o n c o C e i b a d a m e
sombra gongo batalla 7 m u n d o g a n d o batalla no se a g a r a c o n
licencia Santo e n t i e r r o ganga ~ u e n d abajo en fato yo m e inca de
fomato salarnoco c a c a ntato aconfuta yalla nkisi sunso c u e n d a
enfiate tata ya gonga cuenda riva en loto y ya ernbele suenda nsunsu
rnenga q u e n t a t o a r r i b a gonga menga rnunio a r r i b a IEaya d e mi
sacrificio noche oscura corojo gonga l e n g u a , tata no son manteca
sala meleco m a l e c o n sala.
Buenas N o c h e s c u n a l l o n d a a t e r e r e . M a d r e A g u a las bendiciones,
z a r a b a ~ d a bendición Santa t ~ n d ogatiliango cuto C o l u n g a
c h e g u e c h c b u n d a c u e ~ d aya lo muelle .conga cuenda cunobanza
muba enquisi cuenria en Burro b~lerianoches ingenio g r a n d e .
Cuenda ingenio la molienda guarnta golpe c o m o m u l o suenna gonga
pa lansilo congo cuenda si la engolla guao sigue rastro ernbele
cheche cuenda moco brillurnba q u e coja en tato suerte fula a la
camino.
Macuto enguelle cuenda en combo cheche pierde el rostro brillurnba vive
en cueva m u e n t r o n bala quisia kisiacs talumba indoke a la vi
rnal!imbe congo siakicengo suajo cunalumbo entú e n d u a l a ernbele
lo mulo mecuenda titicia mayaga mayombe palomento mayombe
sandan congo brillurnba cabonga chiquirigua tondele filo corno
lemba corbatea caca nfum be gonga palacila endinbandi vilongo
visango visongo gonga buquilonga bandu banduito.
(NBACHO) G O N G O DE RAYAMIENTO
Muenda: La raya
Pititi: lo limpio
Lele: lo limpio .
S u n g a : lo limpio
Ncuni: lo limpio
tungollo; lo !irnpia
Lango sombe: lo limpio
Lango shaja
Longo kalunga
Longo poso
Malafo cheche
Malafo
Malafo sece
Caco dfano: lo limpio
Ncele: lo limpio
Nsele babo: lo limpio
Npaco: lo limpio
Empoca menso
Y el candongo
Sansaralugueña quiribonsa muna muna sambe
Muna cunsnkisa
Muna sambianpungo
Sarnbi matariayengo
Kindiarnbo pangayete (es e s o )
Sambe nfuri k i e n lo ernbonda
Sanmaldito son bendito
Un endiame con matdito
. . - . . . .
Mayjrnbe trria sansa
Bititi sarnbe kien la uria
Parque sarnbe s o n maldito
Dondiambo c u e n d a c u n a n kisa
NOMBRE DE L O S C A N T O S
Zarabanda: S a n Pedro, Viento Malo, N o c h e Oscura, Cabo Enguerra,
Remolino.
Santa María Regla: Baluande, Luna Nueva. Siete Saya
Santa Bárbara: Cloansi, Siete Rayos, Bolla, Sabra Muensosi, Prueba
Fuerza.
San Lazars: Cubatienden, C h a c a n u a , E n e c o Sornbl, Santestena,
Patigalla, Pucolenda.
María:
-
p.-
La Buena
La Chica
La Grande
Batalla
Fortuna
N dolti
La Guerra.
NOMBRE DE L O S 7 D ~ A SCONGOS
Concm Reaj,:
Congo Dingola
Congo Biinga
Congo Nunga
Congo Kakela
Congo Musundi Ayuonde
Congo Musundi tantas.
NOMBRE DE LOS 7 EMPOCA
N O M B R E DE L A S PARTES DEL
CUERPO Y OTRAS PALABRAS
N a m b e j e ........................................... Navaja
Ensunga Tabaco
Encuala Lengua
Encuto---------------------------------------------- Oído
M a u n a ----------------------------------------------- Mujer
Guaioco --------------------------A----------------- Muchacho
Enguelta-------------------------------------------- Hombre
E ngu isi ............................................. F u n d a m e n t o de Palo
Quindemo Fundamento d e Mazo
&mpenva Veta
Ens o ns u Gallo
E n g o m b o .......................................... Cuerpo
ERdiaco............................................ Mano
Gugusimenso ojos
. .
V i t i t i ................................................... vista
Pandiame Pies
GuisonJa ---+-------------------------------------- Pinga
td~cote B O 11 O
Encona0 ----------------.
Menga Sangre
E n l e m b o -------------------------------------------Vacío
Mafiate ---------------------------------------------- Negro
Munde te ----------------..---------------------------B l a n c o
Tambo z e r p w a El S01
M isi n g u ra ------------------------------------------ C o n c h i n o
Zaya enq uisi ----------S- M a d r e de Fundamento
Enfuiri Camino del muerto
Mamá Chora Virgen d e la Regla
Manga c o r r u n g a --------------------------------- Gran Poder del Sol
E m b a l a d o ----------------------------------------- Boniato
S a n g u i a c ~cheche ame
GriEler~---------------------------------------------- Grano
Ma ca 0 COCO
Polocuente ---------------------------------------- Alabanza
t e l e -------------------------------------------------- H~ e v o
U ri;, ---------------------------------------------------- C o m i d a
Cucero----------------------------------------------- Noche
Engala --------------------------------------------+-
Pescado
Empaca angorne barro de kuey
------------+------------------
Gongo Alcanfor
Aruta-------------------------------------------------- Albahaquilla
N kuni kuye, F\echeoAlgarsobo
N d u a m b o .......................................... Algodón
Tuonso Aguinaldo Blanco
Mbeumbo Aguinaldo Morado
Kualao, lnkake
Kindungo, AdungoAjí d e chile
Mawagi, inkaldoAji dulce
Ndunge, Ndungo,
ndunge ndina, kueAj í picante
(Utilizada en la Shamba y en la kinoisa}
W a n g ~ n .........................................
g~ ArboI del Cuerpo
k u a n s o .............................................. Atbol del Cebo
Sjgna ................................................ Arcediona
S u ns u m i e ......................................... Aroma amarillo
K e rikoole Aroma ufia d e gato
L O SO-------------------------------------------------- Arroz
! L u a n gwe Ateje c o m ú n
! Binva k a --------+------------------------------------ Ateje hqtmoso
i ~ n a akuma
u
I A v ~ a ..
Tauve ------------------------------------------------ Azucena - "
Nfuia ------------------------------------------------- A l m a g r e
Ba r;d u Alrnendrillo
-------+---------------------------------------
Diake -------------------------------------+---------
Artemisa
F i rio Añil
Fjco ------------------------------------------------- Arabo de piedra
Groa Araña
Masere Arbol de cera
lyen Artiquilla
Kunayanga Nfita --- --------------------------- Bejucos
Mbi Bejuco Alcanfor
Seico Bejuco Amarillo
Wangora Bejuco Batalla
Fumasi kuen ---------------------------------- Bejuco Besraco
Wani ko ---------------------------------------------- Bejuco beracoco
Efun Bejuco leñatero
Sekuece Bejuco lombriz
Biesch iencho Nfinda ------------------- Bejuco rnadroa
Mansin g s e --m--- Bejuco perdiz
€3 roce ------------------------------ Bejuco prieto
Sasabanda Yovon ke --------------------- ---A Bejuco San Pedro
Nsantori ---------------------------------------- Bejuco verdajo
Ywonfi Bejuco de corales
Mpotj ---------------------------------------------- Bejuco de cruz
Ouyole Bejuco de Cuba
Munto Bejuco de fideo
Addei Bejuco d e indio
Nfitongona maria Bejuco d e la Virgen
D i s o t o ----------------------------------------- Bejuco guarena
Mbagoro, Mbala ---- Boniato
Wengne Bruja
Kuenyo, kablnda Cabina
b\lkunia bel~juosi------------------------------ Cabo d e hacha
U y e -------------------------------------------------- Cagueran
N g u a , yere ---------------------------------------- Cairnito
Alnagu~ -------------A------------------------------Calalu
Lele k a n g u a k o ,
Guanchinango C a m b i a VOZ
+----------------------------------
Musincuenga ----- C a m p a n a
Kusuambo arungo ---------------------- ----- C a m p a n a blanca
Banso, nfuea, fein ------------------------- ----- Candelilla i
!
Makakagunda N o n a chola ------------------ Canela del monte 1
Totai Canutillo
Musenga
Musengue, mumu
-
--------+--------------------------------
Caña
------ Caña fistuta
! i
hAoluor; gün ----
---+----------------m---
Cornbuctera ~ i m n r r o i - i a
i!
Karo N k e r i ----- c a r o , cascabelillo
Bont en s o ---------- --------- ---- c a r ~me0
1
Malale ------------------------------------------ Cebolla
S k u n i a lornba,
N k u n i a ma Bunga - Ceiba
S o n j u o boumba
C o c o s o n d u Kumulenga,
Ndunbi Kenunpu:o ----- ---- Ceibon
Monstuto - ----- Copoiba de aceite
Yuje Coralillo blanco
Resi, Maba,
N y e t a , K a rende CO~O~O
K i s i n b o l o .......................................... Cueva
Fa,pre Cuajoni
Kionrnere Bita m a m b a -------- Cucaracha
~ ~ t i ; masa
ti ..................................... Culantrillo de POZO
Bianka Culantro
Mombati Cupido la uva
1s a -----------------------L---------------------------- Cardiln
Kondo A r e --:...................................... Cardo, S a n t a Naidi
Ponkunja moteri ...................... ---------- Carbonero
Moonyere ------------------------------------------ Cararnboli
Yukuka Caoba
~ n s w a o -------+----------+------------------------- Caobilla de Sabana
Madidiana .................................... ----- Caña brava
V a l e n g u e , wale, Makongue ----------------- Calabaza
U rekere G~trqu@sa
Baue Castaño
K a y u n g o , lyanga ---------- C a y u n g o
-----------+----------
Mondu (3randillo
Ambondiga ---- Guanabana
T ~ y i y e k e ,MoIunse ------------------------------ G u a n o Blanco
Matansi -------------------------------------------- G u a n o
Wasos 0 , Made mb ----------------------------- G u a
Nkunia bonde mabisa Guama de costa
~k~~~ Guara
Suanki bilunga,
Nf un d u , S u a riba iunc a ----;-------------------- Guayaba
M O ~ ~ Q Q -----------------m Galan de' Noche
Yongoso, Tongo --------------------------- ---- G i r a s o l
Nfita, Salonki,
Suandi, Indoco - Grama
Yunkawa-------------------------------------------- Guayakan
Yerua ------------------------------------------------- Helecho
Bjtitj tongo Helecho del rio
Nu n g a k a . M!~c~co
Q a nd a t a 1 u -----------..-----------+-------e--------- Hoja de tribo
N kan da --------------------------------------------- i-iajac
Shana H U ~ O
L~ng~i-----------------------------------------------Jaboncillo
B~ot~ngo DiarnbuIa
, --- Jagua
Brokanani, AtakQnda Jaguey
n t u a -------------------------------------------------- Jenjibrs
yomo -----------------------------------------------*- Jayabico
M s s ~ r n b i b a ,Tatakongo -------------- Jia Amarilla
N t u e n k e , Batta Jia Blanca
--------------+-----+--------------
Grenguerengue Kunonsiete,
Guengue, Meguengue ------------------------ J0bo
K a l u n g a madiada --- --------- Júcaro Amarillcl
Ta Iome Jucaro
Q s e k e r a -------------------------------------------- L a u r e l
Karonko hirnbn
----------------------------------*---------
Tu k o n so Lirio -+--------
i----------------------------+---------------+--------
Madera
Ngu u ro -------- -------- ---------- Marca perro
Nbi N k a n d a , G o n K ~ a +----------------------m--
Malanga
M ale mb e Malva
Ba ngolo Mamey de Santo
Domingo
Nyumba, Miniyamba -- Mamey
M a p u s u a ------------------------------------------- Manuju
Ngubi Maní
B Q ~e Manzanilla
Kanda, Fititi, Nkongriso ---------------------- Mariposa
Kasuasa Ktirnpase, Ngrefo ---------------- Ma ru r o
M a s h a f i o surirnamba --------- Mel6n de agua
---------------m
M a s h a f i o susiyame -------+--
MeSún de castilla
N~nlobant~---------------------------------------- Nalviara
E r n a b e n g a , iupe makondo ----------------- N e n g o
Bolo mamba.
Maoba Mboiiakala,
Mbefo molala, .
N k i a m k i a n , Maleta ----------------------------- Naranja
[mbiko looto Ñame
1 mbiku s a lalo ----------.-A------ Name v o l a d o r
S i m o n o --------------------------------------------- Ocuje
Mjkembo Ojo de profeta
Guinda bola ----------m---------
----- Oreja de palo caballero
N m e y e m o -------- -------------+-------------+-----
Orozuz
M usi mundo l a Palo blanco
Nkini, Mbi. Moschafio.
G a s ko Palo bebo
Mubon --------------------+----------+---------------
Palo bomba
Moruombo Palo Bronco
Brulekie Palo Caballero
Nguengue ----------------------------------------- Palo c a j a
dilasongo ------------+------------------------------ Paja d e maíz
Nombako -----------+----------------------------u- Palo amargo
Bebere Kinbansa ------------------------------- P a t a de gallina
inin lnaro ------------------------------------------- Pega p e g a
M i 1 i ia --------+------ Pendejesa
N t o n gota -----+-------------------------------------
Peregrina
Ntuare, Bititj Kamaluya ----- ------ Perejil
E s o k u s e l u ----------------------------------------- Pimienta
Tir ----------------------------- -------------------- Pimienta china
B ci ndornaye ------------------- ---------- ---------- Pino
M a t o k o , N i n a , !dicngue ---- ------------ ------- Pjña
rdshi~ngo ----------------------------+-------------- Palo C e n i z o
FLim 0 s i Pato Cochino
------------------------++-------------------
Embalo --------------------------------------------- T d l t
Y a Subir ---------=-----
Emcumbe Carretera
--------------------------------------+-
Enguello Judia
Muana ---------------------------------------------+-
Mujer
Cabo ronda ---- Policía
Muraya ----------------------------------------------- Cárcel
Munga Colunga
Maquimungucon Lele ------ Huevo
Endumba Mujer
Mocate --------------------------------------------- Pinga
Mocate Q u i s c > n g ~ - Signar
Rljj n Bicho
--------------------------------------------*-----
Gondaquiiarnm/ U n a benidera
Dundu Fantasma
Guabilonga ----- Guardarraya
Munonso guanabeto ------------------------ -- C a rcel
Lurnboba, y u n b o l a Garabato
---+-----------+-------------
Salele ----------------------------------------------- Q u i e r e
Gangantoco --- Herrero
S u a l o n ---------------------------------------------- Paltato
Temutemu Lucero
-----------------------------------+-+---
Ruin Bicho
---------------+----------------------------------
C u c a m b E t ------------------------------------------ Muedele
. . . .
Piquininl Niño
MuwafLren B ~ i e n a sn o c 1 - i ~ ~
P e n b a q u e l o --------------------------------------- t á p ¡z
Tango S al
Encubljay Celos
Bjrobu Conversador
---------------------------------m----------
Dila chame sambi ditongo------------------Dime en q u e estás
Pensando
M a t u c u i s a gusuarne bicongo
L e m b e betu0 g o ------------------------------- -- Viene visita real
En g o m a Tambor
-----------m--------------m---------+-------
Fuma
Batalo bongo Un gobernador
D i m b -----------------------------------------------
~ Bandera
Masabar¡ Soldado
C o nboca Subir
Yaaba ................................................ Podrido
Empaca Tarro
-+-------a----------------------------------
G a l u n g a ............................................ Mar
cocoansa R ÍO
-----+---------+-------------------------
Lutete------------------------------------------------ Astro
C a r i k e .............................................. - R e y d e los que se Muere
Bria ------------------------------------------+--------
Comida
E~~~ l o Cielo
Ntato ------------------------------------------------- Tierra
Malafo m a n p u t o - Aguardien te
Malafo moba - AguardierAe de Corojo
Malafo sese Vino S ~ C O
Cunallaonda Tierra lejana
Nfurj ---------------------------------+----------------
Espíritu
. .
Enguisr Hijo d e ganga
N p e m b a -------------------------------------------- Vela
Chamalongo Caracoles
Nbele Machete
M "nonso Cosa.nso.s.a e muere.
Fula, patifula ------------------------------------- - P o ~ v Q ~ - a
muenda Yeso
Bisongo Clavo
Npaio -----------------------------------u------------ Polvo. ceniza
Simb~ ----------------------------------------------- D i n ~ r o
Masongo Paja de maiz
----------u--------------------------------
TRATADO
H a b r e encuto quirindinga c u e n d a que ye ambos.
(atiende y abre !os oídas y atiende lo q u e te digo)
B a n q u e rnayirnbe p o s o lele en cueva bacjue rnayirnbe munáere nc Po
gria sala maleco. maleco saia.
(somo o no somo, sorno)
txisrert u u s v e l .-- -
para iso.
Va con licencia, abre encuto quirindinga c u c h a cuento q u e te emboa.
Va son mismo ernpoque que ya ta jra ornbere paso erngobo v a arriba
engonga ya menga esta corre como longo va riba engonga como tintorera
arriba ndo ya jura embere yaya tajura empoca tajura ensansi ta en c a m a
fuiri tajura cunon cheto tajzlra campo finda,va riva rnundo.Yo quisa g o m e
yo ya recuerda tiempo congo arriba mundo y embocheche va cheeche
por que lengua congo no son manteca y el dia q u e se mantega muerdo
cuave.
Mano con mano nunca endiosa y el dia que endioca rnunco e n cuava
yo guisa tota y talanqwera pa cuando munanzo congo va con licencia de
t e congo, va con licencia d e to enfuiri, v a con licencia de to matari p a
arriba enfanga.
V a con licencia d e tata de to munanso qe ta cuenda
M a r ~ f omarnputo: aguardiente.
Marafo c h e c h e : camba.
Marafo encance: vino seco. '
Con permiso escucha ! o que te digo, abre bien las orejasy oye, yo juré
machete arriba del fundamento d e palo, ya mi s a n g r e salió como agua
arriba del fundamento, como arena en el desierto, y o recuerdo al tiempo
d e los congos, y de todo muerto d e fundamen2o arriba de este m u n d o
por eso y o expreso correctamente en la lengua conga para que todo
padre y guardiero que s e me escuche me atienda y a s i poder entrar de
verdad en un cuarto d e fundamento con el permiso d e Zata y talonguera.
Bunque: d u l c e .
Menga - cheche: sangre b u e n a .
Vinviperro: conversador.
Preaunta.: e n b o kindianbo iguisi cunoncheto
Respuesta:
-- - kindiambo enguisi gonga cunonocheto
Preaunta:
-- -- kindiarnbo enguisi cunancefú emboba kindianbo cuancheta.
R e s p u e s t a : !a p r i m e r a ganga que e n g o n d o batalla c o n g o con l a
brillurnba de ~ n y o n c l obatalla kindiambo munonso ganga enguici ganga
enguisi munonsa sibilino tata engondo batalia tata fulana egonda batalla
bacunfora engondo batalla tangote entulla ernpeba arriba nganga. Prende
t
vela arriba d e 12 preiida guiaco guiaco al p i e del guindemo arrcdillate al
p i e d e la prenda coriga car d e rnur?anzulo c z r e has!a canalino piango !
r
piango hasta llegar a Colunga, Colunga, suve. Colunga baja. El agua
cae del cielo y corre el río hasta lleaat al mar sube y bzja.
BRUJO
Guiri yo dice que ya e r n p a n g u i rnafiote c u e n d a guioco g u i o c o
paccrnarongo engo ensasi.
ESPAÑOL
Quiere decir que el hombre n e g r o va por el cmaino de africa por [as
lomas con el sayo.
BRUJO
Tata, guiriyo dice que guataco caner bumba en tu.
ESPANOL
Dice que niño chiquito tiene brujo en el estomago.
BRUJO
Guiriyo ya lucena d e muána cuenda como diambo endiaca
ESPANOL
Que la mujer llega ala casa con el diablo en is cabeza y te va a traicionar.
BRUJO
Guiriyo y a moco r n u n d e guioco guiaco Colunga.
ESPAÑOL
H o m b r e b l a n c o va paco paso por el mar.
TRATADO
C u a n d o D i o s entrb en el Monteoa muna sambe sagrado, se sentó en
una piedra de imán q u e fue la que dio a San Pedro. para que sobre ella
edificara la Iglesia Católica, que es S o que en palo se llama Sonbiacuenda.
E n finda kiniani matati yoko
Quiere decir: Dios entró en el Monte ¿En q u é piedra se sen;ó?
S e contesta: Sombe yonko m u n t i k e s a n k e l e
_ Significa: Dios s e sentó en la piedra imán
Motivos por el cual a d q u i r i ~valor; n u n c a ctrc?ndo C a y a r n b e hay d i i
munansulo Cayambe porque yorna siete rayo Cayarnbe sayo Cayambe
rayo parte pico palma Cayarnbe ernbo.
Licencia sambe que nbonda
Licencea nsulo q u e e r n b o n d a gonga mesirnene ponorame. HDue
endiame chiquirintoma f u i r i ciento nacen ciento tocan gumba siembra
indaki sppla guiro llama noca
Dicen que mi n g a n g a maluco guata
C u n o n c o n g o guata cunongonga guata cunogonga. Congo lañusa
aeoconcongo l a ñ u s a java ayugar brillumbero (Santo T o m á s ) v e r para
creer d a licencia e l mismo sarnbi a e s t e rnunonso q u e v a cuenda
guangora h a s t a rnacimene pondiame cuando ya tanco cuenda yean nsub
cuenda h u n o n f u c o n sulo cuenda ensguinda munondila sunsundonba
pio quindemo bacheche lo bacheche da licencia mismo.
Licencia mismo sambi que nbonda pio guindebo de cunanchila como
nbonda buconfula munongondo.
TRATADO QE PALO
l. Cosilñemba: es una Ilayigue, decia q u i e r o rnayimbe e n s u l e a las t 2
del día.
2. Coyube: se llamaba 7 rayos en tiempo endiionga y a que le venian
cayendo atrSs y el se protegía en una Ceiba y cuando la iban a barir
la Ceiba cayeron 7 sayos y por eso la pusieron así a Coyurnbe.
3. Tata va a cabajlente porque es el único q u e tiene pacto y da licencia a
los muertos para que vuelvan a vivir o resucitar. Es un tratado
directo con los muertos por mandato d e centeya, tierra y sambi.
4. Mallimbe pone 7 Sele en la cueva y le cojen uno y ella va Colunga y hace
una nsara y se la come y coje una tatare (rnatari) y v a ppara el nido
y vomita la nsara y un tratado directo con los muertos por mandato
de centeya, tierra y sambi.0 r e s u c i t a r . ascheche lo bacheche da
licencia misrno.pone la rnatari en el nido y sale algo que desconoce,
v a Colunga y le p r e g u n t a y esta le r e s p o n d e que lo que cali6 se
llama carac caraida.
5. Sunsundonba mensajera de Qzain baj ntato bibe kalunga, q u i e n vive
bajo Colunga a (sunsi) calilernbateternene, ntato.
6. Bajo ensulo vive entato riva entato esta ngambe riva engambe riva
engam be vive npoca, ¿quién vive riba empoca (bichichi) (rnenso}.
7. Mallimbe pone Cele eb la cueva viene es Santo, Dios afurimallirnbe
bringa Colunga a buscar encunia.
8 . Esta Dios primero que sombi, combl es el hijo de Dios, este ultimo
murió en 24 horas para enseñar a morir y e ! que domina es tiempo
cuaresma y viernes s a n t o e s Cain, el diablo que no muere.
9 - Se encuentra caballende enfermcl y tiembla tierra le da poder y lo
manda para la montaña y se encuentra en el.camino con 7 rzyos y
zarabanda s i g u e r a s t r o a la r r i r i n t . ? ~ :;J ~ .:.;r? ~ n c l l e r 7 t r accln tiembla
tierra que le da el poder del pueblo de Sarnicola cuando este s e
retira, c e n t e y a pregunta p o r él, al saber donde está le dice que
quiere hacer su carretonero y confianza y bendecidlo para así evitar
la fuerza d e envidia d e los judioc de que digan que u n impedido no
tiene cargo y palesta en la montaña por sus bendiciones secretos
es que los tata v a a pie d e cabaullende porque tiene pacto directo
con los muertos.
10. Dos congoc: uno corto y otro lima s e fajaron entonces codo le arranc8
la cabeza a lima y coge la cabeza y la monto en una cazuela y le d a
et nombre de Codalima. A s i nace la rama cortalima congo.
11. Mallimbe esta ensulo cuando t i r a bioco para la sabana y ve una guira
y se tira y le empieza a dar vueltas a la guira y dice María Luisa a
mallimbe lo que esta en l a guira n o es uria, e n t o n c e s mallimbe
siente desde finda que 10 están llamando y la acción e s para tu
mella yo estaba durmiendo lado d e mabiliana me esta llamando.
12. Ansuelo e s espiritu que vive en la superficie de los síos y se alimenta
de pescado, planta,, noca etc.
2 1 ----------------------------------------------------------- Chichiguma y o s i
22 --------------------------------------------------------*- Chichigurna y o l e
2 3 ----------------------------------------------------------- C h i c h i g u m a itatu
2.4 --*------------------------------------------------------- Chichiguma iya
25 ----------------------------------------------------+---+-
C h i c h i g u m a ifarne
26 ----------------------------------------------+-----*----- Chichiguma icabani
27 ---------------------------------------------------------- Chichigurna isu buare
2% -----------------------------------------*--------------- Chichiguma iñiona
29 -------+----------+--------------+--+----------------------Chichiguma fua
30 ---------------------------------+------+------------------
Itatu kumi
3 1 ---------------------------------------------------------- Itatukumi yosi
3 2 ---------------------------------------------------------- ltatukumi yole
33 ---------------------------------------------------------+ lltatukumi itatu
34 +--------------------------------------------------------+ Itatukumi iya
3 5 -------------------------------------------------------*- ltatukumi ifurno
3 6 ---------------------------------------------------------- ldatu kwmi isabani
37 ---------------------------------------------------*---=-- ltatukurni isubuare
3 8 ------------------------------------------=--------------- ttatukumi inoria
39 ---------------------------------------------*------------ Itatukumi fua
4 0 ---------------------------------------------------------- lyakumi
r, f--------------------*-------------*-----**-----+-+--------
!yakumi yosi
(1 ;! lyzkumi p ! ~
-4 3 ---------------------------------------------------------- iyakurni iratu
4 4 ---------------------------------------------------------- lyakumi iya
45 lyakumi ifurne
--------d**--------------------------------*b--*--&------
46 -------------------------------------------------*--*-----
lyakumi isabant
47 ---------------------------------------------------------- lyakumi isubuase
4 8 ----------------------------------------------------------- lyakumi inona
4 9 -----------*---------------------------------------------- lyakumi fua
50 ----------------------------i----------=------------------ Tfumokumi
51 -----------------------------------------*------*---*-----
Ifurnokurni yoci
5 2 ---------------------------------------------------------- lfumo kumi yole
5 3 -" ----------------------------------------------- Cfumokumi itatu
*
6 8 - - - - - - - - - - - - - - - ~ - - ~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - I s a b a m i k u m i ! n o n a
6 9 ---------------------------------------------------------- Isabamikumi fua
7 0 ---------------------------------------------------------- I s a b u a r ~ k u r n i
7 1 ---------------------------------------------------------- Isabuarekumi yosi
7 2 ---------------------------------------------------------- Isabuareku m i yole
7 3 ---------------------------------------------------------- Isabuarekurni itatu
74 ---------------------------------------------+------+----- lsabuarekumf iya
7 5 ---------------------------------------------------------- lsabuarekurni ifurno
J 6 ----------------------------------------------=----------- Isabuarekurni isabani
77 -----------------------------------------+--------+------- Isabuarekumi isabuare
7 8 ---------------------------------------------------------- lsabuarekumi i n o n a
J g ---------------------------------------------------------- Isabuarekurni fua
8 0 ---------------------------------------------------------- tnonakurni
81 Inonakwmi yosi
82 Inonakurni yole
8 3 ---------------------------------------------------------- lnonakurni i t a t u
8 4 ---------------------------------------------------------- Enenakurni i y a
$35 ---------------------------------------------------------- l n o n a k u m i ¡fumo
86 -------------------------------------------:--+----------- lnanakumi isabani
877 ----------------------------------------------------------lnohakurni iszibuare
88 ---+-------+--------------------------------------+------- [nonakumi inona
$ 9 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - . - - -Inonakumi fua
---------- -------------
FRASES i
Tgti e ----- - da------ Buenos Dias.
C h e c h e ------------------------------=------------------ Buenas Tardes-
-
Cheche nkjta ----------------------- ---------- ------ Buenas Noches.
-
Mbumba a Puanoni ------ ------------------=- - --
c u a l ES SU nombre.
Ncanbi ~ d u m b u-----------------------------------
l Dios me castigue.
MundePe kualukila rnukonda,Afiota kualukila
bititi mela ---------------- -- El blanco sabe con la
pluma.
El negro sabe
con el palo y hierbas.
Muana luke
cualukila ----- El muchacho cabe correr
para esconderse.
A$ara pua ------------------------------------------ --- Esta enferrrio.
N t ~ n d e l aEukuonda Haz la que quieras.
Ku,anda Muona - -- Va a buscar mujer.
K~lrnanaguako --------------------i --- La puta d e tu madre.
Leka kuame Me voy a dormir.
Yakara m u a n a n p a n g e uas
nfinda n t o t o Muerto que habla delante
de la puerta por media
del perro.
Nkita npungo ------------------------------------ ------ M u e r t o que vive e n
la cazuela.
N s o --------------------------------------------------------- Ojo, vista, ver.
Ata ka k~ Por mi abuela.
Kukandobon ------------------------------------------- Que le duele.
K i n d i a m b o -------------1-------------------------------- Coma esta u d .
Lumbre Kuanke --- Dia de hoy-
--------------------------+--------
N O M B R E D E L CUERPO
Encombo------------------------------------------ C u e r p o
E nc;efo Pela
Lucerna ---------------------------------------+----- Cabeza (vivo)
Quin oc- ---- --------- Csaneo
~ k ~ t ~ -- Oreja
M a su r o -----------------------------+---------------- Nariz
V ~ Q C --------+------------------..----------------------
Q Ojo
Guiquirirnen Retina c'e !CS ojos
Munonua - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1-;i Boca
r a n d a , F=n,-uala - Lengua
~~~~t~ --------------.------------------------------ Diente
EnfUIO -----*++-------------.-.----------------------- Pecho
Mallene Senos
Cunonchila CO~EZQ~
F o n g l ~ e m ........................................
e Ectornago
Munolunga Barriga
Lum be a maco --------------------------- Las manos
Enlembo LOS dedos
Ensalembo----------------------------L----------- Las uñas
M u m a lo ............................................. Los p i e s
Enqueto Cintura
Cang u so CUIO
Encuto----------------------------------------------- Oído
Gujsonda Pene
Mac-e Bol10
Menga Sangre
l
j
Veremos a l g u n o s ejemplos:
Ngonda cunanpembe.
t u c a n r a s e mayorenque.
-
j
1
Asila congo mayorenque.
Biri cucu ~ S U I O mina.
A -
1
p Lucancase mayorenque m a y a k a congo.
Mayorenque.
+
N g o n d a cunampernbe.
- Lucancase m a y o r e q u e angora.
M a y a k a congo nfito lona.
(dibujo 3 A-1 - 2 - 3 )
%GONBA
Ngonda bisa isa nsulo
Mima muto nfito lona
Mima nsule bacun.zmbric3
Ba isa isa r n u n a n c u l o
Bacunambernbe mayzka congo
(dibuja. 4 )
S064BE EMPUNGO
PARA T R A B A J A R CON S A R A B A N D A MALONGO
PARA COMIDA A MUERTO JUDtO
PRUEBA F U E R Z A
FARA ROMPIMIENTO
ZEiiLGLINO CAMBIA VIENTO
- - - -
C U N A LLENA
(dibuja 5 )
N g o n d a cunamato
Mato sambia
Buna szrnbia cunantoito
Bacunan fuiri mato
Llalo fumb.:! l u n z llena
- Ba l u n a llena atarnburubtj r;.,a:o
- &a lunz llena alurnbo m a t o
Y? m a t ~fuiri cuaba\onga
- II Ya mato fciiri c u n a y a n d a
VC-...
r -
C a m p o santo bienvenido
Campo santo ya rnzlongo
Campo sanlo c c r ~ a n b e r e
Campo santo bendiciones
Campo santo calla y espera
Cunambere embere sarnbia
Campo santo buenas noches
lsa n s u l u engorda
Isa nsulu luna llena
Isa nsulu cucu sambia
Esa n s u l u sarnbia
CUARTO MENGUANTE
(dibujo 6 )
Cuarto menguante muna
E n q u e r e rntrinda m u s a
Ernpere bima rnalondanda
Embique nbiqui m a l o n g o fuiri
R a lucerito malongo yaya
Ya garabato rnalongo Iuiri
L u c e r i t o nkita congo
Ya klucerito n k i t a yombe.
Cuna yornbe cunanpornbe
Yayombero lucerito
C u n a c u e n d a rnalondanda
Nfuiri mato
PvFato fula
Fula inoca
Inoica samba
lnoca fuiri
lnoca c u n a n f u i ri.
Ba lucerito m a l o n g o yaya cunanquore
Quiriyumba c a r n a n a c h e c h e
Cucesito cuirnan c u i r a yornbe loma
Loma monte
Ensila nfito munanganga
Cuarto menguante luna vieja chamalongo
B a buri curi c h a m a l a n g a con licencia.
MEDIA L U N A
(dibujo 7 )
media luna luna nueva
sacuata mete bñiza
sacuata meteoro
briyumbriza come q u i s e meteoro
briyumbriza sacuatarnbo
~
I
meteoro buenas noches.
Buenas noches c u m a n c h e t o
Nquisi longo
Longo longo campo santo santo m a l d e o
l Buri m u m a 5 estrella
Chola guernbe mariongo
A c u n a nquici
Cuna manga
Chola guernbe mete briza chola quernbe malonquete
Quete irnperón
Briyumba muna
Bacome cosa
Ba inquisi chola
Quisongo cuamá.
S u a c u a tenque t e n q u e c u n a n k i s i
Chola guenbo batalla
Btiyurnba c o n g o tuganbernbere
Mano briza
Briza duerme camposanto con licencia.
Enyeto malongo yaya
Enyeto $a chola congo
Ensila c o n g o
Briyumba congo.
M U N D O SOMBRA
T R A Z A D 3 DE ESACUBAI-LENDE EN CEREMONIA
(Sibujo 78)
P ~ c u b a l t e n d endco ndeo
--
< '( o!.; 4 -( ; < , . : j : ( fi;>]<-Ji!.Y ( 3 j::
l;, f,V!dTIA
1; 1
Ndaqui rnurno vira vira ~on,zonquiri
Fuiri fuiri longo longo
Ba longc, tongo c a m p o santo
Longo longo enquire cusa
Casa grande misionero
tuna l e n a nlleto nlleto lana
Mumo lima
Mumo lona.
T R A Z A D O DE CENTELLA E N M 0 CEREMONIA
(dibujo 21)
G U A R D I A N NGANEA
E1 Guardián N g z r ; ~ ad e b e s a b e r p ~ 1~s mznos a l g u n o s t r a t a d o s d e
Chola (Guembe).
T R A Z A D O DE G U A R D I A N NGANGA EN CEREMONIA
MUQUEPE CHOLA
(dibujo 2 2 )
Chola guembe
Batalla bricuenda
Ct-iiqllere mutique ndiam bo
Batalia briza
MAYORDOMO
El m a y o r d o m o a l igual que e! Tata M a y o r debe conocer todos tos
tratados y rezos y trazos de ceremonia d? las distintas plazas. Mayordomo
no es figura decorativa en un Munanso Congo. Su presentación e n
ceremonia e s imprescindible.
F\nayordorno Nquisi chacuata
Colunga emboca N q u i s i
E n y o r u m a kimicuana
S i m b r a e n t e n t e curlanza
Munancongo.
T R A Z A D O D E h4AYORDOMO E N CEREMONtA
(dibujc 24)
-- --- -
(.-.! !/ .: ( ' i '!( J,% ,\ i..~ {)si
L.:; A!?I>IC/<> 'i\'L!/i-'!
f 7 7
i 13
El cuarto de r u r i u d ~ ~ ,~ ~.,, , ,. ~ ~
un hombre (omitido) q u e debe a d q u i r i r muchos C O R O C t r r i r e ~ c ,i.,t,,~ ~
Madre Agua en s u s t r a t a d o s de Palo M o n t e (tdayornbs). l g l ~ a l m e n t e
deberá tener conocimientos de otras plazas o responsabilidades dentro
del M u n a n s a -
(dibujo 2 9 )
L o s dernt?s n k i t a a n o p o s e e n Nganga e n R e g l a d e Palo M o n t e
{h?ayombe), lo único que s e contempla en dicha regla son resguardos,
r n z t a r i ;1 algunos t r a t a d o s petunonganga, n a c i m i e n t o d e las distintas
plazns y s u tralsdo con u n fundamento pero no do acuerdo con la PJganga.
Cuando los Malongos o N k i i a s es:uvieron d.? a c u ~ r d oe n clryanizar O
h a c e r u17 Munanso Concjo p a r a s2cri:ica.r o harcr sacrificios, s e dispuso
por s u jerarquia ias s l i g u t t . ~ ~ ~ ~- ~
anteriornen!e.
El tafanquera tiene s u tratado c o n j u n t a con lucero en tratado c m g o .
NOTA:
ES Tata N s a m b i a junto con el Tata M a y a r son los que asignan las
distintas plazas.
BAE3ACO NFULA
C~SI.EC(-ICI.VF~.C
1 -
F
I_ih
-
D e a c u d i r a ce;ernonia, l a presencia de esta plaza s i e m p r e es
1
1
imprescindible n o por jerarquía sino por su responsabilidad.
En jerarquía es el tercero a d j u n t o con el talanquera y otros m5s que
1 1
expondremos más adelante.
Un Babaco N f u l a siempre tiene muchos votos de o t o r g a c i ~ nen un
'
DERECI-lO A L M A R
El desecho al mar, sabana, m o n l e y cementerio son inolvidables segllin
crienta Oche Mirimeque, que e s un c a m i n o y una letra en la tierra conga
q u e lleva el signo O c h e m e r i r n e q u ~~ . i Chemiricuana c u a n d o habla.
El mar fue bautizado con el poder y el don d e apaciguar y rogar al
supremo para que intercediera en nuestro favor y mandato. €1 mar guarda
el secreto de las divinidades marinas y celestiales. Junto con l a tierra
allí se guarda, el fundamento cristiano o sea el fundamento sznto de la
corte celestial, que consiste en u n a piedra d o gran tamaño con el secreto
de los cielos. E s por esto y por otro tratado que veremos después, la
importancia del mar Colunga B r e n c a q u e r a n g u e s e .
6olunga Mundo:
S u derecho e s de $1.85 junto con dos palomas Nsunsu guanqueque,
dos v e l a s y un racimo d e p l a t a n o s burro (macondo duarnbese) y
caramelos dulces.
MTA:
Las palomas tiene que ser sacrificadas en aguas marinas, tiene que
penetrar al mar.
El Padre Nganga. al mar hasta que el agua le llegue a la
rodilla junto a u n ayudante (Babaco Nfula), se le cortara la cabeza s e
vertira casi toda la sangre (no toda) cobre el agua, se le abrira el p ~ c h o
y dentro se colocarán los dulces y caramelos, cuidando de arrancarte el
c o r a z ó n , p u e s d e b e l l e v a r s e p a r a la N g a n g a porque a s i ella d a el
a p s o v a r n i e n t o para cualquier c e r e m o n i a , porque hay u n refrán d e los
perros:
LNganga quimbanza b a n z a llarnbao CoJunga banza ilambao?:
q u i e n aguanta mi caballo si el m a r me c o m e .
Banza llarnbao Colunga cuiri:
si el mar me c o m e cabalo llora.
Después s e procede a romper u n coco. Antes d e esto, se prender,?
una v e l a . Cuando se halla colocado la paloma s e amarrarán por las
patas con una cinta r ~ j ay se dejará sumergirse lentamente hacia el
fondo.
Ya en la orilla se procede a prender la vela. El agua del coco se deberá
v e r t e r s o b r e l a c a b e z a Blucena} del que
va a p r e g u n t a r l e a e s e
fundamento, porque el mar es fundamento.
Esta lucena sera la del Tzta Nganga porque tiene q u e hacerse esta
ceremonia como lo marca el tratado. Al Padre Nganga echarse el agua
d e coco encima se está bautizando.
"
El Bzbaco N f u l a lo imitar,?, pero el agua q u e s e d ~ r r a m z r as ~ b r es u
lucena sera a g u 2 6 ~ mar.
1 Asi e! aprueba la cúniirmacicn del 5autiza.
En esto recictro saldrá hablando la letra o signo 0chzrni:iccinna. donde
haSEa el S a n t í s i m o .
Se preguntará si esta bien todo, si falta zlgo por hacer .suril, o al!i, Fero
si en ofr-2 pzr:iij, te respandvrernos con r e a f i r ~ ~ c i 8exacta,
n TezarcrnDs
elevando la c r u s t+cic, r-- --
a u n q u e no se haya mencionado).
DERECHO TATA N G A N G A
Diremos:
Aguara guara
t u n a bamba
Luna bamba Coilunga rnwndo
Mundo calusidaquika
N g u e k a iubamba
t u bamba C o l u n g a n klsiri
Kalunga Muarnbo
Kalunga mpunga
Mundo Colwnga mpungo sambia
Después de realizada esta oración, S E dejara el coco y la vela sobrante
junto a la orilla de Kalwnga (Oruama Kalunga) y por Ultimo al marcharse
dir5: (tener cuidado), dejará la vela prendida iarnbien junto a la asilla.
Luna burnba n b o c a b a k a
Kalunga saquete oió
Sarnbia olú mor6
Dará la vuelta por s u derecha (los dos juntos) y se retirara sin mirar la
vela porque la a f i r r n a c i ~ nde todo 10 que s e hizo y con quien s e hubo de
hablar lo da la vela (Mpemba dubumi) prendida.
Al r e g r e s o a1 c u a r t o de c e r e m o n i a (munanso congo) n o s
encontraremos que aún n o h a n regresado los que fueron a hacer otros
trabajos d e ceremonia. En el rnunanso se encuentra e! tatanquera que
n o s e puede mover de su lugar (de1 munanso congo).
Guadieso Nganga, Tata Sarnbia, faltando el FJanzansro, Mayordomo,
el Misionero debe ir a la sabarila por tratado.
Tzlanquero Il~cesoMisionero Eacuballende. q u e es un tratado N d o q u i
d e Bacubayende e n l a s a b a n z junto c o n l u c e r o Nsuncu L u a n g a l e
"Lechuza".
Por trat2do es por lo q u e le misionero debe i r a pagar d e r e c h o a la
sabana y dar se1 derecho a dicho lugar.
El Babaco NIwIa puede asistir a la ceremonia en la sabana, menas al
c e m e n t e r i o , e l t a l a n q u e r o no to a u t o r i z a , perr! en c e r e m o n i a d e
enterramiento sí, porque tienen que i r 30s dos.
El talanq~ercsesta pos ericima d e l Babacs hlfgla.
El B a b a c o N f u l a ~ s t áprimero q u z el talanquero pln jerarquía, p2ro no
e n tratado.
El Babaco Nfula para salir 2 hacer cualquier trabajo, como p a g a r
derecho e simulacro de enterrar ni en!^, tiene que contar con el t a l a n q u e r o
para que este d e s u aprobación y en algunas circunstancias i r con 61.
Aunque sarabanda enterró pos primera vez y no le pidió permiso a la
puerta y la puerta entregó 10 que había enterrado y lo que el enterró fue el
nacimiento de Briyumba Congo y el nacímiento de Lucero 10 reveló dónde
naci6
Y esta r e l a c i ~ nse la hizo a todos Nkita. Briyumba Congo nace de
noche y se sepulta de d í a , es por eso que BriyumSa es malo y bueno
(Ndoqui Biyaya Biyaya Sambi).
NACIMIENTO DE B R I Y U M B A CONGO
El nacimiento d e Briyumba Congo B i z a Cundumbo Munambe
Silanconmgo.
El nacimiento de Briyumba Congo fue en África en t t l territorio llamado
Cunambe, que quiere decir' Consagracion. Su nacimiento fue e n una
rnata de plátanos (machos) macondo.
S a n Quintinki Luambanza
El plátano pertenece al territorio Luarnbá, que quiore decir nacimiento
que e s pos donde primero sate e l col e n el Congo K i r i m b o z a , parte
septentrional d e África.
Allí en esta rnata d e plátano e s donde sarabanda guarda el secreto d e
Briyurnba Congo junto a otros secretos de todos Iso santos.
Con una B r i y u r n b a sola s e p u e d e a r r e a r como s i f u e r a una f u e r t e
N g a n g a d e s d e debajo d e las raíces de un plátano.
(OJO), quiere decir que se entierra no precisamente debajo de la raíz,
sino al pie de un plátano macho un número de 2 o m5s hijos.
DERECHO A L A S A B A N A
A la sabzna s e le da el derecho d e tres cocos, tres velas con la cantidad
r?'e $2.33, estc tributo se dejar5 al pie d 2 un arbusio q u e se encuentra a
la entrada en m e d i o de. lz szbana, sp pr2i:dera u n a vo!a, ios.trss cocos
se pcns'rgn s e p a r ~ d c sy la v e l a prendida se p o n d r á OR el centro, o sea
sirn~il=indoa!urnbrar nl coco qc?? está en el m r i z ' i ~ .
El mrsioneru -- 7 -
-.p.-
?.
<- i ( í iF!)j~?<
~r;i-:< ~ ~ ~ ~ ~ / ~ A ? ? I ~ <
1 <5
NGONDA BISA ISANSULO M I N A MUTO NFiTO LONA NGONDA
BdGUNAhlBEFdBE I S A MIMANSUCO MUNAkrrBR1CA B A [ S A ISA
MUtdANSWtO hlUNANSAMBE N 3 0 R A N S U L O ENGONDA MAVAKA
CONGO . .
NGONDA C U N A M A T O MATO St'lMBtA BUMA NSAMBA CUNANTOITO
BACUNANFUllRl h?4TO MATO FUMBE LUNA LLENA.
CUARTO MENGUANTE MUNA IMPERI~íIPEtvlF'EM A L O N D A N D A
ENQUERE M U i N D A IvlUZA EMPERE BIMA MALONDANDA EPd'BECiL'E
NRlQUE h J A i O N G O FUI91 B A LIJCERITQ MALONGO YAYA YA
-iJAHABATO MALONO FUiR3 LUCERITO NKITA C O N G O Y A LUCEñITC
NKCTA YOMBE.
DIBUJO 6
MEDIA LUNA, LUNA N U E V A SACUATA M E T E B R I S A SACUATA.
METEORO BRIYUMBRISA COMEQUISI METEOR0,GRIY UMBISA
SACUATAMBO METEORO B U E N A S N O C H E S .
DIBUJO 7
MEDIA L.trNA CHAMACONGO VIENTO BRISA
DIBUJO 8
CUATRO S E T E MALONGANGA S A R A G A N D A Q U I T A PESO
M A L O N G A N G A F'CllFil
P J U N D O DE SOMBRA
ESTE TRATADO SE LLAMA
NGONDA N S l l A MAGOMBENGANGA
B A QiJITA PESO CURUMINA CABALONGANANGA
TRATADO C O N G O D E QUITA PESO Y EL JFIAT,4DD QUE TUR.IA
D E N T 4 0 G E L CEhdENTCRIO CAMINO SE LLArJA NANGO
(SEPULTUFlA) .. - .
MEDIA L U N A
NDUhilA FtSFvli3E P?YARI O V E Y SLLANQUES'E
DIEUJO 1 2
ECHECHERIQUE - S A R A B A N D A
CALONGO - ECHECKERIQUE
S)IBCLJQ 12
-
:: J.:)IC</~I
( . . ( ~ r ;c<-;[ji~ Y ~ + . T C?.PCJ.V~!!J..~
1 iii
T n A Z A O O DE TACAKQUETE EN MAYOMBF
SIN ESTAR EN CEREMONIA
DIBUJO !5
T R A Z A D O D E B A B A C O NFULA EN CEREMONIA
S A R A B A N D A ES EL RESPONSABLE D E L CUARTO DE C E R E M O N I A
ES EL ENTEREAGO DEL CEMENTERIO
SARACUATA N C O N I A FUIRI
C U E N D A CArdPO SANTO CON LICENCIA
TRAZADO D k MHBHWU --.
T R A Z A D O D E BAGUBAYENDE E N C E R E M O N I A
DIBUJO 19
TRAZADO DE MANZANLRO EN CEFiEMONIA
DIBUJO 20
TRAZADO DE GUARDIAN NGANDA EN CERENiONIA
DIBUJO 22
CHOLA GUEMBE GATALLA B R I C U E N D A
CHIQUf R E MUTIQUE NDIAMBO BATALLA BRlSA
TRAZADO DE FinAYORDOMO EN CEREMONIA
DIBUJO 25
T4TA NKISI EN CEREMONIA FACULTAD0
SIETE RAYO NTARINQUISI MIRA LONGO
1 -
!
TRAZADO DE TATA EN CEREMONIA
TALAN3UETE MBIOCOF3ONGO - NSULA h45EB.4 L U C E R O -
GARABATO MACHGGA S A B A N E R O
DIBUJO 31
A --------------*--------------*-------A---------
Yugo
B Yuto
C -------------------***------------*-----+---- Yili
C H ------------------------------------------- Busipa
D ------------*--------------*--------**----- E Buo
E ------------------------***--------*--------- D Saluari
F -------*------------------------------------ Carne
1 Tiluli
J Y a lu m i
K ----------*----------------------------------+-- Talaba
L --------------------**-------------------------- Bi
N S U 1¡
fi - ---------- Balu
p Dilonia
Q **--------------------------------------------- Oou
R ---------------------------------------*+------- YoEito
RR Timini
S -----------------*------------------------------ Yu rico
T ................................................ Halua
u ................................................ Simbulu
v -----------------------*----+------------------ Sume
x Nvi
y Tense
........................................ Hu i t o n
VOCABULARIO C O N G O
Anafinda: Sabana
Acara: Marido
Aglpe rnene: Hoy mismo
Airosa kinoni: Hielo
Ajimo: Vientre
Akuete: La contrario
Akure: Derecho
Alango: La loma
Arnparnbia: Hermano mayor
Ankere: Malo
Andilanga: Tiempos lejanos -
At izalar Esconder
Avianzan: Orain
Arolor Viento
Asumbo: L a montaña
Anaganga: Ajonjoli
Achiviriqui: Miguel Arcangel
Afiala: E s c o n d e s
Ando Bay Q u ~ b o Que : tu dudes
Atnputo: Lego
Akuton Bile: Cocinar
A n e n e : Grande
takoko: Por mi abuelo
Ari bu B o m b a y a : Espiritus malos
Ankuta: Comida d e l muerto o el NKlSl
- Arnwana: C e r e m o n i a del ccrnentexio
Ankornengane: R o s t r o desconocido
Arnanigunda: Mujer invclltida
Ariongo: Corriente del rjo
Asualo: Esprritu de Ici Desembocadura d e l río
A t e r e r e : Perrtiiso.
Avianzan: Gurufinda.
Babula: Eesatar
Babutu - Nctirufinda: El q r i p posee P I ~zp'ri;c: d e u11a n ! c p x a d c
Baconfula: ivlsyordomo. Hijo d e G a n g a
-
i
?
&acuso: Rayos
B a c h e c h e : Fuerte .
i
1
5
E a d e : Lo que no es
Baciesetva: Danza
Bandome: Colores oscuros. Vino tinto
Bafiote: Negro
- i1 -
Bakasala: Palmas
Bakufa: Mayordomo de prenda
Bakuerade BomSan: S a n Antonio
Bakuyere: Marido
Baluande Kiambico: Dios del Mar
' I t
..
1 BaSuendP: Virgen d e Regla
Ealuka: Cambiar d e idea
Barnbo: Tribu
-
Sane: Golpes
T - Bandoki: Brujo
Sandu: Caldo
9
Banduina: Bandera *#
Bangundo: Cocodrilo
-- Bankita: Antepasados
Baombo: Escoba Amarga
- Barabadio: San Pedro
- Bemba: La Czca\lc?a
BemSo Nula: Rabo d e hfube
Eengua: CFclGn
- i Bequele: Hioado I r i f lainado
I
tcibamance: hlsnteca de corojo -
-- 1
1
!
Bibiosirna: Hormiga Bri,va
Bican bico: Quc no se e n c ~ j ~ n t r a n A.b a ~ d o n a d o ,
- 1 interrumpido. : ~ r m i n a c i o ,cambio
- ¡
1
Gichichi: S i c t ~ o
B i c h i c h i meco: Gus~.rio
Bikongo luango: Cono R e a l
BZFangs: Brujería
Biga: Averiguar, buscar
Biningulo: Cochino
Binsin sunsu: Carne de Gallo
Bioco: Ver, mirar
Birobura: Conversador
EPsi: Carne, huevos (Animzles)
Bisonse: Clavo
Bísonse btikilanga: Clavo de línea
Bisonce bukilanga endumba: Clavo
Bisonse ensusu: Espuela de Gallo
Bisongo: Clavo
Bisonsi: Pescado
Bisuri: Nariz
Bitondo: Hediondo
Buata: Botella
Bobe: Beso
Bobelan kele: Tronar
Bofiate: Mulato
Boifeo: Trazo que se deja al p i e d e un arbol, representa
otro y o en su vida.
B o i m e : Basten
Boloca: Peseta
Boma: R u e d o
Bom bofinda: Elefante
Bomba: Maja, tinaja, atas fuerte
Bornbe la Bumpar: Gato
Boma: Maja Viejo con tarros
B o n d a : Echar
Bonke: Miel de abvjas
Bonsa Lirnpa: C a m p o
B ~ ~ w c QPavo c ~ :Real
Bukitanda: Ferrocarril
Burno: Estomago
Bun: Vete
Bunonfoca: L a n o c h e
Eundo Basonde: Sopa d e platano
Bungonda: Chino
. Bunque: Miel d e Abejas
Buquilanga: Ferrocarril
Burubbano: Viejo
Burucuarne: Sambsero
Brarukunte'ta: Pelea, prublerna
Btancanioni: Cojones
Brazo Fuerte: S a n Cristobal
? B r i a : Comida, Caer
Caangari: Rinoceronte
,l
Caboronda: Policia
Cachicauhat: Silla o asiento
Cafu: Carabela
* $
Caffo: Muchedumbre
1 " 1 D
Caffu: Reunion
Caffunyo: Compañero
Calaza: Gafabasa
Calunga: Mar
Callesu: Esta sucio a
'
1
5
Cangre: Y u c a
C a r a o : Carajo
-
1 Carcoma: Ribijaguas
i Cariarnpernba: Reunión de t r e s
Carire: Diablos, estrella, o dos cosas
i
C a r i k e : R e y c'e lo q u e nunca muere
- Catuca: M a c h u c a
C a y e : Esta
- , Centella: Oya
1 CEsete: D i e n t e
- 1 Co: N o o De
1 - Cocoanca: R i o
l
Conguoco: Compadre
Cangrrrarne: No me q u i e r e
- Conguso: Culo
C o n g o : Cabeza
- I
I
Condia: Calabaza
1 Conboca: Subir
- ii Concuc?co: Ccinpadrc
Confinda: Campo
Coromina: A r a 6 2
l Coraliflo: Enredadera
i C o t a : Entierra
- Cotalemba: Ccmenter-io
I
tu. iu
h*
Del 1 ini: Senos
D i a l a n g a : Pañuelo
- D i a m b e : Dia
Diam bulanga: Ec!a perdido
I Dian: En, y, por, q u e
Diana: G u e r r a
D i a n f u l a : Tempes:ad
- Diamati: Dv corazon
DiCanga: Tiempo pasado
i
i riiloso: .4rsoz
- ! Dirnangue: Rsyar, e s c ~ i b i r
Dinga: Deci., dar
1 D u U o m e b i S i a s i m a : Tronzr . .
j
i
D u n d u : FanZasrna
Dake: ?,?zjor, es ur;a p.itz d e l iur;azr-nen;o
- I
1
E k i ~Sacrificio
EEefano: Elefante
EtScer Lucero
Elanar Araña
.Ernba: R a s t r o
Embalas Boniato
Embaniar Veneno
E n b a c a ; Enano
- Ernbete: Machete
-
Ernbeleto: Navaja
Ernbembe: Africano
Ernboma: Serpiente
-
Ernbongo: M u c h a c h o -
Ernbuengue: Cariado
Embrrga: I-Fabla
-
Empaka: Tarro preparado
Ernpaloto: Color
-
Ernpangue: H e r m a n o Ir
Empaso: Hijo
r5
* Empemba: V e l a
Z m p o lo: Polvo -
Empapo: C s r e b r o
Ernpungo: Poder C
Endiata: Traidor I
* Endinga: Decrr o pedir
Endioco: Grande i-
Endioco Embogo: Grandisirno
Endoba; FJ~tar
E n d u k i ~Ají picante
1:
1
E n d u n d o : Fzntasrna 1-
Endumba: Mujer
Endundo: Albino
Enfinda: Monte
Enf itar Bejuco
Enfiuri: i r s e
En€uca: Fiebre, noc5i.e
Enfumbe: Muerta
Enfuri: Espiritu
Engando batalla: Caimán
Engo: Tigre
Engombe: Toro
Engonda: t u n a -
Engongoro: Jicotea
Enguey: Dia
Engulo: Cochino
Engumbiro: Ciernpies
Englrndo liri: Palma -
Enkanda: Carta .
Enkegue: Mono
Enkele: Estrella
Enkeiecurrda: Si Dios quiere
Enkere: Izquierdo
Enketo: Mulato
Enkunia: Arbol
EnIonga: Baño
-. En!Iete: Bien
- Enmina: De Espzlda
Enquiete: Aríiba
- Ensara: T r ~ b a j o
Encaranda: Hechizar
,--
Ensasi: Rayo
.- Ensefoz Pero
Ensendi: Mejilla
Ensere: Polo d e Nfumbe
Ensila: Camino
EnsiFaco: Caminar
- Ensirnba: León
Ensulo: Cielo
- 1 Encunga: Tsbaco
Encunqa mundcle: Cigarro
E n s v n g a nalembr;: Idariuna
Ensuso batalla: Csiba
Ensuso C u L a t Iezslz: Gulrieri
Ensuso d8rsrba: I - ~ c b ~ ~ z a
E n s u s o ganga: GzIIo
Ensgsc t ~ u ~ n a r n 5 u r cP:a t o
Enstlso indurnba: Gallina
Ensuso LFcjuo: Guinea
Ensuco rnarnbo: Pavo Real
Encuso sarnbia: Paloma
Erisuso suao: Pato
Entanda: Lengua
Entango: Sol
LnZFete: Jr'cara
Ento: Frente
Entornbre: Caña Brava
Entondele: Parar
Entokokalunga: Tierra, Mar
I
Entuala: Gato
Entufi: Mierda
I
Entumba Urialango: Vaso
Entumbo: Botella
Entun: Barriga
Enyere: R e y
Endioco Ernbogo: Grandisirno'
Engando batalla: Cairnan
Endoqui: Fantasma
Enkoki: Flecha
Engando Vititi: S a p o
Encuelle: Santo
Entosato: Venado
Entebo: Arco d e flecha
Entana: Lejos
Engembo: Mairciélago
Enguardia: Hipócrita
Endoyi: Sueño
Ensosa: Cadena
Encualle: Mono
Entoto Carcoma: Tierra Bibijagua
Entoto Siafna: Tierra de hluertos
E n t o t o co IlerÍ: tierra Palarna
Entoto c o Talern ba: Tierra Cementerio
Entoto coEmbernba: Tierra Africana
Entoto coC h a ~ l e n d e :Tlorra China
Entoto coK a l u ~ g a Tierra
: Pvlar
Entato coSuansa: Tierra H i o
Entofo coIllansila: Tierra 4 Caminos
E n t o t o co Finda: Tierra Monte
E n t o t a co Guadilwnga: Tierra Guardarraya
E r i t o t a coCuna: Tierra 1-nrna
E n t o f o c s Jorominar Tierra Hormiguero
E n h i s o : Epoca
Enhiso Pengala: Epoca de seca
Enhiso mamba: Epoca de lluvia
Enhiso Kinoni: Epoca de frio
1 Faita: Candela
Fatuguame: i3arriga
Finda: Monte
Finda ~ n a b u t o :Centro del monte
Floron: Tela
Frusunga: Fumar tabaco
Frusungamundale: Fumar cigarro
Funca: Noche
Fua: Murió
Fua Menso: Ciego
Fusenda: Falso, no sirve
Fua N k u t o : Sordo
Fua Nchila: fvludo
Fula: Polvora
Fula I nocz: Tempestad
Fuim Batalla: Cuerno sin cargar
4
1
G
--
-
11 G a m bula: Rsri-iolino
G a n i S a l ~ n g u e :Médico
Garnbu:eso: Viento Mato
1 Ganao: Astro
1 Gands: Seres o efeneritos q u u tuvieron o tienen vida movible
G a n d o Siro: Guiro seca
- Gando Cueva;: Cocodrilo
- G a n g a : Cnzcicln fcinciar,ento
G a n g u l a : Luz
1
1
G a n g a Entare: H e r r e r ~
G3to: Gavi!zn
Giabola: A S u e l n
- ! Gonda: icna -
G o n g ~ r i :Mayoral
-
Gongoro: Jicotea
!
- Gua: Sí
- l
I
Guabiionga: Gcardarraya
G ~ u l [ i g s n Lzp:a
:
Guandi: G s ~ n ~ S a n a
j
a G u a n o : ?r?ntaljn , -. -. .
1 G u a o : T=er:g
I
I G u a r I s ~ ! z r i :Frilsri, chismoso, conversador
Guarilonga: C o r r i e n t e
Guarandol la: Guerra
Guariao: Sepultura
Guariere: G uardiers
Guarandanga: Fiesta o reunión de fundamentos para trabajar
Guatoko: Niño
Guba: Frijol
Gubacam bi: Garbanzo
Guba Zarabanda: Colorados
Guba Bafiote: N e g r o s
Guba Kindiame: Carita
Gubatu: Chicharo
Guba Mundeve: Judías
Guembo: Dedos
Guernbo Garire: Murcielago
Gueta: Hora
Guiri Mambo: Cantar
Guisa: Noche
Gcrnbernbe: Jutia
Gurnbele: Comejen
Gunda: C a m p a n a
Guesa: Olor
Irnba: Canto
Ina: Nueve (9)
lna: Luz
l n a Ensasi: Luz de Rayo
Ina Gondar Luz de t u n a
Ina Mundale: Luz ~ ' l e c t r i c a
I n a Nkele: Luz Estrella
Ina Tongo: Luz Sol
Ina co Diambe: buz del Dia
tndfrnuann: Señorita
Fndtrrnba: Mujer
Jamba: estatua
Janda: Abajo
Joie: M u ñ e c o de pala
301e c o M u e n d a : M u i í ~ c nd e yeso
Jorumina: i-lorrniga
Jurutimba: Bicha q u e t i e n e rnayirnbe q u e t u m b a e ! pelo
1 SI?
\ <
Kabanca: C a s a de Africa en t i e r r a NKETA a oriilas d e l rio Congo
Fuertes por resistir las crecidas d e este rio
Kabiatanga: Guardarraya, trillo
Kaduco: Algo viejo
Kata: Va a hacer. Vivir o ser
Kalarnpemba: Va a hacer muerto
Katunga: Mar
Kamakeke: Trampa
Kana Arnsne: Cuando pasa algo
Kanagandi: Hueso de cara
Kanga: Amarra
Kanga yana: Amarra aqui
Kansu: Agua de rio
Karire: Abrazos. Eterno
Karulenda: Muerto que-vive en el monte, es el que limpia el -
camino a EMBUA
Kasikawala: Altar con piel de tigre
Kiako: Caminar
Kiakolumene: Poco a poco
Kianko: Poco
Kiangana: Correr
Kigembombernbo: Torbellino
Kikiri: Estrella
Kikoroto: San Francisco
KEIlurnba: . Casa d e M ~ i e r t o
Killice: Hueso
Kirnbanca: Malas Kierbzs
Kimbanza: Primera procesión o Czbildo que salid en Africa
por la m a n e r a de saludar al Sol y al los astros,
para que lo vieran tos iniciadcs
Kirnbula: Canto de Pullas
Kirnpenso: Tormenta
Kirnpunguefe: Dzme ftlerza
Kir7amputo: Cascara de coco
Kinduila: Presignarse
Kindernbo: Cazuela d e riisrro
Kíndiarn: Fsmilia
Kinfuiti: TarnSor del muerto q u e brama
K i n g e ~ c o :G a v i l ~ n
K i s e n g u e l e : Secreto de fundamento. !,':osca del rio
Kisengrrere: C z n i t l a 6 2 r n u e r t o
Kisiaco: F c ~ d a m e n t n _ . .. _ - . ..
KTciarn bela: Cambia coz
K i s i c i i a c ~ :Lo u n i c o
Kisonde: 3oflo
KI:ernpoIo: Lluvia de rnal
Ka: No
Koko Wansa: Centro del rio
Konguako: C o m p a d r e
Konka: Prohibición sagrada
Kontagri: Ceremonia d e mayores con ta piel del tigre
Konyose: Pzcts
. , Kota Cemba: C e m e n t e r i o
Kotoroto: Cotorra
Kuana: Jala
Kuame: Vete, m e voy
Kubonda: Matar
Kukarnba: Dolor
Kcrenda: Entrar
Kunalambo: Las Villas
Kunalongo: Cementerio, bebidas que se toman e n las
consagraciones d e los m a y o r e s
KunalIanda: Africa
Kunan: BendiciUn
Kunanbanza: Habana
KunantoEil!a: Cementerio
- Kunsa: Rio
Kura: B u ~ n o ,nosotros
Kutcngkiere: Voz
Larnputa: R e l a m p a g u e a
Larnberituto: Lirnpiera
Lango: A g u a
t a n g o chola: Agua de Rio
Lango gcrfo: M a n t e ~ a
Lango Matlirnbe: Aguiia
Lango Kisonde: Orina
Lango Mundele: Leche
Lango Pielegua: CafFi
Kisonde: Bollo
Ki:~rnpolw: Lluvia d e rnal
Ks: No
Koko Wansa: Centro del rio
Konguako: Compadre
K a n k a : Prohi biciCln sagrada
Kontagrir Ceremonia d e mayores con ia piel del tigre
Ksnyaser Pacto
. Kbta Cernba: C e m e n t e r i o
Kotoroto: Cotorra
Kuana: Jala
Kuame: Vete, me voy
Ktlbcinda: Matar
Kukarnba: Doior
Kuenda: Entrar
Kunalomba: Las V i l l a s
Kunalongs: Cementerio, bebidas que se toman en las
consagraciones d e los mayores
Kunallanda: Africa
Kunan: Bendicihn
Kunanbanza: Habana
Kurrantolitla: Cementerio
. Munsa: Rio
Kusai Bucno, nosotros
Kuteng were: Voz
t l h a m b o s o : Bebida del F u n d a m e n t o
L C e n t o : Nosotros
LLijo: Hijo
LLinbula: Fi~sitar
LLisornbe: L a gloria
L l o n c o : Sientate
Larnputa: Relampaguea
Lamberituto: Lirnpivza
Lango: Agua
Lango chola: Agua de Rio
Lango gula: Manteca
C a n g o MaiIim be: A y crjla
Lango Kisonde: Orine
Lango Mundele: L e c h e
Lango Pielegtia: Café
Lango Zarnbi: Agua Lluvia
t a n g a N q u i s i : Agua Bendita '
Lan: Loco
Lano: Burro
Lega: Dormir
Lete: H u e v o
Lernbe: Muerto
Lengue: Pecha
C i g u e n a : Lagartija, babosa
Licombola: Rodilla
Lifangude: Pierna
Linga: Singar
Liri: Oshosi
Lornbo: Dia
Longot la: Garabato
Loyo: Vida, Hueso
Lubbe: Blanco de piel ,
Luca: Sigue
Luca ~ r n b a :S i g u e r a s t r o
Cucambe: 3 ciiiablcis
L u c a r n e a s i : 3 diablos
t u c a e m b a : 3 diablos
L u c a n a n ~ u e r e :Sigue Derecha
Lucansi: Lucifer
Lucena: Cabeza de vivo
Lucero Mundo: Elegguá
Lucuana: Flores
Lufrucunga: Tu f u m a s tabaco
Lurnbamba: Jefe
tumbe: Czndelz
Lurnene: Espera
L u m e n e Masirnene: Espera a m a ñ a n a
L ~ n g a n d o :Diablo
Lusancuara: A r c o i r i s
t u s u a l a : Plumas
C u r e t e : Estrella
Lutunga: Enfermedad de ojo
FAa: C a s a s
Macaza: C;oco
i~?acujendu:G u z n ~ j o
t,lacuEc: Resst!íl rc?o
iKacundo: Plai2no
t,iakafa: lktujnr
k4aksla cacha: Palangzna
Makate: Cajones
Malafo cese: Vino seco
Malafo nputo: Aguardiente
MaEafo Uria Batbande: Melao
Malafo Wria Chola: Miel
hifahf0 Uria Ganga: Chamba
MaIafo Uria Cambi: Vino tinto
Maleke: Calabaza
Maternbe: Despacio, malo
M a m a Nyagueji: Serpiente Madre
Mamba; Agua
Mamba Kaiunga: Agua de Mar
Marnba Singula: Va a llover
Mamboto: Mezcla
Mana: Cumplir
Managuengue: Las M e r c e d e s
Mandando: Gusano ,
Manfula: R e s u r r e c c i ó n
Manganiani: MaticBn
Mankuala: Mano
M a n q u e n q u e r e : Niño
Manunfuca: M a d r e noche
Masabieque: Sabio, csnocedor
Masango: Resguardo
Masango Nsara: Paja de rnaiz
Masango Urta: Harina de maiz
Masirnene: M a ñ a n a
Masirnene Pandiane: M a ñ a n a v m g o
hitataca: Nalga
Mataco: Coma
Mataco tu calle: Como esta Ud
Matari: Piedra
Matzri Nsasl: Piedra de rayo
M a t e n d e B a n e : Palo para dar golpes
Maune: Tortilla
Mayanga: Sacerdote
Mayimbe: Tiñosa
Mayunga: Anima sola
Mburnba quifuite: Madre de Nñzoca
Mecate: Bollo
Meleto: MelOn
Membo: Dedo
f,lenga: Sangre
Mensu: Mirar, ver
hiEiapao: Pan
Mina: Espalda
Misusi: N a r i z
Mite: Saliva
Moco: Mano, brazo
Mojiganga: C hic'hisicu
Monga Katuriga: Sal
Mono: Yo
Moomba: Podrido
Mosembo: Aprender
Mu: Mi, Yo
Muana: Hombre o Madre
Muana Gecola: Niño chiquito
Muenda: Yeso
Mumba: Brujerías
Murnbala: Boniato
Mumua: Boca
Munanfinda: Sabana '<
Munanguengue:-Las Mercedes
Munansi N t u f i : E x c u s a d o
Munanso: Caca
Munansa Guanabeto: Carcel
Munanso Kuni Cafeoti: Carbaneria
Munanso Mandele: Lechería
Munqnsc, NaiboIa: Templo
M u n a n s o Sarnbi: Iglesia
Munanso U r i a : Eodega
Munanso Uria N g o m b e : Casniceria
M u n d e l e : Blanco
Munica a: Carnero
Murallz: Carcel
Mrirunguana: Extranjero
Musenga: Azúcar
lrlutangoe M u t i c : Primera Mascara
N
Na: Va
NacaFa: 1Ja a hacer
Nbe!e: I ~ 7 a c h ~ t e
Nbele Kasuso: Cuchillci
N b e i e Wambele: Machzte Africano
Mbeto: Hombre
N c e m b o : Cticrpv
l.!ctryo: Espiritu B u e n o
N d o k i : Espiritu h'lslri
Nicuaco: Brazci
Nkay: Mulato
N k e t o Mayaala: Chino
Nsambi Liri: Hijos de Dios
Nsansa: Madera
Nsatu: Hambriento
Ntangue: H ~ l e c oque s e hace debajo d ~ flu n d a m e n t o
Noca: Maja
Ofuna: Ceiba
Orurnbo: Viento
Osototo Mundale: Arroz
P
Pachangara: Tortillera
Palrniche: Escoba
Panguaneare: Pajaro
Panguiarnate: Zapatos
Panguiaree: Pies
Patlpuanza: S a n Líizaro
Patiyaga: San Lazaro
Pernba K e t o : Lápiz
Pianga Piange: POCOa poca
Picwti: Paco
Plano: Plátano
Prueba Fuerza: Eleggua
Taita: Abuelo
T a l a n q u e r a : Puerta
- Tambua i y a cirurnbo: F4eniolino 4 v i z n t o s
Tana: N a r a n j a
A Tango: Sol
T a r a r n b ~ l e :Cerca
-
Tarima: Cama
Tata JiaboIo (a): Abueto l a )
Tata Nkisl: Paerino de prenda
Tato: Tres ( 3 )
Teite: Jlcara
T ~ g u e :Sthichiricu
Tenle: Szi:a
Terektinta: Carnero
Teremenbe: Venado
Tilfa: Escoba
Tiembla Tierra: hi ercedes
Tocuanto: Pitisre
Tondele: Aguanta
fu i n ~ :Guasasa
Tumba Rumba: Viento Fuene
Thimbzra: Alto
Tulurnba: Verdad
td;
Uria: Comida
Uriando: Comido
Uriar: Comer
V
Vana: Aqui
Vanta: Levanta
Vanta, Mcam bo: Levanta cuerpo
Vene: Boca
Villalla: Misterio
Villayango: Secreto de Fcindarnento
Vioco: Ojo, ves, mirar
Vititi: Ver monte
Vititi Mensa: Mirar al Norte
Vueta Ngonda: Roloj
W u a : Que
JYuataco: N i ñ o
Wuaso: Huevo
Wuirikos Oigan
Wutsa: Pwnden
Yaba: Guayaba
Yarnbele: Sable
Yari YarI: Enfsrmedad
Yay; Malo
Yayi: Madre
Yirnbila: Canto d s PaJarri
Yirnbula: Fiesta
Yoíes Muñeco d 3 palo
Yute: Paja
Yuyum bila: Capa Negra
7
Z a n s a : Madera
Zasabznda: San Pedro
Zimbo: Dinero
Zun: ReguiFete
A
Abrir; ................................................................. S a b u te
Acabar; ................... . . . ............................... Mor; a
Acto Sexual: ............-....................................... Makate tisonda
Agua que se hecha en la calle
con fines rn5gicos: ........................................ Curia nsita
Acusar: ............................ ...... ..................... Funde
Agua; ............................................................... Nomba longo
Agua bendita: .................................................. Congo sornbria
Aguardiente: .................................................... Malafo
Aguardiente de carojo: ..............................-. Malafonrnabo
Animal salvaje: ........................m-.......~.~~-...... 'Kiana
Amarre: ............................................................ Kanguila
Aprender: ............................................
...-........Tuna kiongo
Árbol:........................... .. ...........................m.. N kumi
Arrodillarse: ...m..........*.............*..-.... ...... ......... K u kona
Asunto: ....................................... G................ Diarnba
Asiento: .......................... : ................................
Muanda
Atar: .................................~.................................
Kange
Atar fuerte: ...................................................... Bomba
Arucar: .............................~.........~..................... S u i k i s i
B
Ejailar: ............................................................... K u a m be
Bandera: ........................................................... D i m bri
Barricfa: ............................................................. Munalusa
Bata d e mujer: ............................
.m. . ..
..... Matute
Batalla: .............................................................. Nduona
Bebida de Fundamento: ................................ Kirn h i s a , chamba
Bicho: ................................................................ Munf u i r a
Btanco: ......................~....................................... MundeIe
Blanco criollo: .........,................--..+..-.'..-----+.sMundele -.. rnafuita
Bigote: ........................................ . .................... N s u o s u
Boca: ................................................................. Mia-mua
5 a t a i l a : .............................................................. Ntombo, baota
S o t i c a r i o : .......................................................... Ganga lem be
a : ............................................................ L e m b o , nikzianko, leko
Brujería: ............................................................ N g a ri
Brujo; ................................................................ Mangate[ e
Brujo bueno: .................................................... Enganga sornbi
Brujo malo: ...................................................... N ganga-ndoki
B r u j o hechicero: .........................................h.. N k a n g a nukonga
Eufto: ................................................................. Kite
B u s c a s a v e r i g u a r ; .......................................... Bin y u n
?
t Caballo: ............................................................. Kumbe
!
1 Cabeza: ............................................................. Munontu
Cabeza de nuevo iniciado: ............................ M u o n a n tut ugonga
Cabeza del perro rabioso: ............................Muona ntu kiyumba
Cadena: ............................................................ LukomSa
fl2 '
Cabildo: ............................................................. Luna
1 C a e r : .................................................................. Bria
Calavera: ..........................................................
1
Ntu
Calentura: ........................................................ Nfuka
- ,
Calor: ................................................................ Nsapeka
- I Calzar: ........................ .,.,................................. Mata
b Cama: ................................................................ Nfula
- i Camino: ............................................................ Psila, hcila
T . 1 Camino del mente: ......................................... Asila kima rifinda
1 Campo: ......................................................... Bonsa limpia
-
Y
F Campana: ..................... : ~ m * . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . .K u e l a bembo
' 4 Cancion: ............ :.............................................. N k u n g a
3
1
Candela: ........................................................... M ba rco
! Canto fúnebre: ................................................ N b e m b o
Cañón: .............................................................. Matende
Cara: .................................................................. Mua sala
-
i
: Carbón: ............................................................. E t r a , ekale, mekale
C a r c ~ I .................... ..*...........*..............N s o zarabanda
U
:
i
- f Carne: ............................................................... Mbisi
I Carne de cochino: ...................... ......, ...... Bi kaliote
-
i Carne d e gallo: ....................... . . , .................. Binsin s u n s u
Carta - papel: ................... .
... ..................... Nkoda
Cosa: ................................................................. N so
C a s a d o : ............................................................ K uela
Cazuela: ............................................................ Kuya
Cazuela de brujo: ............................................ Ngarori
Cementerio: ...................................... ;.............. Campo n f i n d a ,
k a r i e m p e b a , kabalongo, kumunso furnbi, malon, boca lom b a j o c a ,
dieto, punun s u r v a , noso fuir, kumangongo, sa kimakue, kom bornbindi
nfianda, nso fua
C e n i z a : .............................................................. Kurnbre
Ct'ra: .................................................................. Ndirn b r e
Cicliin: ............................................................... To m b L: I a
Clelc: ................................................................. N S u l o
Cintura: ............................................................. Mc:rrila n kuoto
Cczirtar: ............................................................ Akuto bilc
C ~ d o.................................................................
: Kingcnia
Color: ................................................. BIznco m
Color: ................................................................ Mui17Ci~)
Collar: ................................... .
.. m Nsanga
-. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Comer: ............................................................... -. . .,
Cornpafiero (a): ............................................... F J u n d u n c ~ u e l l e
Cono real: ......................................................... Bikongo luan20
Conjunta de palos o ramas m a ~ i c a s :........ Nkunia
Color negro: ..................................................... Bandombe, ndornbe
Conversador: ................................................... Nisa uipabo
Convocar - evitar: ........................................... k u t a
C o i a z ~ n ...........................................................
: Nchila, tua, turna
Cortar: .............................................................. Kanda
Corriente electrica: -.m,. -.- Ngungula
Catarro: .,..-.............-.-.,,........................... N kuru
Crecer: .............................................................. Elula nkufa
Criollo: ........................................................... M a m b ut P
Cuello: ..........................~....................................
Singue elo k a
Cuchillo: ............................................................ Mbete koto
-
Cuchillo machete: ........................................ Mebele
Curandero: ....................................................... Nganga muno
Curioso: ............................................................ Kuna koci
D
Danza: ....................... . . , . Kina ................................
Danza dantu: ................... , . ............................. Makuba
Dar al tambor: ................... ,...,., .......... Ribeteas
Dedo: ..................... .-.......................................... L e m b o , lolc!mbo
Dios del M3r: .................................................... Baluande, kalungo
D i o s del hierro: ..-...-..........,.,.................. . . . Zarabanda
Desatar: ............................................................ Babula
Despacio: ......................................................... Molonbe
Detr5s: .............................................................. K u m a n i n a
Día: ..................................................................... Cumbo
Diente: .............................................................. Menus
Digame: ..................................... ....................... Quirino
Direccion: ......................................................... N kernbs
Dinero: .............................................................. Mbonro, simbo
Dio: ..................................................................... Lu m bo
Dios: .................................................................. Ampurago, n s a r n b i
Sombra: ............................................................ Sambrianpungo
Dios q u e trae la suerte: ................................. S im bi
Dormir: .............................................................. Leka
D i o s grande del cleio: .................................... Tubisi nsomb i
D i o s grande d e la tierra: . . . . . . . . -m Mpugun sambi
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E
Ellos: .................................................................Yao
EiIos: ................................................................. Ku3
Enamorado: ..................................................... Yarnbisa
Enfermo: ........................................................... Yori
Escoba de palrniche: ..................................... Kornba
Estrella: ............................................................ Siempre totbe
Enano: ............................................................... Nkufi
Enfermedad: .................................................... Yeye
Ensefiar: ........................................................... Longa
Entrar, ir: ........................................................... K u e n d o
EscaIar: ............................................................ Mounda kornbe
Esconder: .................... .
..
............................. S u e ka
El monte: .......................................................... Kunonfinda,
nefanda onabutu sabona ngeme
Escopeta: ......................................................... Nguela
Espíritu del mal: .............................................. Miense, tete
Extranjero: ....................................................... Lwgunda
Excelente: ........................................................ Mbora
El m á s viejo: .....................................................M b u i a
El sol se levanta: .............................................. Tengo isa
F
Favor: ................................................................ Nsop:?ka
Frío: .................................................................... Finfi
Fondo del mar: ............................................ Nfunda C o l u n g a
Fogón: ............................................................... M a ka
Fuerte: .............................................................. J a kurna, kungalo
.
T i
A
i Nsombre
-
- f+ Sebo: ................................................................. Meba
1
t. 1 Pulso, argolla: ................................................. Brirnine
Senos de rnuier, pechos: .............................. M añ eñe
Señorita: ........................................................... Maona k e y e
. -
Serpiente prton; ...............m............................. M bama, n o k a
Ser: .........................................~.......................... Rala
Sexo femenino: .....................h........................ Marankate
Siete r a y o s : ...................................................... N s a s i
Soga: ................................................................. Musena
Sol: ..................................................................... Tongo, n l a n g o
Soldado: ........................................................... Me s e r s r e
SoF naciente: .................................................... Tongo yaleko
Solo: .................................................................. K a k a rnpe
Sol poniente: ............................................... T o n g o , nfuiri
Sortija: .............................................................. N k o n g a sombra
Subir: ................................................................ Tornoko
Suciedad: ....................................~.................... l u m b i
...... -
. .