1

Ora obiitagantsipage - 4

https://drive.google.com/file/d/1lhzBDbIA7WG8nepBYYr2ifjFR_Ema-4k/view?usp=sharing

aitiro bintaigiro kara bitimirori oka antagantsika?

Ontagani oka obiitagantsi kara bitimirori?
 2

Angantokotiro kara okantari

okantokota obiitagantsi

Yamë ironti biitageti Aroke obegagekero

ora omimantaigëra agotanepage asi
teni obitasantae obiitagantsipage.
opaigera.

Ora obiitagantsioagera tei ongantajima pobega

jirai ironti yobiitagetaigi ora
iromimantagekera ongoigagekima ironti
okibepagera, iroroke otyomijai iroro
inanatsine irapaigaera: pobegageta kaniri,
mapa, maroro, kemi, singi, aiti kara agëmari
aitisati kara ojogagekenganiri iriantina
yagagetaigi pimantagetatsiri.
Kara ikonijapë ojanaijero ora ibiitagetiri
yamantagetaiganake yogamagagetari
inapëronera.

Aisa okanta kara bitimirori kara pobiitagetiri pairoraka?

Aiti basini kantagetatsiri kara okantaganiri pobiitagani?
 3

Nogotasantanëro nogotane

Yasintaiganakaro gotagantsipage asi obiitagantsi ira charieegi igotaigira ymë.

Agotasantaigairo gotagantsi yogaiganakai charine.

Inagasonori jirai igotaigake yobiitagetaigi

charieegira, irontinta pagantsipage
yogetanakai manchakorira.
Kara yobiitagetiri inageke perintsi,
katsiamgerora irorotake anetagetiri
anekijegira.
Kero ijanaitasantaigi sintsi irinaigë
irontinta yobiitageti ora ibangire tera
ongonagoma kimingaropagera.

Pairo te obitagane kara imonkarata manchakori ora kero pibatsaanta kara

pinirori.
 4

Obetsikasitëmaro obiitagantsi

Kara pangirentsisikë obiitagekeka pairoraka koniamanikë antinasikimaro

kara kerokerai ikagiti chagenti, ongaomantankero obetsikanë kantiri, piari
ogasitëmarori.

Iramongatanë apa, iritasonke bacharo

irobaratankimari pairiraka inatsi abatsikë,
irganë sabiri, kostari, kanatiri iriatë
irobiitënte pairoraka ikengara.

tsinanejegira agaiganake piari aike perintsi

irapasitaigairori jantanta pini pongotsira,
iriroke janekira iragaiganake tsisti
ogamatasitërori, iromanigiagëri iririjegira
kara yobiitagetaigiri.

.
.
Omarintanëma obiitagantsira panironake
otekeroni kantirikë. Irootisita oratsonke
irajagaigëro kara gasirisonorikë aike kara
irasikë iraganaeri ibangokë.

Kara iritsongaiganakero omagaro, irapaiganje

antagaisati kara ikarataigiri. Ira gasintaro
pangirentsi ingantaiganajiri ira ikaratanëri aike nomitokotajantimi
ogaiganëmatika pobangire.

Posamitiri charine, nega ikantagetaigiro jirai kara yapatotasitaro

obiitagatsi? Pairo yobiitagetaigi kara jirai?

Agiatageke ora angabintsantimaro obiitagantsira

Kara kero kerai iati obiitageti ira charine ingomantageke nega okantagani
pobiitagani kaninasati.
 5

akogika obiitagete pairoraka koniamanikë

ajatasikero kara kerokerai imoreti paba agakimara
tojaisata, terainta ingabirirtima gasintarora
isamirokerai.

Kara ajataigëri pangirentsisikë otaporakeni

bacharo obaratankimari ira inagetatsiri
kobeingaripagera irironta agamëma
(marangi, manii, soromai)

Karo akaibaseti obiitagekeika irangemakai ir

agasintarora iromagekero kanimaropagera kero
agasanti ora akenganakara.

Pingisanikeka katsirontsi pigamëmarini

marangi aisa pingisanikeka kopesi
pigamëmani pomarige.

Pingogetokotiro aike poniagiri pomatsigenga.

Pairo pogiatagetiri kara pobiitageti bitimirorikë? Bisangenatiro.
 6

Nega akantagetiro ogagetiro ongëshotakima obiitane

Ora ogantagetarori ora obiitane kero

Shiñagantsi: especie de
canasta hecha con hoja de pibatsaganta, chimengori otsataganiti kara
ungurawe otsitsijengatiri ogantagekima pairoraka.

Chonkona especie de canasta que

tiene la forma de nido de chihuaco,
que es hecha de hoja de la shapaja.
Chonkona: bosigaroti kantiri kara teni
okibenarote okantaganiti ora tsigarosi.

Kantirí: canasta hecha por Kantirí: pobetsikantaganiti ora

bejucos (topetsa-ichamerote manii- topetsa, ichamerote manii-
sipanakitsa sipanakitsa ironti kijiro tsinane
pagantagetaro obiitane teka ora
igantagekimarora.
Kobiti: okantantagani ora ogebatsa.
Pachaka: ironti ogantaro pirari
bosigaroti ora boteya.
Tsikomento: ironti achaki otsigotantato ora obiitane.

Nega okantagetagani pogagetagani ora pobiitagetiri kara pitimirori?

Posamitiri charine nega okantageta pogagani kara jirai.

Nibatsatagantsi kara pobiitaganiri

kara ajakeika obiitagetaigë anibatsakeroti ora kero okomëtantai amagetakai
ora inagetirori aisa ongabintsakai.
 7

Atasongënika bacharo
angankeni: ooosh ooosh
pijogagitetanëna kara inageti
kamagari, kaninasa najake kara
nakengari.

Aretanëmanika anchikero ajake

aniantagepëmaro ora iatasikera
anganpëroni ora pinantara: nipoki
yamë naganëni pisintojegi
nopakagopëri natomijegira
taseaataigake, kaninasa napoigëro
kero najogabagitaigiro.

Pingogetokotiro aike poniagaigeri pomatsigenga:

Pinibatakagiri charine aike apati ingomantimi ora igotagetira kara
pinibatagani ora obiitagetira.
obitanepage Nega okatagetagani
inatsi kara pinibatagani ora
pangirentsikë
obiitanera? Pingomantantiro.
Ogagekenika singi Aneakeka jaakero iraraitanë
angoigagekeroti ora charito aroke pagaigaka singira.
aninaropagera
angëshotigagekero aike
antsatagekero tsitsiengakë
ora kero inantaro pijoro.
 8

Ontsatagekimati singira kero

inantaro ira pijoro aisa ora ker
Imagen de yapantaro sagari
semillas de maizi

Antagaisati ag¿koigaigiro ahora singiki angoigagekero ora okibera

omagitagetaji basiengakë
Ora kero pibachagantaa sabiro antsakerotisaati tsitsiengakë, akogika
oragatima atiakeroti maba katagiteri , ora ongëshotakima akapira atiakeroti
somamo.

Akogika ogëntiro ora pairoraaka obiitagee pobegari ora koriti: oragiroti 4

teka 5 katagiteri, kero pibatsagi omochatanë, akogika ogënte kanirira
apikarakero aike oragëro,
Ora maroro oragërota aike apotetokokero ironti ogitso ogaee tsitsiengakë
kero inantaro pijoroki.
Akogika ogëntiro shoñaki, magona, mapa, ongo, tsorio angogetasikeroti
tsipanabasi atakero aro ongëshotë tojaisata katagiteri.

Agagekeroti omagaro ora obiitanera kero ajogageti ongarantoropagera ,

orakima ingemakero ojariri.

Agokotokasantiro agotane: Agengitsarepage

Okataganiti kara provinciakë Oxapampa, Chanchamayo aike Satipokë

yaretaigaka ira igatane paba jitaigacha Fransiscanos ikogaiginime
irajokagaigiri ora yasintagetaigara manata irosigaigaimari kara ikantaigari.
 9

 tojai matsigenga ipimantëtaigi

ikogantaigakari sabiiri,
tongomentotsi, maritiyo, aike
basinipage yamagetaigiri.

Misioneros franciscanos
llegan a la comunidad
 Ira franciscanos aroke yaretageka jangite yasintaigakaro batyari ora
okogantaigarori pairoraka ira
Nomatsigengajegira.

Pelea entre indigenas y

soldados en una pampa
 Aro
Kara joniokë 1742 osarinikë
oparintanaka intantanëri ira
birachochaegi ira Juan Santos
Atahualpa, yareantakaro ora topetsa
imantaparo ora nija pañatsi cuzcokë.

Posamitagetaigeri piri teka charineegi igotokokategika basini

kengabagetagantsi kara okanakari jirai?
.

Kara timgantsikë jitacha Gran Pajonal ira Juan Santos Atahualpa

yapatotaigapëri matsigengajegira, yineegi, shipibo konibojegi, mochobojegi,
asháninkaegi, yaneshaegi , simirincheegi aisa inagetaigatsiri kara
okatsingageitiri. Manata agabitsataigairi agebatsite yagabitsapairo ira
birakochaeegira Espñoljegi.
Teni agotokotaigeri nega ikanaka ikamake ira Juan Santos Atahualpa ainta
kantaigatsiri ipeganaka tsitsienga iake jonokë, ainta basini kantatsi
itaitënganëni iriati ikaratiri.
Karari ora igotokotiri ira Juan Santos Atahualpa ibabentëro ora
antagantsisonorira kara timomentokë Peru asintamimarori ora agebatsirera.
 10

Agotokokerini ira obabentaira kara jirai ikantokotagekerotinta

kaninaropagera, agontëmara kara opatotanëmaka aro agageaigëro akengara
iroronta asiegi antimantaigema kaninasati.

Obiitagetiro anchatosikë

kara obiitaigiri ogitso sega omabakakimaroti

kara aretakaganimarotika pongotsikë, keroka
opabakagaro aro iromanopitëmiro ira
gasintarora kero ipaimi iromichatëmiro.
 11

DALE DALE obiitaigëka ora

shoñaki, kero
itasitiro teka
omiriamasitanë
osiganëmaro
chankomasi kerosati
ikarairo
angatsitisitatanë.
.
.

Akogika oniitaige këri agasitanëroti tsikori

antsikontakimarori, anchkero ajatasikero
agatsingekeroka irisotoitanë sani iratsonkai
kero opini janeki ityomijani teka
iromerasekima, kanianri omantineri iborokë
ora ogei këri manata irisipiseke
irikibeanënika.

ora obiitageti perintsipage teka katsimageiro kara anchatosikë teni

omimantengani ironti apaigira terainta iragotiro irapero birakochapagera .
Agagibeiro agotane

Posamitëgotante pairo basinipage yibiitaigi kara anchatosikë,

posiakagantiro aike poniagaigeri pomatsigenga.

Pobetsikagetani katsimagero
Ora ongëshotankima tojaisata katagiteri ora pacharopage kaninarosonorinta
aiti pinagetiro vitamina piteti kara pobetsikaganiri:
kotagantsipage:
1. Pachasero: angosetëro ora katsimagero
angonagëro asokari irooti kara ongëshoseke.
 12

2. Aisa agantsingasetëro kara refrijeradorakë: ogasetëro irooti

ongëshotanëri.
3. Obetsikagantsi: ogantsi katsimagero kara jiatsiri termisco.
Aongonagëma tojai asokari.

Piriatagantsi:
Oraraga: ironti kara oragërori irooti
omiriatanëri aike otetagekero kara

Ora katsiamgero kaninarosonori pinagetiro ora

akëshotantara asintsitantaigemara.

q
Anibabasitaige aike anetsëgotëro oka komantagantsi:

Inagetiro kibatsira: litosfera, hidrosfera y atmósfera

Atimaigironi kara kibatsikë pinagetiro kibatsibatsa, mopë, nija, aike
kogentima aisa pinageoëro basinioage subsistemas.

Pinagetiroti
otakipage ora
kibatsi

La Atmósfera : Ironti ojenga

kogentimashongaro kibatsira,
pinagetiro nitrógeno aike oxígeno
 13

La Hidrósfera : irontiati nija

shongaro kibatsira . nijapagera,
angaare aike océanos.

Litósfera : ironti mopëporoki

koshorisonori agësotiro kibatsira,
pinagetiro otisi, bakapage, aisa pini
mopëpage kara osobi océano.

Kara
Ora bosebatari
ottagipage kibasikibatsi: rotaciónMaba
shongagearora. y traslación
okarati: ora otaki, ashongaro
aike agangitasantiro. kibatsi. Kara oshongari aito kara pinirori, Osebatagantsi
Otijengapiniantati
rotación chopinikë 24 pabagite ora katageitokotiro aike tsitinitokotiro.

Kara oshongariri paba ora kibatsi ooshongati kara movimiento de

traslación okëshote 365 katagiteri (1 osarini) inatanëmara 4 estaciones:
primavera, verano, otoño e invierno.
 14

posamitante: pairo pinobiti piteti kantagitetatsiri osarini aike tsaenga, pairo

ontagetagani kara tsengagitekë aike kara osarinikë? Posiakagantiro aike
poniagaigeri pomatsigenga.

Anibatëgotëro ora pomirintsitatsiri.

Yamë ora ogangiresioage teni onganinageitae ironti ojanaitagetaga anchato inatsi

te ontimasantagetaje. Pinetsëgotiro ora te ontimasantagetobitaje ora
obiitanepagera.

Nega okantageta obiitanepagera?

aiti janatigantsi asi obangire ora kero
otimantasanta aganëro ra sabiro, singi,
kaniri, aike basinipage pangirentsi
timagetastiri kero otimasanti.
Aisa kero otimasanti irapagekeroka ira
charito, yaniri, sagari, aike basinipage.

Aisa kero otimasanti kara

oparigi sintsisonori angani
 15

otëatanëro pangirentsipagera aisa kara otatagekero ora abatsipagera.

Aisa opegageta obangire kara bikibeaataget nija ongontareatagekero.
jirai imitokotobagaiga kara yobiitaigiri
pairoraka, yamë keroka ini kireki ke
imitokoitimi, teka omagabenkeni ora
maquina ongantëmaro omanasata karari ora
opënaro teni irikibesata.

Oka kantagekengitsika kimingaro aisa okanta kata bitimirori? Pigotokoti

basini kimingatatsi kara obiitagantsikë?
Pairo opegasantobika obiitagantsi kara timagantsigitekë?

kara timagantsikë opegagekati ora

obiitagantsiagera tenta kaninasati
ongantagetima kara pagagetaganiri.
Ora pegantero químicos iroro obegagetasantiro
ora obatsapagera. Iroro agimingagetiro
pinantaronta ora sustancias toxicas.

ora kimingaro aike ojanaire pangirentsipage

pobegagetasantiro ora obatsapagera kara
timagantsioagekë.
Kara opegagetara ora pangirentsi marorokipage kara
timagantsigitekë, tenta kaninasa ingantagetiroti,
ongimigakitanë aisa irapagikero pijoroki.

Aisa kara okimingagitetanëri

pobegagetanëro ora pangirentsipage kara
timagantsiagekë, obiriabatsakero aike
ongatsingageitasantë.
 16

Ora obegagetasantiro ora pangirentsipage kara timagantsikë aitinta

kantagetastiri tesano inae perintsipage irasijegi piratsi aike ira
matsigengajegira.
 17

Agotanepage asi obiitagantsi kara okabintsaganiri

.
Kaninasati okabintsagani ora
obiitagetira.aganëro kaninasati kero
antangabagetiro aike ogapero kara
pongotsikë pogaganiri.

kaninasatisati
ogapëro kara
kero pobichairo angani asia ogero kara te
iraretimaro ira tyapa teka irapëro.
Kaninasasati pogagani ora ogitso kasirikoniati
ogagekina kara okantageti obiitantagimara
basinigitekë.

Kara pobiiitaganiri ongaibobaganëmani kara akaratiri atimakagi ora

aobiitankimara tojai ora akengara. kara omitokotobagantsi antaganisati
iribobitaigëri ira sërarijegi, tsinanejegi, janekijegi, charieegi aike chanko.

Ira matsigengajegi ikaigabentaigiroti ora yobiitagetaigira

omaninkebentaigëro ora tsinanejegira iriroke sërari irisonkataigë kara
isotokiri manchakori, irironta ognakairo ora apagetira yamëka. Iroro
ikaigabentaigi ira manchakorira omaninketaigënika tsinane aike kara
iromatikaigënika sërarijegira.

Omaninketagani, osonkatagani aisa omatikagani kara onganinabenkeriri ra

manchakori aike ira gasintagetaro anchatopagera roronta pagetai apagetaigira.

Kara akantagetirori okabintsagani obiitagetira

ira sërarijegira yobitagiiro ora
pangirentsi inagetatsiri jonokë
aisa inagetatsi anchatosikë,
 18

ironiagagiganakeri ira charieegi kara okantaganiri okabintsagani anchatosira

inantanaimara ora obiitagetajera.

Ora tsikori iroro yagantasantaigara

pairoraka irkogi irobiitaige inagetatsiri
jonokë aisati ora sabiri
irangigabatsantimaro ora ikogi irage
inagetatsiri osobibatsakë, aisa kotsiro
iratontagekia ora iroobitane inatsi
jonogësata. Okibeginteka anchato te
iraretimaro iragasikero jacha
iratoikokero, iragaiganake kantiri
irotetagekerori.

ora agotaneripagera ikantaigini

kero aserigagetai kara pini ora

obiitëra, ataporoasikeroti keroka
iratsikobikairo ira marangira teka ira
inagetirori soromai, manii, teka
pairoraka ongantagitekimari, aisa kara
pobiitaganiri obetsikasitagekero
kantiri oteantagekimarora.
Pinibatakagiri pomatsigenga aike ogometimira: pairo angantageke ora
angabintsageantaimaro ora obiitagetira?
Agotokotiro katingagetatsira

Kara timagantsipagekë ikeinkotaigëroti kara ingabintsaigairo ora kibatsira,

irantagetaigairo oka aganinatirora ingabintsantimarora.

Paradas de autobús con techos de flores sonde

llegan abejas
Holandakë ipagitaigi kara pongotsikë
ora tobari yapagetaigira ira ibiraegi,
oisha.
 19

ora obiitagetira ikoigagetiroti aike

iragagagekero kara yogantarori
jitacha kontededores kero yapantaro
apirora.

Kero yoragasantiro aisa kero

yogasitagetaro, ikanbintsirorisati
kara okatsingageitasantiri aike kara
ikogentimatiri iroronta agimingatiro
ora yoniitagetiri.

Ora yobiitagetaigi narankapage kara Japonkë yotetiroti kara okatsingageitiri

(cámaras frigoríficas de mantenimiento electrónico).

Karea ikantagetiro ikabintsiro kibatsi basinigitekë

kara yobiitaigiri kaninasa

inganëro ora kero
yogimingantantaro ora
irobiitane arakagekengitsinera
iragantagekimaro tsikori kateri.

Supermercados prohíben bolsas de

plástico y usan hojas de plátano para
envolver pdtos
 20

Kara tailandeseskë opimantagetari ora yobiitagetacha teni

iromimantantimaro borisa ironti yoteantaigaro sabirobasi.

Islas artificiales que variedad de aves y

plantas dferentes
Ira timaigatsi ijitaigi Países Bajos yobetsikaigë
imaamento ipangitantaiga ora anchatopabe
aike ira piratsipagera. pite osarini omainteke,
ainta itimaigiro yamë 30.000 tsimiri aike 127
anchatopage kibeagekengitsira.

Pinibatakagiri pomatsigenga aike ogometimira:

Atira bikogaigi pingantaigero kara pitimaigirori?
 21

Agotanerina

Nakogetini otabitane:
Ira iriri Majero yogasëreka ikengageka kerojenga yagasantaini ibangire
kara iritsongapitërinika ira apirora tsintsetipage.

Nega nosamitanke
ora nagontëmara kero
inasantai ira
tsintsetiniro ?

nagogetiro ora otabitanera :

Agamagankimarika ora
katsiaro arojengari agasantë ora
obiitagekeri

Nagantageke ora nagiatagekerig:

1. Nosamitantokoke :
 22

 Nega ijita ira apasitagetiro obiitagantsira?

 Pairo obegantari ira agimingatagetiro obiitanepagera?
 Nega okantagani pobetsikagani?
nanetsëgotëro kara sangenarentsibasikë aro
ameikokero ora katsiaropagera ikamantaigara
tsintsetiniropagera. Aisa itsorogiroti ora
ojenga tsitsi aoke basini anchasi katsisiro.

nosamitagekeri charine pairo

yogamantaigari jirai ira tsintsetiniro
apagetiro pangirentsipagera ora te
ogamagante angabintsantimaro
obiitagantsipage.

Angantagekerori:

1. Nangogeke anchasi nangantëmara.

2. Nobetsikë katsiaro omitokokina
charone kaninasatinta angankero.
3. Aniantëmaro ora katsiaro ashagekero
ora obiitira kero yageantaro sikiri.

Aneantëmarori.
 23

Kara aroke abisë naba katagiteri anetsaigairi ira tsintsetiopagera

sikiripagera angontaigaimari teka airagentajimaro sikiri aisa tsintseti

Aike okanë:

Kara atimirori aitipage gotagantsipagera angantagekera ora kero yageantaro ira

tsimageirora yobiitagetira.

Nangomantaigëri nomatsigengajira ora kantomokinara:

 Arokenta inibabasikero pogiatagekera Magero, aike otabitagekero

osamitane.
 Yamë posamitante obiro ora bikomëtara. Pomaniri ogometimira
iromitokotimi.
 24

Proyecto
Obiitaigirori maroro

Pairo angantaigë?
Obetsikaigë sangenaretyaki oigotagekero ora agabintsantimarori kara
obiitaigiri maroro aganinatantajimaro obangir kara atimirori angatagekero
ora yoniganaki charine aike ora igotokotaigëra basinigitekë.

Obetsikasitanëmaro?
 Opatobenkimaro.
 Anibabasitajiro ora komantagantsipage kara okantagani pòbigitagani
aisa irasijegi basinisati.
 Obetsikaigë sangerentsityaki ingomantakai ogomeatiira
 Angantokokero ora agimingatagetirori ora obiitanera aike angogeke
ora angantagekera kero yagentaro pijoro maroroki.
Obetsikasitëmaro omabakakimarori ora sangenarentsityaki. Aike
agonijankero kara akaigirori.
 Anëtsëtaigëri ikantagetaigëri omatsigengajegi aike anibabebkero
iraganinantaimarori.
 Iranetsagekero ogomeantatsiri ora pingantagetaigëri aike ingankai
obetsikantajimarori.
 Obetsikasantairo ora akantaigëri aroka onigagekerira
omatsigengajegira timaigatsira timagantsikë.