Revista Eureka sobre Enseanza y Divulgacin de las Ciencias 8 (1), 105-110 , 2011 CIENCIA RECREATIVA
Reacciones encadenadas: del reloj de yodo
al arco iris qumico Carlos Durn Torres, M Luisa Aguilar Muoz Centro de Ciencia PRINCIPIA. Avda. Lus !uuel" # $%&''()*laga +Es,aa-. ....,rinci,ia(/alaga.co/ carlosduran0,rinci,ia(/alaga.co/ [Recibido en marzo de 2010, acepado en !epiembre de 2010" #ara moi$ar a %o! a%&mno! en e% e!&dio de %a '&(mica, pre!enamo! &na e)periencia '&e %%amar* !& aenci+n , '&e p&ede !er$ir para inrod&cir di$er!o! concepo! en e% a&%a- Con!i!e en encadenar %a reacci+n de red&cci+n de% ,odao po*!ico por .idro/eno!&%0io de !odio en pre!encia de a%mid+n con ora reacci+n en %a '&e aparecen di!o%&cione! de indicadore! de p1 co%oreada! a% pa!ar de medio *cido a b*!ico- En !iee copa! de $idrio '&e conienen &n %('&ido inco%oro, !e a2ade ora di!o%&ci+n ambi3n inco%ora- E% conenido de %a! copa! $a cambiando br&!ca , !&ce!i$amene a az&%-ne/ro- A% a2adir a %a! copa! &na ercera di!o%&ci+n, i/&a%mene inco%ora, de!aparece e% co%or o!c&ro , aparecen %o! !iee co%ore! de% arco iri! prod&ciendo &n $i!o!o re!&%ado- ala!ras cla"e: E)perimeno! de '&(mica4 *cido-ba!e4 reaccione! redo)4 indicadore!4 ciencia recreai$a4 re%o5 de ,odo4 arco iri! '&(mico- C#ained reac$ions: %rom $#e cloc& reac$ion $o $#e c#emical rain!o' To moi$ae !&den! o %earn c.emi!r,, 6e pre!en an e)perience 6.ic. 6i%% cac. .eir aenion and can be &!e0&% o inrod&ce !e$era% c.emica% concep! in .e c%a!!room- I con!i!! in %in7in/ .e red&cion reacion o0 poa!!i&m iodae b, !odi&m bi!&%0ie in .e pre!ence o0 !arc. 6i. ano.er one in 6.ic. co%ored indicaor! !o%&ion! appear 6.en .e, c.an/e 0rom an acidic o a ba!ic medi&m-In !e$en /%a!!e! conainin/ a co%or%e!! !o%&ion, ano.er a%!o co%or%e!! !o%&ion i! added- T.e conen o0 .e /%a!!e! !&dden%, and !&cce!!i$e%, &rn! o dar7 b%&e- 8, po&rin/ a .ird c%ear !o%&ion in .e /%a!!e!, dar7 co%or $ani!.e! and .e co%or! o0 .e rainbo6 appear prod&cin/ an e,e-cac.in/ e00ec- (ey'ords: C.emi!r, e)perimen!4 acid-ba!ic4 redo) reacion!4 indicaor!4 recreaiona% !cience4 iodine c%oc7 reacion4 c.emica% rainbo6- )n$roducci*n Con %a idea de .acer &na inrod&cci+n a %a! reaccione! '&(mica!, pre!enamo! e!a e)periencia en %a '&e !e ponen de mani0ie!o di$er!o! a!peco! '&e iner$ienen en e%%a!, como %a $e%ocidad de reacci+n, %a in0%&encia de %a concenraci+n o %a empera&ra, a %a $ez '&e !e rea%iza &na pre!enaci+n '&e re!&%a araci$a para %o! a%&mno! , %e! p&ede .acer '&e !e p%aneen %o '&e e!* !&cediendo- 9o! maeria%e! '&e !e emp%ean no !on di0(ci%e! de con!e/&ir , m&c.o! de e%%o! !e enc&enran en %o! %aboraorio! de %o! cenro! de En!e2anza :ec&ndaria- A&n'&e !e pre!ena como demo!raci+n para e% p;b%ico, !e p&ede reprod&cir por pare! en e% %aboraorio para abordar di!ino! a!peco! de %a! reaccione! '&(mica!- 9o! prod&co! , maeria%e! &i%izado! no !on e!pecia%mene pe%i/ro!o!, pero !e deben ener en c&ena %a! norma! de !e/&ridad , %a! con!ideracione! medioambiena%e! adec&ada! (#anreac <&(mica, 2005)- resen$aci*n Ma$eriales :iee copa! de $idrio de &no! 200 m% (ambi3n !e p&eden emp%ear $a!o! de p%*!ico de &n !o%o &!o '&e !ean ran!parene!)- Revista Eureka sobre Enseanza y Divulgacin de las Ciencias 1niversidad de C*diz. APAC(Eureka. I22N3 '#%4(&''5 D6I3 '&7%89'&$&% :tt,399:dl.:andle.net9'&7%89'&$&% :tt,399reuredc.uca.es CAR9=: >?R@N T=RRE:, AB 9?I:A AC?I9AR A?D=E REACCI=NE: ENCA>ENA>A:F >E9 RE9=G >E H=>= A9 ARC= IRI: <?IAIC= Tre! 5arra! de $idrio de &n %iro- Reac$i"os :e preparan %a! !i/&iene! di!o%&cione!F >i!o%&ci+n AF ?n %iro de ,odao po*!ico (JI= K ) 0,0K A- >i!o%&ci+n 8F ?n %iro de .idro/eno!&%0io de !odio (Na1:= K ) 0,0K A con a%mid+n- >i!o%&ci+n CF ?n %iro de .idr+)ido de !odio (Na=1) 0,05 A- Disolucin A3 >i!o%$er L-M2 / de JI= K , a2adir a/&a de!i%ada .a!a 1 %iro- Disolucin !3 >i!o%$er K-1 / de Na1:= K , 0-L / de a%mid+n en a/&a de!i%ada .a!a 1 %iro- Con$iene di!o%$er ane! e% a%mid+n en &n poco de a/&a ca%iene- Tambi3n !e p&eden &i%izar 5-N5 m% de di!o%&ci+n de Na1:= K a% M0 O (pre!enaci+n comercia% 5A) en %&/ar de %o! K-1 / de !+%ido- Disolucin C3 >i!o%$er 2 / de Na=1 , a2adir a/&a de!i%ada .a!a 1 %iro- #ara %a preparaci+n de %o! indicadore! !e deben rea%izar %a! !i/&iene! di!o%&cione!F >i!o%$er 1 / de 0eno%0a%e(na en L0 m% de a%co.o% de PLQ , a2adir M0 m% de a/&a de!i%ada- >i!o%$er 0-1 / de imo%0a%e(na en L0 m% de a%co.o% de PLQ , a2adir M0 m% de a/&a de!i%ada- >i!o%$er 2 / de p-niro0eno% en L0 m% de a%co.o% de PLQ , a2adir M0 m% de a/&a de!i%ada- E!o! indicadore! no pre!enan co%or en medio *cido (p1R5-0), pero !( en medio a%ca%ino- E% primero de e%%o! e! bien conocido , $ira a $io%ea en &n ran/o de p1 de 8-2 a P-8, e% !e/&ndo cambia a az&% en &n ran/o de P-K a 10-5 , e% ercero %o .ace a amari%%o en &n ran/o de 5-0 a N-0 (C.an/, 200K)- #ara obener %o! dem*! co%ore! de% arco iri! !e p&eden rea%izar mezc%a! enre %o! re! aneriore! dado '&e !e parecen m&c.o a %o! co%ore! primario! &i%izado! en %a! mezc%a! !&!raci$a! de co%ore! (ma/ena, cian , amari%%o)- 9a! proporcione! '&e dan %&/ar a &no! co%ore! m*! $i!o!o! !on %a! '&e !e m&e!ran a conin&aci+n, en %a! '&e !e indican en re%aci+n de $o%;mene! o /oa! %a! canidade! de cada &noF R+,+F 5 0eno%0a%e(na F 2 p-niro0eno% -ARA-,AF 1 0eno%0a%e(na F 5 p-niro0eno% AMAR)LL+F p-niro0eno% ./RD/F 2 imo%0a%e(na F K p-niro0eno% A01LF imo%0a%e(na A2)LF 1 0eno%0a%e(na F 1 imo%0a%e(na .)+L/TAF 0eno%0a%e(na Mon$aje :e di!ponen re! 5arra! ran!parene! con &n %iro de cada &na de %a! di!o%&cione! A, 8 , C- :e co%ocan !iee copa! o $a!o! ran!parene! de &no! 200 m9 de capacidad en %o! '&e !e $ieren &na! /oa! de cada &no de %o! indicadore!- A conin&aci+n !e a2aden 50 m9 de %a di!o%&ci+n 8 (.idro/eno!&%0io de !odio , a%mid+n) '&e no prod&cir*n co%oraci+n a% !er e% p1 in0erior a% de $ira5e- 106 Revista Eureka sobre Enseanza y Divulgacin de las Ciencias 8 (1), 105-110 , 2011 CIENCIA RECREATIVA rocedimien$o :e pre!enan a %o! a%&mno! %a! 5arra! , %o! $a!o! en %o! '&e !e p&eden ob!er$ar %('&ido! ran!parene! e inco%oro! (0i/&ra 1)- A conin&aci+n !e $an a2adiendo a cada copa 50 m9 de %a di!o%&ci+n A (JI= K ) (0i/&ra 2)- A% cabo de &no! K0 !e/&ndo!, e% %('&ido de %a! copa! $a $irando br&!ca , !&ce!i$amene a% co%or ne/ro (0i/&ra K)- #or ;%imo !e $ieren oro! 50 m9 de %a di!o%&ci+n C (Na=1) (0i/&ra- M), con %o '&e $a de!apareciendo e% co%or ne/ro , aparecen %o! co%ore! corre!pondiene! a cada &no de %o! indicadore! (0i/&ra 5)- 3igura 45 Copa! con &na! /oa! de cada indicador , 50 m9 de di!o%&ci+n 8- 3igura 65 :e a2ade 50 m9 de di!o%&ci+n A en cada copa 3igura 75 Va apareciendo e% comp%e5o az&%-ne/ro !&ce!i$amene- 3igura 85 A% a2adir %a di!o%&ci+n C de!aparece e% co%or ne/ro---- 3igura 95 ---, aparece e% arco iri! '&(mico (ima/en in0erior)- Discusi*n de la e:;eriencia 9a reacci+n !e prod&ce en $aria! eapa!, '&e de manera !imp%i0icada !er(anF Eta,a ,ri/era3 %o! ione! .idro/eno!&%0io (1:= K S) red&cen %o! ione! ,odao (I= K S) a ione! ,od&ro (IS) !e/;n %a reacci+n I= K S(a') T K1:= K S(a') U IS(a') TK:= M 2- (a') T K1 T (a') E!e pa!o e! e% '&e deermina %a $e%ocidad de %a reacci+n oa%- 9a e!e'&iomer(a de %a reacci+n indica '&e !e con!&men m*! r*pidamene %o! ione! 1:= K S- C&ando 3!o! !e a/oan, %o! ione! IS '&e !e .an prod&cido reaccionan con %o! ione! I= K S !obrane!- :i !e $ar(a %a concenraci+n de% ion I= K S
!e p&ede $ariar %a $e%ocidad de odo e% proce!o- 107 CAR9=: >?R@N T=RRE:, AB 9?I:A AC?I9AR A?D=E REACCI=NE: ENCA>ENA>A:F >E9 RE9=G >E H=>= A9 ARC= IRI: <?IAIC= Eta,a segunda3 %o! ione! ,od&ro prod&cido! en %a eapa primera reaccionan con %o! ione! ,odao en e)ce!o prod&ciendo ,odo (I 2 ) 5IS(a') T I= K S(a') T L1 T (a') U KI 2 (a') T K 1 2 =(%) E!a reacci+n e! m&, r*pida , e% I 2 prod&cido reacciona con e% a%mid+n para prod&cir &n comp%e5o a%mid+n-pena,od&ro '&e pre!ena &n co%or az&% o!c&ro ca!i ne/ro- 9a aparici+n de e!e comp%e5o indica '&e %a primera eapa de %a reacci+n !e .a comp%eado , .a enido %&/ar %a !e/&nda- E% ,odo e! m&, poco !o%&b%e en a/&a (0-001 A), pero !e di!&e%$e en di!o%&cione! moderadamene concenrada! de ,od&ro como con!ec&encia de %a reacci+n (:7oo/, Ve!, 1o%%er , Cro&c.- 2000)F I 2 T IS W I K S JX N,1Y 10 2 ?n mecani!mo m*! dea%%ado prop&e!o para e% proce!o e! e% !i/&ieneF I= K S (a') T K1:= K S (a') U IS (a') TK:= M 2- (a') T K1 T (a') 8IS (a') T I= K S (a') T L1 T (a') U KI K S (a') T K 1 2 = (%) I K S (a') T 1:= K S (a') T 1 2 = (%) U KIS (a') T := M 2- (a') T K1 T (a') 2I K S (a') T a%mid+n U a%mid+n-I 5 S(az&%-ne/ro) T IS (a') En %a primera reacci+n, %o! ione! .idro/eno!&%0io red&cen %o! ione! ,odao a ,od&ro- En %a !e/&nda, %o! ione! ,od&ro prod&cido! !on o)idado! por e% ,odao a ione! ri,od&ro- E!o! ione! ri,od&ro deber(an 0ormar con e% a%mid+n e% comp%e5o az&%-ne/ro de %a ;%ima reacci+n, !in embar/o %a ercera reacci+n !e prod&ce an r*pidamene '&e impide '&e 3!e !e 0orme, ,a '&e %o! ione! ri,od&ro !on red&cido! por e% .idro/eno!&%0io .a!a '&e 3!e !e a/oa- E! enonce! c&ando !e prod&ce e% comp%e5o a%mid+n-pena,od&ro de co%or az&%-ne/ro- 9a di!o%&ci+n permanece inco%ora mienra! .a,a ione! .idro/eno!&%0io (:.a7.a!.iri, 1PP2)- E% iempo en e% '&e %a di!o%&ci+n cambia de inco%ora a az&%-ne/ra depende de $ario! 0acore!F di!min&,e !i !e a&menan %a! concenracione! inicia%e! de ,odao ,Zo .idro/eno!&%0io, !i !e a&mena %a empera&ra de %a di!o%&ci+n o !i !e red&ce e% p1 por %a adici+n de *cido- Todo e% proce!o !e prod&ce en medio *cido, pero !i !e a&mena e% p1 (a2adiendo %a di!o%&ci+n de Na=1 0-05 A en canidad !&0iciene) e% comp%e5o a%mid+n-I 5 S de!aparece dando %&/ar a %o! ione! IS , I= K S , '&edando %a di!o%&ci+n de n&e$o ran!parene e inco%ora- 9a reacci+n corre!pondiene en medio a%ca%ino e!F KI 2 (a') T L=1S (a') U 5IS(a') T I= K S(a') T K1 2 =(%) :i !e .a a2adido a%/;n indicador '&e m&e!re co%oraci+n en medio a%ca%ino, como en e!e ca!o, e% co%or ne/ro de!aparece , aparecen en !& %&/ar di!o%&cione! co%oreada! obeni3ndo!e e% [arco iri! '&(mico\ '&e prod&ce &n %%amai$o e0eco $i!&a%- Medidas de seguridad A&n'&e %a! !&!ancia! emp%eada! en e!a e)periencia no !on e!pecia%mene pe%i/ro!a!, .a, '&e ener en c&ena '&e e% ,odao de poa!io e! &n poene a/ene o)idane, por %o '&e !e debe e$iar e% conaco con maeria%e! comb&!ib%e! '&e podr(an prod&cir !i&acione! de rie!/o- A!imi!mo, e% .idro/eno!&%0io de !odio e! &n 0&ere red&cor , !e debe e$iar e% conaco con 108 Revista Eureka sobre Enseanza y Divulgacin de las Ciencias 8 (1), 105-110 , 2011 CIENCIA RECREATIVA o)idane! !i no !e conoce bien e% re!&%ado- 9a !o%&ci+n concenrada '&e &i%izamo! p&ede irriar %a pie% , %a! m&co!a!- :e deben e$iar !&! $apore! ,a '&e conienen di+)ido de az&0re (:= 2 ),
m&, irriane para %a! $(a! re!piraoria!- En conaco con *cido!, ambi3n %iberan := 2 - 9o! indicadore! 0eno%0a%e(na , imo%0a%e(na no e!*n c%a!i0icado! como pe%i/ro!o! !e/;n %a >ireci$a LNZ5M8ZCEE- E% p-niro0eno% e! +)ico por in.a%aci+n e in/e!i+n- E% .idr+)ido de !odio (Na=1) e! corro!i$o e .i/ro!c+pico , p&ede prod&cir '&emad&ra! en pie% , o5o!- >eben ener!e en c&ena %a! norma! b*!ica! de !e/&ridad en %o! %aboraorio! '&(mico!- (V*z'&ez :a%a!, 200N) Tra$amien$o de los residuos generados 9a! di!o%&cione! de %o! *cido! , ba!e! a!( como %a de %o! indicadore! &i%izada! en e!e e)perimeno !on di%&ida!, por %o '&e !e p&eden e%iminar por e% 0re/adero con a/&a !&0iciene- 9o! prod&co! 0ina%e! obenido! en e!a pr*cica !on ,od&ro , ,odao de poa!io '&e !e obienen a m&, ba5a! concenracione! por %o '&e no pre!enan o)icidad , p&eden !er e%iminado! de %a mi!ma manera- +rien$aciones didc$icas E!a e)periencia permie inrod&cir de manera araci$a di!ino! a!peco! de% e!&dio de %a '&(mica '&e !e abordan en %a En!e2anza :ec&ndaria , e% 8ac.i%%erao, como p&eden !erF 1-#reparaci+n de di!o%&cione! 2-Concepo de mo% , concenraci+n K-Reaccione! de o)idaci+n-red&cci+n M-Reaccione! *cido-ba!e- Concepo de p1 5-Cin3ica '&(mica L-E'&i%ibrio '&(mico '.( Pre,aracin de disoluciones :e p&ede apro$ec.ar e!a e)periencia en %o! c&r!o! de E:= para %a rea%izaci+n pr*cica de preparaci+n de di!o%&cione! en e% %aboraorio, emp%eo de %a ba%anza , mane5o de maeria%e! e!pec(0ico! como marace! a0orado!, a!( como $er %a in0%&encia de %a empera&ra , e% /rado de di$i!i+n de %a! !&!ancia! en !& !o%&bi%idad- En %a preparaci+n de %a! di!o%&cione! de %o! indicadore! !e p&ede ob!er$ar c+mo 3!o! !on poco !o%&b%e! en a/&a pero !e a&mena !& !o%&bi%idad !i !e di!&e%$en pre$iamene en a%co.o%, con %o '&e !e p&ede inrod&cir e% concepo de %o! di$er!o! ipo! de di!o%$ene!- $.( Conce,to de /ol y concentracin En %o! c&r!o! de bac.i%%erao !e p&ede amp%iar e% aparado anerior !i !e rea%izan %o! c*%c&%o! corre!pondiene! para %a preparaci+n de %a! di!o%&cione! de %a! concenracione! indicada!, con %o '&e .abr(a '&e emp%ear e% concepo de mo%, de ma!a mo%ar , de concenraci+n de &na 0orma pr*cica- ?n aparado e!pecia%mene inere!ane e! %a preparaci+n de %a di!o%&ci+n de Na1:= K
0-0K A a parir de %a preparaci+n comercia% a% M0O obeniendo e% dao de %a den!idad de %a di!o%&ci+n de %a! propia! indicacione! de %a ei'&ea de% prod&co- 109 CAR9=: >?R@N T=RRE:, AB 9?I:A AC?I9AR A?D=E REACCI=NE: ENCA>ENA>A:F >E9 RE9=G >E H=>= A9 ARC= IRI: <?IAIC= ;.( Reacciones de o<idacin(reduccin A% e!ar ba!ada e!a e)periencia en &na reacci+n redo), !e %e! p&ede indicar a %o! a%&mno! de 8ac.i%%erao '&e e!&dien '&i3n ac;a como o)idane, como red&cor , '&3 !&!ancia! !e o)idan , !e red&cen en %a! di!ina! reaccione! p%aneada!- :e podr(a abordar e% prob%ema de a5&!e! de reaccione! de o)idaci+n-red&cci+n a parir de %a! !emirreaccione! ano en medio *cido como en medio a%ca%ino- 7.( Reacciones *cido(base. Conce,to de ,= Con %a preparaci+n de indicadore! , !& &i%izaci+n !e p&ede inrod&cir e% concepo de *cido, ba!e , p1- :e p&eden &i%izar %o! indicadore! para rea%izar a%/&na pr*cica de $o%&mer(a como podr(a !er e% c*%c&%o de %a concenraci+n de &n *cido a parir de %a di!o%&ci+n de Na=1 0-05A- >.( Cin?tica @u/ica :e p&ede &i%izar %a pare de %a e)periencia en %a '&e !e 0orma e% comp%e5o a%mid+n- pena,od&ro para e!&diar c+mo a0eca %a concenraci+n de %o! reaci$o! , %a empera&ra a %a $e%ocidad de reacci+n- #ara $er %a in0%&encia de %a! concenracione! en %a $e%ocidad de reacci+n !e p&ede cronomerar e% iempo '&e arda en aparecer e% co%or az&%-ne/ro con0orme !e $an mezc%ando di!o%&cione! de ,odao e .idro/eno!&%0io a %a! '&e !e %e! $a a2adiendo a/&a para di%&ir%a!- :e p&eden e!ab%ecer ab%a! o /r*0ica! para inerprear %o! re!&%ado!- >e i/&a% manera !e p&ede $er c+mo in0%&,e %a empera&ra en %a $e%ocidad de reacci+n !i inicia%mene !e ca%ienan %o! reaci$o! .a!a ciera empera&ra- #ara e%%o, !e inrod&cen %o! $a!o! '&e conienen %o! reaci$o! en &n recipiene con a/&a ca%iene , &n erm+mero- :e p&ede anoar e% iempo '&e arda en aparecer e% comp%e5o az&% de a%mid+n con0orme !e $an de5ando en0riar %a! di!o%&cione! de .idro/eno!&%0io , ,odao a% ir a2adiendo a/&a 0r(a a% recipiene de% a/&a ca%iene- Conclusiones A&n'&e e!a e)periencia e!* ideada para !& &i%izaci+n en %a! !e!ione! de e)perimeno! '&e rea%izamo! en e% Cenro de Ciencia #rincipia por %o !orprendene '&e re!&%a, creemo! '&e !e p&ede emp%ear como rec&r!o para moi$ar a %o! a%&mno! en e% e!&dio de %a '&(mica de %a reaccione! redo) , *cido-ba!e, para %a inrod&cci+n de concepo! en e% a&%a , para %a rea%izaci+n de c*%c&%o! '&e en/an como 0ina%idad &na ap%icaci+n pr*cica- <i!liogra%a C.an/, R- (200K)- Au/ica, AcCra6-1i%% Ineramericana, A3)ico- #ANREAC <?IAICA :- A- (2005)- )anual de !eguridad en laboratorios @u/icos. .pFZZ150-2MM-PL-2K2Zpr%Z>oc&meno!Zman&a%e!Zpanreac-pd0 :.a7.a!.iri, 8-E- (1PP2)- C:e/ical De/onstrations. A =andbook Bor Ceac:ers oB C:e/istry. Vo%- M- Aadi!on, Vi!con!in- T.e ?ni$er!i, o0 Vi!con!in #re!!- :7oo/, >- A-, Ve! >- A-, 1o%%er ]- G- , Cro&c. :- R- (2000)- Au/ica analtica, AcCra6-1i%% Ineramericana, A3)ico- V*z'&ez :a%a!, C- (200N) Nor/as de seguridad en los laboratorios de @u/ica escolares3 .pFZZ666-c!i- c!i0-e!Zanda%&ciaZmod&%e!Zmod^en!eZre$i!aZpd0ZN&mero^1NZCAR9=:^VAE<?EE^:A9A:^2-p