Está en la página 1de 207

TRATADO ENC~C!

-OsiED€CO
Otras pobljcaciories editadas p o c lnversjclnes OrunmiIa

LAS 701 EWE DE 0 3 1 N EN EL CUARTO DE SANTO


EL ORACULO DE /FA.
COCO CARACOL Y CARTAS
EL ABC DE !A SANTERlR
TRATP,,DO ENCICLOPEDICO DE PASO MONTE.
IdANUAL DEL SANTERO. --
MANUAL DE BOLSfLCO PARA SANTERO T
TRATADO DE LOS ODU DE IFA (TOMO 1,2, 3 y 4).
JBATADDO DE LOS ODU DE IFA V~I.i-2,3-4,5-6,7-8,9-10,'1I-12,13-14,S5-16
TRATADO DE LOS ODU DE /FA "SINTESIS DE BOLSILLO"
EL CULTO DE SANUZARO EN CUBA
IdETODO MADAN PARA PERCUSION DIGISAL
ASICHES DE LOS SANTOS

Editado por: Inversiones Orunmila C.A.


E-mail: rnarcelmadan @mixrna¡l.com

Depiisíto Legal: If85520031331163


[SEN: 980-6557-03-4

Telf:(OQ58)212414.629f CL:0414.261.5248
Zona Posla/: 77.901
Ca,rac;ls Venezuela
NOTA: Ninguna parte de esra publicación, incluido el il/seño de la poriada puede
s e r r e p r o d u c i d a , almacenada 0 transmifida de manera atguna ni por ~;ingUn
me&, ya sea eféciricu, quimico, mecánico, 6 p.-' c o . de grabación o de forocopia,
srn perrr-iiso previo. -
Sndice

Padre nuestro ........................................................................................................


Padre nuestro en mayombe ............................ . . ............................................... 07
Padre nuestroen quirnbica ...................................................................................... CSf
Nombre de las siete Marias ..................................................................................... W
Nombres de los siete dialectos wngos .................................................................... 03
Nombres de las siete mpakas ........................ . . . . . . . . ....................................... CB
Clases africanas esclavisadas ................................................................................
Historia de Marnbe, el primer nkise ......................................................................... Q3
Ccnm se prepara una Zarahnda ............................................................................. li
La extraordinaria importanciade la -iba en regSa de palo monte ................................ 23
La iniciaci8n de los rnayomberosy la ceiba .............................................................. 21
La piedra de rayo y los rnayomkros ................. .. ....
... ................................ 23
influencia do Shangó y Oya en la regla de palo monte .............................................. 2
La ceniza y su importancia en regla de palo monte ................... .,... ...................... E
Txbajos de mayomk con el maiz ................................... ... ................................. 23
Como se prepara la piedra de imán en regla de palo monte ..................... .................. Z '
Importanciadel laurel en r q ! a de palo monte ..................... ...... ......................... 27
De cOnm se arnanra las cuatra esquinas para ceiebrar un juego de p;ilo ...................... 2
El fundamentode Ozain en regla de palo monte ........................................................ 3
Apuntes tomados directamente de libretas de palexos ............................................... 3
(Resguardosy trabajos) .......................................................................................... Zí
Trabajos varias ....................................................................................................... 3
Remedios caceros .................................................................................................. 42
Tratados d e mcdongo ............................................................................................... $3
Tratado de Mormoto y Ciagalanga ............................................................................ 44
Ceremonias cuando el fundamento va a comer ........................................................ $5
Para iniciar convemcion con diarnalongo ............................................................... 43
Para preparar un cambio de vida ............................. . ............................................ 6
Cambio de vida al pie de;fundamento .......................................... .... ................ s">
Nombres de provincias ........................................................................................... 47'
Nombres d e animales ............................................................................................. 47'
Animales que llevan algunos hrndamontos ............................................................... 4
Apuntes tomados de una libreta ae pafero libreta No. 1 ...............................................43
Cantos ................................................................................................................. E4
Llibreia No. 2 ..........................................................................................................5
Lbreta No. 3 ...........................................................................................................
e-ci-infutarnungo gondo ..........................................................................................€2
hl!?=.?h~ Congo d e rayanien20 ................................................................................. 63
Nombrc de las 7 rnxrias ..........................................................................................
b h m b r ~de los 7dicrs congos ............................. 7. ...................................................
N o ~ i i b r e d e l o s ~ n t o...........................
s ,
: ............................................................... €4
Nombre de los 7 e m m .................... y. ............:. ................................................... m
7

Cantcs .................................................................................................................. €5
.
Nombre con90s d? p-rilos bejucos y h i ~ & a steconocidos vnt re paleros de cuba .......... 53
LLAGAS FRESCAS SIMPLES:
-
CaisirnOn, caldo santo, piva, bejuco, guaco, lavas la paste afectada
sin repetir el agua.
PARA AGUANTAR EL MENYRUO:
-
Ponerse lavado de somerillo, guanábana, y cordovan, tibios, tres
veces al día.
L U G A S PURULEWAS:
Carapacho d e jicotea, inversamente, el de bre g a r a p a c h a
h e m b r a y el de mujer, macho. de la parte de arialo. Se hace polvo
de cedro en ceniza, semilla de higuereta, c u r u j e y , s e lava la llaga
con bejuco guaco y echan los polvos.

Raíz y tallo de ortiquilla en cocimiento c o n jurubona, lirio, palo


amargo, y palo clavo, t r e s veces al día.
PADHEJ~N:
Yerba d e c u r a y un ají picante e n a y u n a , molido todo hecho
cocimiento.
SALTOSY GASES ESTOMACALES.
Palo caja, tengue, guaguesi, malanga, raÍz de tamarindo, cocimiento
tibio en ayunas.
ULCERAS ESTOMACALES:
Cocimiento de raiz de nigua, tomar como agua común.
ERUPCIONES EN u PIEL CON PICAZON:
Fomentos de rianzanilla d e la tierra-

T r e s dientes d e ajo a s a d o para cocimiento, después de haber


pasado la mano con aceite, tomar junto con las ajos u n a cerveza
caliente.
DFGESRÓNLENTA:
Raíz d e jiva, r a i z d e palo c a j a , malambo, tamarindo h e r v i d o s
cocimiento por la mañana tibios en ayunas.
BRQNQUiTIS:
Raíz de pzlma, una flcir d e m a r pacifico, azúcar prieta. miel, orine d e
sexo opuesto, una tacita en a y u n a s .
- -
Aguardiente, anís, caña santa, picarla e n trocitos en cocimiento
una taza diaria.
BKFLAMAClONES EN LA PIERNA:
InfisuQn de piva, palo caja, pelusa de maiz poner emplaste.
ALTA PRESION SANGU~NEA:
Albahaca morada hervida, echa rFe un pedazo de hiela para enfriarla
y matar e! sabor, tornarla por agua comGn,
PRESIÓNSANGUÍNEA BAJA:
Cuaguclsi en trocitos echarle en agua sin hervirla, cuando este
teñida, beberla p o r agua común.
BRONQUfTtS A MAYORES:
- -

Zumo d e hojas de cordován tres veces al día-


DESPUN7E DE ASMA:
- - -

Cocimiento de garapacho d e jiccltea, invertir e4 sexo, hacerlo polvo


-
y d e s p u é s cocimiento, tomarlo durante nueve lunas. -

Cor ccci'mvEr J : L ) I ~ . J T I , v ~ . 0
-

x R I :VA!IL.I
-
TRATADOS DE MALONGO

G U A CUBALLENBE G U A
BUENAS N O C H E S TEMU TEMU
C;ORTESPA MI NFUMBE G A N G A
TATA NKISA BUENAS NOCHES
BlTlLlMUANA LOMGO MUANA
YAYA NKISA 7 CINTA
GWARDIERO N G A N G A D A LICENCIA
TO LO GNAGA S O N M1 GANGA
T 0 10 TATA S O N MI TATA

1'

1
I
ATERERE MI SI MAYOMQE
SALA MALAKUN M A L E K ~ NSALA
Y O ME ACUERDO S A N NICOLAS

i SALA MALEKUN MALEKklN SALA

'
??
1 PRIMERO SAMBl QUE TODAS LAS COSAS
Y O ME ACUERDO S A N NICOLAS
i C O N MALEMBE S O N BENDITO

( DUMBA MALEMBE COSA MACA


K I A N G A N A KIANGANA ATALUMBA

- 1r Y O SI CTIENDA ATALWMBA
3 .

BIRIGYANDO LO QUE NDINGA


- FUMANDI BU LUNGUANDA
. = QUIEN MANDO GUAO CUBALLENDE
YlMBlRlGUA KIMDIAMBO ES ESO
KtNDIAMBO E S ESO S A N NICOLAS
Cuballende vivió en el pueblo de S a n Nicolás. En dicho lugar por sus
-. andanzas con mujeres, s u sangre s e e n f e r m ó , trayendole consigo la
lepra. A s i mismo se contaminaron algunas personas del pueblo. que
hasta el mismo se acust0. Por esta situación casi lo echan del pueblo,
el cual abochornado se v a rumbo a la montaña.
Un vagabundo lo ve y corre hacia la ciudad gritando que lo habia visto
m u y enfermo en a l o m a , Nsasi (7 rayos) al o í r t a l cosa corre en su
E
b u s q u e d a , sube a la rnontaria y se acerca a C u b a l l e n d ~y lo a y u d a a
haccr Rey, diciendole a este que lo [levará par3 donde el s e r a Rey y este
le responde.
Que Rey voy a s e r va con esta facha y estas lepras, agregando N s a s ,
(7 rayos) No importa te cubrir6 con esta tapa d e guano y tos condujo al
lugar donde iba a llegar a ser R e y mandado p o r Dios a estas tierras
llamándose DIMAS, así fue cuando Cuballende siendo maldecido f u e
bendecida.

MUNA M U N A ZAMBl
MWNA MWNA ZAMBI M U N A
MUNA CUNANQUISA
MUNA SAMBI LlRP
MUNA SAMBI NPWNGO
ZAMB1A MAJAR! YONKO
KINDIAMBO ES ESO PANYAYETO
SAMBI NFPJlRl QUINLO NBOND
SON MALDITOS SON BENDITO
MIA MAYIMBE VRIA SANSA
BlTlTI ZAMBl SON BENDITO
KINDIAMBO GUENDA CUNANQUISA
YlMBlRlGUA QUIEN RESPONDE.
Cuando Zarnni (DIOS) entró en el monte sagrado se sentd en una:
piedra de imán [aque le dio San Pedro para que sobre ella edificara la
iglesia Católica que e s l o q u e s e llamo en el palo:
Si zambi cuenda Nfinda Kinandi matari yonco
que quiere decir:
Si Dios entr6 e n el monte en que piedra se sentó
y respondiera en palo:
Zarnbi Yonko Matasi Sungle
que q u i e r e decir:
Dios se sentó en una piedra de i m i n

"TRATADO DE MOROCUTO Y CAGALANGA"


Morokuto era un palero muy f a m o s o , m e n t a d o y temeraria en las
t i e r r a s c o n g a s , el cual t e n i a un h i j o l l a m a d o Cagalanga, él vivía el;
bochorno p o r q u e s u padre no le e n t e n d í a y n o le e n s e ñ a b a sus
conocimientos, teniendo que depender de los otros m a y o r e s .
Morokuto d e s t r r i y b muchas casas d e palo en las tierras congas, una
noche estando plantada la casa, Zarabanda 7' campanas, a media noche
se encontraba Morokuto en ella, al llegar su hijo a ella toca con su m a ñ s
y M o r u k o le dice saliéndose C a g a l a n g a con b u e n saludo (Mubo nsala
K i m b o l i tata) y e s c u a n d o M o r o k u t o c o g e Nbclc para i a p a r su hijo
preparado s e defiende y tumba al padre y sucediendo empieza a cantar:
f Vamos al velorio tanisiao pa la nfinda, sucediendo al padre que estaba
i1 e n el suelo moribundo te responde con el siguiente canto:
Ya mi va nfuiri to mi ganga s o n tu ganga, acto seguido le dice al hijo:
Lo Único que quiero es que cuando r n U cuende nfuiri ya sea killjsi arriba
mundo mi kiyumba cuende kirndebo pa mu ser Nfumbe cheche.

CEREMOMIAS CUANDO EL FUNDAMENTO VA A COMER

AGHlKlRlMATO MUNIO N D I N G A
NKlSl MALONGO, AGUE NDINGA
PANDIARE KlSlAKO EMBIALA
NTIMA KUNA KANKO KANKO KUNAN
MALONGO AGUlRl ATERE M A L O N G O
MISIMULLAMBE FA N U M B A URlA
GUARIRIONGA NSUSO
NCHIA NDlA NSINSA MAYIMBE
MASIMENE MUKANGO NSUALO
KONGO EMPUNGO NKATIKE

--
11 NSARA BICHICHI BILONGO
LONGO ROCO NAISA ÑANGA S E G U E
-! k ÑENGUEREKE PEMBA YALULA NKlSl
f .
F", BREYUMBA YALULA MAMBE ENDAME
MUNIA KIAME30'TO LUKELA OILANGA
1 NKISI EMBELE KUMBONSA MASESE
- NUMA GUARlREONGA ENDIAGO

-
- iF KARERE BRILLUMBA ENDEMBO

- 1
F
NGO K U E N D A GUINEA BAMBO
SAMBE KONTAGRI GASIKUAGUALA
F
I
SUAME SULA PEMPO.
0

PARA INICIAR CONVERSACI~NCON CHAMALONGOS

AGUlRl NKISI CONGO MATO


SlKlRl MATO, MENSO, SIKIRlMENSO
MUNIO EMBIALA
NUMACO EMFUMBE GANGA ENDINGA
CHAMALONGO
LUANGO G U A R I
EMFUME GUAR1,CHAMALONGO
NDlANA N K l S l TENDEhIBANA KlMDEMBO
SACUNANGUACO . . .
, .
,
.. .
TALANKA MOSl KOMYOSE ' ' - '

KRIYUMBA ENFWMBE EMBORA ..


ENDINGA YAMPEMSA
MALONGO WA KUIdAN K@S.!GO.
PARA PREPARAR UN CAMBIO DE VlDA
F
S e llevara a la persona al m o n t e dejando el fundamento encendido,
se parars de espalda al lugar donde se va a trabajar p u e s no podrá
mirar, y se h a r á So siguiente:
El tata abrirá un hueco a la altura de la sombra de la persona cuidado
no introduzca la de el.
Prenderá un pedazo de velo can vaso de agua al pie del hueco, soplara
a la persona can aguardiente, vino seco, humo d e tabaco y le hara lo
mismo al hueco.
Limpiara a la persona con miniestras diferentes y nueve (9) centavos
echándole sal hueco, romperá la ropa de la persona y eso va al hueco, la
limpiara con el pollo y lo matara con una piedra que estará al lado del hueco
echando el pollo dentro de! hueco.
!
Limpiar a la persona con el coco y romperla con la piedra mirando la
lastre que sale, terminando ,esto se echaran los pedazos de coco dentro
del hueco.
La persona saldsa caminando sin mirar para atras, o sea, pata el I
h u e c a , d e b i e n d o ir l o s dos al pie d e l f u n d a m e n t o para la ultimo
ceremonia.

CAMBIO QE V I D A A L PIE DEL FUNDAMENTO


Para ello se m a n d a a t r a e r
i
-. Muñeco macho con la muda de ropa de la persona u s a d a .
-. Siete c i n t a s da colores diferentes m e n a s negro.
-. Una vela, tabaco, una botella de a g u a r d i e n t e , una d e vino seco, 1
m a i t Zoctado, d e siete a veintiun kilos, 1 coca. 1
!
EC tata lo prepará todo y después llama a fa persona. se prepara el
fundamento, s e le da conocimiento y s e le p r e g u n t a por que camino
c o g e y que f u n d a m e n t o responde al trabajo. 1

Parar a F a persona sobre la firma, s e rocía y se comienza a enredar a la


persona con la cinta djndole tres vueltas a la izquierda y tres vueltas a la
derecha, cuando esto se haga ya d e b e estar el m u ñ e c o arriba de la firma,
s e le coRará la cinta, se limpiara ccn miniestras, los centavos y después
c o n m a i z tostado, todo esto se colocara dentro del m u ñ e c o , luego s e
limpia con el C O C O rompiéndose en la puerta, trazar firma por remolino
echandole - e m b o ~ nse . Ce dará vuelta adelante y otra hacia delras, despues
se borrara la firma y se le d a r á ciienta a los fundamentos dando por
terminado el trabajo, se le preguntar5 al fundamento el camina cogera ei
trabajo.
" N O M B R E S DE PROVINCIAS"
PROLOGO

NTOTO NANI PINAR DEL REO


NTOTO CUNANBANZA --------------------- HABANA
NTOTO C Uh;A NC 1 ETO ------------------A

MATANZAS
NTOTO C UNALUMBO - LAS VILLAS
NTOTO CUNANTARE ............................ CAMAGUEY
NTOTO CUF\IANGUAQ GUANTANAMO

NOMBRES DE ANIMALES

N g o m b o l o ....................................... Ciempiés
Fuakali ------------------A--------------------------
Arriero
N Q nS Araña
Ntiawo, Dudndu, Munortoto ----------------- Bibijaguas
N g o m b e -----------------------=-------------------- Buey
~u m b Caballo
M u n a m a s a ....................................... Caimán
Luguea, Luwena - ................................
CarnaIeOn
Nkala -------.---------------------------------------- Cangrejo
Tanfen, Nbrinda Camarón
---A-----------------------------

K a rdi a ------------------------------------A----------
Caracol
S u s n s u nyomboaki ---------------------------- Gallo Indio
Sunku, Nsara Garza
-----------------+-------------------

Kamu, muanc u a k o ............................


u Gato
Kien G u a n ~ a.....................................
L
Gavilán
Sheshergoma------------------------------------ Grillo
Nk e k e ----------------------------------------------4-
Hormiga
K a l a k u s e k u ....................................... Jicotea
Qiansila Laga riija
Minj mini, Mguem ............................. Murciélago
Akaci Nkasa ..................................... toro
Ngueglla ........................................... Mono
Yame, Nbrieva .................................... Paloma Rabiche
N s a si .............................................. Pescado chiquito
lnte Ankala Pitirre
Yamboaki ........................................
- Pollo Indio
-.
P e i k e Fenda ----------------+---------------------
Flaton d e Monte
Noka ................................................. Serpiente
Mayimbe-------------------------------------------- Tiñosa
Sh,unsheregua, Tic tic ----------------------m-
Tornegufn
G o n d o mundonsa, K i m b a l e N g o n d o --- Cocodrilo
FJ g u r o----------------------------------:-----------e-
- Cochino
Wfuse Cucaracha
Teremina. I s i t a ----------------------------------- Elefante
Guombalo ----------------------------------------- Gallina
Guanon mbeke --------------------------------- Gallina enana
Susukuame, N k i k o Gallo
Suncun Wanfembe ---------------------------- Gallo blanco
Sunsun yondole ------------- -------------------- Gallo n e g r o
Ngombe S alornbe Muana ------------------- Vaca
K ~ o m ----------------------------------------------
e Venado
Mlrnsu nconque -------------------------------- Guanajo
Nsandi Jaiba
---------------------------*----------

N kurr e Jutia
--------------------m---------------m----------

$hu ------------------------------------*----------- Lechuza


N g a --------------------------------------------------- Leopardo
Añufa, Afiaka Maja
h/lini Mini, M g u e m b ~ Murciélago
Bus, mbua Perro
Nsansi yakala ----------------- i Pescado grande
Yambekere Pollo enano
C huja ------------------------------------------------ Rana
Samba KYula, Ngo nsbuf --------------------- Sapo
Ten --------------------------------------------------- Tigre

ANIMALES Q U E LLEVAN ALGUNOS FUNDAMENTOS

SARABANDA
Meme
JuPia
Nsus

CHOLA
Gallina, chivo capado, g u i n e a .

MALUNGA
P a t o . Zrillunta
Nsunss.

LUCERO
Meme
Nsunso
Jicotea
APUNTES TOMADOS DE U N A LlBRETA DE PALERO
LIBRETA No 1

Quinani rnatari yongi ------------- Sornbo


gue al rrionte, en que
piedra se sentó.
Munonfuca La noche
Caralillo Enredadera.
.- Espíritu
SIVI---------------------------------------
G u a n s o ................................
Río
Mateque ------------------------------ El Padre de los R a y o s .
Sandanda-----------------------------Es el f u n d a m e n t o que está
montado en cazuela de barro.
D jmbo .................................. Bandera.
Ncufiia futri .......................... ES el palo que t u m b o el monte
para montas candango.
Ncuñia futri indqui Es el palo que parado en el
monte fue d o n d e crucificaron
a Dios.
;Ncufiia sambj ES el Palo C:edro.
----u------------------

E n g a n d o .............................. Caimán-
cunanfuga ........................... El medio d e la s a b a n a .
Kain ...................................... Dios Malo.
~ h uun l .................................. Bernbe Congo R e y de África.
M u n o n s u l o ---------------------------- Bargon kele.
Mabelan k i l e YO en el espacio.
Sanwe Munangulo.
P u n f u n .................................. Camisa.
Punge ................................... Sansiguila
Enjundia lernba---------------------Sai a la muerte.
S u n g e ................................... M Fel.
Kamba Oler.
S a r a nd a Hechizo congo.
Fenda .................................... Chichiricu.
Meme .................................... Chivo.
Guao Perro.
-
Lugomb~------------------------------- Di ab 1 O.
Nfurnbe Espíritu
---------------------------+-----

caina Diablo.
----------------m-------------------

L e o a n d o ................................
0
Durmiendo.
P\ltato ..................................... Tierra.
bdsele Cuchillo.
-------------------------------+----

:'@fa (aché de Orunmiia).


-------+-------------------------------

Eta Pimienta.
-----+----------------------+-----------

~~~i Jutia.
E m p 0 ----------------------
Pandiamo------------- ----------------- Patas.
Guagora --------------------------------Guerra.
Pwmi Muerto.
Q U isengu e 1 -------------------------- Canilla.
Take ..................................... Ceiba.
Donde Jaguey. .
kit^----------------------------------- Amarre.
N S U nso ---------------------A---------- Gallo.
Yazepu asangarensez ----------- E3 golpe del nbele
Nan g ~ n d o -------m--- Ajonjolí.
Entente a pembe ------------------- Pala hueso.
Ng kettu qu i lo n ga ------------------
Resguardo
Murria dinguisi Agua bendita.
-------------------m-

!ya katunga M a d r e Agua.


Encunta r u n s o rnenfuro --------- Ceniza y cierno de firma.
w anga Brujería.
Kisimb i--------------------------------- Masa
bebe 2- Tierra de África.
Tenda -- Muneco de guerra.
----------------------A--

lndundu Ceiba.
Sanda Es el que está rayado ( e n g u e y o ) .
S a n s a ------------ ----------------------- Carne podrida.
Nkobo ----------------------------------- C i ~ e r p o .
Ngombe ---------------------- Jicotea.
Y i m b i ----------------------------------- Jefe brujo.
~t~ --------------------------------------- Secretos de animales de 5 patas.
M e n t e iscurp 7 rayos-
Kemwe Tiembla t i e r r a .
Yaya ------------------------------------- Malo.
Dungo (kikecreto) San Francisca.
Pondilonga J ~ S I Cristo.
~ S
K i s i n gua -----------------------m-------- Aguanta mano del muerto.
Kalonga -------------------------------- M a ñ-
Huenga Diablo.
~inda Cementerio del Monte.
Nkonda Hierba.
L e l e ------------------------------------- Huevo-
Engueñia ------- ------------------------ Palo.
Difue lya c o m b e para jugar ganga
&aIuande------------------------------ Camino c e r c a .
Mamafu n g u e
. -
-
-------- Santo del Monte.
Pititi Hierba.
Peluga Pinrjn de botija.
Kjmbaana- --------+-------------------- Hierba fina. pata üe gallina.
E nc;afu Aguacate.
E q u i mundele ........................ Palo Blanco.
Muona ................................... Mujer-
Sayagan ................................ Diablo d e G a n g a .
B,urjke Espina
Maka Tempestad.
Kitembo, tembo Torbellino.
I
Bocomfula ............................ Hijo de Ganga
lya saranga irnpesu-impesu -Tratado con el Viento.
Cutubilan-------------------'------------ Resguardo.
L
c o ng Q Cabeza.
Sibutila cuame sambe
cJidofido No pienses tanto por Dios.
-r !
Kalunca Mundo de Sombra,
..
Eyocara rnuana
f '
pangulame finda Eso que esta enterrado
en el cementerio.
Sin rnonba ntato nfuri ,------------
Sin agua muere 1:1 tierra.
Funanbata -----------------: ----------- Justicia.
;Bomba Maja.
Tattatt>o................................. San Isidro d u e ñ o de las vientos.
- I . . - ------------------------------ Miguel Arcángel.
Achivlriqui

!
--
Mufianso cosa.
------------------+------------

Bacuco---------------------------------- R a y o s .
1 lemba----------------------------------- Cancel-
! Macondo milonga ------ Plato Indio.
Mulanda Cabeza.
.-
Griyumba ............................... Cabeza.
Ningue Ajo.
Enconda ................................ Corteza.
Bunda Baconde Sopa de Platano.

---: !i Condia ..................................


L u c e n a ..................................
D e i s ......................................
Calabaza.
Sopa-
Brujerias.
!
i Quswe Lengua d e vaca.
t
Enune liababe --------------------=-- Paloma negra

.
l
i
E n u n e Ilabague----------------------
Menga ...................................
N c e f o ....................................
Munongueta ..................... ------ Cabeza.
Paloma carmelita.
Sangre.
Pelo.

r. Q a i n o c o -------------..------------------ Cráneo.
-
Matu Oreja.
ii -------------+------------------------

bq @supo................................. Nariz.
. .
rdenso Ojos.
i
1 Quirimenso ------ La retina Oe ¡ o s ojos.
- - - . -

M unan ua La boca.
Tanga
Emputo --------------------------------- C l i e n t e .
Mallete ---------- Sen6.
C unanchila Corazbn.
--------------------m-------

Fongueme Estomago.
M u R a n sa ------------- Barriga.
.J u r n b ~m oto --------------------------Las manos.
Entembo t o s dedos.
--------------------------m--

risa 1 e m b Q S Las uñas.


---------m-------

Mun al0 -------- LOS piec.


Pandiame --------------- Los pies.
Engeto, engueto Cintura- ---------------e--

u s Q ------------------ -----------
Co Culo.
Entu pi Mierda.
Entu ------------------------------------ Frente.
J ice m bola -------------------- ---- ---- Rodilla.
N Su n u n Ave, gallo, etc.
Nsunsun funda -------- -------------- Guinea.
Siguembo---------- --------------------Gavilán. '?

K i t e n g~ Gavilán.
Gongo rol ------------------------------ Jicotea.
Mucandansa tea. tc. -----------------Cocodrilo (ngondo).
Do f arnato ----------- ------ Caimán.
6 a t a 1 Ea --------------------------------- Aire.
-
Noca ---------------m--------------------- Maja-oca.a).o
S u n s u y a m bate - -------------------- Gallo Indio.
Sunsu yarnba gu e -------------m----- Gallo Negro.
S u n c u yampemba --------m--------- Gallo Blanco.
Suena embala ---------------------- Gallina.
Encuanso gua ----------------------- G u a n a j o .
Bupucoca Pavo Real.
En c o S u ro ---------------------------A---
Cararro.
Mayimbe --------------- Tirilosa.
B Qbe~ la bu m ba Gato.
G u a ~ Perro.
M em e ---------m---------
Chivo.
TereiI unta Carnero.
Trillunta 1------------------------------- C o n E O que habla el buey.
P i n i n g u1Q Cochino.
----------------------m--------

~h E Leun.
Enco--------------------------------------Tigre.
chula Sapo.
Diansiia Lagartija.
-
s a t i g o n a a --- --------------------------- Alacrán-
Empunge Avispa.
--------------------------m---

Ma~,-i Araha.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - S - - - - - - - - - - - - - - - -
Emfat~ .................................. Cabaña.
Lugueno - -------------------------------- Carnalebn.
E n s u a o --------------------------------- Elefante.
Ensunsu enguero ------------------ Gallo Chivo.
Cocosual0 ............................. Orñielo. '

B e n b a .................................. La cacayda.
Checherenguara La garza.
D ua --------------------------------------m
Tocolero.
Guenguo ............................... Las manos.
Ncusundaba------------------------- 'Lechuza.
S e l e n l asi ............................... Mosca mala.
Sunsi .................................... Pescado.
Chechererna piango -------------- Venao.
G u e m b o ................................ Murciélago.
Ncumbe Sutia.
Chechere guango Tomeguin.
Ngongoro Ciempiés.
Kurum ina ------:----------------------- Hormiga brava.
C a r c o m a ............................... Nido de cornejkn.
Tualenga Gato y tigre.
-
B o m a .................................... M a j a viejo con tarro.
Bichichi Bicho.
-------+------------------------

Enguimbe------------------------------Macao.
Kioco kioco ............................ Caminando
Dunga Capa.
FaEuguame ............................ Tierra.
Entiete----------------------------------- Tierra.
Guando M a t a de COCO.
cuame C a f &.
--------A-------------------------

F a m a ...................................... Ceiba.
Indencfo ................................. Ceiba.
Cromo CÍCIOR.
Quindebola Resguardo.
Sia ........................................ Sale.
Sanbe1 i ~ i Sol
--m-----------------------------
=

Tembo ................................... R~rnolina.


Teñremene Enterrador.
----u-------------------+----

Enguel e ................................ Estrellas


L I a l o c o .................................. Arroz.
L l a m b a s o .............................. B i - e b a ; ~brujo
~1 i m ba l a -------- Fiesta d e brujo.
Micolla ----------------------------------- Escoba. . .. . .
Famoso Arrodillarse.
- . -.-
C u m o c e -------------------------------- Madruyada
E n c a ra --------- Mujer.
------------------m------

-
N a n g a ----------------------------------- P a l m a .
M o s a g uemo Plairari~.
-------------------m------

Gueao Har&.
Gulaco lumene POCOa POCO.
Ta F im a
----+-- -------------- Corra.
Lang&Elo---------------------------- Lomo def toro.
C a se ngu e r a t a mosca que S e posa en el toro.
--------------------A---

Maiafosege Vino seco.


------------------m------

Malafa moba --- Aguardiente d e ~ ~ r o j o .


Malafo mamputa ------------------ Aguardiente .
Langobarc- - A g u a caliente.
Jati nputo P6livora.
1 nq u i S is
------------------------m-----Hijo de Ganga.
B a ba on d ung a ----------------------Cuentame algo.

CANTOS
1. Menga suniso c u e n d a ganga- Entlca gongo me. P r ~ s i n amuen tumbo
malafo guirnbanca lurnbo moco tata cuanda mi lucero tata ernbella
cuballendo d a m e vista, rnuable quico quico tara rnwquisa 7 apemba
a lurnbra, moco.
Musaludo a mi padrino, rnuisaludo ficio c o n g o , pitiii muana bongo en
g u i s i rnusige rastro desechilo b o n g o dame Eurnbo ccrenda.
Mucuenda aficio arriba ganga rnutata enquisi meri meri cuando fermenta
mi candado en paja nurnbe cuenda fula seyo ganga bendiciones
matar¡ Isasi cuenda n g a n g a .
2. Gonga sese cueba, gonga vcnda cusnsci fosute gonga malafo cuenda
g o n g a nfurnbe cuenda ganga briyumba n f u r n b e cuanda gonga
nfurnbe cuendo ganga briyurnba n f u r n e cuenda briyurnba afumbe
m e n d a gonga tata erizo malo erizo bueno briyumba gonga cuenda
gonga venba cuenda gonga,
Tata avispero gonga en culigati cuenda gonga en salembo cuenda rnenga
c u e n d a gonga 21 e n cuhia cuenda gonga safobrisungo riva gonga
i s a f o Iurnbo r i v a gonga atata i y a asila c u b r e ganga rnuscra
sajamobte bititi muana 7 palma-
3. Muen sara tapa p u j a .
Musenga cuenda ganga briyumba en sato cuenda gonga briyumba gongo
Zepe riva de afurnbe segi_ie ntatw sabana c u e n d a qonga n t a t o
C o l u n g a cuenda gonga, ntato cocoanza c u e n d a goriga n t a t o de
linea cúenda gonga.
Tata m t i f p r , cmta erntprnga palo viola cuenda ganga rnugarra naato
campo sarrio (tata i f i ~ a r i d ocubre g a n g a tata mmuergara 7 ernpoca).
Una crnpoca Bejuco findn . .
U n a npoca Cahwpo santo
U n a npoca Muncnso Congo
Una npoca Checbie Mapiengo
t Yengomba jala con d o s npoca.
Gata rnusura gonga me boy lejos muembola centeya
4. Da licencia yo cuando santo tata fecuta derecho a campo finda muabre
h u e c o entato vuenda gaga 21 fiame son 3 vieno mucuenda patin
fulo marca diome busca gonga, saca gonga para la asila rnuguieco
guieco en cunia fuma gorra ensunsu focota derecho.
Abre hueco luce fume tata autopongonga con etate tapa bomba cuenda
ensuncun rnaluco. Npemba derecho te lurnbra. Sigue en sila
cocaguansa pide licencia chala cuenda rnenso coconsa derecho
holu menga sunsu cuenda gonga entica congo me presina
rnuntumbo malefo quibonsa.
5. Mariguenga mueona que siembra la loma gueo la loma guco la cueba
y ndoqui caballo cuendo engo la finda bitidirnucha milonga rnuona.
Chaminogondo chagorongondo panganadiame m i cunonsiete b u e n e
noches gondo ndembe gondo rnalembe ecta rnunontato.
-.
B u e n a s n o c h e palo g u a b a b u e n a grillurnbe c u dange
-- 1
chiquirirararboche cheto bato f u m e v a t o b o n g o I z a noche
1
cocobayo cuenda nariguyara.
-- h San-san-san tende indaky yaya la lluvia gongo la tierra recreo.
1
1

Mira rnumba q u e esta bolando buerla ncoso ernpalo nfurne llami cinfianz
mira
Ensori c u e n d a d u n d o gongo ñunga bajo gonga si mi g o n g a que esta
llorando ya vuerta bajo yo negro prieto.
-
Samuala gongo bajo loma
Gongo tuango riva loma
.+" I Tata cura canta misa chiquirimato lengua
Mono Colunga son carile t i e n e furi carile Colunga c u e n d a , empoca
1 ?
Cuenda matari, cuenda bititi.
-
t
v LIBRETA N" 2

A
1r 1 . ¿Qué cuta cuta, pescado, planta acuatica. ñoca etc?.
(comida sagrada)-
f
: 2 . ¿Dónde cuando Oriango?_
Oaiango es espíritu que vive en las psofundidsdes de los ríos.
i 3. Para que murió Dios.
Dios r n u r i ~para. en5efiar.a morir., . .. . .... .. .. :..
-.

!
1 4 . Cuando caballeado m u e r e ¿quién lo resucita-y el volvió a vivir?,
e
- I El que lo resucita es Dios y decía que L5zaro no podía morir y
par eso lo resucltb.
5. ¿Por q u e tata va a cauballonde?.
1
Porque e s t e es el Único que tiene pacto directo con los m u e r t o s .
I
6. ¿Cuándo yo vaya Xuiri quién me Sora al pie del candongo?
Quien me lloro al p i e del f u n d a m e n t a es,el quiafuiti.
!
7 . LDdnde se mato PI (geiinfuiti) del tambor en el llanto?. i
El tambor q u e llora se m e t e en una apalngana.
8. ¿Qu& gongo viove bajo Colunga?.
E s el sunsi.
9. ¿Que terernene v i v e bajo Colunga?
El terernene que vive bajo Colunga es catilemba.
10. ¿Corno s e llama 6 r a y o en tiempo endilonga?
Siete rayo e n tiempo endilonga se llarna cayaimbe. I
11. ¿Cómo se llama la primera briyumba?
La primera briyumba .se llama buquinkisa cunanbonca.
l
I
i
12. ¿ C h o se llama los 7 conbos?
Taina y caina-diablo.
a Rabcisa.
Tasirniilen.
Hisriluna.
- Sunanbisa.
+ Batambi.
- Mosimbusa.
13. Sambi fue al monte, ¿ E n q u é piedra se sentó?
Sonde yunka rnatari gango le q u i e r e decir: Dios s e s e n t ó en la
I
piedra de irn&n.
14. ,Quien e s la m a d r i n a d e los chongoni? !
La madrina de los C ~ Q ~ ~ Q compadre
R ¡ a g u a y el padrino e s
zarabanda.
15. ¿Qué gando va para la loma?
Quisenguela.
Matlimbe.
-
- -.

Lele.
Murnba.
16. ?,Quién protege a cauhaliende?
El q u e protege a cauballende e s Dios.
17. ~ F o 1
r j ~C6 o l u n ~ aco:!a burugiimga?
Coltrnga Corta burugcronga p o r q u e lango apaga la t ~ i ñ a . 1I -
18. ¿Quién compra es aldua q u e tiene pacto con centella indoqui? i-
El que c o m p r a e s aldua q u e tiene pacto can centella indoquj.
!-
19. Si rnatari limpia mi menga, limpia mi rnatari.
La rnvnga que limpia mi rnatari es la rnegna del en sunso-
2 0 . ¿ D 6 n d e nace cauballende?
Cauballende nace e n una punta de ofuncio junto con
rnariguenga.
21. ¿Cómo se llama Ea primera Llalli?
La primera LlalEi s e llama mariguenga.
22. ~ Q u j g nembonda sarnbi en tiempo cuaresma?
Es Ilaripo.
23. quien llega primero: candonga o sandunga?.
El qiie llega p r i r n e r ~es candongo.
24. ¿Quien es e! rey de sarnicala7.
El rey de sarnicala es cauballende.
25. ~ S a m b obicho lo enbonda?.
El q u e IQ e m b o d a el rnallirnbe, porque vuela alto.
26. ¿Por q u é matasi no parte caña brava?.
Porque la caña brava es donde se mete el secreto del inquisi Y
es hueco y t i e n e eco.
27. S u n s u andiie, s u n s u andialonga sunsu. ¿Por qué ganga mis s o n
andialonga?.
Porque es el sunsu que s e le da a caullende cuando se le da
enturno al fundamento, el sunsu canta por eso llama andialonga.
28.Si arriba truena abajo ponde d o n d e cuanda la primera matari: la
primera matari c u e n d a pali.
¿ Q u i é n es e l q u e embonda chumalonga?
El q u e embonda chamalongo es el en sunso-
20. ¿Quién se lleva a rrrucongasa?.
El que se lleva a rnucangora e s endundo (fantasma).
30. ¿Cuantos gondos vuelan Fn al santa noche?.
Mallimbo gongo .................. murciélago.
Sunsundarnba .................... lechuza.
Guereguete .........................
21. LDcinde c u e n d a callirnbe gongo?.
Mallimbe gongo cuenda empoca.
32. ¿Qué terernone bnnda bajo qntato? . - . . - .-- -. . -
El terernene q u e boncía bajo ntcto 5 s yegua.
El primer rniinbele e n tierra congo cuenda ruiik.
35, ¿Quien es el padre d e los ay os?.
El padre d e los 7 rayos e s cwnalurnb~.
36. ¿Quién es cuna!urnbc>?.
Cunalurnbo es tu casa.
37, ¿Que usia rnalimbe?.
Malilirnbe uria sonsa.
38. ¿ Q u e palo s e esconde en la mile?.
Es ol palo cuaba y el palo cucullero.
39, ¿Qué palo en la rnile guarda espíritu?.
El palo que gurda espíritu en la mile e s el palo sombi.
40. ¿Por qué venado tiene mondo?.
El venado tiene mondo porque tiene npoca y alc:lhuete.
41, B u e n a s noches briyurnba, ¿Ct>mo se va rnayornbe?
María Luisa me lleva pa3rnayornbe.
42. ¿Donde nació el primer fundament6?
El primer fundan-iento nacio en c u n o n t a n i l a .
43. ;,Quién es B?
Rarna ( e r n f u m b e condogo).
4 4 - ¿Quién es quirnbisa?
Quinrnbisn e s macongo, lucero.
45. ~ C b r n ose llama el glrardieso que esta en la finda?.
El guardiero que está e n la finda s e llama bejuca finda.
4 6 . ¿Quien e s l a madre de bejuco finda?-
La madre de bejuco finda es centella endoky.
47. ¿Corno se llama la llalli que vino con los congos?
La 311allí que vino se llama bukanklsa kunnnbonsa.
48. j,Quibn uria a rnallirnbe?
El que uria e s enlotu.
4 9 . ¿Quien e s la madre dc cauballende?
La m a d r e de c a u b a t l e n d e s e llama marnasale.
50. ¿Qué g o n d o son batalla?
Dibiafarnato, c a l m a n .
51. ¿Pos q u e npemba scn velorio?
Mpernba s a n veiorir> porque alumbra 4 scila.
52. ¿Por qué macuto son bilongo?
Macuto son bilongo porque tiene rnurnba (brujería).
53. ¿Por q u é se pinta l a firma e n el suelo cuando se va hacer algún
trabajo u oficio o padre?
Porque se esta pintado a cauballende que es e! Único que d a
1 licencia a las muertos. .
f 54. ¿Por qué mi ensvnso es andilonga?
Mi e n s u n s o es andilonga porque cuando se le corta !a cabeza y
el canta ese canto es para el lernbe, por eso es andialonga.
55. ¿Quién e s charnalongo?
Charnalongo e s un espíritu q u e vive en cueva. Chamalongo
cuenda al pie de Colunga dentro de un caracol en cueva.
56. ¿Qué palo está parado7
El palo que esta parado e s e n c u ñ a sombi koqui.
57. ¿Qué palo es el que e s t a caído?
El palo que esta caído es encunia fuiri.
58. ¿Por q u é guernbo s o carile?
Quembo son cariie porque murciéEago y pájaro v u e l a n bajo palo.
59. ¿Por q u e rnayirnbe n o uria quinbisa?
- Mayirnbe no uria quimbisa porque él uria sansa.
a . 60. ¿Qué matari c u c n d a zarabanda?
-

La rnatari q u e c u e n d a zarabanda es l a piedra d e imán.


61. ¿Por que lindero va a lo monte?
- 1 Lindero va a lo monte porque es el primero que cuenda ganga.
62. Encuñia babo tiene espina ¿ Q u i é n la sube?
.
El q u e la sube es lugueña.
6 3 . H a y saranda - s a r a n d o n d a y c a r i a g o n d ~ .
64. ¿Qué g o n d o está llorando riva griyurnba?
El gondo que está llorando es mpernba carile porque va arriba
del enfwmbe.
- I
6 5 . Hay una encunia q u e brota menga cuando viene santo.
i La encunia que brota menga e s pisión de botija, palo peluca-
!
- 5 5 - ¿Quien alumbra muerto de monte oscuro?
i El q u e lo alumbra es la rnpeba que va dentro d e ganga.

Quien la manda es zarabanda. '


!
- i 68. LQuilen es batalla?
El aire.
69. ¿Quién alumbra a lucero?
Quien lo alumbra e s tengo.
7 0 . &Qué gondo llora e n el monte?
El pájaro quien llora es *en la mile es el. sáuco 31orOn.
7 1 . ¿Quien es el amo de la sabana ngombe?
EE amo de la sabana n g o m b e es mvnangondo porque t i e n e
ernpoca.
72. Siembra quirnbinsa rnalanhgó, hay dos gondos ¿Qué uria
quirnbansa?
Son el perro y la lagartija.
7 3 , ¿De d6nde es el pañuelo luto?
El pañuelo luto e s d e rnayornbe.
74. ¿Qui&n son caina fue Colunga?
CaEna fue Colunga son-,diablo.
75. Y o cuenda fuiri en la sabana. quién me lleva a campo santo?
El que me lleva es ~ a u b a l l e n d ecarretonera..
-'i. ¿Qué gondo e s t a llorando en la pinta de la torna3
El gondo que llora e s g u a c h a .
'-7. ¿Quien es el primer gondo en Calunga?
El primer gondo en Calunga es la veja lora.

LIBRETA N" 3

l . Lilirnbiñicullo bo gonga milo


Si murnulongó rnalango si sacindina
Leto ilete buen s o m b r a . guanguere palo.
/
2 . Malo guisa g a o n g a endenbo tune sunicu
N a n b o n s a nuanalugue pongue mi ganga mi ganga b e .
3. Aterete, ho baluande Colunga afunbe bien sombra munolongu atcrere
4. Engolla jumba jumba cuenba gonga si guarunfinds latonga gweserere
Cogoro cuaco czlaco guosimenso con gallava ha buen mi ganga
abue,
-
5 . Hay si balunde gongc andule hay ?cineda anfdule eleso mio.
6. C o n g o r ~Liiojo caimán saranda en ¡a loma; g u a a !a finda ollay a yo
conagua.
7 . Jernbe - Sernbe - Ilalla ando andale.
8. Siete lengua que yo venga
Caminando cuando yo llegue a q u i
Ahe alaquinbanbula a h e
Alaquinbanbula si todo el mundo tiene paso guosa guosa meno
YO,
Ahe alaquinbanbula.
9. Día que haga cama !la
Dia q u e haga como yo
Diablo te lleva

Lengua crialle patoua


Arnecie alomecie atondefan
secili mudondomi bonodo
m e s i e (carulendo)
emboloho palo
y o asimila briki lagc cunayansa. Talurnba vititi mainayoca, cuenda.
1. Emputo culuniansi e n c o m yo a s i embiala a n d o b o y kevo k i n a c o
rnunangueto.
2. M u e n t r o n bala k i s a k i s i o c o talumba indoki m a y i r n a y i m b e gongo
seakigenko sualo, suato en kati k e patibelo cunalu mbo e n t u enduala
enbelo o mulo mekaienda titicia.

- I
i
t
Mayaga rnayombe Palo Monte sandunga gongo cabonga chiguiriguingua
tendele filo comolemba cargatea seca enfumbe gonga endinbadi
bilongo bisongo congo buquilage.
-, . ' i 3. Congo bajiote. congo mundele

-
1E G o n g o rnungunga, congo endundo congo ernpoca empoca, congo
t
e n d o k i le sengo l i ernpoca t a g u e s i n o c h e mina bucuko primero
I
sombra gueto los cosa.
4 . Licencia ernpungo kicorotoongo ernpoca empoca. congo endoki le
1 sengo li ernpoca t a g u e s i n o c h e mina b u c u k o primero sombra gueto
1 los c sancarami asaen mabo kapio e l cacute min
i Alcbocien cocabanguirillo (taita) basura

j Licencia chola madre tongo patillaza, mama bilengue. Licencia layaperu


De la pateste a rongallense, licencia. d e sabitarito
.. sornbianguel le. licencia
1
! Slrtllala, enfuiri rompe muralla, e n fuiri cese, cese ern bra milicencia
- 1 D e c n f u r n b e t o g u a n d o licencia enfurnbe q u e cuenda g o n g a . Licenciz
I erriunbe
i
Ozie cuenda e m c o m b o :icencio mi Ialn tapi~,.,. -
Tendundo guimpuguefe monomosongo silombuca sese madie
bigondico bicodiame c e s e madie gibu'tilacuome som be dilongo.
Mutata en gonga jurale
Guarílonga endiango s z r a soño enchoca e n f u a a t a q u e teremene
masirnene g u a r i l o n g a endiango Sara solo enchoca enfua ataque
t e r e m e n e masirnene embate ofuca rncinancoya rnucalende m a m e
kinfuma k i a ensornhiaterere.
S a n t e r e r e mundo muncindoko yaya' punkoba ensosi rnatuto k e n g u e
arnunaman a m u n a m a n k u n g u e diata m u n o a mansa sasi isafu mi
enduana enduana, enduana mundo tata nkuísi banduito ten dundo, .
kinpunguele mani m o s a n g o ensi ian voca sese rnandi pican diaco
bicandirne s e s e m e d i e . Mambo (yo).
Licencia sambi que en bonda sulo licencia sulo que ernbonda gonga.
P r i m e r o sambi q u e to las cosas después de sambi vitit - gongo.
Macimene pandiome a b u e endiorne chiquiriton fuiri sienta nacen
canlocaan gangamsiernbr-aindoki, toca - guiro, fiarna fiaca r e a l
medio no cambio d i c e n que mi ganga doloconguato guanagonga
gongo ñanunsa aro g o n g o Ilanunsa la bajo guao briyurnbero guata
cunon gonga. Santo Tomás, ver para creer, tres personas distintas
y un solo Dios verdadero sala rnaleco.
La licencia al mismo sarnbi que ya munonso gongo ba cuenda guangura
asta nacirnene pondiame.
C u a n d o yo tengo cuenda lecan sulo cuando ya c u e n d a bunonfuca unsulo
cuanda susundarnba pie quindenio como tu crioIlo embanda.

BACUMFULA MUNONGONDO
. -S
Dame sombra nanga b a l i a sasindicha 4 viento t r o n c o C e i b a d a m e
sombra gongo batalla 7 m u n d o g a n d o batalla no se a g a r a c o n
licencia Santo e n t i e r r o ganga ~ u e n d abajo en fato yo m e inca de
fomato salarnoco c a c a ntato aconfuta yalla nkisi sunso c u e n d a
enfiate tata ya gonga cuenda riva en loto y ya ernbele suenda nsunsu
rnenga q u e n t a t o a r r i b a gonga menga rnunio a r r i b a IEaya d e mi
sacrificio noche oscura corojo gonga l e n g u a , tata no son manteca
sala meleco m a l e c o n sala.
Buenas N o c h e s c u n a l l o n d a a t e r e r e . M a d r e A g u a las bendiciones,
z a r a b a ~ d a bendición Santa t ~ n d ogatiliango cuto C o l u n g a
c h e g u e c h c b u n d a c u e ~ d aya lo muelle .conga cuenda cunobanza
muba enquisi cuenria en Burro b~lerianoches ingenio g r a n d e .
Cuenda ingenio la molienda guarnta golpe c o m o m u l o suenna gonga
pa lansilo congo cuenda si la engolla guao sigue rastro ernbele
cheche cuenda moco brillurnba q u e coja en tato suerte fula a la
camino.
Macuto enguelle cuenda en combo cheche pierde el rostro brillurnba vive
en cueva m u e n t r o n bala quisia kisiacs talumba indoke a la vi
rnal!imbe congo siakicengo suajo cunalumbo entú e n d u a l a ernbele
lo mulo mecuenda titicia mayaga mayombe palomento mayombe
sandan congo brillurnba cabonga chiquirigua tondele filo corno
lemba corbatea caca nfum be gonga palacila endinbandi vilongo
visango visongo gonga buquilonga bandu banduito.

(NBACHO) G O N G O DE RAYAMIENTO

Muenda: La raya
Pititi: lo limpio
Lele: lo limpio .
S u n g a : lo limpio
Ncuni: lo limpio
tungollo; lo !irnpia
Lango sombe: lo limpio
Lango shaja
Longo kalunga
Longo poso
Malafo cheche
Malafo
Malafo sece
Caco dfano: lo limpio
Ncele: lo limpio
Nsele babo: lo limpio
Npaco: lo limpio
Empoca menso
Y el candongo
Sansaralugueña quiribonsa muna muna sambe
Muna cunsnkisa
Muna sambianpungo
Sarnbi matariayengo
Kindiarnbo pangayete (es e s o )
Sambe nfuri k i e n lo ernbonda
Sanmaldito son bendito
Un endiame con matdito
. . - . . . .
Mayjrnbe trria sansa
Bititi sarnbe kien la uria
Parque sarnbe s o n maldito
Dondiambo c u e n d a c u n a n kisa

NOMBRE DE L O S C A N T O S
Zarabanda: S a n Pedro, Viento Malo, N o c h e Oscura, Cabo Enguerra,
Remolino.
Santa María Regla: Baluande, Luna Nueva. Siete Saya
Santa Bárbara: Cloansi, Siete Rayos, Bolla, Sabra Muensosi, Prueba
Fuerza.
San Lazars: Cubatienden, C h a c a n u a , E n e c o Sornbl, Santestena,
Patigalla, Pucolenda.

María:
-
p.-

La Buena
La Chica
La Grande
Batalla
Fortuna
N dolti
La Guerra.
NOMBRE DE L O S 7 D ~ A SCONGOS

Concm Reaj,:
Congo Dingola
Congo Biinga
Congo Nunga
Congo Kakela
Congo Musundi Ayuonde
Congo Musundi tantas.
NOMBRE DE LOS 7 EMPOCA

Ernpoca pititi menso.


Ernpoca bejuco finda.
Ernpoca campo sanlo.
Ernpoca m u n o n s a gongo.
Ernpoca c h e c h e mapiango.
E;mpoca guía .
Ernpoca rnunanffnda.
1- Fleco 10 te la ticoti.
2. Tencoten y o soy cinsero.
Tacombe palo yo esto sincero.
Engo carralillo m e lleva engs.
Sauba cunalurnbo yo estaba alla.
Sibiyumba se fue que culpa yo, puente camino s e hundiO
que culpa tengo yo.
Tembe llaya Eembe casinboco.
Si mi hacha esta la monte y o tumba tengue.
Achero v a m o allá a la siete palma.
Llevere calcama he sunsundonba esta lungolla.
Congo carana jala un combe palo.
Baracutey no seas tan bobo 7 rayo cogió bandera.
Arnuana quisenguerre a m u a n a .
Quicenguerre aye mi vos por donde usted.
Engo buenas noches e n g o saludando.
Buen asadi dinomatuto Santa Bárbara bendita abue.
Quien ban bulo quinbanbu la buenas noches quin ban bu la
la Santa Noche.
Quiseguere b a h o a la río quisenguere.
Barro a la toma alarile con d o s barro alla.
Barro a la loma la mile querequete hay un palo que se
esconde que palo h e .
Quernbo guinda la pared como guinda.
Buerta quirnbansa rnalongo Ilo me Ela saguirile.
Maria Luisa lucirnisa 7 Rayos rna una cinta.
tinda - finda rnalongo porque lindero va a la monte.
LalEa porque traiga ñaca de caña brava.
Barba jimagua quien te indicó.
Ponte la chaqueta conga ya son los saraos.
Palo q u i m b o r n b ~no s i r v e pa candela.
B u e n a s N o c h e s gonga guereguete como andarno por allá
gueregueté.
Con b u e n modo yo tumba palo caminito.
Palo que patí palo que palo he.
M a r u f i n a toca pita suena en gombe como lata.
Tira viaco camaleón l u g u e ñ a casa mundabiola.
Civo que tiene tres patas, como llama.
Aguara a g u a r a lunganga.
Lembe lernbe [laya andele 7 legua q u e yo venga carninzndo
cuando y o llegue aquí.
Oriango sunguerere Oriango sunguereie znsuato quiere
cuta riba mundo.
. .
CANTO
GanOongo bitit vacongo s e c o c2n8ongo qtleye mabo candonso
Nuarara SE cesuin fula
A b r e paso rnti biiliaca Zo cruza
Carnero a la guarnpa a g u a n t a
Palo cun - ctln dame la mano palo cuncun.
Mi ganga tiene valor pa carabayo fiie
Monte anatnlj v e n a o tiene mando
Palo cairnito ~o jala enfumbe engo brillumba
Tata porque mundo bio la casa lugueño
Zarabanda pa rnanungo zarabanda quinbisa - quinbonza
Zarabanda e n la loma siguiribaco
Choca hueso con hueso siguiriboco
Choca hueso con hueso siguísiboco
Zarabanda f u e la monte que fue a buscar
Taca, toca toca p a tu meta
Ya-ya porque diablo m e lleva a la montaña
Murufiña bare tato con mi galla
Ternbi yaya tembe paiboca pocha pronto brillumba
Brillallongo palo ven billaya
Bititingo gonga v e n billaya
B i t i t i n g o gonga ven aca bititi
Suerte p a s o María, guariol guariado nos vemos vamos piletangue
hay aquí rnafiana por allá pato.

N O M B R E DE L A S PARTES DEL
CUERPO Y OTRAS PALABRAS

Ngombolo ----------------------------------------- Ciempiés


E ncobo Cuerpo
Ensefo Pelo
Nunagueto Cabeza
Q u i n o c o -------- -------------------------+---------- cráneo
Mafú -----------------------+--------------+-+--------
Oreja
Marsuro Nariz
Manso ---------------------------------+-------------
ojo
. .
Qciiqi~irsmenso -
-----+---------------------------- Eetina del cjn
MLinonua ---------------------------------+-------- L a boca
Tanda ------+-----------------------------------------
Lengira
Empu --------------------------------------------- niente
E n t u l o ----------------------------------------------- Pecho
M a Flete ----------------------------+-----------------
Seso
Cunon~t~il~ --- ------u Corazón
Fongueme Estómago
Munolunga ........................................ Barriga
Lumbo a maco -------------------------i Las m a n o s
&filembo ------------------------------------------ Los d e d o s
En sal e m bo ..................................... L a s unas
Mumalo LOS pies
Encuento ...................................... Cintura
C a n g u r~ CUIO
Entufi Mierda
Sa m b r a ........................................... Dios
E R S ~--------------------------------------------
~ O Cielo
Matari ............................................... Piedra de Santo
Entoto ---------------------------------------------- Ti erra
Lu~ero-------------------------------------------- Lengua
Zarabanda ...................................... OrgÚn
Madre d e Agua ................................... virgen de la Caridad
Ti longo Arroz
Munga d .
AzUcar
Argallu: .............................................. Brazo f u e r t e
Tiembla tierra .................................... O balala
Pataen 1 raga ....................................... S a n Lazar0
7 Rayos ............................................. S a n t a Bárbara
Centeya Oya
EmbeJe Machete
Muna ................................................. Madre
En p a n que ....................................... Hermano
Ma 1 em b e M al 0
Embeiecote C~cflill0
----------+----------------------------

N a m b e j e ........................................... Navaja
Ensunga Tabaco
Encuala Lengua
Encuto---------------------------------------------- Oído
M a u n a ----------------------------------------------- Mujer
Guaioco --------------------------A----------------- Muchacho
Enguelta-------------------------------------------- Hombre
E ngu isi ............................................. F u n d a m e n t o de Palo
Quindemo Fundamento d e Mazo
&mpenva Veta
Ens o ns u Gallo
E n g o m b o .......................................... Cuerpo
ERdiaco............................................ Mano
Gugusimenso ojos
. .
V i t i t i ................................................... vista
Pandiame Pies
GuisonJa ---+-------------------------------------- Pinga
td~cote B O 11 O
Encona0 ----------------.

Guaruguari ---------------------------------------- M a r ic6n


Muana mampemba Tortillera
----------------e----------

Menga Sangre
E n l e m b o -------------------------------------------Vacío
Mafiate ---------------------------------------------- Negro
Munde te ----------------..---------------------------B l a n c o
Tambo z e r p w a El S01
M isi n g u ra ------------------------------------------ C o n c h i n o
Zaya enq uisi ----------S- M a d r e de Fundamento
Enfuiri Camino del muerto
Mamá Chora Virgen d e la Regla
Manga c o r r u n g a --------------------------------- Gran Poder del Sol
E m b a l a d o ----------------------------------------- Boniato
S a n g u i a c ~cheche ame
GriEler~---------------------------------------------- Grano
Ma ca 0 COCO
Polocuente ---------------------------------------- Alabanza
t e l e -------------------------------------------------- H~ e v o
U ri;, ---------------------------------------------------- C o m i d a
Cucero----------------------------------------------- Noche
Engala --------------------------------------------+-
Pescado
Empaca angorne barro de kuey
------------+------------------

Empaca c h e c h e --------------------------------- Tarro de chivo


Ernpoca s e n s e ---------------------------------- Tarro de venao
Entenha -------------------------------------------- Vacío
Macuto --------------+-----+--+-------------+--------
Resguardo
C u m a n f u n d a ------------------------------------- S a b a n a
G oa --------------------------------------------------- L e 6 n
M enso --------------------------------------------- Espejo
Empaca e m e m e Tarro de carnero
E b Q ng 0 -------.-------------A-------------------
Virtud
K i e n g u e w e mambo Cucaracha
----+-----------------------

Cunan y a y a ---------------------------------------- Monte


Embonda Hablar

N O M B R E S CONGOS DE PALOS, BEJUCOS Y HIERBAS


R E C O N O C I D O S ENTRE PALEROS DE CUBA

Fifili --------------------------------------------------- Aba


Ngungcl ------------------------------*-------------- Abrojo
~urwe ----------------------------------A-------+-+--- Abrojo Amarillo
NEola, ,4kala -------- Acana
~a p i a Acacia
Aba Acebo de sierra
Nki --------------------------+-------------------------
Aceitero
Nkayo Aceitunillo
Q u e ................................................... Achicorria
Que ................................................... Achote
Sulon kane, Bem beri koAguedita
Klo kukumongaAgalIa d e costa
i\lfu .................................................... Aguponto
Don k i Agracejo
Akun, nflu, nsafoAguacate
Niosa kumpiri kunaosieto,
Fiala Gondo, Ndundo, .
Dundungon fialaAjo
Gampila, Ndeba guaniyila,
Guaniyila, koplete batama
p i m pi ................................................. Ajonjolí
Bewoto Alancracillo
Manfolo ............................................. Alamo

Gongo Alcanfor
Aruta-------------------------------------------------- Albahaquilla
N kuni kuye, F\echeoAlgarsobo
N d u a m b o .......................................... Algodón
Tuonso Aguinaldo Blanco
Mbeumbo Aguinaldo Morado
Kualao, lnkake
Kindungo, AdungoAjí d e chile
Mawagi, inkaldoAji dulce
Ndunge, Ndungo,
ndunge ndina, kueAj í picante
(Utilizada en la Shamba y en la kinoisa}
W a n g ~ n .........................................
g~ ArboI del Cuerpo
k u a n s o .............................................. Atbol del Cebo
Sjgna ................................................ Arcediona
S u ns u m i e ......................................... Aroma amarillo
K e rikoole Aroma ufia d e gato
L O SO-------------------------------------------------- Arroz

! L u a n gwe Ateje c o m ú n
! Binva k a --------+------------------------------------ Ateje hqtmoso

i ~ n a akuma
u
I A v ~ a ..
Tauve ------------------------------------------------ Azucena - "
Nfuia ------------------------------------------------- A l m a g r e
Ba r;d u Alrnendrillo
-------+---------------------------------------
Diake -------------------------------------+---------
Artemisa
F i rio Añil
Fjco ------------------------------------------------- Arabo de piedra
Groa Araña
Masere Arbol de cera
lyen Artiquilla
Kunayanga Nfita --- --------------------------- Bejucos
Mbi Bejuco Alcanfor
Seico Bejuco Amarillo
Wangora Bejuco Batalla
Fumasi kuen ---------------------------------- Bejuco Besraco
Wani ko ---------------------------------------------- Bejuco beracoco
Efun Bejuco leñatero
Sekuece Bejuco lombriz
Biesch iencho Nfinda ------------------- Bejuco rnadroa
Mansin g s e --m--- Bejuco perdiz
€3 roce ------------------------------ Bejuco prieto
Sasabanda Yovon ke --------------------- ---A Bejuco San Pedro
Nsantori ---------------------------------------- Bejuco verdajo
Ywonfi Bejuco de corales
Mpotj ---------------------------------------------- Bejuco de cruz
Ouyole Bejuco de Cuba
Munto Bejuco de fideo
Addei Bejuco d e indio
Nfitongona maria Bejuco d e la Virgen
D i s o t o ----------------------------------------- Bejuco guarena
Mbagoro, Mbala ---- Boniato
Wengne Bruja
Kuenyo, kablnda Cabina
b\lkunia bel~juosi------------------------------ Cabo d e hacha
U y e -------------------------------------------------- Cagueran
N g u a , yere ---------------------------------------- Cairnito
Alnagu~ -------------A------------------------------Calalu
Lele k a n g u a k o ,
Guanchinango C a m b i a VOZ
+----------------------------------

Musincuenga ----- C a m p a n a
Kusuambo arungo ---------------------- ----- C a m p a n a blanca
Banso, nfuea, fein ------------------------- ----- Candelilla i
!
Makakagunda N o n a chola ------------------ Canela del monte 1
Totai Canutillo
Musenga
Musengue, mumu
-

--------+--------------------------------
Caña
------ Caña fistuta
! i
hAoluor; gün ----
---+----------------m---

Cornbuctera ~ i m n r r o i - i a
i!
Karo N k e r i ----- c a r o , cascabelillo
Bont en s o ---------- --------- ---- c a r ~me0
1
Malale ------------------------------------------ Cebolla
S k u n i a lornba,
N k u n i a ma Bunga - Ceiba
S o n j u o boumba
C o c o s o n d u Kumulenga,
Ndunbi Kenunpu:o ----- ---- Ceibon
Monstuto - ----- Copoiba de aceite
Yuje Coralillo blanco
Resi, Maba,
N y e t a , K a rende CO~O~O
K i s i n b o l o .......................................... Cueva
Fa,pre Cuajoni
Kionrnere Bita m a m b a -------- Cucaracha
~ ~ t i ; masa
ti ..................................... Culantrillo de POZO
Bianka Culantro
Mombati Cupido la uva
1s a -----------------------L---------------------------- Cardiln
Kondo A r e --:...................................... Cardo, S a n t a Naidi
Ponkunja moteri ...................... ---------- Carbonero
Moonyere ------------------------------------------ Cararnboli
Yukuka Caoba
~ n s w a o -------+----------+------------------------- Caobilla de Sabana
Madidiana .................................... ----- Caña brava
V a l e n g u e , wale, Makongue ----------------- Calabaza
U rekere G~trqu@sa
Baue Castaño
K a y u n g o , lyanga ---------- C a y u n g o
-----------+----------

Nkunia, menga, tuola ......................... Cedro


Lague, Raribe, Gondo,
Fiarna, bomba nsei,
Sonda, Nfumba, Musinon
Sombi, Sondo N kunia ---- ---- Ceí ba
Nag~>nE Celosa cimarrona
Nkinie lele sambiantuka,
Sornialele, Sarnbianfuka ------------------- Cipres
Okurria Ntaka,
Nkunia M u i n d a --------- ---------- COCUYO
~~~~b~ Capal
Nri --------------------------------------------+-------- Cordoban
;J k o n d a -------------------------------------------- Corteza d e pa!o
Bernbonfuria, Boronkeri----------------------Chayote
Maronki -------------------------------+------------- Chicarron del Monte
Bil~ko----------------------------~------------------- ~ h i i i ' m o y a
..
M enka rimp u
---------- ~ h c ? c h o m a -
-------------------------U----

Bando, Jinv;r-lo -------- D a g a m e


r.,J u n d el a Diamela
B a a m b o -----------------------------
Karunda ------m-------------------------------------
E s c o b a Cimarrona
f'qgoto ------------------------------------------------ Espinillo
1 mbo-------------------------------------------------- E s p u e l a de Caballero
Arituu Flor de Agua
Guendi Frijol carita
Agrandudu -------------- -------------------------- Frijol Negro
Maschafio Nsike
m u a n a nkete, M b ~ m b a ----------------- Frutabomba
N b u n d o , migua G roset la --------------------------m-

Mondu (3randillo
Ambondiga ---- Guanabana
T ~ y i y e k e ,MoIunse ------------------------------ G u a n o Blanco
Matansi -------------------------------------------- G u a n o
Wasos 0 , Made mb ----------------------------- G u a
Nkunia bonde mabisa Guama de costa
~k~~~ Guara
Suanki bilunga,
Nf un d u , S u a riba iunc a ----;-------------------- Guayaba
M O ~ ~ Q Q -----------------m Galan de' Noche
Yongoso, Tongo --------------------------- ---- G i r a s o l
Nfita, Salonki,
Suandi, Indoco - Grama
Yunkawa-------------------------------------------- Guayakan
Yerua ------------------------------------------------- Helecho
Bjtitj tongo Helecho del rio
Nu n g a k a . M!~c~co
Q a nd a t a 1 u -----------..-----------+-------e--------- Hoja de tribo
N kan da --------------------------------------------- i-iajac
Shana H U ~ O
L~ng~i-----------------------------------------------Jaboncillo
B~ot~ngo DiarnbuIa
, --- Jagua
Brokanani, AtakQnda Jaguey
n t u a -------------------------------------------------- Jenjibrs
yomo -----------------------------------------------*- Jayabico
M s s ~ r n b i b a ,Tatakongo -------------- Jia Amarilla
N t u e n k e , Batta Jia Blanca
--------------+-----+--------------

Grenguerengue Kunonsiete,
Guengue, Meguengue ------------------------ J0bo
K a l u n g a madiada --- --------- Júcaro Amarillcl
Ta Iome Jucaro
Q s e k e r a -------------------------------------------- L a u r e l
Karonko hirnbn
----------------------------------*---------

Tu k o n so Lirio -+--------

i----------------------------+---------------+--------
Madera
Ngu u ro -------- -------- ---------- Marca perro
Nbi N k a n d a , G o n K ~ a +----------------------m--
Malanga
M ale mb e Malva
Ba ngolo Mamey de Santo
Domingo
Nyumba, Miniyamba -- Mamey
M a p u s u a ------------------------------------------- Manuju
Ngubi Maní
B Q ~e Manzanilla
Kanda, Fititi, Nkongriso ---------------------- Mariposa
Kasuasa Ktirnpase, Ngrefo ---------------- Ma ru r o
M a s h a f i o surirnamba --------- Mel6n de agua
---------------m

M a s h a f i o susiyame -------+--
MeSún de castilla
N~nlobant~---------------------------------------- Nalviara
E r n a b e n g a , iupe makondo ----------------- N e n g o
Bolo mamba.
Maoba Mboiiakala,
Mbefo molala, .
N k i a m k i a n , Maleta ----------------------------- Naranja
[mbiko looto Ñame
1 mbiku s a lalo ----------.-A------ Name v o l a d o r
S i m o n o --------------------------------------------- Ocuje
Mjkembo Ojo de profeta
Guinda bola ----------m---------
----- Oreja de palo caballero
N m e y e m o -------- -------------+-------------+-----
Orozuz
M usi mundo l a Palo blanco
Nkini, Mbi. Moschafio.
G a s ko Palo bebo
Mubon --------------------+----------+---------------
Palo bomba
Moruombo Palo Bronco
Brulekie Palo Caballero
Nguengue ----------------------------------------- Palo c a j a
dilasongo ------------+------------------------------ Paja d e maíz
Nombako -----------+----------------------------u- Palo amargo
Bebere Kinbansa ------------------------------- P a t a de gallina
inin lnaro ------------------------------------------- Pega p e g a
M i 1 i ia --------+------ Pendejesa
N t o n gota -----+-------------------------------------
Peregrina
Ntuare, Bititj Kamaluya ----- ------ Perejil
E s o k u s e l u ----------------------------------------- Pimienta
Tir ----------------------------- -------------------- Pimienta china
B ci ndornaye ------------------- ---------- ---------- Pino
M a t o k o , N i n a , !dicngue ---- ------------ ------- Pjña
rdshi~ngo ----------------------------+-------------- Palo C e n i z o
FLim 0 s i Pato Cochino
------------------------++-------------------

Mela, kisiat;oio, Nkunia ---------------------- Palo cuaba


MeC;uer:bl ----------------------------------------- Palo d i a b l o
- - - . ...-
Sek,nnce, B o y e ---------------------------------- Palo hedionuo
Nkunia mp&a ----
--------------------m----- Palo Malombo
Bandcindu Palo Mulato
M a s u s e n s a , Mufuita ---- Palo N e g r o
Musibele loosen --- Palo Quiebra Hacha
Maluyaba, Nkitan,
Kjtan, Kiriabaa - Palo Rarn6n
Beberiko, kulonbe ....................... ---- Palo Rompe ! ~ U ~ S O
yiguylo, Fun kulene -------- Palo Tocino
Alwbende dianfinola N t u t a ------------------ Palo Torcido
M a n g a , Bakasola ---- Palma
Ni Kaguangoko -------------------------- ---- Papa
Fuitako ---- Puibarbo
Sakunoro, s o b u nara ----------- Sabe Lección
Nshoon Salta Perico
teka ------------------------------------------------- Salvia de Castilla
Palo Señorita --- Sangre de Doncella
Tingo ebeta, Neihba,
Qianfinda --- Siguaraya
Nsungo, Sunga ------------------------------- --- Tabaco
Kuke npiota San Benito
--------------A----------------------

Malacoco ------------------------------ ----------- S a n D a n i e l


..
San Lirl San Norberto
Mucilango --- San Isidro
Tone ------------------------------------------------ S a n Avelino
Sabicunanbansa --- Virgen de R e g l a
Baluande------------------------------------------- Virgen de Regla
Luna Nueva Virgen d e Regla
Batotonqui L o s Desamparados
Mamonga ---------------------------------------- Anima Sola
~k~~~ SanRoque
Ta ranbele San Sebastian
Totonque ------------------------------------------ Santa Rita
Kunanquisa --------------------------------- --- Santisirno
Muchefi San Rarnon
(3uedun ---------------m--------------------------- San Cristobal
Muanalungo --------------------------------------- Padre de 10s Rayos
Daday San Francisco
Lleso -----------------------------------------+------- S a n Agustin
MaEcoco ............................................. S a n Luis
Nsasi o siete r a y o s ......................... --- Santa Barbara
Chola n g u e n g u e ................................ Caridad del cobre
Madre de a g u a ................................... Virgen de regla
Cuballende San Lazaro
L u c e r o "ganga ----------------+------------------ Niño de Atocha
Centella ........................................... S a n t a Teresita
Zarabanda ......................................... S a n Pedro
Tiembla tic rra Las Mercedes
Gurufinda San Arnbrosio
Ndoqui --------------------------------------------- El Diablo
Enguill~------------------------------------------- San R o q u e
Tasambel e ........................................ Sebastián
Tatangue Santa Rita
Sambra ------------------------------------------- Cristo
Guengui Mercedes
c u n a n w i s a .................................... Santa Catalina
. .
hiluchlti---------------------------------------------- S a n Rarniin
Guendun ----------------------------------------- San Cristóbal
Dady------------------------------------------------ S a n Francisco
Llaneo San Agustin
Maycoco San Luis
Cuguenfiata ..................................... S a n Benito de Palermo
Malacoca L ........................... S a n Daniel
. .
Sintiese S a n Norberto
Tune .................................................. S a n Abeiino
Batolongui ......................................... Los J i r n a g u a s
Muñeca Anima Sola
Centella i n d o k j ----------+----------------------
Santa Teresa
K a u bayende ...................................... C a n Lázaro
Chola anguengue blaria Caridad
Munolungo (7 rayos) shangó
Mpungo (lucero) ------------------------------- Elegua
Kenvve i y a ......................................... L a s mercedes
Mundele -----------------------------------------+-
Blanco
Bofiate---------------------------------------------- Negro
E n c a y ............................................... Mulato
&un goda Chino
Maf---(j- ------------------------------------------- Hermano
E n p z q u i ------------------------------------------- H e r m a n o
Munonso sambí ................................ Iglesia
Taita tata -- Padre
C o B g u o c o ....................................... Compadre
Mariguillo ........................................... Madre
Tetegua +------+-------------------------------------
Las Estrellas
Tufia-------------------------------------------------- Candeta
G a 1 a m ~n tu fi a ........................... ---------- C a r b ~ n
Matendebote ...................................... Golpe
Saletumbp ---------------------------+-------------
Botella
C o f i nda Campo
C o n g a m e ---------------------------------------- No 'me quiero
hquseoa Can -a
0
-
LwIW"..-

Embalo --------------------------------------------- T d l t
Y a Subir ---------=-----

Emcumbe Carretera
--------------------------------------+-

Enguello Judia
Muana ---------------------------------------------+-
Mujer
Cabo ronda ---- Policía
Muraya ----------------------------------------------- Cárcel
Munga Colunga
Maquimungucon Lele ------ Huevo
Endumba Mujer
Mocate --------------------------------------------- Pinga
Mocate Q u i s c > n g ~ - Signar
Rljj n Bicho
--------------------------------------------*-----

Afiala ------------------------------------------------- Esconder


BUr u wa ~ ---- Sombrero
Tuqui ranga ferrocarril
Bioco ------------------------------------------------- Mirar (Ver)
Baconfula Mayordomo
Milonga Pañuelo
Buroc-nfeIa --------------------------------------- Guerrero 0 Guerra
S u m u i ----------------------------------------------- Guerra
cunofinda Sabana
CunonsuIo ---------------------------------------- Cielo
Cunahumo ------------------------------------ Cielo
--*

Matar1 isasj Piedra de rayos


Gonda Cuna
-------------------+--:------------------------

Gondaquiiarnm/ U n a benidera
Dundu Fantasma
Guabilonga ----- Guardarraya
Munonso guanabeto ------------------------ -- C a rcel
Lurnboba, y u n b o l a Garabato
---+-----------+-------------

Mayombe Diablo brujo


Male rnbe Brujo de tesia
----------------------------------------+m-

Salele ----------------------------------------------- Q u i e r e
Gangantoco --- Herrero
S u a l o n ---------------------------------------------- Paltato
Temutemu Lucero
-----------------------------------+-+---

Ruin Bicho
---------------+----------------------------------

C u c a m b E t ------------------------------------------ Muedele
. . . .
Piquininl Niño
MuwafLren B ~ i e n a sn o c 1 - i ~ ~
P e n b a q u e l o --------------------------------------- t á p ¡z
Tango S al
Encubljay Celos
Bjrobu Conversador
---------------------------------m----------
Dila chame sambi ditongo------------------Dime en q u e estás
Pensando
M a t u c u i s a gusuarne bicongo
L e m b e betu0 g o ------------------------------- -- Viene visita real
En g o m a Tambor
-----------m--------------m---------+-------

Quinfutti ando bay quebo -------------------- Que tu dudes


Lugwi la Saber
Gen ................................................... si
Longrica Enamorado
Llaringrica ........................................ Enfermedad
Enfuca----------------------------------------------- Caliente
Amputo Lego
m--------------------------------------------

Ma riguaIla Quien gobierna aquí


---------------------------------+------- '

Fuma
Batalo bongo Un gobernador
D i m b -----------------------------------------------
~ Bandera
Masabar¡ Soldado
C o nboca Subir
Yaaba ................................................ Podrido
Empaca Tarro
-+-------a----------------------------------

Qujntambalo - Tiempo malo


----------a--------------------------

G a l u n g a ............................................ Mar
cocoansa R ÍO
-----+---------+-------------------------

Lutete------------------------------------------------ Astro
C a r i k e .............................................. - R e y d e los que se Muere
Bria ------------------------------------------+--------
Comida
E~~~ l o Cielo
Ntato ------------------------------------------------- Tierra
Malafo m a n p u t o - Aguardien te
Malafo moba - AguardierAe de Corojo
Malafo sese Vino S ~ C O
Cunallaonda Tierra lejana
Nfurj ---------------------------------+----------------
Espíritu
. .
Enguisr Hijo d e ganga
N p e m b a -------------------------------------------- Vela
Chamalongo Caracoles
Nbele Machete
M "nonso Cosa.nso.s.a e muere.
Fula, patifula ------------------------------------- - P o ~ v Q ~ - a
muenda Yeso
Bisongo Clavo
Npaio -----------------------------------u------------ Polvo. ceniza
Simb~ ----------------------------------------------- D i n ~ r o
Masongo Paja de maiz
----------u--------------------------------

Maqu ito Resguardo


Grupa ------------------------------------------------ Mani
-
IeltLwliitiI
Emdoa --------------------------+-------------------
Hablar
Babalondinga Cuenta algo
Entumbo Bebe
Masi masi ----------------------------------------- Deposito
Faumato---------------------------------------- Sordo
Maiente -------------------------------------------- B a t e
Bomba ---------------------------------------------e Tinaja
Bun0nfuc-a La noche
Gadso Justicia
Gongri te Prenda
-------------------------m-----------------

Lecabi ----------------------------------------------- Dormir


&urn ------------------------------------------*---- Vete
Guame ---------------------------------------------- M e VOY
Tepemense Enterrador
------------------------e------------ -
Tembo --------------------------------------- ---- Remolino
Siete driyumba g o n d o guada -------------- Muerto de Fundamento
Lla m b o s o ......................................... Brebaje 'bi-ujo
Quindepare --------_--------A Resguardo
L u --*---------------------------------------*--------- Tu
C u n a ------------------------------------------------- S a b a n a
Vanso Ano
Sunga Tabaco
Frusunca Fumas
------u------------------------------------

Bunfa - mundele --------------------------------- c igarro


Co *--------------------------------------------------- No
En u n n o Af ricarlo
C;alunguera Sal
----------------------------------m--+-

yuy -----------------------------------------*-=------- Nuevo


Munla rico Buey
Sanvirjli -------------------------------------------- Espíritu d e dios
G u a v i i o n g a ---------------------------------------- Traer
Can --------------------------------------------------- L o c a
Siguie r e -----------------+--------------------------
Loca t r a s t o r n a d o
Lumbestornado. Candela.
Indoqui Mciñeco De Prenda
Bade --------------------------------------------+----
Lo que no e s
Buaquirimba c s . Canta y baila
cansuaco ---------------------------+------------- Compadre
C ü c i j a c o o m p a d r e ----------------------------- C o m p a d r e
,2ci~aaen
P . .
cuaqur ---- De madrugada
+----------------------------
NOMBRES DE GANDOS Y FIRMAS
P A R A RAYAMfENTOS

ZARABANDA: . BRSLLUMBA MUSl


. CUYERE NGANDO
- MONTE OSCURO
- YUYUMBIIA

SIETE RAYOS: ' - 7 PALMAS


7 BRltLUMBA NGO
- 7 ESTRELLAS
7 LOMAS
7 RAYOS B A R R E M A N O
. NGUNDO LlRl

CUBALLENDE: . NDOQUl YAYA


. . CORAtlLLO NDOQUI
. MARMOL BLANCO 2 MULETAS
LUCERO: . MADRUGA
. PRIMA
. QUICIO PUERTA
4 VlENTO TAMBUA ILLA
. ORWMBO
. NUMBE NGANGA EL IGUALITO

CHOLA NGUENGUE: . MARlQUlLLA VENCE


. GUERRARA
. COCOCO MARGSELA NDOQWI
- DUCULANGO Z A R A B A N D A
TIEMBLA TIERRA: . VIOC0 ZAMBI
. MOCO ZAMBl
. LA MlLE MATAR1 PUNTA LOMA
M A D R E DE AGUA: . KALUNGA NPACX NDOQUI
. REMOLlNO 4 VIENTOS
. MAYANGUERA

TRATADO
H a b r e encuto quirindinga c u e n d a que ye ambos.
(atiende y abre !os oídas y atiende lo q u e te digo)
B a n q u e rnayirnbe p o s o lele en cueva bacjue rnayirnbe munáere nc Po
gria sala maleco. maleco saia.
(somo o no somo, sorno)
txisrert u u s v e l .-- -
para iso.
Va con licencia, abre encuto quirindinga c u c h a cuento q u e te emboa.
Va son mismo ernpoque que ya ta jra ornbere paso erngobo v a arriba
engonga ya menga esta corre como longo va riba engonga como tintorera
arriba ndo ya jura embere yaya tajura empoca tajura ensansi ta en c a m a
fuiri tajura cunon cheto tajzlra campo finda,va riva rnundo.Yo quisa g o m e
yo ya recuerda tiempo congo arriba mundo y embocheche va cheeche
por que lengua congo no son manteca y el dia q u e se mantega muerdo
cuave.
Mano con mano nunca endiosa y el dia que endioca rnunco e n cuava
yo guisa tota y talanqwera pa cuando munanzo congo va con licencia de
t e congo, va con licencia d e to enfuiri, v a con licencia de to matari p a
arriba enfanga.
V a con licencia d e tata de to munanso qe ta cuenda
M a r ~ f omarnputo: aguardiente.
Marafo c h e c h e : camba.
Marafo encance: vino seco. '

Con permiso escucha ! o que te digo, abre bien las orejasy oye, yo juré
machete arriba del fundamento d e palo, ya mi s a n g r e salió como agua
arriba del fundamento, como arena en el desierto, y o recuerdo al tiempo
d e los congos, y de todo muerto d e fundamen2o arriba de este m u n d o
por eso y o expreso correctamente en la lengua conga para que todo
padre y guardiero que s e me escuche me atienda y a s i poder entrar de
verdad en un cuarto d e fundamento con el permiso d e Zata y talonguera.
Bunque: d u l c e .
Menga - cheche: sangre b u e n a .
Vinviperro: conversador.
Preaunta.: e n b o kindianbo iguisi cunoncheto
Respuesta:
-- - kindiambo enguisi gonga cunonocheto
Preaunta:
-- -- kindiarnbo enguisi cunancefú emboba kindianbo cuancheta.
R e s p u e s t a : !a p r i m e r a ganga que e n g o n d o batalla c o n g o con l a
brillurnba de ~ n y o n c l obatalla kindiambo munonso ganga enguici ganga
enguisi munonsa sibilino tata engondo batalia tata fulana egonda batalla
bacunfora engondo batalla tangote entulla ernpeba arriba nganga. Prende
t
vela arriba d e 12 preiida guiaco guiaco al p i e del guindemo arrcdillate al
p i e d e la prenda coriga car d e rnur?anzulo c z r e has!a canalino piango !
r
piango hasta llegar a Colunga, Colunga, suve. Colunga baja. El agua
cae del cielo y corre el río hasta lleaat al mar sube y bzja.
BRUJO
Guiri yo dice que ya e r n p a n g u i rnafiote c u e n d a guioco g u i o c o
paccrnarongo engo ensasi.
ESPAÑOL
Quiere decir que el hombre n e g r o va por el cmaino de africa por [as
lomas con el sayo.
BRUJO
Tata, guiriyo dice que guataco caner bumba en tu.
ESPANOL
Dice que niño chiquito tiene brujo en el estomago.
BRUJO
Guiriyo ya lucena d e muána cuenda como diambo endiaca
ESPANOL
Que la mujer llega ala casa con el diablo en is cabeza y te va a traicionar.
BRUJO
Guiriyo y a moco r n u n d e guioco guiaco Colunga.

ESPAÑOL
H o m b r e b l a n c o va paco paso por el mar.

TRATADO
C u a n d o D i o s entrb en el Monteoa muna sambe sagrado, se sentó en
una piedra de imán q u e fue la que dio a San Pedro. para que sobre ella
edificara la Iglesia Católica, que es S o que en palo se llama Sonbiacuenda.
E n finda kiniani matati yoko
Quiere decir: Dios entró en el Monte ¿En q u é piedra se sen;ó?
S e contesta: Sombe yonko m u n t i k e s a n k e l e
_ Significa: Dios s e sentó en la piedra imán
Motivos por el cual a d q u i r i ~valor; n u n c a ctrc?ndo C a y a r n b e hay d i i
munansulo Cayambe porque yorna siete rayo Cayarnbe sayo Cayambe
rayo parte pico palma Cayarnbe ernbo.
Licencia sambe que nbonda
Licencea nsulo q u e e r n b o n d a gonga mesirnene ponorame. HDue
endiame chiquirintoma f u i r i ciento nacen ciento tocan gumba siembra
indaki sppla guiro llama noca
Dicen que mi n g a n g a maluco guata
C u n o n c o n g o guata cunongonga guata cunogonga. Congo lañusa
aeoconcongo l a ñ u s a java ayugar brillumbero (Santo T o m á s ) v e r para
creer d a licencia e l mismo sarnbi a e s t e rnunonso q u e v a cuenda
guangora h a s t a rnacimene pondiame cuando ya tanco cuenda yean nsub
cuenda h u n o n f u c o n sulo cuenda ensguinda munondila sunsundonba
pio quindemo bacheche lo bacheche da licencia mismo.
Licencia mismo sambi que nbonda pio guindebo de cunanchila como
nbonda buconfula munongondo.

TRATADO QE PALO
l. Cosilñemba: es una Ilayigue, decia q u i e r o rnayimbe e n s u l e a las t 2
del día.
2. Coyube: se llamaba 7 rayos en tiempo endiionga y a que le venian
cayendo atrSs y el se protegía en una Ceiba y cuando la iban a barir
la Ceiba cayeron 7 sayos y por eso la pusieron así a Coyurnbe.
3. Tata va a cabajlente porque es el único q u e tiene pacto y da licencia a
los muertos para que vuelvan a vivir o resucitar. Es un tratado
directo con los muertos por mandato d e centeya, tierra y sambi.
4. Mallimbe pone 7 Sele en la cueva y le cojen uno y ella va Colunga y hace
una nsara y se la come y coje una tatare (rnatari) y v a ppara el nido
y vomita la nsara y un tratado directo con los muertos por mandato
de centeya, tierra y sambi.0 r e s u c i t a r . ascheche lo bacheche da
licencia misrno.pone la rnatari en el nido y sale algo que desconoce,
v a Colunga y le p r e g u n t a y esta le r e s p o n d e que lo que cali6 se
llama carac caraida.
5. Sunsundonba mensajera de Qzain baj ntato bibe kalunga, q u i e n vive
bajo Colunga a (sunsi) calilernbateternene, ntato.
6. Bajo ensulo vive entato riva entato esta ngambe riva engambe riva
engam be vive npoca, ¿quién vive riba empoca (bichichi) (rnenso}.
7. Mallimbe pone Cele eb la cueva viene es Santo, Dios afurimallirnbe
bringa Colunga a buscar encunia.
8 . Esta Dios primero que sombi, combl es el hijo de Dios, este ultimo
murió en 24 horas para enseñar a morir y e ! que domina es tiempo
cuaresma y viernes s a n t o e s Cain, el diablo que no muere.
9 - Se encuentra caballende enfermcl y tiembla tierra le da poder y lo
manda para la montaña y se encuentra en el.camino con 7 rzyos y
zarabanda s i g u e r a s t r o a la r r i r i n t . ? ~ :;J ~ .:.;r? ~ n c l l e r 7 t r accln tiembla
tierra que le da el poder del pueblo de Sarnicola cuando este s e
retira, c e n t e y a pregunta p o r él, al saber donde está le dice que
quiere hacer su carretonero y confianza y bendecidlo para así evitar
la fuerza d e envidia d e los judioc de que digan que u n impedido no
tiene cargo y palesta en la montaña por sus bendiciones secretos
es que los tata v a a pie d e cabaullende porque tiene pacto directo
con los muertos.
10. Dos congoc: uno corto y otro lima s e fajaron entonces codo le arranc8
la cabeza a lima y coge la cabeza y la monto en una cazuela y le d a
et nombre de Codalima. A s i nace la rama cortalima congo.
11. Mallimbe esta ensulo cuando t i r a bioco para la sabana y ve una guira
y se tira y le empieza a dar vueltas a la guira y dice María Luisa a
mallimbe lo que esta en l a guira n o es uria, e n t o n c e s mallimbe
siente desde finda que 10 están llamando y la acción e s para tu
mella yo estaba durmiendo lado d e mabiliana me esta llamando.
12. Ansuelo e s espiritu que vive en la superficie de los síos y se alimenta
de pescado, planta,, noca etc.

I 73. Orinado e s espíritu q u e vive e n la profundidad d e los ríos y se alimenta


dci lo mismo que ansuelo.
14. En la loma la mile vive un Congo que se rnuri8 y van dos llayi y dos
tata, los dos llayi cuando nfuri y conosta cuenda g r u y u m b a gongo.
15. Donde se rnont6 el primer fundamento es en el congo y e! qe 10rnont6
se llama E3icongo Lembe Betua.
16, Oriaga kere cuta cuto sunguerere hasalele: quiere decir que el cuta
es comida sagrada preparada c o n pescado, plantas acuáticas ñoca
e2c.

77. bajo la cononsa es el lucero de Colunga.


18. 7 rnatari cuenda arriba ntato falta u n a , d o n d e está?. La rnatari que
falta esta en Colunga.
19. 7 gongo querían cruzar, Colunga entre ellos venían una llayi que se
l l a m a b a bukanguisa-kunarzbabanza. P e r o ella s e queda en el
muelle y cuando los t congos v a n 2 brincar hay uno que cuenda
fuiri. E s e congo llama tania cuenda guiri en Cotunga por eso 7
brillumba rnendiato cuaba empeba a lubrar 7 congo y rnatari falta
- u n o d o n d e c u e n d a kalunga.
4 --------------*--*--*---------*--------------------*---*--
'ya
5 --**-*--------------------------------------------------
ffarne 6 ifumo
6 ----------------------------------------------*--------
Isabani
7 -----------------------------*--*----*---*--*------------- lsubuare 6 isabriari
8 --------------------------------------------------------- Irnania, inona Q inonia
g ----------------------------*---*---*----------------------Fua
10 ------------------------*---------**-+-*-"-*-**-----*--- Kumi
1 1 ---------------**---*------=---*--------------------=----- Kumi Yosi
1 2 ---------------------------------------------------------- Kumi YaSe
1 3 --------------------------------------------------------- Kumi lbafu 6 kumiyate
1 4 ---------------------------------1------------------------ Kumi l y a
15 --------------------*----*-----*-*----*------------------ Kumi t a n ~
16 --------------------------------------------------------- Ktrmi lcabini
17 Murni Isabuer
--------------------------L---------:-----------------d---

1 8 -------------------------------------------------------- Kumi :nona


1g -----------------------------------*--*-------*-----------
Kumi Fua
2 0 --------------------------- ------ ------ --------- C h i c h i g u m a
* *---*--* *

2 1 ----------------------------------------------------------- Chichiguma y o s i
22 --------------------------------------------------------*- Chichigurna y o l e
2 3 ----------------------------------------------------------- C h i c h i g u m a itatu
2.4 --*------------------------------------------------------- Chichiguma iya
25 ----------------------------------------------------+---+-
C h i c h i g u m a ifarne
26 ----------------------------------------------+-----*----- Chichiguma icabani
27 ---------------------------------------------------------- Chichigurna isu buare
2% -----------------------------------------*--------------- Chichiguma iñiona
29 -------+----------+--------------+--+----------------------Chichiguma fua
30 ---------------------------------+------+------------------
Itatu kumi
3 1 ---------------------------------------------------------- Itatukumi yosi
3 2 ---------------------------------------------------------- ltatukumi yole
33 ---------------------------------------------------------+ lltatukumi itatu
34 +--------------------------------------------------------+ Itatukumi iya
3 5 -------------------------------------------------------*- ltatukumi ifurno
3 6 ---------------------------------------------------------- ldatu kwmi isabani
37 ---------------------------------------------------*---=-- ltatukurni isubuare
3 8 ------------------------------------------=--------------- ttatukumi inoria
39 ---------------------------------------------*------------ Itatukumi fua
4 0 ---------------------------------------------------------- lyakumi
r, f--------------------*-------------*-----**-----+-+--------
!yakumi yosi
(1 ;! lyzkumi p ! ~
-4 3 ---------------------------------------------------------- iyakurni iratu
4 4 ---------------------------------------------------------- lyakumi iya
45 lyakumi ifurne
--------d**--------------------------------*b--*--&------

46 -------------------------------------------------*--*-----
lyakumi isabant
47 ---------------------------------------------------------- lyakumi isubuase
4 8 ----------------------------------------------------------- lyakumi inona
4 9 -----------*---------------------------------------------- lyakumi fua
50 ----------------------------i----------=------------------ Tfumokumi
51 -----------------------------------------*------*---*-----
Ifurnokurni yoci
5 2 ---------------------------------------------------------- lfumo kumi yole
5 3 -" ----------------------------------------------- Cfumokumi itatu
*

54 *-----*---**---------------------------------------------- lfumokumi ¡ya


5 5 --------=-----------------------------------------&------- Ifurnokumi ¡ f u m e
56 ------------+--------------------------------------------- Ifurnokumi i s a b a n i
57 ------------------------------------------+-&*------------
Ifurnokumi i s a b u a r e
58 --------------------------------------------&------------ bfumokumi inona
59 ------------------------------------------*--------------- lfurnokurni fua
6 0 --------------------------------------------------*------- Isabamikumi
61 ------=--------------------------------------------------- Isabamikumi yosi
6 2 --------------------------------------------------------- isabamikurni yole
63 --------------------------------------------------+------- Isabamikurni i t a t u
6 4 ---------------------------------------------------------- Isabamikumi iya
6 5 --------------------------*-----------------------------* Isabamikurni ifumo
6 6 ---------------------------------------------------------- Xsabamikumi i s a b a n i
6 4 ---------------------------------------------------------- Isabamikurni i s a b u a r e '

6 8 - - - - - - - - - - - - - - - ~ - - ~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - I s a b a m i k u m i ! n o n a
6 9 ---------------------------------------------------------- Isabamikumi fua
7 0 ---------------------------------------------------------- I s a b u a r ~ k u r n i
7 1 ---------------------------------------------------------- Isabuarekumi yosi
7 2 ---------------------------------------------------------- Isabuareku m i yole
7 3 ---------------------------------------------------------- Isabuarekurni itatu
74 ---------------------------------------------+------+----- lsabuarekumf iya
7 5 ---------------------------------------------------------- lsabuarekurni ifurno
J 6 ----------------------------------------------=----------- Isabuarekurni isabani
77 -----------------------------------------+--------+------- Isabuarekumi isabuare
7 8 ---------------------------------------------------------- lsabuarekumi i n o n a
J g ---------------------------------------------------------- Isabuarekurni fua

8 0 ---------------------------------------------------------- tnonakurni
81 Inonakwmi yosi
82 Inonakurni yole
8 3 ---------------------------------------------------------- lnonakurni i t a t u
8 4 ---------------------------------------------------------- Enenakurni i y a
$35 ---------------------------------------------------------- l n o n a k u m i ¡fumo
86 -------------------------------------------:--+----------- lnanakumi isabani
877 ----------------------------------------------------------lnohakurni iszibuare
88 ---+-------+--------------------------------------+------- [nonakumi inona
$ 9 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - . - - -Inonakumi fua
---------- -------------
FRASES i
Tgti e ----- - da------ Buenos Dias.
C h e c h e ------------------------------=------------------ Buenas Tardes-
-
Cheche nkjta ----------------------- ---------- ------ Buenas Noches.
-
Mbumba a Puanoni ------ ------------------=- - --
c u a l ES SU nombre.
Ncanbi ~ d u m b u-----------------------------------
l Dios me castigue.
MundePe kualukila rnukonda,Afiota kualukila
bititi mela ---------------- -- El blanco sabe con la
pluma.
El negro sabe
con el palo y hierbas.
Muana luke
cualukila ----- El muchacho cabe correr
para esconderse.
A$ara pua ------------------------------------------ --- Esta enferrrio.
N t ~ n d e l aEukuonda Haz la que quieras.
Ku,anda Muona - -- Va a buscar mujer.
K~lrnanaguako --------------------i --- La puta d e tu madre.
Leka kuame Me voy a dormir.
Yakara m u a n a n p a n g e uas
nfinda n t o t o Muerto que habla delante
de la puerta por media
del perro.
Nkita npungo ------------------------------------ ------ M u e r t o que vive e n
la cazuela.
N s o --------------------------------------------------------- Ojo, vista, ver.
Ata ka k~ Por mi abuela.
Kukandobon ------------------------------------------- Que le duele.
K i n d i a m b o -------------1-------------------------------- Coma esta u d .
Lumbre Kuanke --- Dia de hoy-
--------------------------+--------

Ari ku bom b.3ya ------------------------------------- --- E s p i r i t u c m a l 0 ~ .


p ua ------------------------------------------------------- E s t e no sirve"
Kugnda n s i l a Ir a la calle.
-------S

Kuend;i mano nsila - -


.---- Va a b u s c a r a
la mujer a la calle.
Kufa - -- - - - - Me mrrero.
Ceka ------------------------------------------------------ Sueno, dormir. I
Kinguiri menso - Niña d e 10s ojos.
1
I
Pandelnnga Nuestro Señor
Jesrjs Cristo.
xj l u r n t ; ~
---------------------------+---- ----------------- Qce día.
'&jndiombo k a l e l e m a m b o -------- Que lzngua habla ud. 1
---------------- --- Quien rnanda aqui.
Mano g u a yala
i
OTRAS FRASES

Buenas días: rnalembe.


Buenas tardes: rnalembe yaya.
Buenas noches. Malernbe nketo.
¿Cual e s su nombre?: mbus su nombre?:aya.rna a puami.
Dios me castigue: nsanbi ndurnbula.
El blanco sabe c o n la pluma. El negro c o n tos palos y las hierbas:
mundele kualiukilla rnukonda, 'bafiota kualukilla bititi mela.
El muchacho sabe correr p a r a esconderse: muana luke cualuki la
suorne.
Esta enfermo: abare pua.
Haz lo que quieras: ntcindela lukionda.
Va a buscar mujer: k u e n d a muona.
La puta de tu madre. Murnhnaguako.
M e voy a dormir: loka kuane.
Muerte que habla delante d e la puerta por m e d i o del perro: y a k a s a
muana noange uas nfinda ntoto.
Muerto que vive en la cazuela: nkita npungo.
Ojo, vista, ver, espejo: me nso.
Por mi abuelo: abakoko.
Qué le d u e l e ; kukandot~en.
Hablar, cantar: mamho.
Que to 10 palo kindiombo son canto de siete rayo, va a caer rayo ahora
va cae. hoy si cae rayo, tuno asuta va cae.
Rezo para jalar sobre fa N g a n g a .
Dejalo q u e venga gavilán: que pecha conmigo
Tu son gavilán: yo son zinso nte.
Dejalo q u e venga, gavilán: que pecha conmigo.
Canto para malo Nkangondo:
D i a l o n g u e . dialongue burnbe que hoyo abierto no tiene amo
Q u e tulo hace tulo paga: c o m e
Canto para mandar malo:
Mama kurnbelongo: mundo ya vira.
Mama kundelango: mundo ya virz.
C ó m o esta Usted?: kindiambo.
D í a de hoy: lumbre kuanke.
Espiritus malas: a r i k u bombaya.
Esto no sirve. Pua.
I
!r a la calle: kuenda nsila. I
Va a buscar mujer a la calle: kuer~damano nsila.
Muero: bufa.
Suefio, dormir: leka.
Nifia de Tos ojos: kinguiri rnenso.
I
Qué dia: ki lumbo.
Qub lengua habla u s t ~ d :kindiornbo marnbo.
Quien manda aquí: mano guayaia.
l -
Que tu me busca: tu me encuentra.
Mundo va a vivir ese I -
Canto p a r a tumbar:
Yengue bunda ndoki - ynegwo Maria ndoki
I -
Yengue Maria yenguere - jalalo, y e n g u e r e
Bunda ndoki - Maria yenguere
Rezo pala juba:
Va ti bonga atu - jkuenda nsimbo kunatato I -
. Ntaro sornbiampungoguisi - kuenda yari yari. 1
Rezo Juba:
Ngo jiba tumimo rey - d e lo palo
Ngo jiba.
R e z a pata gallina:
Arruru kongo sila - corno kangu!a 1
Konga la .si la.

N O M B R E D E L CUERPO

Encombo------------------------------------------ C u e r p o
E nc;efo Pela
Lucerna ---------------------------------------+----- Cabeza (vivo)
Quin oc- ---- --------- Csaneo
~ k ~ t ~ -- Oreja
M a su r o -----------------------------+---------------- Nariz
V ~ Q C --------+------------------..----------------------
Q Ojo
Guiquirirnen Retina c'e !CS ojos
Munonua - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1-;i Boca
r a n d a , F=n,-uala - Lengua
~~~~t~ --------------.------------------------------ Diente
EnfUIO -----*++-------------.-.----------------------- Pecho
Mallene Senos
Cunonchila CO~EZQ~
F o n g l ~ e m ........................................
e Ectornago
Munolunga Barriga
Lum be a maco --------------------------- Las manos
Enlembo LOS dedos
Ensalembo----------------------------L----------- Las uñas
M u m a lo ............................................. Los p i e s
Enqueto Cintura
Cang u so CUIO
Encuto----------------------------------------------- Oído
Gujsonda Pene
Mac-e Bol10
Menga Sangre

Con luna ngonda empezamos a estudiar el tratdo Lunar.


La luna tiene cuatro fases cientificas y astronomicamente habiando;
tarnbien las tiene desde e l punto de vista mágico y de hechicería y de
encantamiento. C o m o todos conocemos la l u n a es muy aclamada por
los ojos humanos debido a su claridad reluciente y por su esférico círculo.
Sus fases son: luna llena o vieja, cuarto m e n g u a n t e , media luna, luna
nueva.

l
j
Veremos a l g u n o s ejemplos:
Ngonda cunanpembe.
t u c a n r a s e mayorenque.
-
j
1
Asila congo mayorenque.
Biri cucu ~ S U I O mina.
A -
1
p Lucancase mayorenque m a y a k a congo.
Mayorenque.
+
N g o n d a cunampernbe.
- Lucancase m a y o r e q u e angora.
M a y a k a congo nfito lona.
(dibujo 3 A-1 - 2 - 3 )

%GONBA
Ngonda bisa isa nsulo
Mima muto nfito lona
Mima nsule bacun.zmbric3
Ba isa isa r n u n a n c u l o
Bacunambernbe mayzka congo
(dibuja. 4 )
S064BE EMPUNGO
PARA T R A B A J A R CON S A R A B A N D A MALONGO
PARA COMIDA A MUERTO JUDtO

PRUEBA F U E R Z A
FARA ROMPIMIENTO
ZEiiLGLINO CAMBIA VIENTO

- - - -

<-'r ,/.j c l., (,!,, i:.c E:J;<:;<.~'~':-.J>


G,J:~IV/.~~~L~I
7
..
PARA CAR DE C3MER A LA GANGA
CENTELLA EN LA L4kC)FiilGADA
CABlLDO PATATA NSUSY Y S U S GAJOS D E FUNDAMENTO
. .
EL SIGNC. DEL FiJEGO Y DE LOS RAYlOS
EL F U M B E DE'L BIEN Y EL DEL M A L
PARA A M A R R A R FUNDAMENTO
SIETE RAYOS FtlNDAMENTO
NSASI 1-UKAN L A BATALLA M A L O N G O
ZARABAMDA CORTA LIMA KIRIBGMBO
SIETE RAYOS r'iF?h<A EE TRABAJO CONTRA LOS ENlLMIGOS
. S!ETE RAYOS I
1 -
:
I
-
-
-
c / v !o\L-.\
( - p f ~~{i o . L i . < ~ ~ J L * .! Y ~ f J l ~ ~ ! -
1 i h
LUMBAMBA

REFRESCO DEI- MUNANSO


PARA ABRIR O CERRAR CAM1NOS
7 RAYOS AUSENTES
4 V I E N T O S PARA ROBAR LAS ESQUINAS AL ENEMlGC
7 RAYOS
N g o n d a cuna mima
c u n a ngonda cunanfuiri
bacunalungo lungo yaya
nikita nsulu yaya
bacunalemba ya m a y o r n b e .
Ague gue gue gue rnalongo
mafsnguere bimamuto malondanda
ngonda chichirique cosa mala
nguere ito sulo cuna
Ague gue gue gue bimamuto.
Nquere ito yaya luna nueva
Aquere ito yaya cuarto menguante
Luna nueva rnalondanda
Aquese ito nsulo media luna
Ya cuarto ete malonganga
Zarabanda malonganga,
Cunarnbembe y a r j m o c o ,
Moco ndiabto
Moco ndiangue
Ndiablo ndiangue r n i r a n c l i a o c a b a l o n g a
C a b a l o n g a ngonda cuabalonga
Aquere ito ito muna sarnbfa
Bacunarnbei;ibe y a rnñyornbe
B a c u n a m b e m b e ya cristiano
Luna nueva mete coco rnenticoro zarabanda
Aque relto ito b u m a
Aquv reito ito rnalongo
M a l o n q u e s e aquereito oto sambia
Aquereito luna

C U N A LLENA
(dibuja 5 )
N g o n d a cunamato
Mato sambia
Buna szrnbia cunantoito
Bacunan fuiri mato
Llalo fumb.:! l u n z llena
- Ba l u n a llena atarnburubtj r;.,a:o
- &a lunz llena alurnbo m a t o
Y? m a t ~fuiri cuaba\onga
- II Ya mato fciiri c u n a y a n d a
VC-...
r -
C a m p o santo bienvenido
Campo santo ya rnzlongo
Campo sanlo c c r ~ a n b e r e
Campo santo bendiciones
Campo santo calla y espera
Cunambere embere sarnbia
Campo santo buenas noches

lsa n s u l u engorda
Isa nsulu luna llena
Isa nsulu cucu sambia
Esa n s u l u sarnbia

CUARTO MENGUANTE
(dibujo 6 )
Cuarto menguante muna
E n q u e r e rntrinda m u s a
Ernpere bima rnalondanda
Embique nbiqui m a l o n g o fuiri
R a lucerito malongo yaya
Ya garabato rnalongo Iuiri
L u c e r i t o nkita congo
Ya klucerito n k i t a yombe.
Cuna yornbe cunanpornbe
Yayombero lucerito
C u n a c u e n d a rnalondanda
Nfuiri mato
PvFato fula
Fula inoca
Inoica samba
lnoca fuiri
lnoca c u n a n f u i ri.
Ba lucerito m a l o n g o yaya cunanquore
Quiriyumba c a r n a n a c h e c h e
Cucesito cuirnan c u i r a yornbe loma
Loma monte
Ensila nfito munanganga
Cuarto menguante luna vieja chamalongo
B a buri curi c h a m a l a n g a con licencia.
MEDIA L U N A
(dibujo 7 )
media luna luna nueva
sacuata mete bñiza
sacuata meteoro
briyumbriza come q u i s e meteoro
briyumbriza sacuatarnbo
~
I
meteoro buenas noches.
Buenas noches c u m a n c h e t o
Nquisi longo
Longo longo campo santo santo m a l d e o
l Buri m u m a 5 estrella
Chola guernbe mariongo
A c u n a nquici
Cuna manga
Chola guernbe mete briza chola quernbe malonquete
Quete irnperón
Briyumba muna
Bacome cosa
Ba inquisi chola
Quisongo cuamá.
S u a c u a tenque t e n q u e c u n a n k i s i
Chola guenbo batalla
Btiyurnba c o n g o tuganbernbere
Mano briza
Briza duerme camposanto con licencia.
Enyeto malongo yaya
Enyeto $a chola congo
Ensila c o n g o
Briyumba congo.

- Caqui caqui guagcilondc


Meteoro campo sznio inquisi liriondo
R i o n d o buri m e d i a noche
Cubi noche
tdedia noche
Lugambernbe licencia s o m b r a
Lugambembe meteoro.
tugarnbernbe v i e n t o n u b 2
Nube negra noche oscura
Luna nueva
Ensedeecheso c h a r n a l ~ n s o
Buri nuli ccl.mpo lemba
Ya quita peso b u e n a sorniiid
Euena sornSra n u n c a muore
Quisi muere mundo fuiri
Fuiri muli muli campo s o m b r a
Vendione
Mundo sombra cimbra mete
Meteoro curuquecha
Mili quici
Quita peso ya ba barueca
Enoca ba barueca
Eta ernbe ernbembernchere
Queriquese ernbembere
Ya góndola meteoro
Cuenda mundo mundo sombra
Malonquete briza sopla
Cuatro quisi
Mpembe Flora
Meteoro l u n a nueva
Garnpo santo buena noche
Campo santo entera-
GundU yaya
Duerme levanta
Ciiarto luna media n o c h e
Campo s a n t o monte o s c u r o
(dibujo 8)

TRATADO COMPLETO DE FUNDAMENTO


WiAYOMSERO

Estos f u n d a m e n t o s s o n s e c r e t o s y p r o p i o s d e los secretos más


profundos de Cubalongo Bima Birna Mundo t u n a en Camino Mayambero.
En e s t e e j e m p l o q u e e x p o n e m o s a continuación veremos el
fundamento m a y o r :

Enquisi iongo malongo g u i r a


C u a r t a cete rnalonganga
Zarabanda m a l c l n g a n ~ a

Enguira engui ra r n a l o n g a yaya


Enguara e n g u i r a enquisi iongo

E n tratado c e m e n t e r i o quita peco


C u a r t o sete maiongunga
Zarabanda
Malonganga quita peso fuiri.
(dibujo 9 )
Cuarto sete malonganga zarabanda
Quita p e s o malonganga f u i r i . Fundamento m a y c i r n b e r o congo.
pertenece a tratado !una, u n o de los principaies tratados en Nsila Congo
Mayombe Nganga Luna. E s t a c o m o u n presagio l a t e n t e en todo el
universo d e las cosas m a s profundas y remotos epígrafes d e los libros
de ciencias ocultas y tratados mágicos como es la Magia Blanca, Macia
Verde, Magia Roja, Magia Negra, donde la luna es un planeta y se reconoce
en los siete mundos q u e incluyen a todas la divinidades del m u n d o
potente, rnalefico y posible, a la vez donde todos estos a s t r o s c o m o la
l u n a pertenecen a kalunga.

M U N D O SOMBRA

Este tratado se llama: Ngonda Nsila M a y o m b e nganga &a Quita Peso


Curumina Cabalonga Nango. Tratado Congo do guita peso (cementerio)
y el Camino q u e Zoma dentro del cementerio se llama: Nango (sepultura).
(dibujos 1 0 - 1 1 - 1 2 - 1 3 }
É s t o s d o s e j e m p l o s que e x p u s i m o s a n t e r i o r m e n t e p e r t e n e c e n a
f u n d a m e n t o s mayomberos Tratado C o n g o Ceiba Luna Fundamento de
Nfumbe Gilomarnbo Saura Cuculernba Bilomarnbo C e i b a N o c h e L u n a
Fuiri M a m b o Sacateca Bilomambo.
El otro e s Media Luna ncucubembe n y a r i congo Cunanquese.
Fundamento d e una muerto donde puede ser q u e el nacimiento del
nkita sea 7 rayos e primer lugar Centella o zarabanda.
E s t e ejemplo pertenece al tratado zarzbanda cumanquisi cabalongo
butanquese b u t a n congo tongo cuarto noct-ie madrugada.
Fundamento rnayombero d e l a s e n i r a ñ a c de rnunanfinda (I !
a d e n t r o ) . Que se sepa q u e esto e s u n tratado d e cerne~terioo camino
c e m e n t e r i o Tratado Lunar,

LSS D I S T I N T O S RESPQNSAELES D E 'JN rdUNAMSO C O N G O


O CUARTO D E CEREZJOhltA

Es un munanco malonyo congo I c s rcsponsablzs principales son 7


q u e a SU v e z 53;: 53s i ~ r ; C ; l m ~ n t o sde donde stllen un buzn d e gajos
c e n d i c i s inicial estas plazas o p u n t ~inicial. Son, e r ~ p e z z n c l ode fuera
hacia d e n t r o :
3. Misionero: Bacuballends.
4. M a ~ r a n e r o Centella
: Ndoquí.
5. Guardian nganga: Chola Guenbe.
6. Mayordomo: Madre Agua.
7 . Tata Mayor: 7 Rayo.
Estos son los 7 ganga que existen d e fundamento en Palo M o n t e
Mayornbe Nganga y a su vez s o n 7 tratados de fundamentos de donde
saien ciento cinco gajos de cada uno, que a su vez suman total de 735
gajos con 101 camino cada uno.
Un taianquera debe saber unos cuantos caminos y el tratado de lucera
y corno el de talanquete; y todos los responsables deben saber de los
distintos c a r g o s .
El talanquera es el representante d e lucero y su fe es imprescindible
en cualquier ceremonia e n un munanso congo.
C

TRATADO DE TALANQUERA EN U N MUNANSO CONGO DE CEREMONIA


(dibujo 1 4 )

lucero en !a t a l a n q u e r a del cementerio "(legua) o (laroye) e s e3 que


cuida las p u e r t a s d e nuestras c a s a s . Tiene las llaves d e todas las
casas d e la tierra. Lucero m u n d o o garabato mundo manigero yaya
talanquete campo santo.

m E T A I A M N E Z T E ENMAYQMBESN ESTAR ENCEREMONIA


{dibujo 1 5 )

Ba talanquete quete muri


Talanquete rnaqtiete m u n d o
Luna fciiri mundo c'osa mala
Campo lernba talanquera lucerito
Talanquete biricuencia galo meta
Lucero mundo
M u n d o cuarto
Lunz nueva garicheche
Chichiringoma c a m p o sznto
Chichiringoma campo fuiri
Nquisi mili cuenda lucerito yaya cuendo
Talanquera c a l i n d a rnato
Campo santo media n o e h ~noche
Luna media n o c h e
M i d i a Ic:na noche e n t e r a
Sacuarembo mcilonquelc
Talanquete
-- -
rnanigero yaya --
('o/f:t-c-:r>\,? i f<j~/f-)6>':1:.7 OPL',~'~!/J.~
B A S A C O NFULA
Un babaco debe de aprender todo lo que se relaciona con zarabanda..

TRAZADO DE B A B A C O NFULA EN CEREMONiA


(dibujo 16)

Sarabanda es el responsable del cuarto d e fundamento.


Es el enterrador del cementerio.
Saracuata mcania ilesi
Fumbe c o n g o mato fuisi
Cuenda campo santo con licencia.
TRAZADO DE BABACO NFULA EN N O CEREMONtA
(dibujo 17)

Saracuta ndile ndiCe sarion finda


Munanfinda sari congo
Munanquete camposanto
Campo curnbi lemba mato sarabanda
Saracoco gulenire r n u n a n q u e i o
Saracuata munanquefo ya s u e ñ a despierto
Ya duerme levanta quieto peso d a m e cosa
Ichichirique luna vieja
Campo santo balondandi
Aguerique ¡que muza
B a l o n d a n d i sarabanda
Campo
Aguerique
Balondandi.

Un m i s i o n e r o d e b e estar ligado a S a c u b n i e n d e en tratado y mejor e n


tendencia.
Misionero de un rnunanso c o n g o es el bacuballende q u e s e encarga
de recoger cualquier limpieza o i m p u r e z a para leproso, llaga, granos y
scl f u n c i ~ nprincipal es c o n d u c i r Fcs m u e r t o s hacte e l cementerio para
ser sepcrttado.

T R A Z A D 3 DE ESACUBAI-LENDE EN CEREMONIA
(Sibujo 78)

P ~ c u b a l t e n d endco ndeo

--
< '( o!.; 4 -( ; < , . : j : ( fi;>]<-Ji!.Y ( 3 j::
l;, f,V!dTIA

1; 1
Ndaqui rnurno vira vira ~on,zonquiri
Fuiri fuiri longo longo
Ba longc, tongo c a m p o santo
Longo longo enquire cusa
Casa grande misionero
tuna l e n a nlleto nlleto lana
Mumo lima
Mumo lona.

TRAZADO DE SACUBALLENDE EN N O CEREMONIA


(dibujo 19)

Un manzanero debe estar ligado a Centella. -

TRAZADO DE MACcfZAUERO EN CEREMONIA


(dibujo 20)
Centella endoque iso mito
Que guarda lumbo g u a r d a peso
Fuiri c u e t o ndoque m a t o .
- Centella rnanranero en un Munansa Congo es la confirmación, aunque
sea en trazado de u n rnarizanero. E s también factor importantísirno en
cualquier ceremonia.

T R A Z A D O DE CENTELLA E N M 0 CEREMONIA
(dibujo 21)

Centella, c u a r t o m u n a , c u n a n c u e t o , r n a n r a n e r o , camposanto. caca


grande.
Centella endoque iso milongue
Cuarto muna rnunanquese
ChEchi ribo cunanbernbe
Manzanero cucusu m u s a
Campo santo
Casa grande mile Eso
Cuneuruco chamalongo.

G U A R D I A N NGANEA
E1 Guardián N g z r ; ~ ad e b e s a b e r p ~ 1~s mznos a l g u n o s t r a t a d o s d e
Chola (Guembe).

T R A Z A D O DE G U A R D I A N NGANGA EN CEREMONIA
MUQUEPE CHOLA
(dibujo 2 2 )

Chola guembe incencici con ndiablo


Ndiablo guardiero nganga
Chola rnambie
Chola guembe briza rnalie
Malie sacrra rnalie congo
Briza sopla malie chola
Chola fiel gurdiero de i n q u i s i
Siempre celosa atenta a cualquier mandato del tata mayor.

T R A Z A D O DE CHOLA O GUARDtERO EN N O CEREMONIA


(dibujo 23)

Chola guembe
Batalla bricuenda
Ct-iiqllere mutique ndiam bo
Batalia briza

MAYORDOMO
El m a y o r d o m o a l igual que e! Tata M a y o r debe conocer todos tos
tratados y rezos y trazos de ceremonia d? las distintas plazas. Mayordomo
no es figura decorativa en un Munanso Congo. Su presentación e n
ceremonia e s imprescindible.
F\nayordorno Nquisi chacuata
Colunga emboca N q u i s i
E n y o r u m a kimicuana
S i m b r a e n t e n t e curlanza
Munancongo.

T R A Z A D O D E h4AYORDOMO E N CEREMONtA
(dibujc 24)

Madre Agua enllora cunancunqui


E n y o r u m a kimicuana cimbra ntc:e
C o ! u n ~ anboso c - u n a n z o .

Mzdre Agua T s a nkita a q u i e n las


Divinidzdes Es a s i g n e r o n el puesto d s rnpzca Nquisi nsilz
Congo
Y i c n m p ~ c aNqriisi risiiz ccficc ?,.4~nansoc c n ~ o . e

-- --- -
(.-.! !/ .: ( ' i '!( J,% ,\ i..~ {)si
L.:; A!?I>IC/<> 'i\'L!/i-'!

f 7 7
i 13
El cuarto de r u r i u d ~ ~ ,~ ~.,, , ,. ~ ~
un hombre (omitido) q u e debe a d q u i r i r muchos C O R O C t r r i r e ~ c ,i.,t,,~ ~
Madre Agua en s u s t r a t a d o s de Palo M o n t e (tdayornbs). l g l ~ a l m e n t e
deberá tener conocimientos de otras plazas o responsabilidades dentro
del M u n a n s a -

TRAZADO DE MADRE AGUA E N N 6 CEREMONlA


(dibujo 25)

Madre cuaba luna llena


Madre Agua balonguera
Quisi rnalongo
Quisi bilonquese mete brio
Como nquisi
Ernbaca nqvisi quilo lango
Mayornbero
Munancongo elique elique
Fuiri elique f u m b e
Cunanfumbe clique +
Enquisi 'longo Madre
Muana nkisi longo Madre cuaba Madre mundo
Cuaba M a d r e ~ T I u ~ ~ Q
C a l u e n g a mundo
Mundo sombra -
Mayombero
Mbaca ~ q u i s nsila
i congo
Munancongo.
TATA NQUISl FACULTAD0
Tata Nquisi e s !a m a s alta y de mayor respansabilidad en u n Munanso
Congo. Sin el o sin su autorización no se puede realizar la Ceremonia al
igual q u e el Tata Nsarnbe-
De no encontrarse p r e s e n t e a l g u n o s d e éstos dos tiene que dejar s u
autorizacion mediante trazado para poder hacer cualquier juramento o
sacrificio d e a n i m a l e s a la Nganga.
El T a t a Nganga está p a r e n c i m a del Tata N q u i s i , facultado en
responsabilidad, r e s p e t o y o b e d i e n c i a . El Tata N s a m b e t i e n e por
obligacibn q t i e saber rezos y trazados d e las d c m a s plazas. Es e! tiúnico
que csfa aiitorizado a trazar en ausencia cie In plaza vacante v a la vez
darte su aprobación c o m o la mAxima r e p r e s c n t a c i ~ nd e Dios.
Sarnbia r n p u n g u l u n g u
Cunarnbe sarnbia
Dios de las divinidades y S a n t a Sabiduría
Tata Nsamhe d e aprobaci6n
Tata Nquisi lo acepta-
El Tata Mayor debe conocer bastante de 7' rayos. Son imprescindibles
sus conocimientos al igual que de las otras plazas.

F!R?JA DE TATA NQU!SZ EN CEREMONIA


(dibujo 2 6 )
Siete rayos ntarinquisi rnalongue
Yaya cunanquiri mquisilongo
7 rayos es e! Tata Nquisi Mayor Facultativo por el Tata Sarnbe. Es el
principal de las 7 plazas o no plaza Nganga. 7 rayos es el duelo de un
Munanso Nsila rnalongo congo.
(dibujo 27
7 r a y o s ntarinquisi mira longo campo finda quiri ntonton
Ba quinda cunanqrrere m e t e o r o
Bara biruco coco m o q u e t e bima 7 rayos quisi colongo
Conirni conimama cune chechelique cuabalonga
7 l u n a luna nueva medfa luna
Sacate sacatereniois rnalongo
Aye aye nqutto ctinarnpernbe
Nsarnbia cunanquisi
M i t o luna cabalongo
Mito sarnbia.
TATA NSAMBE

El Tata Nsarnbe ostenta la responsabilidad más respetable en regla


congo.

Tata Nsarnbia i c ~ i t u t omuna icuto lona


Lona eyerque que gmduandi sarnbia
Npunqurungo sarnbia npere
Luna nueva cuarto noche ngonda
Sambia rungcrngur-8.

TRAZADO DE TATA NSALrEBE EN CEREMONIA


(dibujo 2 8 )

T R A Z A D O DE TATA NSAhrlBE EN N O CEREMOM!A


- .

(dibujo 2 9 )
L o s dernt?s n k i t a a n o p o s e e n Nganga e n R e g l a d e Palo M o n t e
{h?ayombe), lo único que s e contempla en dicha regla son resguardos,
r n z t a r i ;1 algunos t r a t a d o s petunonganga, n a c i m i e n t o d e las distintas
plazns y s u tralsdo con u n fundamento pero no do acuerdo con la PJganga.
Cuando los Malongos o N k i i a s es:uvieron d.? a c u ~ r d oe n clryanizar O
h a c e r u17 Munanso Concjo p a r a s2cri:ica.r o harcr sacrificios, s e dispuso
por s u jerarquia ias s l i g u t t . ~ ~ ~ ~- ~
anteriornen!e.
El tafanquera tiene s u tratado c o n j u n t a con lucero en tratado c m g o .
NOTA:
ES Tata N s a m b i a junto con el Tata M a y a r son los que asignan las
distintas plazas.

TALANQUETE MBIOCOROCO NSULO MBl


(dibujos 30 y 31)
El talanquesa tiene el no 4 en jerarquia dentro de un Munanso. L a
palabra d e u n talanquera siempre tiene q u e ser oída en u n M u n a n s o .
Hasta el Pata Nsambia debe oírla aunque no la apruebe. De no estar el
Tata N s a m b i a e n ceremonia, e l t a i a n q u c r a puede trazar autorizado l a
ceremonia.
El talanquera tiene que conocer bastante lengua o habla conga, pues
tiene q u e interpretar todos los lenguajes que hablan los distintos brujos
que acuden a su fiesta /YirnbuBa>. U n talanquera tiene la obligacion de
ser bn buen talanquera. Del lalanquera hay m u c h o que decir pero sólo
nos queda agregar que su f e e n cualquier ceremonia e s imprescindible.
L a t a l a n q u e r a proviene d e l t r a t a d o c o n g o de tucero talanquete
r n b i o c o r o n ~ o l u c e r o talanquele mbiocoronco l u c e r o m a d r u g a d a
sabanero.
Es decir que e l Tratado del talanquera empieza en media noche o sea
desde las 12 d e la noche hasta l a s 6 d e la m a ñ a n a . A esta h o r a e l
talanquera comienza a h a c e r de las suyas. Tiene la facultad de poder
cerrar e1 M u n a n s o sin q u e p u e d a salir o entrar nadie. Siempre c o n la
aprobación del Tata Nsarnbia, en ultimo caso, c o n aprobaci8n del Padre
Mayor.
Todas las plazas por jerarquía no disponen mAs que el Padre Mayor,
pero si tienen m a s tratado y m á s responsabilidades que el Padre Mayar
( e n tratado dentro del Munanso).
El Tata Mayor junto con el rnanzanerc, tiene que preparar bien a t.in
talanquera despues de la media noche. si a esa hora s e piensa jugar
palo, porque el talanquera recoge i o d c , lo v e todo y todo lo s i e n t e .

BAE3ACO NFULA

El Babaco Nfula en un Murianso tiene a su cergo la responsabi!idad


de orden estricto e n e! cuarto de ceremonia-
. -
El B a b a c o N f u l a t i e n e l a o b l i g a c i ó n de z s i s t i i bajo zuc;iqciicr
circcinstancia, excepto por enfermedad natural ( m a n o d e Dios).

C~SI.EC(-ICI.VF~.C
1 -
F

J . i ~ i / ~ ' l OC >~~Kt L ' , c ; . I ~ I I ; ~

I_ih
-
D e a c u d i r a ce;ernonia, l a presencia de esta plaza s i e m p r e es

1
1
imprescindible n o por jerarquía sino por su responsabilidad.
En jerarquía es el tercero a d j u n t o con el talanquera y otros m5s que
1 1
expondremos más adelante.
Un Babaco N f u l a siempre tiene muchos votos de o t o r g a c i ~ nen un
'

Munanso y mas cuando s e va practicar cualquier rito o ceremonia.

BABACO NFULANQUISI NFULA QUISI


BARASACQN QUESI
El B a b a c o Nfula tiene muchos tratados e n R e g l a d e Palo M o n t e
(Mayombe). E! principal o uno de los principales es este:
a .
I Barabacon quisi.
BarabacOn quici es un tratado congo que consiste en cuidar el orden
dentro del M u n a n s o . También ejerce otra función, como por ejemplo, es
el que e s t á autorizado. e n t r e todas las plazas. a hacer simulacro de
enterramiento o enterrar si se quiere dicha operaciiin. Puede hacerlo
porque el represen:a a un Nkita q u e es el principal, o sea el q u e realiza
esa Fabar d e cavar las fosas o sepulturas d e las personas q u e m u e r e n .
Ese Nkita se llama sarabznda sacuata norucuon mariornbe en camino
cementerio, o sea e n camino de muerte, es por esta razcjn que el tratado
Babaco NfuIa es el unico autorizado para hacer este trabajo.
-
I Dicho tratado al igual q u e otros, [ o s explicaremos más adelante-
Cuando s e hace u n a ceremonia a todas las plazas se le ponen su
derecho segun lacedernonia que se piensa h a c e r , lo cual e x p l i c a r ~ r n o s
a continuación. Por ejemplo:

I Cuando va a jugar palo siempre s e t k n e q u e votar ciertos trabajos


SE
d e brujería en el mar, sabana, monte y csrnenterio (despues explicaremos
el por qué), y a Ia vez s e está c o n t r i b u y e n d o a pagar derechos a esos
lugares, porque asi es e l tratado.
1 Ejemplo d e c e r e m o n i a s :
S a c r i f i c i o s de a n i m a l e s ( l a s a v e s n o s e c o n t e m p l a n p a r a p a o a r
derechos), entrega de F g a n g a , entrega d e responsabilidades etc.
Derechos que se tiene que pones para hacer esta ceremonia.

Junto a la nganga o sea a su alrededor (van todos los derechos) se


pondr& un plato blanco, sobre 61 se pondrá una vela, un coco y 7 pesos
21 centavos.
Babaco Nfula:
J u n t o a la nganga s e pondrá también un plato blanco. dos velas, un
coco y la cantidad de $1.75 y una botella de aguardiente. Botella d c
aguardiente que 61 la compartirá después con el tatanquara, e s t o CF!
pertenece solamente a Babaco Nfula. E s t o e s en cualquier regla d e
palo. Esta explicacEon o tratado, vendrá d e s p u & s .

En un plato se pondrán dos cocos y u n a vela y la cantidad de $3.99.


este dinero se envolverá en hoja o rama de frarnboyan.
Manzaner~:
En un palto se pondrán dos cocos y dos velas, e n otro la cantidad d e
$1.99 y en otro la cantidad de $3.99,este Uitima es con que S E paga el
derecho al cementerio en esta ceremonia.
Guardiero Nganga:
En un plato se pondrán tres cocos, d o s velas y un poquito d e miel de
abejas. En otro plato o s e a en un segundo plato. Y en un tercero, tres
centavos y la cantidad d e $ 1 -45,que al sumarse dará la cantidad de
$ 1 -48,
Mayordomo:
En u n plato se pondrá un coco y t r e s velas y la cantidad d e $7.57.
Tata Nganga:
Se pondrá en un plato una vela y la mitad de un coco y Ia cantidad d e
$21 -21.
NOTA
Todos estos platos son completamente blancos, Ios coso deben estar
bien secos, l a s velas completamente blancas.
El d e r e c h ~a los lugares apropiados c o m o la marca y c l tratado son
también obligatorios en u n a ceremonia ritual d e palo simple.

DERECI-lO A L M A R
El desecho al mar, sabana, m o n l e y cementerio son inolvidables segllin
crienta Oche Mirimeque, que e s un c a m i n o y una letra en la tierra conga
q u e lleva el signo O c h e m e r i r n e q u ~~ . i Chemiricuana c u a n d o habla.
El mar fue bautizado con el poder y el don d e apaciguar y rogar al
supremo para que intercediera en nuestro favor y mandato. €1 mar guarda
el secreto de las divinidades marinas y celestiales. Junto con l a tierra
allí se guarda, el fundamento cristiano o sea el fundamento sznto de la
corte celestial, que consiste en u n a piedra d o gran tamaño con el secreto
de los cielos. E s por esto y por otro tratado que veremos después, la
importancia del mar Colunga B r e n c a q u e r a n g u e s e .
6olunga Mundo:
S u derecho e s de $1.85 junto con dos palomas Nsunsu guanqueque,
dos v e l a s y un racimo d e p l a t a n o s burro (macondo duarnbese) y
caramelos dulces.

MTA:
Las palomas tiene que ser sacrificadas en aguas marinas, tiene que
penetrar al mar.
El Padre Nganga. al mar hasta que el agua le llegue a la
rodilla junto a u n ayudante (Babaco Nfula), se le cortara la cabeza s e
vertira casi toda la sangre (no toda) cobre el agua, se le abrira el p ~ c h o
y dentro se colocarán los dulces y caramelos, cuidando de arrancarte el
c o r a z ó n , p u e s d e b e l l e v a r s e p a r a la N g a n g a porque a s i ella d a el
a p s o v a r n i e n t o para cualquier c e r e m o n i a , porque hay u n refrán d e los
perros:
LNganga quimbanza b a n z a llarnbao CoJunga banza ilambao?:
q u i e n aguanta mi caballo si el m a r me c o m e .
Banza llarnbao Colunga cuiri:
si el mar me c o m e cabalo llora.
Después s e procede a romper u n coco. Antes d e esto, se prender,?
una v e l a . Cuando se halla colocado la paloma s e amarrarán por las
patas con una cinta r ~ j ay se dejará sumergirse lentamente hacia el
fondo.
Ya en la orilla se procede a prender la vela. El agua del coco se deberá
v e r t e r s o b r e l a c a b e z a Blucena} del que
va a p r e g u n t a r l e a e s e
fundamento, porque el mar es fundamento.
Esta lucena sera la del Tzta Nganga porque tiene q u e hacerse esta
ceremonia como lo marca el tratado. Al Padre Nganga echarse el agua
d e coco encima se está bautizando.
"
El Bzbaco N f u l a lo imitar,?, pero el agua q u e s e d ~ r r a m z r as ~ b r es u
lucena sera a g u 2 6 ~ mar.
1 Asi e! aprueba la cúniirmacicn del 5autiza.
En esto recictro saldrá hablando la letra o signo 0chzrni:iccinna. donde
haSEa el S a n t í s i m o .
Se preguntará si esta bien todo, si falta zlgo por hacer .suril, o al!i, Fero
si en ofr-2 pzr:iij, te respandvrernos con r e a f i r ~ ~ c i 8exacta,
n TezarcrnDs
elevando la c r u s t+cic, r-- --
a u n q u e no se haya mencionado).

DERECHO TATA N G A N G A
Diremos:
Aguara guara
t u n a bamba
Luna bamba Coilunga rnwndo
Mundo calusidaquika
N g u e k a iubamba
t u bamba C o l u n g a n klsiri
Kalunga Muarnbo
Kalunga mpunga
Mundo Colwnga mpungo sambia
Después de realizada esta oración, S E dejara el coco y la vela sobrante
junto a la orilla de Kalwnga (Oruama Kalunga) y por Ultimo al marcharse
dir5: (tener cuidado), dejará la vela prendida iarnbien junto a la asilla.

Luna burnba n b o c a b a k a
Kalunga saquete oió
Sarnbia olú mor6
Dará la vuelta por s u derecha (los dos juntos) y se retirara sin mirar la
vela porque la a f i r r n a c i ~ nde todo 10 que s e hizo y con quien s e hubo de
hablar lo da la vela (Mpemba dubumi) prendida.
Al r e g r e s o a1 c u a r t o de c e r e m o n i a (munanso congo) n o s
encontraremos que aún n o h a n regresado los que fueron a hacer otros
trabajos d e ceremonia. En el rnunanso se encuentra e! tatanquera que
n o s e puede mover de su lugar (de1 munanso congo).
Guadieso Nganga, Tata Sarnbia, faltando el FJanzansro, Mayordomo,
el Misionero debe ir a la sabarila por tratado.
Tzlanquero Il~cesoMisionero Eacuballende. q u e es un tratado N d o q u i
d e Bacubayende e n l a s a b a n z junto c o n l u c e r o Nsuncu L u a n g a l e
"Lechuza".
Por trat2do es por lo q u e le misionero debe i r a pagar d e r e c h o a la
sabana y dar se1 derecho a dicho lugar.
El Babaco NIwIa puede asistir a la ceremonia en la sabana, menas al
c e m e n t e r i o , e l t a l a n q u e r o no to a u t o r i z a , perr! en c e r e m o n i a d e
enterramiento sí, porque tienen que i r 30s dos.
El talanq~ercsesta pos ericima d e l Babacs hlfgla.
El B a b a c o N f u l a ~ s t áprimero q u z el talanquero pln jerarquía, p2ro no
e n tratado.
El Babaco Nfula para salir 2 hacer cualquier trabajo, como p a g a r
derecho e simulacro de enterrar ni en!^, tiene que contar con el t a l a n q u e r o
para que este d e s u aprobación y en algunas circunstancias i r con 61.
Aunque sarabanda enterró pos primera vez y no le pidió permiso a la
puerta y la puerta entregó 10 que había enterrado y lo que el enterró fue el
nacimiento de Briyumba Congo y el nacímiento de Lucero 10 reveló dónde
naci6
Y esta r e l a c i ~ nse la hizo a todos Nkita. Briyumba Congo nace de
noche y se sepulta de d í a , es por eso que BriyumSa es malo y bueno
(Ndoqui Biyaya Biyaya Sambi).

NACIMIENTO DE B R I Y U M B A CONGO
El nacimiento d e Briyumba Congo B i z a Cundumbo Munambe
Silanconmgo.
El nacimiento de Briyumba Congo fue en África en t t l territorio llamado
Cunambe, que quiere decir' Consagracion. Su nacimiento fue e n una
rnata de plátanos (machos) macondo.
S a n Quintinki Luambanza
El plátano pertenece al territorio Luarnbá, que quiore decir nacimiento
que e s pos donde primero sate e l col e n el Congo K i r i m b o z a , parte
septentrional d e África.
Allí en esta rnata d e plátano e s donde sarabanda guarda el secreto d e
Briyurnba Congo junto a otros secretos de todos Iso santos.
Con una B r i y u r n b a sola s e p u e d e a r r e a r como s i f u e r a una f u e r t e
N g a n g a d e s d e debajo d e las raíces de un plátano.
(OJO), quiere decir que se entierra no precisamente debajo de la raíz,
sino al pie de un plátano macho un número de 2 o m5s hijos.

El cementerio es respetado por Babaco Nfula (cuando s e piensa pagar


derechos). Al s s g r o s o , si no han llegado ninguno también de los que
fueron a pagar, se prenderá una v s l a , s e hzra un trazo d e lucero lucuenda
bilongo vaya y al poco rato aparecerá los a u s e n t e s .

DERECHO A L A S A B A N A
A la sabzna s e le da el derecho d e tres cocos, tres velas con la cantidad
r?'e $2.33, estc tributo se dejar5 al pie d 2 un arbusio q u e se encuentra a
la entrada en m e d i o de. lz szbana, sp pr2i:dera u n a vo!a, ios.trss cocos
se pcns'rgn s e p a r ~ d c sy la v e l a prendida se p o n d r á OR el centro, o sea
sirn~il=indoa!urnbrar nl coco qc?? está en el m r i z ' i ~ .
El mrsioneru -- 7 -

autorizado pzra a y u d a r al misionero talanquero y o a u a ~ ~


llamara misionero bacubayende.
E s t e trabajo v i e n e de Briytrmba Congo. que es cuando termina d e
consagrar la Wganga de siete palma, siete rayo. En u n a palma apartada
ha y q u e d e j a r 3 cocos y cada u n o prendido por una vela, dejando la
marca d e seis, t r e s c o c o s y tres velas, más Ea p a l m a , suman 7 .
Confirmación de tres caminos que tiene una sola palma.
Con el signo de O c h e m i r j c u a n d a s e i s , habla el Santisima, y nkita
meteoro tiene divinidad del Santisirno por cierta casa que pasó en u n a
ceremonia de Briywrnba; el Santísimo confirmó y dio una estrella, el de
poder del rayo q u e es el porque el nombre de emblema es 7 rayos.
Esto q u e hemos explicado de los t r e s cocos y tres velas v i e n e de 3
cocos y luna veta, viene parque esa consagración que se hizo tubo lugar
en la sabana, pero en v e z de ser arbusto fue palma.
Allí el misionero junto a su ayudante deben de sacrificas u n pollito
chico, a la piedra cualquiera q u e se encuentre en el arbusto, la que mas
le agrade, cortaran una cabeza,'vertiran toda la sangre en dicha piedra
se le echa plt~rnay aguardiente, ~ r i el
i piso se hace una pilita d e pdlvora,
se prenderán dos tabacos (tres es otro tratado), u n o se dejara junto a [a
piedra el otro se fumara.
El misionero l e v a n t a r a u n rnarnbo q u e pondremos después cuando
se ponga el rezo, se cogerd un mbeto sanke. se pondrá de plano pintado
con cascarilla con el emblema Mayornbe, Mayornbe Silarnbaca. En medie
se hace una pila de pólvora. El machete esta de ptana en el suelo.
Antes d e arrear I-ray que elevar la voz a la altura donde se e n c u e n t r a el
e s p i r i t u dechichirirnbono luganyenye silambaka nozorna nsil:~ tumba
tumbale b a q u i t a p e s o majo q u i r i l l a chichirirnborna quirilla
nnberenqueseu l u g a n y e n y e r n e k a r n e k a cucuaternbo chichirimborna
mete coco echavalona. Despuks se procsde a arrear primero la firma
que esta en el suelo y después la que esta e n el machete. Cuidando de
poner el rnzchete bien para que las influencias vayan para los rincones
de toda la sabana.
Silarnbaka chichirimboma m e t e coco silanquisi en la sabana lucero
bate fuerte el camino nganga,
También h a y q u e dejar c a r a r n ~ l oy dulce junto a la piedra y tirar para
algunos lugares. E1 rnarnbo o H~iarnboque se levantara después es el
siguiente:
Chichirirnbuoma ngrrao
Fv/;etecoco y e s i n y e
D i c h o c a n t o lev.rintaremos e n los momentos que n o s preDarernos
para I ~ a c c rP E arreo. E1 derecho e n dinero será la cantidad de 3 centavos.
ENGONOA SISA ISA N S U L O MINA MUTO NFITO CONA ENGONCA
RACUNAMEEMBE ISA MINA NSt'l-O MUNEMBRICA EA IS4 ISA VUNF.NSIJLO
MUNANSAFA6B EMSORA NSULO ENGONDA MAYAKA CONGO.
DIBUJCI. 1.4
Las fases s o n : Luna llena, luna vieja, menguante,
media tuna luna nueva
Ejemplos: Rgonda cunanipernbc, t u c a n c a s i mayarenque,Nsila c o n g o
ri~ayorenque,Biricucu n s u l o mina, tucancasi mayorenque rnayaka
congo mayorenque, Nagonda cunarnpernbe. Lucancasi mayorenque
angora, Pvliayaka c o n g o nfito lona.
GC~NDAYAYADUERME LEVANTA,CUATRO LOMA MEDIA NOCHE,
CAMPO SANTO M O N T E OSCURO
DIBUJO- 2 ' -

-.p.-
?.
<- i ( í iF!)j~?<
~r;i-:< ~ ~ ~ ~ ~ / ~ A ? ? I ~ <

1 <5
NGONDA BISA ISANSULO M I N A MUTO NFiTO LONA NGONDA
BdGUNAhlBEFdBE I S A MIMANSUCO MUNAkrrBR1CA B A [ S A ISA
MUtdANSWtO hlUNANSAMBE N 3 0 R A N S U L O ENGONDA MAVAKA
CONGO . .
NGONDA C U N A M A T O MATO St'lMBtA BUMA NSAMBA CUNANTOITO
BACUNANFUllRl h?4TO MATO FUMBE LUNA LLENA.
CUARTO MENGUANTE MUNA IMPERI~íIPEtvlF'EM A L O N D A N D A
ENQUERE M U i N D A IvlUZA EMPERE BIMA MALONDANDA EPd'BECiL'E
NRlQUE h J A i O N G O FUI91 B A LIJCERITQ MALONGO YAYA YA
-iJAHABATO MALONO FUiR3 LUCERITO NKITA C O N G O Y A LUCEñITC
NKCTA YOMBE.

DIBUJO 6
MEDIA LUNA, LUNA N U E V A SACUATA M E T E B R I S A SACUATA.
METEORO BRIYUMBRISA COMEQUISI METEOR0,GRIY UMBISA
SACUATAMBO METEORO B U E N A S N O C H E S .

DIBUJO 7
MEDIA L.trNA CHAMACONGO VIENTO BRISA

DIBUJO 8
CUATRO S E T E MALONGANGA S A R A G A N D A Q U I T A PESO
M A L O N G A N G A F'CllFil
P J U N D O DE SOMBRA
ESTE TRATADO SE LLAMA
NGONDA N S l l A MAGOMBENGANGA
B A QiJITA PESO CURUMINA CABALONGANANGA
TRATADO C O N G O D E QUITA PESO Y EL JFIAT,4DD QUE TUR.IA
D E N T 4 0 G E L CEhdENTCRIO CAMINO SE LLArJA NANGO
(SEPULTUFlA) .. - .
MEDIA L U N A
NDUhilA FtSFvli3E P?YARI O V E Y SLLANQUES'E
DIEUJO 1 2
ECHECHERIQUE - S A R A B A N D A
CALONGO - ECHECKERIQUE
S)IBCLJQ 12

-
:: J.:)IC</~I
( . . ( ~ r ;c<-;[ji~ Y ~ + . T C?.PCJ.V~!!J..~

1 iii
T n A Z A O O DE TACAKQUETE EN MAYOMBF
SIN ESTAR EN CEREMONIA

DIBUJO !5
T R A Z A D O D E B A B A C O NFULA EN CEREMONIA

S A R A B A N D A ES EL RESPONSABLE D E L CUARTO DE C E R E M O N I A
ES EL ENTEREAGO DEL CEMENTERIO
SARACUATA N C O N I A FUIRI
C U E N D A CArdPO SANTO CON LICENCIA
TRAZADO D k MHBHWU --.
T R A Z A D O D E BAGUBAYENDE E N C E R E M O N I A
DIBUJO 19
TRAZADO DE MANZANLRO EN CEFiEMONIA

DIBUJO 20
TRAZADO DE GUARDIAN NGANDA EN CERENiONIA

DIBUJO 22
CHOLA GUEMBE GATALLA B R I C U E N D A
CHIQUf R E MUTIQUE NDIAMBO BATALLA BRlSA
TRAZADO DE FinAYORDOMO EN CEREMONIA
DIBUJO 25
T4TA NKISI EN CEREMONIA FACULTAD0
SIETE RAYO NTARINQUISI MIRA LONGO
1 -
!
TRAZADO DE TATA EN CEREMONIA
TALAN3UETE MBIOCOF3ONGO - NSULA h45EB.4 L U C E R O -

GARABATO MACHGGA S A B A N E R O
DIBUJO 31
A --------------*--------------*-------A---------
Yugo
B Yuto
C -------------------***------------*-----+---- Yili
C H ------------------------------------------- Busipa
D ------------*--------------*--------**----- E Buo
E ------------------------***--------*--------- D Saluari
F -------*------------------------------------ Carne

1 Tiluli
J Y a lu m i
K ----------*----------------------------------+-- Talaba
L --------------------**-------------------------- Bi

N S U 1¡
fi - ---------- Balu
p Dilonia
Q **--------------------------------------------- Oou
R ---------------------------------------*+------- YoEito
RR Timini
S -----------------*------------------------------ Yu rico
T ................................................ Halua
u ................................................ Simbulu
v -----------------------*----+------------------ Sume
x Nvi
y Tense
........................................ Hu i t o n
VOCABULARIO C O N G O

Angoya: Bastón del fundamento que se baila cuando hay


GUARANDOYA. El cual se entrega sellado en su uni0n-

Anafinda: Sabana
Acara: Marido
Aglpe rnene: Hoy mismo
Airosa kinoni: Hielo
Ajimo: Vientre
Akuete: La contrario
Akure: Derecho
Alango: La loma
Arnparnbia: Hermano mayor
Ankere: Malo
Andilanga: Tiempos lejanos -
At izalar Esconder
Avianzan: Orain
Arolor Viento
Asumbo: L a montaña
Anaganga: Ajonjoli
Achiviriqui: Miguel Arcangel
Afiala: E s c o n d e s
Ando Bay Q u ~ b o Que : tu dudes
Atnputo: Lego
Akuton Bile: Cocinar
A n e n e : Grande
takoko: Por mi abuelo
Ari bu B o m b a y a : Espiritus malos
Ankuta: Comida d e l muerto o el NKlSl
- Arnwana: C e r e m o n i a del ccrnentexio
Ankornengane: R o s t r o desconocido
Arnanigunda: Mujer invclltida
Ariongo: Corriente del rjo
Asualo: Esprritu de Ici Desembocadura d e l río
A t e r e r e : Perrtiiso.
Avianzan: Gurufinda.

Babula: Eesatar
Babutu - Nctirufinda: El q r i p posee P I ~zp'ri;c: d e u11a n ! c p x a d c
Baconfula: ivlsyordomo. Hijo d e G a n g a
-
i
?
&acuso: Rayos
B a c h e c h e : Fuerte .

i
1
5
E a d e : Lo que no es
Baciesetva: Danza
Bandome: Colores oscuros. Vino tinto
Bafiote: Negro

- i1 -
Bakasala: Palmas
Bakufa: Mayordomo de prenda
Bakuerade BomSan: S a n Antonio
Bakuyere: Marido
Baluande Kiambico: Dios del Mar

' I t

..
1 BaSuendP: Virgen d e Regla
Ealuka: Cambiar d e idea
Barnbo: Tribu
-
Sane: Golpes
T - Bandoki: Brujo
Sandu: Caldo
9
Banduina: Bandera *#

Bango: Ultimo '

Bangundo: Cocodrilo
-- Bankita: Antepasados
Baombo: Escoba Amarga
- Barabadio: San Pedro

-T - Barabanda: San Pedro


L .
Baracuame: Sombrero
Baralondinga: Cuenta algo
Basagara: Palma 3e E a mano
Basala IangueTo: Pzrte posterior de la mano
- Basame caculango: Agua q u e corre
Basangal: Palma de la m a n o
,- e BatzEla: Aire
Satato Bongo: Un Gobernador
-. .
Bztente: Palo pasa dzr
Baii: Todo lo qiie ....,.
Bebe: Labics
Bebe sinfe: F;opa ' 6 r1n~c a

- Bemba: La Czca\lc?a
BemSo Nula: Rabo d e hfube
Eengua: CFclGn
- i Bequele: Hioado I r i f lainado
I
tcibamance: hlsnteca de corojo -
-- 1
1
!
Bibiosirna: Hormiga Bri,va
Bican bico: Quc no se e n c ~ j ~ n t r a n A.b a ~ d o n a d o ,
- 1 interrumpido. : ~ r m i n a c i o ,cambio

- ¡
1
Gichichi: S i c t ~ o
B i c h i c h i meco: Gus~.rio
Bikongo luango: Cono R e a l
BZFangs: Brujería
Biga: Averiguar, buscar
Biningulo: Cochino
Binsin sunsu: Carne de Gallo
Bioco: Ver, mirar
Birobura: Conversador
EPsi: Carne, huevos (Animzles)
Bisonse: Clavo
Bísonse btikilanga: Clavo de línea
Bisonce bukilanga endumba: Clavo
Bisonse ensusu: Espuela de Gallo
Bisongo: Clavo
Bisonsi: Pescado
Bisuri: Nariz
Bitondo: Hediondo
Buata: Botella
Bobe: Beso
Bobelan kele: Tronar
Bofiate: Mulato
Boifeo: Trazo que se deja al p i e d e un arbol, representa
otro y o en su vida.
B o i m e : Basten
Boloca: Peseta
Boma: R u e d o
Bom bofinda: Elefante
Bomba: Maja, tinaja, atas fuerte
Bornbe la Bumpar: Gato
Boma: Maja Viejo con tarros
B o n d a : Echar
Bonke: Miel de abvjas
Bonsa Lirnpa: C a m p o
B ~ ~ w c QPavo c ~ :Real
Bukitanda: Ferrocarril
Burno: Estomago
Bun: Vete
Bunonfoca: L a n o c h e
Eundo Basonde: Sopa d e platano
Bungonda: Chino
. Bunque: Miel d e Abejas
Buquilanga: Ferrocarril
Burubbano: Viejo
Burucuarne: Sambsero
Brarukunte'ta: Pelea, prublerna
Btancanioni: Cojones
Brazo Fuerte: S a n Cristobal
? B r i a : Comida, Caer

i Brillumba: Tierra donde vivio el


Brirnine: Pulso, argolla
primer NKISI, MANBE

Caangari: Rinoceronte

,l
Caboronda: Policia
Cachicauhat: Silla o asiento
Cafu: Carabela
* $
Caffo: Muchedumbre

1 " 1 D
Caffu: Reunion
Caffunyo: Compañero
Calaza: Gafabasa
Calunga: Mar
Callesu: Esta sucio a

. Campo finda: CernenZerio


C a m a r i o c a : C a m a tsOn
.. Canda: Carta o papel
- Candangor Cazuela d e barro
-a

'
1
5
Cangre: Y u c a
C a r a o : Carajo
-

1 Carcoma: Ribijaguas

i Cariarnpernba: Reunión de t r e s
Carire: Diablos, estrella, o dos cosas

i
C a r i k e : R e y c'e lo q u e nunca muere
- Catuca: M a c h u c a
C a y e : Esta
- , Centella: Oya
1 CEsete: D i e n t e
- 1 Co: N o o De
1 - Cocoanca: R i o
l
Conguoco: Compadre
Cangrrrarne: No me q u i e r e
- Conguso: Culo
C o n g o : Cabeza
- I
I
Condia: Calabaza
1 Conboca: Subir
- ii Concuc?co: Ccinpadrc
Confinda: Campo
Coromina: A r a 6 2
l Coraliflo: Enredadera
i C o t a : Entierra
- Cotalemba: Ccmenter-io
I
tu. iu

Cerzba: Muere o acaba


Guaco: Risa
Guaco cuaco: R i s a burlona
Cuadrilla: Grupo o familia
Cuarna: C o g e
Cuame kiako: Molestar poco
Cuananguao: Oriente
Crraner Molestar
Cuatro vientos: Elegguá
Cuballende: San Lazaro
Cuco: coco
Cucuaco: C o m p a d r e
Cucuaen Cuaquí: De Madrugada
Cuenda co: Pasa, entre, ven
Cueta: Sornas
Cueto endioco: S o m o s g r a n d e s
Cuguenfiata: San Benito de Paterrno
Csiile: Collar
Cuilo: Pajaro
Curnber Carro
Cuna: Sabana, algo que brota, nace
Cunalombo: Las Villas
Cunalomba: Lrlz del dia
Cunalu-mbo: Cielo
CunalIanda: Pozo
Cunaltaanda: Tierra Lejana
Cunambanza: La Habana
Cunarnbata: Levanta
Cunanfinda: Selva
Cunanguaco: Coño d e tu m a d r e
Cunansim ba: Selva
Cunanchita: D3 corazón
CunansieZo: Matanzas
C u n a n k i s a : Santa Catalina
Cundo: Q ~ i i e r c
Cuni: Palo
Cunia: Arbol
Cunafinda: S a b a n a
CunonsuPor Cielo
Culare: Bendicibn
Cutukuonkala: Jícara
Cuturilan: Resguardo
Cuyerere: Cocriyo
Cligericgn: Gorroneo
Cruye: Partir o romper.
Ch
Chacuana Eneco: San L i z a r o
Chala: Cuchara
Charnalongo: Cuatro p e d a z o s d o C O C O
Chamba: Bebida del fundamento
Chaulende: C h i n o
Chea: Humo
- Cheche: Eueno
C h e c h e bacheche: Bien fuerte
Chechereguanco: Pitirre
Checheregoma: Grillo Antiagola
3er Tambor: Música del monte que fue llevada a la tierra
briliurnba por tos madingas como ofrenda
a la fiesta d e Mambe
Checherenguara: La G a r z a
Checheremapiango: Venado
Chechere G u a n g a : Tomeguin
Chetundie: Sabiri
C h i : LeOn
Chicombe: Jutía
Chikirimato: Atención
Chlrnirimoto: Abre los oidos
Chola nguengue: Caridad del Cobre
Cholo: Sapo
Chula: Sapo
Chufrrn: Bembe, Congo R e y de Africa

h*
Del 1 ini: Senos
D i a l a n g a : Pañuelo
- D i a m b e : Dia
Diam bulanga: Ec!a perdido
I Dian: En, y, por, q u e
Diana: G u e r r a
D i a n f u l a : Tempes:ad
- Diamati: Dv corazon
DiCanga: Tiempo pasado
i
i riiloso: .4rsoz
- ! Dirnangue: Rsyar, e s c ~ i b i r
Dinga: Deci., dar
1 D u U o m e b i S i a s i m a : Tronzr . .
j
i
D u n d u : FanZasrna
Dake: ?,?zjor, es ur;a p.itz d e l iur;azr-nen;o
- I
1
E k i ~Sacrificio
EEefano: Elefante
EtScer Lucero
Elanar Araña
.Ernba: R a s t r o
Embalas Boniato
Embaniar Veneno
E n b a c a ; Enano
- Ernbete: Machete
-
Ernbeleto: Navaja
Ernbembe: Africano
Ernboma: Serpiente
-
Ernbongo: M u c h a c h o -
Ernbuengue: Cariado
Embrrga: I-Fabla
-
Empaka: Tarro preparado
Ernpaloto: Color
-
Ernpangue: H e r m a n o Ir

Empaso: Hijo
r5

* Empemba: V e l a
Z m p o lo: Polvo -
Empapo: C s r e b r o
Ernpungo: Poder C

Encandia: Piel o pellejo


Encabo: Caracol
Encombo: Cuerpo -
Encarnbo rnene: Chivo
Encombo Su: Culo -
EncueFe: Entrar
Encumbe: Carretón
-
Errcurnbe guachitanga: G u a g u a -
Encumbe kalunga: Barco
-
Encuna: Confianza
Encuto: Oír, oreja -
Enchila Selua: M u n d o
Endelin: San Antonio
Endia: Tripa
-
' 6

Endiata: Traidor I
* Endinga: Decrr o pedir
Endioco: Grande i-
Endioco Embogo: Grandisirno
Endoba; FJ~tar
E n d u k i ~Ají picante
1:
1

E n d u n d o : Fzntasrna 1-
Endumba: Mujer
Endundo: Albino
Enfinda: Monte
Enf itar Bejuco
Enfiuri: i r s e
En€uca: Fiebre, noc5i.e
Enfumbe: Muerta
Enfuri: Espiritu
Engando batalla: Caimán
Engo: Tigre
Engombe: Toro
Engonda: t u n a -
Engongoro: Jicotea
Enguey: Dia
Engulo: Cochino
Engumbiro: Ciernpies
Englrndo liri: Palma -
Enkanda: Carta .
Enkegue: Mono
Enkele: Estrella
Enkeiecurrda: Si Dios quiere
Enkere: Izquierdo
Enketo: Mulato
Enkunia: Arbol
EnIonga: Baño
-. En!Iete: Bien
- Enmina: De Espzlda
Enquiete: Aríiba
- Ensara: T r ~ b a j o
Encaranda: Hechizar
,--
Ensasi: Rayo
.- Ensefoz Pero
Ensendi: Mejilla
Ensere: Polo d e Nfumbe
Ensila: Camino
EnsiFaco: Caminar
- Ensirnba: León
Ensulo: Cielo
- 1 Encunga: Tsbaco
Encunqa mundcle: Cigarro
E n s v n g a nalembr;: Idariuna
Ensuso batalla: Csiba
Ensuso C u L a t Iezslz: Gulrieri
Ensuso d8rsrba: I - ~ c b ~ ~ z a
E n s u s o ganga: GzIIo
Ensgsc t ~ u ~ n a r n 5 u r cP:a t o
Enstlso indurnba: Gallina
Ensuso LFcjuo: Guinea
Ensuco rnarnbo: Pavo Real
Encuso sarnbia: Paloma
Erisuso suao: Pato
Entanda: Lengua
Entango: Sol
LnZFete: Jr'cara
Ento: Frente
Entornbre: Caña Brava
Entondele: Parar
Entokokalunga: Tierra, Mar
I
Entuala: Gato
Entufi: Mierda
I
Entumba Urialango: Vaso
Entumbo: Botella
Entun: Barriga
Enyere: R e y
Endioco Ernbogo: Grandisirno'
Engando batalla: Cairnan
Endoqui: Fantasma
Enkoki: Flecha
Engando Vititi: S a p o
Encuelle: Santo
Entosato: Venado
Entebo: Arco d e flecha
Entana: Lejos
Engembo: Mairciélago
Enguardia: Hipócrita
Endoyi: Sueño
Ensosa: Cadena
Encualle: Mono
Entoto Carcoma: Tierra Bibijagua
Entoto Siafna: Tierra de hluertos
E n t o t o co IlerÍ: tierra Palarna
Entoto c o Talern ba: Tierra Cementerio
Entoto coEmbernba: Tierra Africana
Entoto coC h a ~ l e n d e :Tlorra China
Entoto coK a l u ~ g a Tierra
: Pvlar
Entato coSuansa: Tierra H i o
Entofo coIllansila: Tierra 4 Caminos
E n t o t o co Finda: Tierra Monte
E n t o t a co Guadilwnga: Tierra Guardarraya
E r i t o t a coCuna: Tierra 1-nrna
E n t o f o c s Jorominar Tierra Hormiguero
E n h i s o : Epoca
Enhiso Pengala: Epoca de seca
Enhiso mamba: Epoca de lluvia
Enhiso Kinoni: Epoca de frio

1 Faita: Candela
Fatuguame: i3arriga
Finda: Monte
Finda ~ n a b u t o :Centro del monte
Floron: Tela
Frusunga: Fumar tabaco
Frusungamundale: Fumar cigarro
Funca: Noche
Fua: Murió
Fua Menso: Ciego
Fusenda: Falso, no sirve
Fua N k u t o : Sordo
Fua Nchila: fvludo
Fula: Polvora
Fula I nocz: Tempestad
Fuim Batalla: Cuerno sin cargar
4
1
G

--
-
11 G a m bula: Rsri-iolino
G a n i S a l ~ n g u e :Médico
Garnbu:eso: Viento Mato
1 Ganao: Astro
1 Gands: Seres o efeneritos q u u tuvieron o tienen vida movible
G a n d o Siro: Guiro seca
- Gando Cueva;: Cocodrilo
- G a n g a : Cnzcicln fcinciar,ento
G a n g u l a : Luz

1
1
G a n g a Entare: H e r r e r ~
G3to: Gavi!zn
Giabola: A S u e l n
- ! Gonda: icna -
G o n g ~ r i :Mayoral
-
Gongoro: Jicotea
!
- Gua: Sí
- l
I
Guabiionga: Gcardarraya
G ~ u l [ i g s n Lzp:a
:
Guandi: G s ~ n ~ S a n a
j
a G u a n o : ?r?ntaljn , -. -. .
1 G u a o : T=er:g
I
I G u a r I s ~ ! z r i :Frilsri, chismoso, conversador
Guarilonga: C o r r i e n t e
Guarandol la: Guerra
Guariao: Sepultura
Guariere: G uardiers
Guarandanga: Fiesta o reunión de fundamentos para trabajar
Guatoko: Niño
Guba: Frijol
Gubacam bi: Garbanzo
Guba Zarabanda: Colorados
Guba Bafiote: N e g r o s
Guba Kindiame: Carita
Gubatu: Chicharo
Guba Mundeve: Judías
Guembo: Dedos
Guernbo Garire: Murcielago
Gueta: Hora
Guiri Mambo: Cantar
Guisa: Noche
Gcrnbernbe: Jutia
Gurnbele: Comejen
Gunda: C a m p a n a
Guesa: Olor

Irnba: Canto
Ina: Nueve (9)
lna: Luz
l n a Ensasi: Luz de Rayo
Ina Gondar Luz de t u n a
Ina Mundale: Luz ~ ' l e c t r i c a
I n a Nkele: Luz Estrella
Ina Tongo: Luz Sol
Ina co Diambe: buz del Dia
tndfrnuann: Señorita
Fndtrrnba: Mujer

Jamba: estatua
Janda: Abajo
Joie: M u ñ e c o de pala
301e c o M u e n d a : M u i í ~ c nd e yeso
Jorumina: i-lorrniga
Jurutimba: Bicha q u e t i e n e rnayirnbe q u e t u m b a e ! pelo

1 SI?
\ <
Kabanca: C a s a de Africa en t i e r r a NKETA a oriilas d e l rio Congo
Fuertes por resistir las crecidas d e este rio
Kabiatanga: Guardarraya, trillo
Kaduco: Algo viejo
Kata: Va a hacer. Vivir o ser
Kalarnpemba: Va a hacer muerto
Katunga: Mar
Kamakeke: Trampa
Kana Arnsne: Cuando pasa algo
Kanagandi: Hueso de cara
Kanga: Amarra
Kanga yana: Amarra aqui
Kansu: Agua de rio
Karire: Abrazos. Eterno
Karulenda: Muerto que-vive en el monte, es el que limpia el -
camino a EMBUA
Kasikawala: Altar con piel de tigre
Kiako: Caminar
Kiakolumene: Poco a poco
Kianko: Poco
Kiangana: Correr
Kigembombernbo: Torbellino
Kikiri: Estrella
Kikoroto: San Francisco
KEIlurnba: . Casa d e M ~ i e r t o
Killice: Hueso
Kirnbanca: Malas Kierbzs
Kimbanza: Primera procesión o Czbildo que salid en Africa
por la m a n e r a de saludar al Sol y al los astros,
para que lo vieran tos iniciadcs
Kirnbula: Canto de Pullas
Kirnpenso: Tormenta
Kirnpunguefe: Dzme ftlerza
Kir7amputo: Cascara de coco
Kinduila: Presignarse
Kindernbo: Cazuela d e riisrro
Kíndiarn: Fsmilia
Kinfuiti: TarnSor del muerto q u e brama
K i n g e ~ c o :G a v i l ~ n
K i s e n g u e l e : Secreto de fundamento. !,':osca del rio
Kisengrrere: C z n i t l a 6 2 r n u e r t o
Kisiaco: F c ~ d a m e n t n _ . .. _ - . ..
KTciarn bela: Cambia coz
K i s i c i i a c ~ :Lo u n i c o
Kisonde: 3oflo
KI:ernpoIo: Lluvia de rnal
Ka: No
Koko Wansa: Centro del rio
Konguako: C o m p a d r e
Konka: Prohibición sagrada
Kontagri: Ceremonia d e mayores con ta piel del tigre
Konyose: Pzcts
. , Kota Cemba: C e m e n t e r i o
Kotoroto: Cotorra
Kuana: Jala
Kuame: Vete, m e voy
Kubonda: Matar
Kukarnba: Dolor
Kcrenda: Entrar
Kunalambo: Las Villas
Kunalongo: Cementerio, bebidas que se toman e n las
consagraciones d e los m a y o r e s
KunalIanda: Africa
Kunan: BendiciUn
Kunanbanza: Habana
KunantoEil!a: Cementerio
- Kunsa: Rio
Kura: B u ~ n o ,nosotros
Kutcngkiere: Voz

LLarnboso: Bebida del Fundamento


LLento: Nosotros
LCijo: Hijo
LLinbuEa: Fiestar
L t i s o m b e : L a gloria
t t o n c o : Sientate

Larnputa: R e l a m p a g u e a
Larnberituto: Lirnpiera
Lango: A g u a
t a n g o chola: Agua de Rio
Lango gcrfo: M a n t e ~ a
Lango Matlirnbe: Aguiia
Lango Kisonde: Orina
Lango Mundele: Leche
Lango Pielegua: CafFi
Kisonde: Bollo
Ki:~rnpolw: Lluvia d e rnal
Ks: No
Koko Wansa: Centro del rio
Konguako: Compadre
K a n k a : Prohi biciCln sagrada
Kontagrir Ceremonia d e mayores con ia piel del tigre
Ksnyaser Pacto
. Kbta Cernba: C e m e n t e r i o
Kotoroto: Cotorra
Kuana: Jala
Kuame: Vete, me voy
Ktlbcinda: Matar
Kukarnba: Doior
Kuenda: Entrar
Kunalomba: Las V i l l a s
Kunalongs: Cementerio, bebidas que se toman en las
consagraciones d e los mayores
Kunallanda: Africa
Kunan: Bendicihn
Kunanbanza: Habana
Kurrantolitla: Cementerio
. Munsa: Rio
Kusai Bucno, nosotros
Kuteng were: Voz

t l h a m b o s o : Bebida del F u n d a m e n t o
L C e n t o : Nosotros
LLijo: Hijo
LLinbula: Fi~sitar
LLisornbe: L a gloria
L l o n c o : Sientate

Larnputa: Relampaguea
Lamberituto: Lirnpivza
Lango: Agua
Lango chola: Agua de Rio
Lango gula: Manteca
C a n g o MaiIim be: A y crjla
Lango Kisonde: Orine
Lango Mundele: L e c h e
Lango Pielegtia: Café
Lango Zarnbi: Agua Lluvia
t a n g a N q u i s i : Agua Bendita '
Lan: Loco
Lano: Burro
Lega: Dormir
Lete: H u e v o
Lernbe: Muerto
Lengue: Pecha
C i g u e n a : Lagartija, babosa
Licombola: Rodilla
Lifangude: Pierna
Linga: Singar
Liri: Oshosi
Lornbo: Dia
Longot la: Garabato
Loyo: Vida, Hueso
Lubbe: Blanco de piel ,
Luca: Sigue
Luca ~ r n b a :S i g u e r a s t r o
Cucambe: 3 ciiiablcis
L u c a r n e a s i : 3 diablos
t u c a e m b a : 3 diablos
L u c a n a n ~ u e r e :Sigue Derecha
Lucansi: Lucifer
Lucena: Cabeza de vivo
Lucero Mundo: Elegguá
Lucuana: Flores
Lufrucunga: Tu f u m a s tabaco
Lurnbamba: Jefe
tumbe: Czndelz
Lurnene: Espera
L u m e n e Masirnene: Espera a m a ñ a n a
L ~ n g a n d o :Diablo
Lusancuara: A r c o i r i s
t u s u a l a : Plumas
C u r e t e : Estrella
Lutunga: Enfermedad de ojo

FAa: C a s a s
Macaza: C;oco
i~?acujendu:G u z n ~ j o
t,lacuEc: Resst!íl rc?o
iKacundo: Plai2no
t,iakafa: lktujnr
k4aksla cacha: Palangzna
Makate: Cajones
Malafo cese: Vino seco
Malafo nputo: Aguardiente
MaEafo Uria Batbande: Melao
Malafo Wria Chola: Miel
hifahf0 Uria Ganga: Chamba
MaIafo Uria Cambi: Vino tinto
Maleke: Calabaza
Maternbe: Despacio, malo
M a m a Nyagueji: Serpiente Madre
Mamba; Agua
Mamba Kaiunga: Agua de Mar
Marnba Singula: Va a llover
Mamboto: Mezcla
Mana: Cumplir
Managuengue: Las M e r c e d e s
Mandando: Gusano ,

Manfula: R e s u r r e c c i ó n
Manganiani: MaticBn
Mankuala: Mano
M a n q u e n q u e r e : Niño
Manunfuca: M a d r e noche
Masabieque: Sabio, csnocedor
Masango: Resguardo
Masango Nsara: Paja de rnaiz
Masango Urta: Harina de maiz
Masirnene: M a ñ a n a
Masirnene Pandiane: M a ñ a n a v m g o
hitataca: Nalga
Mataco: Coma
Mataco tu calle: Como esta Ud
Matari: Piedra
Matzri Nsasl: Piedra de rayo
M a t e n d e B a n e : Palo para dar golpes
Maune: Tortilla
Mayanga: Sacerdote
Mayimbe: Tiñosa
Mayunga: Anima sola
Mburnba quifuite: Madre de Nñzoca
Mecate: Bollo
Meleto: MelOn
Membo: Dedo
f,lenga: Sangre
Mensu: Mirar, ver
hiEiapao: Pan
Mina: Espalda
Misusi: N a r i z
Mite: Saliva
Moco: Mano, brazo
Mojiganga: C hic'hisicu
Monga Katuriga: Sal
Mono: Yo
Moomba: Podrido
Mosembo: Aprender
Mu: Mi, Yo
Muana: Hombre o Madre
Muana Gecola: Niño chiquito
Muenda: Yeso
Mumba: Brujerías
Murnbala: Boniato
Mumua: Boca
Munanfinda: Sabana '<

Munanguengue:-Las Mercedes
Munansi N t u f i : E x c u s a d o
Munanso: Caca
Munansa Guanabeto: Carcel
Munanso Kuni Cafeoti: Carbaneria
Munanso Mandele: Lechería
Munqnsc, NaiboIa: Templo
M u n a n s o Sarnbi: Iglesia
Munanso U r i a : Eodega
Munanso Uria N g o m b e : Casniceria
M u n d e l e : Blanco
Munica a: Carnero
Murallz: Carcel
Mrirunguana: Extranjero
Musenga: Azúcar
lrlutangoe M u t i c : Primera Mascara

N
Na: Va
NacaFa: 1Ja a hacer
Nbe!e: I ~ 7 a c h ~ t e
Nbele Kasuso: Cuchillci
N b e i e Wambele: Machzte Africano
Mbeto: Hombre
N c e m b o : Cticrpv
l.!ctryo: Espiritu B u e n o
N d o k i : Espiritu h'lslri
Nicuaco: Brazci
Nkay: Mulato
N k e t o Mayaala: Chino
Nsambi Liri: Hijos de Dios
Nsansa: Madera
Nsatu: Hambriento
Ntangue: H ~ l e c oque s e hace debajo d ~ flu n d a m e n t o

Noca: Maja

Ofuna: Ceiba
Orurnbo: Viento
Osototo Mundale: Arroz
P
Pachangara: Tortillera
Palrniche: Escoba
Panguaneare: Pajaro
Panguiarnate: Zapatos
Panguiaree: Pies
Patlpuanza: S a n Líizaro
Patiyaga: San Lazaro
Pernba K e t o : Lápiz
Pianga Piange: POCOa poca
Picwti: Paco
Plano: Plátano
Prueba Fuerza: Eleggua

Quianco Quianco: Poco a poco


Quiangana: Comer
Quisco Lurnene: Espesa un poco
Quiancufoco: Enano
Q u i e n d i a m b o : Quien e s
Quiendiernbo: Cuarto d e F u n d a m e n t o
tfuilanga: Quien ores, q u s trze
QuiIoc~Lo:Llc!n!o o llover
Quillenga: Leche .... pn
Quim bartzar YerSa
Quinani: N o m b r ~
Quini: Buscar
Quintomble: N 2 b e
Sambiempungo: Poder de Dios
Sambi Lucutare: Dios los bendiga
Sambi Munantoto: Dios de Tierra
Sambi diu unan su lo: Dios del Cielo
SarnbF MunansuCo: Dios del Congo
Sambrano S a c i : Siete Rayos
Sance: Espiritu
Sanga: Bailar
S a n t i c o : Name
Sara: Una
Sarabana: San Pedro
Sarasano: Tiempo atras
Sefita: MuriO
Sefua N k u t o : Sordo
SiEa: Camina
Sirnbra: Tiembla
Sinato: Solo. Único
Sincena: Libertad
Stngoma: Tambor
Sincorigue: Dolor
SinkeiIoca: Cuello
Sivinicunan kuasa: Espisitu del rio
Soba: Jefe tradicional
Comba: Fruta
S o p a y : Cluirnbombo
S o y a n g a : Son bichos
Su: sucio
Suansa: Rio
Sucuenda: Cuidar

Taita: Abuelo
T a l a n q u e r a : Puerta
- Tambua i y a cirurnbo: F4eniolino 4 v i z n t o s
Tana: N a r a n j a
A Tango: Sol
T a r a r n b ~ l e :Cerca
-
Tarima: Cama
Tata JiaboIo (a): Abueto l a )
Tata Nkisl: Paerino de prenda
Tato: Tres ( 3 )
Teite: Jlcara
T ~ g u e :Sthichiricu
Tenle: Szi:a
Terektinta: Carnero
Teremenbe: Venado
Tilfa: Escoba
Tiembla Tierra: hi ercedes
Tocuanto: Pitisre
Tondele: Aguanta
fu i n ~ :Guasasa
Tumba Rumba: Viento Fuene
Thimbzra: Alto
Tulurnba: Verdad

td;
Uria: Comida
Uriando: Comido
Uriar: Comer

V
Vana: Aqui
Vanta: Levanta
Vanta, Mcam bo: Levanta cuerpo
Vene: Boca
Villalla: Misterio
Villayango: Secreto de Fcindarnento
Vioco: Ojo, ves, mirar
Vititi: Ver monte
Vititi Mensa: Mirar al Norte
Vueta Ngonda: Roloj

W u a : Que
JYuataco: N i ñ o
Wuaso: Huevo
Wuirikos Oigan
Wutsa: Pwnden

Yaba: Guayaba
Yarnbele: Sable
Yari YarI: Enfsrmedad
Yay; Malo
Yayi: Madre
Yirnbila: Canto d s PaJarri
Yirnbula: Fiesta
Yoíes Muñeco d 3 palo
Yute: Paja
Yuyum bila: Capa Negra

7
Z a n s a : Madera
Zasabznda: San Pedro
Zimbo: Dinero
Zun: ReguiFete
A
Abrir; ................................................................. S a b u te
Acabar; ................... . . . ............................... Mor; a
Acto Sexual: ............-....................................... Makate tisonda
Agua que se hecha en la calle
con fines rn5gicos: ........................................ Curia nsita
Acusar: ............................ ...... ..................... Funde
Agua; ............................................................... Nomba longo
Agua bendita: .................................................. Congo sornbria
Aguardiente: .................................................... Malafo
Aguardiente de carojo: ..............................-. Malafonrnabo
Animal salvaje: ........................m-.......~.~~-...... 'Kiana
Amarre: ............................................................ Kanguila
Aprender: ............................................
...-........Tuna kiongo
Árbol:........................... .. ...........................m.. N kumi
Arrodillarse: ...m..........*.............*..-.... ...... ......... K u kona
Asunto: ....................................... G................ Diarnba
Asiento: .......................... : ................................
Muanda
Atar: .................................~.................................
Kange
Atar fuerte: ...................................................... Bomba
Arucar: .............................~.........~..................... S u i k i s i
B
Ejailar: ............................................................... K u a m be
Bandera: ........................................................... D i m bri
Barricfa: ............................................................. Munalusa
Bata d e mujer: ............................
.m. . ..
..... Matute
Batalla: .............................................................. Nduona
Bebida de Fundamento: ................................ Kirn h i s a , chamba
Bicho: ................................................................ Munf u i r a
Btanco: ......................~....................................... MundeIe
Blanco criollo: .........,................--..+..-.'..-----+.sMundele -.. rnafuita
Bigote: ........................................ . .................... N s u o s u
Boca: ................................................................. Mia-mua
5 a t a i l a : .............................................................. Ntombo, baota
S o t i c a r i o : .......................................................... Ganga lem be
a : ............................................................ L e m b o , nikzianko, leko
Brujería: ............................................................ N g a ri
Brujo; ................................................................ Mangate[ e
Brujo bueno: .................................................... Enganga sornbi
Brujo malo: ...................................................... N ganga-ndoki
B r u j o hechicero: .........................................h.. N k a n g a nukonga
Eufto: ................................................................. Kite
B u s c a s a v e r i g u a r ; .......................................... Bin y u n
?
t Caballo: ............................................................. Kumbe

!
1 Cabeza: ............................................................. Munontu
Cabeza de nuevo iniciado: ............................ M u o n a n tut ugonga
Cabeza del perro rabioso: ............................Muona ntu kiyumba
Cadena: ............................................................ LukomSa
fl2 '
Cabildo: ............................................................. Luna
1 C a e r : .................................................................. Bria
Calavera: ..........................................................

1
Ntu
Calentura: ........................................................ Nfuka
- ,
Calor: ................................................................ Nsapeka
- I Calzar: ........................ .,.,................................. Mata
b Cama: ................................................................ Nfula
- i Camino: ............................................................ Psila, hcila
T . 1 Camino del mente: ......................................... Asila kima rifinda
1 Campo: ......................................................... Bonsa limpia
-
Y
F Campana: ..................... : ~ m * . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . .K u e l a bembo
' 4 Cancion: ............ :.............................................. N k u n g a
3
1
Candela: ........................................................... M ba rco
! Canto fúnebre: ................................................ N b e m b o
Cañón: .............................................................. Matende
Cara: .................................................................. Mua sala
-
i
: Carbón: ............................................................. E t r a , ekale, mekale
C a r c ~ I .................... ..*...........*..............N s o zarabanda
U

:
i
- f Carne: ............................................................... Mbisi
I Carne de cochino: ...................... ......, ...... Bi kaliote
-
i Carne d e gallo: ....................... . . , .................. Binsin s u n s u
Carta - papel: ................... .
... ..................... Nkoda
Cosa: ................................................................. N so
C a s a d o : ............................................................ K uela
Cazuela: ............................................................ Kuya
Cazuela de brujo: ............................................ Ngarori
Cementerio: ...................................... ;.............. Campo n f i n d a ,
k a r i e m p e b a , kabalongo, kumunso furnbi, malon, boca lom b a j o c a ,
dieto, punun s u r v a , noso fuir, kumangongo, sa kimakue, kom bornbindi
nfianda, nso fua
C e n i z a : .............................................................. Kurnbre
Ct'ra: .................................................................. Ndirn b r e
Cicliin: ............................................................... To m b L: I a
Clelc: ................................................................. N S u l o
Cintura: ............................................................. Mc:rrila n kuoto
Cczirtar: ............................................................ Akuto bilc
C ~ d o.................................................................
: Kingcnia
Color: ................................................. BIznco m
Color: ................................................................ Mui17Ci~)
Collar: ................................... .
.. m Nsanga
-. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Comer: ............................................................... -. . .,
Cornpafiero (a): ............................................... F J u n d u n c ~ u e l l e
Cono real: ......................................................... Bikongo luan20
Conjunta de palos o ramas m a ~ i c a s :........ Nkunia
Color negro: ..................................................... Bandombe, ndornbe
Conversador: ................................................... Nisa uipabo
Convocar - evitar: ........................................... k u t a
C o i a z ~ n ...........................................................
: Nchila, tua, turna
Cortar: .............................................................. Kanda
Corriente electrica: -.m,. -.- Ngungula
Catarro: .,..-.............-.-.,,........................... N kuru
Crecer: .............................................................. Elula nkufa
Criollo: ........................................................... M a m b ut P
Cuello: ..........................~....................................
Singue elo k a
Cuchillo: ............................................................ Mbete koto
-
Cuchillo machete: ........................................ Mebele
Curandero: ....................................................... Nganga muno
Curioso: ............................................................ Kuna koci
D
Danza: ....................... . . , . Kina ................................
Danza dantu: ................... , . ............................. Makuba
Dar al tambor: ................... ,...,., .......... Ribeteas
Dedo: ..................... .-.......................................... L e m b o , lolc!mbo
Dios del M3r: .................................................... Baluande, kalungo
D i o s del hierro: ..-...-..........,.,.................. . . . Zarabanda
Desatar: ............................................................ Babula
Despacio: ......................................................... Molonbe
Detr5s: .............................................................. K u m a n i n a
Día: ..................................................................... Cumbo
Diente: .............................................................. Menus
Digame: ..................................... ....................... Quirino
Direccion: ......................................................... N kernbs
Dinero: .............................................................. Mbonro, simbo
Dio: ..................................................................... Lu m bo
Dios: .................................................................. Ampurago, n s a r n b i
Sombra: ............................................................ Sambrianpungo
Dios q u e trae la suerte: ................................. S im bi
Dormir: .............................................................. Leka
D i o s grande del cleio: .................................... Tubisi nsomb i
D i o s grande d e la tierra: . . . . . . . . -m Mpugun sambi
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E
Ellos: .................................................................Yao
EiIos: ................................................................. Ku3
Enamorado: ..................................................... Yarnbisa
Enfermo: ........................................................... Yori
Escoba de palrniche: ..................................... Kornba
Estrella: ............................................................ Siempre totbe
Enano: ............................................................... Nkufi
Enfermedad: .................................................... Yeye
Ensefiar: ........................................................... Longa
Entrar, ir: ........................................................... K u e n d o
EscaIar: ............................................................ Mounda kornbe
Esconder: .................... .
..
............................. S u e ka
El monte: .......................................................... Kunonfinda,
nefanda onabutu sabona ngeme
Escopeta: ......................................................... Nguela
Espíritu del mal: .............................................. Miense, tete
Extranjero: ....................................................... Lwgunda
Excelente: ........................................................ Mbora
El m á s viejo: .....................................................M b u i a
El sol se levanta: .............................................. Tengo isa
F
Favor: ................................................................ Nsop:?ka
Frío: .................................................................... Finfi
Fondo del mar: ............................................ Nfunda C o l u n g a
Fogón: ............................................................... M a ka
Fuerte: .............................................................. J a kurna, kungalo

Gobernador: ..................................................... Furnuabate, atabongo


Golpe: ................................................................ Mbufa
Gracias: ............................................................ NdoleZe
Grande: ............................................................. Anene
Grupo: ................... ,. ................................... L~im bi
Guataca: ........................................................... Ns o n g o

Habla: ................................................................ Mbaba


Hablar atto: ...................................................... Tubula mdige
HabitaciOn del maja: ...................................... Munonso n b e n a
Harina d e mafz: ............................................... Mpalo rnasongo
Hembra: ............................................................ Ndumba
Hermano: ......................................................... Ngueyo, mpagge,
panguiarne, nfongo
Hijo: .................................................................... Kunje kalc
Hija, niña: .......................................................... Muona ker;to
Hojas del árbol: ............................................... Nkoiidon lele
Hambre: ............................................................ Zakara
Hambre blanco: ............................................... Mundclc
Hombre g r a n d e : ............m.....-........................... M ~ n t uyo pene
Hospital: ............................., . . ........................ K u a s a m u n a n s a
Hoy: .................................................................... Kuan ke
Hueso: .............................................................. Muensi
H u e s a de muerto: .................... ....................... K o n k o m a
Huevo: ............................................................... Nui
Huevo de pájaro sabanero: .......................... Nuinibalele
a
Idioma: ............................... ............................ N di n g e
.
.-

Iglesia: .............................................................. Munonso nfunbala


Iniciado: ............................................................ N gueyo
Intestino: ................... .
... ..... . . .... ...
. . Ndia
Ir, venir, ven: ..................................................... Guise
Izquierdo: ......................................................... O n kento
J
Jicara: .............................................................. Cut ukuon k a l a
Jimagua: ....................
......... .
..................... Nsibonsilea
Joven: .....-...................,.......-.-m ..................... Matojo nkeyo
Judio [a) (no cristiano): ....................... .......... Ndo ki
L.
La Capital: ................................ .......... K u rn a n b ñ s a
La Habana: .............. Kumbansa
L a Manigua: ..................... .
.- ........................ Sabana ngombe
Los monos: ..................... .
.............................. Lembo
Látigo: ............................................................... Musinga
Lugar: ....................*--.......----..........---*.......... Tula
Lejos: ................................................................ K u n a ntema
Lengua: .................................... .
. .................... Tonoa
Libro: ............................................................ Nk u k o
Limpiar: ............................................................ Scikula
Limpieza: .......................................................... Ns a l a
Coma: ....................... . . ..................................... Mongo
Los pies: ................... .-..................................... P o n d i a m b e
Luna: .................................................................Ngonda, nguando
Luna Ilena: ....................................................... Ngonda, n g u ó n d o
Luz: .................................................................... Mini
Loco: ................................................................. Sabi nturí
Luz d e Ia luna: ................................................. Mieso
Llaga: ................................................................ N a u t a
Llorar: ............................................................... Pita
Lluvia: ............................................................... N f u l a ndaka
M
Pvíaridor ............................................................ Yakele. yakar2
Machete: .......................................................... Em b e l e
Macho: .............................................................. Y u k a l a
Madera: ............................................................ Nti
Madre: .......................... . ., ...............................
Yaya, kiendi
Madrina: .......................... . . ............................
Tikan tikan
Madrugada: ...................... .. . . .......................
M a kurere,
Mono: ................................................................
N e ko
Mandar: .................... .
.. .
...
.................
........ Mondo, matado
Monte de c3rojo: ............................................. PY(tasFng~ese,masi rna ba
Manteca de cacao:
-
...................................p.......
Mosi g u e n g o
Manana: ............................................................ Mosirnene
Mayordomo de prenda: ................................. Ba k u f a
Masa: ................................................................. Kuma b o n bo
Medicina: .......................................................... Nlongo
Mejillas: ............................................................ Efendi
Mentiroso: ........................................................ Wari, n g u o n g u i a
Me quiere: ........................................................ Nkebele
Miedo: .......................... +._........................... Bom 3
Mierda: ................................................................ Ntufi
Mirar: ................................................................ Menúls, bititi
Misterio: .......................................................... Mbumba
M o n t e : ............................................................... Kumanfunda,
kurnamfinda
Morder: ............................................................. Tate ka
Fjtuchacho: ....................................................... Kuru b a n , rnonkereré
Mucho dinero: ................................................. ivlbonga, m b a l a
Muerte: ........................ . . - ............................ Fua
M u e r t o : ............................................................. N f u mb e
Mujer: ................................................................ Muana
Mujer blanca: ................................................... Muzna mundeie
M u j e r desnuda: ............................................... Muana katuto kurnulele
Mujer honrada: ................................................ Ndum ba yalea
h!ujpr s i n hijo: .................................................. N kent o n s i l e
! h s ~ l a t o..............................................................
: Boniato, bofiate
rclúsico: ............................................................. Pungui

Nalgas: .............................................................. Mataka


Nzrlz: ................................................................. Nsasuri
Navaja: .............................................................. Idbele sambi
Negro: ............................................................... Nketo
Negro d e n z c i n í i e n t o : .................................... Ndornho m b e m bo
No: ..................................................................... Gongome
Nuevo: ............................................................... Maki

O s c u r o : ............................................................. Lombo, tcmb?


Oido: ................................................................ Kyto
Oido sordo: ...................................................... F u o m o t o
Ojos: .................................................................. fJeraso, diso
Oreja.: ................................................................ Kwtu, katp, akuto
ÓrSano sexual (femenino): .......................... Ndino, n ku to wiri

P a k de los muertos: ......,.........m..................... Nsige si nfua


Padre: ,,...,.......,,....,.......-....--.m..-....,..,. Tatandi, onabutu
Palo vestido con faldas que
se alimenta como a Elegua: ......................... Ariku bombaya
Pañuelo: ........................................................... D i a r e s o
Papel: ........................................... ..................... Nfu n d a
Paragua: .......-............,-.................................... Tal ongo
Parasito intestinal: .................... . . . ...........m.. Adiangelol o
Parir: ................... . . . . ................................... Buta
Perro con ojos: ....................,.,- .............. G u a n o m e n s o
Patilla: ..........-...........-.,......,-..-............... Nsapo
Pecho: .........-................-,.............e ................. N t u r o p e n e , kata, mokate
Perro de prenda: ............................................. Yirnbi, yakara
PTedra: .............................................................. Matari
Piedra d e rayo: ............................................... Matari lsasi. matan
mukiona,mataai yille
Piedra imán: .................................................... Songue
Pierna: .............................................................. Kulu
P i e s : .................................................................. Qrnalo, ornolo, tombi
Plato: ................................................................. Di longo
Prenda cristiana: ............................................ N s o mbi
Prenda judia: ................................................... Nganga n d a k i ,
ngarri ndoki
Prescinto: ........................................................ N o s o gonda
Prestar: ............................................................ S m b a
Profundo: ......................................................... Sipa
Prostituta: ........................................................ N d u m b a nsale
Podrida: ............................................................ Yaela
Polvo: ................................................................ Mpalo
Porquería: ........................................................ Tufi
Pollo: ................................................................. Tina
Puerta: .............................................................. hurnelo
Padre jefe: ....................................................... N f u rno
Palo Monte: ...................................................... Tiana
Q
Quemar:: ........................................................... Vskp
Querer, quiere: ................................................ Nsolde. n k u y e
Quieio: ........................................................ Kcako
f
¡
1
Rabo: .................................................................
Reloj: .................................................................
Nkila
N kunde
Resguardo de boicille: ................................... M a p uto
Retirarse: ......................................................... Plendiensilla
Rio grande: ...................................................... N s o n d i
Rio salado: ............,-...,,-...,..,,....-*-~-----..--.. Bu rigna
Rojo: .................................................................. Mbicari
- f Rapa: ................................................................. Sao rnulele-
I Ropa blanca: .................................................... Bebe s i n f e

.
T i
A

1 Saber: ..................... .,........................................ Kua ku kluk a


Sabandija: .......................................~................
Ngururu
, Sacerdote de Palo Monte: ............................ Tata nganga
Saco que tenia la prenda antiguamente: .-B o u r n b a
I
Saco para guardar e l brujo y trasladarlo: . Akute songa bilongo
Sal, salir: .,......,.......-...t..........~~..~...,.....M ..u ngna
Sal de cocinar; .......... .= ....................................
M p a f o r n u n g o , rnensus
Saliva: ......,..,.....,....._.......---.--..+...------.---.-- Meta
- i:
e San Antonio: .................................................... Bakuende bc.mban
San Francisco: ................................................ Nsnrnbi r n u n a l u n g o
.*
Santa Bárbara: ................................................ N kita
Santo: ...............................................................
C

i Nsombre
-
- f+ Sebo: ................................................................. Meba
1
t. 1 Pulso, argolla: ................................................. Brirnine
Senos de rnuier, pechos: .............................. M añ eñe
Señorita: ........................................................... Maona k e y e
. -
Serpiente prton; ...............m............................. M bama, n o k a
Ser: .........................................~.......................... Rala
Sexo femenino: .....................h........................ Marankate
Siete r a y o s : ...................................................... N s a s i
Soga: ................................................................. Musena
Sol: ..................................................................... Tongo, n l a n g o
Soldado: ........................................................... Me s e r s r e
SoF naciente: .................................................... Tongo yaleko
Solo: .................................................................. K a k a rnpe
Sol poniente: ............................................... T o n g o , nfuiri
Sortija: .............................................................. N k o n g a sombra
Subir: ................................................................ Tornoko
Suciedad: ....................................~.................... l u m b i

. Tabaco: ............................................................. N s u n g n e , sunsa


Tabla; ................................................................ t41;omboya
TaFisnan: .-----.--.---.._---_--___------.----------._--_-._-..-._--
Nk*lte dilorsgv
Tambor: ................... .
,.. . . ~ . . . . ~ ~ ~ . ~ . .M. a. s.i.k.l.l a.,. s i n a , ngome
.
Tarro cargadc: .................h..........................-...Mpoka
Tengo hambre: .-.,,.............,..-.......-...--..-... Salaina
Testículo: .......................................................... K i s o n g a
Tierra: ............................................................... Tato
Tierra de muerte: ........................................... Nsia, f u a
Todo: .....-.................. .
...
................................ Lulia, alonso
Tonto, tramposo, mentiroso: . . . . . . - . . . .m
.. . . . . . . . . . . !ron a dakadeke, fon fon.
wuari wuari
.................... Tembo. kikongo, kilernbs
Torbellino: ..--...-.-,............-.*-.-.p..--.
Salako, tunga
Tronco: .............................................................. MusiIeto
Tongo: ............................................................... N tika
Traicionar, cambiar d e idoa: ........................ B e tu k a
Truena: .............................................................. M andasi nsemo
u
Uña; ............................... .. .......................... Nsala lembo
Usted es casado: ................... N k e y e kuda
Usted: ............................~................................... Nkerye
v
Vaya bien: ......................................................... La kuendako
Ven: .................................................................-.. Kuisa
Vieja; .,,........,...~...............~...~............ . Yuen boba, giabale
Vino dulce: ....................................................... Malafa s e s e
Voniitar: ............................................................ t uka
Vela: ...................................................................
Mwiizda, m p e b e
Vestido: ...................................~......................... Fuata
Viejo, anciano: ..........................p.................... N kula
Vientre: ............................................................. Tumbe

Yua: .................................................................... Lungakurns


Yuca: .................................................................. Madioca,mayaka
rnongolo, r i k t r n i a , k e r e t e n d e
z
Zapato: .............................................................. Nk a d o
Zapotc: .............................................................. Nauru
Zarza; ........................................,........................
. . . . C . . . .
-bdkunia n t u t u
> . --
. .

...... -
. .

También podría gustarte