Está en la página 1de 135

H

haba dju (ar)


hay 1. ja (nja, nja)
2. 'bui ('mui, 'mui)
no hay de qu otho ter 'me'
hbi l 1. xindo'yo (ar)
2. timfeni (ar)
habi l i dad xindo'yo (ar)
habi l i taci n nt'uti (ar)
habilitar uti (uti, t'uti)
habitable dar tsa to da 'mui
habitacin 'mui (ar)
habitante 'mui (ar)
habitar 'bui ('mui, 'mui)
hbito 'mui (ar)
habituado nzmbi (xi)
habituarse nzmbi (nzmbi, nzmbi)
habla h (ar)
hablador 1. mane (ar)
2. xingu (ar)
habladura 'bede (ar)
hablar (, h)
hablar dormido th (th, hth)
hablar claro xi ho ( xi ho-, h xi ho)
hablar espaol mfo (mfo, hmfo)
hablar mazahua nhwaro (njwaro, hnjwaro)
hablar lentamente tx'utho ( tx'utho, h tx'utho)
hablar todos a la vez, a un tiempo 1. bi hni
2. bi xuni
hacedero ar tsa nt'ot'e
hacedor 1. hyokute (ar)
2. 'yot'ute (ar)
hacendado asundado (ar)
hacer 1. hoki (hyoki, thoki)
2. ot'e ('yot'e, t'ot'e)
hacer [que ocurra algo] japi (japi, japi)
hacer encargar japi teti (japi da deti, xijapi xi 'reti)
hacer amistad ot'e ar mpdi ('yot'e ar mpdi, t'ot'e ar mpdi)
hacer cosquillas kunts'i (kunts'i, kunts'i)
hacer cuentas hoki ya 'bede (hyoki ya 'bede, thoki ya 'bede)
hacer entrar kut'i (ut'i, ut'i)
hacer un esfuerzo hoki 'nar ts'edi (hyoki 'nar ts'edi, thoki 'nar ts'edi)

hacer llorar japuzoni (japuzoni, japuzoni)
hacer muecas unts'i (unts'i, t'unts'i)
hacer ruido 1. uni (uni, uni)
2. 'ni ('ni, 'ni)
3. mafi (mafi, hmafi)
hacer sonar zunt'i (zunt'i, zunt'i)
hacer subir pots'e (bots'e, mbots'e)
hacer trabajar 1. 'bepi da mpefi ('bepi da mpefi, 'bepi da mpefi)
2. japi da mpefi (japi da mpefi, japi da mpefi)


hacerse, volverse 1. ot'e pengi ('yot'e pengi, t'ot'e pengi)
2. njapi pengi (njapi pengi, njapi pengi)
hacerse tonto 1. hoxongo (hyoxongo, thoxongo)
2. hotuxongo, (hyotuxongo, thotuxongo)
hacerse viejo ot'e nxita ('yot'e nxita, t'ot'e nxita)
hace mucho tiempo 1. xi thogi xingu (ya) pa
2. mah'mu
hace poco tiempo xi thogi tx'utho ya pa
hace sol 1. ot'e ar hyadi
2. zo ar hyadi
hacia nu
hacia abajo nu madui
hacia adelante nu ir ngehnu
hacia arriba nu ma
hacia atrs 1. nu ir ngekwa
2. ir mote
hacia adelante nu ir ngehnu
hacia dentro nu mbo
hacia afuera nu nthi
hacienda 1. asyenda (ar)
2. dt'mui (ar)
hacina hmunts'i (ar)
hacinar munts'i (munts'i, hmunts'i)
hacha, campana t'egi (ar)
hachazo nt'umbut'egi (ar)
halagar 1. ne (ne, hne)
2. hot'i (hyot'i, thot'i)
halago thot'i (ar)
halageo ungumfdi (ar)
hlito 'bapa (ar)
hallar tini (dini, 'rini)
hallarse ntini (ntini, 'rini)
hallarse bien de salud 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho)
hallazgo 1. ntini (ar)
2. 'rini (ar)
hamaca nzudi (ar)
hambre thuhu (ar)
morir de hambre 1. tu ar thuhu (du ar thuhu, 'ru ar thuhu)
2. tumunthu (ntumunthu, dem)
pasar hambre thogi ar thuhu
hambriento dumanthu (ar)
hambruna 1. dt thuhu (ar)
2. d thuhu (ar)
hamburguesa burguesa (ar)
hampa be (ar)
haragn dhi (ar)
harapo ze'bitu (ar)
harina juni (ar)
harina de avena juni be (ar)
harina de maz juni deth (ar)
harina de trigo juni t'ei (ar)
hartar nguki (nguki, nguki)
hartarse i (dem, hi)


harto i (xi)
hasta 1. asta
2. ngts'i
hasta maana jar xudi
hasta ahora 1. jage'bya
2. ar ngts'i nu'bya
hasta aqu ar ngts'i nugwa
hasta luego maje
hasta ms no poder ar ngts'i ms hindar tsa
hasta pronto jar ngut'
hasta muy pronto maje
hasta la vista jar thandi
hastiar 1. tsabi (zabi, nzabi)
2. umbi ar xuh (umbi ar xuh, t'umbi ar xuh)
hasto xuh (ar)
hatajo 1. hmunts'umeti (ar)
2. hmunts'i (ar)
hato hmunts'i (ar)
hay [seres animados y objetos] 'bui
hay [objetos] ja
haz 1. sot'uz (ar)
2. hmi (ar)
hazmerreir 1. xongo (ar)
2. dondo (ar)
hebilla nthut'uxifni (ar)
hebra xeni thhi (ar)
heces 1. d'bi (ar)
haces 2. foho (ar)
hechicera 'ete 'beh (ar)
hechicera nt'ete (ar)
hechicero 'ete 'oho (ar)
hechizar ei ('ei, t'ei)
hechizo nt'ei (ar)
hecho nt'ot'e (ar)
hecho a mano (ar) nt'ot'e'ye
heder yuni (uni, uni)
hediondo yuni (ar)
helada tse (ar)
helado tse (ar)
helar(se) 1. hotse (hyotse, thotse)
2. hoe ya tse (hyoe ya tse, thoe ya tse)
3. ntse (ntse, ntse)
hembra [con animales] 1. tsuzu'we (ar)
2. tsumeti (ar)
hemorragia 'biji (ar)
henar ot'upasto (ar)
henchir(se) 1. uti (uti, huti)
2. i (i, hi)
hendedura ntheni (ar)
hender heni (hyeni, theni)
heno 'yot'uk'angupasto (ar)
heir deni (deni, 'reni)
herbajar et'umeti ja pasto, ('et'umeti ja pasto, t'et'umeti ja pasto)


herbaje hopasto (ar)
herboso hopasto (ar)
heredad ndehai (ar)
heredar ung(u)rensya (ung(u)rensya, t'ung(u)erensya)
heredero ntherensya (ar)
hereje, hereja 1. nduxte
2. ts'omfeni
3. ts'oh
4. hingi 'eme nts'okw
herencia 1. nts'ogi (ar)
2. nt'ungurensya (ar)
herida ntheni (ar)
herir 1. hni (hyni, theni)
2. suni (suni, suni)
hermana [dicho por los hombres] nju (ar)
hermana [dicho por las mujeres] jujwe (ar)
hermana de leche njujwe (ar)
hermana poltica [dicho por ambos sexos] bepo (ar)
hermanastra honju (ar)
hermanastro hojwd (ar)
hermandad (n)ku (ar)
hermano [en general] (n)ku (ar)
hermano [dicho por los hombres] jwd (ar)
hermano [dicho por las mujeres] id (ar)
hermano de leche hombres njwd
hermano poltico ko (ar)
hermanos siameses njunubtsi (ya)
hermtico jot'i (xi)
hermoso nzatho (xi)
hermosura nzatho (xi)
hroe bm(u)h (ar)
heroico bm(u)h (ar)
hervidero mu'mi (ar)
hervir(se) 1. t (d, nd)
hervir(se) 2. nthuni (dem, dem)
hervir violentamente 1. embind ('yembind, t'embind)
2. embinthuni ('yembinthuni, t'embinthuni)
poner a hervir hots'e (hyots'e, thots'e)
hervor t (ar)
herradura 'boho boj (ar)
herramienta 1. boj (ya)
2. erramienta (ya)
herrar kwatuboj (kwatuboj, jwatuboj)
herrera 1. jwit'i (ar)
2. nthok(u)boj (ar)
3. nt'oboj (ar)
herrero 1. jwit'i (ar)
2. hyokuboj (ar)
3. 'yot'uboj (ar)
herrn nzi (ar)
herrumbre nzi (ar)
herrumbroso nzi (ar)
hez 1. foho (ar)


2. d'bi (ar)
hidratarse nedehe (nedehe, nedehe)
hiel 1. nju (xi)
2. njuts'i (xi)
hierba pasto (ar)
hierbabuena xk'ani (ar)
hierro boj (ar)
hierro colado nzt'uboj (ar)
hierro fundido nzob(u)j (ar)
hgado ya (ar)
higiene 1. ntsuni (ar)
2. nthok(u)'mui nzatho (ar)
higo igo (ar)
higo chumbo, tuna kh (ar)
higuera igo (ar)
hija t'ixu (ar)
hijastra hot'ixu (ar)
hijo btsi (ar)
hijo [entre los hombres] 1. ts'unt'u (ar)
2. btsi (ar)
hijo [entre las mujeres] 1. metsi (ar)
2. btsi (ar)
hijo legtimo btsise (ar)
hijo poltico btsise (ar)
persona o animal cuyos hijos siempre mueren ndubtsi (ar)
ltimo hijo de una familia 1. zuxu (ar)
2. zu (ar)
hilacha nzu'bitu (ar)
hiladora het'i (ar)
hilandera het'i (ar)
hilandera 1. ng thet'i (ar)
2. thet'i (ar)
hilar 1. kxi (kxi, jxi)
2. tsant'i (tsanti, ts'ant'i)
3. het'i (het'i, thet'i)
hilaza d thhi (ar)
hilera teni (ar)
hilo 1. ilo (ar)
2. thhi (ar)
perder el hilo pumbini (pumbini, 'bumbini)
bola de hilo 1. pants'i (ar)
2. 'bants'i (ar)
hilvn nta'munt'edi (ar)
himno nsadi (ar)
himno nacional 1. (ar) thuhu Mim'onda
2. (ar) nsadi Mim'onda
hincado ndnduhmu (ar)
hacer hincapi japi (dem, dem)
hincarse ndnduhmu (dem, dem)
hincharse neni (dem, hneni)
hinchazn hneni (ar)
hinchazn del estmago hnengumui (ar)
hinojo 1. inojo (ar)


2. hmu (ar)
de hinojos ndnduhmu (ar)
hipar nk'uts'i (nk'uts'i, nk'uts'i)
hipnotizar xongo (xongo, xongo)
hipnotizar tuwi (tuwi, tuwi)
hipo nk'uts'i (ar)
hipocondriaco 1. ntsu (ar)
2. nzot'umui (ar)
hipocresa nthote (ar)
hipcrita hote (ar)
hipoteca ntsothai (ar)
hiptesis njukumfeni (ar)
hiriente nsuni (ar)
hirsuto za'muxt (ar)
histrico 1. ntsu (ar)
2. mbidi (ar)
3. ntsu (ar)
historia 1. 'bede mah'mu (ar)
2. 'mui mah'mu (ar)
historia de amor (ar) 'mui ar hmte
histrico (ar) mah'mu
hito 1. gatho
2. nxoge
3. t't'i (ar)
4. do nzot'e (ar)
dar en el hito ungunt't'i (ungunt't'i, t'ungunt't'i)
hocicar mfets'e (mfets'e, mfets'e)
hocico ne (ar)
hogar 'mui (ar)
hoguera nt'uspi (ar)
hoja [de rbol, planta] xi (ar)
hoja [de libro], pgina nxitha (ar)
hoja de aguacate xi ts'a'ni (ar)
hoja de mazorca thot'i (ar)
hoja de afeitar (ar) oha nt'xi
hojaldre 1. juni ndega (ar)
2. jwets'ujuni (ar)
hojear punts'unxitha)
hojeada (m)punts'unxitha (ar)
hola! 1. hadi!
2. hadiwi!
3. hadihu!
holgado 1. tsaya (ar)
2. pongi (ar)
holgar 1. tsaya (ntsaya, ntsaya)
2. pongi (bongi, mbongi)
holgazn dhi (ar)
hollejo 1. xits'uxirga (ar)
2. xits'u'mats'i (ar)
holln 'bo'bifi (ar)
hombre [entre los seres humanos] 'oho (ar)
hombre, esposo ndo (ar)
hombre maduro 1. xu'oho (ar)


2. 'oho (ar)
hombro xi'xi (ar)
arrimar el hombro kwat(u)xi'xi (kwat(u)xi'xi, jwat[u]xi'xi)
encogerse de hombros tx'uk(u)xi'xi (tx'uk(u)xi'xi, tx'uk(u)xi'xi)
homenaje t'em(u)nsu (ar)
hemepata 'yothe omepata (heni) (ar)
homicida hyote (ar)
homosexual yozn (ar)
honda nt'endo (ar)
hondo hei (xin)
hondura hei (xin)
honestidad hog(u)mui (ar)
honesto hog(u)mui (ar)
hongo jo (ar)
hongo de maz o huitlacoche njoth (ar)
honor hnumansu (ar)
honor grande dmansu (ar)
honradez t'emansu (ar)
honorable t'emansu (ar)
hora ora (ar)
qu hora es? 1. tem(u) ora?
2. tema ora?
horadar heki (heki, theki)
honrar numansu (dem, hnumansu)
horca nxonz (ar)
a horcajadas nat'i (xi)
horcn xoz (ar)
horchata (ar) dehe 'ba
horizontal 'beni (ar)
(el) horizontal 'beni (ar)
horizonte ngts'i (ar)
horma molde (ar)
hormiga xju (ar)
hormiga colorada thenguxju (ar)
hormiga chica 1. t'uxju (ar)
2. t'oloxju (ar)
hormiga de color negro y amarillo bindoxju (ar)
larva de hormiga comestible mdoxju (ar)
hormign nthnts'umeskla (ar)
hormiguear kunts'i (dem, junts'i)
hormiguero 1. ng xju (ar)
2. ngxju (ar)
hornear 1. hu (hu, thu)
2. ut'i ('ut'i, t'ut'i)
hornear carbn ut'utheh ('ut'utheh, t'ut'uthah)
horno 1. nt'ut'i (ar)
2. nthu (ar)
horno de cal nt'ut'unni (ar)
horno de pan nt'ut'u thuhme (ar)
horscopo pa 'mu (ar)
horrible 1. hingi za
2. nts'o (xi)
3. hingi zatho


horripilante 1. hingi za
2. nts'o (xi)
3. hingi zatho
horror tsu (ar)
hortaliza 'bot'udoni (ar)
horticultura 'bot'udoni (ar)
hosco 1. mbots'i (xi)
2. mbokwe (xi)
hospedaje 1. nkohi t'h (ar)
2. t'oxi (ar)
hospedarse oxi ('oxi, t'oxi)
hospital 1. ng nt'othe (ar)
2. ospital (ar)
hospitalario (n)t'oxi (ar)
hospitalidad (n)t'oxi (ar)
hostigar 1. hut'i (hyut'i, thut'i)
2. uni (uni, t'uni)
hostil kontra (ar)
hotel ng t'h (ar)
hoy 1. nu'bya
2. gem'bya
3. __ 'bya
hoy mismo nu'bya ar paa
hoyo 'ots'i (ar)
hoz t'exu (ar)
huacal 'bez (ar)
huacalero ndu'bez (ar)
huapango hnei 'nats'i
huarache [hecho de cuero con correa] thiza (ar)
hueco 'mo'mi (ar)
huelga 'ma'mu'befi (ar)
huelguista 'ba'mu'befi (ar)
huella neki hnets'i (ar)
seguir las huellas de teni neki hnets'i (ar)
hurfano hyoya (ar)
huero ts'okumdo (ar)
huerta mbo'xi (ar)
hueso [de fruta] nda (ar)
hueso [de seres vertebrados] ndo'yo (ar)
husped 1. oxi (ar)
2. zoho (ar)
huevo 1. t'axi (ar)
2. mdo (ar)
huevo cocido 1. ndt'axi (ar)
2. ndmudo (ar)
huevo sancochado 1. 'bat'ut'axi (ar)
2. 'bat'umdo (ar)
huevo tibio 1. hmngut'axi (ar)
2. hmngumdo (ar)
echar huevos a una clueca kats'i (gats'i, jats'i)
poner huevos hui (hui, thui)
huida 'wege (ar)
hungaro [instrumento para aflojar la tierra] 1. nse'muhai (ar)


2. mingwaro (ar)
huipil nt'o (ar)
huir 1. 'wege ('wege, t'ege)
2. poni (boni, mboni)
huizache 'minz (ar)
hule 1. plastiko (ar)
2. ule (ar)
hulla 'bospi do (ar)
humanidad j'i (ya)
humano j'i (ar)
humear hant'i (dem, thant'i)
humedad xa (ar)
hmedo nxa (xi)
humildad hyoya (ar)
humilde hyoya (ar)
humillar 1. 'betsa ('betsa, 'betsa)
2. theni (deni, 'reni)
humo 'bifi (ar)
humor hogumfeni (ar)
de mal humor ts'omfeni (ar)
humorismo 'rente (ar)
humorstico dente (ar)
hundir(se), meterse en lo hondo kui (ui, ui)
hundir(se), destruir(se) 1. unt'i (unt'i, unt'i)
2.ts'oni (ts'oni, ts'oni)
huracn fonthai (ar)
hurao poni (ar)
hurgar 'wni ('wni, t'ni)
a hurtadillas nu nt'gi
hurtar pe (be, mfe)
hurto mfe (ar)
husmeo hunts'i (ar)
huso thet'i (ar)























I

ida 1. pa (ar)
2. boni (ar)
ida y vuelta boni ne 'bengi (ar)
idea mfeni (ar)
ideal 1. xoge (ar)
2. mfeni (ar)
3. nt'udi (ar)
idealista mets'umfeni (ar)
idntico 1. hehe (ar)
2. 'rangu (ar)
3. nthe (ar)
identidad 1. hehe (ar)
2. 'rangu (ar)
documento de identidad he'mi nt'udi (ar)
idilio nts'ofo xhi (ar)
idioma h (ar)
idiota 1. xongo (ar)
2. dondo (ar)
dolo tsita (ar)
idolatra 1. nzo tsita (ar)
2. nzofo tsita (ar)
3. nts'ofo tsita (ar)
idneo bdi (ar)
iglesia nij (ar)
iglesia mayor dnij (ar)
torre de la iglesia manij (ar)
ignorancia 1. 'bemfdi (ar)
2. 'bedi mfdi (ar)
3. 'bemfeni (ar)
ignorante 1. hingi pdi (ar)
2. xongo (ar)
3. dondo (ar)
ignorar 1. 'bemfdi ('bemfdi, 'memfdi)
2. 'bedi mfdi ('bedi mfdi, 'medi mfdi)
ignoto hingi mfdi
igual 1. hehe (ar)
2. 'rangu (ar)
3. nthe
4. mahyegi (ar)
igualar heki (heki, theki)
igualmente, a ti tambin ne'i 'ne(he)
igualmente 'nehe
ilegal himakwni
ilegible hindar tsa nsadi (lei)
ileso hingi tsamu'u
ilcito himakwni
ilimitado hingi pets'i ar ngts'i
iludir theni (deni, 'reni)
iluminar 1. yot'i (yot'i, yot'i)
2. kt'i (gt'i, gt'i)


ilusin 'ro'mi (ar)
ilusin hne (ar)
ilustracin njt'i jat'i (ar)
ilustrar 1. udi (udi, t'udi)
2. kt'i (gt'i, jt'i)
imagen de santo tsita (ar)
imaginacin mbeni (xi)
imaginarse mbeni (mbeni, mbeni)
imn asero (ar)
imbcil 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
imbuir 1. nzofo (nzofo, nzofo)
2. japi (japi, japi)
imitacin fetute (ar)
imitador 1. metate (ar)
2. fetate (ar)
3. metute (ar)
4. fetute (ar)
imitar feti (feti, feti)
impaciencia 'bedi ts'eti (ar)
impaciente 'bedi ts'eti (ar)
impacto sen (ar)
impar hents'i (ar)
impartir uni (uni, t'uni)
impecable hinda nts'okute
impedimento k'ats'i (ar)
impedir k'ats'i (dem, dem)
impeler 'ni ('ni, 'ni)
imperar th (dh, 'rh)
imperdonable hingi pumbini
imperfeccin 1. 'bemfeni (ar)
2. himakwni (ar)
imperfecto himakwni (ar)
imperio ndts'ut'ubi (ar)
impermeable hingi tsit'i (ar)
impertinencia hmmu'u (ar)
impertinente mmu'u (ar)
mpetu ts'edi (ar)
implantar m njapu'befi (m njapu'befi, hm njapu'befi)
implicar poni (poni, 'boni)
implicar, significar ir boni
imponer(se) ndne (ndne, ndne)
impopular hingi hne
importacin 'rats'i (ar)
importancia mahyoni (ar)
no tiene importancia himahyoni
importar 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
(el) importe njut'i (ar)
(es) imposible hindar tsa (+futuro)
impotable hindar tsa ts'i
impotente 'bets'edi (ar)
impregnar zini (zini, nzini)
imprenta nt'ot'uhe'mi (ar)


impresin nt'ot'e (ar)
impresionar tsogi mfeni (zogi mfeni, ts'ogi mfeni)
impreso nt'ot'uhe'mi (ar)
imprimir ot'uhe'mi ('yot'uhe'mi, [n]t'ot'uhe'mi)
improbable hingi ts'api
improvisacin nt'ot'e pente
improvisar ot'e pente ('yote pente, t'ot'e pente)
imprudente hingar timfeni
impuesto njut'i (ar)
impulso ts'edi (ar)
impune hingi ntsui (ar)
inadecuado hingi nxoge
inaudito hingi t'ode (ar)
inauguracin ndu'mi (ar)
incansable hingi tsabi (ar)
incapaz 'bemfeni (ar)
incendio nzt'i (ar)
incesar uts'i ('uts'i, t'uts'i)
incertidumbre 'bemfeni (ar)
incesto 1. nthtumeni (ar)
2. nthtu'owi (ar)
incienso nt'uts'i (ar)
incierto himakwni (ar)
incinerar 1. 'mospi ('mospi, 'mospi)
2. tx'uki (tx'uki, tx'uki)
incisin ntheni (ar)
incisivo mmu'u (ar)
incitar 'ni ('ni, 'ni)
inclinacin ntx'a'mi (ar)
inclinado 1. (n)kahmi (xi)
2. ntx'a'mi (ar), (xi)
inclinar(se) 1. nkahmi (nkahmi, nkahmi)
2. 'aki ('aki, 'aki)
incluido 1. 'o
2. po
3. nthnts'i
incluir 1. 'o ('o, 'o)
2. po (mo, mo)
3. thnts'i (thnts'i, 'rnts'i)
incluso 'nehe
incgnito hingi mfdi (ar)
incoherente hingi nthe
incmodo hingi tsa xinho (ar)
incomparable hindar tsa theki
inconsciencia 'bemfeni (ar)
inconsciente 'bemfeni (ar)
inconveniente hingi ho (ar)
incorporar huts'i (huts'i, thuts'i)
incrdulo hingi 'eme (ar)
incrdulo hingi kre (ar)
incremento nthuts'i (ar)
increble 1. hingi 'eme (ar)
2. hingi nkre (ar)


incubar oxu'oni ('yoxu'oni, t'oxu'oni)
inculcar 1. dut'i (dut'i, dut'i)
2. yokwi (yokwi, yokwi)
inculto 1. hingi 'bot'i (ar)
2. hinti uni (ar)
3. 'bemfeni (ar)
incurrir ts'okute (nts'okute, nts'okute)
indagar honi (hyoni, thoni)
indecente ts'oj'i (ar)
indecisin 'omfeni (ar)
indeciso 'omfeni (ar)
indefenso hyoya (ar)
indefinido otho ngts'i (ar)
indemne 'yomunho (ar)
independencia ndse (ar)
independiente ndse (ar)
indicacin 1. nt'uti (ar)
2. nt'udi (ar)
indicado nt'uti (xin)
indicar uti (uti, t'uti)
ndice 1. nt'uti (ar)
2. nthuts'uhe'mi (ar)
3. dnsa'e, nt'udi (ar)
indicio nt'uti (ar)
indiferente hinda japi (ar)
indgena j'itho (ar)
indgena otom ho (ar)
indigestin 'o (ar)
indigno 'bemfeni (ar)
indirecto hingi njwntho
indiscreto ot'e hingi mfdi (ar)
indispensable mahyoni
individual honse (ar)
individuo j'i (ar)
indcil 1. ts'oj'i (ar)
2. ts'omfeni (ar)
3. ts'omui (ar)
4. nduxte (ar)
ndole mfeni (ar)
induccin xaxi (ar)
inducir xaxi (xaxi, xaxi)
indudable hingi ntso'mi (ar)
indulgente pumbini (ar)
indumento nthe (ar)
industria nt'ot'e (ar)
ineficaz hingi ot'e xi ho
inercia 1. dhi (ar)
2. hingi 'ni (ar)
inerme otho nzafi (ar)
inerte hingi 'ni (ar)
inestable 'ni (ar)
infame 1. ts'oj'i (ar)
2. ts'omui (ar)


3. ts'omfeni (ar)
4. nduxte (ar)
infantil 1. txutx'ulo (ar)
2. t'olo (ar)
3. hogumui (ar)
infeccin mo (ar)
infectado mo (xi)
infeliz 1. ts'omui (ar)
2. ts'omfeni (ar)
3. ts'oji (ar)
4. nduxte (ar)
5. hingi johya
6. hingi 'bui xinho
inferior 1. ms hingi zatho
2. ms hingi ngu
3. txutx'ulo
infernal nidu (ar)
infidelidad hnehn (ar)
infiel neh (ar)
infierno nidu (ar)
infinitamente nzm'bu
infinito otho ar ngts'i (ar)
inflacin 1. njwixt'i (ar)
2. hmki ya kosa (ar)
inflamado neni (xi)
inflamacin neni (ar)
inflamarse neni (neni, hneni)
inflarse jwixt'i (jwixt'i, thixt'i)
influencia 1. ntte (ar)
2. ts'ut'ubi (ar)
influir en tte nu
informacin 1. mfdi (ar)
2. hnoni (ar)
3. t'ungumfdi (ar)
informal 1. himakwni (ar)
2. hingi t'ot'e xiho (ar)
informar 1. noni (noni, hnoni)
2. ungunt'ode (ungunt'ode, t'ungunt'ode)
informe t'ungumfdi 'befi (ar)
infraccin nts'okute (ar)
ingeniar huts'i mfeni (huts'i mfeni, thuts'i mfeni)
ingeniero injiero (ar)
ingenio nthuts'i mfeni (ar)
ingenioso timfeni (ar)
ingenuo 1. xongo (ar)
2. dondo (ar)
ingerir tsi (zi, ts'i)
ingle dut'uxinthe (ar)
ingles comercial (ar) ingles par 'ma ne par tai
ingrato ts'omfeni (ar)
ingrediente 1. nthnts'i (ar)
2. mpedi (ar)
ingresar kut'i (ut'i, ut'i)


ingreso 1. ut'i (ar)
2. 'rh (ar)
inherente hingi hegi
inhibir hki kuku (hki kuku, thki kuku)
inicial 1. (ar) ndui nthuts'i
2. ndu'mi (ar)
iniciar 1. dui (ndui, ndui)
2. du'mi (dem, 'ru'mi)
injuria hmmu'u (ar)
injusto 1. hi ar za
2. hingi za
inmediatamente 1. ngut'
2. is ar ora'
inmenso otho ngts'i
inmigrar poni (boni, boni)
inmortal hinda du (ar)
inmvil hingi 'ni
innovar 1. pati (pati, 'bati)
2. huts'i (huts', thuts')
inocente 1. xongo (ar)
2. dondo (ar)
3. hogumui (ar)
inolvidable hingi pumbini (ar)
inoxidable hingi nzihai (ar)
inquieto 1. thendi (ar)
2.xxji (ar)
inscribir(se) huts'i (huts'i, thuts'i)
inscripcin nthuts'i (ar)
insecto zu'we (ar)
inseguridad himakwni (ar)
inseguro 1. himakwni (ar)
2. hingar seguru (ar)
insercin thnts'i (ar)
insertar thnts'i (thnts'i, 'rnts'i)
inservible 1. ts'oni (ar)
2. hingi za (ar)
3. hingi njapu'befi (ar)
insinuar 1. xifi hingi njwntho (xifi hingi njwntho, sifi hingi njwntho)
2. uti hingi njwntho (uti hingi njwntho, t'uti hingi njwntho)
inspido 'bedi nkuhi (ar)
con insistencia jat'o
insistir 1. jat'o xifi (jat'o xifi, jat'o sifi)
2. jat'o 'bepi (jat'o 'bepi, jat'o 'bepi)
inslito hingi nzmbi (ar)
insomnio 1. hingi h (ar)
2. hingi neth (ar)
inspeccin 1. nthets'i (ar)
2. hnu (ar)
inspirar 1. njuxuh (dem, dem)
2. japi (dem, dem)
instalar [de cargo, de empleo, etc.] 1. 'bami ('ba'mi, 'ba'mi)
2. ets'i ('ets'i, t'ets'i)
instantneamente ngut'


instantneo ngut'
instante ngut' (ar)
instigar xaxi (xaxi, xaxi)
instituto instituto (ar)
instruccin nt'uti (ar)
instruir 1. xahni (xahni, sahni)
2. uti (uti, t'uti)
instrumento de msica 'mei (ar)
insuficiente 1. hingi ngu
2. hingi tsudi
insultar 1. xaxi (xaxi, xaxi)
2. uni (uni, t'uni)
insulto haman'u (ar)
insurgente nangi (ar)
ntegro 1. xoxe (ar)
2. hogumui (ar)
3. hoguj'i (ar)
4. hogumfeni (ar)
inteligencia timfeni (ar)
inteligente [ser humano] timfeni (ar)
inteligente [animal] 'yode (ar)
intemperie (n)sots'ung (ar)
destapar xots'i (xots'i, sots'i)
intencin mbeni (ar)
intenso 1. mets'uts'edi (ar)
2. nzints'edi (ar)
intentar 1. tsapi (zapi, ts'api)
2. du'mi (du'mi, 'ru'mi)
intento 1. (n)ts'api (ar)
2. 'ru'mi (ar)
intercambio mpati (ar)
inters 1. 'rh (ar)
2. hne (ar)
interesado ne (ar)
interesante japi ar hne (ar)
interesarse por ne (ne, hne)
me interesa di ne
interior mbo (ar)
intermediario mfats'i (ar)
internacional mbo jar ximhai
internar 1. tsogi (zogi, ts'ogi)
2. tsini (zini, ts'ini)
3. kot'i (got'i, jot'i)
interpretar 1. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
2. xifi (xifi, sifi)
3. pomuh (bomuh, 'bomuh)
intrprete 1. ponguh (ar)
2. (m)poh (ar)
3. bomuh (ar)
interrogar 'ani ('yani, t'ani)
interrumpidamente 1. hekwi
2. 'ba'mi
interrumpir 1. hekwi (hyekwi, thekwi)


2. 'ba'mi ('ba'mi, 'ma'mi)
intervenir 'ent'i ('ent'i, t'ent'i)
intestino xefo (ar)
intestino grueso dxfo (ar)
intimidad 1. hne (ar)
2. mbo (ar)
3. mfse (ar)
ntimo 1. hne (ar)
2. mbo
3. mfse (ar)
4. hingi hegi
intriga nthnts'i (ar)
introducir(se) thint'i (dint'i, 'rint'i)
intuicin thandi xi ho (ar)
intuir handi xi ho (hyandi xi ho, thandi xi ho)
inundacin njo'mudehe (ar)
inundar njo'mudehe (dem, dem)
intil 1. himahyoni (ar)
2. hingi njapu'befi (ar)
intil, enfermo dathi (xin)
invadir hni (hni, thni)
invasin (n)thni (ar)
invencible hinda dh (ar)
inventar huts'i (huts'i, thuts'i)
invencin 1. 'rini (ar)
2. mbeni (ar)
inverosmil himakwni (ar)
inverso mpengi (ar)
invertido 1. mpati (xi)
2. nthuts'i (ar)
invertido [hombre que se viste de mujer] 1. mpati (ar)
2. he'beh (ar)
invertir 1. mpati (dem, dem)
2. huts'i (huts'i, thuts'i)
investigacin nt'ani (ar)
investigador 'ani (ar)
invierno 1. tsenthi (ar)
2. (n)dbehe (ar)
invisible hingi thandi (ar)
invitacin nts'ohni (ar)
invitar zohni (zohni, ts'ohni)
inyeccin 1. mfots'u'yofni (ar)
2. mpoyeta (ar)
inyectar 1. fots'u'yofni (dem, dem)
2. mpoyeta (dem, dem)
ir(se) pa, ma [verbo irregular]
vmonos, nos vamos ga maha
irle bien, quedarle bien 1. pa xi ho
2. pa ar za
ir a pie 'yowa ('owa, 'owa)
ir solo 'yose ('ose, 'ose)
irse acompaado pewi (mewi, mewi)
ira (mbo)kwe (ar)


iracundo (mbo)kwe (ar)
irona 'rente (ar)
irreal 1. hingi makwni (ar)
2. himakwni (ar)
irregular txiza (ar)
irremediable hingi pengi (ar)
irresistible hingi tseti (ar)
irresponsable 'bemfeni (ar)
irrigacin 1. 'unthe (ar)
2. 'uni (ar)
irrigar 1. 'unthe ('unthe, 'unthe)
2. 'uni ('uni, 'uni)
irritable kwe(xji)(ar)
irritar(se) mbokwe (mbokwe, mbokwe)

simo xi (na) +adjetivo
isla (ar) hai mbodehe
itinerario hnu nthogi (ar)
-ito,-a [diminutivo, entre gente joven] t'olo
-ito,-a [diminutivo, entre gente grande] t'u
-ito,-a [afectivo] tsi
ixtle pita (ar)
izar ets'i ('ets'i, t'ets'i)
izar [bandera] ets'i ('ets'i, t'ets'i)
izquierdo ngh (ar)
a la izquierda jar ngh
por la izquierda jar ngh





























J

jabn xabo (ar)
jabonera nt'ut'uxabo (ar)
jacal 1. ngmeti (ar)
2. ngfni (ar)
J acinto Sinto (ar)
jactarse de 'ets'i (dem, t'ets'i)
jade medo (ar)
jadear njuxuh nzabi (njuxuh nzabi, njuxuh nzabi)
jaguey mothe (ar)
jalar hacia adelante jut'i (gut'i, njut'i)
jalar hacia arriba juts'i (guts'i, njuts'i)
jalar hacia arriba de un hoyo [por. ej. un palo] 1. uts'i (guts'i, njuts'i)
2. k'ots'i (k'ots'i, k'ots'i)
jalar hacia abajo ju'mi (gu'mi, nju'mi)
jalde [amarillo] k'axt'i (ar)
jalear 'bet'u'ye ('bet'u'ye, 'bet'u'ye)
jams 1. ni 'nar pa
2. ni 'nar bes
jamn ngo (ar)
jaque (m)pombi (ar)
jaqueca 'u (ar)
jarabe harabe (ar)
jarca t'ats'i (ya)
jardn 1. mboz (ar)
2. mboduni (ar)
jarilla [planta] huxu'ye (ar)
jarra ts'oe (ar)
jarro 'bada (ar)
jarro chico t'u'bada (ar)
jarro grande d'bada (ar)
jaula ngdints'u (ar)
jazmn jasmi (ar)
jefe 1. hmu (ar)
2. nd (ar)
3. tada (ar)
jefe, rey nd (ar)
jerarqua nthegets'ut'ubi (ar)
jerga 1. nthuxudehe (ar)
2. hse (ar)
jerigonza hse (ar)
jeringa 1. jeringa (ar)
2. mfots'u'yofni (ar)
J esucristo Kristo
J ess J esus
jcara ximo (ar)
jcara usada doximo (ar)
jicote [animal parecido a abeja] gne (ar)
jicote grande dgne (ar)
jilguero nk'axt'uxiji (ar)
jilote [mazorca tierna] dxi (ar)


jinete toge (ar)
jiote [mancha facial] mukussi (ar)
jirn xeni 'bitu (ar)
jitomate 1. de'muxi (ar)
2. thengude'muxi (ar)
jitomate grande dt de'mimuxi (ar)
jornada pa (ar)
jornalero pefi (ar)
jorobado nk'oxtha (ar)
jorongo mfo'mi (ar)
joven [entre hombres] ts'unt'u (ar)
joven [entre mujeres] metsi (ar)
joya oro (ar)
J uan Xuwa (ar)
J uana Hwan (ar)
jubilarse tsaya 'befi (ntsaya 'befi, ntsaya 'befi)
juego 'eni (ar)
juego, conjunto nxoge (ar)
jueves nhwebe (ar)
juez municipal akute (ar)
juez auxiliador o conciliador ndembu nzaya (ar)
delegado dnzaya (ar)
jugador 'ente (ar)
jugar 'eni ('eni, 'eni)
jugo 1. dehe (ar)
2. ngi (ar)
juguete 'eni (ar)
juguetn 'ente (ar)
juicio 1. nt'ent'i (ar)
2. nthdi (ar)
julio hulyo (ar)
junco denthi (ar)
junio hunyo (ar)
junta hmunts'i (ar)
juntamente 1. gatho
2. nxoge
juntar(se) 1. zote (zote, ts'ote)
2. kwati (kwati, jwati)
3. munts'i (munts'i, hmunts'i)
junto 1. get(u)'bu
2. ngatho
3. nxoge
juntos 1. gatho
2. xoge
junto a, junto con getu'bu
jurado hmunts'uts'ut'ubi nt'ets'i (ar)
elegir ets'i ('ets'i, t'ets'i)
juramento hnoni kw (ar)
jurar noni kw (noni kw, hnoni kw)
justo 1. nt'ot'e ar za
2. nt'ot'e xin ho
justicia 1. ts'ut'ubi (ar)
2. nt'ot'uts'ut'ubi (ar)


juvenil ts'unt'u (ya)
juzgado 1. ng ts'ut'ubi (ar)
2. hmunts'uts'ubi (ar)
juzgar ot'uts'ut'ubi ('yot'uts'ut'ubi, t'ot'uts'ut'ubi)




















































K

kilo kilo (ar)
kilmetro kilometro



















































L

la [artculo determinado] 1. ar
2. ra
laberinto 1. kut'u'u (ar)
2. pont'u'u (ar)
labio xine (ar)
labor 'befi (ar)
laborar ot'u'befi ('yot'u'befi, t'ot'u'befi)
labrador [de tierra] 1. (m)fuxuhai (ar)
2. mot'i (ar)
labranza 1. whi (ar)
2. mot'i (ar)
labrar futs'i (futs'i, futs'i)
labrar [madera] ts'i ('ts'i, t'ts'i)
lacerar uni (uni, t'uni)
lacio nts'uki (xi)
lacra ts'ont'ot'e (ar)
lacrimoso 1. zonda (ar)
2. gida (ar)
ladear(se) nkahmi (nkahmi, nkahmi)
ladera mbots'i (ar)
lado hyo (ar)
lado derecho 'ei (ar)
lado izquierdo ngh (ar)
otro lado 1. 'nam'bu (ar)
2. ma 'nar lugar
al otro lado ir 'rangidi
por otro lado ir mote
echar a un lado, hacer a un lado pombi'nangidi (pombi 'nangidi, 'bombi 'nangidi)
ladrar foge (mfofe, mfoge)
ladrido mfoge (ar)
ladrillo ladriyo (ar)
ladrn be (ar)
ladrn de lea bez (ar)
lagaa boda (ar)
lagartija [de cerca] korga (ar)
lagartija [de campo o de llano] sanduga (ar)
lgrima gida (ar)
lagrimear 1. zonda (nzonda, nzonda)
2. gida (ngida, ngida)
laguna mothe (ar)
laja 1. xikuts'ukudo (ar)
2. nxidi ts'uki do (ar)
lamentar gts'i (ngts'i, ngts'i)
lamento ngts'i (ar)
lamer tet'e (det'e, 'ret'e)
lmina 1. xibuh (ar)
2. xeni nxidi (ar)
lmina, estampa nzatho (ar)
lmpara 1. ot'i (ar)
2. o (ar)


lana xi'yo (ar)
lance nt'ei (ar)
lancha 1. t'olo motsa (ar)
2. t'umotsa (ar)
lnguido nts'ut'i (xi)
lanza nsuni (ar)
lanzamiento nt'ei (ar)
lanzar ei ('yei, t'ei)
lpiz 1. lapi (ar)
2. lapi z (ar)
3. lapi theh (ar)
lapso panthogi (ya)
largarse nthegi (nthegi, nthegi)
largo 1. maki (xi)
2. ma (xi)
largo y ancho xiki ne xi maki (xi)
largo tiempo 1. xi ma (ya) pa
2. xi ma ar pa
laringe doxu'yuga (ar)
las [artculo determinado] ya
lstima 1. 'u (ar)
2. (n)hweki (ar)
lstima bondad nhweki (ar)
qu lstima! 1. temu nhweki!
2. temu 'u!
lastimar(se) 'uni ('uni, t'uni)
lastimar raspando koxke (koxke, joxke)
lata 1. xuh (ar)
2. nkxibuj (ar)
latente nt'gi (ar)
latido 1. 'nots'umui (ar)
2. foge (ar)
ltigo nthut'i (ar)
latir 1. 'nots'umui ('nots'umui, 'nots'umui)
2. foge (foge, mfoge)
latoso 1. xuh (ar)
2. xxji (ar)
laurel lawrel (ar)
lavabo 1. (ar) ng nsaha
2. (ar) ng 'meke
3. nsuki (ar)
4. sukuhmi (ar)
5. suhmi (ar)
lavadero 'meni (ar)
lavandera 'meni (ar)
lavaplatos xut'umohi (ar)
lavar ropa 1. pet's (met'e, 'bet'e)
2. (m)peni (meni, 'beni)
lavarse el cuerpo nxaha (nxaha, nxaha)
lavarse las manos 1. xuki (xuki, [n]suki)
2. xu'ye (nxu'ye, [n]su'ye)
lavar trastos xut'i (xut'i, [n]sut'i)
lavarse la cabeza hi (hi, nthi)


lavarse la cara xuhmi (nxuhmi, [n]suhmi)
lazar huts'i (hyuts'i, thuts'i)
lazo, mecate nthh (ar)
laxante 'ithi ntu'mumui (ar)
leccin nsadi (ar)
lector 1. nxadi (ar)
2. lei (ar)
lectura nsadi (ar)
leche 'ba (ar)
leche aguada o de cal de'ba (ar)
leche aguada o de cal dehe 'ba (ar)
leche de borrega 'ba deti (ar)
leche de burra 1. 'babru (ar)
2. 'ba burru (ar)
leche de chiva 1. 'bat'xi (ar)
2. 'ba t'xi (ar)
leche de perra 1. 'ba 'yo (ar)
2. 'ba 'yo (ar)
leche de vaca 1. 'babuga (ar)
2. 'ba baga (ar)
lechera ma'ba (ar)
lecho 1. fidi (ar)
2. t'oxi (ar)
lechn 1. t'olo ts'udi (ar)
2. t'ub(u)ts'udi (ar)
3. ts'udi (ar)
lechuga letxuga (ar)
lechuga chica t'olo letxuga (ar)
lechuga grande dt letxuga (ar)
quiote de lechuguilla [bohordo de maguey] 'bext' (ar)
quiote de lechuguilla 1. xt' (ar)
2. pita (ar)
ixtle de lechuguilla pita (ar)
lechuza letxusa (ar)
leer 1. (n)xadi (xadi, nsadi)
2. lei (lei, lei)
legua goho mil 'nanthebe guto 'ret'a
legumbre k'ani (ar)
lejano ya'bu (ar)
leja uxkundehe (ar)
lejos ya'bu
aqu es lejos 1. yawa
2. nuwa yawa
ah es lejos 1. yanu
2. nunu yanu
all es lejos 1. ya'bu
2. nunu
lengua [msculo] jhne (ar)
lengua, lenguaje, idioma h (ar)
lengua de vaca [planta comestible] ixkwa (ar)
lenteja lenteha (ar)
lente de aumento heda thandi xinho
lento 1. njante (ar)


2. tx'utho
lea z (ar)
lea mojada o verde k'az (ar)
lea que se usa para quemar la cal 1. nt'ni
2. z
leador denz (ar)
lear xu (nxu, nxu)
len liyon (ar)
lepra bindo heni (ar)
leproso 1. (n)tsa bindo heni (ar)
2. (n)tsa 'mui bindo heni (ar)
lesbiana lesbyana (ar)
lesionar 'uni ('uni, t'uni)
leso hmu'u (ar)
letra 1. nthuts'i (ar)
2. letra (ar)
letrero nthuts'i (ar)
leucemia 1. t'axkuheni (ar)

2. t'axi heni (ar)
levadura nthnts'i (ar)
levadura de cerveza nthnts'u serbesa (ar)
levantamiento 1. njuts'i (ar)
2. nangi (ar)
levantar [a alguien que est dormido] juts'i (guts'i, [n]juts'i)
levantar [la mano] 1. pats'i (mats'i, 'bats'i)
2. 'wts'i ('wts'i, wts)
levantar [los pies] 1. 'wts'i ('wts'i, 'wts'i)
2. pats'i (mats'i, 'bats'i)
levantarse 1. 'bai ('mai 'mai)
2. nangi (nangi, nangi)
leve xitho (ar)
lxico he'mi h (ar)
ley ley (ar)
ley seca ley 'oni (ar)
quebrantar la ley 1. tehmi (dehmi, 'rehmi)
2. ts'oni (ts'oni, ts'oni)
leyenda nsadi 'bede (ar)
liar xot'e (xot'e, nsot'e)
liberacin 1. njuts'i (ar)
2. 'bats'i (ar)
liberar 1. juts'i (guts'i, [n]juts'i)
2. fats'i (mats'i, 'bats'i)
libertad 1. 'yo xi ho (ar)
2. 'mui xi ho (ar)
3. 'yomunho (ar)
(estar) libre 1. hingi hmti
2. hingi hmki
3. hingi njapu'befi
librera 'ba'he'mi (ar)
libro he'mi (ar)
licencia 1. lisensya (ar)
2. nthegi


licenciatura lisensyatura (ar)
licor 1. 'ithi (ar)
2. binu (ar)
lid tuhni (ar)
lder nd (ar)
lidiar ntuhni (ntuhni, ntuhni)
liebre makwa (ar)
liendre bot'o (ar)
lienzo nthu'ye (ar)
liga 1. njui (ar)
2. liga (ar)
ligar 1. xot'e (xot'e, sot'e)
2. zote (zote, zote)
ligeramente xitho (ar)
lija 'nki
lima 1. k'ots'ainim (ar)
2. 'nki (ar)
lima metal 'nkuboj (ar)
limitado ngts'i (ar)
limitar 1. jts'i (gts'i, njts'i)
2. nzot'e (nzot'e, nzot'e)
lmite 1. nzot'e (ar)
2. ngts'i (ar)
limn nim (ar)
limonada limunda (ar)
limosna 'beti (ar)
limosnero meti (ar)
limpiar 1. xut'i (xut'i, sut'i)
2. peke (meke, 'beke)
3. thuki (duki, 'ruki)
limpiar [milpa] mexupasto (mexupasto, 'bexupasto)
limpiar [piso] joki (goki, joki)
limpiar [vidrio] thuki (duki, 'ruki)
limpiar, emparejar heki (heki, theki)
limpiar [objetos hacia el interior] thut'i (dut'i, 'rut'i)
limpieza t'axki (ar)
limpio (n)t'axi (xi)
linaje meni (ar)
linaza linsa (ar)
lince 1. timfeni (ar)
2. xindo'yo (ar)
linchar mihi (mihi, hmihi)
lindero 1. nzot'e (ar)
2. ni (ar)
lindo nzatho (xi)
lnea 1. raya (ar)
2. 'u (ar)
linea mal trazada ts'aku'u (ar)
lnea recta njwntho 'u (ar)
lineal 'u (ar)
lingista, poltico 1. bmuh (ar)
2. pdi xingu ya h
lingstica ar nsadi ya ha


lingstico bmuh (ar)
linterna ot'i (ar)
lo 1. 'beni (ar)
2. sot'e (ar)
liquidar 1. deke (deke, deke)
2. kwadi (gwadi, ngwadi)
lquido dehe (ar)
lrico nsadi nzatho (ar)
poesa nsadi nzatho (ar)
lirio liryo (ar)
lisiadura 1. nwent'i (ar)
2. nt'uni (ar)
lisiarse 1. went'i (went'i, went'i)
2. uni (uni, t'uni)
liso 1. nts'uki (xi)
2. hehe (xi)
lisonjear tsamunho (dem, dem)
lista 1. (ya) thuhu
2. nthuts'i (ar)
lista de correos (ar) thuhu ya 'mehni)
lista de espera (ar) nthuts'i 'no'mi
listo 1. nthoki (xi)
2. timfeni (ar)
estar listo 1. 'bui xti (g)wadi
2. 'bui xi nthoki
litigar 1. 'ent'uhki ('ent'uhki, 'ent'uhki)
2. ntuhni (dem, dem)
3. hki (hki, hki)
litigio hki (ar)
litro t'eni (ar)
litro litro (ar)
liviano 1. xitho (ar)
2. hingi hu (ar)
lvido k'ant'i (xi)
lo antes posible 'bu 'betho dar tsa
loar emunsu ('emunsu, t'emunsu)
lobo lobo (ar)
local ng (ar)
localidad 1. 'mui (ar)
2. nthudi (ar)
locin 1. (ar) 'ithi nthiti
2. nthiti (ar)
loco [persona] 1. 'medi (ar)
2. 'bemfeni (ar)
3. dondo (ar)
loco [perro] nogo (ar)
locuaz mane (ar)
locutor 1. mm(u)thuhu (ar)
2. m jar thuhu (ar)
lodo bohai (ar)
lograr 1. tini (dini, 'rini)
2. th (dh, 'rh)
logro 1. 'rh (ar)


2. 'rini (ar)
loma mbots'i (ar)
lombriz [que est debajo de la tierra] matse (ar)
lomo xutha (ar)
lona 1. lon (ar)
2. njo'mi (ar)
longaniza ngob(u)ts'udi (ar)
longitud 1. lonja ntheni nxini
2. ma (ar)
3. ya'bu (ar)
lonja ntheni nxini (ar)
loro loro (ar)
lo que 1. n'
2. nu'
los, las [artculo determinado] ya
losa losa (ar)
los que, las que nu'u
lote xeni (ar)
lotera loteriya (ar)
lozano hohmi (xi)
lubricar 1. kongi (kongi, jongi)
2. xit'uaseite (xit'uaseite, sit'uaseite)

lucero dtso (ar)
lucirnaga de'ni (ar)
lucir 1. jweti (jweti, jweti)
2. 'ets'i ('ets'i, 'ets'i)
lucro 'rh (ar)
lucha ntsa (ar)
lucha libre 1. 'eni nk'ami (ar)
2. 'eni 'mo'mi (ar)
luchador ntsa (ar)
luchar ntsa (ntsa, ntsa)
luego gem'bu
desde luego que s pos ge h
lugar 1. hai (ar)
2. lugar (ar)
lugar de [prefijo locativo] 'bu
lugar comn 'mui mfdi (ar)
lugar de chiles 1. hai 'i (ar)
2. jwhi 'i (ar)
3. hwhi 'i (ar)
lugar donde venden chiles 1. 'ba'mi (ar)
2. 'bamu'i (ar)
lugar de descanso ntsaya (ar)
aguacatal mbots'a'ni (ar)
bosque mboz (ar)
carrizal mboxithi (ar)
encinal mboxiz (ar)
mezquital mbot'hi (ar)
pedregal, lugar pedregoso mbodo (ar)
lujo nzatho (xi)
lujoso xi na nzatho


lujuria 1. hnendo (ar)
2. hne 'beh (ar)
lujurioso 1. nendo (ar)
2. ne 'beh (ar)
lumbre tsibi (ar)
echar lea a la lumbre kat'i (gat'i, jat'i)
traer lea hz (hz, thz)
luna zn (ar)
luna creciente 1. tezn (ar)
2. nte zn (ar)
luna llena uts'i zn (ar)
luna menguante zn menwante (ar)
eclipse de luna nduzn (ar)
media luna made zn (ar)
lunar nda'rok'a (ar)
lunes nonxi (ar)
lupa heda thandi xinho (ar)
lustrar jwets'i (dem, dem)
lustro kadu kut'a njeya
lustroso jwets'i (ar)
luto nthe 'bobitu (ar)
luz 1. tsibi (ar)
2. o(t'i) (ar)
luz de luna 1. tsibi zn (ar)
2. ot'i zn (ar)
dar a luz 'onte ('onte, 'onte)
sacar a luz 1. juki ar tsibi (guki ar tsibi, nguki ar tsibi)
2. udi ('udi, t'udi)
hay luz del da 'bui ar tsibi ar pa





























LL

llaga 1. 'ya (ar)
2. dumui (ar)
3. mo (ar)
llama faspi (ar)
llamada 1. hmat'i (ar)
2. nts'ofo (ar)
llamar [a gritos] mat'i (mat'i, hmat'i)
llamar [por telfono] zofo (nzofo, nts'ofo)
llamar la atencin xifi xinho xifi---, sifi---)
me llamo ma thuhu
se llama 1. ar hu' ar thuhu
2. ar thuhu
3. ar hu'
cmo se llama? temu ar hu'?
llamarada faspi (ar)
llamativo hne (ar)
llano 'batha (ar)
llanta yanta (ar)
llanto 1. ts'oni (ar)
2. njuxt'ugida (ar)
llave 1. nsogi (ar)
2. nsoki (ar)
llegar ac 1. tsoho (zoho, nzoho)
2. tsokwa (zokwa, nzokwa)
llegar all 1. tsoni (zoni, nzoni)
2. tsot'e (zot'e, nzot'e)
llenar 1. uti (uti, huti)
2. uts'i (uts'i, uts'i)
llenar bien hexki (hyexki, yhexki)
llenarse [despus de comer] i (i, hi)
llenarse de lquido i (dem, dem)
lleno uts'i (xi)
llevar [frutas] kuts'i (guts'i, juts'i)
llevar [gente] 1. tuts'i (duts'i, 'ruts'i)
2. tu (du, 'ru)
llevar, recoger [objetos] hts'i (hts'i, thts'i)
llevar [objetos] tu(ts'i) (du[ts'i], 'ru[ts'i])
llevar ropa en la mano kh (gh, jh)
llevar sombrero huts'i (huts'i, thuts'i)
llevar vestido puesto, usar ropa, he (hye, the)
llevar tsits'i (zits'i, ts'its'i)
llevar cualquier tipo de tela kts'i (gts'i, jts'i)
llevar seres animados tsits'i (zits'i, ts'its'i)
llevar animal 1. et'i ('yet'i, t'et'i)
2. kuhni (kuhni, kuhni)
llevar algo suspendido en el cuello tode (dode, 'rode)
llevar con cuidado tsuni (tsuni, nts'uni)
llevar en los brazos [nio u objeto] thets'i (dets'i 'rets'i)


llorar zoni (nzoni, nzoni)
llorar fuerte 1. we (nwe, nwe)
2. zoni nts'edi (nzoni nts'edi, nzoni nts'edi)
llorar para conseguir algo zont'uwi (nzont'uwi, zont'uwi)
hacer llorar zont'i (zont'i, zont'i)
llorn gida (ar)
llover 'wi ('wi, 'wi)
llover aprisa 'wi nts'edi ('wi nts'edi, 'wi nts'edi)
llover fuertemente 'wi na nts'edi ('wi na nts'edi, 'wi na nts'edi)

llover muy fuerte 'wi xi nangu ('wi xi nangu, 'wi xi nangu)
llovizna 1. xi'e (ar)
2. muxu'ye (ar)
3. xa'ye (ar)
lloviznar 1. nxa'ye (nxa'ye, nxa'ye)
2. nxi'e (nxi'e, nxi'e)
lluvia 'ye (ar)
lluvia con sol 1. 'whyadi (ar)
2. 'wi hyadi (ar)








































M

macana 1. mkn (ar)
2. z 'mat'i
maceta 1. jduni (ar)
2. ts'oduni (ar)
3. ts'oe doni (ar)
macizo 1. nxki (xi)
2. nza'mi (xi)
3. nzedi (xi)
machacar 1. pu'mi (mu'mi, 'bu'mi)
2. puni (muni, muni)
machetazo nts'eni (ar)
machete ndojwai (ar)
machete ganchudo s'mundojwai (ar)
macho ndo (ar)
macho [semental] ndo (ar)
macho cabro 1. ndot'xi (ar)
2. tat'xi (ar)
caballo macho 1. ndofni (ar)
2. tafni (ar)
gato macho 1. ndomuxi (ar)
2. tamuxi (ar)
perro macho 1. ndo'yo (ar)
2. ta'yo (ar)
puerco macho 1. ndobuts'udi (ar)
2. tabuts'udi (ar)
machucar k'et'i (k'et'i, k'et'i)
madeja 1. mdeha (ar)
2. thhi (ar)
madera 1. xithe (ar)
2. z (ar)
madera dbil 1. mfez (ar)
2. joz (ar)
madera gruesa dz (ar)
madera tierna k'eguz (ar)
madera verde k'az (ar)
horcn de madera xoz (ar)
tabla de madera xithe (ar)
madrastra home (ar)
madre [gente grande] me (ar)
madre [gente joven] nn (ar)
madriguera 1. ngkwa (ar)
2. ng 'ni be (ar)
madrina mej (ar)
madrugada hats'i (ar)
madrugador 'yomuxudi (ar)
madrugar 1. nangi ngut' (nangi ngut', hnangi ngut')
2. 'yomuxudi ('omuxudi, 'omuxudi)


madurar 1. ts'i (ts'i, ts'i)
2. t (d, nd)
maduro 1. ts'i (xi)
2. nd (xi)
maestra xambate (ar)
maestro 1. xambate (ar)
2. xahnate (ar)
3. mstro (ar)
4. 'utate (ar)
maestro bilinge (ar) xambate yoho ya h
magia nt'ot'e nzatho (ar)
mgico nt'ot'e nzatho (ar)
magnfico ar na za
magnitud dt (ar)
mago bdi (ar)
magro nts'uts'i (xi)
maguey 'wada (ar)
maguey blanco t'axu'wada (ar)
maguey chico t'u'wada (ar)
maguey grande 1. ndo'wada (ar)
2. dta 'wada (ar)
maguey verde k'angu'wada (ar)
capador de maguey 1. zet'u'wada
2. zeku'wada (ar)
corazn de maguey mui'wada (ar)
penca de maguey nxi'wada (ar)
pia de maguey ndoni'wada (ar)
plantador de maguey 'et'u'wada (ar)
raz de maguey 'yu'wada (ar)
raspadura de maguey xit'afi (ar)
magueyal mbo'wada (ar)
maz 1. deth (ar)
2. th (ar)
maz crudo, caresta de maz 'th (ar)
maz fresco o cosechado recientemente xath (ar)
pelo de maz xingani (ar)
polvo de maz xideth (ar)
puesto de maz 'badeth (ar)
maizal mboth (ar)
majadero 1. ts'one (ar)
2. nduxte (ar)
3. ndne (ar)
mal hingi za
mal de ojo 1. ts'oda (ar)
2. 'uda (ar)
malabarista xindo'yo (ar)
malacate nguxuhai (ar)
malagradecido 1. zixkwate (ar)
2. hingi jamdi (ar)
malaria, paludismo xithu (ar)
malbaratar 1. pa tx'utho njut'i (ma tx'utho njut'i, 'ba tx'utho njut'i)
2. xani (xani, sani)
3. ts'oni (ts'oni, ts'oni)


malcriado 'bedi nsokwuda (ar)
malcriar uti nduxte ('uti nduxte, nt'uti nduxte)
maldad nts'o (ar)
maldecir tsani (zani, ts'ani)
maldiciente zani (ar)
maldicin nts'ani (ar)
maldito ts'onte (ar)
maleante 1. nduxte (ar)
2. ts'onte (ar)
maleficio (n)t'ete (ar)
malestar 1. hingi tsa xinho (ar)
2. uni (ar)
maleta 1. 'bats'i (ar)
2. 'beni (ar)
malvolo ts'onte (ar)
malevolencia 1. hingi hne
2. nt'utsa (ar)
maleza xingu ya ts'opasto
malagastar ts'oni (ts'oni, ts'oni)
malhablado ts'omuh (ar)
malhecho ts'ont'ot'e (ar)
malhechor ts'ont'ot'e (ar)
malhumorado (mbo)kwe (ar)
malicia nts'oni (ar)
maligno 1. nts'onte (ar)
2. nts'o (ar)
malintencionado ts'omui (ar)
malo 1. hingi za
malo 2. nts'o (ar)
estar malo dathi (ndathi, ndathi)
por malas o por buenas por nts'owa por ho
malo, travieso 1. nduxte (ar)
2. xxji (ar)
malograr hingi th (hinda dh, hixi 'rh)
malparto ts'o'di (ar)
maltratar, lastimar uni (uni, t'uni)
malva xikoni (ar)
malvado ts'onte (ar)
malla 'be (ar)
mam nn (ar)
mamar tsu (ntsu, ntsu)
mamfero nzi'ba (ar)
mampostear xit'usumento (xit'usumento, sit'usumento)
manada ngdi (ar)
manantial pothe (ar)
manar 1. saki (saki, saki)
2. fonts'i (fonts'i, fonts'i)
manazo ndo'ye (ar)
manceba nxutsi (ar)
mancebo ts'unt'u (ar)
mancera [mango del arado] gwat'abi (ar)
manco de la mano 1. do'ye (ar)
2. nzu'ye (ar)


mancornar 'we'mi ('we'mi, t'e'mi)
mancha nts'oni (ar)
manchado nts'oni (ar)
mancharse nts'oni (nts'oni, nts'oni)
mandado 1. 'bepute (ar)
2. tet'i (ar)
mandamiento 1. nt'uti (ar)
2. nt'uti nsadi (ar)
mandar 1. 'bepi ('bepi, 'bepi)
2. pehni (mehni, 'behni)
mandar [que ocurra algo] japi (dem, dem)
mandarina mndarin (ar)
mandato nt'uti (ar)
mande? 1. temu gi m?
2. ter 'me'?
mandbula inferior gone (ar)
mando 'bepi (ar)
mandn 1. 'bepute (ar)
2. ndse (ar)
manear 'weni ('weni, t'eni)
manecilla 'yofni (ar)
manejar 1. 'yoni ('yoni, 'yoni)
2. e ('e, t'e)
manejar, llevar et'i ('yet'i, t'et'i)
manejo 'yoni (ar)
manera tsa (ar)
a la manera de ntsa nu
manga 'ye xayu (ar)
manga [capote para la lluvia] 1. nthe'ye (ar)
2. mnga (ar)
3. pat'i (ar)
mango [fruta] mngo (ar)
manguera mngera (ar)
mana 1. ts'ont'ot'e (ar)
2. nduxte (ar)
manicomio 1. (ar) ng nt'othe dondo
2. (ar) ospital nt'othe dondo
manifestacin 1. hm (ar)
2. hmunts'i hm (ar)
manifestar m (m, hm)
manifiesto nt'ot'e hm (ar)
manija wa (ar)
maniobra 1. nt'ot'e 'ye (ar)
2. ts'ont'ot'e (ar)
manipular 'yoni ('yoni, 'yoni)
manivela sigwe (ar)
mano 'ye (ar)
mano derecha 'ei (ar)
mano izquierda ngh (ar)
mano de obra 'befi'ye (ar)
palma de la mano nxa'e (ar)
de segunda mano ar oho ar'ye
hecho a mano (ar) nt'ot'e 'ye


darse las manos, estrecharse las manos nt'ungu'ye (nt'ungu'ye, nt'ungu'ye)
estrecharse las manos nxoku'ye (nxoku'ye, nxoku'ye)
tener en la mano h (h, th)
manojo mit'i (ar)
manosear 1. mihi (mihi, mihi)
2. thani (dani, 'rani)
a mansalva otho nsuni (ar)
mansedumbre 1. hogumeti (ar)
2. hoguj'i (ar)
mansin 1. 'mui (ar)
2. nt'oxi (ar)
manso 1. hogumeti (ar)
2. hoguj'i (ar)
manta 1. 'bitu (ar)
2. mnta (ar)
manteca ndega (ar)
mantel 1. njo'mumexa (ar)
2. 'mants'uhme (ar)
mantener 1. 'wini ('wini, t'ini)
2. jamansu ( jamansu, jamansu)
mantenimiento 1. nt'ini (ar)
2. jamansu (ar)
mantequilla mntekiya (ar)
mantilla 'maxubtsi (ar)
manto nthe 'beh (ar)
manual nt'ot'u'ye (ar)
manzana mnsan (ar)
manzanilla mnsaniya (ar)
manzano mnsn (ar)
maa 1. xindo'yo (ar)
2. nduxte (ar)
maana xudi (ar)
maana por la maana ar xudi (n') xti xudi
maana por la tarde ar xudi (n')
maana por la noche ar xudi xti nxui
esta maana nuna ar xudi
en la maana 1. xti xudi
2. ar xudi
hoy en la maana nu'bya ma xudi
por la maana 1. ma xudi
2. xti xudi
3. (n') xti xudi
en las maanas, por las maanas 'bu ya xudi
pasado maana ndamni
maanero 'yomuxudi (ar)
maoso 1. xindo'yo (ar)
2. nduxte (ar)
maquillaje 1. (ar) nzatho nthoki nkots'i
2. njt'i (ar)
mquina 1. mkin (ar)
2. boj (ar)
mquina de escribir 1. mkin nt'ot'i (ar)
2. boj nt'ot'i (ar)


mquina de sumar 1. mkin 'bede (ar)
2. boj 'bede (ar)
maquinar beni (beni, mbeni)
maquinilla para cortar el pelo 1. nthexuxt (ar)
2. nt'xi (ar)
mar dzabi (ar)
maravilla 1. 'yo (ar)
2. nthogi 'yo (ar)
a las (mil) maravillas pa ar za
maravillarse 'yo ('yo, 'yo)
marca 1. nt'ot'e (ar)
2. nt'ot'e nt'udi (ar)
marca del fierro de un animal nthixt'i (ar)
marcar huts'i (huts'i, thuts'i)
marcar animales 1. kwati (kwati, jwati)
2. thixt'i (dem, dem)
marcha 'oteni (ar)
marcharse poni (boni, mboni)
marchitarse 'bani (dem, dem)
mareado 'yaha (ar)
marearse 'yaha (dem, dem)
mareo 'yaha (ar)
margarita mrgarita (ar)
margen 1. n (ar)
2. xeni nts'ogi (ar)
al margen de ni nu (ar)
maricn yozn (ar)
marido, esposo ndo (ar)
mariguana mrigwan (ar)
marina 'yodehe (ar)
marinero 'yodehe (ar)
azul marino (ar) k'angi xi nzi
mariposa tuxumu (ar)
marisco zu'we zabi (ar)
mrmol jwets'udo (ar)
1. dnthi (ar)
2. dnthhi (ar)
3. ntumbuxoni (ar)
marrano ts'udi (ar)
marrn kafe (ar)
Marta Mrta (ar)
martes yopa (ar)
martillar pu'mi (mu'mi, 'bu'mi)
martillo 1. 'muni (ar)
2. 'mu'mi (ar)
martn pescador [pjaro] tsi'munenthe (ar)
mrtir (n)du'befi (ar)
marzo mrzo (ar)
ms 1. ms
2. ms xing
3. ma 'ra
ms +adjetivo +que ms xi +adjetivo +di ge
algo ms +adjetivo +que ms xi txin +adjetivo +di ge


un poco ms ma 'na xtui
el ms all ir nge'bu
ms bien ms ar za
ms o menos ar txi za
ms que suficiente honse mahyoni
masa [de maz], molino jun (ar)
barba, mentn, barbilla juni (ar)
masa agria 1. ixkujun (ar)
2. ixujun (ar)
masaje 1. nkoxt'i (ar)
2. njoxt'i (ar)
masajista koxt'undo'yo (ar)
mascada nthu'ye (ar)
mascar hi (hi, hhi)
mscara mpote (ar)
masculino 'oho (ar)
masticar h (hi, hhi)
mstil 1. njwni z (ar)
2. njwnz (ar)
mata 'bai (ar)
matadero 1. nthometi (ar)
2. ntho (ar)
matador hyote (ar)
matanza 1. ntho (ar)
2. thote (ar)
matar ho (hyo, tho)
matarse por mpefi xingu (mpefi xingu, mpefi xingu)
mate thote (ar)
matemtica 'bede (ar)
materia [en escuela] nsadi (ar)
material boj 'befi (ar)
maternal nn (ar)
maternidad nn (ar)
matiz 1. nthntsukolor (ar)
2. mpati (ar)
matraca nxint'i (ar)
matricida 1. hyote nn (ar)

2. hyote me (ar)
matricidio 1. thote nn (ar)
2. thote me (ar)
matrimonio nthti (ar)
matriz 1. mui (ar)
2. ndui (ar)
maullar mafi (mafi, hmafi)
mayo mayo (ar)
mayor 1. ms ar dt
2. 'bet'o (ar)
3. nd (ar)
mayor en edad dt (ar)
al por mayor ar dt
mayorazgo 'bet'o btsi (ar)
mayordomo bixka (ar)


mayordomo en la iglesia bixka (ar)
la mayora de ... ms xingu ...
mayscula dt letra (ar)
mazahua [hombre] njwaro (ar)
mazahua [lengua] njwaro (h) (ar)
mazo 'mez (ar)
mazorca th (ar)
mear mpit'i (mit'i, 'bit'i)
mecnico 'yut'uboj (ar)
mecangrafo, -a 1. 'yot'umkin (ar)
2. 'yofo (ar)
mecapal ndude (ar)
mecate nthhi (ar)
mecate delgado 1. ts'unthi (ar)
2. ts'unthhi (ar)
mecer 1. 'wni ('wni, 'wni)
2. 'ni ('ni, 'ni)
mecha metxa (ar)
medalla 1. medaya (ar)
2. oro (ar)
media nkt'ugwa (ar)
mediano dngi (ar)
mediar 1. medya (dem, dem)
2. heke (heke, theke)
medicina [ciencia] 1. nsadi 'yothe (ar)
2. nsadi nt'othe (ar)
medicina [medicamento] 'ithi (ar)
mdico 1. 'yothe (ar)
2. dokutor (ar)
medida nt'eni (ar)
medida igual a la altura de un hombre 'na'mai (ar)
tomarle a uno las medidas njuki 'na ar t'eni (dem, dem)
mediero [que toma un terreno para cultivo] 1. hndi (ar)
2. medya (ar)
3. heke (ar)
medio 1. made
2. thege
media hora made ora
medio de transporte duxj'i (ar)
por medio de made nu
(a) medioda 1. made mpa
2. 'bu huxadi
(a) media noche made xui (ar)
... y media [de la hora] ... ne made
mediocre 1. dngi (ar)
2. zatho (ar)
medir eni ('yeni, t'eni)
meditacin 1. mbeni (ar)
2. ntso'mi (ar)
meditar 1. beni (mbeni, mbeni)
2. ntso'mi (ntso'mi, ntso'mi)
medrar te (te, te)
mdula bont'yo (ar)


mejilla 'yongu (ar)
mejor ms ar za
mejor dicho hm ms ar za
mejorar hoki ar za (hyoki ar za, thoki ar za)
mejorarse pengi ar za (mengi ar za, mengi ar za)
melanclico dumui (ar)
melena xa (ar)
melindre, delicadeza ntsuni (ar)
meloda thuhu (ar)
meln melon (ar)
hacer mella a, hacer mella en ot'unsegi ('yot'unsegi, t'ot'unsegi)
mellizo kwate (ar)
membrana 1. 'mats'i (ar)
2. xirga (ar)
memoria mfeni (ar)
de memoria meya
memorizar meya (meya, hmeya)
mencionar noni (noni, honi)
mendigar meti (meti, 'beti)
mendigo meti (ar)
meneador 1. 'wni (ar)
2. nt'ni (ar)
menear(se) 1. 'wni ('wni, t'ni)
2. 'wnt'i ('wnt'i, t'nt'i)
3. 'wxt'i ('wxt'i, t'xt'i)
menester jar 'medi (ar)
mengua tx'uki
menguar tx'uki (tx'uki, tx'uki)
menor (ms) 1. (txu)tx'ulo
2. hoki (ar)
al por menor nu por tx'utho
menos 1. menu
menos 2. tx'utho
3. ms hingi ngu
a lo menos nu pe tx'utho
venir a menos 1. 'ehe tx'utho ('ehe tx'utho, 'ehe tx'utho)
2. xani (xani, sani)
menos +adjetivo +que ms hingi +adjetivo +dige
menoscabar tx'uki (tx'uki, tx'uki)
menospreciar ei ('yei, t'ei)
mensaje 'mehni (ar)
mensajero 'mehni (ar)
menso 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
mensual 1. 'na nzn
2. tat'uzn
menstruacin nzn (ar)
mente mfeni (ar)
mentir 1. k'wam'bi (k'wam'bi, k'wam'bi)
2. neh (neh, hneh)
3. kate (kate, nkate)
mentira hneh (ar)
mentiroso neh (ar)


menudo 1. mui (ar)
2. menudo (ar)
a menudo 1. nzm'bu
2. zntho
meique t'olo nsa'e
meollo bont'yo (ar)
mercado 1. tai (ar)
2. merkado (ar)
mercanca merkansiya (ar)
merced, gracia t'eje (ar)
a merced de ar t'eje nu
merecer 1. merese (merese, merese)
2. th (dh, 'rh)
merece la pena 1. merese ar ntsui (dem, dem)
2. th ar ntsui (dh ar ntsui, 'rh ar ntsui)
merendar oxi ('oxi, nt'oxi)
merienda nt'oxi (ar)
mrito 'rh (ar)
mermar tx'uki (tx'uki, tx'uki)
mero 1. honse (ar)
2. hingi nthnts'i)
mes zn (ar)
mesa mexa (ar)
hacer mesa limpia hokumexa ar za (hyokumexa ar za, nthokumexa ar za)
mesero, -a, camarero, -a 1. maxte (ar)
2. mesero, -a (ar)
mestizo mfo (ar)
relacin mestizo - indgena nthnts'uj'i (ar)
meta ngts'i (ar)
metamorfosis 1. mpati (ar)
2. mpuni (ar)
metano [clase de metal] nzob(u)j (ar)
metal boj (ar)
metate juni (ar)
mano de metate 'yu (ar)
meteoro mfei (ar)
meter(se) 1. foti (foti, foti)
2. ut'i (ut'i, t'ut'i)
3. kt'i (gt'i, jt'i)
4. kut'i (ut'i, ut'i)
meter algo adentro kat'i (gat'i, jat'i)
meterlo al agua ku'mi (gu'mi, ju'mi)
meticuloso tsoni xinho
muy metido en xi 'ut'i nu
metdico nt'ot'e xi ho (ar)
mtodo nt'ot'e
meteoro dngu (ar)
metoro de campo ngu'batha (ar)
metro [medida] t'eni (ar)
metro [tren] metro (ar)
soy mexicano 1. dar mengu Mim'onda
2. dar Mim'onda
Mxico, D. F. M'onda


Mxico [repblica] Mim'onda
mezcla nthnts'i (ar)
mezclar(se) 1. thnts'i (thnts'i, 'rnts'i)
2. wnts'i (wnts'i, 'rnts'i)
mezcolanza nthnts'i (ar)
mezquino hyoya (ar)
mezquital mbot'hi (ar)
El Mezquital Mbot'hi (ar)
mezquite t'hi (ar)
retoo de mezquite 'rogi t'hi
mi [pronombre posesivo] ma
microbio t'uzuwe (ar)
miedo 1. ntsu (ar)
2. xikwa (ar)
tener miedo ntsu (ntsu, ntsu)
miedoso xikwa (ar)
miel t'afi (ar)
hacerse de miel ot'ut'afi ('yot'ut'afi, t'ot'ut'afi)
miel de colmena t'afi kolmen (ar)
venrsele a uno a las mientes mbeni (dem, dem)
mientras que, mientras tanto 1. gem'bu
2. gem'bu xingu
mircoles hupa (ar)
migaja hfi (ar)
migaja de carne hfingo (ar)
migaja de masa o tortilla hfijuni (ar)
mil 1. 'ret'a ya nthebe (ar)
2. 'ret'anthebe (ar)
dos mil 1. 'nate ya nthebe (ar)
2. 'nate nthebe (ar)
milagro 1. nsu (ar)
2. t'o (ar)
milmetro milimetro (ar)
militar nte (ar)
milpa 1. jwhi (ar)
2. hwhi (ar)
mimbre pastodehe (ar)
mina 'at'i (ar)
mnimo kohi (ar)
ministerio 'befi (ar)
ministril ndenuts'ut'ubi (ar)
ministro ts'ut'ubi (ar)
minora tx'utho (ar)
minutera (ar) 'yofni ar minuto
minuto minuto (ar)
es mo, es ma ma meti
miope tx'utho handi
mirada thandi (ar)
mirar handi (hyandi, thandi)
mirar hacia abajo he'mi (he'mi, the'mi)
mirar hacia arriba nots'e (nots'e, hnots'e)
mirlo mirlo (ar)
mirto [planta medicinal] mirto (ar)


flor de mirto doni mirto (ar)
misa mixa (ar)
asistir a misa numuxa (numuxa, hnumuxa)
misntropo unguxuh (ar)
miserable hyoya (ar)
misericordia nthekute (ar)
miseria hyoya (ar)
misin 1. 'befi (ar)
2. nzengwate (ar)
3. 'mehni (ar)
4. 'mui nzengwate (ar)
el mismo, la misma 1. xkagentho
2. xkagent'
3. xkagent'u'
al mismo tiempo na dar ora
el mismo tiempo (is) ar ora'
misterio hingi mfdi (ar)
mitad made
mitigar 1. tx'uki (tx'uki, tx'uki)
2. tu'mi (tu'mi, 'ru'mi)
mixto 'rnts'i (ar)
mocin 'ni (ar)
mocos 'baxi (ar)
mochila 1. njt'u'bitu (ar)
2. njt'i (ar)
mocho 1. dowa (ar)
2. do'ye (ar)
3. do (ar)
4. donsa'e (ar)
moda 1. 'mui (ar)
2. nthe (ar)
casa de modas 1. (ar) ng 'mui
2. (ar) ng nthe
a la moda nu nthe
fuera de moda hingi nthe
modelo nt'udi (ar)
moderar tx'uki (tx'uki, tx'uki)
moderno 1. 'ra'yo (ar)
2. ja xi'o
modesto hingi 'ets'i
modismo 1. hnoni na'o (ar)
2. mpati (ar)
modo de ser, modo 'mui (ar)
a modo de 1. nu dar tsa nu
2. komongu
de modo que 1. dar tsa ke
2. ni mudu
mohino 1. hingi tsa xi ho
2. dumui (ar)
mojado 1. mobo (xi)
2. nk'a (xi)
estoy mojado xi moki
ests mojado xi mo'i


est mojado xi mo'
mojar(se) 1. mpobo (mpobo, mpobo)
2. k'agi (k'agi, k'agi)
mojigato 1. hote (ar)
2. hotu xongo (ar)
mojn do nzot'e (ar)
mojonera xeni 'bamunzot'e (ar)
molcajete mada (ar)
molde molde (ar)
mole huni (ar)
molendera guni (ar)
moler kuni (guni, juni)
moler con molcajete tnt'i (dnt'i, 'rnt'i)
molestar(se) 'uni ('uni, t'uni)
molestar con "mal aire" 1. tsute (ntsute, nts'ute)
2. tsui (zui, ts'ui)
molestar un "mal aire" dendat'i (dendat'i 'rendat'i)
molino 1. juni (ar)
2. nguxude he (ar)
3. thenz (ar)
molleja mexkudo (ar)
mollejn 'nkudo (ar)
mollera ndehe (ar)
momento (ar) t'olo ora
momia 'yot'u anim (ar)
monarca 1. dts'ut'ubi (ar)
2. dt ts'ubi (ar)
mondadientes nt'ext'uts'i (ar)
mondar ext'e ('yext'e, t'ext'e)
moneda 1. boj (ar)
2. boj boj (ar)
monedero nt'ut'uboj (ar)
monja mdre (ar)
mono nzupa (ar)
monologar se (ase, hse)
monlogo 'rase j'i (ar)
monstruo ts'onte (ar)
montadura 1. nthuts'i (ar)
2. 'noge (ar)
montaa, monte t'oho (ar)
montar 1. nat'i (nat'i, nat'i)
2. ntoge (ntoge, 'roge)
monte t'oho (ar)
montn 1. hmunts'i (ar)
2. mundo (ar)
a montones ya hmunts'i
montura thuhni (ar)
monumento monumento (ar)
moo pont'i (ar)
moquillo nthuni (ar)
moral nsadi hogumfeni (ar)
morado murado (ar)
mrbido dathi (ar)


mordaz 'yombute (ar)
mordaza tsatune (ar)
morder tsa (za, ts'a)
mordisco tsoki (ar)
moreno pothe (ar)
moreno 'bo (ar)
moretn k'ant'i (ar, xi)
tener moretones pets'uk'ant'i (mets'u k'ant'i, 'bets'u k'ant'i)
morfina 'ithi ndte (ar)
moribundo nedu (ar)
morillo [palo de los techos de las casas] muriyo (ar)
morir(se) tu (du, ndu)
morral 'roz (ar)
mortaja 'bitu anim (ar)
mortal ngts'i (ar)
mortalidad ngts'i (ar)
mortero mada (ar)
mosca gin'we (ar)
mosca de caballeriza tsate gin'we (ar)
mosca grande y colorada bindo gin'we (ar)
mosca verde k'angugin'we (ar)
mosquito t'ologin'we (ar)
mostrador 1. nthoxukosa (ar)
2. nthoxu'ma (ar)
3. 'utute (ar)
4. mostrado (ar)
mostrar 1. udi ('udi, t'udi)
2. uti ('uti, t'uti)
motivar 1. uti xi ho ('uti xi ho, nt'uti xi ho)
2. xifi (xifi, sifi)
3. ot'e ('yot'e, t'ot'e)
motivo japi (ar)
moto moto (ar)
motocicleta motosikleta (ar)
motociclismo, motorismo 1. 'eni motosikleta (ar)
2. 'eni boj (ar)
mover(se) 1. 'wni ('wni, t'ni)
2. 'ni ('ni, t'ni)
movil 'ani (ar)
movilizar 'ni ('ni, 'ni)
movimiento 'ni (ar)
moza 1. maxte (ar)
2. nxutsi (ar)
mozo 1. maxte (ar)
2. ts'unt'u (ar)
muchacha nxutsi (ar)
muchacho [dicho entre los hombres] ts'unt'u (ar)
muchacho [dicho entre las mujeres] metsi (ar)
mucho 1. xing
2. xi
3. ndunthe
4. nts'edi
muchas gracias di jamdi


muchas veces xingu nzm'bu
muchsimo 1. nangu
2. xi nangu
mucho gusto ar za
muda (m)pati (ar)
muda [de ropa] (m)pati (ar)
muda [pellejo que dejan los reptiles] kwixi (ar)
mudanza 1. mpati (ar)
2. mpombi (ar)
mudar mpati (mpati, 'bati)
mudarse los dientes mponts'afi (mponts'afi, mponts'afi)
mudo gone (ar)
mueble mweble (ar)
mueca uhmi (ar)
hacer muecas uhmi ('uhmi, t'uhmi)
muela ts'afi (ar)
muelle nweya (ar)
muerte ndte (ar)
muerto 1. du (ar )
2. anim (ar)
muestra nt'udi (ar)
muestrario 1. nt'udi (ya)
2. hmunts'unt'udi (ar)
mugido yu (ar)
mugir 1. ge (nge, nge)
2. yu (nyu, nyu)
mugre mpoxji (ar)
mugriento poxki (ar, xi)
mugroso poxki (ar, xi)
mujer 'beh (ar)
mujer madura xu'beh (ar)
mujeriego 'em'beh (ar)
mula 1. tsum(u)zo (ar)
2. mula (ar)
muladar hmunts'umahada (ar)
mulato mbots'i (ar)
muleta ndoho (ar)
mulo mzo (ar)
multa ntsatu'u (ar)
multar ntsatu'u (ntsatu'u, ntsatu'u)
mltiple xingu
multiplicarse xnt'i (xnt'i, xnt'i)
mullir mo'mi (mo'mi, mo'mi)
mundo ximhai (ar)
fin del mundo ngxuximhai (ar)
municin mulisyo (ar)
municipio munisipyo (ar)
mueca dnxu (ar)
muralla hets'ujot'i (ar)
murcilago ts'axmangu (ar)
murmullar mafi (mafi, hmafi)
murmullo hmafi (ar)
murmuracin hnoni (ar)


murmurar 1. noni (noni, hnoni)
2. faxu'ni (faxu'ni, faxu'ni)
muro jot'i (ar)
msculo pikungo (ar)
museo 1. njwati (ar)
2. ng njwati (ar)
msica 1. thuhu (ar)
2. 'mei (ar)
3. 'bida (ar)
tocar msica 1. mpei (mei, 'bei)
2. mpe'bida (me'bida, 'be'bida)
msico me'bida (ar)
muslo tukungo (ar)
mustio 1. 'bani (ar)
2. dumui (ar)
mutacin 1. mpati (ar)
2. mpombi (ar)
mutilar heki (hyeki, theki)
mutuo nt'ot'e yoho wa ms
muy +adjetivo 1. xi nan +adjetivo
2. xi na +adjetivo
muy bien 1. ar na za
2. xi na ho
muy bueno 1. ar na za
2. xi na ho



































N

nacer [cualquier planta] fots'e (fots'e, fots'e)
nacer [ser humano o animal] 'bui ('mui, 'mui)
nacer o brotar agua 1. poho (boho, mboho)
2. fonts'i (fonts'i, fonts'i)
naciente ja xi 'mui (xi)
nacimiento 'mui (ar)
nacin ximhai (ar)
nacional mi ximhai (ar)
nada 1. otho
2. hinte
3. hinti
de nada otho
nadador 'athe (ar)
nadar 1. 'athe ('athe, 'athe)
2. 'methe ('methe, 'methe)
nadie 1. hinto
2. ni'na
nagual 'ete (ar)
naguas ngode (ar)
naipe karta (ar)
nalga 1. nthudi (ar)
2. xiji (ar)
3. hmfo (ar)
nana 'embtsi (ar)
naranja nanxa (ar)
naranjada (ar) dehe nanxa
naranjo nanxa (ar)
nariz xiu (ar)
sonarse la nariz jwiki (jwiki, jwiki)
narracin hm nthogi (ar)
narrar m nthogi (m nthogi, hm nthogi)
nasal xiu (ar)
fosa nasal nau (ar)
nata 1. hmahni (ar)
2. xi'ba (ar)
natal mengu
natural 1. 'mui (ar)
2. mengu (ar)
naturaleza 1. nt'uni (ar)
2. 'mui (ar)
naufragio 1. mpunts'i ar boj dehe
2. nts'o nthogi (ar)
3. barko jar dehe
nusea ng (ar)
navaja 1. nthets'i (ar)
2. t'olo kwai (ar)


3. t'u kwai (ar)
naval 1. 'yodehe (ar)
2. motsa (ar)
3. barko (ar)
4. boj dehe (ar)
navegar 'yodehe ('odehe, 'odehe)
Navidad pa 'mui (ar)
en Navidad pa 'mui (ar)
Da de Navidad pa 'mui (ar)
neblina 'bongui (ar)
necedad ts'one (ar)
necesario, til mahyoni (xi)
necesidad 1. mahyoni (ar)
2. nthoni (ar)
3. 'bedi (ar)
necesitar honi (hyoni, thoni)
necio 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
3. 'bemfeni (ar)
negacin (n)joni (ar)
negar koni (gono, [n]joni)
negociar tai ne pa (dai ne ma, 'raine 'ba)
negocio 'befi (ar)
negro 1. 'bo (ar, xi)
2. pothe (ar, xi)
aguacate negro, prieto 'bots'ani (ar)
borrego negro, prieto 'bonduni (ar)
cerro negro, prieto 'bot'oho (ar)
chile negro, prieto 'bot'xi (ar)
gallina negra, prieta 'bo'ni (ar)
helada negra, prieta 'botse (ar)
hormiga negra, prieta 'box()ju (ar)
lagartija negra, prieta 1. 'borga (ar)
2. 'bokorga (ar)
palo negro que se usa como medicina [rbol] 'boz (ar)
panal negro, prieto 'bosefi (ar)
nejayo [agua de nixtamal] ginni (ar)
nene 1. 'wene (ar)
2. 'lele (ar)
nervio dts'u (ar)
nervioso ntsu (ar)
neumona pulmon (ar)
neurosis ntsu (ar)
neutral 1. kwase (ar)
2. honse (ar)
neutro 1. kwase (ar)
2. honse (ar)
nevada xija (ar)
nevar 1. hoxija (hyoxija, thoxija)
2. hoe ya xija (hyoe yaxija, thoe ya xija)
3. hotse (hyotse, thotse)
ni ni
ni ..., ni ... ni ..., ni ...


nido 'mafi (ar)
niebla 'bongui (ar)
nieto 'beto (ar)
ninguno ni'na
en ninguna parte otho hogem'bu
nia nxutsi (ar)
niez 1. tx'ulo (ar)
2. txutx'ulo (ar)
niito btsi (ar)
nspero [chico zapote] t'olo muza (ar)
ntido hats'i (ar)
nivel 1. hehe (ar)
2. ntheki (ar)
nivel de vida hehe nzaki (ar)
los de nivel medio 1. nu'u pa made
2. nu'u'yo made
nivelar hets'i (hyets'i, thets'i)
nixtamal suni (ar)
nixtamal cargado de cal isuni (ar)
preparar el nixtamal xuni (nxuni, nxuni)
no 1. hi'n
2. hingi (y variantes, vase gramtica)
no (+imperativo) oxki
no es hingage
no es correcto 1. himakwni
2. hi'n
no es mucho hingi ngu
no hay otho
no hay cuidado hinte ja'bu
no obstante 'nehe
no tan ... como ... hints'u ... komongu ...
no tanto 1. hints'u
2. tx'utho
no tiene importancia hingi japi
noble hogumui (ar)
nobleza hogumui (ar)
nocin mfeni (ar)
nocturno 1. mpexui
2. bonxui
noche (n)xui (ar)
noche de luna haxuzn (ar)
de noche 'bu (n)xui
en la noche 1. xti nxui
2. 'bu nxui
en las noches, por las noches 1. 'bu xui
2. 'bu nxui
3. xti nxui
4. ya nxui
esta noche 1. nuna ar nxua
2. nuna ar nxui
3. nu'bya xti nxui
nodriza tede (ar)
nogal demuz (ar)


nmada nani (ar)
noms aqu honduwa
noms ah hondunu
noms all hondu'bu
nombramiento hnoni (ar)
nombrar(se) noni (noni, (hnoni)
nombre thuhu (ar)
nopal xt' (ar)
nopal agrio ixkuxt' (ar)
nopal grande d(t) xt (ar)
nopal para tunas rojas xt' thengukh (ar)
baba de nopal gixt (ar)
penca de nopal hmext (ar)
nopalera mboxt' (ar)
Nopala [Hidalgo] mboxt' (ar)
noquear fote (fote, fote)
noria nguxudehe (ar)
norma 'u xinho (ar)
normal zatho (ar)
norte norte (ar)
norte [viento] 1. tsegi (ar)
2. tsenthi (ar)
nos vemos! 1. ga nthewi! (dos personas)
2. ga nthehu! (ms de dos personas)
nosotros [inclusivo, dual] nugwi, nugawi, gekwi, gekuwi, gekawi
nosotros [inclusivo, plural] nughu, nuguhu, nugahu, gekwi, gekuwi, gekawi
nosotros [exclusivo, dual] nug'be, nuga'be, gek'be, geku'be, geka'be
nosotros [exclusivo, plural] nughe, nuguhe, nugahe, geje, gekuhu, gekahe
nota nthuts'i (ar)
notable 1. mfdi xingu
2. dt (ar)
notar huts'i (huts'i, thuts'i)
notario 'yot'uhe'mi hai (ar)
noticia 1. nt'ode (ar)
2. mfdi (ar)
noticiario mfdi mpa'bu (ar)
noticiero ungumfdi (ar)
notorio t'ungumfdi (ar)
novato 1. 'ra'yo (ar)
2. ndui (ar)
novecientos gutonthebe (ar)
novedad 'ra 'yo (ar)
sin novedad otho 'ra 'yo (ar)
novela he'mi 'mui (ar)
novelista 'yot'uhe'mi 'mui (ar)
novia nthti (ar)
novia 'beh (ar)
novia xhi (ar)
noviazgo xhi (ar)
noviembre nobyembre (ar)
novillo boi (ar)
novio 1. ndo (ar)
2. xhi (ar)


nube gui (ar)
nublarse 'mongui ('mongui, 'bongui)
nublarse la vista 'mongui ('mongui, 'bongui)
nuca ts'ib(u)do (ar)
hueso de nuca ts'ib(u)do (ar)
ncleo mui (ar)
nudillo nzot'undo'yo (ar)
nudo 'ruts'i (ar)
nuera ts'ijwe (ar)
nuestro [exclusivo, dual] ma ---'be
nuestro [exclusivo, plural] ma ---he
nuestro [inclusivo, dual] ma ---wi
nuestro [inclusivo, plural] ma ---hu
nueve guto (ar)
nuevo 'ra'yo (ar)
nuez nwes (ar)
nuez de Castilla nwes (ar)
nulo 1. hingi mahyoni
2. nthki (ar)
3. otho
4. otho njut'i
numerar pede (mede, 'bede)
nmero 1. 'bede (ar)
2. numero (ar)
nmero fraccionario 'bede nt'uni (ar)
nmero ordinal 'bede ntembi (ar)
nunca 1. nunka
2. ni 'na bes
3. ni' nandi
4. ni 'nar pa
nutrir humui (humui, thumui)
nutritivo thumui (ar)




























O

o 1. wa
2. wage
obedecer ode ('yode, t'ode)
obediencia t'ode (ar)
obediente 'yode (ar)
obeso nd (ar)
obispo obispo (ar)
objetar 1. nts'ongumfeni (ts'ongumfeni, ts'ongumfeni)
2. thmuh (dmuha, 'rmuh)
objeto nt'ot'e (ar)
oblicuo nts'ni (xi)
obligacin njapi (ar)
obligar japi (japi, japi)
obra 1. nt'ot'e (ar)
2. nthoki (ar)
obra maestra nt'ot'e xi nan ho (ar)
obrar 1. ot'e ('yot'e, t'ot'e)
2. hoki (hyoki, thoki)
obrero pefi (ar)
obscenidad ts'oh (ar)
obsceno 1. ndne (ar)
2. ts'oh (ar)
obscurecer(se) 1. pumhai (mpumhai, mpumhai)
2. 'mexui ('mexui, 'bexui)
obscuridad 1. 'bexui (ar)
2. mpumhai (ar)
obscuro 1. (m)bots'i (ar, xin)
2. 'bexui (ar, xin)
obsequiar uni (uni, t'uni)
observar nu (nu, hnu)
obsidiana kwaipada (ar)
obstculo hei (ar)
no obstante pe
obstinado ndne (ar)
obtener 1. h (h, th)
2. pets'i (mets'i, 'bets'i)
3. numansu (numansu, hnumansu)
obvio neki xinho
ocasin 1. nthogi (ar)
2. pa (ar)
3. dar tsa
ocasionar 1. thogi (thogi, thogi)
2. ni (ni, ni)
occidente uhyadi (ar)
ocano dzabi (ar)
ocio dhi (ar)


octubre octubre (ar)
oculista 'yotheda (ar)
ocultar 'gi ('gi, t'gi)
oculto nt'gi (ar)
ocupacin 'befi (ar)
ocupado hmt'i (xin)
ocupar(se) njapu'befi (njapu'befi, njapu'befi)
ocurrir nthogi (nthogi, nthogi)
ocurrencia 1. nthogi (ar)
2. mbeni (ar)
ochenta 1. hto ya 'ret'a (ar)
2. goho 'nate (ar)
ocho hto (ar)
ochocientos htonthebe (ar)
odiar 'utsa ('utsa, nt'utsa)
odio nt'utsa (ar)
odontlogo 'yothets'i (ar)
oeste 'uhyadi (ar)
ofender uni (uni, t'uni)
ofensa hman'u (ar)
oferta 1. hingi hmdi (ar)
2. ht'i (ar)
oficial 1. mfdi (ar)
2. pefi (ar)
oficina ofisin (ar)
oficina de turismo (ar) ng ya boni
oficio 'befi (ar)
ofrecer t'i (t'i, ht'i)
ofrecimiento, oferta 1. ht'i (ar)
2. nt'uni (ar)
ofrenda nt'uni (ar)
ofrenda floral 1. nt'undoni (ar)
2. nt'ungudoni (ar)
odo nt'ode (ar)
oir 1. ode ('yode, t'ode)
2. ots'e ('yots'e, t'ots'e)
ojal! xhm (+futuro)
ojeada nthandi ngut' (ar)
ojear handi xi ha (hyandi xi ho, thandi xi ho)
hojear (m)punts'uxitha ([m]punts'u xitha, mpunts'uxitha)
ojeroso bindoda
ojo da (ar)
ojo! hyandi!
ojo [de agua] 1. gu (ar)
2. da (ar)
ojo rojo thenguda (ar)
ojo negro 1. 'boda (ar)
2. 'moda (ar)
ojo vivo 1. yoxt(ar)
2. 'oda (ar)
catarata en el ojo xata (ar)
cerrar los ojos ts'nt'i (ts'nt'i, ts'nt'i)
en un abrir y cerrar de ojos 1. k'wexta (ar)


2. nk'we'muda (ar)
mal de ojos 1. 'uda (ar)
2. ts'oda (ar)
persona con ojos chicos t'uda (ar)
volver los ojos en blanco texta (ntexta, ntexta)
ola munts'i (ar)
oler 1. ph (bh, 'bh)
2. hunts'i (hunts'i, thunts'i)
olfatear ph (bh, 'bh)
olfato 1. mph (ar)
2. 'bh (ar)
olor desagradable hegi (ar, xi)
olor fuerte n'we (ar, xi)
olor picoso 'it'i (xi)
olote 'yoth (ar)
olvidadizo pumbuni (ar)
olvidar pumbuni (pumbuni, 'bumbuni)
olla ts'oe (ar)
olla para carne 1. nthoxungo (ar)
2. ts'ongo (ar)
olla para chile 1. nthoxun'i (ar)
2. ts'o'i (ar)
olla para nixtamal 1. nthoxusuni (ar)
2. ts'osuni (ar)
olla para frijoles 1. nthoxuju (ar)
2. ts'oju (ar)
ombligo ts'ai (ar)
omisin 1. pumbuni (ar)
2. theku'befi (ar)
omitir 1. heku'befi (hyeku'befi, theku'befi)
2. pumbuni (dem, dem)
omnipotente 1. kwase, da 'yot'e (ar)
2. kwase da hoki (ar)
omnisciente bdi (ar)
omnvoro tsigatho (ar)
omplato nxi'e (ar)
once 'ret'a ma'na (ar)
onda munts'i (ar)
ondear het'i (het'i, thet'i)
ondular, serpentear noni (noni, hnoni)
opaco xuhmi (ar)
opcin dar tsa to da nt'ets'i
operacin 1. nthet'i (ar)
2. operasyon (ar)
operar 1. het'i (hyet'i, thet'i)
2. opera (opera, opera)
opinar 1. noni (noni, hnoni)
2. ent'i ('yent'i, t'ent'i)
3. thndi (ddi, nthdi)
opinin 1. hnoni (ar)
2. nt'ent'i (ar)
3. nthdi (ar)
opio 'ithi nti (ar)


oponer thmuh (dmuh, 'rmuh)
oportunidad tsa (ar)
oportuno 1. mahyoni

2. nthogi
oposicin nthdi (ar)
opresin njapi (ar)
oprimir japi (japi, njapi)
optar por ets'i ('ets'i, t'ets'i)
opuesto 1. tuhni (ar)
2. kontra (ar)
oracin [en la iglesia] 1. nsadi (ar)
2. jh (ar)
oracin [gramatical] nsadi (ar)
oral hmmuh (ar)
orar xadi (nxadi, nsadi)
orden 1. teni (ar)
2. 'mehni (ar)
ordenar 1. pehni (mehni, 'behni)
2. 'bepi (dem, dem)
3. japi (dem, dem)
ordeador de'mute (ar)
ordear te'mi (de'mi, 're'mi)
ordinario 1. mpa'bu

2. hyax'bu
organo oregano (ar)
oreja 1. zagu (ar)
2. gu (ar)
agujero de la oreja okuzagu (ar)
organillo 1. t'olo'bida (ar)
2. t'olonzunt'i (ar)
rgano 1. 'bida (ar)
2. nzunt'i (ar)
rgano masculino mdo (ar)
rgano femenino 'medi (ar)
orgullo 'ets'i (ar)
orgulloso 'ets'i (ar)
orientar nsokuda (nsokuda, nsokuda)
oriente mboxuhyadi (ar)
original 1. 'bet'o nthoki
2. ndui (ar)
originario mengu (ar)
orilla ni (ar)
orina 1. 'bi (ar)
2. mpit'i (ar)
orinar mpit'i (mpit'i, mpit'i)
persona que orina constantemente xipi (ar)
oriundo mengu (ar)
soy oriundo de dar mengu
orla 1. njats'i (ar)
2. ni (ar)
ornamento nthe nzatho (ar)


oro k'axt'i (ar)
orquesta 1. thuhu (ar)
2. 'mei (ar)
director de orquesta nd'mei (ar)
ortiga nzn (ar)
ortografa nt'ot'i xinho (ar)
oruga zu'weth (ar)
osa mayor [constelacin] t'axutsoho (ar)
oso 'muhu (ar)
ostentar udi ('udi, t'udi)
osudo 1. xingu ndo'yo
2. mediya ndo'yo
3. 'radya ndo'yo
...ote [sufijo aumentativo] ndo
otom [lengua] hho (ar)
otom [persona] aho (ar)
otoo nk'ants'i (ar)
otorgar uni (uni, t'uni)
otro ma 'na
otra vez ma 'nai
otro da ma 'na ar pa
al otro lado ma 'na ar lugar
otros, -as ma 'ra
ovacin 'bet'u'ye (ar)
oveja 1. deti (ar)
2. tsu'yo (ar)
oveja negra 'botsu'yo (ar)
ovillo ots'i (ar)
oxidar(se) 1. tsihai (nzihai, nzihai)
2. tsiboj (nziboj, nziboj)
oyamel [rbol] 'banxu (ar)
oyente 'yoxte (ar)





























P

pabilo nts'oke (ar)
pacer uni jar 'batha (uni jar 'batha, huni jar 'batha)
paciencia ts'eti (ar)
paciente 1. dathi (ar)
2. ts'eti (ar)
pacifista thets'uhki (ar)
padecer tsmu'u (zmu'u, ts'mu'u)
padrastro hota (ar)
padre [gente joven] tada (ar)
padre [gente grande] ta (ar)
padres mengu (ya)
padrino taj (ar)
ser padrino ntaj (ntaj, ntaj)
padrino de bautizo (n)dexte (ar)
pagador gut'ute (ar)
pagar jut'i (gut'i, [n]jut'i)
pgina nxitha (ar)
pago njut'i (ar)
pas ximhai (ar)
paisaje 'meni (ar)
paisano mpdi (ar)
paja paxa (ar)
pajarear, cazar pjaros pedints'u (medints'u, 'bedints'u)
pjaro ts'ints'u (ar)
pjaro carpintero put'uz (ar)
pjaro viejo xitats'ints'u (ar)
trampa para pjaros mets'ints'u (ar)
pajuela t'olo paxa (ar)
pajuela t'u paxa (ar)
pala pala (ar)
palabra h (ar)
palabrota 1. dt h (ar)
2. dmu h (ar)
paladar gone (ar)
palacio palasyo (ar)
palanca 1. 'nots'e (ar)
2. mfats'i (ar)
palatal ngone (ar)
paleta tse (ar)
paliacate nthu'ye (ar)
palidez 1. k'axt'i (ar)
2. hyat'i (ar)
plido 1. k'axt'i (xi)
2. hyat'i (xi)
palma 1. denthi (ar)


2. xidenthi (ar)
3. 'rh (ar)
palma usada para hacer petates, sombreros, etc. denthi (ar)
corazn de palma mui denthi (ar)
llevarse la palma th (dh, 'rh)
palmera denthi (ar)
palo z (ar)
palo agujerado o hueco okuz (ar)
palo puntiagudo nts'z (ar)
palo largo, garrocha maz (ar)
palo blanco t'axuz (ar)
palo fresco k'az (ar)
palo grueso dz (ar)
palo para tallar ixtle ntedexi (ar)
"palo hueco" mo'muz (ar)
palo seco 'yonz (ar)
palo tierno k'eguz (ar)
paloma palom (ar)
palomar ng palom (ar)
palomilla 1. ngdi j'i (ar)
2. ngdi meti (ar)
palpar, tocar 1. mihi (mihi, hmihi)
2. thani (dani, 'rani)
palpitar [corazn] 'nots'i ('nots'i, 'nots'i)
paludismo, malaria xithu (ar)
pan thuhme (ar)
pan de dulce 1. ut'uthuhme (ar)
2. uthuhme (ar)
pan tostado met('u)thuhme (ar)
panadero 1. hyok(u)thuhme (ar)
2. 'yot'uthuhme (ar)
panal sefi (ar)
panal chico t'olo sefi (ar)
panal grande dt sefi (ar)
pncreas mahme (ar)
pandeado 1. mo'mi (xi)
2. 'bont'e (xi)
pandear(se) 1. mo'mi (mo'mi, mo'mi)
2. 'bont'e ('bont'e, 'bont'e)
panecillo t'olo thuhme (ar)
pnico 1. ntsu (ar)
2. mbidi (ar)
panorama 'meni (ar)
pantaln zexjo (ar)
pantaln de deportes (ar) t'olo zexjo 'eni
pantalla 1. mpots'e (ar)
2. 'nak(u)thai (ar)
pantano 'nak(u)dehe (ar)
panten 1. pantyon (ar)
2. nt'agi (ar)
pantorrilla dot'uwa (ar)
panza mui (ar)
panzn dxfo (ar)


paal 'maxubtsi (ar)
pao nthu'ye (ar)
pauelo, rebozo nthu'ye (ar)
pauelo de bolsillo (ar) nthu'ye ar 'gi
pauelo de cuello (ar) nthu'ye 'yuga
papa 'rok'a (ar)
papa frita (ar) 'rok'a (xi) ntsni
papa [jefe de la iglesia catlica] 1. dmaj (ar)
2. kw (ar)
pap [gente joven] tada (ar)
pap [gente grande] ta (ar)
papalote he'mi nsani (ar)
papaya papaya (ar)
papel he'mi (ar)
papel de negocio (ar) he'mi 'ma
papelote dt he'mi (ar)
papilla tukusopa (ar)
paquete sot'e (ar)
par 1. pare (ar)
2. yoho (ar)
para pa
para que pa (+futuro)
para qu? yogo'?
parabrisa(s) dthe (ar)
paracadas ntagi (ar)
parada 1. 'mai (ar)
2. 'ma'mi (ar)
estar parado 'mai (xi)
parafina 1. hyats'i (ar)
2. o (ar)
paraguas 'aku'ye (ar)
paraso 1. paraiso (ar)
2. ntsaya (ar)
paralelo 'u'mai (ar)
parlisis nduts'edi (ar)
paraltico ndundo'yo (ar)
paralizar nduts'edi (nduts'edi, nduts'edi)
parar(se) 'bai ('mai, 'mai)
para algo, detener 'ba'mi ('ma'mi, 'ma'mi)
pararrayos 'nak(u)wei (ar)
parsito 1. t'olozu'we (ar)
2. t'uzu'we (ar)
parasol 'nakuhyadi (ar)
parcial 1. xeni (ar)
2. hingi nxoge
pardo, -a 1. 'bospi (ar)
2. gihai (ar)
parche 'mot'e (ar)
parecer [opinin, juicio] 1. nthdi (ar)
2. hnoni (ar)
3. t'eme (ar)
4. nt'ent'i (ar)
parecer [facciones rostro y disposicin cuerpo] hneki (ar)


parecer [aparecer, dejarse ver] neki (neki, hneki)
parece [impersonal] 1. 'en
2. want'
se parece a 1. nthewi (nthewi, nthewi)
2. njangu
parecido 1. nthewi
2. nthe
3. hehe
4. 'rangu
bien parecido 1. xi di nthewi
2. xi di nthe
3. xi di hehe
4. xi di 'rangu
pared jot'i (ar)
reloj de pared (ar) ora jot'i
pareja 1. yo(ho) (ya)
2. mpdi
parentesco meni (ar)
parntesis 1. parentesis (ar)
2. jot'i (ar)
paria hyoya (ar)
pariente meni (ar)
parir oni ('yoni, t'oni)
parlanchn txala (ar)
paro 'mai (ar)
parodia metute (ar)
parpadear k'wi'muda (k'wi'muda, k'wi'muda)
prpado xida (ar)
prrafo 1. xeni nthuts'i (ar)
2. nthekunthuts'i (ar)
parranda 1. ngo (ar)
2. dngo (ar)
parricidio 1. ndte (ar)
2. heni nts'edi (ar)
3. nthotetada (ar)
prroco maj (ar)
parroquia nij (ar)
parque njot'uz (ar)
parque zoolgico 1. (ar) ng meti
2. (ar) ng zu'we
parte xeni (ar)
en ninguna parte 1. ni 'nar ar xeni
2. otho hogem'bu
por otra parte ma 'na ar xeni
en todas partes gatho ya parte
la mayor parte ms ar dt xeni
partera 'yengubtsi (ar)
participar 1. 'ent'i (dem, dem)
2. xifi (xifi, sifi)
partcula xeni tx'ulo (ar)
particular metise (ar)
partida 1. mboni
2. hmunts'uj'i (ar)


3. hmunts'u t'ot'e (ar)
4. hegi (ar)
5. nthegi (ar)
partido 1. 'eni (ar)
2. hmunts'uj'i (ar)
partir 1. heke (hyeke, theke)
2. heki (hyeki, theki)
3. poni (boni, mboni)
partir en dos k'uki (k'uki, k'uki)
partirse ntheki (ntheke, ntheke)
parto 1. t'odi (ar)
2. 'odi (ar(
prvulo 1. tx'ulo (ar)
2. hyoya (ar)
parturienta 'odi (ar)
pasada (n)thogi (ar)
pasado thogi (xi)
el pasado ya pa xi thogi
pasado maana ('bu) ndamni (ar)
pasaje 1. njut'i boni (ar)
2. 'yo'nu (ar)
pasajero 1. nthogi (ar)
2. tembi (ar)
3. 'yo'u (ar)
pasaporte 1. (ar) he'mi 'rats'i
2. (ar) he'mi nthogi
pasar, ocurrir thogi (thogi, thogi)
pasarlo bien thogi xi ho
pasar de lado, evitar kati (kati, kati)
pasar la noche hats'i ar xui (hyats'i ar xui, thats'i ar xui)
pase usted! gi thogi!
pase nthogi (ar)
Pascua 1. Nsumpa (ar)
2. Nts'upa (ar)
paseador 1. bonte (ar)
2. nani (ar)
pasearse poni (boni, boni)
paseo 1. boni (ar)
2. paseo (ar)
dar un paseo 1. uni 'nar boni (uni 'nar boni, t'uni 'nar boni)
2. uni 'nar pasyada (uni 'nar pasyada, t'uni 'nar pasyada)
3. uni 'nar maya'bu (uni 'nar maya'bu, t'uni 'nar maya'bu)
Paseo de la Reforma Boni ar Reforma
pasillo 1. thi (ar)
2. 'u (ar)
3. nthogi (ar)
pasin ntsapu'u (ar)
pasivo do'mute (ar)
pasmar tseti (tseti, tseti)
paso nthogi (ar)
paso de ganado nthogi meti (ar)
pasta 1. 'ithi (ar)
2. krem (ar)


pasta dental 'ithi ts'i (ar)
pastilla pastiya (ar)
pasto pasto (ar)
pastor 1. mameti (ar)
2. ma'yo (ar)
pastor de borregos ma'yo (ar)
pastor de caballos mafni (ar)
pastor de machos mamuzo (ar)
pastor de chivos mat'xi (ar)
pastor de ganado mamboi (ar)
pastorear 'batute (matute, 'matute)
El Pastoreo, barrio 5, Santiago M., Amealco J a 'batha
pata wa (ar)
patada hnet'i (ar)
patalear tit'i (dit'i, 'rit'i)
patata 'rok'a (ar)
patear tit'i (dit'i, 'rit'i)
patente 1. hneki (ar)
2. nthandi (ar)
paternidad tada (ar)
patilla juni (ar)
patio thi (ar)
patituerto 'bat'ugwa (ar)
patizambo 'bat'udogwa (ar)
pato badu (ar)
patria 1. ximhai (ar)
2. 'mui (ar)
patrimonio nts'ogi (ar)
patriota ne'mui (ar)
patrocinio mfats'i (ar)
patrn hmu (ar)
hija del patrn t'ixu hmu (ar)
hijo del patrn ts'unt'u hmu (ar)
patrona hmu 'beh (ar)
paulatino t'ot'e hingi nsoni (ar)
pausa ntsaya (ar)
pauta nt'udi (ar)
pava tsuk(u)do (ar)
pavesa 'bospi (ar)
pavimento nsitutxapopote (ar)
pavo xoro (ar)
payaso 'yot'unjohya (ar)
paz njohya (ar)
dejar en paz hegi njohya (hegi njohya, thegi njohya)
hacer las paces con ot'e ar njohya ko ('yot'e ar njohya ko, t'ot'e ar njohya ko)

peatn 'yogwa (ar)
pecado ts'okute (ar)
pecar ts'oki (ts'oki, ts'oki)
pecho ti (ar)
pecho chico do'ba (ar)
tomar a pecho tsamukwni (zamukwni, ts'amukwni)
pechuga ti (ar)


pedagoga nsadi nt'uti (ar)
pedazo xeni (ar)
hacer pedazos t'uni (t'uni, t'uni)
pedido nt'adi (ar)
pedigeo 'yadi (ar)
pedir adi ('yadi, t'adi)
pedir prestado, prestar hmihi (hmihi, hmihi)
pedir lumbre 'aspi ('aspi, t'aspi)
pedo fixi (ar)
pedrada nk'ahni (ar)
pedregal mbodo (ar)
pegajoso mpe (xi)
pegar 1. umbi (umbi, t'umbi)
2. uni (uni, t'uni)
pegar, dar sobre 1. umbi (umbi, t'umbi)
2. uni (uni, t'uni)
pegar [con ltigo] fut'i (fut'i, fut'i)
pegar [con pegamento] koxumpe (koxumpe, joxumpe)
pegar [tirar] k'ahni (dem, dem)
pegarse, arrimarse kwati (kwati, jwati)
peinado [con mujeres] pe (ar)
peinado [con hombres] mpents'i (ar)
peinador (ar) 'bitu nt'xi
peinar(se) 1. pepi (mepi, 'bepi)
2. pents'i (mpents'i, 'bents'i)
3. e ('ye, t'e)
4. eke ('yeke, t'eke)
peine 1. nsani (ar)
2. t'eku (ar)
3. nt'e (ar)
pelar [persona o animal] xi ('xi, t'xi)
pelar [cabeza] ts'i ('ts'i, t'ts'i)
pelar 1. put'i (mut'i, 'but'i)
2. xont'i (xont'i, sont'i)
3. xi ('xi, t'xi)
4. ts'i ('ts'i, t'ts'i)
peldao 'rendoz (ar)
pelear(se) 1. tuhni (ntuhi, ntuhni)
2. ntsa (ntsa, ntsa)
pelear con, regaar tsui (zui, tsui)
pelen 'yonguhki (ar)
peletera 'baxifni (ar)
pelcula pelikula
peligroso nts'uni (ar)
pelillo 1. t'olo xt (ar)
2. xingu (ar)
pelirrojo thenguxt (ar)
pelo [de animal] xi (ar)
pelo [de gente] xt (ar)
pelo de chivo xit'xi (ar)
pelo de gato ximuxi (ar)
peln 1. ngo (ar)
2. thengu (ar)


pelota 1. pilota (ar)
2. nuhni (ar)
3. pelota (ar)
pelotn hmunts'u sun dado (ar)
peluca mfo (ar)
peludo 1. nduxingu (ar)
2. nduxt (ar)
peluquera nt'xi (ar)
peluquero 'xi (ar)
pelusa 1. tukuxt
2. tu'muxt
pallejo xifni (ar)
pellizcar xet'i (xet'i, set'i)
pellizco nset'i (ar)
pena 1. dumui (ar)
2. pe (ar)
a duras penas pen
penacho de xi'ni (ar)
penal njut'uthai (ar)
penar tsamu'u (zamu'u, ts'amu'u)
penca xi (ar)
penca de maguey nxi'wuda (ar)
penca seca de maguey 'yot'unxi'wuda (ar)
pendejo 1. xongo (ar)
2. dondo (ar)
pendencia 1. ntsa (ar)
2. tuhni (ar)
pendiente 1. tsotho (ar)
2. ts'ogi (ar)
pndola nts'unz (ar)
penetrar 1. tsits'i (zits'i, nzits'i)
2. tsi'ti (zi'ti, nzi'ti)
pennsula pennsula (ar)
penoso ntso'mi (xi)
pensamiento mfeni (ar)
mal pensamiento ts'omfeni (ar)
pensar 1. mbeni (mbeni, mfeni)
2. ntso'mi (dem, dem)
3. 'yomfeni ('omfeni, 'omfeni)
pensar en mbeni (mbeni, mfeni)
pensativo ntso'mi (ar)
pensin [en la cual uno se aloja] njut'i (ar)
pensin [que se paga] njut'i (ar)
penumbra hats'i (ar)
pea ndodo (ar)
peor ms hingi za
pepenador (n)zu (ar)
pepenador de cebada (n)zut'ei (ar)
pepenador de maz (n)zuth (ar)
pepenar tsu (zu, ts'u)
pequeo txutx'ulo (ar, ta)
pera pera
percance nts'o


percatarse de pdi (bdi, mfdi)
percibir h (h, th)
percudido 1. t'ot'i (xi)
2. ts'oni (xi)
percha 'nts'i
perder(se) 'bedi ('medi, 'medi)
perdido 'medi (ar)
perdn mpuni (ar)
perdonar puni (puni, mpuni)
perecer tu (du, ndu)
peregrino nzengwate (ar)
pereza dhi (ar)
perezoso 1. dhi (ar)
2. huxji (ar)
perfeccin nxoge (ar)
perfectamente 1. xi na ho
2. ar za (tho)
perfecto nxoge (ar)
perfidia nduxte (ar)
perforar hets'i (hets'i, thets'i)
perfumado 1. njots'i (xi)
2. nthiti (xi)
perfumarse 1. kots'i (gots'i, jots'i)
2. jwiti (dem, thiti)
perfume (ar) 'ithi nthiti
pericia bdi (ar)
perico periko (ar)
peridico 1. (ar) he'mi mpa'bu
2. (ar) he'mi
3. periodiko (ar)
peridico deportivo (ar) he'mi 'eni
quiosco de peridicos 1. (ar) ng ya he'mi
2. (ar) ng xudi ya he'mi
periodista 'yot'u periodiko (ar)
periodo pa tembi
perito bdi (ar)
perla nzatho (ar)
permanecer kohi (gohi, johi)
permanencia nzm'bu (ar)
permanente nzm'bu (ar)
permiso seki (ar)
con permiso kor seki
permitir hegi (hyegi, thegi)
permutar pati (mati, 'bati)
pernicioso ts'onthogi (ar)
pernoctar oxi ('oxi, t'oxi)
pero 1. pe
2. pege
perpetuo nzm'bu (ar)
perplejo 'yo (ar)
persecucin 'reni (ar)
perseguir teni (deni, 'reni)
perseguir, corretear kui (gui, jui)


persignarse 'ohni ('ohni, 'ohni)
persistir nzm'bu (nzm'bu, nzm'bu)
persona j'i (ar)
persona cmica txalaj'i (ar)
persona mala ts'oj'i (ar)
persuadir japi (japi, japi)
persuasin njapi (ar)
perturbar ts'oni (ts'oni, ts'oni)
perverso ts'omui (ar)
pervertir ts'oni (ts'oni, ts'oni)
pesadilla 1. 'bith (ar)
2. hundo'yo (ar)
perra que amamanta nzun'o (ar)
perra tsu'yo (ar)
perro 1. ndo'yo (ar)
2. 'yo (ar)
3. tsat'yo (ar)
4. txuku (ar)
perro rabioso nogo (ar)
perro [en general] 'yo (ar)
pertenecer ma meti, ir meti, ar meti, etc.
pertinente ar meti
pesado hu (xi)
psame dumui (ar)
pesar [verbo] pesa (pesa, mpesa)
pescado jw (ar)
pescado grande ndojw (ar)
pescador 1. hyuts'i (ar)
2. mejw (ar)
pescar 1. huts'i (hyuts'i, thuts'i)
2. pejw (mejw, 'bejw)
pescuezo doxu'yuga (ar)
pesebre ngmeti (ar)
psimo hingi za
peso [dinero] bexu (ar)
peso [medida] 1. hu (ar)
2. pesa (ar)
pesquisa nt'ani (ar)
pestaa xida (ar)
pestaear 'ngu'yoda (dem, dem)
peste heni tet'i
petaca [maleta para echar ropa] njt'u'bitu (ar)
ptalo xi (ar)
petardo nzaxthi (ar)
petate xifi (ar)
peticin nt'adi (ar)
petrleo pitrolyo (ar)
petulante 'ets'i (xi)
pez, pescado jw (ar)
pezn ts'u (ar)
pezua 'boho (ar)
piadoso nts'okw (ar)
piano 1. pyano (ar)


2. 'bida (ar)
picada 1. nts'a (ar)
2. nsuni (ar)
madera picada nziza (ar)
picadillo xeningo (ar)
picante 1. het'e (xi)
2. 'i (xi)
3. 'it'i (xi)
picar 1. suni (suni, suni)
2. put'i (mut'i, 'but'i)
3. sut'i, sut'i)
4. fots'i (fots'i, fots'i)
5. ts'ant'i (ts'ant'i, ts'ant'i)
pcaro xindo'yo (ar)
picazn 1. mbokwe (ar)
2. nxhi (ar)
pico de ave ndo'yone (ar)
picoso 1. 'i (xi)
2. 'it'i (xi)
3. het'e (xi)
picotazo put'i (ar)
picotear put'i (mut'i, 'but'i)
pie wa (ar)
planta del pie munwa (ar)
estar de pie 'bai ('mai, 'mai)
piedad nts'okw (ar)
piedra do (ar)
piedra spera, rugosa 1. do (ar)
2. njoxkudo (ar)
piedra blanca 1. t'axudo (ar)
2. t'axto (ar)
piedra delgada y ancha nxindo (ar)
piedra de malacate doxuthet'i (ar)
piedra de sal 1. doxu'u (ar)
2. do'u (ar)
piedra dura 1. mekudo (ar)
2. medo (ar)
piedra filosa 1. hodo (ar)
2. hendo (ar)
piedra pmez 1. jodo (ar)
2. hyaxto (ar)
piedra que se usa para lavar el cuerpo 'nhmi (ar)
piedra de hormiguero doxju (ar)
piel xifni (ar)
piel humana xifni (ar)
pierna xinthe (ar)
pieza, pedazo xeni (ar)
pieza [obra dramtica, pieza musical] nt'ot'e (ar)
pigmento kolor (ar)
pijama 1. nthe nxoge (ar)
2. 'bitu t'h (ar)
pila mothe (ar)
pilar 'mando (ar)


pilar de mampostera 'mando (ar)
pldora 'ithi (ar)
pilmama memu (ar)
piloncillo k'axt'ut'afi (ar)
piloto 1. 'eboj (ar)
2. 'yeboj (ar)
pillar pe (be, mfe)
pillo xindo'yo (ar)
pimiento(a) nthnts'i (ar)
pinacatillo [clase de gusano] tumbuxoni (ar)
pincel njoxujat'i (ar)
pinchar suni (suni, suni)
pinche pintxi (ar)
pino 1. tudi (ar)
2. pinu (ar)
pintado njots'i (xin)
pintar [pared] kots'i (gots'i, njots'i)
pintar [arte] kt'i (gt'i, njt'i)
pinto bindo (ar)
pintor ngots'i (ar)
pintoresco nzatho (xin)
pintura 1. njots'i (ar)
2. njt'i (ar)
pinza nk'ots'i (ar)
pinza nts'its'i (ar)
pia pi (ar)
po nts'okw (ar)
piojo [de personas] t'o'ni (ar)
piojo chico muxt'o (ar)
piojo de gallina 'yext'o (ar)
pipa njat'ux'yui (ar)
pipa [carro que reparte agua potable] denthe (ar)
piquete nsuni (ar)
pirmide tokunts'ng (ar)
pisada hnet'i
pisar 1. ne'mi (ne'mi, hne'mi)
2. neni (neni, hneni)
3. net'i (net'i, hnet'i)
piscina mothe nsaha (ar)
piso 1. hai (ar)
2. tonig (ar)
pista o'u (ar)
pistola 1. pistola (ar)
2. boj (ar)
pitahaya pithaya (ar)
pitar huxt'i (hyuxt'i, thuxt'i)
pitazo nthuxt'i (ar)
pito, silbato thuxi (ar)
pizarrn pisarron (ar)
pizcar [maz] xofo nxofo, sofo)
placa plaka (ar)
placenta nt'ots'i (ar)
placer njohya (ar)


plaga dt heni (ar)
plagiar kopya (kopya, kopya)
plan [diseo] nt'ot'e (ar)
plan [proyecto] 1. ts'api (ar)
2. mfeni (ar)
plancha plantxa (ar)
planear 1. ot'umfeni ('yot'umfeni, t'ot'umfeni)
2. ot'uts'api ('yot'uts'api, t'ot'uts'api)
planeta tsoho (ar)
planicie 'batha (ar)
plano nidi (ar)
plano, plan, mapa 'meni (ar)
planta doni (ar)
planta baja 1. 'mui madui (ar)
2. tonigu (ar)
planta chica 1. t'olodoni (ar)
2. t'udoni (ar)
3. t'uduni (ar)
plantar [rbol, arbusto] et'i ('et'i, t'et'i)
plantar [planta chica] kt'i (gt'i, jt'i)
plantear m (m, hm)
plantel ng (ar)
plair zoni (nzoni, nzoni)
plasmar hoki (hyoki, thoki)
plstico plastiko (ar)
plata t'axi (ar)
pltano dza (ar)
rbol grande dz (ar)
pltica ntsamburaso (ar)
platillo t'olo mohi (ar)
platino t'axi (ar)
plato mohi (ar)
plato especial (ar) mohi pa hont'u'
playa zabi (ar)
plaza 1. tai (ar)
2. thi (ar)
3. 'befi (ar)
plaza de toros 1. (ya) 'eni ya boi
2. (ar) 'emboi
3. (ar) dngo ya doro
plazo ngts'i (ar)
plegar tot'i (dot'i, 'rot'i)
pleito tuhni (ar)
plenilunio uxuzn (ar)
plenitud ngatho (ar)
pleno uts'i (xi)
pliego nxitha (ar)
plomero plomero (ar)
plomo plomu (ar)
pluma [gente grande] xi'ni t'ot'i
pluma [gente joven] lapisero
pluma de gallina xi'ni (ar)
plumn dlapi (ar)


plural xingu (ar)
poblacin 'mui (ar)
poblado 'mui (ar)
poblar du'mu'mui (du'mu'mui, 'ru'mu'mui)
pobre hyoya (ar)
pobrecito 'bente (ar)
pobreza hyoya (ar)
pocilga ngubuts'udi
poco tx'utho
un poco [adverbio) 'naxtui txutx'utho
un poco ms ma 'na xtui
a poco! 1. xige!
2. yage!
podar xi ('xi, t'xi)
poder dar tsa (dar tsa, mar tsa) (verbo irreg.)
podero 1. nt'ot'e (ar)
2. ho (ar)
3. d(t) ts'edi (ar)
poderoso 1. nd (ar)
2. ts'ut'ubi (ar)
3. hboj (ar)
podredumbre 'ya (ar)
podrido 'ya (xi)
poema nsadi (ar)
poesa nsadi nzatho (ar)
poeta 'yotunsadi (ar)
polen muidoni (ar)
polica polisya (ar)
polgamo 'ehe xingu ya 'beh
polgloto 1. bmuh (ar)
2. pdi xingu ya ha
polilla tuxumu (ar)
polio ndundo'yo (ar)
poltica bmuh (ar)
poltico bmuh (ar)
pliza nt'ot'e kohi (ar)
polo 'ni ximhai (ar)
poltrn dhi (ar)
polucin nthnts'undhi (ar)
polvareda fonthai (ar)
(cualquier) polvo ngunt'i (ar)
plvora polbora (ar)
polvoriento fonthai (ar)
pollito 1. t'u'ni (ar)
2. t'olo oni (ar)
3. t'olo unde (ar)
pollo oni (ar)
pollo pinto bindo oni (ar)
pomada 1. nkots'i (ar)
2. njots'i (ar)
(piedra) pmez jodo (ar)
pompa teni xingu (ar)
pomposo teni xingu (ar)


pmulo ndo'yo hmi (ar)
ponderar nu xi ho (nu xi ho, hnu xi ho)
ponencia t'ungunt'ode (ar)
poner nombre sobre papel huts'i (huts'i, thuts'i)
poner abajo pogi (mogi, 'bogi)
poner encima o sobre hots'e (hyots'e, thots'e)
ponerse de pie 'bai ('mai, 'mai)
ponerse el sombrero huts'i (huts'i, thuts'i)
poner huevos hui (hui, thui)
poner sellos kats'i (gats'i, jats'i)
poner encima o sobre uts'i ('yuts'i, t'uts'i)
poner encima kts'i (gts'i, jts'i)
poner algo encima kats'i (gats'i, jats'i)
poner contento, alegrar johya (njohya, njohya)
ponerse el sol kui (ui, ui)
poniente uhyadi (ar)
ponzoa 'ithindte (ar)
popote nguxudehe (ar)
popular jar hnini
poquito 1. tx'utho
2. 'naxtui
por [preposicin] 1. ge
2. ir nge
por adelantado 'bet'o
por adelante ir ngehnu
por avin kor oroplano
por cierto makwni
por debajo madui
por la derecha jar 'ei
por encima maxots'e
por eso, por lo tanto 1. hange
2. jange
por favor! gi jaki ar mte!
por la izquierda jar ngh
por la maana 1. (n') xti xudi
2. ma xudi
por medio de 1. ir nge
2. ge
por lo menos por lo menu
por ningn lado otho
por un ratito hontho 'nart'olo ora
porque 1. ngetho
2. nge'
por qu? yogo'?
cmo? yogo'?
cmo? [gente joven] honja?
cmo? [gente grande] hanja?
pordiosero 'yadi (ar)
porfa zeti (ar)
pormenor xeni (ar)
poro 'mo'mi (ar)
porquera nts'o (ar)
portada 'mats'i he'mi (ar)


portafolio nt'ut'u he'mi (ar)
portal 1. portal (ar)
2. 'mando (ar)
porttil nth (ar)
portavoz 1. m (ar)
2. noni (ar)
porte 'mui (ar)
portento (ar) nthogi ar za
portero 1. nugoxthi (ar)
2. sugoxthi (ar)
3. nung (ar)
portezuela goxthi (ar)
porvenir ir 'e'bu
posada nt'oxi (ar)
posaderas nthudi (ya)
posadero meti t'h (ar)
posar oxi ('oxi, t'oxi)
poseer 1. 'ehe ('ehe, 'ehe)
2. pets'i (mets'i, 'bets'i)
3. ma meti, ir meti, r meti, ma meti'be, etc.
posesin, bien, inters meti (ar)
(es) posible 1. pe h
2. ja dar ora
3. ar tsa
lo antes posible 'bu 'betho 'bu dar tsa
positivo makwni (ar)
posponer, aplazar kats'i (gats'i, jats'i)
postal [tarjeta postal] he'mi 'mehni (ar)
poste 1. 'mai (ar)
2. poste (ar)
postergar tsogi'met'o (zogi---, ts'ogi---)
posteridad nts'ogi (ar)
posterior ir 'e'bu
postizo njts'i (xin)
postrar [humillar] nthoxongo (dem, dem)
postrarse ndnduhmu (dem, dem)
pstumo 'boxuhe'mi (ar)
postura 'mui (ar)
(agua) potable (ar) dehe ar za za
potencia tsa nt'ot'e (ar)
potente nd (ar)
potestad ts'ut'ubi (ar)
potro 1. t'ufni (ar)
2. t'olo fani (ar)
pozo mehe (ar)
prctica nsadi (ar)
practicar 1. nxadi (nxadi, nsadi)
2. tsapi (zapi, ts'api)
prctico xindo'yo (ar)
prado 'bot'u pasto (ar)
precaucin ntsuni (ar)
preceder 'bet'o ('met'o, 'met'o)
precio njut'i (ar)


precioso 1. nzatho (xi)
2. na nzatho (xi)
precipicio ndext'i (ar)
precipitacin 1. nsoni (ar)
2. tihi (ar)
precisar kwadi xi ho (wadi xi ho, nwadi xi ho)
preciso 1. mahyoni
2. kumpli (ar)
3. tsoni (ar)
precoz timfeni (ar)
predecir 1. m (m, hm)
2. noni (noni, hnoni)
predicador mmbate (ar)
predicar 1. mmbi (mmbi, hmmbi)
2. m (m, hm)
predominante tte (ar)
prefacio hm 'bet'o (ar)
preferir ne ms (ne---, hne---)
pregonar m nts'edi (m---,
pregunta nt'ani (ar)
preguntar 'ani ('yani, t'ani)
preguntn 'yante (ar)
premio 'rh (ar)
prenda 'bitu (ar)
prenda de vestir (ar) 'bitu nthe
prender 1. mihi (mihi, hmihi)
2. ju (gu, nju)
prender fuego tsoke (tsoke, ts'oke)
prender vela tsoke (tsoke, ts'oke)
prensar xiki (xiki, siki)
preado ndu btsi (ar)
preez 'u (ar)
preocupacin 'ro'mi (ar)
preocuparse de 'wipi ar mui ('wipi ar mui, 'wipi ar mui)
preparacin nthoki (ar)
preparado thoki (xi)
preparar(se) hoki xi ho (hyoki xi ho, thoki xi ho)
preparativo nt'ot'e xi thoki
presa 1. presa (ar)
2. 'nakudehe (ar)
3. nju (ar)
4. hmihi (ar)
presagiar prebeni (mprebeni, mprebeni)
prescindir de heki (hyeki, theki)
prescribir 1. unguhe'mi nt'othe (unguhe'mi nt'othe, t'unguhe'mi nt'othe)
2. uti ('uti, t'uti)
presencia kwat'use (ar)
presentacin 1. t'udi (ar)
2. t'uti (ar)
presentar 1. udi ('udi, t'udi)
2. uti ('uti, t'uti)
presente kwat'i (xi)
presentir pdi 'bet'o (bdi 'bet'o, mfdi 'bet'o)


preservar kwati (wati, jwati)
presidencia presidensya (ar)
presidente 1. prisidente (ar)
2. dts'ut'ubi (ar)
3. nd (ar)
presidir nd (ar)
presin dut'i (ar)
preso 1. 'ofadi (ar)
2. mafadi (ar)
prstamo hmihi (ar)
prestar 1. hmihi (hmihi, hmihi)
2. hmi (hmi, hmi)
pedir prestado 1. hmihi (hmihi, hmihi)
2. hmi (hmi, hmi)
persona que presta o alquila 1. hmihi (ar)
2. hmi (ar)
prestigio ts'ut'ubi (ar)
presumido 'ets'i (ar)
presumir 'ets'i ('ets'i, 'ets'i)
presuncin 'ets'i (ar)
presupuesto (ar) nthuts'i ya njut'i
pretender adi ('yadi, t'adi)
pretensin t'adi (ar)
pretrito thogi (xi)
prevalecer tte (dem, dem)
prevalecerse de njapu'befi (dem, dem)
prevencin mprebeni (ar)
prevenir mprebeni (dem, dem)
preventivo mprebeni (xin)
prever pdi 'bet'o (bdi---, mfdi---)
previamente 'bet'o
previo 'bet'o
prieto 1. pothe (ar)
2. 'bo (ar)
prima hoku (ar)
primavera 1. nk'a'mi (ar)
2. nk'ants'i (ar)
primero 1. ndui (ar)
2. 'met'o (ar)
3. 'bet'o (ar)
primo hojwd (ar)
primognito 'bet'o btsi (ar)
primoroso ar na za
princesa nd 'beh (ar)
principal ndui (ar)
prncipe nd (ar)
principiante du'mi (ar)
principiantes nu'u du'mi
principar 1. du'mi (du'mi, 'ru'mi)
2. futi (futi, futi)
principio ndui (ar)
pringar nkots'i (nkots'i, njots'i)
prisa 1. nsoni (ar)


2. 'nihi (ar)
tener prisa xoni (xoni, soni)
de prisa 'nihi
prisco [sin cscara] sont'i (xi)
prisin mfadi (ar)
prisionero 'ofadi (ar)
privado hingi mfdi
privar hembi ar meti (hembi ar meti, thembi ar meti)
privar hki (hki, thki)
privarse de hki (hki, thki)
privilegio 1. bentaja (ar)
2. zixkwate (ar)
probable dar tsa thogi
probablemente 1. pe h
2. ja dar ora
probador ntsa (ar)
probar 1.tsa (za, ts'a)
2. tsapi (zapi, ts'api)
probar lar fuerzas ntsaputs'edi (zaputs'edi, nts'aputs'edi)
problema hki (ar)
procaz 1. hingi ntsa
2. mmu'u (xi)
3. 'ts (ar)
4. 'ent'i (ar)
proceder 1. thogi (thogi, thogi)
2. ot'e ('yote, t'ot'e)
procedencia 'mui (ar)
procedimiento nt'ot'e (ar)
procesin [de imgenes] thet'i (ar)
proceso 1. nt'ot'e (ar)
2. nthogi pa
proclamar mafi (mafi, hmafi)
prodigar nthege (nthege, nthege)
prodigio 1. nthogi ar za
prodigioso na za (ar)
2. nthege (ar)
3. 'eni ts'edi
prodigioso na za (ar)
producir [producto] uni (uni, t'uni)
producto nt'uni (ar)
profanar 1. hingi t'emunsu (hinda t'emunsu, hixi t'emunsu)
2. nts'okute (nts'okute, nts'okute)
profano 1. hingi t'emunsu
2. 'na 'o (ar)
3. dondo (ar)
4. xongo (ar)
profecia mfdi 'bet'o (ar)
profesin 'befi (ar)
profesor 1. xambate (ar)
2. xahnate (ar)
3. mstro (ar)
profeta bdi 'bet'o (ar)
prfugo 1. boni (ar)


2. 'wege (ar)
profundidad hei (ar)
profundizar het'i (het'i, thet'i)
profundo hei (xi)
programa 1. mfdi (ar)
2. program (ar)
progreso 1. 'mui xi ho (ar)
2. nte (ar)
prohibido (n)ts'upi (ar)
prohibir 1. k'ats'i (k'ats'i, k'ats'i)
2. hki (hki, thki)
prjimo mijei (ar)
prole btsi (ya)
proletariado hyoya (ar)
prolijo ma (xi)
prlogo hm 'bet'o (ar)
prolongar maki (maki, hmaki)
promedio made (ar)
promesa ht'i (ar)
prometer t'i (t'i, ht'i)
promocin 'ani (ar)
pronosticar m 'bet'o (m 'bet'o, hm 'bet'o)
pronto 1. ngut'
2. 'nihi
pronunciacin hnoni (ar)
pronunciar, secretear, serpentear, murmurar noni (noni, hnoni)
propaganda hnoni (ar)
propenso ne (ar)
propiciar hot'i (hyot'i, thot'i)
propiedad metise (ar)
propiedad comn mfats'i (ar)
propiedad privada metise (ar)
propina nt'uni (ar)
propio metise (ar)
propia identidad ya 'muise
propia lengua hse (ar)
proponer 1. m (m, hm)
2. noni (noni, hnoni)
3.'t'i (t'i, hti)
proporcin 1. nkohi (ar)
2. t'eni (ar)
proposicin 1. hnoni (ar)
2. hm (ar)
propsito mfeni (ar)
a propsito tsu ar mui
prrroga tokwe (ar)
proscribir eni ('yeni, t'eni)
prspero 1. uni ar za
2. te xi ho
prostituta ts'o 'beh (ar)
proteccin 1. 'bats'i (ar)
2. hni (ar)
proteger 1. fats'i (mbats'i, 'bats'i)


2. ni (ni, hni)
protesta 1. nthdi (ar)
2. 'rdi (ar)
protestante, evangelista bangelista (ar)
protestar thdi (ddi, 'rdi)
provecho njapu'befi (ar)
proveer uni mahyoni (uni mahyoni, t'uni mahyoni)
proverbio, refrn, dicho hm (ar)
provisin t'uni mahyoni (ar)
provocador 1. futi (xi, ar)
2. xaxi (xi, ar)
provocar 1. futi (futi, futi)
2. xaxi (xaxi, xaxi)
prximo 1. get'ubu
2. xu'e'bu
proyecto mfeni 'befi (ar)
prudencia hogumfeni (ar)
prudente hogumfeni (ar)
prueba ts'api (ar)
prurito nxahi (ar)
psiclogo 1. sikologo (ar)
2. bdi'mui (ar)
pa nts' (ar)
pubertad 1. ts'unt'u (ar)
2. nxutsi (ar)
publicacin t'ungumfdi (ar)
publicar ungumfdi (ungumfdi, t'ungumfdi)
pblico 1. mfdi (ar)
2. (ya)j'i
pudor tsa (ar)
pudrir 'ya ('ya, 'ya)
pueblo hnini (ar)
pueblo de habla otom hnini hho (ar)
puede ser pe h
puente 'rani (ar)
puerca tsubuts'udi (ar)
puerco ndobuts'udi (ar)
cuidador de puercos mabuts'udi (ar)
puerta goxthi (ar)
puerta giratoria (ar) goxthi nxint'i
puerto [de mar] 1. goxthi (ar)
2. goxthe (ar)
pues pos
si, pues h
ahora bien 1. ndex
2. nu'bya
puesta del sol uhyadi (ar)
puesto 'ma (ar)
pugido k'e (ar)
pugna tuhni (ar)
pujar 1. tuki (duki, 'ruki)
2. huts'i huts', thuts'i)
3. pots'e (bots'e, mbots'e)


4. kwati (dem, jwati)
pulcro 1. nzatho (xi)
2. t'axi (xi)
pulga 'a (ar)
pulga de gallina 'yext'o (ar)
pulgar nokunsa'e (ar)
pulidor de uas 'nakuxa (ar)
pulir kongi (kongi, jongi)
pulmn pulmon (ar)
pulmona pulmon (ar)
pulque sei (ar)
pulque agrio ixkusei (ar)
pulque dulce usei (ar)
pulque dulce t'afisei (ar)
pulque fuerte nzedisei (ar)
afecto al pulque zisei (ar)
pulsar 1. mihi (mihi, hmihi)
2. tsa ar 'ye (za ar 'ye, ts'a ar 'ye)
3. tsapi (zapi, ts'api)
4. nu (nu, hnu)
pulsera 1. nt'o'ye (ar)
2. nkt'u'ye (ar)
3. nt'ut'u'ye (ar)
pulso 'ye (ar)
pulular xant'i (xant'i, xant'i)
pulverizador thot'ungunt'i (ar)
pulverizar tht'i (tht'i, 'rt'i)
pulla zemuh (ar)
pungir suni (dem, dem)
punta 1. nts' (ar)
2. nts't'i (ar)
puntapi 'rots'u dungwa
puntera nt'ts'i
puntiagudo 1. nts' (ar)
2. nts't'i (ar)
puntilla, pica, puya nts' (ar)
punto punto (ar)
doble punto (ya) yoho punto
en punto 1. xi ho
2. tsoni ar za
puntual kumpli (ar)
punzada 1. suni (ar)
2. dumui (ar)
punzar suni (suni, suni)
punzar dumui (dumui, dumui)
puado mit'i (ar)
pual nts'kwai (ar)
puetazo mpet'ugu (ar)
puo [medida] mit'i (ar)
puo [de mano] mit'i (ar)
puo [de la ropa] puo (ar)
pupila 1. btsi mengu (ar)
2. 'boda (ar)


pureza nxoge (ar)
purga nts'ut'umui (ar)
purgar nts'ut'umui (nts'ut'umui, nts'ut'umui)

purificacin t'axki (ar)
purificar t'axki (t'axki, t'axki)
puro (n)xoge
(cigarro) puro 'yui xoge (ar)
pus 1. mo (ar)
2. 'ya (ar)
pusilnime ntsu (ar)
puta 1. loka (ar)
2. nts'o'beh (ar)
puto 1. loko (ar)
2. yozn (ar)
putrefacto ya (xi)
puya nts' (ar)














































Q

que [pronombre relativo singular] 1. nu'
2. ----
que [pronombre relativo plural] 1. nu'u
2. ----
qu? 1. te?
2. tem?
3. temu?
qu es?, qu son? te ar 'mefi?
qu eso eso? 1. ter 'me'?
2. ter 'mehnu?
qu cosa? ter'me'?
qu hora es? temu ora?
qu le parece? temu gi m?
qu significa? 1. temu ir boni?
2. temu ar 'me'?
quebrar(se) 1. tot'i (tot'i, 'rot'i)
2. tehmi (tehmi, 'rehmi)
3. 'waki ('waki, 'waki)
4. poe (poe, poe)
quebrar [madera] 1. toni (doni, 'roni)
2. 'waki ('waki, 'waki)
quebrada ntot'i (ar)
quedar(se) kohi (gohi, ngohi)
quedo metho (xi)
quehacer nt'ot'e (ar)
queja ngaxte (ar)
quejarse kats'i (gats'i, jats'i)
quejido dnts'i (ar)
quelite k'ani (ar)
quemado, -a 1. nzt'i (ar)
2. mbat'i (ar)
quemadura nzt'i (ar)
quemar(se) 1. tst'i (zt'i, nzt'i)
2. thut'i (dut'i, 'rut'i)
quemar, arder zo (nzo, nzo)
quemazn mbat'i (ar)
querella 1. ngaxte (ar)
2. tuhni (ar)
querer ne (ne, hne)
queresa [mosca] fot'e (ar)
Quertaro Maxei
querido 1. hne (xi)
2. mpdi (ar)


quesadilla hme gexu (ar)
queso gexu (ar)
quesquemitl majwi (ar)
quicio 'ni goxthi (ar)
quiebra ntot'i (ar)
quin? 1. togo?
2. togo'?
quin sabe 1. hdi
2. to da ne
quieto metho (xi)
quijada hmi (ar)
qumica nthnts'i (ar)
qumico kimiko (ar)
quimil 'beni (ar)
quince 'ret'a makut'a (ar)
quincena 1. 'ret'a makut'a (ar)
2. 'net'ama kut'a (ar)
quintonil [quelite comestible] xitha (ar)
quiosco ngxudi (ar)
1. 'net'ama kut'a (ar)
2. ngmahe'mi (ar)
quiote thuxu'wada (ar)
quirugo 'yothe hyet'i (ar)
quisquilla hki tx'utho (ar)
quitar hki (hki, thki)
quitar retoos para plantar en otra planta toke (toke, 'roke)
quitarse 1. 'wengi ('wengi, 'wengi)
2. thts'i (dts'i, ndts'i)
quizs 1. xhm
2. ja dar ora

































R

rabadilla 'yozu (ar)
rbano rabano (ar)
rabia nogo (ar)
rabiar nogo (nogo, nogo)
rabo ts'u (ar)
rabn dozu (ar)
racimo (ya) uba
racional mbeni (ar)
racha 'nindhi (ar)
radical ndui (ar)
radicarse xangu'yui (xangu'yui, xangu'yui)
radio thuhu (ar)
radioemisora mboxuthuhu (ar)
radioescucha 'yoxuthuhu (ar)
raer 1. kkuxingu (gkuxingu, jkuxingu)
2. tki (dki, 'raki)
Rafael Rafe (ar)
rfaga 'nindhi (ar)
raz 'yu (ar)
raja nxot'uz (ar)
rajar 1. xot'e (xot'e, sot'e)
2. heke (hyeke, theke)
ralo 1. 'ram'bu (ar)
2. haki (ar)
rallar 1. t'uni (t'uni, 'runi)
2. uni (uni, t'uni)
rama 'yez (ar)
ramo t'olo 'yez (ar)
ramo de flores 'yedoni (ar)
rampln 1. ts'one (ar)
2. ts'ozexthi (ar)
rana 'we (ar)
ranchero mengu hnini (ar)
rancho 'mui (ar)
rancio 1. nzedi 'ithi (ar)
2. nzedi dehe (ar)
rango hents'i (ar)
ranura njt'i (ar)
rapar xi ('xi, t'xi)
rapaz be (ar)
rpidamente, rapidez, rpido 1. ngut'
2. 'nihi
raptar juki (guki, njuki)


rapto njuki (ar)
raqutico tu'mundo'yo (ar)
raramente 1. tx'utho
2. hingi nzm'bu
rareza 1. tx'utho (ar)
2. hingi nzm'bu (ar)
raro 1. tx'utho
2. hingi nzm'bu
a ras hehe (ar)
rasado 1. thexki (xi)
2. theki (xi)
rasar 1. hexki (hyexki, thexki)
2. heki (hyeki, theki)
3. heki (hyeki, theki)
rascacielos tonigu (ar)
rascar(se) 1. xa'mi (xa'mi, sa'mi)
2. xaki (xaki, saki)
rasgar(se) xeki (xeki, seki)
rasgo 1. hnoni
2. hmi (ar)
3. 'mui (ar)
4. 'u (ar)
5. hne (ar)
rasguar 1. xet'i (xet'i, set'i)
2. xaki (xaki, saki)
3. xa'mi (xa'mi, sa'mi)
rasguo 1. nset'i (ar)
2. nsaki (ar)
3. nsa'mi (ar)
raso hehe (ar)
raspa xit'ei (ar)
raspado tse (ar)
raspadura 1. nt'ext'e (ar)
2. nt'ets'e (ar)
3. njoxke (ar)
4. 'nhmi (ar)
raspar ext'e ('yext'e, t'ext'e)
raspar magueyes afi ('afi, t'afi)
rastrear 1. jut'i (gut'i, njut'i)
2. ph (bh, 'bh)
rastrillar munts'i (munts'i, hmunts'i)
rastrillo nt'xujuni (ar)
rastro 1. nthometi (ar)
2. hmunts'upasto (ar)
rastrojo 1. pasto (ar)
2. rastroho (ar)
rasurado nt'xujuni (xi)
rasurarse 1. xi ('xi, t'xi)
2. xujuni ('xujuni, t'xujuni)
rata tsungu (ar)
rata grande 1. dt ngu (ar)
2. ndongu (ar)
rata hembra tsungu (ar)


rata macho ndongu (ar)
ratero be (ar)
por un ratito hontho 'nar t'olo ora
rato ora (ar)
dentro de un rato jawa 'nar ora
hace un rato ma he'mi
ratn t'ungu (ar)
ratonera mengu (ar)
raudal 1. nzathe (ar)
2. nzoho xingu (ar)
raudo 1. ngut' (ar)
2. 'nihi (ar)
raya 'u (ar)
rayar hoku'u (hyoku'u, thoku'u)
rayo jwei (ar)
raza rasa (ar)
razn nt'ode (ar)
tener razn m xi ho (m xi ho, hm xi ho)
razonable hmmukwni (ar)
razonar beni (beni, mbeni)
reabrir pengunsoki (mengunsoki, 'bengunsoki)
reaccin mpati (ar)
reaccionar mpati (dem, dem)
reacio nduxte (ar)
real [moneda de 25 centavos] odumi (ar)
Real del Oro [entre Michoacn y Estado Mxico] 'oro
realidad makwni (ar)
realismo makwni (ar)
realista makwni (ar)
realizar 1. ot'e ('yot'e, t'ot'e)
2. hoki (hyoki, thoki)
realzar 1. pengi juts'i (mengi juts'i, 'bengi juts'i)
2. juts'i (guts'i, njuts'i)
3. ndt (ndt, ndt)
4. 'ets'i ('ets'i, 'ets'i)
reata nthhi (ar)
reata de lazar 1. dnthi (ar)
2. menthi (ar)
rebaja k'mi (g'mi, j'mi)
rebanada xeni (ar)
rebao [en general] ngdi (meti) (ar)
rebao de borregos ngdi deti (ar)
rebasar thots'i (dem, dem)
rebatir 1. penguts'edi (menguts'edi, 'benguts'edi)
2. penguh (menguh, 'benguh
rebelarse nangi (dem, hnangi)
rebelde nangi (ar)
rebelin hnangi (ar)
rebosar tonts'i (donts'i, 'ronts'i)
rebosar 1. k'onts'i (dem, dem)
2. uts'i (dem, dem)
3. hyexki (dem, dem)
rebotar 'bo'mi (ar)


rebozar paxunthu'ye (mpaxunthu'ye, 'baxunthu'ye)
rebozo nthu'ye (ar)
rebuscado nthoni xin ho
rebuscar honi xi ho (hyoni xi ho, ton xi ho)
rebuznar mafi (mafi, hmafi)
recado 'mehni (ar)
recaer pengi jwangi (mengi jwangi, mengi jwangi)
recada munts'i (ar)
recmara kut'ung (ar)
recargar kwats'i (gwats'i, jwats'i)
recato hnu (ar)
recaudar 1. h (ha, th)
2. kwati (wati, jwati)
3. jot'i (got'i, njot'i)
recelo ntsu (ar)
receptor nthdi (ar)
receta he'mi nt'othe (ar)
recibimiento nth (ar)
recibir [personas y objetos duros] h (h, th)
recibir [objetos blandos] kh (gh, jh)
se recibi 1. ba t'uni
2. ba kh
recibir enseanza h ar nt'uti (h ar ntuti, th ar ntuti)
recibo resibo (ar)
reciente 'ra'yo (ar)
recio nts'edi (xi)
recproco nthndi (ar)
recitar xadi (nxadi, nsadi)
reclamar reklam (dem, dem)
recluir kot'i (got'i, jot'i)
recluso 1. jot'i (xi)
2. mfadi (xi)
recoger kh (gh, jh)
recoger, cortar frutas tuki (duki, 'ruki)
recoger, llevar objetos hts'i (hyts'i, thts'i)
recolectar munts'i (munts'i, hmunts'i)
recomendar xifi (xifi, sifi)
recompensa njut'i (ar)
reconocer meya (meya, hmeya)
reconocido hmeya (xin)
reconocimiento hmeya (ar)
recopilar munts'i (munts'i, hmunts'i)
recordar, pensar en beni (mbeni, mbeni, [mfeni])
recorrer 'yo ('o, 'o)
recorrido 'o (ar)
recortar 1. hets'i (hyets'i, nthets'i)
2. heki (hyeki, ntheki)
recorte ntheki (ar)
recortar(se) kwats'i (gwats'i, jwats'i)
recreo ntsaya (ar)
rectngulo makwadro (ar)
rectificar yokwi (yokwi, yokwi)
recto njwntho (ar)


rector nd jar unibersida (ar)
recuerdo (m)feni (ar)
recuerdos mfeni (ya)
recuperar, recuperar salud, ganar fuerza pengi (mengi, 'bengi)
recurso thboj (ar)
rechazar kots'i (gots'i, njots'i)
rechazo njots'i (ar)
rechinamiento 1. nt'ihni (ar)
2. nts'ixuni (ar)
rechinar 1. nts'ixuni (nts'ixuni, nts'ixuni)
2. nt'ihni (nt'ihni, nt'ihni)
rechoncho dkumet'i (ar)
red t'ats'i (ar)
red para cazar conejos daxi (ar)
cuchara nt'ats'i (ar)
redaccin 1. nt'ot'e (ar)
2. nthuts'i (ar)
redactar 1. huts'i (huts'i, thuts'i)
2. ot'e ('yot'e, t'ot'e)
redactor 1. 'yot'e (ar)
2. huts'i (ar)
redil njot'umeti (ar)
redimir pengi (mengi, 'bengi)
redondear tsant'i (ntsant'i, ntsant'i)
redondo tsant'i (ar)
reducir(se) 1. ki (gi, nji)
2. tx'uki (tx'uki, tx'uki)
redundante uni xingu
reembolso 'bengu'rh (ar)
reemplazar 1. pombi (pombi, 'bombi)
2. pati (pati, 'bati)
referencia nthe (ar)
referir(se a) nthe (nthe, nthe)
refinamiento ts'uki (ar)
refinar ts'uki (ts'uki, ts'uki)
reflejarse xuhmi (dem, dem)
reflejo nxuhmi (ar)
reflexin 1. mbeni (ar)
2. mfeni (ar)
reflexionar beni (mbeni, mbeni [mfeni])
reforma yokwi (ar)
reformar yokwi (yokwi, yokwi)
refrn hm (ar)
refrescante tset'i (ar)
refrescar 1. tset'i (tset'i, tset'i)
2. xa'mi (xa'mi, sa'mi)
refresco refresko (ar)
refrigerado tset'i (xi)
refuerzo mfats'i (ar)
refugiado poni (ar)
refugiarse 1. ni (ni, hni)
2. poni (boni, mboni)
3. kwat'i (wat'i, jwat'i)


refugio thmfats'i (ar)
regadera hmnthe (ar)
regalar 1. untho (untho, t'untho)
2. uni (uni, t'uni)
regalo nt'uni (ar)
regaada ntsui (ar)
regaar 1. tsui (zui, ts'ui, [tsui])
2. tsute (zute, tsute, [ts'ute])
regao 1. nts'ui (ar)
2. ntsui (ar)
regan zute (ar)
regar(se) 1. mnthe (mnthe, hmntehe)
2. xithe (xithe, sithe)
3. hmni (hmni, hmni)
4. 'uni ('uni, 'uni)
regatear 1. ni 'ma (ni ma, hni ma)
2. ni 'rai (ni 'rai, hni 'rai)
regazo 1. ngode (ar)
2. mfats'i (ar)
3. mbats'i (ar)
4. nt'oxi (ar)
rgimen 'mui ts'ut'ubi (ar)
regin hai (ar)
regir nts'ut'ubi (dem, dem)
registrar huts'i (huts'i, thuts'i)
registro nthuts'i (ar)
regla he'mi'mu (ar)
regocijarse johya (njohya, njohya)
regresar, hacer que alguien o algo regrese 1. kots'i (gots'i, njots'i)
2. pengi (mengi, 'bengi)
regreso 'bengi (ar)
reguilete t'olo mfit'i (ar)
rehilete t'olo mfit'i (ar)
regular zatho (ar)
rehn njapi (ar)
rehusar hingi h (hinda h, hixith)
reina 'beh nd
reinar nts'ut'ubi (nts'ut'ubi, nts'ut'ubi)
rerse 1. thede (nthede, nthede)
2. theni (deni, 'reni)
reja 'naku bentan (ar)
relacin 'bede (ar)
relacionar nthewi (dem, dem)
relajar(se) tu'mi (du'mi, 'ru'mi)
relajo njohya (ar)
relamerse ntets'e (dets'e, 'rets'e)
relmpago jwei (ar)
relampaguear 1. jwei (jwei, jwei)
2. jweti (jweti, jweti)
relativo nthewi (ar)
relato 'bede (ar)
relegar 1. eni ('yeni, t'eni)
2. heke (hyeke, theke)


3. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
relevar juki (guki, njuki)
relexificacin (ar) nthnts'i ya h
relieve njuki (ar)
religin nzokw (ar)
relinchar mafi (dem, hmafi)
reliquia 'bitu the ntsu (ar)
reloj ora (ar)
reloj de pared (ar) ora njot'i
relojera (ar) 'ba ora
relojero ma ora (ar)
relumbrar jwexki (jwexki, jwexki)
rellenar uts'i (uts'i, huts'i)
relleno uts'i (xi)
remachar tot'e (dot'e, 'rot'e)
remache 'rot'e (ar)
remar 'yoni ('yoni, 'yoni)
remate ngts'i (ar)
remendar fetute (metute, 'betute)
remediar 1. pengi (mengi, 'bengi)
2. yokwi (yokwi, yokwi)
remedio 1. 'bengi (ar)
2. yokwi (ar)
remendar 1. pot'e (mot'e, 'bot'e)
2. yokwi (dem, dem)
remiendo 1. 'bot'e (ar)
2. yokwi (ar)
remitir pehni (mehni, 'behni)
remo 'nz (ar)
remojar 1. pobo (mobo, 'bobo)
2. pod (mod, 'bod)
remolcar juni boj (dem, dem)
remoler tht'i (dt'i, 'rt'i)
remolino xedi (ar)
remolino de aire 'yomundhi (ar)
remolque juniboj (ar)
remordimiento mbeni (ar)
remoto ya'bu
remuneracin nt'uni (ar)
renacuajo zomfo (ar)
rendicin xu (ar)
rendimiento xu (ar)
rendir xu (xu, xu)
rendirse tsabi (zabi, nzabi)
rengln 'u (ar)
renombre mfdi (ar)
renta (ar) hmihi njut'i
rentar hmihi (dem, dem)
renuncia boni (ar)
renunciar poni (boni, boni)
reir tuhni (ntuhni, ntuhni)
reo ts'okute (ar)
reparacin 1. nt'ot'e (ar)


2. nthoki (ar)
reparado nthoki (xi)
reparador 1. hyokute (ar)
2. 'yot'ute (ar)
reparar 1. hoki (hyoki, thoki)
2. ot'e ('yot'e, t'ot'e)
repartir 1. heke (hyeke, theke)
2. hege (hyege, thege)
reparto 1. nthege (ar)
2. ntheke (ar)
repasar yokwi (dem, dem)
repaso yokwi (ar)
repentinamente, de repente pente
repetir 1. yopi (yopi, yopi)
2. yokwi (yokwi, yokwi)
repetir lo que otros dicen feti (meti, 'beti)
repicar 1. zunt'i (zunt'i, zunt'i)
2. t'uni (t'uni, t'uni)
replegar tot'i (dot'i, 'rot'i)
replegarse pengi (mengi, 'bengi)
replicar thti nts'edi (dti nts'edi, 'rti nts'edi)
reportaje nt'ungumfdi (ar)
reportar ungumfdi (dem, t'ungumfdi)
reportero ungumfdi (ar)
reposo ntsaya (ar)
reprensin ntsui (ar)
representar 1. pombi (pombi, 'bombi)
2. pati (pati, 'bati)
3. udi ('udi, t'udi)
representar [edad] nthewi ar jehya
representante pati (ar)
reprimir 'ba'mi (dem, dem)
reprobar 1. hingi thogi (dem, dem)
2. hingi 'eme (dem, dem)
reprochar kots'i (gots'i, jots'i)
reproche njots'i (ar)
reproduccin 'bengi uni (ar)
reproducir pengi uni (mengi uni, 'bengi uni)
reptil zu'we (ar)
repblica ximhai (ar)
Repblica Mexicana ximhai Mim'onda
requerir honi (hyoni, thoni)
se requiere bi thoni
res boi (ar)
resaltar 'na'o (ar)
resbalar(se) yaxt'i (yaxt'i, yaxt'i)
resbaloso 1. kongi (xi)
2. nk'oni (xi)
3. yaxt'i (xi)
rescatar pengi (mengi, 'bengi)
rescate 'bengi (ar)
resembrar 1. 'uts'i ('yuts'i, t'uts'i)
2. pots'i (mots'i, 'bots'i)


resentimiento tsamu'u (ar)
reserva njwati (ar)
reservado 1. hmti (xi)
2. hmki (xi)
3. zamuji (ar)
reservar kwati (kwati, jwati)
resfriado ndutse (ar)
resfriarse ndutse (ndutse, ndutse)
resguardo njwati (ar)
resina bopo (ar)
resistente zeti (ar)
resistirse tseti (zeti, ts'eti)
resolver 1. jts'i (gts'i, jts'i)
2. tini hki (dini hki, 'rini hki)
resorte rosorte (ar)
respaldar 1. nzehe (nzehe, nzehe)
2. (n)kwats'i (wats'i, njwats'i)
respeto 1. t'eje (ar)
2. hnumansu (ar)
respetable hne (xin)
respetuoso 'eje (ar)
respingar, levantar 1. mbokwene (mbokwene, mbokwene)
2. nangi (nangi, nangi)
3. ndne (ndne, ndne)
respiracin njuxuh (ar)
respirar juts'i (guts'i, nguts'i)
replandor hats'i (ar)
responder 1. thdi (ddi, 'rdi)
2. thti (dti, 'rti)
responder positivamente thdi h (ddi h, 'rdi h)
respuesta 1. nthdi (ar)
2. njots'i (ar)
3. 'rdi (ar)
4. 'rti (ar)
resquebrajadura 1. k'ani (ar)
2. t'it'i (ar)
restar 1. k'mi (g'mi, j'mi)
2. tx'uki (tx'uki, tx'uki)
restaurante huni (ar)
restituir pengi (mengi, 'bengi)
resto n' pongi
restregar koxt'i (goxt'i, joxt'i)
restringir tx'uki (tx'uki, tx'uki)
resucitar hh (hh, thh)
resuello h (ar)
resultado 1. xu (ar)
2. 'rh (ar)
resultar 'rh ('rh, 'rh)
hneki (hneki, hneki)
resumen tx'uku mfeni (ar)
resurreccin hh (ar)
retirar(se) 1. kweke (hweke, t'eke [theke]
2. tts'i (dts'i, 'rts'i)


retoar 'rogi ('rogi, 'rogi)
retoo 'rofi (ar)
retorcer 'bat'i ('bat'i, 'bat'i)
retorno 'bengi (ar)
retortijn 1. nk'omui (ar)
2. nk'oxumui (ar)
retrasado 'befa
retrasarse 'befa ('befa, 'mefa)
retratar(se) njukufotografiya (njukufotografiya)
retrocederse 'yoxutha ('oxutha, 'oxutha)
reumatismo uwa (ar)
reunin hmunts'i (ar)
reunir(se) munts'i (munts'i, hmunts'i)
revancha njots'i (ar)
revelar mfdi (dem, dem)
revelar rollo juki (guki, njuki)
reventar(se) 1. foge (foge, foge)
2. k'ugi (k'ugi, k'ugi)
reventarse [un tumor] 1. fege (fege, fege)
2. foge (foge, foge)
reverencia 1. t'eje (ar)
2. hnumansu (ar)
revs [de una hoja] tsuti (ar)
revisar nu (nu, hnu)
revisin hnu (ar)
revista rebista (ar)
revoltear mfe'mi (mfe'mi, mfe'mi)
revolucin hki (ar)
revolver 1. thts'i (thts'i, 'rnts'i)
2. pant'i (mant'i, 'bant'i)
rey nd (ar)
rezar xadi (nxadi, nsadi)
rezongar ndne (ndne, ndne)
ribera nthe (ar)
rico hboj (ar)
seor rico hboj (ar)
ridiculizar theni (deni, 'reni)
ridculo 1. dente (ar)
2. 'reni (ar)
riego 'unthe (ar)
riel ryel(e) (ar)
rienda ryenda (ar)
riesgo nts'okute (ar)
rifa nthuts'i (ar)
rifle nzafi (ar)
rgido me (xi)
riguroso 1. nzadi (xi)
2. nza'mi (xi)
rima 1. hm (ar)
2. hnoni (ar)
3. nsadi (ar)
rimar 1. hokuhm (hyokuhm, thokuhm)
2. hokunsadi (hyoku)


rincn ts't'i (ar)
ria tuhni 8ar)
rin riu (ar)
ro dthe (ar)
riqueza thboj (ar)
risa 'rede (ar)
risco [piedra larga] mado (ar)
risible these (ar)
ristra teni (ar)
risueo these (ar)
ritmo ntedi (ar)
ritmo nzunt'i (ar)
rito 'mui nts'okw (ar)
rival 1. 'ente (ar)
2. tte (ar)
rivalidad 1. 'ente (ar)
2. tte (ar)
rizado txinu (ar)
robar pe (mpe, 'be)
roble doza (ar)
robo 'be (ar)
robusto tsedi (ar)
roca do (ar)
rocalla t'olo hmunts'udo (ar)
roce nthuki (ar)
roce social nthe (ar)
rociar 1. hmni (hmni, hmni)
2. hmti (hmti, hmti)
roco xa (ar)
rocoso 1. udo (ar)
2. mbodo
rodaja xikutsant'i (ar)
rodar tsant'i (tsant'i, tsant'i)
rodear thets'i (thets'i, thets'i)
rodeo nthets'i (ar)
rodilla hmu (ar)
rodillo tsant'i hme'muhai (ar)
Rodolfo Dolfo (ar)
roedor 'i (ar)
roer tsots'i (zots'i, nts'ots'i)
rogar 1. adi ('yadi, t'adi)
2. roga (roga, roga)
rojo theni (ar, xi)
rollo 'bants'i (ar)
rollo de pelicula 'ma'mi (ar)
romance 1. romanse (ar)
2. hne (ar)
3. hnoni 'na'o (ar)
romera nzengwate (ar)
romero nzengwate (ar)
romo do (ar)
rompecabezas 1. nsengut'ut'u (ar)
2. nsengumfeni (ar)


3. hembi (ar)
romper 1. xeki (xeki, seki)
2. foni (foni, mfoni)
3. t'uni (t'uni, t'uni)
rompope 'ithi nti rompope (ar)
ron 'ithi nti ron (ar)
roncar gani (ngani, ngani)
ronco [persona de voz grave] ngenxa (ar)
roncha ssi (ar)
ronda 1. nxint'i (ar)
2. tsant'i (ar)
rondar 1. thets'i (thets'i, thets'i)
2. tsant'i (tsant'i, tsant'i)
ronquido ngani (ar)
ronronear gani (ngani, ngani)
roa fuxu (ar)
ropa 1. 'bitu (ar)
2. nthe (ar)
ropa interior 'bitu mbo (ar)
roque dt 'eni (ar)
rosa donz (ar)
rosa de Castilla donzadoni (ar)
color de rosa donz (ar, xi)
rosado ixthi (ar)
rosario ntode (ar)
Rosala Liya (ar)
rosca nsats'i (ar)
rostro hmi (ar)
roto 1. ndehmi (xi)
2. xegi (xi)
roto [de ropa] ze (ar)
roto [de objetos duros] 1. dots'i (ar)
2. do (ar)
rtula 1. tsant'i (ar)
2. ntokundo'yo (ar)
rozar 1. huki (hyuki, thuki)
2. heni (hyeni, theni)
3. tseki, (zeki, ts'eki)
4. fant'i (fant'i, fant'i)
roznar mafi (mafi, hmafi)
rub 1. hats'udo (ar)
2. theni xi njwets'i (ar)
rubio 1. k'axt'u (ar)
2. nk'axt'i (ar)
3. thents'i (ar)
4. theni (ar)
rubor 1. mponguhmi (ar)
2. ntsa (ar)
ruborizar mponguhmi (dem, dem)
rudimiento 1. ndui 'mui (ar)
2. ndui nsadi (ar)
rudo 1. (n)ts'o'eni (ar)
2. ts'o'befi (ar)


rueca 1. thet'i (ar)
2. dox(u)thet'i (ar)
rueda tsant'i (ar)
ruedo 1. thets'i (ar)
2. tsant'i (ar)
ruego nt'adi (ar)
rugir 1.mafi (mafi, hmafi)
2. nts'ixini (nts'ixini, nts'ixini)
ruido 1. uni (ar)
2. ntuni (ar)
3. hmafi (ar)
ruido de pasos unigwa (ar)
hacer ruido 1. gant'i (gant'i, gant'i)
2. yunt'i (yunt'i, yunt'i)
hacer ruido [agua o dinero] hahni (hahni, hahni)
hacer ruido golpeando 'ront'i ('ront'i, 'ront'i)
ruin 1. ts'onte (ar)
2. ts'omui (ar)
ruina 1. nts'oni (ar)
2. nsani (ar)
rumbo 'u (ar)
rumiar 1. tht'i (dt'i, 'rt'i)
2. beni (beni, mfeni)
rumor 1. hne h (ar)
2. h hneh mfdi (ar)
3. hmahni (ar)
4. huxuni (ar)
5. heti (ar)
rumorear 1. neh (neh, hneh)
2. hneh mfdi ( hneh mfdi, h hneh mfdi)
3. huxuni (huxuni, huxuni)
4. heti (heti, heti)
ruptura 1. tuhni (ar)
2. hegi (ar)
3. nthegi (ar)
4. heh (ar)
rstico 1. ts'oni (ar)
2. 'batha (ar)
3. j'i 'batha (ar)
ruta boni (ar)
rutina 'mui (ar)






















S

sbado nsabdo (ar)
Sbado de Gloria (ar) Nsabdo Xomhai
sbana nthe (ar)
sabandija 1. t'olo zu'we (ar)
2. t'u zu'we (ar)
3. zu'we (ar)
saber pdi (bdi, mfdi)
saber con exactitud pdi xi ho (bdi xi ho, mfdi xi ho)
que yo sepa 1. ke ga pka
2. 'bu ga pka
a sabiendas 'bu pdi xinho
sabio 1. bdi (ar)
2. bmh (ar)
sabidura mfdi (ar)
sable (n)s'mundojwai (ar)
sabor nkuhi (ar)
sabor desagradable het'e (xi)
saborear tsmunkuhi (zmunkuhi, ts'munkuhi)
sabotaje nt'unte (ar)
sabroso nkuhi (xi)
sabueso 1. ph (ar)
2. honi ph (ar)
sacacorchos nsots'i (ar)
sacamanchas 1. njuxunts'o (ar)
2. nguxunts'oni (ar)
sacamuelas 1. njuxuts'i (ar)
2. nguxuts'i (ar)
sacapuntas 1. nt'ts'unts' (ar)
2. njukunts' (ar)
sacar hi (hi, thi)
sacar algo enterrado juts'i (guts'i, [n]juts'i)
sacar una planta 1. juts'i (guts'i, [n]juts'i)
2. k'ots'i (k'ots'i, k'ots'i)
sacar algo que est adentro o al fondo juki (guki, njuki)
sacar animales de un establo juki (guki, njuki)
sacar agua [pozo, fuente, manantial, ro] juts'i (guts'i, [n]juts'i)
sacar de la olla juts'i (guts'i, [n]juts'i)
sacar lquido de una cuchara ats'i ('yats'i, t'ats'i)
sacar punta ts'i ('ts'i, t'ts'i)
sacerdote maj (ar)
saciar i (i, hi)
saco 1. sako (ar)
2. txaketa (ar)


sacrificar 1. hote (hote, thote)
2. ho (hyo, tho)
sacrificio, ofrenda nt'uni kw (ar)
sacristn bixka (ar)
sacudir 1. jwt'i (jwt'i, jwt'i)
2. jwhmi (jwhmi, jwhmi)
sdico 1. ts'omfeni (ar)
2. ts'omui (ar)
saeta mfit'i (ar)
sagaz xindo'yo (ar)
sagrado 1. nsu (xi)
2. njpi (ar)
sahumar uts'i ('uts'i, t'uts'i)
sahumar u'mi ('u'mi, t'u'mi)
sal 'u (ar)
sal molida ju'u (ar)
piedra de sal, sal en granos 1. do'u (ar)
2. doxu'u (ar)
sala 1. 'no'mi (ar)
2. ng 'no'mi (ar)
3. 'no'mi 'mui (ar)
sala de estar 'no'mi 'mui (ar)
sala de fiestas ng dngo (ar)
salado 'uxi (xi)
salar uxu'u ('uxu'u, t'uxu'u)
salario nthet'i (ar)
salchicha 1. t'uxfo ts'udi (ar)
2. xikungo (ar)
saldar ot'uthai ('yot'uthai, t'ot'uthai)
saldo 1. nt'ot'uthai (ar)
2. thai (ar)
salero k'u'u (ar)
saleroso mets'unjohya (ar)
salida boni (ar)
salida de sol mboxuhyadi (ar)
saliente boni (ar)
salir poni (boni, mboni)
salir aprobado poni thogi (boni thogi, mboni thogi)
salir reprobado 1. poni hingi thogi (boni thogi, mboni thogi)
2. poni nkohi (boni nkohi, mboni nkohi)
salir el sol pots'e (bots'e, mbots'e)
salir, brotar poho (boho, mboho)
salir de viaje nets'i (nets'i, hnets'i)
saliva jihni (ar)
persona enferma que derrama mucha saliva mexujihni (ar)
salmn salmon (ar)
salmuera 'uxkudehe (ar)
saln [de escuela] 1. 'mui nsadi (ar)
2. ng nsadi (ar)
saln [de casa] 'no'mi (ar)
salpicar(se) [agua] kwaxt'i (kwaxt'i, kwaxt'i)
salsa 'rnt'u'i (ar)
salsa de chile, frita en manteca nts'i (ar)


salsa picante 'rnt'u'i xi' ni (ar)
saltamontes k'oto (ar)
saltador sakute (ar)
saltar 1. sagi (nsagi, nsagi)
2. saki (nsaki, nsaki)
salteador dakute (ar)
saltear taki (daki, 'raki)
salto nsagi (ar)
salto nsaki (ar)
salubre thuxunzaki (ar)
salud nzaki (ar)
saludable thuxunzaki (ar)
saludar zengwa (zengwa, nzengwa)
saludar con apretones de mano zengwa hmit'uye (zengwa hmit'uye, nzengwa hmit'uye)

saludo nzengwa (ar)
mandar saludos pehnunzengwa (mehnunzengwa, 'behnunzengwa)
salvado xit'ei (ar)
salvador 1. pote (ar)
2. mpoho (ar)
salvaguardia maxte (ar)
salvaje 1. nduxte (ar)
2. meti (ar)
salvar 1. pote (pote, 'bote)
2. poho (mpoho 'boho)
salvo 1. yomunho (ar)
2. hontho hi'n
a salvo 'yomunho (ar)
salvo que hontho hi'n
sanar 1. ni (ni, hni)
2. thits'i (dits'i, ndits'i)
sancin ntsui (ar)
sancionar tsui (zui, ts'ui)
sancochar fat'i (mat'i, 'bat'i)
sancochar el maz fat'udeth (mat'udeth, 'bat'udeth)
sandalia 'nthiz (ar)
sanda sandiya (ar)
sanear 1. t'axki (dem, dem)
2. hoki (hyoki, thoki)
sangrar nxaji (nxaji, nxaji)
sangre ji (ar)
charco de sangre moji (ar)
a sangre fra otho hwekute
sangra thenst'udehe (ar)
sangra 'uxathe (ar)
sangra nxaji (ar)
sangriento 1. nxaji (ar)
2. nsit'uji (ar)
sanguijuela tsiji (ar)
sanidad 'yom(u)nho (ar)
San Ildefonso [municipio de Amealco] Nt'okw
San J uan del Ro Nxanxuwa
sano, estar sano 1. 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho)


2. 'yomunho ('omunho, 'omunho)
ser sano 1. te xi ho (te xi ho, te xi ho)
2. 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho)
santa tsita (ar)
Santiago Mexquititln [municipio de Amealco] Nsantyago
santidad 1. nsu (ar)
2. njpi (ar)
santiguarse tsupi (zupi, ts'upi)
santo 1. nts'upi (ar)
2. tsita (ar)
da del santo, da de fiesta dngo (ar)
Espritu Santo Majansu (ar)
imagen de santo tsita (ar)
santurrn ts'omui (ar)
sapo sapo (ar)
saquear njuki pe (njuki pe, njuki pe)
sarape 1. mfo'mi (ar)
2. dx'yo (ar)
sarcstico nthenuntsituji (ar)
sardina 1. jw (ar)
2. sardin (ar)
sarna, sarpullido 1. ssi (ar)
2. mukussi (ar)
3. 'edu (ar)
sarta 1. n'weni (xi)
2. nt'e'mi (xi)
3. n'we'mi (ar)
sartn 1. mahmi ntsni (ar)
2. nthokuhuni (ar)
sastre 1. 'be (ar)
2. 'wedi (ar)
3. 'webitu (ar)
sastrera t'etu'bitu (ar)
satrico ts'onte (ar)
satisfaccin 1. thumui (ar)
2. thaxumhai (ar)
satisfacer haxumhai (hyaxumhai, thaxumhai)
satisfecho haxumhai (ar)
sauz xits'o (ar)
sauz llorn xits'o (ar)
sauzal mboxits'o (ar)
sava 1. dehe 'yomu(n)ho (ar)
2. ngiz (ar)
sazn 1. ntsots'e (ar)
2. nzots'e (ar)
sazonar 1. ntsots'e (zots'e, nts'ots'e)
2. ja zots'e nd (ja zots'e nd, ja zots'e nd)
sebo xebo (ar)
secador nt'ot'i (ar)
secar(se) ot'i ('yot'i, t'ot'i)
secar en la lumbre hahni (hahni, thahni)
secarse [un lquido] xa (xa, xa)
seccin 1. 'mui (ar)


2. ng (ar)
3. xeni (ar)
4. (n)thege (ar)
5. (n)theke (ar)
6. ntheni (ar)
seccin de sombreros (ar) 'ma ya fui
seco 1. ot'i (xi)
2. 'oni (xi)
secretaria 'yofo (ar)
secretario 'yofo (ar)
secretearse noni njot'i (noni njot'i, hnoni njot'i)
secreto 1. nt'gi (ar)
2. njot'i (ar, xi)
secta 1. ts'ont'uti nsadi (ar)
2. nt'uti nsadi (ar)
sector xeni (ar)
secuaz dembate (ar)
secuela 1. nt'uni (ar)
2. pengi (ar)
secuencia teni (ar)
secuestrar mihi (mihi, hmihi)
secular 1. kadu 'nanthebe njeya
2. tat'u 'nanthebe njeya
sed 'ruthe (ar)
tener sed 1. tuthe (duthe, 'ruthe)
2. pets'i ar 'ruthe (mets'I ar 'ruthe, 'bets'I ar 'ruthe)
tengo sed tsuki ar 'ruthe
seda seda (ar)
sedicioso honguhki (ar)
sediento duthe (ar)
sedimiento thot'e (ar)
seduccin nkadi (ar)
seducir kadi (kadi, jadi)
seductor kadi (ar)
segador xapasto (ar)
segar xa (xa, sa)
segmento nthets'i (ar)
en seguida gem'bu
seguido jat'o
seguir teni (deni, 'reni)
seguir bien 1. 'yo ar za ('o ar za, 'o ar za)
2. 'yo xi ho ('o xi ho, 'o xi ho)
segn pe
segundo oho (ar)
de segunda mano ar oho ar 'ye
segundo [medida de tiempo] segundo (ar)
seguridad makwni (ar)
seguro 1. makwni (ar)
2. 'yomuho (ar)
seis 'rato (ar)
seleccin 1. nt'eke (ar)
2. nt'ets'i (ar)
3. jwahni (ar)


seleccionar 1. ets'i ('yets'i, t'ets'i)
2. t'eke (t'eke, t'eke)
3. jwahni (dem, dem)
selecto ms ar za
selva mboz (ar)
sellar 1. njwati (njwati, njwati)
2. seyo (seyo, nseyo)
sello 1. njwati (ar)
2. seyo (ar)
semforo tsibi (ar)
semana sumn (ar)
Semana Santa Nts'upa (ar)
la prxima semana 1. ar sumn da kuhu
2. ar sumn da'e'bu
semanal, semanario kadu sumn
semanal, semanario tat'u sumn
semanario [revista] he'mi tat'u sumn
semblante 1. hmi (ar)
2. nthe (ar)
semblanza 1. nthewi (ar)
2. nthe (ar)
3. 'rangu (ar)
sembrador mot'i (ar)
sembrar [trigo, cebada, chicharros] poni (moni, 'boni)
sembrar [maz, frijol, habas, calabazas] pot'i (mot'i, 'bot'i)
semejante nthe (ar)
1. hehe (ar)
2. 'rangu (ar)
semejanza 1. nthe (ar)
2. hehe (ar)
3. 'rangu (ar)
semen 1. nda (ar)
2. simiya (ar)
semental tada (ar)
semestre 1. semestre
2. ar pa 'rato ya zn
semicocido 'bat'i (ar)
semidesnudo dozu (ar)
semidifunto nedu (ar)
semidormido neth (ar)
semilla 1. simiya
2. nda (ar)
semilla de calabaza demu (ar)
semilla de chile nda'i (ar)
semilla de flor nfaduni (ar)
semilla de mezquite ndat'hi (ar)
semilla de tuna 1. ndakh (ar)
2. ndaj (ar)
sencillez 1. hingi hei (ar)
2. hingi hembi (ar)
sencillo 1. hingi hei (ar)
2. hingi hembi (ar)
senda ts'ixt'u'u (ar)


senectud 1. ngxu'mui (ar)
2. nxita (ar)
senil 'mui xita (ar)
senos 'ba (ya)
sensacin 1. hne (ar)
2. dumui (ar)
3. nthki (ar)
sensato mbeni (ar)
sensible nzot'umui (ar)
sensitivo nzot'u mui (ar)
sensual 1. nzot'umui (ar)
2. nkui (ar)
3. nendo (ar)
4. ne'beh (ar)
sentado, estar sentado hudi (hudi, thudi)
sentar ei ('ei, t'ei)
sentar bien, venir bien nthe xinho
sentarse hudi (hudi, thudi)
sentarse [sobre] huts'i (huts'i, thuts'i)
sentarse [en forma grosera] hode (hyode, thode)
sentarse [alrededor de algo] hu'mi (hu'mi, thu'mi)
sentencia nts'ui (ar)
sentenciar tsui (zui, ts'ui)
sentido 1. pomuh (ar)
2. ntsamu'u (ar)
los sentidos ar nt'ode, ar thandi, ar ntsa, ar 'bh
sentimiento nts'a (ar)
sentimiento doloroso 1. 'umfeni (ar)
2. dumui (ar)
sentir(se) tsa (za, ts'a)
sentirlo tsa (za, ts'a)
sentir placer, sentirse bien 1. tsa xi ho (za xi ho. ts'a xi ho)
2. tsa johya (za johya, ts'a johya)
sentirse [entre gente grande] thfni (thfni, thfni)
sentirse mejor 1. haxumhai (haxumhai, thaxumhai)
2. tsa ms xi ho (za ms xi ho, ts'a ms xi ho)
sentirse solo tsase (zase, ts'ase)
sea, seal 1. se (ar)
2. nt'udi (ar)
sealar udi ('udi, t'udi)
seor 1. nd (ar)
2. hmu (ar)
3. 'oho (ar)
seora 'beh (ar)
seorita nxutsi (ar)
por separado 1. ntheke
2. ntheki
separar(se) 1. heke (heke, ntheke)
2. heki (hyeki, theki)
3. hege (hege, thege)
4. hegi (hegi, thegi)
septiembre setyembre (ar)
sepulcro nt'agi (ar)


sepultar 'agi ('yagi, nt'agi)
sepultura 1. 'agi (ar)
2. nt'agi (ar)
sequa ndbehe (ar)
squito hmunts'uj'i teni (ar)
(el) ser 'mui (ar)
ser atleta 1. nixtri (ar)
2. nextri (ar)
ser humano j'i (ar)
ser lo mismo nthewi
ser oriundo ar mengu
serenata 'mei nthi (ar)
serenidad hats'i (ar)
sereno hats'i (ar)
serie teni (ar)
seriedad metho (ar)
serio metho (xi)
sermn nsadi kw (ar)
serrana hai t'oho (ar)
serrano mengu t'oho (ar)
serrn ngunt'uz (ar)
serrucho thegi (ar)
serpentear noni (noni, hnoni)
serpiente k'e (ar)
servicio 1. 'befi (ar)
2. (n)japu'befi (ar)
servidor mepate (ar)
servidumbre 1. (ya) mepate
2. meti 'befise (ar)
servil mepate (ar)
servilleta 1. mants'uhme (ar)

2. 'maxuhme (ar)
servir pepi (mepi, 'bepi)
servrmelo 'raki ('raki, t'aki)
sevir alimentos en una comida uni (uni, t'uni)
servir en la mesa hots'e (hyots'e, thots'e)
sevir de comer 'wini ('wini, t'ini)
sesenta 'rato 'ret'a
sesgado 1. maki (xi)
2. magi (xi)
3. 'bat'i (xi)
4. heximi (xi)
sesgar 1. maki (maki, maki)
2. magi (magi, magi)
3. 'bat'i ('bat'I, 'bat'i)
heximi (heximi, heximi)
sesin hmunts'i (ar)
seso(s) bont'yo (ar)
setenta yoto 'ret'a (ar)
seto njot'uz (ar)
seudnimo potu thuhu (ar)
severo nza'mi (xi)


sexo, sexual [entre seres humanos] 'oho wa 'beh
sexo, sexual [entre animales] tsuzuwe wa ndozuwe
si [condicional] nu'bu
si [condicional] nu'mu
si [pregunta indirecta] ha
si no 'bu hi'n
si h
pues si pos h
siclogo bdi 'mui (ar)
sidra 'ithi mnsan (ar)
siega xa (ar)
siembra 'mot'i (ar)
siempre 1. zntho
2. (n)zm'bu
jat'o
siempreviva [planta] huxu'ye (ar)
sien xithi (ar)
sierra t'oho (ar)
sierra [instrumento para serrar madera] thegi (ar)
siesta (ar) t'h gem'bu ar huni
siervo mepate (ar)
siete yoto (ar)
siglo 'nanthebe njeya (ar)
significado ir boni
signo nt'udi (ar)
siguiente 1. n' ma 'na
2. ma 'na
slaba xeni h (ar)
silbar 1. huxi (hyuxi, thuxi)
2. huxt'i (hyuxt'i, thuxt'i)
silbato, silbido 1. thuxi (ar)
2. thuxt'i (ar)
persona que toca silbato hyuxi (ar)
silencio hingi 'ni (ar)
silueta jat'i xudi (ar)
silvestre 1. 'batha (ar)
2. meti (ar)
3. nduxte (ar)
silla 1. thuhni (ar)
2. njwat'i (ar)
3. nthts'i (ar)
silln 1. dthuhni (ar)
2. dt thuhni (ar)
smbolo nt'udi (ar)
simetra, simtrico 1. hehe
2. 'nao nt'ot'e
simiente 1. nda (ar)
2. ndo (ar)
similar nthe(wi) (dem, dem)
simpata 1. 'mui ar za
2. hogu'mui (ar)
simptico 1. hoguj'i (ar)
2. hogu'mui (ar)


simple 1. honse (ar)
2. xongo (ar)
3. hingi hembi
4. hingi kuhi
5. dondo (ar)
simulacro tsita (ar)
simular hot'unt'udi (hyot'unt'udi, thot'unt'udi)
simultneo thekunt'ot'e
sin 1. 'bu otho
2. otho
3. si
sin embargo, no obstante 1. getho
2. 'nehe
sinceridad makwni (ar)
con sinceridad ko makwni (ar)
sincero makwni (ar)
sinfin otho ngts'i (ar)
singular 1. 'na
2. 'natho
siniestro nthogi xi 'u (ar)
sinnmero 'bede hingi ntantya (ar)
sino 1. pe
2. sinu
sinnimo hm h nthe (ar)
sinsontle, carbn teh (ar)
sintaxis nt'ot'e njunuh (ar)
sinsabor otho nkuhi
sntesis ntx'uki nt'ot'e (ar)
sntoma ndui heni (ar)
sinvergenza 'ts (ar)
siquiatra 'yothe mfeni (ar)
ni siquiera nisikyera
sirve, servir mahyoni
sirviente maxte (ar)
sistema nt'ot'e gatho (ar)
sitio 'mai (ar)
sitio [de taxis] 'mai (ar)
situacin 'mui (ar)
situar tsogi (zogi, ts'ogi)
sobaco kaxjo (ar)
sobar koxt'i (goxt'i, njoxt'i)
soberana ndse (ar)
soberano ndse (ar)
soberbio 'ets'i (ar)
sobornar unguboj (unguboj, t'unguboj)
soborno t'unguboj (ar)
sobrar pongi (mongi, 'bongi)
sobras, desperdicios de la comida hfi (ar)
sobre, acerca de 1. dige
2. konge
sobre, encima de maxots'e
sobrealimentar 'wini xingu ('wini xingu, t'ini xingu)
sobrecejo 1. (mbo)kwe (ar)


2. de (ar)
sobreceo 1. mbokwe ts'edi (ar)
2. dt mbokwe (ar)
sobrellevar fats'i (mats'i, 'bats'i)
sobremanera ts'edi
sobrenombre hu'muthuhu (ar)
sobrepasar thots'i (thots'i, 'rots'i)
sobresaliente mboni (xi)
sobresalir 1. 'wki ('wki, 'wki)
2. poni (boni, mboni)
sobresalto 'nandatsu (ar)
sobrestante d'betuni (ar)
sobre todo 1. hontho
2. honse
sobrevenir 'nanda zoho ('nanda zoho, nanda zoho)
sobreviviente hh (xi)
sobrevivir hh (hh, thh)
sobriedad higi xingu hingi tx'utho
sobrino, -a sobrinu, -a (ar)
sobrio hingi xingu hingi tx'utho
socarrn xindo'yo (ar)
socavar a'mi ('ya'mi, t'a'mi)
sociable ne gatho (ar)
social 1. ne gatho (ar)
2. pdi gatho (ar)
sociedad hmunts'uj'i (ar)
socio mfats'i (ar)
sociolingstica ar nsadi ya h ja ya 'mui
sociologa ar nsadi 'mui (ar)
soconostle [tuna] ixkh (ar)
socorrer fats'i (mats'i, 'bats'i)
socorro 'bats'i (ar)
soez ts'oh (ar)
sofocacin het'e (ar)
sofocante het'e (xi)
sofocar het'e (het'e, het'e)
soga thebe (ar)
sojuzgar japi (japi, japi)
sol hyadi (ar)
eclipse de sol nduhyadi (ar)
hace sol ot'e ar hyadi ('yot'e ar hyadi, t'ot'e ar hyadi)
hace sol zohyadi (zohyadi, zohyadi)
solamente 1. honse
2. mdage
3. hontho
solar ng 'met'o 'mui (ar)
solaz tsaya (ar)
soldado 1. sundado (ar)
2. soldado (ar)
soldar toke (toke, 'roke)
soledad 'buse (ar)
soler nzi (nzi, nzi)
solicitar 'adi ('yadi, t'adi)


solicitud nt'adi (ar)
solidario deni (ar)
solidez me (ar)
slido me (xi)
solitario 1. 'rase (ar)
2. kwase
solo 1. 'rase
2. kwase
3. honse
ir solo 'yose ('ose, 'ose)
slo 1. honse
2. hont
3. hontho
4. hondu'bu
no slo ..., sino ... hinga hont'a , ne 'nehe
slo aquel 1. honsenu
2. honse'
slo eso hondunu
soltar hegi (hyegi, thegi)
soltera 1. nxutsi (ar)
2. hingi nthti (ar)
soltero 1. ts'unt'u (ar)
2. hingi nthti (ar)
soltura 1. nthegi (ar)
2. xindo'yo (ar)
solucin nt'ungumfdixinho (ar)
solucionar 1. jts'i (gts'i, jts'i)
2. tini hki (dini hki, 'rini hki)
sollozar nk'uts'i (ar)
sombra xudi (ar)
sombrero fui (ar)
sombrero de copa (ar) fui ndehe
sombrero de palma (ar) fui denthi
ala del sombrero nxiki (ar)
copa del sombrero ndehe (ar)
persona que anda sin sombrero nzo (ar)
sombrilla 1. 'nakuhyadi (ar)
2. 'naku'ye (ar)
sombro 1. xudi (ar)
2. ntso'mi (ar)
someter japi (japi, japi)
somorgujar ku'mi (gu'mi, ju'mi)
son las [de la hora] yar ...
son ... para las ... 'bedi ... par ...
sonaja 1. jadi (ar)
2. ximo (ar)
sonmbulo 'yo'th (ar)
(hacer) sonar 1. zuni (nzuni, nzuni)
2. zunt'i (zunt'i, zunt'i)
sonarse la nariz jwiki (jwiki, jwiki)
sonido 1. nzuni (ar)
2. zunt'i (ar)
sonoridad nzatho nzuni (ar)


sonorizar nzatho nzuni (nzatho nzuni, nzatho nzuni)
sonoro nzatho nzuni (ar)
sonrer thede tx'utho (nthede---, 'rede---)
sonriente thede tx'utho (ar)
sonrisa 'rede tx'utho (ar)
sonrojarse thengi (thengi, thengi)
sonsacar juki ko xindo'yo (guki---, njuki---)
soador 'wi(th) xingu (ar)
soar 1. 'wi ('wi, t'i)
2. 'with ('with, t'ith)
soar con 'wi ko ('wi ko, t'i ko)
sopa sopa (ar)
sopear 1. thui (dui, 'rui)
2. ats'i ('ats'i, t'ats'i)
soplar 1. jwixt'i (jwixt'i, thixt'i)
2. jwiki (jwiki, thiki)
soplo 1. jwixt'i (ar)
2. jwiki (ar)
sopln ungumfdi (ar)
sopor dhi (ar)
soportar tseti (zeti, ts'eti)
sorber tsithe juxuh (dem, dem)
sordera ngogu (ar)
srdido nts'o (ni) (ar)
sordo gogu (ar)
sordomudo gogu (ar) ne gone (ar)
sorgo sorgo (ar)
sorna tsanunt'ot'e (ar)
sorprendente 'yo (ar)
sorprender 'yo ('yo, t'o)
sorpresa 'yo (ar)
sorteo sorteo (ar)
sortija mfo'ye (ar)
sortilegio prebeni (ar)
sosa 'ithi'u (ar)
sosegar 1. jts'i (gts'i, njts'i)
2. hot'i (hyot'i, thot'i)
3. tsaya (ntsaya, ntsaya)
soso 'bedi ar 'u
sospecha 1. mbeni (ar)
2. nsu (ar)
sospechar 1. beni (mbeni, mbeni)
2. nsu (dem, dem)
sospechoso 1. hingi t'eme
2. hingi mfdi
sostn 1. 'bats'i (ar)
2. 'rots'e (ar)
sostener 1. fats'i (mats'i, 'bats'i)
2. tots'e (dots'e, 'rots'e)
soterrar 'agi ('agi, t'agi)
su (de l, ella) [pron. pos] 1. r
2. r
su (de ellos, ellas) [pron. pos.] y


su(s) (de usted) [pron. pos.] ir
su(s) (de ustedes) [pron. pos.] ir ...wi
su(s) (de ustedes) [pron. pos.] ir ...hu
sus (de l, ella) [pron. pos.] y
sus (de ellos, ellas) [pron. pos.] y
suave (n)tudi (xi)
suavizar 1. tu'mi (tu'mi, 'ru'mi)
2. tuki (tuki, 'ruki)
subalterno 1. pende (ar)
2. tente (ar)
subasta 'ba mfdi (ar)
subastar pa mfdi (ma mfdi, 'ba mfdi)
subdesarrollado 1. nzathu (ar)
2. nzathuhu (ar)
sbdito 'bego (ar)
subida mbots'e (ar)
sbito pente
subir(se) 1. tets'e (dets'e, 'rets'e)
2. pots'e (bots'e, mbots'e)
sublevacin nt'uni mpati (ar)
sublevarse uni mpati (uni mpati, nt'uni mpati)
subrayar hoku'u (hyoku'u, thoku'u)
subsiguiente 'befa (ar)
subsidio mfats'i (ar)
subsistencia 1. nt'ot'e tseti (ar)
2. nts'i nte (ar)
sustancia 'mui (ar)
sustituir, cambiar 1. poni (poni, mboni)
2. pati (pati, 'bati)
subterrneo 'bui mbo jar hai
subyugar 1. japi (japi, japi)
2. th (dh, 'rh)
suceder 1. nthogi (nthogi, nthogi)
2. ja (ja, ja)
sucesivo nthogi nteni (ar)
suceso nthogi (ar)
suciedad nts'oni (ar)
sucio nts'o (ar, xin)
sucumbir 1. tu (du, 'ru)
2. 'bets'edi (mets'edi, 'bets'edi)
sudar 1. honthe (honthe, thonthe)
2. nxanthe (nxanthe, nxanthe)
3. nxanthe (ar)
suegra [para hombres] to (ar)
suegra [para mujeres] ka (ar)
suegra [hierba] to (ar)
suegro [para hombres] ndoh (ar)
suegro [para mujeres] tsa (ar)
suela swela (ar)
sueldo 1. nthet'i (ar)
2. njut'i (ar)
suelo hai (ar)
suelto nthegi (ar)


sueo t'h (ar)
tengo sueo tsuki ar t'h
conciliar el sueo ndui t'h (ndui t'h, ndui t'h)
suerte swerte (ar)
suter swete (ar)
suficiente xingu mahyoni
sufrimiento 'u (ar)
sufrir 'u ('u, 'u)
hacer sufrir, maltratar, lstimar uni (uni, t'uni)
sugerencia t'ut'i (ar)
sugerir 1. noni (noni, hnoni)
2. ut'i (uti, t'ut'i)
suicidarse nthogi 'u (dem, dem)
suicidio nthogi 'u (ar)
sujetar japi (japi, japi)
sujeto 1. njapi (ar)
2. hm (ar)
3. j'i (ar)
suma 'bede toke
sumar 'bede toke (dem, dem)
sumergirse [1a. y 2a. pers.] kui
sumergirse [3a. pers.] ui
sumido 1. nku'mi (ar)
2. 'ui (ar)
3. ui (ar)
sumir(se) 1. kui (ui, nui)
2. nku'mi (nku'mi, nku'mi)
sumisin njapi (ar)
a lo sumo hontho
superar tte (dte, 'rte)
superficial xitho (ar)
superficie 1. ya'bu (ar)
2. nxidi (ar)
superfluo himahyoni (ar)
superior, sobresaliente ar na za
superior nd (ar)
ar na za
supermercado (ar) dt merkado
superticin hingi nzokw (ar)
superticioso hingi nzokw (ar)
splica nt'adi (ar)
suplicar adi ('yadi, t'adi)
suplicio ntsatu'u (ar)
suplir huts'i (huts'i, thuts'i)
suponer 1. hote (hyote, nthote)
2. ot'e hingi mfdi xi ho ('yot'e hingi mfdi xi ho, nt'ot'e hingi mfdi xi ho)
suposicin nthote (ar)
supresin 1. ja xani (ar)
2. ja hei (ar)
3. ja 'bedi (ar)
suprimir 1. ja xani (ja xani, ja xani)
2. ja hei (ja hei, ja hei)
3. ja 'bedi (ja 'bedi, ja 'bedi)


supuesto nt'ot'e hingi mfdi xi ho (ar)
dar por supuesto ot'e hingi mfdi xi ho ('yot'e hingi mfdi xi ho, t'ot'e hingi mfdi xi
ho)
por supuesto pe h
sur sur (ar)
surcar hethe (hethe, thethe)
surco the (ar)
surco largo mathe (ar)
surgir 1. nangi (nangi, hnangi)
2. neki (neki, hneki)
surtido nthnts'i (ar)
surtidor 1. uti (ar)
2. fonts'udehe (ar)
surtir uti (uti, huti)
suceptible ntudi (xi)
suscitar honi (hyoni, thoni)
suspender 1. 'ba'mi ('ba'mi, 'ma'mi)
2. k'ats'i (k'ats'i, k'ats'i)
suspirar gts'i (gts'i, ngts'i)
suspiro ngts'i (ar)
sustentar jamansu (jamansu, jamansu)
susto mbidi (ar)
susurrar 1. huxuni (huxuni, huxuni)
2. bunt'i (bunt'i, bunt'i)
susurro 1. huxuni (ar)
2. bunt'i (ar)
sutil nts'u(t'i) (xi)







































T

tabaco tabako (ar)
tbano k'a (ar)
tabaquera 'ba'yui (ar)
tabique dohai (ar)
tabla xithe (ar)
tablero nt'ut'uz (ar)
tab 1. nts'upi nts'i (ar)
2. nts'upi hmihi (ar)
3. nts'upi (ar)
tabular pati (mpati, 'bati)
taburete 1. njwat'i (ar)
2. thuhni (ar)
tacao hoke (ar)
tcito hingi (ar)
taciturno hingi (ar)
taco 'baxuhme (ar)
tacn dungwa (ar)
tacto 1. nthe (ar)
2. hmihi (ar)
tacha 1. t'olo klabo (ar)
2. t'olo 'not'e (ar)
3. 'bedi (ar)
tachar pont'i (pont'i, 'bont'i)
taimado nduxte (ar)
tajada, tajo 1. ntheki (ar)
2. ntheni (ar)
3. nthets'i (ar)
4. 'rats'i (ar)
tajar 1. heki (hyeki, theki)
2. heni (hyeni, theni)
3. hets'i (hyets'i, thets'i)
4. tats'i (dats'i 'rats'i)
poe (poe, poe)
tal nthe
tal vez 1. z
2. jar ora
3. xhm
qu tal? [en el da] temu xki hats'i?
qu tal? [en la noche] temu xki de?
taladrar 1. heki (heki, theki)


2. hets'i (hets'i, thets'i)
taladro nthets'i (ar)
talante 1. 'mui (ar)
2. hmi (ar)
3. nthe (ar)
talco 'ithi nt'ut'i (ar)
talento timfeni (ar)
taln dunwa (ar)
talla t'eni (ar)
tallador 'nki (ar)
tallador de carrizo 'nkuxithi (ar)
tallador de ixtle 'nkudexi (ar)
tallar 1. tki (dki, 'rki)
2. koxt'i (goxt'i, [n]joxt'i)
3. ets'e ('yets'e, t'ets'e)
tallar pencas de maguey ntedexi (dedexi, 'redexi)
palo para tallar lechuguilla z'nkupita (ar)
talle j'i (ar)
ngut'i (ar)
taller 1. ng nt'ot'e (ar)
2. ng nthoki (ar)
3. ng nsadi (ar)
tallo ndunz (ar)
tamal thedi (ar)
tamal de frijol thedi ju (ar)
tamal de chile thedi 'i (ar)
tamal de pescado thedi jw (ar)
tamal de dulce thedi t'afi (ar)
tamalero hyokuthedi (ar)
tamao dngi (ar)
Tamazunchale [S.L.P.] Ndthe (ar)
tambalear njweni (njweni, njweni)
tambin 'nehe
a m tambin 'neki 'ne
a ti tamben 'ne'i 'ne
tambor tambo (ar)
tambor chico bixfani (ar)
tamborero mexufani (ar)
tamiz 'mats'i (ar)
tamizar fats'i (mats'i, 'mats'i)
tampoco 1. 'nehe hingi
2. 'nehe hi'n
tan +adjetivo +como xi +adjetivo +komongu
no tan +adjetivo+como ms hingi +adjetivo +dige
tan temprano na ngut' xuditho
tanto .., como ... ngu ..., ngu ...
tanda tanda (ar)
tanque 1. mothe (ar)
2. nsit'udehe (ar)
tantear tantya (tantya, 'ranty)
tanteo 'rantya (ar)
tanto xingu (ar)
estar al tanto 'bui to'mi ('mui to'mi, 'mui to'mi)


mientras tanto gem'bu
no tanto hingi ngu
taer mei (mpei, 'bei)
taido 1. nzuni (ar)
2. 'bei (ar)
tapa 1. njo'mi (ar)
2. njui (ar)
tapa de una caja njo'mi (ar)
tapadera 1. njui (ar)
2. njo'mi (ar)
tapanco jo'mi (ar)
tapar [bulto, montn, objeto] ko'mi (go'mi, njo'mi)
tapar [agujero] kot'i (got'i, njot'i)
tapar [botella, recipiente] 1. ju'mi (ju'mi, ju'mi)
2. ko'mi (go'mi, njo'mi)
tapete (alfombra) njo'mi (ar)
tapia 1. xeni jot'i hai (ar)
2. xeni jot'i (ar)
tapiz 'mats'i (ar)
tapn 1. njui (ar)
2. njo'mi (ar)
taqugrafo 'yot'i nsoni
taquilla 1. 'bahe'mi (ar)
2. 'ba boleto (ar)
3. ng njut'i (ar)
tarntula dmuxe (ar)
tardanza tseti (ar)
a ms tardar nu ms da zeti
tardar(se) 1. de (de, nde)
2. japi (japi, japi)
3. hembi (hembi, thembi)
4. tseti (zeti, ts'eti)
tardar en tseti nu (zeti nu, ts'eti nu)
tarde [adverbio] 1. huxadi (ar)
2. nde (ar)
(la) tarde nde (ar)
en la tarde xti nde
esta tarde nuna ar ndea
en las tardes 'bu nde
por las tardes 'bu nde
hacerse tarde 1. thehuxadi (dehuxadi, 'rehuxadi)
2. thende (dende, 'rende)
3. thenxui (denxui 'renxui)
pasar la tarde 1. thende (dende, 'rende)
2. de (nde, nde)
ya es tarde [maana] ya bi huxadi
ya es tarde [tarde] ya bi nde
ya es tarde [noche] ya bi nxui
tardecer de (nde, nde)
tardo 1. tseti ts'edi
2. tseti xingu
tarea t'eni (ar)
tarifa pots'e njut'i (ar)


tarima tarim (ar)
tarjeta tarheta (ar)
tarjeta postal he'mi 'mehni (ar)
tarro mak(u)baso (ar)
tartamudear nk'une (nk'une, nk'une)
tartamudo nk'une (ar)
tatuar kwatujat'i ar ngo (kwatujat'i ar ngo, kwatujat'i ar ngo-)
taxi denj'i (ar)
taxmetro t'eni nt'e (ar)
taza tasa (ar)
t te (ar)
teatro 1. tyatro (ar)
2. 'eni (ar)
tecla 'no'mi (ar)
tecolote tukru (ar)
techado 1. njo'mi (ar)
2. 'bet'e (ar)
Tecozautla [estado de Hidalgo] Masobo
techar 1. ko'mi (go'mi, jo'mi)
2. pet'e (met'e, 'bet'e)
techo 1. njo'mi (ar)
2. 'bet'e (ar)
tedio xuh (ar)
tedioso xuh (ar)
teja teha (ar)
tejado 'met'e (ar)
tejedor, -a me (ar)
tejedor de costales me 'roznthhi (ar)
costal 'roznthhi (ar)
bolsa 'roz (ar)
maleta 'beni (ar)
tejer mpe (me, 'be)
tejido 'be (ar)
tejocote [fruta] peni (ar)
tejolote [instrumento para moler chile] nthnt'i (ar)
tejn 1. tsath (ar)
2. zath (ar)
tejn grande 1. dtsath (ar)
2. dt tsath (ar)
tela 'bitu (ar)
telar 'be (ar)
telaraa namuxe (ar)
telefonear 1. (, h)
2. zofo (zofo, ts'ofo)
3. zoh (zoh, ts'oh)
telfono 1. nts'ofo (ar)
2. nts'oh (ar)
3. nts'ohni (ar)
telgrafo telegrafo (ar)
teln 1. ndo'bitu (ar)
2. dt 'bitu (ar)
tema xeni nsadi (ar)
temanastle [tres piedras, para el comal] hui (ar)


Temazcalcingo [municipio del estado de Mxico] M'atha
temblar [del cuerpo] 1. bi (mbi, mbi)
2. bit'i (bit'i, bit'i)
3. nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i)
temblar [del temor] nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i)
temblor [del cuerpo] 1. mbi (ar)
2. bit'i (ar)
3. nhwt'i (ar)
temblor [de la tierra] 1. mponi (ar)
2. mpohai (ar)
temer 1. ntsu (ntsu, ntsu)
2. nhwt'i (nhwt'i, nhwt'i)
temeroso ntsu (ar)
temor 1. ntsu (ar)
2. nhwt'i (ar)
3. mbi (ar)
4. bit'i (ar)
tmpano 1. tambo (ar)
2. xifni tambo (ar)
temperamento 'mui (ar)
temperatura, temperie tse wa pa (ar)
tempestad mfei (ar)
tempestuoso ungumfei (ar)
templado mpani (xi)
templar mpani (dem, dem)
templo nij (ar)
temporal [tiempo de lluvia] nd'ye (ar)
temporal [mente] tembi (ar)
temporneo tembi (ar)
tempranito, temprano 1. ngut'
2. xuditho
es temprano todava 1. tobe ngut'
2. tobe xuditho
tenaz mfane (ar)
tenaza tsitsi (ar)
tendencia 'mui mpati (ar)
tender 1. tungi (tungi, 'rungi)
2. 'ini ('ini, t'ini)
3. xi (nxi, nsi)
tendido 1. 'rungi (xi)
2. t'ini (xi)
3. nsi (xi)
tendn [msculo] dts'u (ar)
tenebroso 'bexuwi (ar)
tenedor hmihi (ar)
tener [ser animado] 'ehe ('ehe, 'ehe)
tener [objeto] pets'i (mets'i, 'bets'i)
tener [fruta en rbol, etc.] tu (du, ndu)
tener que [+infinito] pets'i (mets'i, 'bets'i) (+verbo en el futuro)
no tener que ver nada con hinti pets'i otho te nu ko (hinti mets'i otho te nu ko, hinti 'bets'i otho te nu ko)
tener sobre la cabeza 1. huts'i (huts'i, thuts'i)
2. ots'i ('yots'i, t'ots'i)
tener compasin hweki (hweki, theki)


tengo fiebre bi tsoxki ar pa
tener ganas 1. ho (hyo, tho)
2. ne (ne hne)
tener hambre, apetito 1. tumunthu (dumunthu, 'rumunthu)
2. pets'i ar thuhu (mets'i ar thuhu, 'bets'i ar thuhu)
tener en la mano, traer h (h, th)
tener miedo ntsu (ntsu, ntsu)
tener prisa 1. xoni (xoni, soni)
2. 'yo 'nihi ('o 'nihi, 'o 'nihi)
tener razn 1. m xi ho (m xi ho, hm xi ho)
2. m makwni (m makwni, hm makwni)

tener en regla pets'i nthoki (mets'i nthoki, 'bets'i nthoki)
tener sed 1. tuthe (duthe, 'ruthe)
2. pets'i ar 'ruthe (mets'I ar 'ruthe, 'bets'i ar 'ruthe)
tenera nthexu xifni (ar)
tenis 'engu pilota (ar)
tenorio ne 'beh (ar)
tensin ts'edi (ar)
tenso ts'edi (xi)
tentacin ts'okute (ar)
tentar 1. ts'okute (nts'okute, nts'okute)
2. thani (dani, 'rani)
tentativa ntsapi (ar)
teir(se) kt'i (gt'i, njt'i)
teora mfeni (ar)
tepalcate dohmi (ar)
tequesquite the (ar)
Tequisquiapan [estado de Quertaro] Nthe (ar)
tercero ar hu ar ...
tercio sot'e (ar)
terciopelo nduxi 'bitu (ar)
terco mfane (ar)
tergiversar ts'oni nt'ot'e (dem, dem)
terminar(se) 1. gts'i (gts'i, jts'i)
2. kwadi (wadi, nwadi)
3. thege (thege, 'rege)
trmino ngts'i (ar)
ternera ternera (ar)
ternura nk'egi (ar)
terquedad mfane (ar)
terrateniente ndehai (ar)
tener tierras the (de, 're)
terremoto 1. mpohai (ar)
2. mponi (ar)
terreno hai (ar)
terrible ntsu (xi)
terror 1. ntsu (ar)
2. mbidi (ar)
terso 1. t'axi (xi)
2. hats'i (ar)
3. nxoge (ar)
tesis 1. tesis (ar)


2. nt'ot'e mfdi (ar)
tesorero 1. mets'u boj (ar)
2. kwatu boj (ar)
tesoro 'bets'u xingu boj (ar)
testarudo mfane (ar)
testculo 1. t'axi (ar)
2. mdo (ar)
testificar damakwni (damakwni, 'ramakwni)
testigo ungumakwni (ar)
testimonio t'ungumakwni (ar)
teta xi'ba (ar)
teta chica t'u'ba (ar)
tetilla x'ba (ar)
textura 'be (ar)
tez hmi (ar)
ta zits (ar)
tibio (m)pani (xi)
tiburn tiburon (ar)
tiempo pa (ar)
tiempo completo ar pa xoge
tiempo despus 1. ya pa 'befa
2. ya pa 'mefa
durante mucho tiempo ya'
en este tiempo hay muchos carros nuya ya pa 'bui xingu ya boj

hace mucho tiempo xi thogi xi tx'utho ya pa
el tiempo hmedo ar pa nxa
largo tiempo xi ma ar pa
el tiempo lluvioso ar pa 'wi
el mismo tiempo (is) ar ora'
al mismo tiempo na dar ora
el tiempo seco ar pa 'oni
tienda denda (ar)
tienda de cigarros denda ya 'yui (ar)
tiene poca importancia tx'utho hne
tiento 1. ntsa (ar)
2. ndoho (ar)
3. hnumansu (ar)
andar con tiento 'yo kor hnumansu ('o kor hnumansu, 'o kor
hnumansu)
tierno nk'egi (xi)
tierra 1. hai (ar)
2. ximhai (ar)
tierra blanca 1. t'axuhai (ar)
2. t'axhai (ar)
Tierra Blanca [barrio 5o Santiago Mexquititln] Nt'axhai
tierra de temporal hai nith (ar)
tieso [cualquier tela] 1. nzadi (xi)
2. nza'mi (xi)
tieso [persona o animal] zat'i (xin)
tigre tigre (ar)
tijeras t'xte (ar)
timbre [que suena] nzunt'i (ar)


timbre [para tocar] 'mut'i (ar)
tmido bizu (ar)
timn timu (ar)
tina nxonguxibuj (ar)
tinco metlico nxonguxibuj (ar)
abierto 1. nxonge (ar)
2. nxogi (ar)
hoja de metal xibuj (ar)
tinieblas 'bexuwi (ar)
tino 1. t't'i (ar)
2. k'ahni (ar)
tinta kuhu (ar)
tinte 1. pinta (ar)
2. kt'i (ar)
tintineo 1. kt'i (ar)
2. nzuni (ar)
tinto theni (ar)
to 'we (ar)
tintura 1. pinta (ar)
2. kt'i (ar)
tpico de 1. met'o ja ndui
2. maduija
tipo, clase, gnero 1. nt'ot'e (ar)
2. nt'udi (ar)
tirada 1. nt'ei (ar)
2. nt't'i (ar)
3. njuki (ar)
tirador ente (ar)
tirano 1. nduxte nda (ar)
2. nduxte ts'ut'ubi (ar)
tirar 1. ei ('yei, t'ei)
2. k'ahni (nk'ahni, nk'ahni)
3. t'i ('t'i, t't'i)
tirar con honda ei ('yei, t'ei)
tirar basura o piedras poni (moni, 'boni)
tirar agua nni (nni, hnni)
tiro 1. nk'ahni (ar)
2. nt'ei (ar)
3. nt't'i (ar)
tirn nt'ei nts'edi (ar)
titubear ntso'mi (dem, dem)
ttulo 1. ndui nthuts'i (ar)
2. he'mi 'befi (ar)
tiza 1. jis (ar)
2. nt'ot'i (ar)
tiznar koxuhadi (goxuhadi, njoxuhadi)
tizne hadi (ar)
tlacuache dzu (ar)
tlacuache chico mezu (ar)
tlacualear 'wite ('wite, t'ite)
tlacualero, -a 'wite (ar)
tlachiquear 'afi ('afi ['yafi], nt'afi)
tlachiquero 'yafi (ar)


tlapalera 1. denda'ba kuhu (ar)
2. denda'ba njt'i (ar)
toalla nthukudehe (ar)
toallero gxunthukudehe (ar)
tocadiscos 1. thuhudisko (ar)
2. tokadisko (ar)
tocar, agarrar mihi (mihi, hmihi)
tocar, acariciar konts'i (gonts'i, njonts'i)
tocar [instrumento] pei (mei, 'bei)
me (te, le, etc.), toca 1. tsonigi tsoni'i, tsoni', etc.
2. tokagi, toka'i, toka', etc.)
tocayo kayu (ar)
tocino nziki ts'udi (ar)
todava tobe
todo(s) gatho
en todas partes gatho ya parte
todo el mundo gatho aximhai
todos los das mpa'bu
toldo 'bitu 'nakuhyadi (ar)
tolerancia 1. ts'eti (ar)
2. njapukaso hnoni (ar)
tolerar tseti (zeti, ts'eti)
tolvanera fonthai (ar)
tomar tsi (zi, ts'i)
tomar, beber 1. tsi (zi, ts'i)
2. 'beki ('beki, 'beki)
tomar [por ejemplo: camin] ju (gu, nju)
tomar, agarrar h (h, th)
tome usted! h 'bukwa!
tomar a bien beni xi ho (mbeni xi ho, mfeni xi ho)
tomar a mal beni xi 'u (mbeni xi 'u, mfeni xi 'u)
Toms Tom (ar)
tomate de'muxi (ar)
tomillo tomiyo (ar)
tomo 1. nthege (ar)
2. he'mi (ar)
tonada nzuni (ar)
tono nzunt'i (ar)
tonsila nthet'u'yuga (ar)
tontear 1. dondo (ndondo, ndondo)
2. xongo (nxongo, nxongo)
tontera nxongo (ar)
tontera ndondo (ar)
tonto 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
topacio nzatho do (ar)
topar 1. fant'i (fant'i, mfant'i)
2. ntohni (dem, dem)
tope 1. mfant'i (ar)
2. ntohni (ar)
topil nzut'ubi (ar)
topo ..........
toque hmihi (ar)


torcer(se) 'bat'i ('bat'i, 'bat'i)
torcido 'bat'i (xi)
trax ti (ar)
torbellino fonthai (ar)
tordo 'bots'ints'u (ar)
torear 'endro ('endro, 'endro)
toreo 'endro (ar)
torero 1. 'endro (ar)
2. 'enidoro (ar)
3. 'emboi (ar)
toril njot'uboi (ar)
tornillo torniyo (ar)
torno 1. nxint'i (ar)
2. nxint'i (ar)
toro doro (ar)
toro salvaje hyote doro (ar)
corrida de toros 'endro (ar)
toronja toronja (ar)
torpe 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
torpeza 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
torre hets'ung (ar)
trrido nzt'i (ar)
torre de la iglesia denij (ar)
torta thuhme ngo, xefo ts'udi, etc. (ar)
tortilla hme (ar)
tortilla de frijoles hmeju (ar)
tortilla delgada xinhme (ar)
tortilla de maz hmedeth (ar)
tortilla dorada tsuxt'uhme (ar)
tortilla gorda mahme (ar)
tortilla seca 1. 'yot'uhme (ar)
2. tsuxt'uhme (ar)
tortilla tostada tsuxt'uhme (ar)
echar tortilla, hacer tortilla mpet'i (met'i, 'bet'i)
tortuga xaha (ar)
tortura 1. dumui (ar)
2. 'uni (ar)
3. umbi (ar)
tos xt'u'yuga (ar)
tosco 1. dondo (ar)
2. xongo (ar)
toser hehe (hehe, thehe)
tosferina k'uthe (ar)
tostada tsuxt'uhme (ar)
tostado 1. met'i (xi)
2. tsuxt'i (xi)
pan tostado 1. met(u)thuhme (ar)
2. tsuxt(u)thuhme (ar)
tostarse 1. met'i (met'i, met'i)
2. tsuxt'i (tsuxt'i, tsuxt'i)
tostn (n)gud(u)mi (ar)


total 1. gatho (ar)
2. nxoge (ar)
txico 'ithi ndte (ar)
tozudo mfane (ar)
traba 'raki (ar)
trabado 'raki (xin)
trabajador pefi (ar)
trabajar mpefi (mpefi, 'befi)
trabajar en la milpa whi (whi, whi)
trabajar a intervalos tembu'befi (tembu'befi, 'rembu'befi)
trabajar en serie et'i ('yet'i, t'et'i)
trabajar con bueyes pemboi (mpemboi, 'bemboi)
trabajar con machos pemuzo (mpemuzo, 'bemuzo)
trabajar con burros pembru (mpebru, 'bembru)
trabajar con empeo para acabar un trabajo hu'mi (hu'mi, thu'mi)
trabajar en albailera hong (hyongu, thong)
trabajo 'befi (ar)
trabalenguas nk'une (ar)
trabar mfane (mfane, mfane)
tractor 1. boj (mfuts'i) (ar)
2. trak(u)tor (ar)
tradicin 'mui (ar)
traduccin 'rats'uh (ar)
traducir 'rats'uh (dem, dem)
traer puesta [ropa] he (he, the)
anda trelo! ba h!
trfico 'o (xingu) ya boj (ar)
tragaluz hats'i (ar)
tragar jnt'i (gnt'i, njant'i)
tragedia nts'o (ar)
trgico nts'o (xin)
trago tut'i (ar)
traicin njadi (ar)
traicionar kadi (kadi, njadi)
traidor kadi (ar)
traje nthe nxoge (ar)
traje de bao nthe nsaha (ar)
trama thhi (ar)
tramo xeni (ar)
trmite 'rats'i (ar)
trampa njadi (ar)
trampa de lazo xgu (ar)
trampa de metal njadi boj (ar)
trampa de pjaros, red daxi (ar)
tranva trambiya (ar)
tranca 'nots'e (ar)
trance 1. (ar) pa ar za
2. (ar) ora
3. ar za
4. nthogi (ar)
ltimo trance ar ngts'i ar ora ar za
tranquilidad 1. njohya (ar)
2. metho (ar)


tranquilizar 1. njohya (njohya, njohya)
2. metho (metho, hmetho)
tranquilo 1. njohya (ar)
2. metho (xi)
transbordador 'rats'i (ar)
transbordar 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
transcribir 'rats'i nt'ot'i ('rats'i nt'ot'i, 'rats'i nt'ot'i)
transcurso nthogi (ar)
transeunte 1. thogi (ar)
2. 'rats'i (ar)
trnsito 1. 'o ya boj (ar)
2. 'rats'i (ar)
transformar(se) mpuni (mpuni, mpuni)
tra(n)sladar 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
transmitir 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
transparencia hats'i (ar)
transparente hats'i (ar)
transplantar 1. pombunt'et'i (pombunt'et'i, 'bombunt'et'i)
2. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
transporte 'rats'i (ar)
medio de transporte duxj'i (ar)
trapo 'bitu (ar)
trapo viejo ze'bitu (ar)
trapo nuevo 'ra'yo 'bitu (ar)
trapo delgado nxinu 'bitu (ar)
trapo grueso 1. piku'bitu (ar)
2. dku'bitu (ar)
trquea njuxuh (ar)
tras ir mote
trascendente mahyoni (xi)
trasero 1. ir mote
2. nthudi (ar)
trasladarse 1. mponi (mponi, mponi)
2. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
trasminar 1. 'rots'i ('rots'i, 'rots'i)
2. tsits'i (zits'i, ts'its'i)
traspasar 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
trasquilado nt'xi (xi)
trasquilar xi ('xi, t'xi)
trasto ya mohi, ya hmihi, ya t'ats'i, etc.
trastumbar tonts'i (donts'i, ndonts'i)
tratado, convenio nkohi (ar)
tratamiento 1. nkohi (ar)
2. nt'othe (ar)
tratar 1. h (h, th)
2. nkohi (nkohi, nkohi)
3. hni (hni, hni)
tratar de tsapi (zapi, ts'api)
trato nkohi (ar)
a travs de ir nge
travesao hnani (ar)
travesar 1. thogi (thogi, thogi)
2. nani (nani, hnani)


3. 'rats'i ('rats'i, 'rats'i)
travieso, malo 1. xxji (ar)
2. nduxte (ar)
trayecto 1. 'oni (ar)
2. 'yoni (ar)
trazar heki (hyeki, theki)
trazar mal una linea 'yoni ('yoni, 'yoni)
trazo 1. ntheki (ar)
2. 'u (ar)
trbol trebol (ar)
trece 'ret'a ma hu (ar)
trecho 'met'e (ar)
tregua nthki hki (ar)
treinta hu (ya) 'ret'a (ar)
tremendo nts'edi ( )
trementina nzikudehe (ar)
tren 1. tren (ar)
2. maboj (ar)
trenza trensa (ar)
trenzar pe (me, 'be)
trepar pots'e (mpots'e, 'bots'e)
tres hu (ar)
trecientos hunthebe (ar)
treta nkadi (ar)
tringulo 1. nts'ni (ar)
2. tryangulo (ar)
tribu hmunts'u'mui mah'mu (ar)
tribuna tribun (ar)
trigo hogut'ei (ar)
trillado 'bei (xi)
trillar fei (mei, 'bei)
trimestre hu zn
trineo boj otho ya rweda (ar)
tro hu h thuhu (ar)
tripa xefo (ar)
trique mfoge tx'utho (ar)
trisemanal kadu hu sumn
triste dumui (ar)
estar triste dumui (dumui, ndumui)
tristeza dumui (ar)
triturar kuni (guni, juni)
triunfar tte (dte, 'rte)
triunfo 1. (n)tte (ar)
2. 'rte (ar)
trivial himahyoni
trocar pati (mati, 'bati)
trocha 1. nxo'u (ar)
2. ts'ixt'u'u (ar)
troje njwatusumiya (ar)
troje de maz jo'mi (ar)
trolebs trolebus (ar)
tromba 1. mane (ar)
2. nxint'i (ar)


trompo 1. trompo (ar)
2. nxint'i (ar)
tronar 1. uni (uni, uni)
2. ngani (ngani, ngani)
tronar el agua 1. hani (hani, hani)
2. nk'ohni (nk'ohni, nk'ohni)
troncar 1. hets'i (hyets'i, nthets'i)
2. heki (hyeki (hyeki, theki)
tronco 1. ndunz (ar)
2. wa (ar)
3. waz (ar)
tronco de rbol ndunz (ar)
raz de las plantas 'yu (ar)
tronchar(se) 'waki ('waki, 'waki)
tronido uni (ar)
tropa 1. tropa (ar)
2. hmunts'uj'i (ar)
3. gdij'i (ar)
en tropel thnts'uhmunts'i (ar)
tropezar mfets'e (mfets'e, mfets'e)
tropezn mfets'e (ar)
tropical (ya) pahai
trozar 1. t'uni (t'uni, t'uni)
2. tseni (zeni, ts'eni)
trozo xeni (ar)
truco nt'ot'e xindo'yo (ar)
trueno uni (ar)
trueque mpati (ar)
trusas t'olo zexjo (ar)
trusas t'u zexjo (ar)
tu [pronombre posesivo] ir
t [pronombre personal] 1. nu'i
2. nu''i
3. ge'i
4. ge'e
5. ge'e
tubo tubo (ar)
tuerca 1. twerka (ar)
2. oki (ar)
tuerto 1. goda (ar)
2. xada (ar)
tutano bont'yo ndo'yo (ar)
tule kw (ar)
Dios Kw (ar)
tullido 1. 'bedi 'ni (ar)
2. hingi nxoge j'i (ar)
tullir(se) 'bedi 'ni ('medi 'ni, 'medi 'ni)
tumba (ng) 'agi (ar)
tumbador 1. ent'ate (ar)
2. 'yent'ate (ar)
tumbar ent'i ('yent'i, t'ent'i)
tumor neni (ar)
tumor en el cuello neni 'yuga (ar)


tumulto hhni (ar)
tuna kh (ar)
tuna blanca t'axukh (ar)
tuna colorada o pintadera thents'u kh (ar)
tuna amarillenta 1. k'axt'u kh (ar)
2. nk'axunu kh (ar)
afecto a comer tunas zij (ar)
cscara de tuna xij (ar)
flor de tuna ndoni kh (ar)
tupido piki (xi)
tupir nts'its'i (nts'its'i, nts'its'i)
tupirse ni (ni, hni)
turbio bexuwi (xi)
oficina de turismo (ar) ng ya boni
turista nzenwate (ar)
turno 'befi (ar)
tusa gwa'yotha (ar)
tutor tada (ar)



















































U

ubicar txitxi (txitxi, txitxi)
-ucho(a) [sufijo despectivo] 1. (do) (objetos)
2. 'u (seres animados)
3. dathi (seres animados)
ufano 'ets'i (ar)
lcera 1. 'ya (ar)
2. nsamui (ar)
ultimamente ngts'i (ar)
ltimo ngts'i (ar)
ltimo hijo zuxu (ar)
ultrajar 1. uni (uni, t'uni)
2. xaxi (dem, dem)
ultraje 1. t'uni (ar)
2. xaxi (ar)
ulular unguhmadi (unguhmafi, t'unguhmafi)
un, una, uno [artculo indeterminado] 'nar
unnime hehe ntsa (ar)
uncir 'wei ('wei, t'ei)
ungir kots'i (gots'i, njots'i)
ungento njots'i (ar)
nicamente 1. hontho
2. honse
nico 1. hontho
2. honse
unidad 1. 'natho
2. 'na(ha)
uniformar 1. 'rangu ('rangu, 'rangu
2. nthe (nthe, nthe)
unin 1. hmunts'i (ar)
2. hehe ntsa (ar)
unir zote (zote, ts'ote)
universal 'natho
universidad unibersida (ar)
universo 'natho
uno, una 1. 'na (ar)
2. 'naha (ar)
cada uno, -a kadu 'na


unos, -as [artculo indeterminado] 'ra
unos. -as [artculo indeterminado] 'ra ya
unitar(se) (n)kots'i (nkots'i, jots'i)
unto undo (ar)
untura njots'i (ar)
ua xa (ar)
ua de gato xam(u)xi (ar)
urbano 1. dhnini (ar)
2. swida (ar)
urdimbre zi 'be (ar)
urgente nsoni (ar)
usar njapu'befi (njapu'befi, njapu'befi)
usar, llevar ropa he (he, the)
usar como colchn fid (bid, 'bid)
uso njapu'befi (ar)
usted [pronombre personal] 1. nu'i
2. nu''i
3. ge'e
4. ge'i
5. ge'e
ustedes [pronombre personal] 1. nu'ahu
2. nu'uhu
3. ge'ahu
4. ge'e hu
5. nu'awi
6. nu'uwi
7. ge'awi
8. ge'ewi
usual njapu'befi (ar)
usura 'rh (ar)
usurero th
tero mui (ar)
til, necesario mahyoni (xi)
muy til na mahyoni (xi)
utilizar njapu'befi (dem, dem)
utopa 'bede himakwni (ar)
uva uba (ar)
































V

vaca baga (ar).........
vacaciones pa ntsaya (ar)
vaciado t'oni (ar)
vaciar(se) 1. 'ba (dem, dem)
2. 'yoni ('yoni, t'oni)
vacilar 1. ntso'mi (dem, dem)
2. theni (deni, 'reni)
vaco hinti po (ar)
vacuna bakun (ar)
vacunar bakun (mbakun, mbakun)
vadear 1. 'raxudehe (dem, dem)
2. th (dh, 'rh)
3. meya (meya, hmeya)
vado 'raxudehe (ar)
vagabundo nani (ar)
vagar, haber salido 1. boni (boni, boni)
2. nani (nani, hnani)
vagina mdo (ar)
vago 1. nani (ar)
2. dhi (ar)
vaho nxanthe (ar)
vaina 1. 'mats'i (ar)
2. nt'o (ar)
vainilla bayniya (ar)
vaivn pa ne pengi
vajilla ya mohi, ya hmihi, ya nt'ats'i, ya baso, etc.
vale bale (ar)
vale la pena bale ar pen
vlgame Dios! balga ma Kw!
valer bale (bale, bale)
valeroso 1. hmdi (xi)
2. hingi ntsu (ar)
vlido mahyoni (xi)
pets'i ar ts'edi (mets'i ar ts'edi, 'bets'i ar ts'edi)
valiente 1. tsedi (ar)
2. hingi ntsu (ar)
valioso mahyoni (ar)


valor 1. njut'i (ar)
2. hingi ntsu (ar)
3. ar za
valorar huxunjut'i (huxunjut'i, thuxunjut'i)
vlvula barbula (ar)
valla jot'uz (ar)
valle dt 'batha nthets'ut'oho (ar)
vampiro 1. zipate (ar)
2. zone (ar)
vanagloriarse 'ets'i ('ets'i, t'ets'i)
vndalo 'yot'unts'o (ar)
vanguardia 'bet'oj'i (ya)
vanidad 'ets'i (ar)
vanidoso 'ets'i (xi)
vano 1. 'ets'i (xi)
2. tx'utho tseti
en vano nt'ot'e hingi njapu'befi
vapor nxanthe (ar)
vapor, sudor nxanthe (ar)
vaporizador nsit'u nxanthe (ar)
vaquero mamboi (ar)
vara 1. ts'ut'o (ar)
2. t'o (ar)
vara para medir 1. t'enz (ar)
2. t'eni z (ar)
varar [estancarse] 'bai ('mai, 'mai)
varear fut'i (fut'i, fut'i)
variable mpati (xin)
variacin mpati (ar)
variacin de dialectos (ar) mpati ya h
variado 'bati (xin)
variar pati (mpati, 'bati)
varices heni thengu'uji (ar)
varilla bariya (ar)
varios 1. xingu
2. 'ra ya
varn 'oho (ar)
varonil 'oho (ar)
vasallo (ar) j'i 'ehe nd
vaselina njots'i (ar)
vasija ts'oe (ar)
baso baso (ar)
vstago 'rogi (ar)
vasto xidi (xi)
vaticinar m 'met'o (m 'met'o, hm 'met'o)
vaticinio a las voladas nsani
a las voladas ngut'
volante nt'e (ar)
volar nsani (nsani, nsani)
volcn muntuhai (ar)
volcar 1. 'bat'i ('bat'i, 'bat'i)
2. mpunts'i (mpunts'i, 'bunts'i)
volteado 1. 'bat'i (xi)


2. 'bunts'i (xi)
voltear 1. 'bat'i ('bat'i, 'bat'i)
2. mpunts'i (mpunts'i, 'bunts'i)
voltear un objeto ye'mi (ye'mi, ye'mi)
voluble yone (ar)
volumen 1. he'mi (ar)
2. nthege (ar)
3. xingu
4. nt'ot'e (ar)
5. 'beni (ar)
voluntad bolunta (ar)
volver, volver a pengi (mengi, 'bengi)
volver en s hh (hh, thh)
vomitar 'ei ('ei, 'ei)
vmito 'ei (ar)
voracidad uni xingu (ar)
vorgine uni dehe (ar)
voraz uni xingu (ar)
votacin 'reni (ar)
votar teni (deni, 'reni)
votivo t'ungu 'reni (ar)
voto 'reni (ar)
voz h (ar)
vuelo nsani (ar)
vuelta 1. 'mat'i (ar)
2. nxint'i (ar)
3. 'bengi (ar)
dar vueltas 1. uni 'nar (n)xint'i (uni 'nar (n)xint'i, t'uni 'nar (n)xint'i)
2. (n)xint'i ((n)xint'i, (n)xint'i )
dar una vuelta uni 'nar boni (uni 'nar boni, t'uni 'nar boni)
vuelto 1. mpengi (ar)
2. njots'i (ar)





































Y

y [conjuncin] ne
y t? ne xu'i?
y usted? ne xu'i?
ya ya
ya que, como 1. getho
2. ge
yacer 'beni ('meni, 'meni)
yegua tsufni (ar)
yerba pasto (ar)
yerbua buena xk'ani (ar)
yermo 1. hinto 'bui
2. hingi 'bot'i
3. hinte 'bui
yerno 'meh (ar)
yo 1. nuga
2. nu(gu)gi
3. nuguga
4. geka
5. gekuga
6. geki
yo tambin 'neki 'ne(he)
yugo yugu (ar)
yunque nt'uxuboj (ar)
yunta jadi (ar)





























Z

zacate zafni (ar)
zafar(se) 'ni ('ni, 'ni)
zaga ir mote
a la zaga ir mote
zalamero hotuhnemuho (ar)
zalea xifni (deti) (ar)
zambullirse 1. ku'mudehe (ku'mudehe, ju'mudehe)
2. kui (ui, ui)
3. pats'i (mats'i, 'bats'i)
zanca ts'ut'umakuxinthe (ar)
zancudo, -a 1. sankudo (ar)
2. makuwa (ar)
zanja 'uthe (ar)
zanjeador xats'uuthe (ar)
zapapico 1. mingwaro (ar)
2. boj nse'mi (ar)
zapatear tit'i (dit'i, 'rit'i)
zapateo 'rit'i (ar)
zapatera 'bazexthi (ar)
zapatero mazexthi (ar)
zapato zexthi (ar)
zapote muza (ar)
zapote prieto 1. 'bomuza (ar)
2. pothe muza (ar)
zarandear fe'mi (me'mi, 'be'mi)
zarpa hmihi (ar)
signos del zodiaco ya 'mui pa
zona 'meni (ar)
zoologa (ar) nsadi 'mui meti
zopenco 1. xongo (ar)
2. dondo (ar)
zopilote pad (ar)
zopo 1. 'bat'uwa
2. 'bat'uye
zorra sorra (ar)
zorrillo 'i (ar)
zorro sorro (ar)


zozobrar ts'api (dem, dem)
zueco zexthi z (ar)
zumbar 1. bu (mbu, mbu)
2. bunt'i (bunt'i, bunt'i)
3. huxuni (huxuni, huxuni)
4. nzxini (nzxini, nzxini)
zumbido 1. mbunt'i (ar)
2. huxuni (ar)
zumo ngi (ar)
zurcir 'weti ('weti, t'eti)
zurcido t'eti (ar)
zurrar 1. tukuxifni (dukuxifni, 'rukuxifni)
2. umbi (dem, t'umbi)
3. hut'i (hyut'i, thut'i)

También podría gustarte