hay 1. ja (nja, nja) 2. 'bui ('mui, 'mui) no hay de qu otho ter 'me' hbi l 1. xindo'yo (ar) 2. timfeni (ar) habi l i dad xindo'yo (ar) habi l i taci n nt'uti (ar) habilitar uti (uti, t'uti) habitable dar tsa to da 'mui habitacin 'mui (ar) habitante 'mui (ar) habitar 'bui ('mui, 'mui) hbito 'mui (ar) habituado nzmbi (xi) habituarse nzmbi (nzmbi, nzmbi) habla h (ar) hablador 1. mane (ar) 2. xingu (ar) habladura 'bede (ar) hablar (, h) hablar dormido th (th, hth) hablar claro xi ho ( xi ho-, h xi ho) hablar espaol mfo (mfo, hmfo) hablar mazahua nhwaro (njwaro, hnjwaro) hablar lentamente tx'utho ( tx'utho, h tx'utho) hablar todos a la vez, a un tiempo 1. bi hni 2. bi xuni hacedero ar tsa nt'ot'e hacedor 1. hyokute (ar) 2. 'yot'ute (ar) hacendado asundado (ar) hacer 1. hoki (hyoki, thoki) 2. ot'e ('yot'e, t'ot'e) hacer [que ocurra algo] japi (japi, japi) hacer encargar japi teti (japi da deti, xijapi xi 'reti) hacer amistad ot'e ar mpdi ('yot'e ar mpdi, t'ot'e ar mpdi) hacer cosquillas kunts'i (kunts'i, kunts'i) hacer cuentas hoki ya 'bede (hyoki ya 'bede, thoki ya 'bede) hacer entrar kut'i (ut'i, ut'i) hacer un esfuerzo hoki 'nar ts'edi (hyoki 'nar ts'edi, thoki 'nar ts'edi)
hacer llorar japuzoni (japuzoni, japuzoni) hacer muecas unts'i (unts'i, t'unts'i) hacer ruido 1. uni (uni, uni) 2. 'ni ('ni, 'ni) 3. mafi (mafi, hmafi) hacer sonar zunt'i (zunt'i, zunt'i) hacer subir pots'e (bots'e, mbots'e) hacer trabajar 1. 'bepi da mpefi ('bepi da mpefi, 'bepi da mpefi) 2. japi da mpefi (japi da mpefi, japi da mpefi)
hacerse, volverse 1. ot'e pengi ('yot'e pengi, t'ot'e pengi) 2. njapi pengi (njapi pengi, njapi pengi) hacerse tonto 1. hoxongo (hyoxongo, thoxongo) 2. hotuxongo, (hyotuxongo, thotuxongo) hacerse viejo ot'e nxita ('yot'e nxita, t'ot'e nxita) hace mucho tiempo 1. xi thogi xingu (ya) pa 2. mah'mu hace poco tiempo xi thogi tx'utho ya pa hace sol 1. ot'e ar hyadi 2. zo ar hyadi hacia nu hacia abajo nu madui hacia adelante nu ir ngehnu hacia arriba nu ma hacia atrs 1. nu ir ngekwa 2. ir mote hacia adelante nu ir ngehnu hacia dentro nu mbo hacia afuera nu nthi hacienda 1. asyenda (ar) 2. dt'mui (ar) hacina hmunts'i (ar) hacinar munts'i (munts'i, hmunts'i) hacha, campana t'egi (ar) hachazo nt'umbut'egi (ar) halagar 1. ne (ne, hne) 2. hot'i (hyot'i, thot'i) halago thot'i (ar) halageo ungumfdi (ar) hlito 'bapa (ar) hallar tini (dini, 'rini) hallarse ntini (ntini, 'rini) hallarse bien de salud 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho) hallazgo 1. ntini (ar) 2. 'rini (ar) hamaca nzudi (ar) hambre thuhu (ar) morir de hambre 1. tu ar thuhu (du ar thuhu, 'ru ar thuhu) 2. tumunthu (ntumunthu, dem) pasar hambre thogi ar thuhu hambriento dumanthu (ar) hambruna 1. dt thuhu (ar) 2. d thuhu (ar) hamburguesa burguesa (ar) hampa be (ar) haragn dhi (ar) harapo ze'bitu (ar) harina juni (ar) harina de avena juni be (ar) harina de maz juni deth (ar) harina de trigo juni t'ei (ar) hartar nguki (nguki, nguki) hartarse i (dem, hi)
harto i (xi) hasta 1. asta 2. ngts'i hasta maana jar xudi hasta ahora 1. jage'bya 2. ar ngts'i nu'bya hasta aqu ar ngts'i nugwa hasta luego maje hasta ms no poder ar ngts'i ms hindar tsa hasta pronto jar ngut' hasta muy pronto maje hasta la vista jar thandi hastiar 1. tsabi (zabi, nzabi) 2. umbi ar xuh (umbi ar xuh, t'umbi ar xuh) hasto xuh (ar) hatajo 1. hmunts'umeti (ar) 2. hmunts'i (ar) hato hmunts'i (ar) hay [seres animados y objetos] 'bui hay [objetos] ja haz 1. sot'uz (ar) 2. hmi (ar) hazmerreir 1. xongo (ar) 2. dondo (ar) hebilla nthut'uxifni (ar) hebra xeni thhi (ar) heces 1. d'bi (ar) haces 2. foho (ar) hechicera 'ete 'beh (ar) hechicera nt'ete (ar) hechicero 'ete 'oho (ar) hechizar ei ('ei, t'ei) hechizo nt'ei (ar) hecho nt'ot'e (ar) hecho a mano (ar) nt'ot'e'ye heder yuni (uni, uni) hediondo yuni (ar) helada tse (ar) helado tse (ar) helar(se) 1. hotse (hyotse, thotse) 2. hoe ya tse (hyoe ya tse, thoe ya tse) 3. ntse (ntse, ntse) hembra [con animales] 1. tsuzu'we (ar) 2. tsumeti (ar) hemorragia 'biji (ar) henar ot'upasto (ar) henchir(se) 1. uti (uti, huti) 2. i (i, hi) hendedura ntheni (ar) hender heni (hyeni, theni) heno 'yot'uk'angupasto (ar) heir deni (deni, 'reni) herbajar et'umeti ja pasto, ('et'umeti ja pasto, t'et'umeti ja pasto)
simo xi (na) +adjetivo isla (ar) hai mbodehe itinerario hnu nthogi (ar) -ito,-a [diminutivo, entre gente joven] t'olo -ito,-a [diminutivo, entre gente grande] t'u -ito,-a [afectivo] tsi ixtle pita (ar) izar ets'i ('ets'i, t'ets'i) izar [bandera] ets'i ('ets'i, t'ets'i) izquierdo ngh (ar) a la izquierda jar ngh por la izquierda jar ngh
licenciatura lisensyatura (ar) licor 1. 'ithi (ar) 2. binu (ar) lid tuhni (ar) lder nd (ar) lidiar ntuhni (ntuhni, ntuhni) liebre makwa (ar) liendre bot'o (ar) lienzo nthu'ye (ar) liga 1. njui (ar) 2. liga (ar) ligar 1. xot'e (xot'e, sot'e) 2. zote (zote, zote) ligeramente xitho (ar) lija 'nki lima 1. k'ots'ainim (ar) 2. 'nki (ar) lima metal 'nkuboj (ar) limitado ngts'i (ar) limitar 1. jts'i (gts'i, njts'i) 2. nzot'e (nzot'e, nzot'e) lmite 1. nzot'e (ar) 2. ngts'i (ar) limn nim (ar) limonada limunda (ar) limosna 'beti (ar) limosnero meti (ar) limpiar 1. xut'i (xut'i, sut'i) 2. peke (meke, 'beke) 3. thuki (duki, 'ruki) limpiar [milpa] mexupasto (mexupasto, 'bexupasto) limpiar [piso] joki (goki, joki) limpiar [vidrio] thuki (duki, 'ruki) limpiar, emparejar heki (heki, theki) limpiar [objetos hacia el interior] thut'i (dut'i, 'rut'i) limpieza t'axki (ar) limpio (n)t'axi (xi) linaje meni (ar) linaza linsa (ar) lince 1. timfeni (ar) 2. xindo'yo (ar) linchar mihi (mihi, hmihi) lindero 1. nzot'e (ar) 2. ni (ar) lindo nzatho (xi) lnea 1. raya (ar) 2. 'u (ar) linea mal trazada ts'aku'u (ar) lnea recta njwntho 'u (ar) lineal 'u (ar) lingista, poltico 1. bmuh (ar) 2. pdi xingu ya h lingstica ar nsadi ya ha
lingstico bmuh (ar) linterna ot'i (ar) lo 1. 'beni (ar) 2. sot'e (ar) liquidar 1. deke (deke, deke) 2. kwadi (gwadi, ngwadi) lquido dehe (ar) lrico nsadi nzatho (ar) poesa nsadi nzatho (ar) lirio liryo (ar) lisiadura 1. nwent'i (ar) 2. nt'uni (ar) lisiarse 1. went'i (went'i, went'i) 2. uni (uni, t'uni) liso 1. nts'uki (xi) 2. hehe (xi) lisonjear tsamunho (dem, dem) lista 1. (ya) thuhu 2. nthuts'i (ar) lista de correos (ar) thuhu ya 'mehni) lista de espera (ar) nthuts'i 'no'mi listo 1. nthoki (xi) 2. timfeni (ar) estar listo 1. 'bui xti (g)wadi 2. 'bui xi nthoki litigar 1. 'ent'uhki ('ent'uhki, 'ent'uhki) 2. ntuhni (dem, dem) 3. hki (hki, hki) litigio hki (ar) litro t'eni (ar) litro litro (ar) liviano 1. xitho (ar) 2. hingi hu (ar) lvido k'ant'i (xi) lo antes posible 'bu 'betho dar tsa loar emunsu ('emunsu, t'emunsu) lobo lobo (ar) local ng (ar) localidad 1. 'mui (ar) 2. nthudi (ar) locin 1. (ar) 'ithi nthiti 2. nthiti (ar) loco [persona] 1. 'medi (ar) 2. 'bemfeni (ar) 3. dondo (ar) loco [perro] nogo (ar) locuaz mane (ar) locutor 1. mm(u)thuhu (ar) 2. m jar thuhu (ar) lodo bohai (ar) lograr 1. tini (dini, 'rini) 2. th (dh, 'rh) logro 1. 'rh (ar)
2. 'rini (ar) loma mbots'i (ar) lombriz [que est debajo de la tierra] matse (ar) lomo xutha (ar) lona 1. lon (ar) 2. njo'mi (ar) longaniza ngob(u)ts'udi (ar) longitud 1. lonja ntheni nxini 2. ma (ar) 3. ya'bu (ar) lonja ntheni nxini (ar) loro loro (ar) lo que 1. n' 2. nu' los, las [artculo determinado] ya losa losa (ar) los que, las que nu'u lote xeni (ar) lotera loteriya (ar) lozano hohmi (xi) lubricar 1. kongi (kongi, jongi) 2. xit'uaseite (xit'uaseite, sit'uaseite)
lucero dtso (ar) lucirnaga de'ni (ar) lucir 1. jweti (jweti, jweti) 2. 'ets'i ('ets'i, 'ets'i) lucro 'rh (ar) lucha ntsa (ar) lucha libre 1. 'eni nk'ami (ar) 2. 'eni 'mo'mi (ar) luchador ntsa (ar) luchar ntsa (ntsa, ntsa) luego gem'bu desde luego que s pos ge h lugar 1. hai (ar) 2. lugar (ar) lugar de [prefijo locativo] 'bu lugar comn 'mui mfdi (ar) lugar de chiles 1. hai 'i (ar) 2. jwhi 'i (ar) 3. hwhi 'i (ar) lugar donde venden chiles 1. 'ba'mi (ar) 2. 'bamu'i (ar) lugar de descanso ntsaya (ar) aguacatal mbots'a'ni (ar) bosque mboz (ar) carrizal mboxithi (ar) encinal mboxiz (ar) mezquital mbot'hi (ar) pedregal, lugar pedregoso mbodo (ar) lujo nzatho (xi) lujoso xi na nzatho
lujuria 1. hnendo (ar) 2. hne 'beh (ar) lujurioso 1. nendo (ar) 2. ne 'beh (ar) lumbre tsibi (ar) echar lea a la lumbre kat'i (gat'i, jat'i) traer lea hz (hz, thz) luna zn (ar) luna creciente 1. tezn (ar) 2. nte zn (ar) luna llena uts'i zn (ar) luna menguante zn menwante (ar) eclipse de luna nduzn (ar) media luna made zn (ar) lunar nda'rok'a (ar) lunes nonxi (ar) lupa heda thandi xinho (ar) lustrar jwets'i (dem, dem) lustro kadu kut'a njeya lustroso jwets'i (ar) luto nthe 'bobitu (ar) luz 1. tsibi (ar) 2. o(t'i) (ar) luz de luna 1. tsibi zn (ar) 2. ot'i zn (ar) dar a luz 'onte ('onte, 'onte) sacar a luz 1. juki ar tsibi (guki ar tsibi, nguki ar tsibi) 2. udi ('udi, t'udi) hay luz del da 'bui ar tsibi ar pa
LL
llaga 1. 'ya (ar) 2. dumui (ar) 3. mo (ar) llama faspi (ar) llamada 1. hmat'i (ar) 2. nts'ofo (ar) llamar [a gritos] mat'i (mat'i, hmat'i) llamar [por telfono] zofo (nzofo, nts'ofo) llamar la atencin xifi xinho xifi---, sifi---) me llamo ma thuhu se llama 1. ar hu' ar thuhu 2. ar thuhu 3. ar hu' cmo se llama? temu ar hu'? llamarada faspi (ar) llamativo hne (ar) llano 'batha (ar) llanta yanta (ar) llanto 1. ts'oni (ar) 2. njuxt'ugida (ar) llave 1. nsogi (ar) 2. nsoki (ar) llegar ac 1. tsoho (zoho, nzoho) 2. tsokwa (zokwa, nzokwa) llegar all 1. tsoni (zoni, nzoni) 2. tsot'e (zot'e, nzot'e) llenar 1. uti (uti, huti) 2. uts'i (uts'i, uts'i) llenar bien hexki (hyexki, yhexki) llenarse [despus de comer] i (i, hi) llenarse de lquido i (dem, dem) lleno uts'i (xi) llevar [frutas] kuts'i (guts'i, juts'i) llevar [gente] 1. tuts'i (duts'i, 'ruts'i) 2. tu (du, 'ru) llevar, recoger [objetos] hts'i (hts'i, thts'i) llevar [objetos] tu(ts'i) (du[ts'i], 'ru[ts'i]) llevar ropa en la mano kh (gh, jh) llevar sombrero huts'i (huts'i, thuts'i) llevar vestido puesto, usar ropa, he (hye, the) llevar tsits'i (zits'i, ts'its'i) llevar cualquier tipo de tela kts'i (gts'i, jts'i) llevar seres animados tsits'i (zits'i, ts'its'i) llevar animal 1. et'i ('yet'i, t'et'i) 2. kuhni (kuhni, kuhni) llevar algo suspendido en el cuello tode (dode, 'rode) llevar con cuidado tsuni (tsuni, nts'uni) llevar en los brazos [nio u objeto] thets'i (dets'i 'rets'i)
llorar zoni (nzoni, nzoni) llorar fuerte 1. we (nwe, nwe) 2. zoni nts'edi (nzoni nts'edi, nzoni nts'edi) llorar para conseguir algo zont'uwi (nzont'uwi, zont'uwi) hacer llorar zont'i (zont'i, zont'i) llorn gida (ar) llover 'wi ('wi, 'wi) llover aprisa 'wi nts'edi ('wi nts'edi, 'wi nts'edi) llover fuertemente 'wi na nts'edi ('wi na nts'edi, 'wi na nts'edi)
llover muy fuerte 'wi xi nangu ('wi xi nangu, 'wi xi nangu) llovizna 1. xi'e (ar) 2. muxu'ye (ar) 3. xa'ye (ar) lloviznar 1. nxa'ye (nxa'ye, nxa'ye) 2. nxi'e (nxi'e, nxi'e) lluvia 'ye (ar) lluvia con sol 1. 'whyadi (ar) 2. 'wi hyadi (ar)
madurar 1. ts'i (ts'i, ts'i) 2. t (d, nd) maduro 1. ts'i (xi) 2. nd (xi) maestra xambate (ar) maestro 1. xambate (ar) 2. xahnate (ar) 3. mstro (ar) 4. 'utate (ar) maestro bilinge (ar) xambate yoho ya h magia nt'ot'e nzatho (ar) mgico nt'ot'e nzatho (ar) magnfico ar na za magnitud dt (ar) mago bdi (ar) magro nts'uts'i (xi) maguey 'wada (ar) maguey blanco t'axu'wada (ar) maguey chico t'u'wada (ar) maguey grande 1. ndo'wada (ar) 2. dta 'wada (ar) maguey verde k'angu'wada (ar) capador de maguey 1. zet'u'wada 2. zeku'wada (ar) corazn de maguey mui'wada (ar) penca de maguey nxi'wada (ar) pia de maguey ndoni'wada (ar) plantador de maguey 'et'u'wada (ar) raz de maguey 'yu'wada (ar) raspadura de maguey xit'afi (ar) magueyal mbo'wada (ar) maz 1. deth (ar) 2. th (ar) maz crudo, caresta de maz 'th (ar) maz fresco o cosechado recientemente xath (ar) pelo de maz xingani (ar) polvo de maz xideth (ar) puesto de maz 'badeth (ar) maizal mboth (ar) majadero 1. ts'one (ar) 2. nduxte (ar) 3. ndne (ar) mal hingi za mal de ojo 1. ts'oda (ar) 2. 'uda (ar) malabarista xindo'yo (ar) malacate nguxuhai (ar) malagradecido 1. zixkwate (ar) 2. hingi jamdi (ar) malaria, paludismo xithu (ar) malbaratar 1. pa tx'utho njut'i (ma tx'utho njut'i, 'ba tx'utho njut'i) 2. xani (xani, sani) 3. ts'oni (ts'oni, ts'oni)
malcriado 'bedi nsokwuda (ar) malcriar uti nduxte ('uti nduxte, nt'uti nduxte) maldad nts'o (ar) maldecir tsani (zani, ts'ani) maldiciente zani (ar) maldicin nts'ani (ar) maldito ts'onte (ar) maleante 1. nduxte (ar) 2. ts'onte (ar) maleficio (n)t'ete (ar) malestar 1. hingi tsa xinho (ar) 2. uni (ar) maleta 1. 'bats'i (ar) 2. 'beni (ar) malvolo ts'onte (ar) malevolencia 1. hingi hne 2. nt'utsa (ar) maleza xingu ya ts'opasto malagastar ts'oni (ts'oni, ts'oni) malhablado ts'omuh (ar) malhecho ts'ont'ot'e (ar) malhechor ts'ont'ot'e (ar) malhumorado (mbo)kwe (ar) malicia nts'oni (ar) maligno 1. nts'onte (ar) 2. nts'o (ar) malintencionado ts'omui (ar) malo 1. hingi za malo 2. nts'o (ar) estar malo dathi (ndathi, ndathi) por malas o por buenas por nts'owa por ho malo, travieso 1. nduxte (ar) 2. xxji (ar) malograr hingi th (hinda dh, hixi 'rh) malparto ts'o'di (ar) maltratar, lastimar uni (uni, t'uni) malva xikoni (ar) malvado ts'onte (ar) malla 'be (ar) mam nn (ar) mamar tsu (ntsu, ntsu) mamfero nzi'ba (ar) mampostear xit'usumento (xit'usumento, sit'usumento) manada ngdi (ar) manantial pothe (ar) manar 1. saki (saki, saki) 2. fonts'i (fonts'i, fonts'i) manazo ndo'ye (ar) manceba nxutsi (ar) mancebo ts'unt'u (ar) mancera [mango del arado] gwat'abi (ar) manco de la mano 1. do'ye (ar) 2. nzu'ye (ar)
mancornar 'we'mi ('we'mi, t'e'mi) mancha nts'oni (ar) manchado nts'oni (ar) mancharse nts'oni (nts'oni, nts'oni) mandado 1. 'bepute (ar) 2. tet'i (ar) mandamiento 1. nt'uti (ar) 2. nt'uti nsadi (ar) mandar 1. 'bepi ('bepi, 'bepi) 2. pehni (mehni, 'behni) mandar [que ocurra algo] japi (dem, dem) mandarina mndarin (ar) mandato nt'uti (ar) mande? 1. temu gi m? 2. ter 'me'? mandbula inferior gone (ar) mando 'bepi (ar) mandn 1. 'bepute (ar) 2. ndse (ar) manear 'weni ('weni, t'eni) manecilla 'yofni (ar) manejar 1. 'yoni ('yoni, 'yoni) 2. e ('e, t'e) manejar, llevar et'i ('yet'i, t'et'i) manejo 'yoni (ar) manera tsa (ar) a la manera de ntsa nu manga 'ye xayu (ar) manga [capote para la lluvia] 1. nthe'ye (ar) 2. mnga (ar) 3. pat'i (ar) mango [fruta] mngo (ar) manguera mngera (ar) mana 1. ts'ont'ot'e (ar) 2. nduxte (ar) manicomio 1. (ar) ng nt'othe dondo 2. (ar) ospital nt'othe dondo manifestacin 1. hm (ar) 2. hmunts'i hm (ar) manifestar m (m, hm) manifiesto nt'ot'e hm (ar) manija wa (ar) maniobra 1. nt'ot'e 'ye (ar) 2. ts'ont'ot'e (ar) manipular 'yoni ('yoni, 'yoni) manivela sigwe (ar) mano 'ye (ar) mano derecha 'ei (ar) mano izquierda ngh (ar) mano de obra 'befi'ye (ar) palma de la mano nxa'e (ar) de segunda mano ar oho ar'ye hecho a mano (ar) nt'ot'e 'ye
darse las manos, estrecharse las manos nt'ungu'ye (nt'ungu'ye, nt'ungu'ye) estrecharse las manos nxoku'ye (nxoku'ye, nxoku'ye) tener en la mano h (h, th) manojo mit'i (ar) manosear 1. mihi (mihi, mihi) 2. thani (dani, 'rani) a mansalva otho nsuni (ar) mansedumbre 1. hogumeti (ar) 2. hoguj'i (ar) mansin 1. 'mui (ar) 2. nt'oxi (ar) manso 1. hogumeti (ar) 2. hoguj'i (ar) manta 1. 'bitu (ar) 2. mnta (ar) manteca ndega (ar) mantel 1. njo'mumexa (ar) 2. 'mants'uhme (ar) mantener 1. 'wini ('wini, t'ini) 2. jamansu ( jamansu, jamansu) mantenimiento 1. nt'ini (ar) 2. jamansu (ar) mantequilla mntekiya (ar) mantilla 'maxubtsi (ar) manto nthe 'beh (ar) manual nt'ot'u'ye (ar) manzana mnsan (ar) manzanilla mnsaniya (ar) manzano mnsn (ar) maa 1. xindo'yo (ar) 2. nduxte (ar) maana xudi (ar) maana por la maana ar xudi (n') xti xudi maana por la tarde ar xudi (n') maana por la noche ar xudi xti nxui esta maana nuna ar xudi en la maana 1. xti xudi 2. ar xudi hoy en la maana nu'bya ma xudi por la maana 1. ma xudi 2. xti xudi 3. (n') xti xudi en las maanas, por las maanas 'bu ya xudi pasado maana ndamni maanero 'yomuxudi (ar) maoso 1. xindo'yo (ar) 2. nduxte (ar) maquillaje 1. (ar) nzatho nthoki nkots'i 2. njt'i (ar) mquina 1. mkin (ar) 2. boj (ar) mquina de escribir 1. mkin nt'ot'i (ar) 2. boj nt'ot'i (ar)
mquina de sumar 1. mkin 'bede (ar) 2. boj 'bede (ar) maquinar beni (beni, mbeni) maquinilla para cortar el pelo 1. nthexuxt (ar) 2. nt'xi (ar) mar dzabi (ar) maravilla 1. 'yo (ar) 2. nthogi 'yo (ar) a las (mil) maravillas pa ar za maravillarse 'yo ('yo, 'yo) marca 1. nt'ot'e (ar) 2. nt'ot'e nt'udi (ar) marca del fierro de un animal nthixt'i (ar) marcar huts'i (huts'i, thuts'i) marcar animales 1. kwati (kwati, jwati) 2. thixt'i (dem, dem) marcha 'oteni (ar) marcharse poni (boni, mboni) marchitarse 'bani (dem, dem) mareado 'yaha (ar) marearse 'yaha (dem, dem) mareo 'yaha (ar) margarita mrgarita (ar) margen 1. n (ar) 2. xeni nts'ogi (ar) al margen de ni nu (ar) maricn yozn (ar) marido, esposo ndo (ar) mariguana mrigwan (ar) marina 'yodehe (ar) marinero 'yodehe (ar) azul marino (ar) k'angi xi nzi mariposa tuxumu (ar) marisco zu'we zabi (ar) mrmol jwets'udo (ar) 1. dnthi (ar) 2. dnthhi (ar) 3. ntumbuxoni (ar) marrano ts'udi (ar) marrn kafe (ar) Marta Mrta (ar) martes yopa (ar) martillar pu'mi (mu'mi, 'bu'mi) martillo 1. 'muni (ar) 2. 'mu'mi (ar) martn pescador [pjaro] tsi'munenthe (ar) mrtir (n)du'befi (ar) marzo mrzo (ar) ms 1. ms 2. ms xing 3. ma 'ra ms +adjetivo +que ms xi +adjetivo +di ge algo ms +adjetivo +que ms xi txin +adjetivo +di ge
un poco ms ma 'na xtui el ms all ir nge'bu ms bien ms ar za ms o menos ar txi za ms que suficiente honse mahyoni masa [de maz], molino jun (ar) barba, mentn, barbilla juni (ar) masa agria 1. ixkujun (ar) 2. ixujun (ar) masaje 1. nkoxt'i (ar) 2. njoxt'i (ar) masajista koxt'undo'yo (ar) mascada nthu'ye (ar) mascar hi (hi, hhi) mscara mpote (ar) masculino 'oho (ar) masticar h (hi, hhi) mstil 1. njwni z (ar) 2. njwnz (ar) mata 'bai (ar) matadero 1. nthometi (ar) 2. ntho (ar) matador hyote (ar) matanza 1. ntho (ar) 2. thote (ar) matar ho (hyo, tho) matarse por mpefi xingu (mpefi xingu, mpefi xingu) mate thote (ar) matemtica 'bede (ar) materia [en escuela] nsadi (ar) material boj 'befi (ar) maternal nn (ar) maternidad nn (ar) matiz 1. nthntsukolor (ar) 2. mpati (ar) matraca nxint'i (ar) matricida 1. hyote nn (ar)
2. hyote me (ar) matricidio 1. thote nn (ar) 2. thote me (ar) matrimonio nthti (ar) matriz 1. mui (ar) 2. ndui (ar) maullar mafi (mafi, hmafi) mayo mayo (ar) mayor 1. ms ar dt 2. 'bet'o (ar) 3. nd (ar) mayor en edad dt (ar) al por mayor ar dt mayorazgo 'bet'o btsi (ar) mayordomo bixka (ar)
mayordomo en la iglesia bixka (ar) la mayora de ... ms xingu ... mayscula dt letra (ar) mazahua [hombre] njwaro (ar) mazahua [lengua] njwaro (h) (ar) mazo 'mez (ar) mazorca th (ar) mear mpit'i (mit'i, 'bit'i) mecnico 'yut'uboj (ar) mecangrafo, -a 1. 'yot'umkin (ar) 2. 'yofo (ar) mecapal ndude (ar) mecate nthhi (ar) mecate delgado 1. ts'unthi (ar) 2. ts'unthhi (ar) mecer 1. 'wni ('wni, 'wni) 2. 'ni ('ni, 'ni) mecha metxa (ar) medalla 1. medaya (ar) 2. oro (ar) media nkt'ugwa (ar) mediano dngi (ar) mediar 1. medya (dem, dem) 2. heke (heke, theke) medicina [ciencia] 1. nsadi 'yothe (ar) 2. nsadi nt'othe (ar) medicina [medicamento] 'ithi (ar) mdico 1. 'yothe (ar) 2. dokutor (ar) medida nt'eni (ar) medida igual a la altura de un hombre 'na'mai (ar) tomarle a uno las medidas njuki 'na ar t'eni (dem, dem) mediero [que toma un terreno para cultivo] 1. hndi (ar) 2. medya (ar) 3. heke (ar) medio 1. made 2. thege media hora made ora medio de transporte duxj'i (ar) por medio de made nu (a) medioda 1. made mpa 2. 'bu huxadi (a) media noche made xui (ar) ... y media [de la hora] ... ne made mediocre 1. dngi (ar) 2. zatho (ar) medir eni ('yeni, t'eni) meditacin 1. mbeni (ar) 2. ntso'mi (ar) meditar 1. beni (mbeni, mbeni) 2. ntso'mi (ntso'mi, ntso'mi) medrar te (te, te) mdula bont'yo (ar)
mejilla 'yongu (ar) mejor ms ar za mejor dicho hm ms ar za mejorar hoki ar za (hyoki ar za, thoki ar za) mejorarse pengi ar za (mengi ar za, mengi ar za) melanclico dumui (ar) melena xa (ar) melindre, delicadeza ntsuni (ar) meloda thuhu (ar) meln melon (ar) hacer mella a, hacer mella en ot'unsegi ('yot'unsegi, t'ot'unsegi) mellizo kwate (ar) membrana 1. 'mats'i (ar) 2. xirga (ar) memoria mfeni (ar) de memoria meya memorizar meya (meya, hmeya) mencionar noni (noni, honi) mendigar meti (meti, 'beti) mendigo meti (ar) meneador 1. 'wni (ar) 2. nt'ni (ar) menear(se) 1. 'wni ('wni, t'ni) 2. 'wnt'i ('wnt'i, t'nt'i) 3. 'wxt'i ('wxt'i, t'xt'i) menester jar 'medi (ar) mengua tx'uki menguar tx'uki (tx'uki, tx'uki) menor (ms) 1. (txu)tx'ulo 2. hoki (ar) al por menor nu por tx'utho menos 1. menu menos 2. tx'utho 3. ms hingi ngu a lo menos nu pe tx'utho venir a menos 1. 'ehe tx'utho ('ehe tx'utho, 'ehe tx'utho) 2. xani (xani, sani) menos +adjetivo +que ms hingi +adjetivo +dige menoscabar tx'uki (tx'uki, tx'uki) menospreciar ei ('yei, t'ei) mensaje 'mehni (ar) mensajero 'mehni (ar) menso 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) mensual 1. 'na nzn 2. tat'uzn menstruacin nzn (ar) mente mfeni (ar) mentir 1. k'wam'bi (k'wam'bi, k'wam'bi) 2. neh (neh, hneh) 3. kate (kate, nkate) mentira hneh (ar) mentiroso neh (ar)
menudo 1. mui (ar) 2. menudo (ar) a menudo 1. nzm'bu 2. zntho meique t'olo nsa'e meollo bont'yo (ar) mercado 1. tai (ar) 2. merkado (ar) mercanca merkansiya (ar) merced, gracia t'eje (ar) a merced de ar t'eje nu merecer 1. merese (merese, merese) 2. th (dh, 'rh) merece la pena 1. merese ar ntsui (dem, dem) 2. th ar ntsui (dh ar ntsui, 'rh ar ntsui) merendar oxi ('oxi, nt'oxi) merienda nt'oxi (ar) mrito 'rh (ar) mermar tx'uki (tx'uki, tx'uki) mero 1. honse (ar) 2. hingi nthnts'i) mes zn (ar) mesa mexa (ar) hacer mesa limpia hokumexa ar za (hyokumexa ar za, nthokumexa ar za) mesero, -a, camarero, -a 1. maxte (ar) 2. mesero, -a (ar) mestizo mfo (ar) relacin mestizo - indgena nthnts'uj'i (ar) meta ngts'i (ar) metamorfosis 1. mpati (ar) 2. mpuni (ar) metano [clase de metal] nzob(u)j (ar) metal boj (ar) metate juni (ar) mano de metate 'yu (ar) meteoro mfei (ar) meter(se) 1. foti (foti, foti) 2. ut'i (ut'i, t'ut'i) 3. kt'i (gt'i, jt'i) 4. kut'i (ut'i, ut'i) meter algo adentro kat'i (gat'i, jat'i) meterlo al agua ku'mi (gu'mi, ju'mi) meticuloso tsoni xinho muy metido en xi 'ut'i nu metdico nt'ot'e xi ho (ar) mtodo nt'ot'e meteoro dngu (ar) metoro de campo ngu'batha (ar) metro [medida] t'eni (ar) metro [tren] metro (ar) soy mexicano 1. dar mengu Mim'onda 2. dar Mim'onda Mxico, D. F. M'onda
Mxico [repblica] Mim'onda mezcla nthnts'i (ar) mezclar(se) 1. thnts'i (thnts'i, 'rnts'i) 2. wnts'i (wnts'i, 'rnts'i) mezcolanza nthnts'i (ar) mezquino hyoya (ar) mezquital mbot'hi (ar) El Mezquital Mbot'hi (ar) mezquite t'hi (ar) retoo de mezquite 'rogi t'hi mi [pronombre posesivo] ma microbio t'uzuwe (ar) miedo 1. ntsu (ar) 2. xikwa (ar) tener miedo ntsu (ntsu, ntsu) miedoso xikwa (ar) miel t'afi (ar) hacerse de miel ot'ut'afi ('yot'ut'afi, t'ot'ut'afi) miel de colmena t'afi kolmen (ar) venrsele a uno a las mientes mbeni (dem, dem) mientras que, mientras tanto 1. gem'bu 2. gem'bu xingu mircoles hupa (ar) migaja hfi (ar) migaja de carne hfingo (ar) migaja de masa o tortilla hfijuni (ar) mil 1. 'ret'a ya nthebe (ar) 2. 'ret'anthebe (ar) dos mil 1. 'nate ya nthebe (ar) 2. 'nate nthebe (ar) milagro 1. nsu (ar) 2. t'o (ar) milmetro milimetro (ar) militar nte (ar) milpa 1. jwhi (ar) 2. hwhi (ar) mimbre pastodehe (ar) mina 'at'i (ar) mnimo kohi (ar) ministerio 'befi (ar) ministril ndenuts'ut'ubi (ar) ministro ts'ut'ubi (ar) minora tx'utho (ar) minutera (ar) 'yofni ar minuto minuto minuto (ar) es mo, es ma ma meti miope tx'utho handi mirada thandi (ar) mirar handi (hyandi, thandi) mirar hacia abajo he'mi (he'mi, the'mi) mirar hacia arriba nots'e (nots'e, hnots'e) mirlo mirlo (ar) mirto [planta medicinal] mirto (ar)
flor de mirto doni mirto (ar) misa mixa (ar) asistir a misa numuxa (numuxa, hnumuxa) misntropo unguxuh (ar) miserable hyoya (ar) misericordia nthekute (ar) miseria hyoya (ar) misin 1. 'befi (ar) 2. nzengwate (ar) 3. 'mehni (ar) 4. 'mui nzengwate (ar) el mismo, la misma 1. xkagentho 2. xkagent' 3. xkagent'u' al mismo tiempo na dar ora el mismo tiempo (is) ar ora' misterio hingi mfdi (ar) mitad made mitigar 1. tx'uki (tx'uki, tx'uki) 2. tu'mi (tu'mi, 'ru'mi) mixto 'rnts'i (ar) mocin 'ni (ar) mocos 'baxi (ar) mochila 1. njt'u'bitu (ar) 2. njt'i (ar) mocho 1. dowa (ar) 2. do'ye (ar) 3. do (ar) 4. donsa'e (ar) moda 1. 'mui (ar) 2. nthe (ar) casa de modas 1. (ar) ng 'mui 2. (ar) ng nthe a la moda nu nthe fuera de moda hingi nthe modelo nt'udi (ar) moderar tx'uki (tx'uki, tx'uki) moderno 1. 'ra'yo (ar) 2. ja xi'o modesto hingi 'ets'i modismo 1. hnoni na'o (ar) 2. mpati (ar) modo de ser, modo 'mui (ar) a modo de 1. nu dar tsa nu 2. komongu de modo que 1. dar tsa ke 2. ni mudu mohino 1. hingi tsa xi ho 2. dumui (ar) mojado 1. mobo (xi) 2. nk'a (xi) estoy mojado xi moki ests mojado xi mo'i
est mojado xi mo' mojar(se) 1. mpobo (mpobo, mpobo) 2. k'agi (k'agi, k'agi) mojigato 1. hote (ar) 2. hotu xongo (ar) mojn do nzot'e (ar) mojonera xeni 'bamunzot'e (ar) molcajete mada (ar) molde molde (ar) mole huni (ar) molendera guni (ar) moler kuni (guni, juni) moler con molcajete tnt'i (dnt'i, 'rnt'i) molestar(se) 'uni ('uni, t'uni) molestar con "mal aire" 1. tsute (ntsute, nts'ute) 2. tsui (zui, ts'ui) molestar un "mal aire" dendat'i (dendat'i 'rendat'i) molino 1. juni (ar) 2. nguxude he (ar) 3. thenz (ar) molleja mexkudo (ar) mollejn 'nkudo (ar) mollera ndehe (ar) momento (ar) t'olo ora momia 'yot'u anim (ar) monarca 1. dts'ut'ubi (ar) 2. dt ts'ubi (ar) mondadientes nt'ext'uts'i (ar) mondar ext'e ('yext'e, t'ext'e) moneda 1. boj (ar) 2. boj boj (ar) monedero nt'ut'uboj (ar) monja mdre (ar) mono nzupa (ar) monologar se (ase, hse) monlogo 'rase j'i (ar) monstruo ts'onte (ar) montadura 1. nthuts'i (ar) 2. 'noge (ar) montaa, monte t'oho (ar) montar 1. nat'i (nat'i, nat'i) 2. ntoge (ntoge, 'roge) monte t'oho (ar) montn 1. hmunts'i (ar) 2. mundo (ar) a montones ya hmunts'i montura thuhni (ar) monumento monumento (ar) moo pont'i (ar) moquillo nthuni (ar) moral nsadi hogumfeni (ar) morado murado (ar) mrbido dathi (ar)
mordaz 'yombute (ar) mordaza tsatune (ar) morder tsa (za, ts'a) mordisco tsoki (ar) moreno pothe (ar) moreno 'bo (ar) moretn k'ant'i (ar, xi) tener moretones pets'uk'ant'i (mets'u k'ant'i, 'bets'u k'ant'i) morfina 'ithi ndte (ar) moribundo nedu (ar) morillo [palo de los techos de las casas] muriyo (ar) morir(se) tu (du, ndu) morral 'roz (ar) mortaja 'bitu anim (ar) mortal ngts'i (ar) mortalidad ngts'i (ar) mortero mada (ar) mosca gin'we (ar) mosca de caballeriza tsate gin'we (ar) mosca grande y colorada bindo gin'we (ar) mosca verde k'angugin'we (ar) mosquito t'ologin'we (ar) mostrador 1. nthoxukosa (ar) 2. nthoxu'ma (ar) 3. 'utute (ar) 4. mostrado (ar) mostrar 1. udi ('udi, t'udi) 2. uti ('uti, t'uti) motivar 1. uti xi ho ('uti xi ho, nt'uti xi ho) 2. xifi (xifi, sifi) 3. ot'e ('yot'e, t'ot'e) motivo japi (ar) moto moto (ar) motocicleta motosikleta (ar) motociclismo, motorismo 1. 'eni motosikleta (ar) 2. 'eni boj (ar) mover(se) 1. 'wni ('wni, t'ni) 2. 'ni ('ni, t'ni) movil 'ani (ar) movilizar 'ni ('ni, 'ni) movimiento 'ni (ar) moza 1. maxte (ar) 2. nxutsi (ar) mozo 1. maxte (ar) 2. ts'unt'u (ar) muchacha nxutsi (ar) muchacho [dicho entre los hombres] ts'unt'u (ar) muchacho [dicho entre las mujeres] metsi (ar) mucho 1. xing 2. xi 3. ndunthe 4. nts'edi muchas gracias di jamdi
muchas veces xingu nzm'bu muchsimo 1. nangu 2. xi nangu mucho gusto ar za muda (m)pati (ar) muda [de ropa] (m)pati (ar) muda [pellejo que dejan los reptiles] kwixi (ar) mudanza 1. mpati (ar) 2. mpombi (ar) mudar mpati (mpati, 'bati) mudarse los dientes mponts'afi (mponts'afi, mponts'afi) mudo gone (ar) mueble mweble (ar) mueca uhmi (ar) hacer muecas uhmi ('uhmi, t'uhmi) muela ts'afi (ar) muelle nweya (ar) muerte ndte (ar) muerto 1. du (ar ) 2. anim (ar) muestra nt'udi (ar) muestrario 1. nt'udi (ya) 2. hmunts'unt'udi (ar) mugido yu (ar) mugir 1. ge (nge, nge) 2. yu (nyu, nyu) mugre mpoxji (ar) mugriento poxki (ar, xi) mugroso poxki (ar, xi) mujer 'beh (ar) mujer madura xu'beh (ar) mujeriego 'em'beh (ar) mula 1. tsum(u)zo (ar) 2. mula (ar) muladar hmunts'umahada (ar) mulato mbots'i (ar) muleta ndoho (ar) mulo mzo (ar) multa ntsatu'u (ar) multar ntsatu'u (ntsatu'u, ntsatu'u) mltiple xingu multiplicarse xnt'i (xnt'i, xnt'i) mullir mo'mi (mo'mi, mo'mi) mundo ximhai (ar) fin del mundo ngxuximhai (ar) municin mulisyo (ar) municipio munisipyo (ar) mueca dnxu (ar) muralla hets'ujot'i (ar) murcilago ts'axmangu (ar) murmullar mafi (mafi, hmafi) murmullo hmafi (ar) murmuracin hnoni (ar)
murmurar 1. noni (noni, hnoni) 2. faxu'ni (faxu'ni, faxu'ni) muro jot'i (ar) msculo pikungo (ar) museo 1. njwati (ar) 2. ng njwati (ar) msica 1. thuhu (ar) 2. 'mei (ar) 3. 'bida (ar) tocar msica 1. mpei (mei, 'bei) 2. mpe'bida (me'bida, 'be'bida) msico me'bida (ar) muslo tukungo (ar) mustio 1. 'bani (ar) 2. dumui (ar) mutacin 1. mpati (ar) 2. mpombi (ar) mutilar heki (hyeki, theki) mutuo nt'ot'e yoho wa ms muy +adjetivo 1. xi nan +adjetivo 2. xi na +adjetivo muy bien 1. ar na za 2. xi na ho muy bueno 1. ar na za 2. xi na ho
3. t'u kwai (ar) naval 1. 'yodehe (ar) 2. motsa (ar) 3. barko (ar) 4. boj dehe (ar) navegar 'yodehe ('odehe, 'odehe) Navidad pa 'mui (ar) en Navidad pa 'mui (ar) Da de Navidad pa 'mui (ar) neblina 'bongui (ar) necedad ts'one (ar) necesario, til mahyoni (xi) necesidad 1. mahyoni (ar) 2. nthoni (ar) 3. 'bedi (ar) necesitar honi (hyoni, thoni) necio 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) 3. 'bemfeni (ar) negacin (n)joni (ar) negar koni (gono, [n]joni) negociar tai ne pa (dai ne ma, 'raine 'ba) negocio 'befi (ar) negro 1. 'bo (ar, xi) 2. pothe (ar, xi) aguacate negro, prieto 'bots'ani (ar) borrego negro, prieto 'bonduni (ar) cerro negro, prieto 'bot'oho (ar) chile negro, prieto 'bot'xi (ar) gallina negra, prieta 'bo'ni (ar) helada negra, prieta 'botse (ar) hormiga negra, prieta 'box()ju (ar) lagartija negra, prieta 1. 'borga (ar) 2. 'bokorga (ar) palo negro que se usa como medicina [rbol] 'boz (ar) panal negro, prieto 'bosefi (ar) nejayo [agua de nixtamal] ginni (ar) nene 1. 'wene (ar) 2. 'lele (ar) nervio dts'u (ar) nervioso ntsu (ar) neumona pulmon (ar) neurosis ntsu (ar) neutral 1. kwase (ar) 2. honse (ar) neutro 1. kwase (ar) 2. honse (ar) nevada xija (ar) nevar 1. hoxija (hyoxija, thoxija) 2. hoe ya xija (hyoe yaxija, thoe ya xija) 3. hotse (hyotse, thotse) ni ni ni ..., ni ... ni ..., ni ...
nido 'mafi (ar) niebla 'bongui (ar) nieto 'beto (ar) ninguno ni'na en ninguna parte otho hogem'bu nia nxutsi (ar) niez 1. tx'ulo (ar) 2. txutx'ulo (ar) niito btsi (ar) nspero [chico zapote] t'olo muza (ar) ntido hats'i (ar) nivel 1. hehe (ar) 2. ntheki (ar) nivel de vida hehe nzaki (ar) los de nivel medio 1. nu'u pa made 2. nu'u'yo made nivelar hets'i (hyets'i, thets'i) nixtamal suni (ar) nixtamal cargado de cal isuni (ar) preparar el nixtamal xuni (nxuni, nxuni) no 1. hi'n 2. hingi (y variantes, vase gramtica) no (+imperativo) oxki no es hingage no es correcto 1. himakwni 2. hi'n no es mucho hingi ngu no hay otho no hay cuidado hinte ja'bu no obstante 'nehe no tan ... como ... hints'u ... komongu ... no tanto 1. hints'u 2. tx'utho no tiene importancia hingi japi noble hogumui (ar) nobleza hogumui (ar) nocin mfeni (ar) nocturno 1. mpexui 2. bonxui noche (n)xui (ar) noche de luna haxuzn (ar) de noche 'bu (n)xui en la noche 1. xti nxui 2. 'bu nxui en las noches, por las noches 1. 'bu xui 2. 'bu nxui 3. xti nxui 4. ya nxui esta noche 1. nuna ar nxua 2. nuna ar nxui 3. nu'bya xti nxui nodriza tede (ar) nogal demuz (ar)
oro k'axt'i (ar) orquesta 1. thuhu (ar) 2. 'mei (ar) director de orquesta nd'mei (ar) ortiga nzn (ar) ortografa nt'ot'i xinho (ar) oruga zu'weth (ar) osa mayor [constelacin] t'axutsoho (ar) oso 'muhu (ar) ostentar udi ('udi, t'udi) osudo 1. xingu ndo'yo 2. mediya ndo'yo 3. 'radya ndo'yo ...ote [sufijo aumentativo] ndo otom [lengua] hho (ar) otom [persona] aho (ar) otoo nk'ants'i (ar) otorgar uni (uni, t'uni) otro ma 'na otra vez ma 'nai otro da ma 'na ar pa al otro lado ma 'na ar lugar otros, -as ma 'ra ovacin 'bet'u'ye (ar) oveja 1. deti (ar) 2. tsu'yo (ar) oveja negra 'botsu'yo (ar) ovillo ots'i (ar) oxidar(se) 1. tsihai (nzihai, nzihai) 2. tsiboj (nziboj, nziboj) oyamel [rbol] 'banxu (ar) oyente 'yoxte (ar)
P
pabilo nts'oke (ar) pacer uni jar 'batha (uni jar 'batha, huni jar 'batha) paciencia ts'eti (ar) paciente 1. dathi (ar) 2. ts'eti (ar) pacifista thets'uhki (ar) padecer tsmu'u (zmu'u, ts'mu'u) padrastro hota (ar) padre [gente joven] tada (ar) padre [gente grande] ta (ar) padres mengu (ya) padrino taj (ar) ser padrino ntaj (ntaj, ntaj) padrino de bautizo (n)dexte (ar) pagador gut'ute (ar) pagar jut'i (gut'i, [n]jut'i) pgina nxitha (ar) pago njut'i (ar) pas ximhai (ar) paisaje 'meni (ar) paisano mpdi (ar) paja paxa (ar) pajarear, cazar pjaros pedints'u (medints'u, 'bedints'u) pjaro ts'ints'u (ar) pjaro carpintero put'uz (ar) pjaro viejo xitats'ints'u (ar) trampa para pjaros mets'ints'u (ar) pajuela t'olo paxa (ar) pajuela t'u paxa (ar) pala pala (ar) palabra h (ar) palabrota 1. dt h (ar) 2. dmu h (ar) paladar gone (ar) palacio palasyo (ar) palanca 1. 'nots'e (ar) 2. mfats'i (ar) palatal ngone (ar) paleta tse (ar) paliacate nthu'ye (ar) palidez 1. k'axt'i (ar) 2. hyat'i (ar) plido 1. k'axt'i (xi) 2. hyat'i (xi) palma 1. denthi (ar)
paal 'maxubtsi (ar) pao nthu'ye (ar) pauelo, rebozo nthu'ye (ar) pauelo de bolsillo (ar) nthu'ye ar 'gi pauelo de cuello (ar) nthu'ye 'yuga papa 'rok'a (ar) papa frita (ar) 'rok'a (xi) ntsni papa [jefe de la iglesia catlica] 1. dmaj (ar) 2. kw (ar) pap [gente joven] tada (ar) pap [gente grande] ta (ar) papalote he'mi nsani (ar) papaya papaya (ar) papel he'mi (ar) papel de negocio (ar) he'mi 'ma papelote dt he'mi (ar) papilla tukusopa (ar) paquete sot'e (ar) par 1. pare (ar) 2. yoho (ar) para pa para que pa (+futuro) para qu? yogo'? parabrisa(s) dthe (ar) paracadas ntagi (ar) parada 1. 'mai (ar) 2. 'ma'mi (ar) estar parado 'mai (xi) parafina 1. hyats'i (ar) 2. o (ar) paraguas 'aku'ye (ar) paraso 1. paraiso (ar) 2. ntsaya (ar) paralelo 'u'mai (ar) parlisis nduts'edi (ar) paraltico ndundo'yo (ar) paralizar nduts'edi (nduts'edi, nduts'edi) parar(se) 'bai ('mai, 'mai) para algo, detener 'ba'mi ('ma'mi, 'ma'mi) pararrayos 'nak(u)wei (ar) parsito 1. t'olozu'we (ar) 2. t'uzu'we (ar) parasol 'nakuhyadi (ar) parcial 1. xeni (ar) 2. hingi nxoge pardo, -a 1. 'bospi (ar) 2. gihai (ar) parche 'mot'e (ar) parecer [opinin, juicio] 1. nthdi (ar) 2. hnoni (ar) 3. t'eme (ar) 4. nt'ent'i (ar) parecer [facciones rostro y disposicin cuerpo] hneki (ar)
parecer [aparecer, dejarse ver] neki (neki, hneki) parece [impersonal] 1. 'en 2. want' se parece a 1. nthewi (nthewi, nthewi) 2. njangu parecido 1. nthewi 2. nthe 3. hehe 4. 'rangu bien parecido 1. xi di nthewi 2. xi di nthe 3. xi di hehe 4. xi di 'rangu pared jot'i (ar) reloj de pared (ar) ora jot'i pareja 1. yo(ho) (ya) 2. mpdi parentesco meni (ar) parntesis 1. parentesis (ar) 2. jot'i (ar) paria hyoya (ar) pariente meni (ar) parir oni ('yoni, t'oni) parlanchn txala (ar) paro 'mai (ar) parodia metute (ar) parpadear k'wi'muda (k'wi'muda, k'wi'muda) prpado xida (ar) prrafo 1. xeni nthuts'i (ar) 2. nthekunthuts'i (ar) parranda 1. ngo (ar) 2. dngo (ar) parricidio 1. ndte (ar) 2. heni nts'edi (ar) 3. nthotetada (ar) prroco maj (ar) parroquia nij (ar) parque njot'uz (ar) parque zoolgico 1. (ar) ng meti 2. (ar) ng zu'we parte xeni (ar) en ninguna parte 1. ni 'nar ar xeni 2. otho hogem'bu por otra parte ma 'na ar xeni en todas partes gatho ya parte la mayor parte ms ar dt xeni partera 'yengubtsi (ar) participar 1. 'ent'i (dem, dem) 2. xifi (xifi, sifi) partcula xeni tx'ulo (ar) particular metise (ar) partida 1. mboni 2. hmunts'uj'i (ar)
3. hmunts'u t'ot'e (ar) 4. hegi (ar) 5. nthegi (ar) partido 1. 'eni (ar) 2. hmunts'uj'i (ar) partir 1. heke (hyeke, theke) 2. heki (hyeki, theki) 3. poni (boni, mboni) partir en dos k'uki (k'uki, k'uki) partirse ntheki (ntheke, ntheke) parto 1. t'odi (ar) 2. 'odi (ar( prvulo 1. tx'ulo (ar) 2. hyoya (ar) parturienta 'odi (ar) pasada (n)thogi (ar) pasado thogi (xi) el pasado ya pa xi thogi pasado maana ('bu) ndamni (ar) pasaje 1. njut'i boni (ar) 2. 'yo'nu (ar) pasajero 1. nthogi (ar) 2. tembi (ar) 3. 'yo'u (ar) pasaporte 1. (ar) he'mi 'rats'i 2. (ar) he'mi nthogi pasar, ocurrir thogi (thogi, thogi) pasarlo bien thogi xi ho pasar de lado, evitar kati (kati, kati) pasar la noche hats'i ar xui (hyats'i ar xui, thats'i ar xui) pase usted! gi thogi! pase nthogi (ar) Pascua 1. Nsumpa (ar) 2. Nts'upa (ar) paseador 1. bonte (ar) 2. nani (ar) pasearse poni (boni, boni) paseo 1. boni (ar) 2. paseo (ar) dar un paseo 1. uni 'nar boni (uni 'nar boni, t'uni 'nar boni) 2. uni 'nar pasyada (uni 'nar pasyada, t'uni 'nar pasyada) 3. uni 'nar maya'bu (uni 'nar maya'bu, t'uni 'nar maya'bu) Paseo de la Reforma Boni ar Reforma pasillo 1. thi (ar) 2. 'u (ar) 3. nthogi (ar) pasin ntsapu'u (ar) pasivo do'mute (ar) pasmar tseti (tseti, tseti) paso nthogi (ar) paso de ganado nthogi meti (ar) pasta 1. 'ithi (ar) 2. krem (ar)
pasta dental 'ithi ts'i (ar) pastilla pastiya (ar) pasto pasto (ar) pastor 1. mameti (ar) 2. ma'yo (ar) pastor de borregos ma'yo (ar) pastor de caballos mafni (ar) pastor de machos mamuzo (ar) pastor de chivos mat'xi (ar) pastor de ganado mamboi (ar) pastorear 'batute (matute, 'matute) El Pastoreo, barrio 5, Santiago M., Amealco J a 'batha pata wa (ar) patada hnet'i (ar) patalear tit'i (dit'i, 'rit'i) patata 'rok'a (ar) patear tit'i (dit'i, 'rit'i) patente 1. hneki (ar) 2. nthandi (ar) paternidad tada (ar) patilla juni (ar) patio thi (ar) patituerto 'bat'ugwa (ar) patizambo 'bat'udogwa (ar) pato badu (ar) patria 1. ximhai (ar) 2. 'mui (ar) patrimonio nts'ogi (ar) patriota ne'mui (ar) patrocinio mfats'i (ar) patrn hmu (ar) hija del patrn t'ixu hmu (ar) hijo del patrn ts'unt'u hmu (ar) patrona hmu 'beh (ar) paulatino t'ot'e hingi nsoni (ar) pausa ntsaya (ar) pauta nt'udi (ar) pava tsuk(u)do (ar) pavesa 'bospi (ar) pavimento nsitutxapopote (ar) pavo xoro (ar) payaso 'yot'unjohya (ar) paz njohya (ar) dejar en paz hegi njohya (hegi njohya, thegi njohya) hacer las paces con ot'e ar njohya ko ('yot'e ar njohya ko, t'ot'e ar njohya ko)
peatn 'yogwa (ar) pecado ts'okute (ar) pecar ts'oki (ts'oki, ts'oki) pecho ti (ar) pecho chico do'ba (ar) tomar a pecho tsamukwni (zamukwni, ts'amukwni) pechuga ti (ar)
plural xingu (ar) poblacin 'mui (ar) poblado 'mui (ar) poblar du'mu'mui (du'mu'mui, 'ru'mu'mui) pobre hyoya (ar) pobrecito 'bente (ar) pobreza hyoya (ar) pocilga ngubuts'udi poco tx'utho un poco [adverbio) 'naxtui txutx'utho un poco ms ma 'na xtui a poco! 1. xige! 2. yage! podar xi ('xi, t'xi) poder dar tsa (dar tsa, mar tsa) (verbo irreg.) podero 1. nt'ot'e (ar) 2. ho (ar) 3. d(t) ts'edi (ar) poderoso 1. nd (ar) 2. ts'ut'ubi (ar) 3. hboj (ar) podredumbre 'ya (ar) podrido 'ya (xi) poema nsadi (ar) poesa nsadi nzatho (ar) poeta 'yotunsadi (ar) polen muidoni (ar) polica polisya (ar) polgamo 'ehe xingu ya 'beh polgloto 1. bmuh (ar) 2. pdi xingu ya ha polilla tuxumu (ar) polio ndundo'yo (ar) poltica bmuh (ar) poltico bmuh (ar) pliza nt'ot'e kohi (ar) polo 'ni ximhai (ar) poltrn dhi (ar) polucin nthnts'undhi (ar) polvareda fonthai (ar) (cualquier) polvo ngunt'i (ar) plvora polbora (ar) polvoriento fonthai (ar) pollito 1. t'u'ni (ar) 2. t'olo oni (ar) 3. t'olo unde (ar) pollo oni (ar) pollo pinto bindo oni (ar) pomada 1. nkots'i (ar) 2. njots'i (ar) (piedra) pmez jodo (ar) pompa teni xingu (ar) pomposo teni xingu (ar)
pmulo ndo'yo hmi (ar) ponderar nu xi ho (nu xi ho, hnu xi ho) ponencia t'ungunt'ode (ar) poner nombre sobre papel huts'i (huts'i, thuts'i) poner abajo pogi (mogi, 'bogi) poner encima o sobre hots'e (hyots'e, thots'e) ponerse de pie 'bai ('mai, 'mai) ponerse el sombrero huts'i (huts'i, thuts'i) poner huevos hui (hui, thui) poner sellos kats'i (gats'i, jats'i) poner encima o sobre uts'i ('yuts'i, t'uts'i) poner encima kts'i (gts'i, jts'i) poner algo encima kats'i (gats'i, jats'i) poner contento, alegrar johya (njohya, njohya) ponerse el sol kui (ui, ui) poniente uhyadi (ar) ponzoa 'ithindte (ar) popote nguxudehe (ar) popular jar hnini poquito 1. tx'utho 2. 'naxtui por [preposicin] 1. ge 2. ir nge por adelantado 'bet'o por adelante ir ngehnu por avin kor oroplano por cierto makwni por debajo madui por la derecha jar 'ei por encima maxots'e por eso, por lo tanto 1. hange 2. jange por favor! gi jaki ar mte! por la izquierda jar ngh por la maana 1. (n') xti xudi 2. ma xudi por medio de 1. ir nge 2. ge por lo menos por lo menu por ningn lado otho por un ratito hontho 'nart'olo ora porque 1. ngetho 2. nge' por qu? yogo'? cmo? yogo'? cmo? [gente joven] honja? cmo? [gente grande] hanja? pordiosero 'yadi (ar) porfa zeti (ar) pormenor xeni (ar) poro 'mo'mi (ar) porquera nts'o (ar) portada 'mats'i he'mi (ar)
portafolio nt'ut'u he'mi (ar) portal 1. portal (ar) 2. 'mando (ar) porttil nth (ar) portavoz 1. m (ar) 2. noni (ar) porte 'mui (ar) portento (ar) nthogi ar za portero 1. nugoxthi (ar) 2. sugoxthi (ar) 3. nung (ar) portezuela goxthi (ar) porvenir ir 'e'bu posada nt'oxi (ar) posaderas nthudi (ya) posadero meti t'h (ar) posar oxi ('oxi, t'oxi) poseer 1. 'ehe ('ehe, 'ehe) 2. pets'i (mets'i, 'bets'i) 3. ma meti, ir meti, r meti, ma meti'be, etc. posesin, bien, inters meti (ar) (es) posible 1. pe h 2. ja dar ora 3. ar tsa lo antes posible 'bu 'betho 'bu dar tsa positivo makwni (ar) posponer, aplazar kats'i (gats'i, jats'i) postal [tarjeta postal] he'mi 'mehni (ar) poste 1. 'mai (ar) 2. poste (ar) postergar tsogi'met'o (zogi---, ts'ogi---) posteridad nts'ogi (ar) posterior ir 'e'bu postizo njts'i (xin) postrar [humillar] nthoxongo (dem, dem) postrarse ndnduhmu (dem, dem) pstumo 'boxuhe'mi (ar) postura 'mui (ar) (agua) potable (ar) dehe ar za za potencia tsa nt'ot'e (ar) potente nd (ar) potestad ts'ut'ubi (ar) potro 1. t'ufni (ar) 2. t'olo fani (ar) pozo mehe (ar) prctica nsadi (ar) practicar 1. nxadi (nxadi, nsadi) 2. tsapi (zapi, ts'api) prctico xindo'yo (ar) prado 'bot'u pasto (ar) precaucin ntsuni (ar) preceder 'bet'o ('met'o, 'met'o) precio njut'i (ar)
precioso 1. nzatho (xi) 2. na nzatho (xi) precipicio ndext'i (ar) precipitacin 1. nsoni (ar) 2. tihi (ar) precisar kwadi xi ho (wadi xi ho, nwadi xi ho) preciso 1. mahyoni 2. kumpli (ar) 3. tsoni (ar) precoz timfeni (ar) predecir 1. m (m, hm) 2. noni (noni, hnoni) predicador mmbate (ar) predicar 1. mmbi (mmbi, hmmbi) 2. m (m, hm) predominante tte (ar) prefacio hm 'bet'o (ar) preferir ne ms (ne---, hne---) pregonar m nts'edi (m---, pregunta nt'ani (ar) preguntar 'ani ('yani, t'ani) preguntn 'yante (ar) premio 'rh (ar) prenda 'bitu (ar) prenda de vestir (ar) 'bitu nthe prender 1. mihi (mihi, hmihi) 2. ju (gu, nju) prender fuego tsoke (tsoke, ts'oke) prender vela tsoke (tsoke, ts'oke) prensar xiki (xiki, siki) preado ndu btsi (ar) preez 'u (ar) preocupacin 'ro'mi (ar) preocuparse de 'wipi ar mui ('wipi ar mui, 'wipi ar mui) preparacin nthoki (ar) preparado thoki (xi) preparar(se) hoki xi ho (hyoki xi ho, thoki xi ho) preparativo nt'ot'e xi thoki presa 1. presa (ar) 2. 'nakudehe (ar) 3. nju (ar) 4. hmihi (ar) presagiar prebeni (mprebeni, mprebeni) prescindir de heki (hyeki, theki) prescribir 1. unguhe'mi nt'othe (unguhe'mi nt'othe, t'unguhe'mi nt'othe) 2. uti ('uti, t'uti) presencia kwat'use (ar) presentacin 1. t'udi (ar) 2. t'uti (ar) presentar 1. udi ('udi, t'udi) 2. uti ('uti, t'uti) presente kwat'i (xi) presentir pdi 'bet'o (bdi 'bet'o, mfdi 'bet'o)
2. hets'i (hets'i, thets'i) taladro nthets'i (ar) talante 1. 'mui (ar) 2. hmi (ar) 3. nthe (ar) talco 'ithi nt'ut'i (ar) talento timfeni (ar) taln dunwa (ar) talla t'eni (ar) tallador 'nki (ar) tallador de carrizo 'nkuxithi (ar) tallador de ixtle 'nkudexi (ar) tallar 1. tki (dki, 'rki) 2. koxt'i (goxt'i, [n]joxt'i) 3. ets'e ('yets'e, t'ets'e) tallar pencas de maguey ntedexi (dedexi, 'redexi) palo para tallar lechuguilla z'nkupita (ar) talle j'i (ar) ngut'i (ar) taller 1. ng nt'ot'e (ar) 2. ng nthoki (ar) 3. ng nsadi (ar) tallo ndunz (ar) tamal thedi (ar) tamal de frijol thedi ju (ar) tamal de chile thedi 'i (ar) tamal de pescado thedi jw (ar) tamal de dulce thedi t'afi (ar) tamalero hyokuthedi (ar) tamao dngi (ar) Tamazunchale [S.L.P.] Ndthe (ar) tambalear njweni (njweni, njweni) tambin 'nehe a m tambin 'neki 'ne a ti tamben 'ne'i 'ne tambor tambo (ar) tambor chico bixfani (ar) tamborero mexufani (ar) tamiz 'mats'i (ar) tamizar fats'i (mats'i, 'mats'i) tampoco 1. 'nehe hingi 2. 'nehe hi'n tan +adjetivo +como xi +adjetivo +komongu no tan +adjetivo+como ms hingi +adjetivo +dige tan temprano na ngut' xuditho tanto .., como ... ngu ..., ngu ... tanda tanda (ar) tanque 1. mothe (ar) 2. nsit'udehe (ar) tantear tantya (tantya, 'ranty) tanteo 'rantya (ar) tanto xingu (ar) estar al tanto 'bui to'mi ('mui to'mi, 'mui to'mi)
mientras tanto gem'bu no tanto hingi ngu taer mei (mpei, 'bei) taido 1. nzuni (ar) 2. 'bei (ar) tapa 1. njo'mi (ar) 2. njui (ar) tapa de una caja njo'mi (ar) tapadera 1. njui (ar) 2. njo'mi (ar) tapanco jo'mi (ar) tapar [bulto, montn, objeto] ko'mi (go'mi, njo'mi) tapar [agujero] kot'i (got'i, njot'i) tapar [botella, recipiente] 1. ju'mi (ju'mi, ju'mi) 2. ko'mi (go'mi, njo'mi) tapete (alfombra) njo'mi (ar) tapia 1. xeni jot'i hai (ar) 2. xeni jot'i (ar) tapiz 'mats'i (ar) tapn 1. njui (ar) 2. njo'mi (ar) taqugrafo 'yot'i nsoni taquilla 1. 'bahe'mi (ar) 2. 'ba boleto (ar) 3. ng njut'i (ar) tarntula dmuxe (ar) tardanza tseti (ar) a ms tardar nu ms da zeti tardar(se) 1. de (de, nde) 2. japi (japi, japi) 3. hembi (hembi, thembi) 4. tseti (zeti, ts'eti) tardar en tseti nu (zeti nu, ts'eti nu) tarde [adverbio] 1. huxadi (ar) 2. nde (ar) (la) tarde nde (ar) en la tarde xti nde esta tarde nuna ar ndea en las tardes 'bu nde por las tardes 'bu nde hacerse tarde 1. thehuxadi (dehuxadi, 'rehuxadi) 2. thende (dende, 'rende) 3. thenxui (denxui 'renxui) pasar la tarde 1. thende (dende, 'rende) 2. de (nde, nde) ya es tarde [maana] ya bi huxadi ya es tarde [tarde] ya bi nde ya es tarde [noche] ya bi nxui tardecer de (nde, nde) tardo 1. tseti ts'edi 2. tseti xingu tarea t'eni (ar) tarifa pots'e njut'i (ar)
Temazcalcingo [municipio del estado de Mxico] M'atha temblar [del cuerpo] 1. bi (mbi, mbi) 2. bit'i (bit'i, bit'i) 3. nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i) temblar [del temor] nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i) temblor [del cuerpo] 1. mbi (ar) 2. bit'i (ar) 3. nhwt'i (ar) temblor [de la tierra] 1. mponi (ar) 2. mpohai (ar) temer 1. ntsu (ntsu, ntsu) 2. nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i) temeroso ntsu (ar) temor 1. ntsu (ar) 2. nhwt'i (ar) 3. mbi (ar) 4. bit'i (ar) tmpano 1. tambo (ar) 2. xifni tambo (ar) temperamento 'mui (ar) temperatura, temperie tse wa pa (ar) tempestad mfei (ar) tempestuoso ungumfei (ar) templado mpani (xi) templar mpani (dem, dem) templo nij (ar) temporal [tiempo de lluvia] nd'ye (ar) temporal [mente] tembi (ar) temporneo tembi (ar) tempranito, temprano 1. ngut' 2. xuditho es temprano todava 1. tobe ngut' 2. tobe xuditho tenaz mfane (ar) tenaza tsitsi (ar) tendencia 'mui mpati (ar) tender 1. tungi (tungi, 'rungi) 2. 'ini ('ini, t'ini) 3. xi (nxi, nsi) tendido 1. 'rungi (xi) 2. t'ini (xi) 3. nsi (xi) tendn [msculo] dts'u (ar) tenebroso 'bexuwi (ar) tenedor hmihi (ar) tener [ser animado] 'ehe ('ehe, 'ehe) tener [objeto] pets'i (mets'i, 'bets'i) tener [fruta en rbol, etc.] tu (du, ndu) tener que [+infinito] pets'i (mets'i, 'bets'i) (+verbo en el futuro) no tener que ver nada con hinti pets'i otho te nu ko (hinti mets'i otho te nu ko, hinti 'bets'i otho te nu ko) tener sobre la cabeza 1. huts'i (huts'i, thuts'i) 2. ots'i ('yots'i, t'ots'i) tener compasin hweki (hweki, theki)
tengo fiebre bi tsoxki ar pa tener ganas 1. ho (hyo, tho) 2. ne (ne hne) tener hambre, apetito 1. tumunthu (dumunthu, 'rumunthu) 2. pets'i ar thuhu (mets'i ar thuhu, 'bets'i ar thuhu) tener en la mano, traer h (h, th) tener miedo ntsu (ntsu, ntsu) tener prisa 1. xoni (xoni, soni) 2. 'yo 'nihi ('o 'nihi, 'o 'nihi) tener razn 1. m xi ho (m xi ho, hm xi ho) 2. m makwni (m makwni, hm makwni)
tener en regla pets'i nthoki (mets'i nthoki, 'bets'i nthoki) tener sed 1. tuthe (duthe, 'ruthe) 2. pets'i ar 'ruthe (mets'I ar 'ruthe, 'bets'i ar 'ruthe) tenera nthexu xifni (ar) tenis 'engu pilota (ar) tenorio ne 'beh (ar) tensin ts'edi (ar) tenso ts'edi (xi) tentacin ts'okute (ar) tentar 1. ts'okute (nts'okute, nts'okute) 2. thani (dani, 'rani) tentativa ntsapi (ar) teir(se) kt'i (gt'i, njt'i) teora mfeni (ar) tepalcate dohmi (ar) tequesquite the (ar) Tequisquiapan [estado de Quertaro] Nthe (ar) tercero ar hu ar ... tercio sot'e (ar) terciopelo nduxi 'bitu (ar) terco mfane (ar) tergiversar ts'oni nt'ot'e (dem, dem) terminar(se) 1. gts'i (gts'i, jts'i) 2. kwadi (wadi, nwadi) 3. thege (thege, 'rege) trmino ngts'i (ar) ternera ternera (ar) ternura nk'egi (ar) terquedad mfane (ar) terrateniente ndehai (ar) tener tierras the (de, 're) terremoto 1. mpohai (ar) 2. mponi (ar) terreno hai (ar) terrible ntsu (xi) terror 1. ntsu (ar) 2. mbidi (ar) terso 1. t'axi (xi) 2. hats'i (ar) 3. nxoge (ar) tesis 1. tesis (ar)
2. nt'ot'e mfdi (ar) tesorero 1. mets'u boj (ar) 2. kwatu boj (ar) tesoro 'bets'u xingu boj (ar) testarudo mfane (ar) testculo 1. t'axi (ar) 2. mdo (ar) testificar damakwni (damakwni, 'ramakwni) testigo ungumakwni (ar) testimonio t'ungumakwni (ar) teta xi'ba (ar) teta chica t'u'ba (ar) tetilla x'ba (ar) textura 'be (ar) tez hmi (ar) ta zits (ar) tibio (m)pani (xi) tiburn tiburon (ar) tiempo pa (ar) tiempo completo ar pa xoge tiempo despus 1. ya pa 'befa 2. ya pa 'mefa durante mucho tiempo ya' en este tiempo hay muchos carros nuya ya pa 'bui xingu ya boj
hace mucho tiempo xi thogi xi tx'utho ya pa el tiempo hmedo ar pa nxa largo tiempo xi ma ar pa el tiempo lluvioso ar pa 'wi el mismo tiempo (is) ar ora' al mismo tiempo na dar ora el tiempo seco ar pa 'oni tienda denda (ar) tienda de cigarros denda ya 'yui (ar) tiene poca importancia tx'utho hne tiento 1. ntsa (ar) 2. ndoho (ar) 3. hnumansu (ar) andar con tiento 'yo kor hnumansu ('o kor hnumansu, 'o kor hnumansu) tierno nk'egi (xi) tierra 1. hai (ar) 2. ximhai (ar) tierra blanca 1. t'axuhai (ar) 2. t'axhai (ar) Tierra Blanca [barrio 5o Santiago Mexquititln] Nt'axhai tierra de temporal hai nith (ar) tieso [cualquier tela] 1. nzadi (xi) 2. nza'mi (xi) tieso [persona o animal] zat'i (xin) tigre tigre (ar) tijeras t'xte (ar) timbre [que suena] nzunt'i (ar)
timbre [para tocar] 'mut'i (ar) tmido bizu (ar) timn timu (ar) tina nxonguxibuj (ar) tinco metlico nxonguxibuj (ar) abierto 1. nxonge (ar) 2. nxogi (ar) hoja de metal xibuj (ar) tinieblas 'bexuwi (ar) tino 1. t't'i (ar) 2. k'ahni (ar) tinta kuhu (ar) tinte 1. pinta (ar) 2. kt'i (ar) tintineo 1. kt'i (ar) 2. nzuni (ar) tinto theni (ar) to 'we (ar) tintura 1. pinta (ar) 2. kt'i (ar) tpico de 1. met'o ja ndui 2. maduija tipo, clase, gnero 1. nt'ot'e (ar) 2. nt'udi (ar) tirada 1. nt'ei (ar) 2. nt't'i (ar) 3. njuki (ar) tirador ente (ar) tirano 1. nduxte nda (ar) 2. nduxte ts'ut'ubi (ar) tirar 1. ei ('yei, t'ei) 2. k'ahni (nk'ahni, nk'ahni) 3. t'i ('t'i, t't'i) tirar con honda ei ('yei, t'ei) tirar basura o piedras poni (moni, 'boni) tirar agua nni (nni, hnni) tiro 1. nk'ahni (ar) 2. nt'ei (ar) 3. nt't'i (ar) tirn nt'ei nts'edi (ar) titubear ntso'mi (dem, dem) ttulo 1. ndui nthuts'i (ar) 2. he'mi 'befi (ar) tiza 1. jis (ar) 2. nt'ot'i (ar) tiznar koxuhadi (goxuhadi, njoxuhadi) tizne hadi (ar) tlacuache dzu (ar) tlacuache chico mezu (ar) tlacualear 'wite ('wite, t'ite) tlacualero, -a 'wite (ar) tlachiquear 'afi ('afi ['yafi], nt'afi) tlachiquero 'yafi (ar)
tlapalera 1. denda'ba kuhu (ar) 2. denda'ba njt'i (ar) toalla nthukudehe (ar) toallero gxunthukudehe (ar) tocadiscos 1. thuhudisko (ar) 2. tokadisko (ar) tocar, agarrar mihi (mihi, hmihi) tocar, acariciar konts'i (gonts'i, njonts'i) tocar [instrumento] pei (mei, 'bei) me (te, le, etc.), toca 1. tsonigi tsoni'i, tsoni', etc. 2. tokagi, toka'i, toka', etc.) tocayo kayu (ar) tocino nziki ts'udi (ar) todava tobe todo(s) gatho en todas partes gatho ya parte todo el mundo gatho aximhai todos los das mpa'bu toldo 'bitu 'nakuhyadi (ar) tolerancia 1. ts'eti (ar) 2. njapukaso hnoni (ar) tolerar tseti (zeti, ts'eti) tolvanera fonthai (ar) tomar tsi (zi, ts'i) tomar, beber 1. tsi (zi, ts'i) 2. 'beki ('beki, 'beki) tomar [por ejemplo: camin] ju (gu, nju) tomar, agarrar h (h, th) tome usted! h 'bukwa! tomar a bien beni xi ho (mbeni xi ho, mfeni xi ho) tomar a mal beni xi 'u (mbeni xi 'u, mfeni xi 'u) Toms Tom (ar) tomate de'muxi (ar) tomillo tomiyo (ar) tomo 1. nthege (ar) 2. he'mi (ar) tonada nzuni (ar) tono nzunt'i (ar) tonsila nthet'u'yuga (ar) tontear 1. dondo (ndondo, ndondo) 2. xongo (nxongo, nxongo) tontera nxongo (ar) tontera ndondo (ar) tonto 1. dondo (ar) 2. xongo (ar) topacio nzatho do (ar) topar 1. fant'i (fant'i, mfant'i) 2. ntohni (dem, dem) tope 1. mfant'i (ar) 2. ntohni (ar) topil nzut'ubi (ar) topo .......... toque hmihi (ar)
total 1. gatho (ar) 2. nxoge (ar) txico 'ithi ndte (ar) tozudo mfane (ar) traba 'raki (ar) trabado 'raki (xin) trabajador pefi (ar) trabajar mpefi (mpefi, 'befi) trabajar en la milpa whi (whi, whi) trabajar a intervalos tembu'befi (tembu'befi, 'rembu'befi) trabajar en serie et'i ('yet'i, t'et'i) trabajar con bueyes pemboi (mpemboi, 'bemboi) trabajar con machos pemuzo (mpemuzo, 'bemuzo) trabajar con burros pembru (mpebru, 'bembru) trabajar con empeo para acabar un trabajo hu'mi (hu'mi, thu'mi) trabajar en albailera hong (hyongu, thong) trabajo 'befi (ar) trabalenguas nk'une (ar) trabar mfane (mfane, mfane) tractor 1. boj (mfuts'i) (ar) 2. trak(u)tor (ar) tradicin 'mui (ar) traduccin 'rats'uh (ar) traducir 'rats'uh (dem, dem) traer puesta [ropa] he (he, the) anda trelo! ba h! trfico 'o (xingu) ya boj (ar) tragaluz hats'i (ar) tragar jnt'i (gnt'i, njant'i) tragedia nts'o (ar) trgico nts'o (xin) trago tut'i (ar) traicin njadi (ar) traicionar kadi (kadi, njadi) traidor kadi (ar) traje nthe nxoge (ar) traje de bao nthe nsaha (ar) trama thhi (ar) tramo xeni (ar) trmite 'rats'i (ar) trampa njadi (ar) trampa de lazo xgu (ar) trampa de metal njadi boj (ar) trampa de pjaros, red daxi (ar) tranva trambiya (ar) tranca 'nots'e (ar) trance 1. (ar) pa ar za 2. (ar) ora 3. ar za 4. nthogi (ar) ltimo trance ar ngts'i ar ora ar za tranquilidad 1. njohya (ar) 2. metho (ar)
unos, -as [artculo indeterminado] 'ra unos. -as [artculo indeterminado] 'ra ya unitar(se) (n)kots'i (nkots'i, jots'i) unto undo (ar) untura njots'i (ar) ua xa (ar) ua de gato xam(u)xi (ar) urbano 1. dhnini (ar) 2. swida (ar) urdimbre zi 'be (ar) urgente nsoni (ar) usar njapu'befi (njapu'befi, njapu'befi) usar, llevar ropa he (he, the) usar como colchn fid (bid, 'bid) uso njapu'befi (ar) usted [pronombre personal] 1. nu'i 2. nu''i 3. ge'e 4. ge'i 5. ge'e ustedes [pronombre personal] 1. nu'ahu 2. nu'uhu 3. ge'ahu 4. ge'e hu 5. nu'awi 6. nu'uwi 7. ge'awi 8. ge'ewi usual njapu'befi (ar) usura 'rh (ar) usurero th tero mui (ar) til, necesario mahyoni (xi) muy til na mahyoni (xi) utilizar njapu'befi (dem, dem) utopa 'bede himakwni (ar) uva uba (ar)
V
vaca baga (ar)......... vacaciones pa ntsaya (ar) vaciado t'oni (ar) vaciar(se) 1. 'ba (dem, dem) 2. 'yoni ('yoni, t'oni) vacilar 1. ntso'mi (dem, dem) 2. theni (deni, 'reni) vaco hinti po (ar) vacuna bakun (ar) vacunar bakun (mbakun, mbakun) vadear 1. 'raxudehe (dem, dem) 2. th (dh, 'rh) 3. meya (meya, hmeya) vado 'raxudehe (ar) vagabundo nani (ar) vagar, haber salido 1. boni (boni, boni) 2. nani (nani, hnani) vagina mdo (ar) vago 1. nani (ar) 2. dhi (ar) vaho nxanthe (ar) vaina 1. 'mats'i (ar) 2. nt'o (ar) vainilla bayniya (ar) vaivn pa ne pengi vajilla ya mohi, ya hmihi, ya nt'ats'i, ya baso, etc. vale bale (ar) vale la pena bale ar pen vlgame Dios! balga ma Kw! valer bale (bale, bale) valeroso 1. hmdi (xi) 2. hingi ntsu (ar) vlido mahyoni (xi) pets'i ar ts'edi (mets'i ar ts'edi, 'bets'i ar ts'edi) valiente 1. tsedi (ar) 2. hingi ntsu (ar) valioso mahyoni (ar)
valor 1. njut'i (ar) 2. hingi ntsu (ar) 3. ar za valorar huxunjut'i (huxunjut'i, thuxunjut'i) vlvula barbula (ar) valla jot'uz (ar) valle dt 'batha nthets'ut'oho (ar) vampiro 1. zipate (ar) 2. zone (ar) vanagloriarse 'ets'i ('ets'i, t'ets'i) vndalo 'yot'unts'o (ar) vanguardia 'bet'oj'i (ya) vanidad 'ets'i (ar) vanidoso 'ets'i (xi) vano 1. 'ets'i (xi) 2. tx'utho tseti en vano nt'ot'e hingi njapu'befi vapor nxanthe (ar) vapor, sudor nxanthe (ar) vaporizador nsit'u nxanthe (ar) vaquero mamboi (ar) vara 1. ts'ut'o (ar) 2. t'o (ar) vara para medir 1. t'enz (ar) 2. t'eni z (ar) varar [estancarse] 'bai ('mai, 'mai) varear fut'i (fut'i, fut'i) variable mpati (xin) variacin mpati (ar) variacin de dialectos (ar) mpati ya h variado 'bati (xin) variar pati (mpati, 'bati) varices heni thengu'uji (ar) varilla bariya (ar) varios 1. xingu 2. 'ra ya varn 'oho (ar) varonil 'oho (ar) vasallo (ar) j'i 'ehe nd vaselina njots'i (ar) vasija ts'oe (ar) baso baso (ar) vstago 'rogi (ar) vasto xidi (xi) vaticinar m 'met'o (m 'met'o, hm 'met'o) vaticinio a las voladas nsani a las voladas ngut' volante nt'e (ar) volar nsani (nsani, nsani) volcn muntuhai (ar) volcar 1. 'bat'i ('bat'i, 'bat'i) 2. mpunts'i (mpunts'i, 'bunts'i) volteado 1. 'bat'i (xi)
2. 'bunts'i (xi) voltear 1. 'bat'i ('bat'i, 'bat'i) 2. mpunts'i (mpunts'i, 'bunts'i) voltear un objeto ye'mi (ye'mi, ye'mi) voluble yone (ar) volumen 1. he'mi (ar) 2. nthege (ar) 3. xingu 4. nt'ot'e (ar) 5. 'beni (ar) voluntad bolunta (ar) volver, volver a pengi (mengi, 'bengi) volver en s hh (hh, thh) vomitar 'ei ('ei, 'ei) vmito 'ei (ar) voracidad uni xingu (ar) vorgine uni dehe (ar) voraz uni xingu (ar) votacin 'reni (ar) votar teni (deni, 'reni) votivo t'ungu 'reni (ar) voto 'reni (ar) voz h (ar) vuelo nsani (ar) vuelta 1. 'mat'i (ar) 2. nxint'i (ar) 3. 'bengi (ar) dar vueltas 1. uni 'nar (n)xint'i (uni 'nar (n)xint'i, t'uni 'nar (n)xint'i) 2. (n)xint'i ((n)xint'i, (n)xint'i ) dar una vuelta uni 'nar boni (uni 'nar boni, t'uni 'nar boni) vuelto 1. mpengi (ar) 2. njots'i (ar)
Y
y [conjuncin] ne y t? ne xu'i? y usted? ne xu'i? ya ya ya que, como 1. getho 2. ge yacer 'beni ('meni, 'meni) yegua tsufni (ar) yerba pasto (ar) yerbua buena xk'ani (ar) yermo 1. hinto 'bui 2. hingi 'bot'i 3. hinte 'bui yerno 'meh (ar) yo 1. nuga 2. nu(gu)gi 3. nuguga 4. geka 5. gekuga 6. geki yo tambin 'neki 'ne(he) yugo yugu (ar) yunque nt'uxuboj (ar) yunta jadi (ar)