Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Laboratorio experimental
Laborategi esperimentala
Oteiza. Laboratorio experimental
Laborategi esperimentala
ángel bados
1 9 0 8 - 2 0 0 8
CENTENARIOMENDEURRENA
Esta publicación ha sido editada con motivo de la exposición Oteiza. Laboratorio experimental,
celebrada en el Museo Oteiza entre el 20 de junio de 2008 y enero de 2009, dentro de los actos de
conmemoración del Centenario de Jorge Oteiza.
La restauración de las piezas del Laboratorio y el montaje de la exposición ha sido realizado por la
empresa La Catedral C.S.P.
© de la edición
Fundación Museo Oteiza Fundazio Museoa, 2008
© Ángel Bados
Fotografías: Luis Prieto, de las imágenes del Laboratorio Experimental de Jorge Oteiza y de las pá-
ginas 195 y 263
Mikel Saiz, de la página 235
Txomin Sáez, de las páginas 66 y 254
El resto de las imágenes proceden del archivo de la Fundación Museo Jorge Oteiza
Impreso en España
ISBN 978-84-935542-8-6
La reproducción total o parcial de este libro, no autorizada por el editor, viola derechos reservados.
Cualquier utilización debe ser previamente solicitada y aprobada
En el tiempo transcurrido desde la primera exposición re- 15.1. Retrato del pintor Sarriegui, 1934.
Cemento. Localización desconocida.
trospectiva de Jorge Oteiza, celebrada en 1987, hasta las
más recientes, realizadas a partir del año 2003, hemos
asistido a la publicación de abundantes estudios, bien
como referencia de las exposiciones documentales y las
ediciones críticas del pensamiento de Oteiza realizadas
por la propia Fundación Museo de Alzuza, o bien como
recopilación de las conferencias y seminarios organizados
por la Catedra Jorge Oteiza, de la Universidad Pública
de Navarra, que han analizado la significación del pensa-
miento y la obra del escultor vasco.
Los textos referidos a obra de Oteiza suelen utilizar
con frecuencia el par dialéctico «mito y modernidad», o el
otro, muy frecuente también, de «tradición y vanguardia»,
como advertencia, tal vez, de que nos encontramos fren-
te a la obra de un artista moderno, en verdad libérrimo
y complejo, capaz de establecer relaciones y correspon-
dencias estructurales entre el arte y las ciencias, con la
filosofía o la antropología, pero cuya elaboración teórica
primera se produce justo en el tiempo de entreguerras,
cuando los sueños salvíficos de la vanguardia europea
sufrieron el embate de los poderes que detentaban los
grandes significantes como Dios, Naturaleza o Sociedad,
que habían sustentado la filosofía y el arte del siglo XIX, y
que regulaban, todavía, la cultura europea.
Las primeras esculturas de Oteiza están fechadas en-
tre los años veinte y treinta del pasado siglo, como es el
caso de la Maternidad, de 1929, con su delicada expre-
sión arcaica, en cemento; Adán y Eva, Tangente S=E/A,
de 1931, de clara resonancia científista; o la titulada San
José y María encinta, también del mismo año, cuyo cu-
bismo afectivo, tiene el valor de anticiparse a lo que, más
15.1.
16 n ota s a l l a b or atorio e x p e rim e n ta l
16.1. Adán y Eva, Tangente S = E/A, tarde, Oteiza denominaría «realismo inmóvil», para referir-
1931. Cemento. 41 x 42 x 15 cm.
Coleción particular. se al modo en el que la estructura que cada artista dota a
su obra concita nuestra participación activa en la aventura
de su experiencia.
Pertenecen también a esos años las fotografías que
muestran al escultor acompañado de los pintores Narkis
Balenciaga, Nicolás de Lekuona y Sarriegui, con quienes
compartió afinidad estética y compromiso intelectual en
los años previos a su viaje a Suramérica, en enero de
1935. Viaje emprendido, según relata el propio Oteiza,
con la única intención de estudiar la estatuaria megalítica
del Alto Magdalena, en la cordillera central de Los Andes
colombianos y el trabajo de los muralistas mejicanos, pero
que le llevó a mantener estancias prolongadas en Argenti-
na, Chile y Uruguay, donde mantuvo una intensa actividad
estética, pronunciando conferencias en las universidades
de las ciudades que visitó, ejerciendo como profesor en
Argentina y Colombia, o emitiendo encendidos manifies-
tos programáticos.
Pasado el tiempo,
cabe pensar que el carác-
ter radical de los primeros
manifiestos estéticos de
Oteiza, así como el rigor
a la hora de ponerlos en
práctica con su escultu-
ra, pudo estar potenciado
por el hecho biográfico
de vivir la modernidad en
el interior de una cultura
heredera de la Ilustración
europea y, sin embargo,
traspasada por rasgos es-
téticos pertenecientes a
la primitiva civilización an-
dina. Los escritos de ese
período, ya sea la Carta a
los artistas de América, de
1944, o la Interpretación
16.1.
n ota s a l l a b or atorio e x p e rim e n ta l 17
parte, a reconocer la condición de trampantojo de toda 19.1. Wilhelm Lehbruck, Hombre Caído,
1916. Bronce. 78 x 240 x 82 cm.
obra de arte, y de toda imagen. Staatliche Museum, Berlín.
19.1.
20 n ota s a l l a b or atorio e x p e rim e n ta l
20.1. Obrero muerto, 1933. Cemento. Antes se mencionaba cómo los estudios sobre Oteiza
Localización desconocida.
recurren al binomio tradición y modernidad para explicar la
permanencia en sus obras de los caracteres propios de la
estatuaria antigua, como, por ejemplo, la noción de masa
y la talla o el modelado, que, sin embargo no le impiden
actuar con arreglo a la lógica estructural de la escultura
moderna. En este sentido,
es cierto que el comporta-
miento de Oteiza se puede
asimilar al formalismo mo-
derno, que asignaba al arte
la misión de desmontar la
realidad y volverla a construir
para, mediante su extraña-
miento, desvelar la cualidad
fenoménica del mundo, don-
de, a veces, se escondía el
misterio. Sabemos también
de su conocimiento acerca
del surrealismo francés y del
futurismo italiano, a quienes
reprochaba, respectivamen-
te, un exceso de subjetividad
o demasiada temporalidad,
pero cuesta entender toda-
vía cómo los sentimientos
20.1.
del autor, con sus homenajes
y contrahomenajes, alcanzan a determinar la estructura de
esa cosa que llamamos escultura, cuyo sentido –lo expre-
san las piezas del laboratorio–, no depende tanto de los
modos de representación al uso, como de la capacidad
técnica del artista para situarse justo en el tope donde la
razón nada sabe del deseo, ni de los significantes que,
en última instancia, regulan nuestros comportamientos e
identificaciones.
n ota s a l l a b or atorio e x p e rim e n ta l 21
pintor dispusiera sus obras a la manera de los iconos re- 23.1. Kasimir Malevich, Cuadrado
negro, ca.1915. Óleo sobre lienzo. 79 x
ligiosos. En todo caso, de existir cierta paridad entre las 79 cm. Galería Tretyakov, Moscú.
23.1
24 n ota s a l l a b or atorio e x p e rim e n ta l
de la piedra discada Tú eres Pedro, de 1957, conseguida 25.1. Tú eres Pedro, 1956-57. Marmol.
20 x 15 x 14 cm. Colección particular.
mediante la acción directa de la radial sobre el mármol, 25.2. Homenaje a Paul Klee, 1955-56.
Alabastro. 11 x 18 x 10 cm. Colección
y de un acontecer sólo repetible en otra escultura o por particular.
otro escultor. La otra,
pertenece a los ensayos
sobre la desocupación
de poliedros mediante
módulos de luz. Se tra-
ta del Homenaje a Paul
Klee, también del mismo
año, que parece tallada
por los dedos del escul-
tor y en la que sus tra-
zas dan afecto y rostro
a nuestras soledades
más frágiles. Las dos
pertenecen al periodo 25.1.
32.1. Alvar Aalto. Iglesia en más cercano a lo sentimental y afectivo que a lo románti-
Vuoksenniska, Imatra. Proyecto 1956,
Construcción 1957-1959. co, lo que resulta sorprendente es que buscase la interlo-
cución de un otro para negarlo o afirmarse en él: apren-
diendo de Lehmbruck o juzgando severamente a Miguel
Angel, frente a Moore y con Malevich; porque es en ese
límite que pone el otro donde se encuentra la representa-
ción. Como si el inconsciente le dictara que, sin tema, sin
representación, no hay mito ni tampoco símbolo.
terio de lo religioso. Se vive la experiencia del arquitec- 33.1. Le Corbusier. Capilla de Nuestra
Señora, Ronchamp. 1950-1955.
to, mientras que el suceso de Ronchamp se convierte en
contemplación admirada de la gran obra que es la Capilla
de Le Corbusier. Tendría que decirse que, en la iglesia de
Aalto, el vacío se encarna15.
La arquitectura, como la escultura, es pura estructu-
ra física. Curiosamente, más física en Imatra –o menos
expresionista– que en Ronchamp. Así que estamos obli-
gados a pensar que el matiz, o el
misterio, está en alguna otra parte.
Y por tratarse de una experiencia
límite de los sentidos, habrá que
pensar que la clave está en el límite
de la experiencia del arquitecto, ya
se trate de su propio límite técni-
co o de «la insatisfacción suprema
común a todos, la insatisfacción
metafísica o religiosa que hace que
todo producto verdadero de arte
sea arte religioso», en palabras de
Oteiza.
Estamos hablando del límite, de
33.1.
cuya experiencia la obra de arte se-
ría no es tanto la construcción material del imaginario del
artista, como el trazo corporal del sujeto que llevó a cabo
la acción. Una acción por la cual el edificio o la escultura
lleva la marca del riesgo –digamos que a vida o muerte–,
de vérselas con lo que no se tiene, de valerse con la pro-
pia falta.
36.1. Estudio para desocupación jeto, de cuyo ausencia el arte hace símbolo o, de lo con-
de sólido con módulo de luz, 1956.
Yeso. 5,5 x 5 x 3,3 cm. Laboratorio trario, el síntoma de la propia insatisfacción del autor.
experimental.
En este sentido, reconozco al Laboratorio, no como la
investigación especializada del escultor, sino como la inven-
ción técnica mediante la que el artista trata de curar su pro-
pia «insatisfacción metafísica». La técnica del laboratorio,
con la comodidad que generan los tamaños, los materiales
y el trabajar en series de ejecución rápida, le posibilita una
toma de decisiones más cercana al juego que a la reflexión
lo que, en buena medida, garantiza que sus sueños y so-
ledades, todos sus anhelos y venganzas, vengan trazados.
Como si hubiera tenido la clarividencia –por otro lado, propia
de los grandes artistas– de situarse en la dimensión propia
del «acto», que, como bien dice Lacan, consiste siempre en
tratar «lo real» mediante lo simbólico17.
En el laboratorio de escultura, Oteiza realiza, no la de-
mostración de sus argumentos teóricos, sino la puesta
en acto de todo su ideario y sentimiento estético. En él
se produce la dimensión mitopoética que reclamaba para
el arte.
Resulta significativo que las serie de piedras discadas
a la que pertenece Tú eres Pedro, de 1956-57, o las Ca-
jas metafísicas, realizadas entre 1958-59, no tengan de-
36.1. sarrollo experimental en el momento final del Laboratorio
de los cincuenta, como si hubiesen sido trazadas con la
impronta vital de las pequeñas esculturas experimentales
y, de ese modo, hubieran logrado directamente la repre-
sentación de lo mitopoético.
Su posterior retirada de la escultura –recuerdo que el
17. «¿Qué es una praxis? Me artista decía «con una mano cierro el taller y con la otra
parece dudoso que este término
pueda ser considerado impropio señalo la vida»–, tal vez sólo fuese una declaración más
en lo que al psicoanálisis respecta. del idealista. Oteiza, después de haber logrado la verifi-
Es el término más amplio para
cación su «verdad» de escultor, y tras salir indemne de la
designar una acción concertada
por el hombre, sea cual fuere, que operación, seguía reclamando, paradógicamente, nuestra
le da la posibilidad de tratar lo real participación en sus nuevos proyectos.
mediante lo simbólico. Que se
tope con algo más o algo menos
de imaginario no tiene aquí más
que un valor secundario», Jacques
Lacan, Seminario XI, Ed. Paidós,
p. 14.
n ota s a l l a b or atorio e x p e rim e n ta l 37
Jorge Oteizari buruz 1987an egin lehen atzera Maria haurdun izenekoa, urte berekoa, bere ku-
begirako erakusketatik 2003tik aurrera egin- bismo afektuzkoaz Oteizak «errealismo geldia»
dako berrienetara igarotako denboran, saiakera esango zion hari aurrea hartzen diona –«errea-
ugariren argitalpena ikusi dugu. Batzuk, erakus- lismo geldia» aipatzean zera adierazi nahi zuen,
keta dokumentalen erreferentzia eta Altzuzako artista bakoitzak bere obrari ematen dion egitu-
Fundazio Museoak berak egindako Oteizaren rak nola lortzen duen guk haren esperientziako
pentsamoldeari buruzko edizio kritikoak izan abenturan partaidetza aktiboa izatea–.
dira, beste batzuk, Nafarroako Unibertsitate Urte horietakoak dira, halaber, eskulto-
Publikoko Jorge Oteiza Katedrak antolatutako rea Narkis Balentziaga, Nikolas Lekuona eta
hitzaldi eta mintegien bilduma, euskal eskulto- Sarriegi pintoreekin batera erakusten diguten
rearen pentsamenduaren eta obraren esangura argazkiak; izan ere, horiekin kidetasun estetikoa
aztertu baitute horiek guztiek. eta konpromiso intelektuala partekatu zituen
Oteizaren obrari buruzko testuek, sarritan, 1935eko urtarrilean Hego Amerikara bidaiatu
«mitoa eta modernitatea» pare dialektikoa erabil- aurretik. Oteizak berak kontatu bezala, bidaia
tzen dute, eta baita «tradizioa eta abangoardia» horretako asmo bakarra Kolonbiako Andeetako
bikotea ere maiz, artista moderno baten, egiaz erdiko mendikatean Alto Magdalenako mega-
zeharo aske eta konplexu baten obraren aurrean lito estatuagintza eta horma-irudigile mexika-
gaudelako oharra eginez agian; izan ere, artista rren lana aztertzea zen, baina azkenean oso
hau gai da artearen eta zientziaren arteko egitu- egonaldi luzeak egin zituen Argentina, Txile eta
razko erlazio eta korrespondentz iak ezartzeko, Uruguain, toki horietan jarduera estetiko bizian
edota artea filosofiarekin edo antropologiarekin arituz gainera, hitzaldiak emanez bisitatu zituen
lotzeko. Baina obra horren lehen lantze teorikoa hirietako unibertsitateetan, Argentina eta Kolon-
gerra arteko denboran izan zen, hain zuzen ere bian irakasle lanean jardunez, edota manifestu
abangoardia europarraren salbazio ametsek programatiko sutsuak emitituz.
pairatu zutenean XIX. mendeko filosofiaren eta Denbora igarota, pentsatzekoa da Oteiza-
artearen sostengu izandako adierazle nagusiak, ren lehen manifestu estetikoen izaera erradika-
orduan ere europar kultura arautzen zutenak la, horiek bere eskulturaz praktikara eramateko
–hala nola Jainkoa, Natura edo Gizartea– bere uneko zorroztasunarekin batera, sendotu egin-
esku zituzten botereen oldarra. go zela, agian, biografia mailako gertakari ba-
Oteizaren lehen eskulturak joan zen mende- tez, honakoa baitzen: modernitatea bizi izatea
ko 20 eta 30eko urteen artean daude datatuta. europar Ilustrazioaren oinordekoa zen baina,
Hauen artean ditugu zementuz egindako 1929ko era berean, Andeetako antzinako zibilizazioare-
Amatasuna, bere espresio delikatu arkaikoaz, nak ziren ezaugarri estetikoez zeharkatuta ze-
Adan eta Eva, Tangente S=E/A, 1931koa, oi- goen kultura batean. Epe honetako idazkiek, bai
hartzun zientifista garbikoa, edo San Jose eta 1944ko «Carta a los artistas de América» hura
50 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
bai 1952an argitaratutako «Interpretación Esté- kien eta egin dezakeen bezala trazatzera iritsiz.
tica de la Estatuaria Megalítica Americana» hura Sinboloaren antzera.
izan, indar handiz adierazten dute arte moder-
noak, Oteizaren iritziz, herriak bere identitateaz
jabetzeko unean bete behar zuen eginkizuna,
bi mundu gerrek eta 1936ko Espainiako gerrak Artean beti dimentsio berarekin egiten da lan,
eragindako trauma modernotik haratago joz. azkenarekin; horregatik da beti berdina eta des-
Amerikako estatuagintza megalitikoari buruzko berdina. Batzuetan aipatu izan dut artearen histo-
liburutxoan, Oteizak zehatz-mehatz aztertzen ria, zehazki Eskulturarena, eskultore bakar batek
du –eskultore baten zorroztasuna da, argi eta egiten duela eta honek, garaian-garaian, izena
garbi– harrizko eskultura handiek Andeetako zi- aldatzen duela.1
bilizazioko herrien eraketan bete zuten jatorrizko
eginkizuna –horrenbestez, sakratu eta mitikoa Laborategia ikusten denean, Oteizaren aha-
dena–. Oteizaren testuek «bizitzaren sentimen- legin esperimentala osatzen duen pieza bilbea-
du tragikoa», «sendatze existentziala» edo «arte ren barnea ikusten denean, igeltsuzko figuratxo
berri bat mundu berri baterako» bezalako esa- bat nabarmentzen da, keinu lasaiko bat, oso
pideak dauzkate, ugari samar eduki ere; horiek argia bera estudioko asmoari dagokionez, bes-
guztiek artista moderno baten sentimendu eta te pieza batzuen eskultura-bizitasunik gabea
bizi-zertzeladetara igortzen gaituzte, hura artea- baina. Laborategiak alanbrezko bigarren bertsio
ren bidez gu salbatzeko ahaleginetan murgildu- bat dauka, oso eskematikoa hau ere, dagokion
ta dagoela, eta helburu hori lortzeko, modu ha- familia esperimentala gabe, eta beharbada ho-
rrigarrian inolaz ere, esateko eta idazteko modu rrexegatik halako ezinegon bat sorrarazten du.
propio bat asmatu du, egiturazko analogiaren Igeltsuzko figuratxoak maniki artikulatu ba-
eta lizentzia poetikoaren arteko bat, laborate- ten itxura bitxia du, baina egiaz Wilhelm Lehm-
gian eskulturaren ukitu material eta deskribatu bruck eskultore alemaniarrak 1916an egindako
ezina lortuz emaitzatzat. «Gizon eroria» haren estudio bat da; izan ere,
Beharbada, egiaz izaera idealista bat izan- Oteizak oso estimu handian zuen hura, nonbait.
go da, gure salbazioa berresten eta antolatzen Lehmbrucken obra ez ohi da Historia liburuetan
duena; baina, era berean, bere obren ikuslea askorik ageri. Naturalismoan hasi zelarik, par-
hartzeko –hobeto esanda, desiratzeko– bizi- taidetza aktiboa izan zuen Berlingo mugimendu
adorea du, ikuslea izan dadin bere ametsei espresionistan, nahiz bere eskultura Kirchner
muga ezartzen dien beste erreal hori, hain zuzen edo Hecker-ena baino alegorikoagoa eta neu-
ere eskultoreak laborategiko piezetarako auke- rritsuagoa ageri zaigun. Baliteke Oteizak bere
ratzen duen igeltsuaren edo altzairuaren izate obretarako bultzatzen zuen «errealismo geldia-
materialak laborategiko saiakera formalak sus- ren» noziotik hurbilekotzat ikusi izana eskulto-
tatzen eta zuzentzen dituen diskurtsoaren be- re alemaniarraren obra. Egia da Lehmbrucken
raren kontra jotzen duen bezala. Eta orduantxe, obran izenak berak lagundu egiten duela gizon
artistak ideala sakrifikatzeko arriskua har tzen makurtuaren irudia subjektu modernoaren izae-
duenean gurekin batera salbatzearren, bere raren lekukotasun bizia bihur dadin, askaturik
ametsen muga izan gaitezen gu hartzen gaituen eta bere eraikuntzan bertan abandonaturik da-
unean, erabiltzen duen teknikak artistaren giza- goela, teknika modernoaren eraginez. Alabaina,
tasuna bera eta gure geurea erakusten du, gure onartu beharra dago ikusten dugun eskultura
denborazko bilakaera bakar-bakarrik arteak da- ia-ia lerro bihurtutako eta modu abstraktuan
l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k 51
antolatutako anatomiako forma batzuen egia- Lehen aipatzen genuen Oteizaren estudioek
zko gertakari bat, egiturazko egia bat duen bat, nola jotzen duten tradizio eta modernitate bino-
besterik ez dela. miora, bere obretan antzinako estatuagintzaren
Lehmbrucken eskulturak zera adierazten berezko ezaugarrien irautea azaltzearren; ezau-
digu, garai bakoitzean munduari begiratzeko garri horiek masa nozioa eta taila edo mode-
erabiltzen diren eredu estrukturalak direnak di- latua dira, baina, hala eta guztiz ere, ez diote
rela, irudikatze dispositiboa eta zentzua bat eta eragozten eskultura modernoaren egitura-lo-
bera diren neurrian dela artelana artelan. Eta ho- gikaren arabera jardutea. Ildo honetatik, egia da
rrek, osterantzean, artelan ororen, irudi ororen Oteizaren obraren portaera formalismo moder-
amarru izaera onartzera behartzen gaitu. noaren gisakotzat jo daitekeela, honek arteari
Laborategiak baditu, baina, beste uste- errealitatea desmuntatu eta atzera eraikitzeko
kabeko batzuk ere. Izenak berak, «laborategi eginkizuna ematen baitzion, hain zuzen proze-
esperimentala» edo «klarion laborategia» baita, su horretan munduaren fenomeno izaera argi
proiektu kalkulatu eta zorrotza dela pentsaraz tzera iristearren, izaera horrexetan zetzan eta,
diezaguke, zientziaren edo hizkuntzalaritzaren batzuetan, misterioa. Jakin badakigu, halaber,
analisi estrukturalen antzera; izan ere, Oteizak Oteizak ezagutzen zituela surrealismo frantsesa
horiekin ere analogia aberatsak ezartzen zi- eta futurismo italiarra, eta horiei gehiegizko sub-
tuen, bere forma-ikerkuntzak azaltzeko unean. jektibotasuna edo gehiegizko denboratasuna
Eta egia da pieza bakoitzak familia batean edo leporatzen ziela hurrenez hurren, baina oraindik
bestean duela dagokion tokia, modu natural ere zail da ulertzen autorearen sentimenduak,
eta zehatz batez, azpitalde batean edo bes- bere omenaldi eta kontraomenaldiez, nola iris-
tean alegia; baina gertatzen da ezen, piezak ten diren eskultura deitzen diogun gauza horren
elkarren segidan ikustean, sentsazio bat indar- egitura baldintzatzera; izan ere, horren zentzua
tuz doala, hau da, eskultorearen behin betiko –Laborategiko piezek adierazten dute– ez dago
eskulturak ikusi ditugunean, are eskultorearen hainbeste ohiko irudikapen-moduen mendean,
olerki eta idazlanak irakurri ditugunean, izan baizik eta artistak duen gaitasun teknikoaren
dugun sentsazioaren berdin bat dugu barnean, mendean, hau da, arrazoiak desirarekin inolako
gero eta sendoago. zerikusirik ez duen tokian kokatzeko artistak
Laborategian, egia gisa azaltzen zaigu zer- duen gaitasun teknikoaren mendean. Era be-
bait, egitura-egia eta guzti. Materialtasunaren rean, zentzu hori ez dago azken batean gure
ondorioz agian ezen, hain argi eta eskuzkoa portaera eta identifikazioak arautzen dituzten
izanik, azkenean gorpuztu egiten baitu, neurri adierazleen mendean ere.
handi batean, pieza-familia bakoitzean enun-
tziatutako saiakera. Ildo honetatik, laborategia
proba egiazko bat da, erakusten baitigu ideia
edo gai baten irudikapenerako erabiltzen diren
elementu formalek nola jasan behar izaten du-
ten, bere itxuran bertan, bakar-bakarrik igeltsua
edo bakar-bakarrik zinka izatearen zentzugabe-
keria, hain zuzen ere modu honetan atalasea,
egitura adierazgarria irudikatu ezin daitekeena-
ren aurpegi bihurtzen den atalasea alegia, iga-
rotzearren.
52 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
Artistaren gizarte garrantzia mito sortzailea «Kontzeptu formal berriez –diosku Oteizaren
izatea dagokion proportzioan dago, edo, mitoen testuak– ekin egin behar diegu gizakiaren eraba-
erreproduzitzaile izatea badagokio, hori egin behar teko garbitze eta leheneratzearen gai berriei, eta
duen baldintzen proportzioan.2 munduko itxaropen handi baten eta honen mito
ideal berrien sorrerarenari». Ondoren, esango
Carta a los artistas de América lanak jaso
digu ezen mitoa «artea herrien gaineko gizarte
egiten du Oteizak Popayango Unibertsitatean
proiekzioan asmatzea» dela. «Mundu baten iru-
(Kolonbia) 1944ko udazkenean emandako hi dia da, eta gizarte baten gida historikoa. Fabula
tzaldia. Oteizaren beste idazlan batzuekin ger- da, artistaren geometria espazial eta aktiboetan
tatzen den bezala, hitzaldia irakurrita agerian proiektatutako behar erlijiosoak»
geratzen da bere burua modernotzat azaltzen Oraindik ere denbora postmoderno deitu-
duen artista baten sentimendua, bere ideialei tako horretakoak garenontzat, modernitatearen
eusten dien batena; eta artista honen proposa- beraren adierazle nagusiak noraezean dabiltza-
menek –harrigarri samarrak batzuetan, erakar- la, harrigarria gertatzen zaigu ikustea Oteizak
garriak baina beti– bultzatu egiten gaituzte, hain nola ezartzen duen artearen eta mitoaren arteko
zuzen ere argitu dezagun eskulturak edo ar- baldintzazko erlazioa. Eta, Popayango hitzaldia-
teak nola lor dezaketen artista, eta honen obra ren urteetan, arte modernoaren eta kultur iden-
ikusten duena, politikoki prestatzea, bide batez titateaz jabetzearen artekoa. Hala eta guztiz,
erdietsiz eragiketa horretan bertan Oteizak ar- lehen azpimarratutako gogoeta horietan bada
teari atxikitzen dion fundazio eta mito zentzua paradoxikoa behintzat gertatzen den zerbait.
betetzea. Eta argitzea komeniko da, agian.
Cartaren testua hitzalditik hilabete gutxi- Gauza jakina da forma modernoak egitura
ra argitaratu zuten, 1944ko abenduan. Testu sozial eta ekonomikoen arteko analogia funtzio-
honek mantendu egiten du urte haietan zehar nalaren printzipioari jarraitzen diola. Zertzelada
Hego Amerikan izandako eztabaidaren giltza honek artearen eta, esate baterako, hizkuntza-
nagusiak aurkezteko interesa; izan ere, ezta- laritzaren arteko asoziazioak ezartzea ahalbide-
baidatzen ari zen ea komeni ote zen Andeetako tu zion Oteizari. Alabaina, ez da erraz ulertzen
kulturaren berezko elementuak berreskuratzea, forma abstraktu modernoa –urte batzuk ge-
arte moderno europarraren bidetik kultur ko- roago Oteizaren Laborategi Esperimentaleko
lonizazio berri bat iristeko arriskua zela eta. ikerkuntzak gidatuko zituen hori– nola irits dai-
Hitzaldiko argudioak lehen abangoardien hi tekeen Cartak iragartzen dituen irudi mitikoak
tzezko kemen eta sendotasunez azaltzen dira, produzitzera, egitura funtzionalista horrexen
bata bestearen atzetik. Eta Oteizak, manifestu eraginez arte modernoak alteratu egiten ditue-
modernoek artearen eta gizartearen bitartean nean mendebaldeko kontakizun handietako
ezartzen zituzten egiturazko analogietatik ba- irudikapen sinbolikoak. Harrigarria da, halaber
tere urruntzeke, ahalegina egingo zuen kultur –ez, agian, hainbeste–, gairik gabeko egituraren
ezarpen berrien aurreko beldur oro exortziza –hots, Oteizaren arabera abstraktua genukeen
tzeko. Ildo honetatik, eta bere abentura balitz horren– eta arteari onartzen dion dimentsio
bezala, hainbat aldiz aipatzen du Paul Gaugui- mitopoetikoaren artean dabilen irudiaren ager
nek Tahitira egindako «lan bidaiaren» atzean tzea.
dagoen kultur alderdia, alderdi hau tradizio Beti pentsatu izan dut ezen Malevitxen
nazionalen gainditzea eta sentitze estetiko pro- obran konklusio suprematistaren ondoren ele-
pioaren sorburuaren bilatzea baita. mentu figuratiboak agertzearen arrazoia zera
l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k 53
izan zela, ez Malevitx errusiar iraultzaren biga- estilo gisa– eraikuntza oteitzarrarekin berarekin
rren etapako absolutismo politikoaren mendean identifikatzen dena. Eraikuntza hori, hain zuzen
geratu izana, baizik eta alderdi teknikoak, ze- ere, mitoa agertzeko ezinbesteko baldintzatzat
ren eta azken batean pintoreak alderdi tekniko altxatua da –Lacanek dioen moduan3– oraindik
horien bidez lortzen baitu ideia edo gai baten ere existitzen ez denaren gainean; hots, falta
irudikapena iristea adierazten eta irudikatzen den baina subjektuak dagoeneko egiazko er-
duenaz bestelako gauza bat izatearen ustezko lazio bat ezartzen duen horren tokian. Oteizak
zentzugabekeria izatera. Beharbada horrexe- berak aitortzen duen zerbait da, behin eta berriz
gatik errazegia gertatzen da Malevitxen koadro aipatzen duelarik bizitzaren sentimendu tragikoa
abstraktu txikiak errusiar tradizio ortodoxoaren zein hustasun existentziala, edo cromlecharen
ikonoekin parekatzea, bai malevitx trapezioaren edo «tarteak» euskaran edo arkitekturan duen
mihiseko hondoaren gaineko pregnantzia hutsa- bitarte eginkizunaren zentzu estetiko eta erlijio-
gatik, bai pintoreak bere obrak ikono erlijiosoen soa kontatzen duenean. Edo, Ejercicios espiri-
antzera paratzen zituelako. Edonola ere, Malevi- tuales4 lanaren kontrazalean, «nire ulerkuntza
txen pinturen eta ikonoen arteko halako pareko- estetiko, logiko eta ontologikoan identifikatu
tasun bat baldin badago, horren giltza honakoa egiten» direla dioenean.
da: ikonoa nola iristen den irudikatzen duen Alabaina, nire iritziz kontua konplexuago
hura Jainkoaren aurpegi, izenik ez duenaren egiten da Oteizak bere asmo edo ahalegin es-
begitarte, edo, esaterik baldin badut behintzat, perimentalari buruz kontatzen duena onartzen
esangura orori ihes egiten dionaren adierazle saiatzen garenean. Besteak beste, ez dagoelako
bihurtzera. eskultoreak desiratzen duen hori berma tzen
Izan ere, gerta ote liteke Oteizak Malevitxen duen inolako logika estruktural edo formalik.
pintura suprematistei –bestenaz ere konstrukti- Eta baita atsegin handiz onartzen ditugun haren
bismo errusiarraren beste edozein obra bezain gogoeten estilo poetiko eta arrazoituaren pean
dinamiko eta ikusgarriei– ematen dien balioa bata bestearen gainean ageri direlako ere arte
egotea, hain zuzen ere, Malevitxen pinturak sorkuntzan parte hartzen duten egitura maila
zuriaren gaineko Lauki zuria koadroaren be- biak. Maila horietako bat eskulturaren zentzua-
raren, koadroan agertzen den eta, dirudienez, ri eusten dion egitura da –izan ere, eraikuntza
abstraktua denaren irudi gorpuztua bihurtzen subjektiboa izanik era guztietako aldaerak eta
duen moduan? Orduan baina, zer gertatzen da eraldaketak jasaten ditu–. Eta bestea subjektua-
irudi moderno horretan? Modernitatearen bes- ren eraikuntzari berari dagokiona da, horretan
te ikono bat besterik ez ote, edo badago ager- gure identifikazio estimatuenak eraikitzen eta
tua izan arren izendatzerik ez dugun zerbait, suntsitzen baitira, konstante batzuk manten-
olio-pinturazko edo tinta grafikozko bere sen- duz baina, erregulatzen duten adierazle inkon-
dotasun materialaz Oteizak artearen dimen tzienteenek gaitasuna dutelako, Lacanek dioen
tsio mitopoetiko deitzen dion hori agerrarazten bezala, «nolabait ezkutukoena, berez ezer esan
duen zerbait? nahi ez duen zerbait, baina inolako zalantzarik
Kontu hau Oteiza euskal artearen mitoaren gabe esanguren ordena osoaren eroalea dena,
egiletzat hartzeko, aintzatesteko adibideaz amai erakusteko»5.
genezake, zeren eta haren teoriak eta obrak Miretsirik nago Oteizaren bi eskulturaren-
itxuratzen baitute arkitektura eta musikan, erli- gatik, denbora igaro arren eutsi egiten baitiote
jio eta paisaian sentitzeko eta bizitzeko modu laborategiko pieza gehienen ezaugarria den
bat biltzen duen kontakizuna, orain –euskal espresioaren bizitasunari: 1957ko Zu Petri zara
54 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
disko-harria da bata, erradialaz marmolaren gai- Tratatu txiki honek azaldu egiten ditu Otei-
nean zuzenean lana eginez eta bakar-bakarrik zak bere ideien eta Saussureren eta, batez ere,
beste eskultura batean edo beste eskultore Jacobsenen aurrerapen estrukturalisten artean
batez errepika daitekeen gertakariaz lortua, eta ezartzen dituen konparazioak, hurbilagokoak
poliedroak argi-moduluen bidez desokupatzea- zitzaizkion beste espezialista batzuen, hala nola
ri buruzko saiakeretakoa bestea, urte berekoa Koldo Mitxelena edo Aita Larramendiren lanei
den Paul Kleeri omenaldia alegia, eskultoreak buruzko oharrez eta zuzenketez gain, inolaz ere,
hatzez tailatu duela baitirudi, eta trazek afektua ohikoa baitziren hauek ere Oteizarengan.
eta aurpegia ematen dietela gure bakardaderik Oteizak kontuan hartzen ditu Saussurek eta
hauskorrenei. Biak Sao Pauloko epekoak dira, Jacobsonek zeinuaren inguruan eta, zehatzago,
Arantzazuko fatxadarako proiektuari elizak eza- fonemen7 funtzio eta garapenaren inguruan lan-
rri betoaren ondoren Oteizak Madrilgo Nuevos du elaborazioak, horiei aplikatu egingo zizkien
Ministerios-eko lantegia antolatu zuenekoak, 5 eta euskarari buruz berak egin ikerkuntza se-
urteko epe laburrean iritsiz eskultura desber- mantikoak.
Bere testuan, zorroztasun handiz bereiz-
dinez osatu multzo bat maila esperimentalean
ten ditu fonemen berezko adierazle dimen
bideratzera. Eskultura hauetan izugarrizko bizi-
tsioa eta horietan hots egiten, hau da, fonemak
tasuna erakutsi zigun, gainera, bere familia es-
soinuzkoa duen alderdia. Horrek aukera ematen
perimentaletarako saiakeren aldi berean landu
dio estetikoaren osagai behinena, bere lehen
izanaren ondorioz agian.
idazlanetatik «mitopoetiko» deitzen dion horren
sustraia, hain zuzen ere «fonemaren soinu ma-
terialean» dagoela enuntziatzeko, horixe baita,
Oteizaren arabera, hizkuntza baten «oinarrizko
MITOAK sinbolo bidez hitz egiten du osagai metaforiko-mitikoa».
mutua da transmititu eta gorde nahi duenerako6
Laborategi esperimentaleko esperientzia
propioaz, Oteizak aurrera egingo du semantika-
«30 urte kostatu zait liburu hau…», diosku
ren inguruko bere iritzietan, eta estetisema no-
Oteizak 1995ean argitaratutako bere «Nociones
zioa sartuko du, «energia molekular estetikoaren
para una filología vasca de nuestro preindoeuro-
gutxieneko unitate» gisa definituz; ostean, hi-
peo» lanaren hasieran. Eskultoreak berak neur- zkuntzako adierazlearenaren antzeko eginkizun
tutako hain epe luzean zehar, bere jarduera uga- estrukturalak atxikiko dizkio, «artea estetisema-
rien artean Quousque tandem…! lana, Arantza- kate bihurtzen» dela baiteritzo.
zukoa behin betiko gauzatzea, edo Ejercicios Saiakerak 70 orri ditu, ez da oso luzea, baina
espirituales en un túnel argitaratzea daude. plastikotasun miragarria mantentzen du, neurri
Baina, agian, atzera begirako lehen erakusketa batean oharren eta eskemen banaketa espa-
azpimarratu beharko da, «La Caixa» Fundazioak zialagatik –ausaz bezala baitago eginda, era
eta Oteizaren adiskide eta honen obraren gaine- testual batean–, honek izaera aktiboa ematen
ko aditu Txomin Badiola eskultoreak antolatua. baitio, material grafikoak erabiliz landutako pie-
Datu hauek izanda, pentsa dezakegu ezen za bat balitz bezala. Alabaina, berriro topatuko
euskal filologiari buruzko oharretan aletutako dugu testuan atentzioa emango digun zerbait.
argudioak –olerkiak ia-ia–, egiaz, oso ondo Oteizak bete-betean asmatzen du, adie-
pentsatu eta sustraitutako kontsiderazioak dire- razten duelarik «sonemaren soinua mitoaren
la, konklusiboak beraz. eta hitzaren arteko soldadura autogenoa» dela.
l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k 55
Ongi bideratuta dabil, era berean, «sonema ja- jasotako eskulturaren gertakari propioaren itxu-
torri estetikoko materia fonikoa» dela dioenean. raz ager zedin. Ildo honetatik, Pelay Orozco-
Baina harrigarria, ulertzen zail gertatzen dena, ren liburuko ilustrazioak8, Oteizak berak eskuz
honakoa da: eskultoreak zergatik ez ote du ai- eginak, Oteizaren sentimendu estetiko berriro
tortzen fonemaren «ahotsa» gorputzak jartzen errealaren adierazpen bihurtzen dira.
duela, subjektuak dioena besteak entzuten due- Horregatik, Oteizak planteatzen duen «mi-
narekin bat ez datorren muga zehatz horretan, toak sinbolo bidez hitz egiten du… eta mutua da
besteak beste ez dagoelako subjektuak esan transmititu eta gorde nahi duenerako» gogoeta
nahi eta esaten ez duenaren berri ematen duen ulertzeko, artearen kontsiderazio teknikora jo
metalengoaiarik? behar da ezinbestean; hau da, gure irudikape-
Adibidetzat hartuko dugu Oteizaren sola- nak subjektuaren egiaren leku sinbolikoa izan
saldi eta haserreen oroitzapena, keinuz oparo daitezen, gure irudikapenak egiak posizioa har
hornituta etortzen zitzaizkigun eta. Edo, maite- tzeko lekua izan daitezen artistak duen gaitasun
kiro, eskuez bere eskulturetakoren bat ikusga- teknikora, egia hori beti falta bada ere.
rri egiten zuenekoa, aditzera ematen baitzuen
Ildo honetatik, Oteizak «errealismo geldia»
gorputzak eta ahotsak zutela hitzak esatea
azpimarratzen duenean Goyaren pinturaren
lortzen ez zuen hura trazatzeko eginkizuna. Ildo
ezaugarritzat9, edo abstrakzio formalistetatik
honetatik, pentsa dezakegu ezen, bere asmo
–edo 50eko azken urteetako figuratiboetatik,
nominalistak huts egin zuelarik, poetikoaren
berdin da10– babestuko duen eta argi eta garbi
pirueta fantastikorako bidea edo eskultura la-
estrukturala den dinamismoa defendatzen due-
borategiaren asmakuntza teknikorakoa hartu
nean gerraosteko eskulturarako, benetan esan
zuenean sortu zirela Oteizaren aurkikuntzarik
behar zukeena zera da, artearen teknika saiatu
harrigarrienak.
egiten dela egitura adierazleen barne dinamis-
Aipamen hau eginda, eta berriro hark eus-
moa gure geure denborazko kate historikoaren
kal filologiari buruz egin oharren testu-bilbean
sinbolo «geldi» bihurtzen.
kokatuz, pentsatzekoa da eskultoreak behin
Beti atentzioa eman didate Goyak pintatu-
eta berriz eskatzen duena onarpen bat dela,
tako koadro zezendunek, ez pintorearen ikus-
hain zuzen ere honakoa: irudikapeneko osagai
formal eta materialak subjektuak –jaiotzetik he- pegiak haiek gure presentziaz sutu eta harriturik
riotzara bitartean– bizi izandako hainbat espe- irudikatzen zituelako, baizik eta haien –Goyak
rientziatako adierazle «mutu» bihurtzen direnean irudikatutako zezenen– begirada ilustratuak gel-
gertatzen dela mirari mitopoetiko edo estetikoa, diarazi egiten duelako koadroaren konposizioa,
obrak adierazezinetik duen hura alegia –nahiz gure egungo posizio sofistikatua paralizatzen
egiaz kontu tekniko hutsa izan–. Izan ere espe- duen aldi berean, pintoreak ilustratutzat zuen
rientzia horiek ez dute hizkuntzan korrelaturik kultur paisaia batean toki bat hartzera behar
eta, beraz, artearen teknika behar dute, honek tzen baikaitu.
objektua edo amarrua –horixe baita irudikapen Baina, hemen egin beharrekoa zera dugu,
dispositibo oro– gure desberdintasunik beste- adieraztea ezen, Oteizak arrazoia baldin bazuen
renezinena bihurtzeko duen ahalmenaz. Otei- «mitoa mutua da eta sinbolo bidez hitz egiten
zak oso ondo zekien hau, esate baterako, bere du» esan zuenean –edo artea irudi sinbolikoen
piezei argazkiak egitean ezen, eskulturak eguz- eraikitzailea dela adieraztean–, modernitatearen
kitara ateratzea bezain mekanismo bakunak krisia, neurri handi batean, artearen funtzio sin-
baliatu arren, lortzen zuen fotografikoa argazkiz bolikoaren beraren krisia dela.
56 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
Ildo honetatik, «Oteiza eta modernitatearen den bezala, irudikapen figuratiborako modu
krisia» aipatzen dugunean, edo «Oteizaren egiaz erosoan baitago modelatuta, eskultura-masen
eta porrotaz» ari garenean, badirudi irudikapen kokapena garden erakusten duela baina. Pieza
modernoaren, are gure egungo errealismo infor- hau argi-pasaiak formen artean igarotzen diren
matiboaren puntu kritiko honetaz ari garela, argi moduagatik nabarmentzen da, erretratuari defi-
esateke ordea. Baina oraindik ere adierazi behar nitzen zaila den ukitua ematen diote eta, nahiz
dugu errealismoaren kontuak gutxienez bi alder- monumentala dela ikusten dugun, Oteizak urte
di dituela, eta horiek biak misteriotsuak direla batzuk geroago Amerikan aztertuko zituen An-
soluzio sinbolikoari dagokionez. Alde batetik, deetako eskulturen antzekoa halaber.
kontzientzia hartzeaz eta errealitateko urraketa Baina beste zerbait ere badago Sarriegiren
eta gorabeherekin identifikatzeaz determinatu- erretratuan. Behar besteko denbora harturik be-
takoa dago, honetakoa baitugu Goya bera. Eta, hatuz gero, eskulturak, nolabait, lebitatu egiten
bestetik, Oteizaren abentura, izaera idealistakoa duela dirudi, «goranzko pisua duela». Badirudi
–munduan ezer ez baitzaio axolagabe–, baina, eskultorearen teknikak eskaiolaren bolumena
ezinezkoa delarik mundua bere irudi-munduaren eta pisua gure geure burua ezagutzen dugun
mendean geratzea, bere eskulturarik onenetako zerbaiten, eskulturak monumentu bihurtzen
errealismo konkretu eta benetan geldia asma duen zerbaiten aurpegi bihurtu duela. Burua es-
tzea lortzen duena. kultura megalitikoen naturaltasun berberaz dago
finkatuta, tokia hartzean okupatu beharrean es-
pazioa askatuko balu bezala. Beharbada hauxe
izango zen Oteizak, poetikoki, «eskulturak go-
Espazioa arte sorkuntzaren gorputz materia ranzko pisua» duela zioenean adierazi nahi zue-
eta abiapuntua da11 na. Izan ere, «artelana egiteko erabilitako gor-
putz materia da espazioa».
Oteizaren lehen eskulturak berriro gogo- Quousque Tandem¡ lanean badira pasarte
ra ekarriz –adiskide zituen Balentziagaren eta batzuk, 79. eta 83. apartatuen artean, gairik ga-
Sarriegiren erretratu aipatuak, edo Ernesto Die- beko egitura, problema huts gisakoa, abstrak-
lh-i modelatu errealista batez egin ziona–, mo- tua dela baina, gaiaz osatzen denean figuratibo
delaturako eta figuraziorako halako erraztasun bihurtzen dela dioena. Gogoeta hau artista mo-
bat zuela antzematen da. Nahiz, beharbada, derno baten printzipio adierazpentzat har daite-
pieza horien ezaugarri nagusia dispositibo es- ke, are gehiago kontuan hartzen badugu orrialde
kultorikoa bera erakusteko uneko gardentasuna horiexetan egiturari buruz dioena, honakoa bai-
den, 1931ko Erdi Aroko Ama Birjina edo Adan ta: «arte sorkuntzaren une honetako problema
eta Eva lanetan ere gertatzen den bezala ezen, handien eta garrantzitsuena, dramatikoena eta,
haiez oso bestela gauzatuta badaude ere, oso era berean, artistarentzako berarentzako naha-
egitura formal zorrotz bat dute sostengu. siena: egituraren problema (egituran baitaude
Seguruenik, eskultore gisako lanean hasi arte balioaren benetako problemak)»12.
zenetik, Oteizak bazekien bere obrek betiko Adierazpenak balio handia du, zeren eta
eskulturaren antzeko portaera bat zutela, eta, aipatutako liburuan irudikapenaren kontuak ez
arte irudikapenari atxikitzen zaizkion estilo edo baitu garrantzirik, gaien aurkibidean agertu ere
funtzioetatik haratago, obra baten zentzuaren ez da eta egiten. Egia da XX. mendeko lehen
oinarrian bere osagai formalen antolaketa da- erdialdeko artista gehienentzat ere irudikape-
goela, Sarriegiren erretratu-buruan gertatzen na ez zela problema bat. Aurreko kontakizunei
l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k 57
eusten zieten adierazleak desmuntatu dituelarik da, «gauzaren soluziobidea gauzaren beraren
munduaren portaera estrukturala egiaztatzeko baitatik at» dagoelako besterik ez bada ere.
ahaleginean ari den teknika batek, pentsa de- Bilborako bere bisita maizko horietako ba-
zakegu artistak bakar-bakarrik beste edozein tean, Richard Serra eskultoreak Ronchampeko
objektu modernoren logika materiala eta formala Kaperaren balioaz hitz egin zuen, arkitekturak
zuela bere sortze lanerako; edo, asko jota ere, espazioa materialtzen duen aukera horietako
aurreko irudikapenetatik herentzia gisa jasotako bat delako. Kaperaren eraikuntza interesatu zi
eredu estrukturalak. tzaion, nonbait, Sáenz de Oizari ere, Le Corbu-
Oteizaren posizio modernoa, berriro, 50eko sierrek argia erabili zuen moduagatik, eraikun
urteen bigarren erdialdean abiatutako bere Pro- tzaren ezaugarri fisikoena argi huts bihurtzea
pósito Experimental haren bidez agertuko da, lortu zuen eta, espiritu erlijioso esaten diogun
arkitekturan gertatu bezala arte modernoak es- horren «begitarte» bihurtzea alegia.
tilo nazioartekoago eta formalistago baterantz jo Espazioari buruz Serrak zein Sáenz de Oizak
zuenean. Ildo honetatik, ukaezina da haren es- diotenarekin bat banator ere, azpimarratu egin
kulturek erakusten duten jarduera nahikoa urrun nahi dut Ronchampeko kaperaren eta Alvar Aal-
to finlandiarrak, eskultorea bera bezala moder-
dagoela belaunaldi bereko beste eskultore ba
no berantiar denak, altxatutako Imatrako Vuok-
tzuen formalismo abstraktutik, hauei desbiazio-
senniskaren arteko desberdintasun bat; izan
nismoa leporatzen baitzien, era guztietako zu-
ere, Jorge Oteizarengana hurbiltzeko komeni
zenketak egin eta zigorrak egoztearekin batera.
da kasua aztertzea. Europa iparraldeko eliza
1956an «El arte abstracto y sus problemas»13
bat da, argi gutxi dagoen inguru batekoa, kultu
txostena argitaratu zuten; honek jaso egiten du
erreformistakoa eta imajinarik gabea; ondorioz,
«La escultura dinámica»14 testua, hain zuzen ere
aurrez «hustu» samartutako giro espazial bat
obrari aurre egiten diona zirikatzeko eta aktiba
har genezake gogoan. Hau ez da, baina, Aal-
tzeko gai den «eskultura ase gabea» defenda
toren eraikinaren kasua. Imatran, arkitekturaren
tzen duena.
argi gisako jarraipena gorputzez sentitzen da.
Baina irudikapen figuratiborako zuen joera-
Erlijiosoaren misterioaz hartuko eta babestuko
gatik izan (Fundazioak gorderik dituen marraz-
bagintu bezala. Arkitektoaren esperientzia bizi
kiek espiritu bera dute), edo agian sentimental tzen da, Ronchampeko gertaera Le Corbusie-
eta afektuzkotik erromantikotik baino hurbilago rren Kapera den obra handiaren mirespenezko
dagoen idealista bat izateagatik izan, harrigarria behatzea bihurtzen den bitartean. Hau da, Aal-
zera da, beste bat bilatzea solaskide, beste hori toren elizan hutsa haragiztatu egiten dela esan
ukatzeko edo bere burua harengan berresteko: beharko genuke15.
Lehmbruckengandik ikasiz edo Migel Anjel zo- Arkitektura, eskultura bezala, egitura fisiko
rrotz juzkatuz, Mooreri aurre eginez eta Male- hutsa da. Eta bitxia bada ere, Imatran Ron-
vitxekin; zeren eta besteak jartzen duen muga champen baino fisikoagoa –edo ez hain espre-
horrexetan baitago irudikapena. Inkontzienteak sionista–. Beraz, derrigorra dugu ñabardura,
esango balio bezala gairik gabe, irudikapenik edo misterioa, beste nonbait dagoela pentsa
gabe, ez dagoela mitorik ez sinbolorik. tzea. Eta zentzumenen mugako esperientzia
Oteizarekin, baina, atsedenik ez dago. bat izatean, pentsatu beharko dugu giltza na-
Haren hitzen oihartzuna dugu atzera: «espa- gusia arkitektoaren esperientziaren mugan da-
zioa arte sorkuntzaren gorputz materia eta abia- goela, bai haren muga teknikoa izan bai «de-
puntua da». Agian pixka bat urruntzea komeniko nontzat komuna den asegabetasun gorena,
58 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
artearen benetako produktu oro arte erlijiosoa koak –estatuaren desokupazioa, argi-modu-
izatea eragiten duen asegabetasun metafisiko luak, eraikuntza hutsak…– ziren alde batera
edo erlijiosoa» izan. lagata...
Mugaz ari gara hitz egiten, honen esperien- Batzuetan, serie batean gertatua aurrekoan
tziaz artelana ez bailitzateke izango hainbeste edo hurrengoan antzematen zen, halaber. Esate
artistaren irudi-munduaren eraikuntza teknikoa, baterako, argi-moduluen bidezko poliedroetako
baizik eta ekintza gauzatu zuen subjektuaren konklusioetako batzuek Arantzazuko estatua
gorputzezko trazua. Ekintza bat, eraikinari edo sortako espresio figuratibo batzuen izaera be-
eskulturari bere buruaren falta bera sentitzearen reganatzen zuten, helburu berari erantzungo
arriskua –hil ala biziko arriskua, esan dezagun– baliote bezala.
ezartzen diona. Egunez egun, ikusten nuen ezen eskultura
txikien forma argi eta bereiziek formari buruzko
ikerkuntzaren zentzua iragartzen zutela, atal es-
perimentaletako bakoitzean hartu behar zuten
tokiarekin batera. Analisi edo azterketa lanean
e s k ultur a l a b or at e g i a murgildu ondoren, eskultorearen logika mires-
garria onartu beharrean izan nintzen; hau da,
Jorge Oteizaren lantegiko apaletan zeuden be- piezen prozesua sortuz joan zen gidoiak eraman
zala gordetzen ditu Fundazioak laborategiko nezan utzi behar izan nuen. Eta masaren des-
piezak. Pieza multzo honek, guztira 2.400 dira, okupazioaren printzipioak Propósito Experimen-
halako nahasketa bat erakusten du itxura, bai- tal osoa zeharkatzen duela konturatzen nintzen,
na begira jarri eta berehala, nahas-mahas hori Oteizak jakingo balu bezala eskulturak errealita-
eskultorearentzat bere Propósito Experimental tearen eraldaketan bere ekarpena egiteko duen
haren abentura izan zenaren espresio bizia bi- modua gure kritika eta pertzepziorako mekanis-
hurtzen da. mo guztiak alteratzeko gai den egitura-jarduera
Laborategiaren analisia hasi aurretik, bat baliatzea dela.
ezinbestekoa izan zen behar besteko denbora Oso ondo dakigu bere ilusio eta proiektue-
izatea Oteizaren obraren inguruko literatura ar- tan parte hartzeko bultzadak gidatu zuela es-
tistikoarekiko tarte bat ezartzearren eta, era be- kultorearen abentura, baina baita bere bizitza
rean, ahal neurrian, artistak berak idatzitakoare- osoa ere.
kiko ere distantzia mantentzearren. Dagoeneko aipatu dugun Carta a los artis-
Hainbeste ziren piezak eta hainbestekoa tas de América testuan, Oteizak azaldu egiten
zen agertzen ziren desordenaren aberatsa ezen, du horma-irudi mexikarren kultur garrantzia,
proposamenak eta proiektua aurrera eraman eta Orozcoren obra nabarmenarazten du, hain
zuen zorroztasuna aurrez ezagututa, labora- zuzen ere honek, bere koadroen konposizioaz,
tegia antolatzen hasteko onena besterik gabe murruko planoa «inkurbatzea» lortzen duen mo-
nigan ikusizko erakarpen edo eragin handiena duagatik, badirudi-eta pinturak zeharkatu egiten
izan zuenarekin hasteari iritzi nion. duela koadro fisikoaren planoa, obra ikusten ari
Lehenbiziko sailkapenak bizkor egin nituen, dena bera eszenan sartzera iritsiz, irudikatutako
senez nolabait. Identifikatze hutsaren bidez jar- abentura kolektibo horretako partaide eginez.
duteko modu honek agerian laga zuen, pixka- Egitura argudio bat da –«laugarren dimentsioa»,
naka, aukeratutako piezek espiritu bat eta bera dio Oteizak–, gure bizi-denbora bera hartzeko
partekatzen zutela, talde batekoak edo beste- gai dena; eta Oteizaren beraren lanaren kasuan,
l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k 59
hau osatuko bada ikuslearen partaidetza akti- Eskultura laborategian, Oteizak ez du bere ar-
boa behar duen «eskultura ase gabe» suerte bat gudio teorikoen erakusketa egiten, baizik eta bere
eragiten du. ideia-mundu eta sentimendu estetiko osoa ekin
La escultura dinámica testuan, laugarren tzara eramaten. Eta horretan artearentzat eska
dimentsio horrek beretzat duen balioa nabar- tzen zuen dimentsio mitopoetikoa gertatzen da.
mentzen du Oteizak; izan ere, dimentsio horrek Adierazgarria da disko-harriek –1956-57ko
ikuslearen partaidetza aktiboa ahalbidetzen du, Zu Petri zara horietakoa da– edo 1958-59 bi-
artistaren desirak betetzeko unean. «Eskultura tartean egindako Kutxa metafisikoek garapen
ase gabearen» izaera azaltzean, berariaz bereiz- esperimentalik ez izatea berrogeita hamarreko
ten ditu berrogeita hamarreko urteetako artea- laborategiaren azken unean, eskultura esperi-
ren abstrakzioaren estilo dinamismoa batetik, mental txikien bizi aztarnaz trazatu balituzte eta,
eta bere eskulturaren dimentsio aktiboa bestetik horrela, zuzenean mitopoetikoaren irudikapena
–hau lortzeko, egitura ororen eten izaera era- lortu balute bezala.
biltzen du, hau da, obraren, edo irudikapena- Gero eskultura uzte hori –gogoan dut artis-
ren, egiturazko faila obra osatzen duen motor tak «esku batez lantegia itxi eta besteaz bizitza
bihurtzen du, baina baita bestearekiko topaleku seinalatzen dut» zioela–, Sao Pauloko IV. Biena-
ere–16. leko Saria irabazi ondoren etorri baitzen, agian
Dena den, Oteizaren argudioekin beti gerta gehiago izango zen idealistaren deklarazio bat.
tzen den bezala, erabaki egin behar da bere eta Oteizak, bere eskultore «egiaren» egiaztapena
beste artisten obrarako bultzatzen duen «eskul- lortu ostean, eta lan horretatik kalterik gabe irten
tura ase gabearen» izaera subjektuaren izatean ondoren, paradoxikoa bada ere bere proiektue-
falta denaren betetze sinbolikoa ote den, falta tan gure partaidetza eskatzen segitzen zuen.
edo absentzia hori sinbolo bihurtzen baitu ar-
teak, edo, aitzitik, autorearen asegabetasuna-
ren beraren sintoma ote den.
Ildo honetatik, Laborategia ez dut ikusten L aborateg i esperimentaleko
eskultorearen ikerkuntza espezializatu gisa, bai- eskultura prozesuak .
zik eta artistak bere «asegabetasun metafisikoa»
19 5 0 -1 9 7 4
sendatu nahi duen asmakuntza tekniko gisa.
Laborategiko teknikak –neurriek, materialek eta
1. 1950-54. Estatuaren desokupaziorako
bizkor egiteko moduko serieez lan egiteak es-
kaintzen dioten erosotasunaz– ahalbidetzen dio 1950az geroztik, Arantzazuko estatua sortarako
erabakiak hartzen dituen unean jokotik hurbila- lehiaketaren bultzadaz agian, ordura arte oso
go ibiltzea gogoetatik baino, eta honek, neurri eskultura zuzenean, besterik gabe paper gai-
handi batean, bere ametsak eta bakardadeak, nean egindako zirriborro edo estudio batzuetan
bere desira eta mendeku guztiak, dagoeneko jasoan aritua zelarik, Oteiza formatu txikiko hiru
trazatuta etor daitezen bermatzen du. Badirudi dimentsioko piezetan hasiko zen lana garatzen,
ezen «ekintzaren» berezko dimentsioan koka oso material erosoak erabiliz horretarako; fami-
tzeko buru-argitasuna izan duela –artista han- liak antolatuko zituen, eta guztien artean Labo-
diek berezkoa ohi baitute, bestenaz ere, buru- rategi Esperimentala osatuko zuten.
argitasun hori–, Lacanek dioen bezala «erreala» Lehenbiziko serie edo sortak figura zilindriko
sinbolikoaren bidez tratatzea baita beti ekintza edo prismatikoak zabaltzera daude bideratu-
hori17. ta, gainazal ganbilak edo zapalduak erabiliz;
60 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
gainazal hauek dagoeneko ageri ziren Bilbon, frisoak egitekoa batetik –Oiza eta Ro manírekin
1948an Amerikatik itzuli ondoren, egindako es- arituko zen honetan–, eta Valladoliden Miguel
presio figuratiboko obretan. Unitate hirukoitz eta Fisac-en Domingotarren Elizarako estatua sorta
arina dugu prozesu honetako eskultura behine- egitekoa bestetik.
na. Izan ere, horretatik aurrera definitzen dira Proiektu biotarako estudio pila bat egingo
lehen sorta hauetan landuko dituen unitateak, zuen. Konplexutasun berezikoak dira Domin-
hiperboloideak alegia. Eta Oteizak egin prome- gotarren Elizarako estudioak, hainbat gai jorra-
teo sortan definituz joango zen lan figuratibotik tu eta ariketa ugari dituztenak: Elias bere suzko
esperimental edo abstrakturako iragaitza; izan organ, Ama Birjina San Domingori agertzea,
ere, hasieran modu figuratiboan sortua bazen edo Aingeruak eskoadrilan, nahiz, azkenean,
ere serie hori, estatua ireki eta desokupatu ba- neurri handi batean Arantzazuko Jasokunde-
ten planteamenduaz amaituko zen, 1952ko Pre- rako egin estudioak sintetizatzen dituen San
so Politiko Ezezagunaren Monumentua lanean Domingo izar bat eramaten izango zen lanaren
ikusten dugun bezala. muina.
4. 1956-57. Puntu mugimendudunak rialez landuko duena. Teknika hau berdin aplika-
eta espazio bilbeak tuko du bai figuraziotik hurbileko espresioeta-
rako, esaterako Ofizioei buruzko erliebe sorta
Alanbre txiki batzuk erabiliz, Oteizak garatu batean, Elias bere suzko organ lanari buruzko
egingo du lerroa mugimenduan den puntu baten estudioetan, edo Intseminazio Artifizialeko Insti-
emaitza delako ideia; puntua gai baita bai bere tuturako egindakoetan, bai artistak alderdi mu-
mugimenduaz irudi poliedrikoak definitzeko, bai sikalarekin –zehatzago esanda Musika serialis-
bere burua ere definitzeko lerro baten eten edo moarekin– lotuko dituen eta goia Madrilen etxe
hainbat lerroren bat egite gisa. Oteizak, sorta partikular baterako egindako Bachi Omenaldia
honen bidez, ikertu egingo du bere eskultura- mural handian harrapatuko zuten sorta abstrak-
rako oinarrizkoa izango den gai bat, berak «kon- tuetarako.
trol hiperespazial» deituko ziona alegia. Oteiza-
rentzat, gauza baten soluzioa bere baitatik at
dago beti. Era berean, eskultura baten portaera 6. 1957-58. Esferaren desokupazioa
espaziala bere bolumen fisikoa gainditzen duen
Oteiza Sao Pauloko IV. Bienalerako or-
gertaera formal eta material batean oinarritzen
dezkarietako bat izatea aukeratu zutelarik, pre-
da. Alanbreak eta espazio bilbeak bilduz, Otei-
mia eta bizitasun izugarria sortuko zitzaizkion
zak hainbat puntu definitzen ditu formatik kan-
lanean, eta horiek behartuta bere Propósito
po, eta hauek, eskulturaren beraren indar-lerro
Experimental hura zehaztera jo beharko zuen,
gisa jardutean, hartzailearen partaidetza aktiboa
hau da, bere Laborategi Esperimentala modu
sustatzen dute.
espezifikoago batez definitzera. Lan esperi-
Eskultoreak baliatu egingo ditu lerroaz eta
mentalaren zehazte handiago honek unitate
puntuaz egindako ariketa hauek, bere argi-mo-
sail bat definitzea eskatuko du; hauek, kon-
dulu eta argi-kondentsadoreez egindako lanekin
binagarriak izanik, desokupazio edo askatze
konbinatuz, zeharo organismo bizi eta bizidunak
espazialaren emaitza desiratu hori eragingo
sortuz, ez bakarrik argiak fenomeno gisa duen
dute. Lehen unean, eskultoreak heldu egingo
izaeragatik, baizik eta lerro-bilbeak ematen dien
die, atzera, zilindroari buruzko bere estudioei
mugikortasun ezaugarriagatik.
eta, kontserba-laten zati batzuetatik abiatu-
ta, soluzio espazialen familia luze bat eragin-
5. 1956-57. Murruaren zabaltze funtzionala go du, elementu kurbadunen artikulazio edo
giltzaduraren bidez. Era berean, elementuen
Tarragonako Unibertsitate Popularrak hain toleste edo tortsio ariketak probatuko ditu,
bat mural edo horma-erliebetarako egin en hauek txandatuz, inolaz ere, berarentzat arazo
karguak gainazaleraren eta espazioaren arteko iturri diren kontuei heltzen dieten lanekin, hau
erlazioei buruz ikertzeko modua emango dio da, eskultura kontu hutsei erantzun beharrean
Oteizari. Kontrol hiperespazialari buruzko bere izaera psikologistako formalismo bati eran
estudioekin jarraiki, plano batean gertatzen de- tzuten diotenekin; azken hauetakoak ditugu,
nak dimentsio gehiagoko espazio batean izan esaterako, esekitze, flotazio edo hedapenei
behar du bere arrazoia. Estudio sorta hau ga- buruzko sortak. 1956an Oteizak egina zuen
ratzeko, eskultoreak negatiboko lan teknika bat bere Pare mugikorra eskultura, eta honetatik
aplikatuko du. Erliebean azkenean hutsa eta aurrera –mugimendua sortzeko zuen egitura-
espazioa izango den guztia, horixe bera izango zko gaitasunetik aurrera– serie esperimental
da hasiera batean eskultoreak formaz eta mate- bat sortuko zen, kontserba-lata zatiez egina
berau ere; hauxe izango zen mugimendu ideiaz Unitate hauek, esferaren desokupazioarekin
markatutako serie honen abiapuntua eta arra- gertatzen den bezala, elkarrekin konbina dai-
zoi esperimentala. tezke, «makla» ospetsuak ekarriz emaitza gisa.
Unitate hauen eta dituzten erlazioen defini- Izan ere, maklak bi, hiru edo kuboide gehiago-
zioan egin beste pauso bat Malevitx Unitatearen ren bategitea dira; kuboide horiek hustu egin
definizioa izango genuen. Figura trapezoidal bat dira, eta huste horrexek eman die izaera arina,
da, bere angelu zuzenetatik bi galdu dituen eta, bide batez tentsio bikoitza eraginez konbinatzen
horrenbestez, bere egituran egonkortasun ele- dituztenean, honakoa baita: kanporantz zabal
mentu bat –angelu zuzena– eta mugikortasune- tzekoa batetik, eta bere masen bat-etortze as-
ko beste bat –diagonala– onartu behar duen kaezin eta bereizezina berrestekoa bestetik.
karratu edo laukizuzen batetik abiatuta sortua.
Malevitx Unitatea, une horretatik aurrera, des-
8. 1957-58. Klarion laborategia
okupazioaren inguruko ikerketa eta lengoaia
guztia baldintzatuko duen oinarria izango da. Laborategi Esperimentaleko pieza eta ere-
Esferaren desokupazioaren kasuan, serie des- duetako asko eta asko igeltsuz edo klarionez
berdinak egingo ditu, Malevitx unitate kurbatuen egin bazituen ere, Oteizak «nire lehen klarion
konbinazioen bidez diharduen –horien konku- laborategia» aipatzen duenean ez du material
rrentzian presentzia materialaren pareko espa- hori erabiltzea aipatzen, baizik eta arbelean
zio edo gertaera espazialak sor daitezen–, edo idazteko klarionak eskaintzen dion igeltsuzko
formaz aktibatzearren huste kurboa egin zaien elementu prismatikoa erabiltzea, konbinazio
unitate lauen bidez diharduen. espazialerako aukera ematen duen unitatea
baita orain. Berrogeita hamarreko urteetan,
7. 1956-58. Poliedroak irekitzea eskultoreak serie batzuk garatuko ditu, oso
luzeak ez, elementu prismatiko hauek erabiliz;
Arantzazuko epearen ondoren bere garapen dena den, serie horien erabateko garapena hi-
esperimental eta abstraktuak abiatu zituenetik, rurogeita hamarreko urteetan iritsiko da. Urte
Oteiza harrizko poliedroetan egindako bolumen hauetan elementu hauez egin zuen erabilera
negatiboen ideiaz ari da lanean. Epe honetako linealagoaz bestela, berrogeita hamarreko ur-
bere laneko unitate konstanteetako bat «T mo- teetako lehen hurbilketa horietan ez da hain
dulua» deitua da, bolumen solido batean bi bo- begi-bistakoa zein diren abiatzeko unitateak,
lumen negatibo hustean sortua, hauexek baitira eta azken obraren izaera masiboan murgil-
ohiko «T» forma hori ematen diotenak. «Arindu- duta geratzera jotzen dute. Oso serie txikiak
tako» poliedro hauen konbinazioetatik sortuko badira ere, oso eskultura garrantzitsuak gau-
da hurrengo urteetako ezaugarria izango den zatzea ekarri zuten, esate baterako Hilarria
«maklaren» ideiarako lehen hurbilketa ekarriko (Prometeo), 1957 eta 1958 bitartean, Barne
duen sorta edo seriea. desokupazio espaziala arkitekturarako kanpo
Malevitx Unitatean hasi bideari jarraiki, Otei- zirkulazioaz, 1958an, edo Makla irekia (klarion
zak horri dagokion unitate bolumetrikoa defini- laborategikoa), 1957an, besteak beste.
tuko zuen: Malevitx Kuboidea, bere aldeetako
bi plano diagonalen bidez moztu zaizkion kubo
solidoa bera. Unitate honetatik abiatuta, kuboi-
de hauek antzeko bolumen negatiboen bidez
husteko saioak egingo ditu eskultoreak.
9. 1956-59. Eraikuntza hutsak eta konklusio 10. 1968-69. Arantzazuko estatua sortaren
obrak amaiera
Oteizak, 1956an, murruaren zabaltze fun- Arantzazuko estatua sortaren gainean elizak
tzionalari eta kontrol hiperespazialari buruzko jarritako eragozpenak 1968an desagertu ziren.
bere estudioekin bat eginez, eredu batzuk Halaz, Oteizak modua izango zuen hasitako
garatu zituen; «argi-maketak» deitu zien, eta lanak amaitzeko. Apostoluak, bide bazterrean
hainbat beira-geruza –lauak edo kurboak izan zeuden Santutegitik hurbileko areka batean, ja-
zitezkeen– elkarren gainean jarriz egiten zituen, rri egin zituzten, azkenean, Frisoan. Murrua huts
tartean kartoi meheko zatiak edo klarion bolu- geratuko zen behin betiko, eta goian jarri be-
men txikiak sartzen zituela. Elementu hauek argi harreko imajinaren arazoa planteatuko zen. Be-
baldintza desberdinetan zuten portaera behatu- rrogeita hamarreko urteetan Pietatearen gaiaren
rik –izan ere formen barne itzalak, proiekzioak lehen estudio bat zuen egina eskultoreak, eta
eta lausodurak gertatzen ziren beira-geruzen baita berriro ere garatua, aldaera eta espresio
artean–, Oteizak argi-planoaren «biologia es- aberastasun zeharo harrigarri batez. Azkenean,
pazial» bat ikertuko zuen, biologoak mikros- Txabi Etxebarrietaren heriotzaren ostean, Otei-
kopioaren bidez organismo zelularren portaera zak erabakiko zuen murruko imajina hurrena
behatzen duenean bezalaxe. «Biologia espazial» izatea: «Seme hila, Amaren oinetan, hau zerura
honek bere korrelatua izango zuen Malevitx Uni- begira dagoela, erreguka, hitz egiten, ez da-
tatearen erabateko erabileraz markatutako serie kit…»18.
esperimental batzuetan. Pietatearen imajina definitzeko eskultoreak,
Lehen une batean, eta modu elementalago alde batetik, Jasokunderako bere estudioak eta,
batez inolaz ere, espazio hutsak forma material bestetik, berrogeita hamarreko urteetan Lazaro-
baliokideekin konbinatzean oinarritutako serie ren Berpizkundeari buruz marraztu eta zirribo-
batzuk sortuko dira: Malevitx Unitate positibo- rratutako irudi zahar bat berreskuratuko zituen.
negatiboak. Ondoren unitate hauek, hutsunearen
eta betearen, materialaren eta espazialaren, po-
11. 1972-74. Makla laborategia
sitiboaren eta negatiboaren arteko erlazio kons-
tante horri eutsiz, askotarikoagoak izango dira Oteizak 1959an bere lan esperimentala
formaz eta proportzioez, eta Eraikuntza hutsak amaitutzat eman izanak ez zuen bere eskultura
deituak emango dituzte. Eta hauek, bere aldetik, lana erabat bazter zezan ekarri. Urte batzuetan
kuboaren gestalt-arekiko alderantzizko identifika- zehar, bere idazte lana eta kultur ekintzarako
zio prozesu baten bidez, Kutxa hutsen seriea era- dedikazioa konbinatu egin zituen hainbat zer
gingo dute, sei karraturen konbinazioa besterik ez tzelada tarteko bere garaian egiterik izan ez zen
baitira, karratu horietako bakoitzari Malevitx Uni- hainbat piezaren materialtzearekin, bizirauteko
tate desberdinen pareko zati bat moztu zaiola. modua emango zioten beste pieza batzuen ko-
Kutxaren gaiak diedro eta triedroen uni- piak edo aldaerak ere eginez. Alabaina, 1972 eta
tate berrien itxuraketarako bidea emango du. 1974 bitartean, Oteizak kementsu ekingo zion,
Eta horien artikulazioaren bidez konklusio obra atzera, bere bigarren Laborategi Esperimenta-
sorta oso bat sortuko da; hauek eginik Oteizak leko lanari; orain, egokiago inondik ere, Klarion
amaitutzat emango zuen bere proposito edo Laborategia deituko zion, horren zati handi bat
ahalegina, eta eskultura utziko zuela iragarri «klarion elementu prismatikotik» abiatuta garatu
zuen. baitzen. Hala eta guztiz, aldi berean beste serie
64 l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k
esperimental batzuk garatu zituen, «maklaren» bideratzea lortzen ez zuen espresio behar bat
ideia berreskuratuz. asetzen ari zela. Horregatik, berrogeita hama-
Urte hauetan zehar, Oteizak zurez egingo rreko urteetako esperimentatu edo ikertu behar
zituen bere eskultura, ikerkuntza berrietako uni- hura beterik, hirurogeita hamarreko estudioen
tateak: unitate hauetako bik –irekidura kurbo xedea eskultura publiko gisa aplikatzera dago
desberdinak dauzkaten kuboide biek– berro- bideratuta. Bigarren laborategiko serietako ba
geita hamarreko urteetan egin zuen lanean dute tzuek, elementuen antolaketaz, dimentsio monu-
sorburua, Oteizak berak Malevitx Matrizea edo mental eta publiko hau gogorazten dute, bai «hi-
Makla Sortzailea deitzen dion unitateak beza- larri» ideiaren bidez bai arkitekturaren bidez. Se-
laxe. Azken hau kuboide bat beste bi kuboide rie hauetako batek Sabino Arana Fundaziorako
negatiboz diagonalean hustuz ateratzen den eraikinaren proiektua ekarriko zuen, eta beste
forma da. Elementu hauen konbinaziotik hainbat serie oso bat Euskal Baserriari dago eskainita.
familia esperimental sortuko dira, eta hurrena Hirurogeita hamarreko eztabaida estruktu-
eskultura eta monumentu publiko serie oso bat ralisten ondorioz agian, Oteizak osagaiak eta
etorriko da. hauen antolaketa eta eskultura lengoaia defini
tzen dituzten legeak zehaztu beharra sentitzen
du, tarte nozioan –esangura-katea sortzen duen
12. 1972-74. Klarion laborategia
tartea, pausa edo etena– bilduz horretarako.
Oteizaren bigarren Laborategi Esperimental Serie hauetan, tarte nozioa unitate bat bitan
hau, prozedurari dagokionez lehenaren konpro- mozten edo banatzen duena da, baina baita bi
miso berdin-berdinaz planteatua bera, desber- edo hiru elementuren arteko erlazio barne-bar-
dina da, ordea, helburu eta xedeei begiratuta. nekoan gertatzen dena ere, erlazio horrek unita-
Dudarik ez dago Oteiza beste baliabide batzuez te edo gauza erreal bakarra eratzen duenean.
oh a rr a k
1. Jorge Oteiza, Quousque Tandem....! Auñamendi argi- 6. Jorge Oteiza, Nociones para una filología vasca de
taletxea, 1963. Baita Edición Crítica de Quousque Tan- nuestro preindoeuropeo, Pamiela argitaletxea, Iruñea
dem...! lanean ere, Jorge Oteiza Fundazio Museoaren 1995, 38-42. orr.
arg., Altzuza 2006. 7. Estetisema oteitzarraren kasurako ondo datorkigu fone-
2. Carta a los artistas de América, lan aip. maren definizio hau: Zentzurik ez duen gutxieneko adiera-
3. Jacques Lacan, Seminario 4, XV. atala: «Para qué sirve zle-unitatea, RAE, Espasa Calpe argitaletxea, Madril 2000.
el mito», Paidós argitaletxea, Bartzelona 1994, 249. or. 8. Jorge Oteiza, Miguel Pelay Orozcoren Oteiza, su vida, su
4. «Nire ulerkuntza estetiko, ontologiko eta logikoan identi- obra, su pensamiento, su palabra lanean. Biblioteca de la
fikatu egiten dira. Logikan egitura izakia bera da, lengoaia Gran Enciclopedia Vasca. Bilbo. 1979
sinbolikoaren ikuste estrukturala. Ontologian, hau izakia- 9. Jorge Oteiza, Goya mañana. El realismo inmóvil, Jorge
ren zientzia, hitz existentzial aktiboa baita, Izaki estetikoa Oteiza Fundazio Museoaren arg., Altzuza 1997.
existentziaren berrespena da, bere osagaien gainditze 10. Ikusi «La escultura dinámica», non El arte abstracto y
dialektikoa. Artelanaren egiturazko osaketan faktoreen ar- sus problemas, Hainbat egile, Cultura Hispánica argitale-
tean ematen den elkarrekintza dialektiko horrek gainditu txea, Madril 1956.
egiten ditu, gure ekuazio molekularrean, materialismo diale- 11. Carta a los artistas…, lan aip.
ktikoaren mugak…». Jorge Oteiza, Ejercicios espirituales en 12. Quousque Tandem...!, lan aip., 295. or.
un túnel, Hordago argitaletxea, Donostia 1984. Kontrazala. 13. El arte abstracto y sus problemas, lan aip., 227 eta
5. Lan aip. 228 orr.
l a b or at e g i e s p e rim e n ta l e r a k o oh a rr a k 65
14. «Eskultura dinamikoa». 1953an Santanderren eman- 17. «Zer da praxi bat? Zalantzazkoa iruditzen zait termino
dako hitzaldiaren testua. hau desegokitzat hartu ahal izatea psikoanalisiari dago-
15. Dirudienez, Alvar Aaltok anarkismoaren teorialari Kro- kionez. Gizakiak prestatutako ekintza bat, erreala sinbo-
potkin printzearen memoriak zituen beti aldean. likoaren bidez tratatzeko aukera ematen dion bat, izenda
16. «Estatuaren definizio estetikoa: Bi faktorez osatua, tzeko terminorik zabalena da. Irudi-munduko zati handia
bikoa baita bata (sendotasun abstraktua) eta bakuna bes- edo txikia topatzea bigarren mailako kontu bat besterik ez
tea (existentzia, bizitza). Sintesi bikoitz baten produktua da hemen». Jacques Lacan, Seminario XI, Paidós argitale-
da, gatz hirukoitz bat. Estatua, beraz, abstraktua edo er- txea, Bartzelona 1999, 14. or.
latiboa eta hirukoitza edo absolutua izan daiteke». Jorge 18. Jorge Oteiza, Miguel Pelay Orozcoren lanean, Lan aip,
Oteiza, Escultura dinámica, lan aip. 516. eta 588. orr.
1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a de s o c u paci ó n de l a e s tat u a
De la expresión figurativa
Hiperboloides
Desocupación de sólidos
1 9 5 0 - 1 9 5 4 . E STATU A R E N D E SOKUPA Z I OR A KO
Espresio figuratiboaz
Hiperboloideak
Solidoen desokupazioa
70 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
«Artelan oro, edo espazio bat okupatzen ari diren formen jarduera da, edo espazio
desokupatua da. Forma-okupazio orotan, errealitatearen denborari lotutako espa-
zioak joera espresiboa sorrarazten du, gizakia ikusletzat, sentsibilitate harkortzat
hartzen duen mekanismo-arte baten jarduera formala alegia. Komunikazio horren
izaerak baldintzatzen du haren joera partikularra. Oso bestela, espazioaren desoku-
paziotzat ulertutako artelanean, espazioak aurre egiten dio errealitate formalaren
denborari, indargabetu egiten da espresioaren mekanismoa, espazioa isolatu egiten
da, eta harkor egiten [...]. Estetikoki, gizakia denborazko errealitatetik kanpo jartzen
duen espazio harkor hau espazio erlijiosoa da.»
«Para un entendimiento del espacio religioso»
El Bidasoa aldizkaria, 1959
1950-1954. Para la desocupación de la estatua
D e l a e x pres i ó n f i g u r at i va
E spres i o f i g u r at i b o a z
Madera*
medidas máximas 11,3 x 2,7 x 3 cm.
medidas mínimas 6 x 1,7 x 1,4 cm.
* Las referencias a los materiales y medidas aluden a las piezas reproducidas en estas 2 páginas. Este orden se repetirá en
páginas sucesivas, las medidas se referirán a ellas como m. máx. y m. mín. (alto x ancho x fondo).
Estudio de Bilbao. 1949
Bilboko estudioa
74 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Yeso
m. máx. 18,1 x 5,7 x 4,7 cm.
m. mín. 7,3 x 2,5 x 1,8 cm.
De la expresión figurativa 75
76 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Yeso y acero
m. máx. 17,5 x 7,5 x 8,9 cm.
m. mín. 10,7 x 3,7 x 2,6 cm.
De la expresión figurativa 79
H i per b o l o i des
prom e t e o
H i per b o l o i de a k
prom e t e o
Hiperboloides
Ap e rtur a d e l cili n d ro
Hiperboloideak
Z ilindroa irekitzea
Yeso
m. máx. 9,8 x 5,4 x 3,6 cm.
m. mín. 5,6 x 2,6 x 1,7 cm.
Prometeo, 1965 (sobre maqueta, 1952)
Prometeo, 1965 (maketan, 1952)
84 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Monumento al prisionero
político desconocido, 1965
(sobre maqueta, 1952).
Monumentua preso politiko
ezezagunari
(maketan, 1952)
86 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Sin título
[Estudios sobre el hiperboloide],
1950-1955
Izenik gabe
[Hiperboloideari buruzko estudioa]
Hiperboloides. Apertura del cilindro 89
Yeso y hojalata
m. máx. 11,2 x 20 x 10 cm.
m. mín. 4,5 x 8,5 x 5,2 cm.
Hiperboloides. Apertura del cilindro 91
Yeso
m. máx. 8,6 x 16,2 x 8,4 cm.
m. mín. 3 x 7 x 3,4 cm.
Hiperboloides. Apertura del cilindro 93
deso c u pa c i ó n de s ó l i dos
a p e rtur a d e pri s m a s
S o l i doe n deso k u pa z i o a
P rismak zabaltzea
Yeso y barro
m. máx. 23,8 x 13 x 14,6 cm.
m. mín. 5,9 x 2,4 x 1,8 cm.
96 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Yeso
m. máx. 9,3 x 4,1 x 5,3 cm.
m. mín. 3,5 x 1,9 x 1,2 cm.
Desocupación de sólidos. Apertura de prismas 97
«El principio material de toda estatua (de toda obra de arte) es un sitio ocupado o inte-
rrumpido geométricamente. El no ser en el arte es un espacio ilimitado y continuo. La
consistencia elemental y universal de la estatua es una figura espacial, un bulto natural
interrumpido desde el campo intemporal de lo geométrico (una forma abstracta).»1
«Estatua ororen (artelan ororen) printzipio materiala geometrikoki okupatu edo etendako leku
bat da. Artean ez-izatea espazio mugagabe eta jarraitua da. Estatuaren funts elemental eta
unibertsala irudi espazial bat da, mukulu natural bat, geometrikoaren eremu intenporaletik
etena (forma abstraktu bat).»1
1950-1954. Para la desocupación de la estatua
Desocupación de sólidos
Solidoen desokupazioa
P oli e d ro k u b i k o ir e k i a k
Yeso y barro
m. máx. 7,2 x 16,8 x 8,9 cm.
m. mín. 2 x 2,6 x 1,5 cm.
100 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Yeso
m. máx. 4,3 x 4,8 x 3,4 cm.
m. mín. 0,9 x 1,3 x 1,1 cm.
Desocupación de sólidos. Poliedros cúbicos abiertos 101
102 1 9 5 0 - 1 9 5 4 . pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l a e s tatu a
Yeso
m. máx. 2,7 x 4,4 x 3,2 cm.
m. mín. 1,3 x 1,7 x 1,5 cm.
Desocupación de sólidos. Poliedros cúbicos abiertos 103
Desocupación de sólidos
m ó d ulo t
Solidoen desokupazioa
T mo d ulu a
Yeso
m. máx. 14 x 5,5 x 4,5 cm.
m. mín. 1,8 x 2,1 x 1,6 cm.
Desocupación de sólidos. Módulo T 107
Desocupación de sólidos
u n i d a d e s livi a n a s
Solidoen desokupazioa
U n itat e a ri n a k
Yeso y corcho
m. máx. 3,9 x 21,1 x 15,1 cm.
m. mín. 1 x 1,9 x 1 cm.
1950-1954. Para la desocupación de la estatua
Desocupación de sólidos
Solidoen desokupazioa
Yeso
m. máx. 5,3 x 9,9 x 3,9 cm.
m. mín. 0,8 x 1,5 x 1,5 cm.
1950-1954. Para la desocupación de la estatua
Desocupación de sólidos
a copl a mi e n to s
Solidoen desokupazioa
G iltzadurak
Yeso y alambre
m. máx. 13,4 x 6,5 x 3,8 cm.
m. mín. 10,1 x 4,3 x 3,4 cm.
Desocupación de sólidos. Acoplamientos 115
«Lo que aligera la masa de la estatua tradicional es la imaginación fisiológica del espa-
cio actual del mundo, es lo abstracto como nuevo concepto. No es suficiente una estatua
sin peso para que sea viva.»2
«Estatua tradizionalaren masa arintzen duena munduaren egungo espazioaren irudikatze fisio-
logikoa da, hau da, abstraktua kontzeptu berri gisa. Ez da nahikoa pisurik gabeko estatua bat
estatua bizia izango bada.»2
1 9 5 2 - 1 9 5 4 . a l r eded o r de l a e s tat u a r ia de a r an t z a z u
«Nik Arantzazuko obra honetan eskultore gisa dudan partaidetza inoiz izan dudan
eta euskal artista gisako nire bizitzan zehar izatea espero dudan ohorerik eta eran
tzukizunik handiena da. Beraz, adierazi beharrik ez dago nolako arretaz ari naizen
aztertzen estatua sorta honen planteamenduaren alderdi eta zailtasun guztiak. Inork
ez du larritu behar, zeren eta formen kalkulua eta helburuak, eta eskultoreak, es-
kultorearen inteligentziak abiapuntutzat duen espresionismo abstraktu bortitzen eta
aurreratuen bera ere, pitinka-pitinka, arian-arian aztertzen ari garen zirriborroetan,
komunikaziorako proposatutako gai erlijiosoez blaitzen ari baitira, lasaitzen, harik
eta eskultorearen bihotzak, bere herriaren bihotzarekin identifikatuta baitago, uler
dezan arte. Ordurako, muntaia tekniko eta formal osoa pixka batez agerian geratzea
nahi dut, pultsazio baten antzera antzemateko moduan alegia, oinaztargi baten an
tzera, nahikoa izango da eta eskultura erlijiosoaren egonkortasun tradizionalean, bizi
garen denboraren eta kontzientziaren lekukotasunaz argituta gera dadin.»
«Renovación de la estructura del arte actual»
Lekaroz aldizkaria, 1952
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
d e b i l i ta m i e n t o d e l a e x p r e s i ó n f i g u r at i va
E spres i o f i g u r at i b o a a h u lt z e a
t em a de l a v i r g e n
e s tu d io s pa r a l a prim e r a pi e d a d
Am a B i rj i n a re n g a i a z
Z eramika - labeko oinak ( L ehen P ietatea )
Barro refractario (patas de gallo o trébedes), terracota, pintura, yeso, alambre, cinta adhesiva y madera
m. máx. 4,5 x 14,5 x 7,5 cm.
m. mín. 3 x 3,5 x 2,5 cm.
126 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 10 x 8,1 x 6 cm.
m. mín. 6,6 x 8 x 5,1 cm.
Tema de la Virgen. Estudios para la primera Piedad 127
«Me falló un hornito de horno eléctrico que monté en Madrid, 1952, Ciudad Lineal, trifásico,
una fase no llegaba nunca. Estos elementos de tres brazos con tres puntos de apoyo para las
piezas esmaltadas, se llaman patas de gallo. Aquí comencé a pensar en mi estatuaria para
Arantzazu, me fijé en estos elementos y jugué a combinarlos en una serie experimental que me
dio en abstracto una Piedad.»3
«Huts egin zidan Madrilen, 1952an, Ciudad Lineal-en muntatu nuen labe elektrikoko labetxo
batek, trifasiko batek, fase bat ez baitzen inoiz iristen. Hiru beso eta esmaltatutako piezetarako
hiru euste-puntu dauzkaten elementu hauei oilo-hanka esaten zaie. Hemen hasi nintzen Aran
tzazurako nire estatua sorta gogoan hartzen, nire arreta elementu hauetan jarri eta konbinatzen
hasi nintzen, emaitza gisa Pietate bat abstraktuan eman zidan sorta esperimental batean.»3
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
Tema de la Virgen
a n d r a m a ri
Yeso y terracota
m. máx. 20,5 x 12 x 8 cm.
m. mín. 7,5 x 5 x 6 cm.
130 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 32 x 13,5 x 12,5 cm.
m. mín. 13,5 x 5 x 7 cm.
Tema de la Virgen. Andramari 131
Tema de la Virgen
a s u n ci ó n d e l a vir g e n
Yeso
m. máx. 12,5 x 7 x 5 cm.
m. mín. 8,5 x 4 x 3 cm.
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
t em a de l os a p ó s t o l es
e s tu d io s pa r a e l muro y e l fri s o
Planteamiento de relieve
mural para la fachada
de Arantzazu, 1952
Hormako erliebearen
planteamendua Arantzazuko
fatxadarako
Apos t o l u e n g a i a
M urrur a k o e ta fri s or a k o e s tu d io a k
Primeros estudios para la fachada de Arantzazu, ca. 1952
Lehen ikerlanak Arantzazuko fatxadarako
Yeso
23 x 40,6 x 2,2 cm.
140 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 15 x 83 x 5 cm.
m. mín. 8,5 x 36 x 4 cm.
Tema de los Apóstoles. Estudios para el muro y el friso 141
S.t. [Estudios para el friso de Arantzazu] (ca. 1952). Dibujo con anotaciones de Oteiza:
La solución de cada cosa = fuera de sí misma.
I.g. [Arantzazuko frisorako estudioak]. Oteizaren oharrak dituen marrazkia:
Gauza baten soluzioa = bere baitatik at
142 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Terracota
19 x 29 x 7,5 cm.
Tema de los Apóstoles. Estudios para el muro y el friso 143
«El acento que poseen individualmente estos apóstoles lo pierden al integrarse en la serie,
es una característica de la estructura lingüística del euskera. Cada una de estas piedras se
comportan como sílabas en nuestra lengua, tienen más o menos el mismo peso visual, altura,
intensidad, duración [...]»5
«Apostolu hauek banaka duten azentua galdu egiten dute sortan txertatzen direnean, euska-
raren hizkuntz egituraren ezaugarrietako bat da. Harri hauetako bakoitzak gure hizkuntzako
silabek bezala dihardu, gutxi gorabehera ikusizko pisu bera dute, altuera, intentsitate, iraupen
bera [...]»5
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
Apostoluen gaia
Apo s tolu b uru a k
Yeso y barro
m. máx. 15 x 13 x 14,5 cm.
m. mín. 6 x 6 x 9 cm.
146 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 15,5 x 22,6 x 14 cm.
m. mín. 1,8 x 9 x 10 cm.
Tema de los Apóstoles. Cabezas de apóstol 147
«Comprobé que los apóstoles, con ojos, apenas penetraban el cielo, pensé que es en la oración
que se cierran los ojos –los suprimí en todos, sólamente a Pablo le señalé dos pequeños hue-
cos– es en la oración que se borra el rostro, en el apóstol número 4 se lo borré del todo, puede
cada uno ponerle el suyo, descubrí que es la Mirada la que ve, la que recibe a Dios.»6
«Ikusi nuen ezen apostoluak, begidunak izaki, apenas sartzen zirela zeruan, pentsatu nuen be-
giak ixten diren otoitzean –guztiei kendu nizkien begiak, bakar-bakarrik Paulori egin nizkion
bi hutsune txiki–, aurpegia ezabatzen den otoitzean –4 zenbakiko apostoluari erabat ezabatu
nion, norberak berea jar diezaioke–, aurkitu nuen ezen ikusten duena, Jainkoa hartzen duena,
Begirada dela.»6
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
re l i e v es pa r a u n a c a p i l l a e n e l c a m i n o de s a n t i a g o
S a n t i a g o B i de k o K a per a b at er a k o er l i e b e a k
Yeso
m. máx. 7,2 x 27,8 x 2,1 cm.
m. mín. 7,1 x 22,6 x 1,8 cm.
«El amor que se pone para la estatua es un amor sin horario ni condiciones. Es el mismo amor
que convierte a un hombre en un apóstol, el que convierte a una piedra en estatua. Así todas
las cosas pesan hacia arriba.»7
«Estatuarako jartzen den maitasuna ordutegirik zein baldintzarik gabeko maitasuna da. Gizo-
na apostolu bihurtzen duen maitasun bera da, harria estatua bihurtzen duena. Halaz, gauza
guztiek gorantz dute pisua.»7
Proyecto para una capilla en el Camino de Santiago. Sáenz de Oíza, Oteiza y Romaní, 1954
Done Jakueren biderako kapera baten proiektua. Sáenz de Oíza, Oteiza eta Romaní
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
á n g e l es
á n g e l g ó tico
A i n g er u a k
Ai n g e ru g oti k o a
Yeso y plastilina
m. máx. 15 x 12 x 6 cm.
m. mín. 3,5 x 3,5 x 3 cm.
Primer taller en Arantzazu, 1952-1954
Arantzazuko lehen lantegia
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
Ángeles
Para la fachada de arantzazu
Aingeruak
A rantzazuko fat x adarako
Yeso
m. máx. 7 x 8,5 x 4,5 cm.
m. mín. 5 x 6 x 3,5 cm.
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
i g l es i a de l os dom i n i c os e n va l l a do l i d
á n g e l e s e n e s cu a d rill a
D om i n g o ta rre n e l i z a Va l l a do l i de n
Ai n g e ru a k e s k o a d ril a n
Yeso
m. máx. 10 x 10 x 6,5 cm.
m. mín. 3 x 8 x 3 cm.
156 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
«Escuadrilla de 3 ángeles que miraban una gran cruz en fachada de Fisac para los dominicos
de Valladolid, rechazada, no tenían alas, que eran de propulsión.»8
Yeso y plastilina
m. máx. 5 x 15 x 5,5 cm.
m. mín. 4,5 x 11 x 4 cm.
Iglesia de los Dominicos en Valladolid. Elías y el carro de fuego. La mujer de Lot 161
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
Yeso
m. máx. 23 x 13,5 x 8 cm.
m. mín. 4,5 x 6 x 2 cm.
1952-1954. Alrededor de la estatuaria de Arantzazu
Yeso
m. máx. 26,5 x 12 x 10,5 cm.
m. mín. 11,5 x 5 x 6 cm.
166 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Yeso y barro
m. máx. 30 x 25 x 25 cm.
m. mín. 29 x 18,5 x 17,5 cm.
Iglesia de los Dominicos en Valladolid 167
Yeso y terracota
m. máx. 13 x 10 x 8 cm.
m. mín. 3 x 2 x 3 cm.
Masas livianas para estatua yacente y figura de mujer 171
172 1 9 5 2 - 1 9 5 4 . alrededor de la estatuaria de arantzazu
Terracota y yeso
m. máx. 15 x 6,5 x 5 cm.
m. mín. 6 x 2,4 x 2,5 cm.
Masas livianas para estatua yacente y figura de mujer 173
1 9 5 5 - 1 9 5 6 . de s o c u paci ó n de s ó l id o s
Módulos de luz
Cortes discados
Poliedros con módulos de luz
Acumuladores de luz
1 9 5 5 - 1 9 5 6 . POL I E D RO E N D E SOKUPA Z I O A
Argi-moduluak
Disko-ebakiak
Poliedroak argi-moduluez
Argi-metatzaileak
176 1 9 5 5 - 1 9 5 6 . d e s ocupa ci ó n d e s ó li d o s
«Centrar la escultura en los problemas de la luz, conseguir una luz propia, destilada
por la propia forma con la sensación de inmaterialidad de la estatua. (Parte experi-
mentada ya por dos caminos: el iniciado en la ‘Unidad triple y liviana’ y el de las vér-
tebras perforadas en agregación vertical, elementos primarios que por combinación
resuelven el organismo de la estatua).»
Mecanografiado
Archivo de la Fundación Museo Jorge Oteiza
1 9 5 5 - 1 9 5 6 . P O L I E D R O E N D E S O K U PA Z I O A 177
«Eskultura argiaren arazoetan biltzea, berezko argia lortzea, formari berari dariona
alegia estatuaren materialtasun faltaren sentsazioagatik. (Dagoeneko bi bidetan es-
perimentatutako zatia: alde batetik “Unitate hirukoitz eta arina” delakoan, eta bes-
tetik eransketa bertikalean zulatutako ornoenean, ezen elementu primario hauek,
konbinazioz, estatuaren organismoa zertzen baitute).»
Mekanografiatua
Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agiritegia
1955-1956. Desocupación de sólidos
m ó d u l os de l u z
Aplic a d o s a l a fi g ur a a n tropomorfa
a r g i - mod u l u a k
iru d i a n tropomorfo a ri a pli k atuta
Yeso y alambre
m. máx. 12,3 x 5,8 x 4,1 cm.
m. mín. 2,2 x 2,4 x 2,1 cm.
180 1 9 5 5 - 1 9 5 6 . d e s ocupa ci ó n d e s ó li d o s
Yeso y alambre
m. máx. 24,2 x 5,2 x 4,6 cm.
m. mín. 5,5 x 1 x 1 cm.
Módulos de luz. Aplicados a la figura antropomorfa 181
Módulos de luz
Pa r a l a d e s ocupa ci ó n d e l pri s m a
Argi-moduluak
prismaren desokupaziorako
Yeso
m. máx. 7,5 x 4,1 x 3,4 cm.
m. mín. 2,6 x 2 x 1,6 cm.
Módulos de luz. Para la desocupación del prisma 185
1955-1956. Desocupación de sólidos
c or t es d i s c a dos
d i s k o - e b a k i a k
S.t. [Estudios de formas] (ca. 1956-1957)
I.g. [Formen ikerlanak]
188 1 9 5 5 - 1 9 5 6 . d e s ocupa ci ó n d e s ó li d o s
Estela funeraria-capilla
«Tú eres Pedro», 1956-1957
Hilarri-kapera «Zu zara Pedro»
1955-1956. Desocupación de sólidos
po l i edros c o n m ó d u l os de l u z
po l i edro a k a r g i - mod u l u e z
Yeso
m. máx. 5 x 4,5 x 4,4 cm.
m. mín. 2,1 x 2,7 x 2,1 cm.
Poliedros con módulos de luz 193
194 1 9 5 5 - 1 9 5 6 . d e s ocupa ci ó n d e s ó li d o s
Yeso
m. máx. 3,4 x 3,4 x 2,6 cm.
m. mín. 1,4 x 2,4 x 1,6 cm.
Poliedros con módulos de luz 195
Yeso
m. máx. 5,5 x 5,4 x 3,8 cm.
m. mín. 2,7 x 3,6 x 2,5 cm.
Poliedros con módulos de luz 197
«El misterio habita los lugares que el artista no se ha sabido explicar, pero proviene como en
retirada, de los lugares conocidos y de cómo han sido explicados por él. Cuanto más sensible y
amplio es el lugar tocado con ignorancia, el misterio se hace más evidente y menos misterioso.
La intención inteligente del artista, es desalojar al misterio totalmente. Por fortuna, sabe el
artista que siempre queda algo imprevisto donde el misterio al reducirse, se violenta, se arrin-
cona y se ilumina más misteriosamente.»9
«Misterioa artistak azaltzen jakin ez duen lekuetan bizi da, baina, erretiran baletor bezala, leku
ezagunetatik eta hark azaldu dituen modutik dator. Ezjakintasunez ukitutako lekua zenbat eta
sentikorragoa eta zabalagoa izan, misterioa agerikoagoa eta misterio gutxiagokoa. Artistaren
asmo bizkorra misterioa erabat kanporatzea da. Zorionez, artistak badaki beti geratzen dela
ustekabeko zerbait, eta horretan misterioa, murriztean, behartu egiten dela, baztertzen, eta are
misterio handiagoz argiztatzen.»9
Poliedros con módulos de luz 199
Yeso
m. máx. 4,7 x 5,2 x 4 cm.
m. mín. 4,6 x 5 x 3,4 cm.
1955-1956. Desocupación de sólidos
A c u m u l a dores de l u z
a r g i - me tat z a i l e a k
Definiciones espaciales
Puntos en movimiento
Esculturas en cadena: articulaciones de sólidos y líneas
Tramas espaciales
1 9 5 6 - 1 9 5 7 . PU N TU MUG I M E N D U D U N A K E TA E SPA Z I O B I L B E A K
Definizio espazialak
Puntu mugimendudunak
Kate eskulturak: solido eta lerro giltzadurak
Espazio bilbeak
206 1 9 5 6 - 1 9 5 7 . pu n to s e n movimi e n to y tr a m a s e s pa ci a l e s
«Espazio libre edo proportzio hutsa, gaur-gaurko eskulturako konstantea bera, edo
eskulturak hartzen duen tokikoa da edo eskulturaren beraren izaerakoa da, energia
eremu bizi gisa. Erlazio hau ikusten dut: Zenbat eta masa handiagoa izan, zenbat
eta materia ukigarriaren proportzioa, eskultore itxura sendokoa, handiagoa izan,
obrarekiko berarekiko espazio librea axolagabeagoa izango da, edo obratik erabat
kanpokoa bestela. Aitzitik, zenbat eta konplexutasun txikiagoko eskultura izan, es-
pazio librea aktiboagoa izango da.»
Sao Pauloko IV. Bienala, 1957. Oteizaren eskultura
Katalogoa [Propósito Experimental 1956-1957]
1956-1957. Puntos en movimiento y tramas espaciales
D e f i n i c i o n e s e s pa c i a l e s
D e f i n i z i o espa z i a l a k
Alambre y yeso
m. máx. 6,3 x 7,5 x 6 cm.
m. mín. 3,3 x 3,3 x 3 cm.
Definiciones espaciales 211
p u n t os e n mo v i m i e n t o
P u n t u m u g i me n d u d u n a k
Puntos en movimiento
C O N U N I DADES P L ANAS
Puntu mugimendudunak
U nitate lauez
Puntos en movimiento
hip e r e s pa cio s
Puntu mugimendudunak
H iperespazioak
es c u lt u r a s e n c a de n a :
a r t i c u l a c i o n es de s ó l i dos y l í n e a s
K at e es k u lt u r a k : S o l i do e ta l erro g i lt z a d u r a k
t r a m a s espa c i a l es
E spa z i o b i l b e a k
1 9 5 6 - 1 9 5 8 . MURRU A R E N Z A B A LTZ E FU N TZ I O N A L A
«La estrofa del poeta vasco tradicional se da como una serie de unidad temporal: la
palabra no se repite ni en la rima final ni en su interior y vuelve a recoger (como en
la música concreta) la voz de las cosas en su estado natural, para instalarlas en una
situación de libertad que se va creando (es la respiración rítmica del estilo) con la
acción interior del poeta. Es así visible el sufrimiento que experimentan los enlaces
gramaticales y las consonancias de proximidad y de lógica especial y de coherencia
visual, a favor de contactos más complejos en distancia temporal y más ricos en re-
corrido espiritual. El canto vasco en su estilo verdadero, resulta así como una serie
o un conjunto o sucesión de series, que por sí mismas se prolongan y reproducen
sin repetirse.»
Quousque tandem...!, 1963
1 9 5 6 - 1 9 5 8 . M U R R U A R E N Z A B A LT Z E F U N T Z I O N A L A 247
«Euskal olerkari tradizionalaren ahapaldia denbora batasuna duen serie gisa ematen
da: hitza ez da errepikatzen ez amaierako erriman ez barnean, eta atzera jasotzen
du (musika konkretuan bezala) gauzen ahotsa bere egoera naturalean, olerkariaren
barne jardueraren bidez sortuz doan askatasun egoera batean (estiloaren arnasketa
erritmikoa da) kokatzeko. Horrela bistakoa da lotura gramatikalek eta hurbiltasunezko
eta logika berezizko eta ikusizko koherentziazko kontsonantziek jasaten duten sufri-
mendua, denbora distantziaz konplexuagoak eta ibilbide espiritualaz aberatsagoak
diren kontaktuen alde. Euskal kantua bere benetako estiloaz, horrenbestez, bere
kasa luzatzen eta, errepikatzeke, erreproduzitzen diren sorta edo sorta-multzo edo
-segida baten antzekoa da.»
Quousque tandem...!, 1963
1956-1958. Ampliación funcional del muro
Yeso y madera
m. máx. 34 x 44 x 8 cm.
m. mín. 26 x 28 x 2,5 cm.
«El muralismo prehistórico tampoco ha sido pared de la vivienda. Los que en estos años que
ya han pasado, hemos tenido verdadera predilección por el muro ha sido como un corte virtual
y cambiante en la arquitectura para introducirnos en una anatomía del espacio, para experi-
mentar en él una circulación o fisiología formal, una topología nuestra»10
«Historiaurreko horma-irudigintza ere ez da etxearen pareta izan. Dagoeneko joan diren urte
hauetan murruarekiko benetako joera izan dugunontzat, hau arkitekturaren mozketa birtual
eta aldakor baten antzekoa izan da, gu espazioaren anatomia batean sartzeko, bertan forma
zirkulazio edo fisiologia bat, gure geure topologia bat esperimentatzeko.»10
1956-1958. Ampliación funcional del muro
se c u e n c i a s n a rr at i va s
pa r a l a u n iv e r s i d a d l a b or a l d e ta rr a g o n a
N a rr a z i o se k u e n t z i a k
Ta rr a g o n a k o U n i b e rt s itat e L a b or a l e r a k o
«Plaka hauek albo murru itsuei dagozkie, kanpora begirakoei, Tarragonako Unibertsitate La-
boralean negatiboan landutako baxuerliebeei. Lan egiteko modu honetan, itsu samarrean bai-
na oso bizkor eta zuzenean jardutea baita, Arantzazun hasi nintzen. [...] ariketa, erritmo, argi,
konposizio, serialismo hauen zati bat, plaka batzuk benetako musika partiturak ziren.»11
1956-1958. Ampliación funcional del muro
Secuencias narrativas
s o b r e pr e hi s tori a va s c a
Narrazio sekuentziak
E uskal H istoriaurreaz
«Horrela, aurrean eta atzean duen espazio banaren kokapen (ezegonkor, mugikor, pregnan-
tziazko) bat da planoa, eta honi puntuak gehitu beharko genizkioke, zentro panoptiko gisa,
ikuslearen zirkulazioko kanpo-bidean.»12
1956-1958. Ampliación funcional del muro
a mp l i a c i ó n espa c i a l de l m u ro
e lí a s y e l c a rro d e fu e g o y t e m a s pr ó x imo s
M u rr u a re n z a b a lt z e espa z i a l a
E lias eta suzko gurdia eta hurbileko gaiak
S er i a l i smo a r i b u r u z k o s a i a k er a k
F orm a mot e l a k e ta a ita d o n o s ti a r e n om e n a l d i a
«El primer artista prehistorico es el que golpea con su mano débil, con su mano herida, en el
muro y obtiene como conciencia de una respuesta. La respuesta de que el muro es un sitio en
su imaginación que puede utilizar como una trampa»13
«Historiaurreko lehen artista bere esku ahulaz, bere esku zaurituaz murrua jotzen duena da,
erantzun gisako baten kontzientzia lortzen duelarik. Erantzuna zera baita, murrua bere irudi-
menean dagoen eta tranpa baten antzera erabil dezakeen leku bat dela).»13
266 1 9 5 6 - 1 9 5 8 . a mpli a ci ó n fu n cio n a l d e l muro
1 9 5 6 - 1 9 5 8 . E SF E R A R E N D E SOKUPA Z I OR A KO
«Yo ando resolviendo una estatua con un mínimo de apoyo que estoy ensayando
sobre dos puntos. Un solo punto equivaldría a estar atada. Con dos semicírculos
opuestos tengo la estructura con dos puntos, uno, el punto extremo de uno de los
semicírculos, el otro uno cualquiera de los puntos de contacto de la sección curva
que al buscar un tercero para estabilizarse, pierde el anterior, manteniéndose en
movimiento por esa simple razón. Dentro de mi concepción abierta de la estatua
he opuesto las dos secciones semicirculares y me encuentro resolviendo –bajo esta
consideración de lo absoluto– ni más ni menos que una esfera vacía por dentro y
por fuera, una forma absoluta en el que espacio igual a cero.»
Mecanografiado con notas y subrayados
Archivo Fundación Museo Jorge Oteiza
1 9 5 6 - 1 9 5 8 . E S F E R A R E N D E S O K U PA Z I O R A K O 271
«Ni estatua bat ari naiz egiten, bi punturen gainean probatzen ari naizen gutxiene-
ko sostengu batez. Puntu bakarra edukitzea lotuta egotea izango litzateke. Elka-
rren kontra jarritako bi zirkuluerdiz, bi puntuko egitura dut; bata zirkuluerdietako
baten muturreko puntua da, eta bestea sekzio kurboko kontaktu-puntuetako edo-
zein, egonkortzearren hirugarren puntu baten bila doalarik aurrekoa galtzen baitu;
horrenbestez, arrazoi sinple horrengatik, mugimenduan mantentzen da. Estatuaren
nire kontzepzio irekiaren barnean, zirkuluerdiko sekzio biak elkarren aurka jarri ditut,
eta –absolutuaren kontsiderazio honen pean- barnetik zein kanpotik hutsik dagoen
esfera bat lantzen ari naiz, espazioa zero den forma absolutu bat alegia.»
Mekanografiatua, hainbat oharrez eta azpimarratuz
JOFMren Agiritegia
1956-1958. Desocupación de la esfera
Z i l i n dro - se k z i oe n b i de z k o er a i k u n t z a k
t ors i o n es l i n e a l es
Tor t s i o l i n e a l a k
c o n s t r u c c i o n es c o n e l eme n t os c u r v os l i v i a n os
E l eme n t u k u r b o a r i n e n b i de z k o er a i k u n t z a k
es t u d i os a pa r t i r de l pa r m ó v i l
Pa re m u g i k orre t i k a b i at u ta k o es t u d i o a k
Hojalata y alambre
m. máx. 12 x 15,4 x 15,3 cm.
m. mín. 3,5 x 6,9 x 4 cm.
284 1 9 5 6 - 1 9 5 8 . d e s ocupa ci ó n d e l a e s f e r a
Hojalata
m. máx. 7,3 x 8,6 x 8,3 cm.
m. mín. 2,9 x 5,1 x 5,3 cm.
Estudios a partir del par móvil 285
c o n s t r u c c i o n es
i n curva d a s
Eraikuntzak
B a r n e r a k ur b atu a k
Construcciones
co n u n i d a d e s curva s
Eraikuntzak
U nitate kurboez
Construcciones
co n u n i d a d e s pl a n a s d e a p e rtur a curva
Eraikuntzak
I rekidura kurboko unitate lauez
Hojalata
m. máx. 6,9 x 8,9 x 5,1 cm.
m. mín. 5 x 5,2 x 3,9 cm.
Construcciones. Con unidades planas de apertura curva 301
Hojalata
m. máx. 8,3 x 8,1 x 5,4 cm.
m. mín. 4,2 x 4 x 3,5 cm.
Construcciones. Con unidades planas de apertura curva 303
e n c u e n t ros f i g u r at i v os
Topa k e ta f i g u r at i b o a k
«[...] El arte todo nos lo debe imaginar. Cuando el artista nos acerca al campo de nuestra
visión un pedazo de la realidad, ésta es abstracta, viene abstracta, pero cuando ya la vemos y
entendemos su correspondencia con la realidad, se convierte en figurativa. Entonces el artista
vuelve nuevamente a la parte de la realidad que desconocemos, para desocultar otro pedazo
más, que vendrá también abstracto y quedará figurativo. [...]»15
«[...] Arteak dena irudikatu behar digu. Artistak gure ikusmenaren esparrura errealitatearen zati
bat hurbiltzen digunean, errealitate hori abstraktua da, abstraktu dator, baina dagoeneko ikusten
dugularik eta errealitatearekin duen korrespondentzia ulertzen dugularik, figuratibo bihurtzen
da. Orduan artista itzuli egiten da, atzera, ezagutzen ez dugun errealitate zatira, beste zati bat
argitara ateratzearren, eta hau ere abstraktu etorri eta figuratibo geratuko da. [...]»15
Encuentros figurativos 307
1 9 5 7 - 1 9 5 8 . KU B O A R E N D E SOKUPA Z I O A
Maklak T moduluaz
Negatiboan zabaldutako solidoen maklak
Malevitx kuboideak
310 1 9 5 7 - 1 9 5 8 . a p e rtur a d e poli e d ro s
«Huts hau ez da eszenatoki bateko hutsunea, gauzak erakusteko jartzen ditugun eta
espazioaren okupazioaz, eta metatze bidez, komunikazio bat antolatzen dugun toki
bateko hutsunea. Edozein errealitateren espazioa da, desokupazio formalaz orotatik
inkomunikatuta dagoen toki bat, erabateko ikusizko isiltasun bat –orotatik aske-
egiten dugun espazioa, espirituz bertan bizi izateko modukoa inolaz ere, eta babes
menderakaitza ematen duena bera»
Mekanografiatua eta eskuizkribua
Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agiritegia
1957-1958. Apertura de poliedros
m a c l a s c o n e l m ó d u l o t
M a k l a k T mod u l u a z
Yeso
m. máx. 10 x 11,5 x 8,2 cm.
m. mín. 3 x 4,1 x 3,1 cm.
1957-1958. Apertura de poliedros
m a c l a s de s ó l i dos a b i er t os e n n e g at i v o
Ne g at i b o a n z a b a l d u ta k o so l i doe n m a k l a k
Yeso y tiza
m. máx. 1,8 x 3,5 x 2,9 cm.
m. mín. 1 x 2,2 x 1 cm.
Maclas de sólidos abiertos en negativo 317
c u b o i des m a l e v i c h
N e g ativo s
M a l e v i t x k u b o i de a k
N e g ati b o a k
Yeso
m. máx. 7,5 x 5,2 x 4,2 cm.
m. mín. 2 x 2 x 1,9 cm.
Cuboides Malevich. Negativos 321
Cuboides Malevich
C o n cu b oi d e s d e a p e rtur a curva
Malevitx kuboideak
I rekidura kurboko kuboideez
Yeso y hojalata
m. máx. 9,4 x 6,7 x 4,6 cm.
m. mín. 1,9 x 1,8 x 1,5 cm.
324 1 9 5 7 - 1 9 5 8 . a p e rtur a d e poli e d ro s
Yeso
m. máx. 1,7 x 2,6 x 1,7 cm.
m. mín. 0,9 x 0,9 x 1 cm.
Cuboides Malevich. Con cuboides de apertura curva 329
1 9 5 7 - 1 9 5 8 . l a b o r at o r i o d e t i z a s
1 9 5 7 - 1 9 5 8 . KL A R I O N L A B OR AT E G I A
332 1 9 5 7 - 1 9 5 7 . laboratorio de tizas
«Neure burua ehiza-txakur baten antzera ikusten dut, indusiz, usain egiten ari naize-
la espazioko figuretan sinpleen eta estatikoenean, kuboan, karratuan. Mondrianek
mantentzen du figura, eta ematen dion tratamendua kanpotik dinamizatzearen pa-
rekoa da, zapaltzen eta hedatzen duela, murrizten eta hozten. Nik, lehen, kanpotik
zabaltzeko ahalegina egiten nuen, kanpotik dinamika bat emateko ahalegina. Orain
unitate hau geldirik laga dut, den bezalakoa, bere misterio espaziala, espazioaren
erabateko originaltasuna unitatearen beraren intimitatean gordea dela pentsatuz.»
Mekanografiatua
Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agiritegia
1957-1958. Laboratorio de tizas
Maquetas de luz
Construcciones positivo-negativo con unidades Malevich
Construcciones vacías
Cajas vacías
Estructuras mínimas
Unidades mínimas
Cajas metafísicas
1 9 5 7 - 1 9 5 9 . E R A I KU N TZ A HUTS A K E TA KO N KLUS I O O B R A K
Argi-maketak
Positibo-negatibo eraikuntzak Malevitx unitateez
Eraikuntza hutsak
Kutxa hutsak
Eraikuntza minimoak
Unitate minimoak
Kutxa metafisikoak
340 1 9 5 7 - 1 9 5 9 . co n s truccio n e s va cí a s y o b r a s co n clu s iva s
«Todos quieren decir algo, por ocupación, yo quiero no decir nada, dejar la huella,
del vacío, de esto que uno no debe decir. Siempre pasa algo, en la obra de arte. Yo
no quiero que pase nada. Solamente una desocupación pasa y algo ha ocupado
un sitio vacío. [...] Meter una pala en el aire y sacar el aire físico, dejar un vacío, una
trasestatua, un escenario no, una habitación para la función de nuestra alma, para
que nuestra alma funcione con esa intimidad, con el aislamiento que en lo absoluto
apetece al hombre vivir en las horas de mayor peligro o desamparo y cuando toda
la confianza en las cosas de la vida se pierde.»
Mecanografiado
Archivo Fundación Museo Jorge Oteiza
1 9 5 7 - 1 9 5 9 . E R A I K U N T Z A H U T S A K E TA K O N K L U S I O O B R A K 341
«Guztiek zerbait esan nahi dute, okupazioaz, nik ezer ez esatea nahi dut, aztarna
utzi, hutsaren aztarna utzi, norberak esan behar ez duen honen aztarna. Beti zerbait
gertatzen da artelanean. Nik ez dut ezer gertatzerik nahi. Bakarrik desokupazio bat
gertatzen da, eta zerbaitek okupatu egin du toki huts bat. [...] Pala bat airean sartu
eta aire fisikoa atera, hutsa utzi, transestatua bat, ez-eszenatoki bat, gure arimaren
funtziorako gela bat, gure arimak intimitate horrez funtziona dezan, arrisku edo ba-
bes falta handieneko uneetan eta bizitzako gauzen gaineko konfiantza osoa galtzen
denean gizakiak inola ere bizi nahi ez duen isolamendu horrez.»
Mekanografiatua
Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agiritegia
1957-1959. Construcciones vacías y obras conclusivas
m a q u e ta s d e l u z
Ar g i - m a k e ta k
«Unas maquetas eran, simplemente, unos vidrios planos superpuestos, con unidades Malevitch, re-
cortadas en papel e intercaladas. Y las dos que considero, aproximándome a la idea de mi espacio
mural compuesto: un vidrio plano entre dos curvos y un juego de unidades formales distribuidas y
cambiables en su interior. Observo cada maqueta con distinta iluminación. Con una luz artificial
de lado y con el sol alto, el resultado es impresionante, toda la pintura plana sobre el vacío, desde
Malevitch, se nos revele de un rigidez mortal. Lo que era vacío plano, aquí es sitio orgánico, estéti-
ca topológica. El aire se ha convertido en luz. El vacío en cuerpo espacial desocupado y respirable
por las formas. Aquí una forma puede ensayar un giro completo, avanza, se traslada, retrocede,
se pone de perfil y se vuelve. Proyecta y recibe sombra. La sombra crece y disminuye, se hace más
intensa y se completa con una misteriosa zona de penumbra. La penumbra se agujerea de luz. Las
formas, como peces sumergidos, viven, se desplazan, se expresan y definen.»16
«Maketa batzuk, elkarren gainean jarritako beira lau batzuk besterik ez ziren, paperez ebakitako
Malevitx Unitateak zituztela tartean jarrita. Eta, nire murru espazio konposatuaren ideiara hur-
bilduz, kontuan hartzen ditudan biak: beira lau bat bi kurboren artean eta unitate formal banatu
eta barnean aldagarrien joko bat. Maketa bakoitza argiztapen batez ikusten dut. Alboan argi ar-
tifiziala eta eguzkia goian dutela, emaitza harrigarria da, Malevitxez geroztiko hutsaren gaineko
pintura lau guztia, zurruntasun hilkorrekotzat ageri zaigu. Huts laua zena, hemen leku organikoa
da, estetika topologikoa. Airea argi bihurtu da. Hutsa, gorputz espazial desokupatu eta formek
arnasteko modukoa. Hemen, forma batek bira oso bat proba dezake, aurrera egin, mugitu, atze-
ra egin, saiheska jarri eta itzuliz. Itzala egin eta hartzen du. Itzala hazi eta murriztu egiten da,
intentsuago egiten da, eta ilunantz eremu misteriotsu batez osatzen. Ilunantza argiz zulatzen da.
Formak, uretan dauden arrainen antzera, bizi, mugitu egiten dira, adierazi eta definitu.»16
Maquetas de luz 345
c o n s t r u c c i o n es pos i t i v o - n e g at i v o
c o n u n i d a des m a l e v i c h
P os i t i b o - n e g at i b o er a i k u n t z a k M a l e v i t x u n i tat ee z
c o n s t r u c c i o n es va c í a s
Eraikuntza hutsak
c a j a s va c í a s
K u t x a h u t s a k
«Mi conclusión en 1958 fue con un espacio vacío puramente receptivo que me dejo sin escul-
tura en las manos. Unos años después esto sucedía visiblemente a muchos artistas, el Arte
contemporaneo experimentalmente concluía.»17
«Nire konklusioa, 1958an, eskuetan eskulturarik gabe laga ninduen espazio harkor huts garbi
batez izan zen. Urte batzuk geroago, gauza bera gertatu zitzaion artista askori, gaur-gaurko
Artea konklusiora iritsi zen esperimentalki.»17
es t r u c t u r a s m í n i m a s
E r a i k u n t z a m i n i mo a k
u n i d a des m í n i m a s
U n i tat e m i n i mo a k
c a j a s me ta f í s i c a s
K u t x a me ta f i s i k o a k
Pietaterako estudioak
372 1 9 6 8 - 1 9 6 9 . conclusi ó n de la estatuaria de arantzazu
«[...] Hain zuzen ere, gure herriaren fede erlijiosoaren egungo ahultzearen erantzuki-
zuna dugulako kontzientziak [...] Arantzazun gure arte erlijiosoa berritzeko ahalegi-
nean sakontzera behartu du gure pentsamendu estetikoa. Eta tenplu kristau neutro,
funtzional, biografikoa atera zaigu, eta salbaziorako gure egungo desirari erantzuten
dio. Beste toki batzuetan eta beste artista batzuek ez badute horrela sentitzen desi-
ra erlijioso honen premia, berek ikusiko dute bere tenplu eraginik gabeko eta etxe-
koez, muga haragizko eta kaltegabekoak dituzten bere imajina pagano eta eskasez.
Arantzazu gure herriaren pelegrinazio gunea da, gure bihotzak ozen erabil dezan
altxatu baitu, eta gure fede banakakoa eta kolektiboa sendotzeko. Arkitekturaren
kanpoaldean eta gure paisaiari loturik, honen babes erlijiosoa ere ahulduz joan baita,
irudia plano naturaz gaindikoago batera eramaten saiatu gara, duen komunikazioa
hobetuz, duen lengoaia espiritualki goratuz.»
Jorge Oteiza
Antoniutti nuntzioari gutuna, 1955
Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agiritegia
1968-1969. Conclusión de la estatuaria de Arantzazu
e s t u d i o s pa r a l a p i e d a d
P i e tat er a k o es t u d i o a k
Yeso
m. máx. 19 x 16 x 8,5 cm.
m. mín. 8 x 8 x 3,5 cm.
376 1 9 6 8 - 1 9 6 9 . C onclusi ó n de la estatuaria de arantzazu
«Amak isilean, buztina paretatik 30 cm-raino haziz joan zitzaidan, bere semeez heriotza ikus-
ten ari zirela pentsatzen nuen amak modelatuz; sentimendu erlijiosoaren eta, esan genezake
halaber, adore politikoaren beroketa moduko bat zen, hori guztia behar nuen-eta Murruaren
goialdean Pietatea jartzeko proiekturako egin nahi nuen gaiari, oinetan seme hila duen Ama
baitzen, ekin ahal izateko.»19
Estudios para la Piedad 377
Yeso
m. máx. 25 x 23 x 10 cm.
m. mín. 14 x 7 x 5 cm.
Estudios para la Piedad 379
380 1 9 6 8 - 1 9 6 9 . C onclusi ó n de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 17 x 7 x 10 cm.
m. mín. 14,5 x 7 x 8,5 cm.
Estudios para la Piedad 381
Yeso
m. máx. 24,5 x 20 x 8,5 cm.
m. mín. 8 x 5,5 x 4 cm.
Estudios para la Piedad 383
384 1 9 6 8 - 1 9 6 9 . C onclusi ó n de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 18 x 18 x 9 cm.
m. mín. 11 x 9 x 4,5 cm.
Estudios para la Piedad 385
386 1 9 6 8 - 1 9 6 9 . C onclusi ó n de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 16,5 x 16 x 6 cm.
m. mín. 9 x 10,5 x 3,5 cm.
Estudios para la Piedad 387
388 1 9 6 8 - 1 9 6 9 . C onclusi ó n de la estatuaria de arantzazu
Yeso
m. máx. 18 x 17,5 x 7,5 cm.
m. mín. 13 x 12,5 x 5,5 cm.
Estudios para la Piedad 389
Maclas
1 9 7 2 - 1 9 7 4 . M A KL A L A B OR AT E G I A
Maklak
392 1 9 7 2 - 1 9 7 4 . l a b or atorio d e m a cl a s
«La matriz Malevich, son tres unidades o módulos con capacidad de movilización
en oblicuo, el plano Malévich en las dos dimensiones, el cuboide en tres y la matriz
también tres, pero con una capacidad mayor por ser resultado de un cuboide ata-
cado en oblicuo, horizontal y verticalmente, por dos cuboides menores. Con esta
matriz liviana procedí en series experimentales por combinación y fusión binarias y
ternarias de matrices.»
Mecanografiado y manuscrito
Archivo Fundación Museo Jorge Oteiza
1 9 7 2 - 1 9 7 4 . m a k l a l a b or at e g i a 393
«Malevitx matrizea zeiharka mugitzeko gaitasuna duten hiru unitate edo modulu dira:
Malevitx planoa bi dimentsioetan, kuboidea hiru dimentsioetan eta matrizea ere hiru
dimentsioetan, baina gaitasun handiagoz inolaz ere, ezen bi kuboide txikiagoren
bidez zeiharka, horizontalean eta bertikalean landutako kuboide baten emaitza da.
Matrize arin honen bidez serie esperimentalak jorratu nituen, matrizeak konbinatuz
eta binaka zein hirunaka bateginez.»
Mekanografiatua eta eskuizkribua
Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agiritegia
1972-1974. Laboratorio de maclas
Maclas
co n e l cu b oi d e m a l e vich
Maklak
M alevit x kuboideaz
Maclas
con la matriz malevich
Maklak
M alevit x matrizeaz
«Como abandoné la escultura en 1958-59 y como fue con una estatua vacía como desocupa-
ción experimental del cubo, la esfera y el cilindro, cuando he tenido algún compromiso como
ahora o necesidad de hacer algo en escultura, no tengo más que situarme ante una de esas
conclusiones y la hago retroceder en mi ley de los cambios, de modo que vuelvo a cargarla
de alguna expresión formal, cuidando de no alterar la naturaleza receptiva de mi escultura
conclusiva. [...]»20
«Eskultura 1958-59an utzi nuenez, eta horretarako kuboaren, esferaren eta zilindroaren de
sokupazio esperimental gisako estatua huts bat baliatu nuenez, konpromisoren bat izan duda-
nean, orain bezala, edo eskulturan zerbait egiteko beharra, konklusio horietako baten aurrean
kokatu besterik ez dut egin behar, eta nire aldaketen legean hari atzerantz eragin; horrela
berriro eransten diot forma-espresioren bat, betiere zainduz nire konklusio-eskulturaren izaera
harkorra ez aldaraztea. [...]»20
Maclas. Con la matriz Malevich 401
1 9 7 2 - 1 9 7 4 . KL A R I O N L A B OR AT E G I A
c u b os a b i er t os , c i r c u l a c i o n es i n t er i ores
K u b o i re k i a k , b a r n e z i r k u l a z i o a k
Tiza y cartón
m. máx. 3,1 x 5,4 x 5,5 cm.
m. mín. 3 x 2,8 x 2 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores 409
Tiza y tinta
m. máx. 4,1 x 3,9 x 4 cm.
m. mín. 2 x 2,2 x 1,7 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores 411
412 1 9 7 2 - 1 9 7 4 . laboratorio de tizas
Tiza y tinta
m. máx. 2,3 x 2,7 x 2,4 cm.
m. mín. 1,9 x 2 x 2 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores 413
Tiza y tinta
m. máx. 3,8 x 5,9 x 4,9 cm.
m. mín. 1,8 x 3,8 x 2,1 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Módulos T, circulaciones exteriores 417
1972-1974. Laboratorio de tizas
Tiza y cartón
m. máx. 5 x 5,5 x 4,4 cm.
m. mín. 2,3 x 2,1 x 0,9 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Unidades Tarte 421
1972-1974. Laboratorio de tizas
Tiza y cartón
m. máx. 6 x 10,5 x 3,9 cm.
m. mín. 6 x 8 x 3,7 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Con elementos binarios y ternarios 425
Tiza y corcho
m. máx. 6 x 3,7 x 2,1 cm.
m. mín. 5 x 1,8 x 1,9 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Estelas 433
Tiza y cartón
m. máx. 4,2 x 4,4 x 3,9 cm.
m. mín. 2,3 x 3,9 x 3,2 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Estelas 437
Tiza y corcho
m. máx. 7,5 x 6,2 x 3,3 cm.
m. mín. 4,2 x 2,8 x 2,2 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Estelas 441
Tiza
m. máx. 3,8 x 3,7 x 3,7 cm.
m. mín. 1 x 2 x 1,7 cm.
Cubos abiertos, circulaciones interiores. Estelas 443
Tiza
m. máx. 5,4 x 10 x 4,9 cm.
m. mín. 2 x 2,6 x 1,7 cm.
450 1 9 7 2 - 1 9 7 4 . laboratorio de tizas
«Mi Laboratorio de Tizas, una disciplina para pensar visualmente y comportarme. Una lógica
pura. Las formas están y yo soy. Ante mi obra el resultado era yo, me examinaba a mí mismo.
Todas las obras que conservo, todas las que hice, han quedado vacías en el momento de reali-
zarlas y examinarme. No era la escultura, era yo el que se realizaba. [...]»21
«Nire Klarion Laborategia, ikusiz pentsatzeko eta nik neuk portaera bat izateko diziplina bat.
Logika huts bat. Formak badaude, eta ni banaiz. Nire obraren aurrean ni neu nintzen emaitza,
neure burua ari nintzen aztertzen. Gorderik ditudan obra guztiak, egin nituen guztiak, hutsik
geratu dira horiek egin eta neure burua aztertu dudan unean. Ez baitzen eskultura egiten ari
zena, nire neure burua baizik. [...]»21
n o ta s / o h a r r a k
1. Jorge Oteiza, La escultura dinámica, 1953. Mecanogra- 1. Jorge Oteiza, Eskultura dinamikoa, 1953. Mekanografiatua
fiado y manuscrito. Archivo de la Fundación Museo Jorge eta eskuizkribua. Jorge Oteiza Fundazio Museoaren Agirite-
Oteiza. gia.
2. Jorge Oteiza. Mecanografiado y manuscrito. Archivo de la 2. Jorge Oteiza. Mekanografiatua eta eskuizkribua. Jorge Oteiza
Fundación Museo Jorge Oteiza. Fundazio Museoaren Agiritegia.
3. Jorge Oteiza en Miguel Pelay Orozco, Oteiza, su vida, su 3. Jorge Oteiza, Miguel Pelay Orozcoren Oteiza, su vida, su
pensamiento, su palabra, Ed. Gran Enciclopedia Vasca, obra, su pensamiento, su palabra lanean. Biblioteca de la
Bilbao 1979. Gran Enciclopedia Vasca. Bilbo. 1979.
4. Ibidem. 4. Ibidem.
5. Ibidem. 5. Ibidem.
6. Ibidem. 6. Ibidem.
7. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, Ed. Auñamendi, 1963. 7. Jorge Oteiza, Quousque Tandem....! Auñamendi argitaletxea,
También en Edición Crítica de Quousque Tandem...!, Ed. 1963. Baita Edición Crítica de Quousque Tandem...! lanean
Fundación Museo Jorge Oteiza, Alzuza 2006 ere, Jorge Oteiza Fundazio Museoaren arg., Altzuza 2006.
8. Ibidem. 8. Ibidem.
9. Jorge Oteiza, Carta a los artistas de América. Sobre el arte 9. Jorge Oteiza, Carta a los artistas de América. Sobre el arte
nuevo de postguerra. Revista de la Universidad del Cauca, nuevo de postguerra. Caucako (Kolonbia) Unibertsitateko
Colombia, 1944. aldizkaria, 1944.
10. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, op. cit. 10. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, op. cit.
11. Jorge Oteiza en Oteiza, su vida..., op. cit. 11. Jorge Oteiza, Oteiza, su vida..., op. cit.
12. Jorge Oteiza. Mecanografiado. Archivo de la Fundación 12. Jorge Oteiza. Mekanografiatua. Jorge Oteiza Fundazio Mu-
Museo Jorge Oteiza. seoaren Agiritegia.
13. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, op. cit. 13. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, op. cit.
14. Jorge Oteiza, Estética del huevo, Editorial Pamiela, Pam- 14. Jorge Oteiza, Estética del huevo, Pamiela, Iruña 1995.
plona, 1995. 15. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, op. cit.
15. Jorge Oteiza, Quousque tandem...!, op. cit. 16. Jorge Oteiza, Sao Pauloko IV. Bienala, 1957. Oteizaren es-
16. Jorge Oteiza, IV Bienal de Sao Paulo, 1957. Escultura de kultura. Katalogoa [Propósito Experimental 1956-1957].
Oteiza. Catálogo [Propósito Experimental 1956-1957]. 17. Jorge Oteiza, Cartas al Príncipe, Itxaropena argital., Za-
17. Jorge Oteiza, Cartas al Príncipe, Ed. Itxaropena, Zarautz, rautz, 1988.
1988. 18. Jorge Oteiza. Mekanografiatua eta eskuizkribua. Jorge Oteiza
18. Jorge Oteiza. Mecanografiado y manuscrito. Archivo de la Fundazio Museoaren Agiritegia.
Fundación Museo Jorge Oteiza. 19. Jorge Oteiza, Oteiza, su vida..., op. cit.
19. Jorge Oteiza en Oteiza, su vida..., op. cit. 20. Jorge Oteiza. Mekanografiatua. Jorge Oteiza Fundazio Mu-
20. Jorge Oteiza. Mecanografiado. Archivo de la Fundación seoaren Agiritegia.
Museo Jorge Oteiza. 21. Jorge Oteiza. Mekanografiatua eta eskuizkribua. Jorge Oteiza
21. Jorge Oteiza. Mecanografiado y manuscrito. Archivo de la Fundazio Museoaren Agiritegia.
Fundación Museo Jorge Oteiza.