Está en la página 1de 34

Myrna, n" 19, 2004, p p .

69-102

L A EXPRESIÓN DEL LAMENTO EN LA EPISTOLOGRAFÍA GRIEGA DE TEMA


E R Ò T I C O A LA LUZ D E LAS TEORÍAS RETÓRICAS GRIEGAS: L A S CARTAS DE
ALCIFRÓN

ANA VICENTE SÁNCHEZ


Universidad de Z a r a g o z a

Summary: "The expression of the lament in erotic Greeii epistolography from


the perspective of rhetorical Greek theories: Alciphron's Letters". A study
about the way to express lament or complaint in Alciphron's Letters and its
relationship with rhetorical Greek prescriptions.

0. L a literatura epistolar de t e m a erótico durante la época imperial y la


A n t i g ü e d a d tardía constituye un corpus m á s bien reducido, a saber, Alcifrón,
Eliano, Filóstrato, Aristéneto y Teofilacto. D e manera general puede afirmarse
q u e estos epistolarios presentan u n a s características similares que a d e m á s
parecen responder a la aplicación d e u n a teoría aprendida, la d e la retórica
g r i e g a ' . D e hecho, la composición de estos conjuntos epistolares se identifica con

Dirección p a r a correspondencia: Universidad de Zaragoza, Área Filología Griega,


Dpto. Ciencias de la Antigüedad, Facultad de Filosoíia y Letras. C/ Pedro Cerbuna 12.
50009 Zaragoza.
' A partir de época helenística vive una particular fortuna el género epistolar, tanto que a
finales de dicho período comenzó a ser materia de estudio en las escuelas de retórica,
sobre todo como ejercicio de estilo; vid. G. A. Privitera - R. Pretagostini, Storia e forme
della letteratura greca, Milán, 1997, p. 758s.; P. Cugusi, "L'epistolografia: modelli e
tipologie di comunicazione", en Lo spazio letterario di Roma Antica, li, Roma, 1990, p.
397; para A. Garzya, "L' epistolografia letteraria tardoantica", en C. Giuffrida ~ M. Mazza
(eds.), Le transformazioni della cultura nella tarda antichità. Atti del convegno tenuto a
Catania, Università degli Studi, 27 sett.-2 ott. 1982, I, Roma, 1985, p. 352ss. y 364ss., es
evidente en la epistolografia literaria tardoantigua la influencia de la retòrica como común
denominador de toda forma artística y literaria del momento, e igual de evidente es la
influencia de la preceptiva epistolar al menos desde el siglo I a. C ; .1. Urefia Bracero, "La
carta ficticia griega: los nombres de personajes y el uso del encabezamiento en Alcifrón,
Aristéneto y Teofilacto", Emerita LXI 2, 1993, p. 267ss., 290, especialmente para
Alcifrón en p. 277; y R. J. Gallé Cejudo, "Signos metalingüísticos referentes al marco formal
en la epistolografia griega", Hahis 28, 1997, p. 216, que ya identifican estas epístolas con
ejercicios retóricos preparatorios, especialmente la etopeya.
70 A. Vicente Sánchez

la elaboración de ejercicios retóricos o con la simple puesta en práctica d e lo


a p r e n d i d o en la escuela d e retórica^.
Pues bien, el objetivo del presente artículo n o es otro que la confirmación
de esta hipótesis de trabajo a través de u n o de los tópicos presentes en este
subgénero epistolar, el de la expresión del lamento, sirviéndonos para ello c o m o
piedra de toque del epistolario de Alcifrón -contiene unas veinticinco cartas de
teinática erótica'', de las que siete manifiestan un lamento o queja-, autor que se
incluye habitualmente en la llamada S e g u n d a Sofística, a u n q u e n a d a se sabe d e
forma directa sobre su vida, y c u y a cronología se data a caballo entre el siglo 11 y
el Uf.
1. C o m o es sabido, la instrucción en la escuela avanzada de retórica (el
nivel superior) estaba p r i m a r i a m e n t e consagrada a la gramática, la lógica y la
retórica. El profesor de retórica n o e n s e ñ a b a gramática tal c o m o la c o n c e b i m o s
hoy en día, sino que analizaba la corrección, claridad, idoneidad y ornamento del
estilo del estudiante, hablado y escrito^. La principal actividad en las escuelas d e
retórica era la declamación, la preparación en oratoria deliberativa y judicial p a r a
un estudiante en busca d e carrera piíblica^'.

" Aunque existe cierta controversia sobre este asunto, vid. G. Scarpai, "L'epistolografia",
en Introduzione allo studio della cultura clasica I, Milán, 1972, p. 477s., que apuesta por
el desconocimiento de una "vera e propria teoria sul genere epistolare" en la Antigüedad;
pero, sin embargo, la critica tiende a pensar que la teoria epistolar se desarrolló y divulgó
tempranamente: cf. J. L. White, Light from ancient letters, Filadelfia, 1986, p. 189; E.
Suárez de la Torre, "Ars Epistolica. La preceptiva epistologrática y sus relaciones con la
retórica", en G. Morocho (ed.), Estudios de drama y retórica, León, 1988, p. 177, 192; R. J.
Gallé Cejudo, art. cit., p. 215s. y nota 3, con más bibliografía.
' Vid., sobre el género de la epistolografia erótica griega y su definición y delimitación, R.
J. Gallé Cejudo, Aristéneto, Cartas eróticas: introducción, traducción y notas, Madrid,
1999, p. 26s.; y, sobre la temática, entre otras, del "rechazo o desengaño amoroso" en los
epistolarios eróticos, p. 34s.
Cf., entre otros, A, R. Benner - I'. H. Fobes, The letters of Alciphron, Aelian and
Philostratus, Cambridge, Massachusetts, 1962 (==1949), p. 32ss.; B. Baldwin, "The date of
Alciphron", Hermes 110, 1982, p. 253s. (quien asegura que Alcifrón escribiría no más
tarde de la primera década del siglo 111): o P. Rosenmeyer, Ancient epistolary fictions: the
letter in Greek literature, Cambridge, 2001, p. 256s. Siguiendo esta propuesta cronológica
se ha elegido a Alcifrón para este estudio por ser el más antiguo testimonio que tenemos.
Existían, al parecer, tres niveles: primario, secundario y avanzado; cf. D. L. Clark,
Rhetoric in greco-romnn education, Nueva York, 1957, p. 59ss. y 64ss.
Sobre el estudio en declamación en Grecia y Roma, vid. D. L. Clark, op. cit., p. 64s. y
213SS.; M. L. Clarke, Higher education in the ancient world, Londres, 1971. p. 38ss.; B. P.
Reardon, Courants littéraires grecs des II et /// siècles après J. C, Paris, 1971, p. ]04ss.;
La expresión del lamento en la epistolografia griega 71

L o s ejercicios ("progymnasmata"^) formaban parte del estudio formai de


retorica desde las escuelas de los sofistas del siglo V a. C. El término
"progymnasinata" aparece por primera vez en la Retórica a Alejandre/, p e r o es
en la nueva era c u a n d o el término se utiliza de forma regular, y algunos de los
ejercicios pueden remitirse al siglo 11 a. C.
El más antiguo tratado sobre progymnasmata que nos ha llegado es el de
T e ó n (quizá c o m p u e s t o en el siglo I, o entre finales de éste y principios del
siguiente)', a u n q u e no era el primero, a j u z g a r por sus propios comentarios y por
los de Quintiliano'^. L o s ejercicios que Teón describe son titiles para todo tipo de

G. A. Kennedy, "The genres of rhetoric", en S. E. Porter (ed.). Handbook of classical


rhetoric in the Hellenistic period 330 BC - AC 400, Leiden -• Nueva York Colonia, 1997, p.
48s.; R. Cribiore, Gymnastics of the Mind. Greek education in hellenistic and roman
Egypt, Princeton - Oxford, 2001, p. 223ss. y 231 ss.
Vid. D. L. Clark, op. cit, p. 175ss. y 182ss.; M. L. Clarke, op cit., p. 36s.; B. P. Reardon,
op. cit., p. 162ss.; H. Hunger, Die Hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner. Erster
Band: Philosophie, Rhetorik, Epistolographie, Geschichtsschreibung, Geographie, Munich,
1978, p. 92ss.; R. F. Hock -- E. N. O'Neil, The chreia in ancient rhetoric. Volume I. The
Progymnasmata, Atlanta, 1986, p. lOss.; M. Heath, Hermogenes, On issues. Strategies of
argument in later Greek rhetoric, Oxford, 1995, p. 13ss.; R. Cribiore, op. cit., p. 221 ss.
* 1436 a 26 K a i à TXX n p o y r j p v á a p a t a : S. F. Bonner señala que aquí el término no hace
referenda a los ejercicios de retorica, sino que su significado sería más bien "según las
orientaciones" -cf. S. F. Bonner, La educación en la Roma antigua. Desde Catón el Viejo a
Plinio el Joven, Barcelona, 1984 (==Londres, 1977), p. 328s.-; G. A. Kennedy en Greek
rhetorik under christian emperors, Princeton, 1983, p. 55, lo supone una adición tardía al
texto de Anaxímenes; pero en Progymnasmata. Greek textbooks of prose composition and
rhetoric, Leiden - Boston, 2003, p. XI, explica su uso: "the author says that if students
understand the forms and styles of composition as practiced in progymnasmata, they will
have a plentiful supply of material for writing and speaking".
Cf G. A. Kennedy, The art of rhetoric in the Roman world, 300 B. C. ^ A. D. 300,
Princeton, 1972, p. 615s., y 1983, op. cit., p. 54ss. y op. cit., 2003, p. XIIs. y 1. En este
trabajo se da crédito a la datación tradicional del manual de Teón en torno al siglo I; para
propuestas más tardías, vid. M. Heath en "Theon and the history of the Progymnasmata",
GRBS 43, 2000/3, p. 129ss.
'° Cf. p. 59 de la edición de L. Spengel, Rhetores Graeci, volumen Ii, Leipzig 1854 (las citas
de los Progymnasmata de Teón remiten a esta edición); Quintiliano II L L 1 2 sobre la
enseñanza de retórica y II 4.1-42 sobre los ejercicios preliminares. Según R. F. Hock y E.
N. O'Neil, op. cit., p. 10 y 52, podrían remitirse los orígenes de estos manuales a una
época tardo-helenística; K. Barwick, "Die Gliederung der Narratio in der rhetorischen
Theorie und ihre Bedeutung für die Geschichte des antiken Romans", Hermes 63, 1928, p.
283, ofrece una fecha un poco más precisa, el siglo II a. C, señalada por algunos autores
A. Vicente Sánchez

composición: oratoria, poética, histórica o cualquier o t r a " . Este autor, un aticista


que t o m a con frecuencia c o m o m o d e l o a D e m ó s t e n e s , n o era muy c o n o c i d o en
é p o c a tardía: al parecer sólo existen cuatro manuscritos, con pocos escolios, y su
n o m b r e es citado r a r a m e n t e por los escritores tardíos.
Durante el siglo II se publicaron al m e n o s otros tres m a n u a l e s d e este
tipo: en el segundo tercio u n o debido a Paulo d e Tiro y otro a M i n u c i a n o de
A t e n a s , no conservados, y, del tiltimo tercio, el de Herrnógenes de T a r s o ' " .
D u r a n t e la A n t i g ü e d a d tardía, la época bizantina y el Renacimiento, H e r m ó g e n e s
fue p r o b a b l e m e n t e el retórico griego m á s leído y d e m a y o r i n f l u e n c i a ' ' .
A los manuales anteriores hay q u e añadir el de Aftonio de Antioquía,
quien fue a l u m n o de Libanio y vivió en la segunda mitad del siglo IV'"*. Su
tratado es siinple y provisto de ejemplos, lo que, al parecer, hizo q u e fuera un
manual prioritario en é p o c a bizantina. R. Agrícola lo tradujo al latín a finales del
siglo X V , con lo que p u d o utilizarse en las escuelas del oeste d e E u r o p a ' \
Finalmente d i s p o n e m o s de la obra de Nicolao de Mira, nacido el 4 1 0 o
4 1 2 , q u e estudió en Atenas con ios neoplatónicos Plutarco y Proclo y el sofista
L a c a r e s , y e n s e ñ ó retórica en Constantinopla. Su tratado de progymnasmata
parece basarse en T e ó n y H e r m ó g e n e s , pero no en Aftonio"'.
2.1. En estos elencos'^ d e progymnasmata figura la "prosopopeya", así
d e n o m i n a d a en T e ó n , o "etopeya", c o m o se dio en llamarse a partir de

como tenninus post quem, cf. E. M. Jenkinson, "Genus scripturae leve: Cornelius Nepos
and the eariy history of biography at Rome", ANRWl, 3, 1973, p. 706s.
" Cf p. 70.
'^^ Sobre la autoría de este manual vid. E. Ruiz Yamuza, "Hermógenes y los
Progymnasmata: problema de autoría", Hahis 25, 1994, p. 285ss. y "Más sobre los
Progymnasmata atribuidos a Hermógenes", Habis 31, 2000, p. 293ss.
'' Cf G. A. Kennedy, 1972, op cit., p. 619ss.; R. F. Hock - E. N. O'Neil, op. cit., p. 11.
''^ Aunque por su cronología tanto Aftonio como Nicolao de Mira queden excluidos de
haber podido ejercer cualquier tipo de influencia sobre Alcifrón, los incluyo también al
considerar que con frecuencia los manuales de retórica recogen una tradición anterior, aun
cuando la diferencia temporal es sensiblemente amplia.
'·' Cf H. Hunger, op. cit., p. 92; G. A. Kennedy, 1983, op cit., p. 59ss.; R. F. Hock - E. N.
O'Neil, op. cit., p. 11.
'* Cf G. A. Kennedy, 1983, op. cit., p. 66ss.
" Se conservan también colecciones de ejemplos de progymnasmata: quedan dos
fragmentos de etopeyas en un papiro del siglo III/IV perteneciente a la colección vienesa;
veinticinco compuestas por Libanio y recogidas en las pp. 372-434 de la edición de R.
Foerster, Libanii Opera: Progymnasmata, volumen VUI, Leipzig, 1915; las dos úUimas
que recoge esta edición con los números veintiséis y veintisiete, pp. 434-437, pertenecen
en realidad a Severo de Alejandría, seguramente contemporáneo de Libanio, y del que nos
La expresión del lamento en la epistolografia griega 73

Hermógenes'^. Según la definición de ese primer tratado'*^, consiste este ejercicio


en la presentación de un personaje y las palabras que debería decir en
determinadas situaciones. Tanto para Teón^° c o m o para H e r m ó g e n e s la labor del
rétor en este ejercicio era preocuparse sobre t o d o de τό π ρ έ π ο ν .

Lo notorio es que estas ejercitaciones no se circunscriben ai ámbito de la


retórica, sino que tienen una aplicación universal. Y así lo destaca T e ó n ' ' , quien
concretamente del ejercicio que él llama " p r o s o p o p e y a " declara: κ α ι ή
π ρ ο σ ω π ο π ο ι Ί α δ έ ο ϋ μόνον "ιστορικόν γ ύ μ ν α σ μ α ε σ τ ί ν , ά λ λ α κ α ι (3ητορικόν
κ α ι δ ι α λ ο γ ι κ ο ύ κ α ι π ο ι η τ ι κ ό ν , κ ά ν τ ω κ α θ ' τ | μ έ ρ α ν β'ιφ, κ ά ν τ α ΐ ς π ρ ο ς
α λ λ ή λ ο υ ς ο μ ι λ ι α ι ς π ο λ υ ω φ ε λ έ σ τ α τ ο ν , κ α ι προς τ ά ς ε ν τ ε ύ ξ ε ι ς των
σ υ γ γ ρ α μ μ ά τ ω ν χρησιμώτατον^^.
T a m b i é n Nicolao seiiala que la η θ ο π ο ι ί α p u e d e ser utilizada en los tres
genera de la retórica ( κ α ι γ α ρ κ α ι έ γ κ ω μ ι ά ζ ο ν τ ε ς κ α ι κ α τ η γ ο ρ ο ΰ ν τ ε ς κ α ι

han llegado en total nueve etopeyas (ocho de ellas en las pp. 539-548 de la edición de C.
Walz. Rhe tore s Grae ci, volume n I, StuUgart - Tubinga 1832-1836); bajo el nombre de
Nicolao -no se sabe si será el mismo que el autor de los Progymnasmata- nos han llegado
catorce etopeyas (pp. 382-394 en la edición de C. Walz); hay ejemplos de este tipo de
colecciones hasta finales de época bizantina (cf. H. Hunger, op. cit., p. 92 y p.l09ss.). En
algunas de las etopeyas de Libanio y Severo de Alejandría se expresa un "lamento de
amor", como en la etopeya 15 de Libanio "Τινας άν ε'ίποι λ ό γ ο υ ς ' Α χ ι λ λ ε ύ ς
αφαιρούμενος την Βρισηίδα;" ο la 17 "Τι να ς άν ε'ίποι λόγους Μήδεια γαμοί)ντ;ος
έτέραν ' Ιάσονος;" y la 4 de Severo "Τιυας αν ε'ίπε λόγους Μενέλαος, του
' Αλεξάνδρου τήν ' Ελένηυ άρπάσαντος;" y la 8 ' T i να ς άν είπε λόγους ζωγράφος
γ ρ ά ψ α ς κόρην, κ α ι έρασθεις αυτής;"
'* Teón habla de "prosopopeya", sin diferenciar entre etopeya, proposopeya e idolopeya.
como hacen Hermógenes, Aftonio, Nicolao, etc.
''^ P. 115: Προσωποπούα εστί προσώπου π α ρ ε ι σ α γ ω γ ή διατιθεμένου λόγους οϊκεΊους
εαυτό) τε καί τοις ΰποκειμένοις πράγμασιν αναμφισβητήτως. Aftonio ofrece la
misma definición que ya encontrábamos en Hermógenes:' Ηθοποιία έστι μίμησις ήθους
υποκειμένου προσώπου (Hermógenes, ρ. 20, de la edición de Η. Rabe, Rhe tore s Grae ci,
volumen VI: He rmoge nis Ope ra, Leipzig, 1913; Aftonio, p. 34, de la edición de H. Rabe,
Rhetores Grae ci, volume n X: Aphthotiii Progymnasmata, Leipzig, 1926).
^° P. 116: ΕΙρέπουσι δέ λόγοι καί τόποις κ α ί καιροΐς (...) κ α ί μήν καί α υ τ ά τα
π ρ ά γ μ α τ α έ κ α σ τ α έ χ ε ι πρέπουσαν έρμηνείαν; vid. Hermógenes, p. 21.
' P. 60: ' Ως δέ παντελώς έισιν ωφέλιμα τοις τήν ί3ητορικήν δύναμιν
άναλαμβάνουσιν, ουδέ τούτο άδηλον.
Ρ. 60.
74 Α. Vicente Sánchez

σ υ μ β ο υ λ ε ύ ο ν τ ε ς η θ ο π ο ι ι ώ ν π ο λ λ ά κ ι ς δεόμεθα""*) y que es especialmente


importante en la epistolografía: ε μ ο ι δέ δ ο κ ε ΐ κ α ι π ρ ο ς τον ε π ι σ τ ο λ ι κ ο ν η μ ά ς
γ υ μ ν ά ζ ε ι ν χ α ρ α κ τ ή ρ α , ει γε κ α ι έν έκε'ινφ δει του ήθους των τε
έ π ι σ τ ε λ λ ό ν τ ω ν κ α ι π ρ ο ς ο υ ς έ π ι σ τ ε λ λ ο υ σ ι π ο ι ε ΐ σ θ α ι π ρ ό ν ο ι α ν . Αυτό δ ε τό
ε π ι σ τ ο λ ι κ ο ν ε'ίτε ύφ' έν τ ο ύ τ ω ν τ ω ν τ ρ ι ώ ν α ν ά γ ε τ α ι ε ι τ ε ύφ' έ τ ε ρ ο ν , ο ύ τ ο υ
ν υ ν έ σ τ ι κ α ι ρ ο ύ σ κ ο π ε ί ν, ά λ λ ω ς τ ε ε π ε ι δ ή κ α ι π ε ρ ι α υ τ ώ ν έ ν τ ο ι ς π ε ρ ι
ε γ κ ω μ ί ω ν α ρ κ ο ύ ν τ ω ς ώ ς προς ε ϊ σ α γ ω γ ή ν ελέχθη^*.
A u n q u e no existía ningtín progymnasma en epistolografía, T e ó n conocía
los ejercicios epistolares, y trata la epístola en tanto que es u n a prosopopeya: ύ π ό
δέ τ ο ύ τ ο τό γ έ ν ο ς τ η ς γ υ μ ν α σ ι α ς π ί π τ ε ι κ α ι τό τ ώ ν π α ν η γ υ ρ ι κ ώ ν λ ό γ ω ν
ε ί δ ο ς , κ α ι τ ό τ ώ ν π ρ ο τ ρ ε π τ ι κ ώ ν , κ α ι τό τ ώ ν ε π ι σ τ ο λ ι κ ώ ν \

Según nos instruyen estos teóricos, hay que escribir las etopeyas^*' de
forma q u e el discurso se adapte al carácter de la persona que lo interpreta, al del
destinatario del m i s m o y también a la situación en concreto:
Teón: Π ρ έ π ο υ σ ι δέ λ ό γ ο ι κ α ί τ ό π ο ι ς κ α ί κ α ι ρ ο ί ς · ο ύ γ ά ρ έ π ι τ ο υ
σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ οϊ α ύ τ α ι κ α ί έν ε κ κ λ η σ ί α , ο υ δ έ έν ε ι ρ ή ν η κ α ι π ο λ έ μ φ , ο υ δ έ
νικώσι καί ήττημένοις, καί όσα ά λ λ α παρακολουθεί τοις.προσώιιοις. Κ α ί
μήν κ α ί α υ τ ά τ ά π ρ ά γ μ α τ α έ κ α σ τ α έ χ ε ι πρέπουσαν έ ρ μ η ν ε ί α ν ^ ( . . . ) Τούτο
δέ τό γ ύ μ ν α σ μ α μ ά λ ι σ τ α η θ ώ ν κ α ι π α θ ώ ν έ π ι δ ε κ τ ι κ ό ν έ σ τ ι ν ^ ^

Ρ. 66s. de la edición de I. Felten, Nicolai Progymnasmata, Leipzig, 1913.


P. 67. Los subrayados son míos.
^•^ P. 115. Vid. E. Suárez de la Torre, art. cit., p. 190, sobre la relación "ηθοποιία-
preceptiva retórica" y su ejemplificación en la carta como progymnasma.
^'^ Los progymnasmata eran realizados regularmente por estudiantes en la etapa más
avanzada del estudio gramatical o en la más elemental de la de retórica; cf. G. A. Kennedy,
1983, op. ci t., p. 25; de la etopeya señala J. L. White, op. ci t., p. 190, que se practicaba en
un nivel avanzado de la instrucción retórica.
~^ I '. 116. Para las diferentes personas y situaciones han de utilizarse "fuentes de
argumentos" apropiadas a cada una de ellas:' Επεί οΰν ποικίλη εστίν ή τών προσώπων
διαφορά καί τών π ρ α γ μ ά τ ω ν ή γάρ άιτούμεθά τι, (...), ή ά λ λ ο τι τών τοιούτων,
ά ν α γ κ α ΐ ό ν έστι καί καθ ' έκαστον τούτων άφορμάς οικείας ειπείν (ρ. 116); y elegir
los argumentos apropiados a cada tipo de discurso:' Επιχειρεΐν δέ δει, έξ ων ε ν δ έ χ ε τ α ι
τ ό π ω ν ού γάρ πάντες άρμόττουσι προς π ά σ α ς τ ά ς Vi%b τό αυτό είδος ο ύ σ α ς
προσωποπούας (ρ. 117)
Ρ. 117; Ιο mismo en Hermógenes, ρ. 21, y Nicolao, ρ. 64 y 67.
La expresión del lamento en la epistolografía griega 75

Hermógenes: Π α ν τ α χ ο ύ δέ σ ώ σ ε ι ς τό όικεΐον πρέπον τοις


ύ π ο κ ε ι μ έ ν ο ι ς π ρ ο σ ώ π ο ι ς τε κ α ι κ α ι ρ ο ΐ ς . ' Α λ λ ο ς μεν γ ά ρ νέου λόγος, ά λ λ ο ς
δέ π ρ ε σ β ύ τ ο υ , ά λ λ ο ς δέ γ ε γ η θ ό τ ο ς , ά λ λ ο ς ά ν ι ω μ έ ν ο υ ' ' .
Nicolao: ' Η θ ο π ο ι ί α έ σ τ ι λ ό γ ο ς α ρ μ ό ζ ω ν τ ο ι ς ύ π ο κ ε ι μ έ ν ο ι ς , ή θ ο ς ή
π ά θ ο ς έμφα'ινων ή κ α ι σ υ ν α μ φ ό τ ε ρ α . ' Α ρ μ ό ζ ω ν μ έ ν τ ο ι ς ύ π ο κ ε ι μ έ ν ο ι ς ,
ε π ε ι δ ή δ ε ι σ τ ο χ ά ζ ε σ θ α ι κ α ι τ ο υ λ έ γ ο ν τ ο ς κ α ι π ρ ο ς δν λέγεί"^".
2.2. Sigue esta m i s m a línea Demetrio^' en su Περι ερμενείας 227,
p r i m e r testimonio sobre preceptiva epistolográfica, al describir la carta c o m o el
género d o n d e mejor se apreciaba el ή θ ο ς :
Π λ ε ί σ τ ο ν δέ έ χ έ τ ω τό η θ ι κ ό ν ή ε π ι σ τ ο λ ή , ώ σ π ε ρ κ α ί ό δ ι ά λ ο γ ο ς ·
σχεδόν γ ά ρ εικόνα έκαστος τής έ α υ τ ο ΰ ψ υ χ ή ς γράφει τήν επιστολή ν. Κ α ί

'''' P. 21 (àvicopévoD o bien la lectura 5è Àmo-upévot) que elige la edición de L. Spengel,


op. cit., p. 15)
* P . 64.
Los primeros estudiosos modernos remitían este tratado a época greco-romana; más
tarde se le atribuyó una cronología más reciente, posterior a Dionisio de Halicarnaso y
contemporáneo de Hermógenes -cf. W. Rhys Roberts, Demetrius on style, Hildesheim,
1969 (=Cambridge, 1902), p. 49ss. y especialmente 55-; la tesis opuesta propone una
datación mucho anterior, el siglo III a. C , en una temprana época helenística -cf. G. M . A.
Grube, A Greek critic: Demetrius on style, Toronto, 1961, p. 39ss. y 56s., en concreto en
torno al 270 a. C., en Alejandría-; I). M. Schenkeveld, Studies in Demetrius "On style",
Amsterdam, 1964, p. I47s., piensa que se compuso en el siglo I pero utilizando materiales
del 11 a. C.; G. Morpurgo-Tagliabue, Demetrio: dello stile, Roma, 1980, p. H i s s , y 146ss.
concluye que es anterior a Cicerón y posterior a Teofrastro, en una época en la que
Aristóteles aún se leía directamente y era actualísimo, conjetura para la que aduce diversos
argumentos, mientras que para K . Thraede, Grundzüge griechisch-römischer Brieftopik,
Munich, 1970, p. 19ss. (especialmente 22), sería obra de un rétor de la segunda mitad del
siglo I a. C. {cf. también H. Koskenniemi, Studien zur Idee und Phraseologie des
griechischen Briefes bis 400 n. Chr., Helsinki, 1956, p. 21 ss.). Puesto que utiliza
directamente la Retórica de Aristóteles, es posible que fuera escrita en el siglo III a. C ,
cuando se podía acceder a dicho tratado (por ejemplo E. Suárez de la Torre, art. cit., p.
189, que lo sitúa en el siglo 11 a. C , proponiendo ascenderlo incluso al siglo III a. C ) ,
pero quizá deba remitirse al siglo I a. C , cuando la Retórica fue redescubierta y publicada
(cf. G. A. Kennedy, "Historical survey of rhetoric", en S. E. Porter, op. cit., p. 27). Otra
cronología propuesta, más tardía, es la segunda mitad del siglo I -cf. W. Wuellner,
"Arrangement", en S. E. Porter, op. cit:, p. 64-. En lo que sí se está de acuerdo es en la
errónea atribución a Demetrio Falereo -cf. B. Olsson, Papyrusbriefe aus der frühesten
Römerzeit, Uppsala, 1925, p. 8; G. A. Kennedy, 1983, op cit., p. 71s.; A. J. Malherbe,
Ancient epistolary theorists, Adanta, 1988, p. 2.
76 Α. V Ícenle Sánchez

έστι μ έ ν κ α ι έξ ά λ λ ο υ λόγου π α ν τ ό ς Ίδεΐν τό ήθος του γράφοντος, έξ οΰδενός


δέ ο ύ τ ω ς ώ ς ε π ι σ τ ο λ ή ς .
2.3. Sobre la función de la etopeya dice Nicolao q u e consiste en
c o n m o v e r o agradar al público:
Προοιμίων δε ε ν τ α ύ θ α συνεστραμμένων, όπου γε μηδέ τ ή ς ά λ λ η ς
φράσεως τοιαύτης χρεία, ού δεησόμεθα, ά λ λ ουδέ διηγήσεων σωζουσών τήν
ά κ ο λ ο υ θ ί α ν - ε ϊ δε μ ή , λ ύ ο ι τ ο ά ν τ ο π ά θ ο ς - , ουδέ α γ ω ν ι σ τ ι κ ό ς έ σ τ α ι ό λ ό γ ο ς ,
ά λ λ ά μόνον κινώνχόν άκροατην έις.ήδοιηιν ή εις δάκρυα
ΕΙ objetivo literario con q u e c o m p u s o sus epístolas nuestro autor parece,
pues, coincidir con lo declarado p o r Nicolao de Mira: p o r una parte deleitar al
público merced a la belleza d e la composición, a la diversión y entretenimiento
que p r o p o r c i o n a ^ \ y p o r otra, a la hora de expresar los lamentos, conmoverlo^''.
2.4. C o n s e r v a m o s dos manuales con instrucciones para redactar los
diferentes tipos de cartas. U n o es Τύποι επιστολικοί, c o m p u e s t o , al parecer, en
Egipto, y transmitido bajo el n o m b r e de Demetrio, cuya cronología oscila entre el
siglo I I a. C. y el \ΙΫ^. D e l οΙϊο,Έπιστολιμαΐοι χαρακτήρες, h a y dos tradiciones

P. 66.
^'^ No importa que lo imitado no sea placentero; si está bien imitado, eso mismo ya
provoca placer (cf. Aristóteles, Re tórica 1369 b 33ss., 1371 b 5ss.); a la hora de resultar
creíble y digno de confianza para el auditorio es importante la impresión que en él se
cause, campo donde entran en juego sentimientos como la ira, la compasión, el miedo y
otros semejantes, de los que se derivan placer y dolor, sensaciones que influyen en el
ánimo del público (cf. Aristóteles, Re tórica 11 l [1378a 19ss.]: "Εστι δέ τ α πάθη δι' ό σ α
μ ε τ α β ά λ λ ο ν τ ε ς διαφέρουσι προς τ ά ς κρίσεις οΐς έπεται λ ύ π η κ α ί ήδουή, οίον οργή
έλεος φόβος κ α ί όσα ά λ λ α τοιαί3τα, καί τ ά τούτοις εναντία).
Vici. Anónimo Se gue riano, que parece ser un epítome de fines del siglo Π de un manual
más extenso, 205 (p. 388, línea 21 ss. de la edición de E. Spengel - C. Hammer, Rhe tore s
graeci. Volume n I, Leipzig 1894): Κ α ι τό παθητικόν δέ μέρος ω σ α ύ τ ω ς · όταν μέν γ ά ρ
περί τό τ φ ά γ μ α πάθος έίη, τότε κινήσομεν. Vid. J. Urcña Bracero, "Homero en la
formación retórico-escolar griega", EM LXVI I 2, 1999, p. 333s., sobre la influencia del
πάθος sobre los demás recursos en la práctica de las etopeyas y en su preceptiva retórica.
Cf A. Brinkmann, "Der älteste Briefsteller", RhM 64, 1909, p. 313ss., y V. Weichert,
Demetrii et Li bai i i i qui feruntur Τύποι επιστολικοί et'Επιστολιμαϊοι χαρακτήρες.
Leipzig, 1910, p. XVIIIss. que lo sitúan entre II a. C. y I; C. W. Keyes, "The Greek letter
of introduction", AJPh 56, 1935, p. 30: su forma original remite al menos al 100 a. C.; H.
Koskenniemi, op. cit., p. 20 y 54ss.: del siglo I o incluso anterior; para K. Thraede, op.
cit., p. 25ss. seria de los siglos II/III, aunque por su contenido pudiera situarse en el siglo I
a. € . ; cf. también G. A. Kennedy, 1983, op. cit., p. 71s.; A. J. Malherbe, op. cit., p. 4; E.
Suárez de la Torre, art. cit., p. 192; J. T. Reed, "The epistle", en S. E. Porter, op. cit, p. 174.
La expresión del lamento en la epistolografia griega 77

manuscritas, una atribuida a Libanio, y otra a Proclo, y suele datarse entre los
siglos I V y Vr'^
Así, p u e s , ya q u e parece que esta preceptiva epistolar se extendió en
é p o c a temprana, la práctica de acuerdo con ella tendría c o m o consecuencia,
según E. Suárez d e la Torre, el desarrollo de la epistolografía pseudoepígrafa (las
primeras colecciones d e filósofos y oradores), el de la carta privada culta o
"literaria", y el d e la oficial. Las cartas de este tíitimo tipo están muy marcadas
por la influencia d e la retórica, con la existencia d e secretarios ah e pistulis, lo
que a su vez condiciona el desarrollo de los manuales de epistolograftV^. Si los
profesores en Egipto proporcionaban modelos a sus alumnos'''^ para q u e los
copiaran, es razonable asumir que también en Grecia harían lo m i s m o , en opinión
de A . J. Malherbe-
En las Cartas d e Alcifrón que aquí se estudian p u e d e n vislumbrarse
algunos d e los tipos propuestos por las teorías. Así el tipo ο ν ε ι δ ι σ τ ι κ ό ς * ^ de
Τύποι έπιστολοκοί p u e d e reconocerse en Alcifrón I I 6 (también el μ ε μ π τ ι κ ό ς * '
y II 24, q u e asimismo refleja el tipo απειλητικός"*"; ν|/εκτικός''^'' en la Carta II
31; las expresiones de amistad de I 16 y IV 11 remitirían al tipo φιλικός'*''. Todas
las Cartas de Alcifrón (I 16, I I 6, I I 24, I I 31, I V 8, I V 10, I V I I ) quedarían
recogidas bajo el tipo σ χ ε τ λ ι α σ τ ι κ ό ς o el λ υ π η τ ι κ ό ς , a m b o s en el tratado más
tardío"*'^; c o m o carta ερωτική"** la I 16 y IV 8; la IV 8 c o m o δ ι α β λ η τ ι κ ή * ^ ; y en la
I 16 también encontraríamos el tipo παρακλητικός"**^.

E. Suárez de la Torre, art. ci t., p. 197, señala el principio del siglo V; cf. también H.
Koskenniemi, op. ci t., p. 56s.; H. Hunger, op. ci t., p. 200; G. A. Kennedy, 1983, op. ci t., p.
71s.; J. T. Reed, art ci t., p. 174s.
Cf. E. Suárez de la Torre, art. ci t., p. 192s. y P. Cugusi, art. ci t., p. 395,
""^ Que serían de un nivel intermedio, segtín J. L. While, op. ci t., p. 189.
Aunque este autor opina que estos manuales. Τύποι επιστολικοί y 'Επιστολιμαίοι
χαρακτήρες, se empleaban más bien en la instrucción de escritores de cartas
profesionales; cf. A. J. Malherbc, op. cit., p. 4ss. y 7ss. Para J. L. White, op. cit., p. 190, el
tratado más tardío sí que estaría dirigido a ios escritores de cartas profesionales.
*" 4, p. 4 (ambos tratados. Τύποι επιστολικοί y 'Επιστολιμαίοι χαρακτήρες, se citan
por la edición de V. Weichert, op. cit.)
*' 3. p. 4, La carta μεμπτική (2, p. 15s. y 22) y la όνειδιστική (13, p. 16 y 25) aparecen
también en 'Επιστολιμαίοι χαρακτήρες.
*" 8, p. 6. En 'Επιστολιμαίοι χαρακτήρες 9, p. 16 y 24.
9, p. 6.
*"* 1, p. 2s. En Επιστολιμαίοι χαρακτήρες!, p. 16 y 23.
'^' 24, p. 17 (Σχετλιασττ,κή δι' ής σ χ ε τ λ ι ά ζ ο ν τ ε ς καί όδυρόμενοι φαινόμεθα) y 29; 39,
ρ. 19 (Aυπη^:l1cή δι' τίς έμφα'ινομεν ε α ι η ο ύ ς λυπουμένους) y 32s.
78 Α. Vicente vSánctiez

2.5. L a expresión dei lamento p u e d e ponerse en relación con el bien


establecido género epidíctico del discurso fúnebre (en general d e cualquier tipo
de expresión por la m u e r t e de alguien), puesto que c o m p a r t e n ciertas
características. Este tipo de l a m e n t o parece haber estado a s i m i s m o incluido en la
instrucción retórica, en concreto en estrecha relación con el progymnasma de la
etopeya. No se sabe c u á n d o la composición d e lamentos pasó a formar parte d e la
escuela retórica, pero, en un análisis de su presencia en la novela griega, J.
Birchall'*' concluye q u e p r o b a b l e m e n t e se produjo en época de Garitón (quizá
m e d i a d o s del siglo I ), a u n q u e el n e x o entre lamento y etopeya d e b e d e haberse
desarrollado con posterioridad. L o habitual es que estos lamentos fueran dirigidos
a la m u e r t e de un ser querido o a alguna ciudad, a u n q u e .1. Birchall destaca d e la
novela d e L o n g o el lamento p o r unas flores (ÍV 8.3-4)^''. U n o de los lamentos d e
amor q u e hallamos en Alcifrón es por la muerte d e Báquide (I V 1 1), d o n d e están
representados los tópicos que caracterizan este tema.
2.6. El discurso retórico pretende persuadir a su público m e d i a n t e tres
c o m p o n e n t e s , docere, delectare, movere, siguiendo la terminología latina^'. El
segundo, que produce η δ ο ν ή , intenta despertar las simpatías del publico m e d i a n t e
el ή θ ο ς y la μ ε τ α β ο λ ή entre otros^^, mientras que, para c o n m o v e r , se prescribe el
uso, sobre todo, del πάθος"".
Para alcanzar e s e r e c o m e n d a d o το πρέπον^'*, ya señalaba Aristóteles en su
Retórica la necesidad de conjugar ή θ ο ς y π ά θ ο ς ajusfándolos a las
circunstancias'^'^ Resultará creíble el contenido si la expresión d e las e m o c i o n e s

40. p. 19 ( ' Ερωτική δι' ής ερωτικούς προς τ ά ς έρωμένας προσφερόμεθα λόγους) y


ρ. 3 . \
''^29, ρ. 18 y 27.
" ' 3 , ρ. 16 y 26.
Cf. J. Birchall, "The lament as a rhetorical feature in the Greek novel", Groningen
Colloquia on the novel VII, 1996, p. 3.
•*C/. J. Birchall, art. cit., p. 9.
^' Cf. H. Lausberg, Manual de re tórica lite raria. Tomo /, Madrid, 1983 (=Munich, 1960), p.
228ss.; E. Desbordes, La rhétorique antique . L'art de pe rsuade r, Paris, 1996, p. 124. El
propio Teón hace referencia a estos componentes (p. 72).
Vid. infra apartado 3.
'""'^ Vid. infra apartado 4.
Vid. supra Teón y Hermógenes, apartado 2.1.
Retórica I I I 7 (1408 a lOss.): Tó δέ πρέπον έξει ή λέξις, εάν ή τιαθητική τε καί
ηθική κ α ί τοις ύποκειμένοις π ρ ά γ μ α σ ι ν άνάλογον. Vid. Ε. Suárez de la Torre, art. eh.,
p. 183, que encuentra evidente una relación entre las obras de retórica del siglo IV a. C. y
la preceptiva epistolar.
La expresión del lamento en la epistolografía griega 79

es apropiada y, en ese caso, se transmitirán asimismo m o d o s de ser'^''. Esta misma


idea continiía apareciendo en tratados posteriores, c o m o en el Anónimo
Segueriano^^.
Mientras la retórica (el orador) pretende influir sobre el público, la
función d e la poética (el poeta) "consiste en la imitación ( μ ' ι μ η σ ι ς ) concentrada
( κ α θ ό λ ο υ ) de la realidad h u m a n a y extrahumana"'^^ A pesar de sus diferencias
son dos artes muy compenetradas que se necesitan'''''*.
3. Se busca, pues, producir τ|δονή en el público, para obtener su simpatía
hacia el contenido y también hacia el personaje que lo p r o n u n c i a (discurso y
orador en el ámbito retórico). Esta búsqueda se sirve del ήθος^°, los "afectos
suaves"''', que transmiten la disposición permanente del alma y c o n m u e v e n
suavemente, para conseguir benevolencia*'". Si la expresión es adecuada, se
transmiten los m o d o s de ser, q u e varían según la ciase y el estado*''*. Este ή θ ο ς h a
de evidenciarse cuanto antes'"* y, para ello, existen diversos m é t o d o s , c o m o puede

Retórica ΠΙ 7 (1408 a 16ss.): Παθητική δέ, έάν μέυ ή ύβρις, όργιζομένου λέξις, έάν
δέ ά σ ε β η κ α ί α ι σ χ ρ ά , δυσχεραίνοντας κ α ί εύλαβουμένου καί λέγειν, εάν δέ
επαινετά, ά γ α μ έ ν ω ς , εάν δέ ελεεινά, ταπεινώς, κ α ί έπί τών ά λ λ ω ν δέ ομοίως.
Πιθανοί δέ τό πράγμα κ α ί ή οικεία λέξις... III 7 (1408 a 25ss.): Καί ηθική δέ αύτη ή
έκ τών σημείων δεΐξις, δτε ακολουθεί ή άρμόττουσα έ κ ά σ τ φ γένει καί έξει (...)
' Εάν ου.·, ν κ α ί τά ονόματα οικεία λέγη τή έξει, ποιήσει τό ήθος.
'^' 94 (ρ. 3 6 9 . 6 S S . ) : Ποιεί δέ πιθανότητα κ α ί τό του λέγοντος ήθος κ α ί πάθος. Καί τό
μέν ήθος, φησίν, έι ά π λ α σ τ ο ν φαίνοιτο, τό δέ πάθος ού μόνον πείθει, ά λ λ ά καί
έξίστησι.
Η. Lausberg, op .cit., ρ. 87.
" "El terreno común para el poeta que compone y para el orador que ejerce es la mutua
compenetración de ambas artes en los artistas creadores; el terreno común de ambas artes
para el público que goza de la literatura es la crítica literaria. Poética y retórica se
encuentran, pues, en su común abstracción «teórica» del ejercicio del arte", H. Lausberg,
op. cit.,p. 89.
* Para el concepto de ήθος en retórica vid. la obra de W. Süss, Ethos. Stu dien zu r cüteren
griechischen Rhetorilc, Leipzig, 1910.
*•' Cf. H. Lausberg, op. cit., p. 229ss.
''•^ Vid. Anonimo Segu eriano 5 (ρ. 353.10ss.).
'•'•' Vid. Aristóteles, Retórica III 7 (1408 a lOss.); Ili 7 (1408 a 30ss.): ' Εάν οΰν καί τά
ονόματα οικεία λέγη τή έξει, ποιήσει τό ήθος· ού γάρ τ α ύ τ α ούδ' ω σ α ύ τ ω ς άγροικος
άν_^£αί._π£παιδευμένοςΑ!Εειει^.
^ Vid. Aristóteles, Re tórica I I I 16 ( 1417 b 7ss.): Καί ευθύς ε ι σ ά γ ε κ α ί σεαυτόν ποιόν
τι να, 'iva ώς τοιούτον θεωρώσιν, καί τον ά ν τ ί δ ι κ ο ν λανθάων δέ ποίει.
80 Α. Vicente Sánchez

ser la manifestación d e la intención*"'^. En la etopeya se lleva a c a b o a través de la


imitación de las costumbres d e otros. T a m b i é n causa placer το γέλοιον*^, que
p u e d e presentarse en el asunto que se está tratando y también en el lenguaje. To
γ ε λ ο ί ο υ afloja "la tensión y adustez producidas por el p a t h o s " , desvía "la
atención demasiado t e n s a " y refresca "el espíritu del piíblico" para hacérselo m á s
propicio*^. I gualmente agradable parece resultar el u s o de la μ ε τ α β ο λ ή o
variatio"^, tanto en el contenido c o m o en la expresión.

A s í las cosas, las Cartas de Alcifrón*''* presentan personajes q u e reflejan


d e forma apropiada su condición. Por ejemplo tenemos el p e s c a d o r d e I 16 que,
p r e o c u p a d o por compaginar su n u e v o estado de e n a m o r a d o con su vida d e
sencillo pescador'", r e c o n o c e q u e los devaneos amorosos son m á s propios de los
"ricos j o v e n z u e l o s que están en la flor de la vida"^' (I 16.2). L o m i s m o puede
decirse d e los c a m p e s i n o s A n i c e t o y Simalión, mirando por sus bienes rurales,
p r e o c u p a d o s por los q u e han sacrificado en favor de sus m a l o g r a d a s aventuras
a m o r o s a s (I I 6 . 1 , I I 24.1), al igual que h a c e Antila tras saber q u e su marido está
e n a m o r a d o d e u n a prostituta (I I 31.2 "así pues yo soy ultrajada, después de
compartir contigo treinta años, mientras que Partenion, u n a infame prostituta, es
m i m a d a con dulces palabras, tras habérsete tragado por c o m p l e t o j u n t o con tus

Vid. Aristóteles, Retóri ca ΙΠ 16 (1417 a 16ss.): ' Ηθικήυ δέ χρή την διήγησιν εΐυαι·
έσται δέ τοΰτο, άν ε'ιδώμεν τί ήθος ποιεί. 'Έν μεν δή τό προαίρεσιν δηλοΰν, ποιόν δέ
τό ήθος τω ποιάν ταύτην, ή δέ προσα'ιρεσις ποια τω τέλει. Vid. también Anónimo
Segueriano 99 (ρ. 369.2I ss.), donde se destaca el uso de historias legendarias o de la
ironía.
^* Vid. Aristóteles, Re tórica I 11 (1371 b 35ss. - 1372 a I ss.): ' Ομοίως δέ καΐ έπεί ή
π α ι δ ι ά των ηδέων και π ά σ α άνεσις, κ α ι Ό γ έ λ ω ς των ηδέων, α ν ά γ κ η κ α ι τα γ ε λ ο ί α
ηδέα είναι, και ανθρώπους και λόγους και έργα.
Η. Lausberg, op. cit., ρ. 230.
Vid. Aristóteles, Retórica 1371 a 25ss.
'''' Vid. H. Hunger, op. cit., p. 205s., quien clasifica las cartas de Eliano, Alcifrón,
Aristéncto y Teofilacto dentro de las "mimetischc Briefe", que se caracterizan por la
imitación de la forma de hablar de diferentes clases sociales y grupos profesionales. El
texto de las Cartas de Alcifrón procede de la edición de A. R. Benner - F. H. Fobes, op.
cit.
Apreciable sobre todo en I 16.2 y en la despedida de la epístola, 1 16.3: "Otra dote yo no
puedo dar, más que demostrar yo mismo qué clase de marino soy, y si su padre no
desvariara, creo que me tendría por un buen novio".
^' Si no se indica lo contrario, las traducciones de los textos griegos son mías.
La expresión del lamento en la epistolografía griega

c a m p o s " ) . C o m o madre de familia le reprocha Antiia lo disparatado de su actitud


recordándole q u e incluso es ya abuelo (II 31.1).
Las epístolas de los libros I y II del corpu s alcifroniano están remitidas
por pescadores y campesinos respectivamente, y presentan a estos personajes
e x p r e s a n d o las preocupaciones propias de su clase, la trabajadora; las cartas de
los dos siguientes libros pertenecen a parásitos y heteras, y recogen los caracteres
propios de tales esferas, con ausencia de cualquier tipo de afán que n o esté
relacionado con sus devaneos y rencillas amorosas: Simalión refleja en su Carta
el η.·.θος de u n a hetera, y el de un e n a m o r a d o sin condiciones de u n a de ellas: n o
le importa el sufriimento, a todo está dispuesto por su amor y sólo buenas
intenciones tiene para su a m a d a (IV 8.1, 3-4). Y de forma similar aparece en el
lamento ftínebre de Meneclides por B á q u i d e la figura del e n a m o r a d o d e u n a
cortesana. Destaca, sin embargo, el ή θ ο ς de Báquide, por oposición a las demás
heteras y a lo n o r m a l m e n t e conocido sobre este grupo social (IV 11). L a epístola
de Mírrine a Nicipe retrata el carácter propio d e u n a hetera, protegiendo su
clientela, dolida, sí, por el a b a n d o n o (IV 10.1-2), pero sobre todo por la ausencia
de sus honorarios y por el peligro de convertirse en hazmerreír d e oirás heteras
(IV 10.5). Y c o m o tal basa sus argucias en diferentes trucos c o m o e n g a ñ o s ,
inentiras o filtros mágicos (IV 10.4, 6-8).
Ya se h a visto c ó m o interesa reflejar el ή θ ο ς en el ejercicio de la
etopeya^^, que aplicada a la forma epistolar se caracterizaría por ser del llamado
tipo "doble"^"*, con lo cual serían dos los ή θ η que se transmiten: el del remitente y
el del destinatario. Así lo desvelan las epístolas de Alcifrón en aquellos casos en
los que el destinatario está implicado: A u q u e n i o (I 16) se dirige a un a m i g o y es
el ή θ ο ς de su a m a d a el que se describe, y lo m i s m o sucede en IV 10 y IV 11. En
el resto de Cartas aparece el ή θ ο ς del destinatario al expresar el remitente el
origen y causa del lamento.

Vid. supra 2.1. R. J. Gallé Cejudo, op. cit., p. 59, analiza las Cartas de Aristéneto como
ejercicio retórico, y describe también etopeyas que expresan una queja (pp. 68-70).
Las etopeyas pueden ser simples o dobles (Hermógenes, p. 20s.: Τών δέ ηθοποιιών α ϊ
μέν έισιν άπλαΐ, όταν τις α ί η ό ς καθ' εαυτόν ύποκέηται λόγους διατιθέμενος, α'ι δέ
δυιλαΐ, όταν πρός άλλον); en el caso de la epistolografía, al consisür en un mensaje entre
remitente y destinatario, podrían sus etopeyas considerarse dobles. J. Ureña Bracero, art.
cit., p. 270s., analizando las marcas propias de la comunicación epistolar presentes en la
forma y en el contenido de las Cartas de Alcifrón, clasifica Π 8, I I 31 y I I 6 como
"etopeyas dobles", I V 10 como "probable carta", y IV 8 y I V 11 como "cartas seguras".
82 Α. Vicente Sánchez

Por su parte, H e r m ó g e n e s , Aftonio y Nicolás clasifican las etopeyas en


tres tipos: emotiva, moral y mixta: Ε ϊ σ ι δέ α ϊ μ έ υ τ ι θ ι κ α ι , ά ι δέ π α θ η τ ι κ α ΐ , α ι
δ έ μ ι κ τ α ' ι . ' Η θ ι κ α Ι μ έ υ έυ α ΐ ς ε π ι κ ρ α τ ε ί τό ή θ ο ς (...)· π α θ η τ ι κ ά ! δ έ ευ α ΐ ς
δ ι ό λ ο υ τ ο π ά θ ο ς , (...) Μ ι κ τ α ι δε ά ι σ υ ν ο δ ο ύ έ χ ο υ σ α ι ή θ ο υ ς κ α ΐ πάθους^*.
Hasta aquí se ha visto que nuestras Cartas de Alcifrón entrarían dentro
del grupo de las ήθικα'ι, pero d o n d e cuadran perfectamente es entre las etopeyas
μ ι κ τ α ' ι : vamos a ver ahora su caracterización c o m o π α θ η τ ι κ α ι .
4. Se c o n m u e v e al destinatario a través del π ά θ ο ς ^ \ C o n él se expresan
sentimientos y se perturba al público de una m a n e r a temporal"'. L o s m a n u a l e s de
retórica proporcionan m e d i o s para suscitar ese π ά θ ο ς , c o m o A n a x í m e n e s de
Lámpsaco^^, Aristóteles^*^, los manuales de progymnasmata, el Anónimo
Segueriano''^, y, especialmente, el tratado retórico de un sofista ateniense de la
p r i m e r a mitad del siglo ΙΠ, A p s i n e s d e Gádara, en sus apartados " Π ε ρ ί έ λ έ ο υ " y
" Π ε ρ ί π ά θ ο υ ς " ^ " . A continuación se van a exponer dichas instrucciones j u n t o a
su ejemplificación en las Cartas de Alcifrón.

Hermógenes, p. 21 ; vid. Aftonio, p. 34s.; Nicolás, p. 64.


Vid. Anónimo Se gue riano 94 (p. 369.7ss.): Tó δέ πάθος οΰ μόνον πείθει, αλλά κ α ί
έξ'ΐίΧϊηίΐι y 205 (ρ. 388.21 ss.): Καί τό παθητικόν δέ μέρος ω σ α ύ τ ω ς · όταν μέν γαρ
7ΐερι τό πράγμα πάθος ε'ίη, τότε κινήσομεν...
Vid. Η. Lausberg, op. cit., p. 23Iss.
" Re tórica a Alejandro 34.3-6 (1439 b).
Retórica I I 8 (1385 b 11 ss.).
'''''Anónimo Se gue riano 225 (p. 392.2I ss.).
Las citas de "Περι έλέου" y "Περι πάθους" corresponden a las páginas y líneas de la
edición de L. Spengel y C. Hammer, op. ci t., pp. 306-329. Este tratado üene un peculiar y
desarrollado apartado dedicado a la compasión dentro del capítulo del epílogo. Por lo
demás este tratado es un buen ejemplo de manual tradicional, que sigue las líneas trazadas
por las concepciones aristotélicas, al igual que otros, como el Anóni mo Segueri ano, y a
diferencia de autores como Dionisio de Halicarnaso o Quintiliano, que las conocían pero
no se inspiraron en ellas; cf. G. A. Kennedy, A new ¡li stoi y of classi cal rhetori c, Princeton,
1994, p. 63 y 226 y la iriás reciente edición a cargo de M. R. Dilts y G. A. Kennedy, Two
Greek rhetori cal treati ses from the Roman Empi re: i ntroducti on, text, and translati on of
the Arts of rhetoric, attri buted to Anonymous Seguer i anus and to Apsi nes of Gadara,
Leiden -- Nueva York ~- Colonia, 1997, p. Xss. y XVss. A conünuación de "Περι έ λ έ ο υ "
ar'iade Apsines un nuevo y illtimo apartado titulado "Περί 7ϊάθους", cuya presencia
destaca en la tragedia, apareciendo también alguna vez en el discurso político, cuando se
hace mención de las desgracias ocurridas en contra de lo merecido a una ciudad o una
persona (Apsines, p. 326.25 y 327.Iss.).
La expresión del lamento en la episiolografía griega 83

4 . 1 . En el m e n c i o n a d o "Fíepl eXéov" Apsines p r o p o n e recurrir al


a r g u m e n t o de la "dignidad", el cual con.si.ste en demo.strar que .se ha sufrido un
c a m b i o del que no se es digno, al ser la situación anterior favorable y mejor que
la actual*^'. Manifestar lo inmerecido del padecimiento ya aparecía m e n c i o n a d o
por A n a x í m e n e s y Aristóteles c o m o recurso para hacer a las personas dignas de
compasión^".
A ello, precisamente, apela la queja de Antila, ultrajada p o r su marido,
que, tras treinta años d e vida y familia en común, está e n a m o r a d o de una
citarista**\
M e n e c l i d e s llora la muerte de Báquide, injusta por ser ella la antítesis del
c o n c e p t o divulgado de la figura de la hetera^'*.
4.2. También se m u e v e a la compasión a causa de la dicha existente
a n t e s ^ \ c o m o la q u e manifiesta el pobre pescador de la Carta 1 16, puesto que
antaño se reía de los que, como él ahora, eran esclavos de su pasión*^^.
4 . 3 . Provocan compasión las deudas de gratitud, c o m o indica
A n a x í m e n e s ^ ^ Esto parece argumentarse de especial manera en las Cartas de los
dos campesinos rechazados por sus a m a d a s : Aniceto por todos los bienes de los
que ella se ha a p r o v e c h a d o sin prestarle atención (I I 6.1: " H u y e s de mí, Febíane,

"Περί έλέου" ρ. 308s.20ss.: Μετά μέυτοι τους κοινούς τόπους τούς τήν
π α ρ α σ κ ε υ ή ν έχοντας πρός τον έλεον ά π ό τού π α ρ ά τήν ά ξ ί α ν καλουμένου τον έλεον
κινήσομεν. Παρά τήν ά ξ ί α ν δέ έστι τό τ α ύ τ α π ά σ χ ε ι ν τινά, άπερ α ύ τ ώ δοκεΐ εχναι
ήττον...
^" Retórica α Alejandro 34.4 (1439 b 26ss.): Εύπορήσομεν δέ ελεεινά ποιεΐν, άπερ άν
έθέλωμεν, έάν συνειδώμεν, δτι πάντες έλεούσι τούτους, ούς όικείως έχειν αύτοΐς
ύπειλήφασιν κ α ί όίονται αναξίους είναι δυστυχε'ίν. Aristóteles, Retórica II 8 (1385 b
I3ss.): Έ σ τ ω δή έλεος λύπη τις έπί φαινομένω κ α κ ω φθαρτικφ ή λυπηρω τού
α ν α ξ ί ο υ τυγχάνειν, δ κ ά ν αυτός προσδοκήσειεν άν παθεΐν ή τών αυτού τινα, καί
τούτο δταν πλησίον φαίνηται.
'''' II 31.2: ' Εγώ μέν γάρ άτιμάζομιαι τριακοστόν έτος ήδη συνούσά σοι...
^'^ IV 11.2-3, especialmente 2: ' Απολογίαν έκείνην καλών ούκ άν τις άμαρτάυοι τού
τών έταιρών βίου,
"Περί έλέου" ρ. 310.8ss.: "Ετι έλεον κινήσομεν άπό τής ευδαιμονίας τής προ τού
αύξοντες αυτήν...
I 16.2: Καί δ ποτε γελών τούς έκ τρυφής πάθει δουλεύοντας δλος είμιί τού
πάθους...
^' Re tórica α Alejandro 34.3-4 (1439 b 22ss.): Χάριν δ' έχουσι τούτοις, ύφ' ών όίονται
π α ρ ά τό προσήκον αγαθόν τι πεπονθέναι ή π ά σ χ ε ι ν ή πείσεσθαι, ή ύπ' αυτών ή τών
φίλων, ή αυτοί ή ών κηδόμενοι τυγχάνουσι. Τούτων μέν οΰν άν τι ένή, χρή συντόμως
διδάσκειν καί έπί τον έλεον άγειν.
84 Α. Vicente Sánchez

huyes, y esto u n a vez que m e has arrebatado todo mi c a m p o . ¿ D e cuál, pues, de


mis bienes n o te has apoderado?..."'^^) y G e m e l o que reprocha a Salacónide por
haber olvidado que es a él a quien debe su calidad de vida (U 2 4 . 1 : "¿Es que no te
saqué y o de estar sentada en el taller del r e m e n d ó n cojo, (...), y te he c o n d u c i d o
aquí c o m o a u n a desposada heredera?"^'')
4.4. Ofrece Apsines tres τ ό π ο ι p a r a demostrar que los desafortunados
sufren: inental, físicamente y también en cuanto a circunstancias d e carácter
οχίεπιο*^". Respecto al ánimo, c o n d u c e a la c o m p a s i ó n el hablar de la aflicción, o
de la locura, o del amor, e t c . " Buen ejemplo d e ello es el primer caso d e lamento
erótico del corpus alcifroniano. Tras solicitar ayuda y discreción al destinatario,
explica nuestro pescador c ó m o el amor no le permite regirse p o r la razón, y c ó m o
su sobriedad resulta s u m e r g i d a por la pasión'^'.
Simalión se c o m p o r t a d e forma irracional, frecuentando la puerta d e su
a m a d a sin descanso y viendo c ó m o los criados transportan mensajes para otros
(IV 8.1); llega incluso a advertir en la despedida su temor a "imitar a alguno de
los m a s desafortunados por sus disgustos amorosos"'''\
El dolor por la muerte de B á q u i d e es u n a constante a lo largo de toda la
Carta I V 11, que habla del a m o r que sentía M e n e c l i d e s por ella'*, de la aflicción
que le e m b a r g a (I V 11.5), y d e su influencia en otros aspectos externos d e su
vida'\
4.5. Si uno está c o n v e n c i d o d e que algo es vergonzoso, d e b e decirlo, y
también aventurar lo q u e otros dirían en la m i s m a situación, aconseja Apsines''*.

11 6.1: Φεύγεις με, ώ Φοιβιανή, φεύγεις, κ α ι τ α ύ τ α άρτ'ιως δλον τον άγρόν


ά π ε ν ε γ κ α μ έ ν η . ΤΊ γαρ ού των έμών λ α β ο ύ σ α έχεις;...
**^' II 24.1: Ουκ έγώ σε εις τούργαστήριον καθημένην παρά τον ά κ ε σ τ ή ν τον
έτερόποδα άνειλόμην, (...), και καθάπερ τινά έπ'ικληρον έγγυητήν άγαγόμενος έχω;
' ^ ° " Π ε ρ ι έ λ έ ο υ " ρ . 312.5ss.
"Περί έλέου" ρ. 312.8ss.: Κ α ι κ α τ ά μέν ψ υ χ ή ν ούτως, λύπην [περί αυτόν] λέγοντες
ή παράνοιαν ή τι των τούτοις έοικότων," Εστι δέ καί ο έρως των ττ)ς ψ υ χ ή ς π α θ ώ ν
έλεον οΰν κινήσει τις κ α ι περι τού έρωτος διεξελθών, εϊ βιασάμενός τις ής ήρα, έπί
ταύτρ κινδυνεύοι.
I 16.1: "Ερως με ούκ έα παρεμ7[εσών ύπό τού λογισμού κυβερνάσθαι, ά λ λ ά τό
νήφον έν έμοι σ υ ν ε χ ώ ς ύπό τού πάθους βυθίζεται.
IV 8.4: Μιμήσωμαί τινα τών περι τ ά ς έρωτικάς μέμψεις ατυχέστερων.
'* IV 11,2: ...πολλά τε μοι κ α τ α λ ι π ο ΰ σ α δάκρυα και έρωτος δσον ήδιστου τότε...
'^'^ IV 11.6:' Αλλ' έγώ μέν περίειμι καί τροφής ψ α ύ ω κ α ι δ ι α λ έ ξ ο μ α ι τοις έτα'ιροις, ή
δέ ούκέτι με φαιδροΐς τοις όμμασιν δ ψ ε τ α ι μειδιώσα,...
"Περι έλέου" ρ. 316.4ss.: Ού γάρ μόνον ά τις π ε ι σ ε τ α ι όντα α ι σ χ ρ ά λέγειν χρή,
ά λ λ ά και τι περί αυτών έροΰσιν έτεροι τίνες· "τινα τοινυν έρεΐ υμών αυτών
La expresión del lamento en la epistolografía griega 85

A s í reconoce Simalión a Pétale que "otro te hubiera escrito insultándote y


amenazándote, pero yo lo hago suplicándote y rogándote"'^'.
4.6. M u e v e a c o m p a s i ó n la descripción y la e t o p e y a y representación fiel
de los desafortunados'^, pues es posible despertar compasión por su estado'"*.
Alcifrón 11 6 cuenta c ó m o F e b í a n e ignora a Aniceto, mientras él sufre
consumiéndose"".
Antila se queja a Coriseo: " M e atoimentas hasta el punto de c a r c o m e r m e
el mismísimo c o r a z ó n " ' " ' .
Desíaca la desesperación de Simalión al relatar c ó m o el vino p u r o no le
sirvió de remedio, todo lo contrario: " D i s p a r ó mi deseo de tal forma que con mis
lloros y mis gritos de dolor resultaba digno de lástima para los más considerados,
mientras que a los d e m á s les hice reír"'°~.
El dolor invade a M e n e c l i d e s , y así se manifiesta de forma constante en
.sus diversas descripciones (IV 11.1, 5-6).
4.7. Se suscita la compasión m e n c i o n a n d o la alegría y placer q u e se
despierta en el enemigo"^''. C o n frecuencia el causante de las penas de amor
aparece en las Cartas riéndose del personaje apenado.
El c a m p e s i n o G e m e l o reprocha a su amada: "TtJ, sin embargo, te j a c t a s ,
mujerzuela barata, y pasas el tiempo riéndote con sarna y mofándote de m í " ' * ' .
A Pétale le p r o d u c e placer y diversión la insistencia de su e n a m o r a d o
Simalión (IV 8.1: "Si crees q u e te proporciona algiín placer o distinción ante
aquellos con quienes conversas mi ir y venir tantas veces a tus puertas, y q u e les
dé lástima a los criados que llevan mensajes para los que son más afortunados

έκαστος; ού τ α ύ τ α δή, τήν ύβριν, τήν άισχύνην τού σώματος, τά όνειδος ήμ'ίν
άμφοτέροις φέροντα; έπί τ α ύ τ α οΰν αυτόν δώσετε;"
IV 8.4: "Ετερος άν λοιδορούμενος έγραφε κ α ί ά7ΐειλών, ά λ λ ' έγώ δεόμενος κ α ί
άντιβολών.
"Περί έλέου" ρ. 317.9ss.: Κινεί δέ έλεον έν τοις μ ά λ ι σ τ α καί ενάργεια ή τών
άτυχουντων κ α ί ηθοποιία κ α ί χαρακτηρισμός ό περί αυτών γινόμενος...
"Περί έλέου" ρ. 325.4ss.: Κ α ί έκ τής διαθέσεως τών άτυχούντων έλεόν έστι
κινεί ν.
II 6.2:' Εμού δ ι α κ α ώ ς φλεγομένου.
'°' II 31: Κάμε κνίζεις ά χ ρ ι τού κ α ί αυτήν έκρινήσαι τήν καρδίαν.
IV 8.2: ' Ανερρίπισε γάρ μου τήν έπιθυμίαν ώστε κλαίοντα με κ α ί βρυχώμενον
έλεεΐσθαι μέν παρά τοις έπιεικεστέροις, γ έ λ ω τ α δέ τοις άλλοις παρέχειν.
Apsines, "Περί έλέου" ρ. 323s.l8ss.: Κινεί δέ έλεον καί ή τών έχθρων έπ' αύτοΐς
έσομένη χ α ρ ά δηλούμενη κ α ί νή Δία τις ηδονή·...
II 24.2: Σύ δέ φρυάττη, παιδισκάριον ευτελές, κ α ί κ ι χ λ ί ζ ο υ σ α κ α ί μωκωμένη με
διατελείς.
86 Α. Vicente Sánchez

que yo, no sin razón te mofas de mí"; I V 8.3: "Si esto, en verdad, te reporta
placer, disfruta de mi solicitud, y si es q u e te resulta agradable, cuéntaselo con
pormenores a los que ahora son m á s dichosos que yo..." o I V 8.2"^"^).
Mirrine teme verse privada de los honorarios de Dífilo tanto c o m o ser
causa de risa para su rival Tétale'"*.
4.8. M e n c i o n a r lo dicho o h e c h o p o r los desafortunados'"^. En algunos
casos son declaraciones de las buenas acciones de los e n a m o r a d o s , aquellas q u e
los amados n o han tenido en cuenta, c o m o Aniceto, que había puesto a
disposición de su amada todas sus posesiones'"^, o G e m e l o , q u e sacó a
Salacónide del taller de un r e m e n d ó n cojo y la ha tratado c o m o a u n a " d e s p o s a d a
heredera" (I I 24.1). Simalión espera (I V 8.1), suplica y ruega (I V 8.4), para
acabar declarando el motivo de sus acciones: "Pues te a m o , Pétale, para desgracia
mía"'"''. Meneclides escribe un e n c o m i o a las virtudes de B á q u i d e (I V 11.2), a sus
h e r m o s o s y honestos actos ( I V 11.4), a su buen carácter (I V 11.5). D e s t a c a la
epístola I V 10 por incluir lo que M i r r i n e hará y dirá para q u e su a m a d o Dífilo
sienta compasión por ella (I V 10.4-5)"".
4.9. L o s manuales de progymnasmata aconsejan desarrollar el tema en
las tres escalas temporales, con u n a visión pesimista en H e r m ó g e n e s : las
dificultades del presente, las bondades del pasado y el atín peor futuro que

IV 8.1: Ει μέν τιδονήν σοι τινα φέρειν ή φιλοτιμιαν πρός τινας τών διαλεγομένων
ο'ίει τό πολλάκις η μ ά ς έπι τ ά ς θύρας φοιτάν κ α ί τοις πεμπομένοις πρός τούς
ευτυχέστερους τιμών θεραπαινιδΊοις άποδύρεσθαι, ούκ άλόγως ήμΐν εντρυφάς. IV
8.3: Ει δή σοι τ α ύ τ α ήδονήν φέρει, α π ό λ α υ ε τής ημετέρας μερίμνης, καν ή σοι φΊλον
διηγού τοις νύν μέν μακαριωτέροις ημών... IV 8.2: ...γέλωτα δέ τοις ά λ λ ο ι ς
παρέχειν.
'"* IV 10.3: Δεινόν γάρ ού τούτο μόνον έι τών παρ' αυτού μισθωμάτων στερησόμεθα,
ά λ λ ' έι Θεττάλη γ έ λ ω τ α παρέξομεν.
"Περί έλέου" ρ. 324.1885.: Κινεί δέ έλεον καί τά ύπό τών άτυχουντων ή λεγόμενα
ή πραττόμενα δηλούμενα,...
Π 6.1: ... ού τ ά λοιπά τρυφήματα π ά ν τ α έστι σοι έξ έμού;
'"'' IV 8.4: Έρώ γάρ, ώ Πετάλη, κακώς.
"" I V 10.5:"Ηξει γάρ ώς ελεώΐ' δήπου με καιομένην έπ' αύτω...
La expresión del lamento cn la epistolografia griega 87

e s p e r a ' " ; y neutral en Aftonio"^ y N i c o l a o de Mira, quien propone un pequeño


c a m b i o : del presente pasar al pasado, volver al presente y después al futuro""*.
T a m b i é n el tratado de retórica de A p s i n e s , en su " Π ε ρ ι ελεον", propone
hacer referencia a la dicha anterior al suceso en c u e s t i ó n " ' ' , y, en " Π ε ρ ι π ά θ ο υ ς " ,
c o m p a r a r presente y pasado: la situación precedente, que era afortunada y
espléndida, ahora se ha d e r r u m b a d o ' ' ' ^ A s i m i s m o se aconsejaba servirse d e esta
escala temporal también para despertar la c o m p a s i ó n de los j u e c e s en un discurso
defensivo"^'.
Era ya habitual en los ruegos de los antiguos himnos y odas a diferentes
divinidades, recordarles antiguos servicios que el hablante les había dedicado, u
otras ocasiones en las que stíplicas similares habían sido contestadas. D e igual
manera en el lamento fúnebre se refuerza una petición al contrastar pasado y
presente, o el propio destino con la m u e r t e . La voz plañidora reflexiona sobre lo
q u e el muerto era estando en vida, y sobre lo que h a llegado a ser en el ahora, las
esperanzas de entonces y la desesperación actual, su viaje hacia el Hades y la
aflicción que deja tras de sí. La fórmula habitual p a r a esta convención consistía
en el contraste entre una cláusula introducida por un término que h a g a referencia
a un t i e m p o anterior ("antes" o " e n t o n c e s " ) seguida por otra que c o m i e n c e
"ahora"'".
C o n t i n u a n d o con los lamentos fúnebres, j u n t o al contraste entre pasado y
presente se oponen también las personas del plañidor y del muerto, con énfasis en
las virtudes de este último. En los antiguos himnos y también en el lamento son
frecuentes las invocaciones en segunda persona (generalmente j u n t o al verbo

" ' P. 21s.: ' Η δέ ε ρ γ α σ ί α κατά τούς τρεις χρόνους πρόεισι- καί άρξη γε ά7ΐό τών
παρόντων, ότι χ α λ ε π ά · είτα άναδραμή πρός τ ά πρότερα, ότι πολλτις ευδαιμονίας
μετέχοντα· είτα έπί τά μέλλοντα μετάβηθι, δτι πολλώ δεινότερα τά κ α τ α λ η ψ ό μ ε ν α .
45: Καί διαιρήσεις άντί κεφαλαίων τοις τρισί χρόνοις, ένεστώτι, παρφχηκότι καί
μέλλοντι (ρ. 35).
"•' Ρ. 65s.: Ά ρ ξ ό μ ε θ α οΰν άπό τού ένεστώτος κ α ί άναδραμούμεθα έπί τον
παρεληλυθότα χρόνον, είτα εκείθεν π ά λ ι ν άναστρέψομεν έπί τον ενεστώτα· ού γάρ
α μ έ σ ω ς ήξομευ έπί τον μέλλοντα, ά λ λ ά μνημονεύσομεν διά βραχέων τών νΰν
συνεχόντων καί ούτως έξετάσομεν τά μέλλοντα.
"Περί έλέου" ρ. 310.8ss.: "Ετι έλεον κινήσομεν ά π ό τής ευδαιμονίας τής προ τού
αύξοντες αυτήν...
'^'"* "Περί πάθους" ρ. 327.8ss.: Πάθος ποιοΰσιν ά ι ά ν τ ε ξ ε τ ά σ ε ι ς μ ά λ ι σ τ α πρός τά
πρότερα, οίον πρότερον μέν έν φ ήν ή τύχη καί δτι λαμπρότερα, νυν δέ ο'ίοις
περιπέπτωκεν, ώς παρ' Ευριπίδη·...
'"' Anaxímenes, Retórica a Alejandro 36.48-49 (1445 a).
Cf. M. Alexiou, The ritual lanient in Greek tradition, Cambridge, 1974, p. 165ss.
Α. Vicente Sánchez

"ser" en pasado). Lo m i s m o ocurre con invocaciones en tercera persona, tiste


contraste entre la voz que plañe y el muerto en el lamento griego p a s a a ser
inseparable del contraste entre presente y p a s a d o " ^ .
T a m b i é n en la epistolografia erótica e n c o n t r a m o s c o m b i n a d a la
c o m p a r a c i ó n temporal con el j u e g o de p r o n o m b r e s .
A s í el pescador de Alcifrón I 16.2 estaba a c o s t u m b r a d o a reírse en el
pasado ( π ο τ έ ) d e los que hallaba en la situación en la que precisamente él se
e n c u e n t r a ahora (υνυ)""*.
El contraste temporal del c a m p e s i n o Aniceto c o m i e n z a con la presente
huida d e su amada, el p a s a d o consiste en el a p r o v e c h a m i e n t o por parte de ésta de
todos sus bienes, y el futuro es el final de la epístola: " P e r o adiós y q u e te vaya
bien, q u e yo soportaré mi humillación con pena, mas, con todo, la soportaré"'^".
Al contraste temporal se añade el "personal", pues cuenta Aniceto c ó m o se ha
convertido él en esclavo de ella, "sin e m b a r g o tú no me haces ni caso",
c o n t i n u a n d o la oposición entre a m b o s , "mientras yo m e c o n s u m o ardientemente
en l l a m a s " ' ^ ' .
C o m i e n z a el c a m p e s i n o G e m e l o p r e g u n t a n d o a Salacónide por el actual
desprecio que le profesa, recordándole que fue él ( έ γ ώ σ ε ) quien la trató bien en
el p a s a d o , mientras q u e ella se dedica a reírse de <?/'^^. Del futuro se pregunta si
es que ella n o va a ceder en su arrogancia, adelantándole él ( έ γ ώ σ ο ι ) sus
intenciones: "Te voy a enseñar yo al a m a n t e que es tu d u e ñ o , y te obligaré a tostar
el grano en los c a m p o s , y entonces c o m p r e n d e r á s , al sufrir, hacia qué males te
has impulsado a ti m. i sma"^''\
E] presente de Simalión es un amor n o correspondido, un ir a las puertas
de su a m a d a sin respuesta, un "beber para olvidar" sin resultados (I V 8.1-2); del

Cf. Μ. Alexiou, op. ci t., p. 171 ss.


"'^ 116.2: Καί δ ποτε γελών τούς έκ τρυφής πάθει δουλεύοντας δλος ειμί τού πάθους,
icaì γ α μ η σ ε ί ω VJÒIÌ καί του ' Υμέυαιον έκφαντάζομαι τον π α ΐ δ α ττίς Τερψιχόρ7ΐς.
II 6.2: Ά λ λ ά χαίρε καί άπιθι· έγώ δέ ο'ίσω βαρέως μέν, ο'ίσω δέ δμως την
άτιμιαν.
'"' Π 6.2: Ούτως δλον με (...) δουλεύειν κ α τ η υ ά γ κ α σ α ς . Σύ δέ ούδεμίαν ώραν έ χ ε ι ς
έμου δ ι α κ α ώ ς φλεγομένου.
'^'" II 24.1-2: Ούκ έγώ σ ε (...) άνειλόμην, (...) καί κ α θ ά π ε ρ τινά έπίκληρον έγγυητήν
άγαγόμενος έ χ ω ; σύ δέ φρυάττη...
II 24.2: Ού π α ύ σ η , τ ά λ α ι ν α , τής ά γ ε ρ ω χ ί α ς ; έγώ σοι τον έραστήν δε'ιξω δεσπότην
καί κ ά χ ρ υ ς έπί τών αγρών φρύγειν α ν α γ κ ά σ ω , καί τότε έίση π α θ ο ύ σ α οϊ κ α κ ώ ν
σαυτήν έ ν έ σ ε ι σ α ς .
La expresión del lamento en la epistolografía griega 89

pasado recuerda su última pelea; y del futuro desea que n o le ocurra a su a m a d a


lo m i s m o que a él, mientras teme por sus propias decisiones futuras'^''.
Mírrine escribe a su amiga Nicipe: " N o me hace caso Dífilo, sino que en
todo asiente a la depravada T é t a l e " y continúa describiendo su relación
anterior ("hasta las Adonias me frecuentaba alguna vez para pasarlo bien y
también para dormir, p e r o ya entonces haciéndose de rogar y dejándose querer,
guiado por Hélix la mayoría de las veces, c u a n d o estaba borracho"'"'') para
contrastarla con la presente ("pero ahora está claro que d e ninguna manera tiene
intención d e encontrarse c o n m i g o " ' ^ ' ) . P a s a Dífilo su tiempo con otra, por lo que
Mírrine toma una determinación a seguir: " D e ahora ie t adelante, q u e se
encuentre con la puerta cerrada, y si alguna vez viene para dormir c o n m i g o , en el
caso de que quisiera molestarla a ella, q u e se vea rechazado"'^^. Continúa
m a q u i n a n d o planes contra su a m a d o : haciéndose con un filtro, por cuya acción y
sus palabras engañosas (FV 10.4: " L e p r o p o n d r é una reconciliación y lloraré de
forma convincente, y le diré que es preciso...") conseguirá a su vez que él la siga
(rV 10.5: "Dirá que es h e r m o s o recordar el tiempo pasado y nuestras
relaciones...").
El presente para Meneclides es la m a r c h a de B á q u i d e y las condiciones
en las que le ha dejado (I V 11.1: "Se ha m a r c h a d o la hermosa Báquide, querido
Euticles, se ha m a r c h a d o , dejándome m u c h a s lágrimas y un amor tan dulce c o m o
era entonces, tanto más amargo ahora para el r e c u e r d o " ' ^ ' ) , de d o n d e pasa a
explicar lo que supone para su futuro (I V 1 1 . 1 : " J a m á s p o d r é olvidar a Báquide,
n u n c a llegará ese momento"'""'), y continúa n a r r a n d o el p a s a d o de su a m a d a (I V
I I . 2 , 4-5), para acabar c o m p a r á n d o l o con su propio presente y futuro ( I V 11.5:
"Bien sé q u e nada mejor que ella habrá (...) Ahora se ha ido dejándome a m í tras
de sí..."). V u e l v e d e nuevo a contrastar p a s a d o y presente (I V 11.5: "Pues debería

'^'* IV 8.4: "Y temo que, si conünúo sintiéndome tan desgraciado, vaya a imitar a algunos
de los más desafortunados por sus disgustos amorosos".
'^' I V 10.i: Oi) προσέχει μοί τόν νουν b Δίφιλος, ά λ λ ' ά π α ς έπί τήν άκάθαρτον
Θεττάλην νένευκε-
126 JY ]. Y^Q¡^^ μέχρι μέν τών Αδωνίων κ α ί έπίκωμός ποτε πρός ή μ α ς καί
κοιμησόμενος έφοίτα, ήδη μέντοι ώς άν τις άκκιζόμενος καί έρώμενον εαυτόν ποιών
καί τά γε π λ ε ί σ τ α ύπό του Ελικος, οπότε μεθυσθείη, οδηγούμενος.
'•' IV 10.2: Νύν μέντοι δήλος έστι μηδ ' δλοος ήμΐν έντευξόμενος·
IV 10.3: Λοιπόν οΰν άποκλείειν, κάν έλθη ποτέ πρός η μ ά ς κοιμηθησόμενος (έι δή
κνίσαι ποτέ έκείνην βουληθείη) διώσασθαι.
'"' IV 11.1: Ο ί χ ε τ α ι Β α κ χ ί ς ή καλή, Εύθύκλεις φίλτατε, όίχεται, πολλά τέ μοι
κ α τ α λ ι π ο ΰ σ α δάκρυα κ α ί έρωτος όσον ήδίστου τότε, τοσούτον πικρού νΰν μνήμην.
'^' IV 11.1: Ού γάρ έκλήσομαί ποτε Βακχίδος, ούχ ούτος έ σ τ α ι χρόνος.
90 Α. Vicente Sáncliez

recostarme yo j u n t o a ella tairibién ahora c o m o e ntonce s"^^^) seguido de aquello


que en el futuro echará de menos de ella (I V I 1.6) y lo que en el pasado la
caracterizaba c o m o tínica e inmejorable (I V 11.7-8).
4.10. Aristóteles en su Re tórica disculpa las exageraciones fruto de la
e m o c i ó n ' y Apsines las r e c o m i e n d a para demostrar dicha e m o c i ó n ' " . En las
Cartas encontramos varios ejemplos, c o m o el c a m p e s i n o A n i c e t o , quien acusa a
su a m a d a de haberle arrebatado todo su c a m p o y todos sus bienes, incluso toda su
persona'^''. Parecida es la exageración d e Antila al recriminar a su marido,
e n a m o r a d o de u n a citarista: "Se te ha tragado a ti por c o m p l e t o j u n t o con tus
c a m p o s " ' ' ' ^ L a a m e n a z a final en la d e s p e d i d a del desesperado Simalión por el
amor n o correspondido de Pétale, h a c i e n d o referencia a la posibilidad del
suicidio, más bien p a r e c e una simple exageración, fruto de la emoción que le
e m b a r g a (I V 8).
4 . 1 1 . E x a m i n a n d o la clase de personas que son, q u e sufren a u n q u e n o lo
merezcan '"'^', también se provoca π ά θ ο ς . E n Alcifrón 1 16.2 se p r e g u n t a c ó m o ha
podido el amor caer "sobre un desdichado p e s c a d o r " ' ' ' ' . Báquide, por otra parte,
n o debería haber muerto, en opinión de su e n a m o r a d o , debido a su bondad
personal y profesional (I V 11).
4.12. El tratado Περί ύψους, p r o b a b l e m e n t e c o m p u e s t o en el siglo I,
c o m o m u y tarde en el II'''^, prescribe q u e las preguntas retóricas, y también el
j u e g o d e preguntas y respuestas, confieren grandeza y convicción a la expresión.
Este recurso intenta reproducir la e m o c i ó n espontánea del orador'"'''. Apsines en

IV 11.5: "Εδει γάρ α ύ τ η σ υ γ κ α τ α κ ε ι σ θ α Ι με κ α ί νΰν ώς τότε.


'"'^ III 7 (1408 b 12ss.): Συγγνώμη γάρ όργιζομένφ κακόν φάυαι αυρανόμηκες, ή
πελώριον ειπείν, καί όταν δχη ήδη τούς ά κροάτας κ α ί ποιήση ένθουσιάσαι ή
έπαινοις ή ψόγοις ή όργή ή φιλία,...
'^^' "Περί πάθους" ρ. 328.Iss,: Πάθος ποιούσι καί ά ι ύπερβολαί εν τω άορίστφ-
"τούτων δέ δεινότερα ού γέγονεν ουδέ με'ιζω π ρ ά γ μ α τ α εφ" ημών έν τ ο ι ς " Ελλησιν,
οΐμαι δέ ούδ' έν τώ πρόσθεν χρόνω".
' 1 1 6. L2: Καί τ α ύ τ α άρτι ω ς δλον τον άγρόν ά π ε ν ε γ κ α μ έ ν η . Τι γάρ ού τών έμών
λ α β ο ύ σ α έχεις; (...) Ούτως ηλου4ΐ-ε···
'^^'^ II 31.2: ...δλον σε αύτοΐς άγροΐς κ α τ α π ι ο ύ σ α .
"•"^ "Περί πάθους" ρ. 328.5ss.: Πάθος ποιούσι κ α ί ά ι ποιότητες τών προσώπων
έξεταζόμεναι, τις ων δεινά πέπονθεν, οίον δτι κ α λ ό ς κάγαθός ή δτι ευεργέτης·...
I 16.2: ...εις α λ ι έ α δύστηνον.,,
'"^^ Cf. J. Alsina Clota, Anónimo. Περί ύψους / Sobre lo sublime. Aristóte le s. Περι
ποιητικής / Poética. Te xto, introducción, traducción y notas, Barcelona, 1985, p. 19ss., 28s.
XVIII L2: Tí δ' έκε'ΐνα φώμεν, τ ά ς πεύσεις τε καί ερωτήσεις; άρα ούκ α ύ τ α ΐ ς
τ α ΐ ς τών σχημάτων έιδοποιίαις παρά πολύ έμπρακτότερα κ α ί σοβαρώτερα
La expresión del lamento en la epistolografía griega 91

SU " Π ε ρ ι π ά θ ο υ ς " destaca la utilidad de las dudas y aporías, especialmente al


comienzo'""'. D e s d e la literatura arcaica es característico el uso de preguntas
retóricas en los lamentos fúnebres, estando extendida esta convención a finales
d e la Antigüedad en todo tipo de lamento tanto en prosa c o m o en p o e s í a ' ' " . La
pregunta retórica es casi una constante en el lamento epistolar, a u n q u e en
ocasiones e n c o n t r a m o s alguna Carta que prescinde d e este recurso.
D e esta m a n e r a A u q u e n i o se pregunta por q u é el a m o r ha ido a caer sobre
él: " ¿ C ó m o , pues, ha caído el amor sobre un d e s d i c h a d o pescador que a duras
penas se p u e d e procurar el alimento necesario, y n o lo deja libre clavándose
profundamente, sino q u e me c o n s u m o en las m i s m a s llamas que los j o v e n z u e l o s
ricos y en la flor d e la vida?"'"*^.
El c a m p e s i n o Aniceto, en forma d e interrogaciones retóricas, e n u m e r a
para su amada, en la primera parte d e la epístola, los bienes de los q u e le ha
despojado''*"*.
G e m e l o c o m i e n z a su epístola reflejando su estupor y ansiedad con dos
preguntas retóricas dirigidas a su amada, y, tras reprocharle su actitud, de n u e v o
otra interrogación'"'"'.

συντείνει τά λεγόμενα; (...) τό ένθουν κ α ί όξύρροπον τής π ε ύ σ ε ω ς κ α ί άποκρίσεως


κ α ί τό πρός εαυτόν ώς πρός έτερον άνθυπαντάν ού μόνον ΰψηλότερον έποίησε τω
σχηματισμό) τό (3ηθέν ά λ λ ά καί πιστότερο ν.' Αγει γάρ τά π α θ η τ ι κ ά τότε μάλλον,
δταν α υ τ ά φαίνηται μή έπιτηδεύειν αυτός δ λέγων ά λ λ ά γεννάν δ καιρός, ή δ'
έρώτησις ή εις εαυτόν κ α ί άπόκρισις μιμείται του πάθους τό έπί καιρόν. Σχεδόν γάρ
ώς οι ύφ' έτερων ερωτώμενοι παροξυνθέντες έκ τού π α ρ α χ ρ ή μ α πρός τό λεχθέν
εναγωνίως καί ά π ' α υ τ ή ς τής α λ η θ ε ί α ς άνθυπαντώσιν, ούτως τό σ χ ή μ α τής
π ε ύ σ ε ω ς κ α ί ά π ο κ ρ ί σ ε ω ς ε'ις τό δοκεΐν έκαστον τών εσκεμμένων έξ ύπογύου
κεκινήσθαί τε κ α ί λ έ γ ε σ θ α ι τόν άκροατήν ά π ά γ ο ν καί παραλογίζεται...
140 "p[gp-^ πάθους" ρ. 328.14ss.: Έν τοις π ά θ ε σ ι κ α ί ά ι διαπορήσεις χρήσιμοι ευθύς έν
άρχή· "τί πρώτον ή τι τελευταΐον ειπω;" ή ούτως- "απορώ τί χρή δράσαι; πότερον
μεθεΐναι αμνημόνευτα; άλλ'...".
'"" Vid. lo que se dice acerca de ello al hablar de las repeüciones en 4.20. Cf. M. Alexiou,
op. cit., p. lólss.
"'^ I 16.2: Πόθεν γάρ ποτε έις ά λ ί ε α δύστηνον ά γ α π η τ ώ ς τήν ά ν α γ κ α ί α ν
έκπορίζοντα διατροφήν έρως ενέσκηψε καί έντακείς ούκ άνίησιν, ά λ λ ' Ι σ α τοις
πλουσίοις κ α ί ώρικοΐς νεανίσκοις φλέγομαι;.
"'^ Π 6.1: Τί γάρ ού τών έμών λ α β ο ύ σ α έχεις; ού σ ύ κ α ; ού τυρόν έκ ταλάρων; ούκ
έριφον νειγιλόν; ούκ άλεκτορίδων ζεύγος; ού τά λοιπά τρυφήματα π ά ν τ α έστι σοι έξ
έμού;
II 24: Τί τ α ύ τ α , ώ Σαλακωνίς, ύπερηφανεΐς τ ά λ α ι ν α ; ούκ έγώ σ ε εις
τούργαστήριον καθημένην παρά τόν άκεστήν τόν έτερόποδα άνειλόμην, καί τ α ύ τ α
92 Α. Vicente Sánchez

4 . 1 3 . Producen π ά θ ο ς las invocaciones, nos indica A p s i n e s ' ' ' ^ Aparecen


con cierta frecuencia en las epístolas:
Antila se despide con la siguiente invocación a su marido: "¡Ay viejo,
j u g u e t e d e u n a hetera!"''**, y son m u y abundantes en el lamento fúnebre de
Meneclides'"*^.
4.14. El autor d e Περί ύι//ονς explica que, c u a n d o "bajo los efectos del
e n t u s i a s m o y de la pasión, u n o se imagina estar viendo lo que dice, y lo ofrece
con vivos colores a los ojos del auditorio"''*^, se p r o d u c e lo que en lenguaje
técnico se denoiuina " i m a g e n " ( φ α ν τ α σ ί α ) . A u n q u e las i m á g e n e s cumplen
funciones distintas en la oratoria y en la poesía, tienen el m i s m o objetivo,
"suscitar el patetismo y la emoción"''*'''. Posteriormente el " Π ε ρ ι π ά θ ο υ ς ' de
Apsines habla del efecto patético de las figuraciones'''".
En las Cartas d e Alcifrón el pescador A u q u e n i o se imagina a H i m e n e o en
I 16.2''^', y en su detallada descripción M e n e c l i d e s casi nos dibuja a B á q u i d e ;

λάθρα τής μητρός, καί καθάπερ τινά έίάκληρον έγγυητήν άγαγόμενος έ χ ω ; (...) οϋ
π α ύ σ η , τ ά λ α ι ν α , τής ά γ ε ρ ω χ ί α ς ;
'•*·"' "Περί πάθους" ρ. 328.20s.: Πάθος ποιεί κ α ί τά α ν α κ λ η τ ι κ ά · "θέαμα δεινόν, ώ γή
κ α ί θεοί".
''*" Π 31.2: ' Ω γήρας εταίρας παίγνιο ν.
'''' IV 11.2: "Οσην σ υ μ π ά θ ε ι α ν ένεδείξατο. IV 11.5: Τον ΑΊγύπτιον έμπορον ώς
ά π ε σ κ ο ρ ά κ ι σ ε ν όσον άργύριον προτείνοντα, (...). ώς χρηστόν ήθος ούκ εις
εύδαίμονος βίου προαίρεσιν δαίμων τις ύπήνεγκεν, (...), ώς άδικον, ώ φίλαι Μοΐραι.
IV 11.7: "Αρτίως μέν οίον έφθέγγετο, οίον έβλετυεν, δ σ α ι ταΐς ό μ ι λ ί α ι ς αυτής
σειρήνες ένίδρυντο, ώς δέ ήδύ τι καί άκήρατον ά π ό τών φιλημάτων νέκταρ έσταζεν.
Traducción de J. Alsina Cióla.
''''^ XV 1-2: "Ογκου κ α ί μεγαληγορίας καί αγώνος έπί τούτοις, ώ νεανια, και άι
φ α ν τ α σ ί α ι π α ρ α σ κ ε υ α σ τ ι κ ώ τ α τ α ι · ούτω γούν <ήμεΊς>, έιδωλοποιίας <δ'> α ύ τ ά ς
ένιοι λέγουσι· κ α λ ε ί τ α ι μέν γάρ κοινώς φαντασία π ά ν τό όιοωσούν έννόημα
γεννητικόν λόγου π α ρ ι σ τ ά μ ε ν ο ν ήδη δ' έπί τούτων κεκράτηκε τούνομα όταν ά
λέγεις ύπ' ενθουσιασμού κ α ί πάθους βλέπειν δοκής κ α ί ύπ' όψιν τιθής τοις
άκούουσιν. ' ί ϊ ς δ' έτερον τι ή Ϊ3ητορική φαντασία βούλεται κ α ί έτερον ή π α ρ ά
ποιηταΐς ούκ άν λάθοι σε, ούδ' ότι τής μέν έν ποιήσει τέλος εστίν έκπληξις, τής δ'
έν λόγοις ενάργεια, άμφότεραι δ' δμως τό τε <παθητικόν> έπιζητοΰσι κ α ί τό
συγκεκινημένον. {Vid. XV 9 para el efecto de las imágenes en la oratoria.)
"Περί πάθους", ρ. 329.14ss.: ' Εν τοις π ά θ ε σ ι καί άι π λ ά σ ε ι ς ενίοτε, οία εικός
έιρηκέναι έχθρόν έπεμβαίνοντα, οίας φωνάς άφεΐναι τον ιτάσχοντα.
'^'" I 16.2: (...) δλος ειμί τού πάθους, καί γ α μ η σ ε ί ω νύν κ α ί τον ' Υμέναιον
έκφαντάζομαι τον πα'ΐδα τής Τερψιχόρης.
La expresión del lamento en la epistolografía griega 93

"¡Cómo m e hablaba hace p o c o , c ó m o me miraba, cuántas sirenas frecuentaban


sus charlas y q u é dulce y puro fluía el néctar de sus besos!"'''".
4 . 1 5 . L a expresión de un deseo incumplido es característica del lamento
por la muerte de alguien. T o m a diferentes formas: en la primera el plañidor
desearía haber muerto en su lugar, o que hubieran muerto juntos o no haber ni
siquiera nacido; otro tipo de deseo pide que la m u e r t e hubiera ocurrido en un
tiempo, m o d o o lugar diferente; por último se podía desear que el e n e m i g o del
m u e r t o sufriera lo m i s m o , siendo esta tercera forma más bien una maldición. En
é p o c a postclásica es m u y frecuente c o m p o n e r la fórmula con formas del tipo
έ δ ε ι , xpijv, έπρεπε'^"""*.
En nuestras epístolas suelen aparecer con cierta frecuencia estos deseos
al final de las m i s m a s .
En su pena de a m o r al pescador de Alcifrón I 16. 3 sólo le queda desear,
puesto q u e carece de dote, que el padre de su a m a d a n o desvaríe y le t e n g a por
buen novio gracias a la clase de marino que es'"'''.
A n t e s de despedirse Simalión dice a Pétale q u e n i e g u e para que Afrodita
no le haga pagar esa arrogancia suya''^'\
M e n e c l i d e s expresa un deseo imposible: "Pues debería ( έ δ ε ι ) recostarme
yo j u n t o a ella ahora c o m o entonces"'^''.
4.16. Semejante a la expresión de u n deseo se pronuncian a m e n a z a s o
maldiciones, también presentes, c o m o ya se h a visto, en los lamentos fúnebres.
Y así a m e n a z a G e m e l o a Salacónide c o m o p u n t o final de su epístola''^.
Mírrine también finaliza su carta con u n a amenaza, tras narrar los planes
que tiene para recuperar a Dífilo, por medio de sus propias artimañas y d e un
filtro: " P e r o por c o s t u m b r e los filtros son dudosos y p u e d e n llevar a la perdición.
P o c o m e preocupa: en efecto, él d e b e vivir para m í o morir para Tétale"'^^.
4.17. A veces en los lairientos fúnebres la alabanza se torna reproche''^'.
Nuestras epístolas con frecuencia no consisten ú n i c a m e n t e en la expresión del

IV 11.7, vid. supra apartado 4.13, n. 148.


''^ Cf. M. Alexiou, op. ci t., p. 178ss.
'''" I 16.3: "Αλληυ μέν oíív δοΰναι προίκα ούκ έχω· έμαυτόν δέ δείξας όΐός είμι
θαλαττουργός, έι μή μαίνοιτο Ό ταύτης πατήρ, οΐμαι παρέξειν έπιτήδειον νυμφίον.
IV 8.4: Εύχου μέντοι μηδέν σοι νεμεσήσαι ταύτης τής υπεροψίας τήν Αφροδίτη ν.
IV 11.5: "Εδει γάρ αύτη σ υ γ κ α τ α κ ε ΐ σ θ α ί με κ α ί νύν ώς τότε.
' " II 24.2, vid. supra apartado 4. 9, η. 123.
IV 10.5: Α λ λ ' άμφιβάλλειν ειωθε τά φίλτρα κ α ί άποσκήπτειεν εις όλεθρον.
Βραχύ μοι μέλεν δέί γάρ αυτόν ή έμοί ζην ή τεθνάναι Θεττάλη.
'"^' Εη este reproche se recuerda el pasado y se imagina el futuro, a veces junto al deseo de
que las cosas hubieran sucedido de forma diferente, a veces maldiciendo a los enemigos
94 Α. Vicente Sánchez

dolor o del lamento puro, sino que el reproche tiene también un papel
protagonista.
En I 16 el reproche va dirigido al amor; 11 6 d e Aniceto a su a m a d a
F e b í a n e que lo abandona; U 2 4 a Salacónide por desagradecida; I V 10 a Dífilo
por irse con otra; I V I I r e p r o c h e por la m a r c h a injusta d e B á q u i d e " * , reproche
p o r q u e M é g a r a , la antítesis de su amada, vive a pesar de n o merecerlo (I V 11.8).
4.18. Los m e d i o s para producir π ά θ ο ς , según Apsines, deben transmitirse
con u n a expresión natural y libre de adornos, u n a composición relajada y figuras
"vivas y v i g o r o s a s " " ' ' . Ya Aristóteles caracterizaba la lengua del que habla con
e m o c i ó n , considerando q u e "los nombres compuestos"'^, la a b u n d a n c i a de
epítetos y las palabras insólitas"''' son particularmente apropiados p a r a quien
habla con emoción"'*'*. A s i m i s m o disculpa las exageraciones típicas de este
estado "patético""'^.
4.19. Para crear π ά θ ο ς , siguiendo a A p s i n e s , no es conveniente un gran
o r n a m e n t o ni intercalar reflexiones, sino expresar la mayoría de las cosas de
forma breve ( κ ο μ μ α τ ι κ ά τα π λ ε ' ι ω ) , y con u n a composición relajada"""'. Para dar
continuidad a la emoción sirve el asíndeton; para realzar el tema, el uso de formas
de separación'*^. De forma parecida opina el Anónimo Segueriano^^^.

del fallecido; lodo ello contrastado con la realidad presente, su destino con el de la muerte;
cf. M. Alexiou, op. cit., p. 182ss.
KiO JY ] 1^ g. ' (^2ς άδικου, ώ φΊλαι Μοΐραι.
"Περί πάθους" ρ. 327,3ss.: Τήυ δέ λέξιυ δει εΐυαι ά π λ α σ τ ο υ κ α ί ά κ α λ λ ώ π ι σ τ ο υ
(τό γάρ κ α λ λ ω π ι ζ ε ι υ οϋ τον θρηυοΰυτος), τήυ δέ σύυθεσιυ μάλλου άυετου, τ ά δέ
σ χ ή μ α τ α γοργότερα κ α ί ακμαιότερα.
Como I 16 θαλαττουργός, II 24.1 έτερόποδα, II 31.2, IV 11.8Ίππόπορυος.
Por ejemplo, II 31.2, έκριυήσαι.
"'^' Traducción de Α. Bernabé; Re tórica I I I 7 (1408 b 1 Iss.): Τ ά δέ όυόματα τά διπλά
καί [τά] επίθετα πλείω κ α ί τά ξέυα μ ά λ ι σ τ α άρμόττει λέγουτι παθητικώς.
'"•' Vid. supra 4.\0.
"Περί πάθους" ρ. 327.5: Τήυ δέ σΰυθεσιυ μάλλου άυετου. Lo mismo que ya
Aristóteles indicaba; vid. supra 4.18.
"'^ "Περί πάθους" ρ. 328.24 y 329,Iss.: Έυ τοις πάθεσιυ ού πολύν δέί εΐυαι τόυ
κόσμου, ούδ' έ π ε μ β ά λ λ ε σ θ α ι τ ά ς έννοιας, ά λ λ ά κομματικά τά πλείω. Έ ά ν μέν
βουληθής σ υ ν έ χ ε ι α ν ποιήσαι έν τω πάθει, κ α τ ά τό ασύνδετου εΐσάξεις· "οΐκίαι
κ α τ ε σ κ α μ μ έ ν α ι , τείχη περιηρημέυα". "Εάν δέ βουληθής έτι μάλλον α ύ ξ ή σ α ι , τοις
δ ι α σ τ α τ ι κ ο ΐ ς σ χ ή μ α σ ι χρήση· "ού τοίυυν τούτο ά π έ χ ρ η σ ε μόνον, ά λ λ ' εκείνο τούτου
οΐκτρότερον συνέβη".
141 (ρ, 377. Iss.): Τού δέ παθητικού διηγήματος τήν λέξιν άσυναφή κ α ί
διακεκομμένην εΐυαι δει καί λελυμέυηυ τοις κώλοις...
La expresión de) lamento en la epistolografía griega 95

Seglin el autor d e Περί ύψους el asíndeton transmite "una inquietud que,


al tiempo que dificulta la marcha, la fomenta"'^'. Y para n o perder el vigor y la
fuerza de la emoción en el discurso, desaconseja el u s o excesivo de partículas que
separen los miembros'™.
Al estilo de la etopeya h a c e referencia Aftonio, abogando p o r una
exposición clara, breve, "florida" y sencilla (sin períodos y sin figuras):
Έ ρ γ ά σ η δέ τήν ήθοποιίαν χ α ρ α κ τ ή ρ ι σαφεϊ, συντόμω, άνθηρφ, ά π ο λ ύ τ φ ,
ά π η λ λ α γ μ έ ν ω π ά σ η ς π λ ο κ ή ς τε κ α ί σ χ ή μ α τ ο ς ' ^ '
Mientras que T e ó n destaca q u e la lengua utilizada debe reflejar, del
personaje que habla, la edad, clase y papel social, nacionalidad, e t c " " . Nicolao d e
M i r a señala que la expresión d e b e distribuirse en períodos breves
Demetrio''''', en Περί ερμηνείας, aboga por un estilo llano ( ι σ χ ν ό ς ) para el
género epistolar, en el q u e la estructura h a de ser suelta, libre de p e r í o d o s ' ' ' \

'*' Traducción de J. Alsina Clota. Περι ύψους XIX: Τα γαρ α λ λ ή λ ω ν διακεκομμένα


καί ουδέν ήττον κ α τ ε σ τ π ε υ σ μ έ ν α φέρει τής α γ ω ν ί α ς έμφασιν ά μ α καί
έμποδιζούσης τι καί συνδιωκούσης. Τοιαΰθ' b ποιητής έξήνεγκε διά τών
ασύνδετων.
"° XXI 1-2: Φέρε οΰν, πρόσθες τους συνδέσμους, έι θέλεις, ώς ποιοΰσιν οι
Ίσοκράτειοι- "καί μήν ουδέ τοΰτο χρή παραλιπεΐν, ώς πολλά άν ποιήσειεν ο
τΰπτων, πρώτον μέν τω σχήματι, είτα δέ τω βλέμματι, εΐτά γε μήν αυτή τή φωνή",
κ α ί ε'ίση κ α τ ά τό έξης οΰτως παραγράφων ώς τοΰ πάθους τό συνδεδιωγμένον καί
άποτραχυνόμενον, έάν τοις συνδέσμοις έξομαλίσης εις λειότητα, άκεντρόν τε
προσπίπτει καί ευθύς έσβεσται. Ώ σ π ε ρ γάρ εί τις συνδήσειε τών θεόντων τά
σ ώ μ α τ α τήν φοράν αυτών άφήρηται, ούτως κ α ί τό πάθος ύπό τών συνδέσμων καί
τών ά λ λ ω ν προσθηκών έμποδιζόμενον αγανακτεί- τήν γάρ έλευθερίαν ά π ο λ λ ύ ε ι τοΰ
δρόμου καί τό ώς ά π ' οργάνου τινός άφίεσθαι.
' ^ ' Ρ . 35.
'''^ Ρ. 115s.: Πρώτον μέν τοίνυν α π ά ν τ ω ν ένθυμηθήναι δέί τό τε τού λέγοντος
πρόσωπον όποιον έστι, (...) καί μήν καί α υ τ ά τά π ρ ά γ μ α τ α έ κ α σ τ α έ χ ε ι πρέπουσαν
έρμηνείαν.
' Ρ. 66: ' Α π α γ γ ε λ ί α ν κομματικωτέραν.
Εη la descripción general del estilo Ισχνός (Περι ερμενείας 190ss.) -el que considera
apropiado para el género epistolar (223ss.)-, rechaza la estructura suelta y el asíndeton
(192ss.), pero también aconseja no alargar los períodos (202: Πειράσθαι δέ μή εις
μήκος έκτείνειν τ ά ς περιαγωγάς) y evitar los miembros largos (204). Así, pues, la
composición no ha de ser tan suelta como en la escena (193s.), pero tampoco trabada y
pomposa como la de las cartas de Platón y Tucídides (228s.). Del asíndeton dice que hace
oscura a la expresión y señala su carácter escénico (191 ss.), y, en consonancia con
96 Α. Vicente Sánchez

a u n q u e finaliza este autor sus referencias al género epistolar p r o p u g n a n d o la


mezcla d e d o s estilos, el " g r a c i o s o " ( χ α ρ ί ε ι ς ) y el "llano"'''*. U n a posible
referencia a la mezcla d e estos dos estilos en la etopeya se encuentra en el texto
de Aftonio citado un p o c o m á s arriba, d o n d e prescribe un estilo " α ν θ η ρ ό ς " , q u e ,
al parecer, p u e d e identificarse con el estilo " m e d i o " o " e l e g a n t e " ( γ λ α φ υ ρ ό ς ' " )
del q u e habla D e m e t r i o en su Περί ερμηνείας, q u e es el más cercano al " l l a n o "
(36)
N o son m u y extensos los períodos en las Cartas de Alcifrón, sus
miembros suelen ser m á s bien breves'^'', y las correlaciones μ έ ν ... δ έ , o ο ϋ ...
ά λ λ ά , o κα'ι ... κ α ί son habituales. A l g u n a Carta contiene períodos un p o c o m á s
extensos de lo habitual, c o m o U 3 1 . 1 , o I V 8, d o n d e pa.san a ser m á s breves

Apsines, reconoce la α π ά θ ε ι α que confiere el uso de conjunciones (194: Πολλήν


ά π ά θ ε ι α ν τοις συνδέσμοις έμβαλεΐς).
"•^ 229: Καί τή συντάξει μέντοι λελύσθω μ ά λ λ ο ν γέλοιον γάρ περιοδεύειν, ώσπερ
ούκ έπιστολήν, ά λ λ ά δίκην γράφοντα· κ α ί ουδέ γέλοιον μόνον, ά λ λ ' οί)δέ φιλικόν
(...) έπιστολα'ίς τ α ΰ τ α έπιτηδεύειν.
235: Καθόλου δέ μεμίχθω τ\ επιστολή κ α τ ά τήν έρμηνείαν έκ δυόίν χαρακτήροιν
τούτοι ν, τού τε χαρίεντος κ α ί τού Ισχνού. Las χ ά ρ ι τ ε ς pueden encontrarse en el asunto
que se trata (132), y el vocabulario también puede aportar "gracia" (133 ή λέξις ίΰοιεΐ
έπιχαριτώτερα). Pero un tema desagradable asimismo puede recibir un tratamiento
"agradable" (134 ύπό δέ χον λέγοντος γίνεται Ι λ α ρ ά ) , que es la forma más eficaz de
"gracia" (135 ή δυνατωτάτη χ ά ρ ι ς ) . Así pues la χ ά ρ ι ς puede provenir del contenido o de
la forma (136).
'^' Cuya definición es la siguiente 128: ' O γλαφυρός λόγος χαριεντισμός κ α ί Ι λ α ρ ό ς
λόγος έστί.
'^'** Pero no parece estar inuy claro a qué hace referencia exactamente A/'tonio con
"ανθηρός", vid. M" D. Reche Martínez, Te ón - He rmóge ne s - Aftonio, Eje rcicios de
Retórica: introducción, traducción y notas, Madrid, 1991, p. 251 n.llO; H. Lau.sberg, op.
cit., p. 394s. Dionisio de Halicarnaso, en Περί συνθέσεως ονομάτων 23, habla de ή δέ
γλαφυρά κ α ί ανθηρά σύνθεσις, aunque en varios manuscritos se omite κ α ί ανθηρά.
Propone, entre otras cosas, un lenguaje con movimiento, como una corriente de agua
continua (23.2), donde las palabras (23.3) y también los miembros aparezcan entrelazados
y unidos para acabar dando forma al período, que no ha de ser muy extenso, sino más bien
breve, como los κ ώ λ α (23.5). Sobre las formas de estilo en general, y sobre este άνθερός
en particular, vid. A. Dain, "Curso sobre estilística griega", en P. Vianello de Cordova
(ed.). Introducción a la estilística grie ga, México 1995 (= 1941), p.20ss.
'""^ Cf, por ejemplo, el principio de I 16 (E'i μέν τι δ ύ ν α σ α ι συμπράττειν, I κ α ί δήτα
λέγε πρός με, I ού προς ετέρους έ κ π υ σ τ α ποιοΰν τάμα- I έι δέ μηδέν οΐός τε ει ώφελεΐν
I γενοΰ μοι τ ά νύν ' Αρεοπαγίτου στεγανώτερος. I ' Εγώ δέ, I όπη ποτέ τ ά μ α , I σοι
διηγήσομαι) ο la totalidad de Π 6.
La expresión del lamento en la epistolografía griega 97

c u a n d o explica su borrachera quejumbrosa y al despedirse (I V 8.2 y 8.4). Lo


m i s m o en I V 10 y I V 11 con períodos y miembros más breves al final de la
epístola o en m o m e n t o s de m a y o r emoción (como I V 11.5, 8, 9). A s i m i s m o
destaca el asíndeton en varios pasajes: Alcifrón I i 6.3, I I 6 . 1 , I V 11.1, IV 1 1.3, I V
11.7, etc.
4.20. T a n t o para los teóricos antiguos c o m o para los más tardíos, los
puntos básicos a tener en cuenta en la redacción de una carta parecen ser la
claridad"^" y la concisión (συντομία) tanto de la carta c o m o del estilo'^'.
En aras de esta claridad propia del estilo llano establece Demetrio
diferentes normas'^". La claridad a veces requiere de la repetición'^^ a u n q u e ésta
contradiga el principio de la brevedad. El uso de repeticiones aparece
r e c o m e n d a d o también corno productor d e π ά θ ο ς en Apsines'^'' y se utiliza
asimismo en los lamentos fiínebres, especialmente al principio

Cf. 11. Koskenniemi, op. cit., p. 2Lss., especialmente p. 27, donde ejemplifica la
influencia de Περί ερμηνείας cn posteriores testímonios interesados en la teoría epistolar,
mediante la presencia con.stante de la "claridad" exigida para el buen estilo epistolar: en
Περί ερμηνείας 226 ασαφές, 231 έυ όνόμασιυ άπλοις; en Filóstrato Π 258.21
σαφήνεια δέ α γ α θ ή ; Gregorio de Nacianzo, Epístola 51 σαφήνειας; Επιστολιμαϊοι
χαρακτήρες 34,1 σαφηνεία; etc.
Demetrio 228, Gregorio de Nacianzo, Epístola 51, 1-5. La concisión ya era
considerada por Aristóteles contraria al estilo "majestuoso", y consistía en utilizar un
nombre en lugar de una expresión: I I I 6 (1407 b 26ss.): Εις όγκον δέ τής λέξεως
σ υ μ β ά λ λ ε τ α ι τάδε, τό λόγω χρήσθαι άντ' ονόματος, οίον μή κύκλον, ά λ λ ' έπίπεδον
τό έκ τοΰ μέσου 'ίσον εις δέ συντομίαν τό εναντίον, άντί τοΰ λόγου όνομα. Καί έάν
άισχρόν ή άπρεπες, έάν μέν έν τω λόγφ ή <τό> άισχρόν, τοΰνομα λέγειν, έάν δ' έν
τω ονόματι, τόν λόγο ν.
Demetrio en esas normas aconseja el orden natural de las palabras (199s.), pero, en el
tipo de expresión ante la que nos encontramos, es el hipérbaton uno de los reflejos más
eficaces de la pasión, según algunas teorías (cf. Περί ύψους XXII 1).
183 ig-y. Αιλογητέον, 211: "Ωστε π ο λ λ ά κ ι ς κ α ί ή διλογία ένάργειαν ποιεί μάλλον, ή
τό ά π α ξ λέγειν, ώσπερ τό σ υ δ' αυτόν κ α ί ζώντα έλεγες κ α κ ώ ς , κ α ί νΰν
αποθανόντα γράφεις κ α κ ώ ς . Δις γάρ κείμενον τό κ α κ ώ ς έναργεστέραν σημαίνει
τήν βλασφημίαν.
"Περί πάθους", ρ. 328.22: Πάθος ποιοΰσι καί όι διπλασιασμοί- "Θήβαι δέ
Θήβαι".
'^•^ En efecto, tal y como señala Μ. Alexiou, op. ci t., p. 156 y 161s. y n. 3s., es característico
de los antiguos trenos, himnos, encomios y epitafios que la voz que pronuncia el lamento
comience expresando su ansiedad y vacilación por medio de repeticiones y sobre todo
mediante preguntas retóricas.
98 Α. Vicente Sánchez

Aniceto en I I 6 . 1 , empieza su epístola con una repetición lastimera (I I 6.1


Φ ε ύ γ ε ι ς μ ε , ώ Φ ο ι β ι α υ ή , φ ε ύ γ ε ι ς , . . . ) ; la vuelve a utilizar pero en forma de
anáfora esta vez (I I 6.1 τ ι γαρ ο ΰ τ ώ ν ε μ ώ ν λ α β ο ΰ σ α έ χ ε ι ς ; ο ϋ σ ΰ κ α ; ο ϋ τ υ ρ ο ν
ε κ τ α λ ά ρ ω ν ; ο ύ κ έριφον ν ε ο γ ι λ ό ν ; ο ϋ κ ά λ ε κ τ ο ρ ί δ ω ν ζ ε ύ γ ο ς : ο ϋ τα λ ο ι π ά
τ ρ υ φ ή μ α τ α π ά ν τ α έ σ τ ι σ ο ι έ ξ έ μ ο ϋ ; ) ; y lo m i s m o en la d e s p e d i d a (Il 6.2 έ γ ώ δέ
ο'ίσω β α ρ έ ω ς μ έ ν , ο'ίσω δέ όμως τ ή ν ά τ ι μ ι α ν ) .
Similar al c o m i e n z o del lamento de Aniceto es el de la carta d e
M e n e c l i d e s : Ο ' ί χ ε τ α ι Β α κ χ Ι ς ή κ α λ ή , Ε ϋ θ ύ κ λ ε ι ς φ ί λ τ α τ ε , ο ί χ ε τ α ι . . . (IV 11.1);
e n c o n t r a m o s también anáforas (IV 11.3 ώς πονερα'ι, ώ ς ά π ι σ τ ο ι , ώ ς προς..., ώ ς
άεΐ..., ώ ς τίνος...), y epanadiplosis (IV 11.8 έρρει τ ά π α ρ ά τ ά ς π ρ ο π ό σ ε ι ς
μ ι ν υ ρ ί σ μ α τ α , κ α ι ή τοις έλεφαντίνοις δ α κ τ ύ λ ο ι ς κρουομένη λ ύ ρ α έρρει).
Repeticiones de términos dentro d e una m i s m a carta son también
frecuentes: en I 16.1 έ ρ ω ς , π ά θ ο υ ς ; 1 16.2 έ ρ ω ς , π ά θ ε ι , π ά θ ο υ ς ; I 16.3 la forma
verbal έ ρ ώ . En II 24.1 τ ά λ α ι ν α , δ ε σ π ό τ η ν ; II 24.2 τ ά λ α ι ν α , δ ε σ π ό τ η ν . II 31.2
γ ε λ ώ σ ι y γ έ λ ω τ ο ς . IV 8.1 ή δ ο ν ή ν ; IV 8.3 μ έ μ ψ ι ν , ή δ ο ν ή ν ; IV 8.4 μ έ μ ψ ε ι ς ; en
esta Carta se repiten además los compuestos con el lexema τ υ χ - : I V 8.1
ε υ τ υ χ έ σ τ ε ρ ο υ ς , έ ν τ υ γ χ α ν ό ν τ ω ν y IV 8.3 α τ υ χ έ σ τ ε ρ ω ν .
4 . 2 1 . En el estilo epistolar D e m e t r i o , además de señalar la importancia de
la brevedad (228) y de la estructura suelta, libre d e períodos (229), aconseja la
adición d e proverbios y expresiones de amistad'^*. A s í en Alcifrón II 6.2
e n c o n t r a m o s el siguiente proverbio: Ο ύ τ ω ς δ λ ο ν μ ε α υ τ ή (3ίζη κ α τ ά τ ή ν
π α ρ ο ι μ ί α ν ά ν α τ ρ έ ψ α σ α ("de esta forma m e has puesto c o m p l e t a m e n t e cabeza
abajo desde la raíz, c o m o dice el p r o v e r b i o " ) . El uso d e sentencias es, a d e m á s ,
propio del ή θ ο ς de los campesinos'^^. Y en IV 10.3 lo q u e más bien p a r e c e ser
una m á x i m a ( ε ι ω θ ε γ ά ρ ή β α ρ ύ τ η ς τω ά μ ε λ ε ΐ σ θ α ι κ α τ α β ά λ λ ε σ θ α ι ) . Εη I 16

232: Κάλλος μέντοι αυτής ά ί τε φιλικαί φιλοφρονήσεις καί πυκναί παροιμίαι


ένούσαι. También Aristóteles (Re tórica I I 21 [1395 a 8ss.]) sellala la adecuación de las
sentencias para el lamento: Καθόλου δέ μή όντος καθόλου ειπείν μ ά λ ι σ τ α άρμόττει έν
σχετλιασμό) κ α ί δεινοοσει.
™ Cf Aristóteles. Re tórica I I 21 (1395 a 6s.): Οϊ γάρ άγροικοι μ ά λ ι σ τ α γνωμοτύποι
εϊσί κ α ί (3αδίως αποφαίνονται.
La expresión del lamento en la epistolografía griega 99

solicita el remitente ayuda y discreción al destinatario"^*', y Meneclides se dirige a


un amigo a quien e x p r e s a el alivio q u e ha supuesto poder expresar sus penas'*^'.
5. A lo largo d e estas páginas queda, pues, confirmado que la expresión
del lamento en las Cartas de Alcifrón responde a la teoría desarrollada, por una
parte, en los manuales de progymnasmata, concretamente en el ejercicio de la
etopeya, y, por otra, en tratados retóricos. Con ello no se está indicando q u e nos
e n c o n t r e m o s ante simples y aburridos ejercicios de escuela, ya que la intención
artística del epistològrafo queda patente en sus e s c r i t o s " " .
Queda, sin embargo, abierto el c a m p o para investigar si la presencia de
estas influencias es un fenómeno extendido en el epistolario erótico de época
imperial y Antigüedad tardía, en Eliano, Filóstrato, Aristéneto y Teofilacto.
Esta deuda de la literatura epistolar con la retórica n o se limita
naturalmente a este tópico, el d e la expresión del lamento, sino q u e es
seguramente extensible a la mayoría d e topo'i habituales en estas cartas. Resulta
procedente, sin e m b a r g o , la c o m p r o b a c i ó n d e estos tópicos particulares para
establecer conclusiones de carácter general.

BIBLIOGRAFÍA
M. Alexiou, The ri tual lameti t i n Greek tradi ti on, Cambridge, 1974
J. Alsina Clota. Anóni mo, Π ε ρ ί \)ψους / Sobre lo sublime. Aristóte le s, Π ε ρ ί
π ο ι η τ ι κ τ ί ς / Poética. Te xto, introducción, traducción y notas, Barcdona, 1985
G. Aujac - M. Lebel, De nys d'Halicarnasse , Opuscule s Rhétorique s. Tome III: La
composition stylistique , París, 1981
B. Baldwin, "The date of Alciphron". He rme s 110, 1982, 253-254
Κ. Barwick, "Die Gliederung der Narrano in der rhetorischen Theorie und ihre
Bedeutung für die Geschichte des antiken Romans", Herines 63, 1928, 261-287
A. R. Benner ~ F. H. Fobes, The le tte rs of Alciphron, Ae lian and Philostratus,
Cambridge, Massachusetts, 1962 (=1949)
J. Birchall, "The lament as a rhetorical feature in the Greek novel", Groninge n
Colloquia on the nove l VI I , 1996, I -I 7

'^"^ I 16.1: Er μέυ τι δύυασαι συμπράττειν, καί δήτα λέγε πρός με, οϋ πρός ετέρους
έ κ π υ σ τ α ποιών τ ά μ α · έι δέ μηδέν οΐός τε εΐ ώφελεΐν, γενοίί μοι τά νΰν Αρεοπαγίτου
στεγανώτερος.
IV 11.1: Ο'ίχεται Β α κ χ ί ς ή καλή, Εΰθύκλεις φίλτατε, όίχεται... y IV 11.9:' Ράων
γέγονα πρός σέ άποδυράμενος, Εΰθύκλεις φίλτατε· ήδΰ γάρ μοί τι δοκε'ί περί
εκείνης κ α ί λαλεΐν κ α ί γράφειν.
Vid., sobre la epistolografía erótica en general y su creatívidad literaria, R. J. Gallé
Cejudo, op. cit.,]}. 39s.
] 00 A. Vicente Sánchez

S. F. Bonner, La educación en la Roma antigua. Desde Catón el Viejo a Plinio el


Joven, Barcelona, 1984 (=Londres 1977)
A, Brinkmann, "Der älteste Briefsteller", RhM 64, 1909, 310-317
P. Chiron, Demetrios: du style. Introduction, texte, traduction, París, 1993
D. L. Clark, Rhetoric in greco-roman education, Nueva York, 1957
M. L. Clarke, Higher education in tlw ancient world. Londres, 1971
R. Cribiore, Gymnastics of the Mind. Greek education in hellenistic and roman
Egypt, Princeton - Oxford, 2001
P. Cugusi, "L' epistolografía: modelli e tipologie di comunicazione", en Lo spazio
letterario di Roma Antica, II, Roma, 1990. 379-419
A. Dain, "Curso sobre estilística griega", en P. Vianello de Cordova (ed.).
Introducción a la estilística griega, México 1995 (= 1941), 13-82
F. Desbordes, La rhétorique antique. L'art de persuader, París, 1996
M. R. Dilts y G. A. Kennedy, Two Greek rhetoriccd treatises from the Roman
Empire: introduction, text, and translation of the Arts of rhetoric, attributed to
Anonymous Seguerianus and to Apsines of Gadara, Leiden ~ Nueva York ~ Colonia,
1997
I. Feiten, Nicolai Progymnasmata, Leipzig, 1913
R. Foerster, Libanius. Vol. VIII: Progymnasmata, Argumenta, Orationum
Demosthenicarum, Leipzig, 1915
M. Fuhrmann, Anaximenis Ars rhetorica, Leipzig, 1966
R. .1. Gallé Cejudo, "Signos metalingüi'stícos referentes al marco formal en la
epistolografía griega", Habis 28, 1997, 215-226
R. J. Gallé Cejudo, Aristéncto, Cartas eróticas: introducción, traducción y notas,
Madrid, 1999
A. Garzya, "L' epistolografia letteraria tardoantica", en C. Giuffrida - M. Mazza
(eds.). Le tran.sformazioni della cultura nella tarda antichità. Atti del convegno tenuto a
Catania, Università degli Studi, 27 sett.-2 ott. 1982,1, Roma, 1985, 347-373
G. M. A. Grübe, A greek critic: Demetrius on style, Toronto, 1961
M. Heath, Hermógenes, On issues. Strategies of argument in later greek rhetoric,
Oxford, 1995
M. Heath, "Theon and the history of the Progymnasm.ata", GRBS 43, 2000/3,
129 160
R. F. Hock - B. N. O'Neil, The chreia in ancient rhetoric. Volume I. The
Progymnasmata. Atlanta, 1986
H. Hunger, Die Hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner. Erster Band:
Philosophie, Rhetorik, Epistolographie, Geschichtsschreibung, Geographie, Munich, 1978
E. M. Jenkinson, "Genus scripturae leve: Cornelius Nepos and the early history
of biography at Rome", ANRWl, 3, 1973, 706-707
R. Kasfici, Aristotelis De arte poetica liber, Oxfoid, 1975 (=1965)
G. A. Kennedy, The art of rhetoric in the roman world, 300 B. C. - A. D. 300,
Princeton, 1972
G. A. Kennedy, Greek rhetorik under christian emperors, Princeton, J983
La expresión del lamento en la epistolografía griega lOi

G. A. Kennedy, A new history of classical rhetoric, Princeton, 1994


G. A. Kennedy, "Historical survey of rhetoric", en S. E. Porter (ed.), Handbook of
classical rhetoric in the Hellenistic period 330 BC - AC 400, Leiden - Nueva York -
Colonia, 1997, 3-41
G. A. Kennedy, "The genres of rhetoric", cn S. E. Porter (ed.). Handbook of
classical rhetoric in the Hellenistic period 330 BC ~ AC 400, Leiden - Nueva York -
Colonia, 1997,43-50
G. A. Kennedy, Progymnasmata. Greek textbooks of prose composition and
rhetoric, Leiden - Boston, 2003
C. W. Keyes, "The Greek letter of introducdon", AJPh 56, 1935, 28-45
H. Koskenniemi, Studien zur Idee und Phraseologie des griechischen Briefes bis
400 n. Chr., Helsinki, 1956
H. Lausberg, Manual de retòrica literaria. Tomo I, Madrid, 1983 (=Munich 1960)
H. I. Marrou, A history of education in antiquity, Nueva York, 1956
G. Morpurgo-Tagliabue, Demetrio: dello stile, Roma, 1980
B. Olsson, Papyrusbriefe aus der frühesten Römerzeit, Uppsala, 1925
G. A. Privitera - R. Pretagosüni, Storia e forme della letteratura greca, Milán,
1997
H. Rabe, Rhetores Graeci, volumen VI: Hermogenis Opera, Leipzig, 1913
H. Rabe, Rhetores Graeci, volumen X: Aphthonii Progymnasmata, Leipzig, 1926
B. P. Reardon, Courants littéraires grecs des II et III siècles après J. C, Paris,
1971
M" D. Reche Martínez, Teón - Hermógenes Aftoriio, Ejercicios de Retórica:
introducción, traducción y notas, Madrid, 1991
J. T. Reed, "The episde", en S. E. Porter (ed.). Handbook of classical rhetoric in
the Hellenistic period 330 BC ~ AC 400, Leiden - Nueva York - Colonia, 1997, 171 -193
W. Rhys Roberts, Demetrius on style, Hildesheim, 1969 (^Cambridge 1902)
P. Rosenmeyer, Ancient epistolary fictions: the letter in greek literature,
Cambridge, 2001
W. D. Ross, Aristotelis Ars Rhetorica, Oxford, 1975 (=1959)
E. Ruiz Yamuza, "Hermogenes y los Progymnasmata: problema de autoría",
Habis 25, 1994, 285-295
E. Ruiz Yamuza, "Más sobre los Progymnasmata atribuidos a Hermógenes",
/ / a t ó 31, 2000, 293-309
J. Sánchez Sanz, Retórica a Alejandro, Salamanca, 1989
G. Scarpat, "L'epistolografia", en introduzione cdlo studio della cultura clasica I,
Milán, 1972, 473-512
D. M. Schenkeveld, Studies in Demetrius "On style", Amsterdam, 1964
L. Spengel, Rhetores Graeci, Volumen 11, Leipzig, 1854
L. Spengel - C. Hammer, Rhetores Graeci, Volumen I, Leipzig, 1894.
E. Suárez do la Torre, "Ars Epistolica. La preceptiva epistolográfica y sus
relaciones con la retórica", en G. Morocho (ed.). Estudios de drama y retórica, León, 1988,
177-204
102 Α. Vicente Sánchez

Κ. Thraede, Grunclzüge gri echi sch-römi scher Br


i eftop
i
ii , Munich, 1970
J. Ureña Bracero, "La carta ficticia griega; los nombres de personajes y el uso del
encabezamiento en Alcifrón, Aristéncto y Teofilacto", Emeri ta LX I .2, 1993, 267-298
J. Ureila Bracero, "Homero en la formación retórico-escolar griega", EM LXVI I
2, 1999,315-339
V. Weichert, Demetri í et Li hanii qu
i feruntur Τύποι επιστολικοί et
"Επιστολιμαίοι χαραχτηρες, Leipzig ,1910
J. L. White, Light from^ ancient letters, Filadelfia, 1986
W. Wuellner, "Arrangement", en S. E. Porter (ed.), Hemdbook of classical rhetoric
in the Hellenistic period 330 BC - AC 400, Leiden - Nueva York - Colonia, 1997, 51 -87
C. Walz, Rhetores Graeci, volumen /, Stuttgart ~ Tubinga, 1832-1836

También podría gustarte