Está en la página 1de 18

POEMAS EN NAHUATL

ALFREDO RAMiREZ C.

Traduccin al castellano:
E. FERNANDO NAVA L.
de las ramas. )!
tenido un encue
prenda gritando
do. Pero, cul I
raz, abandonara
SIETE POEMAS EN NHUATL
NHUATL DE XALITLA, GUERRERO trozara su vida I
bajo la tierra y
azahares y frutos
ALFREDO RAMREZ C. poemas se conver
Traduccin: E. FERNANDO NAVA L. trada por los vi~
leemos que Alfre
Presentacin que se le hace a siete poemas de Alfredo Ramrez, ha ha- que l ha creado
blante de nhuatl, en la que se nota parte del origen de dichas obras raz.
y parte de la naturaleza de este autor; escrito por Enrique Fernando No slo hay ~
Nava Lpez. un caracol que e
Quiero comenzar diciendo que quc es gran honra para m tomar la bin como un pe:
palabra en este momento y para este asunto. Tenga por verdad el poteamos y nos z;
gentil lector que me es grato hablar del poeta Alfredo y de esta parte las flores marinas
de su obra que ahora comparte con nosotros. En seguida paso a ma ma- slo su lengua, el
nifestar lo que ya est advertido. sino que tambin
Algunas de las poesas aqu incluidas, las ha dedicado el poeta a otras cosas, la de<
quien esto escribe. El total de los textos estn dispuestos de modo cro
cro- La inteligench
nolgico y arrancan de los tiempos en que Alfredo y yo comenzamos no he hecho come
a hablar de nuestras poesas y de las palabras de nuestras respectivas estos dos poemas,
lenguas. El periodo ser de escasos seis meses, tenninando
terminando en marzo s me incumbe es
de 1986. pectiva secuencia
En las poesas, Alfredo plasma una serie de sentimientos que han tengo, habla en f:
sido disparados por situaciones que nos ha tocado vivir juntos. Por cantos escritos prt
ah se habla de una msica que ha conducido a una buena tierra d<l existencia.
cultivo donde las notas son fructfero abono y las letras son sol y ro
ro- Con 10 anteria
co. Alude a nuestros respectivos cantares y sigue, pues, la msica de turaleza del poe~
fondo; est la msica como alfombra donde corren y descansan, gri gri- palabras que harr
tan y murmuran sus voces en nhuatl y mis voces castellanas. Luego tento, llorar ante II
hay lluvias y torrentes, hay abundancia que beneficia y que tambin sa popular; lo he
satura. Todo esto es motivado por vivencias concretas; Alfredo ob ob- te; orgulloso y c:fu
serva, siente, matiza y escribe. Sabe que la palabra ayuda a conservar que mis palabras 1
y en su poesa, l siembra rboles milenarios que llevan en sus hojas
los recuerdos de aquello que nos ha hecho rer y de lo que nos ha
hecho enojar. S, son muchos rboles con races nahuas que siguen
abrazadas a las entraas de la tierra. Poco ms adelante hay un brin
brin-
co de la raz a la liana, pero sin salir del mismo tronco, sin bajarse
POEMAS EN NHUATL 409

de las ramas. Y es ah afuera, como dice el poema, donde hemos


tenido un encuentro; donde aquel brbaro del norte, que antes sor sor-
prenda gritando y tirando flechas, ha llegado cantando y bendicien~
do. Pero, cul sera el valor de todo esto si acaso Alfredo dejara su
raz, abandonara su lengua nhuatl? Creo que si mi amigo, el poeta,
UERRERO trozara su vida de modo que la raz permaneciera inerte y hundida
bajo la tierra y tratara slo de mantener el tronco, sus ramas, hojas,
azahares y frutos, no muy lejano estara el momento en que todos sus
MREZ C. arras-
poemas se convertiran en ram ero, en hojarasca muy fcil de ser arras
NAVA L. trada por los vientos. Pero esto no ocurre as; en la ltima poesa
leemos que Alfredo posee sus flores, las que a l le han brotado, las
Ramrez, ha que l ha creado. Y ese nacer de flores sera imposible sin tener una
dichas obras raz.
lue Fernando No slo hay en Alfredo raz e inconmovible tronco; se asemeja a
un caracol que es dueo de una invaluable espiral interna. Es tam tam-
m tomar la bin como un pez, dueo de un mundo en el que nosotros solo cha cha-
or verdad el poteamos y nos zambullimos; mientras que l puede oler el aroma de
de esta parte las flores marinas y percibir la fragancia de los mantos de coral. No
paso a ma slo su lengua, el nhuatl, le da estos matices que vengo nombrando,
sino que tambin el puo de su alma, la letra de su corazn, y, entre
lo el poeta a otras cosas, la decisin de ser poeta.
de modo cro La inteligencia de quien lee, le habr llevado a la razn de que
comenzamos no he hecho comentario a un par de poesa'l. En cuanto al origen de
as respectivas estos dos poemas, primero y quinto, yo nada tuve que ver. Lo que
do en marzo s me incumbe es decir que el autor tuvo a bien incluirlas, en su resres..
pectiva secuencia temporal, junto a las dems. Esto, por entendido lo
ntos que han tengo, habla en favor de Alfredo, porque nos muestra el total de sus
r juntos. Por cantos escritos provenientes de un lapso de su vida; ntegra es su
lena tierra de existencia.
son sol y ro Con lo anterior, habr captado el lector algunos rasgos de la na na-
la msica de turaleza del poeta, pero intento terminar esta presentacin con otras
~ansan, gri con-
palabras que harn por describirle: he visto a Alfredo llenarse de con
Uanas. Luego poe-
tento, llorar ante la pltica de los campesinos y regocijarse con la poe
que tambin combatien-
sa popular; lo he visto disgustado y desesperado; tmido y combatien
Alfredo oh te; orgulloso y dispuesto. S que nunca lo ver derrotado y espero
~ a conservar que mis palabras no lleguen a decepcionarlo.
h .
en sus OJas
!

t que nos ha
~ que siguen
!hay un brin
~, sin bajarse
410 ,ALFREDO RAMREZ c.

MOCHALCHIU y AU
Aho.ra has cado
Aman otihuetz ihuan timococohua'
timo.coeo.hua' fuiste a caer do.]
otihuetzito' campa' miac huiztli' dentro. del agua
itic zoquiatl Tu cuerpo abor,
motlacayo'
motlaeayo' aman yezquiza' cmo. quisiera n
quen nicnequizquia
nienequizquia nichocaz mohuan porque yo. tamb
pampa nehua' no' no.' onicmat
o.nicmat lo. que abo.ra t
din aman tehua' ticmaztoc Aho.ra ests dolit
aman timococotoc y de tu corazn
ihuan timoyolcocotoc
timo.yolcocotoc Ahora llueve y ti
aman quiahui' ihuan nochi' xoxohqui' xo.xohqui' aho.ra riegas el 1
aman xihutli ticatequia' ica mixayo' ahora todo. se va
aman nochi'
noehi' yau tlatzintlan todas tus lgrima
nochi' mixayo'
mixayo.' peyahui' ihuan notlalohua'
no.tlalo.hua' Ahora qu.isiera U
aman nicnequizquia nichocaz mohuan mo.huan y que juntos regt
ihuan zepan ticatequizquian xochime ica tixayo' tixayo.' porqu lo eonociIJ
tleca otiquixmat
o.tiquixmat ihuan tleca oniquixmat eso que t co.noo
un din
dio otiquixmat
o.tiquixmat es lo mismo que
zano'
zano.' yehua' oniquixmat ese chalchihuite q
un chalchihuid
ehalchihuitl din
tlin tehua' tictIazotlaya'
tictIazo.tlaya' muchas lo. deseabi
miaque quitlazotlayan y l busca su cm
ihuan .yehua' quitetemohuaya'
quitetemo.huaya' ichalchiu ese chalchihuite q
un ch~chihuitl
ch~ehihuitl din xqueman quinamiquiz de esos chalchihui
un chalchihuitl din tlin yehua' quitetemohua'
quitetemo.hua' ya no se ven, ya
xoquitla xocnezin
xo.enezin y, pro.bablemente,
ihuan ihcon
iheo.n caz noziauhcahuaz
no.ziauhcahuaz Porque ahora ya 1
pampa aman xocquichihuan
xo.equichihuan chalchiuhte
ehalchiuhte de ese ehalchihuiu
un din
dio yehua' quita' chalchihuitl es so.lo. tono verdOf
zan tlapahli xoxohqui'
xo.xo.hqui' Ahora perdiste tu
aman mochalchiu oticpolo
oticpo.lo. y l perdi tambic
huan yehua' no' oquipolo ichalchiu
iehalehiu ahora sintate y al
aman xmotlali' ihuan xquita' mochalchiu porque l siempre
pampa yehua' nochipa' quipolohua' Ahora, sabes pore
aman ticmati' tleca xonicnec
xo.nicnee onimitzixmat? porque juntos sufri
pampa zepan titlayohuizquian y yo. no. quera ne~
ihuan nehua' xocnicnequi' nitlayohuiz aunque ahora esto.:
mazque aman nitlayohuitoc
nitlayo.huitoc po.rque en este mo.
pampa amantzin nicmaztoc quenon tidayohuitoc. tidayo.huito.c.
POEMA
POEMA$$ EN
EN NHUA
NHUATL
TL 411

TU CHAL CHIH UITE SE VA


CHALCHIHUITE
Ahora hashas cado y te dueles,
fuiste a caer donde hay mucha muchass espinas
espinas,,
dentro del agua lodosa.
Tu cuerpo ahora sangra sangra;;
cmo
c6mo quisier
quisieraa llegar a llorar contigo
porque yo tambi
tambin n sent
lo que ahora t ests sintiensintiendo
do:=
Ahora ests dolient
dolientee
y de tu coraz
corazn n tambi
tambin doliendo.
n te ests doliend o.
Ahora llueve y todo reverdereverdece,
ce,
ahora riegas el bosque con tus lgrima lgrimas,
s,
ahora todo se va hacia abajo,
todas tus lgrim
lgrimas resbalan
as resbala n y corren.
Ahora quisier
quisieraa llegar a llorar contigo
y que juntos reguem
reguemos os las flores con nuestra
nuestrass lgrim
lgrimas;
as;
tixayo' porqu lo conocis
conocistete y porqu lo conoc,
eso que t conocis
conocistete
es lo mismo que conoc;
ese chalch ihuite que t amaba
chalchihuite amabass
mucha
muchass lo deseab
deseaban;
an;
y l busca su chalchihuite,
chalchihuite,
chalchihuite que jams encontrar,
ese chalchihuite encontrar,
chalchihuites que busca
de esos chalchihuites
ya no se ven, ya no surgen
probablemente, as llegar a cansarse.
y, probablemente, cansarse.
Porque ahora ya no se hacen chalchihuites:
chalchihuites:

,
J chalchihuite que l ve
de ese chalchihuite
es solo tono verdoso.
verdoso.

perdiste tu chalchihuite
Ahora perdiste chalchihuite

I
y l perdi tambin
tambin su chalchihuite;
chalchihuite;

ahora sintate
sintate y aprecia tu chalchihuite
porque l siempre
siempre los extrava.
chalchihuite

extrava.

Ahora, sabes porqu no quise conocerte?conocerte?

~?
porque juntos sufriramos
sufriramos

~
y yo no quera llegar a sufrir,

~
aunque ahora estoy sufriendo
sufriendo

porque en este momen


~uitOC.

porque momento to me estoy dando cuenta como te te encuentras


encuentras
[sufriendo.
[sufriendo.
28.
28.
412 ALFREDO RAMREZ C.

CE XOCHITL IZTAC IHUPAN CE CHICHILTIC UNA FLORE


OTIQUINMECOTI IPAN NOMAHUAN

TIaco' motlahuil oniquixmat Conoc


zan tlaco' oniquixmat solamen
ohue1oniquitac un tlaco' ihuan pude aF
xohueloniquitac nochi' no le p1
tehua' motoca tlahuihli' T te 1]
ica motlahuil otinech-chocti con tu i
ka motlatzotzonal otinechpacti con tu I
oye coque
motlahuil ihuan motlatzotzonal oyecoque tu iluml
nechpactian ihuan nech-choctian me vuel
aman onazic campa naziznequia mohuan Ahora 1]
ihuan tonazitoc campa xaca huelazi' y ests
pampa umpa nochi' ohuitziohuaca' porque:
aman nochi' polihui' ipan in otli' Ahora t,
campa nehua' nimohuitiaya' por dOD!
opoliuque huitzcuhte campa nomelahuaya nohui' se perd
aman nomelahuan xochime ipan in odi' Ahora ~
ihuan nitlacza' innenepantlan xochime y doy p:
nohui' quiyecanan xochime Mi cam:
ihuan huizte nocuepan xochime ahora la
aman xochime iztaque ihuan chichiltique guan m
quiyecanan nohui' y ando:
ihuan ninenemi' pan
ipan inxihuo'
inxihuio' ahora tu
aman motlatzotzonal qunpactia
quinpactia xochime y las flo
huan
ihuan xochime quinmatequia ahuixtli' y tu ilu
ihuan motlahuil nechyecana' Mis flon
noxochihuan tehua' tiquimpia' y tus flo
ihuan moxochihuan nehua' niquimpia' ahora t
aman tehua' tiquinmatequia' ica mahuix mis flore
noxochihuan ihuan moxochihuan y las ale
ihuan tiquimpactia ica motlahuil huan
ihuan mocuicau y las bai
ihuan tiqunmaltia'
tiquinmaltia' ka mahuix porque 1
pampa oponiton ipan motlalhuan.
POEMAS EN NHUATL 413

rHILTIC UNA FLOR BLANCA Y UNA ROJA LAS HICISTE LLEGAR


tAN A MIS MANOS

,~

Conoc la mitad de tu iluminar,


solamente la mitad he conocido,
pude apreciar esa mitad y
no le pude ver completa.
T te llamas "luz":
con tu iluminacin me hiciste llorar,
con tu msica me causaste alegra;
tu iluminar y tu msica llegaron,
me vuelven contento y me ponen a llorar.
Ahora llegu a donde quera llegar contigo.
y ests llegando a donde nadie puede llegar
porque ah todo se haba transformado en espinas.
Ahora todo se pierde en ese camino,
por donde yo caminaba;
Inohui' se perdieron los espinales donde se tenda mi camino.
I Ahora se tienden las flores en ese camino
y doy pasos entre las flores.
Mi camino es guiado por las flores;
ahora las flores blancas y rojas
guan mi camino
y ando sobre sus ptalos;
ahora tu msica alegra a las flores
y las flores son regadas por el rocio.
y tu iluminar me gua.
Mis flores t las posees
y tus flores yo las tengo,
ahora t las riegas con tu roco:
mis flores y tus flores.
~ y las alegras con tu iluminar y tu canto,
bcWcau y las baas con tu roco
porque han renacido por tus tierras.
414

.IN TONALTZINTLI OYECOC MOXIUHXOCHICUICA.U


EN ESTE'j

Ipan in tonah1i oyecoc moamau En este da lleg


ipan in tonahli onimitzitac. ihuan ot.nechrnac. moxochicuicau En este da te v
in tonahli onic-hueycachiu yo hice de este d
ihuan aman caz tehua' ticmayanaz noamacuicau ,
ticmayanaznoamacuicau y ahora, quizs; ~
pampa opoliu aquin quimayanaya' Porque se ha pe]
nican opoliu ipan noamacuicau Aqu se perdi,
ihuan aman tehua' oticyoltilico' y ahora t ves't~
noamacuicau ica moxochicuicau
moxochicukau mi canto escrito
aman oyecoc moxochicuicau Ahora lleg tu e
muan aman in muitl, ye hueltlatlapahlotia' y ahora esta plUl
ipan in tonahli oticueliti, en este da, t 1<
ihuan ohuel oticquixtili, tlapahI' y fue posible que
aman papaqui' pampa occepa' tlapapahlotia Ahora, qu alegr
ihuan ihcon oticyoltili ica moxochicuicau
in tonah1i opeu nononotzan mohuiu muan nohuiu y as la revitaliz2
aman matiquincahuilican manononotzacan Este da comenza
maquiquixtican mo:x:ochicuicau muan noamacuicau ahora dejmoslas
matiq uincahuilican manocuicatican que les salga tu c;
quen ome' xiuhtototzitzinte dejmoslas que C2
aman xcahuili' manocuicati' mohuiu muan. nohuiu Como dos precios:
que n cua' nocuicatiaya quen ce cenzontli'" Ahora permtele' (
ihuan manopatilican incuicau como cuando caIl
xmaca' mocuicau y que se alternen
ihuan mamitzmaca icuicau dale tu canto
manotlacualtican cazano' ce' cuicatl y que te de su cz
mocuicau ihuan icuicau que se alimenten
pampa un aquin ihuan nocuicatiaya oquipolo Tu canto y su ca
ihuan aman in tototzintli' papaqui' ihuan ,nocuicatia' Porque aqul, con
pampa oquinexti ce' xiuhtototzintli' y ahora este paja
aquin cuica' ixochicuicau porque encontr t
aman oticyoltilili iamacuicau quien lleva su 'CaiJ
aman nocniu tinechpapactia' ica ka moxiuhxochicuicau. Ahora le revita1iz~
Ahora, amigo mio
POEMAS EN" NBUATL 415

fIC.UICAU EN ESTE'iJfALLEC6 TU'BELLO CANTO FLORIDO

En este da lleg tu escrito.


moxochicuicau En este da te v y me diste' t cant 'florido,
yo hice de este dia' el ms glorioso .
au y ahora, qutts; tu conducirs d la mano a mi canto escrito.
Porque se ha perdido quien antes ls orientaba.
Aqu se perdi, en 'mi Calto escrito
y ahora t vensd~ a revitalizar . ,
mi canto escrito mediante tu canto florido.
Ahora lleg tu canto florido
y ahora esta pluma ya puede pintar todo lo existente,
en este da, t lograste que pudiera hacer esto.
y fue posible que motivaras a que la tinta de colores saliera.
Ahora, qu alegra, porque de nuevo los colores se aplican a todas
. [las cosas.
huiu y as la revitalizaste con tu canto florido.
Este da comenzaron a platicar entre s, tu pluma y mi pluma;
uicau ahora dejmoslas que se platiquen,
que les salga tu canto florido y mi canto escrito,
dejmoslas que canten. .'
iOhuiu Como dos preciosas avecillas.
Ahora permte1e' que cante tu pluma y mi pluma,
como cuando cantaba' como un cenzontle
y que se alternen el canto;
dale tu canto
y que te de su canto, '
que se alimenten mutuamente. con un mismo canto.
Tu canto y su canto,
Porque aqul, con el cual cantaba, se perdi
y ahora este pajarillo est muy feliz y se desvive cantando
porque encontr una hermosa ave pequea
I quien lleva su caito florido.
~cuicau. Ahora le revitalizaste su canto escrito;'
i Ahora, amigo mo, haces que est' feliz con tu bello canto florido.
!
416 ALFREDO RAMREZ C.

OQUICEHUI QUIAUTLI NOTLIU

Opeu xopaniztli Comen:


ihuan tlacame pehuan tequipanohuan y los h
pehua' xopaniztli ihuan pehua' quiahui' Comie:r:
nochime tlacame yahue' ihuan tequipanohuan todos 14
cuican inau cuican intlaxcal llevan I
ihuan tehua' ticuica' zan ce' tlaxcah1i' y t lle
aman oyecoc xopaniztli ihuan opeu quiahui' Ahora I
quiahui' catonahli quiahui' cayehuali llueve (
aman nochi' cuhxiuhtli ihuan cuhte Ahora t
pehuan itzmolinin empieza
ihuan nochime in yopilincan y todos
opeu quiahui' ihuan xopaniztli empez
aman nochi' xoxohuia' ahora tl
ihuan tlacame tlacuan itlampa cuhte y los h
in tlacame tlatlatian itlampa cuhte y los he
quiahui' ihuan tlacame quicuan tlaxcahli cecee Llueve
pampa quiautli oquincecehuili intliu porque
quiautli' oquicecehui nochi' tecohli' la lluv
ihuan tehua' oticcehui notliu y t ap
quiahui' quiahui' ihuan quiautoc Llueve,
ihuan cocone nahuiltian itlampa quiautli' y los nt
cocone nopaltilian itlampa quiautli' los nio
nochime tlacame tequipanohuan Todos 14
ihuan cocone nohuapahuan y los ni
aman tehua' ihcon timohuapahua' ahora, t
quiautli' nochi' cue1quihuapahua' la lluvia
ihuan nochi' hue1quicehuia' y todo I
quen tehua' nochi' hue1tic-huapahua' Como ti
ihuan nochi' huelticcehuia' y puede!
opeu xopaniztli ihuan opeu quiahui' Com~
ihuan nochime tlacame opeu tequipanohuan y todos 1
quiautli' nochi' oquicehui La lluw
ihuan nochi' oquixoxohuili y todo 14
aman nochi' xoxohqui' ihuan nochi' ceutoc ahora ~
ihuan tehua' oticcehui notliu. t has a
EN N~UATL
POEMAS EN
POEMAS N~UATL 417
417

APAG LA
APAG LA LLUVIA
LLUVIA MI
MI FOGATA
FOGATA

Comenz el
Comenz el tiempo
tiempo de
de las
las lluvias
lluvias
y los hombres comenzaron a trabajar.
Comienza el tiempo de las lluvias y empieza a llover:
todos los hombres van a trabajar,
llevan sus bebidas, llevan sus tortillas
y t llevas una sola tortilla.
Ahora empez el tiempo de las lluvias y empez a llover.
llueve de dia, llueve de noche.
Ahora todo retoo y rbol
empiezan a revestirse de verde
y todos ellos ya estaban marchitos;
empez a llover y comenz el tiempo de las lluvias,
ahora todo reverdece.
y los hombres comen bajo los rboles
y los hombres hacen su fogata bajo los rboles.
~c Llueve y los hombres comen tortilla fra,
I porque la lluvia apag sus fogatas;
la lluvia apag todas las brazas
y t apagaste mi fogata.
Llueve, llueve y est lloviendo
y los nios juegan bajo la lluvia,
los nios se empapan bajo la lluvia.
Todos los hombres trabajan
y los nios se crian;
ahora, t, as te desenvuelves;
la lluvia todo puede criar
y todo puede apagar.
Como t, que puedes hacer que todo se desenvuelva
y puedes apagarlo todo.
Comenz el tiempo de las lluvias y comenz a llover
yy todos los hombres
hombres comenzaron
comenzaron aa trabajar.
trabajar.
La
La lluvia
lluvia apag
apag todo
todo
todo 10
yy todo 10 reverdeci;
reverdeci;
ahora
ahora todo
todo est
est reverdecido
reverdecido yy todo
todo est
est apagado;
apagado;
t
t has
has apagado
apagado mi mi fogata.
fogata.
418 ALFREDo RAMREZ c.

TEHU.t1' OTIHUAC

Onimitzmamanca ipan ce ixtlahuac Te plant en


nochipa' upma nimitzitaya' ipan in ixtlahuac ah te miraba
ihuan tehia' xocticnec otinen :tnazque nimitzatequiaya' Ytyanode
opeu tihuaqui' opeu timiqui' comenzaste a
oniquitac cua opehque huaqum momahuan v cuando con
opeu huaqui' motlacayo' ihuaa'mixtehuan notzacuayan comenz a sec
onimitimaman ihuan nimitzatequiya" . Te plant y te
ihuan tehua' ticnequia' tihuaquiz Y t queras II
ihuan nehua' nictetemohuaya' quen maca tihuaquiz y yo buscaba 1
pampa nehua' nimitztlazotlaya' ihuanyehuaica nimitzatequiaya' Porque yo te ;
ninenemia' tlacpac nmenemia' tlatzintlan. Caminaba arri
nictetemohuaya' quen xtihuaquiz buscaba cmo
ihuan tehua' xocticoniya tlin nimitzmaniliaya' y t ya no be
aman nehua' xoc-huelnimitzyoltiliz " Ahora ya no ,
pampa xocoticceli tlin nimitzmaniliaya' porque ya no
aman onoman atl can nimitzmaniliaya Ahora se ench
nehua' onimitzmamanca ihuan xocoticceli nau Yo te plant y
aman noxal cohuac Ahora se sec
ihuan aman quema aic huelticpiaz nau y ahora s, jar
cua onimitzmaman nochipa' nimitzmaniliaya atl Cuando te pla
icuacon nochi' ticceliaya tlin mimitzmaniliaya' en aquel enton
aman onimitzxhuiti nau ihuan xocmeya ipan in ameyah1i . Ahora mi agua
ihuan tehua' ticnequia' tihuaquiz aman' te xhuaqui' y t queras llc
pampa nehua' aman onimatlami Porque se me 1
xoc-huelnimitzmaniliz tlin nimitimaniliaya' ya no podr 01
pampa aman tlin nocahua' xoc-huelnimitzinaniliz porque ahora (
pampa nehua' ocnicnequi ninemiz . porque yo an
un tlin oucamancau aman nehua' nicchichinaz aquello que de
aman in nechnemititoc tlin onimitzmanili ihuan xoticceli ahora esto me e
tehua' zan' tidetemohuaya quenon .tihuaquiz T solo buscab
ihuan aman tlin onicn'l.amanca omic y ahora aquellc
ihuan tehua' ticnequia' tihuaquiz y t queras lIe
aman te TEHUA' OTIHUAC. Ahora s, t, te
POEMAS EN NHUATL 419

T TE SECASTE

Te plant en un llano;
ah te miraba siempre en ese llano.
Lya' . y t ya no deseaste vivir a pesar de que yo te regaba;
comenzaste a secarte, comenzaste a morir,
vi cuando comenzaron tus ramas a secarse;
yan ... comenz a secarse tu cuerpo y tus ojos se cerraban.
Te plant y te regaba ..
y t queras llegar' a scarte
y yo buscaba la forma de que no fueras a secarte.
Itzatequiaya' Porque yo te amaba y por por' eso mismo te regaba.
Caminaba arriba, caminba abajo,
buscaba cmo no te te' secaras
y t ya no bebas de aquello que te ofrendaba.
Ahora ya no podr reanimarte .
porque ya no recibiste de aquello que te ofrendaba.
Ahora se encharc el agua donde te ofrendaba.
Yo te plant y ya no recibiste mi agua,
Ahora se sec el agua de mi arena
y ahora s,. jams podrs tener de mi agua.
Cuando te plant siempre te ofrend agua;
en aquel entonces todo recibas de aquello que te ofrendaba.
Ahora mi agua fastidi tus adntros y ya no emana de este manantial;
y t .queras llegar a secarte, ahora pues, scate.
Porque se me termin el agua,
ya no podr ofrendarte de aquello que te ofrendaba,
porque ahora de aquello que queda, ya no lo podr ofrendar
vivir;'
porque yo an qiero vivir; .
. . . . ..
aquello que dejaste encharcar ahora yo lo sorber,
ahora esto me est reanimando, de aquello que te ofrend y no recibiste.
T solo buscabas cmo llegar a secarte . .
y ahora aquello que plant muri
y t queras llegar a secarte.
Ahora s, t, te secaste.
420 ALFREDO RAMREZ C.

O TINECHOLINALTI

Nimolinia' ipan ce mecatzintli' Yo me colun


niau ihuan nihuahlau ihuan zan nimolinia' voy y vengo
ihuan tehua' mecatzintli' tinecholinaltia y t, liana, }
aman mopan nimacopilohua' mecatzintli' Ahora es en t
ihuan tinecholinaltia y haces que
aman tinechnemitia ihuan tinechyoltilia Ahora me da
tinechmaca' mochicahualiz mecatzintli' me transmites
aman zepan tipatlanin ihuan tehua' tinechpatlanaltia Ahora juntos
tinemi' ihuan ninemi' ihuan nehua' nimitznemilia vives y vivo )
otecoc chihcimacatzin ihuan otinechyoltili llegaste Chicb
aman tehua' tinechtlatzotzonilia ihuan tinechpactia Ahora t ejec
oyecoc moteotzin chichimecatzin ihuan nechmachiotia lleg tu Dios,
aman quema tehua' ohuelotinecholinalti Ahora s, bier
ihuan nehua' yehuelnimolinia y yo ya pued<
hueca onipatlanito' campa zan nimitznemilia Lejos fui a Vi
oyecoc moteotzin ihuan onechmachioti lleg tu Dios
aman ipan in amatl nimitznemitia Ahora es en (
campa nimitzelnamiqui' ihuan nimitzmanilia donde te tengl
hueca otinechpatlanalti ihuan umpa onimitznemili Lejos fue a d;
yehuaica aman mazque hueca tinemi' tinechnemitia pero ahora au
otecoc chichimecatzin ihuan ica momecatzin tinecholinia Llegaste Chic!
aman yau nonemilizcampa onimitznemiti ahora va mi 1
opeu ninemi' ihuan opeu ninenerni'
ninenemi' pampa tehua' no' hueltimolinia inici mi vida
chihcimacatzin tehua' nochi' huelticpachihuitia
aman opeu ninemi' ihuan opeu ninenemi' ihuan tehua' nochi' oticotic- Chichimeca, ti
[pachihuiti ahora inici m
pampa tehua' hueltipetlani ihuan hueltinechpetlanaltia
ticpetlanaltia un aquin nolinia porque en ti es
aman nochihuian ninezi' pampa tehua' otinechpetlanalti Haces resp1anc
opeu tinezi' ihuan opeu nimitztenehua' Ahora me hall
ihuan moteotzin yecoya' ihuan nechmachiotiaya
aman tehua' CHICHIMECA otimecoti Comenzaste a ;
ihuan tehua' CHICHIMECA otinecholinalti Ahora t Chic
quema OTICOLINALTI nocuicau. Y t, Chichim.
S, estremeciste
POEMAS EN NHUATL 421

TO ME ESTREMECISTE

Yo me columpio en una liana,


voy y vengo y es simplemente columpianne;
y t, liana, haces que me columpie.
Ahora es en tu cuello que me descuelgo, liana
y haces que me columpie.
Ahora me das vida y me haces resucitar,
me transmites tu fortaleza, liana.
Ahora juntos volamos y es que t me haces volar,
vives y vivo y es en t en que estoy pensando;
llegaste Chichimeca y me has hecho resucitar.
Ahora t ejecutas msica para m y me alegras;
lleg6 tu Dios, Chichimeca, y me bendice.
Ahora s, bien has logrado t estremecenne
y yo ya puedo columpianne.
s610 en t pienso
Lejos fui a volar, all en donde s6lo
lleg6 tu Dios y me bendijo.
Ahora es en este papel en que te vivifico perpetuamente, di
donde te tengo presente y as es como te doy mi ofrenda.
Lejos fue a donde me hiciste volar y all en t pens
pero ahora aunque andas lejos, logras que est vivo.
Llegaste Chichimeca y con tu liana me columpias;
ahora va mi pensamiento ah a donde te puse en vida;
r hueltimolinia inici6 mi vida y comenc a caminar porque t tambin puedes co co-
f [lumpiarte.
ua' nochi' otic Chichimeca, t, con un gesto reverencial, a todo deseas un bien seguir;
[pachihuiti ahora inici6 mi vida y comenc a caminar y t a todo deseas un. bien
[seguir
porque en ti est poder resplandecer y logras que yo resplandezca.
~ti Haces resplandecer a quien se columpie.
Ahora me hallo en todas partes porque tu lograste hacerme resplan
I resplan-
[decer.

I
I
Comenzaste a estar en todo lugar y yo comenc a decir lo que t eres.
Ahora t Chichimeca, te manifestaste
y t, Chichimeca, me has . llegado a estremecer.
S, estremeciste mi canto.
422 ALFREDO RAMREZ c.

XOCHIME NOQUITZQUIAN IPAN MOTLACAYO'


Ahora todo l(
Aman nochi' niquiyehua' ihuan tehua', nochi' tiquiyehua' a donde vas,
can tiau can tinenemi' tiquiyeutinemi' Tu flor la gu
moxochiu niquiyehua' ihuan tehua' tiquiyehua' noxochiu Mi flor comiel
noxochiu pehua' momolehui' ihuan notepehuan' ipan motlacayo' Ahora tu cuer
aman motlacayo' chichilihui' ihuan iztaya' porque dos fl~
pampa ome xochime momolehuin y se deslizan
ihuan notepehuan ipan motlacayo' . Ahora guarda
aman xquiyehua' noyoltzin maca notepehuaz ipan' :ruotlacayo'
motlacayo'
pampa noxochiu i~tac ihu:m chichiltic omomoleuque porque mi floi
ihuan peyahuin ipan motlacayo' y resbalan pru
aman nechnemitian moxochihuan Ahora me rev
pampa noxochihuan peyahuin ipan 'mtlacayo' porque mis fl(
ixihuiotzitzihuan caltian motlacayo' sus ptalos bai
quitlapachohuan motlacayo' tapan tu cuer
ihuan ihcon nicmatoca motlacayo' y de ese modl
aman timoquentitoc ica ixihuiotzitzihuan noxochihuan Ahora te ests
ihuan nehua' xoc-huelnimitzita'
xoc-hueInimitzita' y yo ya no lo
pampa ixihuiotzitzihuan noxochihuan porque los pt
pehuan noquitzquian ipan motlacayo' cuechahuac comienzan a F
ocuechau motlacayo' Se humedeci
ihuan pehua' ponin noxochihuan ipan motlacayo' y se comienza
aman otimoquenti ica xochime
Ahora te has ,
ihuan tinechteeuia
tinechtecuia ica moxihuiotzitzihuan
y me envuelve
ihuan yehua' tictlapachohua'
tictlapaehohua' ica moxochitlacayo'
moxochitlaeayo' y la cubres a
aman noehi'
nochi' tiquiyehua' ihuan nochi' niquiyehua' Ahora todo lo
ihuan noxochihuan tiquinmiyehua' ipan motlacayo'
motlaeayo' cuechahuac
cuechahuae y mis flores lru
aman xquiyehua' in amatl Ahora guarda
ihuan xquinmiyehua' noxochihuan
noxoehihuan y guarda mis f
mitzhueyieachihu~
pampa yehuame mitztlazotlan ihuan' mitzhueyicachihu~ porque ellas te
motlacayo' cuechahui'
cueehahui' ihuan in xochime nohuapahuan Tu cuerpo hun
ihuan tehua' ihcon
iheon tinechhuapahua'
tineehhuapahua' y t as me ac
ihuan moxochiu tic-hueyicachihua'
tie-hueyieaehihua' . y a tu flor la ,
ihuan nonemitia ipan motlacayo' cuechahuac
cuechahuae
y cobra vida ~
aman xtlazotla moxochiu ,.'
Ahora ama a t
pampa ononemitito' ipan motlacayo'
motlaeayo' cuechahuac
euechahuac porque fue a o
ihuan ticnemitia ica motlacayo' cuechahuac" , y t la vivifica;
ihuan zano' umpa nonemitian noamahuan y all mismo SI
ihuan tehua' tiquinhueyicachihua' noamahuan. y t glorificas 1
POEMAS EN NHUATL 423

LAS FLORES PRENDEN EN TU CUERPO


~AYO'
Ahora todo lo guardo y t todo lo guardas,
ehua' a donde vas, por donde caminas, andas guardando.
Tu flor la guardo y t guardas mi flor.
ochiu Mi flor comienza a desintegrarse y se desliza para estar sobre tu cuerpo.
i motlacayo' Ahora tu cuerpo se tie de rojo y de blanco
porque dos flores se desintegran
y se deslizan para estar sobre tu cuerpo.
Ahora guarda mi corazn, que no llegue a deslizarse para estar sobre
Iilotlata.yo' [tu cuerpo
porque mi flor blanca y la roja se desintegran
y resbalan para estar sobre tu cuerpo.
Ahora me revitalizan tus flores
porque mis flores resbalan para estar sobre tu cuerpo;
sus ptalos baan tu cuerpo,
tapan tu cuerpo
y de ese modo yo acaricio tu cuerpo.
Ahora te ests vistiendo con los ptalos de mis flores
y yo ya no logro mirarte
porque los ptalos de mis flores
comienzan a prender sobre tu cuerpo humedecido.
Se humedeci tu cuerpo
y se comienzan a abrir mis flores sobre tu cuerpo.
Ahora te has vestido de flores
y me envuelves con tus ptalos;
y la cubres a ella con tu cuerpo enflorecido.
Ahora todo lo guardas y todo lo guardo
r . y mis flores las guardas en tu cuerpo humedecido.
tuechahuac
Ahora guarda este papel
y guarda mis flores,
porque ellas te aman y te glorifican.
Tu cuerpo humedece y estas flores se acrecentan
y t as me acrecentas;
y a tu flor la glorificas
I . y cobra vida sobre tu cuerpo humedecido.
r Ahora ama a tu flor
I porque fue a cobrar vida sobre tu cuerpo humedecido
y t la vivificas con tu cuerpo humedecido
y all mismo se vivifican mis escritos
y t glorificas mis escritos.

También podría gustarte