Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Reforma Educativa
Minedu - Bolivia
Ministerio de Educacin
Viceministerio de Educacin Escolarizada y Alternativa
Direccin General de Educacin Escolarizada
A
abecedario achajala achengeti, kuatiati achachha
abertura de la boca ansa yuruipi janlla (L)
abogado kamachi kamani qillqiri
abra willk'i eipea q'asa
abreviar jisk'aptayaa, k'utuchaa mboatri juch'uyyachiy, kutuyachiy
abreviatura jisk'aptayawi, k'utu atri kutu simi
abril qasawi araivi ariwaki
absorber ch'umaa oipitemoata suq'uy
abstracto jani amuykaya oipitemoataka yullmi (H)
abuelo, anciano jach'a tata, achila tamii yaya, awichu, jatun tata,
machula
aburrido q'iwjtaa, q'umia iarasi yae majisqa
caro, arcnido traqueal trakak isu, sisu (L)
accidente waticha, chiji susere ak'ariy, waqllu, aquyra
acento gramatical jiyitatayiri puta sinchiyachina
aceptar iyawa saa kire jayiy
acercar jak'achaa moki qayllachiy, sispachiy
cido k'allk'u jayasi k'allku
acobardarse jallk'a, q'iwasia kueri jallk'akuy (L), llaqllakuy
(L)
aconsejar iwxa mboarakua kunay (H)
aconsejarse, pedir consejo iwxayasia emboarakua kunaykuchikuy (H)
acordar, tomar acuerdos amtaa moikavi uyniy, uyiy (L)
acostumbrarse yatisia, jichuntaa, yepokua yachakuy
awinisia
acrecentar jach'aptayaa mbotuicha jatunyachiy,
achkhayachiy, wiachiy
acta tantachawi qillqa emongetaguapi tantanakuy qillqa
actitud kankaa, lurawi tekochauka karayni (H)
actividad lurawi yapo, mbaeapo ruway
actividad fsica janchi lurawi rete yapo phisika ruway
actor luriri mojangavae aranwaq
3
castellano aymara guaran qhichwa
4
castellano aymara guaran qhichwa
ajedrez k'ulluchunkana
alabanza chupichawi yerovia aaynikuy,
munayllaniynin (H)
alabar chupichaa mboeteka aayniy, munayllaniy (H)
alacrn yaq'jiri tumikrape sirara (H)
alambre alamri, jiru ch'ankha inimbovera q'illay q'aytu
lbum imawi ovata alwun
lbum fotogrfico julli imawi riru phutu jallch'ana
alcalde alkanti iviraiya llaqtakamayuq, llaqta
kamachiq
alcalda alkaltiya iviraiyao alkaltiya
alcohol alkula aguriete alkula
aleacin mayachawi, yea chhapucha, chhapuchay
qhirqhthapiwi
aleatorio (Rel. al juego de oiparavoio taway
azar)
alegre k'uchi, kusisita yerovia kusi
alejar jayachaa siri karunchay (L)
alejarse jayst'aa esiri karunchakuy
alentar, animar chuymachaa krei sunquchay
alfabeto qillqa sara, achajala kuatiati, achengeti sanampakuna, achachha
alga laqhu (L), qucha yuyu
lgebra aljiwra, jakhuchthapi aljiwra
algoritmo jakhu luraa yepoapoa yupay ruway, alwuritmu
algunos yaqhipa amogu reta wakin
alhaja, joya mbaevera pii (L)
alimentacin manq'awi tembiu mikhuy
alinear siqichaa, sinrua mboisi sinruchiy, sinruriy
alpaca de lana larga y fina allpachu, allpaqa ch'usllu (L)
almacn tantaa uta, almasina ovatuarenda tantana wasi
almidn mandiokui link'achu
almorrana pchai uquti suruy
altar qurpuyu itamarangatu qhupuyu
alternar maykipachaa, turkantaa mopau mit'anay
alternativa jeko poravakuakua mit'anayasqa, mit'anay
altiplano suni ivitiipe puna, chiri jallp'a
altitud patxa tupu, saya tupu ivategue pata tupuy, sayay tupu
5
castellano aymara guaran qhichwa
6
castellano aymara guaran qhichwa
7
castellano aymara guaran qhichwa
8
castellano aymara guaran qhichwa
B
bacilo iviya michiyae vae khichullma
bacteria ch'imi laq'u ivikirai ch'iillku, tawna
balanza (de platillos) waytaa poijaka aysana, achupalla
balanza (de varilla, rumana llasana
romana)
balbucear khalluraa michia iemongoi janllay
balsa walsa, wampu itapa wamp'u
baar o tachonar con oro chuqinchaa mboveraka qurinchay
banco qullqi pirwa, qullqi uta korepotirenda, vko qullqi pirwa, qullqi wasi
barba sunkha, chhunkha tendivanga sunkha
barco jach'a wampu irupiguataka jatun wamp'u
barras saywa yopiauka tisi
barrio ttaembei suyucha
basado ukarjama jese, yekoka yuyaychasqa, takyasqa
base ch'ina, qunt'a guapika, guapia sikin, uran
base de la potencia miriri, mirakipiri mbaepuere, mirata mirakipaq
guapika
bsico, fundamental guapika jupivae tiqsisqa
bazo perevi ch'usaq (L)
beneficiado en minera churata llimphuchasqa
beneficiar yni luraa iyeipeo llimphuchay
beneficio yni iyeipe allilli (H)
biblioteca ullaa uta eerirurenda awiriy wasi
biblioteca de aula panka k'uchu erirurenda p'anqa k'uchu
9
castellano aymara guaran qhichwa
emboeapegua
bceps, trceps yivasa yiguarayi mach'in
bicicleta ciclo michikereta wiksilita
bicolor allqa, wankalli, pinta, mopgua allqa, tiklla
tiwti
bidimensional paya tupuni mokoti iskay tupuq, iskaychasqa
tupu
bienes qamanaka mbaeyekou kapuy
bilinge paya aruni mokoi eevae iskay simi rimaq
bilingismo paya arsuwini mokoi eepegua iskay simipi rimakuy
bilis jaru jaru piarovi jayaqi (L)
billete, dinero qullqi korepotitupapire qullqi
billn junjunu moetata junuyjunu
bimestre paya phaxsi moyasi iskay killa
biodiversidad tekoyuaviavi awray kawsay
biografa jakawi qillqa koveasa kawsay qillqa
bisabuela ajalli jach'amama, awicha yariyuapiye awkilla (L)
bisiesto tawa tawa wata
bisnieto allchhi tamarro, timimino yoapi ampullu
bizco q'isu tesarpe churchu, lirq'u
blando al tacto sapha, llamp'u, qua ipo tta llamp'u
blanquecino janq'uya tave, apati paraqa
bloque t'aqa yeopia thallki
bloques lgicos mbaetecha
bola, esfera muruq'u puaetei, yapua sinku (L), muruq'u
boletn eemoaiechaka mit'awacha
boliviano (moneda wuliwyanu voriviaigua wuliwyanu
nacional)
bolo alimenticio uqu tembiu emokoikavi muk'u
bolsita para llevar coca wistalla, ch'uspa mbaporise riru istalla (L), ch'uspa
bomba manual mboyere moata maki yaku bomba
bombear moataka p'aqchiy
bombo wankara angua guasu jatun wankar
bordador t'iriri (t'iria) mbovivipraapo p'acha qillqaq
bordar t'ixia mbovivipra p'acha qillqay
borrador phiskhua, phiskhuraa mboaika, yoeka qillqakhituna, phiskuna
borroso, opaco chharphu yve ayphu (L)
10
castellano aymara guaran qhichwa
C
cabal, exacto phuqhata jaekaviyae k'apaq (L)
cacera chaku mbaeyuka chaku
cadena wallqa krena wallqa (L)
cada jaquqta yepiaka, oa urmay
caja kaja mbaeriru p'uktaki, kaja
cajn kajuna jiru jarata
cal q'atawi laq'a tvati isku
calambre thisthapi, chukulli tayiyeapa juk'uchasipi (L)
calavera amaya p'iqi akgue aya uma, t'uqruru (L)
calcio q'atawi, q'atawiri katagui q'atawi, iskuya (H)
calculado tantiyata moangakavi yupanchasqa,
maychuschay (L)
calculadora jakhua makina poapoka yupana
calcular phuqhata jakhsua poapo yupanchay
clculo (biliar o renal) jayintilla piaupia piairo ayaynin (L)
clculo mental p'iqimpi lip'ia yepoapo kapegua yupanchay
caldo, jugo, zumo kaltu, kaltu tigue, kando jilli (L)
calendario, almanaque pachachimpu, pachasara arambeuka pacha watana, wata
watana
caligrafa aski qillqa kuatiakavi allin qillqa
callado kringatu amu amu (H)
11
castellano aymara guaran qhichwa
12
castellano aymara guaran qhichwa
vae
cara basal siki uya, ura uya
cara curva link'u ajanu jovap llink'u uya
cara lateral qawaya ajanu yeyoike chiru uya
caracol ch'uru yatita ch'uru (L)
carcter tarpa jeko sanasa (H)
caracterstica utawi tekoomai kaynin
caracterizar utachaa itekoechauka sanasay (H)
carbohidratos k'illimuma k'illimsa unu
carbn k'illima tatapi k'illimsa
carbonato de plomo, tierra phuq'ira itat tvati k'anasa (L)
blanca
carcomer (oxidar) sarua yukiri mullphay
careta/mscara ququchi tovaranga, aguero saynata
carnaval anata arete guasu anata
carnet de vacunacin tupapire vakunaregua raphi wakuna
carpeta karpita kuatiariru karpita
carpeta de evaluacin uakipawi karpita kuatiariru chaninchay karpita
arakuamaepegua
carpintero, tallador k'ullu kamani ivira opaa llaqllaykamayuq
carretera asfaltada llusq'u thakhi tapepiso llusk'a an, llusq'u an
carta iwxa qillqa kuatiamondo chaski qillqa
cartel laphilla mbeukapire kartil
carteles qillqa saywa kuatiaechaka kartil, qaiy qillqa (H)
cartlago k'apha pitika k'apa, khuskulli
cartn phathu laphi tupapireta phatu raphi
casarse jaqichasia, panichasia menda yananchakuy, sawakuy
cascabel chununu mboitini chanrarara (L), chanrara
cascada phaxchha tororomba phaqcha
cascajo chhaxwa chaqwa (L)
cascanueces t'iqpana ruk'awi
casco kasku kandiruapua q'illay chuku
casi niya seri, aete yaqha
casillero mbaerendarai sayt'ucha, kasilliru
caspa de la cabeza qhirpha akkui kukhi (L)
castao paqu jave, pitavemivae k'ispa
catorce tunka pusini paandepo irundi chunka tawayuq
13
castellano aymara guaran qhichwa
14
castellano aymara guaran qhichwa
15
castellano aymara guaran qhichwa
16
castellano aymara guaran qhichwa
17
castellano aymara guaran qhichwa
18
castellano aymara guaran qhichwa
19
castellano aymara guaran qhichwa
20
castellano aymara guaran qhichwa
21
castellano aymara guaran qhichwa
22
castellano aymara guaran qhichwa
23
castellano aymara guaran qhichwa
D
dado jakhu tika orovarai mach'ina
daar, deteriorar, ajar thanthaa, llinq'ia komegu waqlliy
dato yatiya, yati
de la misma edad mitani aveigua mita
de muchas esquinas k'achirara, k'uchurara kipietavae k'uchurara, k'uchusapa
debate kutthapiwi yoaka, miariyoaka siminakuy, rimanakuy
deber luraa, phuqhaa apoangareko kamay
dbil iwsi jegue ipuerembae ch'ukalli (L/H)
decagramo tunka ramu pakure chunka aqnu
decalitro tunka litru patijaka chunka p'uylu
decmetro tunka chiqta paejata chunka thatki
decmetro cuadrado tunka chiqta sinilla paejata piyovake tawak'uchu chunka thatki
decena tunkanaka pati chunkakuna,
chunkachisqa
decena de millar waranqa tunkanaka pati etati waranqap chunkan,
chunkachisqan
decena de millar de waranqa tunka jununaka pati etati etata junu waranqap chunkan,
milln chunkachisqan
decena de milln tunka jununaka pati etata junup chunkakunan,
chunkachisqan
decilitro (dl) tunkachjch'aqa tijakaparai chunkacha p'uylu
decimal (nmero 0,8) tunkaqa pakaraika chunkachasqa
decimal (sistema tunkacha pakaraika, yepokatu chunkachasqa tupu
numrico)
decmetro (dm) tunkachja ejataparai chunkacha thatki
decmetro cuadrado tunkachja sinilla ejataparai piyovake tawak'uchu chunkacha
thatki
decmetro cbico (dm) tunkachja tika ejataparai orovavae wayru chunkacha thatki
dcimo (orden) tunkiri, p'iti tunkaqa paandepoa chunka iqi
decisin amtata, amtawi oyapo jeivae juyaku (H), nikusqan
Decreto Supremo Kamachi Mborokuaimi Suyup Kamachiynin
dedo luk'ana poak ruk'ana
dedo medio taypi luk'ana poak mbuku chawpi ruk'ana
deductivo emomichika riruktiwu
24
castellano aymara guaran qhichwa
25
castellano aymara guaran qhichwa
diversin
descendencia, generacin yuwani emoa panaka
descendente juk'aptawi, iraqawi gueyi uraqay
descomponedor komegupoka phiriq
descomponer qutuchnuqaa, moaiyao qutucharay, t'aqaray,
t'aqanuqaa phiriy
descomposicin qutuchnuqawi, jaljatataa emoaiyao qutucharay, t'aqaray,
phiriy
descomposicin de q'itaa, t'amaa, p'usqua tembiukomegu p'usquy
alimentos
desconfianza jiwjataa, jani munaa guiroviambae vae suyanay, mana suyay
descontar jaquqaa papagueyi yuparay
describir arsusa yatiyaa, ujarsuya mombeu riqsichiy
descubrir, ubicar, jikxattaa, katjaa ve tariy
encontrar
desear, codiciar munaa pota munapayay
desempedrado qalachata itaeki rumirarasqa
desempeo lurt'awi tekomae ruwasqan
desenlace, final tukuya yapi tukuchaynin, tukukuynin,
puchukaynin
desenmaderar ivirasia k'ullunnay (L)
deseo munaa pota munay
desgrasar kirayoe jawinnay (L)
deshacer jararaa, pirqaraa (esp. juumbi, mongui, mboai ruwaray, ruwannay
c/ cosa)
deshecho, desbaratado t'uxpita ikavimbaemavae t'aqmasqa, ch'iqiy
desigual ch'ulla ch'ulla, chaqu yoavi, oyovake ch'ulla ch'ulla, chaku
chaku
deslizarse, derrumbarse suchtaa siriri, osururu suchuykuy, thuiy, lluqhiy
(L)
desmontar chaqua ivirasia chaquy
desmonte qhuya laq'a, lluji ivirayeiti chaqu
desplazamiento jithtayawi oyoasague, omiirei kuyukuy, puririy
dspota, cruel qhuru oporomboete mbae vae jawcha (L)
despotismo, crueldad qhuruncha ipirimbae, iporomboete jawchakay (L)
mbae
despus (conector ukata, qhipata kuri chaymanta
temporal)
destetar t'aqaa mokambupoi januk'ay
26
castellano aymara guaran qhichwa
27
castellano aymara guaran qhichwa
28
castellano aymara guaran qhichwa
29
castellano aymara guaran qhichwa
E
eco awqa ee jekoapo anqaylli
ecologa pacha mamana utjiri ivipo reta pachamama yupaychay
econmico qullqi, qullqichawi virupurupivae ikunumiku
ecosistema, medio utjawi llika iviapireta, ivipo llika kawsay, awariy
ambiente pacha
echar capullos en flor amuchu mbaepotieki ndei yaguiye mukmuy
mbove
edicin qillqsuwi, ustawi yekuatiapo it'isqa iqi, p'anqachana
editar pankachaa, ustayaa, yekuatiapota p'anqachay, p'anqachariy
qillqsua
editor unstayiri mbaekuatiaregua p'anqachaq
editorial pankachaa uta kuatiaporegua p'anqachaq wasi
editorial (comunicacin) amuyt'a yatiyawi kuatiapoka eemondoka jamut'ay yachay
regua
educacin especia) chiji yatichawi emboe kavi imaymanachasqa
yachachiy, awray
yachachiy
educacin inicial qallta yatichawi emboeipi qallariy yachachiy
Educacin Ineercuk. Purapa Jakawi Arma emboe Mokoi ee jare Iskay Simipi
Bilinge Yatichawi Teko reta Kawsaypurapi Yachachi
educacin para el medio pachatuqita yatichawi moromboe ivipo regua Pacha Mama
ambiente (transversal) yupaychaymanta
yachachiy
educacin para la aski qamawitaki moromboe yearasaregua llaqta kamachiypaq
democracia (transversal) yatichawi yachachiy
educacin para la equidad chacha warmi yqpurataki moromboe tekoyokave qhari warmi
de gnero (transversal) kua jare kuimbaepegua yupaychaypurakunapaq
educacin para la salud y yatichawi moromboe tekorisa, yachachiy
yekuaku
la sexualidad (transversal) k'umara chuyma chinu jare yopisiregua allikaypaqtaq sexualidad
yatichawi nisqapaqtaq yachachiy
30
castellano aymara guaran qhichwa
31
castellano aymara guaran qhichwa
tawak'uchunchay
encas timisi lluch'a
encuadernar pankachaa mbokuatiariru p'anqachay
endurecido turuchata, thayt'ata oemotat rumiyasqa
enemigo, adversario awqa tovaicho jayru, awqa (L)
energa ch'ama mirta kallpa
energa elctrica illapa ch'ama chii mirta phinchikilla
energa solar willka (inti) ch'ama kuaraita inti kallpa
enero chinu yasipi qhaqmiy
engaar sallqaa, lluq'ia mbotavi pallquy, ch'awkayay,
ukay, yukay, llut'ay
engao sallqawi tavi ch'awka
engastar piedras preciosas itavera kiti uminchay
enmaderar omboivira k'ullunchay (L)
enredar, entrabar ch'iphaa yepoi arwiy, ch'ampachay
enriquecer musq'achaa, mombae qhapaqyay
qhaphaxtataa
enrollar mayt'ua, k'uyua, mboakio ch'uwiy (L)
ch'uwia
ensalivar llawsachaa moediayi llaqt'uy (L)
ensanchar qhanqhaptayaa mbopiguasu kinranchay (L)
ensayo yant'a emoaimbe yanariy
enseanza yatichawi moromboe yachachiy
ensuciar q'auchaa, ch'ijllichaa mongia qhillichay, ch'ichichay
entender amuyaa kuaa unanchay, jap'iqay,
unanchakuy
entero paqara, maypacha, jeseve, jokoreve pachan, paqar, intiru
ukch'pacha
entorno jak'anaka, jak'a chiqa, yiviri qayllayniq, muyuynin
thiya
entre algunos maynipura ambueguere wakinpura
entremezclar chhaxrua, ch'arqhua, mboyea ch'alliy (L)
kituna
entrepierna chara khapha uipi khapa (L)
entrevista jiskht'awi emomiari, miariyovai tapuy qillqa
entusiasmo kusisiwi piakiri kusiy, aay
enumeracin jakhuntawi mbaepapa yupariy
enumerar jakhuntaa eipapa yupariy
32
castellano aymara guaran qhichwa
33
castellano aymara guaran qhichwa
34
castellano aymara guaran qhichwa
35
castellano aymara guaran qhichwa
F
fbrica phawrika mbaeapoaa phawrika, jawrika
fbula jawariku, arawi miarimboe jawariy
fcil jasa, sulla ndiyavai, yavai jasa, llanllu
facilitar yanapt'aa mboyavai jasachiy, jasayachiy
factor phaktur
factores mirakipirinaka mink'aqi, miranqi (H)
facultado mbaepuere kamasqa (L)
falsa corteza del pltano kusuru pakova pire kusuru (L)
falta aa, pisi, japha oata ch'acha
faltar, incumplir chhaqhaa, ch'usaa, omboaya jankuchay (L)
juchachaa
familia yuwani emoa yawar ayllu, yawar masi
familia extendida yuwani emoa jeta oemoai vae t'aqasqa yawar masi
familia nuclear ttara yipi jukk'ata yawar masi
fantasa aetevae yuyallikuy, umallinayay
36
castellano aymara guaran qhichwa
37
castellano aymara guaran qhichwa
38
castellano aymara guaran qhichwa
los objetos)
frmula lurawilanti atri phurmula
formulacin riqsichikuynin
formular una idea, un aru uchaa emongetaapo, niriy
ejemplo, etc. emojaanga, ee moesiro
fortalecer ch'amanchaa momirta sinchiyachiy, kallpachay
foto julli phutu, lanti, julli
fotgrafo julliqiri ekia jutuq, phutuq
fraccin impropia jani chiqa pachjta pisa mbapandegua
fraccin irreductible jani jisk'aptiri pachjta pisa puemomi
fraccin reductible jisk'aptiri pachjta pisa puemomi
fraccin, quebrado pachjta, jaljta pisa phatma, ch'iqta
fracciones heterogneas kunaymana pachjta, pisa mbapapiavi kikinnaq phatma
mayjachpachjta
fracciones homogneas kikpa pachjata pisa mbapapivake reta kikin phatma
fragilidad p'akiri, lluti oyekangatuvae, tta qhapra
fragmento t'aqa jaigue phatma, k'allmi (P)
frase jisk'a amuyu, pisi amuyu eengetimi rimaycha, yuyaycha,
yuyayki
fraternal masichawi parareko masinakusqa
fraternidad munasiwi masinakuy
frente para, maykhati yovai, siva mat'i
frustracin qulluchawi, mboavai, rokomegua qulluy
frustrarse qulluchasia oikomegu qullukuy
fruto puqu ia wayu, puquy
fruto de la papa mak'unku, mut'unkhu chure ia mamurq'u, mak'unku
fuente de informacin yatiyawi utjawi jerkua yekia pukyu
fuente, surtidor, manantial jalsuri yekia junqullpi, juturi (L)
fuerte tta, ipirata, jayasi sinch'i
fuerza ch'ama mirta kallpa
funcin sarta, unxta iparaviki, tembiapo imapaqkay, phunsiwun
funcin vital jakawi sarta tembiapo tekoveregua imanaysiq, imanaysiy
funcionamiento unxtawi puririynin
fundamental ikaviete tiqsisqa
fundamentar arxataa mboipi t'iqsiy, amachay
fundamento, cimiento, arxatawi, qallta yipiete vae tiqsi
principio
39
castellano aymara guaran qhichwa
G
galleta yallita ngayeta khamuna
garrapata kamillu yateu aqta, jamak'u (L)
garza guirat waq'ar
gas samana mbaetimbo wawsi, wapsi
gasolina kasulina mbaetimboi qasulina
gastar, invertir tukjaa, tukt'aa chikchay
gaviln paka, mamani, auchi guirake waman
gaviota blanca qillwa guirat qillwa, qiwlla
gaviota negra (pato de guira irupigua takama
agua negra)
gaviotas en general qillwa mayu chulla
generalizar taqiptayaa, ambo opareve llapanchay, lluychay (H)
generar mirayaa, sartayaa oevae, oemboati mirachiy
gnero (equidad) yqpura yupaychaypura
geografa uraqi uta sara iviregua tiqsikamay
geogrfico uraqi uta tiqsikamasqa
geologa uraqi sara jallp'akamay
geolgico uraqtuqi jallp'akamasqa
gelogo uraqi kamani jallp'akamaq
geometra salta sara jaregua pacha tupuy
geomtrico saltasara tupu pacha tupusqa
geoplano saltachiri ipeapoa tiqsi p'alltacha
gesticular retemomiia k'usilluykachay, inqhiy
gesto retemomii k'usilluykachay, inqhi
glaciar khunu jithi illima (H)
40
castellano aymara guaran qhichwa
41
castellano aymara guaran qhichwa
H
habitante markani, markachiri ttaipo llaqtachakuq, llaqtayuq
habitantes de la cordillera wanlla markani ivitiguasuigua anti llaqtachakuq, anti
llaqtayuq
hbito jichu teko yachaymanay
hacer aproximaciones jak'acht'awi omboyepearo qayllachiy
hacer cuentas jakhthapia embopiaka khipuy
hacer grgaras uqthapia aseo korro aqtukuy
hacer propaganda yatiya moerkua waqch'ay
halcn k'illi k'illi kirikiri waman
hamaca amaka guiuka jamaka
hambruna mach'a karuai jatun muchuy (L)
harinoso jak'u, phiu yakui, ikuivae jak'u jak'u
hectrea iktarya popaejata iktariya
hectogramo pataka ramu popakure pachak aqnu
hectolitro pataka waranqa ch'aqa popatijaka pachak p'uylu
hectmetro pataka chiqta popaejata pachak thatki
hectmetro cuadrado pataka chiqta sinilla popaejata piyovake tawak'uchu pachak thatki
hemorragia tuguiguasu usp'utay
heptgono paqallqu ajanu chiuike qanchis chiru
herencia tuti, waxt'a tekopitaa tuti, irinsiya
herida uchuchjata, chhuxri pere ch'uqri, kiri
herido uchhuchhjata, usuchjata ipere vae k'irichasqa, chuqrsqa
hermana del esposo ipa, ilata ukei aqi
hermano del esposo masanu mendu masa
herrajes q'illachakuna
herramienta luraa ynaka, irnaqaa tembiporu ruk'awi
y
hervvoro qhura manq'iri mbaerokiiua/kaaiua qhura mikhuq
hexgono suxta ajanu ovaike suqta chiru
42
castellano aymara guaran qhichwa
43
castellano aymara guaran qhichwa
I
icono unancha ipraka, pra, yiva unancha
ictericia pire opa iyu vae suksu unquy
idea amuyu emongeta yuyay
ideales amuyuni jaekavi vae yuyanayay
identidad ut'ayasiwi, unt'aani tekoaete kikinchakuy
identificado, igualado ut'ata oyovaketei vae kikinchasqa (L),
riqsipasqa
identificar uacht'ayaa, ut'aa, yekuauka riqsiriy, riqsipay
yatia
idelogo qullana iyarakua vae yuyaychaq
iglesia apu uta tupao iiy wasi, apu wasi
igual a kikpa (uka) oyovake kikinkama
igualar kikpachaa mboyovake khuskachay, kikinchay
iguana, lagarto iwana teyu guasu iwana (L)
ilaco kallachi omboete mbae arakua vae llakan tullu
ilusin muspha yeroviakatu llachi (L)
ilustrador jamuqiri mbaeipo siq'iq
44
castellano aymara guaran qhichwa
ilustre, ramoso, nclito atiani, qamani iemboerea, iarakua rupi atuchi (L)
imagen julli mbaei imajin, umalliku, lantin
imaginacin amuyawi emoii umallikuy, umalliy
imaginar amuyaa, lup'ia moi umallikuy, yuyayrayay
imaginativo amuyt'ani paungatu yuyaysapa (H), umallikuq
imn imana itakaru k'askachimuq, imn
imitar yatxapayaa ja, ra yachapayay, yachaphukuy
impactar chhijua oporombo piakai
impar ch'ulla eira ch'ulla
impedimento jark'aqawi yemboavika jark'aqi (L)
imperio incaico inka pacha vipipeguasu ka inka
importante aski, wakisiri jaekavi yae vae anchayupa, chaniyuq, yari
imprenta qillqsuri utt'awi kuatiaguapia it'ichaq, qillqachaq
impresin it'suwi, liq'suwi it'iq
imprimir qillqsua, it'sua kuatiaguapi it'iy, qillqachay
impuesto impuwistu
incisivo kiwu taimbuku q'achiri, k'achi (H)
inclinado allt'ata apia t'iksu, p'aqchi
incgnita jani yatjaya pia marandu qhunsu (H)
incorporar uchxataa, yapxataa, emoiru mboyea, oyeaye yaykuchiy
apxataa
incumplimiento, omisin allqaa, q'utua yeapo mbae jankuchay
indagar jiskhxataa parandu tapuykachay
indicaciones uacht'awi mombeu reta apaykachana
indicador yatiyiri mboechauka yachaqasqan,
chaninchaqkuna
indicar uacht'ayaa mombeu rikurquchiy
ndice utjirinaka pove ruri
indgena ayllu jaqi andevae ayllu runa
indio andeipi inyu
inductivo guataka, yapoka inruktiwu
industria kamaychalli
industrializacin mayjakiptayawi kamaychalliku
industrializar mayjaptayaa kamaychalliy
infectar jiq'ichaa mongia ratachiy, q'iyachay
inferencial amuyu apsusa yuyarquy
inferir apsua emomichi yuyarquy
45
castellano aymara guaran qhichwa
46
castellano aymara guaran qhichwa
47
castellano aymara guaran qhichwa
qillqa
invitar jawillt'aa, waxt'aa oparea wakyariy, mink'ay
irona sawka yeyoavai, yarasi qillma, k'ami (H)
irregular jani khuskha jaekavi kutinnaq
irrespetuoso jani yqiri mboete mana yupaychaq
isla wat'a ipu tara, wat'a
isomtrico kikpa tupuni paqtachikan (H)
J
jabal khucchi taitetuguasu sintiru
jabn jawuna javo t'arta, jawun
jarabe jarawi jarave upi jampi, jarawi
jardn muya temitiprati, inkill
mbaepotirenda
jardinero, floricultor muya kamani mbaepotireroa Inkilltupa (L)
jilguero ch'aya ch'aya
jornada paqara, uru ara punta, mit'a
jornalero mbaraviki ararupigua makipura
joven mujer tawaqu kuatai sipas
joven varn maxt'a, wayna kunumi muru, wayna, maqt'a
joya chuqi mbaevera, ruandaa pii
jueves juywisa, illapuru arakavi illapachaw
juez taripiri michuq (H), khuskachaq
jugo gstrico pia tigue k'arku jilli
jugoso umallachi tigue katu jilliyuq (L)
juguete anataa uvangaka achacha, pukllana
julio willka kuti aratini chakra qunakuy
junio mara t'aqa araroi jawkay kuski
Junta de Distrito Suyu Junta Ttamiati Iati Jap'iypa Junta
Junta de Ncleo Tayka Yatiuta Junta emboatia lati Juu Yachaywasi Junta
Junta Escolar Yatiuta Junta emboerenda Ati Yachaywasi Junta
Junta Tuitiva junta tuwitiwa
Jpiter (planeta) jillinkhana, phaqhiri yasi tata guasu Pirwa (L)
48
castellano aymara guaran qhichwa
K
kerosene kirusina keros kirusin
kilo, kilogramo (kg) kilu etakure waranqa aqnu
kilmetro cuadrado (km2) waranqa chiqta sinilla etaejata piyovake tawak'uchu waranqa
thatki
kinder wawa uta emboeipi wawa yachaywasi
L
lactar uua okambu vae uuy
lado qawaya, jaqha yike chiru, manya
lagartija sut'awilla, sut'allunkha teyu jaq'arwa (L), ararankha
laguna quta iupa qucha
lmina jana mbaechaka llast'a
lmina (venesta) t'alpha iviraipe pirer winista
lmina de metal p'alta rata ipe vera llast'a
laminado janachata mopirri llast'asqa
laminar t'alphattaa, p'altattaa mboipe pirer llast'ay
langosta siripita tuku qhisqis, jaqarwi (L)
largo waru, chhikhanku puku suni
larva de la mosca muchi, laq'u mberu jendiayigue ch'isa (L)
latidos t'ijua, unxtawi ndukunduku tiktik niy
latitud sunicha
lava/magma nina lluxma putuka nina t'uru
leche millk'i, uu neche willalli, lichi
49
castellano aymara guaran qhichwa
50
castellano aymara guaran qhichwa
51
castellano aymara guaran qhichwa
LL
llama (metafrico) qarwa inkita, t'ika, yama llama
mamakulla
llamar lista tumpthapia esiroa rupi aeni qayay (H)
llano pampa ivipe llanu, pampa
llanura pampa pampa
lluvia torrencial sinti jallu oki ivituai reve lluqma para
M
machete jach'a tumi machete jatun tumi
madeja de hilo inimboapua kawa (L)
Madre Tierra Pacha Mama ivi Ichi Pacha Mama
madura (persona) awki kuakua machu
maduracin de frutos puqua mbaaguiye puquy
maduracin de personas jaqiptaa, chuymaniptaa okuakua runayay
maduro (fruto) puquta iaguiye puqusqa, chayasqa, ch'allu
magma mina lluxma
magnesio kta qunta
magntico, imantado k'ask'jatawi, imana motaka k'askachimusqa,
k'askayniyuq
magnesio, oxido de qunta, quntay
magnesio
magnitud tuicha vae maqnitur
mal de orina, cistitis kuaruasi jisp'ay p'iti (L)
malaria, terciana, chujchu takuririi, timbuku chukchuka
escalofro mbaerasiyuka
52
castellano aymara guaran qhichwa
53
castellano aymara guaran qhichwa
54
castellano aymara guaran qhichwa
(H)
meique qallu luk'ana poakarai sullk'a ruk'ana
menor sullk'a taikuegua sullk'a
menor que sullk'apa taikuegua chugui sullk'an
menos que pisi mbovi chugui astwan pisi
mensaje iwxa ee mondo willachiy
mensaje implcito jamasa iwxa eemondoka yaikuauka ch'aqtasqa willachiy H)
vae
menstruacin ch'axmi, wilani kua jugui yasiavo vae k'iku, map'akuy
menstruar wilania, wila iraqaa oemondia map'akuy, k'ikuy (L)
mentn tiranqu, k'ak'i taika qhaqlli, k'aki (L)
menudo, diminuto ch'imi michiasi ch'ii
mercado qhatu mbaemearenda jatun qhatu
mercurio mirkuriyu perepoanoka mirkuriyu
mercurio (planeta) qhatuylla (L)
mermar, sojuzgar, someter juk'aptaa, jiwaqaa embojague, emomichi jiwiqay (L)
mes phaxsi yasi killa
mesa vibratoria unuqiri tiwana karuarenda omiingatu vae thalaq jamp'ara
meses del ao mara phaxsinaka yasi reta arasagui watap killan
menstruar emondia yawarikuy
meta mita iyapipe mita
metal qhuyala mital
metal para soldar titi, qhuri titi titi
metamorfismo mayjt'awi yepoepiepi waqjinayay
meteoro sakaka oitague miakai pachakawri (H)
metro chiqta ejata thatki
metro cuadrado (m2) sinilla chiqta ejata piyovake tawak'uchu thatki
metro cbico tika chiqta ejata orova wayru thatki
metros sobre el nivel del lamarata chiqta patxa ejata paraguasu mamaquchap pata
mar (msnm) iarambope thatkinmanta (mpt)
mezclado de muchos t'axllu oyoparague mirka mirka
colores
mico, mono k'usillu machi k'usillu
mircoles mirkulisa, warru arapa quyllurchaw
migrante mitma yakavovae mitmaq runa, mitmaq
migrar mitmaa, saraa yakavo mitmay
mil waranqa eta waranqa
55
castellano aymara guaran qhichwa
56
castellano aymara guaran qhichwa
57
castellano aymara guaran qhichwa
N
nacionalizarse markankiptaa motaapo llaqtachakuy
nada ina, jani oitai paw (L), ch'usaq
nadar los peces tuytua, tuyua piraitai pillwiy
narrador, relator jawart'r, arxayt'r imiarivae jawariq
natural jokraiomai purum
naturaleza pachamama ivipo, ivitipo pachamama
necesidad munawi, wakisiri poriau, tekoi muchuy, munakusqan
necesitar munaa poru muchuy
negro retinto llanka ch'iyara jasi jitu (L)
nervio anku rayi anku
nervio ptico nayra saphi, nayra anku tesa rayi awi anku
nia (3 a 6 aos) imilla wawa michia wawa, warmi wawa
nia (7 a 12 aos) p'asa
nio yuqalla wawa sambiai, michia wawa, qhari wawa
nquel nikila nikil
nitrgeno q'upha samana chhukwi (H)
nivel inicial qallta yatiqawi yeupi emboeipi qallariy yachaqay, wawa
yachachiy
nivel primario mayiri tama yatiqawi yeupi meteia juk iqi yachaqaymanta
nivel secundario payiri tama yatiqawi yeupi mokoia iskay iqi yachaqaymanta
nivel superior jach'a yatiqawi yeupii vate kuraq yachachiy
no convencional jani taqina yatita, jani mana riqsisqa
58
castellano aymara guaran qhichwa
ut'ata
no forma jani utani, jani unaqani jete mana kasqan
no metal jani qhuyala mitalnaq
noble suma piaguasu allikay
nodriza amala kua michia ombokuakua amani (L)
vae
nombrar sutichaa, inuqaa, mbojee sutichay
ukataa
nombre suti tee suti
nombre comn inasuti teepve sapsi suti
nombre propio suti teete kikin suti
norma kamachi yeokuai kamachiy
normalizacin aru thakhinchawi yeporupve anchariy
norte alaya, araxa arakavia chincha
noticia yatiya eerkua willay
novecientos llatunka pataka chaupopa jisq'un pachak
novedad, modernidad mayja, machaqa yekua piau wamaqkay (L)
novedoso yekua wamaqkasqa
novela nuwila miaripra nuwila
noveno llatunkiri chaua jisq'un iqi
noventa llatunka tunka chaupa jisq'un chunka
noviembre lapaka arama aya marq'ay
nube o catarata en los ojos quyru jestu quyru
nuca, cerviz ati tua muchu
ncleo escolar tayka yatiuta emboatia yachaywasi juu
nudo, medio muqu, taypi, chinu kta, mbite chawpikaynin,
chawpiynin
nueve llatunka chau jisq'un
nueve mil llatunka waranqa chau eta jisq'un waranqa
nuevo machaqa ipiauvae wamaq, musuq
numeracin decimal tunkaqa jakhu, tunkacha pakaraika yepapa chunkachasqa yupay
numerador ch'axta mbapayeta phatmachiq
numerar jakhua mombapaka yupay
numrico jakhuni rabaparegua, mbapaka yupasqa
poka
nmero jakhu mbapaka yupay
nmero impar ch'ulla jakhu mbapaka vaicho, ch'ulla yupay
mbapaka oiru
nmero ordinal siqiyiri jakhu, sarani jakhu mbapaka moikavir iqi yupay
59
castellano aymara guaran qhichwa
nmero par parisa mbapaka vaicho, mbapaka khuska yupay, kinti yupay
oru (L)
nmeros naturales jakhunaka mbapaka omai reta natural yupay, kasqa
yupay
nutrientes ch'amachiri tembiukavi kallpachaq
O
obediencia jaysawi, ist'awi mboromboete, jtangatu juikuy
objeto y mbaembae ima, upjitu
objeto cultural sarawi y mbaembae tekoregua kawsay ima, kawsay
upjitu
obligacin juchaa, kamachita yeokuai kamachisqa kay, kamay
observacin uakipawi emae qhawakipay
observar uakipaa, uaqaa mae qhawakipay
ocaso inti jalanta, inti manta intip muyuchiynin (L)
ochenta kimsaqallqu tunka juripa pusaq chunka
ocho kimsaqallqu juri pusaq
ocho mil kimsaqallqu waranqa juri eta pusaq waranqa
ochocientos kimsaqallqu pataka juripopa pusaq pachak
octava parte de un entero kimsaqallquru jaljatana jurisa, metei vaegui juri khutmu, pusaqmanta
mayapa, khusmu juknin, khusmu (L)
octavo kimsaqallquri juria pusaq iqi
octgono kinsaqallqu ajanu juriike pusaq chiru
octubre taypi sata arakuvo pawqar wara
oeste (occidente) inti jalanta kuaraikea kunti
oficial uphisiyal
oficio lurawi mbaapo, rembiapo, kuatia kamayuq, uphisiyu
ofrecer, presentar churaa, uacht'ayaa, mee saqumay
luq'aa
ofrenda waxt'a mbota quriku, arpay
ola uxi krei machapu
ollero, alfarero ulliru, sauchiri yapepo yapoa raqchi
ombligo ppu (kururu) pura pupu (L)
omoplato, paletilla qhalamachi, qhara yigua pka kharmin, qarmin
60
castellano aymara guaran qhichwa
61
castellano aymara guaran qhichwa
posicional)
ordenar (poner en orden) siqichaa moikavi iqichay
organismo janchi p'achi retekove wakipawa (H), kawsaq
organizacin wakichawi, tantachawi ijekomboati wakichiy
organizacin poltica amuyu irpta wakichawi pulitika wakichiy,
(tantachawi) juichiy wakichiy
organizacin social jaqi tamachawi omboatiati reta pawachaku (H)
organizar wakichaa oombojendati wakichiy
rgano p'achi, manqha p'achi mbaeapokavi ukhunchikpi kaq, runa
phatma, urwanu
rgano genital de la mujer chinqi kua imbaeapokavi rakha
rgano genital del hombre allu kuimbae jembiporuaekavi ullu
Oriente (Este) inti jalsu Kuaraioa Anti
origen qallta, usta yipi qallariy, chawchu,
qurichawchu
original jaeete paqariq
originario markani andeetevae chawchu, yuriqi
originario del lugar markani chawchu
orina yaq'a, chhuxu kuaru jisp'ay
oro quri, chuqi korepotiyu quri
ortografa chiqa qillqa kuatiarupia chiqan qillqay, allin
qillqay, qillqa anchariy
Oruro Uru uru Oruro Uru Uru
oso jukumari oso jukumari (L)
otoo wajta pacha piruara jawaka pacha, jawakay
mit'a
otorgar churaa mee quriy, juikuy
ovalado, elptico, ovoideo ch'uytu yapuakavi ch'uytu
ovario chinqi membira vae jiru ch'uytu
vulo kanwa, wiqhira mbaera oemoangatu warmi muju
vae, membira oyeapo vae
oxidado (carcomido) saruta yukiri mullphasqa, q'illayaka
oxgeno llumpaqa samana pitu chhuju (H)
62
castellano aymara guaran qhichwa
P
pabelln de la oreja jinchu nambi pivera lluthu, llut'u
padrastro, cutcula poapeipi ch'illpi
padre nuestro Awkisa Ckeru Tpa, anderu yayayku
pagar (en dinero) phuqhaa, payllaa mboepi jurkay, junt'ay, qupuy
pgina jana pu raphi, lasq'a, last'a
pas suyu ttaguasu suyu
paisaje paysaji
palabra, idioma, lengua aru ee simi
palma de la mano quta andepo mbite maki t'aqlla
palmito karandaimi witunkuy (H)
paloma color pardo rojizo juruk'ura, qhurukutu guira kaaka jurk'uta (L)
pncreas ch'iyanqhara, ch'akhara peregue piare i vae, k'ara k'ara, qhuchu,
piapere k'ayrapin
pantaln kalsuna, pantaluna timbio wara, kalsuna
pantomima emongeta ipopeo oyapo k'usilluykachay
vae
pantorrilla t'usu eandaguiri ch'upa, t'usu (L)
papa ch'uqi chure papa
papel laphi, jana tupapire raphi
papelgrafo jach'a jana mbeukapireguasu jatun raphi
paquidermo amaznico anta awara, anta
par parisa yuvake k'inti (L)
par de cosas iguales parisa po riru yuvake tinki
(guantes)
paralelismo paya kuti chimpapuraq siqichasqa
paralelo payachi, jikiwisa oyovai, oyoike, oyovake paralilu
paralelogramo payachi qawaya, yiyoike llupunka
jikisqawaya
parlisis rete omii mbae vae uk'u
pararrayos illapa katuri amatiririrupia illapa jap'iq
parasitismo qhasi uquy (S)
parsito manq'aqiri, chamsuri laq'u koorai qhasi uquq (S)
parcela qallpa mooir sayaa, k'utmu
parear payachaa, jikisia oir pituchay
63
castellano aymara guaran qhichwa
64
castellano aymara guaran qhichwa
65
castellano aymara guaran qhichwa
66
castellano aymara guaran qhichwa
67
castellano aymara guaran qhichwa
68
castellano aymara guaran qhichwa
ch'amachaa
Potos P'utuqsi Potosi P'utuqsi
practicar yant'aa, luraa moaimbe yachapay, ruwarayay
pradera waylla pampa waylla
precio, valor chani repi chanin
preciso chiqa jaeramokaviete junt'alla, pachallan
precolonial awyayala pacha, suyu kuluniya awpaqi
pacha
predecir arjaa mombeuvoi umilliy, umulliy (L/H)
predicado aruchiri t'aqa, aruchirtuqi moerkua, jeigue rimasqa, imasqa
prefecto marka kamachi llaqta kamachiq, jatun
llaqtakamayuq
preferencia munata mboroaiu, mboromboete astawan munasqa
prefijo saphi nayrt'iri jaipi awpaqiq
pregunta abierta jist'arata jikht'a marandu oyepea kichasqa tapuy
pregunta cerrada jist'antata jiskht'a marandu eokenda wisq'asqa tapuy
prejuicios phinq'a emboavaika, p'inqakuy
erokomegua
premiar lakachaa mbopota t'inkachay, t'inkay
premio (objeto) t'inkhawi mbae mbota t'inka
premio en animal lakama omoimba
premio, presea lakama, t'inkha mbota t'inkay, pini
preparacin wakichawi wakichiy, wakichina
presentar ut'ayaa, irpjataa yechaka saqumay
preservar waqaychaa yepi unaychachiy, musiy
presidente marka irpiri mburuvicha, tenondegua, suyu kamachiq,
ruvicha suyukamayuq
pretender hacer luraa yant'aa yayapotati ruwananay
pretrito jaya, nayra oasavae llallisqa, wayma (L)
prever nayra amtaa aikuavoi t'ituy
previsor, prudente, amuyt'iri yepouka jamut'aq (L)
reflexivo
prima kullaka pikii, rike sispa aay, sispa pana
primavera phanqhara pacha potiara pawqar pacha pawqar
wara
primer ciclo mayiri sarta yatiqawi emboeapia meteia juk yachaqay muyu
primera fase de la Luna wawa phaxsi yasipiau ch'isi killa (L)
primera lengua mayiri aru ee meteia juk iqi simi, juk iqi
69
castellano aymara guaran qhichwa
qallu
primera menstruacin de emondia k'iku (L)
la mujer
primero (orden) nayriri meteia juk iqi
primo jila rivi, rikei sispaaa, sispawawqi
(L), sispa wawqi
primo hermano de la kua ikivi sispa tura
mujer
primo hermano del varn mbia tivi aniramo tikei sispa wawaqi
principal aya, nayriri yari
principio amta, qalta yipi kamay, tiqsi, qallariy
principio fsico phisiku kamay
priorizar nayrt'aa emotenonde awpaqchay (H)
prisma pirwa toroke qullqa
prisma hexagonal suqta uyayuq qullqa,
suqta chirurara qullqa
prisma pentagonal phichqa uyayuq qullqa
prisma rectangular sayt'u qullqa
probabilidad yant'akipa, inacha ukhama yanaykachay, yanaychay
probar yant'aa, mallt'aa, porova yanay (L)
mallia
probar los alimentos mallt'aa malliy
probar, intentar yant'aa yanay, yant'a
problema pixtu, chiji mboavai ch'ampay
procedencia jutata, ketigua paqariy, yuriy
procedimiento saraparjama, saranta popisimomoe, apopi ruwaynin
procesar sarachaa thatkichay
procesin antachawi guata esiroapoka ayma (L)
proceso thakhi, sara yeapo thatkichay
procesos tecnolgicos lurawi sara ruwapayasqa thatkichay
procesos vitales jakawi sarta kawsay thatkichay
procrear wawachkipasia emoa yumay
produccin puquwi mbaaguiye puquy, puquchiy
produccin agrcola yapu puquwi koo mbaguiye chakra puquy
producir puquyaa, ustayaa apo puquchiy
producir cermica sauchaa oaeuapo sauchay
producto utjayata, tukuyata, jiksuta, mbaaguiye puqusqa, lluqsisqan
achu
70
castellano aymara guaran qhichwa
71
castellano aymara guaran qhichwa
red llika
prueba yant'a (malliy), yant'a
pber q'axu wamra
pubertad q'axutta, q'axuwi, janchi tairusu warmakay
mayjt'a
publicacin qhanstayawi emoerkua uyaycha
publicar qhanstayaa, ustayaa oemoerkuata, moerkua uyaychay
pueblo marka tta llaqta
pueblo originario ttaiguaio reta chawachu llaqta
puente chaka mboesaaka, sakaa chaka
pulgar tayka luk'ana poaka gusu mama ruk'ana
pulmn chuyma piapta, piavevii surq'an, phusan
pulsar, latir t'ijua yeavikinduka sirk'a t'iktiy (H)
pulso, latido t'iju onduku sirk'a t'iktiy
pulverizacin t'urmiwi, llamp'uchaa mbaeemoatti, yoso jallp'achay
puna alta pata puna ivitivate pata puna
puna baja manqha puna, aynacha ivituivi ura puna
puna
puna plana pampa puna ivituipe pampa puna
puna semi rida tumpa q'ara suni purum puna
puado jich'i, jach'i poagua japt'a (L)
puo ampara muruq'u purite chukmi (L)
punta ari it awpi, phintu
punto ch'aqa kta ch'iku
punto aparte yaqhtaya ch'aqa kta mondoo phinkiq ch'iku
punto final tukuya ch'aqa ktaapi tukuq ch'iku
punto seguido arktaya ch'aqa kta aikue qhatiq ch'iku
punto suspensivo suyt'a ch'aqa kta yoaikue allqaq ch'iku
punto y coma ch'aqani samachimpu kta jare guairai samana ch'iku
puntos cardinales pacha wikuchawi aramae intip purinan
puntuacin ch'aqachawi moktaregua ch'ikukuna
pupila jesa awilla, awinlla
72
castellano aymara guaran qhichwa
Q
quebracho qina qina urundei q'acha q'acha
quebrado pachjta, jaljta, p'akjata pisa phatma, ch'iqta
querer hacer luraa munaa aipota ayapo ruwanayay
querer hacer lurayaa munaa ikirei ombaapo apo vae ruwanayachiy
querer y no querer muna muna aipota jare aipota munaykachay
queso kisu, millk'i tika kesu kisu
queua qiwa qiwa
quijada, mandbula tiranqu taika k'aki (L)
inferior
quince tunka phisqhani paandepo pandepo chunka phichqayuq
quincena paya simana pandepoti chunka phichqachaw
quinientos phisqha pataka pandepopopa phichqa pachak
quintal kintala poikatu kintal
quintal mtrico kintala chiqta etaejata piyovake, thatki kintal
poikatu eejata
quinto (orden) phisqhiri pandepoa phichqa iqi
quinua criolla juyra, jupha murmu
quinua negra, picante ajara kinua juvae ayara
quinua real jupha jatun kinuwa
quitar el exceso de sal aguiye emboembochirai kachinnay (L)
quitar las colas de la papa k'iklay
R
racimo wayu rsimo kintu (L)
racional yuyaywan, unanchakuspa
radio raryu eerenduka wayrasimi
radio (geometra) illwa
radio emisora raryu uta eemoaika wayra simi wasi, chaski
wasi
raz saphi ivira rapo, eeripi pichi, saphi, t'iksi
raz verbal aruchiri saphi eeapo ipi rimachiq saphi, imachiq
73
castellano aymara guaran qhichwa
saphi
rama de la totora tucura lawa totora jak mukmu
rama, gajo de rbol p'allqa ivira rak k'allma (L)
rana pinkalrulti pte k'ayra
rana que deja de ser pte juguai osoguema ch'iklla (L)
renacuajo
raqutico larpha ipiru yaete vae
raya sich'i, siqi yeai siqi
rayar siqia mboyeai siqiy
rayo solar lupi kuarairasi intip wach'in (L)
rayuela thunkhua thunkuna
razn chikachiri, chikachasiwi yuyay
razn (en matemtica) amuyu eekavi tupupura
razonar, discurrir lup'ia, k'utisia emongetapo khuskuy (L), jamut'anay
reaccin thuqhtaa, kutjataa mbaeapo, arasi riyaqsiwn, kutinray
rebao, hato, sociedad tama tta tama
rebelarse sayt'asia, awqaa emopa, emboarasi awqanchanay, (L)
awqanchakuy
rebelde aynisiri emboarasi ankalli
receta phayaa qillqa mbaekuatia temimore wayk'una qillqa
rechazar jark'aa omombo jat'ay, quisachay
rechinar k'iruqia, kirjua ipu oyapo k'irniy (L)
recibir katuqaa pisi chaskiy
reciclar kutikipaa ombosiriveye kutichisqa
recio, consistente ancha ttayae vae anaq, sinchi
recipiente de calabaza mathi iaguasu anqara (L)
grande
reciprocidad ayni tekoyopoepi ayni
recocer ch'ukukipaa omboviviye chitay
recomendacin iwxawi eemboeta k'amiy
reconocer unt'aa, ut'sua, yatia riqsikapuy
reconocimiento de lo jiwaspachpa ut'asia riqsikapuynin
propio
recopilado apthapita eekuatiamboati pallasqa
recopilar thaqhthapia, tantthapia monoo thallmay
recreativo anatawi andeviaka kusikuy
recta chiqa simbi chiqan
74
castellano aymara guaran qhichwa
75
castellano aymara guaran qhichwa
76
castellano aymara guaran qhichwa
77
castellano aymara guaran qhichwa
78
castellano aymara guaran qhichwa
S
sbado sawaru, kurmuru arapi k'uychichaw
saber, conocimiento yatia arakua yachay
sabio yatiri arakua iya yachaq, jamawt'a
sal de mercurio llimp'i yuki pta llimp'i
salar jayunchaa emboembochi kachinchay
salar, mina de sal jayu quta, jayu qhuya yuki renda kachi chakra (L)
salario paylla mbaravikiepi salariw
sales minerales qhuyala jayunchanaka tembiukavi rete pegua qhuya kachi (H)
saliva llawsa, thusunqaya tendiayi t'uqay
salitre qullpa vakaigua qullpa, suk'a
saltamontes rich'i rich'i, t'iju t'iju tuku ch'aria, t'isku (L)
salud k'umara, jakawi tekorisa allillakay
salvacin, redencin qhispiyawi emboasa qhispichiy
sancin juchachawi, wanichawi katngo wanay
sangrar sirkaa rugui sirk'ay
sangre seca ch'ari tugui tini ch'ari (L)
sarampin sarampiya mbirua jatun muru unquy
saturno (planeta) jawcha (L)
sector chiqa, tuqi jokopegua, jokotigua siktur
79
castellano aymara guaran qhichwa
80
castellano aymara guaran qhichwa
81
castellano aymara guaran qhichwa
82
castellano aymara guaran qhichwa
83
castellano aymara guaran qhichwa
T
tabla talwa, siqichjata, sich'i ivira llapasa k'ullu, maru, tawla
jamuqa
tabla (hecha con lneas) siqichjata pike mast'awa, tawla
tabla de madera talwa iviraipe llapsa k'ullu, maru
tabla de posiciones pike moendapegua sinru mast'awa, sinru
tawla
tabla de simple entrada sapa mantaani siqichjata juk yaykuyniyuq
mast'awa
tabla, cuadro sich'i jamuqa kuatia esiro tawla, mast'awa
tctica poki taktika
84
castellano aymara guaran qhichwa
85
castellano aymara guaran qhichwa
86
castellano aymara guaran qhichwa
pacha
tiempo de descanso, de samaa, samawi pacha mbutuu ara jawkay pacha, samay
ocio pacha
tiempo futuro (verbal) jutiri pacha, qhipa kuri pegua jamuq pacha (-saq)
tiempo pasado (verbal) nayra pacha oasague awpa pacha, wayma
pacha, yallisqa pacha
tiempo pasado conocido ut'ata nayra pacha arakae yaema riqsisqa awpa pacha (-
rqa)
tiempo pasado no jani ut'ata nayra pacha arakae yeyema mana riqsisqa awpa
conocido pacha (-sqa)
tiempo presente (verbal) jichha pacha aave kunan pacha (-ni, -nki, -n,
-nchik, -yku...)
tiempo verbal aruchiri pacha eeapo keri pegua rimachiq pacha
tierra clida junt'u uraqi jakuvo ivi jump'i llaqta (L)
tierra comunal para aynuqa koo manta, ayllu jallp'a,
sembrar chhuqu jallp'a
tierra semiclida q'ui uraqi jakuvoave ivi chawpiyunka (L)
tierra, mundo uraqi pacha iviapua guasu, iviguasu tiqsi muyu, tiqsi pacha
tieso, duro, inflexible tta k'urki (L), tipa
tigre uthurunku, titi yagua, yaguapara uthurunku
tijera khuchhua yetapa k'utuna
timbal tixi tixi angua, tambora putuka (L)
tinte mboyiguaka, praka khusku
titular qillqa suti jaete kavi jukari
ttulo qillqa suti tee jukari suti, qillqap sutin
tiza tisa, pachachi tisa iskuna, iska
tobillo kayu wich'u pioa chaki muqu
todo taqi opaete, pve llapa, tukuy
toldo, carpa tultu asoika karp'a (L)
tolerancia ist'awi piaguasu, piakavi tuliransiya
tomate tumati tomate ch'illtu
tonelada karma poiete tunilara, p'umpu tupu
tonelada mtrica karma chiqta poiete piyovake thatki tunilara, thatki
p'umpu tupu
tonto, aturdido luqhi jopa jopaecha vae kaqka (L)
torcer hilo de dos ramales k'anthia poyouvi kawpuy (L)
tordo guiru chuchi (L)
tormenta, borrasca tutuka ivituai tamya (P)
87
castellano aymara guaran qhichwa
88
castellano aymara guaran qhichwa
U
ubicacin ukankawi jenda tiyakuynin
lcera llilli piakuvo llilli (L)
ltimo qhipri yapi qhipapi, qhipakay,
89
castellano aymara guaran qhichwa
qhipaiqi
ltimo, menor de todos sullka taikueguaete ch'ulli, qunchu puchu
ua de las personas sillu pape sillu
ua de los anmales sillu mimba ipis phapa
(pezua)
unidad sapa, maya sapan, illaq, juklla
unidad (de medida) mayaki, tupu meteivae sapan, illa
unidad de millar maya waranqa meteivae etati waranqap sapan,
waranqap illan
unidad de milln maya junu meteivae etata junup sapan, junup illan
unidad didctica yatiqawi t'aqa emboe guataka imboyao yachachiy illa
unidad social jaqi mayachthapiwi metei rami runa, susiyal illa
universal taqina yatita pampa pampalla
universidad jach'a yatia uta emboerendaguasu jatun yachaywasi
universo uraqi ara tiqsi muyu
uno maya metei juk
rea yaq'a kuarur oyeapo vae t'anqullpa (H)
urinario yaq'awi kuaru rape jisp'ana (L)
urticaria mara rete amandau, remii mara (L)
usar mirq'ia, apnaqaa oiporu kuspay
uso apnaqawi poru apaykachay
utensilio ynaka tembiporu utinsiliyu
tero o matriz jakaa membiriru kisma, maru
til yni i ka vi chinichi, kananpuni
tiles escolares yatichawi ynaka tembikuatia reta yachaqana matiriyal
utilidad wakiskiri, yni apnaqawi yeporukatu allinnin, chanichi,
yanapaynin
utilizar la plomada uypaychua oiporu iero moangaa juypay, juypachiy (L)
vula utukukllu
V
vacilar, titubear payachasia, emongeta guiari iskaychakuy (L)
vacuna wakuna vakuna ch'ikwana q'iya, wakuna
vagina chinqi tat rakha
90
castellano aymara guaran qhichwa
91
castellano aymara guaran qhichwa
92
castellano aymara guaran qhichwa
W, Y, Z
watiya wathiya wathiya, watja
yuca yuka mandio rumu
yungas yunkasa yunga yunka
zampoa phusa, siku spoa antara, siku
zancudo wanyi ati wanwan (L)
zona maya chiqa iviapi suyu
93