Está en la página 1de 499

KAKAƗY

̱ AR

KAKAƗYARI
NIUKIEYA XAPAYARI
WIXARIKAKƗ

La Biblia
en huichol
Antes de ser revisado e incluido en la presente edición,
el Nuevo Testamento fue impreso por:

Sociedad Bíblica de México


Primera edición 1967 5C
Segunda impresión 1967 5C

La Liga Bíblica
Segunda edición 1988 1M

Wycliffe Bible Translators, Inc.


Segunda impresión 2012 5C

Primera edición
La Biblia
en huichol
hch    19-010    2M
©2020 Wycliffe Bible Translators, Inc.

Licencia Creative Commons (Reconocimiento-NoComercial-


SinObraDerivada 4.0 Unported)

• Compartir — Usted es libre de copiar, distribuir y comunicar


públicamente la obra.
• Reconocimiento — Debe reconocer los créditos de la obra.
• No comercial — No puede utilizar esta obra para fines comerciales.
• Sin obras derivadas — No se puede alterar, transformar o generar
una obra derivada.

(http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Xapayari

Mateu . . . . . . . . . . . . . . . . Mat . . . . . . . . . . . . . . . . 1613


Marikuxi . . . . . . . . . . . . . . . Mar . . . . . . . . . . . . . . . 1680
Rukaxi . . . . . . . . . . . . . . . . Ruk . . . . . . . . . . . . . . . .1722
Wani . . . . . . . . . . . . . . . . . Wa . . . . . . . . . . . . . . . .1791
Nɨ'ariekate . . . . . . . . . . . . . . Nɨ'a . . . . . . . . . . . . . . . .1842
Xumatari . . . . . . . . . . . . . . . Xum . . . . . . . . . . . . . . .1900
1 Kurinitutari . . . . . . . . . . . . 1Ku . . . . . . . . . . . . . . . .1926
2 Kurinitutari . . . . . . . . . . . . 2Ku . . . . . . . . . . . . . . . 1950
Karatsiyatari . . . . . . . . . . . . . Kar . . . . . . . . . . . . . . . .1967
'Epetsutari . . . . . . . . . . . . . . 'Epe . . . . . . . . . . . . . . . 1977
Piriputari . . . . . . . . . . . . . . . Pir . . . . . . . . . . . . . . . .1986
Kurutsetari . . . . . . . . . . . . . . Kur . . . . . . . . . . . . . . . .1993
1 Tetsarunikatari . . . . . . . . . . . 1Tets . . . . . . . . . . . . . . .1999
2 Tetsarunikatari . . . . . . . . . . . 2Tets . . . . . . . . . . . . . . 2004
1 Timuteu . . . . . . . . . . . . . . 1Ti . . . . . . . . . . . . . . . 2008
2 Timuteu . . . . . . . . . . . . . . 2Ti . . . . . . . . . . . . . . . .2015
Titu . . . . . . . . . . . . . . . . . Tit . . . . . . . . . . . . . . . 2020
Kirimuni . . . . . . . . . . . . . . . Kir . . . . . . . . . . . . . . . .2024
Hepɨrayutsixi . . . . . . . . . . . . . Hep . . . . . . . . . . . . . . . 2026
Tsatiyaku . . . . . . . . . . . . . . . Tsat . . . . . . . . . . . . . . . 2046
1 Pekuru . . . . . . . . . . . . . . . 1Pe . . . . . . . . . . . . . . . 2053
2 Pekuru . . . . . . . . . . . . . . . 2Pe . . . . . . . . . . . . . . . .2061
1 Wani . . . . . . . . . . . . . . . . 1Wa . . . . . . . . . . . . . . . 2066
2 Wani . . . . . . . . . . . . . . . . 2Wa . . . . . . . . . . . . . . . 2073
3 Wani . . . . . . . . . . . . . . . . 3Wa . . . . . . . . . . . . . . . 2074
Kura . . . . . . . . . . . . . . . . . Kura . . . . . . . . . . . . . . .2075
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa . . . . .   . . . . Mats . . . . . . . . . . . . . . .2078
Mateu
Niuki 'aixɨa manuyɨne kemɨraka'utɨa

Ketsutsi Kɨritsitu 'inɨarieya, kemɨ'ane mɨnu'ayatɨkai


(Mat 1:1‑17 – Ruk 3:23‑38, Xuti 4:18‑22, 1Kem 3:10‑17)

1   'Inɨari
kanihɨkɨtɨni 'ikɨ. Nuiwarite mekani'inɨarini, Ketsutsi Kɨritsitu
1

kemɨ'ane mɨxiɨyarieyatɨkai. Rawiri kanitutsieyatɨkaitɨni, meta 'Apɨrahami:

2 'Apɨrahami, 'Itsahaki, kanipaapayatɨkaitɨni.


'Itsahaki, Kakuwu, pɨpaapayatɨkai.
Kakuwu, Kura pɨpaapayatɨkai meta 'iwamama.
3 Kura, Paretsi meta Tsara pɨwapaapatɨkai meta Tamaxi

pɨwamaamatɨkai.
Paretsi, Hetsirumi pɨpaapayatɨkai.
Hetsirumi 'Arami pɨpaapayatɨkai.
4 'Arami 'Aminarawi pɨpaapayatɨkai.

'Aminarawi Nahatsuni pɨpaapayatɨkai.


Nahatsuni Tsarimuni pɨpaapayatɨkai.
5 Tsarimuni Wuhutsi pɨpaapayatɨkai meta Xahawi pɨmaamayatɨkai.

Wuhutsi Huweri pɨpaapayatɨkai meta Xuti pɨmaamayatɨkai.


Huweri Kitsahi pɨpaapayatɨkai.
6 Kitsahi Rawiri ti'aitame pɨpaapayatɨkai.

Rawiri Tsarumuni pɨpaapayatɨkai, Huriyaxi mɨ'ɨyayatɨkaitsie meyexei.


7 Tsarumuni Xuwuhani pɨpaapayatɨkai.

Xuwuhani 'Awiyaxi pɨpaapayatɨkai.


'Awiyaxi 'Atsa pɨpaapayatɨkai.
8 'Atsa Kutsapati pɨpaapayatɨkai.

Kutsapati Kurami pɨpaapayatɨkai.


Kurami 'Utsiyaxi pɨpaapayatɨkai.
9 'Utsiyaxi Kutami pɨpaapayatɨkai.

Kutami 'Akaxi pɨpaapayatɨkai.


'Akaxi 'Etsekiyaxi pɨpaapayatɨkai.
10 'Etsekiyaxi Manatsexi pɨpaapayatɨkai.

Manatsexi 'Amuni pɨpaapayatɨkai.


'Amuni Kutsiyaxi pɨpaapayatɨkai.

1613
Mateu 1  1614

11 Kutsiyaxi
Kekuniyaxi pɨpaapayatɨkai, meta 'iwamama kepauka
waɨriyarika memehapanie Wawiruniyatsie paitɨ.

12 Mehehapanieka Wawiruniyatsie,
Kekuniyaxi Tsaratieri pɨpaapayatɨkai.
Tsaratieri Tsuruwaweri pɨpaapayatɨkai.
13 Tsuruwaweri 'Awihuri pɨpaapayatɨkai.

'Awihuri 'Eriyakimi pɨpaapayatɨkai.


'Eriyakimi 'Atsuxi pɨpaapayatɨkai.
14 'Atsuxi Tsaruki pɨpaapayatɨkai.

Tsaruki 'Akimi pɨpaapayatɨkai.


'Akimi 'Eriyuri pɨpaapayatɨkai.
15 'Eriyuri 'Eriyatsaxi pɨpaapayatɨkai.

'Eriyatsaxi Matani pɨpaapayatɨkai.


Matani Kakuwu pɨpaapayatɨkai,
16 meta Kakuwu Kutse pɨpaapayatɨkai, Kutse Mariya pɨkɨnayatɨkai,

hikɨ Mariya hetsie kaniyenuiwa Ketsutsi, Kɨritsitu mɨtitewa.

17 'Ikɨ
'Apɨrahami hetsie memɨyekɨ nuiwarite tamamata heimana nauka
xiɨyariyari mekaniyupaɨmekaitɨni Rawiri 'amuyeikakaitsie. Tamamata
heimana nauka xiɨyariyari mepɨyupaɨmekai Rawiri hetsie memɨyekɨ
Wawiruniya paitɨ memehapanietsie, meta tamamata heimana nauka
xiɨyariyari mepɨyupaɨmekai, Wawiruniya paitɨ memehapanietsie
Kɨritsitu putinuiwaxɨ.

Ketsutsi Kɨritsitu kemɨtiunuiwaxɨ


18  Merikɨtsɨ
mɨpaɨ katiniuyɨni kepauka Ketsutsi Kɨritsitu mutinuiwaxɨ:
Mariya mɨmamayatɨkai Kutse matɨa mepɨyutiwitɨnikekai, peru
mekayutiwitɨwetɨ 'akuxi, mɨkɨ kaniutihukata, 'Iyari Mɨtiyupata
ya'ane 'ipitɨaku. 19 Kutse kɨnaya mayanikekai, mɨkɨ heitseriemekɨ

yakatinikamiekaitɨni, peru pɨkayuwaɨriyakai mixanetanikɨ. 'Ayumieme


pi'eirimɨkɨkai 'awie. 20 Merikɨtsɨ mɨpaɨ tiku'eriwakaku, hikɨ Ti'aitame hetsɨa

mieme niuki tuayame kaniuxeiya yuheinɨtsita mɨpaɨ 'utaineme: «Kutse


'aku Rawiri pemɨnu'aya, pepɨkamaka Mariya pemɨtiwitɨnikɨ 'a'ɨya mayani,
'Iyari Mɨtiyupata ya'ane 'ipitɨaku, hetsiena pɨyeya 'ikɨ nunutsi. 21 'Ukitɨme

pɨtiniweni, Ketsutsi pɨtitewaka, mɨkɨ yuteɨterima kaniwatawikweitsitɨamɨkɨ


ke'axamemɨteyurie».
22 'Ikɨ naitɨ mɨpaɨ katiniuyɨni, maye'anikɨ tita mɨtixatakai Ti'aitame,

Kakaɨyari niukameya mɨpaɨ 'utainekaku: 23 «Kamɨtsɨ 'ɨimari mɨyuxewi


pɨtihukata, 'ukitɨme pɨtiniweni, 'Emanuheri xepɨte'iterɨwa» (mɨkɨ mɨpaɨ


panuyɨne «Kakaɨyari tahamatɨa muyeika»).
24 Merikɨtsɨ Kutse yatiheinɨtɨ kananutaniere, mɨpaɨ katiniuyurieni

kemɨtita'aitɨa Ti'aitame hetsɨa mieme niuki tuayame, kanitiwitɨni 'ɨyaya


mayanikɨ. 25 Peru pɨka'ikumaɨwakai, 'arikeke yumexɨakame nunutsi

'utinuiwitɨakuke, hikɨ Ketsutsi pɨtiterɨwaxɨ.


1615  Mateu 2

Temaiwawemete kememɨte'u'axɨa

2   Merikɨtsɨ
Ketsutsi Wereni paitɨ hetinuiwaku Kureya kwieyaritsie,
1

kepauka Herurexi mana mɨti'aitametɨkai. 'Ana yukwiepa meheyekɨneka


temaiwawemete tayeta mepayenexɨa, kiekaritsie Kerutsareme
mekaniu'axɨani, 2 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

―¿Hakewari peka Huriyutsixi teɨteriyari tiwa'aitɨwame metinuiwaxɨ? Tame


xurawe tepexei 'anatineximekaku, tepu'axɨa nenewieri te'ipitɨanike.
3 Kepauka ti'aitame Herurexi mɨtiutamari kaniuyeha'ani, meta yunaitɨ

Kerutsareme kiekatari. 4 Hikɨ yunaime kiekatari kaniwarukuxeɨrieni mawari


wewiwamete tewa'aitɨwamete, meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai, teɨteri


watsata miemete yunaime, kaniwaruta'iwawiya hakewa metinuiwakekai
Kɨritsitu. 5 Mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

―Wereni paitɨ Kureya kwieyaritsie, mɨpaɨ mɨtiu'ɨtɨakaikɨ Kakaɨyari


niukameya:
6 »“Peru 'ekɨ, Wereni, Kureya kwieyaritsie mukuma,
kepemɨtinenixeiyarie te'aitamete Kura kwieyaritsie watsata,
kanimariwani xekiekari.
'Ahetsɨa pɨyenuiwa ti'aitametɨtɨ,
neteɨterima 'ixaheritsixi wa'ɨwiyame kanayeimɨkɨ”».

7 Hikɨ Herurexi temaiwawemete kaniwaruta'inieni 'awie.

Kaniwaruta'iwawiya heitseriemekɨ kepauka muyuhekɨataxɨ xurawe. 8 Hikɨ  

kaniwarenɨ'ani Wereni paitɨ, mɨpaɨ tiwarutahɨaweka:


―Mana xekenehu, heitseriemekɨ xekeneti'iwau nunutsi hepaɨtsita. Kepauka
xemeitaxeiya yaxekeneteneutahɨawi, manata ne neminenewiyamiekɨ.
9 Ti'aitame me'u'enieka mekanekɨne, kamɨtsɨ xurawe memexeiyakai

'anatineximekaku, mɨkɨ wahɨxie kaniumiekaitɨni. Heta'aka hakewa


meyekatei nunutsi, heimana kaniuyeyerɨni. 10 Me'ixeiyatɨ xurawe kwini

mieme mekateniyutemamawiekaitɨni yemekɨ. 11 Hikɨ kiita meheutahaxɨaka,


nunutsi mekaniuxeiya Mariya mɨmaamaya hamatɨa, hikɨ me'utihɨxima'uka


nenewieri mekanipitɨani. Yupiinite metewatipika, 'imikieri mekatenimini
huru, 'ɨkwa witsimu'ɨa meta mixaxi. 12 Hikɨ yuheinɨtsita mete'utaxatɨarieka

kename Herurexi hetsɨa tawari mekaheuhuni, xeime huyeyari 'utɨa pɨta


me'uhutɨ yukwiepapai mekanakunuaxɨani.

Kememɨte'uyuta'unaxɨ 'Ekipitu kwieyaritsie paitɨ


13  Merikɨtsɨ mehekɨnekuri mɨkɨ, Kutse yuheinɨtsita Ti'aitame hetsɨa
mieme niuki tuayame kaniuxeiya, mɨpaɨ katinitahɨawe: «Kenanukukexi,
keniwaranuwitɨki nunutsi meta maamaya, 'Ekipitu paitɨ xekeneuyuta'una.
Mana xekenekuteni, kepaukake yanemɨtayɨni. Herurexi nunutsi
kanitiwaumɨkɨ 'imienike».
14 Hikɨ 'anukukeka Kutse, yɨwikɨta kaniwarewitɨni nunutsi meta maamaya

'Ekipitu paitɨ. 15 Mana mekanikutekaitɨni mexi Herurexi kamɨwekai.


Mɨpaɨ katinaye'atɨarieni Ti'aitame kemainekai Kakaɨyari niukameya mɨpaɨ


mainekaikɨ: «'Ekipitu kwieyaritsie neniwe nekaniutahɨawe».
Mateu 2  1616

16  Hikɨ kepauka mɨtiutamari Herurexi kememɨte'ikwamanaxɨ


temaiwawemete, kwinimieme katiniuyeha'ani. Hikɨ katiniuta'aita tɨɨri
memɨwakwinikɨ yunaime huta wiyari memɨkahɨtɨka 'akuxi, Wereni
memɨtitekai meta naitsarie 'auriena memɨtitekai, kememɨte'itahɨawixɨ
temaiwawemete tukari hepaɨtsita. 17 Hikɨ mɨpaɨ katinaye'atɨarieni Keremiyaxi

Kakaɨyari niukameya kemutayɨkai:


18 «Xewitɨ pe'enierie Xama kiekariyaritsie
'utatsuatɨ yuheiwerietɨ kwinimieme,
Xakeri putatsuaka yuniwema wahekɨ
kayunɨtɨarinɨatɨ 'amemɨka'u'uwakɨri».
19 Merikɨtsɨ 'arike Herurexi 'umɨku, Kutse yuheinɨtsita kanixeiya Ti'aitame

hetsɨa mieme niuki tuayame 'Ekipitu kwieyaritsie heyeikatɨ, 20 mɨpaɨ  

katinitahɨawe: «Kenanukukexi, keniwaranuwitɨki nunutsi meta maamaya


'Ixaheri kwieyaritsie kenemie. Mekanekwiniri mɨkɨ nunutsi memɨmiekukai».
21 Hikɨ 'anukukeka kaniwarewitɨni nunutsi meta maamaya, mana

kaneta'ani 'Ixaheri kwieyaritsie. 22 Merikɨ tiutamarieka kename


'Arikerau ti'aitametɨkai Kureya kwieyaritsie yupaapa hetsiemieme


Herurexi, peumakai mana mɨye'anikɨ. Mɨpaɨ Kakaɨyari katinitahɨawe
heinɨtsitana, Karereya kwieyaritsie pɨta kenemie, 23 mana kiekari Natsareti

mɨrakutewatsie kaninuani. Mɨpaɨ katinaye'ani Ti'aitame kemutayɨ, Kakaɨyari


niukametemama yame'utiyuanekaku kename: «Natsarenu titewakakekai».

Ti'ɨyame Wani kemɨtikuxatakai


(Mat 3:1‑12 – Mar 1:3‑8, Ruk 3:2‑17)

3   Merikɨtsɨ
mɨkɨ tukaritsie Kureya kwieyaritsie Wani Ti'ɨyame
1

kaninuani tikuxatatɨ makumawetsie, 2 mɨpaɨ 'utaitɨ: «Xeketeneuhayewa


ke'axaxemɨteyurie, kanehuraniri Kakaɨyari kemɨtita'aita». 3 Mɨkɨ Wani


kanihɨkɨtɨni, Kakaɨyari niukameya Kitsariyaxi hepaɨtsitana mɨpaɨ


mɨraka'utɨa:
«Xewitɨ makumawetsie mɨpaɨ pɨrehiwa:
“Xekeneukuha'aritɨa Ti'aitame huyeya,
xexeurawime huyeya xekeneutiwewi”».
4 Wani kemarieya kameyu huxarieyakɨ pɨwewiyakai. Nawikɨ

kananayukuhɨakaitɨni meta pɨti'ikwaiyatɨkai tɨpuxi meta xiete yeuta


mieme. 5 Hikɨ teɨteri mekani'axekaitɨni hetsɨana Kerutsareme kiekatari,

yunaitɨ Kureyatsie kiekatari, meta Kurutani hatuxame tetsita kiekatari.


6 Mɨkɨ meyuhekɨatakaku 'axakememɨteyuriekai, mɨkɨ kaniwaruka'ɨyakaitɨni

Kurutani hatuxameyaritsie.
7 Hikɨ yumɨireme waxeiyatɨ paritseutsixi meta tsarutseutsixi hetsɨana

memɨ'axekaikɨ mɨra'ɨyanekaitsie, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Kuterixi


waniwema. ¿Kemɨ'ane mɨpaɨ pɨtixe'utahɨawixɨ xemɨyuta'unakɨ kapa
'uxa'atɨniwarie xe'uyehekarienikɨ? 8 Yaxeketeneu'uwani xematsiɨkɨtɨ

xemɨte'uhayewaxɨkɨ 'axaxeteyurietɨ. 9 Mɨpaɨ xepɨkateku'eriwani kename


xeyɨwawe xemɨteyukɨhɨawe: “Tame tepɨnaki'eriwa tapaapa 'Apɨrahami


mɨhɨkɨkɨ”. Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, Kakaɨyari kaniyɨweni 'ikɨ tetexi
1617  Mateu 3

teɨteri mɨwarayeitɨanikɨ, 'Apɨrahami niwemama memakɨnekɨ. 10 Hatsa  

kaniha'aritsieka 'iteɨrite tsutɨana maxɨriyanikɨ. 'Ayumieme naitɨ 'iteɨri


mɨka'ukaxuxuawere kanawitekiemɨkɨ, meta taipa kaneukahɨiyamɨkɨ.
11 »Ne nekanixe'uka'ɨyani hakɨkɨ, mɨpaɨ mɨtimatsiɨkɨnikɨ kename

'axaxeteyurietɨ xete'uhayewaxɨ. Peru ne'utɨma 'umamie mɨkɨ matsi


waɨkawa kanitɨrɨkaɨyeni keyuri ne, 'aixɨa nepɨka'ane nehetsie mɨtinakenikɨ
nemiparewienikɨ. Mɨkɨ pɨxeka'ɨya 'Iyari Mɨtiyupatakɨ meta taikɨ. 12 Ti'itiwame  

pakwe'e, yutɨriku xatsiyari panuyewiwieni, kaniti'utamɨkɨ takariyari


kaxetunitsie, hikɨ xatsiyari pɨtitaiyarieni tai mɨkatɨwetsie».

Ketsutsi kemɨtiuka'ɨyarie
(Mat 3:13‑17 – Mar 1:9‑11, Ruk 3:21‑22, Wa 1:31‑34)
13  Merikɨtsɨ'ana Ketsutsi Karereya kwieyaritsie heyeyaka, Kurutani
hatuxameyaritsie kaninuani Wani mika'ɨyakɨ. 14 Peru Wani  

kaniyuku'imawakaitɨni mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:


―Matsi kaneuyeweka 'ekɨpɨta pemɨnetsika'ɨyakɨ, 'ekɨtapɨta nehetsɨa petinua.
15 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

―Mɨpaɨ pɨtiyɨni hikɨ, 'aixɨa kani'aneni yatemɨtekahunikɨ naime


heitseriemekɨ.
Hikɨ Wani yapɨtikatɨa.
16 Hikɨ Ketsutsi 'uka'ɨyarieka, kwitɨ hapa 'anatiyaku. 'Ana taheima

muyuawitsie katineuyepiere, hikɨ mɨkɨ Kakaɨyari 'Iyarieya kaniuxeiya


heimana 'akamiekame kukuru hepaɨ 'anetɨ, hetsiena yuhayewake.
17 Hikɨ xewitɨta muyuawitsie mɨpaɨ kanetayɨni: «'Ikɨ Neniwe kanihɨkɨtɨni

neminaki'erie, mɨkɨkɨ nekaniyutemawieka».

Ketsutsi kemɨtiuta'inɨatsie
(Mat 4:1‑11 – Mar 1:12‑13, Ruk 4:1‑13)

4   Hikɨ
'Iyari Ketsutsi kanewitɨni makumawetsie paitɨ, mana Kauyumarie
1

mita'inɨatakɨ. 2 Hikɨ huta tewiyari tukari, huta tewiyari tɨkari yuhakietɨ,


kaneuhakamɨkɨkaitɨni. 3 Hikɨ tiyu'irɨwiyame nuaka mɨpaɨ katinitahɨawe:


―Kamɨtsɨ, xɨka 'ekɨ Kakaɨyari penu'ayatɨni, mɨpaɨ ketineutahɨawi 'ikɨ tetexi


paa makɨnekɨ.
4 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

―'Utɨarika mɨpaɨ kanaineni: “Tewi paakɨ xeikɨa pɨka'ayeniereni, Kakaɨyari


kemutayɨ, niukieya naitɨ peuyewetseta”.
5 Hikɨta kauyumarie Kerutsareme kiekariyaritsie paitɨ kaneiwitɨni, tuki

yekɨrita 'amanutitewatsie kanenutiwitɨni. 6 Hikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:


―Xɨka 'ekɨ Kakaɨyari penu'ayatɨni, 'ena keneukatsuna. 'Utɨarika mɨpaɨ


kanaineni:
»“Niuki tuayamete pɨtiwa'aitɨaka 'ahepaɨtsita,
yumamakɨ mepɨmatsituikani
kapa tetetsie pe'uti'ɨkamɨrekɨ”».
7 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

―Mɨpaɨta kanaineni 'utɨarika: “Ti'aitame mɨ'akakaɨyari pepɨka'inɨataneni”.


Mateu 4  1618

8  Hikɨ tawari Kauyumarie kaneiwitɨni hɨri 'amanutitewatsie, kwiepa


memɨte'aita wakwie xexuime kanixeiyatsitɨani witsimɨ'anene.
9 Mɨpaɨ tikuhɨawetɨ:

―'Ikɨ naime nepɨmatsiyetuirieni, xɨka pe'awaɨriyani pemɨnetsi'ayexeiyanikɨ.


10 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

―Kenemie Kauyumarie. 'Utɨarika mɨpaɨ kanaineni: “Ti'aitame mɨ'akakaɨyari


xeikɨa kenayexeiyani”.
11 Hikɨ Kauyumarie kanihayewa kaneyani, niuki tuayamete me'u'axɨaka

mekaniparewiekaitɨni.

Ketsutsi kemɨtitsutɨa tikuxatatɨ


12  Kepauka Ketsutsi mɨtiutamari kename Wani hanutahɨiyakai, Karereya
paitɨ kaneyani. 13 Natsaretitsie yeyaka, Kaperunaume kaneyani mana

mekanikɨ harakuna tetsita mɨti'ane, Tsawuruni kwieyaritsie meta Nepɨtahari,


14 mɨpaɨ katinaye'ani Kakaɨyari niukameya Kitsariyaxi kemutayɨ:

15 «Tsawuruni kwieyari meta Nepɨtahari kwieyari,


harakuna mananiere Kurutani 'anutaɨye meta,
Karereya memɨkatateɨterima memakutei,
16 teɨteri makuyɨwitsie memɨtitei
mɨkɨ hekɨariya kwimɨxawatɨ mekaniuxeiya,
mɨkɨ yɨwipa memɨkutei hake memɨkwiximekai,
mɨkɨ wahetsiemieme hekɨariya kaniuhekɨariwieni».
17 Merikɨtsɨ 'ana Ketsutsi kanitsutɨani mɨpaɨ tikuxatatɨ: «Xeketeneuhayewa

ke'axaxemɨteyurie, karikɨ kanehuraniri Kakaɨyari kemɨtita'aita».

Ketsutsi ketsɨweiyamete kemɨtiwaruta'ini yunaukame


(Mat 4:18‑22 – Mar 1:16‑20, Ruk 5:2‑11, Wa 1:35‑42)
18  Kepauka harakuna tetsita muyemiekai Karereya kwieyaritsie,
kaniwaruxeiya yuhutame yu'iwamakame: xewitɨ Tsimuni Pekuru
mɨtitewakai, meta 'Atɨrexi. Mana wipikɨ mekateniwiwietɨwekaitɨni
harakunatsie, mɨkɨ memɨketsɨweiyametetɨkaikɨ. 19 Hikɨ Ketsutsi

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Hikɨmɨ, nehetsie xeketeneuwiya, teɨteri


waxexeɨriwamete nekanixe'ayeitɨamɨkɨ». 20 'Ana yapauka wipi

me'uku'eiriexɨaka, hetsiena mekateniuwiya.


21 Manata kwitɨwa ya'amietɨ kaniwaruxeiyata yuhutame yu'iwamakame:

Kakuwu meta Wani, Tsewereu niwemama, kanuwatsie mekaniyetekaitɨni


yupaapa hamatɨa yuwipi memanetsikitɨatɨ. Hikɨ kaniwaruta'inieni. 22 Hikɨ

'ana kwitɨwa kanuwa me'uku'eirieka meta yupaapa, mekaneiweiya.

Ketsutsi kemɨtiwa'ɨkitɨakai yumɨireme


23  Merikɨtsɨ Ketsutsi naitsarie Karereya kwieyaritsie kanikuyeikakaitɨni,
tukiteta tiku'ɨkitanetɨ, niuki 'aixɨa manuyɨne taheima mieme hepaɨtsita
tikuxatatɨ, 'aixɨa meteheu'eriekame warayeitɨwatɨ naime kwiniya hepaɨtsita
meta kememɨte'uka'eniwakai teɨteri. 24 Naitsarie Tsiriya kwieyaritsie

kaniutamariwa. Mekaniwa'atɨwakaitɨni kwiniya yukɨ 'anenemekɨ


1619  Mateu 4

memɨtekukuyekai, kukuiniyakɨ waɨkawa memɨte'uka'eniwa, kakaɨyarixi


'axamemɨ'anene memɨwanɨ'ɨ, meta kierixiekate, meta huriekate, hikɨ
mɨkɨ kaniwaranayexɨrɨwakaitɨni. 25 Yumɨiretɨ teɨteri mekaneweiyakaitɨni

Karereyatari, Tamamata Kiekaritsietari meta Kerutsaremetari, Kureyatari,


meta Kurutani 'anutaɨyetari.

Mɨkɨ 'aixɨa memɨ'itɨarie meta mɨkɨ 'axamemɨ'itɨarie


(Mat 5:3‑12 – Ruk 6:20‑23)

5   Merikɨtsɨ
teɨteri yumɨireme waxeiyatɨ, mana yemuritsie neutiyune, hikɨ
1

nanukayerɨni. Teyɨ'ɨkitɨwametemama 'auriena mekaniu'axɨani, 2 mɨkɨ 

katiniwaruti'ɨkitɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:


3 «'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ waɨkawa memɨteheuyehɨwa yu'iyaritsie
kememɨteyumate,
kemɨ'ane taheima makawe mekanexeiyakakuni tiwa'aitɨwametɨme.
4 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memɨyuheiwerie,
mepɨnɨtɨarieni.
5 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memɨka'ayu'eririya,
wahetsie pɨtinake kwie naitɨ.
6 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memɨyuwaɨriya heitseriemekɨ
yamemɨtekahunikɨ
yaxeikɨa tewi hepaɨ meuhakamɨkɨ meuharimɨkɨ hepaɨ,
yamepɨtepitɨarieni mepɨtihuxani.
7 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memɨteyukanenimaya,
mepɨtinenimayatsieni.
8 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memɨ'itiyatɨka wa'iyari mɨyuxewinikɨ,
mepixeiya Kakaɨyari.
9 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memɨwanɨtɨani teɨteri, 'aixɨa
memɨteyuxeiyanikɨ,
mepɨmatsiɨkɨni Kakaɨyari niwemama kememɨtehɨkɨ.
10 'Aixɨa mekani'itɨarieka mɨkɨ memuweiyarie memɨyuwaɨriyakɨ
heitseriemekɨ yamemɨtekahunikɨ,
kemɨ'ane taheima makawe mekanexeiyakuni tiwa'aitɨwametɨme.
11 »'Aixɨa xekani'itɨarieka xeme kepauka memɨxeta'uxiwe'erieni, kepauka

memɨxe'uweiyani, kepauka mete'itawatɨ 'axamemutiyuaneni xehepaɨtsita


naimekɨ nehetsie xemɨmiemetekɨ. 12 Xekeneyutemamawieka 'ana

xekenenaki'aka mɨpaɨ xetemaitɨ, 'aixɨa 'aneme xekanipitɨariekuni waɨkawa


taheima mieme. Mɨpaɨta meteniwaruweiyakaitɨni Kakaɨyari niukametemama
meripaitɨ miemete.

Kwiepa memɨtama wa'una wahekɨariwiwamete


13  »Xeme kwiepa memɨtama wa'una xekanihɨkɨtɨni. Xɨka 'una hamuritɨ
'ayani, ¿titakɨ ha'utsiwitɨ rayani? Pɨkatiyunaki'erieri, panuyewiwiyani xeikɨa,
teɨteri hetsiena memu'uwanikɨ.
14 »Xeme kwiepa memɨtama wahekɨariwiwamete xekanihɨkɨtɨni. Yemuri

heima kiekari mɨkama pɨkayɨwe mɨti'awietsieni. 15 Mɨkɨ meta, kɨxeme



Mateu 5  1620

'utaiyame kakunikɨ pɨka'enukanani. Matsi pɨta, wapaitɨ neitiyemɨkɨ


mɨwahekɨariwiyakɨ yunaime kiita memayetei. 16 Yaxeikɨata xeme, hekɨariya

xehetsɨa mieme mɨpaɨ ketihekɨaka teɨteri wahɨxie, memɨxexeiyanikɨ


'aixɨa kexemɨteyurie, 'aixɨa memutiyuanenikɨ xe'ukiyari taheima
makawe hepaɨtsita.

Ketsutsi kemutayɨ 'inɨari niukiyari hepaɨtsita


17 »Mɨpaɨ xepɨkateku'eriwani kename nenua ne'ika'unake 'inɨari
niukiyari, Kakaɨyari niukametemama waniukiyari. Kenemɨtinua,
ne'ika'unake nekapunua, ne'eye'atɨanike pɨta nekaninuani. 18 Yurikɨ mɨpaɨ

nepɨxerahɨawe, mexi kataxɨwe muyuawi meta kwie, xeihɨxiyari xeituniyari


pɨkatatɨmaiyarieni 'inɨari niukiyaritsie mieme, naitɨ mexi karaye'awe.
19 Kemɨ'ane mitixani'erieni 'ikɨ 'aitsika tsepa 'imatɨme, yatiwa'ɨkitɨatɨ teɨteri,

mɨkɨta 'imatɨme pɨtaterɨwarieni, kememɨtemariwa mɨkɨ memeixeiya


kemɨ'ane taheima makawe tiwa'aitɨwametɨme. Perutsɨ kemɨ'ane yamɨtikamie
yamɨti'ɨkita, mexɨakame pɨta pɨtaterɨwarieni. 20 Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,

xeme xepɨyuwaɨriya heitseriemekɨ yaxemɨtekahunikɨ. Mɨkɨ meta 'inɨarikɨ


memɨte'ɨkitamete, paritseutsixi meta, mɨkɨ yaxeikɨa waniu mepɨteyuwaɨriya.
Merikɨte, peuyewetse xeme matsi yemekɨ yaxemɨtekahunikɨ. Mexɨka
katixaɨtɨni, tixaɨ xepɨkaheutahaxɨani hakewa mɨra'aita kemɨ'ane
taheima makawe.

Ketsutsi kemutayɨ memɨha'a wahepaɨtsita


(Mat 5:25‑26 – Ruk 12:58‑59)
21 »Xepɨ'enana kename mɨpaɨ mete'utahɨawarie meripaitɨ xetutsima:
“Pepɨkati'amemiwani, kemɨ'ane mɨtiyumemiwani, 'itsɨkame hetsiena
'apɨrahɨpani”. 22 Ne matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, kemɨ'ane miheka

yu'iwa, 'itsɨkame hetsiena pɨrahɨani. Kemɨ'ane 'axamɨtikɨhɨaweni yu'iwa,


mɨkɨtsie mepɨte'uhɨpani ta'ukiyarima. Kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtitahɨawe: “Kari
pepɨka'amate”. Mɨkɨ panutahɨiyani tai yamɨtita'atsie.
23 »'Ayumieme xɨka 'a'imikieri pe'atɨani mɨrayutimawatɨre, mana

xɨka pehaye'erieni kename 'a'iwa tixaɨtɨkɨ 'aixɨa kamatixeiya, 24 mana


mɨrayutimawatɨre keneuku'eirieka 'a'imikieri. Kenemie meri, 'aixɨa


xeteyuxeiyatɨ xekenakɨni yu'iwamatɨ, 'anake muwa pe'ayeneme keneutimawa.
25 »Kwitɨ kenehamikutani kemɨ'ane mɨmatsixaneta mexi huyeta pe'umie

hamatɨana, kapa matsiyetuanikɨ 'itsɨkame hetsɨa matsixanetame, 'itsɨkame


kapa matsiyetuanikɨ tupiri hetsɨa, kapa pe'anutahɨiyanikɨ. 26 Yurikɨ mɨpaɨ

nekanaineni, muwa pepɨkawayeyani mexi pekati'atuawe naimekɨ.

Ketsutsi kemutayɨ, kemɨ'ane mikumaɨwa xeime


'ɨyaya xeime kɨnaya hepaɨtsita
27 »Xepɨ'enana kename mɨpaɨ mete'utahɨawarie: “Xeime 'ɨyaya kɨnaya
pepɨkakumaɨwani”. 28 Ne matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, kemɨ'ane mixeiya

'uka 'ihiwe'erietɨ, mɨkɨ kanikumaɨwani yu'iyaritsie. 29 'Ayumieme, xɨka 'ahɨxi


'atserieta miemekɨ xɨka 'axapetiyurieneni, keniwatitu'i meta kenehɨwa. Matsi


1621  Mateu 5

'aixɨa pɨyɨni tixaɨtɨ mɨreuyewenikɨ 'awaiyaritsie mieme, kapa pe'axewitɨ


peheukahɨiyanikɨ xatsi taiyariyaritsie. 30 Meta, xɨka 'amamá 'atserieta mieme

matsihekahɨpani, kenewayewiteki meta kenehɨwa. Matsi 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ


pemɨwayepurunikɨ, kapa pe'axewitɨ peheukahɨiyanikɨ xatsi taiyariyaritsie.

Ketsutsi kemutayɨ, 'eiriya hepaɨtsita


31 »Mɨpaɨta mepɨte'utahɨawarie meripaitɨ: “Kemɨ'ane yu'ɨya muku'eiri, 'eiriya
xapayari ke'ihuritɨani”. 32 Peru ne matsi mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, kemɨ'ane

miku'eiri yu'ɨya, mɨkɨ xeime kɨnaya kumaɨwame kanayeitɨani yu'ɨya,


mexɨka 'uka 'uki 'ukumayɨani mɨkayɨkɨna xeikɨa. Kemɨ'ane mitiwitɨni 'uka
muku'eiriwaxɨ, mɨkɨta pikumaɨwani xeime 'ɨyaya.

Ketsutsi kemutayɨ, memɨyɨhɨritɨa wahepaɨtsita


33  »Mɨkɨmeta, xepɨ'enana kename meripai miemetexi mɨpaɨ
metekɨhɨawarɨwakai: “Pepɨka'ahɨritɨani peti'itawatɨ, matsi kepemɨti'ahɨritɨa
yapepɨtikamieni Ti'aitame matsixeiyakaku”. 34 Ne matsi mɨpaɨ

nepɨtixekɨhɨawe: Yemekɨ xepɨkayɨhɨritɨaka. Taheima mieme muyuawi


xexatatɨ xepɨkayɨhɨritɨaka Kakaɨyari muwa yu'uwenitsie 'akaitɨ mɨti'aitakɨ.
35 Kwie xexatatɨ xepɨkayɨhɨritɨaka kwie 'uwenieyatɨa mieme ketayatɨa mieme

mɨhɨkɨkɨ. Kerutsareme xexatatɨ xepɨkayɨhɨritɨaka ti'aitame mɨtɨrɨkaɨye


kiekarieya mɨhɨkɨkɨ. 36 'Amu'u pexatatɨ pepɨka'ahɨritɨaka pemɨkayɨwekɨ

tuxame yɨwime pemeyeitɨanikɨ nixei kɨpayari. 37 Xɨka xeyuwaɨriyani, “huu”


xekeneutiyuaneni xeikɨa, mexɨka xekayuwaɨriyani, “tixaɨ” xekeneutiyuaneni.


Tawari xeiniukiyari panayuhayewa, kemɨ'ane 'axamɨtiyuruwa hetsɨa
kanimiemetɨni.

Ketsutsi kemutayɨ, 'axamemɨwayurie 'axame'u'itɨarieka wahepaɨtsita


38  »Xepu'enana kename mɨpaɨ metekɨhɨawarɨwakai: “Xɨka xeime hɨxieya
watituni mɨkɨta hɨxieya kewatituiyani meta tameya xɨka 'anaye'una mɨkɨta
ke'anaye'uniyarieni”. 39 Ne matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe: Mɨpaɨ xeteyurietɨ

xepɨka'inenaka kemɨ'ane 'axamɨxeyurie. Matsi kemɨ'ane 'a'auritapatsie


mɨmatsikuwaya 'atserieta, ta'aurie pe'aweme keneupitɨa tapata. 40 Kemɨ'ane

matsixanetatɨ mɨmatsinawairiemɨkɨ 'akamixa, keneuhuritɨa meta


'a'ɨkari. 41 Kemɨ'ane mɨmatsiwiya hetsiena mieme tixaɨtɨ pemɨranutɨnikɨ

xeimiriyari keyari, huta miriyari keyari keneumieni 'utɨana. 42 Kemɨ'ane


tixaɨtɨ mɨmatiwawirie, ketineupitɨa, kemɨ'ane mɨmatiniɨwiriemɨkɨ


pepɨkatikweririeka.

Kemɨtiwanaki'erieka mɨkɨ memɨtatsi'aye'unie


43  »Xepɨ'enanakename mɨpaɨ metekɨhɨawarɨwakai: “'Ahepaɨ tewi
kenenaki'erieka, pepi'uxiwe'erieka kemɨ'ane mɨmatsi'aye'unie”. 44 Ne  

matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe: Xekeniwanaki'erieka mɨkɨ memɨxe'aye'unie,


xekeneyunenewieka mɨkɨ memɨxe'uweiya wahetsiemieme. 45 Mɨpaɨ xeyɨatɨ

puyuritɨni yu'ukiyari taheima makawe niwemama xemɨhɨkɨkɨ. Mɨkɨ


kanenatinenetɨwani yutau 'axamemɨteyurie wahetsie 'aixɨa memɨteyurie
Mateu 5  1622

wahetsie. Wiyeri panakanɨ'awa mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu


wahetsie mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨkatekahu wahetsie yaxeikɨa. 46 Xɨka  

xewanaki'erieka mɨkɨ memɨxenaki'erie, ¿kexete'a'iwa mɨkɨkɨ? Kamɨ, 'atsita


mɨkɨ kuwiyexinutsie mieme tewawamete yaxeikɨa mepɨteyurie. 47 Xɨka  

yu'iwamarixi xewawaɨritɨaka hɨkɨa, titatsɨ xeteyurie hipatɨ yamemɨkateyurie.


Kamɨ, mɨkɨ memɨkatateɨterima yaxeikɨa mepɨteyurie. 48 Xeme pɨta 

heitseriemekɨ yaxeketenekahuni, xe'ukiyari taheima makawe heitserie


yamɨtikamie hepaɨ.

Ketsutsi kemutayɨ, 'aixɨa memɨteyurie wahepaɨtsita

6   »Xekeneyukweriwayuriekakapa kemɨtiheitserie xeteyurieka


1

teɨteri wahɨxie, mɨkɨ memɨxexeiyakɨ xeikɨa. Mexɨka wahɨxie xeikɨa


yaxeteyurieka, xe'ukiyari taheima makawe tixaɨtɨ pɨkatixepitɨani xe'iwarika.
2 »Kepauka pemiparewi tixaɨtɨ mɨkarexeiya, kuxineta pepɨka'aitani 'ahɨxie

mɨhɨtsieriekakɨ pemɨxeiyarienikɨ, tukita kaye 'utɨa kememɨteyurie mɨkɨ


memɨte'itawamete, teɨteri 'aixɨa memutiyuanenikɨ wahepaɨtsita. Yurikɨ mɨpaɨ
nekanaineni, 'ari meheixeiyatɨ mepakɨ yu'iwarika. 3 Matsi 'ekɨ pɨta kepauka

pemɨwaparewie tixaɨtɨ memɨkatehexeiya, 'atsipepɨkatayɨni, 'amamá 'a'utata


mieme 'atsipɨkatimaika kemɨtiyuriene 'atserieta mieme, 4 kepemɨtiuparewi

mɨ'awiekakɨ. 'Ana 'a'ukiyari 'ixeiyatɨ tita mɨti'awietsie pɨmatipitɨani 'a'iwarika


yunaime wahɨxie.

Ketsutsi kemutayɨ nenewieri hepaɨtsita


(Mat 6:9‑13 – Ruk 11:2‑4)
5  »Kepauka xemɨyunenewie, mɨkɨ memɨte'itawamete wahepaɨ xepɨkayɨaka,
pɨwanake tukipa memɨti'unikɨ meta 'itsikinatsie memɨti'unikɨ meyunenewietɨ
teɨteri memɨwaxeiyanikɨ. Yurikɨ mɨpaɨ nekatinixehahɨaweni, 'ari
meheixeiyatɨ mepakɨ yu'iwarika. 6 'Ekɨ pɨta kepauka pemɨ'anenewie 'akiita

keneutahaka, kitenie pereuname, nenewieri kenepitɨaka 'a'ukiyari mana


muyeika muye'awietsie. 'A'ukiyari 'ixeiyatɨ tita mɨti'awietsie pɨmatipitɨani
'a'iwarika yunaime wahɨxie. 7 Xeyunenewietɨ xepɨka'imɨiriyani niuki hipame

nuiwarite wahepaɨ. Mɨkɨ waɨkawa me'utiniutɨ, me'enierienike mepɨyu'erie.


8 Wahepaɨ xe'anenetɨ xepɨka'akɨne. Kakaɨyari mɨxe'ukiyari yapɨtimate tita

xemɨteheuyehɨwa, yaxekate'itawawiriewawekaku 'akuxi.


9 »'Ayumieme 'ipaɨ pɨta xeketeneyunenewieka xeme:

»“Ta'ukiyari taheima pemakawe,


yuhemekɨ mɨpatsie peke'ayeitɨariwani,
10 'enata keneutsutɨa peti'aitatɨ,
yameketeyurieka kemɨmatinake
'ena kwiepa taheima kememɨteyurie.
11 'Ikwai ketaneumikwa hikɨ temeiyehɨwa.
12 Ketatineuyehɨwirieka 'axatemɨte'uyurikɨ
tameta temɨtewareuyehɨwirikɨ mɨkɨ 'axamemɨtatsi'uyuri.
13 Pepɨkatatsipitɨaka temɨta'inɨatsienikɨ,
matsi ketaneutawikweitsitɨa 'axatemɨka'itɨarienikɨ.
1623  Mateu 6

'Ekɨtsɨ 'aheyemekɨ pekatini'aitametɨni pekanitɨrɨkaɨyeni


witsipekani'aneni 'aheyemekɨ.
Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni”.
14 »Xɨka xetewareuyehɨwirieni teɨteri 'axamemɨxeyurie, xe'ukiyari

muyuawitsie makawe pɨxereuyehɨwirieni xemeta. 15 Peru, xɨka


xekatewareuyehɨwirieni teɨteri, xe'ukiyari pɨkaxereuyehɨwirieni xemeta


'axaxete'uyurieyu.

Ketsutsi kemutayɨ hakiya hepaɨtsita


16  »Kepauka xemɨyuhakiwa mɨkɨ memɨte'itawamete wahepaɨ xepɨkayɨaka.
Mɨkɨ yuheiweriekate wahepaɨ meteyuxexeiyame mepayuyeitɨwa, meta
yuhakiwamete wahepaɨ teɨteri memɨwaxeiyakɨ. Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe,
mɨkɨ 'ari meheixeiyatɨ mepakɨ yu'iwarika. 17 'Ekɨ pɨta kepauka pemɨ'ahakiwa,

kene'akawiri witsimu'ɨa 'amu'utsie, kenanaka'ɨtaima, 18 tiyuhakiwame hepaɨ


pemɨkati'axexeiyanikɨ, teɨteri kemematexeiya. 'A'ukiyari mana muyeika


muye'awietsie, mɨkɨ pɨta kematixeiya pepɨmatsiɨkɨni. 'A'ukiyari 'ixeiyatɨ tita
mɨti'awietsie, mɨkɨ pɨmatipitɨaka 'a'iwarika yunaime wahɨxie.

Kemɨtiti'uta taheima mieme


(Mat 6:22‑23 – Ruk 11:34‑36)
19 »Xeketeneuhayewa kwiepa timieme piinitɨarika xetexeɨrietɨ xeikɨa.
Kwiepa timieme tekɨmemete mepɨtetikɨme meta pɨtiyutikwitamawa,
metatsiere tenawayamete mepɨyɨwawe mɨkɨ memɨtenawani. 20 Taheima  

mieme matsi piinitɨarika xeketenexeɨrieka. Mana tekɨmemete


mepɨkatehetikɨme meta pɨkareyutikwitamawa, metatsiere tenawayamete
mepɨkaheutahake memɨtenawanikɨ. 21 Hakewa pemɨrekuxeɨri piinitɨarika,

manata 'a'iyari puyeikani.


22 »Tahɨxi tawaiyari kɨxemeya kanihɨkɨtɨni. 'Ayumieme xɨka 'ahɨxi yuxewini

'aixɨa 'aneni, 'awaiyaritsie naitɨ pepɨhekɨariwiyarieka. 23 Mexɨka 'ahɨxi


'axa'aneni peti'akahiwe'eriekaku, 'awaiyaritsie pekaniyɨriyariekamɨkɨ.


Merikɨte, 'akɨxeme xɨka 'uyɨre, yemekɨ pepɨyɨriyarieni.
24 »Tewi pɨkayɨwe yuhutame yukutsiyarima wahetsie tiwiyatɨ

mɨti'uximayaka. Ni'uxiwe'eriekamɨkɨ xeime 'inaki'erietɨ xeime, yatɨni


matsi xeime waɨkawa ninaki'eriekamɨkɨ xeime xani'erietɨ. Pɨkayɨwe
xemɨte'uximayaka Kakaɨyari hetsie xetewiyatɨ meta yupiinitɨarikatsie
xetewiyatɨ.

Kakaɨyari kemɨtiwa'ɨwiya yuniwema


(Mat 6:25‑33 – Ruk 12:22‑31)
25  »'Ayumieme mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe: Xeketeneuhayewa xeyu'iyaritɨatɨ
yutukari hepaɨtsita, tita tetekwani tita tete'ieni xeteyukɨhɨawetɨ, yuwaiyari
hepaɨtsita xepɨkayu'iyaritɨaka tita tete'anakatɨxɨani xeteyukɨhɨawetɨ.
¿Tukari matsi waɨkawa kareuyewetse keyuri 'ikwai meta xewaiyari keyuri
kemari? 26 Xekeniwaru'ixɨari wikixi taheima miemete: Mepɨka'uka'etsa

mepɨka'uka'itsana, kaxetunitsie mepɨkateti'uta. Mɨyatɨtɨ, xe'ukiyari taheima


Mateu 6  1624

makawe pɨtiwamikwa. Merikɨte, xeme matsi waɨkawa xepeuyewetse keyuri


mɨkɨ. 27 ¿Xeme kemɨ'ane pɨyɨwe yu'iyaritɨatɨ 'a'utewitɨ mayuyeitɨani xɨka

'etsi'utewini, xeitsikuriyari manawere?


28 »¿Meta titayarikuta xeteyu'iyaritɨa 'ixuriki hepaɨtsita? Xekeneuxeiya

tuturi texuxuri 'ɨtsita mieme kemɨtiuwawere. Pɨkati'uximaya pɨkawita,


29 peru mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, Tsarumuni tsepa naimekɨ mariwetɨ

mayuyeitɨwakai witsipɨkatiyukemaritɨwakai texuxuri hepaɨ. 30 Xɨka  

Kakaɨyari mɨpaɨ tikemaritɨaka tupiriya hikɨ 'ɨtsita meuti'u meta 'uxa'a


huxunuta meukawiwiyani, matsi yemekɨ katixekemaritɨaka xeme, teɨteri
'etsiwa xeikɨa yuri xemɨte'erie. 31 'Ayumieme xepɨkayu'iyaritɨaka 'ipaɨ

xe'utiyuatɨ: ¿Titari tetekwaka? ¿titari tete'ieka? ¿titakɨ tetetakemaritɨaka?


32 Mɨkɨ memɨkatateɨterima mepiwautɨwe mɨkɨ naime, peru xe'ukiyari

taheima makawe yapɨtimate kename xeteuyehɨwa 'ikɨ naime. 33 Xeme  

matsi xekeneyuwaɨriyani mɨkɨ tixe'aitɨwame mɨhɨkɨtɨnikɨ, heitseriemekɨ


yaxemɨtekahunikɨ, mɨpaɨ xeteyurietɨ, xepɨtemikienita mɨkɨ naime.
34 'Ayumieme xepɨkayu'iyaritɨaka 'uxa'a miemekɨ, 'uxa'ata peixeiyani

'iyaritɨarika. Xexuitɨ tukari peixeiyari 'axamɨti'ane.

Hipame wahetsie xepɨkate'uhɨpani


(Mat 7:3‑5 – Ruk 6:41‑42)

7   »Hipame
wahetsie xepɨkate'uhɨpani, xemeta xehetsie mɨkarahɨiwanikɨ.
1
2  Hipame
wahetsie kexemɨte'uhɨpa, mɨpaɨta xeme xehetsie pɨrahɨiyani,
kexemɨtewa'inɨatsirie hipame, yaxeikɨata xeme mɨpaɨ xepɨte'inɨatsiyarieni.
3 »¿Titayari kwi petixeiya xatsi 'a'iwa hɨxita meutawiwi, pekahe'eriwatɨ

keuruwi 'ekɨ 'ahɨxita meutawe? 4 ¿Pepɨkayɨwe mɨpaɨ pemɨtitahɨawe 'a'iwa:


“Xatsi 'ahɨxita meutawiwi nepɨmatsiwaye'itirieni”, keuruwi 'akuxi 'ekɨ 'ahɨxita


yeyeikakaku? 5 Yakɨ peputaine xeikɨa. 'Ahɨxita meri keniwayehɨwa keuruwi,

mɨpaɨke 'aixɨa pereunieretɨ pekanayeimɨkɨ pemiwaye'itirienikɨ xatsi 'a'iwa


hɨxita meutawiwi.
6 »Tita Kakaɨyaritsie mieme mɨtipatsie xepɨkatewamikwani tsɨikɨri, kuka

kwinie mɨraye'atɨka tuixuri wahɨxie xepɨkatixɨrɨwani, nɨka me'itiketsinikɨ,


nɨka ta'aurie me'axɨrieme mexe'utitsanakɨ tsɨikɨri.

Xeketeneuta'iwau, xeketenekuwawa, 'itupari xekeneuyuitɨa


(Mat 7:7‑11 – Ruk 11:9‑13)
7 »Xekatehayewatɨ xɨka xete'uta'iwauni, yaxepɨtemikieni. Xɨka
xetekuwautɨweni xekatehayewatɨ, yaxepɨte'itaxeiya, 'itupari xɨka
xe'uyuitɨani xekatehayewatɨ, xepɨteheuyepiyarieni. 8 Kemɨ'ane mɨtiku'iwawa

pɨtiyetuiriyarɨwa yu'iwaurika, kemɨ'ane mɨtikuwaune pɨtikaxeiya, kemɨ'ane


'itupari mukuyuitɨwa pɨreuyepiyarɨwa.
9 »Xewitɨ pɨkayuwaɨriya tete yuniwe mumini, mɨkɨ paa ha'iwawakaku.

10 Meta pɨkayuwaɨriya kuu mimini tsaapa ha'iwawakaku. 11 Xeme


   

'axaxete'u'iyaritɨtɨ, 'aixɨa 'anemekɨ xɨka xetewamikwani yuniwema,


matsi waɨkawamekɨ xe'ukiyari taheima makawe 'aixɨa ti'aneme
katiniwamimɨkɨ kemɨ'ane memɨte'itawawirieni. 12 'Ayumieme xeme

1625  Mateu 7

hipame teɨteri yaxeketeniwaxeiyani, mɨkɨ kememɨtexexeiyanikeyu xeme.


Mɨpaɨ tiyurienetɨ kanitaxewiriyamɨkɨ 'inɨari niukiyari meta Kakaɨyari
niukametemama waniuki.

Kitenie 'etsimayewa
13  »Kitenie
'etsimayewatsie xekeneutahaxɨa. Karikɨ 'ekanayeuka kitenie,
'ekanatayeuka huye hakewa memeuyexɨrɨwe meukayune, mepɨyumɨire
mana memeutahake. 14 Peru 'etsipayewa kitenie meta 'itsipatayewa huye

tukaritsiepai meutiyune, hipatɨ xeikɨa mepikaxexeiya.

Kɨye kemɨtimatsiɨkɨ yu'ikwaxitsie


15  »Xekeneyukweriwayurieka Kakaɨyari niukametemama memɨte'itawa
wahepaɨtsita. Xehetsɨa mepeutahake muxatsi wahepaɨ meteyuxexeiyatɨ,
matsi yutaɨta mepɨ'ɨrawetsixi pɨta memɨtenawaya. 16 Kememɨte'ukaxuxuawere

xepɨwaretimani kememɨ'anene. ¿Kaxie tika'inɨiwa xuyatsie. Piní takari


tika'inɨiwa witsaxatsie? 17 Naitɨ 'iteɨri 'aixɨa mɨ'anene 'ikwaxi 'aixɨa

'anenetɨ pukaxuxuawere. Peru 'iteɨri 'axamɨ'anene 'ikwaxi 'axa'aneneme


pexeiya. 18 'Iteɨri 'aixɨa mɨ'ane pɨkayɨwe 'axamɨtiutixuxuawereni, meta

'iteɨri 'axamɨ'ane pɨkayɨwe 'aixɨa mɨtiutixuxuawereni. 19 Naitɨ 'iteɨri 'aixɨa


mɨkatiutixuxuawere kanawitewani, taipa kaneuxɨriwani. 20 'Ayumieme 

kememɨte'ukaxuxuawere xepɨwaretimani.
21 »Mɨkɨ mɨpaɨ memɨnetekɨhɨawe: “Ti'aitame, Ti'aitame 'aku”, yunaitɨ

mɨkɨ mepɨkaheutahaxɨani hakewa mɨre'aita taheima makawe. Matsi


xeikɨa kemɨ'ane yamemɨtekahu kemɨtinake ne'ukiyari taheima makawe.
22 Mɨkɨ tukaritsie yumɨiretɨ mɨpaɨ mepɨnetetahɨawe: “Ti'aitame,

Ti'aitame 'aku, tame 'ahetsiemieme tetenikuxatakaitɨni, 'ahetsiemieme


kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene tepɨwarayenɨ'axɨa, 'ahetsiemieme
mariwemekɨ tepɨteyuriekai”. 23 'Ana ne mɨpaɨ nepɨtiwatahɨawe: “Hatsuaku

nepɨkaxehetima. Xekeneuyupata nehetsɨa xepɨka'u'uwani, xeme


'axateyuruwamete”.

Tsimiyenitu 'aixɨa mɨ'ane 'axamɨ'ane


(Mat 7:24‑27 – Ruk 6:47‑49)
24  »'Ayumieme, kemɨ'ane mi'enie 'ikɨ neniuki kenemutayɨ, meta
yamɨtikatɨa mɨkɨ tewi mɨtimaiwepaɨ kani'aneni, mɨkɨ kaniyutakitɨani
tetetsie. 25 'Ukawiyeku, hatuxame wayeneku, 'uku'ekaku, mɨkɨ kitsie

'ukexɨaku 'eka, kii pɨkahatiwe, tetetsie mutiwiyakaikɨ tsimiyenituyari.


26 Peru kemɨ'ane 'i'enietɨ neniuki yamɨkatikamie, mɨkɨ tewi 'atsimɨkatimate

hepaɨ kani'aneni xiekaripa muyutakitɨa hepaɨ. 27 'Ukawiyeku, hatuxame


wayeneku, 'uku'ekaku, mɨkɨ kitsie 'ukexɨaku, kanatiweni, naitɨ 'unitɨ 'anetɨ


kaniukeni».

28  Hikɨ Ketsutsi kepauka minɨ 'ikɨ xatsika, teɨteri mekaniuhɨxiyani


'ɨkitsikayakɨ, 29 kemɨ'ane heitserie mexeiya hepaɨ mɨtiwa'ɨkitɨakaikɨ, mɨkɨ

'inɨarikɨ memɨte'ɨkitakai wahepaɨ pɨkati'ɨkitakai.


Mateu 8  1626

Ketsutsi kemɨrenayehɨa tewi nawi kwiniyayari mexeiyakai


(Mat 8:2‑4 – Mar 1:40‑45, Ruk 5:12‑16)

8   Merikɨtsɨ
kepauka yemuritsie makane, teɨteri yumɨiretɨ
1

mekaniweiyakaitɨni. 2 Hikɨ tewi nawi kwiniyayari mexeiyakai hetsɨana


nuaka hɨxiena 'utitunumakeka mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ti'aitame, xɨka pe'awaɨriyani, pepɨyɨwe pemɨnetsi'itieni.
3 Ketsutsi yumamá 'utatseraka kanimayɨani, mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Nepɨnewaɨriya. Pekaniu'itiyaniri.
Hikɨ yapauka kwiniyaya neunuani, 'itiyatɨ kanayani. 4 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ

katinitahɨawe:
—Neuxei, xeimetɨma pepɨkaraxaxatɨwani, mawari wewiwame hetsɨa
pɨta kenemie kene'ahekɨata matsihexeiyakɨ, meta 'imikieri kenanutimawa
kemɨtiu'aitaxɨ Muitsexi yapemɨtiwatahekɨatɨanikɨ.

Kuyaxi tiwa'aitɨwame yuri kemɨti'eriekai


(Mat 8:5‑13 – Ruk 7:1‑10)
5  Merikɨtsɨ Kaperunaume kiekariyaritsie heutahaku kuya hetsɨana kaninuani
xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame, mɨkɨ waɨriyarika kanipitɨani 6 mɨpaɨ  

'utaitɨ:
—Ti'aitame 'aku, neti'uximayatsiriwame nekiita payeka hurietɨ kwiyɨanetɨ
kwiniyakɨ.
7 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ne nekanimieni 'aixɨa reu'eriekame nemayeitɨanikɨ.


8 Kuya rehɨawe:

—Ti'aitame, 'aixɨa nepɨka'ane nekiita pemeutahanikɨ, niukikɨ


xeikɨa yakeneutayɨki, mɨkɨkɨ panayehɨiyani neti'uximayatsiriwame.
9 Netatsiere nekatini'aitɨarieka nekuyatɨtɨ, meta kuyaxi

nepɨtiwa'aitɨwame. Xɨka mɨpaɨ netitahɨawe xeime: “Kenemie”,


mɨkɨ pɨyemie. Xeimeta mɨpaɨ xɨka netiutahɨawe: “Kenaye'a”, mɨkɨ
kanayeimɨkɨ. Xɨka mɨpaɨ netitahɨawe neti'uximayatsiriwame: “'Ipaɨ
ketineyurieneni”, mɨkɨ mɨpaɨ pɨtiyurieni.
10 Ketsutsi 'i'enieka nihɨxiyakaitɨni, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe mɨkɨ

memikuweiyatɨwekai:
—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, nixeime tɨma 'ixaheritsixi watsata 'ikɨ
hepaɨ 'aneme nepɨkakaxeiyawe yuri ti'eriekame. 11 Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,

yumɨiretɨ mekani'axɨakuni tau manatineika hepatsie kiekatari meta


makayuyuipike hepatsie kiekatari, 'Apɨrahami, 'Itsahaki meta Kakuwu
wahamatɨa mekaniutiyaxikuni hakewa mɨre'aita taheima makawe. 12 Peru  

mɨkɨ mana memeutahaxɨanikekai mɨpaɨ 'ayumieme memutinunuiwakai,


mɨkɨ mekananuyexɨriyakuni takwa yɨwipa yemekɨ memu'uwanikɨ, mana
meniutitsuanakuni meniyutakewekuni.
13 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kuyaxi tiwa'aitɨwame katiniutahɨawe:

—Kenemie. Yuri kepemɨti'erie, mɨpaɨ pɨtiyɨni. 'Anatɨtɨ 'aixɨa reu'erietɨ


kanayani ti'uximayatame mɨkɨ hurayaritsie.
1627  Mateu 8

Yumɨireme kemɨtiwaranayexɨri
(Mat 8:14‑16 – Mar 1:29‑34, Ruk 4:38‑41)
14  Hikɨ kepauka Ketsutsi Pekuru kie munua, warɨkaɨya kaniuxeiya yu'utatsie
kakaime hɨiyakame. 15 Mamayatsie kanimayɨani, hikɨ hɨiya kanihayewa. Hikɨ

mɨkɨ 'anukukeka katiniwarumini.


16 Hikɨ taikai, mekani'atɨirieni yumɨireme teɨteri kakaɨyarixi

'axamemɨ'anene memɨwawiyakai, hikɨ kakaɨyarixi niwarayenɨ'ani


xeiniukiyarikɨ, 'ana yunaime 'aixɨa meteheu'eriekame kaniwarayeitɨani
memɨtekukuyekai. 17 Mɨpaɨ tiuyurieku, paye'a Kakaɨyari niukameya

Kitsariyaxi kemutayɨ:
«Mɨkɨtɨtɨ kataniunawairieni takwiniya, meta takukuiniya petɨ».

Kemɨtikwaniwe Ketsutsi muweiyanikɨ


(Mat 8:19‑22 – Ruk 9:57‑62)
18  Merikɨtsɨ Ketsutsi waxeiyatɨ teɨteri kememɨteyuxeɨriekai 'auriena
yumɨiretɨ, kaniuyuta'aita harakuna 'anutaɨye paitɨ manutuiyanikɨ.
19 Hikɨ xewitɨ 'inɨarikɨ mɨti'ɨkitametɨkai hetsɨana nuaka, mɨpaɨ

katinitahɨawe:
—Ti'ɨkitame 'aku, 'ahetsie nekatiniwiyamɨkɨ, hakewa pemeyemie neta
nekaniyemieni 'a'utɨma.
20 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Kauxaitsi yuterɨ mepexeiya, wikixi yu'itua mepexeiyata, peru ne, Yuri


Tewi kenemɨtitewa, nepɨkaheixeiya hakewa nemeyukamuritɨani.
21 Xewitɨta tiyu'ɨkitɨwame mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, keneneupitɨa meri nemɨyemiekɨ nepaapa nemɨteukimiekɨ.


22 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Nehetsie ketineuwiya, mɨkite keniwaruhayewa, mɨkɨ mɨkite yuhetsɨa


miemete mekewarukateuku.

Ketsutsi 'eka kemɨreunuitɨa


(Mat 8:23‑27 – Mar 4:35‑41, Ruk 8:22‑25)
23  Merikɨtsɨ kanuwatsie kayerɨka Ketsutsi meta teyɨ'ɨkitɨwametemama
yunaitɨ mekanekɨne. 24 Hikɨ harakunatsie me'uyehukaku

kaniuyutawewieni 'eka waɨkawa tɨrɨkaɨyetɨ hikɨ hamewari


kanuwatsie kanakayeuriwekaitɨni. Ketsutsi matsi kanikutsukaitɨni.
25 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete hetsɨana me'u'axɨaka mekanenutahɨtɨani,

mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Ti'aitame, ketaneutawikweitsitɨa, tepeuyewexime.
26 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

―Teɨteri 'etsiwa xeikɨa yuri xemɨte'erie, ¿titayari xetemama waɨkawa?


Hikɨ 'anukukeka 'eka kaniutatieni meta hamewari, hikɨ naitɨ kayuwatɨ
kaniutamare.
27 Hikɨ mɨkɨ teyu'ɨkitɨwamete mekanihɨxiyakaitɨni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «¿Tita

tewiyari tihɨkɨ 'ikɨ, 'atsita 'eka meta hamewari memei'enie?»


Mateu 8  1628

Kakaɨyarixi kememɨtewawiyakai Katarenatari


(Mat 8:28‑34 – Mar 5:1‑20, Ruk 8:26‑39)
28  Merikɨtsɨ 'anutaɨye paitɨ heta'aku Ketsutsi, katarenatari wakwietsie paitɨ,
yuhutatɨ teɨteri kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwawiyakai teukiyapa
mehayenexɨaka mekanenukunake. Kwinimieme metenayu'eririyakaitɨni,
'ayumieme hipatɨ mepɨkayuwaɨriyakai mana memuyekɨnekɨ. 29 Merikɨtsɨ  

mɨkɨ mɨpaɨ mekatenihiwieni:


—¿Ketita perayexeiya, Kakaɨyari nu'aya? ¿'Ena petinua petatsi'uximatɨanike
tukari ka'aye'awekaku 'akuxi?
30 Merikɨtsɨ mana memanu'uwakaitsie yatewa mekatenikwatɨwekaitɨni tuixuri

yumɨiretɨ. 31 Kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene menitawawirieni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Xɨka petatsi'ayenɨ'amɨkɨ, ketaneupitɨa tuixuri temɨwawiyakɨ.


32 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekenehu.
Hikɨ mɨkɨ mekanayekɨne teɨteri wahetsie tuixuri wahetsie pɨta
mekaneutahaxɨani, hikɨ yunaitɨ tuixuri mekaniutinautsa tekɨata
mekaneukaxɨrieni harakunapa, hapa mekaniukwini.
33 Hikɨ tuixuri wahɨwemete mekaniyuta'una, hikɨ kiekaritsie me'uxɨaka

naime mekateniutaxata meta kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwawiyakai


kememu'itɨariekai. 34 'Ayumieme yunaitɨ teɨteri kiekatari mekanayekɨne

Ketsutsi me'anukunakeke. Hikɨ kepauka memixei waɨriyarika mekanipitɨani


mɨyemiekɨ wakwiepa mɨka'uyeikanikɨ.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa huriekame


(Mat 9:2‑8 – Mar 2:3‑12, Ruk 5:18‑26)

9   Merikɨtsɨ
kanuwatsie kayerɨka 'anutaɨye paitɨ kaneyani, yukiekaritsie
1

kaninuani. 2 Hikɨ mana hipatɨ teɨteri huriekame mekani'atɨirieni 'itaritsie


yekaime. Ketsutsi waxeiyatɨ yuri kememɨte'eriekai mɨpaɨ huriekame


katiniutahɨawe:
—Yukɨ pepɨkati'akɨhɨaweni, nehamiku, 'ari pepɨreuyehɨwiyarie
'axapemɨtiuyurikɨ.
3 Hikɨ hipatɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai mɨpaɨ mekateniyukɨhɨawekaitɨni

yu'iyaritsie: «'Ikɨ Kakaɨyari hepaɨtsita 'axaputaine.»


4 Ketsutsi wa'iyaritɨarika maitɨ, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

―¿Titayari 'axaxeteyukɨhɨawe yu'iyaritsie? 5 ¿Tita matsi katikwaniwe:


“Pepɨreuyehɨwiyarie 'axapemɨtiuyurikɨ”, xɨka'utayɨni, nutsu: “Kenanukukexi


kenekuyeikani, xɨka'utayɨni”? 6 Hikɨtsɨ ya'aneme xekanetimaikuni kename

heitserie nehexeiya kwiepa nemɨtiwareuyehɨwirienikɨ 'axamemɨte'uyuri, Yuri


Tewi nehɨkɨtɨtɨ.
Hikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe huriekame:
—Kenanukukexi, 'a'itari kenakwetɨ, 'akie kenemie.
7 Hikɨ tewi 'anukukeka yukie kaneyani. 8 Teɨteri me'ixeiyaka waɨkawamekɨ
   

mekanimamakaitɨni, 'aixɨa mekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari hepaɨtsita,


heitserie mɨwarupitɨakɨ teɨteri mɨpaɨ memɨteyurienikɨ.
1629  Mateu 9

Mateu kemɨtiuta'ini
(Mat 9:9‑13 – Mar 2:14‑17, Ruk 5:27‑32)
9 Hikɨ
kepauka Ketsutsi mana mɨyetɨa, xeime tewi kaniuxeiya Mateu
titewakame mana memɨte'ayutituayatsie 'akaime. Mɨpaɨ katinitahɨawe:
«Nehetsie ketinewiyani». Mateu 'anukukeka hetsiena katiniuwiya.
10 Hikɨ Ketsutsi katinikwakaitɨni kiita, yumɨiretɨ kuwiyexinu hetsiemieme

tewawamete meta 'axateyuruwamete, me'u'axɨaka Ketsutsi matɨa


meta teyɨ'ɨkitɨwametemama wahamatɨa metenikwakaitɨni 'axeikɨa.
11 Kepauka paritseutsixi memɨwaruxei mɨkɨ, mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe

teyɨ'ɨkitɨwametemama:
—¿Titayarikuta tewawamete meta 'axateyuruwamete wahamatɨa
tixe'ɨkitɨwame tikwa'a?
12 'Ikɨ tiu'enieka, Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Aixɨa memɨteheu'erie mepɨkaheiyehɨwa tiyu'uayemawame, mɨkɨ memɨtekukuye


pɨta mekaneiyehɨaka. 13 Peuyewetse 'akuxi yaxemɨtehetimanikɨ kemaine mɨkɨ niuki

mɨpaɨ manuyɨne: “Ne nepɨxewawirie xeketeneuyukanenimayaka, nepɨkaxewawirie


mawari”. Ne nepɨkanua newata'inienike mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu, mɨkɨ
'axamemɨteyurie pɨta newata'inienike nekaninuani. a

Kemɨtiuta'iwawiyarie hakiya hepaɨtsita


(Mat 9:14‑17 – Mar 2:18‑22, Ruk 5:33‑39)
14  Hikɨ
Wani hetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete Ketsutsi hetsɨa me'u'axɨaka
mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
—¿Titayari tame meta paritseutsixi tete'utatihakiwa, peru 'ahetsɨa
miemeteta teyɨ'ɨkitɨwamete titayari hawaikɨ?
15 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Neɨkiyapa kemeteyɨwawe neneɨkeme 'inierimama memɨyuheiwerieka


mexi neneɨkeme wahamatɨa 'uyeika? Tukari kanaye'amɨkɨ kepauka
neneɨkeme mɨtihanieni watsata, hikɨ 'anake mekaniyuhakikuni. 16 Nixewitɨ  

tewi 'ixuriki mɨye'i pɨkamanetsikitɨwa 'ixuriki mɨhekwakɨ, 'ixuriki mɨhekwa


xɨka yutatuni mɨye'i pɨtatsana, tsanimeyari matsi waɨkawa 'axa'anetɨ
payeika. 17 Yaxeikɨata tsixai mɨyeye'itsie pɨkakatuariwa kaxie winuyari

mɨhekwa mukwanakɨ. Mexɨka mɨpaɨ tiuyurieni, tsixai kanititsanikeni,


winu kanitayeuriweni, meta tsixai kaneuyewautseni. Matsi kaxie winuyari
mɨhekwa tsixai mɨhehekwatsie kanikatuariwani, mɨpaɨ naitɨ 'atsipɨkatiyɨni.

'Uka nunutsi kemɨtimɨkikai meta 'ukaratsi mɨtikuyekai


(Mat 9:18‑26 – Mar 5:22‑43, Ruk 8:41‑56)
18  Mexi
mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwakai, xewitɨ kaninuani teɨteri wa'ukiyari,
hɨxiena kaniutitunumakeni, mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:
—Neniwe 'uka kanemɨni xike. Peru kenemie hetsiena keneutime'i, 'ana
kananutanierimɨkɨ.

9:13 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa memɨtehayewakɨ ke'axamemɨteyuriekai.



Mateu 9  1630

19 Ketsutsi 'anukukeka 'utɨmana kaneyani, teyu'ɨkitɨwamete warawitɨtɨ.


20  Hikɨ
'ana, 'uka mɨtikuyekai tamamata heimana huta wiyari mɨyuriekai
xuriyaya kaheunuawekaku, 'ahurawa kaniuyani waritana 'uyemietɨ
kanimayɨani 'ɨkarieya putuniyaritsie. 21 Mɨpaɨ katiniku'eriwakaitɨni: «Xɨka

ne'imayɨani tsikere 'ɨkarieya xeikɨa, 'aixɨa nereu'erietɨ nepayani». 22 Peru


Ketsutsi ta'aurie 'aweka 'ixeiyaka mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Pepɨka'a'iyaritɨakari, neniwe. Yuri pemɨti'eriekɨ 'aixɨa pereu'erietɨ pepatɨa.
'Anatɨtɨ 'aixɨa reu'erietɨ patɨa 'uka.
23 Hikɨ Ketsutsi teɨteri wa'ukiyari kie nuaka, kɨrautawiwamete meta teɨteri

meniukixiekame waruxeiyaka, 24 mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Xekeneutayeixɨa. 'Ɨimari pɨkamɨki, matsi pukutsu.


Hikɨ mɨkɨ mekani'atsekaitɨni. 25 Peru kepauka memanuyenɨ'arie teɨteri,

Ketsutsi kaneutahani, mamayatsie kawiereku, kananukukeni 'ɨimari. 26 Hikɨ  

mɨpaɨ pɨtiutamariwaxɨ mɨkɨ kwieyaritsie naitsarie.

Memakɨkɨpe meta memɨkaniuwawe Ketsutsi 'aixɨa kemɨwaruyuri


27 Merikɨtsɨ kepauka Ketsutsi mana mɨyetɨa, yuhutatɨ memɨkaheuneniere
mekanenukuweiya, mɨpaɨ mete'uhiwatɨ:
—Ketaneutinenimayata, Rawiri pemɨnu'aya.
28 Kiita heutahaku mɨkɨ, memakɨkɨpe 'ahurawa mekaniukɨne, Ketsutsi mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe:
—¿Yuri xete'erie kename neyɨwe?
Mɨkɨ mɨpaɨ metenitahɨawe:
—Huu, Ti'aitame.
29 Hikɨ kaniwaramayɨaxɨani wahɨxita, mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Xehetsie yaketiuyɨni yuri kexemɨte'erie.


30 Hikɨ meheunenieretɨ mekanakɨne. Peru memɨkatehaxaxatanikɨ Ketsutsi

mɨpaɨ yemekɨ katiniwaruhɨritɨani:


—Neuxei, 'ikɨ hepaɨtsita nixeime xepɨkatehaxaxatɨwani.
31 Peru, kepauka mɨkɨ memayekɨ, mekateniutaxata mɨkɨ hepaɨtsita naitsarie

mɨkɨ kwieyaritsie.
32 Hikɨ mehewayekɨkakaku mɨkɨ, hetsɨana kani'atɨarieni tewi

kaniuwetɨ kakaɨyari 'axamɨ'ane miwiyakai. 33 Hikɨ kepauka Ketsutsi


kakaɨyari 'axamɨ'ane manuyenɨ'a, mɨkaniuwekai kaniutaniuni.


Teɨteri mekanihɨxiyakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Hatsuaku mɨpaɨ
tepɨkatenenieriwawe 'Ixaheri kwieyaritsie». 34 Peru paritseutsixi mɨpaɨ

mekaniutiyuanekaitɨni: «Mɨkɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene tiwa'aitɨwame


'iparewiekaku kaniwarayenɨ'awani kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene».

'Itsanamete mepeuyewetse
35  Merikɨtsɨ
Ketsutsi naitsarie kiekaritetsie 'emɨyeyeutsie meta
'etsimɨyeyeutsie kanikuyeikakaitɨni tukiteta tiku'ɨkitanetɨ, niuki 'aixɨa
manuyɨne taheima mieme kuxatatɨ, 'aixɨa meteheu'eriekame warayeitɨwatɨ
naime kwiniyakɨ meta naime kememɨte'uka'eniwakai. 36 Hikɨ teɨteri

yumɨireme waxeiyatɨ, kaniwarutinenimayata, yuxaɨtame memu'uwakaikɨ


1631  Mateu 9

meta metaxɨrietɨkaitɨ muxatsi yɨhɨweme memɨkahexeiya wahepaɨ. 37 Hikɨ  

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete: «'Itsanari


pɨwaɨkawa, peru 'itsanamete mepɨkayumɨire. 38 'Ayumieme xekeneutawawiri

'itsanari kutsiyari, 'itsanamete mɨwatanɨ'anikɨ yu'itsanarita».

Tamamata heimana huta nɨ'ariekate kemɨtiwarutanɨ'a


(Mat 10:2‑35 – Mar 3:16‑19, 6:8‑11, 13:11‑13,
Ruk 6:14‑16, 9:3‑5, 21:12‑17, 12:2‑9, 51‑53)

10   Merikɨtsɨ
teyɨ'ɨkitɨwamete yuhetsɨa miemete warukuxeɨrieka
1

tamamata heimana huta, heitserie kaniwarupitɨani kakaɨyarixi


'axamemɨ'anene wahepaɨtsita memɨwaranuyenɨ'awanikɨ, meta 'aixɨa
meteheu'eriekame memɨwarayeitɨwanikɨ naime kwiniyakɨ meta naime titakɨ
memɨte'uka'eniwakai.
2 'Ikɨ nɨ'ariekate tamamata heimana huta mɨpaɨ mekatenitetewaka: Tsimuni

meri Pekuru mɨtitewakai, meta 'iwaya 'Atɨrexi, Kakuwu meta 'iwaya Wani,
mɨkɨ Tsewereu memɨniwemamatɨkai, 3 Peripe meta Wariturume, Tumaxi

meta Mateu kuwiyexinutsie mieme tiwawame mɨhɨkɨtɨkai, Kakuwu 'Aripeu


nu'aya, Reweu titewatɨ Tareu mɨtitewakaitatsiere, 4 Tsimuni (yuteɨterima

wahetsie munuakai), b meta Kura 'Itsikariutitanaka 'arike Ketsutsi mɨyetua.


5 Merikɨtsɨ Ketsutsi kaniwareutanɨ'axɨani tamamata heimana huta

mɨpaɨ tiwaruta'aitɨaka: «Memɨkatateɨterima wahuyeta xepɨkaheuhuni


meta Tsamariyatari wakiekaritetsie xepɨkaheutahakeni, 6 matsi muxatsi  

memeuyexɨrie wahetsɨa xekenehu, 'ixaheritsixi teɨteriyari wahetsɨa.


7 Tsepa hakewa xemekɨ, 'ikɨ niuki xekenekuxatani: “Kanaye'aximeniri

kemɨ'ane taheima mɨti'aita 'enata mitsutɨani ti'aitatɨ”. 8 Tekwikwikate 'aixɨa


meteheu'eriekame xekeniwarayeitɨwani, mɨkite xekeniwaranutanieritɨwani,


xekeniwa'itieka mɨkɨ nawi kwiniyayari memexeiyatɨka,
xekeniwarayenɨ'awani kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene. Tita xeme xekawiyarietɨ
xemɨteyetuiriyarie, xemeta xekateyuwiyatɨ xeketeneyetua. 9 Xepɨkahei'ɨweni  

huru, nipɨrata, nikuwɨre tuminiyari yutumini manameta. 10 Kɨtsiuri  

xepɨkahehuruwani huyeta mieme, huta kamixayari xepɨkahehuruwani,


kakai xepɨkahe'ɨweni, meta 'itsɨ xepɨkahe'ɨweni, karikɨ ti'iwame heitserie
kanexeiyani 'ikwai mɨmikienikɨ yu'iwarika.
11 »Kiekaritsie kepauka xemeutahaxɨani 'amɨyewatsie yatɨni 'etsimɨyewatsie,

xekenekuwawa kemɨ'ane mana meka 'aixɨa mɨtiuka'iyari, hetsɨana


xekeneyuhayewani 'atsita kepaukake xemɨyehu. 12 Kiita xeheutahaxɨaximetɨ

waɨritsika xekenewapitɨaka kiekatari. 13 Xɨka kiekatari 'aixɨa mete'u'iyarini,


xewaɨritsika keyuhayewani wahetsie, mexɨka 'aixɨa mekate'u'iyarini,


xewaɨritsika ke'akunuani xehetsie. 14 Kemɨ'ane mɨkaxetanaki'erieni,

kemɨ'ane mɨkayuwaɨriya xeniuki mɨ'enienikɨ, kiita xewayekɨneme yatɨni


mɨkɨ kiekaritsie, tumuanari xekeneukatsixɨa yu'ɨkatetsie, 15 Yurikɨ mɨpaɨ  

nepɨxerahɨawe, tukari 'aye'ayu kepauka 'itsɨkame mɨwatahɨawe, Tsurumatari

b 10:4 'Ikɨ Tsimuni yuteɨterima wahetsie memunua pɨwanɨkai ti'aitame xumatanaka

kemɨtiwa'aitɨakai yamepɨkateha'eriwakai.
Mateu 10  1632

meta Kumuxatari 'etsiwa xeikɨa mekatenikwinitɨariekuni, peru mana


kiekatari waɨkawa matsi mekatenikwinitɨariekuni.
16 Neri nepɨxeheutanɨ'axɨa muxatsi wahepaɨ 'ɨrawetsixi watsata. 'Ayumieme,

xeketenemaiwaweni kuterixi wahepaɨ, peru xepɨka'inɨka tita 'axamɨti'ane


kukuruxi wahepaɨ.
17 »Xekeneyukweriwayurieka teɨteri wahepaɨtsita, mɨkɨ mekanixeyetuakuni

yu'itsɨkate wahetsɨa meta mepɨxetiwani yutukiteta. 18 Kuwexinaruritsixi


meta te'aitamete wahɨxie xekananuhapaniekuni nehetsɨa xemɨmiemetekɨ,


mɨpaɨ xe'itɨarietɨwetɨ xekaniwatahekɨatsitɨiyakuni mɨkɨ meta hipame
memɨkatateɨterima. 19 Peru, kepauka memɨxetiwiya, xepɨkayu'iyaritɨaka

kexemutiyuaneni hepaɨtsita meta kehapaɨ xemɨtewakɨhɨaweni. 'Anake


yaxekatenipitɨariekuni kexemutiyuaneni, 20 xemetsɨ xepɨkahɨkɨtɨni kemɨ'ane

yamɨtayɨni 'ana, matsi xe'ukiyari 'Iyarieya kanihɨkɨtɨkamɨkɨ kemɨ'ane


mɨtaniuni xekuyuitɨwatɨ.
21 »'Iwamarixi xewitɨ yu'iwa kaniyetuamɨkɨ mɨmierienikɨ, meta

nuariekame yuniwe kaniyetuamɨkɨ. Tɨɨri mekaniyeha'akuni yupaapama


wahepaɨtsita meta mekatenita'aitakuni memɨkwi'iwakɨ. 22 Yunaitɨ

mekanixe'uxiwe'eriekakuni nehetsɨa xemɨmiemetekɨ, peru kemɨ'ane


tiuka'eniwatɨ 'amuyeikani heutipareyuke, mɨkɨ kanitawikweitsitɨariemɨkɨ.
23 Kepauka xemayeweiyarieni xeime kiekariyaritsie, xeimetsie pɨtata

xekeneyuta'una. Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, kiekarite 'Ixaheri kwieyaritsie


miemetetsie xeka'ayenɨwawekaku nepunuani, Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ.
24 »Tiyɨ'ɨkitɨwame pɨkamariwe keyuri ti'ɨkitame, meta ti'uximayatame

pɨkamariwe keyuri kutsiyarieya. 25 'Aixɨa kani'aneni xɨka tiyɨ'ɨkitɨwame


ti'ɨkitame hepaɨ 'anetɨ 'ayani xeikɨa, xɨka ti'uximayatame yukutsiyari hepaɨ


'anetɨ 'ayani xeikɨa. Merikɨte, kiekame Weheritsewu xɨka tiuterɨwarieni,
matsi tɨɨriyamamata kemeteterɨwarieni.
26 »'Ayumieme xepɨkawamakaka. Karikɨ naitɨ tita mɨti'awietsie

katinahekɨarimɨkɨ, meta naitɨ tita 'awie mɨtimieme katinitamariwamɨkɨ.


27 Kenemɨtixekɨhɨawe tahɨkɨate yɨwikɨta, xeme mɨpaɨ xeketenekuxatani hekɨta.

Tita xenakata nemɨtixekuxaxatɨwa, kii heima paitɨ xe'aka'utɨ xe'utihiwatɨ


yaxekeneutiyua. 28 Xepɨkawamakarɨka mɨkɨ memɨyɨwawe wai memumieni

xeikɨa, peru mepɨkayɨwawe 'iyari memumieni. Matsi xekenemakarɨka


kemɨ'ane mɨyɨwe mika'una 'iyari meta waiyari naime tai yamɨtita'atsie.
29 Wikixi yuhutatɨ mepɨnanaiya xeitsenitawuyari, peru nixewitɨ mɨkɨ kwiepa

pɨkakaweni xe'ukiyari yakatimaikaku. 30 Xemeta xekɨpate xemu'utsie mieme


xexuitɨ pɨ'inɨari kemɨpaɨme. 31 'Ayumieme xepɨkaheumamaka, xeme matsi


waɨkawa xepɨte'aye'axe keyuri yumɨiretɨ wikixi.


32 »Kemɨ'ane mɨyuhekɨata teɨteri wahɨxie kename nehetsɨa mieme 'utaitɨ,

neta kename hetsiena netiwiya nepɨnehekɨatani ne'ukiyari taheima makawe


hɨxie. 33 Peru kemɨ'ane matsi muyuku'imawa teɨteri wahɨxie kename nehetsɨa

kamieme 'utaitɨ, neta nepuyuta'imani kename nehetsie katiwiya nepɨtayɨni


ne'ukiyari taheima makawe hɨxie.
34 »Mɨpaɨ xepɨkateku'eriwani kename ne nenua kwiepa memɨtama

'aixɨa meteyuxeiyame nemɨwarayeitɨanikɨ. 'Aixɨa meteyuxeiyame


1633  Mateu 10

nemɨwarayeitɨanikɨ nepɨkanua, matsi memayuye'uniekakɨ pɨta nekaninuani.


35 Matsi nekaninuani memɨkayu'enienikɨ

»“tewi yupaapa hamatɨa,


'uka yumaama hamatɨa,
wikiwame yumu'e hamatɨa,
36 xeme memɨxe'aye'unie,
xekie kiekataritɨtɨ mekanakɨnikuni”.
37 »Kemɨ'ane waɨkawa mɨwanaki'erie yupaapa meta yumaama 'etsiwa

netsinaki'erietɨ ne, 'aixɨa pɨka'ane mɨnetsihexeiyani. Kemɨ'ane waɨkawa


minaki'erie yuniwe 'uki yatɨ 'uka 'etsiwa netsinaki'erietɨ ne, mɨkɨta 'aixɨa
pɨka'ane mɨnetsihexeiyani. 38 Kemɨ'ane yemekɨ mɨkayuwaɨriya 'atsita

kuruxitsie mɨmierieni, tsepa nehamatɨa muyeika nehetsie tiwiyatɨ,


mɨkɨta 'aixɨa pɨka'ane mɨnetsihexeiyanikɨ. 39 Kemɨ'ane yutukari hepaɨtsita

muyu'iyaritɨa pitatɨmaiya. Peru kemɨ'ane miyetuani yutukari nehetsɨa


mɨmiemekɨ, mɨkɨ tukari hexeiyatɨ payani.
40 »Kemɨ'ane mɨxetanaki'erieni neta pɨnetsitanaki'erieni, kemɨ'ane

mɨnetsi'utanaki'eri kanitanaki'erienita 'iya mɨnetsiheyenɨ'a. 41 Kemɨ'ane


mitanaki'eri Kakaɨyari niukameya, Kakaɨyari niukameya mɨhɨkɨkɨ xeikɨa,


mɨkɨ Kakaɨyari niukameya hepaɨ pɨtipitɨarieni. Kemɨ'ane mitanaki'eri tewi
heitseriemekɨ yamɨtikamie, yamɨtikamiekɨ xeikɨa, mɨkɨta tewi heitseriemekɨ
yamɨtikamie hepaɨ yapɨtipitɨarieni. 42 Mɨkɨ tsepa memɨkamamariwawe,

kemɨ'ane miharitɨani mɨkɨ xeime, tsepa xeiwatsuyari haɨtɨme xeikɨa


miharitɨa, tiyɨ'ɨkitɨwame nehetsɨa mieme mɨhɨkɨkɨ, yurikɨ mɨpaɨ
nepɨxerahɨawe, mɨkɨ yu'iwarika pɨkareuyehɨani pɨtipitɨarieni».

Ketsutsi meta Wani Ti'ɨyame


(Mat 11:2‑9 – Ruk 7:18‑35)

11   Merikɨtsɨ
Ketsutsi kepauka mɨtiutahayewaxɨ tiwa'aitɨatɨ yuhetsɨa
1

miemete teyɨ'ɨkitɨwamete tamamata heimana memuyuhuta, mana


kanayeyani hipame kiekaritetsie mɨti'ɨkitanikɨta mɨtikuxatanikɨ meta.
2 Wani katsariyanata kanayewekaitɨni, tiutamarieka Kɨritsitu

kemɨtiyurienekai, kaniwarutanɨ'ani yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete,


3 mɨpaɨ memɨte'ita'iwawiyakɨ:

—¿'Ekɨ petihɨkɨ kemɨ'ane 'umamienikekai, nutsu xeime 'akuxi


tepɨtakwewieka?
4 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xekenehu, xeketenetaxatɨa Wani tita xemɨte'u'eni tita xemɨte'uxei


hepaɨtsita: 5 Memɨkaheuneniere meheunenieretɨ kememɨte'akɨka, huriekate

kememɨte'anuku'uwe, mɨkɨ nawi kwiniyayari memexeiya me'itiyatɨ


kememɨte'akɨka, memɨkaheu'enana meheu'enanatɨ kememɨte'akɨka,
mɨkite kememɨte'anuku'uitɨariwa, tixaɨtɨ memɨkatehexeiya niuki 'aixɨa
manuyɨne kememɨtekuxaxatɨariwa. 6 Meta 'aixɨa kani'itɨarieka kemɨ'ane

nekɨmana mɨkakunuani.
7 Merikɨtsɨ mehekɨneku Wani hetsɨa miemete, Ketsutsi kanitsutɨani

tiwakuxaxatɨwatɨ teɨteri Wani hepaɨtsita mɨpaɨ 'utaitɨ: «¿Tita xetehekuxei


Mateu 11  1634

makumawetsie? ¿Haka 'ekakɨ 'uyuaneme xeteheku'ixɨari? Tixaɨ xɨari.


8 ¿Kamɨtsɨ tita xeteheku'ixɨari? ¿Xiku 'ixuriki mɨyumeni manakatɨkɨ

xetehekuxei? Nekatixaɨtsietɨ. Matsi mɨkɨ mɨyumemeni memanakatɨkɨ


te'aitamete wakiita mepayetei. 9 Kamɨtsɨ, ¿tita yemekɨ xeteheku'ixɨari?

¿Kakaɨyari niukameya xeteheku'ixɨari? Huu, mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,


Kakaɨyari niukameya xepekuxei, yemekɨ Kakaɨyari niukameya keyuri hipatɨ.
10 'Ikɨ kanihɨkɨtɨni 'utɨarika hepaɨtsitana mɨpaɨ maine:

»“Kamɨ, ne neniuki tuayame nekananunɨ'amɨkɨ 'ahɨxie paitɨ,


mikuha'aritɨanikɨ 'ahuye pekanuawekaku 'akuxi”.
11 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'akuxi pɨkatinuiwawe nixewitɨ Wani Ti'ɨyame

hepaɨ timariwetɨ, peru matsi tewi tixaɨtɨ mɨkatihɨkɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie


Wani reuyeta katinimariweni. 12 Wani Ti'ɨyame 'amɨtinua meta 'atsita hikɨ,

Kakaɨyari kemɨti'aita tiuka'eniwatɨ kaniumieni 'apɨta waye'ekakaku meta


wayetɨrɨkarekaku. Kemɨ'ane memɨte'ukanenewie meta yurikɨ memɨyɨa xeikɨa
mepɨkɨyɨwekare hetsiena memɨtewiya. 13 Kakaɨyari niukametemama yunaitɨ

meta 'inɨari niukiyari metenikuxatakaitɨni 'arike kemɨtiyɨnikekai 'atsita Wani


munuatsie. 14 Xɨka xeyuwaɨriyani xemitanaki'erieni 'ikɨ neniuki, mɨkɨ Wani

kanihɨkɨtɨni 'Eriyaxi 'umamiekai. 15 Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ, ke'u'ena.


16 »¿Tita 'inɨari netitaxata hikɨ miemete teɨteri wahetsiemieme? Tɨɨri


wahepaɨ mekani'aneneni kiekari hixɨapa memɨtitei memɨwahiwie yu'iwama


mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
17 »“Tepɨxekɨrautawiyakai,
xemeta xepɨkate'ukanei.
Hiwerika kwikariyari teputikwikaxɨ,
xemeta xepɨka'utitsua”.
18 »Wani kaninuani, katikwa'atɨ meta kaye'etɨ, xemeta mɨpaɨ xeputiyuanekai:

“Kakaɨyari 'axamɨ'ane kaninɨka”. 19 Neta Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ nemunua,


netikwa'atɨ meta netiye'etɨ, mɨpaɨta xeputiyuane: “'Ikɨ tewi 'ikwaikɨ xeikɨa


pɨyɨane, winukɨ xeikɨa pɨyɨane, pɨwahamiku mɨkɨ kuwiyexinu hetsiemieme
tewawamete meta 'axateyuruwamete”. Peru pɨmatsiɨkɨ kemɨ'ane mɨtimaiwe
kemɨtiyurienekɨ».

Kememɨkateyuwaɨriyakai hipatɨ kiekarite


(Mat 11:21‑23 – Ruk 10:13‑15)
20  Hikɨ
kanitsutɨani warutate'atɨ teɨteri hipame kiekaritetsie kiekatari
hakewa mariwemekɨ mɨreyuri mɨiremekɨ, memɨkatehayewakaikɨ
kememɨteyuriekai. 21 Mɨpaɨ kaniutayɨni: «Xɨa'ui, Kuratsini kiekatari.

Xɨa'ui Wetsaira kiekatari. Tirutsie meta Tsirunitsie xɨka mariwemekɨ


tiuyɨnike kemɨtiuyɨ xehetsɨa, mana kiekatari meripaitɨri mepɨte'uhayewake
kememɨteyuriekai, waɨkawa mepɨyuheiweriekakeyu maixa me'anakatɨtɨ
heiwerika 'inɨariyari, naxi meyukawiriwatɨ. 22 Peru mɨpaɨ nepɨxerahɨawe

Tiru meta Tsiruni kiekatari wahetsiemieme tukari 'aye'ayu kepauka


'itsɨkame mɨwatahɨawe 'etsiwa xeikɨa mekatenikwinitɨariekuni, peru xeme
waɨkawa matsi xekatenikwinitɨariekuni. 23 Xemeta Kaperunaumetari,

¿muyuawitsie paitɨ xe'anuwitɨkienike xeteyu'erie? Hawaikɨ, mɨkite


1635  Mateu 11

wahetsɨa xepeukaxɨriyani pɨta. Xɨka Tsurumatsie mariwemekɨ tiuyɨnike


kemɨtiuyɨ xehetsɨa, mɨkɨ kiekari 'apukumakakeyu 'akuxi hikɨ. 24 Peru  

mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, Tsuruma kiekatari tukari 'aye'ayu kepauka 'itsɨkame


mɨwatahɨawe 'etsiwa xeikɨa mekatenikwinitɨariekuni, xeme waɨkawa matsi
xekatenikwinitɨariekuni».

Nehetsɨa xekeneu'axɨa xekene'uxipieka


(Mat 11:25‑27 – Ruk 10:21‑22)
25  Merikɨtsɨ
'ana Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni: «Ne'ukiyari, taheima pemɨti'aita
meta kwiepa, pamɨpariyutsi nepɨmatsipitɨa, pemɨtiuti'awietaxɨkɨ 'ikɨ naime
memɨkaheitimanikɨ mɨkɨ memɨteyɨ'ɨkitɨawawe meta memɨtemaiwawe,
tɨɨri pɨta wahetsiemieme matsiɨkɨme pemayeitɨakɨ. 26 Huu, ne'ukiyari,  

pepɨ'awaɨriyakai mɨpaɨ pemɨtiyurienenikɨ.


27 »Ne'ukiyari naime kanetiniyetuirieni. Nixewitɨ pɨka'imate Nu'aya 'Ukiyarieya

xeikɨa pimate, meta nixewitɨ pɨka'imate 'Ukiyarieya Nu'aya xeikɨa pimate meta
mexɨka nu'aya yuwaɨriyani matsiɨkɨme meyeitɨani peitimani 'ukiyarieya.
28 »Nehetsɨa xekeneu'axɨa xeme yunaitɨ xemu'u'uxe xete'uximayatɨ meta

xemu'ika, ne nepɨxeka'uxipitɨani. 29 Neyuku xekenanuyetekani, xenetsi'enietɨ


xeketeneyɨ'ɨkitɨaka, ne nepɨka'ane'eriya meta nepɨkatinekatawe'erie


ne'iyaritsie, 'uxipiya xekanitaxeiyakuni yu'iyaritsie. 30 Neyuku 'aixɨa pɨ'ane  

meta ne'ika pa'exani».

Kemɨ'ane 'uxipiya tukari hetsie mɨti'aita


(Mat 12:1‑14 – Mar 2:23‑28, 3:1‑6, Ruk 6:1‑11)

12   Merikɨtsɨ
'ana tukaritsie Ketsutsi tɨriku ma'etsietsie kaniuyemiekaitɨni
1

'uxipiya tukaritsie, teyɨ'ɨkitɨwametemama meyunaitɨ. Hikɨ


mepeuhakakwikukai teyɨ'ɨkitɨwamete, 'ayumieme mekanitsutɨani
me'enutihurukatɨ tɨriku mɨayeyari meta me'ikwatɨ. 2 Hikɨ paritseutsixi  

mewaxeiyatɨ, Ketsutsi mɨpaɨ mekateniutahɨawe:


—Neuxei. 'Ahetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete kemɨkareuyewetse mepɨteyurie
'uxipiya tukaritsie.
3 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kari xepɨka'ekaterɨwawawe kemɨtiuyuri Rawiri kepauka memuhakakwi


mɨkɨ meta hamatɨana memu'uwakai? 4 Kakaɨyari kiyata kaneutahani, hikɨ mɨkɨ

meta hamatɨana memu'uwakai mekanitikwani paa Kakaɨyari hɨxie mamanekai,


mɨkɨ heitserie mepɨkahexeiyakai memitikwanikɨ, mawari wewiwamete xeikɨa
heitserie mepexeiyakai. 5 ¿Mɨkɨ meta, xɨari xepɨka'ekaterɨwawawe kemaine

'inɨari niukiyari mawari wewiwamete keyamemɨkatekahu 'uxipiya tukari


'inɨariyari tukipa me'u'uwatɨ 'uxipiya tukaritsie peru wahetsie pɨkarahɨiwa
mɨkɨkɨ? 6 Ne matsi mɨpaɨ nepɨxerahɨawe 'ena kaniuyeikani xewitɨ kwi mariwetɨ,

tuki 'amɨpa kamariwekaku hepaɨna. 7 Xɨka xeme xe'imaikake 'ikɨ niuki mɨpaɨ

manuyɨne: “Ne nepɨxewawirie xeketeneuyukanenimayaka, nepɨkaxewawirie


mawari”. c Xɨka xeheiti'enietɨkɨkanike, mɨkɨ 'atsimemɨkate'uyuri wahetsie

12:7 'Uts 6:6

Mateu 12  1636

xepɨkate'uhɨpanikeyu. 8 Karikɨ Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ 'uxipiya tukari hetsie


nekatini'aitani.
9 Hikɨ mana mɨyetɨa, tukita kaneutahani. 10 Hikɨ tewi muwa nayekateitɨni
   

mamawakitɨ. Mɨkɨ mɨpaɨ Ketsutsi meteniuta'iwawiya, me'ixanetakutɨ:


—¿Tiyɨwe 'uxipiya tukaritsie tikwikame 'aixɨa reu'eriekame mayeitɨani?
11 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xewitɨ xeme xɨka muxa hexeiyani, xɨka 'uxipiya tukaritsie


hewatixawakaku heukaweni, ¿katiwatihana? Xɨari puwatihana. 12 Matsi  

tewi kwini mieme karaye'axe, keyuri muxa. 'Ayumieme, pɨyɨwe 'aixɨa


mɨtiyurieneni 'uxipiya tukaritsie.
13 Hikɨ mɨpaɨ tewi katiniutahɨawe:

—'Amamá keneutatsera.
Hikɨ mɨkɨ kanitatsera, 'ana 'aixɨa 'anetɨ kanayani yuxewitɨ tapa mieme
hepaɨ. 14 Peru paritseutsixi mewayekɨneka mekanitsutɨani Ketsutsi hepaɨtsita

metekuxatatɨ kememɨte'imienikɨ.

Ti'uximayatame Kakaɨyari menayexei


15  Kepauka Ketsutsi mɨretima, xaɨtsie kaneyani. Meta yumɨiretɨ teɨteri
mekanenukuweiya, mɨkɨta yunaime tekwikwikate 'aixɨa meteheu'eriekame
kaniwarayeitɨwakaitɨni, 16 peru kaniwaku'imaiyakaitɨni memɨka'ikuxatanikɨ

kapa matsiɨkɨme meheyeitɨanikɨ. 17 Mɨpaɨ katinaye'ani Kakaɨyari niukameya


Kitsariyaxi kemutayɨ:
18 «'Ikɨ neti'uximayatsiriwame kanihɨkɨtɨni, nemenayexei,
neminaki'erie, hetsiena mieme nepɨnaki'a ne'iyaritsie,
nekanipitɨamɨkɨ Ne'iyari,
hikɨ nuiwarite katiniwataxatɨamɨkɨ tita mɨtiheitserie hepaɨtsita.
19 Mɨkɨ pɨkayumieneni niukikɨ meta pɨka'utahiwani,
nixewitɨ pɨka'i'enieni kaye 'utɨa hiwarieya.
20 Haka mutapɨnarie pɨka'anumura,
meta pɨka'itɨni kɨxeme witayari mɨkwauniyake,
'atsita yatiyuriemeke mɨrayu'iwakɨ tita mɨtiheitserie.
21 Meta mɨkɨ memɨkatateɨterima yuri mepɨteta'erieni hetsiena».

Ketsutsi meta kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene tiwa'aitɨwame


(Mat 12: 25‑29 – Mar 3:23‑27, Ruk 11:17‑22)
22  Merikɨtsɨ heiwa tewi hetsɨana kani'atɨarieni kakaɨyari 'axamɨ'ane
minɨkai mɨkaheunierekai meta mɨkaniuwekai, hikɨ Ketsutsi 'aixɨa 'aneme
kanayeitɨani, mɨkaniuwekai niuwetɨ kanayani meta heunieretɨ. 23 Yunaitɨ

teɨteri mekanihɨxiyakaitɨni, meta mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «¿'Ikɨri


Rawiri Nu'aya katihɨkɨ?»
24 Peru, paritseutsixi me'u'enanaka, mɨpaɨ mekaniutiyuani: «'Ikɨ kakaɨyarixi

'axamemɨ'anene puwarayenɨ'awa Weheritsewu tɨrɨkariyayakɨ, kakaɨyarixi


'axamemɨ'anene tiwa'aitɨwame».
25 Peru Ketsutsi wa'iyaritɨarika maitɨ, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Xɨka xeime

kwieyaritsie kiekatari yuhixɨata xɨka meyutsana, mana pakumawere, meta


1637  Mateu 12

kiekari yatɨni xeinuiwaritsixi xɨka yuhixɨata meyutsana, 'emepɨkateheutere.


26 Kauyumarie xɨka 'enuyenɨ'ani Kauyumarie, hixɨata kaniyutsanani

yɨkɨmana. Xɨka mɨpaɨ 'aneni, pika'una yɨkɨmana hakewa mɨre'aita.


27 Merikɨte, xɨka ne Weheritsewu hetsie xeniu netiwiyatɨ newarayenɨ'awani

kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene, ¿xemeta xemɨtewa'ɨkitɨa kemɨ'anetsie


metewiyatɨ mepɨwaranuyenɨ'awa? 'Ayumieme mɨkɨ xehetsie mepɨte'ahɨpani.
28 Peru xɨka Kakaɨyari 'Iyarieya hɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨnetsiparewie

nemɨwaranuyenɨ'awaniku kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene, Kakaɨyari 'ari


kanitsutɨani ti'aitatɨ xehetsɨa.
29 »Xɨka xewitɨ tinawamɨkɨni tewi mɨtɨrɨkaɨye tita yukiita mɨrexeiya, mɨkɨ

tewi katiuhɨani meri, 'anake kaniyɨwemɨkɨ piiniteya naime mɨtiunawani.


30 »Kemɨ'ane nehetsie mɨkatiwiya, mɨkɨ pɨnetsi'aye'unie, kemɨ'ane nehamatɨa

mɨkatiukuxexeɨriwa, mɨkɨ pitaxɨrɨwa. 31 'Ayumieme mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,


teɨteri mepɨteheuyehɨwiyarieni naime 'axakememɨte'uyuri meta


'axakememutiyua, peru mepɨkateheuyehɨwiyarieni kemɨ'ane 'axamemutiyua
'Iyari hepaɨtsita. 32 Kemɨ'ane yɨkɨmɨtayɨni nehepaɨtsita, Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ,

mɨkɨ pɨreuyehɨwiyarieni, peru kemɨ'ane 'axamɨtayɨni 'Iyari Mɨtiyupata


hepaɨtsita mɨkɨ pɨkareuyehɨwiyarieni 'ena kwiepa meta 'umamietsie.
33 »'Iteɨri xɨka xehexeiyani 'aixɨa mɨ'ane, 'ikwaxi mexeiya 'aixɨa kani'aneni,

mexɨka 'iteɨri 'axamɨ'ane hɨkɨtɨni, 'ikwaxi mexeiyata 'axakani'aneni. 'Iteɨri


yu'ikwaxikɨ pɨmatsiɨkɨ. 34 Xeme kuterixi xepɨhɨkɨ, xeme xepɨkayɨwawe 'aixɨa

xemɨtekuxatani, xeme 'axaxepɨte'u'iyari. Tita yu'iyaritsie mɨtihɨniyani, mɨpaɨ


katinikuxatamɨkɨ. 35 Tewi 'aixɨa mɨtiuka'iyari 'ikuxeɨrieme tita 'aixɨa mɨti'ane

yuhetsie, tita 'aixɨa mɨti'ane katinikuxatamɨkɨ, peru tewi 'axamɨtiuka'iyari


'ikuxeɨrieme tita 'axamɨti'ane yuhetsie, tita 'axamɨti'ane katinikuxatamɨkɨ.
36 Matsi yurikɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, naime niuki yakɨ xeikɨa memutiniuka

teɨteri, mɨkɨ hepaɨtsita mepɨtiniuni kepauka 'itsɨkame mɨwatahɨawe. 37 Karikɨ


kepemutayɨkɨ, mɨkɨkɨ heitserie pekanipitɨariekamɨkɨ, meta kepemutayɨkɨ,


mɨkɨkɨ pepanutahɨiyani».

Kunatsi 'inɨariyari
(Mat 12:39‑45 – Ruk 11:24‑32)
38  Merikɨte 'ana hipatɨ 'inɨarikɨ te'ɨkitamete meta hipatɨ paritseutsixi, mɨpaɨ
mekatenitahɨawe:
—Ti'ɨkitame 'aku, tepɨmatsiheuxeiyaku 'inɨari mariweme keneuwewi.
39 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Hikɨ miemete teɨteri 'axamemɨte'u'iyari, hipame memɨwakumaɨwa, 'inɨari


mariweme mekaniku'iwawani. Peru 'inɨari mepɨkapitɨarieni, Kakaɨyari
niukameya Kunatsi 'inɨarieya xeikɨa mekanipitɨariekuni. 40 Kunatsi ketsɨ

'amupatsie kemɨtiyekatei haika tukari haika tɨkari, mɨpaɨta yaxeikɨa


Yuri Tewi kenemɨtitewa, kwieta nepɨyekani haika tukari haika tɨkari.
41 Niniwe hetsie kiekatari 'amepɨti'uni metetahekɨatake hikɨ miemete teɨteri

wahepaɨtsita kepauka 'itsɨkame mɨwatahɨawe. Hikɨ miemete wahetsie


pɨrahɨiyani 'ana, Niniwe kiekatari memɨte'uhayewaxɨkɨ kememɨteyuriekai,
Kunatsi tiwarutaxatɨaku, matsi 'ena kaniuyeikani xewitɨ waɨkawa mariwetɨ
Mateu 12  1638

keyuri Kunatsi. 42 Metatsiere 'uka ti'aitame Tsawa mekatei, mɨkɨ panukukeni


titahekɨatake hikɨ miemete wahepaɨtsita, wahetsie pɨrahɨani 'ana, mɨkɨ


meyetɨakɨ kwie manuniere paitɨ, mi'enienikɨ Tsarumuni kemɨtimaiwekai,
matsi 'ena kaniuyeikani xewitɨ waɨkawa mariwetɨ keyuri Tsarumuni.
43 »Xewitɨ kakaɨyari 'axamɨ'ane tewi hetsie 'ayeyame, makumawetsie

pɨkuyeikani 'uxipiya kuwaunetɨ, yutexienetɨ. 44 'Ana mɨpaɨ pɨtayɨni:


“Nekie nepɨyemie nemɨwayekateitsie”. Nuame xɨka 'ixeiya 'uyemaweme


waye'itiyakame 'aixɨa tiuye'aneme. 45 'Ana pɨyemie, hipame pɨwata'inieni

kakaɨyarixi 'atahutame matsi kwini mieme 'axamemɨ'anene,


meheutahaxɨame, muwa me'ayetetɨ mepakɨne yunaitɨ. 'Imatɨrieka mɨkɨ tewi
matsi yemekɨ 'axa'anetɨ payani, mɨka'anekai hepaɨ matɨari paitɨ. Mɨpaɨta
mekani'itɨariekuni 'ikɨ teɨteri hikɨ miemete 'axamemɨteyurie».

Ketsutsi maamaya meta 'iwamama


(Mat 12:46‑50 – Mar 3:31‑35, Ruk 8:19‑21)
46  Ketsutsi tiwakuxaxatɨwakaku 'akuxi teɨteri yumɨireme, maamaya meta
'iwamama mekaniu'axɨani, takwa mekaniti'uni me'ihɨawikutɨ. 47 Xewitɨ mɨpaɨ  

katinitahɨawe:
—Neuxei, 'amaama meta 'a'iwama takwa mekaneti'uka mematsihɨawikutɨ.
48 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya niukame:

—¿Kemɨ'aneri pɨnemaama meta kehateri mepɨne'iwama?


49 Yumamá 'utatseratɨ yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete wahepa, mɨpaɨ

kaniutayɨni:
—Kamɨ 'ena nemaama meta ne'iwama. 50 Karikɨ kemɨ'ane yamɨtiyuriene

kemɨtinake ne'ukiyari taheima makawe, mɨkɨ kanine'iwatɨni meta


kaninemaamatɨni.

Ti'iwiwame 'ɨxatsiyarikɨ kemɨti'ɨkitakai


(Mat 13:1‑23 – Mar 4:1‑20, Ruk 8:4‑15, 10:23‑24)

13   Merikɨtsɨ'ana kiita hewayeyaka Ketsutsi, harakuna tetsita


1

kaniukayerɨni. 2 Hikɨ teɨteri yumɨiretɨ mekaniuyukuxeɨrieni 'auriena,


'ayumieme kanuwatsie pɨta kanikayerɨni, mana 'atikaitɨ teɨteri xiekaripa


meti'ukaku katini'ɨkitakaitɨni. 3 Waɨkawa katiniwaruta'ɨkitɨani 'ɨxatsi

hepaɨtsita tikuxatatɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ: «Merikɨtsɨ ti'iwiwame kanayeyani.


4 Merikɨtsɨ mexi 'imɨari 'iwienekaku, hipatɨ huye tetsita kaniukaxɨrieni,

wikixi me'u'axɨaka mekanikuxɨni. 5 Hipatɨta mutetexiyatsie kaniukaxɨrieni


waɨkawa mɨka'akukwieyatsie. Mɨkɨ kwitɨwa kaniutinexɨani kwie


'emɨkatsuikaikɨ, 6 peru, kepauka tau manatine maxɨrixɨ, kaniutiyɨnare,

mɨkahananayatɨkateikɨ kaniutiwani. 7 Hipatɨta xuyatsata kaniukaxɨrieni,


hikɨ kepauka xuya mutiwawerixɨ kanenukanani. 8 Matsi hipatɨta kwie 'aixɨa


mɨraku'anetsie kaniukaxɨrieni, mɨkɨ putixuawerixɨ hipatɨ xeitsienituyari


kanayani, hipatɨ haika tewiyari ratɨa, hipatɨ xeitewiyari heimana tamamata
ratɨa. 9 Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ, ke'u'ena».

10 Merikɨtsɨ teyɨ'ɨkitɨwamete 'ahurawa me'akɨneka mɨpaɨ metenita'iwawiya:


—¿Titayari 'ɨxatsikɨ xeikɨa hepaɨtsita petikuxatatɨ teɨteri petiwa'ɨkitɨa?


1639  Mateu 13

11 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:


—Xeme xekaniupitɨarieni xemimaikakɨ tita mɨti'awietsiekai Kakaɨyari
mɨra'aitatsie timieme, peru mɨkɨ mɨpaɨ mepɨkatepitɨarie. 12 Kemɨ'ane tixaɨtɨ

mɨrexeiya, tawari matsi pɨtimikieni, hikɨ ranayuhayewame pɨrexeiyani.


Kemɨ'ane mɨkarexeiya, tsepa 'etsiwa mɨrexeiya katininawaiyariemɨkɨ.
13 'Ayumieme mɨkɨ nepɨtiwakuxaxatɨwa 'ɨxatsikɨ xeikɨa:

»Tsepa memɨtaneniere, mepɨkaheuneniere,


tsepa memɨta'enana, mepɨkaheu'enana ni mepɨkaheitimaitɨkɨka.
14 Wahetsie paye'atɨarie Kakaɨyari niukameya Kitsariyaxi kemutayɨ:

»“Tsepa kwi xemɨta'enana, peru xepɨkaheitimaitɨkɨkani,


tsepa kwi xemɨtaneniere, peru tixaɨtɨ xepɨkatexeiya.
15 'Ikɨ teɨteri yu'iyaritsie mepɨtsetse'i,
yunakata mepeukanatɨka,
meta yuhɨxita mepeunaname.
Mexɨka mɨpaɨ meka'anenenike, yɨhɨxikɨ mepeunenierenikeyu,
yunakakɨ mepeu'enanakakeyu,
yu'iyaritsie mepɨtemaiwawenikeyu,
meta mepɨtehayewakeyu ke'axamemɨteyurie, neta 'aixɨa me'aneneme
nepɨwarayeitɨanikeyu”.
16 Xeme matsi 'aixɨa xepɨ'itɨarie xemeunenierekɨ yɨhɨxitekɨ, xemeu'enanakɨ

yunakakɨ 17 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, yumɨiretɨ Kakaɨyari


niukametemama, yumɨiretɨ teɨteri heitseriemekɨ yamemɨtekahukai, mɨkɨ


mepixeiyakukai tita xemɨtexeiya xeme, peru mepɨka'ixei, mepi'eniekukai tita
xemɨte'enie, peru mepɨka'i'eni.
18 »Merikɨte, xekeneu'enana kemɨti'inɨari ti'iwiwame 'ɨxatsiyari: 19 Kemɨ'ane
   

mi'eni 'ikɨ niuki Kakaɨyari mɨra'aitatsie mieme, peru 'atsimɨkaretimaiwe,


'axamɨ'ane nuame pinawairieni tita 'iyarieyatsie mɨtiuka'iwiya. Mɨpaɨ
kani'itɨarieka huye tetsita muka'iwiya. 20 Makutetexiyatsie muka'iwiya,

mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mi'eni niuki, yutemawietɨ mitanaki'eri


xeimieme, 21 peru, mɨkahananakaikɨ, 'apɨkareuterixɨ. 'Ayumieme kepauka

mu'uximatɨarieni, kepauka mɨtaweiyarieni 'ikɨ niuki hepaɨtsita, hikɨ yapauka


'ikɨ niuki mɨkɨ niku'eirimɨkɨ. 22 Meta xuyatsata muka'iwiya, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni

kemɨ'ane mi'eni niuki, peru 'iyaritɨarika kwiepa timiemekɨ, tuminitɨarikakɨ


ti'irɨwiyarietɨ, 'ayumieme mɨkɨ niuki kananukanamieni meta mɨkaxuawere
pɨkapitɨarie. 23 Peru kwie 'aixɨa mɨraku'anetsie muka'iwiya, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni

kemɨ'ane niuki mu'eni meta meitima. Mɨkɨ niutixuxuawereni hipatɨ


xeitsienituyari pakɨ, hipatɨta haika tewiyari pakɨ, meta hipatɨ xeitewiyari
heimana tamamata pakɨ».

Tɨriku meta hamɨrixa hepaɨtsita tikuxatatɨ kemɨti'ɨkitakai


24  Merikɨtsɨtawarita 'ɨkitsika kaniwayetuirieni 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ,
mɨpaɨ 'utaitɨ: «Kakaɨyari kemɨti'aita tewi hepaɨ kani'aneni 'imɨari 'aixɨa
mɨ'anene muka'iwi yuwatsiyata. 25 Peru mekutsukaku te'uximayatamete,

xewitɨ mana kaninuani 'eye'unietɨ, hamɨrixa 'uka'iwieka tɨrikutsata,


kaneyani. 26 Kepauka tɨriku mutine meta mutixuawerixɨ, hikɨ 'anata

Mateu 13  1640

matsiɨkɨtɨ kanayani hamɨrixa. 27 Hikɨ te'uximayatamete me'u'axɨaka


yukutsiyari hetsɨa, mɨpaɨ mekatenitahɨawe: “Takutsiyari 'aku, ¿'imɨari


'aixɨa kati'anenekai pemika'iwi 'awatsiyata? Kamɨtsɨ, ¿keranexɨa hamɨrixa?”
28 Mɨkɨ mɨpaɨ pɨtiwaruta'ei: “Tewi xewitɨ mɨnetsi'aye'unie katineyurieni”.

Te'uximayatamete mɨpaɨ metenitahɨawe: “¿Merikɨte, pekati'awaɨriya temuhu


temenuyehuna?” 29 Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni: “Tixaɨ, xɨka xe'enuyehuna

hamɨrixa tɨriku 'ɨarime xepɨwatihunaxɨani. 30 Xekeneuhayewa 'axeikɨa


mɨwawerenikɨ 'itsanaxake. 'Anake mɨpaɨ nepɨtiwatahɨawe 'itsanamete:


Hamɨrixa meri xekeneukuxeɨri, xekenanahɨaxɨa xemititaiyakɨ, meta tɨriku
xekeneuti'uta nekaxetunitsie”».

Mutsitatsa 'imɨariyari meta paa kuxanariyame


(Mat 13:31‑33 – Mar 4:30‑32, Ruk 13:18‑21)
31 Hikɨ tawari 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ 'ɨkitsika kaniwarutaxatɨani mɨpaɨ
'utaitɨ: «Kakaɨyari kemɨti'aita mutsitatsa 'imɨariyari hepaɨ kani'aneni tewi
mika'e hepaɨ yuwatsiyata. 32 'Imɨarite pɨkaxuawe hepaɨna 'anenetɨ 'etsipepetɨ,

peru kepauka mɨtineni, tupiriyate pɨkaxuawe hepaɨna 'anenetɨ 'epapatɨ, 'iteɨri


payeika 'epatɨ, taheima miemete wikixi mepɨyɨwawe hetsiena memɨ'axɨani
memɨyuti'ituatɨani».
33 Tawarita katiniwaruta'ɨkitɨani 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ, mɨpaɨ

'utaitɨ: «Kakaɨyari kemɨti'aita, paa kuxanariyame hepaɨ kani'aneni, 'uka


'iwatituka nenutinɨitɨani harina tɨxiyari waɨkawametsie, hikɨ 'arike
kaniutakuxanare naitɨ».
34 Mɨpaɨ naimekɨ Ketsutsi katiniwakuxaxatɨwakaitɨni teɨteri, 'ɨxatsi

hepaɨtsita tikuxatatɨ tiwa'ɨkitɨatɨ. 'Ɨxatsi hepaɨtsita katikuxatatɨ,


'atsipɨkatiwakɨhɨawekai. 35 Mɨpaɨ pɨraye'a, Kakaɨyari niukameya kemutayɨ:

«'Ɨxatsi hepaɨtsita netikuxatatɨ nepɨtaniuni,


nepɨtitaxata tita mɨti'awietsiekai kwie munetɨarietsie paitɨ».

Ketsutsi kemɨtihekɨataxɨ yu'ɨkitsika hamɨrixa hepaɨtsita


36  Hikɨ teɨteri warutateutɨaka kiita kaneutahani. Teyɨ'ɨkitɨwamete 'auriena
mekaniu'axɨani, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Ketaneutahekɨatsitɨiya 'a'ɨkitsika hamɨrixa watsita mieme hepaɨtsita.
37 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Kemɨ'ane mika'iwi 'imɨari 'aixɨa mɨ'anene, Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ ne


nekanihɨkɨtɨni. 38 Watsiya kwie naitɨ kanihɨkɨtɨni, 'imɨari 'aixɨa mɨ'anene,

mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni Kakaɨyari mɨra'aitatsie miemete. Hamɨrixa, mɨkɨ


'axamɨ'ane hetsɨa miemete mekanihɨkɨtɨni, 39 tewi kiekame maye'uniekai

hamɨrixa muka'iwi, Kauyumarie kanihɨkɨtɨni. 'Itsanaxa, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni


kepauka tukari meutipare. 'Itsanamete meta niuki tuayamete
mekanihɨkɨtɨni.
40 »Hamɨrixa kemɨtiukuxexeɨriwa kemɨtiutitaiyarɨwa taipa, mɨpaɨrita

katiniyɨmɨkɨ kepauka kwie meutipare. 41 Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ,


nepɨwatanɨ'ani neniuki tuayamete, mɨkɨ mepɨwakuxeɨrieni teɨteri hipame


memɨwarukununuitɨwa 'axamemɨteyuriekakɨ, meta teɨteri kemɨkatiheitserie
1641  Mateu 13

memɨteyurie. 42 Mɨkɨ huxunu mɨwatita'atsie mepeukaxɨriyani. Muwa


meputitsuanani meta mepɨyutikeweni. 43 Mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu


pɨta memamariwawetɨ mekanakɨnikuni 'ana hakewa wa'ukiyari mɨre'aita, tau


kemɨtimerɨkaɨye. Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ, ke'u'ena.

Tumini mɨ'awietsiekai meta perɨra


44  »Merikɨte
Kakaɨyari kemɨti'aita waɨkawa tumini hepaɨ kani'aneni kwieta
mɨ'awietsiekai hepaɨ. Tewi 'itaxeiyaka, tawari niti'awieta, hikɨ kwi yutemawietɨ
heyaka, katiniutuani naime mɨrexeiyakai, hikɨ ninaneni mɨkɨ kwie.
45 »Metatsiere Kakaɨyari kemɨti'aita tituayame hepaɨ kani'aneni

mikuwaunekai perɨra witsimɨ'anene. 46 Xeime perɨra hetaxeiyaka kwinie


mɨraye'akai, hikɨ heyaka katinetuani naime mɨrexeiyakai, hikɨ mɨkɨ


tuminiyarikɨ kaneinaneni mɨkɨ perɨra.

Wipi
47 »Metatsiere Kakaɨyari kemɨti'aita wipi hepaɨ kani'aneni haramaratsie
meukawiwiya hepaɨ, mɨkɨ ketsɨte yɨkɨ me'aneneme yutsata muwakuwiwiya.
48 Kepauka memutahɨnixɨ, ketsɨteweiyamete menenatihanani haramara

tetsita, mana metitetɨ 'aixɨa memɨ'anene mekaniwaranuyeteɨxɨni kiriwatsie


mekaniwareukaxɨrieni, meta 'axamemɨ'anene mepɨwarexɨrɨwa. 49 Mɨpaɨta

katiniyɨmɨkɨ kepauka kwie meutipare. Niuki tuayamete mekani'axɨakuni,


mekaniwaranuyeteɨxikuni 'axateyuruwamete mɨkɨ heitseriemekɨ
yamemɨtekahu watsata, 50 huxunu mɨwatita'atsie mepɨwareukaxɨrieni, muwa

meputitsuanani meta mepɨyutikeweni.


51 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿'Ikɨ naime xeteheti'enietɨkɨ?


Mɨkɨ mɨpaɨ metenitahɨawe:
—Huu.
52 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kemɨ'ane 'inɨarikɨ mɨti'ɨkitame kepauka yamɨretimani Kakaɨyari


kemɨti'aita, mɨkɨ kii kutsiyari hepaɨ kaniyɨaneni, tita mɨtiuti'utaxɨtsata
pɨtiwayepine mɨraye'atɨka mɨtihehekwa meta meripaitɨ timieme.

Ketsutsi kemɨtiuyuri Natsaretitsie


(Mat 13:54‑58 – Mar 6:1‑6)
53  Kepauka Ketsutsi mɨtiutahayewaxɨ ti'ɨkitatɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita, mana
kanayeyani. 54 Hikɨ yukiekaritsie nuaka, tiniwa'ɨkitɨakaitɨni watukita. Mɨkɨ

mekanihɨxiyakaitɨni, mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:


—¿'Ikɨ hakewa pɨretima mɨyamɨtimaiwe, meta tɨrɨkaɨyemekɨ kemɨtiyuriene?
55 ¿'Ikɨ kɨyekɨ mɨreutawewiwe katinu'aya? ¿Maamaya Mariya katitewa,

'iwamama Kakuwu, Kutse, Tsimuni meta Kura mekatehɨkɨ? 56 ¿'Iwamama


'ukari yunaitɨ 'ena mekatetitei tahetsɨa? ¿Kamɨtsɨ hakewa pɨretima 'ikɨ naime
kemɨtiyuriene?
57 Mepɨkayɨwawekai yuri memɨte'i'eririekakɨ. Peru Ketsutsi mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe:
Mateu 13  1642

—Kakaɨyari niukameya naitsarie we'eme kani'eriwani, peru yukwiepa


meta yukie mariweme pɨka'eriwa.
58 Hikɨ mana waɨkawa mamariwaweme pɨkatiuyuri, mɨkɨ yuri

memɨkate'eriekaikɨ.

Wani Ti'ɨyame kemɨtiumierie


(Mat 14:1‑12 – Mar 6:14‑29)

14   Merikɨtsɨ
kuwexinaruri Herurexi kanihɨritɨariekaitɨni Karereya
1

kwieyari. Hikɨ kaniu'ena Ketsutsi hepaɨtsita kemɨraniuwakai, 2 mɨpaɨ  

katiniwarutahɨawe memiparewiekai: «Wani Ti'ɨyame kanihɨkɨtɨni, 'umɨka


panukuke, 'ayumieme tɨrɨkariya kanexeiyani mariwemekɨ mɨtiyurienenikɨ».
3 Mɨkɨ Herurexi yatiuta'aitaku meripaitɨ, kaniuwiyarieni Wani. Kanihɨani

meta kanenutahɨani katsariyanata, mɨpaɨ mɨtinakekaikɨ Heruriya, yu'iwa


'ɨyaya Peripe. 4 Meripaitɨ Wani kawiyariewetɨ 'akuxi, mɨpaɨ Herurexi

katiniutahɨawe: «Pɨkayɨwe pemewitɨkɨni, 'inɨari niukiyari mɨpaɨ paine».


5 Herurexi Wani pɨmiemɨkɨkai, peru teɨteri pɨwamakarɨkai, kename

Kakaɨyari niukameya hɨkɨtɨkai memɨteku'eriwakaikɨ. 6 Merikɨtsɨ Herurexi


kepauka mutinuiwaxɨ 'ixɨarariyari wewiekaku, Heruriya niweya


'ukatɨtɨ katiniutineini wahɨxie, pinakixɨ Herurexi, 7 'ayumieme yurikɨ

kaniyɨhɨritɨani, kename tita mɨtitawawirienike timinikekai. 8 'Iya maamaya  

yatitahɨaweku, mɨpaɨ katinitahɨawe: «Wani Ti'ɨyame mu'uya keneneu'ɨitɨa


hikɨ xakɨtsie yekaime».
9 Hikɨ ti'aitame waɨkawa kaniuyukahiwerieni, peru mɨyɨhɨritɨakaikɨ teɨteri

hamatɨana memɨtekwakai wahɨxie, katiniuta'aita mɨkɨ mɨtiyetuiriyarienikɨ,


10 hikɨ katiniutanɨ'ani Wani mu'uya manutixitekienikɨ katsariyanata.

11 Mu'uya kani'atɨarieni xakɨtsie yekaitɨ, hikɨ 'ɨimari kaniyetuiriyarieni,


mɨkɨta yumaama kaniyetuirieni.


12 Hikɨ Wani teyɨ'ɨkitɨwametemama me'u'axɨaka meneikweni kaxarieya,

mekanikateuku. 'Arike mekanekɨne Ketsutsi mekateniutaxatɨani.

Ketsutsi 'auxɨwime miriyari kemɨtiwarumi


(Mat 14:13‑21 – Mar 6:32‑44, Ruk 9:10‑17, Wa 6:1‑13)
13  MerikɨtsɨKetsutsi mɨkɨ tiutamarieka, kaneyani kanuwatsie kayerɨka
makumawetsie paitɨ yuxaɨta. Teɨteri mete'utamarieka, yɨ'ɨkama mekanekɨne
mekanenukuweiya yukiekaritetsie meyekɨneka.
14 Hikɨ kepauka Ketsutsi manatitɨa kanuwatsie, teɨteri kaniwaruxeiya

yumɨireme, hikɨ kaniwarutinenimayata, 'aixɨa meteheu'eriekame


kaniwarayeitɨani memɨtekukuyekai.
15 Hikɨ tau 'akayunirɨmekaku teyɨ'ɨkitɨwamete 'auriena

mekaniuyukuxeɨrieni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'Ena kanakumaweni, kananukayaniri memɨtekwanikekai.
Keniwarutateutɨari teɨteri, kiekaritetsie memɨtayeixɨanikɨ, 'ikwai
memɨteheyutinanairienikɨ.
16 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Pɨkaheuyewetse memɨyehukɨ. Xeme pɨta xeketeniwarumikwa.


1643  Mateu 14

17 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:


—Ketɨri 'ena tixaɨtɨ tepɨkatehexeiya, paa 'auxɨwime meta tsapari yuhutame
xeikɨa tepɨwarexeiya.
18 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe Ketsutsi:

—'Ena nehetsɨa xeketenatua.


19 Hikɨ katiniwaruta'aitɨani teɨteri memɨkuyaxixɨanikɨ 'ɨxapa, paa 'auxɨwime

'anu'ɨka meta tsapari meyuhutame, taheima heutinieretɨ pamɨpariyutsi


Kakaɨyari kaniupitɨani. Hikɨ paa 'utitaraka kaniwaru'ɨitɨani teyu'ɨkitɨwamete,
mɨkɨta mekaniwaruta'ɨitɨani teɨteri. 20 Yunaitɨ mekateniukwani

mekaniutihuxani, hikɨ teyu'ɨkitɨwamete mekanikuxeɨrieni tarimeyari


muyuhayewaxɨ, mekanitihɨniya tamamata heimana huta tsikɨiwitiyari.
21 Memɨte'ukwai 'ukitsi 'auxɨwime miriyari yakɨtɨtɨ mekaniyupaɨmekaitɨni,

meka'inɨaritɨ 'ukari meta tɨɨri.

Ketsutsi haa heima kemɨtiumiekai


(Mat 14:22‑36 – Mar 6:45‑56, Wa 6:15‑21)
22  Hikɨ Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete kaniwarutamexɨitɨani kanuwatsie
memɨkayaxekɨ mɨkɨ meri memɨyehukɨ 'anutaɨye paitɨ, mexi mɨkɨ teɨteri
wateutɨanekai. 23 'Arike warutateutɨaka teɨteri, yemuritsie kaneutiyune

yuxaɨta yutanenewienike. Hikɨ kaniukuyɨre mana 'ukaiku yuxaɨta,


24 meta kanuwa haa hixɨapa paitɨri kaniuyemiekaitɨni, hamewari

kanenutawayakaitɨni, hepana meuye'ekakaikɨ. 25 Merikɨte 'etsiwatɨkaku


kahekɨarirɨmekaku, wahepa kanamiekaitɨni Ketsutsi haa heima 'umietɨ.


26 Kepauka teyɨ'ɨkitɨwamete memixei haa heima 'amieme, waɨkawa

mekaniutimamani, marikakɨ mɨpaɨ mekateniuhiwa:


—Mɨki pɨyɨane.
27 Peru kwitɨwa Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kayuwatɨ xeketeneuyaxi. Ne nepɨyɨane. Xepɨkamamaka.


28 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ti'aitame, xɨka 'ekɨ peyɨaneni, kenetineuta'aitɨa mana nemɨmiekɨ 'ahetsɨa,


haa heima ne'umietɨ.
29 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Kenaye'a.
Pekuru kanuwatsie kananatiyani, hikɨ haa heima kaniumiekaitɨni Ketsutsi
hepa. 30 Peru, kepauka 'eka mɨ'eni kemɨtitɨrɨkaɨyekai, kaniutimani, 'ana

kanitsutɨani kayunirɨmetɨ. Hikɨ mɨpaɨ katiniuhiwa:


—Ti'aitame, keneneutawikweitsitɨa.
31 Hikɨ Ketsutsi yumamakɨ 'iwiyaka, mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'E'e, kari 'ekɨ 'etsiwa xeikɨa yuri pepɨti'erie. ¿Titayari peti'a'iyaritɨakai?


32 Kepauka kanuwatsie memɨkayaxixɨ 'eka kaneunuani. 33 Mɨkɨ kanuwatsie
   

memɨyetekai hɨxiena metitunuma'utɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Yurikɨ Kakaɨyari nu'aya 'ekɨ pekanihɨkɨtɨni.
34 Hikɨ 'anutaɨye meheutanexɨaka, Kenetsareti kwieyaritsie mekaniye'axɨani.

35 Mana kiekatari Ketsutsi mekanetimani, hikɨ niuki mekaneutanɨ'axɨani


yu'aurie kiekatari yunaime wahetsɨa. Mekani'atɨiriwakaitɨni tekwikwikate


Mateu 14  1644

yunaime, 36 waɨkawa me'iwawirietɨ muwapitɨakakɨ tsikere 'ixurikieya


tetsimeyaritsie memimayɨanikɨ, yunaitɨ kemɨ'ane memimayɨa 'aixɨa


meteheu'erietɨ mepakɨkakai.

Mɨti'itiya meta mɨkati'itiya


(Mat 15:1‑20 – Mar 7:1‑23)

15   Merikɨtsɨ
'ana Ketsutsi hetsɨa mekaniu'axɨani paritseutsixi meta
1

'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai, Kerutsareme memeyekɨnekai, mɨpaɨ


mekatenita'iwawiya:
2 —¿Titayari 'ahetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete yamekatekahu yututsima

wayeiyaritsie? Mepɨka'ukamaimawa kepauka memɨte'utikwa'a.


3 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Titayarita xeme yaxekateyurie Kakaɨyari kemɨti'aita, yuyeiyaritsie


xetewiyatɨ? 4 Kakaɨyari mɨpaɨ katiniuta'aita: “Yaketinekamieni kememaitɨka

'apaapa meta 'amaama”, metatsiere: “Kemɨ'ane 'axamutaineni yupaapa


meta yumaama wahepaɨtsita, ke'umierieni”. 5 Xemeta, 'apɨta, mɨpaɨ

xekateni'ɨkitani kename xewitɨ yɨwe mɨpaɨ mɨtitahɨawe yupaapa yatɨni


yumaama: “Nepɨkayɨwe nemɨmatsi'uparewieni, naime nemɨrexeiya
Kakaɨyari nemɨtiyetuirikɨri”. 6 Merikɨte kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtayɨni, waɨriyarika

pɨkapitɨarieri yupapama muwaparewienikɨ. Mɨpaɨ yuyeiyari xete'uweiyatɨ


tixaɨtɨ katihɨkɨtɨme xepayeitɨa Kakaɨyari niukieya. 7 Xemɨte'itawamete.

Kitsariyaxi 'aixɨa putayɨ tihekɨatatɨ xehepaɨtsita, mɨpaɨ 'utaitɨ:


8 »“'Ikɨ teɨteri yutenikɨ xeikɨa 'aixɨa meputiyuane nehepaɨtsita,
peru wa'iyari 'ateewa puyeika.
9 Yakɨ xeikɨa mekanenayexeiyani,
tita memɨte'ɨkita teɨteri wa'aitsika xeikɨa pɨhɨkɨ”».
10 Merikɨtsɨ Ketsutsi yu'aurie waruta'inieka teɨteri, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekeneu'enana meta xeketenemaiwaweni. 11 Tita ka'itiyakame tewi


mɨrayeitɨwa, tetana mɨranukayeikakɨ mɨkɨkɨ 'axapɨka'itɨarieni. Matsi tita


tetana mɨratineikakɨ, mɨkɨkɨ pɨta ka'itiyatɨ payeika.
12 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete 'ahurawa me'ukɨneka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Mɨpaɨ petimate, paritseutsixi 'aniuki me'u'enieka mɨkawarunakixɨ?


13 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Naitɨ 'iteɨri ne'ukiyari taheima makawe mɨka'ika'e pɨwatihunaxɨani.


14 Xekeniwahayewani, me'akɨkɨpetɨ mepɨwarahapana hipame. 'Akɨpetɨ xeime

makɨpe xɨka hehana, yuhutatɨ mewatixawatsie meneukaxɨriekuni.


15 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ketaneutahekɨatsitɨiya 'ikɨ 'ɨkitsika.


16 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kari xemeta 'atsixepɨkatemate. 17 Tamɨ tita teta mɨranukayeika


yuriepa nikayuyuipikeni, 'ariketa kanihɨamɨkɨ. 18 Peru tita teta


mɨrayeneika 'iyaritsie patineika, mɨkɨkɨ tewi 'axakani'itɨarieka. 19 Karikɨ


'iyaritsie katinatineikani 'axa'iyaritɨarika, xeime kemɨtiumieni, xeime


kemɨtiukumayɨani kayɨ'ɨya kayɨkɨna, kememɨteyukumaɨwa teɨteri
kemɨkatiheitserie, 'inawari, 'itarika meta 'axaniuki hipame wahepaɨtsita.
1645  Mateu 15

20  'Ikɨ
katinihɨkɨtɨni tewi ka'itiyakame memayeitɨwa, xɨka tiukwani
kamaimatɨ mɨkɨkɨ tewi ka'itiyatɨ pɨkahayeika.

Yuri kemɨti'eriekai 'uka Kanani kiekame


(Mat 15:21‑28 – Mar 7:24‑30)
21 Merikɨtsɨ mana mɨyetɨa Ketsutsi, kaneyani Tiru kwieyaritsie meta Tsiruni.
22  Hikɨmana 'uka Kanani kiekame, mɨkɨ kwieyaritsie heyeyaka, hepana
kaniuyani mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Kenenenenimayaka, Ti'aitame, Rawiri pemɨnu'aya. Neniwe 'uka
waɨkawamekɨ pɨtiuka'eniwa, kakaɨyari 'axamɨ'ane 'inɨkaku.
23 Peru Ketsutsi pɨka'ita'ei. Hikɨ 'ahurawa me'akɨneka teyɨ'ɨkitɨwamete,

mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Kenanunɨ'a, pɨtatsi'uweiya xeikɨa 'utahiwatɨ.
24 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ne Kakaɨyari muxatsimama memeuyexɨri wahetsɨa xeikɨa


nekaneyenɨ'arieni, 'ixaheritsixi teɨteriyari wahetsɨa.
25 'Uka 'ahurawa 'ayaka kaniutihɨximakeni hɨxiena, hikɨ mɨpaɨ

katinitawawirieni:
—Ti'aitame 'aku, keneneuparewi.
26 Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Aixɨa pɨka'ane xɨka yuniwema paa warunawairieni, tsɨikɨri pɨta


xɨka warumini.
27 'Uka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yuri peputaine Ti'aitame, peru 'atsita tsɨikɨri temɨxikiyari mepukukwa'a


wakutsiyarima wamexatsie manakawiwike.
28 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Uka 'aku, waɨkawa yuri pepɨti'erie. Yakereyɨni tita pemɨra'iwawa.


Hikɨ 'ana kwitɨwa 'aixɨa reu'erietɨ kanayani nu'aya.

Ketsutsi kemɨtiwarumi nauka miriyari


(Mat 15:29‑39 – Mar 7:31‑37, 8:1‑10)
29 Merikɨte Ketsutsi mana kaniyeyani, hikɨ Karereya harakunayari tetsita
paitɨ kaninuani. Mana yemuritsie kanitiyune mana kanayerɨni. 30 Hikɨ

hetsɨana mekaniu'axɨani yumɨiretɨ teɨteri, mekaniwa'atɨani memɨ'ɨkatetutuni,


memɨkaheuneniere, memɨwaritutuni, memɨkaniuwawe meta hipame
tekwikwikate, hɨxiena mekaniwa'atɨani, mɨkɨta 'aixɨa meteheu'eriekame
kaniwarayeitɨani. 31 Hikɨ teɨteri mekanihɨxiyakaitɨni mewaxeiyatɨ

memɨkaniuwawekai me'utiniukame, memɨwaritutunikai 'aixɨa me'aneneme,


memɨ'ɨkatutunikai meku'uwame, meta memɨkaheunenierekai meheuneniereme
mewaxeiyatɨ. 'Aixɨa mekaniutiyuanekaitɨni 'ixaheritsixi yukakaɨyari hepaɨtsita.
32 Hikɨ Ketsutsi yu'aurie waruta'inieka yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete,

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Ne 'ikɨ teɨteri nepɨwareunenimaya, haika tukari mekaniyuriekari
nehetsɨa meta 'ikwai mepɨkahexeiya. Nepɨkanewaɨriya mekatekwakame
nemɨwarutateutɨani, kapa mehetiweranaxɨame mehekaxɨrieni huyeta.
Mateu 15  1646

33  Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekatenita'eiya:


—¿'Ena makumawetsie hakewa tepeikaxeiya paa mɨyapaɨmeme
temɨtewaminikɨ teɨteri mɨyameyupaɨmeme?
34 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:

—¿Kepaɨmeme paa xepexeiya?


Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—'Atahutame, meta tsapari yayupaɨmeme 'etsimepepeme.
35 Hikɨ katiniuta'aita teɨteri 'amemukuyaxixɨanikɨ kwiepa. 36 Paa 'atahutame
   

'anu'ɨka meta tsapari, pamɨpariyutsi Kakaɨyari kaniupitɨani, hikɨ kanititara


paa meta kaniwayetuirieni teyɨ'ɨkitɨwamete. Mɨkɨta teyɨ'ɨkitɨwamete teɨteri
mekaniwaruta'ɨitɨani. 37 Yunaitɨ mekateniukwani yemekɨ mekaniutihuxani.

'Arike teyɨ'ɨkitɨwamete mekanikuxeɨrieni tarimeyari muyuhayewaxɨ,


'atahuta tsikɨiwitiyari hɨpɨnetɨ patɨa. 38 Memɨte'ukwai 'ukitsi nauka miriyari

mekaniyupaɨmekaitɨni, 'ukari meta tɨɨri meka'inɨaritɨ. 39 Hikɨ warutateutɨaka


teɨteri, kanuwatsie kanikayerɨni, Makarani kwieyaritsie kaneyani.

Ketsutsi 'inɨari kemɨtiutawawiyarie


(Mat 16:1‑12 – Mar 8:11‑21)

16   Merikɨtsɨ
paritseutsixi meta tsarutseutsixi Ketsutsi 'aurie
1

mekaniu'axɨani, me'i'inɨatakutɨ, 'inɨari mekanitawawirieni


muyuawitsie mieme memixeiyakɨ.
2 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya: «Taikai, xeme mɨpaɨ xeputiyuane,

'uxa'a xɨari tsipɨreu'aneni, kamɨ haiwitɨri nixuxureni, 3 meta ximeri  

mɨpaɨ xeputiyuane, kename kawiye haiwitɨri 'aheutsuye. Xeme xepimate


kemɨtiyuxexeiya haiwitɨri, peru xepɨkayɨwawe xemeitimani hikɨ
kenemɨtiyuriene mɨkɨ Kakaɨyari 'inɨarieya kanihɨkɨtɨni. 4 Hikɨ miemete  

teɨteri 'axamemɨteyurie meta hipame memɨwakumaɨwa,


'inɨari mepɨkuwautɨwe memixeiyakɨ, peru 'inɨari mepɨkapitɨarieni,
Kunatsi 'inɨarieya xeikɨa mekanipitɨariekuni». Hikɨ Ketsutsi
waruku'eirieka kaneyani.

Tiyukuxanariyame paritseutsixi wahetsɨa mɨmieme


5  Merikɨte harakuna 'anutaɨye mekananukɨne, peru teyɨ'ɨkitɨwamete paa
memanu'ɨnikekai mekatenatɨmaiyakaitɨni.
6 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarayehɨtɨani:

—Yumarima 'aixɨa, xekeneyɨ'ɨwiyani tiyukuxanariyame paritseutsixi meta


tsarutseutsixi wahetsɨa mieme hepaɨtsita.

7 Mɨkɨ mɨpaɨ mekateniyutahɨawekaitɨni: «Paa temɨkaheye'ɨikɨ 'ayumieme

mɨya kanaineni». 8 Ketsutsi retimaika kememɨteyɨtahɨawekai,


mɨpaɨ kaniutayɨni:
—¿Titayari niuki xetexɨatɨa paa tepɨkahexeiya xeteyɨkɨhɨawetɨ? 'Etsiwa kari
yuri xepɨte'erie. 9 ¿'Akuxi 'atsixekatehetimaiwawe? ¿Tamɨ xekatehe'eriwa

'auxɨwime payarikɨ yu'auxɨwime miriyari memɨte'ukwai, meta kepaɨmeme


kiriwayari xemekuxeɨri? 10 ¿Meta xekatehe'eriwa 'atahuta payarikɨ nauka

miriyari memɨte'ukwai, meta kepaɨmeme kiriwayari xemekuxeɨri?


1647  Mateu 16

11 ¿Titayari'atsixekateheitimaitɨkɨka kename ne paa nekaxatakai? Tawarita


mɨpaɨ nepɨxerahɨawe: Xekeneyukweriwayurieka tiyukuxanariyame
paritseutsixi meta tsarutseutsixi wahetsɨa mieme hepaɨtsita.
12 'Anake yamekatenetimani kename memɨyɨ'ɨwiyanikɨ paa kuxanariyame

hepaɨtsita kahainekai, matsi paritseutsixi meta tsarutseutsixi wa'ɨkitsika


hepaɨtsita memɨyɨ'ɨwiyanikɨ pɨta hainekai.

Pekuru kemɨtiyutahekɨataxɨ
(Mat 16:13‑16 – Mar 8:27‑30, Ruk 9:18‑20)
13  Merikɨte
kepauka Ketsutsi Tsetsareya Piripu kwieyaritsie munua, yuhetsɨa
miemete teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:
—¿Teɨteri keme'utiyuane nehepaɨtsita, Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:
14 —Hipatɨ mɨpaɨ meputiyuane kename Wani Ti'ɨyame pehɨkɨ, hipatɨta

kename 'Eriyaxi pehɨkɨ, meta hipatɨta kename Keremiyaxi pehɨkɨ, yatɨni


kename xewitɨ Kakaɨyari niukameya pepɨhɨkɨ.
15 Hikɨ mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:

—Xemeta, ¿kexe'utiyuane kemɨ'ane nepɨyɨane ne?


16 Tsimuni Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Ekɨ Kɨritsitu pekanihɨkɨtɨni, Kakaɨyari mayeniere Nu'aya.


17 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Aixɨa pepɨ'itɨarie 'ekɨ, Tsimuni Kunatsi pemɨnu'aya, tewi mɨmɨwe


pɨkamatiutahekɨatɨa, matsi ne'ukiyari taheima makawe pɨta. 18 Netsɨ mɨpaɨ  

nekamatinahɨaweni 'ekɨ Pekuru d pekanihɨkɨtɨni, 'ikɨ tetetsie nepɨwatsutɨani


memɨyutixexeɨriwani nehetsɨa miemete, meta mɨkɨ mepɨka'a'iwarieni tsepa
memukwi'iwaxɨ. 19 Yawi nepɨmatsitɨkitɨani mɨreuyepiwa hakewa Kakaɨyari

mɨre'aita, tita pemɨtihɨani kwiepa taheimata pehɨiyani, meta tita kwiepa


pemɨtixɨna taheimata pexɨnarieni.
20 Hikɨ 'ana kaniwaruhɨritɨani teyɨ'ɨkitɨwamete nixeime

memɨkatehaxaxatɨwanikɨ kename mɨkɨ Kɨritsitu hɨkɨtɨkai.

Ketsutsi kemɨtiwarutaxatɨa kemɨtimierienikekai


(Mat 16:21‑28 – Mar 8:31‑9:1, Ruk 9:22‑27)
21 Merikɨtsɨ
'ana Ketsutsi kanitsutɨani yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete
mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwatɨ: «Kaneuyeweka Kerutsareme nemɨmiekɨ,
meta waɨkawa nemɨtikwinekɨ ta'ukiyarima meta mawari wewiwamete
tewa'aitɨwamete wahetsɨa, meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitamete wahetsɨa, mana
nekanimieriemɨkɨ, matsi hairieka tukari nepanukukeni». 22 Hikɨ Pekuru  

yatewa heiwitɨka kanitsutɨani 'iku'imaiyatɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ:


—Tixaɨ Ti'aitame. Mɨpaɨ pepɨka'itɨarieni.
23 Ketsutsi kwi 'enutaxeiyatɨ mɨpaɨ Pekuru katiniutahɨawe:

—Xaɨtsie keneuye'a, Kauyumarie. Pepɨnetsikunuitɨamɨkɨ, Kakaɨyari hepaɨ


pepɨkare'iyari, teɨteri wahepaɨ pɨta pepɨre'iyari.

16:18 Pekuru. Tete panuyɨne.



Mateu 16  1648

24  Hikɨ
Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete
teyɨ'ɨkitɨwamete:
—Xɨka xewitɨ yuwaɨriyani tiyu'ɨkitɨwame nehetsɨa mieme mayani,
ketihayewani kemɨtinake yuhetsiemieme tiyurienetɨ, yukuruxi
ke'utitɨni, kenetsi'uweiyani. 25 Kemɨ'ane yutukari mɨwikweitsitɨamɨkɨ,

kanitatɨmaiyamɨkɨ, peru kemɨ'ane yutukari mɨtatɨmaiya nehetsiemieme,


kanikaxeiyamɨkɨ. 26 Tixaɨtɨ pɨkarayeika xɨka tewi kwiepa timieme

naime ra'iwa, yaxeikɨa yutukari kanitatɨmaiyamɨkɨ. Nixewitɨ pɨkayɨwe


mɨtiyutuani yutukari hetsiemieme. 27 Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ, nekaninuamɨkɨ

ne'ukiyari hepaɨ nemariwetɨ neniuki tuayamete wahamatɨa, hikɨ 'ana


nepɨtiwarakapitɨani, yuxexuitɨ kememɨte'uyuri. 28 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe,

hipatɨ 'ena memu'uwa mepɨkakwini Yuri Tewi menetsixeiyameke


neye'akaku nemɨra'aitatsie.

Yɨkɨ tiyuxexeiyatɨ kemɨratɨa


(Mat 17:1‑13 – Ruk 9:28‑36, Mar 9:2‑13,)

17   Merikɨtsɨ
'ataxewi tukari 'anukayaku, Ketsutsi kaniwarewitɨni
1

Pekuru, Kakuwu, meta 'iwaya Wani, yemuri 'emutewitsie yɨhɨkɨame.


2 Hikɨ mana wahɨxie yɨkɨ 'anetɨ kanayani, yuhɨxie kanayexawatɨre tau hepaɨ,

meta 'ixurikieya tuxatɨ xawatɨtɨ kanayani. 3 Hikɨ, me'ixeiyakaku Muitsexi


meta 'Eriyaxi mekaniuyuhekɨata hamatɨana mekatenikuxatakaitɨni. 4 Hikɨ  

Pekuru mɨpaɨ Ketsutsi katiniutahɨawe:


—Ti'aitame, 'aixɨa kani'aneni, 'ena temu'uwakɨ tame. Xɨka mɨpaɨ
matinakeni, 'ena haikame xamaru nepɨtiwewieni: 'ahetsiemieme xeime,
Muitsexi hetsiemieme xeime meta 'Eriyaxi hetsiemieme xeime.
5 Hikɨ 'utaniukakaku 'akuxi, yapauka haiwitɨri xawatɨtɨ kaniwaranukanani,

hikɨ mɨkɨ haiwitɨritsata xewitɨ kanetaniuni mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ikɨ kanineniwetɨni


neminaki'erie, mɨkɨkɨ waɨkawa nekaniyutemawieka. Xekene'enieka».
6 Me'i'enieka teyɨ'ɨkitɨwamete, mekaniutihɨxima'uni kwinimieme metemamatɨ.

7 Ketsutsi 'aurawa 'ayaka, warutimayɨaka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Xekenanuku'uti, xepɨkaheumamaka.
8 Kepauka memanukunenierixɨ, Ketsutsi xeikɨa mepuxei, tawari xeime

mepɨka'uxei.
9 Hikɨ yemuritsie me'akahutɨ, Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruhɨritɨani:

—Nixeime xepɨkatehaxaxatɨwani kexemɨte'unenierixɨ, kepaukake Yuri Tewi


kenemɨtihɨkɨ, mɨkite watsata nemanukuketɨarieni.
10 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitamete titayari mɨpaɨ mete'utiyuane kename


heuyewetse 'Eriyaxi meri munuani?
11 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Kaniyuritɨni. 'Eriyaxi meri kaninuamɨkɨ, 'aixɨa mɨtiyurienikɨ tinaime.


12 Matsi ne mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'Eriyaxi 'ari kaninuani, peru mepɨkaheitima

me'ixeiyakatɨtɨ, matsi kemɨtiwanakekai yamepiyuri. Yaxeikɨata Yuri Tewi


kenemɨtihɨkɨ mɨpaɨ nepɨtikwine mɨkɨ mepɨnetekwinitɨani.
13 'Ana mɨpaɨ mepɨtehetima teyɨ'ɨkitɨwamete, Wani Ti'ɨyame mɨxatakaikɨ.

1649  Mateu 17

Ketsutsi kemɨrenayehɨa temaikɨ mɨkierixiekai


(Mat 17:14‑19 – Mar 9:14‑29, Ruk 9:37‑43)
14  Merikɨtsɨ kepauka memu'axɨa teɨteri yumɨiretɨ memanu'uwatsie,
xewitɨ tewi 'ahurawa kaniuyani hetsɨana, 'utitunumakeka hɨxiena, mɨpaɨ
kaniutayɨni:
15 —Ti'aitame 'aku, neniwe keneutinenimayata. Putarɨwewe meta

waɨkawa yemekɨ pɨtiuka'eniwa. Heiwa taipa kaneuwautseni heiwata hapa.


16 Nekaniwa'atɨirieni 'ahetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete, peru mepuyutatexi

'aixɨa reu'eriekame memayeitɨanikɨ.


17 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xeme hikɨ xemɨmiemete yuri xepɨkate'erie meta kemɨkatiheitserie


xepɨteyurie. ¿Kepaɨmexɨa peuyewetse 'akuxi xehamatɨa nemuyeikani?
¿kepaɨmexɨa 'akuxi nepɨxenewieka? Xekenawitɨki 'ena nehetsɨa.
18 Ketsutsi kakaɨyari 'axamɨ'ane kaniutatieni, hikɨ mɨkɨ kanayeyani

temaikɨtsie, 'anatɨtɨ 'aixɨa reu'erietɨ kanayani temaikɨ.


19 Hikɨ 'arike teyɨ'ɨkitɨwamete 'ahurawa mekaniukɨne Ketsutsi 'aurie,

yɨhɨkɨate, mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:


—¿Titayari tame teteyutatexi te'eyenɨ'anike?
20 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Etsiwa xeikɨa yuri xemɨte'eriekɨ, 'ayumieme xepitatexi. Yurikɨ


mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, xɨka mutsitatsa 'imɨariyari hepaɨ 'etsipemekɨ xɨka
yuri xete'eriekake, xepɨyɨwawenike mɨpaɨ xemɨte'itahɨawe 'ikɨ yemuri:
“Keneu'apata huma pɨta”, mɨkɨ kaniyupatakeyu. Xehetsiemieme katiyɨwetɨ
pɨtiumawenike. 21 Peru yunenewietɨ yuhakietɨ xeikɨa kaniyɨweni

meyenɨ'anikɨ mɨpaɨ mɨ'ane.


22 Merikɨtsɨ meyuxeɨrietɨ Karereyatsie, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe Ketsutsi:

«Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ, nekaniyetuiyamɨkɨ teɨteri wahetsɨa. 23 Mɨkɨ


mekanenimiekuni, peru hairieka tukaritsie nekananukukemɨkɨ». Hikɨ


teyɨ'ɨkitɨwamete waɨkawa mekaniyuhiweriekaitɨni.

Ketsutsi kemɨtiuyutua tuki hetsiemieme


24  Merikɨtsɨ
Ketsutsi meta teyɨ'ɨkitɨwamete kepauka Kaperunaume
memu'axɨa, mɨkɨ tuki 'amɨpatsie mieme tumini memukuxexeɨriwa
meniu'axɨani Pekuru hetsɨa, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—¿Tixe'ɨkitɨwame tuki 'amɨpatsie mieme tiyukutuaya?
25 Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Huu, pɨtiyukutuaya.
Hikɨ kiita heutahaku 'atsikatayɨwekaku 'akuxi, Ketsutsi meri mɨpaɨ
katinitahɨawe:
—¿Kepetiku'eriwa 'ekɨ Tsimuni? Te'aitamete kwiepa memɨtama, ¿kemɨ'ane
mepɨwakwetatɨa 'amemɨtewarapiniriekakɨ meta memɨteyutuakakɨ:
yuniwema nutsu hipame?
26 Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Hipatɨ mepɨteyukutuaya.
Mateu 17  1650

Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Merikɨte, waniwema mepɨkateyukutuaya. 27 Peru, temɨkawahaxɨatɨakakɨ

'ikɨ teɨteri, 'ayumieme harakunatsie kenemie, mana keneukawiwi kwaitsɨ.


Ke'anetɨ meri manuwiere ketsɨ, mɨkɨ kenanatihani, pehenutatetapieme mana
tumini pepetaxeiya 'auxɨwime 'inɨariyari. Mɨkɨ keniwaye'ɨi meta keneyetua
nehetsiemieme meta 'ahetsiemieme.

Kemɨ'ane matsi mɨwe'eme


(Mat 18:1‑5 – Mar 9:33‑37, Ruk 9:46‑48)

18   Merikɨte
'ana Ketsutsi 'aurie 'ahurawa mekaniukɨne teyɨ'ɨkitɨwamete,
1

mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—¿Kemɨ'ane pɨhɨkɨ matsi waɨkawa meuyewetse, Kakaɨyari mɨra'aitatsie?
2 Ketsutsi nunutsi kaniuta'inieni, hikɨ wahixɨapa kanitakeni. 3 Mɨpaɨ
   

kaniutayɨni:
—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, xɨka xekate'uhayewa 'axaxeteyurietɨ,
tɨɨri wahepaɨ xe'anenetɨ xɨka xekahakɨne, xepɨkaheutahaxɨani Kakaɨyari
mɨra'aitatsie. 4 Kemɨ'ane yuhepaɨtsita 'atsika'utaitɨ mayuyeitɨani 'ikɨ nunutsi

hepaɨ, mɨkɨ kanihɨkɨtɨkamɨkɨ waɨkawa meuyewetse Kakaɨyari mɨra'aitatsie.


5 »Meta kemɨ'ane mitanaki'erieni xeime nunutsi 'ikɨ hepaɨ 'aneme, nehetsɨa

mɨmiemekɨ, mɨkɨta ne pɨnetsitanaki'erieni. 6 Peru, kemɨ'ane yamɨtiyurieni


'axamɨtiyurienikɨ xewitɨ 'ikɨ tɨɨri yuri memɨte'erie nehetsie, 'aixɨa


kaniyɨnikeyu matsi xɨka tete matayari mahete 'akatɨtɨarienike meta xɨka
haramaratsie heukahɨiyanike meukatewatsie.
7 »Kwiepa waɨkawa pɨtixuawe kɨmana teɨteri 'axamemɨteyurie.

Kaneuyewekatsɨ teɨteri memɨkunuitɨarienikɨ, peru xɨa'ui mɨkɨ


tewi kemɨ'ane mɨwakunuitɨani. 8 Xɨka 'amamakɨ yatɨni 'a'ɨkakɨ

'axapetiyurieneni, kenawiteki kenehɨwa. 'Aixɨa kaniyɨmɨkɨ matsi


pemeutahanikɨ tukari maxuawetsie pemamapurutɨ yatɨni pe'ɨkapurutɨ,
keyuri huta mamayari meta huta 'ɨkayari pehexeiyatɨ xɨka peheukahɨiyani
tai yuheyemekɨ mɨta'atsie. 9 Meta, xɨka 'ahɨxikɨ 'axapetiyurieneni,

keniwayetu'i kenehɨwa. Matsi 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ tapa xeikɨa peheunieretɨ


pemeutahanikɨ tukari maxuawetsie, keyuri naitsata peheunieretɨ xɨka
peheukahɨiyani mɨrataiyarietsie.

Muxa meuyewe niukiyari


(Mat 18:12‑14 – Ruk 15:3‑7)
10  »Yumarima 'aixɨa xeime xepɨkananaimaka 'ikɨ tɨɨri. Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe,
mɨkɨ waniuki tuayamete yuheyemekɨ 'amekaniu'uwani ne'ukiyari
taheima makawe hɨxie, mepɨte'ikuxaxatɨwa. 11 Karikɨ Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ

kenemɨtinua, memeuyexɨri newatawikweitsitɨanike nekaninuani.


12 »¿Kexeteku'eriwa? Xɨka tewi xeitsienituyari warexeiyani yumuxatsi, xɨka

xewitɨ mɨkɨ heuyeweni, ¿katiwaku'eirieni hɨritsie nauka tewiyari heimana


tamamata heimana 'atanauka memɨyupaɨme, katiwaumie meuyewe? 13 Yurikɨ  

mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, xɨka 'aku heitaxeiya, mɨkɨ muxakɨ kaniyutemawieka


matsi waɨkawa, kemɨkatiyutemawie memɨkaheuyexɨri wahekɨ nauka tewiyari
1651  Mateu 18

heimana tamamata heimana 'atanauka memɨyupaɨme. 14 Mɨpaɨ yaxeikɨa, 

xe'ukiyari taheima makawe pɨkayuwaɨriya meuyeweni xewitɨ 'ikɨ tɨɨri.

Kemɨreuyewetse yu'iwa mɨreuyehɨwirieni


15  »'A'iwa
xɨka 'axa'utayɨni 'ahepaɨtsita, hetsɨana kenemie yaketineutahɨawi
yɨhɨkɨate xeti'utɨ 'ekɨ mɨkɨ hamatɨa. Xɨka matsi'u'enieni, 'a'iwa pɨhɨkɨtɨni
xepuyunaki'erieka. 16 Mexɨka kamatsi'u'enieni, xeime kenanuwitɨki yatɨni

yuhutame memɨtetamarienikɨ, mɨkɨ “tsepa titakɨ mɨti'ayumieme 'aixɨa


pɨtiyɨni yamehaitɨkaikaku yuhutatɨ yatɨni yuhaikatɨ memunenierixɨ”. 17 Xɨka  

mɨkɨ kawaru'enieni, yaketiniwarutahɨawi memɨyutixexeɨriwa, mexɨka


kawaru'enieni memɨyutixexeɨriwa, kemɨ'ane tanuiwaritsie mɨkamieme hepaɨ
ketineuxeiya yatɨni tiyukwamaname hepaɨ.
18 »Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, tita xemɨtehɨani 'ena kwiepa, mɨkɨ

pɨrehɨiyani taheimata, meta tita xemɨtexɨna 'ena kwiepa, mɨkɨta


pɨrexɨnarieni taheima.
19 »Tawarita mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, yuhutatɨ xeme xeyu'enietɨ xɨka

yaxeikɨa xeteyumaika 'ena kwiepa tita xemɨtetawauni hepaɨtsita, tsepa


kemɨtitita, ne'ukiyari taheima makawe mɨpaɨ katinixepitɨamɨkɨ. 20 Karikɨ  

hakewa yuhutatɨ yuhaikatɨ memeyuxeɨrie menetsitahɨaweke, mana


nepuyeikani watsata».

Tewi yu'iwa mɨkareuyehɨwiri


21 Pekuru Ketsutsi 'aurie 'ahurawa 'uyaka mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ti'aitame, ¿kepaɨmexɨa nepɨreiyehɨwirieka ne'iwa, nehepaɨtsita xɨka
'axa'utayɨni? ¿'Atahutamexɨa wa'atɨ?
22 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ne 'atahutamexɨa nepɨkahaine, matsi haika tewiyari heimana tamamata


heimana 'atahutamexɨa pɨta.
23 »'Ayumieme nepaine, Kakaɨyari mɨra'aitatsie, mɨpaɨ kani'aneni, tewi

yukwiepa mɨti'aitametɨkai hepaɨ, mɨpaɨ mɨtiuta'ai, te'uximayatametemama


memɨte'ipitɨanikɨri kepaɨmeme memɨtehepiniriekai. 24 Merikɨtsɨ 'itsutɨaku

wawawirietɨ, xewitɨ hetsɨana pɨ'atɨarie, mɨrepiniriekai xeimiriyari miriyari


tumini 'inɨariyari. 25 Mɨkaheixeiyakaikɨ kɨmana mɨtiyutuani, mɨkɨ ti'aitame

pɨtiuta'ai memɨtuiyanikɨ mɨkɨ tewi, 'ɨyaya meta tɨɨriyamama metatsiere


piiniteya, mɨkɨ tuminiyarikɨ 'aixɨa mɨyɨnikɨ kemɨrapikai. 26 Hikɨ hetɨana

kaniutihɨximakeni ti'uximayatame mɨpaɨ 'utaitɨ: “Kenenekwewieka


kwerietɨ, naime nepɨmatipitɨani”. 27 Hikɨ mɨkɨ ti'uximayatame kutsiyarieya

'inenimayatɨ kanixɨna, pɨreiyehɨwiri kepaɨmeme mɨrepiniriekai.


28 »Merikɨtsɨ ti'uximayatame hewayeyaka kaneikaxeiya yuhepaɨ

ti'uximayatame, mɨrepiniriekai xeitsienituyari tumini 'inɨariyari. 'Iwiyaka


kɨipitɨana mɨpaɨ katinitahɨawe: “Keneneu'ɨitɨa kepaɨmeme pemɨnerapinirie”.
29 Hikɨ hetɨana kaniutihɨximakeni 'iwaya ti'uximayatame, mɨpaɨ 'utaitɨ:

“Kenenekwewieka kwerietɨ, naime nepɨmatipitɨani”. 30 Peru mɨkɨ 

pɨkayuwaɨri. Matsi katiniuta'aita katsariyanata manutahɨiyanikɨ muwa


muwayexɨnekɨ tiyutuameke. 31 Hikɨ kepauka hipatɨ te'uximayatamete

Mateu 18  1652

memixei kemɨtiuyuri, kwini mieme mekaniyutihiwerieni, meta mekanekɨne


kutsiyarieya hetsɨa mekateneitaxatɨani naime kemɨtiuyɨ. 32 Hikɨ  

kutsiyarieya 'itakwewieka mɨpaɨ katinitahɨawe: “Kari 'axapepɨtiuka'iyari.


Kamɨ ne nepɨmareuyehɨwiri tita pemɨnerapiniriekai naimekɨ, 'ekɨ haweri
pemutainekaikɨ. 33 ¿Mɨpaɨ kareuyewekai 'ekɨtari peminenimayakakɨ

'iya 'ahepaɨ ti'uximayatame, yaxeikɨa kenemɨmatiutinenimayataxɨ ne?”


34 Kutsiyarieya ha'atɨ yemekɨ kaniyetuani teyu'uximatɨwamete wahetsɨa

'atsita kepaukake mɨtiyutuanikekai.


35 »Yaxeikɨata ne'ukiyari taheima makawe pɨxeyurieni xɨka yuxexuitɨ 'aixɨa

'iyarikɨ xekatewareuyehɨwiriwani yu'iwama».

Ketsutsi kemutayɨ 'eiriya hepaɨtsita


(Mat 19:1‑9 – Mar 10:1‑12)

19   Merikɨtsɨ
Ketsutsi tiutahayewaka tikuxatatɨ, Karereya kwieyaritsie
1

kanayeyani, Kureya kwieyaritsie kaneyani Kurutani hatuxameyaritsie


'anutaɨye. 2 Teɨteri yumɨiretɨ mekaniweiyakaitɨni, meta mana tekwikwikate

'aixɨa meteheu'eriekame kaniwarayeitɨani.


3 Hikɨ paritseutsixi hetsɨana mekaniu'axɨani me'ita'inɨatake,

mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—¿Tiyɨwe tewi yɨ'ɨya muku'eirieni tsepa titakɨ?
4 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Xekate'ekaterɨwawawe, mɨkɨ matɨaripai mɨwarunetɨa, “'uki meta 'uka


mɨwarutiwewi”, 5 meta mɨpaɨ mutayɨ: “'Ayumieme 'uki kaniyupatamɨkɨ,

yupaapa yumaama wahetsɨa kaniyeyeimɨkɨ, yɨ'ɨyatsie katiniwiyamɨkɨ pɨta,


memɨyuhutakai xeiwaiyari mekanakɨnikuni meyuxewitɨ”? 6 'Ayumieme  

mepɨkayuhutari, matsi mekaniyuxewini xeiwaiyari mepɨhɨkɨ. 'Ayumieme,


tita Kakaɨyari mɨtiutaxewiriyaxɨ, tewi pɨkawataxɨrɨwani.
7 Peru mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Merikɨte, xɨka mɨpaɨ 'aneni, ¿titayari, Muitsexi mɨpaɨ tiu'aitaxɨ, kename


yu'ɨya 'eiriya xapayari ke'ihuritɨani hikɨ 'ana ke'iku'eirieni?
8 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Muitsexi yu'iyaritsie xemɨtsetse'ikɨ kanixe'upitɨani xemɨwaku'e'eiriwanikɨ


yu'ɨitama. Peru matɨari paitɨ mɨpaɨ pɨka'anekai. 9 Ne mɨpaɨ nepɨxerahɨawe,

kemɨ'ane miku'eiri yu'ɨya, xeime pɨta mɨtiwitɨ, mɨkɨ xeime 'ɨyaya


kanikumaɨwani, mexɨka 'ɨyaya meri 'ikumayɨani xeime mɨkayɨkɨna hɨrixɨa. e
10 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Xɨka mɨpaɨ 'aneni 'uki 'uka hamatɨa kemɨtiwayakɨ, 'aixɨa pɨ'ane matsi xɨka
tewi kaneɨkenike.
11 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Ikɨ niuki yunaime wahetsie pɨkamieme, mɨkɨ mɨpaɨ memɨtepitɨarie


wahetsie xeikɨa kanimiemetɨni. 12 Hipatɨ mepɨkaneɨkiwawe mɨpaɨ me'anenetɨ

memutinunuiwaxɨkɨ, hipatɨta mepɨkaneɨkiwawe mɨpaɨ me'aneneme teɨteri

e 19:9 RV60 hikɨ pananɨitɨa meta kemɨ'ane mitiwitɨni 'uka muku'eiriwaxɨ, mɨkɨta kanikumaɨwamɨkɨ

xeime 'ɨyaya.
1653  Mateu 19

memɨwarayeitɨakɨ, hipatɨta yɨkɨmana mepɨkaneɨkiwawe memɨte'uximayakakɨ


xeikɨa Kakaɨyari hetsiemieme. Kemɨ'anetsie mɨmieme 'ikɨ, hetsiena ketinakeni.

Ketsutsi kemutayɨ tɨɨri wahetsiemieme


(Mat 19:13‑15 – Mar 10:13‑16, Ruk 18:15‑17)
13  Merikɨtsɨ 'ana tɨɨri mekani'atɨarieni Ketsutsi hetsɨa, wahetsie 'utimeme
mɨyutanenewienikɨ, peru teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniwarutate'akaitɨni
memɨwa'atɨwakai.
14 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Xekeniwapitɨaka tɨɨri

nehetsɨa memɨ'axenikɨ, wahɨxie xepɨka'u'uka, mɨpaɨ memɨ'anene


kaniwahetsiemiemetɨni Kakaɨyari mɨra'aita». 15 Hikɨ wahetsie

'utimeka kaneyani.

Temaikɨ mɨxikutɨkai
(Mat 19:16‑29 – Mar 10:17‑30, Ruk 18:18‑30)
16  Hikɨ xewitɨ tewi hetsɨana kaninuani mɨpaɨ katinita'iwawiya:
—Ti'aitame 'aku, ¿kehapaɨ 'aixɨa nepɨtiyurieni, tukari mɨkaxɨwe nehexeiyatɨ
nemayanikɨ?
17 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—¿Titayari penetiku'iwawiya tita 'aixɨa mɨti'ane hepaɨtsita? Kemɨ'ane


'aixɨa mɨ'ane yuxewitɨ 'apuyeika Kakaɨyaritɨtɨ. Xɨka peheutahamɨkɨ tukari
maxuawetsie, yaketinekamieni 'inɨari niukiyaritsie.
18 Tewi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Kemɨ'ane 'aitsikate?
Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:
—“Pepɨkati'amemiwani, xeime 'ɨyaya kɨnaya pepɨkakumaɨwani,
pepɨkatinawayani, peti'itawatɨ pepɨkatihekɨatani, 19 keniwareu'enieka meta

keniwa'ɨwiyani 'apaapa meta 'amaama”, meta “'ahepaɨ tewi kenenaki'erieka


kepemɨti'anaki'erie 'ekɨ”.
20 Hikɨ temaikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Mɨkɨ naimetsie yanepɨtikamie temaikɨyari paitɨ. ¿Tita 'akuxi reuyewetse?


21 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Xɨka pe'awaɨriyani naimekɨ yapemɨtikamienikɨ, kenemie ketinetua 'apiini,


ketiniwarumikwa tixaɨtɨ memɨkatehexeiya, mɨpaɨ petiyurieme waɨkawa
perexeiyatɨ pepayani taheima. 'Ana kenaye'a nehetsie ketineuwiya.
22 Kepauka temaikɨ 'ikɨ niuki mu'eni kaneyani yuhiwerietɨ,

waɨkawa mɨrexeiyakaikɨ.
23 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, kanikwaniweni xiku meutahanikɨ


Kakaɨyari mɨra'aitatsie. 24 Tawari mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, pɨkakwaniwe

kameyu 'iwipame hɨxieyatsie manuyehanikɨ matsi pɨkwaniwe xiku


meutahanikɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie.
25 Me'u'enanaka teyɨ'ɨkitɨwamete yemekɨ meputimama mɨpaɨ

memɨkatemaikaikɨ, mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:


—Kamɨtsɨ xɨka mɨpaɨ 'aneni, ¿kemɨ'ane pɨyɨwe mɨtawikweni?
Mateu 19  1654

26  Hikɨ Ketsutsi kwi waxeiyatɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Teɨteri mepɨkayɨwawe, peru Kakaɨyari naimekɨ kaniyɨweni.
27 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neuxei, tame tepɨte'uku'eiri naime 'ahetsie temɨtewiyakɨ, merikɨte,


¿mɨkɨkɨ tita teteha'iwa?
28 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, xeme nehetsie xemɨtewiya, kepauka


kwie mɨhekwatsie temɨ'axɨani, Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ kepauka ne'uwenitsie
nemayerɨni neti'aitatɨ witsine'anetɨ, 'ana xemeta 'itsɨkate xekanakɨnikuni,
tamamata heimana huta 'uweniyaritsie xe'ayaxeme xekateniwata'aitɨakuni
teɨteri tamamata heimana huta 'Ixaheri nuiwarimama. 29 Kemɨ'ane nehetsɨa 

mɨmiemekɨ miku'eiri yukii, yu'iwama 'ukitsi 'ukari, yupaapa, yumaama,


yuniwema, yukwie, mɨkɨ xeitsienituyari matsi warexeiyatɨ kanayeimɨkɨ,
meta tukari mɨkaxɨwe hexeiyatɨ kanayeimɨkɨ. 30 Peru yumɨiretɨ hikɨ

miemete memɨmexɨakate 'imatɨremete mekanakɨnikuni, meta yumɨiretɨ


memɨ'imatɨremete mexɨakate mekanakɨnikuni.

Kaxie haraweriyarita te'uximayatamete

20   »'Ipaɨ
katini'aneni Kakaɨyari kemɨti'aita, tewi kiekame ximeri paitɨ
1

mayetɨa hepaɨ kani'aneni wata'inienike te'iwamete haraweritana


kaxie 'inɨiyarikɨ memɨteta'iwakɨ. 2 Yatiwarutahɨaweka xeitukaritsie mieme

kemɨtiyutuanikekai, kaniwarenɨ'ani yuharawerita. 3 Hikɨ tau 'anatineku,


heyaka kaniwaruxeiyata hipame kiekari hixɨapa metiteme mekate'iwatɨwetɨ.


4 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: “Xemeta neharawerita xekenehu, kemɨtiheitserie

nepɨtixepitɨani”. 5 Hikɨ mɨkɨ mekanekɨne. Merikɨte tawarita kanayeyani


tuka, 'anata yaxeikɨa katiniuyurieni, meta tawarita tau kɨa kawiekaku.


6 'Akayunirɨmekakuta kanayeyani, hipame tawarita kaniwaretaxeiya

mekate'uximayakame. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: “¿Titayari 'ena xetetitei


tukarikɨ xekate'iwatɨwetɨ?” 7 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe: “Xewitɨ

pɨkatatsita'iniewe”. Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: “Xemeta neharawerita


xekenehu”.
8 »Hikɨ 'ukutaikaireku haraweri kutsiyari mɨpaɨ katinitahɨawe

yuparewiwame: “Te'iwamete keniwarukuxeɨri meta ketiniwarupitɨa, xike


miemetexi meri 'imatɨrieka ximeri miemetexi”. 9 Hikɨ mekaniu'axɨani

'akayunirɨmekaku memuta'inierie xeitukaritsie mieme meniuta'ɨitɨarieni


yuxexuitɨ. 10 'Ayumieme kepauka matɨari memuta'inierie memu'axɨa, mɨpaɨ

meteniku'eriwakaitɨni waɨkawa matsi me'ɨitɨarienike meniyu'eriekaitɨni,


peru mɨkɨta yaxeikɨa xeitukaritsie mieme mekaniuta'ɨitɨarieni yuxexuitɨ.
11 Kepauka memenu'ɨi yu'iwarika, menitiniukimatɨkɨne harawerikame.

12 Mɨpaɨ me'utiyuatɨ: “Mɨkɨ 'imatɨriekake memuta'inierie xeihurayari


mepuyuri xeikɨa, matsi yaxeikɨa pepɨtiwarupitɨa tahepaɨ tsepa tame


temɨte'uka'eniwakai tukarikɨ meta tsepa temɨkwaxiyatɨkatei xɨripa tame”.
13 Peru mɨkɨ xeime mɨpaɨ katiniuta'eiya: “Nehamiku, kemɨkatiheitserie

nepɨkatiuyuri 'ahepaɨtsita. ¿Pekatiu'awaɨri kenemainekai xeitukari


hetsiemieme kenemɨmatipitɨanikekai? 14 'Ayumieme kenanu'ɨi 'atumini,

1655  Mateu 20

hikɨ kenemie. Nepɨnewaɨriya nemi'ɨitɨanikɨ 'ikɨ 'imatɨreme


kenemɨmatiupitɨa 'ekɨ. 15 ¿Katiyɨwe mɨpaɨ nemɨtiyurienenikɨ netuminikɨ

kemɨnetinake? ¿Peti'ɨtetsa 'aixɨa nemɨtiuka'iyarikɨ hipame wahamatɨa?”


16 »Mɨpaɨ, mɨkɨ hikɨ memɨ'imatɨremete mexɨakate mekanakɨnikuni, meta

memɨmexɨakate 'imatɨremete mekanakɨnikuni». f

Tawarita Ketsutsi kemutayɨ kemɨtimierienikekai


(Mat 20:17‑19 – Mar 10:32‑34, Ruk 18:31‑33)
17 Merikɨtsɨ
Ketsutsi Kerutsareme heyaka huyeta 'umietɨ, yatewa
kaniwarewitɨni tamamata heimana memɨyuhuta yɨhɨkɨame, mɨpaɨ
katiniwarutahɨawe: 18 «Neuxei, Kerutsareme tepɨtiyune hikɨ, Yuri Tewi

kenemɨtihɨkɨ nekaniyetuiyamɨkɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete


wahetsɨa meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkita wahetsɨa. Mɨkɨ yamekanitiyuakuni
kename neke'umierieni, 19 meta mekaneniyetuakuni mɨkɨ memɨkahuriyutsixi

wahetsɨa memɨnetsitewiyatsitɨanikɨ, memɨnetsikuwaxɨanikɨ meta kuruxitsie


memɨnetsimienikɨ. Peru hairieka tukari 'aye'ayu nekananukuketɨariemɨkɨ».

Kakuwu Wani matɨa kememɨte'itawawiri


(Mat 20:20‑28 – Mar 10:35‑45)
20  HikɨTsewereu niwemama wamaama, Ketsutsi 'aurie hurawa kaninuani
yuniwema warawitɨtɨ, kaniutihɨximakeni hɨxiena, titawawirienike.
21 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Tita pereuyehɨwa?
Mɨkɨ 'ukaratsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Mɨpaɨ keneutayɨki, 'ikɨ neniwema yuhutatɨ 'ameke'ayaxe xewitɨ 'atserieta
xewitɨta 'a'utata kepauka peti'aitatɨ pemayani.
22 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Atsixepɨkatemate tita xemɨteku'iwawa. ¿Xeteyuwaɨriya xemɨteka'eniexɨani


naimekɨ ne kenemɨtika'eniexɨani? g
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Huu, tepɨyɨwawe.
23 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨtsɨ nehepaɨ xekatenikwinikuni ne kenemɨtikwine. Peru heitserie


nepɨkahexeiya nemɨxepitɨanikɨ netserieta ne'utata xemayaxekɨ. Matsi mɨkɨ
puwahetsiemieme ne'ukiyari kemɨ'ane wahetsiemieme mikuha'aritɨa.
24 Kepauka memu'enana hipatɨ tamamata, mekaniuyeha'ani mɨkɨ 'iwamarixi

memuyuhuta wahepaɨtsita. 25 Ketsutsi yu'aurie waruta'inieka mɨpaɨ


katiniwarutahɨawe:
—Xeme mɨpaɨ xepɨtemate, mɨkɨ nuiwarite watsata memɨte'aitamete, mɨkɨ
meteniwa'uxitɨaka yuteɨterima, meta ti'aitame hurawa parewiwametemama
mepanutikɨka mete'aitatɨ kememɨtepitɨarie. 26 Peru mɨpaɨ pɨkatiyɨni xeme xetsata.

f 20:16 RV60 penanɨitɨa Karikɨ yumɨiretɨ mekaniuta'inierieni, peru hipatɨ xeikɨa mepanayexeiyarie.

Peru kɨriyekutsie pɨka'ayemie. g 20:22 RV60 penanɨitɨa meta ¿xeteyuwaɨriya


kenemɨtika'ɨyarieni ne xemeta mɨpaɨ xemɨteka'ɨyarieni? Peru kɨriyekutsie pɨka'ayemie.
Mateu 20  1656

'Apɨta, xeme kemɨ'ane mariwetɨ mɨyeimɨkɨni, mɨkɨ yunaime xeparewiwame


kehɨkɨtɨni, 27 meta kemɨ'ane mexɨakame mɨyeimɨkɨ xeme xewitɨ, hipame

wahetsiemieme waɨriyarika ti'uximayatame kehɨkɨtɨni, 28 yaxeikɨa Yuri Tewi


kenemɨtihɨkɨ, nepɨkanua nemɨparewiyakakɨ, matsi hipame newaparewienike


nekaninuani meta netukari nemɨyetuanikɨ, yumɨireme nemɨwaxɨnakɨ.

Kememɨte'anutanenierixɨ yuhutatɨ memɨkaheunenierekai


(Mat 20:29‑34 – Mar 10:46‑52, Ruk 18:35‑43)
29 MerikɨtsɨKeriku me'ayekɨnirɨmekaku, yumɨiretɨ teɨteri
mekaniweiyakaitɨni. 30 Yuhutatɨ memɨkaheuneniere huye tetsita

mekanikatekaitɨni, hikɨ mete'utamarieka kename Ketsutsi mana 'uyemiekai,


mɨpaɨ mekateniuhiwa:
—Ti'aitame, Rawiri pemɨnu'aya, ketaneutinenimayata.
31 Teɨteri mekaniwarutite'akaitɨni kayuwatɨ memɨteyaxekɨ, peru matsi mɨkɨ

karima mekaniutihiwatɨkɨne mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Ti'aitame 'aku, Rawiri pemɨnu'aya, ketaneutinenimayata.
32 Hikɨ Ketsutsi 'ukukeka kaniwarutahɨawe, mɨpaɨ kaniutayɨni:

—¿Tita xeteheuyehɨwa kenetiyurieni xehetsiemieme?


33 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ti'aitame, tepeunenierenikeyu.
34 Hikɨ Ketsutsi kaniwarutinenimayata, kaniwaramayɨaxɨani wahɨxita. 'Ana

kwitɨ meheunenieretɨ mekanakɨne, hikɨ hamatɨana mekanekɨne.

Kerutsareme hetsie kemɨreutaha


(Mat 21:1‑9 – Mar 11:1‑10, Ruk 19:29‑38, Wa 12:12‑15)

21   Kepauka
Kerutsareme mehurakairi, meta Wetɨpake
1

mɨrakutewatsie memu'axɨa, Huriwa Mati'u yemuriyari hetɨa,


Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete yuhutame kaniwarutanɨ'ani, 2 mɨpaɨ  

tiwarutahɨaweka: «Kiekari 'anutaɨye mukumatsie xekenehu, kwitɨwa


mana xekaneitaxeiyakuni puxu 'akuwiekame meta puxu temaikɨ
hamatɨana. Xewarakuxɨname xekeniwarahapani nehetsɨa. 3 Xewitɨ xɨka  

yɨkɨ tixehetahɨawe, mɨpaɨ xepɨteheitahɨawe: Ti'aitame pɨwareuyehɨwa,


kwitɨwata pɨwaranɨ'ani».
4 Mɨpaɨ katiniuyɨni maye'anikɨ Kakaɨyari niukameya kemutayɨ:

5 «Mɨpaɨ xeketenetahɨawi Tsiyuni mɨrakutewa kiekame:


“Neuxei, mati'aitɨwame 'ahetsɨa kanamieni,
tixaɨtɨ karayuyeitɨatɨ meta puxutsie 'anakaitɨ,
puxu temaikɨ hetsie, ti'ikatɨariwame nu'ayatsie”».
6 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mekanekɨne meta mɨpaɨ mekatenikakɨne

kemɨtiwaru'aitɨa Ketsutsi. 7 Puxu mekaneyehana meta nu'aya temaikɨ,


hikɨ yɨ'ɨkarite me'anuti'itaku, Ketsutsi kananutiyerɨni. 8 Yumɨiretɨ teɨteri


huyeta mekani'itɨaximekaitɨni yɨ'ɨkarite, hipatɨ kɨye meheukuwiteketɨ


mekani'itɨaximekaitɨni huyeta. 9 Teɨteri yumɨiretɨ memanuyetekai meta

wa'utɨa memuhukai mekaniutihiwakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'Ari ketaneutawikweitsitɨa Rawiri Nu'aya.
1657  Mateu 21

—'Aixɨa ke'itɨarieka kemɨ'ane 'umamie Ti'aitame hetsɨa miemetɨtɨ.


—'Ari ketaneutawikweitsitɨa taheima pemakawe.
10 Kepauka Ketsutsi Kerutsareme meutaha, yunaitɨ kiekatari

mekananuku'uni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—¿Kemɨ'aneta pɨyɨane 'ikɨ?
11 Teɨteri mɨpaɨ mekateniwaku'eiyakaitɨni:

—'Ikɨ Ketsutsi Kakaɨyari niukameya kaniyɨaneni, Natsareti kiekame


Karereya kwieyaritsie.

Ketsutsi tuki manuwe


(Mat 21:12‑16 – Mar 11:15‑18, Ruk 19:45‑47)
12  Ketsutsi Kakaɨyari tukieya kuraruyarita kaneutahani, hikɨ muwa
kaniwarayeweiya yunaime memɨtenanekai meta memɨtetuakai.
Tumini patamete wamexate kanatixɨrieni meta kukuruxi watuayamete
wa'ɨpari. 13 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «'Ipaɨ katine'uka: “Nekitsɨ mɨpaɨ

katinitewakamɨkɨ nenewieri kiyari”. Peru xeme “tenawayamete waterɨ”


xekanayeitɨani».
14 Hikɨ tuki kuraruyarita 'uyeikakaku, memɨkaheunenierekai meta

memɨhurietɨkatei hetsɨana mekaniu'axɨani, hikɨ mɨkɨ 'aixɨa me'aneneme


kaniwarayeitɨani. 15 Hikɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta

'inɨarikɨ memɨte'ɨkitakai me'ixeiyaka mariwemekɨ kemɨtiyurienekai,


meta mewaxeiyatɨ tɨɨri mɨpaɨ memɨte'uhiwakai tuki manuwe: «'Ari
ketaneutawikweitsitɨa Rawiri Nu'aya». Mɨkɨ mekaniuyeha'ani.
16 Mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Petiwa'enie 'iya kememutiyuane?


Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Huu, ¿kamɨtsɨ xeme xekate'ekaterɨwawawe 'ikɨ:
»“Tɨɨri 'etsimemutɨtɨ
meta tɨɨri memɨtsitsewe
pepɨwarupitɨa 'ahepaɨtsita 'aixɨa memaitɨkanikɨ”?»
17 Hikɨ kaniwaruku'eirieni, kiekaritsie kanayeyani, Wetaniya paitɨ kananuhuni.

Xapa mutawa
(Mat 21:18‑22 – Mar 11:12‑14, 20‑24)
18  Hikɨ ximeri paitɨ, tawari kiekaritsie yemieximetɨ, neuhakamɨkɨkaitɨni.
19 Xapa kɨyeyari 'uxeiyaka huye tetsita 'uweme, hepana kaneyani, peru tixaɨtɨ
hetsiena pɨkatiukaxei xawari xeikɨa, hikɨ mɨpaɨ xapa katiniutahɨawe:
—Tawari pepɨkatakaka.
Hikɨ yapauka kaniutawani xapa.
20 Me'ixeiyaka teyɨ'ɨkitɨwamete mekanimamakaitɨni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—¿Kepaɨtɨtɨri yapauka tiutawa xapa?


21 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, xɨka yuri xete'erieka, xɨka xe'iyari kahutani,


'ikɨ xapa hepaɨtsita kenemɨtiuyuri mɨpaɨ xeikɨa xepɨkateyurieni, matsi
xepɨyɨwaweni 'ikɨ hɨri mɨpaɨ xemɨte'utahɨawe: “Keneu'apata, haramaratsie
Mateu 21  1658

keneukawetsi”, hikɨ mɨpaɨ pɨtiyɨni. 22 Meta tita xeme, xeyunenewietɨ,


yuri xete'erietɨ xemɨteta'iwauni, mɨkɨ xepɨteyetuiriyarieni.

Ketsutsi heitserie kemɨrexeiyakai


(Mat 21:23‑27 – Mar 11:27‑33, Ruk 20:1‑8)
23  Hikɨ Ketsutsi tuki manuwe kaneutahani, mexi ti'ɨkitakai, mawari
wewiwamete tewa'aitɨwamete meta teɨteri wa'ukiyarima hetsɨana 'ahurawa
mekaniukɨne, mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
—¿Hakewa miemekɨ heitserie pehexeiyatɨ mɨya pepɨtiyuriene? ¿Kemɨ'ane
mɨkɨ heitserie pɨmatsi'upitɨa?
24 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Netatsiere nepɨxeta'iwawiya. Xɨka xenetsi'uta'eiya, neta


yanepɨtixetahɨawe kemɨ'ane heitserie mɨnetsi'upitɨa yanemɨtiyurienenikɨ
'ikɨ naime. 25 Wani kepauka mɨti'ɨyanekai, ¿hakewa pemiemetɨkai

'ɨyarikaya? ¿Taheima makawe tipitɨa, nutsu teɨteri mepipitɨa?


Hikɨ mɨkɨ niuki mekaniutixɨatɨatɨkɨne mɨpaɨ meteyɨkɨhɨawetɨ yunaitɨ:
«Xɨka tame mɨpaɨ te'utiyuani: “Taheima makawe pipitɨakai”, mɨkɨ
mɨpaɨ pɨtatitahɨawe: “Merikɨte, ¿titayari yuri xekate'ita'eriri?” 26 Xɨkata

mɨpaɨ te'utiyuani: “Teɨteri mepipitɨakai”, tepɨwamakaxe teɨteri,


yunaitɨ Wani Kakaɨyari niukameya mepɨ'eriekai». Hikɨ Ketsutsi
mɨpaɨ mekateniuta'eiya:
27 —'Atsitepɨkatemate.

Mɨkɨta mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Merikɨte, neta 'atsinepɨkatixetahɨawe kemɨ'ane heitserie mɨnetsi'upitɨa
yanemɨtiyurienenikɨ 'ikɨ naime.

Tewi yuniwema yuhutame kemɨtiwarutahɨawixɨ


28  »¿Kexeteku'eriwa 'ikɨ hepaɨtsita? Tewi yuniwema kaniwarexeiyakaitɨni
yuhutame. Xeime hetsɨa nuaka mɨpaɨ katinitahɨawe: “Neniwe, hikɨ
ketine'uximayatamie kaxie haraweriyarita”. 29 Nu'aya rehɨawe: “Ne

nepɨkaheuyeimɨkɨ”. Peru 'arikeke yɨkɨtiyutihɨaweka kaneyani. 30 Hikɨ  

wapaapa yuniwe xeime hetsɨa pɨtata nuaka yaxeikɨa katinitahɨawe. Mɨkɨ


mɨpaɨ katinita'eiya: “'Au, nepaapa”, peru pɨkahetɨa. 31 Merikɨte, ¿kemɨ'ane

mɨkɨ yapɨtikatɨa paapaya kemɨtinakekai?»


Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Matɨari mutanɨ'arie.
Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, mɨkɨ kuwiyexinu hetsiemieme
tewawamete meta 'ukari tuminikɨ memɨyuwitɨnɨa meri mepeutahaxɨani
Kakaɨyari mɨra'aitatsie keyuri xeme. 32 Karikɨ Wani xehetsɨa kaninuani

huye xexeitsitɨanike, mɨtixetaxatɨanikɨ kemɨtiheitserie yaxemɨtekahunikɨ,


xeme yuri xepɨkate'uta'eri hetsiena, peru mɨkɨ tewawamete meta 'ukari
tuminikɨ memɨyuwitɨnɨa yuri mekateniuta'erieni hetsiena. Meta
mɨkɨ xewaruxeiyakatɨtɨ, xemeta xepɨkate'uhayewaxɨ yuri
xemɨteta'erienikɨ hetsiena.
1659  Mateu 21

Te'ɨwiyamete 'axamemɨte'u'iyarikai
(Mat 21:33‑46 – Mar 12:1‑12, Ruk 20:9‑19)
33  »Xeimeta 'ɨxatsi xekeneu'eni 'inɨarikɨ mɨtikuxata: Merikɨtsɨ xewitɨ
kiekame kaxie haraweriyari kaniutawewieni. Kanikurarutɨiya, kaxie pɨname
kaniwati'inieni, tuxiyu kaniutawewieni ti'ɨwiyame hetsiemieme.
Hikɨ te'ɨwiyamete waruhɨritɨaka wakwetatɨatɨ, 'ateewa kaneyani. 34 Kepauka

tukari maye'a matikwakwaxetsie, yuhetsɨa miemete te'uximayatamete


kaniwarenɨ'ani te'ɨwiyamete wahetsɨa memenutɨnikɨ 'ikwaxi kutsiyari
hetsiemieme kepaɨmetɨ mɨtinakekai. 35 Te'ɨwiyamete matsi mekaniwarutiwiya

mɨkɨ te'uximayatamete, xeime mekaneutiwaxɨani, xeimeta mete'umi,


meta xeime meteheutituaxixɨa. 36 'Arike tawarita hipame kaniwareyenɨ'ani

te'uximayatamete, yumɨireme matsi, mɨkɨta yaxeikɨa mepɨwaruyuri.


37 »'Imatɨrieka, kaniwarenɨ'airieni yuniwe, mɨpaɨ 'utaitɨ: “Neniwe hɨrixɨa

mekanetimakakuni”. 38 Peru, kepauka te'ɨwiyamete nu'aya memuxei, mɨpaɨ


mekateniuxata: “'Ikɨ hetsie 'arike katininakimɨkɨ kutsiyari tipiinieya.


Hikɨmɨ tepimieni, tahetsie temɨtehɨnikɨ tita hetsiena mɨtinakekekai”. 39 Hikɨ 

mekaniwiya, haraweri warie mekaneikahɨani meta mekanimieni.


40 »Merikɨte, kepauka munuani haraweri kutsiyari, ¿kewayurieni

mɨkɨ te'ɨwiyamete?»
41 Mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Mɨkɨ 'axamemɨte'u'iyari kaniwakwimɨkɨ kawanenimayatɨ, meta hipame


pɨta kaniwahɨritɨamɨkɨ te'ɨwiyamete, 'ikwaxiyari kutsiyari memɨyetuirieni
kepauka tukarieya maye'ani.
42 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Xekate'ekaterɨwawawe 'utɨarika xapayaritsie:


»“Mɨkɨ teté memitixani'eri kii wewiwamete
mɨkɨ teté 'itsikina mieme kanayani,
Ti'aitame mɨya katiniuyurieni,
meta kanimariweni ketemɨte'ixeiya”?
43 »'Ayumieme mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, xeme xepɨnawaiyarieni Kakaɨyari

kemɨti'aita, hikɨ hipatɨ pɨta teɨteri mekaniyetuiriyariekuni 'ikwaxi


memɨtixuawitɨani hetsiena mieme. 44 Xɨka xewitɨ 'iya tetetsie 'ukaweni

pɨtanexɨani, xɨka mɨkɨ teté xeime hetsie 'ukaweni, kwauni xeikɨa


pɨtanexɨani».
45 Hikɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta paritseutsixi

me'i'enieka 'ɨxatsieya, mɨpaɨ mekatenetimani mɨwaxatakaikɨ mɨkɨ. 46 Hikɨ  

mekatenikuwautɨwekaitɨni kememɨte'iwiyakɨ, peru 'atsimepɨkate'uyuri


mewamakatɨ teɨteri, mɨkɨ mɨpaɨ memɨteku'eriwakaikɨ kename Kakaɨyari
niukameya hɨkɨtɨkai Ketsutsi.

Neɨkiya 'ixɨarariyari 'ɨxatsiyarikɨ kemɨti'ɨkitakai

22   Merikɨtsɨ tawarita Ketsutsi 'ɨxatsikɨ katiniwa'ɨkitɨakaitɨni, mɨpaɨ


1

'utaitɨ: 2 «Kakaɨyari kemɨti'aita, tewi yukwiepa mɨti'aitametɨkai


hepaɨ kani'aneni, neɨkiya 'ixɨarariyari muwewi yuniwe hetsiemieme.


Mateu 22  1660

3  Yuhetsɨa miemete te'uximayatamete kaniwarutanɨ'ani memɨwa'iniyukɨri


mɨkɨ meripaitɨ memuta'inierie neɨkiyapa, peru mɨkɨ mepɨka'uyuwaɨri
memayenexɨani. 4 Hikɨ tawari kaniwarutanɨ'ani te'uximayatamete hipame,

mɨpaɨ tiwarutahɨaweka: “Memuta'inierie mɨpaɨ xeketeniwaretahɨawi


kename 'ari ne'ikwai netiukawewi: 'Ari netuurutsixi mepukwi'iwaxɨ
meta newakaitsixi memɨwaiyatɨka, 'ari naitɨ pɨtiha'aritsie. Xekenahu
neɨkiya 'ixɨarariyaripa”. 5 Peru memuta'inierie mepɨkahanu'enana matsi

meneutayeixɨani: xewitɨ kaneyani yukwie heuxeiyamieka, xewitɨta


kaneyani mɨretuakakɨ. 6 Hipatɨta mekaniwarutiwiya te'uximayatamete,

mekaniwarutiwani meta mekaniwarukwini. 7 Hikɨ ti'aitame kaniuyeha'ani.


Yukuyaxima kaniwarutanɨ'ani memɨwakwinikɨ mɨkɨ teyumiekate meta


wakiekari memɨtataiyakɨ. 8 Hikɨta mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa

miemete te'uximayatamete: “Neɨkiya 'ixɨarariyari pɨkuha'aritsieri, peru 'iya


memuta'inieriekai 'aixɨa pɨka'anekai memayenexɨanikekai. 9 'Ayumieme, 

xekenehu huyeta manuxexuitsie, hikɨ xekeniwareta'ini neɨkiya 'ixɨarariyaripa


yunaime keyupaɨmeme xemɨwarekaxeiya”. 10 Hikɨ te'uximayatamete

huyeta meheutayeixɨaka mekaniwarukuxeɨrieni yunaime keyupaɨmeme


memɨwaretaxei, 'axamemɨte'u'iyari meta 'aixɨa memɨte'u'iyari, hikɨ
mekaniutahɨne memuta'inierie hakewa neɨkiya mewewiyakai.
11 »Merikɨte ti'aitame kepauka meutaha waxeiyake memuta'inierie,

xeime tewi kaniuxeiya muwa 'ayekaime neɨkiyapa mieme 'ixuriki


mɨka'anakatɨkɨkai. 12 Mɨpaɨ katinitahɨawe: “Nehamiku, ¿kepetiuha 'uwa

neɨkiyapa mieme 'ixuriki peka'anakatɨtɨ?” Mɨkɨ kayuwatɨ tinikateitɨni.


13 Hikɨ ti'aitame mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuparewiwamete: “Xekenanahɨa

'ɨkateyatsie meta mamateyatsie, xekenanuyehɨwa takwa yɨwipa, mana


putatsuakani meta puyutikeweni”. 14 Karikɨ yumɨiretɨ meputa'inierie,

peru hipatɨ xeikɨa mepanayexeiyarie».

Kuwiyexinu tuminieya
(Mat 22:15‑22 – Mar 12:13‑17, Ruk 20:20‑26)
15  Hikɨparitseutsixi mekanekɨne meta mepuyu'eni kememɨte'iwiyakɨ
niukieyatsie. 16 Mekaniwarenɨ'ani yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete

hetsɨana meta hipame Herurexi hetsie memɨtewiyakai, mɨpaɨ


memɨte'itahɨawekɨ:
—Ti'ɨkitame, tame mɨpaɨ tepɨtemate yurikɨ yapepɨtikamie, meta Kakaɨyari
huyeya hepaɨtsita pepɨti'ɨkita yurikɨ. Yunaime yaxeikɨa pepɨtiwaxeiya,
yayupaɨmeme xeikɨa pepɨkawanaki'erie. 17 Kamɨtsɨ ketatineutaxatɨa

kepetiku'eriwa: ¿Ti'aitame Tsetsaxi tumini kemɨtiwawa, 'aixɨa ti'ane


temɨteyutuaka nutsu pɨkatixaɨ?
18 Ketsutsi timaitɨ 'axameteniukutɨ memutiyuanekaikɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xemɨte'itawamete. ¿Titayarikuta xenetewiniyatɨwe? 19 Tumini xeime


xekeneneuxeitsitɨa kɨmana mɨtiuyutuani.


Hikɨ xeituminiyari mekani'ɨitɨani.
20 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kepai ramu'u pɨra'uxa, kepai pɨra'utɨarika 'ikɨ?


1661  Mateu 22

21 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Tsetsaxi.
Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Kamɨtsɨ xeketeneyetua Tsetsaxi hetsɨa tita Tsetsaxi hetsɨa mɨtimieme,
meta xeketeneyetua Kakaɨyari hetsɨa tita Kakaɨyari hetsɨa mɨtimieme.
22 Hikɨ me'i'enieka mekaniutimamani, meta mekanekɨne mekaniku'eirieni.

'Iwaurika mɨkite kememɨte'anuku'uni hepaɨtsita


(Mat 22:23‑33 – Mar 12:18‑27, Ruk 20:27‑40)
23  Mɨkɨ tukaritsietsiere tsarutseutsixi hetsɨana mekaniu'axɨani, mɨkɨ mɨpaɨ
meputiyuanekai kename mɨkite meka'anuku'uwe, hikɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
24 —Ti'ɨkitame, Muitsexi mɨpaɨ kaniutayɨni, tewi xɨka 'umɨni tɨɨri

kawarayexeiyawetɨ, mutaya kanitiwitɨmɨkɨ yukwe, tɨɨri mɨwarayexeiya


matsieya nuiwarieya memakɨnekɨ. 25 Merikɨte, tahetsɨa 'amenititekaitɨni

'iwamarixi 'atahuta meyupaɨmetɨ. Wamatsika 'utineɨkeka kaniumɨni, tɨɨri


mɨkawarexeiyakaikɨ, yɨ'ɨya kaniuku'eirieni mutaya mitiwitɨnikɨ. 26 Mutaya

yaxeikɨa katiniyurieni, 'itiwitɨka kaniumɨni, hairieka mieme meta, mɨpaɨ


mekaniuyɨni yunaitɨ 'atahuta meyupaɨmetɨ. 27 'Imatɨrieka, kaniumɨni 'uka.

28 Merikɨte, kepauka xeniu memanuku'uni, ¿'atahuta meyupaɨmetɨ memitiwitɨ


'ikɨ 'uka, kemɨ'ane ra'ɨya pɨrayani?


29 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeme xepeuyexɨri xemɨka'imatekɨ 'utɨarika xapayari kemaine


meta Kakaɨyari kemɨtitɨrɨkaɨye. 30 Kepauka mɨkite memanuku'uni

mepɨkatineɨkixɨani meta mepɨkatiwikitɨariexɨani, matsi Kakaɨyari niukieya


tuayamete taheima miemete wahepaɨ mepɨ'aneneni. 31 Peru, mɨkite 

kememɨte'anuku'uni kemɨre'uxa ¿kauka xeka'ekaterɨwawawe Kakaɨyari


kemɨtixe'utahɨawixɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ: 32 “Ne 'Apɨrahami, 'Itsahaki meta Kakuwu

wakakaɨyari nekanihɨkɨtɨni”? Mɨkɨ mɨkite pɨkawaxata, kename wakakaɨyari


maine. Memayeneniere pɨta wakakaɨyari kaniyuxatani, tsepa memukwi.
33 Teɨteri me'u'enanaka, mekanimamakaitɨni 'ɨkitsikayakɨ.

'Aitɨarika waɨkawa meuyewetse


(Mat 22:34‑40 – Mar 12:28‑31)
34  Hikɨparitseutsixi mekaniuyukuxeɨrieni me'u'enanaka kayuwatɨ
kememɨte'uyatsariekai tsarutseutsixi. 35 Hikɨ xewitɨ mɨkɨ, 'inɨari niukiyari

mɨmaikai, kanita'inɨata mɨpaɨ tiku'iwawiyatɨ:


36 —Ti'ɨkitame, ¿kemɨ'ane 'aitɨarika matsi peuyewetse 'inɨari niukiyari

hetsiemieme?
37 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—“Kenenaki'erieka Ti'aitame 'akakaɨyari, naimekɨ kepemɨtiuka'iyari,


naimekɨ kepemɨti'amate, naimekɨ pemɨtimaiwekɨ”. 38 'Ikɨ 'aitɨarika

mexɨakame kanihɨkɨtɨni meta yemekɨ matsi waɨkawa meuyewetse.


39 'Utɨmana mieme hepaɨna kananuyɨneni: “'Ahepaɨ tewi kenenaki'erieka

kepemɨti'anaki'erie 'ekɨ”. 40 'Ikɨ 'aitɨarika hutametsie naitɨ 'inɨari niukiyari


hetsiena katiniwiyani meta texaxatamete waniuki naitɨ.


Mateu 22  1662

Kɨritsitu kemɨ'ane pɨraniwe


(Mat 22:41‑46 – Mar 12:35‑37, Ruk 20:41‑44)
41 Hikɨ mexi paritseutsixi meyuxeɨriekai, Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:
42  —¿Kexeteku'eriwa Kɨritsitu hepaɨtsita? ¿Kemɨ'ane pɨranuiwari?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Rawiri kaninuiwarieyatɨni.
43 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Titayaritsɨkamɨ, Kakaɨyari 'Iyarieya 'ikuyuitɨwakaku, Rawiri


“Neti'aitɨwame” titerɨwaxɨ? Mɨpaɨ kaniutayɨni:
44 »“Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe kemɨ'ane Mɨneti'aitɨwame:
‘Netserieta kenakani,
mexi mɨkɨ memɨmatsi'aka'unie,
'ahetɨapai newa'atɨani’ ”.
45 Merikɨte, xɨka Rawiri “Neti'aitɨwame” Kɨritsitu tiuterɨwani, ¿kehapaɨtɨtɨ

nu'aya pɨhɨkɨtɨni?»
46 Nixewitɨ pɨkayɨwekai mita'eiyakɨ, tawari nixewitɨ pɨkayuwaɨri tixaɨtɨkɨ

mɨtita'iwawiyakɨ.

Ketsutsi kemɨtiwaruniukima 'inɨarikɨ te'ɨkitamete meta paritseutsixi


(Mat 23:1‑7, 37‑39 – Mar 12:38‑39, Ruk 20:45‑46, 13:34‑35)

23   Merikɨtsɨ
Ketsutsi tiniwakuxaxatɨwakaitɨni teɨteri meta yuhetsɨa
1

miemete teyɨ'ɨkitɨwamete, mɨpaɨ 'utaitɨ: 2 «Mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkita


meta paritseutsixi mekanihɨritɨarieka memihekɨatanikɨ 'inɨari niukiyari


Muitsexi kemɨraka'utɨa. 3 'Ayumieme naime kememɨtexekɨhɨawe

yaxeketeneyurieka yaxeketenekahuni, peru kememɨteyurie mɨkɨ


yaxepɨkateyurieka xeme, karikɨ mɨkɨ kememɨtekuxata mɨpaɨ mepɨkateyurie.
4 'Ika mekaniukuha'aritɨani mahete mɨkwaniwetɨka, teɨteri wanaiparitsie

mekaniwarutitɨtɨwani, peru mɨkɨ mepɨkayuwaɨriya niyu'itɨwamekɨ


memɨwaparewienikɨ.
5 »Naime kememɨteyurie, yamepɨteyurie teɨteri memɨwaxeiyakɨ xeikɨa:

Yukanata mepeyatsatɨka nawi kakuniyari 'aneneme hetsiena niuki mɨye'uxa,


meta 'apɨnene wa'ɨkari putuniyari. 6 Pɨwanake kiekame 'aurie memayaxekɨ

'ikwai 'ixɨararipa meta teɨteri wahɨxie memayaxekɨ tuki 'etsimɨpepeta, 7 meta  

pɨwanake waɨritsika memɨpitɨarieka kiekari hixɨapa meta pɨwanake teɨteri


“Ti'ɨkitame” memɨtewaruterɨwani.
8 »Peru xeme yaxepɨkatenaki'erieka “Ti'ɨkitame” xemɨte'uterɨwarɨwani,

yuxewitɨ xeikɨa 'akaniuyeikani ti'ɨkitame, xemeta yunaitɨ xekaniyu'iwamaka.


9 Meta xeme “Ne'ukiyari” xeime xepɨkate'uterɨwani kwiepa, karikɨ xeime

xeikɨa xekanexeiyani Yu'ukiyari, mɨkɨ taheima kanakaweni. 10 Metatsiere  

“te'ɨkitamete” xepɨkate'uterɨwarɨwani, karikɨ xewitɨ xeikɨa Tixe'ɨkitɨwame


kanihɨkɨtɨni, Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni. 11 Kemɨ'ane xeme xetsata mexɨakame

mɨhɨkɨtɨni kaneuyeweka xeparewiwame mɨhɨkɨtɨni. 12 Karikɨ kemɨ'ane  

mariweme mayuyeitɨwa mɨkɨ tixaɨtɨ katihɨkɨtɨtɨ kanayeitɨariemɨkɨ, kemɨ'ane


tixaɨtɨ katihɨkɨtɨtɨ mayuyeitɨwa mɨkɨ matsi mariweme kanayeitɨariemɨkɨ.
1663  Mateu 23

13  »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkitamete, meta xeme paritseutsixi,


xemɨte'itawamete. Xepɨtewareunamiriwa teɨteri meheutahaxɨanikɨ
Kakaɨyari mɨra'aitatsie, meta xemetɨtɨ xepɨkaheutahake meta mɨkɨ
memanuyehaku xepɨkawapitɨa. h
15 »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkita, meta xeme paritseutsixi,

kexemɨ'itɨarieni xemɨte'itawamete. Naitsarie haramaratsie kwiepa xepɨku'uwa


xeime xewautɨwetɨ yuhetsɨa mieme xemeyeitɨanikɨ. Kepauka xemitaxeiya,
kwinimieme 'axatiuka'iyarime xepayeitɨwa keyuri xeme, meta yemekɨ
hetsiena tinakeme mɨrataiyarietsie meukahɨiyanikɨ keyuri xeme.
16 »Xɨa'ui xeme, xe'akɨkɨpetɨ xemɨwarahapana hipame, mɨpaɨ xemutiyuane:

“Kemɨ'ane tuki haxaxatatɨ mɨyɨhɨritɨa, mɨkɨ tixaɨtɨ pɨkatihɨkɨ, peru xɨka


yɨhɨritɨani huru tepɨayari tukita mieme haxaxatatɨ, mɨkɨ peuyewetse
yamɨtikayani kemutayɨ”. 17 Xeme 'atsixepɨkatemate, xepakɨkɨpe. ¿Kemɨ'ane

matsi yemekɨ peuyewetse: huru, nutsu tuki peuyewetse huru patsiekame


mayeitɨwa Kakaɨyari hetsɨa mieme mayanikɨ? 18 Metatsiere mɨpaɨ

xeputiyuane xeme: “Xewitɨ xɨka mawari taiyame haxaxatatɨ 'uyɨhɨritɨani,


mɨkɨ tixaɨtɨ pɨkatihɨkɨ, peru xɨka mawari heimana mɨrapine haxaxatatɨ
'uyɨhɨritɨani, mɨkɨ peuyewetse yamɨtikayani kemutayɨ”. 19 Xemakɨkɨpe.  

¿Kemɨ'ane matsi yemekɨ peuyewetse: mawari, nutsu mawari taiyame


peuyewetse patsiekame mayeitɨwa mawari Kakaɨyari hetsɨa mieme mayani?
20 'Ayumieme, kemɨ'ane mawari taiyame haxaxatatɨ mɨyɨhɨritɨa, mɨkɨ

hetsiemieme xeikɨa pɨkayɨhɨritɨa, naitɨ heimana mɨrapine meta pɨtixata.


21 Kemɨ'ane mɨyɨhɨritɨa tuki haxaxatatɨ, mɨkɨ xeikɨa xatatɨ pɨkayɨhɨritɨa,

kemɨ'ane tukita mayeka hetsiemiemeta pɨyɨhɨritɨa. 22 Kemɨ'ane muyuawi


haxaxatatɨ mɨyɨhɨritɨa Kakaɨyari 'uwenieya xatatɨ pɨyɨhɨritɨa meta kemɨ'ane


hetsiena maka.
23 »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkitamete meta paritseutsixi,

xemɨte'itawamete. Tamamatatsie mieme xeime xepɨyuwaɨriya xemixatɨanikɨ


Kakaɨyari: yerɨwawena, texuxuri meta kuminu, peru xepihayewa tita
matsi mɨreuyewetse 'inɨari niukiyaritsie, kemɨtiheitserie hetsiemieme,
kemɨtiuyukanenimayaka meta yaxemɨtekahunikɨ kexemutiyuane. Mɨpaɨ
xemɨtekahunikekai peuyewekai xekatehayewatɨ 'iya kexemɨteyurie.
24 Xe'akɨkɨpetɨ xemɨwarahapana hipame. Yu'itsaritsie xepenatihɨpa xekɨi

xehexɨnikɨ, peru xepexɨ kameyu 'amupa.


25 »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkita meta paritseutsixi, xemɨte'itawamete.

Herie xeikɨa xepika'itiwa tekɨxi meta xakɨ, peru yutaɨta xepɨhɨpɨne 'inawarikɨ
meta xeyutatuatɨ 'axaxemɨteyuriekakɨ. 26 Paritseu pemakɨpe. Taɨtana meri

keniwaku'iti tekɨxi meta xakɨ, mɨpaɨ herieta 'itiyatɨ kanayeimɨkɨ.


27 »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkitamete meta paritseutsixi,

xemɨte'itawamete, mɨki teukiya mutuxa mɨkawiriyarietɨka hepaɨ

h 23:13 Kɨriyekutsie 14 payemawe. RV60 mɨpaɨ paine: »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkita meta

xeme paritseutsixi, xemɨte'itawamete. Piinite xepɨtewaxɨtɨirie wiuraxi, meta xemɨxeiyarienikɨ


'exepɨteheutetere xeyunenewietɨ mɨkamatsiɨkɨnikɨ kexemɨteyurie. Mɨkɨkɨ xehetsie matsi waɨkawa
katinahɨiyamɨkɨ.
Mateu 23  1664

xekani'aneneni. Herie witsipɨtiyuxexeiya, peru pɨhɨne mɨkite wa'umeyari


meta naitɨ tita mɨkati'itiya. 28 Xemeta yaxeikɨa herie xeikɨa mɨkɨ

heitseriemekɨ yamemɨtekahu wahepaɨ xepɨteyuxexeiya, peru xepɨhɨpɨne yakɨ


xeikɨa xeyɨatɨ meta 'axamɨti'anekɨ.
29 »Xɨa'ui xeme, 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkitamete meta paritseutsixi,

xemɨte'itawamete. Kakaɨyari niukametemama wateukiya xepɨtiwewiwa, meta


mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahukai wateukiya witsixeputiyuri. 30 Mɨpaɨta  

xete'utiyuane: “Tame xɨari xɨka 'ate'u'uwanike kepauka ta'ukiyarima


'amemu'uwakaitsie, tame tepɨkawaparewienikekai memitayeuritsie
texaxatamete waxuriya”. 31 Peru xeme xekaniyuhekɨatani kename mɨkɨ

Kakaɨyari niukametemama memɨwarukwi wanuiwari xehɨkɨ. 32 Kamɨtsɨ  

xetutsima kememɨte'itsutɨa xemeta xekeneunɨtsa.


33 »Kuterixi xepɨhɨkɨ. Kuterixi waniwema. ¿Kehepaɨ xeteyutawikweitsitɨani

xemɨkaheukaxɨriyanikɨ mɨrataiyarietsie? 34 'Ayumieme xehetsɨa


nepɨwaranunɨ'ani Kakaɨyari niukametemama, temaiwawemete


meta te'ɨkitamete. Hipame mɨkɨ xeme xepɨwakwini meta kuruxitsie
xepɨwakawɨtɨani, hipame mɨkɨ xepɨwatiwayani yutuki 'etsimupepeta
meta kiekaritetsie xepɨwakuweiyatɨweni. 35 'Ayumieme xehetsie pɨrahɨiyani

yunaime heitseriemekɨ yamemɨtekahu waxuriyakɨ kwiepa mɨtayeuri,


'Aweri heitseriemekɨ yamɨtikamiekai xuriyayakɨ meri, 'atsita Tsakariyaxi
Werekiyaxi nu'aya xuriyayakɨ, xemimi tuki meta mawari taiyame
wahixɨapa. 36 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, 'ikɨ naitɨ hikɨ miemete teɨteri

wahetsie pɨrahɨiyani.
37 »Kerutsareme, Kerutsareme 'aku, 'ahetsɨa kiekatari mekaniwatakukuyani

Kakaɨyari niukametemama meta mekaniwatituaxani Kakaɨyari nɨ'arimama


'ahetsɨa memɨ'axe. Mɨixa nepɨnewaɨriyakai nemɨwakuxeɨrienikɨ
'atɨɨriyama, wakana yuniwema kemɨtiwakuxexeɨriwa yu'anatɨa hepaɨ,
peru mepɨkayuwaɨri. 38 Neuxei, xekii 'uyemawetɨ pɨyuhayewa. 39 Mɨpaɨ
   

nepɨtixetahɨawe, tawari xepɨkanetsixeiya mexi ka'aye'awe kepauka


mɨpaɨ xemutiyuaneni: “'Aixɨa ke'itɨarieka kemɨ'ane 'umamie Ti'aitame
hetsɨa miemetɨtɨ”».

Kemɨtiyɨaneni kwie heutiparirɨmekaku


(Mat 24:1‑51 – Mar 13:1‑37, Ruk 21:5‑36)

24   Ketsutsi
tukita kaniwayeyani, hikɨ 'umiekaku, hetsɨana miemete
1

teyɨ'ɨkitɨwamete 'ahurawa mekaniukɨne mekanixeitsitɨani kiite tuki


kuraruyarita miemete.
2 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Xete'ixeiya 'ikɨ naime? Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, tete pɨkahayewarieni


yuheima 'atetɨ, matsi naitɨ kanika'unariemɨkɨ.
3 Hikɨ Huriwu Mati'u yemuriyaritsie 'ukaiku, teyɨ'ɨkitɨwamete 'auriena

mekaniu'axɨani yɨhɨkɨate, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Ketatineutaxatɨa, ¿kepauka mɨpaɨ pɨtiyɨni kepemainekai, tita
ti'inɨariyaritɨni kepauka pemunuani, meta kepauka kwie meutiparirɨmeni?
4 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

1665  Mateu 24

—Xekeneyukweriwayurieka nɨka xewitɨ tixe'u'itaiyakɨ. 5 Yumɨiretɨ  

mepɨ'axɨani kename ne neyɨane, mɨpaɨ me'utiyuatɨ: “Neri Kɨritsitu nepɨhɨkɨ”,


mepɨtewa'itaiya yumɨireme. 6 Xeme mɨpaɨ xepɨte'enanani kename xaɨtsie

kuyaxa hexuawe meta kename xaɨtsie kiekatari hipame wahamatɨa 'ari


meheyutakwini, peru xepɨkamamaka. Peuyewetse mɨpaɨ mɨtiyɨni, peru
'akuxi 'ana kwie naitɨ pɨkaheutipare. 7 Nuiwarite mekaniwatakwikuni

hipame nuiwarite meta xexuime kwieyaritsie kiekatari hipame kwieyaritsie


kiekatari. Naitsarie haka kanitawemɨkɨ i metatsiere kwie kanitayuamɨkɨ.
8 Mɨkɨ naitɨ xɨka mɨpaɨ tiyɨaneni kukuiniya 'akuxi yutsutɨanetɨ pɨtiyɨaneni.

9 »'Ana xekaniyetuiyakuni xemɨ'uximatɨariekakɨ meta xemɨkwi'iwakɨ,


metatsiere yunaitɨ nuiwarite mekanixe'uxiwe'eriekakuni nehetsɨa


xemɨmiemetekɨ. 10 'Ana yumɨiretɨ mepɨtehayewa yuri mete'erietɨ,

mepɨyuyetuani meta meyu'uxiwe'erietɨ mepakɨne, 11 meta yumɨiretɨ  

Kakaɨyari niukametemama meyuxatatɨ mepɨtixuawere mete'itawatɨ,


mɨkɨ mepɨtewa'itaiya yumɨireme. 12 Waɨkawa 'axamɨti'ane pɨtitixuawere

'ayumieme yumɨiretɨ mepɨtiwaɨripiexɨani meteyukanaki'erietɨ, 13 peru  

kemɨ'ane tiuka'eniwatɨ mɨkatihayewa 'atsita 'imatɨrieka tukaritsie, mɨkɨ


kanitawikweitsitɨariemɨkɨ. 14 Meta 'ikɨ niuki 'aixɨa manuyɨne Kakaɨyari

mɨra'aitatsie mieme, kanitaxatsiemɨkɨ naitsarie kwiepa teɨteri watsata,


yunaitɨ nuiwarite memi'enienikɨ, hikɨ 'anake tukari kanaye'amɨkɨ.
15 »Hikɨ kepauka xemixeiya muyepatsietsie “'axamɨti'ane mɨkatipatsie

mawariyari”, Kakaɨyari niukameya Tanieri kemutayɨ (titerɨwame ketimaiweni


tita mɨtixata), 16 kemɨ'ane 'ana Kureya kwieyaritsie memu'uwani hɨritetsie

meke'uyuta'una. 17 Kemɨ'ane yukii heima makakani niyukiita pɨkaheutahakeni


yupiini mɨtiwayepinikɨ. 18 Kemɨ'ane yeuta meyeikani yu'utɨma


pɨka'akununuwani yɨ'ɨkari mahurimiekɨ. 19 Xɨa'ui mɨkɨ memuhukani meta


memɨtetsitsitɨwani mɨkɨ tukaritsie. 20 Xekeneyunenewieka muhaɨtɨnitsie mɨpaɨ


mɨkatiyɨnikɨ xemɨyuta'unatsie yatɨni 'uxipiya tukaritsie mɨkatiyɨnikɨ. 21 Karikɨ  

'ana kwini mieme 'uximatɨarika 'anetɨ kanitixuawerimɨkɨ kemɨkatitixuaweriwe


kwie munetɨarietsie paitɨtɨ 'atsita hikɨ, meta tawari pɨkatixuawere 'ariketa.
22 Mɨkɨ 'uximatɨarika xɨka 'etsika'utateriyarieni, nixewitɨ pɨkatawikweni, peru

memanayexeiyarie wahekɨ, 'uximatɨarika 'etsipɨtateriyarieni. 23 Hikɨ, 'ana  

xeme xewitɨ xɨka mɨpaɨ tixekɨhɨaweni: “Kamɨ 'ena kaniuyeikani Kɨritsitu”,


yatɨni “Kamɨ huma”, yuri xepɨkate'erieka. 24 Karikɨ yakɨ Kɨritsitutsixi

mekanitixuawerikuni meta Kakaɨyari niukametemama meyuxatatɨ,


mɨkɨ 'inɨari mepɨtiwewieni mamariwaweme metewa'itaiyake 'atsita mɨkɨ
memanayexeiyarie xɨka tiyɨwenike. 25 Kamɨtsɨ nepɨxe'ayehɨtɨari xeme mɨpaɨ

katiyɨwekaku 'akuxi.
26 »'Ayumieme, xɨka mɨpaɨ metexekɨhɨaweni: “Neuxei, makumawetsie

kaneyeikani”, mana xepɨkahekɨkani. Xɨka mɨpaɨ metexekɨhɨaweni:


“Neuxei, 'uwa kiita puyu'awieta”, yuri xepɨkate'erieka. 27 Merɨkariya  

naitsarie kemɨtimatsiɨkɨ muyuawitsie tahixɨata 'umerɨkatɨ tatsutɨa paitɨ,


mɨpaɨta naitsarie katinimatsiɨkɨkamɨkɨ kepauka munuani Yuri Tewi.

i  24:7 RV60 kwiniya paxaxata.


Mateu 24  1666

28  Kanimatsiɨkɨni kaxari tsepa hakewa meeka, mana mekaniyukuxeɨrikuni


wirɨkɨxi.
29 »'Ana kwitɨ 'uximatɨarika 'utɨmata,

»“tau kaniyɨrimɨkɨ,
meta metseri tawari pɨkahekɨariwieni,
xurawetsixi mepɨkaxɨrieni muyuawitsie
meta tɨrɨkariya memexeiya muyuawitsie miemete mepɨkuyuitɨarieni”.
30 »'Ana matsiɨkɨtɨ kanayeimɨkɨ Yuri Tewi 'inɨarieya taheima, 'ana yunaitɨ

nuiwarite kwiepa memɨtama mekaniyutihiweriekuni. Mekanixeiyakuni


Yuri Tewi muyuawitsie haitsata 'akamiekame tɨrɨkariya hexeiyakame meta
waɨkawa xawatɨme. 31 Meta kuxineta hɨtsieriekaku pɨwatanɨ'axɨani yuniuki

tuayamete, hikɨ mɨkɨ mepɨwakuxeɨrieni memanayexeiyarie, naitsarie


kiekatari muyuawi hetɨa.
32 »Pinikɨ xeketeneyɨ'ɨkitɨaka: Kepauka mɨkaneika xawari meta xɨka

yɨrani, xeme mɨpaɨ xepɨtemate tatsɨari 'ahurakaku. 33 Yaxeikɨata 'ikɨ,


kepauka xemɨneniere mɨpaɨ naitɨ tiyɨaneme, mɨpaɨ xeketenemaika kename


hehurari, kitenie mɨta'aximeni hepaɨ. 34 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'ikɨ

naitɨ yapɨtiyɨni mexi hikɨ miemete mekakwiwawe. 35 Muyuawi meta kwie


pukumawere, peru neniuki pɨkakumawere.

Pɨkamatsiɨkɨ tukariyari meta hurayari


(Mat 24:37‑39, 45‑51 – Ruk 17:26‑27, 12:42‑46)
36  »Peru,
nixewitɨ 'atsipɨkatimate kepauka maye'ani mɨkɨ tukari, taheima
miemete niuki tuayamete 'atsimepɨkatemate, meta Kakaɨyari Nu'aya
'atsipɨkatimate, j 'ukiyarieya xeikɨa katinimaika.37 Kemɨtiuyɨ Nuhexi

'amuyeikakaitsie, mɨpaɨta katiniyɨmɨkɨ kepauka Yuri Tewi munuani.


38 'Ana memɨkatihauwekaitsie 'akuxi, mepɨtekwatɨwekai, mepɨ'ietɨwekai,

mepɨneɨketɨwekai meta mepɨtewikitɨatɨwekai, 'atsita kepauka Nuhexi


meutaha kanuwatsie, 39 'atsimepɨkatemaikai, 'arikeke xeikɨa haa pɨtitɨa

pɨwarehautsitɨa yunaime. Yaxeikɨata katiniyɨmɨkɨ kepauka Yuri Tewi


munuani. 40 'Ana yuhutatɨ xɨka waxata me'u'uwani: xewitɨ panutiwitɨkieni

xewitɨta pɨku'eiriwa. 41 Yuhutatɨ 'ukari mepɨtɨxɨni: xewitɨ panutiwitɨkieni


xewitɨta kaniku'eiriwamɨkɨ.
42 »'Ayumieme, xekenayeneniereni 'atsixemɨkatematekɨ kemɨ'ane tukaritsie

munuani xekutsiyari. 43 Peru 'ipaɨ xeketenemaika: xɨka kiekame yatimaikake


kemɨ'ane hurayaritsie tɨkarikɨ munuani tinawayame, payenierenikeyu


mɨka'ipitɨanikɨ kiita meutahani. 44 'Ayumiemeta xeme kaneuyeweka

xemɨyuha'aritɨaka, karikɨ kepauka Yuri Tewi kanuaximeme xemɨ'erieka


'ana kaninuamɨkɨ.
45 »Ti'uximayatame yamɨtikamie meta mɨtimaiwe kanihɨkɨtɨni mɨyɨwe

kutsiyarieya mɨtihɨritɨani mɨtiwa'aitɨakakɨ hipameta te'i'uximayatsiriwamete


meta mɨtiwamikwanikɨ kepauka memeiyehɨwa. 46 'Aixɨa ke'itɨarieka

mɨkɨ ti'uximayatame xɨka kutsiyarieya nuame 'itaxeiya yatiyurieneme

24:36 RV60 Nu'aya pɨkahaine.



1667  Mateu 24

kemɨtiuta'aitɨarie. 47 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, pɨtihɨritɨani yupiinite


tinaime. 48 Peru mexɨka mɨkɨ ti'uximayatame 'axatiuka'iyarini, mɨpaɨ


tiuyɨhɨawe: “Nekutsiyari 'epɨreutere kwitɨ pɨkanuani”, 49 hikɨ xɨka  

warutiwatɨyani yuhepaɨ te'uximayatamete, meta xɨka tikwaneni meta 'ieneni


tarɨwekarixi wahamatɨa. 50 Mɨkɨ ti'uximayatame kutsiyarieya kaninuamɨkɨ

kepauka mɨka'ikwewie meta kemɨ'ane hurayaritsie yemekɨ mɨka'ikwewie.


51 Waɨkawa pi'uximatɨani meta mɨkɨ memɨte'itawamete wahepaɨ pɨtipitɨani.

Manari putatsuakani puyutikeweni.

Tamamata 'ɨimarixi

25   »Kakaɨyari
mɨra'aitatsie 'ipaɨ katiniyɨmɨkɨ, kememɨyɨ mɨkɨ tamamata
1

'ɨimarixi yɨkɨxeme me'utihapaka memekɨ me'enunakeke neneɨkeme.


2 Yu'auxɨwitɨ mɨkɨ 'atsimemɨkatemate mepɨhɨkɨtɨkai, meta yu'auxɨwitɨ

mepɨtemaiwawekai. 3 Mɨkɨ 'atsimemɨkatemaikai yɨkɨxeme mepehapakai,


peru hatseitiyari tawari mepɨkahehapa. 4 Matsi, memɨtemaiwawekai


hatseiti mekanehanɨni puteyutsie yɨkɨxeme hamatɨa. 5 Hikɨ neneɨkeme  

mɨkanuawekaikɨ, yunaitɨ mekanekakutsikutɨkɨne hikɨ mekaneukutsu.


6 Tɨkari hixɨapa xewitɨ mɨpaɨ katinehiwa: “Neuxei, neneɨkeme mana pamie.

Xekenenakiyu”. 7 Hikɨ 'ɨimarixi yunaitɨ mekananuku'uni, mekanikuha'aritɨani


yɨkɨxeme. 8 Mɨkɨ 'atsimemɨkatemaikai mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe


memɨtemaiwawekai: “Xeketaneumikwa 'etsiwa yuhatseiti tame takɨxeme


mɨtɨxɨaximekɨ”. 9 Memɨtemaiwawekai mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya:

“Hauyewetɨ mɨkahayeikanikɨ tahetsiemieme meta xehetsiemieme, matsi


xekenehu 'ituayamete wahetsɨa, xekenetinanai yuhetsiemieme”. 10 Peru  

mexi hatseiti mehenanetɨwekai neneɨkeme kaninuani, mɨkɨ 'ɨimarixi


memuyukuha'aritɨakai 'utɨmana mekaneutahaxɨani neɨkiya 'ixɨararipa.
Hikɨ kitenie katineunamieni. 11 'Arikeketa 'ɨimarixi memɨkatemaiwawekai

mekaniu'axɨani mɨpaɨ me'utiyuatɨ: “Ti'aitame. Ti'aitame 'aku.


Ketatineuyepiri”. 12 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: “Hawaikɨ, yurikɨ

nepɨkaxemate”.
13 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—'Ayumieme nepaine, xemeta xekenayeneniereni 'atsixemɨkatematekɨ


kemɨ'ane tukaritsie kemɨ'ane hurayaritsie munuani.

Tumini 'ɨxatsiyarikɨ kemɨti'ɨkitakai


14  »Kakaɨyari mɨra'aitatsie 'ipaɨ katini'anemɨkɨ, tewi 'ateewa yemieximetɨ
kemɨtiuyuri hepaɨ, yuhetsɨa miemete te'uximayatamete kaniwarutakwewieni
yuhɨxie, hikɨ yupiini katiniwaruhɨritɨani. 15 Xeime kaniu'ɨitɨani 'auxɨwime

kiriwayari tumini, xeimeta huta kiriwayari tiu'ɨitɨa, xeimeta xeikiriwayari,


kememɨteyɨwawekai yuxexuitɨ mɨpaɨ mepɨte'upitɨarie. Hikɨ kanayeyani.
16 Kemɨ'ane 'auxɨwime kiriwayari mu'ɨitɨarie tumini, kwitɨwa kaneyani,

mɨkɨkɨ katinituakaitɨni, tawari 'auxɨwime kiriwayari pana'iwaxɨ tumini.


17 Yaxeikɨata, 'iya huta kiriwayari mu'ɨitɨarie tawari hutame pana'iwaxɨ.

18 Peru 'iya xeikiriwayari mu'ɨitɨarie kaneyani, kwieta kaniwati'ine


kaniti'awieta yukutsiyari tuminieya.


Mateu 25  1668

19 »Hikɨ 'arike mɨixa heyurieka te'uximayatamete wakutsiyari kaninuani,


katiniwarutawawirieni tita mɨtiwayetuiriekai. 20 Kemɨ'ane 'auxɨwime

kiriwayari mu'ɨitɨariekai kaninuani, tawarita 'auxɨwime kiriwayari


kani'atɨirieni, mɨpaɨ 'utaitɨ: “Neti'aitɨwame, 'ekɨ tumini 'auxɨwime kiriwayari
pepɨnetsiyetuiri. Neuxei, mɨkɨkɨ tawari 'auxɨwime kiriwayari nepana'iwaxɨ”.
21 Ti'aitɨwameya mɨpaɨ katinitahɨawe: “'Aixɨa pepɨtiuyuri, ti'uximayatame

'aixɨa pemɨtiuka'iyari pekanihɨkɨtɨni meta yapemɨtikamie. 'Etsiwakɨtɨtɨ


yapepɨtikatɨa, hikɨri waɨkawa nepɨmatihɨritɨani. Nepɨmatsi'inie teyunaitɨ
mɨkɨkɨ temawierika temɨwewienikɨ”. 22 Hikɨ kaninuanita huta kiriwayari

mu'ɨitɨariekai, mɨpaɨ kaniutayɨni: “Neti'aitɨwame, 'ekɨ tumini huta kiriwayari


pepɨnetsiyetuiri. Neuxei, mɨkɨkɨ tawari huta kiriwayari nepana'iwaxɨ”.
23 Ti'aitɨwameya mɨpaɨ katinitahɨawe: “'Aixɨa pepɨtiuyuri, ti'uximayatame

'aixɨa pemɨtiuka'iyari pekanihɨkɨtɨni meta yapemɨtikamie. 'Etsiwakɨtɨtɨ


yapepɨtikatɨa, hikɨri waɨkawa nepɨmatihɨritɨani. Nepɨmatsi'inie teyunaitɨ
mɨkɨkɨ temawierika temɨwewienikɨ”.
24 »Peru 'iya xeikiriwayari muyetuiriyariekai kaninuanita, mɨpaɨ

kaniutayɨni: “Neti'aitɨwame, nepɨmatsimate 'ekɨ pepa'a'eriya. Pepuka'itsana


hakewa pemɨkaheka'e meta pepikuxexeɨriwa hakewa pemɨkaheikaxɨri.
25 'Ayumieme ne neputima, nekaneyani nekaniti'awieta 'atumini kwieta.

Kamɨ neuxei 'apiini 'ena katinikupika”. 26 Hikɨ ti'aitɨwameya mɨpaɨ


katinita'eiya: “Ti'uximayatame 'axapemɨtiuka'iyari meta pemɨ'a'ɨraxie


pekanihɨkɨtɨni. 'Ekɨ pepɨnetsimaikai kenemɨtiuka'itsana hakewa
nemɨkaheka'e, kenemɨtikuxexeɨriwa hakewa nemɨkaheikaxɨri. 27 Neuxei  

tsikere netumini pemɨniyetuakaitɨni tumini hɨwemete wahetsɨa, ne nenuame


nemɨwaye'ɨnikekai netumini meta mena'iwaxɨ.
28 »”Xekeneunawairi tuminieya, xekeneɨ'ɨitɨa 'iya tamamata kiriwayari

mexeiya. 29 Karikɨ kemɨ'ane tixaɨtɨ mɨrexeiya, tawari matsi pɨtimikieni, hikɨ


ranayuhayewame pɨrexeiyani. Kemɨ'ane mɨkarexeiya, tsepa 'etsiwa mɨrexeiya


katininawaiyariemɨkɨ. 30 Meta mɨkɨ ti'uximayatame tixaɨtɨ mɨkatiyunaki'erie

xekenanuyehɨwa takwa, yɨwipa, mana putatsuakani puyutikeweni”.

Muxatsi meta tsipuri


31 »Kepauka munuani Yuri Tewi yuxawatɨriyatsie, yunaime yuniuki
tuayamete warawitɨtɨ, 'ana 'apayerɨni yu'uweni mɨxawatɨtsie. 32 Yunaitɨ

nuiwarite mekanikuxeɨriyakuni hɨxiena, mɨkɨta kaniwaranuyeteɨximɨkɨ


hipame, muxatsi wahɨweme kemɨtiwaranuyeteɨxɨ muxatsi tsipuri watsata
hepaɨ. 33 Muxatsi yutserieta kaniwati'uitɨamɨkɨ, meta tsipuri yu'utata.

34 »Hikɨ Ti'aitame mɨpaɨ pɨtiwatahɨawe mɨkɨ tserietana memɨti'uka: “Xeme


xekenakɨni, ne'ukiyari 'aixɨa mɨxe'uyuri, ne'ukiyari mɨra'aita yuhetsiemieme


xekenayeitɨa mukuha'aritsie kepauka kwie munetɨarietsie paitɨtɨ. 35 Ne  

neheuhakamɨkɨkaku xeme xepɨnete'umi, neheuharimɨkɨkaku xeme


xepɨnetsi'uharitɨa, kuyeikame nehɨkɨtɨkaku yukie xepɨnetsi'utanaki'eri,
36 nemawekaku xepɨnetsi'utikemaritɨa, netikuyekaku xepɨnetsi'ɨwiyakai, meta

ne'anutahɨiyaku xepɨnetsi'uyexeiyatɨkɨkakai”. 37 'Anari mɨkɨ heitseriemekɨ


yamemɨtekahu mɨpaɨ mekatenitahɨawikuni: “Ti'aitame, ¿kepauka


1669  Mateu 25

tepɨmatsi'uxei peheuhakamɨkɨme tepɨmate'umi? ¿kepauka tepɨmatsi'uxei


peheuharimɨkɨme tepɨmatsi'uharitɨa? 38 ¿Kepauka tepɨmatsi'uxei kuyeikame

pehɨkɨtɨkaku takie tepɨmatsi'utanaki'eri? ¿kepauka tepɨmatsi'uxei


pemaweme tepɨmatsi'utikemaritɨa? 39 ¿Kepauka tepɨmatsi'uxei petikuyeme

yatɨni pe'anutahɨiyakame tepɨmatsihekuxei?” 40 Hikɨ Ti'aitame mɨpaɨ  

katiniwatahɨawimɨkɨ: “Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, naime kexemɨte'uyuri


'ikɨ ne'iwama wahetsiemieme tsepa tixaɨtɨ mɨkatihɨkɨ hetsiemieme, mɨkɨ
nehetsiemieme xepɨte'uyuri”.
41 »Hikɨ mɨpaɨ pɨtiwatahɨaweta mɨkɨ 'utatana memɨti'uka: “Xekenehu

nehetsɨa xepɨkayuhayewani, xeme haxɨa xehetsie pɨtiunakixɨ, tai yuheyeme


mɨta'atsie xekenehu Kauyumarie hetsiemieme meta niuki tuayametemama
wahetsiemieme mukuha'aritsietsie. 42 Karikɨ ne nepeuhakamɨkɨkai

xemeta xepɨkanete'umi, nepeuharimɨkɨkai xepɨkanetsi'uharitɨa,


43 kuyeikame nepɨhɨkɨtɨkai xepɨkanetsi'utanaki'eri yukie, nepɨmawekai

xepɨkanetsi'utikemaritɨa, nepɨtikuyekai meta nepanutahɨiyakai


xepɨkanetsihekuxei”. 44 Mɨkɨta mɨpaɨ mekatenitahɨawikuni: “Ti'aitame,

¿kepauka kuta tepɨmatsi'uxei peheuhakamɨkɨme, peheuharimɨkɨme,


kuyeikame pehɨkɨtɨkaku, pemaweme, petikuyeme, pe'anutahɨiyaku,
tepɨkamatsi'uparewi?” 45 Hikɨ mɨpaɨ katiniwatahɨawimɨkɨ: “Yurikɨ,

mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, naime kexemɨkate'uyuri 'ikɨ ne'iwama


wahetsiemieme tsepa tixaɨtɨ mɨkatihɨkɨ hetsiemieme, neta nehetsiemieme
yaxepɨkate'uyuri”.
46 »Mɨkɨ mekaniyehuni yuheyemekɨ mema'uximatɨariekatsie, meta mɨkɨ

heitseriemekɨ yamemɨtekahu tukari 'atsimɨkayɨwe maxuawe mekaniyehuni».

Ketsutsi kememɨtemienikekai
(Mat 26:2‑5 – Mar 14:1‑2, Ruk 22:1‑2)

26   Merikɨte
kepauka Ketsutsi mɨtiutahayewaxɨ mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwatɨ,
1

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:


2 «Xeme mɨpaɨ xepɨtemateri, huta tukari peuyewetse Patsikwa 'ixɨarariyari

maye'anikɨ, meta Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ nekaniyetuiyamɨkɨ kuruxitsie


nemɨmierienikɨ».
3 Hikɨ 'ana mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta teɨteri wa'ukiyarima

mekaniuyukuxeɨrieni mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame Kaipatsi


mɨtitewakai hetsɨa, 4 mekaniuyu'enieni, Ketsutsi memɨwiyakɨ me'i'itame

mɨpaɨ memɨte'imienikɨ. 5 Mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Xeikɨa 'ixɨarari


xuawekaku hawaikɨ, teɨteri me'uyeha'anikɨ waɨkawa me'uyukuxeɨrienikɨ».

Witsimu'ɨa kemɨtiukawiriyarie Ketsutsi


(Mat 26:6‑13 – Mar 14:3‑9)
6  Merikɨtsɨ Ketsutsi Wetaniya kiekariyaritsie kaniukateitɨni, Tsimuni hetsɨa
meripaitɨ nawi kwiniyayari mexeiyakai hetsɨa, 7 hikɨ 'uka mana kaninuani

tete puteyuyari witsimɨ'ane 'ahanatɨ witsimu'ɨa 'ayemakame kwinimieme


mɨraye'axe, hikɨ kaneitituani Ketsutsi mu'uyatsie mexi mexatsie 'utikatei.
8 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete me'uneniereka mekaniuyeha'ani mɨpaɨ mekaniutiyuani:

Mateu 26  1670

—¿Titayarikuta yakɨ xeikɨa mɨkɨ pɨreuyewe? 9 Pɨyɨwekai mɨkɨ witsimu'ɨa


waɨkawamekɨ mutuiyanikekai, tuminiyari memɨmikienikɨ tixaɨtɨ


memɨkateheuxeiya.
10 Ketsutsi retimaika kememutiyuanekai, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titayari xete'i'uximatɨa 'ikɨ 'ukaratsi? 'Aixɨa katiniuyurieni


nehetsiemieme. 11 'Uxa'atɨni warie 'amekaniu'uwakuni tixaɨtɨ

memɨkateheuxeiya xehetsɨa, peru ne xehetsɨa 'anepɨka'uyeikani 'uxa'atɨni


warie. 12 Kemɨreititua witsimu'ɨa nehetsie, netsikuha'aritɨwatɨ katiniuyurieni

nemɨkateukienikɨ. 13 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, tsepanetɨ hakewa 'ikɨ


niuki 'aixɨa manuyɨne mekuxaxatsiwani naitsarie kwiepa, kanitaxatsiemɨkɨ


kana'eriwamɨkɨ 'ikɨ 'uka kemɨtiuyuri.

Kura kemɨtiuyuwaɨri Ketsutsi mɨyetuanikɨ


(Mat 26:14‑16 – Mar 14:10‑11, Ruk 22:3‑6)
14  Xewitɨ tamamata heimana memɨyuhuta mɨwanɨkai, Kura
'Itsikariutitanaka mɨtitewakai, kaneyani mawari wewiwamete
tewa'aitɨwamete wahetsɨa.
15 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kepaɨmeme xepɨnetsi'ɨitɨani, neta Ketsutsi nekanixeyetuiriemɨkɨ?


Mɨkɨ me'uyu'enieka xeitewiyari heimana tamamata pɨrata tuminiyari
mekani'ɨitɨani. 16 'Ana kanitsutɨani tikuwaunetɨ kepauka 'aixɨa

mɨyɨnikekai mɨwayetuirienikɨ.

Ti'aitame 'ikwaiya
(Mat 26:17‑29 – Mar 14:12‑25, Ruk 22:7‑13, 17‑20, 1Kur 11:23‑25)
17 Hikɨ mexɨakame tukaritsie Paa mɨkakuxanariyarietɨka 'ixɨarariyaritsie,
teyɨ'ɨkitɨwamete Ketsutsi 'aurie mekaniuyukuxeɨrieni, mɨpaɨ
mekatenita'iwawiya:
—¿Hakewa matsihenake 'aixɨa temɨtehekuyurienikɨ, Patsikwa
'ikwaiyari pemekwanikɨ?
18 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeime hetsɨa xekenehu kiekaritsie, mɨpaɨ xeketenetahɨawi: «Ti'ɨkitame


mɨpaɨ paine: “Netukari kaneutihuraniri, 'akiita Patsikwa 'ixɨarariyari
nepɨwewieni nehetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa”». 19 Hikɨ Ketsutsi  

kemɨtiwaruta'aitɨa yamepɨte'uyuri, 'aixɨa mepikuyuri Patsikwa 'ikwaiyari.


20 Hikɨ 'ukuyɨreku mexatsie kaniutiyerɨni tamamata heimana yuhutame

wahamatɨa. 21 Mexi metekwakai, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, xewitɨ xeme pɨnetsiyetuani.


22 Hikɨ kwinimieme meteyuhiwerietɨ yuxexuitɨ mɨpaɨ metenitihɨawetɨkɨne:

—¿Ne netihɨkɨ, Ti'aitame?


23 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xewitɨ kanihɨkɨtɨni nehamatɨa paa manati'ɨwe xakɨtsie, mɨkɨ


kaneniyetuamɨkɨ. 24 Yuri Tewi kenemɨtitewa, nepɨyemie nemɨmierienikɨ

kemɨre'uxa nehepaɨtsita, perutsɨ xɨa'ui kemɨ'ane mɨnetsiyetuani Yuri Tewi


nehɨkɨtɨme. Matsi 'aixɨa kani'anenikeyu xɨka ka'utinuiwake mɨkɨ tewi.
1671  Mateu 26

25  Hikɨ miyetuanikekai Kura mɨpaɨ kaniutayɨni:


—¿Ti'ɨkitame, ne netihɨkɨ?
Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨtsɨ mɨpaɨ pekanaineni.
26 Hikɨ metekwakaku Ketsutsi paa kananuku'ɨni, 'aixɨa 'utayɨka Kakaɨyari

hepaɨtsita paa hepaɨtsita, kanititara kaniwarumini teyɨ'ɨkitɨwamete,


mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ:
—Xekenanu'ɨi meta xekeneutikwa'i, 'ikɨ kaninewaiyaritɨni.
27 'Ariketa tekɨxi kananukuhana, pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari,

kaniwaru'itɨani mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ:


—Yunaitɨ xekenanuti'iexɨa 'ikɨ. 28 'Ikɨ kaninexuriyatɨni, mɨkɨ tɨratu

mɨhekwa 'aixɨa kaniyurimɨkɨ Kakaɨyari meta yuteɨterima wahamatɨa mieme.


Yumɨireme wahetsiemieme kanitayeurimɨkɨ memɨteheuyehɨwiyarienikɨ
ke'axamemɨte'uyurikɨ. 29 Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, tawari hawaikɨ

nepɨka'enu'ieni 'ikɨ kaxie hayari, 'arikekeri tukari 'aye'ayu kepauka


hekwamekɨ nemenu'ieni kaxie winuyari mɨhekwa xehamatɨa ne'ukiyari
mɨra'aitatsie.
30 Hikɨ nɨawari Kakaɨyari hetsɨa mieme me'utikwikaka, mekanekɨne

yemuritsie Huriwu Mati'u.

Ketsutsi kemutayɨ Pekuru kemɨtiyuku'imawanikekai


(Mat 26:31‑35 – Mar 14:27‑31, Ruk 22:31‑34)
31 Mana Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—'Ikɨ tɨkaritsie, xeme yunaitɨ xepɨnetsiku'eirieni, mɨpaɨ mɨre'uxakɨ:
»“Nepimieni muxatsi wahɨweme,
hikɨ muxatsi mɨwa'ɨwiyakai mekanitaxɨriexɨakuni”.
32 Peru ne'anukukeme, ne meri nepɨyemie Karereyatsie paitɨ».

33 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Tsepanetɨ yunaitɨ memɨmatsi'uku'eiri, ne hawaikɨ nepɨkakunuani.


34 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨmarahɨawe, 'ikɨ tɨkaritsie wakana 'ukiri katahiwawekaku


'akuxi, 'ekɨ haikakɨa pepɨ'aku'imawani, kename pekanetsimate pe'utaitɨ.
35 Pekuru tawari mɨpaɨ katinita'eiya:

—Tsepanetɨ meuyeweka 'ahamatɨa nemɨmierieni, nepɨkaneku'imawani


kename nekamatsimate ne'utaitɨ.
Meta hipatɨta teyɨ'ɨkitɨwamete yaxeikɨa mekaniutiyuani.

Ketsutsi kemɨtiuyutanenewi Ketitsemani mɨrayetewatsie


(Mat 26:36‑46 – Mar 14:32‑42, Ruk 22:40‑46)
36  Hikɨta
Ketsutsi teyu'ɨkitɨwamete warawitɨtɨ kaneyani Ketitsemani
reyetewakaku. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «'Ena xekenekuteni mexi huma
nepɨyunenewimie». 37 Pekuru meta Tsewereu niwemama yuhutame

kaniwarewitɨni mana paitɨ, hikɨ kanitsutɨani yuhiwerietɨ yu'iyaritɨatɨ. 38 Hikɨ


mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Ne'iyaritsie kwini mieme nekaninehiwerieka, mɨkɨkɨ


nekanimɨximeni. 'Ena xekeneuyuhayewa meta xekenayeneniereni nehamatɨa».
Mateu 26  1672

39 'Etsiwa huma 'uyaka kaniutihɨximakeni, kaniyutanenewieni mɨpaɨ


'utaitɨ: «Ne'ukiyari, xɨka tɨma tiyɨwenike, yanepɨra'eriwakaku mɨka'aye'anikɨ
kenemɨtikwinitɨarieni. Peru kemɨnetinake ne pɨkatixaɨ, 'ekɨ pɨta kemɨmatinake».
40 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mematitekaitsie kaninuani, kaniwarutaxeiya

mekutsume. Mɨpaɨ Pekuru katiniutahɨawe: «¿'E'e xekateyɨwawekai


tsikere xeihurayari xemayeneniereni nehamatɨa? 41 Xekenetaneniereni,

xekeneyunenewieka kapa 'axaxete'uyurienikɨ xemɨta'inɨatsienitsie. Xe'iyari


kaniyuwaɨriyani, peru xewaiyari matsi puwerani».
42 Hikɨ hutarieka heyaka kaniyutanenewieni mɨpaɨ 'utaitɨ: «Ne'ukiyari, xɨka

heuyeweka mɨpaɨ nemɨtikwinitɨarieni, kemɨmatinake yaketiuyɨni».


43 Tawarita kepauka munua, kaniwarutaxeiyata mekutsume,

memɨkayɨwawekaikɨ memayeneniereni kutsikɨ. 44 Hikɨ kaniwaruku'eirieni,


tawari heyaka hairieka kaniyutanenewieni yaxeikɨa 'utaitɨ.


45 Tawarita kaninuani teyɨ'ɨkitɨwamete mematitekaitsie, nuaka mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe: «¿Xetekutsu 'akuxi, xete'uxipie? Neuxei, kanaye'aximeniri,


Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ, nemɨyetuiyani 'axateyuruwamete wahetsɨa.
46 Xekenanuku'uti, kɨmɨtɨkari. Kemɨ'ane mɨnetsiyetuani mana kanamieni».

Ketsutsi kemɨtiuwiyarie
(Mat 26:47‑56 – Mar 14:43‑50, Ruk 22:47‑53)
47 Merikɨte 'utaniukakaku 'akuxi Kura mana kaninuani, tamamata
heimana memɨyuhuta mɨwanɨkai. Yuwaɨkawame teɨteri yuhamatɨa
kaniwarawitɨkɨkaitɨni 'ixiparate meta kɨyexi mete'u'ɨkame, mawari
wewiwamete tewa'aitɨwamete meta teɨteri wa'ukiyarima mewareyenɨ'aku.
48 'Iya miyetuanikekai 'inɨari pɨwarutaxatɨakai, mɨpaɨ 'utaitɨ: «Kemɨ'ane

nemɨtawaɨritɨani 'itsiyakɨ, mɨkɨ kanihɨkɨtɨkamɨkɨ, xekenewiya». 49 Hikɨ


Ketsutsi hetsɨa nuaka mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Ke'aku Ti'ɨkitame. Hikɨ kani'itseni.
50 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Nehamiku, kepemɨtikuyuriene yaketineuyuri.


Hikɨ teɨteri 'auriena me'aketɨkɨneka, Ketsutsi mekaniuwiya. 51 Mɨkɨ Ketsutsi

hamatɨa memu'uwakai xewitɨ kaniwatihana yu'ixipara, ti'uximayatame


mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame hetsɨa mieme, nakaya kanawiteni.
52 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Keneuka'uta 'a'ixipara, karikɨ yunaitɨ 'ixiparakɨ memɨteyumemiwa,


'ixiparakɨta mekanikwi'iwakuni. 53 Kari mɨpaɨ pepɨkatimate, ne nekaniyɨweni

nemitawawirieni ne'ukiyari, miriyari meyupaɨmeme niuki tuayametemama


mɨkɨta kwitɨwa kaniwaranɨ'aweni. 54 Peru xɨka mɨpaɨ netiuyurieni, ¿kehepaɨ

raye'ani 'utɨarika meuyewetse 'ipaɨ mɨtiyɨni manuyɨne?


55 Hikɨ 'ana Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teɨteri:

—¿Kari xepeyekɨ 'ixiparate meta kɨyexite xete'u'ɨtɨ xenetsiwiyake,


kemɨtiwiwiyarɨwa tinawayame? Mɨixa tukita nenayekateitɨni tukarikɨ
neti'ɨkitatɨ, 'ana xepɨkanetsi'uwi. 56 Peru naitɨ 'ikɨ mɨya pɨtiyɨni, maye'anikɨ

Kakaɨyari niukametemama kememutiyua 'utɨarika xapayaritsie.


Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete yunaitɨ mekaniku'eirieni meta mekaniyuta'una.
1673  Mateu 26

Ketsutsi 'itsɨkate wahɨxie


(Mat 26:57‑68 – Mar 14:53‑65, Wa 18:12‑13, 19‑24)
57 Mɨkɨ Ketsutsi memuwiyaxɨ Kaipatsi hetsɨa mekani'atɨani, mɨkɨ mawari
wewiwamete tiwa'aitɨwame kanihɨkɨtɨkaitɨni, hetsɨana mekaniyuxeɨriekaitɨni
'inɨarikɨ te'ɨkitamete meta 'ukirawetsixi. 58 Peru Pekuru kaniweiyakaitɨni

yatewa mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame kiita paitɨ. Muwa kaneutahani


tukita tehɨwemete wa'aurie kanayerɨni niereke kemɨ'itɨarienikekai.
59 Hikɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'itsɨkate yunaitɨ

mekaniwawautɨwekaitɨni hipame memunenierixɨ memɨte'itani Ketsutsi


hepaɨtsita, mɨpaɨ hetsiena memɨte'ahɨanikɨ memita'aitakɨ mɨmierienikɨ.
60 Peru mepɨyutatexi, tsepa yumɨiretɨ wahetsɨa memu'axɨa me'i'itatɨ.

'Imatɨrieka yuhutatɨ mekaniu'axɨani, 61 mɨpaɨ mekaniutiyuani:


—'Ikɨ mɨpaɨ putayɨ: “Ne nekaniyɨweni nemika'una Kakaɨyari tukieya,


tawarita netitawewiwe hekwamekɨ haika tukari”.
62 Hikɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame 'anukukeka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Pekatitaniuni 'ahepaɨtsita? ¿ketitayari mɨya mete'utiyuane 'ikɨ 'ahepaɨtsita?


63 Peru Ketsutsi 'atsipɨkahainekai. Hikɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame

mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Kakaɨyari mayeniere matsi'eniekaku yaketatineutahɨawi xɨka Kɨritsitu
pehɨkɨtɨni, Kakaɨyari nu'aya.
64 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Metsɨ 'ekɨ mɨpaɨ pekanaineni. Peru ne mɨpaɨ nepɨxerahɨawe: 'Uxa'atɨni


xekanenixeiyakuni Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ, 'ane'akaime Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye
tserieta, meta haitsata ne'akamiekame taheima.
65 Hikɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame yukamixa kaneukatsana mɨpaɨ

'utaitɨ karima:
—Kakaɨyari hepaɨtsita 'axaputayɨ. Tawari tepɨkawareuyehɨwa
memunenierixɨ. Neuxei, xeme hikɨ xepi'eni, Kakaɨyari hepaɨtsita 'axaputayɨ.
66 ¿Kexeteku'eriwa 'ikɨ hepaɨtsita?

Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:


—Peuyewetse mɨmierieni.
67 Hikɨ mekaniti'aɨtsikawiyatɨkɨne hɨxitana meta mekanitihutsutɨkɨne.

Hipatɨta 'auritapana mekaneitiwayakaitɨni 68 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Ketatineutaxatɨa, Kɨritsitu, ¿kemɨ'ane pɨmatsiheutiwa?

Pekuru kemɨtiyuta'ima kename Ketsutsi kamate 'utaitɨ


(Mat 26:69‑75 – Mar 14:66‑72, Ruk 22:55‑62, Wa 18:16‑18, 25‑27)
69 Mexi mɨyatiyɨanekai, Pekuru takwa kaniukateitɨni, hikɨ ti'uximayatame
hetsɨana nuaka 'ɨimaritɨtɨ, mɨpaɨ katinitahɨawe:
—'Ekɨtatsiere Ketsutsi Karereya kiekame hamatɨa pekaniuyeikakaitɨni.
70 Peru mɨkɨ kaniyuta'imani yunaime wahɨxie mɨpaɨ 'utaitɨ:

—'Atsinepɨkatimate kehapaɨtɨtɨ pemɨnerahɨawe.


71 Hikɨ mɨkɨ kaneyani kitenie hepa, xewitɨta kanixeiya 'uka, mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe mana memɨti'ukai:


Mateu 26  1674

—'Ikɨtatsiere Ketsutsi natsaretitanaka hamatɨa kaniuyeikakaitɨni.


72 Peru mɨkɨ tawarita kaniyuta'imani, mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Kakaɨyari netsi'eniekaku nepaine, nepɨka'imate mɨkɨ tewi.


73 Hikɨ yareutewikaku mana memɨti'ukai hurawa me'akɨneka mɨpaɨ

Pekuru mekateniutahɨawe:
—Yurikɨ 'ekɨ xewitɨ mɨkɨ wa'iwa pekanihɨkɨtɨni,
pepɨmatsiɨkɨ kepemɨtiuniuka.
74 Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Kakaɨyari 'axakenetiupitɨani xɨka netiku'itawani, nepɨka'imate


mɨkɨ tewi nepaine.
Hikɨ 'ana yapauka kanetahiwa wakana. 75 Pekuru Ketsutsi niukieya

kanaye'erieni kemɨtitahɨawixɨ: «Wakana katahiwawekaku 'akuxi, 'ekɨ


haikakɨa pepɨ'aku'imawani kename pekanetsimate pe'utaitɨ». Hikɨ 'anuyeyaka
kaniutatsuani kwinimieme tiyuhiwerietɨ.

Kura kemɨtiumɨ

27   Merikɨtsɨ
ximeri, yunaitɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta
1

teɨteri wa'ukiyarima yunaitɨ mekaniuyukuxeɨrieni meyu'enienike


Ketsutsi hepaɨtsita, memimienikɨ. 2 Mekaneihana hɨakame, Piratu

mekaniyetuirieni kuwexinaruri.
3 Kepauka Kura miyetua mɨtiutamari kename 'itsɨkate mete'uta'aitaxɨ

mɨmierienikɨ, yɨkɨ katiniyɨkɨhɨawekaitɨni meta watumini kaniwarekɨ'ɨitɨani


mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'ukirawetsixi, xeitewiyari
heimana tamamata pɨrata tuminiyari, 4 mɨpaɨ 'utaitɨ:  

—'Axanepɨtiuyuri nemiyetuakɨ tewi hetsiena mɨkarahɨiya,


xuriyaya mɨtayeurienikɨ.
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Tame mɨkɨ tepɨkateha'iwawa, 'ekɨri katini'amaiyatɨni.
5 Hikɨ tukita heitaxɨrieka tumini kaniwayeyani, heyaka kaniuyukawieni.

6 Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete me'iti'ɨka tumini mɨpaɨ


mekaniutiyuani: «'Ikɨ pɨkayɨwe tuki tuminiyari muyemanetsie temeikamana,


tewi xuriyaya mɨtayeuriyanikɨ mɨyetuiyakɨ». 7 Me'uyu'enieka kwie  

mekaniunaneni mɨkɨ tuminikɨ xari wewiwame kwieya, mana 'ateewa


kiekatari wateukiyapa mayanikɨ. 8 'Ayumieme mɨkɨ kwie Xuriya Mataxɨri

katiniuterɨwarɨwani 'akuxi hikɨ. 9 'Ana kanaye'ani Keremiyaxi Kakaɨyari


niukameya, mɨpaɨ kemutayɨ: «Mekanei'ɨni xeitewiyari heimana tamamata


pɨrata tuminiyari, 'Ixaheritsixi teɨteriyari kememɨte'ika'inɨaritɨiri kemɨraye'akai,
10 mɨkɨkɨ 'iwewame kwieya mepunanai, Ti'aitame kemɨnetiuta'aitɨa». k

Piratu Ketsutsi kemɨtiuta'iwawiyaxɨ


(Mat 27:11‑26 – Mar 15:12‑15, Ruk 23:2‑3, 18‑25, Wa 18:29–19:16)
11 Merikɨtsɨ
Ketsutsi kuwexinaruri hɨxie kani'atɨarieni, mɨkɨ mɨpaɨ
katinita'iwawiya:

k  27:10 Keneuxeiya Tsak 11:12,13, Ker 19:1‑13, 32:6‑9.


1675  Mateu 27

—¿'Ekɨ huriyutsixi teɨteriyari tiwa'aitɨwame petihɨkɨ?


Ketsutsi kayuku'imawatɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨ metsɨri mɨyapenaine.
12 Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'ukirawetsixi

me'ixanetakaku 'atsipɨkatiuta'a.
13 Hikɨ Piratu mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Pekatiwa'enie kepaɨmemekɨ memɨmatsixaneta?


14 Peru Ketsutsi hawaikɨ pɨka'ita'ei, 'ayumieme waɨkawa

ni'iyarixiekaitɨni kuwexinaruri.
15 Merikɨte, mɨkɨ 'ixɨararitsie kuwexinaruri kaniyeiyarieyatɨkaitɨni

memanutaxɨriya xeime mɨxɨnakɨ teɨteri kemɨ'ane memanayexeiya.


16 'Ana 'anutahɨiyakame mekanexeiyakaitɨni waɨkawa mɨmariwakai

Waxawaxi titewakame. 17 Hikɨ me'uyukuxeɨrieku teɨteri, Piratu


mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—¿Kemɨ'ane pɨxenake nemɨxexɨnirieni: Waxawaxi nutsu Ketsutsi, Kɨritsitu
mɨtiuterɨwarɨwa?
18 (Mɨkɨ mɨpaɨ pɨtimaikai, huriyutsixi wa'ukiyarima mepiyetuakai

mete'ikwatsirietɨ).
19 Mexi Piratu 'itsɨkame 'uwenieyatsie 'akatei, 'ɨyaya niuki kaneinɨ'airieni

mɨpaɨ 'utaitɨ: «Keneuhayewa mɨkɨ tewi heitseriemekɨ yamɨtikamie, kɨmana


waɨkawa nepɨtiukwinixɨ neheinɨtsita hikɨ yɨwikɨta».
20 Peru mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'ukirawetsixi

mekaniwarukemakaxɨani teɨteri Piratu memɨtawawirienikɨ Waxawaxi


mɨxɨnakɨ meta Ketsutsi mɨmierienikɨ.
21 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe kuwexinaruri:

—¿'Ikɨ yuhutame kemɨ'ane pɨxenake nemɨxexɨnirieni?


Mɨkɨ mɨpaɨ meputiyua:
—Waxawaxi keneuxɨna.
22 Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨaweta:

—Merikɨte, ¿keta ne'iyurieni Ketsutsi, Kɨritsitu mɨtiuterɨwarɨwa?


Yunaitɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Kuruxitsie ke'umierieni.
23 Kuwexinaruri mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titayarikuta? ¿titakɨ 'axatiuyuri?


Peru mɨkɨ kwinimieme matsi mekateniuhiwakaitɨni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Kuruxitsie ke'umierieni.
24 Kepauka Piratu mɨretima kename mekahei'eniekai, matsi waruxeiyaka

kememɨteyutimɨirirɨmekai meniukixietɨ teɨteri, haa kaniuta'aita, hikɨ


kaniukamaimani teɨteri wahɨxie mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Nehetsie pɨkarahɨiwani 'ikɨ xuriyayakɨ, xeme pɨta xehetsie
kerahɨiyani.
25 Yunaitɨ teɨteri mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Xuriyayakɨ tahetsie kerahɨiyani, meta tatɨɨriyama wahetsie.


26 Hikɨ kaniwaruxɨnirieni Waxawaxi, peru Ketsutsi kaniuta'aita

mɨkuweiyaxɨanikɨ, meta kaniyetuani kuruxitsie mɨmierienikɨ.


Mateu 27  1676

Kuyaxi Ketsutsi kememɨtenanaimakai


(Mat 27:27‑31 – Mar 15:16‑20)
27 Kuwexinaruri hetsɨa miemete kuyaxi paratsiyu manuwe Ketsutsi
mekanehana, meta mekaniwaruta'inieni yunaime kuyaxi waritana
mekanaketɨkɨne. 28 Me'itikemaripieka, 'ɨkari xetame mekanenakuwirieni.

29 Meta xuya kurunayari me'utatsaka mu'uyatsie mekanenutimanirieni,


meta haka 'itsɨyari mekanikweitɨani tserietana. Hikɨ hɨxiena


metitunuma'uwetɨ me'inanaimatɨ mɨpaɨ mekatenikuhɨawekaitɨni:
«Ke'aku huriyutsixi tiwa'aitɨwame».
30 Meta mekaniku'aɨtsikawiyakaitɨni, meta haka memikweitɨakaikɨ

mɨkɨkɨ mu'uyatsie mekanitiwayakaitɨni. 31 'Arike mɨya  

mete'itinanaimaka mekaninawairieni 'ɨkari, mekanitikemaritɨani


'ixurikieyakɨ, hikɨ mekaneihana kuruxitsie mɨmierienikɨ.

Ketsutsi kemɨtiumierie kuruxitsie


(Mat 27:33‑44 – Mar 15:22‑32, Ruk 23:33‑43, Wa 19:17‑24)
32  Merikɨtsɨmana me'uyehutɨ xeime mekaniutaxeiya Tsirene kiekame
Tsimuni titewakame, mekaniwiya menutɨkirienikɨ kuruxieya.
33 Kurukuta mɨrakutewatsie mekaniu'axɨani (taniukikɨ «Mɨki Mu'uya

Manuka» mɨrakutewatsie). 34 Mana mekani'itɨani kaxie winuyari tsiɨrika


hepaɨ ma'ane nɨkame, peru he'inɨataka pɨkayuwaɨri menu'ieni.


35 Kuruxitsie mekanikawieni meta kuyaxi mekaniyuta'iwa

kememɨte'itahuriexɨanikekai 'ixurikiteya. 36 Hikɨ mana mekutetɨ


mekani'ɨwiyakaitɨni. 37 Mu'uya heima mekaneiwera xapa,


titakɨ mɨtiutaxanetsie mɨpaɨ re'ukame: « 'I KƗ K ETSUTSI KANIHƗKƗTƗNI,


HURIYUTSIXI TIWA'AITƗWAME ». 38 Hamatɨana mekaniwarukawɨtɨani

tenawayamete yuhutame kuruxitsie, tserietana xeime meta 'utatana


xeime. 39 Hikɨ mana memuyekɨkakai 'axamekatenikɨhɨawekaitɨni

yumu'u me'utitsiketɨ, 40 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'Ekɨ, pepika'unakekai tuki, haika tukari 'anukayayu hekwamekɨ


pepitawewienikekai. Keneu'atawikweitsitɨa xɨka Kakaɨyari penu'ayatɨni,
kuruxitsie kenakaye'a.
41 Yaxeikɨata mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'inɨarikɨ

te'ɨkitamete meta 'ukirawetsixi yunaitɨ me'inanaimatɨ mɨpaɨ


mekaniutiyuanekaitɨni:
42 —Hipame waniu kaniwatawikweitsitɨwakaitɨni, peru pɨkayɨwe

mɨyutawikweitsitɨani yɨkɨmana. Meta 'ixaheritsixi katatini'aitɨwametɨni


waniu. Merikɨte, hikɨ ke'akayani kuruxitsie, 'ana yuri temɨteta'erienikɨ
tame hetsiena. 43 Mɨkɨ Kakaɨyaritsie yuri pɨti'erie, hikɨtsɨari xɨka

'inaki'erieka mɨkɨ ke'itawikweitsitɨani, mɨpaɨ mainekaikɨ: “Ne Kakaɨyari


nekaninu'ayatɨni”.
44 Meta tenawayamete 'auriena kuruxitsie memuyewɨkai yaxeikɨa

'axamekatenikɨhɨawekaitɨni.
1677  Mateu 27

Ketsutsi kemɨtiyetua yu'iyari


(Mat 27:45‑56 – Mar 15:31‑41, Ruk 23:44‑49)
45  Merikɨte tuka kaniukuyɨre naitsarie mana kwiepa, tau kɨa kawiekakuke
kaniukuhekɨare. 46 Hikɨ tau kɨa kawiekaku Ketsutsi karima kaniutahiwa

mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Herí, Herí, ¿rama tsawatani? (taniukikɨ manuyɨne: “Nekakaɨyari,
nekakaɨyari, ¿titayari penetiuku'eiri?”)
47 Kepauka hipatɨ mɨkɨ mana memɨti'ukai memu'enana mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—'Eriyaxi kaniutahɨawe.
48 Xewitɨ mɨkɨ 'unautsarɨmetɨ kaneyani, haa 'itsiweme 'utituka winu

matsiwita heikahatsika, hakatsie 'iyeka kaneititserieni menu'ienikɨ.


49 Hipatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:

—Keneuhayewa, tepɨtaneniereni tsipara 'Eriyaxi kapunuani


'itawikweitsitɨanike.
50 Hikɨ Ketsutsi tawari karima 'utahiwaka kaniyetuani yu'iyari.

51 Hikɨ 'ixuriki 'emayetsuikai meuwiekai tukita hixɨata kanitsane


heimana 'akayuaka. Kwie putayua meta tetexi kaniutitare. 52 Teukiya  

nanutiyepierixɨani, yumɨiretɨ Kakaɨyari teɨterimama memukwikairi


mekananuku'uni. 53 Teukiyata mekanewatikɨne, 'arike Ketsutsi 'anukukeku,

kiekari mɨpatsietsie mekaneutahaxɨani, meta yumɨiretɨ mepɨwaruxei.


54 Xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame meta hipatɨ hamatɨana Ketsutsi

memɨ'ɨwiyakai, kepauka kwie memuxei 'uyuaneme meta naime kemɨtiuyɨ


mete'uxeiyaka, waɨkawa mekanimamakaitɨni meta mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—Yurikɨ 'ikɨ Kakaɨyari punu'ayatɨkai.
55 Yumɨiretɨta 'ukari mana mekaniti'ukaitɨni 'ateewa metanenieretɨ, mɨkɨ

Ketsutsi hamatɨa mekaneyekɨnekaitɨni Karereyatsie mekaniparewiekaitɨni.


56 Mariya Mararatanaka, xewitɨta Mariya Kakuwu Kutse mamaayatɨkai,

meta Tsewereu niwemama wamaama, meta hipatɨ mana mekaniti'ukaitɨni.

Ketsutsi kemɨtiukateukie
(Mat 27:57‑61 – Mar 15:42‑47, Ruk 23:50‑56, Wa 19:38‑42)
57 Hikɨ 'akayunirɨmekaku, tewi mana kaninuani xikutɨtɨ 'Arimateya kiekame
Kutse titewatɨ mɨtiyɨ'ɨkitɨwametɨkai Ketsutsi hetsɨa mieme mɨhɨkɨtɨkai.
58 Piratu hetsɨa nuaka kanitawawirieni Ketsutsi kaxarieya, hikɨ Piratu mɨpaɨ

pɨtiuta'aitaxɨ mɨyetuiriyarienikɨ. 59 Hikɨ Kutse Ketsutsi kaxarieya kanekweni


kanita'eima rinu tsawanayari 'itiyakamekɨ. 60 Yuteukiyapa kaneitateni


mɨhekwakaitsie meripaitɨ mita'aitakai mɨwaye'inierienikɨ 'aitɨa. Meta


tete 'amɨnena kaneukurupa kɨmana teukiya heunaka, kaneyani. 61 Mana  

mekanititekaitɨni Mariya Mararatanaka meta xewitɨ Mariya, teukiya hɨxie.

Kuyaxi kememɨte'i'ɨwiyakai teukiya


62  Merikɨtsɨ
'uxa'arieka, pienixi 'utaxɨku, mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete
meta paritseutsixi mekaniuyukuxeɨrieni Piratu hetsɨa, 63 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

Mateu 27  1678

—Ti'aitame tame tepe'eriwa 'iya tiyu'itaiyame kemainekai 'ayeyuritɨ 'akuxi:


“Haika tukari 'aye'ayu nepanukukeni”. 64 'Ayumieme ketineuta'aita teukiya

mɨta'ɨwiyarienikɨ haika tukari, kapa teyɨ'ɨkitɨwamete yɨwikɨta me'u'axɨame


me'inawanikɨ, mɨpaɨ kapa metewarutahɨawekɨ teɨteri: “Mɨkite watsata
panukuke”. Xɨka mɨpaɨ mete'uyurieni, 'imatɨrieka mieme 'itarika pe'iwa
matɨari mieme.
65 Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kuyaxi xekeniwaranuwitɨki, xekenehu yemekɨ 'aixɨa renakame


xekenehayewa teukiya.
66 Hikɨ mɨkɨ mehekɨneka, teukiya mekaneunani tetekɨ, meta

mekaniyu'inɨaritɨani, metatsiere kuyaxi mana mekaniwaru'uitɨani memihɨkakɨ.

Kemɨranukuke
(Mat 28:1‑8 – Mar 16:1‑8, Ruk 24:1‑10)

28   Merikɨtsɨ
'uxipiya tukari 'utaxɨku, tumikuti ximeri yuimuana Mariya
1

Mararatanaka meta xewitɨ Mariya matɨa mana mekaniu'axɨani


me'ixeiyake teukiya.
2 Hikɨ kwie karima kaniutayuani, taheima kanakaneni niuki tuayame

Ti'aitame hetsɨa mieme, hikɨ nuaka teté kaneukɨhɨani, meta hetsiena


kanayerɨni. 3 Merɨkariya hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai, 'ixurikiteya pɨtuxakai 'ɨwi

hepaɨ. 4 Tehɨwemete kuyaxi me'imakatɨ meputiyɨyɨakaxɨ meta marikakɨ


mekaniu'amɨxɨani.
5 Hikɨ niuki tuayame mɨpaɨ katiniwarutahɨawe 'ukari:

—Xepɨkamamaka, ne mɨpaɨ nepɨtimate Ketsutsi xepɨkuwautɨwe, kuruxitsie


mumierie. 6 'Uwa pɨkayeka, panukuketɨarie kemainekai. Xekenakɨni

xekeneutanenieri hakewa matekiekai. 7 Hikɨ kwitɨwa xekenehu, mɨpaɨ


xeketeniwaretahɨawi teyɨ'ɨkitɨwametemama: “Mɨkɨ panukuketɨarie


mɨkite watsata, meta petɨari Karereyatsie paitɨ. Mana xekaneixeiyakuni”.
Xekena'eriwani kenemɨtixe'utahɨawixɨ.
8 Hikɨ 'ukarawetsixi mekanayekɨne meyumexɨitɨatɨ teukiyapa meyekɨneka,

memamatɨ peru waɨkawa meyutemamawietɨ, meta mekaniutinautsa


memɨtewataxatɨanikɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama. 9 Hikɨ mexi me'uhukai, Ketsutsi

kaniwaranukunake, hikɨ kaniwarutawaɨritɨani.


Hikɨ mɨkɨ hurawa mekaniukɨne, 'ɨkateya mekaniu'ɨni meta
mekaniutihɨxima'uni hɨxiena.
10 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe Ketsutsi:

—Xepɨkaheumamaka, xekenehu, xeketeniwaretaxatɨa ne'iwama Karereya


mekehekɨne, mana mekanenexeiyakuni.

Kuyaxi kememutiyua
11 Merikɨtsɨ
mexi 'ukari huyeta me'uhukai, hipatɨ kuyaxi kiekaritsie
mekanekɨne, kemɨtiuyɨ naime mekateniwarutaxatɨani mawari wewiwamete
tewa'aitɨwamete. 12 Hikɨ mɨkɨ 'ukirawetsixi wahamatɨa me'uyukuxeɨrieka

me'uyu'enieka yunaitɨ, tumini waɨkawa mekaniwaru'ɨitɨani kuyaxi,


13 mɨpaɨ metewarahɨawetɨ: «Xeme mɨpaɨ xekeneutiyuaneni: Mexi

1679  Mateu 28

tekutsukai, teyɨ'ɨkitɨwametemama mekaniu'axɨani mekaninawani


kaxari. 14 Xɨka kuwexinaruri tiutamarieni, tame 'aixɨa tepɨteyurieni

xehetsie mɨkarahɨiyanikɨ».
15 Hikɨ mɨkɨ tumini me'anu'ɨka yamekaniutiyuanekaitɨni

kememɨte'uta'aitɨariekai. Mɨpaɨ tiuyɨku mɨpaɨ pɨtikuxaxatsiwa naitsarie


huriyutsixi watsata hikɨ 'akuxi.

Ketsutsi kemɨtiwaruhɨritɨa nɨ'ariekate


16  Hikɨ
teyɨ'ɨkitɨwamete tamamata heimana xewi Karereya mekanekɨne,
mɨkɨ yemuritsie paitɨ Ketsutsi kemɨtiwarahɨawekai. 17 Me'ixeiyaka hɨxiena

mekaniukatunuma'uni, peru hipatɨ mɨkɨ 'akuxi yuri mepɨkate'eriekai xɨka


yuritɨkaitɨni. 18 Hikɨ Ketsutsi 'ahurawa kaniuyani, katiniwarutaxatɨani,

mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Naimekɨ heitserie nepexeiya taheima meta kwiepa. 19 'Ayumieme,

xekenehu, teyɨ'ɨkitɨwamete xekeniwarayeitɨa yunaime nuiwarite,


xewaka'ɨyatɨ Ta'ukiyari meta Nu'aya meta 'Iyari Mɨtiyupata hetsiemieme,
20 xetewa'ɨkitɨatɨ yamemɨtekahunikɨ naime xeme kenemɨtixe'u'aitɨa. Yurikɨ

mɨpaɨ xeketenemaika, netsietɨ tukarikɨ xehamatɨa nekaniuyeikamɨkɨ,


kepaukake kwie meutipare. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
Marikuxi
Niuki 'aixɨa manuyɨne kemɨraka'utɨa

Ti'ɨyame Wani kemɨtikuxatakai


(Mat 1:2‑8 – Mat 3:1‑11, Ruk 3:2‑16)

1   Niuki'aixɨa manuyɨne Ketsutsi Kɨritsitu Kakaɨyari nu'aya hepaɨtsita,


1

'ipaɨ katiniutsutɨarieni.

2  Mɨpaɨ katiniuyɨni Kitsariyaxi Kakaɨyari niukameya xapayatsie kemɨre'uxa:


«Kamɨ, ne neniuki tuayame nekananunɨ'amɨkɨ 'ahɨxie paitɨ,
mikuha'aritɨanikɨ 'ahuye».
3 «Xewitɨ makumawetsie mɨpaɨ pɨrehiwa:
“Ti'aitame huyeya xekeneukuha'aritɨa,
xexeurawime huyeya xekeneutiwewi”».
4 Mɨpaɨ Wani Ti'ɨyame katininuani, makumawetsie katini'ɨyanekaitɨni meta

tikuxatatɨ teɨteri memɨtehayewakɨ 'axameteyurietɨ meta memɨka'ɨyarienikɨ


mɨpaɨ mɨtimatsiɨkɨnikɨ kename mete'uhayewaxɨ 'axameteyurietɨ. 5 Yunaitɨ  

teɨteri Kureya kwieyaritsie kiekatari meta Kerutsareme kiekatari


mekani'axekaitɨni hetsɨana. Mɨkɨ meyuhekɨatakaku 'axakememɨteyuriekai,
mɨkɨ kaniwaruka'ɨyakaitɨni Kurutani hatuxameyaritsie. 6 Wani kemarieya

kameyu huxarieyakɨ pɨwewiyakai. Nawikɨ kananayukuhɨakaitɨni meta


pɨtikwa'akai tɨpuxi meta xiete yeuta mieme. 7 Kemɨtikuxatakai, mɨpaɨ

kaniutainekaitɨni: «Xewitɨ 'ukanamieni ne'utɨma, mɨkɨ matsi waɨkawa


kanitɨrɨkaɨyeni keyuri ne. Ne 'aixɨa nepɨka'ane nehetsie mɨtinakenikɨ ni
nemiparewienikɨ kakaiya nemixɨnirienikɨ. 8 Ne hakɨ nekanixe'uka'ɨyani,

matsi mɨkɨ pɨxeka'ɨya 'Iyari Mɨtiyupatakɨ».

Ketsutsi kemɨtiuka'ɨyarie
(Mar 1:9‑13 – Mat 3:13‑17, 4:1‑11, Ruk 3:21‑22, 4:1‑13)
9 Merikɨtsɨ, 'ana kaninuani Ketsutsi, Natsareti heyeyaka Karereya
kwieyaritsie, hikɨ Wani kanika'ɨya Kurutani hatuxametsie. 10 Hikɨ Ketsutsi

hapa 'anatiyeiximetɨ, muyuawi kaniuxeiya 'anakayepierirɨmeme, meta


'Iyari kaniuxeiya 'a'akamieme para hetsiena mɨyuhayewakɨ, kukuru hepaɨ
'anetɨ. 11 Xewitɨta kanetaniuni taheima, mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ekɨ pekanineniwetɨni

nekamaninaki'erieka, 'akɨmana nekaniyutemawieka».


12 Hikɨ 'Iyari kaneinɨ'ani makumawetsie paitɨ, 13 mana kaniuyeikakaitɨni
   

huta tewiyari tukari, Kauyumarie kani'inɨatanekaitɨni. Yeutari

1680
1681  Marikuxi 1

memɨwaxuawe kaniuyeikakaitɨni Ketsutsi, Kakaɨyari niukieya


tuayametemama mekaniparewiekaitɨni.

Ketsutsi kemɨtiwaruta'ini hetsiena memɨtewiyanikɨ


ketsɨteweiyamete yunaukame
(Mar 1:16‑20 – Mat 4:18‑22, Ruk 5:2‑11, Wa 1:35‑42)
14  Merikɨtsɨ'arike Wani 'anutahɨiyaku, Ketsutsi Karereya paitɨ kaneyani,
niuki kuxatatɨ 'aixɨa manuyɨne Kakaɨyari hetsɨa mieme, 15 mɨpaɨ 'utaitɨ:

«Tukari kanaye'aniri. Kanehuraniri Kakaɨyari kemɨtita'aita. Xeketeneuhayewa


ke'axaxemɨteyurie, niuki 'aixɨa manuyɨnetsie yuri xeketeneuta'eri».
16 Merikɨtsɨ, harakuna tetsita 'uyemietɨ Karereya kwieyaritsie,

kaniwaruxeiya yu'iwamakame Tsimuni meta 'Atɨrexi, wipi


mekaneukawiwiwakaitɨni harakunatsie, mɨkɨ memɨketsɨweiyametetɨkaikɨ.
17 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Hikɨmɨ, nehetsie xeketeneuwiya,

teɨteri waxexeɨriwamete nekanixe'ayeitɨamɨkɨ». 18 'Ana kwitɨwa wipi


me'uku'eiriexɨaka, hetsiena mekateniuwiya.


19 Hikɨ kwitɨwa ya'amietɨ kaniwaruxeiyata yu'iwamakame Kakuwu meta Wani,

Tsewereu niwemama, mɨkɨ kanuwatsie mekaniyetekaitɨni yuwipi memanetsikitɨatɨ.


20 'Iya kaniwaruta'inieni, hikɨ mɨkɨ, yupaapa Tsewereu me'uku'eirieka kanuwatsie

yekaime meta te'iwamete wahamatɨa, Ketsutsi mekaneweiya.

Kakaɨyari mɨka'itiya tewi kemɨtinɨkai


(Mar 1:21‑28 – Ruk 4:31‑37)
21 Merikɨtsɨ Kaperunaume mekaneta'axɨani, hikɨ kwitɨwa 'uxipiya
tukari 'aye'aku, huriyutsixi watukita heutahaka, katini'ɨkitakaitɨni.
22 Mekanihɨxiyakaitɨni tita mɨti'ɨkitakai hepaɨtsita, kemɨ'ane heitserie

mexeiya hepaɨ katiniwaru'ɨkitɨwakaitɨni, mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitakai


wahepaɨ pɨkati'ɨkitakai. 23 Merikɨtsɨ, yapauka tewi kaniutahiwa tukita

kakaɨyari 'axamɨ'ane minɨkai:


24 —'Ai, ¿titayari 'uperamie tahetsɨa Ketsutsi Natsaretitanaka?

¿Petatsiheuyehɨanike petinua? Ne nepɨmatsimate kemɨ'ane pemɨhɨkɨ:


Kemɨ'ane Kakaɨyari hetsiemieme mɨpatsie, 'ekɨ pekanihɨkɨtɨni.
25 Ketsutsi kanitatieni, mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:

—Kayuwatɨ 'aixɨa, keneuxɨna mɨkɨ tewi.


26 Hikɨ mɨkɨ kakaɨyari 'axamɨ'ane tewi kaniutayuitɨani, karima 'utahiwaka

hetsiena kanayeyani. 27 Yunaitɨ mekaniuhɨxiyani, 'ayumieme niuki


mekaniutixɨatɨatɨkɨne mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «¿Ketita tihɨkɨ 'ikɨ? 'Ɨkitsika


mɨhekwa, mɨkɨ heitserie hexeiyatɨ katiniwa'aitɨaka. 'Atsita kakaɨyarixi
'axamemɨ'anene katiniwa'aitɨaka, meta mɨkɨ mekani'enieni» 28 Hikɨ kwitɨwa

naitsarie Karereya kwieyaritsie kaniutamariwa kemɨtiuyuri.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa Pekuru warɨkaɨya


(Mar 1:29‑34 – Mat 8:14‑17, Ruk 4:38‑41)
29 Merikɨtsɨ
tukita me'ayenexɨaka, Tsimuni meta 'Atɨrexi wakie mekanekɨne,
Wani meta Kakuwu yunaitɨ. 30 Tsimuni warɨkaɨya yu'utatsie kanikakateitɨni

Marikuxi 1  1682

hɨiyatɨ, hikɨ Ketsutsi kwitɨwa mekateniutaxatɨani kemɨ'anekai. 31 Hikɨ mɨkɨ  

'ahurawa kaniuyani, mamayatsie kanikawiere kanenukuhana. Yapauka hɨiya


kanihayewa, hikɨ katiniwarumini.
32 Hikɨ taikai, tau 'akayunekuri, teɨteri mekani'atɨirieni tekwikwikate

yunaime, meta mɨkɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwawiyakai.


33 Yunaitɨ kiekatari mekaniyukuxeɨrieni kitenie hɨxie. 34 Yumɨireme
   

'aixɨa meteheu'eriekame kaniwarayeitɨani kwimemɨyɨakai mɨireme


kwiniyakɨ. Metatsiere kakaɨyarixi kaniwarayenɨ'axɨani yuwaɨkawame, peru
pɨkawapitɨakai kakaɨyarixi memɨtiniunikɨ, mɨkɨ memimaikaikɨ.

Ketsutsi kemɨtikuyeikakai Karereya kwieyaritsie tikuxatatɨ


(Mar 1:35‑38 – Ruk 4:42‑43)
35  Hikɨ'uxa'arieka ximeri meripaitɨ 'akuxi yɨwikɨta Ketsutsi kananukukeni, kiita
wayeyaka kaneyani teɨteri memɨka'anu'uwatsie paitɨ, mana kaniuyutanenewieni.
36 Hikɨ Tsimuni, meta hipatɨ hamatɨana memu'uwakai Ketsutsi mekananukuyeike.

37 Me'itaxeiyaka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Yunaitɨ teɨteri mepɨmatsikuwautɨwe.


38 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kɨmɨtsɨari huma pɨta tepɨyehu, hipame kiekaritetsie tepɨtayeixɨani,


nemɨtiwaretaxatɨanikɨ manarita. 'Ayumieme nekaneyeyani.
39 Hikɨ naitsarie Karereya kwieyaritsie kanikuyeikakaitɨni, tikuxatatɨ

watukiteta meta warayenɨ'awatɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa tewi kwiniyakɨ mɨka'itiyakai


(Mar 1:40‑44 – Mat 8:2‑4, Ruk 5:12‑14)
40  Merikɨtsɨxewitɨ tewi nawi kwiniyayari mexeiyakai kaninuani hetsɨana,
kwi 'iwawirietɨ, hɨxiena 'utitunumakeka, mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Xɨka pe'awaɨriyani, pepɨyɨwe pemɨnetsi'itieni.
41 'Inenimayatɨ, Ketsutsi yumamá 'utatseraka kanimayɨani, mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:

―Nepɨnewaɨriya. Pekaniu'itiyaniri.
42 Mɨpaɨ titahɨaweku yapauka kaneunuani nawi kwiniyayari. Tewi 'itiyatɨ

kanayani. 43 Waɨkawamekɨ 'ihɨritɨatɨ, Ketsutsi kaneinɨ'ani kwitɨwa, mɨpaɨ


tikɨhɨawetɨ:
44 ―Neuxei, xeimetɨma pepɨkaraxaxatɨwani, mawari wewiwame hetsɨa

pɨta kenemie kene'ahekɨata matsihexeiyakɨ, 'aixɨa pereu'erietɨ pematɨakɨ,


kenanutimawa kemɨtiu'aitaxɨ Muitsexi yapemɨtiwatahekɨatɨanikɨ.
45 Mɨkɨ matsi mana heyaka yatiniutixatatɨyani waɨkawa, naitsarie

katinikuxatakaitɨni kemɨtiuyɨ. 'Ayumieme Ketsutsi pɨkayɨwekai kiekaritsie


me'axeni yuhekɨatatɨ, matsi yeuta nekateitɨni makumawetsie. Mɨyatɨtɨ
hetsɨana mekani'axekaitɨni naitsarie kiekatari.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa huriekame


(Mar 2:3‑12 – Mat 9:2‑8, Ruk 5:18‑26)

2   Merikɨtsɨ
yapaɨmexɨa tukari 'anukayaku, hutarieka kaninuani
1

Kaperunaumetsie. Kaniutamariwa kename kiita hayekatei. 2 Yumɨiretɨ



1683  Marikuxi 2

kwitɨwa mekaniyukuxeɨrieni, memɨyumɨirekaikɨ, nikitenie hɨxie


mepɨkatenakekai, hikɨ mɨkɨ niuki kaniwakɨxaxatɨwakaitɨni. 3 Hikɨ hipatɨ

huriekame mekani'atɨirieni, yunaukatɨ mehekwetɨ. 4 'Ahurawa me'ekwenike


mekaniyutatexieni teɨteri memɨyumɨirekaikɨ. 'Ayumieme Ketsutsi


manuwekaitsie kii heima mekaneuka'ine, 'ixumeri mewati'ineka muwa
huriekame mekaneukatuani, 'itaritsie 'akaikame. 5 Ketsutsi waruxeiyaka yuri

kememɨte'eriekai, mɨpaɨ huriekame katiniutahɨawe:


—Neniwe, pepɨreuyehɨwiyarie 'axapemɨtiuyurikɨ.
6 Hikɨ hipatɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai muwa mekanayetekaitɨni,

yu'iyaritsie mɨpaɨ mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni: 7 «¿Titayarikuta mɨya tikɨhɨawe


'ikɨ? Kakaɨyari hepaɨtsita 'axaputaine. ¿Kepainetɨ pɨyɨwe mɨreiyehɨwirieni


tewi 'axatiuyurieyu, xewitɨ xeikɨa kaniyɨweni Kakaɨyaritɨtɨ?»
8 Ketsutsi yu'iyaritsie timaitɨ mɨya memɨteyɨkɨhɨawekaikɨ,

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—¿Titayari mɨya xeteyɨkɨhɨawe yu'iyaritsie? 9 ¿Tita matsi katikwaniwe,

mɨpaɨ mɨtitahɨawe muhurie: “Pepɨreuyehɨwiyarie 'axapemɨtiuyurikɨ”, nutsutɨ:


“Kenanukukexi, 'a'itari kenanukukwe'i, kenekuyeikani, xɨka 'utayɨni”?
10 Hikɨtsɨ ya'aneme xekanetimaikuni kename heitserie nehexeiya kwiepa

nemɨtiwareuyehɨwirienikɨ 'axamemɨte'uyuri, Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ.


Hikɨ huriekame mɨpaɨ katiniutahɨawe:
11 ―'Ekɨ nepɨmarahɨawe, kenanukukexi, 'a'itari kenakwetɨ, meta 'akie kenemie.

12 Hikɨ mɨkɨ kananukukeni, yu'itari kananukukweni kaneyani


yunaime wahɨxie. 'Ayumieme yunaitɨ mekaniuhɨxiyani, hikɨ 'aixɨa


mekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari hepaɨtsita, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Hatsuaku tepɨkanenieriwawekai 'ipaɨ tiyɨanekaku.

Kemɨtita'ini Rewi hetsiena mɨtiwiyanikɨ


(Mar 2:14‑17 – Mat 9:9‑13, Ruk 5:27‑32)
13  Merikɨtsɨtawarita harakuna tetsita Ketsutsi kaneyani. Teɨteri yunaitɨ
hetsɨana mekani'axekaitɨni, mɨkɨta katiniwa'ɨkitɨakaitɨni. 14 Hikɨ mana 'uyemietɨ

Rewi 'Aripeu nu'aya kaniuxeiya teɨteri memɨte'ayutituayatsie 'akaime.


Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Nehetsie ketinewiyani.
Hikɨ Rewi 'anukukeka hetsiena katiniuwiya.
15 Merikɨtsɨ tikwakaku Ketsutsi Rewi kiita, yumɨiretɨ kuwiyexinu

hetsiemieme tewawamete, meta 'axateyuruwamete mekatenikwakaitɨni


Ketsutsi hamatɨa meta teyɨ'ɨkitɨwametemama wahamatɨa, 'ari
mekaniyumɨirekaitɨni memeweiyakai. 16 Hikɨ kepauka 'inɨarikɨ

memɨte'ɨkitametetɨkai meta paritseutsixi memɨhɨkɨtɨkai me'ixeiyaka


tikwakame 'axateyuruwamete wahamatɨa meta tewawamete wahamatɨa,
mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwametemama:
—¿Neuxei, 'ikɨ tewawamete meta 'axateyuruwamete wahamatɨa tikwa'a?
17 Waru'enieka, Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Aixɨa memɨteheu'erie mepɨkaheiyehɨwa tiyu'uayemawame, mɨkɨ


memɨtekukuye pɨta mekaneiyehɨaka. Ne nepɨkanua newata'inienike
Marikuxi 2  1684

mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu, mɨkɨ 'axamemɨteyurie pɨta


newata'inienike nekaninuani. a

Kememɨte'ita'iwawiyaxɨ hakiya hepaɨtsita


(Mar 2:18‑22 – Mat 9:14‑17, Ruk 5:33‑38)
18  Merikɨtsɨ
Wani hetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete meta paritseutsixi
mewaxeiyatɨ memuyuhakiximekaikɨ, hipatɨ me'u'axɨaka, Ketsutsi mɨpaɨ
mekateniuta'iwawiya:
—¿Titayari Wani hetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete meta paritseutsixi
wahetsɨa miemete meteyuhakiwa, 'ahetsɨa miemeteta teyɨ'ɨkitɨwamete
mekateyutihakiwa?
19 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Kemeteyɨwawe memɨyuhakieka neneɨkeme 'inierimama, mexi


neneɨkeme wahamatɨa 'uyeika? Mexi neneɨkeme watsata 'uyeika
mepɨkayɨwawe memɨyuhakieka. 20 Peru tukari kanaye'amɨkɨ kepauka

neneɨkeme mɨtihanieni watsata, hikɨ 'anake mekaniyuhakikuni. 21 Nixewitɨ  

tewi 'ixuriki mɨye'i pɨkamanetsikitɨwa 'ixuriki mɨhekwakɨ. Xɨka mɨpaɨ


tiuyurieni, 'ixuriki mɨhekwa xɨka yutatuni mɨye'i pɨtatsana, tsanimeyari
matsi waɨkawa 'axa'anetɨ payeika. 22 Meta nixewitɨ tsixai mɨyeye'itsie

pɨka'ikatu'a kaxie winuyari mɨhekwa mɨkwanakɨ. Mexɨka mɨpaɨ tiuyurieni,


winu tsixai kanititsanamɨkɨ, winu kaneuyewemɨkɨ meta tsixai. Matsi kaxie
winuyari mɨhekwa tsixai mɨhehekwatsie kanikatuariwani.

Teyɨ'ɨkitɨwamete kememɨte'iwatihunaxɨa tɨriku 'uxipiya tukaritsie


(Mar 2:23‑28, 3:1‑6 – Mat 12:1‑14, Ruk 6:1‑11)
23  Merikɨtsɨ
'uxipiya tukaritsie, Ketsutsi 'etsipa kaniuyeyani,
teyɨ'ɨkitɨwametemama, mana me'uyehutɨ, mekanitsutɨani mewatihunatɨ
tɨriku mɨayeyari.
24 Hikɨ paritseutsixi mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Neuxei, ¿titayarikuta mɨkɨ kemɨkareuyewetse meteyurie 'uxipiya


tukaritsie?
25 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Hatsuaku xekate'ititerɨwawawe kemɨtiuyuri Rawiri kepauka memuhakakwi


mɨkɨ meta hamatɨana memu'uwakai meta kepauka meteheuyehɨatɨ memakɨ?
26 'Iya Kakaɨyari kiyata kaneutahani kepauka 'Awiyataxi mawari wewiwamete

tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨtɨkai, paa Kakaɨyari hɨxie mamanekai kaniutikwani,


mawari wewiwamete xeikɨa heitserie mepexeiyakai memitikwanikɨ mɨkɨ paa.
Metatsiere hamatɨana memu'uwakai kaniwarumini.
27 Mɨpaɨta Ketsutsi katiniwarutahɨawe:

—'Uxipiya tukari kaniuti'utsieni teɨteri wahetsiemieme. Teɨteri


kememɨte'uwewiya, 'uxipiya tukaritsie mieme xeikɨa mepɨka'utiwewiya.
28 'Ayumieme Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ, 'uxipiya tukari hepaɨtsita tsiere

nekatini'aitani.

2:17 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa memɨtehayewakɨ ke'axamemɨteyuriekai.



1685  Marikuxi 3

3   Merikɨtsɨ
tawarita tukita kaneutahani, tewi mɨmamawakikai muwa
1

kanayekateitɨni. 2 Hipatɨ mɨkɨ mekanihupiekaitɨni 'aixɨa 'aneme


kapayeitɨani 'uxipiya tukaritsie meteyɨkɨhɨawetɨ, me'ixanetakutɨ. 3 Hikɨ  

Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe tewi mɨmamawakikai:


—Kenanukukexi, hixɨapa keneutakexi.
4 Mɨpaɨ Ketsutsi katiniwaruta'iwawiya:

—¿'Uxipiya tukaritsie tiheitserie 'aixɨa mɨtiyurieneni, nutsutɨ


'axamɨtiyurieneni, tiheitserie mɨtiyutawikweitsitɨanikɨ, nutsutɨ mɨtiyumienikɨ?
Mɨkɨ kayuwatɨ mekaniumakaitɨni. 5 Hikɨ yuhaxɨama waruxeiyaka,

yuhiwerietɨ memɨtsetse'ikaikɨ yu'iyaritsie, mɨpaɨ tewi katiniutahɨawe:


—'Amamá keneutatsera.
Mɨkɨ kanitatsera, hikɨ mamaya 'aixɨa 'anetɨ kanayani. 6 Hikɨ paritseutsixi

mewayekɨneka, mɨkɨ herurexitsie memɨtewiyakai wahamatɨa


mekaniuyu'enieni Ketsutsi kememɨte'imienikekai.

Teɨteri kememɨteyukuxeɨri harakuna tetsita


(Mar 3:7‑12 – Mat 12:15‑16, Ruk 6:17‑19)
7 Hikɨ Ketsutsi meta teyu'ɨkitɨwametemama yunaitɨ harakuna paitɨ
mekanekɨne, meta yumɨiretɨ teɨteri mekanenukuweiya Karereyatari,
Kureyatari, 8 Kerutsaremetari, 'Irumeyatari, Kurutani 'anutaɨyetari,

Tiru 'aurie Tsiruni 'aurie kiekatari. Yuwaɨkawatɨ me'u'enanaka naime


kemɨtiyurienekai, hetsɨana mekaniu'axɨani. 9 Hikɨ kaniwaruta'aitɨani

teyɨ'ɨkitɨwamete 'ahurawa memehanakɨ kanuwa hetsiena mieme,


kapa me'itsaipɨnakɨ, teɨteri memɨyumɨirekaikɨ. 10 Yumɨireme 'aixɨa

meteheu'eriekame kaniwarayeitɨwakaitɨni. 'Ayumieme yunaitɨ kwiniya


memexeiyakai metsaipɨnetɨ hetsɨana mekani'axekaitɨni me'imayɨanike,
'ayumieme kanuwa kaniuta'aita. 11 Kakaɨyarixi memɨka'itiyatɨka

me'ixeiyatɨ, hɨxiena mekaniukaxɨrɨwekaitɨni, mɨpaɨ mete'uhiwatɨ: «'Ekɨ


Kakaɨyari pekaninu'ayatɨni». 12 Matsi mɨkɨ kaniwaku'imaiyakaitɨni yemekɨ

memɨka'ikuxatanikɨ kapa matsiɨkɨme meheyeitɨanikɨ.

Tamamata heimana yuhutame kemɨtiwaranuyexei nɨ'ariekate


(Mar 3:16‑19 – Mat 10:2‑4, Ruk 6:14‑16, Nɨ'a 1:13)
13  Hikɨ hɨritsie kaneutiyune. Mɨme mɨwaranuyexei kaniwaruta'inieni
hetsiena memɨtewiyanikɨ. Me'ayekɨneka teɨteri watsata, hetsiena
mekateniuwiya. 14 Tamamata heimana yuhutame kaniwaranuyeteɨxɨ.

'Arike kaniwatanɨ'axɨanikekaitɨni memɨtekuxatanikɨ meta hamatɨana


memu'uwanikɨ, 15 heitserie kaniwapitɨanikekaitɨni 'aixɨa meteheu'eriekame

memɨwarayeitɨwanikɨ tekwikwikate, meta memɨwarayenɨ'axɨanikɨ


kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene. 16 'Ikɨ mepɨhɨkɨ tamamata heimana huta

muwaranayexei: Tsimuni (Ketsutsi mɨtiterɨwaxɨ Pekuru), 17 Kakuwu Tsewereu 

nu'aya, Wani Kakuwu 'iwaya (Ketsutsi mɨtiwaruterɨwaxɨ Wuhaneriketsi,


manuyɨne: Tɨrarɨkamete), 18 'Atɨrexi, Piripe, Wariturume, Mateu, Tumaxi,

Kakuwu 'Aripeu nu'aya, Tareu, Tsimuni mɨkananitsitatɨkai, 19 meta Kura  

'Itsikariutitanaka 'arike Ketsutsi mɨyetua.


Marikuxi 3  1686

Kemɨ'ane 'axa'utaitɨ mitsewixima 'Iyari Mɨtiyupata


(Mar 3:23‑27 – Mat 12:25‑29, Ruk 11:14‑22)
Hikɨ kiita mekaneutahaxɨani. 20 Tawarita yuwaɨkawatɨ teɨteri me'u'axɨaku

mɨkɨ mepɨyutatexi metekwanike. 21 Hikɨ maremama me'u'enanaka,


mekaniu'axɨani memenuhanakɨ. Mɨpaɨ mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni:


«'Atsipɨkatimate kemɨtiyuriene».
22 Mɨkɨ meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai, Kerutsaremetsie

memeyekɨnekai, mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Weheritsewu


pinɨ'ɨ. Kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene tiwa'aitɨwame 'iparewiekaku
kaniwarayenɨ'awani kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene».
23 Hikɨ Ketsutsi yu'aurie warutakwewieka, 'ɨxatsikɨ mɨpaɨ

katiniwaruta'ɨkitɨani: «¿Kauyumarie ketiyɨwe mayuyenɨ'anikɨ yɨkɨmana?


24 Yaxeikɨata, xeime kwieyaritsie kiekatari xɨka hixɨata meyutsana, xɨka

me'ayuka'unieka, mɨkɨ wakuwiyexinu pɨkayɨweni 'emɨreutewinikɨ. 25 Xeime  

kie miemete hixɨata xɨka meyutsana, xɨka me'ayuka'unieka, mepɨkayɨwaweni


'ememɨteheutewinikɨ. 26 Yaxeikɨata, kauyumarie xɨka yuka'unarɨmenike,

tɨrɨkariyaya hixɨata xɨka yutsanake, 'emɨreutewinikɨ pɨkayɨwenikeyu.


Pɨtaxɨximenikeyu pɨta. 27 Merikɨte, xewitɨ pɨkayɨwe mɨtinawani tewi

mɨtɨrɨkaɨye tita yukiita mɨrexeiya, mɨkɨ tewi katiuhɨani meri, 'anake


kaniyɨwemɨkɨ piiniteya naime mɨtiunawani. 28 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe,

naime 'axakememɨteyurie teɨteri, mepɨyɨwawe memɨteheuyehɨwiyarienikɨ


naime 'axamemutiyuane. 29 Matsi kemɨ'ane 'axamɨtayɨni Kakaɨyari 'Iyarieya

Mɨtiyupata hepaɨtsita, mɨkɨ hatsuaku pɨkareuyehɨwiyarieni mɨkɨkɨ. Hetsiena


matsi katiniuhɨiwani, yuheyemekɨ 'emuwekɨ tita 'axamɨtiuyuri».
30 'Ipaɨ kaniutayɨni, mɨkɨ mɨpaɨ memutiyuanekaikɨ: «Kakaɨyari

mɨka'itiya kaninɨka».

Ketsutsi 'iwamama meta maamaya


(Mar 3:31‑33 – Mat 12:46‑50, Ruk 8:19‑21)
31 Hikɨmaamaya meta 'iwamama yunaitɨ mekaniu'axɨani. Takwa
mekaniti'uni mekatenitanɨ'airieni yu'aurie me'ikwewietɨ. 32 Teɨteri yumɨiretɨ

mekanayetekaitɨni hamatɨana, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Neuxei, 'amaama meta 'a'iwama mepɨmatsiha'iwawa takwa paitɨ.
33 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kehateri nemaama meta ne'iwama?


34 Waranuxeiyatɨyaka 'auriena mematekai, mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Kamɨ 'ena nemaama meta ne'iwama. 35 Kemɨ'ane yamɨtiyuriene


kemɨtinake Kakaɨyari, mɨkɨ kanine'iwatɨni kaninemaamatɨni.

'Imɨari 'iwiwame 'ɨxatsi hepaɨtsita kemɨtimatsiɨkɨ


(Mar 4:1‑20 – Mat 13:1‑15, 18‑23, Ruk 8:4‑15)

4   Merikɨtsɨ
tawarita harakuna tetsita katiniuti'ɨkita. Hetsɨana
1

mekaniyukuxeɨrieni teɨteri yuwaɨkawatɨ, 'ayumieme kanuwatsie


nakayerɨni hapa yewiekametsie. Yunaitɨ teɨteri kwiepa pɨta mekaniti'ukaitɨni
1687  Marikuxi 4

hatetsita. 2 Mana waɨkawa katiniwa'ɨkitɨakaitɨni 'ɨxatsi hepaɨtsita,


hikɨ ti'ɨkitatɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: 3 «Xekene'enanaka. Merikɨtsɨ,


ti'iwiwame kanayeyani. 4 Merikɨtsɨ 'imɨari 'iwienekaku, hipatɨ huye tetsita


kaniukaxɨrieni, wikixi me'u'axɨaka mekanikuxɨni. 5 Hipatɨta mutetexiyatsie


kaniukaxɨrieni waɨkawa mɨka'akukwieyatsie. Mɨkɨ kwitɨwa kaniutinexɨani


kwie 'emɨkatsuikaikɨ, 6 peru, kepauka tau manatine maxɨrixɨ, kaniutiyɨnare,

mɨkahananayatɨkateikɨ kaniutiwani. 7 Hipatɨta xuyatsata kaniukaxɨrieni, hikɨ


kepauka xuya mutiwawerixɨ kanenukanani, takariyari pɨka'utixuawerixɨ.


8 Hipatɨta kwie 'aixɨa mɨraku'anetsie kaniukaxɨrieni. 'Utinexɨaka

'utiwawereka, kaniutixuawere, hipatɨ xeitewiyari heimana tamamata


kanayani, hipatɨta haika tewiyari, hipatɨta xeitsienituyari».
9 Mɨpaɨta Ketsutsi kaniutayɨni: «Kemɨ'ane mu'enaxɨ, ke'u'ena».

10 Hikɨ yɨhɨkɨate metitetɨ, mɨkɨ 'auriena memɨtitekai meta tamamata


heimana memɨyuhuta wahamatɨa mekanita'iwawiya 'ɨxatsi hepaɨtsita


kemɨti'ɨkitakai. 11 Mɨpaɨ Ketsutsi katiniwarutahɨawe: «Xeme xekaniupitɨarieni

tita mɨtiuti'awietsiekai, xemɨtemaikakɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie


timieme, hipatɨ takwa memɨtitei pɨta, naimekɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita xeikɨa
mekaniupitɨarieni 'utɨarika manuyɨne hepaɨ, 12 para  

»“memɨka'ixeiyakɨ, tsepa yemekɨ memɨtanenierenike,


para 'atsimemɨkatehetimanikɨ, tsepa yemekɨ memɨ'enanakake,
kapa mete'uhayewame kememɨteyuriekai Kakaɨyari hetsie mete'uwiyakɨ,
meta kapa meteheuyehɨwiyarienikɨ”».
13 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwakɨhɨaweni: «¿Kari xeme 'ikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita

xepɨka'u'enana? ¿Ketɨtɨri xete'enanani naime 'ɨxatsi hepaɨtsita? 14 Ti'iwiwame


niuki kani'iwieneni. 15 Hipatɨ huye tetsita miemete mekanihɨkɨtɨni hakewa


niuki meka'iwiya. Kepauka memi'enie, kwitɨwa Kauyumarie kani'axeni, niuki


netɨkɨni wahetsɨa muka'iwiya. 16 Hipatɨta yaxeikɨa 'imɨari mekanihɨmetɨni

makutetexiyatsie memuka'iwiya: Kepauka niuki memɨ'enie, yapauka


mekanitanaki'erieni meyutemamawietɨ, 17 yɨkɨmana mepɨkahananatɨka,

matsi 'emepɨkateheutere. Kepauka memɨ'uximatɨarie kepauka


memutaweiyarie 'ikɨ niuki hepaɨtsita, yapauka mekaniukunuitɨarieni.
18 Hipatɨta 'imɨari mekanihɨkɨtɨni xuyatsata memuka'iwiya: Mɨkɨ niuki

mekaniu'enieni, 19 peru 'iyaritɨarika kwiepa timiemekɨ, tuminitɨarikakɨ


mete'irɨwiyarietɨ, meta hipame waɨkawame metehiwe'erietɨ 'axamɨti'anene,


mɨkɨkɨ niuki kananukanamieni, 'ayumieme pɨka'utixuawerixɨ. 20 Hipatɨ

'imɨari mekanihɨmetɨni kwie 'aixɨa mɨraku'anetsie memuka'iwiya: Niuki


mekaniu'enieni, mekaniuyuwaɨriya me'inaki'erietɨ, mekaniutixuxuawereni,
hipatɨ xeitewiyari heimana tamamata, hipatɨta haika tewiyari, hipatɨta
xeitsienituyari mekanakɨne».

Tita mɨti'awie kemɨtihekɨatsieni


21 Hikɨ mɨpaɨta katiniwakuxaxatɨwakaitɨni: «¿Kɨxeme 'atɨame kakunikɨ
pɨka'enukanani, yatɨni 'utatɨa pɨkaheitayeni? ¿Wapaitɨ pɨta kaneitiyemɨkɨ?
22 Karikɨ naitɨ tita mɨti'awietsie katinihekɨarimɨkɨ, meta naitɨ tita 'awie

mɨtimieme katinitamariwamɨkɨ. 23 Kemɨ'ane mu'enaxɨ, ke'u'ena».



Marikuxi 4  1688

24  Mɨpaɨtakaniutayɨni: «Xekeneuyu'ɨwiya tita xemɨte'enie hepaɨtsita.


Keti'inɨarime hipame xemɨtewamini, yaxeikɨata xeme mɨpaɨ ti'inɨarime
xepɨtemikieni, meta 'etsiwa matsi 'anatekame. 25 Kemɨ'ane tixaɨtɨ mɨrexeiya,

tawarita matsi pɨtimikieni. Kemɨ'ane mɨkarexeiya, tsepa 'etsiwa mɨrexeiya


katininawaiyariemɨkɨ».

'Ɨxatsi 'imɨari hepaɨtsita kemɨtiutineika


26  Mɨpaɨta katiniwakuxaxatɨwakaitɨni: «'Ipaɨ katini'aneni Kakaɨyari
ti'aitametɨkaku, kamɨ tewi 'imɨari kwiepa kaniuta'iwieni. 27 Niukahupuni

nanukukekani tukarikɨ tɨkarikɨ. 'Imɨari kaniutineikani kaniutiwawereni,


mɨkɨ 'atsikatimaikaku kemɨtineika kemɨtiuwawere. 28 Kwie yuxaɨta

pitinenetɨwa kɨtsunuyari meri, 'arike mɨayeyari, 'arike takari. 29 Tikwayu,  

'ana tɨriku xikamete kaniwaranunɨ'amɨkɨ, 'itsanari maye'akɨ».

'Ɨxatsi mutsitatsa 'imɨariyari hepaɨtsita


(Mar 4:30‑32 – Mat 13:31‑32, Ruk 13:18‑19)
30  Hikɨmɨpaɨ kaniutayɨni: «¿Kete'utiyuaneni, tita hepaɨ ti'ane Kakaɨyari
kemɨti'aita? ¿Kemɨ'ane 'ɨxatsi hepaɨtsita tepihekɨatani? 31 Mutsitatsa

'imɨariyari hepaɨ kani'aneni: Kwiepa muka'iwiwa, xewitɨ 'imɨari hepaɨna


'anetɨ pɨkaxuawe kwiepa 'etsipepetɨ. 32 'Uka'iwiyaka kaniutineikani,

tupiriya mutineika, xewitɨ hepaɨna 'anetɨ pɨkaxuawe 'epapatɨ, mamateya


neukunexɨani 'etɨɨtɨ, taheima miemete wikixi mekaniyɨwaweni
memɨyuti'ituatɨanikɨ hetsiena 'etɨriyaritsie».
33 Waɨkawa 'ɨxatsi hepaɨtsita, 'inɨarite hepaɨ 'anenemekɨ niuki

kaniwakuxaxatɨwakaitɨni, memɨyɨwawenikɨ memi'enienikɨ. 34 'Ɨxatsi  

hepaɨtsita katikuxatatɨ pɨkatiwakuxaxatɨwakai. Teyɨ'ɨkitɨwamete xeikɨa


me'ayetetɨ yɨhɨkɨate, katiniwahekɨatɨakaitɨni yunaime.

Ketsutsi kemɨtinɨtɨa 'eka witari


(Mar 4:35‑41 – Mat 8:18, 23‑27, Ruk 8:22‑25)
35  Hikɨ mɨkɨ tukaritsie 'ukutaikaireku mɨpaɨ katiniwarutahɨawe
teyɨ'ɨkitɨwamete:
—Hikɨmɨtsɨari 'anutaɨye tepanukɨne.
36 Mɨkɨ mewaruku'eirieka teɨteri mana memɨti'ukai, mekanekɨne kanuwatsie

manatikateitsie. Hipatɨta kanuwate mekanekɨne hamatɨana. 37 Hikɨ yapauka  

kaniuku'eka waɨkawa, hikɨ hamewari kanuwa kananutawayakaitɨni,


yemekɨ kwinimieme kanikayunitɨaximekaitɨniri. 38 Ketsutsi kanuwa kɨtsapa

kanakateitɨni, mu'uritaritsie 'utimu'utɨ kutsutɨ, mekanenutahɨtɨani mɨpaɨ


mete'ikɨhɨawetɨ:
—Ti'ɨkitame 'aku, ¿pekareu'akweriwayurie temeuyeweximekɨ?
39 Hikɨ 'anukukeka 'eka kaniutatieni, meta harakuna mɨpaɨ katiniutahɨawe:

―Kayuwatɨ. Ketineuhayewa.
Hikɨ 'eka kaneunuani, naitɨ kayuwatɨ kaniutamare.
40 Mɨpaɨ teyu'ɨkitɨwamete katiniwarutahɨawe:

—¿Titayari waɨkawa xetemama? ¿'Akuxi yuri xekate'erie?


1689  Marikuxi 4

41 Mɨkɨ
kwinimieme mekatenimamakaitɨni, mɨpaɨ
mekateniyutahɨawekaitɨni:
—¿Kemɨ'ane pɨhɨkɨ 'ikɨ, 'atsita 'eka meta harakuna memei'enie?

Kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene kememɨte'inɨkai kataratanaka


(Mar 5:1‑20 – Mat 8:28‑39, Ruk 8:26‑39)

5   Merikɨtsɨ
harakuna 'anutaɨye mekaneta'axɨani Kataratari wakwiepa.
1
2  Kanuwatsie
Ketsutsi 'anatiyaku, yapauka tewi kakaɨyari mɨka'itiya
minɨkai nenukunake mɨkite wateukiyapa 'ayeneka. 3 Mɨkɨ tewi mɨkite

wateukiyapa kanikiekaitɨni, teɨteri mekanitexiekaitɨni me'ihɨanike tepɨakɨ.


4 Mɨixa kanikuhɨiwakaitɨni tepɨakɨ yumamatetsie yɨ'ɨkatetsie, peru yumamakɨ

tepɨa kananutekekaitɨni, yɨ'ɨkatsie mieme kanenuyeketsinakaitɨni, xewitɨ


hepaɨna pɨkatɨrɨkaɨyekai mimaxiutakɨ. 5 Tukarikɨ meta tɨkarikɨ teukiyapa

kanikuyeikakaitɨni yahɨritsie, kuhiwanetɨ, tetexikɨ yutitsunatɨ.


6 Hikɨ kepauka Ketsutsi 'uxeiyaka 'ateewa, hepana kaniutanautsa, meta

hɨxiena kaniutitunumakeni 7 karima 'utahiwatɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ:


—¿Ketita perayexeiya, Ketsutsi, Kakaɨyari 'Amutewi pemunu'aya?


Nepɨmatsiwawirie yanetihɨritɨatɨ Kakaɨyari, penɨkahɨrixɨa 'axanetsi'uyurieni.
8 Mɨpaɨ kaniutayɨni Ketsutsi mɨpaɨ mɨtitahɨawixɨkɨ: «'Ekɨ kakaɨyari

pemɨka'itiya, keneuxɨna mɨkɨ tewi».


9 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinita'iwawiya:

—¿Kepetitewa?
Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—Kuyaxi Xeiwaxayari netinitewaka, temɨtamɨirekɨ.
10 Waɨkawa waɨriyarika Ketsutsi kaniwawiriekaitɨni mɨkawaranuyenɨ'anikɨ

mɨkɨ kwiepa.
11 Merikɨtsɨ yemuritsie mekatenikwatɨwekaitɨni tuixuri yuwaɨkawatɨ,

kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene mekanitawawirieni waɨriyarika,


mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
12 ―Ketaneupitɨa tuixuri wahetsie temeutahaxɨanikɨ.

13 Hikɨ Ketsutsi kaniwarupitɨani. Kakaɨyarixi memɨka'itiyatɨka me'ixɨnaka


tewi, tuixuri wahetsie pɨta mekaneutahaxɨani, 'etsiwatɨkaku huta


miriyari meyupaɨmeme. Hikɨ yunaitɨ tuixuri mekaniutinautsa tekɨata
mekaneukaxɨrieni harakunapa, hikɨ mana mekaniukayunixɨani.
14 Hikɨ tuixuri wahɨwemete mekaniuyuta'una, hikɨ kiekaritsie

mekateniutaxata meta yeuta memu'uwakai wahetsɨa, hikɨ teɨteri mekanekɨne


meheunieriyuka kemɨtiuyɨ. 15 Ketsutsi hetsɨa me'u'axɨaka mekanixeiya tewi

kakaɨyarixi meminɨkai, xeiwaxayari memiwiyakai, mekanixeiya mana


'akaime, heukemarimakame 'aixɨa re'iyarime, hikɨ mekaniutimamani. 16 Hikɨ  

kemɨ'ane memunenierixɨ mekateniwakuxaxatɨwakaitɨni kemu'itɨarie tewi,


kemɨtiuyɨ tuixuri wahepaɨtsita. 17 'Ayumieme teɨteri mekanitsutɨani Ketsutsi

waɨriyarika me'ipitɨatɨ wakwiepa mɨka'uyeikanikɨ.


18 Hikɨ kanuwatsie Ketsutsi kayerɨximekaku, 'iya tewi kakaɨyarixi

meminɨkai waɨriyarika kanipitɨani hamatɨana muyeikanikɨ. 19 Ketsutsi  

pɨka'ipitɨa, mɨpaɨ pɨta katinitahɨawe:


Marikuxi 5  1690

—'Akie kenemie 'amarema wahetsɨa, yaketiniwaretaxatɨa waɨkawa


kemɨtiuyuri Ti'aitame 'ahetsiemieme, kemɨmatiutinenimayataxɨ.
20 Mɨkɨ kaneyani, hikɨ Tamamata Kiekarite mɨrakutewatsie kanitsutɨani

tikuxatatɨ waɨkawa kemɨtiuyuri Ketsutsi hetsiena mieme. Yunaitɨ


teɨteri mekanihɨxiyakaitɨni.

Kairu nu'aya meta 'uka mɨtikuyekai Ketsutsi 'ixurikieya mumayɨa


(Mar 5:22‑43 – Mat 9:18‑26, Ruk 8:41‑56)
21 Merikɨtsɨ hutarieka 'anutaɨye 'anuyaku kanuwatsie, yuwaɨkawatɨ teɨteri
mekaniyukuxeɨrieni 'auriena harakuna tetsita 'uwekaku. 22 Merikɨtsɨ tuki

mɨhɨritɨarie xewitɨ, Kairu titewatɨ, mana kaninuani. Ketsutsi 'uxeiyaka


kaniutihɨximakeni hɨxiena. 23 Waɨriyarika kanipitɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Neniwe pemɨxime 'ukatɨtɨ. Kenemie hetsiena keneutime'i 'aixɨa reu'erietɨ


mayanikɨ meta manutanierekɨ.
24 Ketsutsi 'utɨmana kaneyani, hikɨ mekaniweiyakaitɨni teɨteri yumɨiretɨ

me'itsaipɨnatɨ. 25 Hikɨ mana kaniuyeikakaitɨni watsata, 'uka mɨtikuyekai


tamamata heimana huta wiyari mɨyuriekai xuriyaya kaheunuawekaku.


26 Waɨkawa katiniuka'eniwakaitɨni yumɨireme teyu'uayemawamete

wahetsɨa 'axetɨ, tita mɨrexeiyakai naime katiniutixɨtɨani tiyukutuayatɨ,


yutatexieka kwinimieme matsi kaniɨyɨni. 27 'U'enaka Ketsutsi hepaɨtsita

kemɨtikuxaxatsiwakai, 'ahurawa kaniuyani waritana teɨteri watsata,


Ketsutsi 'ɨkarieya kaniumayɨani, 28 mɨpaɨ katiniku'eriwakaitɨni: «'Ixurikieya

xɨka ne'umayɨani tsikere, 'aixɨa nereu'erietɨ nepayani». 29 Hikɨ yapauka


xuriyaya kaneunuani, yuwaiyaritsie mɨpaɨ katiniyumani mɨkɨ


kukuiniyaya kaneunuani.
30 Hikɨ Ketsutsi yu'iyaritsie retimaika yɨtɨrɨkariyakɨ mi'axixɨkɨ xeime,

yapauka ta'aurie 'aweka teɨteri watsata mɨpaɨ kaniutayɨni:


—¿Kemɨ'ane ne'ixuriki pumayɨa?
31 Teyɨ'ɨkitɨwametemama mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Pewaxeiyatɨ teɨteri naitsata mematsitsaipɨnakaku, “¿kemɨ'ane


pɨnetsi'umayɨa?”, peraine.
32 'Iya kananieretɨyani, kemɨ'ane miyuri xeiyake. 33 'Uka 'uyɨyɨakatɨ
   

marikakɨ, timaitɨ kemɨtiuyɨ yuhetsie, hɨxiena kaninuani, mana


'utihɨximakeka naime katiniutahekɨata kemɨtiuyɨ.
34 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neniwe, yuri pemɨti'eriekɨ 'aixɨa pereu'erietɨ pepatɨa. 'A'iyaritsie


peka'uximatɨarietɨ kenemie, 'aixɨa pereu'erietɨ pekatiukakukuinetɨ.
35 Hikɨ mɨpaɨ 'utainekaku 'akuxi, tuki mɨhɨritɨarie hetsɨa miemete

mekaniu'axɨani mɨpaɨ mete'itahɨaweke:


—'Aniwe 'ari pemɨ. ¿Titayari ti'ɨkitame peti'uximatɨa 'akuxi?
36 Ketsutsi waru'enieka mɨpaɨ mete'ikɨhɨaweme, tuki mɨhɨritɨarie

mɨpaɨ katiniutahɨawe:
—Pepɨkaheumaka, yuri ketine'erieka xeikɨa.
37 Hikɨ teɨteri pɨkawarupitɨa memenuweiyakɨ, Pekuru, Kakuwu

yu'iwamakame Wani mame xeikɨa kaniwarupitɨani. 38 Hikɨ tuki mɨhɨritɨarie



1691  Marikuxi 5

kie heta'aka teɨteri meniukixiekame kaniwaruxeiya, me'utitsuaname meta


me'utihiwame yumɨireme. 39 Muwa heutahaka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titayari xeteyuxamurie meta xete'utitsuana? 'Ɨimari pɨkamɨki,


matsi pukutsu.
40 Hikɨ mɨkɨ mekani'atsekaitɨni, hikɨ yunaime waranuyenɨ'aka,

'ɨimari muyekatsie kaniwareutawitɨni paapaya meta maamaya meta


mɨkɨ hamatɨana memu'uwakai. 41 Hikɨ mɨkɨ mamayatsie kawiereka,

mɨpaɨ katinitahɨawe yuniukikɨ:


—Tarita kumi ('arameukɨ panuyɨne: 'Ɨimari 'aku, kenanukukexi
nekamatinahɨaweni).
42 Hikɨ 'ɨimari, tamamata heimana huta wiyari mexeiyakai, yapauka

kananukukeni meta kuyeikatɨ kanayani. Mɨyamɨtiuyɨkɨ yunaitɨ


mekaniutimamani yemekɨ. 43 Ketsutsi heitseriemekɨ yatiniwarutahɨawe

xewitɨtɨma mɨkaretimanikɨ kemɨtiuyɨ meta kaniwaruta'aitɨani


'ɨimari memɨteminikɨ.

Ketsutsi Natsareti kiekariyaritsie kemɨtiuyeikakai


(Mar 6:1‑6 – Mat 13:54‑58)

6   Merikɨtsɨ
mana kaneyani, yukiekaritsie kaninuani, teyɨ'ɨkitɨwamete
1

mekaneweiyakaitɨni. 2 Hikɨ 'uxipiya tukari 'aye'aku, tukita kanitsutɨani


ti'ɨkitatɨ. Mɨkɨ memi'eniekai meyumɨiretɨ mekanihɨxiyakaitɨni mɨpaɨ


me'utiyuatɨ:
—¿'Ikɨ meixeiya, hakewa pemieme? ¿'Ikɨ ketiupitɨarie mɨtimaiwenikɨ?
¿Ketiupitɨarie 'inɨari mɨtɨrɨkawi mɨtiyurienekɨ? 3 ¿'Ikɨ kɨyekɨ mɨreutawewiwe

katihɨkɨ, Mariya nu'aya, Kakuwu, Kutse, Kura, Tsimuni wa'iwa katihɨkɨ?


¿'Ena tahetsɨa mekatetitei 'iwamama 'ukari?
Hikɨ mekanitixani'erieni. 4 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kakaɨyari niukameya naitsarie 'aixɨa pɨtixeiyarie, peru yukwiepa,


yumarema watsata meta yukiita 'aixɨa pɨkatixeiyarie.
5 Mana pɨkayɨwekai xeime mariwemekɨ mɨtiyurienikɨ, hipame

tekwikwikate xeikɨa yuxexuime wahetsie 'utimeka 'aixɨa meteheu'eriekame


kaniwarayeitɨani. 6 Yuri memɨkate'eriekaikɨ, kani'iyarixiekaitɨni. Hikɨ

kiekarite 'etsimɨyeyeutsie katiniku'ɨkitanekaitɨni.

Tamamata heimana huta kemɨtiwareutanɨ'axɨa


(Mar 6:7‑11 – Mat 10:1, 9‑14, Ruk 9:1, 3‑5)
7 Merikɨtsɨ tamamata heimana huta warukuxeɨrieka, hikɨ
kaniwareutanɨ'axɨani yuhutatame, heitserie warupitɨaka kakaɨyarixi
'axamemɨ'anene wahepaɨtsita.
8 Meta kaniwaruta'imaiya tixaɨtɨ memɨkatehepinenikɨ huyeta timieme, 'inɨa

pɨkatixaɨ, kɨtsiuri pɨkatixaɨ, tumini pɨkatixaɨ 'imanameta yemaneme, matsi


xeikɨa 'itsɨ. 9 Yukakaitsie xeikɨa memeu'uixɨanikɨ, peru huta kamixayari

memɨka'anakatɨkɨnikɨ katiniwaruta'aitɨani. 10 Mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:


«Hakewa xeme'axɨani kiita, muwa xekeneyuhayewani 'atsita kepaukake


xemɨyehu. 11 Xɨka, xaɨtsie 'aixɨa 'anemekɨ xekahetanaki'eriwa, yatɨni

Marikuxi 6  1692

xɨka mekayuwaɨriyani memɨxe'enienikɨ, mana xe'ayekɨneme, tumuanari


xekeneukatsixɨa yu'ɨkatetsie, mɨpaɨ xeteyurietɨ xemɨtewatahekɨatɨanikɨ
wahetsie kemɨrahɨiwani». b
12 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mekaneutayeixɨani, mɨpaɨ metekuxatatɨ, teɨteri

memɨtehayewakɨ 'axakememɨteyuriekɨ. 13 Yaxeikɨata yuwaɨkawa kakaɨyarixi


'axamemɨ'anene memɨwanɨkai mekaniwarayenɨ'axɨani, meta tekwikwikate


yuwaɨkawa 'aixɨa mekateniwaruka'eritɨani, hatseiti mewarukawiriwatɨ.

Ti'ɨyame Wani kemɨtiumierie


(Mar 6:14‑29 – Mat 14:1‑12, Ruk 9:7‑9)
14  Hikɨ Herurexi mɨti'aitametɨkai mana kwiepa kaniu'ena.
Naitsarie kaniutamariwa Ketsutsi kemɨ'ane mɨhɨkɨtɨkai. Mɨpaɨ
mekaniutiyuanekaitɨni: «Wani Ti'ɨyame kaniyɨaneni, 'umɨka panukuke,
'ayumieme tɨrɨkariya kanexeiyani mariwemekɨ mɨtiyurienenikɨ».
15 Hipatɨta mɨpaɨ mekaniutiyuanekatɨni: «'Eriyaxi kanihɨkɨtɨni». Hipatɨta

mekaniutiyuanekaitɨni: «Kakaɨyari niukameya kaniyɨaneni meripai


miemete». 16 Herurexi matsi 'u'enaka mɨpaɨ kaniutayɨni: «Wani kanihɨkɨtɨni

nemita'aitaxɨ mu'uya manutiwitekienikɨ, mɨkɨ kananukuketɨarieni».


17 Mɨkɨ Herurexi meripaitɨ kaniwarutanɨ'akaitɨni Wani memɨwiyakɨ,

katsariyanata kanenutahɨani. Mɨpaɨ Heruriya mɨtinakekaikɨ, mɨpaɨ


katiniuyɨni Herurexi mitiwitɨkɨ yu'iwa 'ɨyaya, Heruriya mɨtitewakai, Peripe
'ɨyaya. 18 Wani kawiyariewetɨ 'akuxi Herurexi mɨpaɨ katinikɨhɨawekaitɨni:

«Pepɨkapitɨarie pemewitɨkɨnikɨ 'a'iwa 'ɨyaya».


19 Heruriya kani'uxiwe'eriekaitɨni, pɨtikuwaunekai Wani kehapaɨ

mɨtimienikɨ. 20 Herurexi Wani kanimakarɨkaitɨni, 'imaitɨ tewi heitseriemekɨ


yamɨtikamie mɨhɨkɨtɨkaikɨ, mɨpatsiekaikɨ Kakaɨyari hetsiemieme,


kani'ɨwiyakaitɨni. 'I'enietɨ 'atsipɨkatimaikai keri mɨtiyurienikeyu, peru
kaninakekaitɨni mi'eniekakɨ.
21 Merikɨtsɨ tukari kanaye'ani Heruriya Wani ma'iwakɨ, kepauka Herurexi

'ixɨarari muwewi matinuiwaxɨ tukariyaritsie. Te'aitamete, kuyaxi


tewa'aitɨwamete, Karereyatari wa'ukiyarima kaniwaruta'inieni. 22 Heruriya  

niweya 'uka heutahaka katiniutineini, hikɨ Herurexi kaninakire meta


hamatɨana memɨtekwakai yunaitɨ. Ti'aitame mɨpaɨ 'ɨimari katiniutahɨawe:
—Tita mɨmatinake kenetineutawawiri, ne nepɨmatsimini.
23 Hikɨ yurikɨ kaniyɨhɨritɨani mɨpaɨ rehɨawetɨ:

—Tita pemɨnetitawawirieni nepɨmatsimini, tsepa kwiepa nemɨra'aita hixɨata


'arɨkame pemɨnetiutawawiri.
24 Mɨkɨ 'ɨimari kaneyani mɨpaɨ yumaama katiniuta'iwawiya:

—¿Ketita netitawawirieni?
Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—Wani Ti'ɨyame mu'uya keneutawawiri.

b 6:11 Kɨriyekutsie pɨkahenanɨitɨa. RV60 penanɨitɨa Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, Tsurumatari

Kumuxatari kwini mieme mepɨkate'uximatɨarieni, mɨkɨ wahepaɨ kepauka 'itsɨkame


mɨwatakwewieni mɨkɨ kiekaritsie kiekatari kememɨte'uximatɨarieni.
1693  Marikuxi 6

25  Mexɨima heutahaka ti'aitame hetsɨa, kanitawawirieni mɨpaɨ 'utaitɨ:


—'Ipaɨ kanetininakeni ne, hikɨ kwitɨwa pepɨnetsiyetuirieni Wani Ti'ɨyame
mu'uya, xakɨtsie yekaime.
26 Hikɨ ti'aitame waɨkawa kaniyukahiwerieni, peru mɨyɨhɨritɨakaikɨ

teɨteri hamatɨana memɨtekwakai wahɨxie, 'ayumieme pɨkayuwaɨriyakai


mita'imaiyakɨ. 27 Ti'aitame kuya kaniutanɨ'ani kwitɨwa, Wani mu'uya

kaniuta'aita mi'atɨirienikɨ. 28 Mɨkɨ heyaka, mu'uya kananutiwiteni


katsariyanata. Xakɨtsie yekaime kani'atɨirieni, 'ɨimari kaniyetuirieni, meta


'ɨimari yumaama kaniyetuirieni.
29 Hikɨ mete'utamarieka, Wani teyɨ'ɨkitɨwametemama mekanekɨne,

kaxarieya mekanekweni, teukiyapa mekaneitateni.

Teɨteri kemɨtiwarumi 'auxɨwime miriyari


(Mar 6:32‑44 – Mat 14:13‑21, Ruk 9:10‑17, Wa 6:5‑13)
30  Merikɨtsɨ nɨ'ariekate Ketsutsi hetsɨa mekaniyukuxeɨrieni, kememɨte'uyuri
kememɨte'ɨkitakai mete'itaxatɨanike.
31 'Iya mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kɨmɨtsɨ taxaɨta tepuhu makumawetsie, mana temeka'uxipienikɨ.


Hipatɨ yuwaɨkawatɨ mekani'axekaitɨni meta mekanekɨkakaitɨni, 'ayumieme
tukari mepɨkahɨkai memɨtekwanikɨ.
32 Hikɨ kanuwatsie mekanekɨne makumawetsie paitɨ meyuxaɨtame.

33 Peru yuwaɨkawatɨ mekaniwaruxeiya mekaniwaretimani memayekɨtsie.


Naitsarie kiekaritsie kiekatari yuwaɨkawatɨ yɨ'ɨkama mekanekɨne


me'unautsaxɨaximetɨ, me'anuyehaitɨtɨatɨ mekaneta'axɨani mɨkɨ meri. 34 Hikɨ  

kepauka Ketsutsi manatitɨa kanuwatsie, teɨteri kaniwaruxeiya yumɨireme,


hikɨ kaniwarutinenimayata, muxatsi yɨhɨweme memɨkahexeiya wahepaɨ
memɨ'anenekaikɨ. Mana kanitsutɨani tiwa'ɨkitɨatɨ waɨkawamekɨ.
35 Hikɨ tau 'akayunirɨmekaku, teyɨ'ɨkitɨwametemama hetsɨana

mekaniyukuxeɨrieni mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—'Ena kanakumaweni, tau kanakayunirɨmeniri. 36 Keniwarutateutɨari

teɨteri 'ahurawa memɨtayeixɨanikɨ kiekarite 'etsimɨyeyeutsie meta


'emɨyeyeutsie, 'ikwai memɨteyutinanairienikɨ.
37 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeme pɨta xeketeniwarumikwa.


Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—¿Tame tete'inanaiyu paa huta tsienituyari hetsie 'akame, temɨtewaminikɨ?
38 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kepaɨmeme paa xepexeiya? Xekeneuti'iwau.


Yametehetimaika, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Paa 'auxɨwime meta tsapari yuhutame.
39 Hikɨ kaniwaruta'aitɨani yunaitɨ memukuyaxixɨanikɨ 'ɨxapa

makutsiurauyetsie. 40 Merikɨte mekaneukuyaxixɨani xeitsienituyari meta


huta tewiyari heimana tamamata meyupapaɨmetɨ. 41 Hikɨ paa 'auxɨwime


'anu'ɨka meta tsapari yuhutame, taheima heutinieretɨ pamɨpariyutsi


Kakaɨyari kaniupitɨani. Hikɨ paa 'utitaraka kaniwaru'ɨitɨani teyu'ɨkitɨwamete
Marikuxi 6  1694

mɨkɨta teɨteri memɨwaminikɨ. Meta tsapari memɨyuhuta kaniwarutimura


yunaime wahetsiemieme. 42 Yunaitɨ mekateniukwani mekaniutihuxani,

43 hikɨ teyu'ɨkitɨwamete mekanikuxeɨrieni paa muyuhayewaxɨ tamamata


heimana huta tsikɨiwitiyari hɨpɨneme, meta tsapari memuyuhayewaxɨ. 44 Mɨkɨ  

memɨte'ukwai 'ukitsi 'auxɨwime miriyari mekaniyupaɨmekaitɨni.

Ketsutsi haa heima kemɨtiuyeikakai


(Mar 6:45‑56 – Mat 14:22‑36, Wa 6:15‑21)
45  Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete kaniwarutamexɨitɨani kanuwatsie memɨkayaxekɨ
mɨkɨ meri memɨyehukɨ 'anutaɨye Wetsaira paitɨ, mexi mɨkɨ teɨteri
wateutɨanekai. 46 Warutateutɨaka, hɨritsie kanitiyune heyutanenewienike.

47 Hikɨ 'ukuyɨreku, kanuwa harakuna hixɨapa kaniuyewiekaitɨni, peru


Ketsutsi kwiepa 'akuxi kaniuyeikakaitɨni yuxaɨta. 48 Ximeri 'etsiwatɨkaku


kahekɨarirɨmekaku, me'uximatɨariekame kaniwaruxeiya waɨriyarika kanuwa


me'uwekirɨmeme, wahepa maye'ekakaikɨ. Ketsutsi wahepa kaniuyani
harakuna heima 'umietɨ, wa'aurie kaniuyeyanikekaitɨni. 49 Mɨkɨ me'ixeiyaka  

haa heima 'amiekame, mɨki me'erietɨ mekaniutihiwa, 50 waɨkawa memamatɨ  

mɨyamemɨtenenierekaikɨ. Peru mɨkɨ kaniwarutahɨawe, mɨpaɨ kaniutayɨni:


«Kayuwatɨ xeketeneuyaxi. Ne nepɨyɨane. Xepɨkamamaka».
51 Hikɨ wahamatɨa kanuwatsie kayerɨku, 'eka kaneunuani. Mɨkɨ

yemekɨ kwinimieme mekatenihɨxiyakaitɨni, 52 paa hepaɨtsita kemɨtiuyɨ


'atsimepɨkatehetimaiwawekai, matsi yu'iyaritsie mepɨweraranikai.


53 Hikɨ 'anutaɨye me'anukɨneka Kenetsareti kwieyaritsie mekaniye'axɨani. Mana

mekanekuwieni kanuwa. 54 Kanuwatsie me'anatikɨneku, yapauka kiekatari


Ketsutsi mekanetimani. 55 Naitsarie mɨkɨ kwieyaritsie mekaneutayeixɨani, hikɨ


mekanitsutɨani tekwikwikate mewa'atɨwatɨ 'itaritsie me'aheitɨkaime me'imarietɨ


hakewa meyeikakai. 56 Naitsarie kemɨtikuyeikakai, kiekarite 'etsimɨyeyeutsie,

'emɨyeyeutsie, yeuta, tekwikwikate kiekari hixɨapa mekanikutuariwakaitɨni,


waɨriyarika me'ipitɨatɨ tsikere 'ixurikieya tetsimeyaritsie memimayɨanikɨ,
yunaitɨ kemɨ'ane memimayɨa 'aixɨa meteheu'erietɨ mepakɨkakai.

Tita ka'itiyakame meyeitɨa tewi


(Mar 7:1‑23 – Mat 15:1‑20)

7   Merikɨtsɨ
'auriena mekaniyukuxeɨrieni paritseutsixi meta hipatɨta
1

'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai Kerutsareme memeyekɨnekai,


2 mekaniwaruxeiya teyɨ'ɨkitɨwametemama hipatɨ metekwakame

wamamá ka'itiyakaku mekamaimatɨkaitɨ huriyutsixi wayeiyari kemɨ'ane.


Mekaniniukixiekaitɨni mɨkɨ. 3 (Paritseutsixi meta hipatɨ huriyutsixi teɨteriyari

yunaitɨ, xɨka kwinimieme meka'utimaimani, tixaɨtɨ mepɨkatekwaka,


yututsima wayeiyaritsie yametekahutɨ. 4 Tetuayamete wakiita retinaneme,

pɨkatikwaka katihauxinietɨkaime. Waɨkawata mɨiretɨ yeiyari kanixuaweni


yamemɨtekahunikɨ, tekɨxite, xarite, katsute kememɨte'itie). 5 Hikɨ  

paritseutsixi meta 'inɨarikɨ te'ɨkitamete mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:


—¿Titayari yututsima wayeiyaritsie yamekatekahu 'ahetsɨa miemete
teyɨ'ɨkitɨwamete, wamamate ka'itiyatɨkaikaku metekwa'a?
1695  Marikuxi 7

6  Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:


—Kitsariyaxi 'aixɨa putayɨ tihekɨatatɨ xeme xehepaɨtsita, xemɨte'itawa,
mɨpaɨ katine'uka:
»“'Ikɨ teɨteri yutenikɨ xeikɨa 'aixɨa meputiyuane nehepaɨtsita,
peru wa'iyari 'ateewa puyeika.
7 Yakɨ xeikɨa mekanenayexeiyani,
tita memɨte'ɨkita, teɨteri wa'aitsika pɨhɨkɨ xeikɨa”.
8 Tita mɨti'aitakai Kakaɨyari xete'uhayewaka, teɨteri wayeiyaritsie

xeteniwiyani, tekɨxite harewemete kexemɨtehauxina, tawarita hepaɨna


mɨireme kexemɨteyurie».
9 Mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:

—Xeme xeikɨa yuyeiyaritsie yaxetekahutɨ xekanakɨne, xe'ihayewaka tita


Kakaɨyari mɨti'aita. 10 Muitsexi mɨpaɨ kanainekaitɨni: “Yaketinekamieni

kememaitɨka 'apaapa meta 'amaama”. Tawarita mɨpaɨ kanaineni:


“Kemɨ'ane 'axamutaineni yupaapa meta yumaama wahepaɨtsita,
ke'umierieni”. 11 Xemetsɨ pɨta mɨpaɨ xekateni'ɨkitani: “Tewi pɨyɨwe

mɨpaɨ mɨtikɨhɨaweni yupaapa yatɨni yumaama, nepiini naime kɨmana


nemɨmatsiparewienikeyu, mɨkɨ kuruwani kanihɨkɨtɨni” (nepimini Kakaɨyari
manuyɨne). 12 'Ana mɨkɨ waɨriyarika pɨkapitɨarie 'atsimɨtiyurienikɨ yupaapa

yatɨni yumaama hetsiemieme. 13 Xekaneyeitɨani Kakaɨyari niukieya,


yaxetekahutɨ yuyeiyaritsie, xemɨyukuxaxatɨwa. Waɨkawamekɨ xepɨteyurie


'ikɨ hepaɨ.
14 Tawarita yu'aurie waruta'inieka teɨteri, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekeneneu'eni yunaitɨ, meta xeketenemaiwaweni: 15 Tewi 'aurie tixaɨtɨ


pɨkatixuawe hetsiena heutahame mɨyɨwe ka'itiyakame meyeitɨani. Tita


taɨtana mɨratineika, mɨkɨ pɨta kanihɨkɨtɨni tewi ka'itiyakame mayeitɨwa.
16 Xewitɨnetɨ mu'enaxɨ ke'u'ena.

17 Hikɨ teɨteri waruku'eirieku, kiita heutahaku, teyɨ'ɨkitɨwametemama


mekanita'iwawiya 'ɨxatsi hepaɨtsita kemɨti'ɨkitakai.


18 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kari xemeta 'atsixepɨkatemaiwawe wahepaɨ? ¿Xeme mɨpaɨ


xekatehetimaiwe, naitɨ tewi 'aurie mɨtixuawe hetsiena heutahame
pɨkayɨwe ka'itiyakame meyeitɨani? 19 'Iyarieyatsie mɨkaheutahakekɨ,

yuriepana pɨta kaneukahakeni, 'ariketa kanihɨamɨkɨ.


Mɨpaɨ 'utaitɨ, naime 'ikwai 'itiyakame kanixatakaitɨni. 20 Tawarita

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Tita tewi taɨta mɨratineika, mɨkɨ pɨta kanihɨkɨtɨni tita ka'itiyakame
meyeitɨa. 21 Karikɨ teɨteri wa'iyaritsie katinimiemetɨni, 'axa'iyaritɨarika,

kememɨteyukumaɨwa teɨteri kemɨkatiheitserie, 22 'inawari, xeime


kemɨtiumieni, xeime kemɨtiukumayɨani kayɨ'ɨya kayɨkɨna, katiyupini


mɨtihiwe'erie, 'axakememɨteyurie, 'irɨmari, kememɨteyukahiwe'erie
merukuyatɨwetɨ, kememɨteyukwatsirie, 'axaniuki hipame wahepaɨtsita,
kememɨteyukatawe'erie meta yakɨ xeikɨa kememɨteyɨkɨhɨawe.
23 Mɨkɨ naitɨ 'axamɨti'ane, wataɨta katinimiemetɨni, meta tewi

ka'itiyakame kanayeitɨwani.
Marikuxi 7  1696

Yuri kemɨti'eriekai 'ukaratsi tsirupenitsiyatanaka


(Mar 7:24‑30 – Mat 15:21‑28)
24  Hikɨ
mana yeyaka, Tiru kwieyaritsie kaneyani. c Mana kiita kaneutahani,
xewitɨ tɨma pɨka'imariekakekai pɨra'eriwakai Ketsutsi, peru pɨkayɨwekai
mana mɨyuhayewakɨ kamariwatɨ. 25 Merikɨtsɨ, 'ukaratsi kaniu'ena

hepaɨtsitana, kakaɨyari mɨka'itiya kaninɨkaitɨni mɨkɨ nu'aya 'ukatɨme,


hikɨ 'ukaratsi kwitɨwa hetsɨana nuaka, hɨxiena kaniutihɨximakeni.
26 Mɨkɨ 'ukaratsi kanikɨriyekutɨkaitɨni, Tsirupenitsiyatsie

kaninuiwametɨkaitɨni, waɨriyarika kanipitɨakaitɨni meyenɨ'anikɨ kakaɨyari


'axamɨ'ane mixɨnakɨ niweya.
27 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kaneuyeweka tɨɨri meri memɨtihuxanikɨ, 'aixɨa pɨka'ane xɨka yuniwema


paa warunawairieni, tsɨikɨri pɨta xɨka warumini.
28 'Ukaratsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Yuri peputaine Ti'aitame, peru 'atsita tsɨikɨri mepitikwa'a tɨɨri


memɨtekuhayeikawa mexatɨa mɨkawiwiwe temɨxikiyari.
29 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Aixɨa pemutayɨkɨ, kenemieri 'aixɨa 'iyari, kamɨ kakaɨyari 'axamɨ'ane 'ari


kanixɨna 'aniwe.
30 Hikɨ yukie heta'aka kanitaxeiya yuniwe 'utatsie kakaime, kakaɨyari

'axamɨ'ane 'ixɨnaku.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa tewi mɨkaheu'enakai mɨnenuriekai


(Mar 7:31‑37 – Mat 15:29‑31)
31 Hikɨ
Tiru kwieyaritsie heyeyaka Tsiruni kwieyaritsie
kaneuyeyune. Tamamata Kiekarite mɨrakutewatsie 'uyeyaka,
Karereya harakunayaritsie kaneta'ani. 32 Mana mekani'atɨirieni

tewi mɨkaheu'enakai mɨnenuriekai, waɨriyarika mekanipitɨani


hetsiena mutimenikɨ.
33 Yatewa heiwitɨka yɨxaɨtame teɨteri memɨka'anu'uwatsie,

nakatana yu'itɨwame kaneuka'uitɨani, meta 'uta'aɨtsikawieka


nenieya kaniumayɨani. 34 Yuheima heutiniereka Ketsutsi

kaniuka'ietɨyani, yuniukikɨ mɨpaɨ tewi katiniutahɨawe: «'Epata»


(taniukikɨ kewatiyepietɨkani panuyɨne). 35 Yapauka yunakata

kaniwatiyepierixɨani meta nenieya kaniuxɨnarieni, heitseriemekɨ


'utaniutɨ kanayani.
36 Hikɨ kaniwaruhɨritɨani xeime memɨkatehekuxaxatɨwanikɨ, peru

kemɨtiwaruhɨritɨa, mɨme matsi yemekɨ mekatenikuxatakaitɨni


naitsarie. 37 Waɨkawamekɨ mekanihɨxiyakaitɨni teɨteri yame'utiyuatɨ:

«Naime 'aixɨa katiniuyurieni, mɨkɨ memɨkaheu'enanakai


meheu'enanakame kaniwarayeitɨwani, mɨkɨ memɨkaniuwawekai
meniuwaweme kaniwarayeitɨwani».

7:24 RV60 paine Tiro y de Sidón.



1697  Marikuxi 8

Ketsutsi teɨteri nauka miriyari kemɨtiwarumi


(Mar 8:1‑21 – Mat 15:32‑39, 16:1‑12)

8   Merikɨtsɨ
'anapaitɨtɨ tawarita yumɨiretɨ teɨteri meyukuxeɨrieku, 'ikwai
1

mekahexeiyakaku, Ketsutsi yu'aurie teyɨ'ɨkitɨwamete warutakwewieka,


mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
2 —Ne 'ikɨ teɨteri nepɨwareunenimaya, haika tukariri mekaniyurieka nehetsɨa

meta 'ikwai mepɨkahexeiya. 3 Meyehakakwitɨweme xɨka newareutanɨ'axɨani


wakie, huyeta mepe'amɨxɨani, hipatɨ 'ateewa paitɨ mekanikiekataritɨni.


4 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—¿Hakewa tepeikaxeiya paa mɨyapaɨmeme 'ena makumawetsie


temɨtewaminikɨ?
5 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:

—¿Kepaɨmeme paa xepexeiya?


Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—'Atahutame.
6 Hikɨ katiniuta'aita teɨteri memukuyaxixɨanikɨ kwiepa. Paa 'atahutame

'anu'ɨka, pamɨpariyutsi Kakaɨyari kaniupitɨani, hikɨ kanititara paa meta


teyɨ'ɨkitɨwamete kaniwayetuirieni memɨwata'ɨitɨanikɨ teɨteri, hikɨ mɨkɨ
mɨpaɨ mekatenikakɨne. 7 Yapaɨmemeta ketsɨte mekaniwarexeiyakaitɨni

'etsimemɨpepe. Pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari, meta katiniuta'aita ketsɨte


memɨmikienikɨta. 8 Teɨteri mekateniukwani yemekɨ mekaniutihuxani. 'Arike

teyɨ'ɨkitɨwamete mekanikuxeɨrieni tarimeyari muyuhayewaxɨ, 'atahuta


tsikɨiwitiyari hɨpɨnetɨ patɨa. 9 Memɨte'ukwai 'etsiwatɨkaku nauka miriyari

mekaniyupaɨmekaitɨni. Hikɨ warutateutɨaka, 10 teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa


yunaitɨ kanuwatsie mekanikayaxe, Rarumanuta mɨrakutewatsie mekanekɨne.


11 Hikɨ paritseutsixi mekaniu'axɨani, mekanitsutɨani niuki mexɨatɨatɨ

hamatɨana, me'iwawirietɨ 'inɨari memɨxeiyakɨ muyuawitsie mieme,


me'i'inɨatakutɨ. 12 Mɨkɨ 'uka'ietɨyaka mɨpaɨ kaniutayɨni: «¿Titayari 'inɨari

mamariwaweme meteku'iwawa hikɨ miemete? Yurikɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,


yemekɨ 'inɨari mepɨkapitɨarieni hikɨ miemete». 13 Waruku'eirieka hutarieka

kanakayerɨni kanuwatsie, 'anutaɨye paitɨ kaneyani.

Tiyukuxanariyame paritseutsixi wahetsɨa mɨmieme


14  Merikɨtsɨteyɨ'ɨkitɨwamete 'ikwai memanu'ɨnikekai mepɨtehatɨmai, xeime
xeikɨa mepexeiyakai paa kanuwatsie.
15 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaraye'eritɨani:

—Yumarima 'aixɨa xekeneyukweriwayurieka tiyukuxanariyame hepaɨtsita


paritseutsixi wahetsɨa mieme meta Herurexi hetsɨa mieme hepaɨtsita.
16 Mɨkɨ mɨpaɨ mekateniyutahɨawekaitɨni: «Paa temɨkaheye'ɨikɨ

mɨya kanaineni».
17 Ketsutsi retimaika kememɨteyɨtahɨawekai, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titayari niuki xetexɨatɨa paa tepɨkahexeiya xeteyɨkɨhɨawetɨ? ¿Xekate'enana,


xekatemaiwawe 'akuxi? ¿Xe'iyari 'akuxi titsetse'i? 18 ¿Xehahɨxitɨkaitɨtɨ

xekateheuneniere, xe'unakatɨtɨ xekateheu'enana? ¿tixaɨtɨ xekateha'eriwa?


Marikuxi 8  1698

19 'Auxɨwime payari ne'utitaraku 'auxɨwime miriyari wahetsiemieme,


¿kepaɨmeme kiriwayari hɨpɨneme xepukuxeɨri muyuhayewaxɨ?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—Tamamata heimana hutame.
20 Tawarita mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Meta kepauka 'atahuta payari nemutitaraxɨ nauka miriyari wahetsiemieme


ne'utitaraku, ¿kepaɨmeme kiriwayari xepukuxeɨri muyuhayewaxɨ?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—'Atahutame.
21 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿'Akuxi xekatehetimaiwawe?

Mɨkaheunierekai heunieretɨ kemɨrayeitɨarie Wetsairatsie


22  Hikɨmekaneta'axɨani Wetsaira paitɨ. Hikɨ mana teɨteri mekani'atɨirieni
tewi kaheuniereme, waɨriyarika me'ipitɨatɨ mimayɨanikɨ. 23 Hikɨ  

mɨkaheunierekai mamayatsie tiwiereka, kiekari tetsita paitɨ kaneihana.


He'aɨtsikamaxɨaka hɨxitana, hetsiena 'utimeka, mɨpaɨ katinita'iwawiya:
—¿Hikɨri petiniere?
24 Hikɨ 'anieretɨyaka mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Teɨteri nepɨwaxeiya, meta 'iteɨri muku'uwani hepaɨ nepɨtiniere.


25 Hikɨ hutarieka hɨxitana neumeixɨani, tewi kananutaniere: 'aixɨa

reunieretɨ kanayani, naime katiniuxeiya yemekɨ. 26 Hikɨ Ketsutsi kanitanɨ'ani


kiena mɨpaɨ titahɨaweka:


—Kiekaritsie pepɨkaheumieni, xeime pepɨkaraxaxatɨwani.

Pekuru kemɨtiyutahekɨataxɨ
(Mar 8:27‑29 – Mat 16:13‑16, Ruk 9:18‑20)
27 Hikɨ Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa yunaitɨ mekanekɨne, kiekarite
'etsimɨyeyeutsie mekaniu'uwakaitɨni Tsetsareya Piripu 'aurie. Hikɨ huyeta
me'uhutɨ, mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya teyɨ'ɨkitɨwamete:
—¿Teɨteri keme'utiyuane kemɨ'ane nepɨhɨkɨ ne?
28 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Hipatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuaneni, Wani Ti'ɨyame kename pehɨkɨ, hipatɨta


'Eriyaxi kename pehɨkɨ, hipatɨta xewitɨ Kakaɨyari niukameya kename pehɨkɨ.
29 Hikɨ mɨpaɨta mɨkɨ katiniwaruta'iwawiya:

—¿Xemete kexe'utiyuane, kemɨ'ane nepɨhɨkɨ ne?


Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨ Kɨritsitu pekanihɨkɨtɨni.
30 Hikɨ kaniwaruhɨritɨani hepaɨtsitana nixeime memɨkatehaxaxatɨwanikɨ.

Ketsutsi kemɨtihekɨatakai kemɨtimierienikekai


(Mar 8:31–9:1 – Mat 16:21‑28, Ruk 9:22‑27)
31 Hikɨkanitsutɨani tiwa'ɨkitɨatɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Kaneuyeweka 'akuxi ne Yuri Tewi kenemɨtitewa waɨkawa nemɨtikwinekɨ,
ta'ukiyarima, mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete, meta 'inɨarikɨ
1699  Marikuxi 8

memɨte'ɨkitamete mekanenitixani'eriekuni. Kaneuyeweka nemɨmierienikɨ,


meta hairieka tukaritsie nemanukukenikɨ.
32 Mɨpaɨ katiniwakɨhɨawekaitɨni hahekɨakamekɨ katiwaranukanamirietɨ. Hikɨ

Pekuru yatewa heiwitɨka kanitsutɨani 'iku'imaiyatɨ. 33 Ketsutsi ta'aurie 'aweka,


hipame waruxeiyaka teyɨ'ɨkitɨwamete, Pekuru kaniuta'imaiya mɨpaɨ 'utaitɨ:


—Xaɨtsie keneuye'a Kauyumarie. 'Ekɨ Kakaɨyari hepaɨ pepɨkare'iyari, teɨteri
wahepaɨ xeikɨa pepɨre'iyari.
34 Hikɨ yu'aurie warutakwewieka teɨteri meta teyɨ'ɨkitɨwamete,

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Tewi xɨka yuwaɨriyani nehamatɨa muyeikanikɨ, ketihayewani kemɨtinake
yuhetsiemieme tiyurienetɨ, keyuwaɨriyani tsepa kuruxitsie mɨmierie,
meta nehetsie ketiwiyani. 35 Kemɨ'ane yutukari mɨwikweitsitɨamɨkɨ

kanitatɨmaiyamɨkɨ, peru kemɨ'ane yutukari mɨtatɨmaiya nehetsiemieme,


niuki 'aixɨa manuyɨne hetsiemieme, mɨkɨ kanitawikweitsitɨamɨkɨ. 36 Tixaɨtɨ

pɨkarayeika xɨka tewi kwiepa timieme naime ra'iwa, yaxeikɨa yutukari


kanitatɨmaiyamɨkɨ. 37 Nixewitɨ pɨkayɨwe mɨtiyutuani yutukari hetsiemieme.

38 Hikɨ miemete hipame wa'ɨitama memɨwakumaɨwa 'axamemɨteyuruwa


watsata 'uyeikatɨ, kemɨ'ane mɨnetsitewiya mitewiya neniuki, neta Yuri Tewi


kenemɨtitewa nekanitewiyakamɨkɨ 'iya kepauka nemunuani ne'ukiyari hepaɨ
nemariwetɨ, netupiritsixima memɨpatsie Kakaɨyaritsie mieme wahamatɨa.

9  Hikɨ mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:


1  

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, hipatɨ 'ena memu'uwa mepɨkakwini


mexi mekanenieriwawe kemɨtiyɨni kepauka Kakaɨyari munuani
tɨrɨkaɨyemekɨ ti'aitatɨ.

Ketsutsi yɨkɨ 'anetɨ kemɨratɨa


(Mar 9:2‑13 – Ruk 9:28‑36, Mat 17:1‑13)
2  Hikɨ
'ataxewime tukari 'anukayaku Ketsutsi kaniwarewitɨni Pekuru,
Kakuwu meta Wani, yemuri 'amanutitewitsie yuhɨkɨame. Hikɨ mana
wahɨxie yɨkɨ 'anetɨ kanayani. 3 Kemarieya xawatɨtɨ kanayani kwi tuxatɨ

'ɨwi hepaɨ, kwiepa muxuawe tituriyame mɨpaɨ 'aneme meyeitɨani pɨkayɨwe.


4 Mana 'Eriyaxi meta Muitsexi mekaniuyuhekɨata, mɨkɨ Ketsutsi hamatɨa

mekatenikuxatakaitɨni. 5 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ Ketsutsi katiniutahɨawe:


—Ti'ɨkitame 'aku, 'aixɨa kani'aneni 'ena temu'uwakɨ. Kamɨtsɨ xamaru


tepɨtiwewieni haikame, 'ahetsiemieme xeime, Muitsexi hetsiemieme xeime
meta 'Eriyaxi hetsiemieme xeime.
6 'Atsipɨkatiyumaiwekai kemɨtayɨni, yunaitɨ waɨkawa memumamakaikɨ.

7 Hikɨ yapauka haiwitɨri kaniwaranukanani, hikɨ mɨkɨ haiwitɨritsata xewitɨ


kanetaniuni mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ikɨ kanineniwetɨni neminaki'erie. Xekene'enieka».


8 Yapauka, mehanieretɨkɨneka naitsarie, xeime mepɨka'uxei wa'aurie

'uweme, Ketsutsi xeikɨa mekaniuxeiya.


9 Hikɨ yemuritsie me'akahutɨ, Ketsutsi kaniwaruhɨritɨani nixeime

memɨkatehaxaxatɨwanikɨ kememɨte'unenierixɨ, kepaukake Yuri Tewi mɨkite


watsata manukukeni. 10 Kemainekai yamepɨtekakɨ mepɨkate'utaxa, peru mɨkɨ

niuki mekanixɨatɨakaitɨni tita mɨtixatakai «mɨkite watsata manukukeni».


Marikuxi 9  1700

11 Hikɨmɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
—¿Mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitamete titayari mɨpaɨ mete'utiyuane kename
heuyewetse 'Eriyaxi meri munuani?
12 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Kaniyuritɨni. 'Eriyaxi meri kaninuamɨkɨ, 'aixɨa mitiyurieni tinaime.


¿Matsi kere'uxa Yuri Tewi hepaɨtsita, kemɨreuyewetse waɨkawa mɨtikwinekɨ
mɨxani'eriwanikɨ? 13 Peru ne mɨpaɨ nepɨxekɨhɨawe, 'Eriyaxi 'ari kaninuani,

meta kemɨtiwanakekai yamepiyuri, mɨpaɨ kemɨre'uxa hepaɨtsitana.

Ketsutsi 'aixɨa reu'eriekame temaikɨ kemɨrayeitɨa kakaɨyari


'axamɨ'ane 'iwiyakaku
(Mar 9:14‑28, 30‑32 – Mat 17:14‑19, 22‑23, Ruk 9:37‑45)
14  Merikɨtsɨ kepauka memu'axɨa hipatɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mematitekaitsie,
yumɨireme teɨteri mekaniwaruxeiya wa'aurie meta 'inɨarikɨ
memɨte'ɨkitametetɨkai niuki mexɨatɨakame wahamatɨa. 15 Hikɨ  

yapauka teɨteri me'ixeiyaka mekaniuhɨxiyani meta hepana


mekaniutinautsa mekanitawaɨritɨani.
16 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai:

—¿Titakɨ niuki xetexɨatɨakai wahamatɨa?


17 Xewitɨ tewi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Neuxei ti'ɨkitame, neniwe 'uki nepɨmatsi'atɨiri, kakaɨyari 'axamɨ'ane


pinɨ'ɨ pɨka'ipitɨa mɨtaniunikɨ. 18 Kepauka mikuwiwiya, petihɨpa.

Kwaimuxari putahewa, yutametekɨ pɨtiutakewe meta naranitɨ payeika. Ne


nekaniwarutawawirieni teyɨ'ɨkitɨwamete 'ahetsɨa miemete 'aixɨa reu'eriekame
memayeitɨanikɨ, peru mepɨka'uyɨwekaxɨa.
19 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xeme hikɨ xemɨmiemete yuri xepɨkate'erie. ¿Kepaɨmexɨa peuyewetse


'akuxi xehamatɨa nemuyeikani? ¿Kepaɨmexɨa 'akuxi nepɨtixenewirieka?
Xekenawitɨki mɨkɨ temaikɨ.
20 Hikɨ mekani'atɨirieni. Mɨkɨ kakaɨyari 'axamɨ'ane Ketsutsi

'uxeiyaka, yapauka temaikɨ kaniutanɨni kwiepa kanikahɨani meta


kanikurupenekaitɨni 'atakwaimuxatɨ.
21 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'iwawiya paapaya:

—¿Kepaɨmexɨari mɨyapɨ'ane?
Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Nunutsiyari paitɨ. 22 Heiwa taipa kaneihɨpani meta hapa 'imienike.

'Ekɨ xɨka peyɨweni tixaɨtɨ pemɨtiyurieni, ketaneutinenimayata


meta ketaneuparewi.
23 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Ketitayari peraine, xɨka neyɨweni? Kemɨ'ane yuri mɨti'erie, hetsiena


mieme naitɨ pɨtiyɨwe.
24 Hikɨ temaikɨ paapaya mɨpaɨ katiniuhiwa:

—Huu yuri nepɨti'erie. Keneneuparewi xɨka 'etsiwa xeikɨa yuri neti'erieka.


25 Ketsutsi meyumɨireme teɨteri waruxeiyaka 'ame'anautsaxɨaximeme hepana

meyukuxeɨrienike, 'iyari 'axamɨ'ane kaniutatieni, mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:


1701  Marikuxi 9

—Keneu'ena 'iyari 'axamɨ'ane, pemɨka'ipitɨa mɨtaniunikɨ meta meu'enanikɨ,


ne nekameninɨ'aka pemixɨnakɨ meta tawarita pemɨka'ikuwiwiyanikɨ.
26 'Iyari 'axamɨ'ane, kaniutahiwa meta karima hau'erietɨ kanetihɨani

kanitayɨyɨakatsitɨani. Mɨki hepaɨ 'anetɨ kanayani temaikɨ, 'ayumieme


'etsiwatɨkaku yunaitɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani: «Kaniumɨniri».
27 Peru Ketsutsi temaikɨ mamaya 'uwiyaka kanenukuhana, hikɨ

temaikɨ 'akaniutakeni.
28 Hikɨ kiita heutahaku, teyɨ'ɨkitɨwametemama yɨhɨkɨate mɨpaɨ

mekatenita'iwawiya:
—¿Titayari tame teteyutatexi te'eyenɨ'anike?
29 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yunenewietɨ xeikɨa kaniyɨweni meyenɨ'anikɨ 'ipaɨ 'aneme. d


30 Hikɨ mana mekanekɨne, Karereya kwieyaritsie mekaniuyekɨne.

Pɨka'inakekai xewitɨ mɨtitamarienikɨ, 31 teyɨ'ɨkitɨwamete


katiniwa'ɨkitɨakaitɨni. Mɨpaɨ katiniwakɨhɨawekaitɨni: «Yuri Tewi


kenemɨtihɨkɨ, nekaniyetuiyamɨkɨ teɨteri wahetsɨa. Mɨkɨ mekanenimiekuni,
nemierieme hairieka tukari 'anukayayu nekananukukemɨkɨ».
32 Peru mɨkɨ 'ikɨ niuki mepɨkahetimaiwawekai, meta

mekanimamakaitɨni me'ita'iwawiyake.

Kemɨ'ane matsi mɨmariwe


(Mar 9:33‑37 – Mat 18:1‑5, Ruk 9:46‑48)
33  Merikɨtsɨ
Kaperunaume mekaneta'axɨani. Kiita meheutahaxɨaku
mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:
—¿Titakɨ niuki xetehexɨatɨakai huyeta?
34 Mɨkɨ kayuwatɨ xeikɨa mekaniumakaitɨni, niuki memɨxɨatɨakaikɨ huyeta

kemɨ'ane mɨkɨ matsi waɨkawa meuyewekai.


35 Hikɨ 'a'ayerɨka, tamamata heimana yuhutame waruta'inieka yu'aurie,

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xewitɨ xɨka mexɨakame 'ayeimɨkɨni, kaneuyeweka yunaime
waparewiwame mayuyeitɨanikɨ 'imatɨreme mayuyeitɨanikɨ.
36 Hikɨ nunutsi 'ahanaka wahixɨapa kanitakeni. Meta 'itituka

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
37 —Kemɨ'ane mitanaki'erieni xeime 'ikɨ tɨɨri nehetsɨa miemekɨ, kemɨ'ane

mɨnetsitanaki'erieni, nexeikɨa pɨkanetsitanaki'erieni, matsi kemɨ'ane


mɨnetsiheyenɨ'a kanitanaki'eriemɨkɨta.

Kemɨ'ane mɨkatatsi'aye'unie mɨkɨ tahetsie katiniwiyani


(Mar 9:38‑40 – Ruk 9:49‑50)
38  Wani
mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ti'ɨkitame, xeime tahetsie mɨkatiwiya tekanexeiya warayenɨ'awame
kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene, 'ahetsɨa waniu miemetɨtɨ. Mɨkɨ tahetsie
mɨkatiwiyakɨ, 'ayumieme tepɨkaheipitɨa.

9:29 RV60 yunenewietɨ meta yuhakietɨ paine.



Marikuxi 9  1702

39 Ketsutsimɨpaɨ kaniutayɨni:
—Xepɨkaheiku'imaiyani. Tewi xɨka tɨrɨkaɨyemekɨ 'inɨari tiyurieneni,
mɨpaɨ 'utaitɨ kename nehetsɨa mieme, pɨkayɨwe nehepaɨtsita 'axamainenikɨ.
40 Kemɨ'ane mɨkatatsi'aye'unie, tahetsie katiniwiyani. 41 Kemɨ'ane xeitekɨxiyari
   

mɨxeharitɨani Kɨritsitu hetsɨa miemete xemɨhɨkɨkɨ, mɨkɨ yu'iwarika


pɨkareuyehɨani pɨtipitɨarieni.

Titakɨ mɨtitiketamɨre
42  »Peru, kemɨ'ane yu'iwa 'axamɨyurieni 'ikɨ tɨɨri yuri memɨte'erie nehetsie,
'aixɨa kaniyɨmɨkɨ matsi matá mahete xɨka 'akatɨtɨarienike kɨipieyatsie meta
xɨka haramaratsie heukahɨiyanike. 43 Xɨka 'amamakɨ 'axapetiyurieneni,

kenawiteki. 'Aixɨa kaniyɨmɨkɨ matsi xɨka peheutahani tukari maxuawetsie


pemamapurutɨ, keyuri hutame mamayari pehexeiyatɨ yuheyemekɨ
mɨta'atsie xɨka peheukahɨiyani. 44 Mana kwitsi mɨwakɨme pɨkamɨni tai

pɨkatɨweni. 45 Xɨka 'a'ɨkakɨ 'axapetiyurieneni, kenawiteki. Matsi 'aixɨa pɨyɨni


xɨka pe'ɨkapurutɨ peheutahani tukari maxuawetsie, keyuri hutame 'ɨkate


pehexeiyatɨ tai yuheyemekɨ mɨta'atsie xɨka peheukahɨiyani. 46 Mana kwitsi  

mɨwakɨme pɨkamɨni tai pɨkatɨweni. 47 Meta, xɨka 'ahɨxikɨ 'axapetiyurieneni,


keniwayetu'i. Matsi 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ tapa xeikɨa peheunieretɨ pemeutahanikɨ


Kakaɨyari mɨra'aitatsie, keyuri hutame hɨxite pehexeiyatɨ taipa
peheukahɨiyanikɨ. 48 Mana  

»“kwitsi mɨwakɨme pɨkamɨni,


meta tai pɨkatɨweni”.
49 Yunaitɨ mekani'itiyakuni taikɨ, naitɨ mawari kemɨti'itiwa 'unakɨ.

50 »'Una 'aixɨa kani'aneni, peru xɨka 'una hamuritɨ 'ayani, ¿titakɨ ha'utsiwime

xeteheyeitɨanikeyu 'una? 'Una xekenexeiyani yuhetsie 'aixɨa xeteyuxeiyatɨ».

Ketsutsi kemɨti'ɨkitakai 'uki yɨ'ɨya muku'eiri hepaɨtsita


(Mar 10:1‑12 – Mat 19:1‑9)

10   Merikɨtsɨ
mana kaniyeyani, Kureya kwieyaritsie kaneyani,
1

Kurutani hatuxameyaritsie 'anutaɨye. Mana tawari teɨteri hetsɨana


mekaniyukuxeɨrieni, kemɨtiyeiyarieyatɨkai, mɨkɨta katiniwaruti'ɨkitɨatɨyani.
2 Hikɨ 'ana, paritseutsixi hetsɨana mekaniu'axɨani me'ita'inɨatake, mɨpaɨ

mekatenita'iwawiya:
—¿Tiyɨwe tewi yɨ'ɨya muku'eirieni?
3 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Ketixe'u'aitɨa Muitsexi?
4 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Muitsexi 'uki kaniupitɨani 'eiriya xapayari mitawewirienikɨ hikɨ


'ana miku'eirienikɨ.
5 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Yu'iyaritsie xemɨtsetse'ikɨ 'ayumieme 'ikɨ 'aitɨarika kanixe'uta'utɨirieni.


6 Peru matɨaripaitɨ naitɨ mɨtiunetɨarietsie Kakaɨyari “kaniwarutiwewieni

'uki meta 'uka”. 7 “'Ayumieme 'uki kaniyupatamɨkɨ, yupaapa yumaama


wahetsɨa kaniyeyeimɨkɨ, yɨ'ɨyatsie katiniwiyamɨkɨ pɨta, 8 memɨyuhutakai  


1703  Marikuxi 10

xeiwaiyari mekanakɨnikuni meyuxewitɨ”. 'Ayumieme mepɨkayuhutari,


matsi mekaniyuxewini. 9 'Ayumieme, Kakaɨyari mɨtiutaxewiriyaxɨkɨ, tewi

pɨkawataxɨriexɨani.
10 Hikɨ kiita me'ayetetɨ, teyɨ'ɨkitɨwamete tawari mekanita'iwawiya 'ikɨ

hepaɨtsita kemutayɨ.
11 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kemɨ'ane miku'eiri yu'ɨya, xeime pɨta mutiwitɨ, mɨkɨ xeime 'ɨyaya


kanikumaɨwani. 12 Meta 'uka xɨka yɨkɨna 'uku'eirieni, xeime pɨta xɨka

'utikɨnata, mɨkɨ kanikumaɨwani kemɨ'ane mɨkayukɨna.

Ketsutsi meta tɨɨri


(Mar 10:13‑16 – Mat 19:13‑15, Ruk 18:15‑17)
13  Hikɨ hetsɨana mekaniwa'atɨwakaitɨni tɨɨri wahetsie mutimenikɨ, peru
teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniwarutate'akaitɨni memɨwa'atɨwakai. 14 Ketsutsi

waruxeiyaka teyɨ'ɨkitɨwamete kememɨteyuriekai kaniuyeha'ani, mɨpaɨ


katiniwarutahɨawe: «Xekeniwapitɨaka tɨɨri nehetsɨa memɨ'axenikɨ, wahɨxie
xepɨka'u'uka, mɨpaɨ memɨ'anene kaniwahetsiemiemetɨni Kakaɨyari mɨra'aita.
15 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, kemɨ'ane mɨka'itanaki'erieni Kakaɨyari

kemɨti'aita nunutsi hepaɨ yuri ti'erietɨ pɨkayɨwe mana meutahani». 16 Hikɨ


warutitɨkɨtɨ, wahetsie 'utimemetɨ 'aixɨa kaniwayuriekaitɨni.

'Uki mɨxikutɨkai
(Mar 10:17‑31 – Mat 19:16‑30, Ruk 18:18‑30)
17 Merikɨtsɨ Ketsutsi kepauka mɨyemieximekairi, hikɨ tewi 'unautsarɨmetɨ
hetsɨana kaninuani, hɨxiena kaniutitunumakeni, mɨpaɨ tiku'iwawiyatɨ:
—Ti'ɨkitame 'aixɨa pemɨtiuka'iyari 'aku, ¿kenetiyurieni nehetsie mɨtinakekɨ
tukari mɨkaxɨwe?
18 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya: ¿Titayari 'aixɨa netiuka'iyarime penetixata?

Tewi 'aixɨa mɨtiuka'iyari 'apɨka'uyeika, Kakaɨyari yuxewitɨ 'aixɨa


pɨtiuka'iyari pɨta. 19 'Ekɨtsɨ 'aitsikate pekanimaika: “Pepɨkati'amemiwani,

xeime 'ɨyaya kɨnaya pepɨkakumaɨwani, pepɨkatinawayani, xeimetsie


pepɨkarahɨpani peti'itawatɨ, pepɨkati'akwamanani, 'apaapa meta 'amaama
keniwareu'enieka”.
20 'Uki mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'ɨkitame, mɨkɨ naimetsie yanepɨtikamie temaikɨyari paitɨ.


21 Ketsutsi kanixeiya 'inaki'erietɨ, hikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Xewitɨ xeikɨa peuyewetseri yapemɨtiyurieni: kenemie, ketinetua naime


'apiinitɨarika meta ketiniwarumikwa tixaɨtɨ memɨkatehexeiya, mɨpaɨ
petiyurieme waɨkawa pekaneukakemɨkɨ muyuawitsie. Hikɨ kenaye'a meta
nehetsie ketineuwiya.
22 'Ikɨ niuki 'u'enieka, tewi putanutuixi, hikɨ kaneyani yuhiwerietɨ waɨkawa

mɨrexeiyakaikɨ.
23 Hikɨ Ketsutsi yu'aurie hanieretɨyaka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe

teyɨ'ɨkitɨwamete:
—Pɨkwaniwe xikutsixi memeutahaxɨanikɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie.
Marikuxi 10  1704

24  Teyɨ'ɨkitɨwamete mekanihɨxiyakaitɨni niukieyakɨ.


Ketsutsi hutarieka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwamete:
—Neniwema, pɨkwaniwe mɨkɨ yuri memɨte'erie tuminitsie
memeutahaxɨanikɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie. 25 Pɨkakwaniwe kameyu

'iwipame hɨxieyatsie manuyehanikɨ matsi pɨkwaniwe xiku meutahanikɨ


Kakaɨyari mɨra'aitatsie.
26 Mɨkɨ matsi waɨkawa mekanihɨxiyakaitɨni, mɨpaɨ

mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni: «Kamɨtsɨ, ¿kemɨ'ane pɨyɨwe mɨtawikweni?»


27 Hikɨ Ketsutsi kwi waxeiyatɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Teɨteri mepɨkayɨwawe, peru Kakaɨyari mɨpaɨ pɨka'ane, naimekɨ


Kakaɨyari katiniyɨweni.
28 Hikɨ Pekuru kanitsutɨani mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:

—Neuxei, tame naime tepɨte'uku'eiri, meta 'ahetsie tepɨte'uwi.


29 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, kemɨ'ane nehetsiemieme meta niuki 'aixɨa


manuyɨne hetsiemieme miku'eiri yukii, yu'iwama, yumaama, yupaapa,
yuniwema, yukwie, 30 xeitsienituyari matsi warexeiyatɨ kanayeimɨkɨ

hikɨ (kite, 'iwamarixi 'ukitsi 'ukari, yumaamama, yuniwema, kwie, tsepa


'uximatɨarietɨ 'uweiyarietɨ 'ena), meta tukari 'umamietsie kepauka maye'ani,
tukari mɨkaxɨwe hexeiyatɨ kanayeimɨkɨ. 31 Peru yumɨiretɨ hikɨ miemete

memɨmexɨakate 'imatɨremete mekanakɨnikuni, meta memɨ'imatɨremete


mexɨakate mekanakɨnikuni.

Tawarita Ketsutsi kemutayɨ kemɨtimierienikekai


(Mar 10:32‑34 – Mat 20:17‑19, Ruk 18:31‑33)
32  Merikɨtsɨhuyeta mekaniuhukaitɨni Kerutsareme meutiyune 'utɨa,
hikɨ Ketsutsi kananuyeyerɨni. Teyɨ'ɨkitɨwamete mekanihɨxiyakaitɨni,
hipatɨ wa'ɨtɨma memuhukai mekanimamakaitɨni. Hikɨ tawarita
yatewa kaniwarewitɨni tamamata heimana memɨyuhuta, kanitsutɨani
tiwakuxaxatɨwatɨ kemɨ'itɨarienikekai. 33 «Neuxei, Kerutsareme tepɨtiyune

hikɨ, Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ nekaniyetuiyamɨkɨ mawari wewiwamete


tewa'aitɨwamete wahetsɨa, meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkita wahetsɨa. Mɨkɨ
yamekanitiyuakuni kename neke'umierieni, meta mekaneniyetuakuni
mɨkɨ memɨkahuriyutsixi wahetsɨa. 34 Mɨkɨ mekanenitewiyatsitɨakuni,

mekaneniti'aɨtsikawiyakuni, mekanenikuwaxɨakuni meta mekanenimiekuni.


Peru hairieka tukari 'aye'ayu, nekananukukemɨkɨ».

Kakuwu meta Wani kememɨte'itawawiri


(Mar 10:35‑45 – Mat 20:20‑28)
35  HikɨTsewereu niwemama Kakuwu meta Wani yuhutatɨ 'ahurawa
me'akɨneka, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Ti'ɨkitame, pɨtatsinakekeyu tahetsiemieme yapemɨtiyurienikɨ,
ketemɨmatetawawirieni.
36 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Kekutatixenake yanemɨtiyurienikɨ xehetsiemieme?


1705  Marikuxi 10

37 Mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Ketaneupitɨa 'atemayaxekɨ xewitɨ 'atserieta xewitɨta 'a'utata,
kepauka 'a'uweni witsimɨ'anetsie pemayerɨni.
38 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Atsixepɨkatemate tita xemɨteku'iwawa. ¿Xeteyuwaɨriya


xemɨteka'eniexɨani naimekɨ ne kenemɨtika'eniexɨani, nehepaɨ xeteyɨwawe
xema'iwarienikɨ tewi kemɨranukanamie hepaɨ hakɨ kepauka muka'ɨyarie?
39 Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—Huu, tepɨyɨwawe.
Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xemetsɨ nehepaɨ xekatenikwinikuni, meta nemɨka'ɨyarieni hepaɨ
xekanika'ɨyariekuni, 40 peru heitserie nepɨkahexeiya nemɨxepitɨanikɨ

netserieta meta ne'utata xemayaxekɨ. Matsi mɨkɨ wahetsiemieme


mukuha'aritsie xeikɨa, mɨkɨ yamekatenipitɨariekuni.
41 Hipatɨ tamamata kepauka memu'enana kememutiyuanekai,

mekanitsutɨani mewahekatɨ Kakuwu meta Wani. 42 Hikɨ Ketsutsi yu'aurie


waruta'inieka, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Xeme mɨpaɨ xepɨtemate, mɨkɨ nuiwarite wa'ukiyarima
memuyuxata mekateniwa'uxitɨaka yuteɨterima, meta ti'aitame hurawa
parewiwametemama mepanutikɨka mete'aitatɨ kememɨtepitɨarie. 43 Peru  

mɨpaɨ pɨkatiyɨni xeme xetsata. Matsi pɨta, xeme kemɨ'ane mariwetɨ


mɨyeimɨkɨni, mɨkɨ yunaime xeparewiwame kehɨkɨtɨni. 44 Meta kemɨ'ane

mexɨakame mɨyeimɨkɨ xeme xewitɨ, yunaime xehetsiemieme waɨriyarika


ti'uximayatame kehɨkɨtɨni. 45 Metsɨ Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ nepɨkanua

nemɨparewiyanikɨ, matsi pɨta hipame newaparewienike nekaninuani meta


netukari nemɨyetuanikɨ, yumɨireme nemɨwaxɨnakɨ.

Kemɨranutanierixɨ Warutimeyu mɨkaheunierekai


(Mar 10:46‑52 – Mat 20:29‑34, Ruk 18:35‑43)
46  MerikɨtsɨKeriku mekaneta'axɨani. 'Arike, mana kanayeyani Ketsutsi
teyɨ'ɨkitɨwametemama yunaitɨ meta yumɨiretɨ teɨteri hamatɨana. Xewitɨ tewi
mɨkaheunierekai mana kaniukateitɨni huye tetsita tiwautɨ, Warutimeyu
titewatɨ (Timeyu nu'ayatɨtɨ). 47 Hikɨ 'u'enaka kename Ketsutsi natsaretitanaka

mana 'uyemiekai, kanitsutɨani mɨpaɨ tiuhiwatɨ:


—Ketsutsi, Rawiri pemɨnu'aya, keneneutinenimayata kwerietɨ.
48 Yumɨiretɨ mekanitate'akaitɨni kayuwatɨ mɨtikanikɨ, peru matsi mɨkɨ

karima mɨpaɨ katiniuhiwakaitɨni:


—Rawiri pemɨnu'aya 'aku, keneneutinenimayata kwerietɨ.
49 Ketsutsi mana 'utakeka, mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xekeneuta'ini.
Mɨkɨ mehekɨneka mekanita'inieni mɨkaheunierekaikɨ, mɨpaɨ mete'ikɨhɨawetɨ:
—Pepɨkamaka. Kenanukukexi. Ketsutsi pɨmatsiha'iniwa.
50 Mɨkɨ yɨ'ɨkari hewiwieka, 'anukukeka, Ketsutsi hetsɨa kaneyani.

51 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:


—¿Tita pereuyehɨwa kenetiyurieni 'ahetsiemieme?


Marikuxi 10  1706

Mɨkaheunierekai mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Ti'ɨkitame, nepeunierenikeyu.
52 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenemie, yuri pemɨtiuta'erikɨ 'aixɨa pepu'itɨarie.


Hikɨ yapauka heunieretɨ kanayani, meta huyeta Ketsutsi 'utɨa kaneyani.

Kerutsaremetsie kemɨreutaha
(Mar 11:1‑10 – Mat 21:1‑9, Ruk 19:29‑38, Wa 12:12‑15)

11   Kepauka
Kerutsareme mehurakairi, meta Wetɨpake mɨrakutewatsie
1

memu'axɨa metatsiere Wetaniya, Huriwa Mati'u yemuriyari hetɨa,


Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete yuhetsɨa miemete yuhutame kaniwarutanɨ'ani,
2 mɨpaɨ tiwarutahɨaweka: «Kiekari 'anutaɨye mukumatsie xekenehu. Yapauka

mana xemeutahaxɨanitsie, puxu temaikɨ xekanetaxeiyakuni hakuwiekame,


tewi hetsiena mɨka'anutiyerɨwe 'akuxi. Xekenakuxɨna meta xekenahani 'ena.
3 Xewitɨ xɨka mɨpaɨ tixeku'iwawiyani: “¿Titayari mɨya xeteyurie?”, mɨpaɨ

xeketenetahɨawi: “Ti'aitame peiyehɨwa, kwitɨwata kanenɨ'amɨkɨ”».


4 Merikɨte mehekɨneka kaye 'utɨa mekaneitaxeiya puxu temaikɨ

'akuwiekame kitenie 'aurie, hikɨ mekanekuxɨna. 5 Teɨteri mana memɨti'ukai


hipatɨ mɨpaɨ mekateniwaruta'iwawiya: «¿Kexeteyurie? ¿Titayari puxu temaikɨ


xete'akuxɨna?» 6 Hikɨ yamekateniwarutahɨawe kemɨtiwarutahɨawekai

Ketsutsi, teɨteri mepɨwarupitɨa memekɨxɨnakɨ. 7 Puxu mekaneyehana


Ketsutsi hetsɨa. Hikɨta yɨ'ɨkarite me'anuti'itaku, mɨkɨ hetsiena kananutiyerɨni.


8 Yumɨiretɨ huyeta mekani'itɨaximekaitɨni yɨ'ɨkarite, hipatɨta kɨye xawari

me'uhapatɨ mekani'itɨaximekaitɨni. 9 Memanuyetekai meta wa'utɨa


memuhukai mɨpaɨ mekateniuhiwakaitɨni:


—'Ari ketaneutawikweitsitɨa.

—'Aixɨa ke'itɨarieka kemɨ'ane 'umamie Ti'aitame hetsɨa miemetɨtɨ.

10 —'Aixɨa ke'itɨarieka kemɨ'ane Ti'aitame mayani tatewari Rawiri


mɨti'aitakai hepaɨ.

—'Ari ketaneutawikweitsitɨa taheima pemakawe.


11 Hikɨ
Ketsutsi Kerutsareme kaneutahani meta tuki 'amɨpata kaneutahani.
Hanieretɨyaka naitsarie kaniwayeyani 'akayunirɨmekaku, tamamata heimana
memɨyuhuta wahamatɨa yunaitɨ mekanekɨne Wetaniya paitɨ.

Kemɨtiuniu 'axamɨ'itɨarienikɨ xapa mɨkatakakai


(Mar 11:12‑18 – Mat 21:12‑22, Ruk 19:45‑47, Wa 2:13‑16)
12  Merikɨtsɨ
'uxa'arieka, kepauka Wetaniya memayekɨnirɨmekai, Ketsutsi
kaneuhakamɨkɨkaitɨni. 13 Xapa kɨyeyari yɨrakame 'uxeiyaka 'ateewa paitɨ,

hepana kaneyani 'ixeiyake, heiwatɨ xeime 'ikwaxi mɨnekaxei hetsiena. Mana


nuaka tixaɨtɨ pɨkatiukaxei xawari xeikɨa, maxuxuawere mɨka'aye'awekaikɨ.
14 Ketsutsi hikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe xapa: «Hatsuaku xewitɨ tɨma 'a'ikwaxi

pɨkatikwani». Mekani'enieni teyɨ'ɨkitɨwametemama.


1707  Marikuxi 11

15  HikɨKerutsareme mekaniuta'axɨani. Ketsutsi Kakaɨyari tukieya


kuraruyarita kaneutahani, hikɨ kanitsutɨani waranuyeweweiyatɨ mɨkɨ
memɨtenanekai meta memɨtetuakai. Tumini patamete wamexate
kanatixɨrieni meta kukuruxi watuayamete wa'ɨparite. 16 Pɨkawapitɨakai

tixaɨtɨ mete'apitɨ memanuyekɨkanikɨ tukita. 17 Meta katini'ɨkitakaitɨni mɨpaɨ


tiwakɨhɨawetɨ: «¿'Ipaɨ tamɨ kare'uxa:


»“Nekii nenewieri kiyari pɨtiuterɨwarɨwani
yunaime nuiwarite wahetsiemieme”?
Peru xeme terɨ xekaneyeitɨani “hakewa tenawayamete memeyu'awieta”».
18 Hikɨ mawari wewiwamete memɨhɨritɨariekai, mɨme 'inɨarikɨ

memɨte'ɨkitametetɨkai wahamatɨa yunaitɨ mekani'enieni, 'ayumieme


mekatenikuwautɨwekaitɨni kememɨte'imienikɨ, mekanimakarɨkaitɨni, teɨteri
yunaitɨ memɨhɨxiyakaikɨ tita mɨti'ɨkitakai hepaɨtsita.
19 Hikɨ 'ukutaikaireku kiekaritsie kaniwayeyani.

Xapa kemɨtiwakikai
(Mar 11:20‑24 – Mat 21:19‑22)
20  Merikɨtsɨximeri mana me'uyehutɨ, xapa mekaniuxeiya wakime
naitɨ nanayari paitɨ. 21 Pekuru, haye'erieka kemɨtiuyɨ, mɨpaɨ

katinitahɨawe Ketsutsi:
—Neuxei Ti'ɨkitame, 'iya xapa pemaxaxatakai 'axamɨ'itɨarienikɨ,
mɨkɨ kaniutawaniri.
22 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kakaɨyari hetsie yuri xeketene'erieka. 23 Yurikɨ mɨpaɨ


nepɨtixekɨhɨawe, kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtitahɨawe 'ikɨ yemuri: “Keneu'apata,


haramaratsie keneukawetsi”, xɨka yu'iyaritsie 'etsiwa ka'iyɨrieka,
matsi xɨka yuri ti'erieka kename mɨpaɨ tiyɨni kemaine, mɨpaɨ
katiniyɨmɨkɨ hetsiena mieme. 24 'Ayumieme nepɨtixekɨhɨawe: Tita

xemɨtetawauni xeyunenewietɨ, yuri xeketene'erieka kename 'ari


yaxete'upitɨarie naime tita xemɨte'utawau, mɨpaɨ yakatiniyɨmɨkɨ
xehetsiemieme. 25 Kepauka xemɨyunenewie, xɨka xeime hamatɨa 'aixɨa

xekateyuxeiyani xeketeneuyehɨwirieka, xemeta xe'ukiyari muyuawitsie


makawe mɨtixeheuyehɨwiriekakɨ, 'axakexemɨteyurie. 26 Mexɨka  

teɨteri xekatewareuyehɨwirieni, xe'ukiyari muyuawitsie makawe


pɨkatixeheuyehɨwirieni xemeta 'axaxeteyurieyu.

Ketsutsi heitserie kemɨrexeiyakai


(Mar 11:27‑33 – Mat 21:23‑27, Ruk 20:1‑8)
27 Merikɨtsɨtawarita mekaniu'axɨani Kerutsaremetsie, mexi tuki
kuraruyarita yeyeikakai, mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete,
meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai meta 'ukirawetsixi yunaitɨ
'ahurawa mekaniukɨne.
28 Mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿Hakewa miemekɨ heitserie pehexeiyatɨ mɨyapepɨtiyuriene,


meta kemɨ'ane heitserie pɨmatsi'upitɨa mɨyapemɨtiyurienenikɨ?
Marikuxi 11  1708

29 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:


—Neta nepɨxeta'iwawiya xeme. Xɨka xenetsi'uta'eiya, neta
yanepɨtixetahɨawe kemɨ'ane heitserie mɨnetsi'upitɨa mɨyanemɨtiyurienenikɨ
'ikɨ naime: 30 Wani kemɨti'ɨyanekai, ¿taheima timiemetɨkai, nutsutɨ teɨteri

wahetsɨa pɨmiemetɨkai? Xekeneneuta'eiya.


31 Hikɨ mɨkɨ niuki mekaniutixɨatɨatɨkɨne mɨpaɨ meteyɨkɨhɨawetɨ: «Xɨka tame

mɨpaɨ te'utiyuani: “Taheima makawe pipitɨakai”, mɨkɨ mɨpaɨ pɨtatitahɨawe:


“Merikɨte, ¿titayari yuri xekate'ita'eriri?” 32 Xɨkata mɨpaɨ te'utiyuani:

“Teɨteri mepipitɨakai”...» Mekaniwamakarɨkaitɨni teɨteri, mɨkɨ yunaitɨ mɨpaɨ


memutiyuanekaikɨ Wani hepaɨtsita kename yurikɨ Kakaɨyari niukameya
hɨkɨtɨkai. 33 'Ayumieme mɨpaɨ mekatenita'eiya Ketsutsi:

—'Atsitepɨkatemate.
Mɨkɨta mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Merikɨte, neta 'atsinepɨkatixetahɨawe kemɨ'ane heitserie mɨnetsi'upitɨa
mɨyanemɨtiyurienenikɨ 'ikɨ naime.

Te'ɨwiyamete 'axamemɨte'u'iyari
(Mar 12:1‑12 – Mat 21:33‑46, Ruk 20:9‑19)

12   Hikɨ
kanitsutɨani tiwakuxaxatɨwatɨ, 'ɨxatsi hepaɨtsita ti'ɨkitatɨ,
1

mɨpaɨ kaniutayɨni: «Tewi kaxie haraweriyari kaniutawewieni.


Kanikurarutɨiya, kaxie pɨname kaniwati'inieni, tuxiyu kaniutawewieni
ti'ɨwiyame hetsiemieme. Hikɨ te'ɨwiyamete waruhɨritɨaka, 'ateewa kaneyani.
2 Hikɨ tukari 'aye'aku matikwakwaxetsie, xeime ti'uximayatame kaniutanɨ'ani

te'ɨwiyamete wahetsɨa, menutɨnikɨ 'ikwaxi yapaɨmeme kutsiyari


hetsiemieme. 3 Peru mɨkɨ mekaniwiya, mekanitiwaxɨani, meta yumaweme

mekanenɨ'ani. 4 Hikɨ hutarieka xeimeta ti'uximayatame kaniutanɨ'ani


wahetsɨa, mɨkɨta mekanituaxa mu'uyatsie meta 'axamekatenitihɨawe.


5 Xeimeta kaniutanɨ'ani, mɨkɨta mekaniumieni. Kaniwarutanɨ'anita

hipame yuwaɨkawame, mɨkɨ hipame mekaniwarutiwani,


hipameta mekaniwarukwini.
6 »Xeime 'akuxi kanexeiyakaitɨni, yuniwe minaki'eriekai. 'Imatɨrieka, mɨkɨ

kaniutanɨ'ani, mɨpaɨ 'utaitɨ: “Neniwe hɨrixɨa mekanetimakakuni”. 7 Peru 'iya  

te'ɨwiyamete mɨpaɨ mekateniuxata: “'Ikɨ hetsie 'arike katininakimɨkɨ kutsiyari


tipiinieya. Hikɨmɨ tepimieni, tita hetsiena mɨtinakekekai tapiini pɨrayani”.
8 Hikɨ mekaniwiya meta mekanimieni, haraweri warie mekaneikahɨani.

9 »Merikɨte, ¿ketiyurieni haraweri kutsiyari? Kaninuamɨkɨ, te'ɨwiyamete


kaniwakwimɨkɨ, meta hipame kaniwahɨritɨamɨkɨ pɨta yuharaweri.


10 ¿Xekate'ekaterɨwawawe xeme 'ikɨ niuki:

»“Mɨkɨ teté memitixani'eri kii wewiwamete


mɨkɨ teté 'itsikina mieme kanayani,
11 Ti'aitame mɨya katiniuyurieni,
meta kanimariweni ketemɨte'ixeiya”?»
12 Mɨpaɨ metehetimaika mɨwaxatakaikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita ti'ɨkitatɨ, 'ayumieme

mekatenikuwautɨwekaitɨni kememɨte'iwiyakɨ. Peru mekaniwamakarɨkaitɨni


teɨteri, hikɨ me'iku'eirieka mekanekɨne.
1709  Marikuxi 12

Kuwiyexinu tuminieya
(Mar 12:13‑17 – Mat 22:15‑22, Ruk 20:20‑26)
13  Hikɨhetsɨana mekaniwarutanɨ'ani paritseutsixi hipame meta Herurexi
hetsie memɨtewiyakai meyɨnɨkame, niukieyatsie memiwiyakɨ. 14 Mana  

me'u'axɨaka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Neuxei ti'ɨkitame, tame tepɨmatsimate 'ekɨ yuri pemutainekɨ,
pemɨka'akweriwayuriekɨ tsepa xewitɨ kemɨtiyɨkɨhɨawe, yɨkɨ
pemɨkatiwaxeiyakɨ teɨteri, matsi Kakaɨyari huyeya hepaɨtsita pepɨti'ɨkita
yurikɨ. ¿Ti'aitame Tsetsaxi tumini kemɨtiwawa, 'aixɨa ti'ane temɨteyutuaka
nutsutɨ pɨkatixaɨ? 15 ¿Teteyutuaka nutsutɨ hawaikɨ?

Ketsutsi yatimaitɨ yakɨ memutiyuanekaikɨ, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿Titayari xenete'inɨatatɨwe? Xumatari watumini xekenena'ɨiri nemixeiyakɨ.
16 Mɨkɨ xeime mekani'atɨirieni, hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kemɨ'ane 'ikɨ pɨra'ɨkiya, kemɨ'ane pɨra'utɨarika 'ikɨ?


Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Tsetsaxi.
17 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Tsetsaxi xeketeneyetuirieka tita Tsetsaxi hetsɨa mɨtimieme, meta


Kakaɨyari xeketeneyetuirieka tita Kakaɨyari hetsɨa mɨtimieme.
Hikɨ mɨkɨ mekaniuhɨxiyani mɨyamutayɨkɨ.

Mɨkite kememɨte'anuku'uni hepaɨtsita


(Mar 12:18‑27 – Mat 22:23‑33, Ruk 20:27‑38)
18  Hikɨ hetsɨana mekaniu'axɨani tsarutseutsixi, mɨkɨ mɨpaɨ meputiyuanekai
kename mɨkite meka'anuku'uwe, hikɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
19 —Ti'ɨkitame, Muitsexi mɨpaɨ katiniu'utɨani tahetsiemieme, tewi xɨka

'umɨni xɨka 'uka 'uku'eirieni tɨɨri kawarayexeiyawetɨ, mutaya kanitiwitɨmɨkɨ


yukwe, tɨɨri mɨwarayexeiya matsieya nuiwarieya memakɨnekɨ. 20 Merikɨtsɨ  

'amenititekaitɨni 'iwamarixi 'atahuta meyupaɨmetɨ. Wamatsika 'utineɨkeka


kaniumɨni tɨɨri kawarayexeiyawetɨ. 21 Hutarieka mieme yu'iwa wiuraya

kaniutiwitɨni, peru mɨkɨta kaniumɨni tɨɨri kawarayexeiyawetɨ. Hairieka


mieme yaxeikɨa kaniuyɨni. 22 Yunaitɨ 'atahuta 'iwamarixi yaxeikɨa

mekaniuyɨni, meta tɨɨri mepɨkawarayexei. 'Imatɨriekata, 'ukaratsi kaniumɨni.


23 Merikɨte, kepauka xeniu memanuku'uni, ¿'atahutatɨ memitiwitɨ kemɨ'ane

ra'ɨya pɨrayani?
24 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeme pɨta xekateheuyexɨri, xemɨka'imatekɨ 'utɨarika xapayari


meta Kakaɨyari kemɨtitɨrɨkaɨye. 25 Kepauka mɨkite memanuku'uni,

mepɨkatineɨkixɨani meta mepɨkatiwikitɨariexɨani, matsi Kakaɨyari niukieya


tuayametemama taheima miemete wahepaɨ mepɨ'aneneni. 26 Mɨkite  

wahepaɨtsita kemɨre'uxa kememɨte'anuku'uni, ¿kaukatɨ xeka'ekaterɨwawawe


Muitsexi xapayatsie hakewa 'ɨtsitsie mexaxata, Kakaɨyari kemɨtitahɨawixɨ:
“Ne 'Apɨrahami, 'Itsahaki meta Kakuwu wakakaɨyari nekanihɨkɨtɨni”?
27 'Ayumieme mɨkite pɨkawaxata kename wakakaɨyari maine,

Marikuxi 12  1710

memayeyuyuri pɨta wakakaɨyari kaniyuxatani tsepa memukwi.


Xeme yemekɨ xepeuyexɨri.

'Aitɨarika mɨwariwe
(Mar 12:28‑34 – Mat 22:34‑40)
28  Hikɨ xewitɨ 'inɨarikɨ mɨti'ɨkitametɨkai 'ahurawa 'ayaka, waru'enieka
niuki mexɨatɨakame, katinimaikaitɨni 'aixɨa mɨtiwaru'eikɨ, mɨpaɨ
Ketsutsi katiniuta'iwawiya:
—Naitɨ 'inɨari niukiyarite, ¿kemɨ'ane 'aitɨarika matsi peuyewetse?
29 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Ipaɨ kananuyɨneni 'aitɨarika mɨmariwe: “Xekeneu'enana 'ixaheritsixi.


Ti'aitame mɨtakakaɨyari, mɨkɨ Ti'aitame kaniyuxewini. 30 Peninaki'eriekamɨkɨ

Ti'aitame mɨ'akakaɨyari naime 'a'iyarikɨ, naime kepemɨti'amatekɨ, naime


'a'eriwamekɨ, naime 'atɨrɨkariyakɨ”. 31 'Utɨmana mieme hepaɨna kananuyɨneni:

“'Ahepaɨ tewi kenenaki'erieka kepemɨti'anaki'erie 'ekɨ”. Xewitɨ 'aitɨarika


pɨkaxuawe tawarita matsi mariwetɨ, 'ikɨ hutatɨ xeikɨa.
32 Hikɨ 'iya ti'ɨkitame mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—'Aixɨa pɨ'ane ti'ɨkitame. Yuri pekaniutaineni, Kakaɨyari kaniyuxewini,


xewitɨta 'apɨka'uyeika hepaɨna 'anetɨ, kepemaine. 33 Xɨka tewi 'inaki'erieka

naime yu'iyarikɨ, naime kemɨtiyumatekɨ naime yutɨrɨkariyakɨ, xɨka yuhepaɨ


tewi naki'erieka kemɨtiyunaki'erie hepaɨ, matsi mɨpaɨ 'aixɨa kani'aneni,
keyuri mawari taiyariyari meta hipame mawarika.
34 Hikɨ Ketsutsi 'i'enieka timaiweme hepaɨ kemɨtita'ei mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Ateewa pepɨka'uyeika pemaye'anikɨ, Kakaɨyari mɨra'aitatsie.


'Anatɨtɨ tawariri xewitɨ pɨkayuwaɨri tixaɨtɨkɨ mɨtita'iwawiyakɨ.

Kɨritsitu kemɨ'ane pɨraniwe kemɨtiwaruta'iwawiyaxɨ


(Mar 12:35‑40 – Mat 22:41‑46, 23:1‑7, Ruk 20:41‑47)
35  Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni tukita ti'ɨkitatɨ:
—¿Titayari mɨpaɨ mete'utiyuane mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitamete, kename
waniu Kɨritsitu Rawiri nuiwarieya hɨkɨtɨni? 36 Mɨkɨ Rawiri tɨtɨ mɨpaɨ

kaniutayɨni 'Iyari Mɨtiyupata 'ikuyuitɨwakaku:


»“Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe kemɨ'ane Mɨneti'aitɨwame:
‘Netserieta kenakani,
mexi mɨkɨ memɨmatsi'aka'unie
'ahetɨapai newa'atɨani’ ”.
37 Xɨka Rawiri tɨtɨ “Neti'aitɨwame” titerɨwa, ¿kehapaɨtɨtɨ nu'aya pɨhɨkɨtɨni?

Teɨteri meyutemamawietɨ mekani'eniekaitɨni yuwaɨkawatɨ.


38 Ti'ɨkitatɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekeneyukweriwayurieka mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitamete wahepaɨtsita.


Mɨkɨ pɨwanake memeu'uwanikɨ 'etɨtɨme me'anakatɨtɨ meta kiekari hixɨapa
waɨritsika memɨpitɨarienikɨ, 39 teɨteri wahɨxie memayaxekɨ tuki 'etsimɨpepeta

meta kiekame 'aurie memayaxekɨ 'ixɨararipa. 40 Wiuratsixi wapiini


mepɨtewarutixɨtɨiri meta 'amepɨteheutetere meyunenewietɨ mɨkamatsiɨkɨnikɨ


kememɨteyurie. Mɨkɨ wahetsie matsi waɨkawa katinahɨiyamɨkɨ.
1711  Marikuxi 12

Wiura tumini kemɨti'atɨiri Kakaɨyari


(Mar 12:41‑44 – Ruk 21:1‑4)
41 Hikɨ tumini makaxɨriwa kakuniyari hɨxie kaniutayerɨni Ketsutsi,
teɨteri kaniwaxeiyakaitɨni tumini me'akaxɨrɨwame kakunitsie. Xikutsixi
yumɨiretɨ waɨkawa mekaneukaxɨrɨwakaitɨni. 42 Merikɨtsɨ xewitɨ wiura

kaninuani tumini kahexeiyatɨ, hutame kaneukaxɨrieni xeitsenitawuyari


mɨraye'atɨka xeikɨa.
43 Hikɨ yu'aurie warutakwewieka teyɨ'ɨkitɨwamete, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe

Ketsutsi: «Niuki kanitseɨyeni kenemɨtixekɨhɨawe, 'ikɨ wiura tumini


kahexeiyatɨ kakunitsie kaneukaxɨrieni waɨkawa, mɨkɨ yunaitɨ memeikaxɨrɨwa
'etsiwa xeikɨa mekaneikaxɨrieni. 44 Yunaitɨ mɨkɨ mekaneikaxɨrieni tita

mɨranayuhayewa, peru 'iya yuhaweri mieme kaneukaxɨrieni, naime


kɨmana mɨtiyumikwakai».

Kemɨtimatsiɨkɨni tukari 'aye'aximekaku


(Mar 13:1‑7 – Mat 24:1‑51, Ruk 21:5‑36)

13   Hikɨ
Ketsutsi tukita wayeyeikakaku, teyɨ'ɨkitɨwametemama xewitɨ
1

mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Neuxei, ti'ɨkitame, tetexi ketimamariwawe meta kiite.
2 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿'Ikɨ kii petixeiya 'amɨpapa? Tete pɨkahayewarieni yuheima 'atetɨ, naitɨ


kanika'unariemɨkɨ.
3 Hikɨ Huriwu Mati'u yemuriyaritsie 'ukaiku, tuki 'amɨpa hɨxie, Pekuru,

Kakuwu, Wani meta 'Atɨrexi yuxaɨta mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:


4 —Ketatineutaxatɨa, ¿kepauka mɨpaɨ pɨtiyɨni kepemainekai? ¿Tita

ti'inɨariyaritɨni kepauka mɨraye'aximeni 'ikɨ naitɨ?


5 Hikɨ Ketsutsi kanitsutɨani mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwatɨ:

—Xekeneyukweriwayurieka nɨkatɨ xewitɨ tixe'u'itaiya. 6 Yumɨiretɨ  

mepɨ'axɨani kename ne neyɨane, mɨpaɨ me'utiyuatɨ: “Neri nepɨhɨkɨ”,


mepɨtewa'itaiya yumɨireme. 7 Kepauka mɨpaɨ xemɨtehetimani kename

xaɨtsie kuyaxa hexuawe, meta kepauka mɨpaɨ xemɨte'enanani kename


xaɨtsie kiekatari hipame wahamatɨa 'ari meheyutakwini, xepɨkamamaka.
Peuyewetse mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ, peru 'akuxi 'ana kwie naitɨ pɨkaheutipare.
8 Nuiwarite mekaniwatakwikuni hipame nuiwarite meta xexuime

kwieyaritsie kiekatari hipame kwieyaritsie kiekatari. Naitsarie kwie


kanitayuamɨkɨ, metatsiere haka kanitawemɨkɨ. Xɨka mɨpaɨ tiyɨaneni
kukuiniya 'akuxi yutsutɨanetɨ pɨtiyɨaneni.
9 »Peru xeme xekeneyukweriwayurieka. Mɨkɨ mekanixeyetuakuni

yu'itsɨkate wahetsɨa meta mepɨxetiwani yutukiteta. Kuwexinaruritsixi


meta te'aitamete wahɨxie xekaniti'iwawiyariekuni nehetsɨa xemɨmiemetekɨ,
mɨpaɨ xe'itɨarietɨwetɨ xekaniwatahekɨatsitɨiyakuni mɨkɨ. 10 Kaneuyeweka  

'ikɨ niuki 'aixɨa manuyɨne memɨtaxatɨarienikɨ yunaitɨ nuiwarite meri.


11 Kepauka memɨxetiwiya memɨxe'anuhapani 'itsɨkate wahɨxie, xeta'ikwewatɨ

xepɨkayu'iyaritɨaka kexemutiyuaneni. Matsi kexemɨtepitɨarieni 'ana,


Marikuxi 13  1712

mɨpaɨ xeputiyuaneni. Xemetsɨ xepɨkahɨkɨtɨni kemɨ'ane yamɨtayɨni,


matsi 'Iyari Mɨtiyupata kanihɨkɨtɨkamɨkɨ kemɨ'ane mɨtaniuni.
12 »'Iwamarixi xewitɨ yu'iwa kaniyetuamɨkɨ mɨmierienikɨ, meta

nuariekame yuniwe kaniyetuamɨkɨ. Tɨɨri mekaniyeha'akuni yupaapama


wahepaɨtsita meta mekatenita'aitakuni memɨkwi'iwakɨ. 13 Yunaitɨ  

mekanixe'uxiwe'eriekakuni nehetsɨa xemɨmiemetekɨ, peru kemɨ'ane


tiuka'eniwatɨ mɨkatihayewa 'atsita 'imatɨrieka tukaritsie, mɨkɨ
kanitawikweitsitɨariemɨkɨ.
14 »Kepauka xemixeiya “'axamɨti'ane mɨkatipatsie mawariyari” hakewa 'aixɨa

mɨkahe'ane mewewiyaka (titerɨwame ketimaiweni tita mɨtixata), 'ana hɨritsie


mekeyuta'una mɨkɨ Kureya kwieyaritsie memu'uwani. 15 Kemɨ'ane yukii heima

makakani, mɨkɨ 'anakayame yukiita pɨkaheutahakeni yupiini tiwayepinike.


16 Kemɨ'ane yeuta meyeikani, yu'utɨma pɨka'akununuwani yɨ'ɨkari mahurimiekɨ.

17 Xɨa'ui mɨkɨ memuhukani meta memɨtetsitsitɨwani mɨkɨ tukaritsie.


18 Xekeneyunenewieka muhaɨtɨnitsie mɨpaɨ mɨkatiyɨnikɨ. 19 Karikɨ mɨkɨ


   

tukaritsie 'uximatɨarika kanitixuawerimɨkɨ kemɨkatitixuaweriwe tsutɨapaitɨ


kepauka kwie Kakaɨyari munetɨatsie paitɨtɨ, meta tawariri pɨkatixuawere 'arike.
20 Xɨka Ti'aitame mɨkɨ tukari 'etsika'utateriya, nixewitɨ pɨkatawikweni. Peru

mɨkɨ mɨwaranayexei wahekɨ, tukari yakɨ putipaɨmeriyaxɨ.


21 Hikɨ, 'ana xeme xewitɨ xɨka mɨpaɨ tixekɨhɨaweni: “Kamɨ, 'ena

kaniuyeikani Kɨritsitu”, yatɨni “Kamɨ huma”, yuri xepɨkate'erieka. 22 Karikɨ  

yakɨ Kɨritsitutsixi mekanitixuawerikuni meta Kakaɨyari niukametemama


meyuxatatɨ, mɨkɨ 'inɨari mepɨtiwewieni mamariwaweme metewa'itaiyake
'atsita mɨkɨ memanayexeiyarie xɨka tiyɨwenike. 23 Kamɨtsɨ xekeneyu'ɨwiyani,

naime nepɨtixe'utaxatɨa yakatiyɨwekaku 'akuxi.


24 »Peru 'ana tukaritsie, mɨkɨ 'uximatɨarika heunuayu,

»“tau kaniyɨrimɨkɨ,
meta metseri tawariri pɨkahekɨariwieni,
25 xurawetsixi mepɨkaxɨrieni muyuawitsie,
meta tɨrɨkariya memexeiya muyuawitsie miemete mepɨkuyuitɨarieni”.
26 »Hikɨ 'ana Yuri Tewi kenemɨtitewa mekanenixeiyakuni haitsata

ne'akamiekame, waɨkawa netɨrɨkaɨyetɨ meta nexawatɨme. 27 Meta  

nekaniwatanɨ'axɨamɨkɨ neniuki tuayamete, mɨkɨ nemɨwaranayexei


memɨwakuxeɨrienikɨ, tatserieta ta'utata tahixɨata tatsutɨa memu'uwa,
naitsarie kwie manuniere muyuawi hetɨa.
28 »Pinikɨ xeketeneyɨ'ɨkitɨaka: Kepauka mɨkaneika xawari meta xɨka

yɨrani, xeme mɨpaɨ xepɨtemate tatsɨari 'ahurakaku. 29 Yaxeikɨata, kepauka


xemɨneniere kenemutayɨ mɨpaɨ tiyɨanekaku, mɨpaɨ xeketenemaika kename


hehurari, kitenie mɨta'aximeni hepaɨ. 30 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'ikɨ

naitɨ yapɨtiyɨni mexi hikɨ miemete mekakwiwawe. 31 Muyuawi meta kwie


pukumawere, peru neniuki hatsuaku pɨkakumawere.

Pɨkamatsiɨkɨ tukari meta hurayari


32  »Peru,
nixewitɨ 'atsipɨkatimate kepauka maye'ani mɨkɨ tukari,
taheima miemete niuki tuayamete 'atsimepɨkatemate, meta Kakaɨyari
1713  Marikuxi 13

Nu'aya 'atsipɨkatimate, 'ukiyarieya xeikɨa katinimaika. 33 Yaxetemaitɨ  

xekeneyuhayewa, xekenayeneniereni, 'atsixemɨkatematekɨ kepauka


maye'ani mɨkɨ tukari. 34 'Ipaɨ kani'aneni, tewi 'ateewa paitɨ metɨa hepaɨ,

yukii muku'eiri, te'uximayatamete muwaruhɨritɨa, yuxexuime 'uximayatsika


wahɨritɨatɨ, meta kitenie tihɨweme katiniuta'aitɨani mɨtitahɨkakɨ.
35 »Xemeta 'ayumieme xekenayeneniereni, 'atsixemɨkatematekɨ kepauka

munuani kii kutsiyari, xɨka taikai, yatɨ tɨkari hixɨapa, yatɨ wakana tahiwayu,
yatɨ kahekɨareyu. 36 Xekenayeneniereni kapa xekutsume xe'utaxeiyakɨ

yapauka nuame. 37 Kenemɨtixekɨhɨawe xeme, yunaime netiniwakɨhɨaweni


wahetsie mɨtinakekɨ: Xekenayeneniereni».

Witsimu'ɨa Ketsutsitsie kemɨtiukawiriyarie


(Mar 14:1‑11 – Mat 26:2‑16, Ruk 22:1‑6)

14   Merikɨtsɨ
huta tukari kaneuyewekaitɨni maye'anikɨ Patsikwa
1

'ixɨarariya meta paa mɨkakuxanariyarietɨka 'ixɨarariyari. Mawari


wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai
mekatenikuwautɨwekaitɨni Ketsutsi memɨwiyakɨ me'i'itame mɨpaɨ
memɨte'imienikɨ. 2 'Ayumieme mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Xeikɨa 'ixɨarari

xuawekaku hawaikɨ, teɨteri me'uyeha'anikɨ waɨkawa me'uyukuxeɨrienikɨ».


3 Hikɨ Wetaniya kiekariyaritsie, mexi mɨkɨ mexatsie 'utikatei Tsimuni

kiita kemɨ'ane meripaitɨ nawi kwiniyayari mexeiyakai, hikɨ muwa 'ukaratsi


kaninuani teté puteyuyari witsimɨ'ane 'ahanatɨ witsimu'ɨa 'ayemakame
kwinimieme mɨraye'axe naaru hɨkɨakamekɨ wewiyakame. Puteyu kɨipieya
'anumuraka, Ketsutsi mu'uyatsie kaneitiyeurieni witsimu'ɨa.
4 Hipatɨ mana memɨtanenierekai mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni meha'atɨ:

—¿Titayarikuta yakɨ xeikɨa mɨkɨ reuyewe witsimu'ɨa? 5 Pɨyɨwekai  

mɨkɨ waɨkawamekɨ mutuiyanikekai, e tuminiyari memɨmikienikɨ tixaɨtɨ


memɨkatehexeiya.
Hikɨ 'ukaratsi mekaniutate'akaitɨni.
6 Peru Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xekeneuhayewa, titayari xete'i'uximatɨa. 'Aixɨa katiniuyurieni


nehetsiemieme. 7 'Uxa'atɨni warie 'amekaniu'uwakuni tixaɨtɨ memɨkatehexeiya

xehetsɨa. Kepauka xemɨyuwaɨriya xekaniyɨwawekuni xemɨwaparewienikɨ,


neri xehetsɨa 'anepɨka'uyeikani 'uxa'atɨni warie. 8 'Ikɨ ketitakɨ mɨtiyɨwekai  

mɨpaɨ katiniuyurieni. Ne'ayeyurikaku 'akuxi kaneniukawirieni witsimu'ɨa


nemɨkateukienikɨ. 9 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxekɨhɨawe, tsepanetɨ hakewa 'ikɨ

niuki 'aixɨa manuyɨne mekuxaxatsiwani naitsarie kwiepa, kanitaxatsiemɨkɨ


kana'eriwamɨkɨ 'ikɨ 'ukaratsi kemɨtiuyuri.
10 Hikɨ Kura 'Itsikariutitanaka, tamamata heimana memɨyuhuta mɨwanɨkai,

kaneyani mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete wahetsɨa Ketsutsi yetuanike.


11 Mɨkɨ me'i'enieka mekaniyutemamawiekaitɨni. Mɨpaɨ mekatenitahɨawe

kename tumini me'i'ɨitɨanikekai. Hikɨ mɨkɨ katinikuwaunekaitɨni kepauka


'aixɨa mɨyɨnikekai miyetuanikɨ.

e  14:5 RV60 mɨpaɨ paine mɨkɨ witsimu'ɨa haika tsienituyari 'inɨariyarikɨ heimana yapaɨmemekɨ.
Marikuxi 14  1714

Ti'aitame 'ikwaiya
(Mar 14:12‑26 – Mat 26:17‑30, Ruk 22:7‑23, 1Kur 11:23‑25)
12  Merikɨtsɨ mexɨakame tukaritsie Paa mɨkakuxanariyarietɨka
'ixɨarariyaritsie, kepauka memɨwakukukuyakai muxatsi tɨrixi
Patsikwa 'ixɨarariyari hetsiemieme, teyɨ'ɨkitɨwametemama mɨpaɨ
mekatenitahɨawe:
—¿Hakewa matsihenake mana temuhukɨ 'aixɨa temɨtehekuyurienikɨ,
Patsikwa 'ikwaiyari pemekwanikɨ?
13 Hikɨ yuhutame teyɨ'ɨkitɨwamete kaniwarutanɨ'ani mɨpaɨ

tiwarutahɨaweka:
—Kiekaritsie xekenehu, tewi mana pɨxe'anukunake ye'ɨ 'ahanatɨ
hekuhanɨka. Mɨkɨ xekenanuweiya, 14 hakewa menuani, mɨpaɨ

xeketenetahɨawi kiekame: “Ti'ɨkitame mɨpaɨ paine: ¿Hakewa kii mɨkɨ


muwa nemɨyɨwe nemɨtiwa'ɨkitɨa wahamatɨa Patsikwa 'ikwaiyari
nemɨkwani?” 15 Mɨkɨ kii taɨta pɨxeheutiwitɨni pɨxexeitsitɨani kii

'a'uyeyeukame naitɨ 'ureyepikame 'aixɨa tiha'aritɨariekame. Muwa 'aixɨa


xeketeneyuri tahetsiemieme.
16 Hikɨ mana mekanekɨne teyɨ'ɨkitɨwamete, kiekaritsie mekaneta'axɨani,

kemɨtiwarutahɨawixɨ mekateniutaxeiya. Muwa Patsikwa 'ikwaiyari


hetsiemieme 'aixɨa mekateniukuyurieni.
17 Merikɨte 'ukutaikaireku, Ketsutsi, tamamata heimana yuhutame

wahamatɨa yunaitɨ mekaniu'axɨani. 18 'Ame'utitekaku metekwakaku,


Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, xewitɨ xeme, nehamatɨa mɨtikwa'a,
pɨnetsiyetuani.
19 Hikɨ mekaniyuhiwerietɨkateitɨni, yuxexuitɨ mɨpaɨ

mekateniku'iwawiyakaitɨni:
—¿Ne netihɨkɨ?
20 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeme tamamata heimana yuhutatɨ xewitɨ kanihɨkɨtɨni, kemɨ'ane paa


manati'ɨwe nehamatɨa 'ikɨ xakɨtsie. 21 Yuri Tewi kenemɨtitewa, nepɨyemie

nemɨmierienikɨ kemɨre'uxa nehepaɨtsita, perutsɨ xɨa'ui kemɨ'ane mɨnetsiyetuani


Yuri Tewi nehɨkɨtɨme. Matsi 'aixɨa kani'anenikeyu xɨka ka'utinuiwake mɨkɨ
tewi.
22 Hikɨ metekwakaku, Ketsutsi paa kananuku'ɨni 'aixɨa 'utayɨka

Kakaɨyari hepaɨtsita paa hepaɨtsita, 'ititaraka paa, kaniwarumini,


mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Xekenanu'ɨi, 'ikɨ kaninewaiyaritɨni.
23 Tekɨxi 'anukuhanaka pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari kaniwaru'itɨani,

yunaitɨ mekanenuti'iexɨani mɨkɨ.


24 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Ikɨ kaninexuriyatɨni, mɨkɨ tɨratu mɨhekwa kanihɨkɨtɨni yumɨireme


wahetsiemieme kanitayeurimɨkɨ. 25 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,

1715  Marikuxi 14

tawarita kaxie hayari nepɨka'anu'ieni mexi ka'aye'awe kepauka


hekwamekɨ nemenu'ieni hakewa Kakaɨyari mɨre'aita.

Ketsutsi kemutayɨ Pekuru kemɨtiyuku'imawanikekai


(Mar 14:27‑31 – Mat 26:31‑35)
26  Hikɨnɨawari Kakaɨyari hetsɨa mieme me'utikwikaka, mekanekɨne
yemuritsie Huriwu Mati'u. 27 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

―Xeme yunaitɨ xepɨnetsiku'eirieni, mɨpaɨ mɨre'uxakɨ:


»“Nepimieni muxatsi wahɨweme,
hikɨ muxatsi mɨwa'ɨwiyakai mekanitaxɨriexɨakuni”.
28 Peru ne'anukukeme, ne meri nepɨyemie Karereyatsie paitɨ».

29 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Tsepanetɨ yunaitɨ memɨmatsi'uku'eiri, ne hawaikɨ.


30 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨmerahɨawe, 'ikɨ tɨkaritsie wakana 'ukiri hutakɨa


katahiwawekaku 'akuxi, 'ekɨ haikakɨa pepɨ'aku'imawani, kename
pekanetsimate pe'utaitɨ.
31 Pekuru tawarita kwinimieme matsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Tsepanetɨ meuyeweka 'ahamatɨa nemɨmierieni, hatsuaku


nepɨkaneku'imawani kename nekamatsimate ne'utaitɨ.
Hipatɨta yaxeikɨa mekaniutiyuani.

Ketsutsi kemɨtiyutanenewi Ketitsemanitsie


(Mar 14:32‑42 – Mat 26:36‑46, Ruk 22:40‑46)
32  Hikɨ mekanekɨne Ketitsemani reyetewakaku. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe
teyɨ'ɨkitɨwamete: «'Ena xekenekuteni mexi ne nepɨyunenewimie». 33 Pekuru, 

Kakuwu meta Wani kaniwarewitɨni yatewa, hikɨ kanitsutɨani mana haumatɨ


meta yuhiwerietɨ. 34 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Ne'iyaritsie kwinimieme

nekaninehiwerieka, mɨkɨkɨ nekanimɨximeni. 'Ena xekeneuyuhayewa


meta xekenetaneniereni».
35 'Etsiwa huma 'uyaka kaniutihɨximakeni kwiepa hikɨ kanitsutɨani mɨpaɨ

tiyunenewietɨ, xɨka tɨmaxɨa tiyɨwenike mɨka'aye'anikɨ kemɨtiyɨnikekai.


36 Mɨpaɨ kaniutainekaitɨni: «Ne'ukiyari 'aku, naimekɨ pepɨyɨwe 'ekɨ.

Yanepɨra'eriwakaku mɨka'aye'anikɨ kenemɨtikwinitɨarieni, peru kemɨnetinake


ne pɨkatixaɨ, 'ekɨ pɨta kemɨmatinake».
37 Hikɨ kaninuani teyɨ'ɨkitɨwamete mematitekaitsie, kaniwarutaxeiya

mekutsume. Mɨpaɨ Pekuru katiniutahɨawe: «Tsimuni 'aku, ¿petikutsu?


¿Pekatiyɨwekai pemayeniereni xeihurayari? 38 Xekenetaneniereni,

xekeneyunenewieka kapa 'axaxete'uyurienikɨ xemɨta'inɨatsienitsie. Xe'iyari


kaniyuwaɨriyani, peru xewaiyari matsi puwerani».
39 Hikɨ hutarieka heyaka kaniyutanenewieni yaxeikɨa 'utaitɨ. 40 Tawarita
   

kepauka munua, kaniwarutaxeiyata mekutsume, memɨkayɨwawekaikɨ


memayeneniereni kutsikɨ. Mepɨkayɨwawekai kememɨte'ita'eiya. 41 Hikɨ hairieka

mana nuaka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «¿Xetekutsu 'akuxi, xete'uxipie?


Marikuxi 14  1716

'Ariri. Paye'ari. Neuxei, Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ 'axateyuruwamete wamamatsie


nepɨyetuiyani. 42 Xekenanuku'uti, kɨmɨtɨkari. Kemɨ'ane mɨnetsiyetuani

mana kanamieni».

Ketsutsi kemɨtiuwiyarie
(Mar 14:43‑50 – Mat 26:14‑56, Ruk 22:47‑50, Wa 18:3‑11)
43  Merikɨte 'utaniukakaku 'akuxi yapauka Kura mana kaninuani,
tamamata heimana memɨyuhuta mɨwanɨkai. Yuwaɨkawame teɨteri
yuhamatɨa kaniwarawitɨkɨkaitɨni 'ixiparate meta kɨyexi mete'u'ɨkame,
mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete, 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai meta
'ukirawetsixi. 44 'Iya miyetuanikekai 'inɨari pɨwarutaxatɨakai, mɨpaɨ 'utaitɨ:

«Kemɨ'ane ne nemɨtawaɨritɨani 'itsiyakɨ, mɨkɨ kanihɨkɨtɨkamɨkɨ, xekenewiya,


xekenanuhani 'aixɨa rehɨakame». 45 Hikɨ nuaka yapauka, Kura 'ahurawa

kaniuyani Ketsutsi hetsɨa, mɨpaɨ katinitahɨawe: «Ke'aku, Ti'ɨkitame».


Hikɨ kani'itseni.
46 Hikɨ teɨteri Ketsutsi mekaniuwiya. 47 Peru 'ahurawa memɨti'ukai, xewitɨ
   

kaniwatihana yu'ixipara, ti'uximayatame mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame


hetsɨa mieme, nakaya kanawiteni.
48 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Xeme kari xepeyekɨ 'ixiparate meta kɨyexite xete'u'ɨtɨ xenetsiwiyake,


kemɨtiwiwiyarɨwa tinawayame? 49 Mɨixa xetsata nekaniuyeikakaitɨni tukarikɨ

tukita neti'ɨkitatɨ, xepɨkanetsi'uwi. Peru paye'ani 'utɨarika kemaine.


50 Hikɨ yunaitɨ mekaniku'eirieni meta mekaniyuta'una.

51 Xewitɨ temaikɨ kaniweiyakaitɨni rinu tsawanayarikɨ yu'eimatɨ mɨmawekaikɨ.


Temaikɨ mekaniuwiya, 52 peru mɨkɨ yutsawana 'uku'eirieka kaniyuta'una mawetɨ.


Ketsutsi kemɨtiutahɨawarie 'itsɨkate wahɨxie


(Mar 14:53‑65 – Mat 26:57‑68, Wa 18:12‑13, 19‑24, Ruk 22:67‑71)
53  Hikɨ mawari wewiwame tiwa'aitɨwame hetsɨa Ketsutsi mekanehana,
mana mekaniyukuxeɨrieni mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete,
'ukirawetsixi meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai yunaitɨ. 54 Pekuru

kaniweiyakaitɨni yatewa mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame kiita takwa


paitɨ kaninuani. Muwa tehɨwemete wahamatɨa 'akanayerɨni tai 'aurie kɨxetɨ.
55 Hikɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'itsɨkate yunaitɨ

mekaniwawautɨwekaitɨni hipame memunenierixɨ memɨte'itani Ketsutsi


hepaɨtsita, mɨpaɨ hetsiena memɨte'ahɨanikɨ memita'aitakɨ mɨmierienikɨ, peru
mepɨyutexietɨwekai. 56 Yumɨiretɨ mete'itawatɨ mekanihekɨatakaitɨni kewaniu

memɨte'unenierixɨ peru waniuki pɨkayuxewikai. 57 Hikɨ hipatɨ me'anuku'uka


mekanitahekɨata mete'itawatɨ kememɨte'unenierixɨ waniu, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


58 —Tame tekani'enieni 'ipaɨ haineme: “'Ikɨ tuki mamakɨ muwewiya

nekanika'unamɨkɨ, meta haika tukari 'anukayayu xeimeta nekanitawewimɨkɨ


mamakɨ kawewiyakame”.
59 Nimɨpaɨ kememɨtehekɨatakai, waniuki pɨkataxewiriwekai.

60 Hikɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame wahixɨapa 'utakeka,


Ketsutsi kaniuta'iwawiya mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:


1717  Marikuxi 14

—¿'Atsipekatita'ani? ¿Ketitayari mɨya mete'utiyuane 'ikɨ 'ahepaɨtsita?


61 Peru Ketsutsi 'atsipɨkahainekai, matsi kayuwatɨ mana

kaniuwekaitɨni.
Mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame hutarieka mɨpaɨ katinita'iwawiya:
—¿'Ekɨ petikɨritsitu? ¿'Ekɨ 'aixɨa mɨtikuxaxatsiwa petinu'aya?
62 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Huu, ne nekanihɨkɨtɨni. Xemeta xekanixeiyakuni Yuri Tewi


kenemɨtihɨkɨ, 'ane'akaime Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye tserieta, meta haitsata
ne'akamiekame taheima.
63 Hikɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame yukamixa heukatsanaka

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Tawariri tepɨkawareuyehɨwa memunenierixɨ. 64 Xeme xekani'enieni

Kakaɨyari hepaɨtsita ke'axamutayɨ. ¿Kexeteyɨkɨhɨawe?


Mɨkɨ yunaitɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni kename mɨpaɨ
reuyewekai mɨmierienikɨ. 65 Hipatɨ mekanitsutɨani me'iti'aɨtsikawiyatɨ

me'inanaimatɨ. Meheikɨhɨaka hɨxiena, mekanitihutsutɨkɨne mɨpaɨ


mete'ikɨhɨawetɨ:
—Ketineutahekɨata kemɨ'ane pɨmatsi'uhutsu.
Meta tehɨwemete tsiere mekaneitihutsunakaitɨni.

Pekuru kemɨtiyuku'imawakai nepɨka'imate Ketsutsi 'utaitɨ


(Mar 14:66‑72 – Mat 26:69‑75, Ruk 22:56‑62, Wa 18:16‑18, 25‑27)
66  Hikɨ Pekuru watipaitɨ 'uwekaku kii 'aurie takwa, 'ukaratsi
kaninuani mɨti'uximayatametɨkai mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame
hetsɨa mieme. 67 Pekuru 'uxeiyaka kɨxekame, heutaniereka,

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—'Ekɨta Ketsutsi natsaretitanaka hamatɨa pekaniuyeikakaitɨni.
68 Mɨkɨ kaniyuku'imawakaitɨni, mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Ne hawaikɨ nepɨka'imate, matsi 'atsinepɨkatimate kepemaine.


Mɨpaɨ 'utayɨka kitenie kananuyeyani. Hikɨ 'ana wakana kaniutahiwa.
69 Hikɨ 'iya 'ukaratsi hutarieka 'ixeiyaka kanitsutɨani mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ

mɨkɨ mana memɨti'ukai:


—'Ikɨta xewitɨ wa'iwa kanihɨkɨtɨni.
70 Mɨkɨ tawarita kaniyuku'imawakaitɨni.

Yareutewikakuta mɨkɨ mana memɨti'ukai tawarita mɨpaɨ Pekuru


mekateniutahɨawe:
—Yurikɨ 'ekɨ xewitɨ mɨkɨ wa'iwa pekanihɨkɨtɨni, kamɨ Karereya
kiekame pekanihɨkɨtɨni.
71 Hikɨ kanitsutɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Kakaɨyari 'axakenetiupitɨani xɨka netiku'itawani, yemekɨ nepaine,


tixaɨ mɨkɨ tewi nepɨkamate xemexaxata.
72 Kwitɨwa hutarieka wakana kanetahiwa. Pekuru Ketsutsi niukieya

kanaye'erieni kemɨtitahɨawixɨ: «Wakana hutarieka katahiwawekaku 'akuxi,


'ekɨ haikakɨa pepɨ'aku'imawani kename pekanetsimate pe'utaitɨ». Hikɨ 'ikɨ
naime ra'eriwatɨ kaniutatsuani.
Marikuxi 15  1718

Ketsutsi kemɨtiutahɨawarie Piratu hɨxie


(Mar 15:2‑15 – Mat 27:11‑26, Ruk 23:2‑3, 18‑25, Wa 18:29–19:16)

15   Hikɨ
'ukatareku kwitɨwa mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete,
1

'ukirawetsixi, meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai, meta hipatɨ


'itsɨkate yunaitɨ meyukuxeɨrieka meyu'enieka, Ketsutsi mekanehana
hɨakame, Piratu mekaniyetuirieni.
2 Piratu mɨpaɨ katinita'iwawiya:

—¿'Ekɨ huriyutsixi teɨteriyari tiwa'aitɨwame petihɨkɨ?


Mɨkɨ kayuku'imawatɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨtsɨ mɨpaɨ pekanaineni.
3 Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete mekanixanetakaitɨni waɨkawa.

4 Tawarita Piratu mɨpaɨ katinita'iwawiya:


—¿Kamɨtsɨ pekanetita'eiya? Kamɨ kemɨreupaɨme mepɨmetsixaneta.


5 Ketsutsi mɨka'iku'eiyakaikɨ, 'ayumieme Piratu kaniuhɨxiyani.

6 Merikɨte, mɨkɨ 'ixɨararitsie mɨkɨ kaniyeiyarieyatɨkaitɨni memanutaxɨriya


xeime mɨwaxɨnirienikɨ, kemɨ'ane teɨteri memiwawirieka. 7 Xewitɨ  

kananutahɨiyakaitɨni Waxawaxi titewatɨ, 'iya kuwiyexinu 'unamete


wahamatɨa kananutahɨiyakaitɨni meta mete'uyumieka. 8 Hikɨ yumɨiretɨ

teɨteri me'u'axɨaka mekanitawawirieni, yamɨtiyurienikɨ yaxeikɨa


kemɨtiyurienekai xexuime witsie wahetsiemieme.
9 Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Xeme tixenake nemɨxe'anayexɨnirienikɨ huriyutsixi tiwa'aitɨwame?


10 Mɨkɨ mɨpaɨ katinimaikaitɨni memiyetuakɨ mete'ikwatsirietɨ mawari

wewiwamete tewa'aitɨwamete.
11 Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete mekaniwarukuyuitɨani teɨteri

memitawaunikɨ pɨta Waxawaxi manayexɨnarienikɨ.


12 Piratu tawarita mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:

—Merikɨte, ¿keri ne'iyurieni 'ikɨ huriyutsixi tixe'aitɨwame xemɨte'iterɨwa?


13 Mɨkɨ me'ita'eiyatɨ mɨpaɨ mekateniuhiwa:

—Kuruxitsie ke'ukawiyani.
14 Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titayarikuta? ¿Titakɨ 'axatiuyuri?


Peru mɨkɨ kwinimieme matsi mekateniuhiwakaitɨni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Kuruxitsie ke'ukawiyani.
15 Hikɨ Piratu wanaki'aritɨamɨtɨ teɨteri, kaniwaruxɨnirieni Waxawaxi,

hikɨ Ketsutsi kaniuta'aita mɨkuweiyaxɨanikɨ meta kaniyetuani


kuruxitsie mɨmierienikɨ.

Kuyaxi Ketsutsi kememɨtenanaimakai


(Mar 15:16‑20 – Mat 27:27‑31)
16  Hikɨ kuyaxi paratsiyu taɨta 'upaitɨ Ketsutsi mekanehana (paratsiyu
Pɨreturiu mɨtiuyetewatsie), meta kuyaxi yunaime mekaniwarukuxeɨrieni.
17 'Ɨkari yɨtsikimaɨyeme mekanenakuwirieni, meta xuya kurunayari

me'utatsaka mu'uyatsie mekanenutimanirieni.


1719  Marikuxi 15

18  Mekanitsutɨanime'iwaɨritɨatɨ mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Ke'aku, huriyutsixi tiwa'aitɨwame.
19 Hakakɨ mekanitiwayakaitɨni mu'uyatsie, meta

mekaniku'aɨtsikawiyakaitɨni. Me'utitunuma'uwetɨ yakɨ nenewieri


mekanipitɨakaitɨni. 20 'Arike mɨyamete'itinanaimaka mekaninawairieni

'ɨkari, mekanitikemaritɨani 'ixurikieyakɨ. Merikɨtsɨ mekaneihana


kuruxitsie me'imienike.

Ketsutsi kemɨtiumierie kuruxitsie


(Mar 15:22‑32 – Mat 27:33‑44, Ruk 23:33‑43, Wa 19:17‑24)
21 Xeime mana 'uyemiekame me'uwiyaka mekanita'aitɨani kuruxieya
menɨtɨkirienikɨ, Tsimuni tsirenetanaka katinitewakaitɨni, Herekanituru
meta Xupu kaniwa'ukiyaritɨkaitɨni, xaɨtsie 'anuyaka kiekaritsie
kanaye'aximekaitɨni. 22 Hikɨ Ketsutsi mekanehana Kurukuta mɨrakutewatsie

paitɨ (panɨyɨne: Mɨki Mu'uya Manuka, mɨrakutewatsie). 23 Hikɨ kaxie  

winuyari mixaxi nɨkame matsiwi mekanenu'itɨanikekaitɨni meuyuyehɨakakɨ,


peru Ketsutsi pɨka'enu'i. 24 Merikɨte kuruxitsie mekanikawieni.

Kuyaxi mekaniyuta'iwa kememɨte'itahuriexɨanikekai 'ixurikiteya,


yamemɨtehetimanikɨ tita memɨte'anuhurienikekai yuxexuitɨ.
25 Merikɨtsɨ ximeri 'atanauka hurayari 'upaukakaku kuruxitsie

mekanikawieni. 26 Kemɨtiuxanetsie yakatiniu'utɨarieni: «HURIYUTSIXI


TIWA'AITƗWAME». 27 Hamatɨana mekaniwarukawɨtɨani tenawayamete yuhutame


kuruxitsie, tserietana xeime meta 'utatana xeime. 28 'Anakanaye'ani  

'utɨarikayari mɨpaɨ mɨre'uxa: «Mɨkɨ memititsana 'inɨari niukiyari, xewitɨ


kani'eriwakaitɨni».
29 Hikɨ mana memuyekɨkakai 'axamekatenikuhɨawekaitɨni,

yumu'u me'utitsiketɨ, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'E'e, 'ekɨ tuki pemɨka'unakekai, meta haika tukari 'anukayayu hekwame
pemɨtawewienikekai. 30 Kuruxitsie kenakaye'a meta keneu'atawikweitsitɨa.

31 Yaxeikɨata mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'inɨarikɨ


te'ɨkitamete yunaitɨ me'inanaimatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:


—Hipame kaniwarutawikweitsitɨani, peru pɨkayɨwe mɨyutawikweitsitɨanikɨ
yɨkɨmana. 32 Mɨkɨ Kɨritsitu, 'ixaheritsixi tiwa'aitɨwame, kuruxitsie ke'akayani,

temixeiyakɨ yuri temɨteta'erienikɨ.


Meta 'auriena kuruxitsie memuyewɨkai yaxeikɨa
'axamekatenikɨhɨawekaitɨni.

Ketsutsi kemɨtiyetua yu'iyari


(Mar 15:33‑41 – Mat 27:45‑56, Ruk 23:44‑49)
33  Merikɨte
tuka kaniukuyɨre naitsarie kwiepa, tau kɨakamiekaku
kaniukuhekɨare. 34 'Anari Ketsutsi karima mɨpaɨ katiniuhiwa waniukikɨ:

—'Eruhi, 'Eruhi, ¿rama tsawatani? (taniukikɨ manuyɨne: “Nekakaɨyari,


nekakaɨyari, ¿titayari penetiuku'eiri?”).
35 Kepauka hipatɨ mɨkɨ mana hurawa memɨti'ukai memu'enana

mɨpaɨ mekaniutiyuani:
Marikuxi 15  1720

—Neuxei, 'Eriyaxi kaniutahɨawe.


36 Xewitɨ tewi 'utanautsaka, haa 'itseweme kaniutahɨniya winu matsinakɨ,

hakatsie 'iyeka kaneititserieni mɨpaɨ 'utaitɨ:


—Xekeneuhayewa, tepɨtaneniereni tsipara 'Eriyaxi kapunuani 'ekaxɨnake.
37 Hikɨ Ketsutsi karima 'utahiwaka, kaniumɨni.

38 Hikɨ 'ixuriki tukita meuwiekai hixɨata kanitsane heimana 'akayuaka.


39 Xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame Ketsutsi hɨxie muwekai, hiwarieya


'u'enieka mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Yurikɨ 'ikɨ tewi Kakaɨyari punu'ayatɨkai.
40 Merikɨtsɨ 'ukari mekanitanenierekaitɨni yatewa meti'utɨ, Mariya

Mararatanaka, Mariya Kakuwu 'etsimutewi meta Kutse mɨwamamatɨkai,


meta Tsarume. 41 Mɨkɨ mekanikuweiyatɨwekaitɨni kepauka Karereyatsie

muyeikakai mekatenimikwakaitɨni. Hipatɨta yuwaɨkawatɨ 'ukari 'utɨmana


memu'axɨakai Kerutsaremetsie mana mekaniti'ukaitɨni.

Ketsutsi kemɨtiukateukie
(Mar 15:42‑47 – Mat 27:57‑61, Ruk 23:50‑56, Wa 19:38‑42)
42  Tukarimemayukuha'aritɨwakaitsie, 'uxa'arieka 'uxipiya tukari
maye'anikekaikɨ. Hikɨ 'akayunirɨmekaku 43 Kutse 'arimateyatanaka  

kaninuani, mɨkɨ 'itsɨkate kaniwanɨkaitɨni 'aixɨa katinimatiwakaitɨni, meta


kanita'ikwewakaitɨni Kakaɨyari ti'aitametɨtɨ mayanikɨ. Kaniyuwaɨriya
Piratu hetsɨa mɨye'anikɨ, Ketsutsi kaxarieya mitawawirienikɨ. 44 Piratu  

kaniuhɨxiyani 'ari mumɨkɨ, xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame


kaniutakwewieni yu'aurie, nuaku, Piratu kanita'iwawiya kemɨreutewikai
Ketsutsi hemɨka. 45 Kuyaxi tiwa'aitɨwame yatitahɨaweku, kaxari Kutse

kaniyetuiriyarieni. 46 Mɨkɨ rinu tsawanayari hekunaneka, 'ekakweka kaxari,


tsawanakɨ kanita'eima, teukiyapa kaneitateni 'aitɨa mɨwaye'inieriekaitsie,


meta tete kaneumani teukiya kitenietsie. 47 Mariya Mararatanaka meta

Mariya Kutse mɨmamayatɨkai matɨa mekanixeiya hakewa meutatekie.

'Umierieka kemɨranukuke
(Mar 16:1‑8 – Mat 28:1‑8, Ruk 24:1‑10)

16   Merikɨtsɨ
'uxipiya tukari 'utaxɨku, Mariya Mararatanaka meta
1

Mariya Kakuwu maamaya meta Tsarume yunaitɨ, 'uaye witsimu'ɨa


mekaniunaneni, memɨyehukɨ Ketsutsi kaxarieya mehetawirienike.
2 Ximeri kwitɨwa tau 'anatineku tsemana mexɨakame tukaritsie, teukiyapa

mekanekɨne. 3 Mɨpaɨ mekateniyuku'iwawiyakaitɨni: «¿Kemɨ'ane tete


pɨtatsiheuhɨwirieni teukiyata kitenie meuma?»


4 Mɨkɨtsɨ teté 'akaninekaitɨni. Peru kepauka memunenierixɨ mekanixeiya

teté heuhɨiyakame. 5 Hikɨ teukiyapa mekaneutahaxɨani, watserieta


'akaime temaikɨ mekaniuxeiya, mutuxa 'amɨtewi 'anakatɨkɨme,


hikɨ mekaniutimamani.
6 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xepɨkamamaka. Xeme Ketsutsi xepɨkuwautɨwe natsaretitanaka kuruxitsie


mukawiya. Kananukuketɨarieniri, 'uwa pɨkayeka. Paratsɨ xekeneutanenieri
1721  Marikuxi 16

hakewa meutatekie. 7 Hikɨ xekenehu, mɨpaɨ xeketeniwaretahɨawi


teyɨ'ɨkitɨwametemama meta Pekuru: “Mɨkɨ petɨari Karereyatsie paitɨ. Mana


xekaneixeiyakuni, yemekɨ kemɨtixe'utahɨawixɨ”.
8 Hikɨ teukiyapa mewayekɨneka mekaniyuta'una, me'utiyɨyɨakatɨ meta

memamatɨ. Xeimetɨma 'atsimepɨkate'utahɨawixɨ memɨmamakaikɨ.

Ketsutsi matsiɨkɨtɨ kemɨrayuyeitɨa meta kemɨranutitɨa


9 Hikɨ tsemana mexɨakame tukaritsie 'anutaniereka Ketsutsi ximeri,
matsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani meri Mariya Mararatanaka 'ixeiyakaku. Meripaitɨ
kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene 'atahutatɨ memiwiyakai, Ketsutsi mɨwarayenɨ'a,
mɨkɨ Mariya kanihɨkɨtɨkaitɨni mixei. 10 Mɨkɨ heyaka, yakatiniwarutaxatɨani

mɨkɨ hamatɨana memu'uwakai, memuyuhiweriekai meta memutitsuanakai.


11 Peru mɨkɨ me'u'enanakatɨtɨ kename 'ayenierekai, kename mɨkɨ 'ixeiyakai,

yuri mepɨkate'ita'eriri.
12 'Arike matsiɨkɨtɨ yɨkɨ'anetɨ kanayuyeitɨani, yuhutatɨ mɨkɨ yeutapai

me'uyehukaku wahɨxie. 13 Mɨkɨ yu'utɨma mekanekɨne, hipame


teyɨ'ɨkitɨwamete mekateniwarutaxatɨani kemɨtiuyɨ. Mɨkɨta 'akuxi yuri


mepɨkatewaruta'eriri.
14 'Imatɨriekata matsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani tamamata heimana xewi

teyɨ'ɨkitɨwamete me'ixeiyakaku metekwakaku. Kaniwarutatieni


yuri memɨkate'eriekaikɨ, yu'iyaritsie memɨtsetse'ikaikɨ, yuri
memɨkatewaruta'eririkɨ mɨkɨ memixei 'anukukeku.
15 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Naitsarie kwiepa xekeneutayeixɨa,

niuki 'aixɨa manuyɨne xekeniwakuxaxatɨwani yunaime keyupaɨmetɨ


memunetɨarie. 16 Kemɨ'ane yuri mɨtita'erieni mɨka'ɨyarieni, mɨkɨ

kanitawikweitsitɨariemɨkɨ, kemɨ'ane yuri mɨkati'erie, 'itsɨkame


kanitakwewimɨkɨ hetsiena mɨrahɨiyanikɨ. 17 'Ipaɨ 'anenetɨ 'inɨarite

kanitixuawerimɨkɨ hakewa meme'uwa mɨkɨ yuri memɨte'erie, nehetsɨa


memɨmiemetekɨ mekaniwarayenɨ'axɨakuni kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene,
mekanitiniukuni niuki mɨhehekwakɨ, 18 kuterixi xɨka mewaranuku'ɨni,

mɨmɨya xɨka me'anu'ieni, tixaɨtɨ 'atsipɨkatiwayurieni, tekwikwikate


wahetsie xɨka me'utimeni mɨkɨ 'aixɨa meteheu'erietɨ mepakɨne».
19 Merikɨtsɨ Ti'aitame Ketsutsi mɨpaɨ tiwarutahɨaweka, taheima

kananutiwitɨkieni, Kakaɨyari tserieta kanayerɨni. 20 Naitsarie


mekaneutayeixɨani mɨkɨ metekuxatatɨ, Ti'aitame waɨkawa


kaniwaparewiekaitɨni kememɨte'uximayakai waniuki tseiriyatɨ 'inɨari
kemɨtiwapitɨakai. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
Rukaxi
Niuki 'aixɨa manuyɨne kemɨraka'utɨa

Teukiru kemɨtiutawaɨritɨa

1   Yumɨiretɨ
mekaniuyuwaɨriya memɨteti'utɨanikɨ naime hepaɨtsita
1

kemɨtiuyɨ kemɨraye'a tatsata, 2 yemekɨ kememɨtate'uxatɨa mɨkɨ matɨari


paitɨ memunenierixɨ, nɨ'aritsixi memakɨ niuki 'aixɨa manuyɨne memɨkuxata.


3 Neta, naitɨ kemɨtiuyɨ matɨari paitɨ nekatiniutiwauni kemɨtiwayakɨ

neyukweriwayurietɨ. 'Ayumieme, pemɨmariwe Teukiru 'aku, nepɨnewaɨriya


xexuime naime nemɨmaraka'utɨirienikɨ, 4 mɨpaɨ yurikɨ yapemɨretimanikɨ

kemɨtiyuri 'ikɨ niuki pemuta'ɨkitɨarie.

Wani Ti'ɨyame kemɨtitinuiwakekai


5  Merikɨtsɨ kepauka Herurexi mɨti'aitametɨkai Kureya kwieyaritsie,
mawari wewiwame 'akaniuyeikakaitɨni Tsakariyaxi titewatɨ, mawari
wewiwame 'Awiyaxi teɨterimama wahamatɨa katini'uximayakaitɨni.
'Ɨyaya 'Eritsaweti mɨkɨta 'Aruni nuiwarieyatsie mieme kanihɨkɨtɨkaitɨni.
6 Yunaitɨ heitseriemekɨ yamekateniyuriekaitɨni Kakaɨyari hɨxie.

Yamekatenikahukaitɨni Ti'aitame kemɨti'aitakai naimetsie, wahetsie


karahɨiwakaku. 7 Nunutsi mepɨkahexeiyakai 'Eritsaweti mɨkayɨwekaikɨ meta

mekani'ukirawetsixitɨkaitɨniri.
8 Merikɨtsɨ heiwa Tsakariyaxi mawari wewiwametɨtɨ katini'uximayakaitɨni

Kakaɨyari hɨxie kepauka 'Awiyaxi teɨterimama wahetsie mɨtiunakixɨ.


9 Mawari wewiwamete kemɨtiwayeiyaritɨkai, hetsiena katiniunake heiwa

Ti'aitame tukita meutahanikɨ pɨtsi mɨtaiyakɨ. 10 Kepauka maye'a pɨtsi


mɨtaiyakɨ tukita, yunaitɨ teɨteri takwa mekaniyunenewiekaitɨni. 11 Hikɨ


'ana Tsakariyaxi niuki tuayame kaniuxeiya Ti'aitame hetsɨa mieme


mana 'utiweme mexa pɨtsi taiyame tserieta. 12 Tsakariyaxi 'ixeiyatɨ

kaniuyuitɨarieni yu'iyaritsie, kaniutimani. 13 Hikɨ niuki tuayame


mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Pepɨkamaka, Tsakariyaxi 'aku, 'anenewieri kaniu'enierieni.
'A'ɨya 'Eritsaweti nunutsi kanayexeiyamɨkɨ 'aniwetɨme, Wani
pekatiniterɨwamɨkɨ. 14 Pekani'atemawiekamɨkɨ waɨkawa, 'a'iyari kwini

mieme ninaki'akamɨkɨ, yumɨiretɨ mekaniyutemamawiekakuni kepauka


mɨtinuiwa, 15 kanimariwemɨkɨ Kakaɨyari hɨxie. Kaxie winuyari yatɨni

xeime winu pɨkaye'eni, 'Iyari Mɨtiyupata kaniwiyamɨkɨ mɨtinuiwatsie

1722
1723  Rukaxi 1

paitɨtɨ. 16 'Ixaheritsixi teɨteriyari yumɨireme ta'aurie kaniwaraxɨriemɨkɨ,


Ti'aitame memayexeiyanikɨ yukakaɨyari. 17 Mɨkɨ meri kananuyeyerɨmɨkɨ,


Ti'aitame hɨxie, 'Eriyaxi hepaɨ tiuka'iyaritɨ tɨrɨkariyaya hexeiyatɨ,


wa'ukiyarima ta'aurie kaniwaraxɨriemɨkɨ yɨtɨriyama memɨwara'eriwanikɨ
meta mɨkɨ memɨkaheu'enana ta'aurie kaniwaraxɨriemɨkɨ mɨkɨ
heitseriemekɨ yamemɨtekahu wahepaɨ memɨteyɨkɨhɨawenikɨ. Mɨpaɨ
katiniwakuha'aritɨamɨkɨ teɨteri, Ti'aitame memɨkwewiekakɨ.
18 Hikɨ Tsakariyaxi mɨpaɨ niuki tuayame katiniutahɨawe:

—¿Ke'aneme 'inɨarikɨ yanepɨtimaika? Nekani'ukiratsitɨniri meta ne'ɨya


tukarieya ranutitɨari.
19 Hikɨ niuki tuayame mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ne Kɨrawieri nekanihɨkɨtɨni, Kakaɨyari hɨxie nekaniuweni.


Yanemɨmatitahɨawekɨ nekaneyenɨ'arieni, nemɨmatsitaxatɨanikɨ 'ikɨ
niuki 'aixɨa manuyɨne. 20 Peru, 'ekɨ yuri pemɨkatiuta'erikɨ neniukitsie,

kayuwatɨ pepɨtiyerɨni, pekaniuwetɨ pekanayeimɨkɨ mexi ka'aye'aweni.


Pepɨka'utaniukani kepaukake tukari maye'ani naitɨ yamɨtiyɨni.
21 Merikɨtsɨ teɨteri Tsakariyaxi mekanikwewiekaitɨni, mekani'iyarixiekaitɨni

'emɨreutewikaikɨ tukita. 22 Hikɨ kepauka muwayetɨa kaniyutatexieni


warahɨawetɨ, hikɨ mɨkɨ yamekatenetimani kename tixaɨtɨ tiuxei tukita,


yumamakɨ xeikɨa kaniwaku'inɨaritɨwakaitɨni, 'aniukateitɨni kaniuwetɨ.
23 Hikɨ heutipareku 'uximayatsikaya, yukie kaneyani. 24 Hikɨ 'ana
   

reutiyetana 'ɨyaya 'ayehukatɨ kanayani 'Eritsaweti, hikɨ kaniyu'awietakaitɨni


'auxɨwi metseri mɨpaɨ 'utaitɨ: 25 «Kamɨ, 'ipaɨ katiniuyurieni Ti'aitame,

yuwaɨriyatɨ 'aixɨa mɨnetsiyurienikɨ, teɨteri memɨkanetsinanaimakakɨ».

Mariya kemɨtiutahɨawarie Ketsutsi kemɨtitinuiwakekai


26  Merikɨtsɨ'ataxewirieka metseritsie Kakaɨyari yuniuki tuayame Kɨrawieri
kaniutanɨ'ani, Karereya kwieyaritsie kiekari Natsareti mɨrakutewatsie,
27 'ɨimari mɨyuxewikai hetsɨa kanitanɨ'ani Mariya mɨtitewakai hetsɨa,

kanitiwikieximekaitɨni, 'uki Kutse titewatɨ kanitiwitɨnikekaitɨni, Kutse


Rawiri kaninuiwarieyatɨkaitɨni. 28 Hikɨ Mariya hetsɨa heutahaka niuki

tuayame, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ke'aku. Ti'aitame 'aixɨa katiniuka'iyarini 'ahetsiemieme, 'ahamatɨa
puyeika.
29 Mɨkɨ yu'iyaritsie kaniuyuitɨarieni, yatiniku'eriwakaitɨni titayari mɨpaɨ

mɨtiwaɨritɨa.
30 Niuki tuayame mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Pepɨkamaka, Mariya 'aku. Kakaɨyari 'aixɨa pɨtiuka'iyari 'ahetsiemieme.


31 Hikɨri pe'ayehukatɨ pekanayeimɨkɨ, 'ukitɨme pekanitiniwemɨkɨ meta

Ketsutsi pekatiniterɨwamɨkɨ. 32 Mɨkɨ mariwetɨ kanayeimɨkɨ, 'Amutewi


Nu'aya katiniuterɨwarɨwamɨkɨ. Ti'aitame Kakaɨyari kanipitɨamɨkɨ


Rawiri 'uwenieyatsie mayerɨnikɨ, tutsieya. 33 'Ixaheritsixi teɨteriyari

katiniwata'aitɨamɨkɨ yuheyemekɨ. Kemɨtita'aita pɨkaheutipare hatsuaku.


34 Hikɨ Mariya mɨpaɨ niuki tuayame katiniutahɨawe:

—Merikɨte, ¿kepaɨtɨtɨ mɨpaɨ pɨtiyɨni, 'uki nepɨkamate?


Rukaxi 1  1724

35  Niuki
tuayame mɨpaɨ katinitahɨawe:
—'Iyari Mɨtiyupata 'ahetsie kaninuamɨkɨ, kemɨ'ane 'Amutewi
yutɨrɨkariyakɨ kamani'etɨriwiyamɨkɨ. 'Ayumieme nunutsi
mɨtinuiwa kanipatsiemɨkɨ Kakaɨyaritsie mieme, Kakaɨyari Nu'aya
katiniuterɨwarɨwamɨkɨ. 36 Kamɨ, 'a'iwa yatewa 'Eritsaweti 'ayehukatɨ

kanayani 'ukaratsitɨtɨri, 'ataxewime metseri kaniyurieka 'iya


kaniweweme memɨxatakai. 37 Kakaɨyari pɨkayutatexieni,

naimekɨ kaniyɨweni.
38 Mariya mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Merikɨte, ne Ti'aitame nekatini'uximayatameyatɨni. Kepemaine


yaketiuyɨni.
Hikɨ niuki tuayame kaneyani.

Mariya kemɨreku'iwataxɨ 'Eritsaweti hetsɨa


39 Hikɨ
mɨixa tukari ka'anukayeiwekaku yukuha'aritɨaka kaneyani
Mariya, yumexɨitɨatɨ kiekaritsie kaneta'ani mɨhɨriyatsie Kureya kwieyaritsie.
40 Tsakariyaxi kiita heutahaka 'Eritsaweti kaniutawaɨritɨani. 41 Merikɨtsɨ
   

'Eritsaweti kepauka Mariya waɨritsikaya mu'eni, nunutsi neukuyuaxɨani


yuriepana. Hikɨ 'Iyari Mɨtiyupata kaniwiya 'Eritsaweti. 42 Mɨpaɨ

kaniutayɨni karima:
—Waɨkawa 'ekɨ 'aixɨa pepɨ'itɨarie, hipatɨ 'ukari temɨka'itɨarie hepaɨ,
meta 'aixɨa kani'itɨariemɨkɨ kemɨ'ane pemɨtinuiwitɨani. 43 ¿Nehetsie

ketinake neti'aitɨwame warutsieya mɨnetsi'iwatamiekɨ? 44 Kamɨ,  

'awaɨritsika ne'u'enieku, nunutsi yutemawietɨ neukuyuaxɨani neyuriepa.


45 'Aixɨa pekani'itɨariemɨkɨ yuri pemɨtiuta'erikɨ kename 'aye'ani naitɨ

kepemɨtiutahɨawarie, Ti'aitame kemɨmaretahɨawixɨ.

Mariya kwikarieya
(Ruk 1:46‑53 – 1Tsam 2:1‑10)
46  Hikɨ Mariya mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Ne'iyari mɨpaɨ paine, Ti'aitame kanitɨrɨkaɨyeni,
47 ne'iyari kaniyutemawieka Kakaɨyari hetsie Netsiwikweitsitɨwame,

48 kaneniuxeiya ti'uximayatameya kenemɨtihɨkɨ hetsiena mieme tsepa

tixaɨtɨ nemɨkatihɨkɨ.
Kamɨ, 'uxa'a warie yunaitɨ nuiwarite 'aixɨa
ne'itɨariekame mekaneni'eriekakuni,
49 kemɨ'ane mɨtɨrɨkaɨye mariwemekɨ kaneniuyurieni.

Mɨkɨ Patsiekame kanixatsiwani.


50 Kaniwanenimayaka yunaitɨ memeyemakaxe,

meta waniwema kaniwanenimayaka.


51 Yɨkɨmana kemɨtiyuriene kanimatsiɨkɨni kemɨtitɨrɨkaɨye,

kaniwareutaweiyaxɨani mɨkɨ memɨteyukatawe'erie


yu'iyaritsie kememɨteku'eriwa.
52 Kwiepa te'aitamete kaniwarunawairieni tita memɨte'aita,

mɨkɨ tixaɨ memɨkatehɨme pɨta kaniwaruhɨritɨani waɨkawa.


1725  Rukaxi 1

53 Memeuhakakwikukai kaniwarutihɨniya 'aixɨa mɨti'anekɨ,


peru memeuka'ukai kaniwareutanɨ'axɨani memamaweme.

54-55 Kanitsutɨani tatsiparewietɨ 'ixaheritsixi teɨteriyari hetsɨana
mieme temɨte'uximayatamete,
he'eriwatɨ kemɨtiwarutahɨawixɨ ta'ukiyarima,
'Apɨrahami kaninenimayaka,
meta kataninenimayaka yuheyemekɨ tame hetsiena temɨyekɨ.
56 Merikɨtsɨ Mariya 'Eritsaweti hetsɨa kaniukateitɨni 'etsiwatɨkaku haika

metseri, 'arike yukie kaneyani.

Wani Ti'ɨyame kemɨtiutinuiwaxɨ


57 Merikɨtsɨ
tukari kanaye'ani 'Eritsaweti mɨtiniwenikɨ, 'ukitɨme kaniutiniweni.
58  Hikɨ'ahurawatari maremama yunaitɨ mete'utamarieka Ti'aitame waɨkawa
kemɨtitanenimayataxɨ, hamatɨana mekaniyutemamawiekaitɨni.
59 Hikɨ 'atahairieka tukaritsie mekaniu'axɨani me'i'inɨaritɨanike nu'etsi

huriyutsixi waxitekiyakɨ. Tsakariyaxi mekateniterɨwakekaitɨni 'ukiyarieya


hepaɨ, 60 'ana warutsieya mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Tixaɨtsietɨ. Wani katinitewakamɨkɨ pɨta.


61 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Peru 'amare mɨpaɨ titewatɨ pumawe.


62 Yumamakɨ mekanitahɨawe paapaya, kemɨtinake mɨpaɨ mɨtiterɨwarienikɨ.

63 Xapa 'uta'iwauka, mana mɨpaɨ katiniu'utɨani: «Wani katinitewaka». Yunaitɨ


mekaniuhɨxiyani. 64 Hikɨ yapauka nenieya kaniuxɨnarieni, kaniutaniuni,


hikɨ 'aixɨa 'utaitɨ Kakaɨyari hepaɨtsita kanayani. 65 'Ahurawatari yunaitɨ


mekanimamakaitɨni, meta naitsarie Kureya hɨriyaritsie kemɨtiuyɨ mɨpaɨ


katinikuxaxatsiwakaitɨni. 66 Yunaitɨ memɨ'enanakai mekaniyu'iyaritɨakaitɨni

mɨpaɨ meteyɨkɨhɨawetɨ: «¿Ke'anetɨ payani 'ikɨ nunutsi?» Mɨkɨ meta, Ti'aitame


yɨtɨrɨkariyakɨ kaniparewiekaitɨni.

Tsakariyaxi kwikarieya
67 'AnaKakaɨyari 'Iyarieya Mɨtiyupata 'iwiyakaku nunutsi 'ukiyarieya
Tsakariyaxi kaniutaniuni Kakaɨyaritsie mieme mɨpaɨ 'utaitɨ:
68 «'Aixɨa ketikɨhɨawarɨwani Ti'aitame, kemɨ'ane 'ixaheritsixi mɨtakakaɨyari.
Kanitsutɨani yuteɨterima wa'ɨwiyatɨ, 'aixɨa 'iyurienetɨ memɨxɨnarienikɨ.
69 Tatsiwikweitsitɨwame tɨrɨkaɨyeme kataneyenɨ'airieni,
Rawiri kie mieme, ti'uximayatsiriwame
70 (meripaitɨ kemutayɨkai yametekuxatakaku niukametemama memɨpatsie
hetsiena mieme),
71 mɨtatsitawikweitsitɨanikɨ mɨkɨ memɨtatsi'aye'unie memɨkatatsi'a'iwakɨ,
meta mɨkɨ memɨtatsi'uxiwe'erie memɨkatatsi'a'iwakɨ,
72 mɨpaɨ mɨtiwatinenimayatakɨ ta'ukiyarima
kemɨraye'eri tɨratu mɨpatsie kemɨtiuwewi.
73 Kemɨtiuyuhɨritɨa yatikɨhɨawetɨ ta'ukiyari 'Apɨrahami:

74 Kename tatsipitɨanikekai tekamamatɨ 'atemu'uwanikɨ,


tatsi'utawikweitsitɨaka mɨkɨ memɨtatsi'aye'unie wahetsɨa,
Rukaxi 1  1726

temeyexeiyanikɨ kemɨtinake, 75 hetsiena mieme tepatsietɨ,


heitseriemekɨ yatetekahutɨ,
hɨxiena te'u'uwatɨ mexi te'ayeneniereni.

76 'Ekɨ
meta, nunutsi 'aku, kemɨ'ane 'Amutewi niukameya
pekatiniuterɨwarɨwamɨkɨ.
Karikɨ Ti'aitame pepanukuhaitɨiya huyeya 'aixɨa pemɨyurienikɨ.
77 Teɨterimama wikweitsitɨarika pekaniwatahekɨatɨamɨkɨ,
kemɨtiwareuyehɨwirieni mɨkɨ 'axamemɨte'uyuri pehaitɨ.
78 Mɨpaɨ katiniyuriemɨkɨ takakaɨyari mɨtiyukanenimayakɨ.
Mɨpaɨ kemɨ'ane taheima mɨmieme kaninuamɨkɨ.
79 Mɨwahekɨariwiyakɨ mɨkɨ yɨwipa memu'uwa,
meta mɨkɨ mekwi'iwarɨmetɨ memɨyɨriyarie niwahekɨariwiyamɨkɨ,
ta'ɨkate katanitseiriyamɨkɨ temeu'uwanikɨ hake 'aixɨa temɨtetaxeiyanikɨ
Kakaɨyari matɨa».
80 Merikɨtsɨ nunutsi kaniwerekaitɨni, 'Iyarieya tɨrɨkaɨyetɨ kanayani,

makumawetsie kaneyeikakaitɨni mexi tukarieya ka'aye'awekai 'akuxi


matsiɨkɨtɨ mayanikɨ 'ixaheritsixi wahɨxie.

Ketsutsi kemɨtiutinuiwaxɨ
(Mat 1:18‑25)

2   Merikɨtsɨ
'ana 'aitsika neutanɨ'ariexɨani Tsetsaxi 'Akutsitu hetsɨa mieme,
1

mɨpaɨ 'utaitɨ, yunaitɨ kwiepa memɨtama xapatsie memayuka'utɨanikɨ.


2 (Mɨkɨ matɨari teɨteri kememɨte'aka'utsie pɨtiuyɨ kepauka Tsireniyu

mɨhɨritɨariekai Tsiriya kwieyaritsie). 3 Hikɨ yunaitɨ mekaneutayeixɨani


memayuka'utɨaxɨanikɨ yuxexuitɨ yukiekaritsie.


4 Hikɨ Kutse Karereya kwieyaritsie Natsareti mɨrakutewatsie kanayeyani.

Kureya kwieyaritsie kaninuani Rawiri kiekariena Wereni mɨrakutewatsie.


Rawiri kie kanimiemetɨkaitɨni, Rawiri nuiwarieya kanihɨkɨtɨkaitɨni.
5 Maka'utɨarienikɨ kaneyeyani Mariya 'awitɨtɨ mɨkɨ mayehukakaikɨ.

'Ɨyaya kanayanikekaitɨni. 6 Mana mexi me'u'uwakai, tukarieya kanaye'ani


mɨtiniwenikɨ. 7 Hikɨ yumatɨari kaniutiniweni. Tuwaxatekɨ kaniku'eima,


wakaitsixi wakanuwatsie kanikateni mɨkaxuawekaikɨ wahetsiemieme


memɨwa'axɨanikekaitsie.

Taheima miemete niuki tuayamete


kememɨtewarutahɨawixɨ muxatsi wahɨwemete
8  Merikɨtsɨ
'ana muxatsi wahɨwemete mana mekaniu'uwakaitɨni, yeuta
meniwahɨtɨwekaitɨni yumuxatsi yɨwikɨta. 9 Hikɨ wahɨxie niutakeni niuki

tuayame Ti'aitame hetsɨa mieme. Wa'aurie nakuxawatɨkaitɨni Ti'aitame


hekɨariyayakɨ, waɨkawa mekaniutimamani. 10 Peru niuki tuayame mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe: «Xepɨkamamaka. Hikɨ nenixetaxatɨamɨkɨ niuki


'aixɨa manuyɨne, waɨkawa kanixuawekamɨkɨ temawierika yunaime
teɨteri wahetsiemieme. 11 'Ikɨ tɨkaritsie tiyuwikweitsitɨwame kanetinuiwa

xehetsiemieme, Rawiri kiekariena katineyɨni, Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni,


1727  Rukaxi 2

Ti'aitame kanihɨkɨtɨni. 12 'Ikɨ 'inɨarikɨ xekaneitimaikuni: Nunutsi


xekanexeiyakuni tuwaxatekɨ 'eimeme, wakaitsixi wakanuwatsie heyekaime».


13 Hikɨ yapauka niuki tuayame 'aurie mekaniuti'uni muyuawitsie miemete

yumɨiretɨ, 'aixɨa me'utiyuatɨ Kakaɨyari hepaɨtsita, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


14 «Taheima witsikatinikɨhɨawarɨwani Kakaɨyari,
kwiepa 'aixɨa mekatenixeiyariekuni teɨteri mɨkɨ wakɨmana mɨnaki'a».
15 Merikɨtsɨ niuki tuayamete muyuawitsie meheutiyunixɨaku, mɨpaɨ

mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni muxatsi wahɨwemete: «Hikɨmɨtsɨari tepɨyehu


Wereni paitɨ, tepi'ixɨariyu kemainekai, Ti'aitame kemɨtatiutahɨawixɨ».
16 Meyumexɨitɨatɨ mekanekɨne, mewaruta'iwauka Mariya mame Kutse

mekaniwarutaxeiya, nunutsi meta wakaitsixi wakanuwatsie yekaime.


17 Mewaruxeiyaka mekatenikuxatakaitɨni kememɨte'utahɨawarie

nunutsi hepaɨtsita. 18 Yunaitɨ memɨ'enanakai mekanihɨxiyakaitɨni


kememɨtewarutahɨawixɨkɨ muxatsi wahɨwemete. 19 Matsi Mariya  

ni'ɨwiyakaitɨni yu'iyaritsie 'ikɨ naime, yu'iyaritɨatɨ hepaɨtsitana. 20 Hikɨ


mekanekɨne muxatsi wahɨwemete 'aixɨa metekuxatatɨ Kakaɨyari hepaɨtsita


naime kememɨte'uxeikɨ naime kememɨte'u'enikɨ, naitɨ yakatiniuyɨni
kememɨte'utahɨawariekai.

Tukita kemɨti'atɨarie Ketsutsi


21 Merikɨtsɨ 'atahairieka tukari mekani'inɨaritɨani huriyutsixi teɨteriyari
waxitekiyakɨ. 'Ana Ketsutsi katiniuterɨwarieni, niuki tuayame kemɨtiterɨwaxɨ
yumaamatsie ka'ayekaiku 'akuxi.
22 Metatsiere kepauka tukari maye'a, Muitsexi kemɨtiu'aitakai niwekame

hepaɨtsita memɨyu'itienikɨ, Kerutsareme mekanekɨne nunutsi meheyetuanike


Ti'aitame hetsɨa. 23 Mɨpaɨ katine'uka 'inɨari xapayaritsie, Ti'aitame

meripaitɨ kemainekai: «Yunaitɨ 'ukitsi matɨari memɨtinunuiwa, mɨkɨ


mekanipatsiekakuni Ti'aitame hetsiemieme». 24 Meta mekaniwarutimawa

Ti'aitame kemainekai 'inɨari xapayaritsie kemɨre'uxa: «Kukuruxi xeiparitsi


yatɨni weuraixi tɨrixi yuhutame».
25 Hikɨ tewi Kerutsareme kaniukateitɨni Tsimiyuni titewatɨ, mɨkɨ

heitseriemekɨ yatikamietɨ Kakaɨyari kanayexeiyakaitɨni, kanikwewiekaitɨni


'ixaheritsixi teɨteriyari wanɨtɨwame. 'Iyari Mɨtiyupatakɨ kanihɨnekaitɨni,
26 mɨpaɨ katiniuhekɨatsitɨiyariekaitɨni 'Iyari Mɨtiyupatakɨ, kename kwitɨ

kamɨnikekai, 'ixeiyameke Ti'aitame hetsɨa mieme Kɨritsitu, 'anarike


kanimɨnikekaitɨni. 27 Hikɨ 'Iyari 'inɨku, huriyutsixi watukita kaninuani.

Kepauka Ketsutsi nunutsi paapamama memeutahaxɨa me'eye'atɨanike


kemɨtiwayeiyaritɨkai, huriyutsixi kemɨtiwayeiyari, 'inɨari niukiyaritsie
kemɨre'uxa. 28 'Ana Tsimiyuni kanenutuni, 'aixɨa kaniutayɨni Kakaɨyari

hepaɨtsita, mɨpaɨ 'utaitɨ:


29 «Hikɨrixɨa nekutsiyari 'aku, pepeye'atɨa 'aniuki,
ne'iyaritsie neka'uximatɨariekame keneneuka'uxipitɨa
ti'a'uximayatsiriwame.
30 Hikɨrixɨa nekɨmana nepɨtiuxei kepemɨtiwawikweitsitɨani teɨteri,
31 nepixei tita pemɨtiha'aritɨa yunaime teɨteri wahɨxie:
Rukaxi 2  1728

32 Kaniwahekɨariwiyamɨkɨhipame nuiwarite
meta witsite'aneneme katanayeitɨamɨkɨ 'ateɨterima 'ixaheritsixi».
33 Hikɨ paapaya meta maamaya mekaniyu'iyaritɨakaitɨni mɨpaɨ mainekaikɨ

hepaɨtsitana. 34 'Aixɨa xepɨ'itɨarieka kaniutayɨnita Tsimiyuni, mɨpaɨ Mariya


katiniutahɨawe nunutsi maamaya:


«Kamɨ 'ikɨ nunutsi yumɨiretɨ 'ixaheritsixi mematixɨrienikɨ meta
yumɨiretɨ memanuku'unikɨ kani'ayumiemetɨni, 'inɨari kaniyɨmɨkɨ
kaniniukimariekamɨkɨ, 35 'Ekɨta 'a'iyaritsie pekanitsekiemɨkɨ hiwerikakɨ,

kumu 'ixipara kemɨtiyutsewe. Mɨkɨ kemɨtiyurieneni, yumɨiretɨ mematsiɨkɨtɨ


mekanakɨnikuni kememɨteyɨkɨhɨawe yu'iyaritsie».
36 Xewitɨta 'akaniuyeikakaitɨni 'ukaratsitɨtɨ Hana titewatɨ, mɨkɨ

Kakaɨyari niukameya kanihɨkɨtɨkaitɨni, Penuheri kaninu'ayatɨkaitɨni,


'Atsexi nuiwarieyatɨtɨ. Kanitseɨyekaitɨni, nauka tewiyari heimana nauka
wiyari kanihɨkaitɨni, 'utiwikieka 'atahuta wiyari piteɨtakai yɨkɨna,
37 'umɨku yuxaɨta 'eniukateitɨni. Tuki kuraruyarita pɨkawayeyeikakai

matsi yuhakietɨ yunenewietɨ pɨ'ayumiemetɨkai tukarikɨ tɨkarikɨ.


38 Hikɨ 'ahurawa 'uyaka pamɨpariyutsi kanipitɨani Kakaɨyari, Ketsutsi

hepaɨtsita tiniwakuxaxatɨwakaitɨni Kerutsaremetari memɨta'ikwewakai


memɨxɨnarienikɨ yunaitɨ.
39 Hikɨ meheye'atɨaka naime kemɨre'uxa 'inɨari xapayaritsie, Ti'aitame

kemainekai meripaitɨ, Karereyatsie mekanekɨne, yukiekaritsie


mekaneta'axɨani Natsareti mɨrakutewatsie. 40 Merikɨtsɨ nunutsi

kaniwerekaitɨni tɨrɨkaɨyetɨ timaiwetɨ kanayeiximekaitɨni, Kakaɨyari 'aixɨa


pɨtiuka'iyarikai hetsiena mieme.

Temaikɨyari Ketsutsi tukita kemɨtiyeyeikakai


41 Merikɨtsɨ
xexuime wiyaritsie paapamama Kerutsareme mekaneta'axekaitɨni
'ixɨararipa kepauka meme'eriwakai, Kakaɨyari kemɨtiwarayewitɨ yuteɨterima.
42 Hikɨ kepauka tamamata heimana huta wiyari mɨhɨkai, mana mekaneutiyune,

teɨteri kemɨtiwayeiyaritɨkai 'ixɨararipa. 43 Hikɨ heutipareku, yu'utɨma


mehahuximekaku, Ketsutsi Kerutsareme kaniyuhayewa, 'atsimekatemaikaku


paapamama. 44 Teɨteri watsata 'uyeikame me'erietɨ, xeitukari mekaniuhukaitɨni.

'Ana yu'iwama yumarema wahetsɨa mekanitiwautɨkɨne. 45 Meka'itaxeiyawawetɨ,


Kerutsareme mekanakunuaxɨani me'ikuwautɨwetɨ. 46 Hikɨ hairieka tukari


menitaxeiya tuki kuraruyarita 'ayekaime, te'ɨkitamete wahixɨapa 'ukaime.


Kaniwa'eniekaitɨni kaniwaku'iwawiyakaitɨni. 47 Yunaitɨ memi'eniekai

mekanihɨxiyakaitɨni timaiwemekɨ kemɨtiwaku'eiyakai. 48 Hikɨ paapamama


me'ixeiyatɨ mekani'iyarixiekaitɨni, maamaya mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Neniwe, titayari mɨya petatiuyuri. Tepɨmatsikuwautɨwe tetahiwerietɨ
'apaapa matɨa.
49 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'E'e, kari xepɨnetsikuwautɨwekai. ¿Tamɨ, 'atsixekatemaikai, meuyewetse


ne'ukiyari kiya hepaɨtsita nemɨ'ayumiemetɨnikɨ?
50 Mɨkɨ 'atsimepɨkateheitima niukieyatsie kemainekai.

1729  Rukaxi 2

51 Hikɨ wahamatɨa kaneyani, Natsareti mekaneta'axɨani, kememaitɨkatei


yakatinikamiekaitɨni. Maamaya yu'iyaritsie ni'ɨwiyakaitɨni 'ikɨ naime.
52 Ketsutsi timaiwetɨ kanayeiximekaitɨni, kaniwerekaitɨni, Kakaɨyari meta

teɨteri matsi waɨkawa 'aixɨa mekatenixeiyakaitɨni.

Wani Ti'ɨyame kemɨtikuxatakai


(Ruk 3:2‑10, 16‑17 – Mat 3:1‑12, Mar 1:3‑5, 7‑8)

3   Merikɨtsɨ
'ana Tiweriyu Tsetsaxi tamamata heimana 'auxɨwi wiyari
1

kaniyuriekaitɨni ti'aitatɨ, Punitsiyu Piratu kuwexinaruri kanihɨkɨtɨkaitɨni


Kureya kwieyaritsie, Herurexi kanihɨritɨariekaitɨni Karereya kwieyaritsie
mɨti'aitanikɨ, Peripe Herurexi mɨ'iwayatɨkai katini'aitakaitɨni 'Itureya
kwieyaritsie meta Tɨrakuniti kwieyaritsie, meta Ritsaniyaxi katini'aitakaitɨni
'Awiriniyatsie, 2 'Anátsi meta Kaipátsi mekanihɨritɨariekaitɨni mawari

wewiwamete. 'Ana Kakaɨyari yuniuki Wani kaniupitɨani Tsakariyaxi nu'aya,


makumawetsie 'uyeikakaku. 3 Wani naitsarie Kurutani hatuxameyari

manuyeka kaniuyeikakaitɨni, mɨpaɨ tikuxatatɨ teɨteri memɨtehayewakɨ


'axameteyurietɨ meta memɨka'ɨyarienikɨ mɨpaɨ mɨtimatsiɨkɨnikɨ kename
mete'uhayewaxɨ 'axameteyurietɨ. 4 Yakatiniyurienekaitɨni kemɨre'uxa

Kitsariyaxi xapayaritsie, Kakaɨyari niukieyakɨ kemɨtikuxatakai:


«Xewitɨ makumawetsie mɨpaɨ pɨrehiwa:
“Xekeneukuha'aritɨa Ti'aitame huyeya,
xexeurawime huyeya xekeneutiwewi.
5 Naitɨ 'aki kananuparekutɨariexɨamɨkɨ,
naitɨ yemuri 'emutɨtɨ 'etsimutɨtɨ 'akuweritɨ kanayeitɨariemɨkɨ.
Tita mɨtitutune xexeurawitɨ katinayeimɨkɨ,
tita mɨrakutetexiya 'akuharuanitɨ katinayeimɨkɨ.
6 Yunaitɨ teɨteri mepixeiya kemɨtiyuwikweitsitɨwa Kakaɨyari”».
7 Wani mɨpaɨ katiniwakuxaxatɨwakaitɨni teɨteri memɨ'axekai mɨwaka'ɨyakɨ:

—Kuterixi waniwema. ¿Kemɨ'ane mɨpaɨ pɨtixe'utahɨawixɨ xemɨyuta'unakɨ


kapa 'uxa'atɨniwarie xe'uyehekarienikɨ? 8 Mɨkɨ memɨte'uhayewaxɨ

kememɨteyurie wahepaɨ xeketeneyurieka, kemɨreuyewetse. Xepɨka'itsutɨaka


yu'iyaritsie mɨpaɨ xeteyɨkɨhɨawetɨ: “Tepɨnaki'eriwa ta'ukiyari temexeiyakɨ
'Apɨrahami”. Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, Kakaɨyari kaniyɨweni 'ikɨ tetexi teɨteri
mɨwarayeitɨani 'Apɨrahami niwemama. 9 'Ari hatsa kaniukuha'aritɨarieni

kɨyexi maxɨrienikɨ, 'ayumieme naitɨ kɨye 'aixɨa 'anenetɨ mɨka'utixuxuawere


kanaxɨriyamɨkɨ, taipa kaneuxɨriyamɨkɨ.
10 Teɨteri mɨpaɨ mekateniku'iwawiyakaitɨni:

—¿Kamɨtsɨ keteteyurieka?
11 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe Wani:

—Kemɨ'ane huta kamixayari mexeiya, kemɨ'ane mɨkaheixeiya ke'umini,


kemɨ'ane 'ikwai mexeiya yaxeikɨa ketiyurieneni.
12 Meta kuwiyexinu hetsiemieme tewawamete mekaniu'axɨani,

memɨka'ɨyarienikɨ. Mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:


—Ti'ɨkitame 'aku, ¿keteteyurieka tame?
Rukaxi 3  1730

13  Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Kexemɨte'u'aitɨarie, heimana mieme xepɨkatewauka.
14 Meta kuyaxi mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—Tameta, ¿keteteyurieka?
Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xepɨkatenawayani, 'itarikakɨ xepɨkawatawiwiyani. Xekenenaki'aka
yu'iwarikakɨ.
15 Merikɨtsɨ 'ana teɨteri mekanita'ikwewakaitɨni yu'iyaritsie meyu'iyaritɨatɨ

yunaitɨ Wani hepaɨtsita, xɨka mɨkɨ Kɨritsitu hɨkɨtɨni mexɨka katixaɨtɨni,


me'utiyuatɨ.
16 Peru Wani mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yunaime:

—Neri hakɨ nepɨxe'uka'ɨya. Peru 'ukanamieni kemɨ'ane waɨkawa


mɨtɨrɨkaɨye, nekatɨrɨkaɨyekaku ne. 'Aixɨa nepɨka'ane nehetsie mɨtinakenikɨ
nemiparewiekakɨ ninemenakuwenirienikɨ kakaiya kwitaxiyari. Mɨkɨ pɨta
kanixeka'ɨyamɨkɨ 'Iyari Mɨtiyupatakɨ meta kanixe'itimɨkɨ tai kemɨtiyu'itiwa.
17 Kuxari 'itiwame pakwe'e, tɨriku mɨti'itienikɨ kuxari manuyewiwienikɨ,

tɨriku kaniti'utamɨkɨ kaxetunitsie, peru kuxariyari pɨta pɨtitaiya tai mɨkatɨwetsie.


18 Matsi waɨkawa kaniwatuikakaitɨni teɨteri, niuki 'aixɨa manuyɨne

kaniwakuxaxatɨwakaitɨni. 19 Hikɨ Herurexi mɨkɨ kwieyari


kanihɨritɨariekaitɨni mana mɨti'aitanikɨ. Yu'iwa kaniu'ɨyapieni, Heruriya


titewakame kaniutiwitɨni, waɨkawa katiniyurienekaitɨni Herurexi
'axatiyurienetɨ, 'ayumieme Wani kanitate'akaitɨni. 20 Hikɨ Herurexi

nayuye'atɨani 'axakemɨtiyurienekai, Wani kananutahɨani katsariyanata.

Ketsutsi kemɨtiuka'ɨyarie meta nuiwarieya


(Ruk 3:21‑38 – Mat 3:13‑17, 1:1‑17, Mar 1:9‑11)
21 Merikɨtsɨ kepauka yunaitɨ teɨteri memuka'ɨyarie, Ketsutsi
kaniuka'ɨyarienita. Mexi yunenewiekai, taheima kananakatenire, 22 'Iyari  

Mɨtiyupata heimana kanakaneni hetsiena kaninuani, kukuru hepaɨ


katiniyuxexeiyakaitɨni. Hikɨ xewitɨta taheima mɨpaɨ kanetayɨni: «'Ekɨ
pekanineniwetɨni nekamaninaki'erieka, 'akɨmana nekaniyutemawieka».
23 Merikɨtsɨ Ketsutsi xeitewiyari heimana tamamata wiyari yakɨtɨtɨ

kanihɨkaitɨni kepauka mitsutɨa mɨpaɨ tiyurienetɨ. Kutse kaninu'ayatɨkaitɨni,


mekateniku'eriwakaitɨni,

mɨkɨta 'Eri kaninu'ayatɨkaitɨni, 24 mɨkɨta Matati kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Rewi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Meriki kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Kanahi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Kutse kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Matatiyaxi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Amuxi kaninu'ayatɨkaitɨni,
25

mɨkɨta Nahumi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Etsirie kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Nakahi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Mahati kaninu'ayatɨkaitɨni,
26

mɨkɨta Matatiyaxi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Tsemehi


kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Kutse kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Kura kaninu'ayatɨkaitɨni,
1731  Rukaxi 3

27 mɨkɨta Kuhana kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Xetsa kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Tsuruwaweri kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Tsaratieri
kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Nerie kaninu'ayatɨkaitɨni, 28 mɨkɨta Meriki kaninu'ayatɨkaitɨni,

mɨkɨta 'Arie kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Kutsani kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta 'Erimurami kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Eri kaninu'ayatɨkaitɨni,
29 mɨkɨta Kutsuhe kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Eriyetsexi
kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Kurimi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Matati kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Rewi kaninu'ayatɨkaitɨni, 30 mɨkɨta Tsimiyuni kaninu'ayatɨkaitɨni,

mɨkɨta Kura kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Kutse kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Kunani kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Eriyakimi kaninu'ayatɨkaitɨni,
31 mɨkɨta Mereya kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Mainani kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Matata kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Natani kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Rawiri kaninu'ayatɨkaitɨni, 32 mɨkɨta Kitsahi kaninu'ayatɨkaitɨni,

mɨkɨta 'Uweri kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Wuhutsi kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Tsarimuni kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Nahatsuni
kaninu'ayatɨkaitɨni,
33 mɨkɨta 'Aminarawi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Aramini
kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Hetsirumi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Paretsi kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Kura kaninu'ayatɨkaitɨni, 34 mɨkɨta Kakuwu kaninu'ayatɨkaitɨni,

mɨkɨta 'Itsahaki kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Apɨrahami


kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Teraki kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Nakuxi kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Tseruki kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Rakau kaninu'ayatɨkaitɨni,
35

mɨkɨta Pereki kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Ewexi kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Tsara kaninu'ayatɨkaitɨni, 36 mɨkɨta Kainani kaninu'ayatɨkaitɨni,

mɨkɨta 'Aripatsari kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Tsemi kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Nuhexi kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Rameki kaninu'ayatɨkaitɨni,
37 mɨkɨta Matutsareni kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Enuki
kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Kareri kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta Maharareri kaninu'ayatɨkaitɨni,
mɨkɨta Kainani kaninu'ayatɨkaitɨni, 38 mɨkɨta 'Enuxi kaninu'ayatɨkaitɨni,

mɨkɨta Tseti kaninu'ayatɨkaitɨni, mɨkɨta 'Arani kaninu'ayatɨkaitɨni,


mɨkɨta Kakaɨyari kaninu'ayatɨkaitɨniri.

Ketsutsi kemɨtiuta'inɨatsie
(Ruk 4:1‑13 – Mat 4:1‑11, Mar 1:12‑13)

4   Merikɨtsɨ,
Ketsutsi 'Iyari Mɨtiyupatakɨ hɨnetɨ mana kaneyeyani
1

Kurutani hatuxameyaritsie, meta 'Iyari Mɨtiyupata kaneiwitɨni


makumawetsie. 2 Mana huta tewiyari tukari kaniuyurieni, meta

kauyumarie kanita'inɨata. Mɨpaɨpaɨmexɨa tukari pɨkatikwakai,


hikɨ 'anarike kanekahakamɨkatɨyani.
Rukaxi 4  1732

3  Hikɨ
Kauyumarie mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Kamɨtsɨ, 'ekɨ xɨka Kakaɨyari penu'ayatɨni, 'ikɨ tete mɨpaɨ ketineutahɨawi,
paa payuyeitɨani.
4 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Utɨarika mɨpaɨ paine: “Tewi xɨka paa xeikɨa kwaka, mɨkɨkɨ pɨka'ayeyurini”. a
5 Hikɨ Kauyumarie wapaitɨ heiwitɨka, kwiepa memɨtama wakwie naime

kanixeitsitɨani xeinieriyarikɨ.
6 Kauyumarie mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Heitserie nepɨmatsipitɨaka 'ikɨ naime hepaɨtsita, yunaitɨ


witsimemɨmatekɨhɨawenikɨ nepɨmatsipitɨaka, 'ikɨ naime nekaniyetuiriyarieni,
heitserie nepexeiya nemiminikɨ kemɨ'ane mɨnetsinake. 7 'Ayumieme 'ekɨ

nenewieri xɨka penetsi'upitɨani, 'ikɨ naitɨ 'apini pɨrayani.


8 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenemie Kauyumarie, 'utɨarika mɨpaɨ paine: “Nenewieri pepipitɨani


Ti'aitame 'akakaɨyari, mɨkɨ hɨkɨame xeikɨa pepayexeiyani”.
9 Hikɨ Kauyumarie kaneiwitɨni Kerutsareme, watuki yekɨrita kanenutiwitɨni,

mɨpaɨ katinitahɨawe:
—'Ekɨ Kakaɨyari xɨka penu'ayatɨni, 'ena keneukatsuna. 10 'Utɨarika  

mɨpaɨ paine:
»“Yuhetsɨa miemete niuki tuayamete pɨtiwa'aitɨaka 'ahepaɨtsita
memɨmatsi'ɨwiyanikɨ.
Yumamakɨ mepɨmatsituikani,
11 kapa tetetsie pe'uti'ɨkamɨrekɨ”».
12 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Mɨpaɨ paineta: “Pepɨka'i'itsipaneni Ti'aitame mɨ'akakaɨyari”.


13 Hikɨ Kauyumarie naimekɨ 'ita'inɨataka kaneyani 'ariketa 'ita'inɨatake.

Ketsutsi kemɨtiuyuri Natsaretitsie


14  Merikɨtsɨ
Ketsutsi yu'utɨma kaneyeyani Karereya paitɨ,
'Iyari 'itɨrɨkariyakaku, naitsarie kaniutamariwa hepaɨtsitana.
15 Katiniku'ɨkitanekaitɨni tukiteta, hikɨ yunaitɨ 'aixɨa mekatenikuxatakaitɨni

hepaɨtsitana.
16 Hikɨ Natsareti kiekariyaritsie kaninuani, matawerixɨtsie, hikɨ

kemɨtiyeiyarieyatɨkai, tukita kaneutahani 'uxipiya tukaritsie. Kananukukeni


tititerɨwake, 17 hikɨ xapa kaniuhuritɨarieni Kakaɨyari niukieya maye'uxa,

Kitsariyaxi kemɨraka'utɨa. 'Itaweraka kanitaxeiya niuki hakewa mɨpaɨ maine:


18 «Ti'aitame 'Iyarieya kaneniuwiya,
Kaneniuhɨritɨani niuki 'aixɨa manuyɨne nemɨwakuxaxatɨwanikɨ tixaɨtɨ
memɨkateheuxeiya.
Kaneneyenɨ'ani nemɨwaranayexɨrienikɨ mɨkɨ memɨyuhiwerie yu'iyaritsie,
yanemɨtiwatahɨawekɨ mɨkɨ memanutaxɨriya kename me'utixɨnarie,
meta yanemɨtiwatahɨawekɨ mɨkɨ memakɨkɨpe kename me'anutaneniere,
nemɨwaxɨnakɨ mɨkɨ memɨwiyarietɨka,

4:4 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa Kakaɨyari kemutayɨ, niukieya naitɨ peuyewetseta.



1733  Rukaxi 4

19 nemɨtikuxatanikɨ
kename tukari 'aye'a kepauka Ti'aitame
muyuwaɨriya 'aixɨa mɨtatixeiyakɨ».
20 Hikɨ 'itakwikwieka xapa, 'iyetuirieka tiyuparewiwame, mana kanayerɨni

ti'ɨkitame 'uwenieyatsie. Yunaitɨ tukita memayetekai kwi mekanixeiyakaitɨni,


21 hikɨ kanitsutɨani mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwatɨ: «'Ikɨ tukaritsie kanaye'ani 'ikɨ

'utɨarika kemaine, xe'i'eniekaku xeme».


22 Yunaitɨ mekatenihekɨatakaitɨni me'i'enieka, mekanihɨxiyakaitɨni niuki

witsimanuyɨne tetana mayeneikakaikɨ. Mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «¿'Ikɨ


Kutse nu'aya katihɨkɨ?»
23 Mɨpaɨta katiniwarutahɨawe: «Patsɨ yurikɨ xeme 'ikɨ niukiyari

xekanenitaxatɨakuni: “Tiyu'uayemawame 'aku, 'akɨmana


keneuyu'uayema. Ketemɨte'u'enana Kaperunaume kepemɨreyuri, 'enata
'akiekaritsie yaxeikɨa ketineuyuri”. 24 Tawarita mɨpaɨ kaniutayɨni:

Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, nixewitɨ Kakaɨyari niukameya


pɨkanaki'eriwa yukiekaritsie. 25 Yuri nepaine, 'Ixaheri kwieyaritsie

yumɨiretɨ wiuraxi mekaniu'uwakaitɨni kepauka 'Eriyaxi 'amuyeikakai,


kepauka muyuawitsie mɨreunamie haika wiyari heimana 'ataxewi
metseri, kepauka haka mutawe naitsarie kwiepa. 26 Mɨkɨ wahetsɨa  

pɨka'utanɨ'arie 'Eriyaxi nixeime hetsɨa, Tsiruni kwieyaritsie pɨta


kaniutanɨ'arieni Tsarepɨta mɨrakutewatsie wiura hetsɨa. 27 Mɨkɨ meta, 

yumɨiretɨ 'amekaniu'uwakaitɨni 'Ixaheri kwieyaritsie kwiniyakɨ


meka'itiyatɨkaitɨ kepauka 'Eritseu 'amuyeikakai Kakaɨyari niukameya,
nixewitɨ tɨma pɨka'u'itiya mana kiekatari, tsiriyatanaka pɨta kaniu'itiyani
Nahamani titewatɨ».
28 Hikɨ me'i'enieka kemɨtikuxatakai, mekaniuyeha'ani yunaitɨ tukita

memayetekai. 29 Me'anuku'uka, kiekaritsie mekaneyeweiya, yemuritsie


mekaneihana kiekari hetsiena mawewiyakaitsie, mana tekɨa memekahɨanikɨ.


30 Peru mɨkɨ wahixɨata heutayuneka kaneyani.

Kakaɨyari mɨka'itiya tewi kemɨtiwiyakai


(Ruk 4:31‑37 – Mar 1:21‑28)
31 Merikɨtsɨ
kiekaritsie kaninuani Kaperunaume mɨrakutewatsie
Karereya kwieyaritsie, mana 'uxipiya tukaritsie tiniwa'ɨkitɨakaitɨni.
32 Mɨkɨ mekanihɨxiyakaitɨni 'ɨkitsikayakɨ, heitserie hexeiyatɨ

mɨtaniukakaikɨ.
33 Hikɨ tukita nayekateitɨni tewi kakaɨyari mɨka'itiya 'iwiyakaku. 34 Karima
   

kaniutahiwa mɨpaɨ 'utaitɨ:


—'Aii, kepetati'uximatɨa Ketsutsi natsaretitanaka. ¿Petatsika'unake kari
pepunua? Ne nepɨmatsimate kepemɨpaikɨ: 'Ekɨ pepɨhɨkɨ Kakaɨyaritsie
mieme pemɨpatsie.
35 Hikɨ Ketsutsi kanitatieni mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Kayuwatɨ. Keneuxɨna mɨkɨ tewi.


'Iya kakaɨyari tewi 'atihɨaka wahixɨapa, kanixɨna katikwinitɨaka.
36 Yunaitɨ mekaniutimamani, meteyukuxaxatɨwatɨ mɨpaɨ

mekaniutiyuanekaitɨni: «¿Ke'aneme niuki pexeiya? Heitserie hexeiyatɨ


Rukaxi 4  1734

kaniwarutate'ani kakaɨyarixi memɨka'itiyatɨka tɨrɨkariya hexeiyatɨ, mɨkɨta


mekaniwatixɨnani». 37 Naitsarie kiekari 'aurie kanikuxaxatsiwakaitɨni,

Ketsutsi kemɨtiyurienekai.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa Pekuru warɨkaɨya


(Ruk 4:38‑43 – Mat 8:14‑17, Mar 1:29‑38)
38  Merikɨtsɨ tukita wayeyaka Tsimuni kie kaninuani, hikɨ hɨiya yemekɨ
kaniwiyakaitɨni Tsimuni warɨkaɨya. Ketsutsi mekaniutawawirieni
miparewienikɨ. 39 'Auriena 'utakeka, hɨiya kaniutatieni, hikɨ hɨiya

kanihayewa. Yapauka 'anukukeka kaniwarutiparewietɨyani.


40 Hikɨ tau 'akayuneku, yunaitɨ memɨwarexeiyakai tekwikwikate mɨireme

kwiniyakɨ memɨtekukuyekai hetsɨana mekaniwa'atɨani, yuxexuime


wahetsie 'utimeka 'aixɨa meteheu'eriekame kaniwarayeitɨani. 41 Kakaɨyarixi  

'axamemɨ'anene kaniwaruta'aitɨani memɨwatixɨnakɨ yumɨireme


memɨtewakwinitɨakai, mɨkɨ mekaniutihiwakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
«'Ekɨ Kakaɨyari pekaninu'ayatɨni». Peru Ketsutsi warutate'atɨ kakaɨyarixi
pɨkawapitɨakai memɨtiniunikɨ memimaikaikɨ kename Kɨritsitu hɨkɨtɨkai
heitserie mupitɨarie.
42 Hikɨ 'ukatareku kaneyani teɨteri memɨkahaxuawetsie. Teɨteri yumɨiretɨ

mekanikuwautɨwekaitɨni, me'itaxeiyaka mepikuhanakai mɨkaheyeikanikɨri.


43 Peru mɨkɨ matsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Kaneuyeweka hipame

kiekaritetsieta niuki 'aixɨa manuyɨne nemɨkuxatanikɨ, kemɨtiyɨni Kakaɨyari


ti'aitakaku, peuyewetse nemɨtikuxatanikɨ, 'ayumieme nepeyenɨ'arie». 44 Hikɨ  

kaniyeweiyakaitɨni tikuxatanetɨ huriyutsixi watukiteta.

Kemɨ'ane meri muwaranayexei teyu'ɨkitɨwamete


(Ruk 5:1‑11 – Mat 4:18‑22, Mar 1:16‑20, Wa 1:40‑42)

5   Merikɨtsɨ
Ketsutsi Kenetsareti harakunayari tetsita kaniuyeikakaitɨni
1

tikuxatatɨ, yumɨiretɨ mekanitsaipɨnakaitɨni Kakaɨyari niukieya


me'eniekutɨ. 2 Hikɨ kanuwa kaniuxeiya hutame hatetsita 'aheikame

ketsɨteweiyamete wakanuwa, ketsɨteweiyamete me'anatikɨneka yuwipi


mekani'ekwakaitɨni. 3 Hikɨ xeimetsie kayerɨka Tsimuni kanuwayatsie,

kanitawawirieni harakunatsie 'etsiwa meutahanikɨ. Kanuwatsie yekaitɨ


katiniwa'ɨkitɨakaitɨni teɨteri.
4 Hikɨ yuxatsika 'unɨka, mɨpaɨ katinitahɨawe Tsimuni:

—'Emeukatewatsie keneuyeye'a, mana wipi xeneukawiwiexɨa


tsapari xemɨwaratixɨrienikɨ.
5 Hikɨ Tsimuni mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'ɨkitame 'aku, tɨkakɨta naime tepayekexi, tepɨteta'uxitɨa yakɨ xeikɨa,


tixaɨ tepɨkate'umi. Matsi mɨya pemainekɨ, wipi nekaneukawiwiexɨamɨkɨ.
6 Mɨpaɨ mekateniuyurieni, hikɨ mekaniwaratixɨrieni ketsɨte kwini

mieme meyupaɨmeme, wipi kanititsanikekaitɨni. 7 Hikɨ yu'iwama  

xeime kanuwatsie memɨyetekai yumamakɨ mekaniwarumawiya


memakɨnekɨ memɨwaparewienikɨ. Mɨkɨ mekaniu'axɨani, yukanuwate
mekaniutihɨniyaxɨani hutame, 'etsiwatɨkaku mekaniukayunixɨani.
1735  Rukaxi 5

8  Hikɨnaime tiuxeiyaka Tsimuni Pekuru mɨtitewakai, kaniutitunumakeni


Ketsutsi hɨxie mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Ti'aitame, keneneuhayewa, ne 'axanepɨtiyuruwame.
9 Kaniutimakaitɨni mɨkɨ meta yunaitɨ hamatɨana memu'uwakai

mekaniutimamani mɨya yupaɨmeme memɨwaratixɨrikɨ tsapari.


10 Yaxeikɨata Tsewereu niwemama mekaniutimamani Kakuwu meta

Wani, Tsimuni hamatɨa memɨte'uximayakai. Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ Tsimuni


katiniutahɨawe:
—Pepɨkamaka. Hikɨtsɨ 'ena mɨtiyehane teɨteri pɨta pekaniwakuxeɨrimɨkɨ.
11 Hikɨ kanuwa me'anatihapaka kwiepa, naime mete'uku'eirieka, Ketsutsi

hetsie mekateniuwiya mekaneiweiya.

Tewi kwiniyakɨ mɨka'itiyakai


(Ruk 5:12‑14 – Mat 8:2‑4, Mar 1:40‑44)
12  Merikɨtsɨxeime kiekaritsie kaniuyeikakaitɨni Ketsutsi, tikwikame
mana kaniukateitɨni mɨka'itiyakai naitɨ heupɨnitɨ. Hikɨ Ketsutsi 'uxeiyaka,
kaniutihɨximakeni, mɨpaɨ titawawirienike:
―Ti'aitame, xɨka pe'awaɨriyani, pepɨyɨwe pemɨnetsi'u'itieni.
13 Ketsutsi yumama 'utatseraka kanimayɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Nepɨnewaɨriya, pe'itiyatɨ peke'uyuhayewa.


Yapauka kwiniya kanihayewa.
14 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinita'aitɨani 'atsimɨkatitahɨawekɨ xeime. Mɨpaɨ

katinitahɨawe:
—Kenemie mawari wewiwame matsixeiyakɨ, pemu'itiyakɨ ketineutimawa
Muitsexi kemɨtiu'aitaxɨ pemɨtiwatahekɨatɨanikɨ.
15 Perutsɨ matsi kwini mieme katinikuxaxatsiwakaitɨni hepaɨtsitana,

teɨteri yumɨiretɨ mekaniyutixexeɨriwakaitɨni memi'enienikɨ 'aixɨa


memɨte'uka'eritɨariwanikɨ kwiniya kememɨtehexeiyakai. 16 Ketsutsi matsi

makumawetsie kaneyeikakaitɨni yutanenewienike yuxaɨta.

Ketsutsi huriekame kemɨranayehɨa


(Ruk 5:18‑26 – Mat 9:2‑8, Mar 2:3‑12)
17 Merikɨtsɨ xeime tukaritsie katini'ɨkitakaitɨni, mana menayetekaitɨni
huriyutsixi teɨteriyari yuyeiyarikɨ memɨpatsiekai paritseutsixi
memɨteyuterɨwakai, hipatɨta huriyutsixi wa'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai.
Naime kiekaritetsie Karereya kwieyaritsie Kureya kwieyaritsie
mekaneyekɨnekaitɨni meta Kerutsaremetsie. Kakaɨyari tɨrɨkariyaya
kanixuawekaitɨni Ketsutsi 'aixɨa mɨtiwaruka'eritɨwanikɨ. 18 Hikɨ teɨteri

mekaniu'axɨani me'ehanatɨ huriekame 'itaritsie yekaime. Ketsutsi


mɨwakateitsie mekani'atɨanikekaitɨni hɨxiena me'itenike, 19 peru  

mekaniyutatexieni meheutahaxɨanike teɨteri memɨyumɨirekaikɨ, 'ayumieme kii


heima meneutimamake, tekayari meha'unaka, Ketsutsi hɨxie mekaneikatuani
tewi 'itari naime teɨteri wahixɨapa paitɨ.
20 Hikɨ waruxeiyaka yuri kememɨte'eriekai, mɨpaɨ kaniutayɨni:

—'Ekɨ 'aku, 'axakepemɨtiuyuri pekatineuyehɨwiyarieni.


Rukaxi 5  1736

21 Hikɨ paritseutsixi meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai, mɨkɨ


mekanitsutɨani mɨpaɨ meteyɨkɨhɨawetɨ: «¿Kepɨpaikɨ 'ikɨ 'axamutaine
Kakaɨyari hepaɨtsita? ¿Kepaikɨ pɨyɨwe mɨtiwareuyehɨwirieni
'axamete'uyurieyu, Kakaɨyari xeikɨa pɨyɨwe?»
22 Ketsutsi retimaika kememɨteyɨkɨhɨawekai mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titayaritsɨ mɨya xeteyɨkɨhɨawe yu'iyaritsie? 23 ¿Tita matsi katikwaniwe,


ketikwaniwe mɨpaɨ xɨka 'utayɨni: “Ke'axapemɨtiuyuri pepɨreuyehɨwiyarie”,


katikwaniwe matsi mɨpaɨ mutayɨni, “Kenanukukexi kenekuyeikani”?
24 Peuyewetse mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ, Yuri Tewi kenemɨtitewa, heitserie

nekanexeiyani kwiepa nemɨtiwareuyehɨwirienikɨ mɨkɨ 'axamemɨte'uyuri.


'Ana mɨpaɨ katinitahɨawe huriekame:
—'Ekɨ 'aku nepɨmarahɨawe, kenanukukexi, 'a'itari kenanukwe'i,
'akie kenemie.
25 Yapauka kananukukeni yunaime wahɨxie, titatsie mɨrakatei kaneikweni,

yukie kaneyani 'aixɨa 'utaitɨ Kakaɨyari hepaɨtsita. 26 Hikɨ yunaitɨ


mekanihɨxiyakaitɨni, 'aixɨa mekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari hepaɨtsita.


Waɨkawamekɨ mekanimamakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Mamariwaweme
tepɨte'uxei hikɨ».

Rewi kemɨtiuta'ini hetsiena mɨtiwiyakɨ


(Ruk 5:27‑32 – Mat 9:9‑13, Mar 2:14‑17)
27 Merikɨtsɨkaneyani, tewi kuwiyexinutsie mieme tiwawame
kaniuxeiya Rewi titewakame memɨte'ayutituayatsie 'akaime. Ketsutsi
mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Nehetsie ketineuwiya.
28 Hikɨ Rewi 'anukukeka, naime tiuku'eirieka, hetsiena katiniuwiya.

29 'Ana Rewi 'ikwai kaniuwewieni yukiita Ketsutsi hetsiemieme,


yumɨiretɨ kuwiyexinu hetsiemieme tewawamete, meta hipatɨ teɨteri


mekatenikwakaitɨni hamatɨana. 30 Peru paritseutsixi meta 'inɨarikɨ

memɨte'ɨkitametetɨkai memɨyɨnɨkai, mɨkɨ mekaniniukixiekaitɨni mɨpaɨ


metewakɨhɨawetɨ hetsɨana miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:
—¿Titayarikuta mɨkɨ tewawamete meta 'axateyuruwamete wahamatɨa
xetekwa'a meta xete'ie?
31 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Mɨkɨ 'aixɨa memɨteheu'erie mepɨkaheiyehɨwa tiyu'uayemawame, mɨkɨ


memɨtekukuye pɨta mekaneiyehɨaka. 32 Nepɨkanua newata'inienike mɨkɨ

heitseriemekɨ yamemɨtekahu, mɨkɨ 'axamemɨteyurie pɨta newata'inienike


nekaninuani memɨtehayewakɨ ke'axamemɨteyurie.

Kemɨtiuta'iwawiyarie hakiya hepaɨtsita


(Ruk 5:33‑39 – Mat 9:14‑17, Mar 2:18‑22)
33  Merikɨtsɨ
mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Wani hetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete mepuyuhakixime meta
mepɨyunenewixime mɨixa, meta paritseutsixi wahetsɨa miemete yaxeikɨa
mepɨteyurie. ¿Peru 'ahetsɨa miemete titayari yametekwa'a yamete'ie?
1737  Rukaxi 5

34  Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:


—¿Ketiyɨwe mɨwahakieka neneɨkeme 'inierimama mexi neneɨkeme
wahamatɨa 'uyeika? 35 Tukari kanaye'amɨkɨ kepauka neneɨkeme mɨtihanieni

watsata, mɨkɨ tukaritsieke mekaniyuhakikuni.


36 'Ikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ tiniwaruti'ɨkitɨatɨyani mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Tewi kapitatsana 'ixuriki hekwame, mimanetsikitɨanikɨ mɨye'i.


Xɨka mɨpaɨ tiuyurieni, hekwame pɨtatsanekeyu, mɨhekwa matɨa mɨye'i
'axapɨtiyuxexeiyanikeyu. 37 Meta nixewitɨ tsixai mɨyeye'itsie pɨka'ikatu'a kaxie

winuyari mɨhekwa mɨkwanakɨ. Mexɨka mɨpaɨ tiuyurieni, winu mɨhekwa


tsixai kanititsanamɨkɨ, winu kanitayeuriweni, meta tsixai kaneuyewautseni.
38 Matsi kaxie winuyari mɨhekwa kaneuyeweka tsixai mɨhehekwatsie

mɨkatuarieni mɨkwanakɨ. 39 Tewi meripai mieme 'anieku 'anuti'ieme, kwaname


pɨkaheu'imɨkɨni, mɨpaɨ paineni: “Meripai mieme 'aixɨa kana'aneni”.

'Uxipiya tukaritsie tɨriku kememɨte'utikwai teyɨ'ɨkitɨwamete


(Ruk 6: 1‑11 – Mat 12:1‑14, Mar 2:23–3:6)

6   Merikɨtsɨ
'uxipiya tukaritsie Ketsutsi tɨriku ma'iwiyatsie kaniuyeyani,
1

teyɨ'ɨkitɨwamete tɨriku mɨayeyari mekananutihurukakaitɨni,


yumamatsie me'ititɨminatɨ mekanikwakaitɨni. 2 Hikɨ paritseutsixi hipatɨ

mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—¿Titayarikuta xeme kemɨkareuyewetse xeteyurie 'uxipiya tukaritsie?
3 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kari, tɨma xepɨka'ekaterɨwawawe kemɨtiuyuri Rawiri kepauka


memuhakakwi mɨkɨ meta hamatɨana memu'uwakai? 4 Kakaɨyari kiyata  

kaneutahani, paa muwa Kakaɨyari hɨxie mamanekai 'anaka'ɨka,


kanitikwani, mɨkɨ heitserie pɨkahexeiyakai mitikwanikɨ, mawari
wewiwamete xeikɨa heitserie mepexeiyakai. Metatsiere kaniwarumini
mɨkɨ 'utɨmana memeu'uwakai.
5 Mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:

—Heitserie nekanexeiyani 'uxipiya tukari hepaɨtsitata Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ.


6 Merikɨtsɨ tawari 'uxipiya tukaritsie tukita kaneutahani, hikɨ kanitsutɨani

ti'ɨkitatɨ. Tewi muwa kanayekateitɨni mɨmamawakikai yutserieta, 7 mɨkɨ 'inɨarikɨ


memɨte'ɨkitametetɨkai meta paritseutsixi mekanihupiekaitɨni, tsiparatsɨ xɨka


'uxipiya tukaritsie 'enayehɨanike tɨma, me'utiyuatɨ, mɨkɨkɨ memitaxanetakɨ.
8 Timaitɨ kememɨteyɨkɨhɨawekai, mɨpaɨ katinitahɨawe tewi mɨmamawakikai:

—Kenanukukexi, tahixɨapa keneutakexi.


'Anukukeka mana kaniutakeni. 9 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Ipaɨ nepɨtixeku'iwawiya: ¿'Uxipiya tukaritsie tiheitserie 'aixɨa


mɨtiyurieneni, nutsu 'axamɨtiyurieneni? ¿Tiheitserie para tewi
mutawikweitsitɨani, nutsu mika'unakɨ pɨta?
10 Yunaime waranuxeiyatɨyaka, mɨpaɨ tewi katiniutahɨawe:

—'Amama keneutatsera.
Mɨpaɨ tiuyurieku mamaya 'aixɨa 'anetɨ kanayani. 11 Mɨkɨ  

kwinimieme mekateniuyeha'ani, hikɨ mekanitsutɨani metekuxatatɨ


Ketsutsi kememɨyurienikekai.
Rukaxi 6  1738

Tamamata heimana huta nɨ'ariekate


(Ruk 6:13‑16 – Mat 10:2‑4, Mar 3:16‑19, Nɨ'a 1:13)
12  Merikɨtsɨ'ana hɨritsie kaneutiyune yutanenewienike, xeitɨkari nenewieri
kanipitɨakaitɨni yukakaɨyari. 13 Hikɨ 'ukatareku, yu'aurie kaniwarutahɨawe

yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete, watsata kaniwaranuyeteɨxɨ tamamata


heimana yuhutame, nɨ'ariekate katiniwaruterɨwa mɨkɨ: 14 Tsimuni ('arike

Pekuru mɨtiterɨwaxɨ), 'Atɨrexi Tsimuni 'iwaya, Kakuwu, Wani, Piripe,


Wariturume, 15 Mateu, Tumaxi, Kakuwu 'Aripeu nu'aya, Tsimuni

tserutitsita mɨtitewakai, 16 Kura Kakuwu nu'aya, Kura 'Itsikariutitanaka


'arikeke miyetua.

Ketsutsi kemɨtiwaruparewi yumɨireme


(Ruk 6:20‑23 – Mat 5:3‑12)
17 Hikɨ wahamatɨa 'ukateka, makuweritsie kaniwakeni. Yumɨiretɨ
hetsɨana miemete teyɨ'ɨkitɨwamete, meta yumɨiretɨ teɨteri naitsarie
Kureyatsie Kerutsaremetsie memeyekɨ, hipatɨ haramara tetsita memeyekɨ
Tiru 'aurie Tsiruni 'aurie, 18 mana mekaniu'axɨakaitɨni memi'enienikɨ,

'aixɨa meteheu'erietɨ memayeitɨarienikɨ kwiniya kememɨtehexeiyakai.


Mɨkɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwanɨkai 'aixɨa meteheu'erietɨ
mepayeitɨarie, 19 teɨteri yunaitɨ mekanimayɨakukaitɨni tɨrɨkariya hetsiena

mayeneikakaikɨ yunaime 'aixɨa meteheu'eriekame muwarayeitɨwakai.


20 Merikɨtsɨ yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete waxeiyatɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

«'Aixɨa xekani'itɨarieka xeme tixaɨtɨ xemɨkatehexeiya,


Kakaɨyari xekanexeiyani tixe'aitɨwametɨme.
21 'Aixɨa xekani'itɨarieka xeme hikɨ xemeuhakakwiku,
xekanitihuxaikuni.
'Aixɨa xekani'itɨarieka xeme hikɨ xemutitsuana,
xekaniutinawekuni.
22 'Aixɨa xekani'itɨarieka xeme kepauka teɨteri memɨxe'uxiwe'erie,
kepauka memɨkaxenaki'erie yuhetsɨa, kepauka 'axamemutiyuane
xehepaɨtsita, kepauka memɨxexani'erie 'axaxemɨ'anene me'utiyuatɨ,
Yuri Tewi hetsie xemɨtewiyakɨ.
23 »Xekeneyutemamawieka waɨkawa 'iya tukaritsie, xeketeneuye'ani,

waɨkawa taheima mieme xekana'iwakuni. Wa'ukiyarima yaxeikɨa


mepɨwaruyuri Kakaɨyari niukametemama.
24 »Matsi xɨa'ui, xeme xemɨxikutsixi,
'ariri yunaki'eriya xekanaye'atɨani.
25 Xɨa'ui xeme hikɨ xemɨhuxa,
xepeuhakakwikuni.
Xɨa'ui xeme hikɨ xemutinawe,
xepɨyuhiwerieka xeputitsuanani.
26 Xɨa'ui xeme kepauka yunaitɨ teɨteri witsimemutiyuane xehepaɨtsita.
Xe'ukiyarima yaxeikɨa mepɨwaruyuri Kakaɨyari
niukametemama memɨte'itawakai.
1739  Rukaxi 6

Kemɨreuyewetse memɨtatsi'aye'unie wahepaɨtsita


(Ruk 6:29‑30 – Mat 5:39‑42)
27 »Matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe xeme xemɨ'enana: Xekeniwanaki'erieka mɨkɨ
memɨxe'aye'unie, 'aixɨa xekeniwayurieka mɨkɨ memɨxe'uxiwe'erie, 28 mɨkɨ  

'axamemutiyuane xehepaɨtsita wahepaɨtsita 'aixɨa xekeneutiyuaneni xeme,


xekeneyunenewieka mɨkɨ memɨxetsewixima wahetsiemieme. 29 Kemɨ'ane  

'a'aurita mɨmatsiheutiwani, ta'aurie kenawetsi tapata mɨmatsiheutiwanikɨ.


Kemɨ'ane mɨmatsinawairieni 'a'ɨkari, pepɨka'ikweririeka 'akamixata
mɨmatsinawairienikɨ. 30 Kemɨ'ane tixaɨtɨ mɨmatiutawawiri, ketineupitɨa,

kemɨ'ane 'apini mɨmatinawairieni, pepɨka'iwiyani. 31 Kemɨtixenake, teɨteri


yamemɨxeyurienikɨ xeme, kemɨtixenake xeme, mɨkɨ kanixe'inɨaritɨkamɨkɨ,


yaxemɨwayurienikɨ hipame meri.
32 »Xɨkate xewanaki'erieka mɨkɨ memɨxenaki'erie, ¿titakɨ 'aixɨa

xetekuxaxatsiwani? 'Axateyuruwamete mekaniwanaki'erieka mɨkɨ


memɨwanaki'erie. 33 Xɨkata 'aixɨa xewayurieka mɨkɨ 'aixɨa memɨxeyurie,

¿titakɨ 'aixɨa xetekuxaxatsiwani? 'Axateyuruwametetɨtɨ mɨpaɨ mepɨteyurie.


34 Xɨkata xetewaniɨtɨaka mɨkɨ kemɨ'ane memɨte'ayukatuawawe xeikɨa,

¿titakɨ 'aixɨa xetekuxaxatsiwani? 'Axateyuruwameteta mepɨteyuniɨtɨa tawari


memɨte'apiniyariekakɨ. 35 Matsitsɨ xekeniwanaki'erieka mɨkɨ memɨxe'aye'unie,

'aixɨa xeketeneyurieka, xeketeneyuniɨtɨaka 'atsixekateyu'iyaritɨatɨ. Mɨpaɨ


xeteyurietɨ kwini mieme xekatena'iwakuni, kemɨ'ane taheima makawe
niwemama xekanihɨkɨtɨkakuni, mɨkɨ 'aixɨa pɨtiuka'iyari mɨkɨ pamɨpariyutsi
memɨkateyupitɨwa wahetsiemieme, mɨkɨ 'axamemɨteyurie wahetsiemieme
meta. 36 Xeketeneyukanenimayaka, xe'ukiyari kemɨtiyukanenimaya.

Hipame wahetsie xepɨkate'ahɨpani


(Ruk 6:37‑42 – Mat 7:1‑5)
37 »Hipame wahetsie xɨka xekate'ahɨpani, xehetsieta pɨkarahɨiwani. Xɨka
xekateyuxanetani, xemeta xepɨkaxanetsieka. Xɨka xekawaranutaxɨrɨwani,
xemeta xepɨka'anutaxɨriyani. Xɨka xetewareuyehɨwirieka, xemeta
xepɨteheuyehɨwiyarieni. 38 Xɨka xetewarini, xemeta xepɨtemikieni: 'Aixɨa

ti'inɨatsiekame 'anukapɨnariekame, 'anutakatsiekame, 'anakaxɨrɨweme


xepɨmikieni. Karikɨtsɨ hipame kexemɨtewaru'inɨatsiri mɨpaɨta xeme
xepɨte'inɨatsiyarieni».
39 Merikɨtsɨ 'ikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ katiniwaruta'ɨkitɨani

mɨpaɨ 'utaitɨ: «¿Makɨpe ketiyɨwe menuhana xeime makɨpe? ¿Yuhutatɨ


mewatixawatsie mekateheukaxɨrieni? 40 Tiyɨ'ɨkitɨwame pɨkawe'eme

keyuri ti'ɨkitame, peru 'aye'atɨarieme kemɨ'ane mɨti'ɨkitɨa hepaɨ


timaiwetɨ kanayeimɨkɨ.
41 »¿Titayari petixeiya xatsi 'a'iwa hɨxita meutawiwi, pekahe'eriwatɨ

keuruwi 'ahɨxita meutawe? 42 ¿Kepaɨtɨtɨ petiyɨwe mɨpaɨ pemɨtitahɨawekɨ


'a'iwa: “Neuxei ne'iwa, nepiwaye'itieni xatsi 'ahɨxita meutawiwi”,


peka'ixeiyatɨ keuruwi 'ahɨxita meutawe? Yakɨtsɨ peputaine xeikɨa.
Keniwaye'iti meri mɨkɨ keuruwi 'ahɨxita meutawe, 'ana 'aixɨa 'anemekɨ
Rukaxi 6  1740

peheunieretɨ pekanayeimɨkɨ pemiwaye'itirienikɨ xatsi 'a'iwa


hɨxita meutawiwi.

Kɨye kemɨtimatsiɨkɨ yu'ikwaxikɨ


(Ruk 6:43‑44 – Mat 7:16, 18, 20)
43  »Nixewitɨ kɨyexi 'aixɨa mɨ'anene 'ikwaxi 'axa'aneneme pɨkakaxuawitɨwa,
mɨkɨ meta kɨye 'axamɨ'ane 'ikwaxi 'aixɨa 'aneneme pɨkakaxuawitɨwa.
44 Xexuitɨ kɨye yu'ikwaxikɨ kanimatsiɨkɨni. Xuyatsie pɨkaka'inɨiwa piní

takari, witsaxatsie pɨkaka'inɨiwa kaxie. 45 Tewi 'iti'utame tita 'aixɨa mɨti'ane


yu'iyaritsie, niwayehanimɨkɨ tita 'aixɨa mɨti'ane, tewi 'axamɨtiyuriene pɨta


'iti'utame tita 'axamɨti'ane, niwayehanimɨkɨ tita 'axamɨti'ane. Karikɨ tita
yu'iyaritsie mɨtihɨniyani, mɨpaɨ katinikuxatamɨkɨ.

Tsimiyenitu 'aixɨa mɨ'ane 'axamɨ'ane


(Ruk 6:47‑49 – Mat 7:24‑27)
46  »¿Titayarikutaxeme: “Ti'aitame, Ti'aitame 'aku”, xenetekɨhɨawe,
'atsixekateyurietɨ kenemɨtixekɨhɨawe? 47 Yunaitɨ nehetsɨa memɨ'axe,

neniuki memɨ'enie yametekahutɨ, kememɨ'anene nepɨtixetaxatɨani: 48 Tewi  

kii mutawewi hepaɨ kani'aneni, heukatewame wati'ineka, tetetsiepai


netiwewieni tsimiyenituyari. 'Ana haa kaniwayeneni, kitsie kaniukexɨani,
peru kaniuyutatexieni 'iwatayuitɨanike, 'aixɨa 'anemekɨ mɨwewiyakaikɨ
pɨkawatayua. 49 Perutsɨ kemɨ'ane mɨnetsi'enie yakatikamietɨ, mɨkɨ xewitɨ

tewi kii mutawewi hepaɨ kani'aneni, kwiepa 'akaime kaniutawewieni xeikɨa,


tenariyari pɨka'utawewi. 'Ana hetsiena kaniukexɨani haa, xeimieme nekaina,
karima kaniukaweni kii».

Xeitsienituyari kuyaxi mɨwanɨ'a keyurimɨti'eriekai


(Ruk 7:1‑10 – Mat 8:5‑13)

7   Hikɨ
'inɨka 'ikɨ niuki naime teɨteri me'i'enieku, Kaperunaume kaneyani.
1
2  Merikɨtsɨ
kuya mana kaniuyeikakaitɨni xeitsienituyari kuyaxi mɨwanɨ'a,
ti'uximayatame kanexeiyakaitɨni minaki'eriekai, mɨkɨ katinekuyekaitɨni
kanemɨximekaitɨni. 3 Hikɨ kuya, 'u'enaka Ketsutsi hepaɨtsita, kaniwarenɨ'ani

huriyutsixi teɨteriyari wa'ukiyarima memeita'inienikɨ mamiekɨ 'aixɨa


reu'eriekame ti'uximayatame mayeitɨanikɨ. 4 Mɨkɨ Ketsutsi hetsɨa me'u'axɨaka

kwini mieme mekateni'iniekaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'Aixɨa kaniyɨmɨkɨ pemeiparewienikɨ, hetsiena katininakeni:
5 Kataninaki'erieka tanaime tame, tuki kataniutawewirieni yɨkɨmana.

6 Hikɨ Ketsutsi wa'utɨma kaneyani. Yatewa 'umiekaku, kuya yuhamikuma


kaniwarutanɨ'ani mɨpaɨ memɨte'itahɨawekɨ:


—Ti'aitame pepɨkati'a'uxitɨaka, ne 'aixɨa nepɨka'ane 'ekɨ pematahanikɨ
nekita. 7 Meta 'ayumieme matsi 'ahetsɨa nepɨkahetɨa nekɨmana, 'aixɨa

neka'aneme nene'erietɨ 'ahetsɨa nemɨmiekɨ. Peru 'ekɨ xeiniukiyari xɨka


yapehetayɨni, 'aixɨa pɨtika'erieni ti'uximayatame. 8 Netsɨ nekatini'aitɨarieka

nekuyatɨtɨ meta kuyaxi nepɨtiwa'aitɨwame. Xɨka mɨpaɨ netitahɨawe xeime:


“Kenemie”, mɨkɨ pɨyemie, xeimeta xɨka mɨpaɨ netitahɨawe: “Kenaye'a”,
1741  Rukaxi 7

mɨkɨ 'akanayeimɨkɨ. Xɨka mɨpaɨ netitahɨawe nehetsɨa mieme ti'uximayatame:


“'Ipaɨ ketineyurieneni”, mɨpaɨ pɨtiyurieneni.
9 Hikɨ Ketsutsi 'i'enieka niukieya, kaniuhɨxiyani, ta'aurie 'aweka mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe teɨteri memeweiyakai:


—Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, 'ixaheritsixi watsata 'ikɨ hepaɨ 'aneme
nepɨkahetaxeiyawe yuri ti'eriekame.
10 Hikɨ mɨkɨ memenɨ'arie kepauka memakunuaxɨa kitana me'u'axɨaka,

mekaneitaxeiya ti'uximayatame 'aixɨa reu'eriekame.

Ketsutsi wiura nu'aya kemɨranukuketɨa


11 Merikɨtsɨ 'arike kaneyani kiekari Nahini mɨrakutewatsie paitɨ, hetsɨana
miemete teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniteɨtakaitɨni, hipatɨta teɨteri yumɨiretɨ.
12 Kiekari kitenie heutahaximekaku, mɨki kaniwayekweiyani, temaikɨ

mumɨɨkai puyuxewikai xeikɨa maamaya pɨwiuratɨkai, kɨnaya meripaitɨ


pukumawerekai. Kiekatari yumɨiretɨ mekaniteɨtakaitɨni. 13 Hikɨ Ti'aitame

'ixeiyatɨ kanitinenimayata, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Pepɨka'utatsuakani.
14 Hikɨ mana 'uyaka mɨki kakunieya kaniumayɨani. Mɨki kwekwewemete

mekaniti'uni. Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Temaikɨ 'aku, kenanukukexi nepaine.
15 Tewi mɨmɨkikai kananukuyerɨni kaniutiniutɨyani, hikɨ Ketsutsi

kaniyetuani maamaya hetsɨa. 16 Hikɨ yunaitɨ mekaniutimamani, 'aixɨa


mekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari hepaɨtsita mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Kakaɨyari niukameya mɨtɨrɨkaɨye tatsata kaninuani, Kakaɨyari kaninuani
kanitsutɨani tatsiparewietɨ yuteɨterima.
17 Hikɨ kemɨtiuyuri kanikuxaxatsiwakaitɨni naitsarie Kureya kwieyaritsie

meta 'auriena mamanetɨkatsie.

Ketsutsi meta Wani Ti'ɨyame hetsɨa miemete


(Ruk 7:18‑35 – Mat 11:2‑19)
18  MerikɨtsɨWani hetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete Wani mekateniutaxatɨani
naime kemɨtiuyɨ hepaɨtsita. Hikɨ 'ana Wani waruta'inieka yuhutame yuhetsɨa
miemete, 19 Ti'aitame hetsɨa kaniwarenɨ'ani mɨpaɨ memɨte'ita'iwawiyakɨ:

—¿'Ekɨ petihɨkɨ kemɨ'ane 'umamienikekai, nutsu xeime 'akuxi tepɨtakwewieka?


20 Hikɨ hetsɨana me'u'axɨaka mɨkɨ, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Wani Ti'ɨyame 'ahetsɨa katanetanɨ'ani mɨpaɨ temɨmateta'iwawiyakɨ: “¿'Ekɨ


petihɨkɨ kemɨ'ane 'umamiekai, nutsu xeime 'akuxi tepɨtakwewieka?”
21 'Ana mana kwitɨwa Ketsutsi yuwaɨkawame 'aixɨa katiniwaruka'eritɨani,

mɨkɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwarexeiyakai, hipame meta waɨkawa


kwiniyakɨ memɨ'uximatɨariekai, meta yuwaɨkawame memɨkaheunenierekai
kaniwaranutanieritɨaxɨani. 22 Hikɨ memeyenɨ'arie mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekenehu, xeketenetaxatɨa Wani tita xemɨte'uxei tita xemɨte'u'eni


hepaɨtsita: Memɨkaheuneniere meheunenieretɨ kememɨte'akɨka, huriekate
kememɨte'anuku'uwe, mɨkɨ nawi kwiniyayari memexeiya me'itiyatɨ
kememɨte'akɨka, memɨkaheu'enana meheu'enanatɨ kememɨte'akɨka, mɨkite
Rukaxi 7  1742

kememɨte'anuku'uitɨariwa, tixaɨtɨ memɨkatehexeiya niuki 'aixɨa manuyɨne


kememɨtekuxaxatɨariwa. 23 Mɨkɨ meta, 'aixɨa kani'itɨarieka kemɨ'ane

mɨkakunuani nekɨmana.
24 Hikɨ Wani hetsɨa miemete mehekɨneku, Ketsutsi kanitsutɨani

tiwakuxaxatɨwatɨ teɨteri Wani hepaɨtsita mɨpaɨ 'utaitɨ: «¿Tita xetehekuxei


makumawetsie? ¿Haka 'ekakɨ 'uyuaneme xeteheku'ixɨari? Tixaɨ xɨari.
25 ¿Kamɨtsɨ tita xeteheku'ixɨari? ¿Xiku 'ixuriki mɨyumeni manakatɨkɨ

xetehekuxei? Nekatixaɨtsietɨ. Matsi mɨkɨ witsimɨ'anene memanakatɨtɨka


xikutsixi wahepaɨ memɨyɨa, mɨkɨ te'aitamete wakiita mepayetei. 26 Kamɨtsɨ,

¿tita yemekɨ xeteheku'ixɨari? ¿Kakaɨyari niukameya xeteheku'ixɨari?


Huu, mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, Kakaɨyari niukameya xepekuxei, yemekɨ
Kakaɨyari niukameya keyuri hipatɨ. 27 'Ikɨ kanihɨkɨtɨni 'utɨarika mexaxata

mɨpaɨ 'utaitɨ:
»“Kamɨ, ne neniuki tuayame nekananunɨ'amɨkɨ 'ahɨxie paitɨ,
mikuha'aritɨanikɨ 'ahuye pekanuawekaku 'akuxi”.
28 Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'akuxi pɨkatinuiwawe nixewitɨ Wani hepaɨ

timariwetɨ, peru matsi tewi tixaɨtɨ mɨkatihɨkɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie,


Wani reuyeta katinimariweni».
29 Mɨpaɨ mete'u'enanaka, yunaitɨ teɨteri, meta kuwiyexinu hetsiemieme

tewawamete yunaitɨ Wani me'u'enieka mekatenihekɨatakaitɨni Kakaɨyari


hepaɨtsita heitserie kemɨrexeiya, kepauka memuka'ɨyarie Wani hetsɨa.
30 Peru paritseutsixi meta hipatɨ 'inɨari niukiyari memɨmate, mɨkɨ

mekanitixani'erieni Kakaɨyari kemɨtiyurienikekai wahetsiemieme, Wani


hetsɨa mepɨka'uka'ɨyarie.
31 «'Ayumieme nepaine, ¿Tita 'inɨari netitaxata hikɨ miemete teɨteri

wahetsiemieme? 32 Tɨɨri wahepaɨ mekani'aneneni kiekari hixɨapa memɨtitei


mɨpaɨ memɨte'uyuhiwiwa:
»“Tepɨxekɨrautawiyakai,
xemeta xepɨkate'ukanei.
Hiwerika kwikariyari teputakwikaxɨ,
xemeta xepɨka'utitsua”.
33 Wani Ti'ɨyame kaninuani, paa kakwa'atɨ kaxie winuyari kaye'etɨ,

xemeta mɨpaɨ xeputiyuanekai: “Kakaɨyari 'axamɨ'ane kaninɨka”.


34 Neta Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ nemunua netikwa'atɨ meta netiye'etɨ,

mɨpaɨta xeputiyuane: “'Ikɨ tewi 'ikwaikɨ xeikɨa pɨyɨane, winukɨ


xeikɨa pɨyɨane, pɨwahamiku mɨkɨ kuwiyexinu hetsiemieme
tewawamete meta 'axateyuruwamete”. 35 Peru yunaitɨ yurikɨ

memɨtemaiwawe kememɨteyurie kanimatsiɨkɨni heitserie


kemɨrexeiya Kakaɨyari timaiwetɨ».

'Ukaratsi 'axatiyuruwame Ketsutsi witsimu'ɨa kemɨtiukawiri


36  Merikɨtsɨ
xewitɨ paritseu kanita'inieni hetsɨana mɨtikwanikɨ, paritseu
kiita heutahaka mana kanayerɨni. 37 Hikɨ 'uka mana mɨkiekametɨkai

mɨmariwakai 'axamɨtiyuruwametɨkai, tiutamarieka paritseu kiita kename


Ketsutsi hayekatei, kaninuani tete puteyuyari 'ahanatɨ witsimu'ɨa hɨneme.
1743  Rukaxi 7

38  Ketateya 'aurie kaniutakeni 'utatsuatɨ, 'ukaiya kanikaxɨrɨwekaitɨni


ketateyatsie kanitihawiyakaitɨni, meta yɨkɨpakɨ kanitiwatsiɨxa, metatsiere
kaniku'itsewekaitɨni ketateyatsie meta witsimu'ɨa kanitiwiriwakaitɨni.
39 Hikɨ 'iya paritseu mita'ini mɨpaɨ katiniyɨkɨhɨawekaitɨni yu'iyaritsie: «Kari

'ikɨ xɨka yurikɨ Kakaɨyari niukameyatɨni, pimaikakeyu 'ikɨ 'uka mikumaɨwa,


kemɨtiyuriene pɨtimaikakeyu, 'axatiyuruwame kemɨtihɨkɨ».
40 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Tsimuni 'aku, 'etsiwa nepɨmatitaxatɨani.


Mɨkɨ mɨpaɨ tita'ei:
—Tita 'aku, Ti'ɨkitame.
41 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Merikɨtsɨ heiwa kaneuyewekaitɨni yuhutatɨ memɨte'ipitɨanikɨ xeime,


meripai kemɨtiwaruniɨtɨa. Xewitɨ 'auxɨwime tsienituyari 'inɨariyari
kani'ɨitɨanikekaitɨni, xewitɨta huta tewiyari heimana tamamata 'inɨariyari
kani'ɨitɨanikekaitɨni. 42 Tixaɨtɨ memɨkatehexeiyakaikɨ memɨte'ipitɨanikɨ, mɨkɨ

katiniwareuyehɨwirieni yuhutame. Merikɨte, ¿kemɨ'ane mɨkɨ matsi waɨkawa


pɨnaki'erie tewi mɨtiwareuyehɨwiri?
43 Tsimuni mɨpaɨ katinita'eiya:

—Xɨari kemɨ'ane matsi waɨkawamekɨ mɨreuyehɨwiyarie, mɨkɨ matsi


waɨkawa kaninaki'eriekamɨkɨ.
Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Heitseriemekɨ pepɨti'akuhɨawe.
44 Hikɨ ta'aurie 'aweka, 'ukaratsi 'uxeiyaka, mɨpaɨ Tsimuni katiniutahɨawe:

—¿Keneuxeiya 'ikɨ 'ukaratsi? Ne 'ahetsɨa nenuaku 'akiita, 'ekɨ haa


pepɨkanetsi'uhanitɨa neketate nemɨtihauxinikɨ, mɨkɨ pɨta yu'ukaikɨ
kanitihawiyatɨyani neketate, meta yɨkɨpatekɨ kanitiwatsiɨxa. 45 'Ekɨ  

penetsitapatɨ pepɨkanetsi'utawaɨritɨa, mɨkɨ pɨta ne'atahaku hikɨ 'akuxi


pɨkatihayewa netsiku'itsewetɨ neketatetsie. 46 'Ekɨ pepɨkanetsi'ukawiri

nemu'utsie, mɨkɨ pɨta witsimu'ɨa pɨnetsi'utiwiri neketatetsie.


47 'Ayumieme nepɨmatikɨhɨawe, kemɨtiyukanaki'erie kanimatsiɨkɨni

waɨkawa kemɨreuyehɨwiyarie 'axatiuyurieka. Kemɨ'ane 'etsiwa xeikɨa


mɨreuyehɨwiyarie, mɨkɨ 'etsiwa xeikɨa katiniyukanaki'erieka.
48 Hikɨ 'ukaratsi mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—'Axakepemɨtiuyuri pepɨreuyehɨwiyarieri.
49 Hikɨ hipatɨ 'auriena mematekai mɨpaɨ yu'iyaritsie

mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni: «¿Kemɨ'ane pɨhɨkɨ 'ikɨ


mɨtiwareuyehɨwirie 'axakememɨte'uyuri?»
50 Peru Ketsutsi 'ukaratsi mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—Yuri pemɨtiuta'erikɨ peputawikweitsitɨarie, 'a'iyaritsie


peka'uximatɨarietɨ kenemie.

Ti'iwiwame niukiyari
(Ruk 8:4‑15 – Mat 13:2‑23, Mar 4:1‑20)

8   Merikɨtsɨ
'ariketa, Ketsutsi kanikuyeikakaitɨni kiekari 'emɨyeyeutsie
1

meta 'etsimɨyeyeutsie, kanikuxatanekaitɨni niuki 'aixɨa manuyɨne,


Rukaxi 8  1744

tiwakuxaxatɨwatɨ kemɨti'ane Kakaɨyari mɨra'aitatsie. Tamamata


heimana yuhutatɨ hamatɨana mekaniu'uwakaitɨni, 2 hipatɨta 'ukari 'aixɨa

meteheu'erietɨ memayeitɨarie kakaɨyarixi 'axamemɨteyurie mewarunɨku,


meta metekukuyekaku: xewitɨ mɨkɨ Mariya Mararatanaka katinitewakaitɨni,
meripai muxɨnarie kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene me'inɨkaku 'atahutatɨ,
3 xewitɨta Wana katinitewakaitɨni Tsutsa mɨ'ɨyayatɨkai, mɨkɨ Tsutsa

mɨhɨritɨariekai Herurexi mɨtimikwanikɨ, xewitɨta Tsutsana, hipatɨta


yumɨiretɨ, mɨkɨ mekaniwaparewiekaitɨni tita memɨteheuxeiyakaikɨ.
4 Merikɨtsɨ yumɨiretɨ teɨteri hetsɨana mekaniyuxeɨriekaitɨni,

mɨireme kiekaritetsie meheyekɨneka, hikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ


katiniwaruti'ɨkitɨatɨyani mɨpaɨ 'utaitɨ: 5 «Ti'iwiwame kanayeyani 'imɨari

ka'iwienike. Merikɨtsɨ 'imɨari 'iwienekaku, hipatɨ huye tetsita kaniukaxɨrieni,


hikɨ kaniutiketsinarieni, meta wikixi mekanikuxɨni. 6 Hipatɨta mutetexiyatsie

kaniukaxɨrieni, 'utineka kaniutiwani mɨka'akuhawirekaikɨ. 7 Hipatɨta


xuyatsata kaniukaxɨrieni, hamatɨana 'utinexɨaka xuya kanenukanani.


8 Hipatɨta kaniukaxɨrieni 'aixɨa mɨraku'anetsie, 'utineka kaniutixuawere

xeitsienituyari payeixɨa».
Mɨpaɨ 'utayɨka karima mɨpaɨ kaniutayɨni: «Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ, ke'u'ena».
9 Hikɨ hetsɨana miemete teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniku'iwawiyakaitɨni keri

haine mɨkɨ 'ɨxatsi. 10 Mɨpaɨ kaniutayɨni: «Xeme xekanipitɨarieka xemimaikakɨ


tita mɨtiuti'awietsiekai, xemɨtemaikakɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie timieme,


hipatɨ pɨta 'ɨxatsikɨ xeikɨa mekanipitɨarieka,
»“para meheunenieretɨ memɨka'ixeiyakɨ,
meheu'enanatɨ, memɨka'i'enienikɨ”.
11 »'Ɨxatsikɨ 'ipaɨ katinimatsiɨkɨni: 'Imɨari, Kakaɨyari niukieya kanihɨkɨtɨni.

12 Huye tetsita miemete, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni memɨ'enana, peru


kwitɨwa kani'axeni Kauyumarie, wa'iyaritsie kaninawani niuki kapa


me'utawikweitsitɨarienikɨ yuri mete'uta'eriekaxɨame. 13 Makutetexiyatsie

miemete, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni memitanaki'eri niuki meyutemamawietɨ


me'u'enanaka, peru mɨkɨ mepɨkahananatɨka. Yatewimekɨ yuri
mekateni'erieka, peru kepauka memɨta'inɨatsienitsie mekatenikuhayeikawani.
14 Xuyatsata mukaxɨri, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni memɨ'enana, peru 'iyaritɨarika,

tuminikɨ, hikɨ mieme tukari naki'eriyayakɨ meyɨatɨ mekananukanaka, meta


mepɨka'aye'axɨani. 15 'Aixɨa mɨraku'anetsie miemete, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni

niukitsie memɨtewiya 'aixɨa 'iyarikɨ meyuwaɨriyatɨ me'u'enanaka. Mɨkɨ


mekaniutixuxuawereni mete'uka'eniwatɨ.

Kɨxeme
16  »Kɨxeme 'utaiyame pɨka'iti'awieta, xarita pɨkaheikayeni, 'utatɨa
pɨkaheitayeni, matsi wapaitɨ kaneitiyemɨkɨ, mɨkɨ memɨwatahaxɨaxime
hekɨariyaya memɨxeiyakɨ. 17 Karikɨ naitɨ tita mɨti'awietsie katinahekɨarimɨkɨ,

meta naitɨ tita mɨti'awietsiekai katinitamariwamɨkɨ. 18 'Ayumieme,


yemekɨ xekeneu'enana. Kemɨ'ane tixaɨtɨ mɨrexeiya, tawari matsi


pɨtimikieni, kemɨ'ane mɨkarexeiya, tsepa 'etsiwa rexeiyame muyu'erie
mɨkɨ katininawaiyariemɨkɨ».
1745  Rukaxi 8

Ketsutsi 'iwamama meta warutsieya


(Ruk 8:19‑21 – Mat 12:46‑50, Mar 3:31‑35)
19 Merikɨtsɨmaamaya meta 'iwamama mekaniu'axɨani hetsɨana,
mekaniyutatexieni me'itahɨaweke, teɨteri yuwaɨkawatɨ memayetekaikɨ.
20 Hikɨ mɨpaɨ katiniutahɨawarieni:

—'Amaama meta 'a'iwama takwa mekaneti'uka mematsixeiyakutɨ.


21 Peru mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—'Ikɨ Kakaɨyari niukieya memɨ'enie yamemɨtekahu, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni


nemaama meta ne'iwama.

Ketsutsi 'eka kemɨreunuitɨa


(Ruk 8:22‑25 – Mat 8:23‑27, Mar 4:36‑41)
22  Merikɨtsɨ heiwa kanuwatsie kanikayerɨni, hetsɨana miemete
teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Harakuna 'anutaɨye tepanukɨne.
Hikɨ mekanayekɨne, 23 hapa me'uhukaku Ketsutsi kaneukuni. Hikɨ 'eka

kaniuyutawewieni tɨrɨkaɨyetɨ wiyerimatɨ harakuna hetsie, hikɨ kanuwatsie


haa kanitahɨnirɨmekaitɨni meta mekanikayunirɨmekaitɨni.
24 Hikɨ mekanenutahɨtɨani mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—Ti'ɨkitame, Ti'ɨkitame, tepɨkayunirɨme.


Ketsutsi 'anukukeka kanitatieni 'eka hamewari meta, hikɨ kaneunuani,
kayuwatɨ kaniutamare.
25 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teyu'ɨkitɨwamete:

—¿Keri yuri xete'erie?


Meheumamatɨ mekanihɨxiyakaitɨni mɨpaɨ meteyɨkɨhɨawetɨ: «¿Ketsɨ pɨpaikɨ
'ikɨ, pɨtiwa'aitɨa 'eka meta hamewari haa, yamepɨtekahu kemaine?»

Kakaɨyarixi kememɨte'iwiyakai katarenatanaka


(Ruk 8:26‑39 – Mat 8:28‑34, Mar 5:1‑20)
26  HikɨKatarenatsixi wakwieyaritsie mekaneta'axɨani kanuwatsie meyetetɨ,
Karereya 'anutaɨyetsie. 27 Heukakeximekaku kwiepa, tewi nenukunake mana

mɨkiekametɨkai, kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene meminɨkai mɨixa. 'Ayumieme


mɨkɨ 'ixurikite pɨka'anakatɨkɨkai, kiita pɨka'ayekatei, matsi teukiyatsata
kaniuyeikakaitɨni. 28 Ketsutsi 'uxeiyaka, 'utahiwaka kanatiweni hetɨana mɨpaɨ

tiuhiwatɨ:
—¿Kepeneti'uximatɨa Ketsutsi, Kakaɨyari taheima makawe pemɨnu'aya?
Nepɨmatsiwawirie kwerietɨ, penɨkahɨrixɨa netsi'uximatɨaka.
29 Mɨpaɨ kaniutayɨni mɨkɨ, Ketsutsi mɨtita'aitɨakɨ kakaɨyari mɨka'itiya,

mixɨnakɨ tewi. Mɨixa wiyari kaniwiyakaitɨni kakaɨyari 'axamɨ'ane,


tewi nanutahɨiwakaitɨni tepɨakɨ 'akuwietɨ yumamatsie yɨ'ɨkatsie,
kanititekekaitɨni tepɨa karenayari meta kakaɨyari 'axamɨ'ane
kaneiwitɨkɨkaitɨni makumawetsie paitɨ.
30 Merikɨtsɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinita'iwawiya:

—¿Kepetitewa 'ekɨ?
Rukaxi 8  1746

'Iya yumɨiretɨ kakaɨyarixi meminɨkaikɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Xeiwaxayari nekatinitewaka.
31 Mɨkɨ kwerietɨ waɨkawamekɨ mekaniwawiriekaitɨni Ketsutsi

mɨkawatanɨ'anikɨ meukatewatsie memɨkayehukɨ. 32 Merikɨtsɨ mana hura


yumɨiretɨ tuixuri mekatenikwatɨwekaitɨni yemuritɨa, mekanitawawirieni


kakaɨyarixi mɨpaɨ mɨtiwapitɨanikɨ memɨwatiwiyakɨ tuixuri. Mɨpaɨ
yakatiniwarupitɨani. 33 Hikɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene me'ixɨnaka tewi,

mekaniwarutiwiya tuixuri, hikɨ tuixuri yunaitɨ mekaniutinautsa. 'Axa'anekɨa


mekaneukanautsaxɨani, harakunapa mekaneuxɨrieni.
34 Hikɨ tuixuri wahɨwemete me'uneniereka kemɨtiuyɨ mekaniyuta'unaxɨani,

kiekaritsie mekatenikuxatakaitɨni kiekari 'aurie meta, 35 mana  

mekaneyekɨne me'ixeiyake kemɨtiuyɨ. Ketsutsi hetsɨa me'u'axɨaka tewi


mekaniutaxeiya kakaɨyarixi memixɨnaxɨ. 'Aixɨa reukemaritɨ Ketsutsi hetɨa
kaniukateitɨni heuyumarietɨ, hikɨ mekaniutimamani. 36 Hikɨ memunenierixɨ

mekateniwarutaxatɨani kemɨtiutawikweitsitɨarie tewi kakaɨyarixi


meminɨkai. 37 Hikɨ yunaitɨ Katarenatsixi wakwietsie memɨtamakai

meyumɨiretɨ mekanitawawirieni mana mayeyanikɨ, kwinimieme


memɨtemamakaikɨ. Ketsutsi kanuwatsie kayerɨka kaneyani yu'utɨma.
38 Hikɨ 'iya tewi kakaɨyarixi memixɨnaxɨ kanitawawirieni hamatɨana

mɨkuyeikanikɨ, matsi Ketsutsi kanitateutɨani mɨpaɨ katinitahɨawe:


39 —'Akie kenemie, mana ketiniwaretaxatɨa naime Kakaɨyari

kemɨmatsi'uyuri.
Kaneyani naitsarie kiekaritsie tikuxatatɨ kemɨtitawikweitsitɨa Ketsutsi.

Kairu nu'aya meta 'uka Ketsutsi 'ɨkarieya mumayɨa


(Ruk 8:40‑56 – Mat 9:18‑26, Mar 5:22‑43)
40  Merikɨtsɨ Ketsutsi 'anutaɨye heta'aku, yumɨiretɨ teɨteri
mekanitawaɨritɨani me'ikwewietɨ. 41 Hikɨ tewi mana kaninuani Kairu

titewatɨ, tuki mɨhɨritɨarie kanihɨkɨtɨkaitɨni. Ketsutsi hetɨa 'utihɨximakeka


waɨriyarika kanitawawirieni kiena mɨmiekɨ. 42 Xeime xeikɨa

kanexeiyakaitɨni yuniwe 'ukatɨme, tamamata heimana huta wiyari yakɨtɨtɨ


hɨkame, kanemɨximekaitɨni.
Merikɨtsɨ 'ayeyaku yumɨiretɨ teɨteri mekanitsaipɨnakaitɨni. 43 Hikɨ mana

kaniuyeikakaitɨni watsata, 'uka mɨtikuyekai tamamata heimana huta wiyari


mɨyuriekai xuriyaya kaheunuawekaku, teyu'uayemawamete wahetsɨa yupiini
katiniutixɨtɨakaitɨni naime, nixewitɨ pɨkayɨwekai menayehɨanikɨ. 44 Mɨkɨ  

'ahurawa kaniuyani waritana 'uyemietɨ kanimayɨani 'ɨkarieya putuniyaritsie,


hikɨ yapauka kaneunuani xuriyaya.
45 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—¿Kepaikɨ pɨnetsi'umayɨa?
Yunaitɨ meyuku'imawakaku, mɨpaɨ kaniutayɨni Pekuru:
—Ti'ɨkitame, yunaitɨ teɨteri 'a'aurie mepɨyukuxeɨri mepɨmatsitsaipɨna,
¿kepai pɨnetsi'umayɨa peraine?
46 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xewitɨ pɨnetsi'umayɨa. Tɨrɨkariya nehetsie payene yanepɨretima.


1747  Rukaxi 8

47 Hikɨ 'uka yatimaitɨ 'awie mɨkayɨanekaikɨ, 'utayɨyɨakatɨ kaninuani,


hetɨana 'atiweka yunaime teɨteri wahɨrɨpa kanitaxatɨani kemɨtimayɨa
meta yapauka kemɨranayehɨiya.
48 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neniwe, yuri pemɨti'eriekɨ 'aixɨa pereu'erietɨ pepatɨa. 'A'iyaritsie


peka'uximatɨarietɨ kenemie.
49 Merikɨtsɨ mɨpaɨ 'utainekaku 'akuxi, xewitɨ tuki mɨhɨritɨarie kie meyetɨa

mana kaninuani mɨpaɨ titahɨaweke tuki mɨhɨritɨarie:


—'Ari 'aniwe kanemɨni yemekɨ. Ti'ɨkitame pepɨkati'uxitɨaka.
50 Hikɨ Ketsutsi 'u'enaka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Pepɨkaheumaka, yuri ketineuta'eri xeikɨa, kanitawikweitsitɨariemɨkɨ.


51 Hikɨ Kepauka Ketsutsi Kairu kiita meutaha, hipame pɨkawarupitɨa

hamatɨana memeutahaxɨanikɨ mɨwayekateitsie, Pekuru, Wani meta Kakuwu


xeikɨa, 'ɨimari paapaya meta maamaya xeikɨa kaniwarupitɨani. 52 Yunaitɨ  

mekaniutitsuanakaitɨni mekane'eriwakaitɨni meyuhiwerietɨ. Ketsutsi


mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xepɨka'utitsuanani, pɨkamɨki, matsi pukutsu.
53 Hikɨ mɨkɨ mekani'atsekaitɨni metemaitɨ yeme mɨmɨkikaikɨ. 54 Peru mɨkɨ
   

mamayatsie kawiereka, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—'Ɨimari 'aku, kenanukukexi.
55 Hikɨ 'iyarieya kaninuani, yapauka kananukukeni. Ketsutsi mɨpaɨ

katiniuta'aita mɨtimikienikɨ. 56 Hikɨ 'ukiyarimama mekaniuhɨxiyani, peru


Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe, nixeime tɨma memɨkatehaxaxatɨwanikɨ


kemɨtiuyɨ hepaɨtsita.

Tamamata heimana yuhutame kemɨtiwareutanɨ'axɨa teyɨ'ɨkitɨwamete


(Ruk 9:3‑5,7‑9 – Mat 10:9‑15, 14:1‑2, Mar 6:8‑11, 14‑16)

9   Merikɨtsɨ
warukuxeɨrieka tamamata heimana yuhutame,
1

tɨrɨkariya kaniwarupitɨani meta heitserie memexeiyanikɨ


kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene yunaime wahepaɨtsita meta kwiniyakɨ
'aixɨa meteheu'eriekame memɨwarayeitɨwanikɨ. 2 Kaniwareutanɨ'axɨani

memɨtekuxatanikɨ kemɨti'ane Kakaɨyari mɨra'aitatsie, meta 'aixɨa


meteheu'eriekame memɨwarayeitɨwanikɨ teɨteri. 3 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

«Tixaɨ xepɨkatehetɨkɨni huyeta mieme: mumuxi, xerai, 'inɨa, tumini,


huta kamixayari xepɨka'anakatɨkɨni meta. 4 Hakewa kiita xemeye'axɨani,

muwa xekeneyuhayewani 'atsita kepaukake xemɨyehu. 5 Hakewa  

xemɨkahetanaki'eriwa, mɨkɨ kiekaritsie xe'ayekɨneme, tumuanari


xekeneukatsixɨa yu'ɨkatetsie xemɨtewatahekɨatɨanikɨ mana kiekatari
wahetsie kemɨrahɨiwani». 6 Mɨkɨ meheutayeixɨaka kiekaritetsie

mekaniku'uwakaitɨni metekuxatatɨ 'aixɨa meteheu'eriekame mewarayeitɨwatɨ


tekwikwikate naitsarie.

7 Hikɨ Herurexi mɨhɨritɨariekai mɨkɨ kwieyaritsie mɨti'aitanikɨ, mɨkɨ

katiniutamarieni kemɨtiyurienekai Ketsutsi naime. 'Atsipɨkatimaikai


kemɨtiyurienikekai hipatɨ mɨpaɨ memaitɨkateikɨ kename waniu Wani mɨkite
watsata 'anukuketɨarie, 8 hipatɨta kename 'Eriyaxi matsiɨkɨtɨ 'atɨa, hipatɨta

Rukaxi 9  1748

kename xewitɨ 'anukuke meripai miemete Kakaɨyari niukametemama.


9 Perutsɨ Herurexi mɨpaɨ kanainekaitɨni: «Wani mu'uya nanutiwitekieni

yanetiuta'aitaku ne. ¿Peru kepɨpaikɨ 'ikɨ hepaɨtsitana mɨya 'anuyɨneme


nemɨ'enie?» Nixeiyamɨkɨkaitɨni Ketsutsi.

'Auxɨwime miriyari kemɨtiwarumi


(Ruk 9:10‑17 – Mat 14:13‑21, Mar 6:32‑44, Wa 6:5‑13)
10  Merikɨtsɨ nɨ'ariekate me'u'axɨaka, Ketsutsi naime mekateniutaxatɨani
kememɨteheyuri. Hikɨ mɨkɨ warawitɨtɨ kaneyani yɨhɨkɨame kiekari Wetsaira
mɨrakutewa 'aurie makumawetsie. 11 Peru teɨteri yamete'utamarieka

mekanenukuweiya. Mɨkɨ waranunakeka katiniwakuxaxatɨwakaitɨni


Kakaɨyari kemɨti'aita hepaɨtsita. Meta 'aixɨa meteheu'eriekame
kaniwarayeitɨani kemɨ'ane memɨteheuyehɨakai.
12 Hikɨ tau 'akayunirɨmekaku tamamata heimana yuhutatɨ hetsɨana

meyukuxeɨrieka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Keniwarutateutɨari teɨteri, 'ahurawa memɨyehukɨ kiekarite 'emɨyeyeu
'etsimɨyeyeutsie muwa memeyehenikɨ 'ikwai memekaxeiyakɨ, 'ena
makumawetsie tekaniu'uwani.
13 'Iya mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xeme pɨta xeketeniwarumikwa.


Mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—Waɨkawa 'ikwai tepɨkahexeiya, paa 'auxɨwime meta tsapari
yuhutame xeikɨa, mexɨka hɨrixɨa 'ikwai tenanaiyuni 'ikɨ teɨteri yunaime
wahetsiemieme. 14 'Auxɨwime miriyari yakɨtɨtɨ mekaniyupaɨmekaitɨni 'ukitsi.

Peru Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:


—Yaxeketeniwarutahɨawi memɨkuyaxixɨanikɨ huta tewiyari heimana
tamamata meyupapaɨmetɨ.
15 Mɨkɨ mɨpaɨ mekateniuyurieni, yunaime mepɨwareukuyatsaxɨa. 16 Hikɨ
   

'enu'ɨka paa 'auxɨwime meta tsapari yuhutame, taheima heutinieretɨ


pamɨpariyutsi Kakaɨyari kaniupitɨani. Hikɨ 'ititaratɨ kaniwata'ɨitɨwakaitɨni
teyɨ'ɨkitɨwamete memɨwamikwanikɨ teɨteri. 17 Yunaitɨ mekateniukwani

mekaniutihuxani, tarimeyari kaniukuxeɨriyani manuyuhayewaxɨ, tamamata


heimana huta tsikɨiwitiyari paɨmetɨ kanayani.

Pekuru kemɨtiuyutahekɨataxɨ Ketsutsi hetsie tiwiyatɨ


(Ruk 9:18‑20, 22‑27 – Mat 16:13‑16, 21‑28, Mar 8:27‑29, 31–9:1)
18  Merikɨtsɨ
Ketsutsi kaniyunenewiekaitɨni yuxaɨta, teyɨ'ɨkitɨwamete mana
me'u'uwakaku, mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:
—¿Teɨteri kemetekuxata kemɨ'ane nepɨhɨkɨ ne?
19 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Hipatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuaneni, kename Wani Ti'ɨyame pehɨkɨ, hipatɨta


kename 'Eriyaxi pehɨkɨ, hipatɨta kename xewitɨ Kakaɨyari niukameya
meripai miemete pehɨkɨ pemanukuke.
20 Hikɨ mɨpaɨta katiniwaruta'iwawiya:

—¿Xemete kexe'utiyuane, kemɨ'ane nepɨyɨane ne?


1749  Rukaxi 9

Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya:


—Kɨritsitu Kakaɨyari hetsɨa mieme.
21 Ketsutsi kwinimieme katiniwaruhɨritɨani, xeime memɨkatehaxaxatɨwanikɨ

'ikɨ hepaɨtsita. 22 Mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Kaneuyeweka 'akuxi ne Yuri Tewi kenemɨtitewa waɨkawa nemɨtikwinekɨ,


ta'ukiyarima, mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete, meta 'inɨarikɨ
memɨte'ɨkitamete mekanenitixani'eriekuni. Kaneuyeweka nemɨmierieni,
meta nemanukukeni hairieka tukaritsie.
23 Mɨpaɨta katiniwakuxaxatɨwakaitɨni yunaime:

—Tewi xɨka yuwaɨriyani nehamatɨa muyeikanikɨ, ketihayewani


kemɨtinake yuhetsiemieme tiyurienetɨ, keyuwaɨriyani tukarikɨ
tsepa kuruxitsie mumierie, nehetsie ketiwiyani. 24 Kemɨ'ane yutukari

mɨwikweitsitɨamɨkɨ kanitatɨmaiyamɨkɨ, peru kemɨ'ane yutukari


mɨtatɨmaiya nehetsiemieme, mɨkɨ kanitawikweitsitɨamɨkɨ. 25 ¿Tewi  

naime kwiepa mɨtixuawe xɨka ra'iwake, tita ra'iwakeyu xɨka yutatɨmaiya


meta xɨka yuka'una yuxaɨta? 26 Kemɨ'ane mɨnetsitewiya mitewiya

neniuki, neta Yuri Tewi kenemɨtitewa nepitewiyani 'iya kepauka


nemunuani nemariwetɨ, ne'ukiyari hepaɨ witsine'anetɨ, niuki
tuayamete memɨpatsie Kakaɨyaritsie mieme wahamatɨa. 27 Meta,  

yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, hipatɨ 'ena memu'uwa mepɨkakwini mexi


mekanenieriwawe Kakaɨyari kemɨti'aita.

Yɨkɨ tiyuxexeiyatɨ kemɨratɨa


(Ruk 9:28‑36 – Mat 17:1‑8, Mar 9:2‑8)
28  Merikɨtsɨ'inɨka 'ikɨ niuki, 'atahaika tukari yakɨtɨtɨ 'anukayaku,
yemuritsie kanitiyune yutanenewienike, Pekuru, Wani, Kakuwu
warawitɨtɨ. 29 Hikɨ yunenewiekaku yuhɨxie yɨkɨ tiyuxexeiyatɨ

kanayani, 'ixurikiteya tuxatɨ xawawatɨtɨ kanayani. 30 Hikɨ yuhutatɨ


'ukitsi hamatɨana mekateniutixatatɨkɨne ―Muitsexi meta 'Eriyaxi―


mekanihɨkɨtɨkaitɨni. 31 Witsi meteyuxexeiyatɨ Ketsutsi hepaɨ

mekatenikuxatakaitɨni kemɨtiyemiekai, kemɨraye'anikekai Kerutsareme


hetsie. 32 Merikɨtsɨ Pekuru hipatɨta hamatɨana memu'uwakai

yunaitɨ mekanikutsukaitɨni, kwini mieme mekateneukutsikukaitɨni,


me'anutaneniereka mekanixeiya witsi'aneme, 'ukitsi mekaniwaruxeiya
yuhutame 'auriena meti'ukame. 33 Mɨkɨ Ketsutsi meku'eiriximekaku,

Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:


―Ti'ɨkitame 'aixɨa kani'aneni 'ena temu'uwakɨ. Hikɨmɨ haika xamaruyari
tepɨtiwewieni, 'ahetsiemieme xeime, Muitsexi hetsiemieme xeime meta
'Eriyaxi hetsiemieme xeime.
Mɨpaɨ kaniutayɨni 'atsikatimaitɨ kemainekai. 34 Tikuxatakaku 'akuxi

yapauka haiwitɨri kaniwaranukanani, mɨkɨkɨ mekaniutimamani. 35 Hikɨ  

haiwitɨritsata xewitɨ mɨpaɨ kanetayɨni: «'Ikɨ kanineniwetɨni, nemenayexei,


xekene'enieka». 36 Niuki heunuatɨyaku, Ketsutsi yuxaɨta kaniuyuhayewa. Hikɨ

mɨkɨ 'atsimepɨka'utiyua, 'ana mɨtiyehane nixeime mepɨkatehaxaxatɨwakai tita


memɨte'uxei hepaɨtsita.
Rukaxi 9  1750

Ketsutsi kemɨrenayehɨa nunutsi kakaɨyari 'axamɨ'ane miwiyakai


(Ruk 9:37‑42, 43‑45 – Mat 17:14‑18, 22‑23, Mar 9:14‑27, 30‑32)
37 Merikɨtsɨ 'uxa'arieka, kepauka yemuritsie memakanexɨa, yumɨiretɨ teɨteri
mekaniwaranunake. 38 Hikɨ xewitɨ tewi teɨteri watsata 'uwetɨ

mɨpaɨ katiniuhiwa:
—Ti'ɨkitame 'aku, kwerietɨ xɨa neniwe 'uki keneuxeiya, mɨkɨ xeikɨa
kanihɨkɨtɨni. 39 Kakaɨyari 'axamɨ'ane pikuwiwiya, meta yapauka 'utahiwatɨ

payeika, metatsiere hau'erietɨ petihɨpa meta kwaimuxari 'uhewame


payeitɨwa. Kepauka mikuwiwiya haweri mieme pikuhayeikawa.
40 Nekaniwarutawawirieni 'ahetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete

memenuyenɨ'anikɨ peru mepuyutatexi.


41 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xeme hikɨ xemɨmiemete yuri xepɨkate'erie meta kemɨkatiheitserie


xepɨteyurie. ¿Kepaɨmexɨa peuyewetse 'akuxi xehamatɨa nemuyeikani meta
nemɨxenewieka? 'Ena kenahani 'aniwe.
42 Kepauka temaikɨ hurawa mamiekai kakaɨyari 'axamɨ'ane kaniwiya,

kanetihɨani meta kanitayɨyɨakitsitɨani karima. Peru Ketsutsi kakaɨyari


'axamɨ'ane kaniutatieni, temaikɨ 'aixɨa reu'erietɨ kanayani, meta
'ukiyarieya kaniyetuirieni. 43 Yunaitɨ mekani'iyarixiekaitɨni Kakaɨyari mɨya

mɨtitɨrɨkaɨyekaikɨ.
Hikɨ yunaitɨ mehɨxiyakaku naime kemɨtiyurienekaikɨ, mɨpaɨ
katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:
44 —Xeme 'ikɨ niuki yemekɨ xekeneu'eni: Yuri Tewi kenemɨtihɨkɨ

nekaniyetuiyamɨkɨ teɨteri wahetsɨa.


45 Mɨkɨ mepɨkaheitimaiwawekai 'ikɨ niuki. Wahetsiemieme ni'awiekaitɨni,

ya'ayumieme yamepɨkatehetimaiwawekai, memamatɨ mepɨkayuwaɨriyakai


memita'iwawiyakekai 'ikɨ niuki hepaɨtsita.

Kemɨ'ane mɨwe'eme
(Ruk 9:46‑50 – Mat 18:1‑5, Mar 9:33‑40)
46  Merikɨtsɨ teyu'ɨkitɨwamete niuki mekaniutixɨatɨatɨkɨne, kemɨ'ane
mɨkɨ matsi waɨkawa meuyewetse mayanikekai. 47 Ketsutsi timaitɨ

kememɨteyɨkɨhɨawekai yu'iyaritsie, nunutsi 'ahanaka yu'aurie kanitakeni.


48 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kemɨ'ane mitanaki'erieni 'ikɨ nunutsi nehetsɨa mɨmiemekɨ, mɨkɨta


ne pɨnetsitanaki'erieni, meta kemɨ'ane mɨnetsitanaki'erieni, kemɨ'ane
mɨnetsiheyenɨ'a kanitanaki'erimɨkɨta. Kemɨ'ane yunaime xetsata matsi
waɨkawa tixaɨ mɨkatihɨkɨ, mɨkɨ matsi kanimariweni.
49 Hikɨ Wani mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'ɨkitame, xeime tepuxei 'ahetsɨa waniu miemetɨtɨ mɨtiwa'aitɨakai


kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwaxɨnakɨ teɨteri, peru tekanita'imaiya
'ahetsie mɨkatiwiyakɨ tahepaɨ.
50 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Xepɨkahe'imaiyani, xɨka katatsi'aye'unieka kataniparewieka.


1751  Rukaxi 9

Tsamariyatari Ketsutsi kememɨkate'utanaki'eri


51 Merikɨtsɨtukari 'aye'aximekaku manutiwitɨkienikɨ, 'ana Ketsutsi kaneyani
Kerutsareme kayukunuitɨanɨatɨ. 52 Niuki tuayamete kaniwaranukuhaitsitɨiya,

mɨkɨ mana me'uyehutɨ Tsamariyatari wakiekaritsie mekaniu'axɨani tixaɨtɨ


memɨtekuha'aritɨanikɨ hetsiena mieme, 53 kiekatari mepɨkaheitanaki'eri

yemekɨ, Kerutsareme tamietɨ mɨyɨanekaikɨ. 54 Teyɨ'ɨkitɨwamete Kakuwu,


Wani matɨa mete'utamarieka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Ti'aitame, ¿kamatinake temɨtaniunikɨ 'Eriyaxi kemɨtiuyuri, tai taheima
makanenikɨ mɨkɨ mɨwatitaiyakɨ?
55 Peru Ketsutsi ta'aurie 'aweka kaniwarutatieni. b 56 Hikɨ xeime kiekaritsie
   

pɨta mekanekɨne.

Kemɨraye'axe Ketsutsi hetsie mɨtiwiyani


(Ruk 9:57‑60 – Mat 8:19‑22)
57 Merikɨtsɨhuyeta me'uyehukaku, xewitɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ti'aitame, 'ahetsie nekatiniwiyamɨkɨ, hakewa pememie, neta nekanimieni.
58 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kauxaitsi yuterɨ mekanexeiyani meta wikixi taheima miemete yu'itua


metehexeiya, perutsɨ ne Yuri Tewi netitewatɨ tixaɨ nepɨkarexeiya hakewa
nemɨnetamuritaritɨani.
59 Hikɨ xeimeta mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—Nehetsie ketinewiyani.
Mɨkɨta mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Keneneupitɨa meri nemɨyemiekɨ, ne'ukiyari nemɨkateukukɨ hemɨyuke.
60 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Mɨkite keniwaruhayewa mɨkɨ pɨta memɨwakateukukɨ yuhetsɨa


miemete mɨkite, 'ekɨ pɨtatsɨ kenemie, ketinekuxatani kemɨti'ane Kakaɨyari
ti'aitametɨkaku.
61 Hikɨ xewitɨta mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Ahetsie nekatiniwiyamɨkɨ Ti'aitame, keneneupitɨa xeikɨa ne'iwama


nemɨwatateutɨanikɨ meri.
62 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Ikumayɨame hararu, xɨka yu'utɨma 'ukuniere, 'aixɨa pɨkayɨni, Kakaɨyari


yakɨ xeikɨa kanexeiyakamɨkɨ ti'aitɨwametɨme.

Kemɨtiwarutanɨ'a haika tewiyari heimana tamamata heimana huta


(Ruk 10:4‑15, 21‑24 – Ruk 9:3‑5, Mat 11:21‑23, 25‑27, 13:16‑17)

10   Merikɨtsɨ
'arike Ti'aitame hipameta waruhɨritɨaka haika tewiyari
1

heimana tamamata heimana huta meyupaɨmeme, yuhutatame


kaniwareutanɨ'axɨani memanukuhaitɨtɨanikɨ naime kiekaritsie naime

b 9:55 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa —¿Kari xeme 'atsixepɨkatemate kemɨ'ane 'iyaritsie

xemɨtewiya? Yuri Tewi netitewatɨ, kenemɨtinua, teɨteri wa'iyari neheuyexɨrienike nepɨkanua, matsi
newatawikweitsitɨanike pɨta nekaninuani.
Rukaxi 10  1752

kiepa hakewa mɨkɨ meta'anikekai. 2 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «'Itsanari


pɨwaɨkawa, peru 'itsanamete mepɨkayumɨire. 'Ayumieme xekeneutawawiri


'itsanari kutsiyari, 'itsanamete mɨwatanɨ'anikɨ yu'itsanarita. 3 Xekenehu

xeme. Kamɨ kenemɨtixetanɨ'axɨani, muxatsi tɨrixi wahepaɨ xekaniyɨakakuni


'ɨrawetsixi watsata xe'u'uwatɨ. 4 Tumini maname xepɨkahehuruwani, kɨtsiuri,

kakai, huyeta xeime xepɨkawaɨritɨaka.


5 »Hakewa xeme'axɨani kiita, mɨpaɨ meri xekeneutiyuaneni: “'Uwa kiekatari

'aixɨa xeketexeiyarieka”. 6 Xɨka mana 'ukani kemɨ'ane mɨyuwaɨriya 'aixɨa


mɨtixeiyarienikɨ, hetsiena tinaketɨ kanayeimɨkɨ xewaɨritsika, mexɨka


mɨpaɨ 'anetɨ ka'ukani, xewaɨritsika kaninuamɨkɨ xehetsie. 7 Mana mɨkɨ kiita

xekeneyuhayewani xetekwatɨ xete'ietɨ tita memɨtexemikwani, ti'iwame hetsie


katininakeni 'iwarikaya. Xepɨkayupatatɨweni hipame wakiita.
8 »Hakewa kiekaritsie xeme'axɨani, hakewa memɨxetanaki'erieni,

xeketenekwaka tita xemɨtemikieka. 9 'Aixɨa meteheu'eriekame


xekeniwarayeitɨa tekwikwikate mana miemete, mɨpaɨ


xeketeniwakuxaxatɨwani: “Hikɨrixɨa kanaye'aniri, Kakaɨyari kanitsutɨani
'ena ti'aitatɨ”. 10 Peru, kepauka xeime kiekaritsie xeheutahaxɨayu

xemɨkahetanaki'eriwa, memayukuxexeɨriwatsie xe'axɨame mɨpaɨ


xekeneutiyua: 11 “'Atsita tumuanari xekiekaritsie mieme mɨtatsikwiema

ta'ɨkatetsie, tepeikatsixɨani texehekɨatɨatɨ. Tsepanetɨ xemɨkatatsi'utanaki'eri,


'ipaɨ xeketenemaika, tukari maye'akɨ Kakaɨyari mitsutɨakɨ ti'aitatɨ”. 12 'Ipaɨ

nepɨxerahɨawe, tukari 'aye'ayu 'etsiwa xeikɨa mekatenikwinitɨariekuni


Tsuruma kiekatari, mɨkɨ kiekari waɨkawa matsi mekatenikwinitɨariekuni».
13 Mɨpaɨ kaniutayɨni: «Xɨa'ui, Kuratsini kiekatari. Xɨa'ui Wetsaira kiekatari.

Tirutsie meta Tsirunitsie xɨka mariwemekɨ tiuyɨnike kemɨtiuyɨ xehetsɨa,


mana kiekatari meripaitɨri mepɨte'uhayewake kememɨteyuriekai, waɨkawa
yemekɨ mepɨyuheiweriekakeyu maixa me'anakatɨtɨ heiwerika 'inɨariyari,
naxi meyukawiriwatɨ. 14 Peru kepauka 'itsɨkame muwatahɨawe Tiru meta

Tsiruni kiekatari 'etsiwa xeikɨa mekatenikwinitɨariekuni, xeme waɨkawa


matsi xekatenikwinitɨariekuni. 15 Xemeta Kaperunaumetari, ¿muyuawitsie

paitɨ xe'anuwitɨkienike xeteyu'erie? Hawaikɨ, mɨkite wahetsɨa


xepeukaxɨriyani pɨta.
16 »Kemɨ'ane mɨxe'enie, ne pɨnetsi'enie, kemɨ'ane mɨxexani'erie,

ne pɨnetsixani'erie, kemɨ'ane ne mɨnetsixani'erie, kemɨ'ane


mɨnetsiheyenɨ'a pɨxani'erie».
17 Merikɨtsɨ haika tewiyari heimana tamamata heimana huta kepauka

memakunuaxɨa, mɨpaɨ mekaniutiyuani meyutemamawietɨ:


—Ti'aitame 'aku, 'atsita kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene yamepɨtekahu
ketemɨtewa'aitɨa 'ahetsɨa temɨmiemetekɨ.
18 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe mɨkɨ:

—Netsɨ nekanixeiya Kauyumarie muyuawitsie 'anakahɨiyaku merɨkariya


hepaɨ. 19 Neuxei, heitserie nekanixe'upitɨani kuterixi

terɨkaxi xemɨwatiketsinanikɨ, 'iya mɨtatsi'aye'unie tɨrɨkariyaya naime


xema'iwakɨ heitserie nekanixe'upitɨani, tixaɨtɨ 'atsipɨkatixeyurieni.
20 Mɨkɨkɨ xepɨkayutemamawieka, kakaɨyarixi yamemɨtekahukɨ

1753  Rukaxi 10

kexemɨtewa'aitɨa xeikɨa, matsi xekeneyutemamawieka xemaka'utɨariekɨ


taheima kexemɨtetetewa.
21 Merikɨtsɨ 'ana Ketsutsi kaniyutemawiekaitɨni 'Iyari Mɨtiyupata

yatipitɨakaku, mɨpaɨ kaniutayɨni: «Ne'ukiyari, taheima pemɨti'aita meta


kwiepa, pamɨpariyutsi nepɨmatsipitɨa, pemɨtiuti'awietaxɨkɨ 'ikɨ naime
memɨkaheitimanikɨ mɨkɨ memɨteyɨ'ɨkitɨawawe meta memɨtemaiwawe,
tɨɨri pɨta wahetsiemieme matsiɨkɨme pemayeitɨakɨ. Huu, ne'ukiyari,
pepɨ'awaɨriyakai mɨpaɨ pemɨtiyurienenikɨ.
22 »Ne'ukiyari naime netiniyetuirieni. Xewitɨ 'atsipɨkatimate kemɨpaikɨ

Nu'aya, 'ukiyarieya xeikɨa mɨpaɨ katinimaika, xewitɨ 'atsipɨkatimate


kemɨpaikɨ 'ukiyarieya, nu'aya xeikɨa mɨpaɨ katinimaika, meta nu'aya xɨka
yuwaɨriyani mixeitsitɨanikɨ xeime, mɨkɨta mɨpaɨ katinimaikamɨkɨ».
23 Hikɨ ta'aurie 'aweka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwamete yɨhɨkɨate

metitekaku: «Mɨkɨ memunenierixɨ kexemɨte'unenierixɨ xeme, 'aixɨa


mekani'itɨarieka mɨkɨ. 24 Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, yumɨiretɨ Kakaɨyari

niukametemama meta te'aitamete, mepixeiyakukai tita xemɨte'uxei xeme,


peru mepɨka'ixei, mepi'eniekukai tita xemɨte'u'eni, peru mepɨka'i'eni».

Tsamariyatanaka 'aixɨa mɨtiuka'iyari


(Ruk 10:25‑28 – Mat 22:34‑40, Mar 12:28‑31)
25  Merikɨtsɨ xewitɨ 'inɨarikɨ mɨti'ɨkitametɨkai kananukukeni 'i'inɨatamɨtɨ,
mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Ti'ɨkitame, ¿tita reuyewetse kenetiyurieni, nehetsie mɨtinakekɨ
tukari mɨkaxɨwe?
26 Ketsutsi mɨpaɨ rehɨawe:

—¿'Inɨari niukiyaritsie kere'uxa? ¿Kepetikuterɨwa?


27 Mɨkɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—“Pekaninaki'eriekamɨkɨ Ti'aitame mɨ'akakaɨyari naime 'a'iyarikɨ, naime


kepemɨti'amatekɨ, naime 'atɨrɨkariyakɨ, meta naime 'a'eriwamekɨ”, metatsiere:
“'ahepaɨ tewi kenenaki'erieka 'ekɨ kepemɨti'anaki'erie”.
28 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Heitseriemekɨ peputa'a. Mɨpaɨ xɨka petiyurieneni, pekanayeyurikamɨkɨ.


29 Peru mɨkɨ heitseriemekɨ yatikamiekame yuhekɨatamɨtɨ mɨpaɨ

Ketsutsi katiniutahɨawe:
—¿Merikɨte, kepɨpaikɨ nehepaɨ tewi?
30 Hikɨ 'ita'eiyaka, Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Heiwa tewi Kerutsareme heyeyaka Keriku neukamiekaitɨni, merikɨtsɨ


tenawayamete mekanenukunake. Me'itikemaripieka me'ikuwaxɨaka
mekanekɨne mɨximeme me'uku'eirieka. 31 Merikɨte 'atsikatimaitɨ kemɨtiuyɨ

mana neukamiekaitɨni mawari wewiwame mɨkɨ huyeta, 'ixeiyaka mana


kaniuyeyani yatewa. 32 Yaxeikɨata Rewi nuiwarieyatsie mieme xewitɨ

tukita mɨtiparewiwametɨkai mana kaniuyeyani yatewa kaniuyeyani.


33 Perutsɨ xewitɨ tsamariyatanakatɨtɨ mana 'uyemietɨ hetsɨana kaninuani,

'ixeiyaka kanitinenimayata. 34 'Ahurawa 'uyaka 'ixuriki kaneiwerieni xuriya


maneikakaitsie, hatseitikɨ winukɨ 'i'uayemaka, 'enuti'ikataka yupuxutsie


Rukaxi 10  1754

metsuni paitɨ kani'atɨani, mana kani'ɨwiyakaitɨni. 35 Hikɨ 'uxa'arieka


xeitewiyari 'inɨariyari wati'ɨka kani'ɨitɨani metsuni kutsiyari mɨpaɨ


tikɨhɨawetɨ: “Kene'ɨwiyani, hetsiena mieme xɨka tixaɨtɨ petinanaimɨkɨ,
xɨka 'akuxi heuyeweka, nepɨtinetuani kepauka nemayeneni”. 36 Hikɨ  

Ketsutsi mɨpaɨ mi'inɨatanekai katiniutahɨawe:


—¿Merikɨte kepetiku'eriwa, 'ikɨ yuhaikatɨ kemɨ'ane yuhepaɨ tewi hepaɨ
pɨtixei, tenawayamete memenukunakixɨ mɨkɨ tewi?
37 Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:

—Kemɨ'ane mitinenimayataxɨ, mɨkɨ pɨhɨkɨtɨkai.


Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—'Ekɨtari kenemie, hepaɨna ketineyurieneni.

Ketsutsi kemɨreku'iwataxɨ Marita meta Mariya wahetsɨa


38  Merikɨtsɨ mana mekaniu'uwakaitɨni, hikɨ Ketsutsi xeime kiekaritsie
kaneutahani, mana 'uka Marita titewatɨ kanita'inieni yukiita. 39 Yu'iwa  

'ukatɨme pexeiyakai Mariya titewakame, mɨkɨ Ketsutsi hetɨa 'ukaitɨ


kani'eniekaitɨni niukieya. 40 Merikɨtsɨ Marita pɨyuxamuriekai waɨkawa

tikumaɨwatɨ mɨtiwaminikɨ. Mana 'utakeka mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Ti'aitame, ¿yapekara'eriwa ne'iwa nexaɨta mɨnetsi'uku'eirikɨ
nemɨtixeminikɨ? Yaketineutahɨawi pɨnetsiparewieni.
41 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neuxei Marita, tiwaɨkawamekɨ pepɨti'a'iyaritɨa pepɨ'amuina,


42 tixewitɨ xeikɨa peuyewetse. Mariya kanenuyexeiya tita matsi 'aixɨa

mɨti'ane, pɨkanawaiyarieni.

Nenewieri hepaɨtsita kemɨti'ɨkitakai Ketsutsi


(Ruk 11:2‑4, 9‑13 – Mat 6:9‑13, 7:7‑11)

11   Merikɨtsɨ
heiwa 'aniukateitɨni yunenewietɨ. Yunenewieri 'unɨku,
1

hetsɨana miemete teyɨ'ɨkitɨwamete xewitɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ti'aitame, ketatine'ɨkitɨaka temɨtanenewiekakɨ, Wani kemɨtiwaru'ɨkitɨa
yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete.
2 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kepauka xemɨyunenewie 'ipaɨ xekeneutiyuaneni:


»“Ta'ukiyari taheima pemakawe,
kepemɨtitewa patsietɨ kehayeitɨariwani.
'Enata keneutsutɨa peti'aitatɨ.
Kwiepa yameketeyurieka kemɨmatinake, taheima kememɨteyurie. c
3 'Ikwai tukarikɨ ketemɨteheiyehɨwa, tukarikɨ yaketatinemikwani.
4 'Axaketemɨte'uyuri ketatineuyehɨwirieka,
tameta temɨtewareuyehɨwiriekaku mɨkɨ 'axamemɨtatsiyurie yunaime.
Pepɨkatatsipitɨaka temɨta'inɨatsienikɨ”. d

c 11:2 Kɨriyekutsie paine Ta'ukiyari, kepemɨtitewa patsietɨ kehayeitɨariwani. 'Enata

keneutsutɨa peti'aitatɨ. d 11:4 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa matsi ketaneutawikweitsitɨa


'axatemɨka'itɨarienikɨ.
1755  Rukaxi 11

5  »Mɨpaɨta
katiniwarutahɨawe: Xɨka xewitɨ xeme yuhamiku hexeiyani, mɨkɨ
xɨka hetsɨana nuani tɨkari hixɨapa mɨpaɨ xɨka titahɨawe: “Nehamiku 'aku,
haika payari keneneuniɨtɨa, 6 neuxei xewitɨ nehamiku nehetsɨa kanenuani

tewa hanuyaka, tixaɨtɨ nekarexeiyakaku, tita netimini”. 7 Kiita mayeka xɨka


mɨpaɨ tita'eiya: “Ketinehayewa. Kitenie pɨreuname, netɨriyama tanaitɨ tepuhe,


nepɨkayɨwe nemanukukeni nemɨmatiniɨtɨanikɨ”. 8 Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe,

kanihamikuyatɨni, peru mɨkɨ 'ayumiemeyarikɨ xeikɨa pɨka'anukukeni


pɨka'iniɨtɨani, 'iya mɨkatihayewakɨ matsi tiwawirietɨ 'ayumieme naime
pɨtiniɨtɨani tita mɨreuyehɨwa.
9 »'Ayumieme nepɨtixekɨhɨawe ne: Xɨka xe'ita'iwauni xekatehayewatɨ

xekanimikiekuni, xɨka xe'ikuwauni xepitaxeiya, 'itupari xɨka xe'uyuitɨani


xepɨteheuyepiyarieni. 10 Yunaitɨ memita'iwau, mepɨyetuiriyarɨwa

yu'iwaurika, yunaitɨ memikuwautɨwe, mepitaxeiya yunaitɨ, 'itupari


memɨkuyuitɨwa, mepɨteheuyepiyarɨwa.
11 »¿Kemɨ'ane xeme yuniwe e tsapa ha'iwawakaku, kuu pimiwe pɨta?

12 Yatɨni tawari ha'iwawakaku, ¿kemɨ'ane terɨka pimiwe pɨta? 13 Xɨka


   

xeme 'axaxeteyuruwametetɨtɨ 'aixɨa ti'aneme xetewamikwani yɨtɨriyama,


matsi xe'ukiyari taheima makawe matsi yemekɨ 'Iyari Mɨtiyupata taheima
mɨmieme kaniwamimɨkɨ mɨkɨ memitawawiri».

Kememutiyuanekai Ketsutsi kename kakaɨyari 'axamɨ'ane 'inɨkai


(Ruk 11:14‑15, 17‑22, 24‑26 – Mat 12:22, 24‑29, 43‑45, Mar 3:23‑27)
14  Merikɨtsɨ
Ketsutsi kaneyenɨ'ani kakaɨyari 'axamɨ'ane tewi mɨxɨnakɨ
kaniuweme kanayeitɨakaitɨni. Hikɨ kakaɨyari 'axamɨ'ane 'ayeyaku, tewi
niuwetɨ kanayani, hikɨ teɨteri mekanihɨxiyakaitɨni. 15 Peru hipatɨ mɨkɨ

mɨpaɨ mekaniutiyuani: «Mɨkɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene tiwa'aitɨwame


'iparewiekaku kaniwarayenɨ'awani kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene». 16 Hipatɨta,  

me'i'inɨatakutɨ 'inɨari mekanitawawirieni muyuawitsie mieme.


17 Mɨkɨ wa'iyaritɨarika maitɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Xɨka kiekatari

hixɨata meyutsana, mana pakumawere, xeime kie kiekatari xɨka hixɨata


meyutsana mekanita'unikuni. 18 Kauyumarie xɨka hixɨata yutsana,

¿kereuteriwe ti'aitametɨtɨ? Xemetsɨ xeputiyuane kename Weheritsewutsie


netiwiyatɨ newaranuyenɨ'awa kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene. 19 Merikɨte,  

xɨka ne Weheritsewu hetsie xeniu netiwiyatɨ newarayenɨ'awani kakaɨyarixi


'axamemɨ'anene, ¿xemeta xemɨtewa'ɨkitɨa kemɨ'anetsie metewiyatɨ
mepɨwaranuyenɨ'awa? 'Ayumieme mɨkɨ xehetsie mepɨte'ahɨpani.
20 Mexɨka Kakaɨyari tɨrɨkariyayakɨ pɨta newaranuyenɨ'awani kakaɨyarixi

'axamemɨ'anene, Kakaɨyari 'ari kanitsutɨani ti'aitatɨ xehetsɨa.


21 »Tewi mɨtɨrɨkaɨye kuya tepɨaya ma'ɨ mexi 'i'ɨwiya yukii, kayuwatɨ puma

piiniteya. 22 Kemɨ'ane matsi yemekɨ mɨtɨrɨkaɨye nuame 'e'iwame, pinawairieni


kuya tepɨaya hetsiena yuri mɨti'eriekai, meta yu'iwama pɨwamini tepɨateya.


23 »Kemɨ'ane nehetsie mɨkatiwiya, mɨkɨ pɨnetsi'aye'unie, kemɨ'ane nehamatɨa

mɨkatiukuxexeɨriwa, mɨkɨ pitaxɨrɨwa.

e  11:11 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa paa ha'iwawakaku tete pituitɨawe pɨta? Yatɨni.
Rukaxi 11  1756

24  »Kakaɨyari 'axamɨ'ane tewi hetsie 'ayeyame, makumawetsie pɨkuyeikani


'uxipiya kuwaunetɨ. Yutexienetɨ mɨpaɨ paineni: “Nepɨyemie nekita
nemɨwayetɨatsie”. 25 Nuame pitaxeiya waye'itiyakame 'aixɨa tiuye'aneme.

26 'Ana pɨyemie hipame pɨwata'inieni kakaɨyarixi matsi kwini mieme


'axamemɨ'anene 'atahutame, meheutahaxɨame, muwa me'ayetetɨ mepakɨne.


'Imatɨrieka mɨkɨ tewi matsi yemekɨ 'axa'itɨarietɨ payani, kemɨka'itɨariekai
matɨari paitɨ».
27 Merikɨtsɨ mɨpaɨ tikuxatakaku, 'uka teɨteri watsata muyeikakai

kaniutahiwa mɨpaɨ 'utaitɨ:


—'Aixɨa ke'itɨarieka kemɨ'anetsie pemɨyekatei, kemɨ'ane mɨmatsi'utsitsitɨa.
28 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Matsitsɨ pɨta, 'aixɨa meke'itɨarieka mɨkɨ Kakaɨyari niukieya memɨ'enie


meta yamemɨtekahu.

Kemɨti'inɨari Kunatsi
(Ruk 11:29‑32 – Mat 12:39‑42)
29 Hikɨ teɨteri meyukuxeɨrieximekaku mɨpaɨ katiniutixatatɨyani: «Hikɨ
miemete teɨteri 'axateyuruwamete mekanihɨkɨtɨni. Mekanikuwautɨweni
'inɨari, peru 'inɨari mepɨkapitɨarieni, Kunatsi 'inɨarieya xeikɨa
mekanipitɨariekuni. 30 Kunatsi 'inɨari kemɨratɨa Niniwetari wahetsiemieme,

neta Yuri Tewi kenemɨtitewa 'inɨari nekanayeimɨkɨ hikɨ miemete


teɨteri wahetsiemieme. 31 Metatsiere 'uka ti'aitame Tsawa mekatei, mɨkɨ

panukukeni titahekɨatake hikɨ miemete teɨteri wahepaɨtsita, wahetsie


pɨrahɨani 'ana, mɨkɨ meyetɨakɨ kwie manuniere paitɨ, mi'enienikɨ Tsarumuni
kemɨtimaiwekai, matsi 'ena kaniuyeikani xewitɨ waɨkawa mariwetɨ keyuri
Tsarumuni. 32 Niniwe kiekatari mepanuku'uni metetahekɨatake hikɨ miemete

wahepaɨtsita, wahetsie pɨrahɨiyani, Niniwetari memɨte'uhayewaxɨkɨ


kememɨteyuriekai Kunatsi tiwarutaxatɨaku, matsi 'ena kaniuyeikani xewitɨ
waɨkawa mariwetɨ keyuri Kunatsi.

Tawaiyari kɨxemeya
(Ruk 11:34‑35 – Mat 6:22‑23)
33  »Kɨxeme 'utaiyame pɨka'iti'awieta, kakunikɨ pɨka'enukanani, matsi
wapai pɨta pekayeni, teɨteri me'atahaxɨaximetɨ memixeiyakɨ hekɨariyaya.
34 Merikɨte, hɨxite tawaiyari kɨxemeya kanihɨkɨtɨni. Xɨka 'ahɨxi

'aixɨa reu'erieka, 'awaiyaritsie naitɨ pekanihekɨariwiyarieka. Mexɨka


'axa'aneneni 'ahɨxite, 'awaiyaritsie naitɨ pekaniyɨriyarieka. 35 'Ayumieme

kene'akweriwayurieka, 'ahetsɨa mieme kɨxeme kapa 'uyɨrekɨ. 36 Xɨka  

'awaiyaritsie pehekɨariwiyarieka naimetsie, mɨtiyɨwi xɨka tiumaweni,


naitɨ kanihekɨakamɨkɨ, kɨxeme kemɨmatihekɨariwiya xawatɨtɨ».

Ketsutsi kemɨtiwarutahɨawixɨ paritseutsixi meta 'inɨarikɨ te'ɨkitamete


37 Merikɨtsɨ
tikuxatatɨ tiutahayewaku, paritseutɨtɨ kanita'inieni hetsɨana
mɨtikwanikɨ, muwa heutahaka mana kanayerɨni. 38 Peru paritseu 'ixeiyaka

kaniuhɨxiyani mɨka'ukamaimakɨ meri katikwaiwetɨ.


1757  Rukaxi 11

39 Hikɨ Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Kari xeme paritseutsixi tekɨxi xakɨ herie xepɨka'itiwa, peru
yutaɨta xepɨhɨpɨne xetenawakutɨ 'axaxeteyurietɨ. 40 'Atsixepɨkatemate.

¿Kemɨ'ane mitawewi herie taɨtanata katitawewi? 41 Matsi taɨtana


miemekɨ xeketeneyumikwani xeteyukanenimayatɨ, mɨkɨkɨ naitɨ 'itiyatɨ


kanayeimɨkɨ xehetsiemieme.
42 »Xɨa'ui xeme, paritseutsixi, tamamatatsie mieme xeime xepɨyuwaɨriya

xemixatɨanikɨ Kakaɨyari yeruwawena, xura meta naime tupiriyate


mukwaiwa, peru xepɨkayuwaɨriya heitseriemekɨ yaxemɨtekahunikɨ,
xepɨkayuwaɨriya xeminaki'eriekakɨ Kakaɨyari. Mɨpaɨ xemɨtekahunikekai
peuyewekai xekatehayewatɨ 'iya kexemɨteyurie.
43 »Xɨa'ui xeme paritseutsixi. Pɨxenake yunaime wahɨxie xemayaxekɨ tuki

'etsimɨpepeta meta xemɨwaɨritɨarieka kiekari hixɨapa.


44 »Xɨa'ui xeme, mɨki teukiyaya mɨkayuhekɨa herie xepɨhɨkɨ, hetsiena teɨteri

memu'uwa 'atsimekatemaitɨ».
45 Merikɨte xewitɨ 'inɨarikɨ mɨti'ɨkitametɨkai mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'ɨkitame, mɨya pe'utaitɨ pepɨtatsiniukima tameta.


46 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Xɨa'ui xemeta 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkita, 'ika mukwaniwe teɨteri


xepɨwaruti'ikatɨwa, peru wa'ika xemɨkumaɨwani niyu'itɨwamekɨ
xepɨkayuwaɨriya xemɨwaparewienikɨ.
47 »Xɨa'ui xeme, Kakaɨyari niukametemama wateukiya 'inɨariyari

xemɨtiwewiwa, xe'ukiyarima memɨwarukwi. 48 'Ayumieme xepɨyuhekɨata,


xe'iyari yakani'aneneni xe'ukiyarima kememɨte'uyuri, mɨkɨ mepɨwarukwi


Kakaɨyari niukametemama, xemeta wa'inɨari xete'utiwewi. 49 Kakaɨyari

timaiwetɨ 'ayumieme mɨpaɨ kaniutayɨni: “Kakaɨyari niukametemama meta


nɨ'ariekate ne nepɨwaranunɨ'airieni, hipame mɨkɨ mepɨwakwini meta hipame
mepɨwataweiya”. 50 'Ayumieme hikɨ miemete teɨteri wahetsie katinahɨiyamɨkɨ

yunaime Kakaɨyari niukametemama waxuriyakɨ kwie munetɨarietsie


paitɨtɨ mieme, 51 'Aweri xuriyayakɨ meri 'atsita Tsakariyaxi xuriyayakɨ

mɨkareutewike, mumierie mɨrayutimawatɨre yeyaka tukita kaheta'awetɨ.


Huu, yurikɨ mɨpaɨ nepaine hikɨ miemete teɨteri wahetsie katinahɨiyamɨkɨ.
52 »Xɨa'ui xeme 'inɨarikɨ xemɨte'ɨkitamete, xepinawa kitenie yawiyari kɨmana

teɨteri metemaiwawetɨ memakɨnekekai. Xemetɨtɨ xepɨkaheutahaxɨawawe,


meta hipame xepɨkawapitɨa memeutahaxɨani».
53 Merikɨtsɨ wayeyaku, mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai

meta paritseutsixi yunaitɨ mekanitixeɨmatɨkɨne kwini mieme,


mekaniti'iwawiyatɨkɨne mɨtikuxatanikɨ waɨkawa hepaɨtsita. 54 Me'ihupietɨ

memiwiniyakɨ niukieyakɨ.

Tiyukuxanariyame paritseutsixi wahetsɨa mieme

12   Merikɨtsɨ
'ana teɨteri waɨkawa miriyari meyupaɨmetɨ meyukuxeɨrieku
1

yuketatsie me'a'uwekaku. Kanitsutɨani mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwatɨ


yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete: «Xekeneyukweriwayurieka matsi
paritseutsixi wahetsɨa mieme tiyukuxanariyame hepaɨtsita, wa'itarika
Rukaxi 12  1758

yuri hepaɨ memɨte'ikuxata hepaɨtsita. 2 Karikɨ naitɨ tita mɨti'awietsie


katinahekɨarimɨkɨ, meta naitɨ tita 'awie mɨtimieme katinitamariwamɨkɨ.


3 'Ayumieme mɨpaɨ nepaine, naime tita xemɨtekuxata yɨwikɨta, hekɨaripa

kani'enieriemɨkɨ, meta tita kiita yu'inɨkai xemɨtekuxata, kii heima paitɨ


kanitahekɨatsiemɨkɨ hiwarikɨ.
4 »Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe xeme, nehamikuma, xepɨkawamakarɨka

mɨkɨ memɨyɨwawe tawaiyari memɨmieni xeikɨa, peru 'arike tawarita


mepɨkayɨwawe yɨkɨ memɨte'uyurieni. 5 Nepɨtixetaxatɨani kemɨ'ane matsi

xemɨmakarɨka: xekenemakarɨka kemɨ'ane, ramieme, heitserie mexeiya


tai yamɨtita'atsie mɨreukahɨani. Huu, mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, mɨkɨ
xekenemakarɨka. 6 Wikixi yu'auxɨwitɨ huta tsenitawuyari mepɨte'aye'axe,

peru nixewitɨ mɨkɨ pɨkatɨmaiyarie Kakaɨyari hɨxie. 7 Mɨpaɨta yaxeikɨa xeme:


xekɨpate xemu'utsie mieme naitɨ pɨti'inɨatsie. Xepɨkaheumamaka, yumɨiretɨ


wikixi kememɨte'aye'atɨka, xeme matsi waɨkawa xepɨte'aye'atɨka.
8 »Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, kemɨ'ane mɨyuhekɨata teɨteri wahɨxie kename

nehetsɨa mieme, neta Yuri Tewi kenemɨtitewa nekaninehekɨatamɨkɨ


kename hetsiena netiwiya Kakaɨyari hetsɨa miemete niuki tuayamete
wahɨxie. 9 Peru kemɨ'ane muyuku'imawa teɨteri wahɨxie kename nehetsɨa

kamieme 'utaitɨ, mɨkɨta pɨkamatiwani Kakaɨyari niuki tuayametemama


wahɨxie. 10 Yunaitɨ memɨniukixie Yuri Tewi hepaɨtsita, mekaniyɨwaweni

memɨteheuyehɨwiyarienikɨ, perutsɨ kemɨ'ane 'axamɨtayɨni 'Iyari Mɨtiyupata


hepaɨtsita, mɨkɨ pɨkayɨweni mɨreuyehɨwiyarienikɨ.
11 »Kepauka xemanuhapanieni tukiteta, kuwexinaruritsixi meta

'itsɨkate wahɨxie, xepɨkayu'iyaritɨaka kexemutiyuaneni yuhetsiemieme


meta kehapaɨ xemutiyuaneni, 12 karikɨ 'ana 'Iyari Mɨtiyupata

pɨtixeta'ɨkitɨani kexemutiyuaneni».

Tewi mɨxikutɨkai 'atsimɨkatimaikai


13  Hikɨteɨteri watsata 'uwetɨ xewitɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ti'ɨkitame, yaketineutahɨawi ne'iwa mɨnetsi'ɨitɨanikɨ tita nehetsie
mɨtinake tapaapa tita mɨtatiuku'eiriri.
14 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neuxei, ¿kemɨ'ane xe'itsɨkame pɨnetsi'ayeitɨa xepiini hixɨata


nemɨtitsananikɨ?
15 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekeneyukweriwayurieka naimekɨ, xekeneyɨ'ɨwiyani kapa


xete'ukahiwe'erieka, rapiinite ranayuhayewakaku pɨkatukari.
16 Hikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ katiniwaruti'ɨkitɨatɨyani mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Tewi mɨxikutɨkai kwie kanexeiyakaitɨni kwini mieme


katiniutixuaweriyakaitɨni. 17 Hikɨ mɨpaɨ katiniyɨkɨhɨawekaitɨni yu'iyaritsie:

“¿Ketsɨ netiyurieni? Nepɨkaheixeiya hakewa nemeiti'uta netɨriku”.


18 Hikɨ mɨpaɨ kaniutayɨni: “Tsipara 'ipaɨ nepɨtiyurieni: Nepika'una

nekaxetunite, 'epapame matsi nepɨtiwewieni, mana nepiti'uta netɨriku


meta hipame nepiinitɨarika. 19 'Anari ne'iyaritsie mɨpaɨ nepɨtinekɨhɨaweni:

Ne'iyari 'aku, waɨkawa piinite pekatiniuti'uta mɨixa wiyaritsie mieme.


1759  Rukaxi 12

Kene'uxipieka ketinekwaka ketine'ieka pe'atemawietɨ”. 20 Perutsɨ Kakaɨyari


mɨpaɨ katinitahɨawe: “Kari 'atsipepɨkatimate. Hikɨ tɨkarikɨ 'a'iyari


pepɨtawawiyarieni. ¿Tita pemɨtiuti'utaxɨ, kemɨ'ane piiniteya pɨrayani 'ana?”
21 »Mɨpaɨ katinikɨyɨneni kemɨ'ane yuhetsiemieme waɨkawa mɨtiyuti'utsiri

hetsie, peru pɨkaxiku Kakaɨyari hetsiemieme».

Kemɨkareuyewetse mɨyu'iyaritɨakakɨ
(Ruk 12:22‑31 – Mat 6:25‑33)
22  Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:
—'Ayumieme mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe: Xepɨkayu'iyaritɨaka yutukari hepaɨtsita,
kexemɨtekwani, yuwaiyari hepaɨtsita, kexemɨteyutikemaritɨani. 23 Tukari  

matsi waɨkawa pɨraye'axe keyuri 'ikwai, meta xewaiyari keyuri 'ixuriki.


24 Xekeneyɨ'ɨwiya kwatsari wahetsie: mepɨka'uka'etsa mepɨka'uka'itsana,

kaxetuni 'iki mepɨkahexeiya, mɨyatɨtɨ Kakaɨyari katiniwamikwani. Wikixi


kememɨte'aye'axe, xeme kwini mieme matsi xekate'aye'axe. 25 ¿Kemɨ'ane  

xeme waɨkawa yu'iyaritɨatɨ pɨyɨwe 'e'utewitɨ mayuyeitɨani xɨka 'etsi'utewini?


26 Merikɨ 'etsiwa xeikɨa xɨka xekayɨwaweni, ¿titayari xeteyu'iyaritɨa naimekɨ?

27 »Tuturi xekena'eriwani, kemɨkatiwita kemɨkatitsa'a, peru 'ipaɨ


nepɨtixekɨhɨawe, Tsarumuni kwini mieme witsikemɨ'anekai,


witsipɨkaranakatɨkɨkai wahepaɨ nixeime hepaɨ 'ikɨ tuturi. 28 Merikɨ xɨka  

Kakaɨyari mɨpaɨ tikemaritɨaka 'ɨxa 'ɨtsita mieme hikɨ muxuawe 'uxa'a


huxunuta meukaxɨriyani, matsi yemekɨ katixekemaritɨaka xeme. Kari
'etsiwa xeikɨa yuri xepɨte'erie. 29 'Ayumieme xeme xepɨkayu'iyaritɨaka

yu'ikwaikɨ meta tita xemɨte'ienikɨ, xeketeneuhayewa xe'iyarixietɨ. 30 Teɨteri  

naitsarie kwiepa miemete mɨpaɨ ti'aneneme naime mepɨtekuwautɨwe,


xeme xe'ukiyari matsi mɨpaɨ pɨtimate xemeiyehɨwakɨ 'ikɨ. 31 Xemetsɨ  

xekeneyuwaɨriyani Kakaɨyari tixe'aitɨwame mɨhɨkɨtɨnikɨ, mɨpaɨ xeteyurietɨ,


mɨkɨ naime xepɨtemikienita.
32 »Nemuxatsima, tsepa xemɨkayumɨire, xepɨkaheumamaka, xe'ukiyari

kaniyuwaɨriyani mɨtixepitɨanikɨ tita mɨrexeiya ti'aitametɨtɨ. 33 Xeketenetuaka  

yupiinite, xeteyuparewietɨ xeketeneyumikwani. Xekenanuhuri tumini


maname mɨkaye'iriwe, taheima xekeneuti'uta tita mɨkatixɨwe,
hakewa tinawayame 'ahurawa mɨkaheyeika hakewa kwitsi
mɨkaretikwitamawa. 34 Hakewa xemɨteheti'uta yupiinite mɨraye'atɨka,

manata miemekɨ xe'iyari yakani'anemɨkɨ.

Kemɨtita'ikwewani
(Ruk 12:35‑36, 39‑40, 42‑46 – Mat 24:43‑51, 25:1‑13, Mar 13:33‑37)
35  »Xekeneyuha'aritɨaka xe'ayɨhɨatɨkaitɨ xekɨxeme takaku. 36 Xemeta teɨteri  

wahepaɨ xekeneyɨaka yukutsiyari memɨkwewie, 'atsimekatemaitɨ kepauka


neɨkiya 'ixɨararipa mayeyani, mekanikwewieka kwitɨwa memɨteheuyepienikɨ
nuayu 'itupari heyuitɨayu. 37 'Aixɨa mekani'itɨariekakuni mɨkɨ

te'uximayatamete xɨka wakutsiyari nuame waretaxeiya me'ayeneniereme.


Yurikɨ nepɨtixekɨhɨawe, panayɨhɨani, mexatsie pɨwarutiyatsa, mana
'uyeikatɨ pɨtiwamini. 38 Tsepa tɨkari hixɨapa tsepa yuimuana munua, mɨya

Rukaxi 12  1760

meteyuriekaku xɨka waretaxeiya, 'aixɨa mekani'itɨariekakuni mɨkɨ. 39 Peru


'ipaɨ xeketenemaika, xɨka kiekame yatimaikake kemɨ'ane hurayaritsie


munuani tinawayame, pɨta'ikwewanikeyu mɨka'ipitɨanikɨ kiita meutahani.
40 Mɨpaɨta xeme kaneuyeweka xemɨyuha'aritɨaka, karikɨ kepauka Yuri Tewi

kanuaximeme xemɨ'erieka 'ana kaninuamɨkɨ».


41 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ti'aitame, ¿'ikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita peti'ɨkitatɨ tame petatixata, nutsu


pepɨwaxata yunaime?
42 Ti'aitame mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ti'uximayatame yamɨtikamie meta mɨtimaiwe kanihɨkɨtɨni mɨyɨwe


kutsiyarieya mɨtihɨritɨani mɨtiwa'aitɨakakɨ hipameta te'i'uximayatsiriwamete
meta mɨtiwamikwanikɨ kepauka memeiyehɨwa. 43 'Aixɨa ke'itɨarieka

mɨkɨ ti'uximayatame xɨka kutsiyarieya nuame 'itaxeiya yatiyurieneme


kemɨtiuta'aitɨarie. 44 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, pɨtihɨritɨani yupiinite

tinaime. 45 Peru mexɨka mɨkɨ ti'uximayatame mɨpaɨ tiuyɨhɨawe: “Nekutsiyari


'epɨreutere kwitɨwa pɨkanuani”, hikɨ xɨka warutiwatɨyani te'uximayatamete


'ukitsi meta 'ukari, meta xɨka tikwaneni meta 'ieneni meta taweneni. 46 Mɨkɨ

ti'uximayatame kutsiyarieya kaninuamɨkɨ kepauka mɨka'ikwewietsie, meta


kemɨ'ane hurayaritsie yemekɨ mɨka'ikwewietsie. Hikɨ waɨkawa pi'uximatɨani
meta yuri memɨkate'erie wahepaɨ katinipitɨamɨkɨ.
47 »Mɨkɨ ti'uximayatame yamɨtimaikai kemɨtinakekai kutsiyarieya, peru

mɨkayukuha'aritɨa 'atsimɨkatiuyuri kemɨtinakekai, mɨkɨ kwini mieme


kanikuweiyaxɨamɨkɨ. 48 Kemɨ'ane pɨta 'atsikatimaitɨ yamɨtiuyuri para

mɨkuweiyaxɨanikɨ, 'etsiwa xeikɨa pɨkuweiyaxɨani. Kemɨ'ane waɨkawa


mɨtiumikie, mɨkɨ waɨka pɨtitawawiyarieni, kemɨ'ane waɨkawa mɨhɨritɨarie,
waɨkawa matsi pɨtitawawiyarieni.

Ketsutsi hixɨata kemɨtiwatsana


(Ruk 12:51‑52 – Mat 10:34‑36)
49 »Ne nekaninuani tai nemeukahɨanikɨ kwiepa, yanepɨra'eriwakaku
'ari xɨka takake. 50 Peuyewetse nema'iwarienikɨ nemɨmierienikɨ,

tewi kemɨranukanamiepaɨ hakɨ kepauka muka'ɨyarie, haweri mieme


nepɨtiuka'eniwa mexi ka'aye'awe. 51 ¿Xeme mɨpaɨ xeteku'eriwa kename

nenua newapitɨanike kwiepa memɨtama 'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ? Hawaikɨ,


hixɨata nemɨwatsanakɨ pɨta nepunua. 52 Hikɨ 'uxa'atɨni yu'auxɨwitɨ xeikiyarita

miemete hixɨata mepɨyutsanani yuhaikatɨ yuhutame mewaraye'unietɨ,


yuhutatɨ yuhaikame mewaraye'unietɨ. 53 Mepɨkayuxewini nuariekame

yuniwe paye'unieka meta nu'aya yupaapa paye'unieka, niwekame yuniwe


'uka paye'unieka meta 'uka yumaama paye'unieka, niwekame yumu'e
paye'unieka meta wikiekame yumu'e paye'unieka».

'Inɨari 'ikɨ tukaritsie mieme


54  Hikɨ
mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teɨteri:
—Kepauka hai xemɨxeiya tau makayuyuipike hepatsie hatineikame, kwitɨ 'ana
mɨpaɨ xeputiyuane: pɨkawiye, mɨpaɨta pɨtikɨyɨne. 55 Meta kepauka 'eka tatsutɨa

1761  Rukaxi 12

hepatsie mieme mu'eka, mɨpaɨ xeputiyuane: pukɨxɨre, mɨpaɨta pɨtikɨyɨne.


56 Xemɨte'itawamete. Xepi'inɨatawawe kwie kemɨtiyuxexeiya muyuawi meta.

¿Titayari xekate'i'inɨatawawe 'ikɨ tukaritsie mieme?


57 »¿Titayarita yɨkɨmana xekateheitimaiwawe tita mɨtiheitserie?

58 Kepauka 'itsɨkame hetsɨa pemanuhanieni, huyeta xe'uhutɨ keneunɨtɨa


'axanetame matsixɨnakɨ, kapa 'itsɨkame hɨxie matsihe'atɨanikɨ,


'itsɨkame kapa matsiyetuanikɨ tupiri hetsɨa, tupiri kapa matsi'anutahɨani
katsariyanata. 59 Mɨpaɨ nepɨmatikɨhɨawe, muwa pepɨkawayeyani

kepaukake naimekɨ pemɨti'atuani».

Xɨka xekate'uhayewa kexemɨteyurie xekanikwikuni

13   Merikɨtsɨ
hipatɨ 'ana me'u'axɨaka mekatenitaxatɨani karereyatari
1

wahepaɨtsita, Piratu mɨtiuta'aitaxɨ memɨkwi'iwakɨ mexi


metemawatɨwekai. 2 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «¿Kexeteku'eriwa,

mɨya memɨte'ukwinixɨkɨ kemetematsiɨkɨ, kename mɨkɨ matsi yemekɨ


'axameteyuriekai, hipatɨ karereyatari yunaitɨ 'axakememɨkate'uyuri?
3 Pɨkatixaɨ. Matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, xɨka xekate'uhayewa kexemɨteyurie

xeme, wahepaɨ xekanikwi'iwakuni yunaitɨ. 4 ¿Mɨkɨ meta tamamata heimana


'atahaika memɨyupaɨmekai wahetsie mukawe Tsiruhe tuxiyuyari mɨwarukwi,


kexeteku'eriwa mɨkɨ wahepaɨtsita, kemetematsiɨkɨ kename matsi kwinimieme
wahetsie rahɨiwakai, hipatɨ teɨteri Kerutsareme memɨtama yunaime
wahetsie kemɨkarahɨiwakai? 5 Pɨkatixaɨ. Matsi mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, xɨka

xekate'uhayewa kexemɨteyurie, yaxeikɨa xekanikwi'iwakuni yunaitɨ».


6 Hikɨ 'ikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ katini'ɨkitakaitɨni: «Tewi 'aniukateitɨni

kɨye muka'iteɨritaxɨ yuharawerita, mana kani'axekaitɨni 'ikwaxi kuwaunetɨ


kɨyetsie mieme, kakanitaxexeiyakaitɨni. 7 Hikɨ harawerita mɨhɨritɨariekai

mɨpaɨ katiniutahɨawe: “Neuxei haika wiyari nepeukuyeixɨa 'ikwaxi


nekuwaunetɨ 'ikɨ kɨyetsie mieme, nepɨka'itaxeiyawe. Kenahɨwa, ¿titayari kwie
titsewixima xeikɨa?” 8 Peru tihɨweme mɨpaɨ katinitahɨawe: “Nekutsiyari,

'ikɨ witsie keneuhayewa xeikɨa, ne hetɨana nepa'inetɨyani, meta kwie 'aixɨa


mɨ'ane nepawiwietɨyani. 9 Heiwatɨ mɨpaɨ 'utixuawere, mexɨka katixaɨtɨni,

tepewiteni kepemaine”».

Ketsutsi 'uka kemɨranayehɨa 'uxipiya tukariyaritsie


10  Merikɨtsɨ'uxipiya tukaritsie katini'ɨkitakaitɨni heiwa xeime tukita, 11 'uka

muwa kanayekateitɨni kakaɨyari 'axamɨ'ane miwiyakai tamamata heimana


'atahaika wiyari 'iweranariyatɨ. Nanakatutsikaitɨni, pɨkayɨwekai mɨyutatseiriyakɨ
naime. 12 Hikɨ Ketsutsi 'ixeiyaka yu'aurie 'itahɨaweka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Uka pepuxɨnarie kepemɨtiweranikai.


13 Hetsiena 'utimeku yapauka kaniutatseire, 'aixɨa nainekaitɨni Kakaɨyari

hepaɨtsita. 14 Hikɨ tuki mɨhɨritɨarie ha'atɨ Ketsutsi menayehɨakɨ 'uxipiya


tukaritsie, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teɨteri:


—'Ataxewi tukari puxuawe kepauka meuyewetse yamɨti'uximayakakɨ, mɨkɨ
tukaritsie 'ayumieme xekene'axeni 'aixɨa xemɨte'uka'eritɨariwanikɨ, peru
'uxipiya tukaritsie pɨkatixaɨ.
Rukaxi 13  1762

15  Hikɨ
Ti'aitame mɨpaɨ katinita'eiya:
—Xemɨte'itawamete. ¿Yuxexuitɨ xeme 'uxipiya tukariyaritsie xekatewaxɨna
yutuurutsixi kwietsanamete yupuxurima hakewa memakuwɨ,
xekatewarehapana xekatewaharitɨwa? 16 'Ikɨ 'uka 'Apɨrahami kaninu'ayatɨni,

peru Kauyumarie kanekuwiekaitɨni tamamata heimana 'atahaika wiyari,


¿kareuyewetse 'uxipiya tukaritsie mɨxɨnarienikɨ 'akuwietɨ?
17 Mɨpaɨ 'utayɨku mekaniuyutitetewiya yunaitɨ memeye'uniekai,

peru hipatɨ teɨteri yunaitɨ mekaniyutemamawiekaitɨni waɨkawa


mariweme mɨtiyurienekaikɨ.

Mutsitatsa 'imɨariyari hepaɨtsita


(Ruk 13:18‑21 – Mat 13:31‑33, Mar 4:30‑32)
18  Hikɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:
—¿Tita hepaɨ ti'ane Kakaɨyari kemɨti'aita? ¿Ke'aneme 'ɨkitsikayari nexatatɨ
nepihekɨatani? 19 Mutsitatsa 'imɨariyari hepaɨ kani'aneni tewi xei 'imɨariyari

'anutɨka yuharawerita meika'e. 'Utawereka kɨye kanayani, wikixi taheima


miemete mekaniyuti'ituatɨatɨkɨne mamateyatsie.
20 Hikɨ tawari mɨpaɨ kaniutayɨni:

—¿Ke'aneme 'ɨkitsikayarikɨ nepihekɨatani Kakaɨyari kemɨti'aita?


21 Paa kuxanariyame hepaɨ kani'aneni, 'uka 'iwatituka kanitimuina paa

mɨtɨxiyaritsie waɨkawametsie, 'arikeke naitɨ kaniutikuxanare.

Kitenie 'etsimayewa
22  Hikɨkiekarite 'emɨyeyeutsie 'etsimɨyeyeutsie kaniye'axekaitɨni ti'ɨkitatɨ,
Kerutsareme tamietɨ.
23 Merikɨtsɨ xewitɨ mɨpaɨ katinita'iwawiya:

—Ti'aitame, ¿yakɨ yupaɨmetɨ xeikɨa metetawikweitsitɨarieni?


Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:
24 —Waɨriyarika xekeneyupitɨaka xemeutahaxɨanikɨ kitenie 'etsimayewatsie,

mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, karikɨ yumɨiretɨ mepɨhakuni peru mepɨyutatexieni.


25 Kepauka kiekame 'anukukeme mɨreunani kitenie, xeme takwa xemu'uwa,

'itupari xekaniyuitɨakuni, mɨpaɨ xe'utiyuatɨ: “Ti'aitame 'aku, ketatineuyepiri”.


Peru mɨkɨ mɨpaɨ katinixeta'eiyamɨkɨ: “Ne nepɨkaxemate meta nepɨkatimate
hakewa xemeyekɨ”. 26 Hikɨ 'ana xekanitsutɨakuni mɨpaɨ xe'utiyuatɨ: “Tame

tepɨte'ukwai meta tepɨte'u'i 'ahamatɨa, meta 'ekɨ takaye 'utɨa pepɨti'ɨkitakai”.


27 Peru mɨkɨ mɨpaɨ katinixeta'eiyamɨkɨ: “Nepɨkaxematerikɨ meta nepɨkatimate

hakewa xemeyekɨ. Xekeneuyupata nehetsɨa xepɨka'u'uwani, xeme xeyunaitɨ


kemɨkatiheitserie xemɨteyurie”.
28 »Mana xekaniutitsuanakuni xekaniyutakewekuni, kepauka xemɨwaxeiya

'Apɨrahami, 'Itsahaki, Kakuwu meta texaxatamete yunaime mana me'u'uwame


hakewa Kakaɨyari mɨre'aita, xeme pɨta xe'anuyexɨriyayu. 29 Tau matineikatsie

miemete makayuyuipiketsie miemete mekani'axɨakuni, tatserieta miemete meta


ta'utata miemete, mexa 'aurie mekanayaxikuni hakewa Kakaɨyari mɨre'aita.
30 Mana, hikɨ miemete 'imatɨremete 'ana hipatɨ mexɨakate mekanakɨnikuni, hikɨ

miemete mexɨakate meta hipatɨ mɨkɨ 'imatɨremete mekanakɨnikuni».


1763  Rukaxi 13

Ketsutsi yuhiwerietɨ kemutayɨ Kerutsareme kiekatari wahepaɨtsita


(Ruk 13:34‑35 – Mat 23:37‑39)
31 Merikɨtsɨ 'ana paritseutsixi hipatɨ hetsɨana mekaniu'axɨani
mɨpaɨ mete'ikɨhɨawetɨ:
—Xaɨtsie pɨta kenemie, Herurexi pɨmatsimiemɨkɨ.
32 'Iya mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Mɨpaɨ xeketenetahɨawi netsimariutame: “Neuxei, ne hikɨ 'uxa'a


nepɨwaranuyenɨ'awani kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene memɨwatixɨnakɨ teɨteri,
nepɨwaranayexɨrieni tekwikwikate, 'ayeimana nepaye'atɨarienitɨtɨ”. 33 Mɨkɨ  

xeikɨa neuyeweka hikɨ, 'uxa'a meta warie nemɨkuyeikanikɨ, peuyewetse


yemekɨ yunaitɨ texaxatamete memɨkwi'iwakɨ Kerutsaremetsie,
xaɨtsie pɨkatixaɨ.
34 »Kerutsareme, Kerutsareme 'aku, 'ahetsɨa kiekatari mekaniwatakukuyani

Kakaɨyari niukametemama meta mekaniwatituaxani Kakaɨyari nɨ'arimama


'ahetsɨa memɨ'axe. Mɨixa nepɨnewaɨriyakai nemɨwakuxeɨrienikɨ
'atɨriyama, wakana yuniwema kemɨtiwakuxexeɨriwa yu'anatɨa hepaɨ,
peru mepɨkayuwaɨri. 35 Neuxei, xekii 'uyemawetɨ pɨyuhayewa. Mɨpaɨ

nepɨtixetahɨawe, tawari xepɨkanetsixeiya mexi tukari ka'aye'awe kepauka


mɨpaɨ xemutiyuaneni: “'Aixɨa ke'itɨarieka kemɨ'ane 'umamie Ti'aitame
hetsɨa miemetɨtɨ”».

Ketsutsi kemɨrenayehɨa tewi meuhatɨkatei

14   Merikɨtsɨ
Ketsutsi xeime hetsɨa kaninuani 'uxipiya tukaritsie
1

tikwanike. Mita'ini xewitɨ teɨteri wa'ukiyarima kanihɨkɨtɨkaitɨni


meta paritseutɨtɨ, mɨkɨ mekanihupiekaitɨni. 2 Hikɨ tewi meuhatɨkatei

hɨxiena kanakateitɨni. 3 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya 'inɨarikɨ


memɨte'ɨkitametetɨkai meta paritseutsixi:


—¿Tiyɨwe nutsu pɨkayɨwe 'uxipiya tukaritsie tewi 'aixɨa muyurienikɨ?
4 Peru mɨkɨ kayuwatɨ mekaniumakaitɨni. Hikɨ tikwikame 'umayɨaka 'aixɨa

reu'eriekame hayeitɨaka kaneinɨ'ani.


5 Meta mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xewitɨ xeme xɨka niweya heukaweni muwatixawatsie yatɨni tuuruya,


¿kwitɨwa katiwatihana tsepa 'uxipiya tukaritsie?
6 Mepɨkayɨwawekai tixaɨ memutiyuanenikɨ 'ikɨ hepaɨtsita.


7 Hikɨ waruxeiyaka kememɨtehenuyexeiyakai hakewa

matsi 'aixɨa mɨ'anenekai memayaxekɨ, 'ɨxatsi hepaɨtsita


tikuxatatɨ katiniwaruti'ɨkitɨatɨyani mɨkɨ memuta'inierie,
mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
8 —Kepauka tewi mɨxeta'inieni neɨkiya 'ixɨararipa, hakewa matsi

'aixɨa mɨ'ane mana xepɨka'ayaxikeni, kapa xeime matsi we'eme


'uta'inieni, 'ekɨ 'etsiwa pewe'emetɨkaku xeikɨa. 9 'Ahetsɨa nuame  

kemɨ'ane mɨxe'uta'ini mɨpaɨ pɨmatikɨhɨaweni: “Keneupitɨa 'ikɨ pɨta


'ena mayerɨnikɨ”. 'Ana 'ekɨ pe'atewiyatɨ 'imatɨreme 'ɨparieyatsie
pe'akaitɨ pepayani. 10 Matsi kepauka pemɨta'inierieni, mana kenayexi

Rukaxi 14  1764

'imatɨreme 'ɨparitsie, kepauka munuani kemɨ'ane mɨmatsi'uta'ini,


mɨpaɨ pɨmatitahɨawe: “Nehamiku, huma pɨta kenayexi 'ahurawa”.
'Ana witsipɨraniuwani 'ahepaɨtsita yunaime 'ahamatɨa memuta'inierie
wahɨxie. 11 Yunaitɨ yuxaɨta mariweme memayuyeitɨwa tixaɨtɨ

mekatehɨkɨtɨtɨ mekanayeitɨariekuni, peru kemɨ'ane tixaɨtɨ


katihɨkɨtɨme mayuyeitɨwa mɨkɨ mariweme kanayeitɨariemɨkɨ.
12 Meta kemɨ'ane mita'ini mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—Kepauka 'ikwai pemɨwewieka tuka ya taikai, pepɨkawa'inieka


'ahamikuma, 'a'iwama, 'amarema, 'aurawatari memeuka'u xeikɨa, mɨkɨta
kapa mematsi'uta'inienikɨ, kapa mɨpaɨ perakapitɨarienikɨ. 13 Matsi kepauka

'ikwai pemɨwewieka, keniwa'inieka mɨkɨ tixaɨtɨ memɨkatehexeiya,


memɨmamawawaki, memɨhurietɨka meta memakɨkɨpe. 14 Mɨkɨ tixaɨtɨ

mepɨkatehexeiya kɨmana tawarita memɨmate'apiniriekakɨ, mɨpaɨ


petiyurienetɨ 'aixɨa pekani'itɨariekamɨkɨ, tawari pepɨrapiniyarieka kepauka
memanuku'uni mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu.

'Ikwai 'ixɨarariyari mɨmariwe niukiyari


15  Hikɨ memuta'inierie xewitɨ, 'ikɨ 'u'enieka, mɨpaɨ katinitahɨawe:
—'Aixɨa kani'itɨarieka kemɨ'ane mɨrekwani hakewa Kakaɨyari mɨre'aita.
16 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Xewitɨ tewi 'ikwai 'ixɨarariyari kaniuwewieni mariweme, yumɨireme


kaniwaruta'inieni. 17 Hikɨ tukari 'aye'aku memɨtekwanikɨ, yuhetsɨa mieme

ti'uximayatame kaniutanɨ'ani mɨpaɨ mɨtiwatahɨawekɨ memuta'inierie:


“Xekenakɨniri, 'ari naitɨ pɨrekuha'aritsie”. 18 Hikɨ yuxexuitɨ yunaitɨ

mekaniuyuti'imatɨkɨne. Xewitɨ meri mɨpaɨ katinitahɨawe: “Kwie nepenanai,


peuyewetse nemixeiyamiekɨ, nepɨkayɨwe nemɨmiekɨ, kenetineuyehɨwiri”.
19 Xewitɨta mɨpaɨ titahɨawixɨ: “Tuurutsixi kwietsanamete nepɨwaretinanai

'auxɨwime paritsiyari, newareta'inɨatake nepɨmie, kenetineuyehɨwiri”.


20 Xewitɨta mɨpaɨ titahɨawixɨ: “'Uka nepuwitɨtɨarie, 'ayumieme nepɨkayɨwe

nemɨmiekɨ”. 21 Hikɨ ti'uximayatame nuaka mɨpaɨ katinitahɨawe


yukutsiyari. Hikɨ kiekame 'uyeha'aka mɨpaɨ katinitahɨawe yuhetsɨa mieme


ti'uximayatame: “Kwitɨ kiekaritsie kenemie kaye'utɨa huyeta, tixaɨtɨ
memɨkateheuxeiya, memɨmamawawaki, memakɨkɨpe meta memɨhurietɨka
keniwarawitɨki 'uwa”. 22 'Ariketa mɨpaɨ kaniutayɨni ti'uximayatame:

“Nekutsiyari, kepemɨtiuta'aitaxɨ yanepɨtiuyuri, peru mepɨkahɨne 'akuxi”.


23 Hikɨ kutsiyarieya mɨpaɨ katinitahɨawe yuhetsɨa mieme ti'uximayatame:

“Huyeta kenemie tetsariya kemɨtiukumane, waɨriyarika keniwarepitɨa


memahukɨ nekita memɨtahɨnekɨ. 24 'Ipaɨ nepɨtixekɨhɨawe, mɨkɨ

memuta'inierie, nixewitɨ mɨkɨ pɨkahe'inɨata ne'ikwai”.

Kemɨraye'axe xɨka Kɨritsitutsie tiwiyani


25  Merikɨtsɨ
yumɨiretɨ teɨteri 'utɨmana mekaniuhukaitɨni, ta'aurie
'aweka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: 26 «Xɨka xewitɨ nehetsɨa nuani, xɨka

kawa'uxiwe'erieka yupaapa meta yumaama, yɨ'ɨya, yɨtɨriyama, yu'iwama,


meta xɨka ka'i'uxiwe'erieka yutukari, pɨkayɨwe nehetsɨa mieme tiyɨ'ɨkitɨwame
1765  Rukaxi 14

mayuyeitɨwanikɨ. 27 Kemɨ'ane mɨkayuwaɨriya kuruxitsie mɨmierieni, tsepa


nehamatɨa muyeika nehetsie tiwiyatɨ, mɨkɨ pɨkayɨwe nehetsɨa mieme


tiyɨ'ɨkitɨwame muhɨkɨtɨnikɨ.
28 »Xewitɨ xeme xɨka tuxiyu tawewimɨkɨni, ¿mana karayerɨni meri

titi'inɨatake kemɨraye'aka, xɨka heixeiyani kɨmana minɨni, mexɨka


katixaɨtɨni? 29 Tenariyari xɨka 'utawewieni, xɨka yutatexieni minɨnikɨ,

'aixɨa pɨkayɨni, yunaitɨ mekanitinanaimatɨkɨnikuni memɨneniere 30 mɨpaɨ


me'utiyuatɨ: “'Ikɨ tewi kii kaniutsutɨani, pɨyutatexi pɨka'inɨ”.


31 »Yatɨni xewitɨ kwiepa ti'aitame xɨka yemieximeni xeime ti'aitame matɨa

memɨyutakwinikɨ. ¿Mana meri karayerɨni, mɨpaɨ tiyɨkɨhɨawetɨ tamamata


miriyari warawitɨtɨ xɨka 'aku yɨweni menukunakekɨ 'iya xeitewiyari
miriyari warawitɨtɨ hepana mamie? 32 Mexɨka katixaɨtɨni, 'ateewa

heyeikakaku 'akuxi meye'unie, nɨ'ariekate penunɨ'airieni, pitawawirieni


'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ. 33 Yaxeikɨatari yunaitɨ xeme xɨka yupiinite

nai xekate'uku'eirieni, xepɨkayɨwawe nehetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete


xemayuyeitɨwanikɨ.
34 »'Una 'aixɨa kani'aneni, xɨkate 'una hamuritɨ 'ayanike, ¿titakɨ

ra'utsiɨrekeyu 'unatɨtɨ? 35 'Aixɨa pɨka'ane kwie hetsiemieme meta 'iteɨrite


wahetsiemieme, tewa paitɨ xeikɨa kanewiwiyamɨkɨ.


»Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ, ke'u'ena».

Muxa meuyewe niukiyari


(Ruk 15:4‑7 – Mat 18:12‑14)

15   Merikɨtsɨ
yuwaɨkawatɨ kuwiyexinu hetsiemieme tewawamete
1

meta 'axateyuruwamete hetsɨana mekani'axekaitɨni yunaitɨ


me'i'enienike kemɨtikuxatakaikɨ. 2 Hikɨ paritseutsixi meta mɨkɨ 'inɨarikɨ

memɨte'ɨkitametetɨkai, mekaniniukixiekaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «'Ikɨ


'axateyuruwamete kaniwanaki'erieka, wahamatɨa katinikwaka».
3 Hikɨ mɨkɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ katiniwaruta'ɨkitɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:

4 «Xewitɨ xeme xɨka xeitsienituyari warexeiyani yumuxatsi, xewitɨ mɨkɨ


xɨka heuyeweni, ¿mana 'ɨxapa katiwaku'eirieni nauka tewiyari heimana


tamamata heimana 'atanauka memɨyupaɨme, katiwaumie meuyewe,
'itaxeiyameke xeikɨa katihayewa? 5 Hikɨ, kepauka meitaxeiya, waɨkawa

yutemawietɨ yunaiparitetsie neikutemɨkɨ. 6 Yukie nuame kaniwakuxeɨrimɨkɨ


yumarema 'ahurawatari yunaime mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ: “Xemeta


xekeneyutemamawieka nehepaɨ, nemeitaxeikɨ nemuxa meuyewekai”.
7 Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, mɨpaɨta katine'aneni muyuawisie: kwini

mieme mekateniyutemamawieka taheima kepauka xewitɨ mɨtihayewa


'axatiyurienetɨ, keyuri nauka tewiyari heimana tamamata heimana
'atanauka memɨyupaɨme heitseriemekɨ yamemɨtekahu memɨkaheiyehɨwa
memɨtehayewakɨ 'axameteyurietɨ.

Tumini meuyewe niukiyari


8  »'Uka
xɨka tamamata tuminiyari hexeiyani pɨrata tuminiyari,
xeituminiyari xɨka heuyehɨani. ¿Katitaiya kɨxeme, katiuye'itieni yukiita,
Rukaxi 15  1766

'aixɨa 'anemekɨ katikuwauni 'itaxeiyameke katihayewa? 9 'Itaxeiyame  

kaniwakuxeɨrimɨkɨ yumarema 'ahurawatari yunaime mɨpaɨ 'utaitɨ:


“Xemeta xekeneyutemamawieka nehepaɨ, netumini nemutaxeikɨ
nemeiyehɨakai”. 10 Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, yaxeikɨa Kakaɨyari hetsɨa

miemete niuki tuayamete temawierika mekanexeiyani, kepauka xewitɨ


mɨtihayewa 'axatiyurienetɨ».

Xewitɨ nu'aya meuyewe niukiyari


11 Mɨpaɨ kaniutayɨnita: »Tewi yuhutame kaniwarexeiyakaitɨni yuniwema.
12  Hikɨ mutaya mɨpaɨ katinitahɨawe yu'ukiyari: “Ne'ukiyari, 'apiinitɨarikatsie
timieme mɨkɨ kenetineyetuiri nehetsiemieme mayanikɨ kepaɨmetɨ nehetsie
mɨtinake mɨti'apinitɨkai”. 'Ana yupiinitɨarika katiniwayetuirieni yuhutame
yuniwema. 13 Hikɨ yapaɨmexɨa 'anukayaku mutaya naime tiukuxeɨrieka tewa

kaneyani xeime kwieyaritsie, yupiini katineuyehɨani mana yakɨ xeikɨa.


14 »Merikɨtsɨ naime tiutixɨtɨaku, haka kaniutaweni kwini mieme mɨkɨ

kwieyaritsie, hikɨ 'ana reuyehɨatɨ kanayani. 15 Hikɨ mana kiekame hetsɨa


nuaka hetsiena katiniuwiya, mɨkɨ kaneinɨ'ani tuixuri mɨtiwaremikwanikɨ


kwiepana. 16 Huxaimɨtɨ kanihiwe'eriekaitɨni ketita memɨtekwakai

tuixuri, peru nixewitɨ pɨkatimi. 17 Merikɨtsɨ 'uka'iyaritɨ kanayani, mɨpaɨ


kaniutayɨni: “Ne'ukiyari hetsɨa miemete te'iwamete paa mepexeiya


'anayuhayewakame, ne matsi 'uwa nepɨmɨxime hakakɨ. 18 Nepɨyemie  

mekuxi ne'ukiyari hetsɨa, mɨpaɨ nepɨreitahɨawe: Ne'ukiyari, 'axanepɨtiuyuri,


taheima makawe yamɨkahainetsie, 'ekɨta yapemɨkahainetsie nepɨtiuyuri.
19 'Aixɨa nepɨkatiuka'iyari, heitserie nepɨkahexeiya para hutarieka 'aniwe

nemayanikɨ, 'ahetsɨa miemete te'iwamete wahepaɨ xeikɨa kenetinepitɨaka


nemɨnehayewakɨ”. 20 Hikɨ yukuha'aritɨaka yupaapa hetsɨa kaneyani.

»'Ateewa 'akuxi 'amiekaku paapaya kanixeiya, kanitinenimayata, 'utanautsaka


'enukunakeka 'enakawiyatɨkaitɨ kani'itseni. 21 Hikɨ nu'aya mɨpaɨ katinitahɨawe:

“Nepaapa, 'axanepɨtiuyuri, taheima makawe kemɨkatinaketsie, 'ekɨta


kepemɨkahainetsie nepɨtiuyuri. 'Aixɨa nepɨkatiuka'iyari, heitserie nepɨkahexeiya
para hutarieka 'aniwe nemayanikɨ”. 22 Paapaya matsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe

te'uximayatamete: “Xeiya 'aixɨa, 'ixuriki matsi 'aixɨa mɨ'ane xekenanakatɨtɨa,


hanira xekenakamaniri mamayatsie, meta xekeneukakaitɨaxɨa. 23 Xekenehaniyu  

tsikeru mɨwaiya 'aixɨa mɨ'ane, xekeneumi'a, tetekwatɨ tepɨtatemamawieka.


24 'Ikɨ neniwe 'umɨme nekani'eriekaitɨni peru kananutaniere, kaneuyewekaitɨni

peru kaniutaxeiyarieni”. Hikɨ 'ana meyutemamawietɨ mekanakɨne yunaitɨ.


25 »Merikɨtsɨ matsikaya xaɨtsie kaneyeikakaitɨni. 'Akunuaka, kii 'aurie

'ayemietɨ, yuitɨarika kaniu'enieni meta neiya. 26 Yu'aurie 'itahɨaweka


ti'uximayatame xeime, kanita'iwawiya kemɨreyɨanekai. 27 Mɨkɨ mɨpaɨ


katinitahɨawe: “'A'iwa kaninuani, 'apaapa kanimieni tsikeru mɨwaiya 'aixɨa


mɨ'ane mitanaki'erikɨ 'aixɨa reu'eriekame”. 28 Hikɨ matsikaya kaniuyeha'ani,

pɨkayuwaɨriyakai meutahanikɨ. Paapaya wayeyaka kanikunɨtɨwakaitɨni.


29 Mɨpaɨ yupaapa katiniutahɨawe: “Neuxei, mɨixa wiyari nekatini'uximayaka

'ahetsɨa, ne hatsuaku nepɨkamatsiku'imaiyakai, yanepɨtikamiekai, peru


ne hatsuaku kapɨra nunutsi pepɨkanetsimiwe, nemarema wahamatɨa
1767  Rukaxi 15

nemɨnetemawiekakɨ. 30 Hikɨri 'ikɨ 'aniwe kaninuani 'atumini naime hetixɨtɨaka


'ukarawetsixi wahetsie, ¿kari tsikeru mɨwaiya pepumi hetsiena mieme?”


31 »Hikɨ paapaya mɨpaɨ katinitahɨawe: “Neniwe, 'aheyemekɨ nehetsɨa

pekaniukani, nepiini naitɨ katini'apinitɨni. 32 Kaneuyewekaitɨni


temɨtatemamawiekakɨ, karikɨ 'ikɨ 'a'iwa 'umɨme nekani'eriekaitɨni, peru 'ari


panutanierixɨ punua, meuyewekai kaniutaxeiyarieni”».

Ti'uximayatame yamɨkatikamiekai niukiyari

16   Mɨpaɨta
katiniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwamete: «Tewi mɨxikutɨkai
1

kaneixeiyakaitɨni ti'uximayatame naime mɨtihɨritɨakai yupiinitɨarika,


mɨpaɨ katiniutahɨawarieni kename ti'uximayatame piinite reuyehɨaximekai.
2 Hikɨ yu'aurie 'itahɨaweka mɨpaɨ katinitahɨawe: “¿Titayari niuki neti'enie

'ahepaɨtsita? 'Inɨari keneneutawewiri 'ahɨritɨarika hepaɨtsita mieme,


nepɨkamatsipitɨani tawari pemɨhɨritɨariekakɨ”. 3 Hikɨ yu'iyaritsie mɨpaɨ

katiniyɨkɨhɨawekaitɨni ti'uximayatame: “¿Kenetiyurieneni, nekutsiyari


nehɨritɨarika 'ari mɨnetsinawairieni? Nepɨkatɨrɨkaɨye nemɨti'iwanenikɨ
ne'inenetɨ, meta nepɨnetewiya 'ikwewarikɨ. 4 Hikɨrixɨa nepɨretima

kenemɨtiyurieneni kepauka nemɨpatsieni kepauka nemɨkatihɨritɨarieka para


hipame wakiita nemɨnaki'eriwanikɨ”.
5 »Hikɨ yuxexuime kaniwarutakwewieni mɨkɨ memɨte'apitɨkatei kutsiyarieya

hetsɨa. Mexɨakame mɨpaɨ katiniutahɨawe: “¿Kepaɨmeme pepɨrapine


nekutsiyari hetsɨa?” 6 Mɨkɨ mɨpaɨ katinitahɨawe: “Xeitsienituyari kɨxauriyari

hatseiti”. Hikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe: “Ka'i 'axapa kenanuhuri kepaɨmemekɨ


pemaye'uxa, kwitɨ mana kenayexi, xeime pɨta kenaka'utɨa huta tewiyari
heimana tamamata maine”. 7 Mɨpaɨta katinitahɨawe xeime: “'Ekɨta,

¿kepaɨmetɨ peuyewetse pemɨrapikakɨ?” 'Iya rehɨawe: ”Xeitsienituyari


nekayari tɨriku”. Mɨpaɨ katinitahɨawe: “Ka'i 'axapa kenanuhuri kepaɨmemekɨ
pemaye'uxa maine, xeime pɨta kenaka'utɨa nauka tewiyari maine”.
8 »Hikɨ kutsiyarieya 'aixɨa kanainekaitɨni ti'uximayatame hepaɨtsita tsepa

heitseriemekɨ mɨkayɨanekai, timaitɨ mɨyɨanekaikɨ. Hikɨ miemete matsi


metemaitɨ mekaniyɨaka yuteɨterima wahepaɨtsita, hekɨaripa miemete
yamekayɨakaku wahepaɨ. 9 Neta mɨpaɨ nekatinixe'utahɨawe xeme, teɨteri

yupinikɨ yamekateniyurieka kemɨkatiheitserie, peru xeme yupinikɨ hipame


xekeniwatemawieritɨaka, mɨpaɨ xeteyurietɨ, kepauka pini mɨreutipare,
xemeta xekanetanaki'eriwakuni hakewa kii mɨkahexɨwetsie.
10 »Kemɨ'ane yamɨtikamie 'etsitipaɨmeme tihɨritɨarietɨ, mɨkɨ

yakatinikamiemɨkɨ xɨka waɨkawa hɨritɨarieka, kemɨ'ane heitseriemekɨ


yamɨkatikamie 'etsitipaɨmeme tihɨritɨarietɨ, mɨkɨta yapɨkatikamieni
xɨka waɨkawa tihɨritɨarieka. 11 Hipatɨ pinitɨarika yamekateniyurieka

kemɨkatiheitserie, xeme xɨka yaxekatekahuni mɨpaɨ 'aneme piinite hepaɨtsita


xetehɨritɨarietɨ, ¿kepaikɨ pɨtixehɨritɨani tita yurikɨ mɨtipiinite hepaɨtsita,
yaxetekahume'erietɨ? Hakewatsɨ. 12 Xɨka yaxekatekahuni xeime piiniteya

hepaɨtsita xetehɨritɨarietɨ, ¿kemɨ'ane tita mɨtixepini pɨtixemini? Hakewatsɨ.


13 »Ti'uximayatame pɨkayɨwe yuhutame yukutsiyarima wahetsiemieme

mɨti'uximayakakɨ. Xeime kani'uxiwe'eriekamɨkɨ xeimeta naki'erietɨ,


Rukaxi 16  1768

yaxeimetsie katiniwiyamɨkɨ xeimeta xani'erietɨ. Xepɨkayɨwawe


xemɨte'uximayakakɨ Kakaɨyari hetsiemieme yupiinitetsieta xetewiyatɨ».
14 Merikɨtsɨ paritseutsixi 'ikɨ naime mekateniu'enieni, mɨkɨ tumini

memɨhiwe'eriekaikɨ mekanitawe'eriekaitɨni. 15 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ


katiniwarutahɨawe: «Xeme yuri xekateniwa'eritɨaka teɨteri kename heitserie


xeyɨa xe'utiyuatɨ, peru Kakaɨyari pimate xe'iyari. Tita teɨteri mamariwaweme
memɨtexeiya, mɨkɨ pɨtixani'eriwa, Kakaɨyari kemɨtixeiya.

Hipatɨta 'ɨkitɨarika
16  »'Inɨariniukiyari meta texaxatamete waniuki mekani'eniekaitɨni
teɨteri 'atsita Wani munuatsie. 'Ana mɨtiyehane niuki 'aixɨa manuyɨne pɨta
kanikuxaxatsiwani Kakaɨyari kemɨti'aitatsie mieme, hikɨ yunaitɨ kwini
mieme mekaniyuwaɨriyani hetsiena memɨtewiyanikɨ. 17 Matsi pɨkakwaniwe

muyuawi meta kwie meutiparekɨ, peru kwini mieme pɨkwaniwe


xei'utɨarikayari xeihɨxiyari mɨka'aye'anikɨ 'inɨari niukiyari kemaine.
18 »Kemɨ'ane 'iku'eirieme yɨ'ɨya, xeime pɨta mɨtiwitɨni, mɨkɨ xeime pɨta

kanikumaɨwani, meta kemɨ'ane mitiwitɨni 'uka muku'eiriwaxɨ, mɨkɨta


kanikumaɨwani xeime 'ɨyaya.

Xiku meta Ratsaru


19 »Merikɨtsɨ tewi 'aniuyeikakaitɨni xikutɨtɨ, tataɨrawime
kananakatɨkɨkaitɨni, rinu 'ixurikiyari meta tukarikɨ 'aixɨa ti'anemekɨ
katinikwakaitɨni. 20 Xewitɨ tixaɨtɨ mɨkarexeiya Ratsaru titewatɨ mana

kani'atɨariwakaitɨni xiku kitenie, kaneu'etsakaitɨni. 21 Kanihuxaimɨkɨkaitɨni,


tikwaimɨtɨ tita mɨranakawiwiwekai xiku mexayatsie. Tsɨikɨri 'ahurawa


me'akɨkatɨ mekanikatsenakaitɨni 'etsaya.
22 »Merikɨtsɨ tixaɨtɨ mɨkarexeiya kaniumɨni, Kakaɨyari hetsɨa miemete

niuki tuayamete mekanenutiwitɨni 'Apɨrahami 'aurie. Metatsiere xiku tiumɨ


tiukateukie. 23 Mɨkite watsata 'ukaitɨ xiku kananukuniere 'uximatɨarietɨ,

'ateewa paitɨ kanixeiya 'Apɨrahami meta Ratsaru 'auriena 'utikaime. 24 Hikɨ


mɨpaɨ katiniuhiwa: “Nepaapa 'Apɨrahami, kenenenenimayaka, Ratsaru


kenanɨ'a yu'itɨwame kɨtsimeyari tahawiyame mɨnetsixeriyakɨ nenenitsie,
nemɨtiuka'eniwakɨ 'ena taipa”. 25 Hikɨ 'Apɨrahami mɨpaɨ kaniutayɨni: “Neniwe,

kena'eriwani 'aixɨa 'anemekɨ pepuyeikakai kepauka pemayeyurikai, peru


Ratsaru 'aixɨa 'anemekɨ pɨka'uyeikakai, hikɨri mɨkɨ 'uwa kaninɨtɨarieka, 'ekɨ
pɨta pepɨ'uximatɨarie. 26 Mɨkɨ meta, xeme tame tahixɨata 'aki 'emeukatewa

putseiriyarie, para 'ena memɨkayɨwawenikɨ tsepa memanukɨniku xehetsɨa


paitɨ, meta para muwa memɨye'uwa tahetsɨa paitɨ memɨka'anakɨnekɨ”.
27 »Hikɨ xiku mɨpaɨ kaniutayɨni: “Nepaapa, nepɨmatsiwawirie Ratsaru

pemanunɨ'anikɨ nepaapa hetsɨa, 28 yu'auxɨwime nepɨwarexeiya


ne'iwama, mɨwaraye'eritɨanikɨ, kapa mɨkɨta 'uwa me'u'axɨanikɨ


'uximatɨarika maxuawe”. 29 Peru 'Apɨrahami mɨpaɨ katinita'eiya:

“Muitsexi xapaya mekanexeiyani, texaxatamete waxapa, mekewa'enieka


mɨkɨ kememutiyuane”. 30 Xiku mɨpaɨ katinitahɨawe: “Tixaɨ nepaapa

'Apɨrahami, matsi xɨka xewitɨ mɨkite watsata mieme wahetsɨa henuani,


1769  Rukaxi 16

mepɨtehehayewa kememɨteheyurie”. 31 'Apɨrahami mɨpaɨ katinitahɨawe:


“Xɨka mekawa'enieka Muitsexi meta texaxatamete, tsepa xewitɨ


manukukenike mɨkite watsata, mepɨkayuwaɨriyanikeyu”».

'Axaxɨkatiuyurieni, yuri kemɨti'erieka meta kemɨreuyewetse

17   Mɨpaɨta
katiniwarutahɨawe yuhetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete:
1

—Peuyewetse teɨteri memɨkunuitɨarienikɨ, peru xɨa'ui


kemɨ'ane mɨwakunuitɨani. 2 Hetsiena mieme matsi 'aixɨa pɨyɨni xɨka

matá 'akatɨtɨarieme yukɨipitɨa, xɨka haramaratsie heukahɨiyanike,


kapa 'ikunuitɨanikɨ xeime 'ikɨ tsepa waɨkawa memɨkamamariwawe.
3 Xekeneyɨ'ɨwiyani xeme.

»Xɨka 'a'iwa 'axatiuyurieni, keneutati'a, xɨka tiuhayewa kemɨtiyurienekai,


ketineuyehɨwiri. 4 Tsepa xeitukaritsie mɨixa 'axamatsi'uyurieni 'atahutamexɨa,

tawarita xɨka 'atahutamexɨa nuanike 'ahetsɨa, mɨpaɨ 'utaitɨ: “Nepɨtihayewa


kenetineuyehɨwiri”, 'ekɨta ketineuyehɨwiri».
5 Hikɨ nɨ'ariekate Ti'aitame mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ketanepitɨaka matsi waɨkawa yuri temɨte'eriekakɨ.


6 Ti'aitame mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xɨka xeme mutsitatsa 'imɨariyari hepaɨ 'etsipemekɨ yuri xete'eriekake,


xepɨyɨwawenike mɨpaɨ xemɨte'itahɨawe 'ikɨ xapa mana muwe:
“Keniwatihuni, haramaratsie pɨta keneuka'iteɨtsie”, yapɨtikamienikeyu
kexemutiyuane.
7 »Xewitɨ xeme xɨka ti'uximayatame hexeiyani mukwietsanane,

yamuxatsi mɨwahɨne, xɨka nuani ti'uximayatame retahayewame, ¿mɨpaɨ


titahɨawe: “Kenaye'a xeiya, ketinekwaka”? 8 Pɨkatixaɨ, ¿mɨpaɨ matsi kutsiyari

katitahɨawe: “'Aixɨa ketineuyuri para nemɨtikwanikɨ ne, kene'atikemaritɨa


kena'ahɨa kenetineumikwa mexi netikwa'a mexi neti'ie, hikɨ 'ariketa
pepɨtikwani pepɨti'ieni 'ekɨtari? 9 ¿Pamɨpariyutsi tipitɨani ti'uximayatame

yatiyurienekaku kemɨtiu'aitɨarie? Tixaɨ xɨari. 10 Xemetari yaxeikɨa, kepauka


yaxemɨteyurieka naime kexemɨte'u'aitɨarie, mɨpaɨ xekeneutiyuaneni:


“Te'uximayatamete tekanihɨkɨtɨni xeikɨa, tixaɨtɨ tahetsie pɨkatinake,
kemɨreuyewekai xeikɨa tepɨte'uyuri”».

Tamamata kememɨte'u'itiya kwiniyakɨ


11 Merikɨtsɨ Kerutsareme tamietɨ, Tsamariya kwieyari Karereya kwieyari
mayunakekaitsie kaniuyemiekaitɨni. 12 Xeime kiekaritsie ta'aximekaku

tamamata teɨteri menenukunake kwiniyakɨ memɨka'itiyatɨkatei. Tewa


meti'utɨ 13 mekaniutihiwakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—Ketsutsi 'aku, Ti'ɨkitame 'aku, ketaneutinenimayata.


14 Waruxeiyaka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekenehu mawari wewiwamete memɨxexeiyakɨ.


Hikɨ me'uhutɨ me'itiyatɨkaitɨ mekanakɨne.
15 Hikɨ xewitɨ mɨkɨ 'uniereka kemɨranayehɨiya, pukunua 'aixɨa 'utaitɨ

Kakaɨyari hepaɨtsita, karima 'utaniutɨ. 16 Kaniutihɨximakeni Ketsutsi hetɨa


pamɨpariyutsi 'ipitɨatɨ, mɨkɨ Tsamariya kanikiekametɨkaitɨni.


Rukaxi 17  1770

17 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:


—¿Tamamata mekate'u'itiya? ¿'Atanaukatɨ kemeteheuyunixɨ? 18 ¿Xewitɨ  

tawari katiukunua para 'aixɨa mɨtayɨnikɨ Kakaɨyari hepaɨtsita, 'ikɨ xeikɨa


xaɨtsie kiekametɨtɨ?
19 Hikɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenanukukexi kenemie, yuri pemɨtiuta'erikɨ 'ayumieme peputawikweitsitɨarie.

Kepauka tukari maye'ani Kakaɨyari mitsutɨani ti'aitatɨ


(Ruk 17:26‑27 – Mat 24:37‑39)
20  Merikɨtsɨparitseutsixi mekaniku'iwawiyakaitɨni kepauka maye'anikekai
tukari para Kakaɨyari mitsutɨanikɨ ti'aitatɨ. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Tanieretɨ xeikɨa 'atsipɨkaretimani kepauka mitsutɨani ti'aitatɨ Kakaɨyari.
21 Pɨkayɨweni mɨpaɨ mɨtayɨni: “Kamɨ 'ena. Kamɨ huma”. Kemɨti'ane Kakaɨyari

ti'aitametɨkaku, 'ari xetsata kanitsutɨani ti'aitatɨ.


22 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwamete:

—Tukari kanaye'amɨkɨ kepauka mɨpaɨ xemutiyuaneni: “Xɨka tɨma 'aye'anike


Yuri Tewi tukarieya tsikere xewitɨ”. Peru xepɨka'ixeiya mɨkɨ tukari. 23 Mɨpaɨ

mepɨtexetahɨawe: “Kamɨ huma peyeika. Kamɨ 'ena”. Muwa xepɨkaheuhuni,


xepɨkawareweweiyani. 24 Merɨkariya muyuawitsie naitsarie kemɨtihekɨariwie

'umerɨkatɨ tatserieta ta'utata paitɨ, mɨpaɨta yaxeikɨa nepɨtimatsiɨkɨre


naitsarie netukari 'aye'ayu ne Yuri Tewi. 25 Perutsɨ kaneuyeweka meri

waɨkawa nemɨtikwinekɨ, memɨnetsitixani'erienikɨ hikɨ miemete teɨteri.


26 Kemɨtiuyɨ kepauka Nuhexi 'amuyeikakaitsie, mɨpaɨta yaxeikɨa katiniyɨmɨkɨ

kepauka Yuri Tewi munuani. 27 'Ana mepɨtekwatɨwekai, mepɨ'ietɨwekai,


mepɨneɨketɨwekai meta mepɨtewikitɨatɨwekai, kepauka Nuhexi meutaha


kanuwatsie, 'ana haa tiyaka yunaime katiniwareuyehɨani.
28 »Mɨpaɨrita kemɨtiuyɨ kepauka Ruti 'amuyeikakai yapɨtiyɨni: 'Ana

mepɨtekwatɨwekai meta mepɨ'ietɨwekai, mepɨtenanekai meta mepɨtetuakai,


mepuka'etsakai meta mepɨkitɨwekai. 29 Tukari 'aye'aku kepauka Ruti

meyetɨa Tsurumatsie, 'ana muyuawitsie tai 'atsupɨreyari kaniukawiye,


yunaime kaniwareuyehɨani.
30 »Mɨpaɨta katiniyɨmɨkɨ kepauka nematsiɨkɨtɨ nemayani, Yuri Tewi

kenemɨtitewa. 31 'Iya tukaritsie, kemɨ'ane yukii heima makakani, yupiinite


yukiita xɨka tiyepika, mɨkɨ 'anakayame pɨkatiwayepineni. Yaxeikɨata


kemɨ'ane yuwaxata meyeika yu'utɨma pɨkahakununuwani. 32 Xekena'eriwani

Ruti 'ɨyaya kemu'itɨarie. 33 Kemɨ'ane yutukari yemekɨ mɨwikweitsitɨamɨkɨ


kanitatɨmaiyamɨkɨ, kemɨ'ane mitatɨmaiya, mɨkɨ kanitawikweitsitɨariemɨkɨ.


34 Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'iya tɨkaritsie yuhutatɨ mepɨkahini xei'utayaritsie:

xewitɨ kananutiwitɨkiemɨkɨ, xewitɨta kaniku'eiriwamɨkɨ. 35 Yuhutatɨ 'ukari


mepɨtɨxɨni 'axeikɨa: xewitɨ panutiwitɨkieni xewitɨta kaniku'eiriwamɨkɨ.


36 Yuhutatɨ waxata mepe'uwani: xewitɨ panutiwitɨkieni,

xewitɨta pɨku'eiriwa».
37 Mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ti'aitame, ¿hakewa mɨpaɨ pɨreyɨni?


Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
1771  Rukaxi 17

—Kanimatsiɨkɨni kaxari tsepa hakewa meka,


mana mekaniyukuxeɨrikuni wirɨkɨxi.

Wiura meta 'itsɨkame niukiyari

18   Merikɨtsɨ
'ikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ mɨpaɨ katiniwaruta'ɨkitɨani
1

kename heuyewetse yuheyemekɨ mɨyunenewiekakɨ, kawaɨripietɨ. 2 Mɨpaɨ  

kaniutayɨni: «'Itsɨkame xeime kiekaritsie kanekateitɨni, Kakaɨyari pɨkamakarɨkai,


pɨkawa'eniekai teɨteri. 3 Merikɨtsɨ 'uka kɨnaya mumɨ mana kanekateitɨni mɨkɨ

kiekaritsie, 'itsɨkame hetsɨa kani'axekaitɨni mɨpaɨ 'utaitɨ: “Heitserie keneneupitɨa


mɨnetsi'aye'unie yamɨkatiyurienenikɨ”. 4 Mɨixa pɨkayuwaɨriyakai 'itsɨkame,

peru 'arike mɨpaɨ katiniyɨkɨhɨawekaitɨni: “Tsepa nemɨka'imakaxe Kakaɨyari,


tsepa nemɨkawa'enie teɨteri, 5 'ikɨ 'ukaratsi kɨnaya mumɨ kanetini'uxitɨaka,

mekuxi heitserie nekanipitɨamɨkɨ, tawariri mɨkanetsi'uximatɨakakɨ”».


6 Merikɨtsɨ Ti'aitame mɨpaɨ kaniutayɨni: «Xekani'enieni niukieya kemutayɨ

mɨkɨ 'itsɨkame heitseriemekɨ yamɨkatiyurienekai. 7 ¿Kakaɨyari matsi heitserie


katiwapitɨani mɨkɨ mɨwaranayexei tukarikɨ tɨkarikɨ memihiwie? ¿'Areutere


kawaparewimɨtɨ? 8 Yanepɨtixekɨhɨawe, kwitɨ heitserie kaniwapitɨamɨkɨ.

Matsi, kepauka nemunuani Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ, ¿yuri mete'eriekame


netiwataxeiya kwiepa 'aku?»

Paritseu meta tiwawame niukiyari


9 'Ipaɨtakatini'ɨkitakaitɨni 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ, hipatɨ yuhetsie yuri
memɨte'eriekaikɨ kename heitseriemekɨ yametekahukai, mewaxani'erietɨ
hipame, mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: 10 «Teɨteri tukipa mekaneutiyune

meyutanenewienike yuhutatɨ, xewitɨ paritseu pɨhɨkɨtɨkai, xewitɨta tewi


kuwiyexinu hetsiemieme tiwawame pɨhɨkɨtɨkai. 11 Merikɨtsɨ paritseu

mana 'utakeka nenewieri kaniyupitɨakaitɨni mɨpaɨ 'utaitɨ: “Kakaɨyari,


pamɨpariyutsi nekamanipitɨaka hipame teɨteri wahepaɨ nemɨka'anekɨ ne
―mɨkɨ mepɨtenawaya, heitseriemekɨ yamepɨkatekahu, hipame wa'ɨitama
mepɨwakumaɨwa― meta nitsikere 'ikɨ tiwawame hepaɨ nepɨka'ane.
12 Ne matsi hutakɨa nepunetihakiwa xexuime tsemanatsie, ne'iwarika

tamamatatsie mieme xeime nepɨyetuaya tukita”. 13 Hikɨ tiwawame yatewa


'uwetɨ pɨkayuwaɨriyakai tsikere yuheima meutinierekɨ, matsi yutawitsie


yukuhutsunatɨ hiwerikakɨ mɨpaɨ kaniutainekaitɨni: “Kakaɨyari 'aku,
kene'awaɨriya 'aixɨa pemɨnetixeiyakɨ, 'axanetiyuruwametɨme”.
14 »Mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, mɨkɨ matsi yukie kaneyani heitserie hexeiyatɨ,

paritseu pɨkatixaɨ. Yunaitɨ yuxaɨta mariweme memayuyeitɨwa tixaɨtɨ


mekatehɨkɨtɨtɨ mekanayeitɨariekuni, peru kemɨ'ane tixaɨtɨ katihɨkɨtɨme
mayuyeitɨwa mɨkɨ mariweme kanayeitɨariemɨkɨ».

Ketsutsi kemɨtiuyuri tɨɨri wahetsie


(Ruk 18:15‑17 – Mat 19:13‑15, Mar 10:13‑16)
15  Merikɨtsɨta
tɨɨri mekaniwa'atɨwakaitɨni hetsɨana wahetsie mutimenikɨ.
Mewaruxeiyaka, teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniwarutate'akaitɨni memɨwa'atɨwakai.
16 Peru Ketsutsi yu'aurie kaniwarutahɨawe tɨɨri mɨpaɨ 'utaitɨ: «Xekeniwapitɨaka

Rukaxi 18  1772

tɨɨri nehetsɨa memɨ'axenikɨ, wahɨxie xepɨka'u'uka, mɨpaɨ memɨ'anene


kaniwahetsiemiemetɨni Kakaɨyari mɨra'aita. 17 Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe,

kemɨ'ane mɨka'itanaki'erieni Kakaɨyari kemɨti'aita nunutsi hepaɨ yuri ti'erietɨ,


pɨkayɨwe mana meutahani».

'Uki mɨxikutɨkai
(Ruk 18:18‑30 – Mat 19:16‑29, Mar 10:17‑30)
18  Merikɨtsɨ xewitɨ teɨteri watsata mexɨakametɨtɨ mɨpaɨ katinita'iwawiya:
—Ti'ɨkitame 'aixɨa pemɨtiuka'iyari, ¿tita reuyewetse kenetiyurieni, nehetsie
mɨtinakekɨ tukari mɨkaxɨwe?
19 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya: ¿Titayari 'aixɨa netiuka'iyarime penetixata?

Tewi 'aixɨa mɨtiuka'iyari 'apɨka'uyeika, Kakaɨyari yuxewitɨ 'aixɨa pɨtiuka'iyari


pɨta. 20 'Ekɨtsɨ 'aitsikate pepɨmate: “Xeime 'ɨyaya kɨnaya pepɨkakumaɨwani,

pepɨkati'amemiwani, pepɨkatinawayani, xeimetsie pepɨkarahɨpani


peti'itawatɨ, 'apaapa meta 'amaama keniwareu'enieka”.
21 'Iya mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Mɨkɨ naimetsie yanepɨtikamie temaikɨyari paitɨ.


22 Ketsutsi 'u'enaka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Akuxi xewitɨ xeikɨa peuyewetse yapemɨtiyurieni: ketinetua


'apiinitɨarika naime, ketiniwarutamikwa haweri memɨ'anene, mɨpaɨ
petiyurieme waɨkawa perexeiyatɨ pepayani taheima. 'Ana kenaye'a
nehetsie ketineuwiya.
23 Kepauka tewi 'ikɨ niuki mu'eni, waɨkawa kaniyukahiwerieni waɨkawa

mɨrexeiyakaikɨ. 24 Hikɨ Ketsutsi 'ixeiyaka waɨkawa yuheiweriekame,


mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Kanikwaniweni xikutsixi memeutahaxɨanikɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie.
25 Yurikɨ matsi, pɨkakwaniwe kameyu 'iwipame hɨxieyatsie manuyehanikɨ

matsi pɨkwaniwe xiku meutahanikɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie.


26 Memɨ'enanakai mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—Kamɨtsɨ, ¿kemɨ'ane pɨyɨwe mɨtawikweni?


27 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Teɨteri titatsie memɨkateyɨwawe, Kakaɨyari hetsiemieme katiniyɨweni.


28 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Neuxei, tame tapiini tepɨte'uku'eiri naime 'ahetsie temɨtewiyakɨ.


29 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, kemɨ'ane mɨtiuku'eiri Kakaɨyari kemɨti'aita


hetsiemieme yukii, yɨ'ɨya, yu'iwama, yupaapama yatɨni yɨtɨriyama, 30 mɨkɨ  

kwini mieme matsi waɨkawa warexeiyatɨ kanayeimɨkɨ hikɨ, meta tukari


'umamietsie kepauka maye'ani, tukari mɨkaxɨwe hexeiyatɨ kanayeimɨkɨ.

Tawari Ketsutsi kemutayɨ kemɨtimierienikekai


(Ruk 18:31‑33 – Mat 20:17‑19, Mar 10:32‑34)
31 Hikɨtamamata heimana memɨyuhuta yatewa warewitɨka mɨpaɨ
katiniwarutahɨawe: «Neuxei, Kerutsareme tekanitahuni hikɨ, naitɨ
kemɨre'uxa Kakaɨyari niukametemama waxapatsie Yuri Tewi hepaɨtsita,
1773  Rukaxi 18

naitɨ katinaye'amɨkɨ. 32 Nekaniyetuiyamɨkɨ mɨkɨ memɨkahuriyutsixi


wahetsɨa. Nekanitewiyatsitɨariemɨkɨ, 'axanekatinitahɨawariemɨkɨ,


33 mekaneniti'aɨtsikawiyakuni meha'atɨ, hikɨ menetsikuwaxɨame

mekanenimiekuni. Peru hairieka tukari 'aye'ayu nekananukuketɨariemɨkɨ».


34 Mɨkɨ 'atsimepɨkatemaikai tita mɨtixatakai. Niukieya matsi pɨ'awietsiekai

wahetsiemieme, 'atsimepɨkatehetima kemɨtikuxatakai.

Makɨpekai kemɨranutanierixɨ kerikutanaka


(Ruk 18:35‑43 – Mat 20:29‑34, Mar 10:46‑52)
35  MerikɨtsɨKeriku kiekariyaritsie 'aye'aximekaku Ketsutsi, xewitɨ tewi
mɨkaheuniere mana huye tetsita kaniukateitɨni tiwautɨ. 36 Hikɨ waru'enieka

yumɨireme teɨteri me'anuyekɨkame kaniuta'iwauni kemɨtiyɨanekai. 37 Mɨpaɨ  

mekatenitahɨawe kename Ketsutsi natsaretitanaka mana 'uyemiekai.


38 Hikɨ mɨkaheuniere karima kaniutahiwa mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Ketsutsi, Rawiri pemɨnu'aya, keneneutinenimayata kwerietɨ.


39 Memanuyetekai mekanitate'akaitɨni kayuwatɨ mɨtikanikɨ, peru matsi

mɨkɨ karima mɨpaɨ katiniuhiwakaitɨni:


—Rawiri pemɨnu'aya 'aku, keneneutinenimayata kwerietɨ.
40 Hikɨ Ketsutsi mana 'utakeka kanita'aita mahanienikɨ hetsɨana. Nuaku

'auriena mɨpaɨ katinitahɨawe:


41 —¿Tita pereuyehɨwa kenetiyurieni 'ahetsiemieme?

Mɨkɨ rehɨawe:
—Ti'aitame, nepeunierenikeyu.
42 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Peheunieretɨ kenaye'a. Yuri pemɨti'eriekɨ 'aixɨa pe'anetɨ pepatɨa.


43 Yapauka heunieretɨ kanayani. Hikɨ 'aixɨa 'utaitɨ Kakaɨyari

hepaɨtsita, Ketsutsi 'utɨa kaneyani, meta yunaitɨ teɨteri memixei


witsimekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari hepaɨtsita.

Tsakeu kuwiyexinu hetsiemieme tiwawame

19   Hikɨ
heutahaka Kerikutsie hixɨata kaniuyemiekaitɨni. 2 Merikɨtsɨ
1  

tewi mana kaniukateitɨni Tsakeu titewatɨ, mɨkɨ tewawamete


katiniwa'aitɨwametɨkaitɨni kuwiyexinu hetsiemieme, pɨxikutɨkai.
3 Kanixeiyamɨkɨkaitɨni Ketsutsi kemɨpaikɨtɨkai, peru 'etsimutewikaikɨ

puyutatexi teɨteri memɨyumɨirekaikɨ. 4 Wahɨxie 'utanautsaka wapaitɨ


kanitimake xapatsie mixeiyakɨ, mana muyeyanikekaikɨ.


5 Hikɨ Ketsutsi mana 'uyemietɨ kaneutiniere, mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Tsakeu, kenakamaki xeiya. Peuyewetse 'akita nemenuanikɨ hikɨ.


6 Kwitɨwa kanakamake, yutemawietɨ kanitanaki'erieni yukiita.

7 Me'ixeiyaka yunaitɨ mekaniniukixiekaitɨni hepaɨtsitana mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


«Tewi 'axatiyuruwame hetsɨa punua».


8 Peru Tsakeu mana 'uwetɨ mɨpaɨ katinitahɨawe Ti'aitame:

—Neuxei, Ti'aitame: Nepiinite hixɨata 'arɨkame nepɨtiwamini tixaɨtɨ


memɨkatehexeiya, 'itarikakɨ kenemɨtiwakwamanakai hipame,
naukamekɨ nepɨrapika.
Rukaxi 19  1774

9 HikɨKetsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Kamɨ, 'ikɨ kie kiekatari meputawikweitsitɨarie hikɨ, 'ikɨta
'Apɨrahami kanixiɨyarieyatɨni. 10 Yuri Tewi kenemɨtitewa, nekaninuani

nemɨwakuwaunenikɨ mɨkɨ memeuyexɨrie nemɨwatawikweitsitɨanikɨ.

Tumini niukiyari
11 Merikɨtsɨ 'ikɨ me'eniekaku tawari 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ
katiniwaruta'ɨkitɨani, Kerutsareme mehurakaikɨ, meta teɨteri mɨpaɨ
memɨteku'eriwakaikɨ kename kwitɨ 'itsutɨanikekai ti'aitatɨ Kakaɨyari
matsiɨkɨtɨ 'ayame. 12 Mɨpaɨ kaniutayɨni: «Tewi we'eme mɨnu'ayatɨkai tewa

kaniyemiekaitɨni xeime kwieyaritsie, mana ti'aitame mayeitɨarienikɨ,


'arikeke kaninuanikekaitɨni. 13 Hikɨ tamamata yuhetsɨa miemete

te'uximayatamete warutakwewieka yuhɨxie, tumini kaniwaru'ɨitɨani


xeitsienituyari yuxexuime. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: “Xekenemɨiriyani
'ikɨ tumini mexi nekanuawe”. 14 Merikɨtsɨ hetsɨana miemete kiekatari

mekani'uxiwe'eriekaitɨni, niukamete mekaniwarenɨ'ani 'utɨmana mɨpaɨ


me'utiyuatɨ: “Tame tepɨka'inaki'erie 'ikɨ mɨtati'aitɨakakɨ”.
15 »Peru mɨyatɨtɨ, ti'aitame kanayeitɨarieni. Kepauka makunua

yukwieyaritsie, katiniuta'aita hetsɨana memɨ'axɨanikɨ


te'uximayatamete tumini mɨwaru'ɨitɨakai, yamɨretimanikɨ yuxexuitɨ
kememɨte'itimɨiriyaxɨa. 16 Merikɨtsɨ mexɨakame kaninuani mɨpaɨ 'utaitɨ:

“Neti'aitɨwame, 'atumini xeitsienituyarikɨ, tamamata tsienituyari


nepana'iwaxɨ”. 17 Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe: “'Aixɨa pepɨtiuyuri,

ti'uximayatame 'aixɨa pemɨtiuka'iyari pekanihɨkɨtɨni, 'etsitipaɨmeme


petiuhɨritɨarieka yapemɨtikatɨakɨ, heitserie nekamenipitɨamɨkɨ tamamata
kiekariyaritsie kuwexinaruri pemayanikɨ”. 18 Hikɨ xewitɨ kaninuani

mɨpaɨ 'utaitɨ: “Neti'aitɨwame, 'atumini xeitsienituyarikɨ, 'auxɨwi


tsienituyari nepana'iwaxɨ”. 19 Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe: “'Ekɨta

nekamanihɨritɨamɨkɨ 'auxɨwime kiekariyari”.


20 »Hikɨ xewitɨta kaninuani mɨpaɨ 'utaitɨ: “Neti'aitɨwame, kamɨ

'atumini, nepi'utakai tuwaxakɨ 'eimeme. 21 Nematsimakatɨ tewi


pemɨti'akawawiriemɨkɨ pemɨhɨkɨkɨ: pemenu'ɨwe tita pemɨkatiyetua


meta pemika'itsana tita pemɨkatiuka'e”. 22 Ti'aitame mɨpaɨ katinita'eiya:

“Ti'uximayatame 'axapemɨtiuka'iyari, 'ahetsie pepɨrahɨpa 'akɨmana


kepemutayɨ. 'Ekɨtsɨ mɨpaɨ pepɨtimaikai kenemɨtiuyukawawiriemɨkɨ,
nemenu'ɨwe tita nemɨkatiyetua meta nemuka'itsana tita nemɨkatiuka'e.
23 Kamɨtsɨ, ¿titayari tsikere netumini pekatiyetua tumini hɨwemete

wahetsɨa, ne nenuame nemɨwaye'ɨnikekai mena'iwaxɨ?” 24 Hikɨ  

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe mana memɨtanenierekai: “Mɨkɨ tumini


xekeneunawairi, meta xekeneu'ɨitɨa 'iya tamamata tsienituyari mexeiya”.
25 Mɨpaɨ mekatenitahɨawe: “Ti'aitame, tamamata kanexeiyaniri mɨkɨ”.

26 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe ti'aitame: “Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, kemɨ'ane


tixaɨtɨ mɨrexeiya, tawari matsi pɨtimikieni, peru kemɨ'ane mɨkarexeiya,


tsepa 'etsiwa mɨrexeiya katininawaiyariemɨkɨ. 27 Mɨkɨ meta

1775  Rukaxi 19

memɨnetsi'aye'uniekai memɨkanetsinaki'eriekai netiwa'aitɨwame


nemayanikɨ, xekeniwarahapaka, nehɨxie xekeniwarukuya”».

Kerutsareme kiekariyaritsie kemɨreutaha


(Ruk 19:29‑38 – Mat 21:1‑9, Mar 11:1‑10, Wa 12:12‑15)
28  Merikɨtsɨmɨpaɨ 'utayɨka kaneyani Kerutsareme tiyuneke. 29 Kepauka 

Wetɨpake meta Wetaniya kiekariyaritetsie mɨta'aximekai, yemuri Huriwa


Mati'u mɨrakutewatsie hetɨa, teyɨ'ɨkitɨwamete yuhetsɨa miemete yuhutame
kaniwarutanɨ'ani, 30 mɨpaɨ haitɨ: «Kiekari 'anutaɨye mukumatsie xekenehu,

meta mana xemeutahaxɨanitsie, xepeitaxeiya puxu temaikɨ hakuwiekame,


tewi hetsiena mɨka'anutiyerɨwe 'akuxi. Xekenakuxɨna meta xekenahani
'ena. 31 Xewitɨ xɨka mɨpaɨ tixeku'iwawiyani: “¿Titayari xete'ekuxɨna?”, mɨpaɨ

xeketenetahɨawi: “Ti'aitame peiyehɨwa”».


32 Hikɨ memutanɨ'arie mekanekɨne, mekaneitaxeiya kemɨtiwarutahɨawixɨ.

33 Puxu temaikɨ me'akuxɨnakaku, kutsiyarimama mɨpaɨ


mekateniwarutahɨawe:
—¿Titayari xete'ekɨxɨna puxu temaikɨ?
34 Mɨkɨ mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe:

—Ti'aitame peiyehɨwa.
35 Hikɨ Ketsutsi hetsɨa mekaneihana. Hikɨta yɨ'ɨkarite me'anuti'itaka puxu

temaikɨ hetsie, Ketsutsi mekananutiyeni. 36 Kepauka mumiekai, teɨteri


mekani'itɨaximekaitɨni yɨ'ɨkarite huyeta.


37 Hikɨ Huriwa Maku'u yemuriyari hetɨa wiyeta me'ukahutɨ, yunaitɨ

teyɨ'ɨkitɨwamete meyumɨiretɨ meyutemamawietɨ mekanitsutɨani karima


'aixɨa me'utiyuatɨ Kakaɨyari hepaɨtsita, naime kememɨte'uxei tɨrɨkaɨyemekɨ
kemɨtiuyɨ hepaɨtsita, mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
38 —'Aixɨa ke'itɨarieka Ti'aitame 'umamie Tati'aitɨwame hetsɨa miemetɨtɨ.

—Taheima 'aixɨa meketeyuxeiyani, wapaitɨ witsimeke'utiyuaneni.


39 Hikɨparitseutsixi hipatɨ memu'uwakai teɨteri watsata mɨpaɨ
mekatenitahɨawe:
—Ti'ɨkitame, 'ahetsɨa miemete keniwarutati'a teyɨ'ɨkitɨwamete.
40 Mɨpaɨ mɨkɨ katiniwarutahɨawe:

—Mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'ikɨ xɨka kayuwatɨ me'umakake, tetexi


pɨta mepɨtihiwakeyu.

Ketsutsi tukita
(Ruk 19:45‑46 – Mat 21:12‑16, Mar 11:15‑18, Wa 2:13‑16)
41 Merikɨtsɨ 'ahurawa 'umietɨ 'ixeiyaka kiekari, kaniutatsuani he'eriwatɨ,
42  mɨpaɨ'utaitɨ:
—'Ekɨtɨtɨ tsikere 'ikɨ tukaritsie xɨka tɨma peheitimanike tita mɨreuyewetse
para 'aixɨa pemɨtixeiyariekakɨ. Matsi kaniuti'awietsieni hikɨ 'ahɨxikɨ
pemɨka'ixeiyakɨ. 43 Tukari kanaye'amɨkɨ, 'ana mɨkɨ memɨmatsi'aye'unie

kuya tetsariyayari mekaniti'uitɨakuni 'a'aurie, 'ana 'a'aurie mekaniti'uikuni,


Rukaxi 19  1776

para teɨteri memɨkawayekɨnekɨ. 44 Mekamanatihɨakuni kwiepa 'ekɨ meta


'ateɨterima 'ahetsie memɨyetei mepatixɨriyani kwiepa. 'Ahetsie tete xewitɨ


pɨkaku'eiriwa yuheima 'atetɨ, mɨpaɨ katiniyɨmɨkɨ 'ekɨ yuri pemɨkatiuta'erikɨ
kepauka Kakaɨyari munua matsitawikweitsitɨanike.
45 Meta Kakaɨyari tukieya kuraruyarita kaneutahani hikɨ kanitsutɨani

waranuyeweweiyatɨ muwa memɨtetuakai, 46 mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «'Ipaɨ


katine'uka: “Nekii nenewieri kiyari pɨhɨkɨtɨni”. Peru xeme terɨ xekanayeitɨani


“hakewa tenawayamete memeyu'awieta”».
47 Merikɨtsɨ tukarikɨ katini'ɨkitakaitɨni tuki kuraruyarita, mawari

wewiwamete tewa'aitɨwamete, meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai, meta


teɨteri wa'ukiyarima yunaitɨ mekanikuwautɨwekaitɨni me'imienike. 48 Peru  

mɨkɨ mekaniyutatexieni mɨpaɨ meteyurienike, yunaitɨ teɨteri memi'eniekaikɨ


me'ihiwe'erietɨ niukieya.

Ketsutsi heitserie kemɨrexeiyakai


(Ruk 20:1‑8 – Mat 21:23‑27, Mar 11:27‑33)

20   Merikɨtsɨ
heiwa teɨteri tiwa'ɨkitɨakaku tuki 'amɨpa kuraruyarita,
1

niuki 'aixɨa manuyɨne wakuxaxatɨwakaku, mawari wewiwamete


tewa'aitɨwamete meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai meta 'ukirawetsixi
hurawa mekaniukɨne. 2 Mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—Ketatineutaxatɨa, ¿Hakewa miemekɨ heitserie pehexeiyatɨ mɨya


pepɨtiyuriene? ¿Kemɨ'ane mɨkɨ heitserie pɨmatsi'upitɨa?
3 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Netatsiere nepɨxeta'iwawiya xeme. Yaxekeneteneutahɨawi: 4 Wani  

kemɨti'ɨyanekai, ¿taheima timiemetɨkai, nutsu teɨteri wahetsɨa pɨmiemetɨkai?


5 Mɨkɨ, mɨpaɨ mekateniyutahɨawekaitɨni: «Xɨka tame mɨpaɨ te'utiyuani:

“Taheima makawe pipitɨakai”, mɨkɨ mɨpaɨ pɨtatitahɨawe: “Merikɨte, titayari


yuri xekate'ita'eriri”. 6 Xɨkata mɨpaɨ te'utiyuani: “Teɨteri mepipitɨakai”, yunaitɨ

teɨteri tetekɨ mepɨtatsitituaxa, yuri memɨte'eriekɨ kename Wani Kakaɨyari


niukameya hɨkɨtɨkai».
7 Hikɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—'Atsitepɨkatemate hakewa mieme mepitɨariekai.


8 Mɨkɨta mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Merikɨte, neta 'atsinepɨkatixetahɨawe kemɨ'ane heitserie mɨnetsi'upitɨa


yanemɨtiyurienenikɨ 'ikɨ naime.

Te'ɨwiyamete 'axamemɨte'u'iyari niukiyari


(Ruk 20:9‑19 – Mat 21:33‑46, Mar 12:1‑12)
9 Merikɨtsɨta kaniwarutaxatɨani teɨteri 'ikɨ 'ɨxatsi 'inɨarikɨ mɨtikuxata
mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Tewi kaxie haraweriyari kaniutawewieni, te'ɨwiyamete kaniwaruhɨritɨani
wakwetatɨatɨ, hikɨ 'ateewa paitɨ kaneyani mɨixa heuyehunike. 10 Hikɨ  

tukari 'aye'aku matikwakwaxetsie, xeime ti'uximayatame kaniutanɨ'ani


te'ɨwiyamete wahetsɨa memiyetuirienikɨ harawerita timieme yapaɨmeme
kutsiyari hetsiemieme. Peru te'ɨwiyamete mekanitiwaxɨani meta yumaweme
1777  Rukaxi 20

mekanenɨ'ani. 11 Hikɨ tawarita xeime ti'uximayatame kaniutanɨ'ani, peru


mɨkɨta mekaneitiwaxɨani, mekanititieni meta yumaweme mekanenɨ'ani.


12 Tawari hairieka xeime kaniutanɨ'ani, mɨkɨta mekanixuritɨani

meta mekaneyeweiya.
13 »Hikɨ kaxie haraweriyari kutsiyari mɨpaɨ kaniutayɨni: “¿Keri netiyurieni?

Neniwe nepanunɨ'ani neminaki'erie, yurikɨ mɨkɨ hɨrixɨa mekanetimakakuni”.


14 Peru, kepauka te'ɨwiyamete memixei, niuki mekaniutixɨatɨatɨkɨne mɨpaɨ

me'utiyuatɨ: “'Ikɨ hetsie 'arike katininakimɨkɨ kutsiyari tipiinieya. Hikɨmɨ


tepimieni, tita hetsiena mɨtinakekekai tapiini pɨrayani”. 15 Hikɨ haraweri

warie mekaneikahɨani meta mekanimieni.


»¿Kewayurieni haraweri kutsiyari? 16 Kaninuamɨkɨ, kaniwakwimɨkɨ mɨkɨ

te'ɨwiyamete, hipame pɨta kaniwahɨritɨamɨkɨ yuharaweri».


Mɨkɨ memɨ'enanakai mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—Mɨpaɨ mɨkatiniuyɨnike.
17 'Iya waxeiyatɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Merikɨte, xɨka mɨpaɨ katiuyɨni, ¿titayari 'ipaɨ raine 'utɨarika:


»“Mɨkɨ teté memitixani'eri kii wewiwamete,
mɨkɨ teté 'itsikina mieme kanayani”?
18 Yunaitɨ mɨkɨ tetetsie memɨkaxɨrieni mepɨtanexɨani, xɨka mɨkɨ teté xeime

hetsie 'ukaweni, kwauni xeikɨa pɨtanexɨani».


19 Merikɨtsɨ 'ana mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai meta mawari

wewiwamete tewa'aitɨwamete mekatenikuwautɨwekaitɨni kememɨte'iwiyakɨ,


mɨpaɨ metehetimaika mɨkɨ mɨwaxatakaikɨ mɨkɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita ti'ɨkitatɨ,
peru mekaniwamakarɨkaitɨni teɨteri.

Kuwiyexinu tuminieya
(Ruk 20:20‑26 – Mat 22:15‑22, Mar 12:13‑17)
20  Hikɨme'itihupienike mekaniwarutanɨ'ani 'awie nenieremete teɨteri
heitseriemekɨ yamemɨtekahu wahepaɨ meteyumaikame. Me'iwiyame
niukieyakɨ mekaniyetuanikekaitɨni, kuwexinaruri mita'iwawiyakɨ 'itsɨkame.
21 Hikɨ mɨkɨ mekaniku'iwawiyakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—Ti'ɨkitame, tame tepɨtemate 'ekɨ heitseriemekɨ pepɨtikuxata, heitseriemekɨ


pepɨti'ɨkita. Yɨkɨ pepɨkatiwaxeiya teɨteri, matsi Kakaɨyari huyeya hepaɨtsita
pepɨti'ɨkita yurikɨ. 22 ¿Ti'aitame Tsetsaxi tumini kemɨtiwawa, 'aixɨa ti'ane

temɨteyutuaka nutsu pɨkatixaɨ?


23 Timaitɨ kememɨte'i'irɨwiyakai, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Titayari xenete'inɨatatɨwe. 24 Tumini xekeneneuxeitsitɨa. ¿Kepai ramu'u


pɨra'uxa, kepai pɨra'utɨarika?


Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Tsetsaxi mu'uya kanihɨkɨtɨni meta pɨ'utɨarikaya.
25 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kamɨtsɨ xeketeneyetua Tsetsaxi hetsɨa tita Tsetsaxi hetsɨa mɨtimieme,


meta xeketeneyetua Kakaɨyari hetsɨa tita Kakaɨyari hetsɨa mɨtimieme.
26 Mepɨyutatexi niukieyatsie me'iwiyakutɨ teɨteri wahɨxie, mehɨxiyatɨ mɨya

mɨtiwarutahɨawixɨkɨ, kayuwatɨ mekaniutamare.


Rukaxi 20  1778

Mɨkite kememɨte'anuku'uni hepaɨtsita


(Ruk 20:27‑40 – Mat 22:23‑33, Mar 12:18‑27)
27 Merikɨtsɨ hipatɨ tsarutseutsixi mekaniu'axɨani, mɨpaɨ memutiyuanekai
kename mɨkite meka'anuku'uwe, hikɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
28 —Ti'ɨkitame, Muitsexi mɨpaɨ katiniu'utɨani tahetsiemieme, tewi xɨka

'umɨni xɨka 'uka 'uku'eirieni tɨɨri kawarayexeiyawetɨ, mutaya kanitiwitɨmɨkɨ


yukwe, tɨɨri mɨwarayexeiya matsieya nuiwarieya memakɨnekɨ. 29 Merikɨtsɨ

'amenititekaitɨni 'iwamarixi 'atahuta meyupaɨmetɨ. Wamatsika 'utineɨkeka


kaniumɨni tɨɨri kawarayexeiyawetɨ. 30 Hikɨ hutarieka mieme 31 meta
   

hairieka mieme mekanitiwitɨni mɨkɨ 'uka, mɨpaɨ yaxeikɨa 'atahutatɨ yunaitɨ


mekaniukwini tɨɨri mekawarayexeiyaka. 32 'Imatɨrieka, kaniumɨnita 'uka.

33 Merikɨte, kepauka xeniu memanuku'uni, 'atahutatɨ memitiwitɨ, ¿kemɨ'ane


ra'ɨya pɨrayani?
34 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Hikɨ miemete teɨteri mepɨneneɨke mepɨwikie. 35 Mɨkɨ wahetsie


mɨtinake mɨkɨ kwie mɨhekwatsie memaye'axɨanikɨ, wahetsie mɨtinake


memanuku'unikɨ mɨkite watsata, mɨkɨ mepɨkatineɨkixɨani meta
mepɨkatiwikitɨariexɨani. 36 Mɨkɨ meta, 'ana mepɨkayɨwaweni tawari

memɨkwinikɨ, Kakaɨyari niukieya tuayametemama wahepaɨ mepɨ'aneneni.


Matsi Kakaɨyari niwemama mekanihɨkɨtɨni, mɨkɨ memanuku'uikɨ. 37 Mɨkite  

kememɨte'anuku'uni, mɨpaɨta Muitsexi katiniu'ɨkita, yuxapatsie hakewa 'ɨtsi


maxaxata, mana Ti'aitame mɨpaɨ pɨrahɨawe: “'Apɨrahami, 'Itsahaki meta
Kakuwu wakakaɨyari”. 38 'Ayumieme mɨkite pɨkawaxata kename wakakaɨyari

maine, memayeyuyuri pɨta wakakaɨyari kaniyuxatani, tsepa memukwi,


yunaitɨ mɨkɨ mepayeneniere hepaɨtsitana.
39 Hikɨ mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai hipatɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ti'ɨkitame, 'aixɨa pepaine.


40 Hikɨ tawariri mepɨkayuwaɨri tixaɨtɨkɨ memɨte'ita'iwawiyakɨ.

Kɨritsitu kemɨ'ane pɨranuiwari


(Ruk 20:41‑47 – Mat 22:41–23:7, Mar 12:35‑40)
41 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe Ketsutsi:
—¿Titayari mɨpaɨ mete'utiyuane kename Kɨritsitu Rawiri nuiwarieya hɨkɨ?
42 Mɨkɨ Rawiri tɨtɨ kwikari xapayaritsie mɨpaɨ kanaineni:

»“Ti'aitame mɨpaɨ katiniutahɨawe Neti'aitɨwame:


‘Netserieta kenakani,
43 ne nekaniwaka'unamɨkɨ memɨmatsi'aye'unie,
'ahɨxie nekaniwa'atɨamɨkɨ’ ”.
44 Rawiri “Neti'aitɨwame” Kɨritsitu katiniuterɨwani, ¿kehapaɨtɨtɨ

nu'aya pɨhɨkɨtɨni?»
45 Merikɨtsɨ yunaitɨ teɨteri me'i'eniekaku mɨpaɨ katiniwarutahɨawe

teyɨ'ɨkitɨwamete:
46 —Xekeneyukweriwayurieka mɨkɨ 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitamete wahepaɨtsita.

Mɨkɨ pɨwanake 'etɨtɨme me'anakatɨtɨ memeu'uwanikɨ, meta yemekɨ


1779  Rukaxi 20

pɨwanake waɨritsika memɨpitɨarienikɨ kiekari hixɨapa meta teɨteri wahɨxie


memayaxekɨ tuki 'etsimɨpepeta, meta kiekame 'aurie memayaxekɨ 'ixɨararipa.
47 Mɨkɨ wiuratsixi wapiini mepɨtewarutixɨtɨiri, meta 'emepɨteheutetere

meyunenewietɨ mɨkamatsiɨkɨnikɨ kememɨteyurie. Mɨkɨ wahetsie matsi


waɨkawa katinahɨiyamɨkɨ.

Wiura Kakaɨyari tumini kemɨti'atɨiri


(Ruk 21:1‑4 – Mar 12:41‑44)

21   Merikɨtsɨ
heutaniereka kaniwaruxeiya xikutsixi tumini mawariyari
1

me'akaxɨrɨwame tumini kakuniyaritsie tukita. 2 Meta 'uka tiuxei


kɨnaya mumɨ tuminikɨ mɨmawekai mana heikaxɨrɨwame huta tsenitawuyari.


3 Mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'ikɨ wiura tuminikɨ mawetɨ kakunitsie


kaneikaxɨrieni waɨkawa, mɨkɨ yunaitɨ 'etsiwa xeikɨa mekaneikaxɨrieni. 4 Mɨkɨ  

yunaitɨ manayuhayewa mekaneukaxɨrieni Kakaɨyari hetsiemieme 'imikieri.


'Ikɨ 'uka yuhaweri mieme pɨta neukaxɨrieni kɨmana mɨtiyumikwakai naime.

Ketsutsi kemutayɨ tuki kemɨtika'unarienikekai


(Ruk 21:5‑36, 12‑17 – Mat 24:1‑51, 10:17‑22, Mar 13:1‑37)
5  Merikɨtsɨhipatɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama tuki 'amɨpa hepaɨtsita
mekatenikuxatakaitɨni, kemɨtikemaritɨariekai tete witsi'anenemekɨ mawari
witsi'anenemekɨ. Peru mɨpaɨ kaniutayɨni Ketsutsi:
6 —Xepixeiya 'ikɨ, tukari kanaye'amɨkɨ kepauka mɨkahayewarieni tete

yuheima 'atetɨ, naitɨ kanika'unariemɨkɨ.


7 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—Ti'ɨkitame, ¿kepauka mɨpaɨ pɨtiyɨni kepemaine, tita ti'inɨariyaritɨni


maye'aximenitsie mɨpaɨ mɨtiyɨnitsie?
8 Hikɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xekeneyukweriwayurieka nɨka xete'u'itaiyarieni. Yumɨiretɨ mepɨ'axɨani


kename ne neyɨane, mɨpaɨ me'utiyuatɨ: “Neri nepɨhɨkɨ. Tukari kanaye'aniri”.
Wa'utɨma xepɨkahekɨkani. 9 Kepauka mɨpaɨ xemɨte'enanani kename

xaɨtsie kuyaxa hexuawe, meta kepauka xemɨtetamarieni kename hipatɨ


me'anuku'uixime kuyakɨ, xepɨkamamaka. Peuyewetse mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ meri,
peru 'akuxi 'ana kwitɨ kwie pɨkaheutipare.
10 'Ana mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Nuiwarite mekaniwatakwikuni hipame nuiwarite meta xexuime


kwieyaritsie kiekatari hipame kwieyaritsie kiekatari. 11 Kwie karima  

kanitayuamɨkɨ, haka kanitawemɨkɨ meta waɨkawa kwiniya naitsarie


mɨtiuyehane, muyuawitsie 'inɨari mamariwawetɨ kanitixuawerimɨkɨ
kɨmana xekanimamakakuni.
12 »Peru 'ikɨ yakatiyɨwekaku 'akuxi, mepɨxetiwiya xeme meta

mepɨxe'anuyeweiya. Mepɨxeyetuani tukiteta meta katsariyanata


xemanutaxɨriyanikɨ, meta nehetsɨa xemɨmiemetekɨ xepanuhapanieni
te'aitamete meta kuwexinaruritsixi wahɨxie. 13 Mɨpaɨ xe'itɨarieme xeme

xekaniyɨwawekuni xemɨtetahekɨatakɨ mɨkɨ wahɨxie. 14 'Ayumieme yu'iyari



Rukaxi 21  1780

xekenetseiriyani, xetiwiyarieme xepɨkayu'iyaritɨaka kexemutiyuaneni, 15 ne


pɨta temaiwawemete nekanixe'ayeitɨamɨkɨ, xemɨtiniunikɨ, 'ayumieme yunaitɨ


memɨxe'aye'unie mekaniyutatexikuni mexe'a'iwakutɨ mexeniukimakutɨ.
16 'Atsita xe'ukiyarima, xe'iwama, xemarema, xehamikuma mekanixeyetuakuni,

meta hipatɨ xeme xekanikwi'iwakuni. 17 Yunaitɨ mekanixe'uxiwe'eriekakuni


nehetsɨa xemɨmiemetekɨ. 18 Peru nixei kɨpayari pɨkaheuyeweni xemu'utsie


mieme. 19 Xɨka xeme heitseriemekɨ xe'uhuni, xekaniyutawikweitsitɨakuni.


20 »Kepauka xemɨwaxeiya kuyaxi Kerutsareme 'aurie meyukuxeɨrieximekaku,


'ana mɨpaɨ xekatenimaikakuni kename 'ari hehura kepauka 'akumawetɨ


mayani. 21 Hikɨ 'ana mɨkɨ Kureya kwieyaritsie memu'uwani meke'uyuta'una

hɨritsie, kemɨ'ane kiekaritsie memɨtiteni mekewayekɨne, meta kemɨ'ane


yeuta memu'uwani mepɨkahakununuwani kiekaritsie. 22 Mɨkɨ tukaritsie

heitseriemekɨ mepɨte'apiniyarieni kiekatari, 'ana katinaye'amɨkɨ naitɨ


kemɨre'uxa. 23 Xɨa'ui mɨkɨ memuhukani meta memɨtetsitsitɨwani mɨkɨ

tukaritsie. Karikɨ 'uximatɨarika waɨkawa kanitawemɨkɨ kwiepa, meta haxɨa


kanitixuawerimɨkɨ 'ikɨ teɨteri wahepaɨtsita. 24 'Ixiparakɨ mekanitakwi'iwakuni,

yunaime nuiwarite wahetsɨa mekananuhapaniekuni waɨriyarika. Nuiwarite


memɨkatateɨterima mepika'una Kerutsareme mexi mɨkɨta watukari katapariwe.
25 »'Inɨarite pɨtixuawere, tautsie, metsatsie meta xurawetsixi wahetsie.

Kwiepa, nuiwarite mepɨyuhiwerieka meta mekanimamakakuni haramara


yuarikaya me'enietɨ meta hamewari. 26 Marikakɨ teɨteri mepɨ'amɨxɨani

metemaitɨ kwiepa memɨtama kememɨ'itɨarieni, karikɨ tɨrɨkariya


memexeiya muyuawitsie miemete mepɨkuyuitɨarieni. 27 Hikɨ 'ana Yuri Tewi

kenemɨtitewa mekanenixeiyakuni haitsata ne'akamieme netɨrɨkaɨyeme


meta waɨkawa nexawatɨme. 28 Yatitsutɨarieximekaku xekeneutineniereni

'aixɨa xeketeneyumaika, 'ana paye'aximeni kepauka xemɨtixɨnarieni».


29 Hikɨ 'ɨxatsi hepaɨtsita tikuxatatɨ katiniwaruta'ɨkitɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Xekeneu'ixɨari pini meta hipame kɨyexi. 30 Kepauka mɨtixawata,


xe'i'ixɨarietɨ yɨkɨmana xepɨtemaika tatsɨari 'ahurakaku. 31 Yaxeikɨata 'ikɨ,


kepauka xemɨneniere kenemutayɨ tiyɨaneme, mɨpaɨ xeketenemaika Kakaɨyari


kemɨtita'aita 'ari kanehuraniri.
32 »Yurikɨ mɨpaɨ nepɨxerahɨawe, 'ikɨ naitɨ yapɨtiyɨni mexi hikɨ

miemete mekakwiwawe. 33 Muyuawi meta kwie pukumawere, peru


neniuki pɨkakumawere.
34 »Xekeneyɨ'ɨwiyani kapa xe'iyari 'u'itutuperekɨ xeku'ixɨaratɨwekaku

xetarɨwekaku kwiepa mieme tukarikɨ xeyu'iyaritɨakaku. Xɨka mɨpaɨ


xeteyuriekake, 'iya tukari yapauka pɨxe'axe, 35 winiyari hepaɨ,

mɨkɨ tukaritsie mekanita'axiyariekuni yunaitɨ kwiepa memɨtama


naitsarie. 36 Xekenayeneniereni 'aixɨa, yuheyemekɨ xeyunenewietɨ

para xemɨyɨwawenikɨ, Yuri Tewi hɨxie xemaye'axɨanikɨ xetawikweme


'uximatɨarikatsata 'umɨramie».
37 Merikɨtsɨ tukarikɨ tuki 'amɨpa kuraruyarita kaniuyeikakaitɨni ti'ɨkitatɨ,

tɨkarikɨ wayeyeikatɨ Huriwa Maku'u yemuriyaritsie nehupukaitɨni.


38 Yunaitɨ teɨteri ximeri yuimuana mekani'axekaitɨni hetsɨana

me'i'enienike tukipa.
1781  Rukaxi 22

Kura Ketsutsi kemɨtiyetuanikekai


(Ruk 22:1‑2 – Mat 26:2‑5, Mar 14:1‑2, 10‑11)

22   Merikɨtsɨ
Paa mɨkakuxanariyarietɨka 'ixɨarariyari kanahurakaitɨni,
1

Patsikwa 'ixɨarariyari mɨtitewakai. 2 Hikɨ mawari wewiwamete


tewa'aitɨwamete meta 'inɨarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai tixaɨtɨ


mekatenikuwautɨwekaitɨni Ketsutsi kememɨtemienikekai, teɨteri mewamakatɨ.
3 Hikɨ Kauyumarie Kura 'Itsikariutitanaka hetsie kaneutahani, mɨkɨ

tamamata heimana memɨyuhuta mɨwanɨkai. 4 Heyaka mawari wewiwamete


tewa'aitɨwamete meta wakuyaxima wahetsɨa, katiniwarutaxatɨani


Ketsutsi kemɨtiwayetuirienikekai. 5 Mɨkɨ mekaniyutemamawiekaitɨni,

mekaniuyu'enieni kename tumini me'i'ɨitɨanikekai. 6 Mɨkɨta  

yakatiniutanaki'erieni, hikɨ katinikuwaunekaitɨni kepauka 'aixɨa mɨyɨnikekai


mɨwayetuirienikɨ teɨteri me'umawekaku.

Ti'aitame 'ikwaiya
(Ruk 22:7‑34 – Mat 26:17‑35, Mar 14:12‑31, 14:18‑21,
1Kur 11:23‑25, Wa 13:21‑30, 37‑38)
7 Merikɨtsɨ kepauka Paa mɨkakuxanariyarietɨka 'ixɨarariyari maye'a, kepauka
muxa nunutsi mutimemieriwa Patsikwa 'ikwaiyari hetsiemieme. 8 Hikɨ  

Ketsutsi kaniwarutanɨ'ani Pekuru meta Wani mɨpaɨ tiwarahɨawetɨ:


—Xekenehu 'aixɨa xeketenekuyuri Patsikwa 'ikwaiyari temekwanikɨ.
9 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Hakewa pɨmatsihenake 'aixɨa temɨtehekuyurienikɨ.


10 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xeme xeheutahaxɨaximekaku kiekaritsie tewi mana pɨxe'anukunake


ye'ɨ 'ahanatɨ hekuhanɨka. Mɨkɨ xekenanuweiya kiita hakewa meutahani.
11 Mɨpaɨ xeketenetahɨawi kiekame: “Ti'ɨkitame mɨpaɨ paine: ¿Hakewa kii mɨkɨ

muwa nemɨtiwa'ɨkitɨa wahamatɨa Patsikwa 'ikwaiyari nemukwani?” 12 Mɨkɨ  

kii taɨta xeheutiwitɨme kanixexeitsitɨamɨkɨ hipame kii 'amuyeyewa naitɨ


'ureyepikame. Muwa 'aixɨa xeketeneyuri.
13 Hikɨ mekanekɨne, mekaneitaxeiya kemɨtiwarutahɨawixɨ. Muwa Patsikwa

'ikwaiyari hetsiemieme 'aixɨa mekateniukuyurieni.


14 Hikɨ 'aye'aku, mexatsie kaniutiyerɨni meta nɨ'arimama yaxeikɨa. 15 Hikɨ
   

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Kwinimieme nepihiwe'eriekai xehamatɨa 'ikɨ 'ixɨarari 'ikwaiyari
nemɨkwanikɨ nekatikwiniwetɨ 'akuxi. 16 Yanepɨtixekɨhɨawe, tawari

'ikɨ nepɨkakwani mexi ka'aye'awe tita 'ixɨarari mɨti'inɨariyari


Kakaɨyari ti'aitametɨkaku.
17 Hikɨ tekɨxi 'anuhanaka pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xekenanuhani 'ikɨ, yuxexuitɨ xekenanuti'inɨataxɨa. 18 Mɨpaɨ  

nepɨxerahɨawe, tawari kaxie hayari nepɨka'anu'ieni mexi ka'aye'awe


Kakaɨyari mitsutɨani ti'aitatɨ.
19 Hikɨ paa 'anu'ɨka pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari 'ititaraka

kaniwarumini mɨpaɨ 'utaitɨ:


Rukaxi 22  1782

—'Ikɨ kaninewaiyaritɨni xehetsiemieme mɨyetuiyani, 'ipaɨ


xeketeneyurieka xemɨnetsiha'eriwanikɨ.
20 Yaxeikɨata katiniuyurieni tekɨxi hepaɨtsita mete'ukwaku,

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—'Ikɨ tekɨxita mieme tɨratu mɨhekwa kanihɨkɨtɨni nexuriyakɨ 'aixɨa
mɨ'itɨarieni, xehetsiemieme kemɨtitayeuriyani. 21 Perutsɨ kemɨ'ane

mɨnetsiyetuani 'ena paka, mamaya mexatsie pama hakewa nemaka.


22 Yuri Tewi kenemɨtitewa, nekaniyemieni nemɨmierienikɨ, kemɨti'aitsie

yamɨtiyɨnikɨ, perutsɨ xɨa'ui kemɨ'ane mɨnetsiyetuani.


23 Mɨkɨ mekanitsutɨani niuki mexɨatɨatɨ kemɨ'ane mɨkɨ mɨxatakai kename

mɨya tiyurienikekai 'utaitɨ.


24 Metatsiereta meyuniukimatɨ mekanakɨne kemɨ'ane mɨkɨ matsi waɨkawa

meuyewetse mayanikekai. 25 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Nuiwarite tewa'aitɨwamete mekateniwa'uxitɨaka yuteɨterima, meta


mɨkɨ wahetsie 'itsɨkate memɨhɨkɨ yuhetsiemieme mɨpaɨ mekaniutiyuaneni
kename 'aixɨa meteyuruwamete. 26 Xeme pɨta mɨpaɨ xepɨkayɨaka. 'Apɨta,

kemɨ'ane xeme mɨmariwe mɨkɨ kemɨ'ane tixaɨtɨ mɨkatihɨkɨ hepaɨ keyɨaneni,


meta kemɨ'ane mɨtixe'aitɨa mɨkɨ kemɨ'ane xehetsiemieme mɨti'uximaya
hepaɨ keyɨaneni. 27 Kexeteku'eriwa, ¿kemɨ'ane matsi pumariwe, kemɨ'ane

kiekametɨtɨ mɨtikwa'a, kemɨ'ane miparewie timikwatɨ, mɨkɨ nutsu


pumariwe? Xɨari kiekame matsi pumariwe. Perutsɨ ne xetsata nepuyeika
xehetsiemieme neti'uximayatɨ pɨta. 28 Xeme nehetsie xekateniwiyakaitɨni

xekatehayewatɨ ne'inɨatsienekaku. 29 Ne'ukiyari kemɨnerayeitɨa


ti'aitame, neta yaxeikɨa te'aitamete nekanixe'ayeitɨamɨkɨ. 30 Nehamatɨa


xekatenikwaikuni xekateni'ikuni mexa 'aurie ne'akaime neti'aitametɨkaku,


'itsɨkate xekanakɨnikuni, 'uwenitsie xe'ayaxeme xekateniwa'aitɨakakuni teɨteri
tamamata heimana huta 'Ixaheri nuiwarimama.
31 »Neuxei, Tsimuni, yumarima 'aixɨa, Kauyumarie pɨxe'uta'iwau,

pɨxeta'inɨata, pɨxetikatse tɨriku hepaɨ. 32 Ne matsi nepɨnetanenewi


'ahetsiemieme pemɨkatihayewakɨ yuri peti'erietɨ. 'Ekɨta kepauka


pemɨtihayewa peheuyewautsetɨ keniwatuikani 'a'iwama».
33 Mɨkɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, nepɨnewaɨriya 'ahetsie nemɨtiwiyani tsepa nemanutahɨiya tsepa


nemumierie.
34 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Pekuru 'aku, mɨpaɨ nepɨmatikɨhɨawe, wakana katahiwawekaku 'akuxi


hikɨ, 'ekɨ haikakɨa pekani'aku'imawamɨkɨ, kename pekanetsimate pe'utaitɨ.
35 Hikɨ mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:

—Kepauka nemɨxeheutanɨ'axɨa kɨtsiuri, xerai, kakai xekate'upikame,


¿tixaɨ xeteheuyehɨakai 'aku?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Tixaɨ.
36 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Hikɨtsɨ pɨta mɨpaɨ pɨkatiyɨni, kemɨ'ane kɨtsiuri mexeiya keheihurieni,


xerai meta yaxeikɨa. Kemɨ'ane mɨkaheixeiya kuya kutsiraya yɨ'ɨkari ke'utuani
1783  Rukaxi 22

ke'inaneni. 37 Yanepɨtixekɨhɨawe, peuyewetse nehetsie maye'atɨarienikɨ mɨpaɨ


kemɨre'uxa: “'Inɨari niukiyari tsanamete wahepaɨ kaniu'itɨarieni”. Naitɨ


nehepaɨtsita kemɨre'uxa kanaye'atɨarieximeni.
38 Hikɨ mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—Ti'aitame, neuxei 'ena kutsirate hutatɨ.


Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Neuxei 'ariri.

Ketsutsi kemɨtiyutanenewi Ketitsemanitsie


(Ruk 22:40‑46 – Mat 26:36‑46, Mar 14:32‑42)
39 Merikɨtsɨ wayeyaka kaneyani hakewa me'axekai Huriwa Maku'u
yemuriyaritsie, teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniweiyakaitɨni. 40 Hikɨ muwa heta'aka

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Xekeneyunenewieka, kapa 'axaxete'uyurienikɨ


xemɨta'inɨatsienitsie». 41 Hikɨ yuxaɨta kananayeyani memakutekaitsie yatewa

kaniuyani tete kemɨrehɨiwa yakɨtɨtɨ, 'utitunumakeka kaniyutanenewieni,


42 mɨpaɨ 'utaitɨ: «Ne'ukiyari, xɨka pe'awaɨriyani, yanepɨra'eriwakaku

mɨka'aye'anikɨ kenemɨtikwinitɨarieni, matsi kemɨnetinake ne pɨkatixaɨ,


kemɨmatinake 'ekɨ pɨta yaketiuyɨni». 43 Hikɨ niuki tuayame matsiɨkɨtɨ

kanayuyeitɨani hɨxiena taheima mieme 'itɨrɨkariyatɨ. 44 Hikɨ kwiyɨanetɨ


hiwerikakɨ, matsi kwini mieme yutatuatɨ kaniyunenewiekaitɨni, kwaxiyaya


xuriya tsuniriyari hepaɨ kani'anenekaitɨni kwiepa kaxɨrɨwetɨ.
45 Kepauka mɨtiutahayewaxɨ yunenewietɨ 'anukukeka teyɨ'ɨkitɨwamete

wahetsɨa nuaka mana kaniwarutaxeiya mekutsume hiwerikakɨ. 46 Mɨpaɨ  

katiniwarutahɨawe:
—¿Titayari xetekutsu? Xekenanuku'uti xekeneyunenewieka kapa
'axaxete'uyurienikɨ xemɨta'inɨatsienitsie.

Ketsutsi kemɨtiuwiyarie
(Ruk 22:47‑53 – Mat 26:47‑56, Mar 14:43‑50, Wa 18:3‑11)
47 Merikɨte 'utaniukakaku 'akuxi yumɨiretɨ teɨteri mekaniu'axɨani, xewitɨ
kaniwarawitɨkɨkaitɨni tamamata heimana memɨyuhuta mɨwanɨkai Kura
titewatɨ. Ketsutsi 'aurie kaniutakeni 'i'itsenike. 48 Peru Ketsutsi mɨpaɨ

katinitahɨawe:
—Kura, ¿penetsi'itseme penetiyetuani Yuri Tewi kenemɨtitewa?
49 Teɨterimama metemarietɨ kemɨtiyɨanekai mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—Ti'aitame, ¿takutsiratekɨ tetewatakwini?


50 Xewitɨ mɨkɨ tewi mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame hetsɨa mieme

ti'uximayatame nakaya kanawiteni tserietana mieme. 51 Peru Ketsutsi  

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—'Ari xeketeneuhayewa.
Hikɨ 'imayɨaka nakaya 'aixɨa kaniuyurieni. 52 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete, kuyaxi tukipa


miemete, meta 'ukirawetsixi memeyekɨ me'iwiyake:
—¿Kari xepeyekɨ 'ixiparate meta kɨyexite xete'u'ɨtɨ xenetsiwiyake,
kemɨtiwiwiyarɨwa tinawayame? 53 Tukarikɨ xehetsɨa ne'uyeikakaku tukipa

Rukaxi 22  1784

xepɨkanetsi'umayɨa. Peru hikɨ xetukari kanihɨkɨtɨni yamɨtiyɨnikɨ,


Yɨwikame heitserie pexeiya hikɨ.

Pekuru kemɨtiyuku'imawakai
(Ruk 22:55‑62 – Mat 26:69‑75, Mar 14:66‑72, Wa 18:16‑18, 25‑27)
54  Merikɨte me'iwiyaka mekaneihana mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame
kiita mekani'atɨani. Pekuru kaniweiyakaitɨni yatewa. 55 Hikɨ takwa hixɨapa

metinaika mana mekaniutiyaxe meta Pekuru wahamatɨa kaniutiyerɨni.


56 Hikɨ xewitɨ 'ɨimari mana mɨti'uximayakai 'ixeiyaka hekɨaripa 'ukaime

'ixeiyatɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:


—'Ikɨta hamatɨana kaniuyeikakaitɨni.
57 Mɨkɨ kaniyuku'imawakaitɨni mɨpaɨ 'utaitɨ:

—'Uka 'aku, ne nepɨka'imate.


58 Yareutewikakuta xewitɨ 'ixeiyaka mɨpaɨ kaniutayɨni:

—'Ekɨtsɨ xewitɨ mɨkɨ wa'iwa pekanihɨkɨtɨni.


Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Tewi, ne nepɨkahɨkɨ.
59 Hikɨ xeihurayari 'aye'aku yakɨtɨniketɨ xewitɨta heitseriemekɨ

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Yurikɨ 'ikɨ hamatɨana kaniuyeikakaitɨni, neuxei Karereya
kiekame kanihɨkɨtɨni.
60 Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Tewi, ne 'atsinepɨkatimate kepemaine.


Yapauka haniukakaku 'akuxi, wakana kenetahiwa. 61 Ti'aitame ta'aurie

'aweka kaneutaniere Pekuru kaniuxeiya. Hikɨ Pekuru Ti'aitame niukieya


kanaye'erieni kemɨtitahɨawixɨ: «Wakana katahiwawekaku 'akuxi hikɨ, 'ekɨ
haikakɨa pepɨ'aku'imawani kename pekanetsimate pe'utaitɨ». 62 Wayeyaka 

kaniutatsuani kwini mieme tiyuhiwerietɨ.

Ketsutsi kemɨtinanaimariekai kemɨtikuweiwakai


(Ruk 22:63‑65 – Mat 26:67‑68, Mar 14:65, Wa 18:22‑23)
63  Hikɨ
teɨteri Ketsutsi memɨ'ɨwiyakai mekanitsutɨani me'inanaimatɨ meta
mekanikuwayakaitɨni. 64 Hɨxiena meheikɨhɨaka, mekanikuwayakaitɨni,

meta mɨpaɨ mekateniku'iwawiyakaitɨni:


—Ketatineutahekɨatɨa, kemɨ'ane pɨmatsi'uwa.
65 Waɨkawa matsi mɨpaɨ mekatenikɨhɨawekaitɨni 'axame'utiyuatɨ.

Ketsutsi kemɨtiutahɨawarie 'itsɨkate wahɨxie


(Ruk 22:67‑71, 23:2‑3, 18‑25 – Mat 26:63‑66, 27:11‑26,
Mar 14:61‑63, 15:2‑15, Wa 18:19‑21, 29‑37, 39–19:16)
66  Merikɨtsɨ
'ukatareku mekaniyukuxeɨrieni teɨteri wa'ukiyarima
meta mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete, meta 'inɨarikɨ
memɨte'ɨkitametetɨkai, mɨkɨ mekani'atɨani memayuxeɨriekaitsie. 67 Mɨpaɨ  

mekatenitahɨawe:
—Ketatineutaxatɨa, xɨka 'ekɨ Kɨritsitu pehɨkɨtɨni.
1785  Rukaxi 22

Mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Xɨka yanetixe'utahɨawe, yuri xepɨkaneteta'eririeni. 68 Xɨka 

nexeku'iwawiyanike xepɨkanetsita'eiyakeyu, meta xepɨkanetsixɨnakeyu.


69 Peru hikɨtɨtɨ Yuri Tewi kenemɨtitewa Kakaɨyari Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye

tserieta nepakani.
70 Yunaitɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—'Aa, ¿'ekɨ xeniu Kakaɨyari petinu'aya?


Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xemetsɨ mɨpaɨ xekaniutiyuaneni kename nehɨkɨ.
71 Hikɨ mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—¿Ketitayari 'akuxi tetewareuyehɨwa tehekɨatamete? tametsietɨ tepi'eni


tetana mieme.

23  Hikɨ yunaitɨ mekananuku'uni mekaneihana mɨta'iwawiyarienikɨ


1  

Piratu hetsɨa. 2 'Ana menitsutɨani me'ixanetatɨ mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Te'iku'iwawiyatɨ 'ipaɨ tekatenimaika, kwamanarika wewietɨ tiniwa'ɨkitɨaka


tateɨterima, pɨkawapitɨa memɨteyukutuayanikɨ Tsetsaxi kuwiyexinuya
hetsiemieme, mɨpaɨ kanaineni kename heitserie 'upitɨarie Kɨritsitutɨtɨ,
ti'aitame yuxatatɨ.
3 Hikɨ Piratu mɨpaɨ katinita'iwawiya:

—¿'Ekɨ huriyutsixi teɨteriyari tiwa'aitɨwame petihɨkɨ?


Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨtsɨ mɨpaɨ pekanaineni.
4 Hikɨ Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe mawari wewiwamete

tewa'aitɨwamete meta teɨteri memɨyukuxeɨri:


—Kenemɨtimate, tixaɨ pɨkareuyewetse 'ikɨ tewi mɨxanetsiekakɨ.
5 Mɨkɨ matsi kwini mieme meniku'imawakaitɨni yame'utiyuatɨ:

—Kaniwaxamurieneni teɨteri, ti'ɨkitatɨ naitsarie Kureya kwieyaritsie,


Karereya kwieyaritsie heitsutɨaka 'uwapaitɨta.

Ketsutsi kemɨtiutahɨawarie Herurexi hɨxie


6  Merikɨtsɨ Piratu 'u'enaka kaniku'iwawakaitɨni xɨka karereyatanaka
hɨkɨtɨkaitɨni tewi. 7 Tiutamarieka Herurexi mehɨritɨariekaitsie

mɨkiekametɨkaikɨ, hetsɨana neinɨ'ani, Herurexi Kerutsareme muyeikakaikɨ 'ana.


8 Merikɨtsɨ Herurexi Ketsutsi xeiyatɨ kaniyutemawiekaitɨni waɨkawa,

mɨixa kanixeiyamɨkɨkaitɨni mɨ'enakaikɨ hepaɨtsitana, mɨpaɨ


katiniku'eriwakaitɨni, Ketsutsi tixaɨtɨ mɨtiyurienikekaikɨ 'inɨari, 'ixeiyamɨtɨ.
9 Waɨkawa kaniku'iwawiyakaitɨni, peru Ketsutsi 'atsipɨkatita'ei. 10 Manata
   

mekaniku'ukaitɨni mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta 'inɨarikɨ


memɨte'ɨkitametetɨkai, mɨkɨ mepɨkatehayewakai me'ixanetatɨ. 11 Hikɨ  

Herurexi yukuyaxima wahamatɨa tixaɨtɨ mekate'eyeitɨatɨ me'inanaimatɨ,


'ixuriki witsi'aneme me'enakuwirieka tawari mekaneinɨ'ani Piratu
hetsɨa. 12 Mɨkɨ tukaritsie Herurexi meta Piratu mekaniyutemawiekaitɨni,

mepayuka'uniekai mɨixa, 'anake 'aixɨa mepɨteyuxeiyakai.


13 Hikɨ Piratu warukuxeɨrieka mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete,

'itsɨkate meta teɨteri yunaime, 14 mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:



Rukaxi 23  1786

—Nehetsɨa xepi'atɨa 'ikɨ tewi, kename kwamanarika wewietɨ tiwa'ɨkitɨa


teɨteri xe'utiyuatɨ, kamɨ, xehɨxie ne'ita'iwawiyaka ne, kenemɨtimate,
tixaɨ pɨkareuyewetse 'ikɨ tewi hetsie mɨrahɨiyanikɨ kexemɨte'ixaneta.
15 Herurexi meta yaxeikɨa kaniutayɨni, nexe'utanɨ'aku hetsɨana, tawari

nehetsɨa kaneiyenɨ'ani. 'Atsipɨkatiuyuri hetsiena mɨtinakenikɨ mɨmierienikɨ.


16 'Ayumieme nepɨtita'aita mɨkuweiyaxɨanikɨ, 'arike nepixɨna.

17 Merikɨtsɨ 'ixɨararipa kaneuyewekaitɨni xeime mɨwaxɨnirienikɨ


'anutahɨiyakame. 18 'Ana yunaitɨ yaxeikɨa mekateniuhiwa mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Keneumi'a mɨkɨ, ketaneuxɨniri Waxawaxi.


19 Mɨkɨ mɨyumienekaikɨ kiekaritsie, meta xeime mumikɨ katsariyanata

kananutahɨiyakaitɨni. 20 Piratu tawari kaniwarutahɨawe, Ketsutsi xɨnamɨtɨ.


21 Mɨkɨ matsi mekaniutihiwakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Kuruxitsie keneukawi, Kuruxitsie keneukawi.


22 Hairieka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Titakɨ 'axatiuyuri 'ikɨ tewi? Kenemɨtimate ne, tixaɨtɨ 'atsipɨkatiuyuri


pɨkaheuyewetse mɨmierienikɨ, 'ayumieme kuweiyaxɨayu nepixɨna.
23 Mɨkɨ matsi karima mekaniwawiriekaitɨni kuruxitsie mɨmierienikɨ.

Teɨteri meta mawari wewiwamete memɨhɨritɨariekai hiwarikɨ mekane'iwa.


24 Hikɨ Piratu mɨpaɨ katiniuta'aita yamɨtiyɨnikɨ kememɨte'iwawiriekai mɨkɨ.

25 Kanixɨna kemɨ'ane memɨwaukai, kemɨ'ane manutahɨiyakai katsariyanata


mɨyumienekaikɨ meta xeime mumikɨ, meta Ketsutsi kaniyetuani


wahetsɨa kemɨtiwanakekai.

Ketsutsi kemɨtiukawiya kuruxitsie


(Ruk 23:33‑43 – Mat 27:33‑44, Mar 15:22‑32, Wa 19:17‑24)
26  Merikɨtsɨkepauka memiwitɨximekai meheimienike, xeime mekaniuwiya
Tsimuni titewakame Tsirenetanaka, mɨkɨ xaɨtsie hanuyaka kiekaritsie
kanaye'aximekaitɨni, hikɨ mekanititɨtɨani kuruxi Ketsutsi 'utɨma menutɨnikɨ.
27 'Ana yumɨiretɨ teɨteri meniweiyakaitɨni, 'ukari meta me'utitsuatɨ

me'itsuariwiyatɨ. 28 Hikɨ ta'aurie 'aweka mɨpaɨ Ketsutsi tiniwarutahɨawe:


—Xeme 'ukari Kerutsaremetari xepɨka'utitsuanani nehepaɨtsita,


yuhepaɨtsita pɨta meta yuniwema wahepaɨtsita xekeneutitsuanani. 29 Tukari  

kanaye'amɨkɨ kepauka mɨpaɨ memutiyuaneni: “Mɨkɨ memɨkayɨwawe tɨɨri


memɨwarexeiyanikɨ, mɨkɨ 'aixɨa mepɨ'itɨarie, mɨkɨ memɨkatiniwewawe mɨkɨ
memɨkatetsitsitɨawawe 'aixɨa mepɨ'itɨarie”. 30 'Anari mekanitsutɨakuni:

»“Mɨpaɨ meteniwatahɨawikuni hɨrite: ‘Taheima kenanakaxɨri’,


yemurite meta mɨpaɨ meteniwatahɨawikuni: ‘Xeketaneuti'awieta’ ”.
31 Hikɨ mɨpaɨ xɨka mete'uyurieni kɨye yurikaku, ¿ketsɨ tiyɨni tawayu?»

32 Hipatɨta yuhutatɨ mepehapanie 'axateyuruwamete memɨkwi'iwakɨ


hepaɨna. 33 Merikɨte kepauka memu'axɨa Mɨki Mu'uya Manuka


mɨrakutewatsie, mana kuruxitsie mekanikawieni meta tenawayamete


wahamatɨa, tserietana xeime meta 'utatana xeime.
34 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ne'ukiyari, ketiniwareuyehɨwirieka, 'atsimemɨkatematekɨ kememɨteyurie.


'Ana kuyaxi mekaniyuta'iwa 'ixurikiteya meyutahuritɨanike.
1787  Rukaxi 23

35  Teɨterimana mekaniti'ukaitɨni metanenieretɨ, 'itsɨkate


mekanitawe'eriekaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Hipame waniu kaniwatawikweitsitɨwakaitɨni, yɨkɨmana
keyutawikweitsitɨani xɨka 'aku Kɨritsitu hɨkɨtɨni Kakaɨyari hetsɨa mieme,
kemɨ'ane manayexeiyarie.
36 Meta kuyaxi yaxeikɨa mekaninanaimakaitɨni hurawa me'ukɨneka,

matsina mekanixatɨakaitɨni menu'ienikɨ, 37 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'Ekɨ huriyutsixi tiwa'aitɨwame xɨka pehɨkɨtɨni, keneu'atawikweitsitɨa.


38 Meta mu'uya heima mekaneimani 'utɨarika, mɨpaɨ pɨre'ukai: «'IKƗ

HURIYUTSIXI TIWA'AITƗWAME KANIHƗKƗTƗNI».


39 Hikɨ teyukwikate mana memutiwɨkai xewitɨ 'axakatinikɨhɨawekaitɨni,

mɨpaɨ 'utaitɨ:
—¿'Ekɨ pekatihɨkɨ Kɨritsitu? Merikɨte, kene'atawikweitsitɨa, meta tame
ketaneutawikweitsitɨa.
40 Xewitɨ pɨta tapa mutiwiekai nitatieni mɨpaɨ 'utaitɨ:

—¿Kari 'ekɨ Kakaɨyari pepɨkamakaxe tsepa hepaɨna pemɨ'itɨariene yaxeikɨa


petiutahɨawarieka? 41 Peru kaniheitserietɨni tahetsie kemɨtiunakixɨ,

kemɨreuyewetse xeikɨa tepɨ'itɨarietɨwe yatemɨteyuriekaikɨ. 'Ikɨ matsi tixaɨ


'atsipɨkatiyuriewe.
42 Mɨpaɨ meta kaniutayɨni:

—Ketsutsi 'aku, kenena'eriwani kepauka pemunuani ti'aitame pehɨkɨtɨtɨ.


43 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nepɨmarahɨawe, hikɨtɨtɨ nehetsɨa pepeyeikani


witsimɨraku'anetsie.

Ketsutsi kemɨtiyetua yu'iyari


(Ruk 23:44‑49 – Mat 27:45‑56, Mar 15:33‑41)
44  Merikɨte tuka kaniukuyɨre yemekɨ naitsarie kwiepa tau kɨa kawiekakuke
kaniukuhekɨare. 45 Tau 'uyɨreku 'ixuriki meuwiekai tuki 'amɨpata hixɨata

kanitsane. 46 Hikɨ Ketsutsi karima 'utahiwaka mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Ne'ukiyari, ne'iyari nepɨmatsihɨritɨa.


Mɨpaɨ 'utayɨka kaniumɨni.
47 Xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame 'uniereka kemɨtiuyɨ 'aixɨa

kaniutayɨni Kakaɨyari hepaɨtsita, mɨpaɨ 'utaitɨ:


—Yurikɨ 'ikɨ tewi heitserie pexeiyakai.
48 Yunaitɨ teɨteri meneniereke memɨyukuxeɨri, me'uneniereka

kemɨtiuyɨ, yu'utɨma mekanekɨne yutawitsie meyukuhutsunatɨ


hiwerikakɨ. 49 Peru yunaitɨ memimatekai mana mekaniti'ukaitɨni

yatewa, meta 'ukari hamatɨana memeyekɨ Karereyatsie, mɨkɨ mana


mekaniti'ukaitɨnita menenieretɨ.

Ketsutsi kemɨtiuteukie
(Ruk 23:50‑56 – Mat 27:57‑61, Mar 15:42‑47, Wa 19:38‑42)
50-51 Merikɨtsɨtewi 'akaniuyeikakaitɨni Kutse titewatɨ, 'itsɨkate muwanɨ'ɨ
kanihɨkɨtɨtɨkaitɨni, 'aixɨa pɨtiuka'iyarikai heitseriemekɨ yapɨtikamiekai,
Rukaxi 23  1788

mɨkɨ yapɨkara'eriwakai kememɨteyu'eni kememɨte'uyuri. 'Arimateya


kanikiekametɨkaitɨni Kureya kwieyaritsie, yuri katini'eriekaitɨni ta'ikwewatɨ
Kakaɨyari mitsutɨanikɨ ti'aitatɨ. 52 Mɨkɨ Piratu hetsɨa nuaka kanitawawirieni

Ketsutsi kaxarieya. 53 Hekakweka kanita'eima rinu tsawanayarikɨ,


kaneikuteuku teukiyapa 'aitɨa muwaye'inieriekaitsie hakewa tewi hatsuaku


mɨkaheutatekiewekaitsie. 54 Merikɨtsɨ pɨpienixitɨkai 'ana, 'uxipiya tukari

pɨtsutɨarieximekai.
55 Mekaneiweiya 'ukari Karereyatsie memeyekɨ 'utɨmana, mekanixeiya

teukiya, meta kaxarieya mekaniuxeiya kemɨtiutekie. 56 Yu'utɨma mehekɨneka


'aixɨa meniyurieni witsimu'ɨa mixaxi nɨkame 'uaye.


Merikɨtsɨ 'uxipiya tukaritsie mekani'uxipiekaitɨni 'aitsika kemaine.

Kemɨranutanierixɨ 'umierieka
(Ruk 24:1‑10 – Mat 28:1‑8, Mar 16:1‑8, Wa 20:1‑8)

24   Tsemana
mexɨakame tukaritsie ximeri kwitɨwa, teukiyapa
1

mekanekɨne 'ukarawetsixi witsimu'ɨa me'ahapatɨ memikuha'aritakai.


2 Hikɨ teté mekaniutaxeiya heuhɨiyakame kitenie meukatei.

3 Meheutahaxɨaka teukiyapa, mepɨka'itaxei Ti'aitame Ketsutsi kaxarieya.


4 'Atsimepɨkatemaikai kememɨteyurienikekai mɨpaɨ mɨtiuyɨkɨ, hikɨ 'ukitsi


yuhutatɨ wa'aurie mekaniti'uni merɨkawime me'anakatɨtɨ. 5 Memamatɨ  

kwiepa mekaniukahɨxima'uni, peru mɨkɨ mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe:


—¿Titayari mɨkite watsata xete'iwautɨwe mɨkɨ mayeniere? 6 'Uwa  

pɨkayeka, kananukuketɨarieni. Xekena'eriwani kemɨtixe'utahɨawixɨ


Karereyatsie 'uyeikatɨ 'akuxi, 7 kexemɨte'utahɨawarie: “Yuri Tewi hepaɨtsita,

kemɨreuyewekai mɨyetuiyanikɨ 'axateyuruwamete memiwiyakɨ, kuruxitsie


mɨmierienikɨ, hairieka tukaritsie manukukenikɨ kemɨreuyewekai”.
8 Hikɨ 'ana Ketsutsi niukieya menaye'erieni. 9 Hikɨ teukiyapa mewayekɨneka
   

mekanekɨne, 'ikɨ naime mekateniwarutaxatɨani tamamata heimana xeime,


meta hipame yunaime. 10 'Ukari Mariya Mararatanaka, Wana, Mariya

Kakuwu mɨwarutsieyatɨkai metenitetewakaitɨni meta hipatɨta wahamatɨa


memu'uwakai 'ukari yunaitɨ yamekateniwarutaxatɨani nɨ'ariekate. 11 Peru  

mɨkɨ yakɨ me'utiyuaneme mekani'eriekaitɨni metekuxatakaku, yuri


mepɨkatewaruta'eriri. 12 Perutsɨ Pekuru kaneyani teukiyapa 'unautsarɨmetɨ.

'Anahuka nixeiya 'ixuriki mana 'akateme 'uyemaweme. Yukie kaneyani


waɨka 'iyarixietɨ kemɨtiunierixɨ hepaɨtsita.

Kememɨte'ixei 'Emahu huyeyari 'utɨa me'uhutɨ


13  Merikɨtsɨmɨkɨ tukaritsie yuhutatɨ mɨkɨ huyeta menekɨne, kiekaritsie
meneta'axɨanikekaitɨni 'Emahu mɨrakutewatsie, Kerutsareme
nehurakaitɨni, yanetewakaitɨni tamamata heimana huta kirumetɨruyari
xeikɨa. 14 Metenikuxatakaitɨni naitɨ kemɨtiuyɨ hepaɨtsita. 15 Merikɨtsɨ
   

metekuxatakaku niuki mexɨatɨakaku Ketsutsitɨtɨ niwaranuku'axe


me'uhukaku, wahamatɨa niumiekaitɨni, 16 peru mepɨkapitɨariekai

memeitimanikɨ. 17 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿Ketitita 'ikɨ niuki xemɨxɨatɨa xe'uhutɨ, titayari xeteyuhiwerie?


1789  Rukaxi 24

Mɨkɨ mana meniti'uni me'ayexɨxɨnitɨ yɨhɨxie, 18 xewitɨ mɨkɨ Kɨreupaxi


mɨtitewakai mɨpaɨ katinitahɨawe:


—¿Kari 'ekɨ 'atsipepɨkatimate Kerutsareme kemɨreyɨ takai 'atu, 'atsita
kɨkamete mɨpaɨ mepɨtemate?
19 'Iya mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kereyɨkuta?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Ketsutsi Natsaretitanaka, kemɨranayetɨa pekatimate. Mɨkɨ tewi
Kakaɨyari hetsiemieme katinixaxatametɨkaitɨni, kemɨtiyurienekai
kemɨtikuxatakai, kanitɨrɨkaɨyekaitɨni Kakaɨyari hɨxie yunaime teɨteri
wahɨxie. 20 Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete ta'itsɨkate meta

mekaniyetuani hetsiena mɨrahɨiyanikɨ mɨmierienikɨ, 'arike kuruxitsie


mepeimi. 21 Tametsietɨ tekanita'ikwewakaitɨni yuri tete'erietɨ 'iya

mɨhɨkɨtɨkaikɨ kemɨ'ane mɨtatsitixɨnakekai 'ixaheritsixi teɨteriyari. Mɨkɨ


meta, haika tukari kaniyuriekari hikɨ, mɨya reyɨku. 22 Matsi meta 'ukari

tatsata miemete mepɨtatsi'ɨhɨxiyatsitɨa hikɨ, ximeri waniu menekukɨnixɨani


teukiyapa, 23 peru kaxarieya mepɨkahexei. Mekaniu'axɨani mɨpaɨ

me'utiyuatɨ kename niuki tuayamete mewarexei meteheinɨme


meyu'erietɨ, mɨkɨ waniu kename Ketsutsi 'ayeniere mekateniwaretahɨawe.
24 'Ana hipatɨta tahamatɨa memu'uwa teukiyapa mekanekɨne, 'ukari

kememaitɨkatei, mɨpaɨ 'aneme mepetaxei, peru Ketsutsi mepɨkahexei.


25 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kari 'atsixepɨkatemate, yu'iyaritsie xepu'itutupe, 'akuxi yuri


xepɨkateta'eriwawe texaxatamete kememɨtekuxatakaitsie naime.
26 ¿Kareuyewekai Kɨritsitu mɨpaɨ mɨtikwinekɨ, 'arike mɨkake

witsi'anetɨ karayanikekai?
27 'Ana Muitsexi xapaya xatatɨ meri yunaime texaxatamete waxapa xatatɨ,

kanitsutɨani tiwahekɨatsitɨiyatɨ kemɨre'ukai hepaɨtsitana


naime 'utɨarikatsie.
28 Merikɨtsɨ kiekaritsie hakewa memeta'axɨanikekai mekaneta'axɨani, 'iya

matsi 'ateewa kaniumiekaitɨni. 29 Mɨkɨ kwinimieme mekani'iniekaitɨni


mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Tahamatɨa kene'ahayewa, 'etsiwatɨkaku putaikai pakayunirɨme.
Hikɨ muwa kaneutahani wahamatɨa mɨyuhayewakɨ. 30 Hikɨ wahamatɨa

'ayerɨka mexa 'aurie, 'enu'ɨka paa, 'aixɨa kaniutayɨni Kakaɨyari hepaɨtsita paa
hepaɨtsita, 'ititaraka kaniwarumini. 31 'Ana wahɨxie katineukuyepiere hikɨ

mekaneitimani, peru mɨkɨ kamatsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani tawari mepɨka'ixei.


32 Hikɨ mɨpaɨ mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni:

—'E'e, 'ayumieme ta'iyaritsie kwini mieme tepɨtayetuakai mexi


tatikuxaxatɨwakai huyeta te'uhukaku, mexi tatsihekɨatsitɨiyakai
'utɨarika kemaine.
33 Hikɨ me'anuku'uka kwitɨ, Kerutsareme mekanekɨne yu'utɨma. Tamamata

heimana xeime hipameta mekaniwaretaxeiya meyuxeɨriekame. 34 Mɨkɨ  

mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Kaniyuritɨni, Ti'aitame panukuke. Matsiɨkɨtɨ


kanayuyeitɨani Tsimuni 'ixeiyakaku».
Rukaxi 24  1790

35  Mɨkɨmeta mekateniwarutaxatɨani huyeta kemɨreyɨ, kememɨteheitima


paa 'utitaraku.

Ketsutsi matsiɨkɨtɨ kemɨrayuyeitɨa teyɨ'ɨkitɨwamete wahɨxie


36 Merikɨtsɨ metekuxatakaku 'akuxi, 'iya wahixɨata kaniutakeni, mɨpaɨ kaniutayɨni:
—'Aixɨa 'aku.
37 Mɨkɨ mekaniutimamani, mɨki mexeiyame meyu'erietɨ.

38 Mɨkɨtsɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿Titayari xeteyuxamurie? ¿Titayari xete'itsutɨa niuki xexɨatɨatɨ yu'iyaritsie?


39 Xekeneu'ixɨari nemamate ne'ɨkate, ne nekanihɨkɨtɨni, xekeneneumayɨa

xekeneneuxeiya, 'iyari 'ume pɨkahexeiya wai pɨkahexeiya nehapaɨ.


40 Mɨpaɨ 'utayɨka yumamate yɨ'ɨkate kaniwaruxeitsitɨani. 41 Meyutemamawietɨ
   

mehɨxiyatɨ, kayuritɨme mepɨ'eriekai 'akuxi, hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿Tixaɨ xekatehexeiya 'ena tikwaiwame?
42 Tsaapa waiyari yayeukame mekanimini warikime. 43 'Enu'ɨka kanitakwani
   

wahɨxie. 44 Merikɨtsɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—'Ikɨ niuki nekanixekuxaxatɨwakaitɨni xehamatɨa ne'uyeikatɨ 'akuxi, mɨpaɨ


ne'utaitɨ kename heuyewekai maye'atɨarienikɨ naitɨ nehepaɨtsita kemɨre'uxa
Muitsexi 'inɨarieya niukiyaritsie, texaxatamete waxapatsie meta kwikari
xapayaritsie ne'utaitɨ.
45 'Ana wa'iyari kaniwatiyepieni memeitimanikɨ tita 'utɨarika xapayari mɨtixatakai.

46 Mɨpaɨta katiniwarutahɨawe:

—Mɨpaɨ pɨre'uxa, kemɨreuyewekai Kɨritsitu nehɨkɨtɨtɨ mɨya


nekatinikwinekekaitɨni, hairieka tukaritsie nekananukukenikekaitɨni mɨkite
watsata. 47 Mɨkɨ meta, yunaitɨ nuiwarite mɨpaɨ mekatenitahɨawariekuni,

xɨka xete'uhayewa kexemɨteyuriekai, xɨka pɨta xenetsihahɨaweni kemɨ'ane


nemɨhɨkɨ, xepɨteheuyehɨwiyarieni 'axaxemɨte'uyurikɨ, Kerutsareme meri,
'ariketa xaɨtsie yakatinikuxaxatsiwamɨkɨ. 48 Xeme xekanihɨkɨtɨni xemunenierixɨ

xemihekɨata 'ikɨ kemɨtiuyɨ hepaɨtsita. 49 Ne meta nepɨtixehanɨ'airieni tita


ne'ukiyari mɨrainekai mɨtixeminikekaikɨ, xeme kiekaritsie xekeneyuhayewani


tukari 'aye'ayuke kepauka tɨrɨkariya xemɨpitɨarieni taheima mieme,
'anake xepayekɨne.

Kemɨranutitɨa
50  Hikɨ
kaniwarayewitɨni Wetaniya 'aurie, yumamá teikɨ hetseratɨ
kaniutaniuni 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ. 51 Mexi 'utaniukakai wahetsɨa

kanayeyani, muyuawitsie kananutiwitɨkieni. 52 Mɨkɨ nenewieri me'ipitɨaka


Kerutsareme mekanekɨne kwini mieme meyutemamawietɨ. 53 Tukarikɨ tuki  

kuraruyarita mekaniu'uwakaitɨni 'aixɨa me'utiyuatɨ Kakaɨyari hepaɨtsita.


Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
Wani
Niuki 'aixɨa manuyɨne kemɨraka'utɨa

Niukitɨtɨ tewi kemɨratɨa

1   Tsutɨapai
Niuki kaniyɨanekaitɨni,
1

Niuki Kakaɨyari hetsɨa kaniuyeikakaitɨni,


Niukitɨtɨ Kakaɨyari kanihɨkɨtɨkaitɨni.
2 Mɨkɨtɨtɨ niuki tsutɨapai Kakaɨyari hamatɨa kaniuyeikakaitɨni.
3 Naitɨ katiniuneni mɨkɨ 'inetɨaku,
xɨka mɨkɨ ka'inetɨanike, pɨkanenikeyu nixewitɨ.
4 Mɨkɨ hetsie tukari kanixuawekaitɨni,
tukari teɨteri wahekɨariwiyame kanihɨkɨtɨkaitɨni.
5 Hekɨariya yɨwipa kanihekɨariwieka,
yɨriya pɨkahe'iwawe.
6 Merikɨtsɨ tewi Kakaɨyari meiyenɨ'a 'aniuyeikakaitɨni Wani titewatɨ. 7 Mɨkɨ
   

mɨtitahekɨatakɨ, hekɨariya hepaɨtsita, yunaitɨ yuri memɨteta'erienikɨ mɨkɨ


tihekɨatakaku. 8 Wani hekɨariya pɨkahɨkɨtɨkai, titahekɨatake hekɨariya

hepaɨtsita xeikɨa kaninuani. 9 Tita yurikɨ mɨtihekɨariya, tita mɨtiwahekɨatɨa


yunaime teɨteri, mɨkɨ kwiepa kaninuaximekaitɨni.


10 Kwiepa kaniuyeikakaitɨni, kwie kaniuneni mɨkɨ 'inetɨaku, matsi

kwiepa memɨtama mepɨkaheitima. 11 Yukie kaninuani, teɨterimama


mepɨka'itanaki'eri. 12 Matsi keyupaɨmetɨ memitanaki'eri, mɨkɨ yuri


memɨte'erie kemɨ'ane mɨhɨkɨtsie, mɨkɨ heitserie kaniwarupitɨani Kakaɨyari


niwemama memakɨnekɨ. 13 Teɨteri kememɨte'ununuiwatsie mepɨkayekɨ,

wapaapama meyuhiwe'eriekaku teɨteri kememɨteyurie, mana mepɨkayekɨ,


'uki tɨɨri wawewimɨkɨkaku, mana mepɨkayekɨ, Kakaɨyaritsie pɨta mepɨyekɨ.
14 Mɨkɨ niukitɨtɨ tewi kanayani, tatsata 'ukaitɨ ratɨa. Tame tekanixeiya

witsikemɨ'anekai, 'ukiyarieya witsikemɨtipitɨa yuniwe muyuxewi, kanaye'ani


'aixɨa tiuka'iyaritɨ yuri tikuxatatɨ.
15 Wani katinihekɨatakaitɨni hepaɨtsitana, kanahiwakaitɨni mɨpaɨ 'utaitɨ:

«'Ikɨ kanihɨkɨtɨni nemikuxatakai mɨpaɨ ne'utaitɨ: “Mɨkɨ ne'utɨa 'umamie


kanimariweni ne hepaɨna neka'anekaku meripaitɨ mɨmiemekɨ,
ne meripaitɨ nekamiemetɨkaku”».
16 Mɨkɨ tinaime kemɨrexeiya, 'aixɨa tiuka'iyaritɨ teyunaime tame waɨkawa

katatiniumini. 17 'Inɨari niukiyari tekaniupitɨarieni Muitsexi tatsi'upitɨaku.


Peru matsi tepupitɨarie naki'eriya meta tita yuri mɨraine temɨtehexeiyanikɨ,

1791
Wani 1  1792

Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa tiuka'iyaritɨ yatatiupitɨaku. 18 Xewitɨ hatsuaku


pɨka'ixeiyawe Kakaɨyari, Nu'aya muyuxewi, Kakaɨyari mɨhɨkɨ kemɨ'ane


yu'ukiyaritsie mɨtiwiya, mɨkɨ katanihekɨatsitɨiyani.

Wani Ti'ɨyame kemɨtiutahekɨataxɨ


19 'Ikɨkanihɨkɨtɨni Wani kemɨtiutahekɨataxɨ kepauka huriyutsixi hetsɨana
memɨwareyenɨ'a mawari wewiwamete meta rewitsixi Kerutsareme
memeyekɨ memita'iwawiyakɨ kemɨ'ane mɨyɨanekai. 20 Mɨkɨ puyutahekɨataxɨ,

pɨkayuku'imawakai, matsi puyutahekɨataxɨ mɨpaɨ 'utaitɨ:


—Neri Kɨritsitu nepɨkahɨkɨ.
21 Hikɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿Kamɨtsɨ kemɨ'ane pepɨyɨane? ¿Kamɨtsɨ 'Eriyaxi petiyɨane?


Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Ne mɨkɨ nepɨkahɨkɨ.
—¿Kakaɨyari niukameya petiyɨane?
Mɨkɨ tiwaruta'ei:
—Hawaikɨ.
22 Mɨkɨ 'ayumieme mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Kamɨtsɨ kepaikɨ pepɨyɨane? Xatsunikɨ yatemɨtewaretahɨawekɨ mɨkɨ


memɨtatsiheyenɨ'a. ¿Kepetayɨni 'ahepaɨtsita?
23 Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni, Kitsariyaxi Kakaɨyari niukameya kemutayɨ hepaɨ:

—Netsɨ nekanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mahiwa makumawetsie:


“Xeuraɨyeme xekeneutawewi Ti'aitame huyeya”.
24 Mɨkɨ memeyenɨ'arie paritseutsixi wahetsɨa mekanimiemetetɨkaitɨni.

25 Hikɨ mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:


—Merikɨte, xɨka Kɨritsitu pekahɨkɨtɨni, xɨka 'Eriyaxi pekahɨkɨtɨni,


xɨka Kakaɨyari niukameya pekahɨkɨtɨni, ¿titayari peti'ɨyane?
26 Wani mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Neri nekatini'ɨyaneni hakɨ, peru xetsata 'akaniuweni xewitɨ, xemɨka'imate


xeme, 27 mɨkɨ ne'utɨma 'ukanamieniri, ne 'aixɨa nepɨkatiuka'iyari nehetsie

mɨtinakenikɨ yatɨni nemixɨnirienikɨ kakaiya kwitaxiyari.


28 Mɨpaɨ katiniuyɨni Wetaniyatsie Kurutani hatuxame 'anutaɨye,

mana katini'ɨyanekaitɨni Wani.

Muxa Nunutsi Kakaɨyari hetsɨa mɨmieme


29 Merikɨtsɨ 'uxa'arieka Wani kanixeiya Ketsutsi 'a'amiekame hepana, mɨpaɨ
kaniutayɨni: «Kamɨ muxa nunutsi Kakaɨyari hetsɨa mieme, kwiepa memɨtama
tita 'axamemɨteyurie kaniwakunawairiwani mɨkɨ. 30 Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni

kemɨ'ane hepaɨtsita mɨpaɨ nemainekai: “Xewitɨ tewi ne'utɨma 'ukanamieni


kanimariweni ne hepaɨna neka'anekaku meripaitɨ mɨmiemekɨ, ne meripaitɨ
nekamiemetɨkaku”. 31 Netsɨari nepɨkaheitimaitɨyeikakai, peru mɨmatsiɨkɨnikɨ

'ixaheritsixi wahɨxie, 'ayumieme nekaninuani hakɨ netiuka'ɨyatɨ».


32 Hikɨ Wani katiniutahekɨata mɨpaɨ 'utaitɨ: «Ne nekanixeiya 'Iyari taheima

'akamieme kukuru 'amakamieni hepaɨ tiyuxexeiyame meta hetsiena


kaniyuhayewa. 33 Ne nepɨka'imatekai 'akuxi, matsi kemɨ'ane mɨnetsiheyenɨ'a

1793  Wani 1

nemɨtiuka'ɨyanikɨ hakɨ, mɨkɨtɨtɨ mɨpaɨ pɨnetiutahɨawixɨ: “Kemɨ'ane heima


pemixeiya 'Iyari 'a'akamieme hetsiena yuhayewame, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni
kemɨ'ane mɨtiuka'ɨya 'Iyari Mɨtiyupata rapitɨatɨ”. 34 Netsɨ nekaniuniere,

nekatiniutahekɨata 'ikɨ Kakaɨyari Nu'aya kanihɨkɨtɨni».

Matɨari teyɨ'ɨkitɨwamete memakɨ


(Wa 1:40‑42 – Mat 4:18‑22, Mar 1:16‑20, Ruk 5:2‑11)
35  Hikɨ 'uxa'arieka tawarita mana kaniutiwekaitɨni Wani,
teyɨ'ɨkitɨwametemama yuhutatɨ mana meteti'ukaita. 36 'Ixeiyaka Ketsutsi

mana 'uyemiekaku, mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Kamɨ muxa nunutsi Kakaɨyari hetsɨa mieme.
37 Yuhutatɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama me'i'enieka mɨpaɨ haineme,

Ketsutsi mekaneweiya. 38 Hikɨ Ketsutsi ta'aurie 'aweka, waruxeiyaka 'utɨana


me'uhukaku, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿Tita xetekuwautɨwe?
Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—¿Xawi, hakewa pepeka? (Xawi taniukikɨ Ti'ɨkitame panuyɨne).
39 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekenakɨni xepɨneniere.
Hikɨ mana mekaniu'axɨani, mekaniuneniere hakewa mekatei.
Mɨkɨ tukaritsie hamatɨana mekaniuyuhayewa, memenuweiyakɨ tau
kɨa heuwiekaku.
40 Merikɨtsɨ yuhutatɨ memu'enana Wani kemainekai, Ketsutsi memewei,

xewitɨ 'Atɨrexi katinitewakaitɨni Tsimuni Pekuru mɨ'iwayatɨkai. 41 'Atɨrexi


yu'iwa Tsimuni kanetaxeiya meri, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Tekaneitaxeiya Metsiyaxi (taniukikɨ Kɨritsitu heitserie mupitɨarie maine).
42 Ketsutsi hetsɨa kaneiwitɨni, Ketsutsi 'ixeiyaka mɨpaɨ kaniutayɨni:

—'Ekɨ Tsimuni pekanihɨkɨtɨni, Wani pemɨnu'aya. Tsepaxi pepɨtiterɨwarieni


(taniukikɨ Pekuru Tete manuyɨne).

Ketsutsi kemɨtiwaruta'ini Peripe meta Natanaheri


43  HikɨKetsutsi 'uxa'arieka Karereya paitɨ kaniyeimɨkɨkaitɨni.
Kanitaxeiya Peripe, mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Kenenanuweiya.
44 Peripe Wetsaira kanikiekametɨkaitɨni 'Atɨrexi meta Pekuru wakiekaritsie.

45 Hikɨ Peripe Natanaheri hetaxeiyaka, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Kemɨ'ane xatatɨ Muitsexi mɨtiuta'utɨa 'inɨari niukiyaritsie,


meta Kakaɨyari niukametemama memɨte'uti'utɨa me'ixatatɨ, mɨkɨ
tekanetaxeiya, Ketsutsi kanihɨkɨtɨni Kutse nu'aya natsaretitanaka.
46 Natanaheri mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Ketiyɨwe Natsareti hetsie 'aixɨa ti'anetɨ mɨrayeneni?


Peripe mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Patsɨ kenenierimie.
47 Kepauka Ketsutsi Natanaheri muxei 'a'amiekame hetsɨana,

mɨpaɨ kaniutayɨni hepaɨtsitana:


Wani 1  1794

—Kamɨ, 'ikɨ yurikɨ 'ixaheri tewiyari kanihɨkɨtɨni, hetsiena


'irɨmari pumawe.
48 Natanaheri mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Hakewa pepɨnetsihetima 'ekɨ?


Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Peripe kamatitaxatɨawekaku 'akuxi, kepauka pini hetɨa pe'ukaiku,
'ana nepɨmatsi'uxei.
49 Natanaheri mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ti'ɨkitame, 'ekɨ Kakaɨyari pekaninu'ayatɨni, 'ixaheritsixi


tati'aitɨwame pekanihɨkɨtɨni.
50 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Pini hetɨa pe'ukaime nepɨmetsi'uxei, nemutayɨkɨ yuri pepɨtiuta'eri?


'Ipaɨ 'aneneme matsi waɨkawa mamariwaweme pekatinixeiyamɨkɨ.
Mɨpaɨta katinitahɨawe:
51 —Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, xekanixeiyakuni muyuawitsie

reuyepiyakame, Niuki tuayamete Kakaɨyari hetsɨa miemete xetewaxeiyata


me'anutikɨkame meta me'anakakɨkame Yuri Tewi hetsie.

Neɨkiya kememɨte'uwewi Kanaha kiekariyaritsie

2   Merikɨtsɨ
hairieka tukari 'aye'aku mekaneitineɨkitɨani xeime,
1

mɨkɨ 'ixɨarari mepewewiekai Kanaha kiekariyaritsie Karereya


kwieyaritsie, Ketsutsi maamaya mana kaniuyeikakaitɨni. 2 Ketsutsi

neɨkiyapa kaniuta'inierieni, teyɨ'ɨkitɨwamete meta mete'uta'inierie. 3 Hikɨ


kaxie winuyari 'uyexɨxɨaku Ketsutsi maamaya mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Kaxie winuyari mepɨkahexeiyari.
4 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Nemaama, ¿ketita mɨkɨkɨ tetehexeiya? Netukari 'akuxi pɨka'aye'awe.


5 Hikɨ maamaya mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teparewiwamete:

—Mɨkɨ kemɨtixetahɨawe yaxeketenekahuni.


6 Merikɨtsɨ mana pɨtitekai tete ye'ɨrɨteyarite 'ataxewi paɨmetɨ huriyutsixi

memukamaimawa memɨ'itiyanikɨ. Xexuimetsie katinakananakekaitɨni


nauka tewiyari yatɨni xeitsienituyari rituruyari.
7 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Haa xekeneutihɨniya tete ye'ɨrɨteyariteta.


Hikɨ kɨtsitana paitɨ mekanitihɨniya.
8 Mɨpaɨta katiniwarutahɨawe Ketsutsi:

—Hikɨtari xekeniwatihapani, 'ixɨarari mɨhɨritɨarie hetsɨa


xekenanuhapani.
Hikɨ mɨkɨ mekaneihapanirieni. 9 Mɨhɨritɨarie kepauka menuti'inɨataxɨ

haa kaxie winuyari matɨa, 'atsikatimaitɨ hakewa memiemetɨkai,


tsepa teparewiwamete yamemɨtemaikai haa memɨwatihanakaikɨri,
'ixɨarari mɨhɨritɨariekai neneɨkeme kaniutahɨawe. 10 Mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yunaitɨ teɨteri kaxie winuyari 'aixɨa ma'ane mekaniwa'itɨaka meri,


kepauka memɨtitarɨweni 'axamɨ'ane 'ana mepɨwa'itɨa. 'Ekɨtsɨ pɨta
pekanitikwerieni kaxie winuyari 'aixɨa ma'ane hikɨkeri temenu'ienikɨ.
1795  Wani 2

11 'Ipaɨ matɨari katiniuyurieni Ketsutsi Kanahatsie Karereya kwieyaritsie


'itsutɨatɨ 'inɨari kemɨtiyurienekai. Matsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani kemɨtimariwekai,
teyɨ'ɨkitɨwamete yuri mekateniuta'erieni hetsiena.
12 Merikɨtsɨ 'arikeke Kaperunaume mɨkɨ kaneuyeyune, maamaya,

'iwamama, meta teyɨ'ɨkitɨwametemama, mana mɨixa mepɨka'uyuri.

Ketsutsi tukita kemɨtiwarayeweiyaxɨa


(Wa 2:14‑16 – Mat 21:12‑13, Mar 11:15‑17, Ruk 19:45‑46)
13  Merikɨtsɨ huriyutsixi wa'ixɨarari Patsikwa mɨtitewa kanahurakaitɨni,
Ketsutsi Kerutsareme kaneutiyune. 14 Mana tuki kuraruyarita

kaniwaretaxeiya tuurutsixi memɨwatuakai, muxatsi, kukuruxi meta tumini


patamete tiwaretaxei muwa me'ayeteme. 15 Kaunari tiyuwayame 'utawewieka

tuki kuraruyarita meyunaime kaniwaranuyeweiya, muxatsi meta tuurutsixi


wahamatɨa. Tumini patamete watumini kananakaxɨrieni, wamexate
kanatixɨriexɨani. 16 Kukuruxi memɨwatuakai mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—'Ikɨ xekenanuye'ɨi takwa paitɨ. Ne'ukiyari kiiya tetuayamete wakii


xepɨka'ayeitɨwani.
17 Teyɨ'ɨkitɨwamete mekaneye'erieni niuki mɨpaɨ mɨre'uxa: «'Akii nemɨkweriekɨ

netaɨta nepɨtaxɨtsitɨariexime». 18 Hikɨ huriyutsixi mɨpaɨ mekatenita'eiya:


—¿Ketita 'inɨariyari petatixeiyatsitɨani mɨyapemɨtiyurienekɨ?


19 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—'Ikɨ tuki xekeneuka'una, ne hairieka tukari 'anukayayu


nekanenukuketɨamɨkɨ hutarieka.
20 'Ayumieme huriyutsixi mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—'Ikɨ tuki wewiyanetɨ huta tewiyari heimana 'ataxewime wiyari


mekaniuyurieni. 'Ekɨri haika tukari perenukuketɨani.
21 Matsi mɨkɨ yuwaiyari kanixatakaitɨni tukitɨme. 22 Kepaukari mɨkite
   

watsata manukuketɨarie, teyɨ'ɨkitɨwametemama mekane'eriwakaitɨni


mɨpaɨ mutayɨkɨ. 'Ana 'utɨarika yuri mekateniuta'eririeni, meta Ketsutsi
niukieya yuri mete'uta'eriri.

Ketsutsi kemɨtiwamaikai yunaime teɨteri


23  Merikɨtsɨ
Kerutsareme 'uyeikakaku Patsikwa 'ixɨararipa, yumɨiretɨ yuri
mekateniuta'erieni hetsiena me'ixeiyaka 'inɨarite mɨkɨ kemɨtiyurienekai.
24 Matsi Ketsutsi yuri pɨkatiwa'eririekai, mɨkɨ yunaime mɨwamaikaikɨ,

25 xewitɨ tewi hepaɨtsita mɨtitahekɨatɨanikɨ pɨkaheuyehɨakai, mɨkɨ yɨkɨmana


mɨtimaikaikɨ tita tewi 'iyarieyatsie mɨtiyeka.

Ketsutsi Nikuremu hamatɨa kememɨtekuxatakai

3   Merikɨtsɨ
tewi 'aniuyeikakaitɨni paritseu mɨhɨkɨtɨkai Nikuremu titewatɨ,
1

huriyutsixi tiwa'aitɨwamete mɨhɨkɨtɨkai. 2 Mɨkɨ Ketsutsi hetsɨa kaninuani


yɨwikɨta, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ti'ɨkitame, tame mɨpaɨ tekatenimaika, 'ekɨ Kakaɨyari hetsɨa pemiemetɨtɨ
pemunuakɨ peti'ɨkitametɨtɨ, xewitɨ pɨkayɨwe 'ikɨ 'inɨarite mɨtiwewienikɨ
kepemɨtiyuriene hepaɨ xɨka Kakaɨyari hamatɨana ka'uyeikanike.
Wani 3  1796

3  Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:


—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, xɨka hutarieka ka'utinuiwa tewi,
pɨkayɨwe mixeiya tita Kakaɨyari mɨra'aita.
4 Nikuremu mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Tewi kehepaɨ tiyɨwe mutinuiwakɨ 'ukiratsitɨtɨri? ¿Tiyɨwe hutarieka


yumaama hetsie meutahani mutinuiwakɨ?
5 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, hatsie meta 'iyaritsie xɨka ka'utinuiwa, pɨkayɨwe


meutahani Kakaɨyari mɨra'aitatsie. 6 Tita tewitsie mɨtiyenuiwa kanitewitɨni, tita

'iyaritsie mɨtiyenuiwa kani'iyaritɨni. 7 Pepɨkahɨxiyaka mɨyanemetikɨhɨawekɨ:


“Peuyewetse xeme hutarieka xemɨtinunuiwa”. 8 Kemɨtinake kaniu'ekani,


pekani'enieka yuariyaya, perutsɨ 'atsipepɨkatimate kemɨraneika meta


kemɨreumie. Mɨpaɨ mekani'aneneni yunaitɨ 'iyaritsie memɨyenunuiwa.
9 Nikuremu mɨpaɨ katinita'eiya:

—¿Ketiyɨwe kuta mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ?


10 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Ekɨ 'ixaheritsixi pekatiniwa'ɨkitɨwametɨni, ¿kari 'ikɨ pepɨkatimate?


11 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, tekatenikuxatani tita temɨtemate hepaɨtsita,

tekatenihekɨatani tita temɨte'uxei hepaɨtsita. Xemetsɨ xepɨka'inaki'erie


tita temɨtehekɨata. 12 Xɨka yuri xekate'erieka tita kwiepa mɨtimieme

netixekuxaxatɨwakaku, ¿kehepaɨ yuri xepɨte'uta'eriwawe xɨka


netixekuxaxatɨwani tita taheima mɨtimiemekɨ? 13 Xewitɨ taheima  

pɨka'anutiyeiwe, mɨkɨ taheima makane Yuri Tewitɨtɨ xeikɨa pemarie.


14 »Muitsexi makumawetsie 'uyeikatɨ kuu muyete hepaɨ, mɨpaɨrita

kaneuyewekani Yuri Tewi muyetekienikɨ 15 yunaitɨ yuri memɨte'erie


hetsiena tukari mɨkaxɨwe memexeiyanikɨ.

Kakaɨyari kemɨtiwanaki'erie kwiepa memɨtama


16  »Kakaɨyari'ipaɨ katiniwanaki'erieka kwiepa memɨtama. Yuniwe muyuxewi
kaniyetuani memɨkatatɨmaiyarienikɨ, yunaitɨ yuri memɨte'erie hetsiena,
tukari mɨkaxɨwe memexeiyanikɨ pɨta. 17 Kakaɨyari kwiepa kemɨreiyenɨ'a

yuniwe, mɨpaɨ pɨkatiuyuri mɨwaranutaxɨrienikɨ kwiepa memɨtama. Matsi


kwiepa memɨtama memɨtawikweitsitɨarienikɨ kɨmana, 'ayumieme pɨta
kaneiyenɨ'ani. 18 Kemɨ'ane yuri mɨti'erie hetsiena, pɨka'anutahɨiyani. Kemɨ'ane

yuri mɨkati'erie 'ari kananutahɨiyaniri, yuri mɨkatita'eriwekɨ kemɨ'ane


Kakaɨyari Nu'aya muyuxewi mɨhɨkɨtsie. 19 'Ipaɨ katiniwaranutaxɨrɨwani

'itsɨkame: Hekɨariya kwiepa kaninuaniri, teɨteri yɨriya mekaninaki'eriekaitɨni,


hekɨariya mekanaki'erietɨ, 'axamemɨteyuriekaikɨ. 20 Yunaitɨ 'axamemɨteyurie

mekani'uxieka hekɨariya, hekɨaripa mepɨkakɨniku kapa me'utahekɨatsienikɨ


kememɨteyurie. 21 Kemɨ'ane yamɨtiyuriene tita yuri mɨrainetsie, hekɨaripa

paye'axe mɨmatsiɨkɨnikɨ kemɨtiyuriene Kakaɨyari hetsie tiwiyatɨ».

Neneɨkeme teɨtameya kemɨtiyutemawie


22  Merikɨtsɨ
mɨpaɨ tiuyɨku Ketsutsi meta teyɨ'ɨkitɨwametemama mekanekɨne
Kureya kwieyaritsie. Mana wahamatɨa 'ekatineutere ti'ɨyanetɨ. 23 Wani meta

1797  Wani 3

katini'ɨyanekaitɨni 'Enunitsie Tsarimi 'aurie, haa mana waɨkawa muhanekaikɨ.


Mekaniu'axekaitɨni mekaniuka'ɨyarɨwakaitɨni. 24 (Wani katsariyanata

pɨka'anutahɨiyawekai 'akuxi).
25 'Ayumieme Wani hetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete hipatɨ huriyutsixi

wahamatɨa niuki mekanixɨatɨakaitɨni 'itiya hepaɨtsita. 26 Wani hetsɨa  

me'u'axɨaka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Ti'ɨkitame, 'iya 'ahamatɨa meyeikakai hatuxame Kurutani 'anutaɨye,
kemɨ'ane hepaɨtsita pemɨtihekɨatakai, katine'ɨyaneni hikɨ, meta yunaitɨ
hetsɨana mekani'axeni.
27 Wani mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Tewi pɨkayɨwe tixaɨtɨ mɨtiutanaki'erieni, xɨka taheima miemekɨ yatipitɨarieka


xeikɨa pɨyɨwe. 28 Xemetɨtɨ xekatenihekɨatani nehepaɨtsita kenemainekai: “Ne

Kɨritsitu nepɨkahɨkɨ, matsi hɨxiena nemetanɨ'arie nepɨhɨkɨ”. 29 Kemɨ'ane 'uka  

wikiwame yuhetsiemieme mexeiya, 'uki neneɨkeme kanihɨkɨtɨni. Neneɨkeme


teɨtameya 'auriena mutiwe mi'enie, mɨkɨ kaniyutemawieka neneɨkeme 'enietɨ.
'Ayumieme 'ikɨ netemawierika kanaye'aniri. 30 Kaneuyeweka mɨkɨ mariwatɨ

mayeiximenikɨ, ne pɨta nekamariwatɨ nemayanikɨ.

Kemɨ'ane taheima makane


31 »Kemɨ'ane taheima makane kanimariweni, kemɨ'ane kwiepa mutine
kwiepa kanimiemetɨni, katinikuxatani tita kwiepa mɨtimieme. Kemɨ'ane
muyuawitsie makane kanimariweni. 32 Tita mɨtiuxei, tita mɨtiu'eni, mɨkɨ

hepaɨtsita katinihekɨatani. Xewitɨ pɨka'itanaki'eri tita mɨtiutahekɨataxɨ.


33 Kemɨ'ane mitanaki'eri tita mɨtiutahekɨataxɨ, mɨkɨri matsiɨkɨme

kanayeitɨani mɨpaɨ 'utaitɨ Kakaɨyari yuri mainekɨ. 34 Kemɨ'ane Kakaɨyari


meiyenɨ'a, mɨkɨ Kakaɨyari niukieyakɨ katinikuxatani, Kakaɨyari kanipitɨani


yu'iyari, kemɨreupaɨme kati'inɨatatɨ. 35 'Ukiyarieya yuniwe kaninaki'erieka,

naime katiniyetuirieni mamayatsie. 36 Kemɨ'ane nu'ayatsie yuri mɨti'erie


tukari mɨkaxɨwe kanexeiyani, kemɨ'ane yamɨkatikamie nu'aya kemaine,


pɨkaheitimani tukari, matsi Kakaɨyari 'ihekakaku pɨyuhayewa».

Ketsutsi meta 'ukaratsi tsamariyatanaka

4   Merikɨtsɨ
Ti'aitame katiniutamarieni paritseutsixi memu'enanakɨ
1

kename Ketsutsi yumɨireme teyɨ'ɨkitɨwamete warayeitɨwakai meta


wa'ɨyanekai, Wani yakɨ meyɨpaɨmeme xeikɨa wa'ɨyanekaku. 2 (Ketsutsi  

yɨkɨmana pɨkawaruka'ɨyakai, teyɨ'ɨkitɨwametemama pɨta mepɨwaruka'ɨyakai).


3 Mɨpaɨ tiumarieka Kureya kanayeyani, hutarieka Karereya kaninuani.

4 Kaneuyewekaitɨni Tsamariya kwieyaritsie meutayunekɨ. 5 Hikɨ kiekaritsie


   

kaninuani Tsamariya kwieyaritsie Tsikari mɨtiuyetewatsie, mana


kanehurakaitɨni kwie Kakuwu yuniwe Kutse mɨyetuiritsie. 6 Putsu Kakuwu  

mɨwati'inixɨ mana kanitinierekaitɨni. Merikɨtsɨ Ketsutsi 'uxetɨ yeiyakɨ mana


kanayerɨni putsu 'aurie tuka. Tuka 'ayeiximekaku. 7-8 Teyɨ'ɨkitɨwametemama 

kiekari hixɨapa mekane'uwakaitɨni 'ikwai meheunanaiyuka.


Merikɨtsɨ 'ukaratsi mana kaninuani Tsamariya kiekame kuhanɨnetɨ,
hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
Wani 4  1798

—'Etsiwa keneneuharitɨa.
9 Huriyutsixi tsamariyatari wahamatɨa 'aixɨa memɨkateyuxeiyakaikɨ.

'Ayumieme 'ukaratsi tsamariyatanaka mɨpaɨ katinitahɨawe:


—¿Kehepaɨtɨtɨri 'ekɨ pehuriyutɨtɨ, neta 'ukaratsi nemɨtsamariyatanaka,
haa pepɨnetsiwawirie?
10 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Xɨka pe'imatenike tita Kakaɨyari mɨtiyumikwa, meta xɨka pe'imaikake


kepaikɨ haa mɨmetsiwawirie, 'ekɨtsɨ pɨta pepɨnetsitawawirienikeyu,
nepɨmatsiharitɨanikeyu haa muhanetsie mieme.
11 'Ukaratsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neuxei, hanɨweme pepɨkahexeiya, putsu 'apeukatewa, ¿hakewa


pepeixeiya mɨkɨ haa tukari mɨtiyupitɨwa? 12 Tapaapa Kakuwu

kanimariwekaitɨni 'ikɨ putsu mɨtatsi'umi, 'ena kanitiharewekaitɨni mɨkɨ


meta niwemama meta tewamama. ¿'Ekɨ matsi kepetimariwe keyuri mɨkɨ?
13 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Yunaitɨ 'ikɨ haa memɨtihareni tawarita mepeuharikuni, 14 peru kemɨ'ane


manuhareni ne ne'iharitɨayu tawariri hatsuaku pɨkaheuharimɨkɨni, matsi


mɨkɨ haa nemiharitɨani, mɨkɨ haixa kanayeimɨkɨ hetsiena 'atineikatɨ tukari
mɨkaxɨwe 'ipitɨatɨ.
15 'Ukaratsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, mɨkɨ haa keneneuharitɨa tawari nemɨkaheuharimɨkɨnikɨ,


'uwa paitɨ nemɨkahanɨnenikɨ.
16 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Merikɨte, 'akɨna kene'inimie, 'ena xekenakɨni.


17 'Ukaratsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Nepɨkarekakɨna.
Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Herite, 'aixɨa pekanaineni nepɨkarekakɨna pemaine. 18 Yu'auxɨwime

pepɨwarexeiyakai 'akɨnama. Mɨkɨ meta, hikɨ pemeixeiya, mɨkɨ pɨka'akɨna.


'Ayumieme yurikɨ peputaine.
19 'Ukaratsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, nekamenetimaniri 'ekɨ Kakaɨyari niukameya pekanihɨkɨtɨni.


20 Tame tatutsima 'ikɨ yemuritsie mekaniyutinenewiwakaitɨni. Peru

xeme huriyutsixi xekaniutiyuaneni kename heuyewetse Kerutsareme


temuyutinenewiwanikɨ.
21 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Neuxei 'ukaratsi, yuri kenetine'eririeka, tukari kanaye'amɨkɨ kepaukari


nenewieri xemɨka'ipitɨaka yu'ukiyari 'ikɨ yemuritsie meta Kerutsareme.
22 Xeme nenewieri xepipitɨa kemɨ'ane xemɨkamate. Tame pɨta nenewieri

tekanipitɨaka kemɨ'ane temɨmate, wikweitsitɨarika mayeneikakɨ huriyutsixi


tahetsie. 23 Matsi tukari kanaye'amɨkɨ, hikɨ kanaye'aniri, kepauka mɨkɨ

yurikɨ memɨyutinenewiwa nenewieri memipitɨani yu'ukiyari yu'iyarikɨ yuri


me'utiyuatɨ. Mɨkɨ meta, ne'ukiyari mɨya me'aneneme kaniwakuwauneni
nenewieri memipitɨanikɨ. 24 Kakaɨyari kani'iyaritɨni, kaneuyeweka mɨkɨ

nenewieri memipitɨa yu'iyarikɨ memipitɨanikɨ yuri me'utiyuatɨ.


1799  Wani 4

25  'Ukaratsi mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ne nekatinimaika kename 'uhamie Metsiyaxi, Kɨritsitu mɨtitewa.
Kepauka mɨkɨ munuani, naime katatinitahekɨatɨamɨkɨ.
26 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Netsɨ nekanihɨkɨtɨni 'ahamatɨa nemɨtikuxata.


27 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniu'axɨani, mekaniuhɨxiyani 'ukaratsi hamatɨa

mɨtikuxatakaikɨ. Nixewitɨ mɨpaɨ pɨkatitahɨawixɨ: «¿Ketitakɨ petiku'iwawiya?»


yatɨni «¿Ketitakɨ petikuxata hamatɨana?»
28 Hikɨ 'ukaratsi yuye'ɨ 'uku'eirieka kiekaritsie kaneyani,

teɨteri mɨpaɨ katiniwaretahɨawe:


29 —Xekenakɨni xekenexeiyayu tewi mɨneretahekɨatɨa naime kenemɨtiuyuri.

¿Katikɨritsitu 'ikɨ?
30 Teɨteri kiekaritsie mekanayekɨne, hepana mekanahukaitɨni. 31 Merikɨtsɨ
   

mexi 'ame'ahukai, teyɨ'ɨkitɨwamete mekanita'inieni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Ti'ɨkitame, ketineukwakari.
32 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Ne 'ikwai nekanexeiyani xemɨka'imate xeme.


33 'Ayumieme mɨpaɨ mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni teyɨ'ɨkitɨwamete: «Xewitɨ

kati'atɨiri katiukwairi».
34 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kenemɨtikamie tita mɨtinake 'iya mɨnetsiheyenɨ'a, 'uximayatsikaya


kenemɨtinɨxime, mɨkɨ kanine'ikwaitɨni. 35 ¿Xeme mɨpaɨ xekate'utiyuane:

“Nauka metseri tixɨyu 'itsanaxa kanaye'amɨkɨ”? Kamɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe:


Xekeneutanierixɨa, waxa xekeneuxeiya. Kaniwawakiniri xemɨka'itsanakɨ.
36 Hikɨ 'itsaname katini'iwaneniri, kanikuxeɨrieni tita mɨtiutixuawerixɨ,

tukari mɨkaxɨwe memexeiyanikɨ, 'etsame 'itsaname hamatɨa yaxeikɨa


memɨyutemamawiekakɨ. 37 'Ikɨ hepaɨtsita niuki yuri paine: “Xewitɨ

kani'etsametɨni, xewitɨta ti'itsaname”. 38 Ne nepɨxeheutanɨ'axɨa


xemɨka'itsanakɨ xemɨkateha'uximayakaitsie. Hipatɨ mekateni'uximayakaitɨni.


Wa'uximayatsika xehetsie katiniunake.
39 Merikɨtsɨ yumɨiretɨ mana kiekatari Tsamariyatari yuri mekateniuta'erieni

hetsiena 'ukaratsi tiutahekɨataku yuniukikɨ mɨpaɨ 'utaitɨ: «Naime


kenemɨtiuyuri kanetiniutahekɨatɨani». 40 'Ayumieme Tsamariyatari hetsɨana

me'u'axɨaka mekanita'inieni wahetsɨa muyuhayewakɨ. Mana huta tukari


kaniyuhayewa. 41 Hipatɨta yumɨiretɨ yuri mekateniuta'erieni niukieyakɨ.

42 Mɨpaɨ 'ukaratsi mekateniutahɨawe:


—Hikɨrixɨa 'aniukikɨ xeikɨa yuri tepɨkate'erie, tameri tekani'enieni,


tekatenimaika 'ikɨ yurikɨ kwiepa memɨtama wawikweitsitɨwame mɨhɨkɨkɨ.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa ti'aitame parewiwameya nu'aya


43  Merikɨtsɨhuta tukari 'anukayaku mana kaniyeyani, Karereya kaninuani.
44  (Ketsutsiyɨkɨmana katiniutahekɨata kename nixewitɨ Kakaɨyari niukameya
yukwiepa 'aixɨa katixeiyarie). 45 Peru kepauka Karereya munua Karereyatari

mekanitanaki'erieni naime mete'uxeiyaka kemɨreyurienekai Kerutsareme


'ixɨararipa. Mɨkɨta memeku'ixɨarakaikɨ.
Wani 4  1800

46  Merikɨtsɨ hutarieka Kanahatsie kaninuani Karereya kwieyaritsie


haa kaxie winuyari mayeitɨatsie. Xewitɨ kwiepa ti'aitame
mɨparewiwameyatɨkai mana kaniuyeikakaitɨni, nu'aya katinekuyekaitɨni
Kaperunaumetsie. 47 Tiutamarieka kename Ketsutsi Kureya heyeyaka

Karereya nuakai, hetsɨana kaneyani, kanitawawirieni meukayanikɨ nu'aya


'aixɨa reu'eriekame mayeitɨanikɨ. Mɨkɨ kanemɨximekaitɨni. 48 Ketsutsi  

'ayumieme mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Xɨka 'inɨarite xeka'uxeiya, mamariwaweme, yuri xepɨkateta'erieni.
49 Mɨkɨ ti'aitame parewiwameya mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, mana keneukayuni neniwe mexi 'akuxi kahemɨwe.


50 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenemie, 'aniwe kanayeniereniri.


Hikɨ mɨkɨ tewi yuri katiniuta'erieni niukieyatsie Ketsutsi kemɨtitahɨawixɨ.
Kaneyani. 51 Mana heukamiekaku te'uximayatametemama mekanenukunake

mɨpaɨ mekatenitahɨawe kename nu'aya 'ayenierekairi. 52 Mɨkɨ kaniuta'iwauni


ya'utaitɨ ke'upaukakaku 'aixɨa reu'erietɨ matɨa. Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Takai tau 'etsiwa kɨa heuwiekaku kahɨiyatɨ kanayani.
53 Hikɨ paapaya katinetimani 'ana mɨya'upaukakaku Ketsutsi mɨpaɨ

mɨreitahɨawixɨ: «'Aniwe kanayeniereniri». Hikɨ mɨkɨ yuri katiniuta'erieni,


meta yunaitɨ kiena kiekatari.
54 'Ipaɨ hutarieka 'inɨari katiniuwewieni Ketsutsi Kureya heyeyaka

Karereya nuaka.

Tikwikame Wetetsita mayekatei

5   Merikɨtsɨ
'arike mɨyatiuyɨku huriyutsixi wa'ixɨarari kanaye'ani, Ketsutsi
1

Kerutsareme kaneutiyune. 2 Kerutsareme haa mana kaniyemakaitɨni


Muxatsi Wakitenie hehurakaku, hepɨrayutsixi waniukikɨ Wetetsita


katiniuyetewakaitɨni haa mayemakai, 'auxɨwitɨ kitenie waritana pawetɨkatei
'etɨpiwari hexeiyatɨkaitɨ. 3 Mɨkɨ kiteniete 'etɨpiwariyari hetɨa mekanayeheteitɨni

yumɨiretɨ tekwikwikate, memɨkaheuneniere, memɨhurietɨka,


memɨmamawawaki, meta'ikwewatɨ haa mɨkuyuitɨarienikɨ. 4 Heiwa mana  

kaniuta'axekaitɨni niuki tuayame, haa kanikuyuitɨwakaitɨni, kemɨ'ane meri


mana meuweni haa kuyuitɨarieyu yukuiniya kaniku'itiyarɨwakaitɨni tsepa
ketitakɨ mɨtikuyekai. 5 Merikɨtsɨ xewitɨ tewi mana kanayekateitɨni xeitewiyari

heimana tamamata heimana 'atahaika wiyari mɨtikuyekai. 6 Ketsutsi 'ixeiyaka


mana 'ukaikame, heitimaika mɨixa mɨyuriekaikɨ, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—¿Peti'awaɨriya 'aixɨa pereu'erietɨ pemayanikɨ?
7 Tikwikame mɨpaɨ katinita'eiya:

—Neuxei Ti'aitame, netsiparewiwame nepɨkahexeiya hapa


mɨnetsiheukahɨanikɨ kepauka haa mukuyuitɨarienitsie, mana ne'ukamiekaku
xewitɨ meri mana kaneuwautseni.
8 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenanukukexi, 'a'itari kenanukukwe'i, kenekuyeikani.


9 Yapauka tewi 'aixɨa reu'erietɨ kanayani, hikɨ yu'itari kananukukweni,

kuyeikatɨ kanayani.
1801  Wani 5

Merikɨtsɨ 'ana tukaritsie 'uxipiya tukari kanihɨkɨtɨkaitɨni. 10 'Ayumieme


huriyutsixi mɨpaɨ mekatenitahɨawe 'aixɨa reu'erietɨ mayeitɨarie:


—Hikɨ 'uxipiya tukari kanihɨkɨtɨni, heitserie pepɨkahexeiya
'a'itari pemanukukwenikɨ.
11 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Kemɨ'ane 'aixɨa nereu'eriekame mɨnetsi'ayeitɨa, mɨkɨ mɨpaɨ


kanetinetahɨawe: “'A'itari kenanukukwe'i, kenekuyeikani”.
12 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿Kepaikɨ pɨhɨkɨ mɨkɨ tewi mɨya mɨmetiutahɨawixɨ: “'A'itari


kenanukukwe'i, kenekuyeikani”?
13 'Aixɨa reu'erietɨ mayeitɨarie 'atsipɨkatimaikai kemɨ'ane mɨhɨkɨtɨkai,

Ketsutsi metɨakɨ yumɨiretɨ mana me'u'uwakaku watsata.


14 Hikɨ 'arikeke Ketsutsi kanitaxeiya tuki kuraruyarita, mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kamɨ, 'aixɨa pereu'erietɨ pekanayaniri. Tawariri 'axapepɨkareyurieneni


kapa waɨkawa pe'u'itɨarienikɨ matsi.
15 Tewi kaneyani, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe huriyutsixi kename Ketsutsi

hɨkɨtɨkai kemɨ'ane 'aixɨa reu'eriekame meyeitɨa.


16 'Ayumieme huriyutsixi mekaniweiyakaitɨni Ketsutsi mɨpaɨ

mɨtiyurienekaikɨ 'uxipiya tukaritsie. 17 Peru Ketsutsi mɨpaɨ


katiniwakɨhɨawekaitɨni:
—Ne'ukiyari hikɨ mɨyakatini'uximayaka, neta 'ayumieme
yanekatini'uximayaka.
18 'Ayumieme matsi kwinimieme mekanikuwautɨwekaitɨni huriyutsixi

me'imienike, 'uxipiya tukari 'inɨariyari mɨtitsanakaikɨ xeikɨa hawaikɨ,


matsitsɨ 'akuxi Kakaɨyari mɨxatakaikɨ yu'ukiyaritɨme, Kakaɨyari hepaɨ
'anetɨ 'ayuyeitɨwatɨ.

Kakaɨyari Nu'aya heitserie kemɨrexeiya


19 Hikɨ 'ayumieme Ketsutsi heitseriemekɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, nu'aya 'atsimɨtiuyurieni pɨkayɨwe
yɨkɨmana, kemɨtixeiya yu'ukiyari yatiyurieneme xeikɨa pɨyɨwe. Tita
'ukiyarieya mɨtiyuriene, mɨpaɨta katiniyurieneni nu'aya. 20 Ne'ukiyari

yuniwe pɨnaki'erie. Naime katinixeiyatsitɨani kemɨtiyuriene mɨkɨ. 'Ikɨ


kemɨtiyuriene 'etsiwa mariwemekɨ xeikɨa, matsi yemekɨ kanixeiyatsitɨamɨkɨ
waɨkawa mamariwawemekɨ, xemɨhɨxiyanikɨ xeme. 21 Ne'ukiyari mɨkite

mɨtiwaranuku'uitɨwa hepaɨ, tukari mɨtiwarupitɨwa hepaɨ nu'ayata mɨpaɨ


tukari pɨtiwakupitɨwa kemɨ'ane mɨkɨ mɨwareupitɨamɨkɨ. 22 Mɨkɨ meta,

ne'ukiyari xeime heitserie pɨkapitɨani 'itsɨkame hepaɨ, matsi heitserie


kanipitɨani yuniwe 'itsɨkame hepaɨ naime 'aixɨa mɨtiyurienikɨ, 23 yunaitɨ

'aixɨa memɨtehehɨawenikɨ nu'aya, yaxeikɨa 'aixɨa kememɨtehahɨawe hepaɨ


'ukiyarieya yuniwe meyenɨ'a. Kemɨ'ane nu'aya 'aixɨa mɨkarahɨawe,
mɨkɨ 'ukiyarieyata 'aixɨa pɨkarahɨawe meiyenɨ'a.
24 »Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, kemɨ'ane neniuki mɨ'enie, yuri ti'eririetɨ

'iya mɨnetsiheyenɨ'a, mɨkɨ tukari mɨkaxɨwe kanexeiyani. 'Itsɨkame hɨxie


pɨkatakwewiyaniri, matsi kaniuyupatari, kemɨtimɨkikai, 'ayenieretɨri
Wani 5  1802

pɨta kanayani. 25 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, tukari kanaye'amɨkɨ, hikɨ


kanaye'aniri, kepauka mɨkite memi'enieni Kakaɨyari Nu'aya 'utaniukame.


Mɨkɨ memɨ'enanani mekanayenenierekakuni. 26 Ne'ukiyari yɨkɨmana tukari

kemɨrexeiya, mɨpaɨ yaxeikɨa katinipitɨani yuniwe tukari mexeiyanikɨ


yɨkɨmana. 27 Heitserie kanipitɨanita 'itsɨkame hepaɨ 'aixɨa mɨtiyurienikɨ

Yuri Tewi mɨhɨkɨkɨ.


28 »Xepɨkahɨxiyaka 'ikɨkɨ, tukari kanaye'amɨkɨ kepauka yunaitɨ

memukateukie memi'enieni 'iya 'utaniukame, 29 meta mepɨwatikɨne. Mɨkɨ


'aixɨa memɨteyuriekai mekananuku'uikuni tukari memɨpitɨarienikɨ, peru


'axamemɨteyuriekaita mete'anuku'uni memanutaxɨriyanikɨ. 30 Ne nekɨmana

'atsinepɨkatiyɨwe, kenemɨti'ena, mɨpaɨ heitserie nepɨtiyuriene 'itsɨkame


hepaɨ neyɨanetɨ, kemɨtiheitseriekɨ nepɨwayuriene nemɨka'ikuwaunekɨ tita
mɨnetinake ne, tita mɨtinake 'iya mɨnetsiheyenɨ'a pɨta nemɨkuwaunekɨ.

Kememɨte'ihekɨata Kɨritsitu
31 »Ne xɨka nehepaɨtsita netihekɨatanike, yurikɨ nepɨkatihekɨatanikeyu.
32  Xewitɨ 'akaniuyeikani mɨtihekɨata nehepaɨtsita, nekatinimaika mɨkɨ
yuri mɨtihekɨatakɨ nehepaɨtsita kemɨtihekɨata.
33 »Xeme Wani hetsɨa xekaniwarenɨ'ani memita'iwawiyakɨ, mɨkɨ tita

yuri mɨraine hepaɨtsita katiniutahekɨata. 34 Ne matsi nepɨka'itanaki'eri


tita teɨteri memɨtehekɨata nehepaɨtsita, perutsɨ 'ipaɨ nekaniutaineni


xemɨtawikweitsitɨarienikɨ xeme. 35 Wani kɨxeme kanihɨkɨtɨkaitɨni tatɨ

hekɨariwietɨ. Xeme xekaniyuwaɨriyakaitɨni xemɨyutemamawiekakɨ mɨkɨ


yatixehekɨariwiyakaku yapaɨmexɨa.
36 »Ne matsi waɨkawa nekatinihekɨatani Wani 'etsiwa xeikɨa tihekɨatakaku.

Tita nemɨtiyuriene, ne'ukiyari kemɨnetiupitɨa nemeye'atɨanikɨ, 'ikɨ


'uximayatsika kenemɨtiyuriene, 'ikɨ nehepaɨtsita katinihekɨatani kename
ne'ukiyari netsiheyenɨ'a. 37 Mɨkɨrita ne'ukiyari mɨnetsiheyenɨ'a, mɨkɨtɨtɨ

nehepaɨtsita katinihekɨatani. Xeme hatsuaku xepɨka'i'eniewawe 'utaniukame,


meta xepɨka'ixeiyawawe kemɨtiyuxexeiya. 38 Niukieya xepɨkahexeiya yuhetsie

yuri xemɨkate'i'eririekɨ kemɨ'ane mɨkɨ meyenɨ'atsie. 39 Xeme 'utɨarikatsie


xepɨtekuwautɨwe xeyukweriwayurietɨ, mɨpaɨ xemɨteku'eriwakɨ kename


mɨkɨkɨ tukari mɨkaxɨwe xehexeiyatɨ xe'akɨne. Mɨkɨtɨtɨ kanihɨkɨtɨni tita
nehepaɨtsita mɨtihekɨata. 40 Peru xepɨkayuwaɨriya nehepa xemakɨnekɨ

tukari xemexeiyanikɨ.
41 »Tita teɨteri memɨtexata witsimenetexeiyatɨ, mɨkɨ nepɨkanaki'erie. 42 Matsi
   

nepɨxehetima xeme, Kakaɨyari heitseriekamekɨ xemɨkanaki'eriekɨ. 43 Ne  

nekaninuani ne'ukiyari hetsɨa nemiemetɨtɨ. Xemeri xepɨkanetsi'utanaki'eri.


Xɨka xewitɨ pɨta nuani yuhetsɨa mieme tikuxatatɨ, mɨkɨ xekanitanaki'erikuni.
44 ¿Kexeteyɨwawe yuri xemɨteta'erienikɨ xɨka xe'itanaki'erieni tita xemɨtexata

witsixeteyuxeiyatɨ, xɨkarita xekatekuwautɨweni 'iya muyuxewi Kakaɨyaritɨtɨ


witsimɨtixexeiyanikɨ xeme?
45 »Mɨpaɨ xepɨkateku'eriwani kename nexetaxaneta ne'ukiyari hɨxie. Xewitɨ

'akaniuyeikani mɨxexaneta. Muitsexi kanihɨkɨtɨni, kemɨ'ane hetsie yuri


xemɨte'erie. 46 Xɨkatsɨ yuri xete'eriekake Muitsexi hetsie, nehetsieta yuri

1803  Wani 5

xepɨte'eriekake, mɨkɨ nehepaɨtsita mɨraka'utɨakɨ. 47 Xɨka mɨkɨ 'utɨarikayatsie


yuri xekate'erieka, ¿keri yuri xeteta'erieni tita nemɨtikuxatatsie?»

Kemɨtiwarumi 'auxɨwime miriyari


(Wa 6:1‑13 – Mat 14:13‑21, Mar 6:32‑44, Ruk 9:10‑17)

6   Merikɨtsɨ
yapaɨmexɨa 'anukayaku Ketsutsi kaneyani, Karereya
1

harakunayaritsie Tiweriya mɨrakutewatsie 'anutaɨye kaneta'ani.


2 Yumɨiretɨ mekanikuweiyatɨwekaitɨni teɨteri 'inɨarite memɨxeiyakaikɨ

kemɨtiyurienekai tekwikwikate wahetsie. 3 Hikɨ Ketsutsi hɨritsie kaneutiyune,


mana kanetayerɨni, teyɨ'ɨkitɨwametemamata hamatɨana mekanetitekaitɨni.


4 Merikɨtsɨ huriyutsixi wa'ixɨarari Patsikwa mɨtitewa kanahurakaitɨni.

5 Hikɨ kepauka Ketsutsi munierixɨ, meta yumɨireme muwaruxei hepana


me'ahume, mɨpaɨ Peripe katiniutahɨawe:


—¿Hakewa tepeinanaiyu paa 'ikɨ memɨtekwanikɨ?
6 Mɨpaɨ kaniutayɨni 'i'inɨatanetɨ, mɨkɨ tsietɨ katinimaikaitɨniri

kemɨtiyurienikekai.
7 Hikɨ Peripe mɨpaɨ katinita'eiya:

—Paa huta tsienituyari 'inɨariyaritsie 'atɨ pɨkatinake wahetsiemieme


yuxexuitɨ 'etsiwa xeikɨa memita'ɨixɨanikɨ.
8 Xewitɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama 'Atɨrexi mɨtitewakai Tsimuni Pekuru 'iwaya

mɨpaɨ katinitahɨawe:
9 —'Ena puyeika xewitɨ temaikɨ tsewara payari 'auxɨwime hexeiyatɨ meta

tsapari yuhutame. ¿Perutsɨ 'ikɨ tixaɨtɨ pɨkatihɨkɨ yumɨireme wahetsiemieme?


10 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xekeniwaranukayatsa teɨteri.
Mana waɨkawa kanaku'ɨxayakaitɨni. Hikɨ 'ukitsi mekananukayaxe
'auxɨwime miriyari meyupaɨmetɨ 'etsiwatɨkaku. 11 Hikɨ Ketsutsi kanenu'ɨni

paa, pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari katiniwarumini mana memɨtitekai.


Yaxeikɨata tsapari kaniwarumini kememɨtewareukwaikukai.
12 Hikɨ me'utihuxaku mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwamete:

—Xekeneukuxeɨri tarimeyari muyuhayewaxɨ kapa reuyewenikɨ.


13 'Ayumieme mekanikuxeɨrieni, tamamata heimana huta tsikɨiwitiyari

mekaniutihɨniya tarimeyari tekwa'amete memiku'eiri 'auxɨwime tsewara


payaritsie mieme.
14 Merikɨtsɨ teɨteri me'ixeiyaka 'inɨarikɨ kemɨtiuyuri mɨpaɨ

mekaniutiyuanekaitɨni: «Kaniyuritɨni 'ikɨ kanihɨkɨtɨni Kakaɨyari niukameya


kwiepa 'umamiekai». 15 Hikɨ retimaika Ketsutsi kename me'axɨanikekai

me'iwiyake tiwa'aitɨwame memayeitɨanikɨ, tawarita yuxaɨta mana


hɨritsie kaneutiyune.

Ketsutsi kemɨtiuyeikakai harakunatsie


(Wa 6:16‑21 – Mat 14:22‑33, Mar 6:47‑51)
16  Merikɨtsɨ
kepauka tau makayunixɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mana
mekaniukanexɨani harakuna mayema paitɨ. 17 Kanuwatsie mekayaxeka

harakunatsie me'uhukaku 'anutaɨye mehanɨkɨneke Kaperunaume paitɨ


Wani 6  1804

meye'axɨanike. Hikɨ kaniukuyɨrekaitɨniri Ketsutsi 'akuxi wahetsɨa


pɨkanuawekai. 18 Karima mu'ekakaikɨ harakunatsie hamewari waɨkawa

kanixuawekaitɨni. 19 Hikɨ yateewa 'auxɨwi yatɨni 'ataxewi kirumeturuyari


me'uhutɨ kanuwa me'uwekirɨmetɨ mekanixeiya Ketsutsi harakunatsie


'umiekame kanuwatsie 'aye'aximeme, hikɨ mekaniutimamani. 20 Peru  

mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Ne nepɨyɨane. Xepɨkamamaka». 21 Hikɨ  

mekanipitɨani kanuwatsie mɨkayerɨnikɨ. Yapauka kanuwa kaneutaneni


kwiepa hakewa memeukɨnekai.

Teɨteri kememɨte'ikuwautɨwekai Ketsutsi


22  Merikɨtsɨ'uxa'arieka teɨteri harakuna 'anutaɨye memɨti'ukai
mekaniuneniere mana mukateikɨ xewitɨ kanuwa xeikɨa. Mepunenierixɨ
Ketsutsi mɨka'akayerɨwekai mɨkɨ kanuwatsie teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa,
matsi teyɨ'ɨkitɨwamete yuxaɨtame memekɨnekaikɨ. 23 Hipatɨta kanuwate

mekaneyekɨne Tiweriya. Mana 'ahurawa mekaniu'axɨani hakewa paa


memetikwaitsie Ti'aitame pamɨpariyutsi 'ipitɨaku Kakaɨyari. 24 Me'uneniereka

teɨteri Ketsutsi mana mɨka'uyeikakaikɨ, meta teyɨ'ɨkitɨwametemama mana


memɨka'u'uwakaikɨ, mɨkɨtari kanuwatetsie mekayaxeka mekanekɨne
Kaperunaume paitɨ Ketsutsi mekuwautɨwetɨ.

Ketsutsi paa tukari tiyupitɨwame pɨhɨkɨ


25  Harakuna 'anutaɨye meheitaxeiyaka mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Ti'ɨkitame, ¿kepauka pepunua 'uwapaitɨ?
26 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, xepɨkanetsikuwautɨwe 'inɨarite xemuxeikɨ. Paa


xemetikwaikɨ xemetihuxaikɨ pɨta xepɨnetsikuwautɨwe. 27 Xepɨkate'uximayaka

'ikwai mɨtipɨniwe xema'iwakɨ xeikɨa. Xeketene'uximayaka pɨta xeme'iwakɨ


'ikwai 'amɨtiteriwe tukari mɨkaxɨwe mɨxepitɨatsie Yuri Tewi mɨtixemini.
'Ukiyarieya Kakaɨyaritɨtɨ mɨkɨ kaniu'inɨaritɨani.
28 'Ayumieme mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿Keri teteyurieka Kakaɨyari 'uximayatsikayatsie temɨte'uximayakakɨ?


29 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—'Ikɨ kanihɨkɨtɨni Kakaɨyari 'uximayatsikaya: yuri xemɨte'eriekakɨ


mɨkɨ meiyenɨ'atsie.
30 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Merikɨte, tita 'inɨari petiyuriene, temixeiyakɨ, yuri temɨmeteta'eririenikɨ.


Kepemɨtiu'uximayata. 31 Tame tatutsima manana payari mekanikwakaitɨni

makumawetsie, kemɨre'uxa: “Hatsi muyuawitsie mieme kaniwarumini”.


32 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, Muitsexi pɨkahɨkɨtɨkai kemɨ'ane mɨxe'umi mɨkɨ


paa taheima mieme. Ne'ukiyari pɨta katinixemikwani tita yurikɨ paa mɨtihɨkɨ
taheima mieme. 33 Kemɨ'ane taheima makaneika, tukari mɨwamikwa kwiepa

memɨtama, mɨkɨtɨtɨ paa kanihɨkɨtɨni Kakaɨyari hetsɨa mieme.


34 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitawawirieni:

—Ti'aitame, 'aheyemekɨ yaketatineumikwani mɨkɨ paa.


1805  Wani 6

35  Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Ne nekanihɨkɨtɨni paa tukari tiyupitɨwame. Kemɨ'ane nehetsɨa mɨye'ani
pɨkaheuhakamɨkɨni meta kemɨ'ane nehetsie yuri mɨti'erie hawaikɨ
pɨkaheuharimɨkɨni hatsuaku. 36 Matsi yanepɨtixekɨhɨawekai, xepɨnetsixeiya

peru yuri xepɨkate'erie. 37 Naime ne'ukiyari mɨnetipitɨa nehetsɨa pɨye'ani.


Kemɨ'ane nehetsɨa mɨye'ani, takwa nepɨka'enuyehɨani. 38 Ne taheima


nepɨka'akane tita mɨnetinake yanemɨtiyurienenikɨ, matsi tita mɨtinake


'iya mɨnetsiheyenɨ'a pɨta yanemɨtiyurienenikɨ. 39 'Ipaɨ katininakeni 'iya

mɨnetsiheyenɨ'a, naime mɨnetiupitɨa nixeime nemɨkaheuyehɨanikɨ,


matsi nemenukuketɨanikɨ tukari 'aye'ayu kepauka mɨtapare. 40 'Ipaɨrita  

katininakeni ne'ukiyari, yunaitɨ memixeiya nu'aya, yuri memɨte'erie hetsiena,


tukari mɨkaxɨwe memexeiyanikɨ. Ne nepɨwaranuku'uitɨani tukari 'aye'ayu
kepauka mɨtapare.
41 Hikɨ huriyutsixi mekaniniukixiekaitɨni hepaɨtsitana mɨpaɨ mutayɨkɨ: «Ne

paa nekanihɨkɨtɨni taheima makane». 42 Mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «¿'Ikɨ


Ketsutsi katihɨkɨ Kutse nu'aya? Tame paapaya meta maamaya tepɨwamate.


¿Ketɨtɨ putaine: “Ne taheima nepakane”?»
43 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xepɨkaniukixieka yutsata. 44 Xewitɨ pɨkayɨwe nehetsɨa mɨye'ani, xɨka


ne'ukiyari mɨnetsiheyenɨ'a 'enayexeiya xeikɨa pɨyɨwe. Ne tukari 'aye'ayu


kepauka mɨtapare nekanenukuketɨamɨkɨ. 45 Kakaɨyari niukametema

waxapatsie mɨpaɨ katine'uka: “Kakaɨyari katiniwa'ɨkitɨaka yunaime”.


Yunaitɨ memɨ'enana ne'ukiyari kemaine, memɨteyɨ'ɨkitɨa, mɨkɨ nehetsɨa
mekaniye'axɨakuni. 46 Perutsɨ xewitɨ pɨka'ixeiyawe ne'ukiyari. Kemɨ'ane

Kakaɨyari hetsɨa miemetɨtɨ 'amuyeika, mɨkɨ xeikɨa kanixeiyaweni ne'ukiyari.


47 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, kemɨ'ane nehetsie yuri mɨti'erie, tukari

mɨkaxɨwe kanexeiyani. 48 Ne paa tukari tiyupitɨwame nekanihɨkɨtɨni.


49 Xetutsima manana payari mekanikwakaitɨni makumawetsie, peru mɨkɨ


mekaniukwini. 50 Peru 'ikɨ kanihɨkɨtɨni paa mayeniere taheima makane


tewi mitikwanikɨ mɨkamɨnikɨ. 51 Ne nekanihɨkɨtɨni paa mayeniere taheima


makane. Xɨka tewi 'ikɨ paa 'utikwani, yuheyemekɨ payeniereni. 'Ikɨ


paa nemɨyetuani ne, newaiyari kanihɨkɨtɨni, kwiepa memɨtama
watukari mɨhɨkɨtɨnikɨ.
52 Hikɨ huriyutsixi mekaniyuxamurietɨwekaitɨni yameteyɨkɨhɨawetɨ:

«¿Ketiyɨwe 'ikɨ yuwaiyari mɨtatsiminikɨ temitikwanikɨ?»


53 Ketsutsi 'ayumieme mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, xɨka xeka'itikwani Yuri Tewi waiyarieya,


xɨka xuriyaya xeka'anu'ieni, tukari yuhetsie xepɨkahexeiya. 54 Kemɨ'ane

newaiyari mɨkwa'a nexuriya mɨ'ie, tukari mɨkaxɨwe kanexeiyani. Tukari


'aye'ayu kepauka mɨtapare, nekanenukuketɨamɨkɨ. 55 Ne newaiyari yurikɨ

kani'ikwaitɨni, nexuriya yurikɨ kananu'iwani. 56 Kemɨ'ane newaiyari mɨkwa'a


nexuriya mɨ'ie, mɨkɨ nehetsie tiwiyatɨ kaniyuhayewamɨkɨ, neta hetsiena


netiwiyatɨ netinehayewa. 57 Ne'ukiyari mayeniere kwiepa kemɨnerenɨyenɨ'a

hepaɨ, ne kenemɨrayeniere ne'ukiyarikɨ, mɨpaɨrita yaxeikɨa kemɨ'ane


mɨnetsikwa'a, mɨkɨta kanayenierekamɨkɨ nekɨmana. 58 'Ikɨ kanihɨkɨtɨni paa

Wani 6  1806

taheima makane. Xetutsima manana me'utikwaka memukwi, mɨpaɨ pɨka'ane.


Kemɨ'ane 'ikɨ paa mɨkwa'a yuheyemekɨ kanayenierekamɨkɨ.
59 Mɨpaɨ kaniutayɨni Kaperunaumetsie ti'ɨkitatɨ tukita.

Niuki tukari mɨkaxɨwe hepaɨtsita


60  Hikɨ 'ayumieme teyɨ'ɨkitɨwametemama yumɨiretɨ me'u'enanaka mɨpaɨ
mekaniutiyuani: «'Ikɨ niuki kanikwaniweni. Kepaikɨ pɨyɨwe mi'enienikɨ».
61 Ketsutsi yu'iyaritsie retimaika memɨniukixiekaikɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama

'ikɨ hepaɨtsita, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿'Ikɨkɨ xetetiketamɨrike? 62 ¿Ketiɨyɨwetsɨ xɨka xe'ixeiyanike Yuri Tewi

mana 'utimiekame hakewa meripaitɨ mekateitsie? 63 'Iyari kanihɨkɨtɨni tukari


tiyupitɨwame, waiyari 'atsipɨkatiuyuriwe. Tita nemɨtixekuxaxatɨwa ne,


mɨkɨ kani'iyaritɨni kanitukaritɨni. 64 Peru hipatɨ xeme yuri xepɨkate'erie.

Ketsutsi matɨari paitɨ kaniwamaikaitɨni kehate mɨkɨ yuri memɨkate'eriekai,


meta katimaikaitɨni kemɨ'ane miyetuanikekai.
65 'Ayumieme tawarita mɨpaɨ kaniutayɨni:

—'Ayumieme nepɨtixekɨhɨawe, xewitɨ mɨkayɨwe nehetsɨa mɨye'ani xɨka


ne'ukiyari mɨpaɨ katipitɨaka.
66 Mɨkɨkɨ yumɨiretɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama yukutama mekanitakɨne,

hamatɨana mepɨka'u'uwakairi. 67 'Ayumieme Ketsutsi mɨpaɨ


katiniwarutahɨawe tamamata heimana memɨyuhuta:


—¿Xemerita xeteyuwaɨriya xemɨyehu?
68 Tsimuni Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya yuku'imawatɨ:

—Ti'aitame, ¿kepaikɨ rahetsɨa tepɨteyehu? 'Ekɨtsɨ tukari mɨkaxɨwe niukiyari


pekanexeiyani. 69 Tameri yuri tekateniuta'erieni, tekamenetimani 'ekɨ

Mɨpatsie pekanihɨkɨtɨni Kakaɨyari hetsɨa mieme.


70 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeme nekanixe'anayexei tamamata heimana yuhutame. Perutsɨ xewitɨ


xeme kauyumarie hepaɨ kani'aneni.
71 Mɨkɨ Kura Tsimuni nu'aya 'Itsikariutitanaka kanixatakaitɨni, mɨkɨ

kaniyetuanikekaitɨni tamamata heimana memuyuhuta mɨwanɨkai.

Ketsutsi 'iwamama yuri kememɨkate'eriekai hetsiena 'akuxi

7   Merikɨtsɨ
'arikeke Ketsutsi Karereya kaniuyeikakaitɨni. Pɨkayuwaɨriyakai
1

Kureya muyeikani huriyutsixi memikuwautɨwekaikɨ me'imienike. 2 Hikɨ  

huriyutsixi wa'ixɨarari kanahurakaitɨni kepauka xamaru memutiwewiwatsie.


3 'Iwamama 'ayumieme mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—'Uwa peyeyame Kureya kenemie, 'ahetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete


memixeiyakɨ kepemɨtiyuriene. 4 Xewitɨ tewi kemɨ'ane mɨtikuwaɨne yunaime

wahɨrɨpa muyuhekɨatakɨ 'awie yapɨkatiyuriene. Xɨka mɨpaɨ petiyurieneni,


pematsiɨkɨme kene'ayeitɨa kwiepa memɨtama wahɨxie.
5 Peru yurikɨ 'iwamama yuri mepɨkate'eriekai hetsiena. 6 'Ayumieme Ketsutsi
   

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Ne netukari pɨka'aye'awe 'akuxi, xeme xehetsiemieme tsepa
ke'aneme tukaritsie 'aixɨa pɨ'ane. 7 Kwiepa memɨtama mepɨkayɨwawe

1807  Wani 7

memɨxe'uxiwe'erieka, nepɨta mekaneni'uxiwe'erieka wahepaɨtsita


nemɨtihekɨatakɨ, tita kememɨteyurie 'axapɨ'ane nemutainekɨ. 8 Xemeri  

xekene'ixɨarayu. Ne 'akuxi nepɨka'ixɨaramie 'ikɨtsie, netukari


mɨka'aye'awekɨ 'akuxi.
9 Mɨpaɨ tiwarutahɨaweka Karereya kaniyuhayewa. 10 Hikɨ 'iwamama
   

meheu'ixɨarayukaku mɨkɨta kaneyani 'arikeke, 'awie xeikɨa kayuhekɨatatɨ.


11 Hikɨ huriyutsixi mekanikuwautɨwekaitɨni 'ixɨararipa mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

«¿Hakewari peyeika 'iya?»


12 Teɨteri waɨkawa mepɨtekuxatakai hepaɨtsitana, 'awie xeikɨa. Hipatɨta

mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Matsi 'aixɨa pɨtiuka'iyari». Hipatɨta


mete'utiyuanekai: «Tixaɨtsietɨ, pɨwareuyexɨrɨwa matsi teɨteri». 13 Matsi  

xewitɨ teɨteri wahɨrɨpa pɨkatikuxatakai hepaɨtsitana yunaitɨ


memɨwamakaxekaikɨ huriyutsixi.

Ketsutsi kemɨtiuyuri 'ixɨararipa kepauka xamaru memutiwewiwa


14  Hikɨ 'ixɨarari hixɨapariekake Ketsutsi tukipa kaneutiyune, mana
katini'ɨkitakaitɨni. 15 Huriyutsixi mehɨxiyatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:

«Keri 'utɨarika 'ikɨ retimaika putaine. Pɨkatiyuti'ɨkitɨawe».


16 Ketsutsi 'ayumieme mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Tita nemɨti'ɨkita nehetsɨa pɨkamieme. Kemɨ'ane mɨnetsiheyenɨ'a hetsɨa


pɨta kanimiemetɨni. 17 Xɨka tewi yuwaɨriyani yamɨtikamienikɨ tita mɨtinake

Kakaɨyari, katinimaikamɨkɨ tita nemɨti'ɨkita hepaɨtsita, xɨka Kakaɨyari


hetsɨa miemetɨni, yanutsutɨni nekɨmana ne'utaineni xeikɨa. 18 Kemɨ'ane  

yɨkɨmana mutaine katinikuwauneni witsimɨtikɨhɨawarɨwanikɨ. Kemɨ'ane


mɨtikuwauneni witsimɨtikɨhɨawarɨwanikɨ pɨta 'iya meiyenɨ'a, mɨkɨ yuri
paine, tita mɨkatiheitserie pumawe hetsiena. 19 ¿Tamɨ Muitsexi katixe'upitɨa

'inɨari niukiyari xemeixeiyanikɨ? Perutsɨ nixewitɨ xeme yapɨkatikamie 'inɨari


niukiyaritsie. ¿Kamɨtsɨ titayari xenetekuwautɨwe xenetsimienike?
20 Teɨteri mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Kakaɨyari 'axamɨ'ane kameninɨka. ¿Kepaikɨ metsikuwaune metsimienike?


21 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Ne 'uxipiya tukaritsie heiwa xeikɨa tixaɨtɨ nepɨtiuyuri, peru


yunaitɨ xekanihɨxiyaka. 22 'Ayumieme meta Muitsexi kanixe'upitɨani

xitekiya 'inɨariyari. Muitsexi hetsɨa pɨkamieme, tatutsima wahetsɨa


pɨta kanimiemetɨni, peru 'uxipiya tukaritsie xeime 'uki nunutsi
xepɨ'inɨaritɨa. 23 Xɨka 'uki 'uxitekieni 'uxipiya tukaritsie Muitsexi hetsɨa

mieme 'inɨari niukiyari maye'atɨarienikɨ, ¿ketitayari xeneteheka ne


naime 'aixɨa reu'eriekame nemayeitɨakɨ xeime tewi 'uxipiya tukaritsie?
24 Kemɨtiyuxexeiyakɨ xeikɨa niuki xepɨkawewieka, kemɨtiheitseriekɨ pɨta

niuki xekenewewieka.

¿'Ikɨ Kɨritsitu katihɨkɨ?


25  HikɨKerutsaremetari hipatɨ 'ayumieme mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:
«¿'Ikɨ katihɨkɨ memikuwautɨwe me'imienike? 26 Kamɨ yunaime wahɨrɨpa

katinikuxatani, 'atsimepɨkatehehɨawe. Tahetsɨa miemete memanuyetei


Wani 7  1808

xɨari yurikɨ 'ikɨri Kɨritsitu mepɨ'erie. 27 Perutsɨ tame tekatenimaika 'ikɨ


hakewa memieme. Peru kepauka munuani Kɨritsitu, xewitɨ 'atsipɨkatimaika


hakewa memieme».
28 Hikɨ 'ayumieme Ketsutsi mɨpaɨ katiniuhiwa tuki kuraruyarita ti'ɨkitatɨ:

—Xeme xenetemate 'aku, hakewa nememieme xetemate. Ne nekɨmana


nepɨkanua. Matsi yuri kanaineni 'iya mɨnetsiheyenɨ'a. Xeme xepɨka'imate.
29 Peru ne nekanimaika hetsɨana nemɨmiemekɨ, mɨnetsiheyenɨ'akɨ.

30 Hikɨ mekanikuwautɨwekaitɨni me'iwiyake. Xewitɨ pɨka'iwi tukarieya


mɨka'aye'awekaikɨ 'akuxi. 31 Teɨteri yumɨiretɨ yuri mekateniuta'erieni


hetsiena, mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Kepauka munuani Kɨritsitu,


¿kamɨtsɨ matsi waɨkawa tiyurieni 'inɨarite, 'e'iwatɨ 'ikɨ kemɨtiyuriene?»
32 Hikɨ paritseutsixi teɨteri mekaniwa'eniekaitɨni hepaɨtsitana waɨkawa

metekuxatame. Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta paritseutsixi


mekaniwaretanɨ'ani tukita tehɨwemete memiwiyakɨ.
33 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Yapaɨmexɨa 'akuxi xehamatɨa nekaniuyeikamɨkɨ. 'Arikeke 'iya


mɨnetsiheyenɨ hetsɨa nepɨyemie. 34 Xepɨnetsikuwautɨweni peru

xepɨkanetsitaxeiya. Mɨkɨ meta, hakewa nemeyeikani xepɨkayɨwawe


xemeta'axɨani.
35 Huriyutsixi mɨpaɨ mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni:

—Ketiyune 'ikɨ temɨka'itaxeiyakɨ. Kɨriyekutsixi watsata memeutayeixɨa


wahetsɨa katiyemie, kɨriyekutsixi tiwareti'ɨkitɨanike. 36 ¿Kehepaɨtɨtɨri 'ikɨ

paine mɨya mutaine “xepɨnetsikuwautɨweni, xepɨkanetsitaxeiya”,


“hakewa nemeyeikani xepɨkayɨwawe xemeta'axɨani”, maine?»

Ketsutsi 'ixɨararipa 'imatɨrieka tukaritsie


37 Hikɨ patsiekamekɨ memuyukuxexeɨriwa tukariyaritsie 'ixɨarari
heutiparirɨmekaku, Ketsutsi mana 'utakeka, kanahiwakaitɨni
mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Xɨka tewi heuharimɨkɨni, nehetsɨa kenuani, ke'anuhareni. 38 Kemɨ'ane

nehetsie yuri mɨti'erie, 'utɨarika manuyɨne hepaɨ, hatɨa hepaɨ 'anenetɨ


kaniuhanekamɨkɨ taɨtana haa muhanetsie mieme hepaɨ 'anenetɨ.
39 Mɨpaɨ kaniutayɨni 'Iyari xatatɨ memitanaki'erienikekai mɨkɨ yuri

memɨteta'erienikekai hetsiena. Mɨkɨ 'Iyari mepɨkatanaki'eriwawekai 'akuxi


Ketsutsi 'akuxi witsi'anetɨ mɨka'ayeitɨariewekaikɨ.

Teɨteri hixɨata kememɨte'uyutsanaxɨ


40  Hikɨ teɨteri hipatɨ 'ikɨ niukite me'u'enieka mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:
«Yurikɨ 'ikɨ Kakaɨyari niukameya kanihɨkɨtɨni». 41 Hipatɨta mete'utiyuanekai:

«'Ikɨ Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni». Hipatɨta mete'utiyuanekai: «Matsi Kɨritsitu


Karereya kiekame pɨka'ayani. 42 Tamɨ 'utɨarika mɨpaɨ karanuyɨne,

Kɨritsitu Rawiri pɨxiɨyarieyatɨni, kiekaritsie Rawiri manukateitsie


pɨtinuiwa Werenitsie». 43 'Ayumieme teɨteri hixɨata mekaniyutsana

Ketsutsi hetsiemieme. 44 Hipatɨta mɨkɨ mekaniwiyakukaitɨni, perutsɨ


xewitɨ pɨka'iwi.
1809  Wani 7

Tewi hatsuaku pɨkatikuxatakai 'ikɨ mɨtikuxata hepaɨ


45  Hikɨ tukita tehɨwemete mekaniu'axɨani mawari wewiwamete
tewa'aitɨwamete wahetsɨa meta paritseutsixi wahetsɨa. Mɨkɨri mɨpaɨ
mekateniwaruta'iwawiya:
—¿Titayari xekate'i'atɨa?
46 Tukita tehɨwemete mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya:

—Tewi xewitɨ hatsuaku mɨpaɨ pɨkarekuxatani 'ikɨ tewi mɨtikuxata hepaɨ.


47 Hikɨ paritseutsixi mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya:

—¿Kari xemeta xepeuyexɨriya? 48 ¿Kamɨtsɨ kuwexinaruritsixi meta


paritseutsixi mɨkɨ hetsie xewitɨ yuri tiuta'eri? 49 Hawaikɨ. Peru 'ikɨ teɨteri

'inɨari niukiyari memɨkamate 'axamepɨtekɨhɨawarɨwa.


50 Hikɨ 'iya meripaitɨ Ketsutsi hetsɨa munua yɨwikɨta Nikuremu mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe mɨkɨ wahetsɨa mɨmiemetɨkaikɨ:


51 —Ta'inɨari niukiyarikɨ tepɨka'enutahɨani tewi xɨka meri teka'i'enieni

kemutaine, xɨka teka'imaika kemɨtiyuriene.


52 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—¿Kamɨtsɨ 'ekɨtari petikarereyatanaka? Ketinekuwawa, yapekatinetimaimɨkɨ


Karereyatsie nixewitɨ mɨka'ayenewekɨ Kakaɨyari niukameya.
53 Hikɨ yuxexuitɨ yukie mekaneutayeixɨani.

'Uka muwiyarie xeime kɨnaya hamatɨa meyukumaɨwakaku

8   Hikɨ
Ketsutsi yemuritsie kaneyani Huriwa Mati'u mɨrakutewatsie. 2 Ximerita
1  

tawari tukipa kaninuani. Yunaitɨ teɨteri hetsɨana mekani'axekaitɨni, mana


'ayerɨka katiniwa'ɨkitɨakaitɨni. 3 Hikɨ 'inɨarikɨ te'ɨkitamete meta paritseutsixi

mekani'atɨirieni 'ukaratsi muwiyarie xeime kɨnaya hamatɨa meyukumaɨwakaku,


hixɨapa me'itakeka 4 mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ti'ɨkitame, 'ikɨ 'ukaratsi kaniuwiyarieni xeime kɨnaya hamatɨa


meyukumaɨwatɨ. 5 'Inɨari niukiyaritsie Muitsexi mɨpaɨ katatiniu'aitɨani tetexikɨ

temɨwatituaxanikɨ mɨkɨ 'ukarawetsixi mɨya memɨyɨa. ¿Kamɨtsɨ kepetayɨni 'ekɨ?


6 Mɨpaɨ mekaniutiyuani me'i'inɨatatɨwetɨ memitaxanetakɨ. Peru Ketsutsi

'anakatutsireka, kwiepa katiniuta'utɨani yu'itɨwamekɨ. 7 Mɨkɨ 'ameteheutewitɨ


me'iku'iwawiyatɨ, Ketsutsi kananukukeni, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Kemɨ'ane xeme 'axamɨkatiyuriwe, mɨkɨ meri pitatuaxa tetekɨ.
8 Tawari 'anakatutsireka, kwiepa katiniuta'utɨani. 9 Hikɨ mɨkɨ memu'enana,
   

wa'iyari warutate'akaku, mekaneutayeixɨani yuxexuitɨ me'ayekɨkatɨ,


'ukirawetsixi meri. Ketsutsi yuxaɨtame kaniuyuhayewa, 'ukaratsi hixɨapa
muwekai kaniuyuhayewata hamatɨana. 10 Hikɨ 'anukukeka Ketsutsi, 'ukaratsi

mɨpaɨ katiniuta'iwawiya:
—Neuxei, 'ukaratsi, ¿hakewari mɨkɨ metsixanetamete? ¿Xewitɨ 'ahetsie
karahɨa?
11 Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ti'aitame, hawaikɨ.
Ketsutsi mɨpaɨta katinitahɨawe:
—Neta 'ahetsie nepɨkatiuhɨani. Kenemie, tawari 'axapepɨkareyurieneni.
Wani 8  1810

Ketsutsi kwiepa memɨtama wahekɨariwiwame mɨhɨkɨ


12  Merikɨtsɨ Ketsutsi tawari teɨteri katiniwarutixatɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Ne kwiepa memɨtama wahekɨariwiwame nekanihɨkɨtɨni.
Kemɨ'ane mɨnetsi'anuweiya yɨwipa pɨka'uyeikani, matsi hekɨariya
kanexeiyakamɨkɨ tukaritɨme.
13 Paritseutsixi 'ayumieme mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—'Ekɨ 'ahepaɨtsita xeikɨa pekatinihekɨatani. Tita pemɨtihekɨata pɨkayuri.


14 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Tsepatsɨ nehepaɨtsita nemɨtihekɨata, tita nemɨtihekɨata puyuri


nemɨtimatekɨ hakewa nemeyetɨa meta hakewa nemeyemie. Peru xeme
'atsixepɨkatemate hakewa nemeyetɨa meta hakewa nemeyemie. 15 Xeme  

teɨteri wahepaɨ xepɨteyu'inɨata. Nepɨta tewi nepɨka'inɨata. 16 Matsitsɨ xɨka


ne'ita'inɨatake, nepihekɨatɨanikeyu tita yurikɨ mɨti'inɨari nehexeiyatɨ,


nexaɨta nemɨka'uyeikakɨ, 'iya mɨnetsiheyenɨ'a nehamatɨa muyeikakɨ.
17 Mɨkɨ meta, xe'inɨari niukiyaritsie mɨpaɨ katine'uxani: Yuhutatɨ teɨteri tita

memɨtetahekɨata puyuri. 18 Merikɨte, ne nekanihɨkɨtɨni kemɨ'ane nehepaɨtsita


nemɨtihekɨata, ne'ukiyari mɨnetsiheyenɨ'a nehepaɨtsita katinihekɨatanita.


19 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Hakewari 'a'ukiyari?
Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Xeme xepɨkanetsimate, ne'ukiyari meta xepɨkamate. Xɨka
xenetsimatenike, ne'ukiyarita xepɨmatenikeyu.
20 'Ikɨ niukikɨ katinikuxatakaitɨni Ketsutsi tumini makamanarɨwatsie tuki

kuraruyarita ti'ɨkitatɨ. Xewitɨ pɨka'iwi tukarieya mɨka'aye'awekaikɨ 'akuxi.

Kenemɨreumie xepɨkayɨwawe xemeta'axɨani


21 Hikɨ tawari mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Netsɨ nepɨyemie, xeme xepɨnetsikuwautɨweni, tita 'axaxemɨteyurietsie
xetewiyatɨ xekanikwikuni. Hakewa ne nemeyemie xeme xepɨkayɨwawe
mana xemɨyehukɨ.
22 Huriyutsixi 'ayumieme mɨpaɨ mekatenikuxatakaitɨni: «¿Yɨkɨmana

katiyumieni?, mɨpaɨ mutayɨkɨ: “Hakewa ne nemeyemie xeme xepɨkayɨwawe


mana xemɨyehukɨ”».
23 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xeme 'ena xepɨmiemete. Nepɨta taheima nekanimiemetɨni. Xeme


'ena kwiepa xepɨmiemete. Ne 'ena kwiepa nepɨkamieme. 24 'Ayumieme

yanepɨtixe'utahɨawixɨ xemɨkwinikɨ tita 'axaxemɨteyurietsie xetewiyatɨ.


Xɨka yuri xekate'uta'erieni kename ne nehɨkɨ, xekanikwikuni tita
'axaxemɨteyurietsie xetewiyatɨ.
25 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿'Ekɨ kemɨ'ane pepɨyɨane?


Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Yemekɨ nepɨhɨkɨ tita tsutɨapai nemɨtixekuxaxatɨwa. 26 Waɨkawa

nekatinexeiyani xehepaɨtsita nemɨtikuxatanikɨ, xehetsie nemɨtiuhɨpanikɨ.


1811  Wani 8

'Iya mɨnetsiheyenɨ'a matsi yuri kanaineni. Tita nemɨtiu'eni 'iya yahainekaku,


mɨkɨ nepɨtiwataxatɨani kwiepa memɨtama.
27 Mɨkɨ 'atsimepɨkatehetima yu'ukiyari mɨwakuxaxatɨwakaikɨ. 28 Hikɨ
   

Ketsutsi 'ayumieme mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Kepauka xemenutihana Yuri Tewi, 'anari xepɨtehetimani ne nemɨhɨkɨkɨ,
nekɨmana 'atsinemɨkatiyurienekɨ. Ne'ukiyari mɨnetiu'ɨkitɨa hepaɨ, mɨpaɨ xeikɨa
nepɨtikuxata. 29 Mɨkɨ meta, 'iya mɨnetsiheyenɨ'a nehamatɨa kaniuyeikani.

Pɨkanetsi'uku'eiri nexaɨtame, neheyemekɨ yanemɨtiyurienekɨ tita mɨtinake.


30 'Ipaɨ tikuxatakaku yumɨiretɨ yuri mekateniuta'erieni hetsiena.

'Apɨrahami xiɨyarimama
31 Ketsutsi 'ayumieme mɨpaɨ katiniwarutahɨawe mɨkɨ yuri
memɨte'ita'eriri huriyutsixi:
—Xeme neniukitsie xetewiyatɨ xɨka xeyuhayewa, yurikɨ nehetsɨa miemete
teyɨ'ɨkitɨwamete xekanakɨnikuni. 32 Tita yuri mɨraine xekanetimaikuni.

Mɨkɨ yuri maine kanixetixɨnamɨkɨ.


33 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Tame 'Apɨrahami tekanixiɨyarimamatɨni. Xeimetsie mieme waɨriyarika


tepɨkate'uti'uximayataxɨ hatsuaku. ¿Kehepaɨtɨtɨ pehaine, xexɨxɨnitɨ xepakɨne
pemaine?
34 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, yunaitɨ 'axamemɨteyurie waɨriyarika


mekateni'uximayaka tita 'axamɨti'anetsie mieme. 35 Merikɨte, waɨriyarika

mɨti'uximaya yuheyemekɨ 'apɨka'uka kiekame hepaɨ. Kiekame nu'aya pɨta


'apuka yuheyemekɨ. 36 'Ayumieme xɨka nu'aya xe'utixɨna, xeme yurikɨ

xexɨxɨnitɨ xekanakɨnikuni. 37 Ne nepɨtimate 'Apɨrahami xemɨxiɨyarimama.


Peru xekanenikuwautɨweni xenetsimienike neniuki yuhetsie xemɨkapitɨakɨ.


38 Tita nemɨtiuxei ne'ukiyari hetsɨa yanepɨtikuxata. Xemetsɨari tita

xemɨte'u'eni yu'ukiyari hetsɨa yaxepɨtekahu.


39 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Tame ta'ukiyari 'Apɨrahami kanihɨkɨtɨni.


Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—'Apɨrahami xɨka xexiɨyarimamatɨnike, 'Apɨrahami kemɨtiyurienekai mɨpaɨ
xepɨteyuriekakeyu. 40 Matsi hikɨ xepɨnetsikuwautɨwe xenetsimienike. Ne tewitɨtɨ

tita yuri mɨraine nemɨxekuxaxatɨwa kenemɨtiu'enaxɨ Kakaɨyari hetsɨa. 'Apɨrahami


mɨpaɨ pɨkatiuyuri. 41 Xeme xepaapa kemɨtiyuriene mɨpaɨ xekateniyurieka.

Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—Tame tamaama kemɨ'ane mɨkakɨnayatɨkai, mɨkɨ pɨkatapaapa. Xeime
ta'ukiyari xeikɨa tekanexeiyani Kakaɨyaritɨme.

Kauyumarie hetsɨa miemete


42  Ketsutsi
mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xɨka Kakaɨyari xe'ukiyaritɨnike, ne xekaneninaki'eriekakeyu. Ne
Kakaɨyari hetsɨa nekaneyeyani nekaninuaniri. Mɨkɨ meta, nekɨmana
nepɨkanua. 'Iya pɨta kaneneyenɨ'ani. 43 ¿Titayari xekateheitimaiwawe tita

Wani 8  1812

nemɨtixata? Xemɨkayuwaɨriyakɨ neniuki xemɨ'enieni. 44 Xeme yu'ukiyari hetsɨa


xekanimiemetetɨni Kauyumarie hetsɨa. Xekaniyuwaɨriyani yaxemɨteyuriekakɨ


tita mɨtiheiwe'erie xe'ukiyari. Mɨkɨ meripaitɨ katiniyumemiwani. Tita yuri
mɨrainetsie tiwiyatɨ 'apɨka'uwe, tita yuri mɨraine mumawekɨ hetsiena. Kepauka
'itarikakɨ mɨtikuxata, yɨkɨmana katinikuxatani mɨti'itawakɨ, memɨte'itawa
mɨwa'ukiyarikɨ. 45 Ne pɨta yuri nemainekɨ, yuri xepɨkanete'eririe. 46 ¿Kemɨ'ane
   

xeme nehetsie pɨrahɨani, kename 'axanetiuyuri 'utaitɨ? Mexɨka yuri nehaineni,


¿titayari yuri xekanete'eririe? 47 Kemɨ'ane Kakaɨyari hetsɨa mɨmieme

kani'enani tita Kakaɨyari mɨtikuxata. 'Ayumieme xepɨkaheu'enana, Kakaɨyari


hetsɨa xemɨkamiemetekɨ.

Ketsutsi kemutayɨ yuhetsiemieme


48  Huriyutsixi mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—'Aixɨa tekaniutiyuaneni kename 'ekɨ tsamariyatanaka pehɨkɨ,
kename kakaɨyari 'axamɨ'ane metsinɨ'ɨ.
49 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Ne kakaɨyari 'axamɨ'ane pɨkanetsinɨ'ɨ. Matsi ne'ukiyari 'aixɨa


mɨrahɨawarɨwanikɨ neputaine, xemetsɨ pɨta 'axanemɨrahɨawarɨwanikɨ
xeputiyuane. 50 Ne tixaɨtɨ nepɨkatikuwaune witsinemɨtikɨhɨawarɨwanikɨ.

Xewitɨ pɨta 'akaniuyeikani mɨtikuwaune witsinemɨtikɨhɨawarɨwanikɨ,


kemɨ'ane 'itsɨkame hepaɨ mɨwa'inɨata, mɨkɨ xeikɨa kanihɨkɨtɨni. 51 Yurikɨ

mɨpaɨ nekanaineni, xɨka tewi neniukitsie yatikamieni, hatsuaku pɨkamɨni.


52 Huriyutsixi mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Hikɨrixɨa tepɨtehetima kakaɨyari 'axamɨ'ane mɨmetsinɨ'ɨ. Kamɨ 'Apɨrahami


kaniumɨni, meta Kakaɨyari niukametemama mekaniukwini. 'Ekɨtsɨ mɨpaɨ
pekanaineni, xɨka tewi neniukitsie yatikamieni, hatsuaku pɨkamɨni.
53 ¿Kamɨtsɨ 'ekɨ matsi waɨkawa petimariwe keyuri tapaapa 'Apɨrahami?

Mɨkɨ kaniumɨni, meta Kakaɨyari niukametemama mekaniukwini. ¿Ketita


'ekɨ peti'a'erie?
54 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xɨka ne witsinehainenike nehepaɨtsita, tixaɨtɨ pɨkatihɨkɨtɨnikeyu


witsinetikɨhɨawarɨwatɨ. Ne'ukiyari kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane witsimaine
nehepaɨtsita. Xeme yaxemutiyuane kename xekakaɨyari. 55 Matsi 

xepɨkaheitimaiwawe. Netsɨ pɨta nekanimaika. Xɨka nehainenike kename


neka'imate, xehepaɨ neti'itawatɨ nepayanikeyu. Peru matsi nekanimaika,
niukieyatsie yanepɨtikamie. 56 Xepaapa 'Apɨrahami kwinimieme

katiniyutemawiekaitɨni netukari ha'eriwatɨ mixeiyakɨ. 'Ixeiyaka,


kaniyukatemawieni.
57 Huriyutsixi 'ayumieme mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—'Ekɨ huta tewiyari heimana tamamata wiyari 'akuxi pepɨkahexeiya.


¿Kepetixei 'Apɨrahami?
58 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, 'Apɨrahami katinuiwawekaku 'akuxi,


'anekaniuyeikani ne.
1813  Wani 8

59 Hikɨ'ayumieme tetexi mekaniutitɨkɨ me'ituaxake. Ketsutsi


kaniyuti'awieta, tuki kuraruyarita kaniwayeyani watsata 'umietɨ.

Ketsutsi kemɨrenayehɨa tewi 'akɨpetɨ mutinuiwaxɨ

9   Hikɨ
mana 'uyemietɨ tewi kaniuxeiya kaheunieretɨ mutinuiwaxɨ.
1
2  Teyɨ'ɨkitɨwametemama
mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:
—Ti'ɨkitame, ¿kepaikɨ 'axapɨtiuyuri, 'ikɨ 'axatiuyuri, paapamama nutsu
'axamepɨte'uyuri, kaheunieretɨ mutinuiwaxɨkɨ?
3 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—'Ikɨ 'axamɨtiuyurikɨ pɨka'ane, meta paapamama 'axamemɨte'uyurikɨ


pɨka'ane. Matsi Kakaɨyari kemɨtiyurieni hetsiena mɨmatsiɨkɨrekɨ
pɨta kani'aneni. 4 Kaneuyeweka 'iya mɨnetsiheyenɨ'a kemɨti'uximaya,

yanemɨtiyurienenikɨ ne 'uhekɨakaku 'akuxi. Yɨriya 'ukanamieni


kepauka xewitɨ mɨkayɨwe mɨti'uximayaka. 5 Mexi kwiepa ne'uyeikani,

nekanihekɨariyatɨni kwiepa memɨtama wahetsiemieme. 6 Mɨpaɨ 'utayɨka


kaniuta'aɨtsikawieni kwiepa, haxu 'uhawiyaka yu'aɨrikakɨ, hɨxitana haxu


kanewiriexɨani, 7 mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenemie, kene'ɨtaimamie haa mayema Tsiruhe mɨrakutewatsie (taniukikɨ


Mutanɨ'arie mɨrakutewatsie).
Hikɨ mana kaneyani, kananaka'ɨtaima, heunieretɨ 'ayaka, kanakunuani.
8 Hikɨ 'aurawatari, mɨkɨri meripaitɨ memixeiyakai rimutsinawieneme,

mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «¿'Ikɨ katihɨkɨ mana mutiyeixakai


mɨtiku'iwawakai?» 9 Hipatɨta mete'utiyuanekai: «Huu, mɨkɨ pɨhɨkɨ».

Hipatɨta mete'utiyuanekai: «Hawaikɨ, hepaɨna pɨtiyuxexeiya xeikɨa».


Peru mɨkɨ mɨpaɨ putainekai: «Ne nepɨhɨkɨ».
10 Hikɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿Kehepaɨ petiunieritɨarie?
11 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Mɨkɨ tewi Ketsutsi mɨtitewa haxu 'uhawiyaka nehɨxita kanenawiriexɨani,


hikɨ mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: “Tsiruhe kenemie kene'ɨtaimamie”. Neheyaka
ne'anaka'ɨtaimaka nepanutanierixɨ.
12 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'iwawiya:

—¿Hakewari mɨkɨ?
Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—'Atsinepɨkatimate.

Paritseutsixi kememɨte'ita'iwawiyaxɨ mɨkaheunierekai


13  Merikɨtsɨparitseutsixi wahetsɨa mekaneiwitɨni mɨkaheunierekai.
14  'Uxipiyatukari kanihɨkɨtɨkaitɨni kepauka Ketsutsi haxu muhawiyaxɨ
menutanieritɨa. 15 'Ayumieme tawari paritseutsixi mekanita'iwawiya kehepaɨ

ranutanieritɨariekai, mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Haxu pɨnetsi'awiriexɨa nehɨxita, nepanaka'ɨtaimaxɨ, hikɨ nepeuniere.
16 Paritseutsixi hipatɨ 'ayumieme mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Xɨari 'iya

tewi Kakaɨyari hetsɨa pɨkamieme, 'uxipiya 'inɨariyaritsie yamɨkatikamiekɨ».


Wani 9  1814

Hipatɨta mete'utiyuanekai: «¿Kehepaɨ tiyɨwe tewi 'axatiyurienetɨ 'inɨari 'ipaɨ


'aneneme mɨwewienenikɨ?». Hixɨata mepuyutsanaxɨ.
17 'Ayumieme tawari mɨkaheunierekai mɨpaɨ mekateniuta'iwawiya:

—¿Kepe'utaine 'ekɨ mɨkɨ hepaɨtsita mɨmatsi'anutanieritɨa?


Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Kakaɨyari niukameya kanihɨkɨtɨni.
18 Peru huriyutsixi yuri mepɨkate'eriekai kename kaheunieretɨ

'anutanieritɨariekai, hikɨri meunierekaikɨ, 'arikeke yuri mepɨte'uta'eri


manutanierixɨ paapamama mewarutahɨawekake, 19 mɨpaɨ 

mekateniwaruta'iwawiya:
—¿'Ikɨ tixeniwe, xeme hepaɨtsitana mɨpaɨ xemutiyuane kename
kaheunieretɨ 'utinuiwaxɨ? ¿Keyɨanetɨ hikɨ peuniere?
20 Paapamama mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya:

—Tame tepɨtemate 'ikɨ taniwe pɨhɨkɨ kaheunieretɨ mutinuiwaxɨ. 21 Matsi


hikɨ keyɨanetɨ meuniere 'atsitepɨkatemate, kepaikɨ menutanieritɨa


'atsitepɨkatemate. Mɨkɨ xekeneuta'iwawiya, 'ekaniyumaikari, yɨkɨmana
kaniyutaxatamɨkɨ.
22 Paapamama mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni huriyutsixi

memɨwamakarɨkaikɨ. Huriyutsixi meyu'enieka mɨpaɨ


mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni, kename xɨka xewitɨ yutahekɨatake Kɨritsitutsie
tiwiyatɨ, tukita kapitɨarienikekai. 23 'Ayumieme paapamama mekaniutiyuani:

«'Ekaniyumaikari, xekeneuta'iwawiya mɨkɨ».


24 Hikɨ hutarieka mekanitahɨawe tewi mɨkaheunierekai,

mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—'Aixɨa keneutayɨki Kakaɨyari hepaɨtsita. Tame tepɨtemate mɨkɨ tewi
'axakatiniyuruwametɨni.
25 Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—'Atsinepɨkatimate xɨka 'axatiyurieneni. 'Ikɨ xeikɨa ne nekatinimaika.


Nepɨkaheunierekai, hikɨrixɨa nepeuniere.
26 Hikɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Kemetsi'uyuri, kemetiunieritɨa?
27 Mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Meripaitɨri yanepɨtixe'utahɨawixɨ, xepɨkanetsihanu'eni. ¿Ke'akuxi tawari


xete'enaku? ¿Xemeta teyɨ'ɨkitɨwametemama xete'akɨniku?
28 Hikɨ mɨkɨ 'axamepɨte'itahɨawixɨ mɨpaɨ mete'ikɨhɨawetɨ:

—'Ekɨtsɨ hetsɨana mieme tiyɨ'ɨkitɨwame pepɨhɨkɨ. Tame pɨta Muitsexi hetsɨa


miemete teyɨ'ɨkitɨwamete tepɨhɨkɨ. 29 Tame tekatenimaika Kakaɨyari Muitsexi

mutahɨawixɨkɨ. Matsi 'ikɨ hepaɨtsita 'atsitepɨkatemate hakewa memieme.


30 Tewi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Kamɨ, 'ikɨ pɨmariwe. Xeme 'atsixepɨkatemate hakewa memieme, peru


pɨnetsi'anutanieritɨa ne. 31 Tepɨtemate Kakaɨyari mɨkawa'enie 'axamemɨteyurie.

Matsi xɨka tewi Kakaɨyari 'ayexeiyani, xɨka yatikamieni tita mɨtinake


Kakaɨyari, mɨkɨ kani'eniekamɨkɨ. 32 Tsutɨa paitɨ meta hikɨke pɨkahaxaxatsiwa

kename xewitɨ tewi 'anutanieritɨa kemɨ'ane kaheunieretɨ mutinuiwaxɨ. 33 Xɨka


'ikɨ Kakaɨyari hetsɨa kamiemetɨnike, pɨkayɨwenikeyu 'atsimɨtiuyurieni.


1815  Wani 9

34  Mɨkɨmete'ita'ei:
—'Ekɨ 'axapetiyurienetɨ pemutinuiwaxɨ yemekɨ. ¿'Ekɨta tame petatita'ɨkitɨani?
Hikɨ takwa mekanenuyehɨani.

'Iyarikɨ memɨkaheuneniere
35  Merikɨtsɨkaniu'ena Ketsutsi kename takwa mehenuyehɨakai. 'Itaxeiyaka
mɨpaɨ katinita'iwawiya:
—'Ekɨ yuri peti'erie kemɨ'ane Yuri Tewi mɨhɨkɨtsie.
36 Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ti'aitame, ¿kemɨ'ane pɨhɨkɨ yuri nemɨtita'erienikɨ hetsiena?


37 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Pepixeiri, kemɨ'ane 'ahamatɨa mɨtikuxata, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni.


38 Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Yuri nepɨti'erie, Ti'aitame 'aku.


Hikɨ 'ukatunumakeka nenewieri kanipitɨani.
39 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ne nekaninuani 'ena kwiepa nemɨwapatakɨ, memɨkaheuneniere


memanutanenierenikɨ, memeuneniere mekaheunenieretɨ memakɨnekɨ.
40 Merikɨtsɨ paritseutsixi hipatɨ hamatɨana memu'uwakai mekaniu'enanani.

Mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—¿Tamerita tekateheuneniere?
41 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xɨka xekaheunenierenike, mɨkɨkɨ xehetsie pɨkarahɨiwanikeyu. Matsi


hikɨ mɨpaɨ xeputiyuane kename xeheuneniere. 'Ayumieme 'apuwe xehetsie
kemɨrahɨiwa.

Muxatsi wakuraru hepaɨtsita

10  1 »Yurikɨ
mɨpaɨ nekanaineni, kemɨ'ane kitenie mɨkaheutahani
 muxatsi wakuraruta, huteikɨ pɨta meutimake, mɨkɨ tinawayame
kanihɨkɨtɨni katininawamɨkɨ. 2 Kemɨ'ane kitenie meutahani, muxatsi

kaniwahɨwemetɨni. 3 Kitenie tihɨweme katineiyepiriwani. Muxatsi


niukieya mekani'enieka, yuxexuime pɨwarahɨawe yumuxatsi


kememɨtetetewa, kaniwaranuyewitɨni wakuraruta. 4 Kepauka yumuxatsima

yunaime mɨwaranuyewitɨni, mɨkɨ 'anuyekaitɨ kaniumieni. Muxatsi


'utɨmana mekaniweiyani niukieyatsie memimatekɨ. 5 Peru kuyeikame

mepɨka'anukuweiya, mekaniyuta'unakuni pɨta ku'uwamete


waniukitsie memɨkawamatekɨ».
6 Ketsutsi 'ikɨ 'ɨkitsika xatatɨ mɨpaɨ katiniwakuxaxatɨwakaitɨni,

mɨkɨ 'atsimepɨkatehetima tita mɨtihɨkɨtɨkai mɨtiwakuxaxatɨwakai.


7 'Ayumieme tawarita mɨpaɨ kaniutayɨni Ketsutsi: «Yurikɨ mɨpaɨ

nekanaineni, ne muxatsi nekaniwakitenietɨni. 8 Yunaitɨ memu'axɨa


nekanuawekaku 'akuxi ne, tenawayamete mekanihɨkɨtɨni,


mekaniwanawatɨweni. Peru muxatsi mepɨkawaru'eni.
9 Ne nekanikitenietɨni, nekɨmana xɨka tewi heutahani,

kanitawikweitsitɨariemɨkɨ. Kaneutahamɨkɨ kaniwayeyeikamɨkɨ,


Wani 10  1816

makutsiɨraɨye kanetamariekaxɨamɨkɨ. 10 Tinawayame wanawamɨtɨ


wakwimɨtɨ wata'unamɨtɨ xeikɨa kani'axeni. Ne pɨta nekaninuani tukari


memexeiyanikɨ, 'anayuhayewame memexeiyanikɨ.
11 »Ne muxatsi wahɨweme 'aixɨa nemɨtiuka'iyari nekanihɨkɨtɨni.

Muxatsi wahɨweme 'aixɨa mɨtiuka'iyari yutukari kaniyetuani muxatsi


wahetsiemieme. 12 Ti'iwame, kemɨ'ane muxatsi mɨkawahɨweme, muxatsi

mɨkawakutsiyari, mɨkɨ kepauka 'ɨrawe mɨxeiya 'a'amiekame, mɨkɨ


muxatsi kaniwaruku'e'eiriwani kaniyuta'unani. 'Ɨrawe kaniwatiwiyamɨkɨ
kaniwataxɨriexɨamɨkɨ. 13 Mɨkɨ mɨti'iwamekɨ xeikɨa muxatsi wahekɨ

pɨkayu'iyaritɨa, puyuta'una.
14 »Ne muxatsi wahɨweme 'aixɨa nemɨtiuka'iyari nekanihɨkɨtɨni,

nemuxatsima nepɨwamate, mɨkɨta menetemate, 15 yaxeikɨa  

ne'ukiyari mɨnetimate hepaɨ, neta ne'ukiyari kenemɨtimate hepaɨ.


Netukari nekaniyetuani muxatsi wahetsiemieme. 16 Hipameta muxatsi

nepɨwarexeiya 'ikɨ xeikuraruyarita memɨkamiemete. Kaneuyeweka mɨkɨta


nemɨwa'atɨanikɨ. Neniuki mekani'eniekuni, xeikuraruyari mehexeiyatɨ
mekanakɨnikuni meta muxatsi wahɨweme xeime xeikɨa mehexeiyatɨ.
17 'Ayumieme ne'ukiyari kaneninaki'erieka netukari nemɨyetuakɨ tawari

nemitanaki'erienikɨ. 18 Xewitɨ pɨkanetsinawairieni, nekɨmana pɨta


nekaniyetuamɨkɨ. Heitserie nekanexeiyani nemiyetuanikɨ, heitserie


nerexeiyata tawari nemitanaki'erienikɨ. 'Ipaɨ ne'ukiyari kanetiniu'aitɨani».
19 Merikɨtsɨ tawari hixɨata mekaniyutsana huriyutsixi 'ikɨ niukieyakɨ.

20 Yumɨiretɨ mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Kari kakaɨyari 'axamɨ'ane


kaninɨka, pɨkayumate. ¿Titayari xete'i'enie?» 21 Hipatɨta mete'utiyuanekai:


«'Ikɨ niukieya, kakaɨyari 'axamɨ'ane minɨ'ɨ kapɨniukieya. ¿Kakaɨyari


'axamɨ'ane ketiyɨwe mɨwaranutanieritɨani memɨkaheuneniere?»

Huriyutsixi kememɨte'ixani'eri Ketsutsi


22  Merikɨtsɨ 'ana 'ixɨarari kanaye'ani kepauka tuki mu'itiyatsie Kerutsareme.
'Ana kaniuhaɨtɨkaitɨni, 23 Ketsutsi tuki kuraruyarita kaniyeyeikakaitɨni

Tsarumuni kiiya hetsie meukuwewiyakai hetɨa. 24 Hikɨ huriyutsixi 'auriena


mekaniyukuxeɨrieni, mɨpaɨ mekatenitahɨawe:


—¿Kepaɨmexɨa pepɨtatsi'iyarimɨtsitɨaka? 'Ekɨ xɨka Kɨritsitu pehɨkɨtɨni,
heitseriemekɨ ketatineutaxatɨa.
25 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Yanepɨtixe'utahɨawixɨri, yuri xepɨkate'erie. 'Ikɨ tita nemɨtiyuriene


ne'ukiyari hetsɨa nemiemetɨtɨ, mɨkɨ nehepaɨtsita katinihekɨatani. 26 Matsi  

xeme yuri xepɨkate'erie, nemuxatsi wahetsie xemɨkamiemetekɨ. 27 Nemuxatsi


mepɨnetsi'enie, neta nepɨwamate, mekaneniuweiyani. 28 Tukari mɨkaxɨwe


nekaniwapitɨaka. Hatsuakuri mepɨkata'unarieni. Xewitɨ pɨkawatiwiya


netsinawairienike nemamatsie. 29 Ne'ukiyari mɨkɨ mɨnetsiyetuiri, mɨkɨ yemekɨ

kanitɨrɨkaɨyeni, hipatɨ yunaitɨ mekatɨrɨkawikaku. Xewitɨ pɨkayɨwe mɨwatiwiya


'inawairienike ne'ukiyari mamayatsie. 30 Ne ne'ukiyari hamatɨa tekanitaxewini.

31 Hikɨ huriyutsixi tawari tetexi mekaniutitɨkɨ me'ituaxake. 32 Ketsutsi


   

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
1817  Wani 10

—Kamɨ waɨkawa nepɨxe'uxeitsitɨa 'uximayatsika 'aixɨa mɨ'anene ne'ukiyari


hetsɨa mɨmieme. ¿Ke'aneme 'uximayatsikakɨ xepɨnetsituaxa?
33 Huriyutsixi mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—'Uximayatsika 'aixɨa mɨ'anekɨ tepɨkamatsituaxa, 'axapemutainekɨ pɨta


tepɨmatsituaxa. 'Ekɨ tewi pehɨkɨtɨtɨ Kakaɨyari peme'ayeitɨwakɨ.
34 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Tamɨ mɨpaɨ kare'uxa xe'inɨari niukiyaritsie: “Ne mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe: Xeme


xepɨmamariwawe”. 35 Xɨkari memɨmamariwawe tiwaruterɨwa mɨkɨ wahetsɨa

munua Kakaɨyari niukieya, mɨkɨ 'utɨarika xɨka kayɨweni mayeyeitɨarienikɨ, 36 'iya


ne'ukiyari mipataxɨ yuhetsiemieme, meta kwiepa meiyenɨ'a, xeme hepaɨtsitana


mieme xeputiyuane kename 'axa'utaine mɨpaɨ nemutayɨkɨ: “Kakaɨyari nu'aya
nekanihɨkɨtɨni”. 37 Xɨka yanekatiyurieneni ne'ukiyari kemɨtiyuriene, yuri

xepɨkanete'eririeka. 38 Peru xɨka yanetiyurieneni, tsepa yuri xemɨkanete'eririe,


tita nemɨtiyurienetsie pɨta yuri xeketene'erieka mɨpaɨ xemɨtehetimanikɨ kename


ne'ukiyari nehetsie tiwiya, neta ne'ukiyari hetsie netiwiya.
39 Hikɨ tawari mekanikuwautɨwekaitɨni me'iwiyake, mɨkɨ kaneyani

meka'iwiyawekaku.
40 Merikɨtsɨ Ketsutsi kaneyani tawari Kurutani 'anutaɨye hakewa Wani

meripaitɨ mɨre'ɨyanekai, mana kaniyuhayewa. 41 Yumɨiretɨ hetsɨana


mekani'axekaitɨni, mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Wani 'inɨari pɨka'uwewi,


peru naime kemɨtikuxatakai Wani 'ikɨ tewi hepaɨtsita, yuri kanainekaitɨni».
42 Mana yumɨiretɨ yuri mekateniuta'erieni hetsiena.

Ratsaru kemɨtiumɨ

11   Merikɨtsɨ
tewi katinekuyekaitɨni Ratsaru titewatɨ, Wetaniya
1

mekatei, Mariya kiekariena meta Marita mɨ'iwayatɨkai. 2 Mariya  

kanihɨkɨtɨkaitɨni kemɨ'ane Ti'aitame witsimu'ɨa mukawiri, ketateya


mukawatsiɨxaxɨ yɨkɨpakɨ. 'Iwaya Ratsaru katinekuyekaitɨni. 3 Hikɨ 'iwamama

'ukari niuki Ketsutsi mekanenɨ'airieni mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Ti'aitame neuxei,


'iya kemɨ'ane peminaki'erie katinikuyeni».
4 Ketsutsi 'u'enaka mɨpaɨ kaniutayɨni: «'Ikɨ kwiniya mɨmɨnikɨ pɨka'ayumieme,

matsi Kakaɨyari witsi'anetɨ mayeitɨarienikɨ pɨhɨkɨ, Kakaɨyari Nu'aya


witsi'anetɨ mayeitɨarienikɨ mɨkɨ kwiniyakɨ».
5 Ketsutsi kaniwanaki'eriekaitɨni Marita, 'iwayata Mariya meta

Ratsaru. 6 Mɨyatɨtɨ kepauka mu'enaxɨ kename Ratsaru rekuyekai,


mana kaniyuhayewa huta tukari 'akuxi hakewa meyeikakai. 7 'Arikeke  

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe teyɨ'ɨkitɨwamete:


—Kɨmɨ tawari Kureya tepuhu.
8 Teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ti'ɨkitame, xike huriyutsixi mepɨmetsikuwautɨwekai memetsituaxake.


¿Tawari petimie mana?
9 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Tamɨ tamamata heimana huta hurayari karexeiya xeitukari? Xɨka hekɨaripa


'uyeikani tewi, pɨkati'ɨkamɨre, 'ena kwiepa mieme hekɨariya mɨxeiyakɨ. 10 Xɨka

yɨwipa 'uyeikani pɨtiketamɨre hekɨariya mɨmawekɨ hetsiena.


Wani 11  1818

11 Mɨpaɨ 'utayɨka, tawarita mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Teminaki'erie Ratsaru kanekutsuni, peru ne nepɨmie nemenutahɨtɨanikɨ.
12 Teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Ti'aitame, xɨka hekutsuni 'aixɨa reka'erietɨyani.


13 Ketsutsi mɨpaɨ putayɨ Ratsaru memɨkaikɨri, peru mɨkɨ kutɨ

pe'uxipie haineme mepɨ'eriekai. 14 Hikɨ 'ayumieme Ketsutsi mɨpaɨ


katiniwarutahɨawe heitseriemekɨ:
—Ratsaru kanemɨkini, 15 mana nemɨkaheyeikakaikɨ ne'iyari 'aixɨa puyɨ

xehetsiemieme, yuri xemɨteta'erienikɨ. Peru matsi tepuhu hetsɨana.


16 Hikɨ Tumaxi Kwate mɨtitewakai mɨpaɨ katiniwarutahɨawe

hipame teyɨ'ɨkitɨwamete:
—Hikɨmɨtɨka tepuhu tameta, hamatɨana temekwinikɨ.

Ketsutsi kemɨtiwarunɨtɨa Ratsaru 'iwamama


17 Merikɨtsɨ Ketsutsi henuaka mɨpaɨ katiniumarieni kename Ratsaru
nauka tukari yuriekairi teukiyapa yekaitɨ. 18 Wetaniya Kerutsareme

kanehurakaitɨni, haika kirumeturuyari xeikɨa petewakai. 19 Huriyutsixi


yumɨiretɨ mekaniu'axɨani Marita, Mariya wahetsɨa memɨwanɨtɨanikɨ wa'iwa


hepaɨtsita. 20 Hikɨ Marita kepauka mɨtiutamari kename Ketsutsi nuaximekai,

kaneikunake, peru Mariya kiita kaniyuhayewa.


21 Hikɨ Marita Ketsutsi mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—Ti'aitame, xɨka 'ena pe'uyeikanike, ne'iwa pɨkamɨnikekai. 22 Peru hikɨ


mɨpaɨ nepɨtimate naime kepemɨtitawawirieni Kakaɨyari pɨmetipitɨani.


23 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'A'iwa kananukukemɨkɨ.
24 Marita mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ne nepɨtimate manukukeni tukari 'aye'ayu kepauka mɨtapare,


kepauka memanuku'unitsie.
25 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ne nekanihɨkɨtɨni wa'uitɨwame, tukari netihɨkɨta. Kemɨ'ane nehetsie


yuri mɨti'erie, tsepa mɨmɨki, kanayenierekamɨkɨ. 26 Yunaitɨ memayeneniere,

nehetsie yuri memɨte'erie, hatsuakuri mepɨkakwini. ¿'Ipaɨ yuri peti'erie 'ekɨ?


27 Mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Huu, Ti'aitame. Ne yuri nekatini'erieka 'ekɨ Kɨritsitu pepɨhɨkɨ,


'ekɨ Kakaɨyari Nu'aya kwiepa 'umamiekai pepɨhɨkɨ.
28 Mɨpaɨ 'utayɨka kaneyani, yɨhɨkɨate me'ayetekaku kanitahɨawe yu'iwa

Mariya, mɨpaɨ katinitahɨawe 'awie:


—Ti'ɨkitame kaninuani, pɨmatsitahɨawe.
29 Mɨkɨ 'u'enaka kwitɨwa kananukukeni, hetsɨana kaneyani. 30 Ketsutsi
   

kiekaritsie pɨkanuawekai 'akuxi, mana 'akuxi kaniutiwekaitɨni Marita


menukunakixɨtsie. 31 Hikɨ huriyutsixi Mariya hamatɨa memayetekai

kiita, meminɨtɨakai, me'ixeiyaka Mariya kwitɨwa 'anukukeka metɨakɨ,


mekaneiweiya, teukiyapa petɨa mana tatsuanike meteku'eriwatɨ.
32 Hikɨ Mariya kepauka munua Ketsutsi manutiwekaitsie, 'ixeiyaka, hetɨana

kaniutitunumakeni mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:


1819  Wani 11

—Ti'aitame, xɨka 'ena pe'uyeikanike ne'iwa pɨkamɨnikekai.


33 Ketsutsi kepauka mixei Mariya 'utatsuakame huriyutsixi hamatɨana

memu'axɨa me'utitsuaname, yu'iyaritsie kaniyumuinanekaitɨni,


kaniyu'uximatɨakaitɨni.
34 Mɨpaɨ kaniutayɨni:

—¿Hakewa xepeikateukixɨ?
Mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Ti'aitame kenaye'a keneuxeiya.
35 Ketsutsi kaniutatsuani.

36 Huriyutsixi 'ayumieme mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:


—Neuxei ketinaki'eriekai.
37 Hipatɨ mɨkɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:

—'Ikɨ makɨpe manutanieritɨa, ¿katiyɨwekaita Ratsaru mɨmɨnikɨ


mɨkapitɨanikekaikɨ?

Ratsaru kemɨranukuketɨarie
38  HikɨKetsutsi tawarita yumuinatɨ yu'iyaritsie teukiyapa kaninuani,
mɨkɨ terɨ kanihɨkɨtɨkaitɨni, tetekɨ katineunakaitɨni kitenie.
39 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Xekeneuhɨwa tete.
Mɨki 'iwaya Marita mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ti'aitame, xɨari pukuri'ɨari, nauka tukari panukamie.
40 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Mɨpaɨ nekametiutahɨawixɨ, xɨka yuri peti'erieka pekanixeiyamɨkɨ


kemɨtimariwe Kakaɨyari?
41 Hikɨ tete mekaneuhɨani. Ketsutsi yuheima heutiniereka mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ne'ukiyari, pamɨpariyutsi nekamanipitɨaka pemɨnetsi'u'enikɨ.


42 Netsɨ nepɨtimaikai 'aheyemekɨ pemɨnetsi'enie, matsi teɨteri ne'aurie

memɨti'u wahetsiemieme, mɨpaɨ neputayɨ, yuri memɨteta'erienikɨ kename


penetsiheyenɨ'a 'ekɨ.
43 Mɨpaɨ 'utayɨka karima kaniutahiwa:

—Ratsaru, kenewayeye'a.
44 Hikɨ mɨmɨkikai kaniwayeyani 'ixurikitekɨ 'eimetɨ ketateyatsie

mamateyatsie. Yuhɨxie tuwaxakɨ panakɨhɨakai.


Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xekeneuxɨna. Xekeneupitɨa mɨyemiekɨ.

Ketsutsi kememɨtemienikekai
45  Hikɨ huriyutsixi yumɨiretɨ Mariya hetsɨa memu'axɨa memunenierixɨ
kemɨtiuyuri, yuri mekateniuta'erieni hetsiena. 46 Matsi hipatɨ mɨkɨ

paritseutsixi wahetsɨa mekanekɨne, mekateniwaretaxatɨani kemɨtiuyuri


Ketsutsi. 47 'Ayumieme mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete paritseutsixi

wahamatɨa mekaniyukuxeɨrieni meyu'enienike, mɨpaɨ mekateniyutahɨawe:


—¿Keteteyurieni? 'Ikɨ tewi waɨkawa 'inɨari katiniyurieneni. 48 Xɨka

te'ipitɨaka mɨpaɨ mɨtiyurienenikɨ, yunaitɨ yuri mekatenita'erikuni hetsiena.


Wani 11  1820

'Anari Xumatari mekani'axɨakuni, mepɨtatsinawairieni tuki mɨpatsie,


meta tateɨterima mepɨtatsinawairieni.
49 Xewitɨ mɨkɨ Kaipatsi mɨtitewakai, mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame

mɨhɨkɨtɨkai mɨkɨ wiyaritsie, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Xeme 'atsixepɨkatemate. 50 Mɨpaɨ xepɨkatehetimaiwawe matsi 'aixɨa

mɨyɨnikɨ tahetsiemieme, xewitɨ tewi mɨmɨnikɨ teɨteri wahetsiemieme,


kapa meheuyewenikɨ tateɨterima.
51 Mɨpaɨ pɨka'utayɨ yɨkɨmana, mɨkɨ wiyaritsie mawari wewiwamete

tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨtɨkaikɨ yakatinikuxatakaitɨni kename Ketsutsi


wateɨterima wahetsiemieme mɨnikekai. 52 Mɨkɨ wateɨterima wahetsiemieme

xeikɨa pɨkamɨnikekai, matsi pɨmɨnikekai mɨwakuxeɨrienikɨ Kakaɨyari


niwemama memeutaxɨriexɨa memɨyutaxewirekɨ. 53 Hikɨ mɨkɨ tukaritsie

mekanitsutɨani meyu'enietɨ memimienikɨ.


54 'Ayumieme Ketsutsi teɨteri wahɨxie pɨka'uyeikakairi huriyutsixi watsata.

Xeime kwieyaritsie pɨta makumawe 'aurie kaneyani, kiekari 'Epɨraini


mɨrakutewatsie. Mana kaniyuhayewa teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa.
55 Merikɨtsɨ huriyutsixi wa'ixɨarari Patsikwa mɨtitewa kanahurakaitɨni.

Yumɨiretɨ 'etsimɨyeyeutsie kiekatari mekanekɨne Kerutsareme


'ixɨarari katsutɨariewekaku 'akuxi memɨyu'itienikɨ. 56 Ketsutsi

mekanikuwautɨwekaitɨni. Tuki kuraruyarita me'aye'utɨ mɨpaɨ


mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni: «¿Kexeteku'eriwa, xɨka mɨkɨ ha'ixɨaramieni?»
57 Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta paritseutsixi mɨpaɨ

mekateniuta'aita, xɨka xewitɨ tewi retimanike hakewa meyeika,


ketiutaxatake memiwiyakɨ.

Wetaniyatsie Mariya witsimu'ɨa Ketsutsi kemɨtiukawiri

12   Hikɨ
'ataxewi tukari heuyewekaku Patsikwa maye'anikɨ, Ketsutsi
1

Wetaniya kaninuani hakewa Ratsaru manukatei, Ketsutsi


menukuketɨa mɨkite watsata. 2 Hikɨ mana mekaniwarukuxeɨrieni hamatɨana

memɨtekwanikɨ. Marita kaniwaparewiekaitɨni, hamatɨana mematekai,


xewitɨ Ratsaru kanihɨkɨtɨkaitɨni. 3 Hikɨ Mariya naaru witsimu'ɨa hɨkɨame

waɨkawa mɨraye'axe kane'ɨni, meriyu kiruyari hepaɨ paɨmeme, Ketsutsi


ketateyatsie kanikawirieni. Ketateya kaniukawatsiɨxa yɨkɨpakɨ. Naitsarie
kiita witsikatiniuye'ɨakaitɨni naarukɨ.
4 Hikɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama xewitɨ, Kura 'Itsikariutitanaka, miyetuanikekai,

mɨpaɨ kaniutayɨni:
5 —¿Titayariri katiutuiya 'ikɨ witsimu'ɨa haika tsienituyari 'inɨariyarikɨ,

temɨwa'ɨitɨanikɨ tixaɨtɨ memɨkatehexeiya?


6 Mɨpaɨ kaniutayɨni tixaɨtɨ memɨkatehexeiya mɨwara'eriwakaikɨ pɨkatixaɨ,

matsi mɨtinawayametɨkaikɨ pɨta mɨpaɨ kaniutayɨni. Mɨkɨ watumini maname


mahananikɨ mɨhɨritɨariekaikɨ, kaniwati'ɨwekaitɨni muwa memeikamanakai.
7 Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Keneuhayewa. Mɨkɨ mɨpaɨ katiniuyurieni neteukiya tukaritsie


mieme maye'aximekɨ. 8 Yuheyemekɨ yuhetsɨa xekaniwarexeiyani tixaɨtɨ

memɨkatehexeiya. Matsi ne xepɨkanetsihexeiya yuheyemekɨ.


1821  Wani 12

9 Hikɨhuriyutsixi yumɨiretɨ mekateniutamarieni kename muwa Ketsutsi


hayekatei, Ketsutsi xeikɨa mepɨkahekuxei, Ratsaru mexeiyakutɨta mɨkite
watsata menukuketɨakɨ mekani'axekaitɨni. 10 Hikɨ mawari wewiwamete 

tewa'aitɨwamete meyu'enieka 'axeikɨa mɨpaɨ mekaniutiyuani kename


Ratsaruta memienikekai 11 yumɨiretɨ huriyutsixi kɨmana memekɨkɨ,

Ketsutsi hetsie yuri memɨte'uta'erikɨ.

Kemɨreutaha Kerutsaremetsie
(Wa 12:12‑15 – Mat 21:4‑9, Mar 11:7‑10, Ruk 19:35‑38)
12  Merikɨtsɨ
'uxa'arieka yumɨiretɨ teɨteri 'ixɨaramete mekaniu'enanani
kename Ketsutsi 'uhamiekai Kerutsareme. 13 Parapa mamateya me'uhapatɨ

mekanekɨne meheinakiyuka, mɨpaɨ mete'uhiwatɨ:


—Ketaneutawikweitsitɨa 'aixɨa.

—'Aixɨa ketikɨhɨawarɨwani kemɨ'ane Ti'aitame hetsɨa miemetɨtɨ 'umamie


hepaɨtsita.

—'Aixɨa ketikɨhɨawarɨwani 'Ixaheritsie Ti'aitame hepaɨtsita.


14  Hikɨ Ketsutsi puxu 'utaxeiyaka hetsiena kananutiyerɨni, kemɨre'uxa:
15 «Pepɨkaheumaka, neniwe 'uka Tsiyuni,
neuxei, 'ena kaniumieni meti'aitɨwame,
puxu temaikɨ hetsie 'anakaitɨ».
16 Teyɨ'ɨkitɨwametemama 'ikɨ mepɨkahetimaiwawekai meripaitɨ. Kepaukake

witsi'anetɨ mayeitɨarie Ketsutsi, 'anake mekanaye'erieni mɨpaɨ mɨre'uxakai


hepaɨtsitana, mɨpaɨ mɨreye'atɨakaikɨ.
17 Mɨkɨ teɨteri hamatɨana meme'uwakai kepauka Ratsaru mutahɨawixɨtsie

mɨwayeyanikɨ teukiyata, kepauka menukuketɨa mɨkite watsata,


mɨkɨta mekanihekɨatakaitɨni. 18 'Ayumieme teɨteri mekaneikunake

memu'enanakɨ kename 'ikɨ 'inɨari tiuyuri. 19 Hikɨ paritseutsixi mɨpaɨ


mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni: «Xepɨneniere 'atsitepɨkateyurieni. Kamɨ yunaitɨ


kwiepa memɨtama 'utɨmana mekanekɨne».

Kɨriyekutsixi Ketsutsi kememɨtekuwautɨwekai


20  Merikɨtsɨteɨteri memu'axɨa 'ixɨararipa meyutanenewienike,
hipatɨ mɨkɨ mekanikɨriyekutsixitɨkaitɨni. 21 Mɨkɨ Peripe hetsɨa

mekaniu'axɨani Wetsairatsie Karereya kwieyaritsie mekatei hetsɨa, mɨpaɨ


mekatenita'iwawiya:
—Neuxei, Ketsutsi tepeuxeiyaku.
22 Peripe kaneyani, 'Atɨrexi mɨpaɨ katiniutahɨawe, hikɨ 'Atɨrexi Peripe

hamatɨa mekanekɨne, mɨkɨ Ketsutsi mɨpaɨ mekateniutahɨawe. 23 Ketsutsi  

mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Tukari kanaye'aniri Yuri Tewi nehɨkɨtɨtɨ witsine'anetɨ nemayanikɨ.
24 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, xɨka tɨriku 'imɨariyari ka'anukateukieni kwiepa

'ukaweka, yuxaɨta kaniyuhayewa xeikɨa, mexɨka 'anukateukieni, waɨkawa


kanititakaimɨkɨ. 25 Kemɨ'ane yutukari mɨnaki'erie kanitatɨmaiyamɨkɨ, matsi

Wani 12  1822

kemɨ'ane 'ena kwiepa yutukari mɨ'uxiwe'erie, kanitawikweitsitɨamɨkɨ,


tukari mɨkaxɨwe hexeiyatɨ kanayeimɨkɨ. 26 Xɨka tewi neti'uximayatsiriwame

'ayeimɨkɨni, kenetsiheweiya. Hakewa nemeyeikani, manarita kaniuyeikamɨkɨ


neti'uximayatsiriwame. Xɨka tewi neti'uximayatsiriwame hɨkɨtɨni,
ne'ukiyari 'aixɨa pɨtixeiyani.
27 »Hikɨri ne'iyari kaniyumuinaneni, ¿keri ne'utaineni: “Ne'ukiyari,

keneneutawikweitsitɨa 'ikɨ tukaritsie nerainenikeyu”? Matsi hikɨ 'ayumieme


nekaninuani 'ena kwiepa. 28 Ne'ukiyari, witsipetikɨhɨawarɨwatɨ kene'ayeitɨa».

Hikɨ xewitɨ kaniutaniuni taheima mɨpaɨ 'utaitɨ: «Neri witsinetikɨhɨawarɨwatɨ


nepaneyeitɨa, tawarita mɨpaɨ nekatiniyurimɨkɨ». 29 Teɨteri yumɨiretɨ mana

memɨti'ukai memu'enana mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni, kename tɨranari


heyɨ, hipatɨta mete'utiyuanekai, kename niuki tuayame 'itahɨawixɨ.
30 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Mɨkɨ nehetsiemieme pɨka'utaniu, xehetsiemieme pɨta putaniu. 31 Hikɨrixɨa


'ena kwiepa memɨtama kaniwatahɨawimɨkɨ 'itsɨkame, hikɨrixɨa kwiepa


memɨtama mɨtiwa'aitɨa takwa kananuyehɨiyamɨkɨri. 32 Peru ne xɨka kwie

heima ne'anukuhanieni, yunaime nekaniwarahapamɨkɨ nehepa.


33 Mɨpaɨ kaniutainekaitɨni tihekɨatatɨ kemɨtimierienikekai.

34 Teɨteri 'ayumieme mɨpaɨ mekatenita'eiya:


—Tame 'inɨari niukiyari tekaniu'enieni kename Kɨritsitu yuheyemekɨ


yuhayewa, ¿ketitayari petiutaine kename heuyewetse Yuri Tewi
manukuhanienikɨ pe'utaitɨ? ¿Kemɨ'ane pɨhɨkɨ Yuri Tewi mɨtitewa?
35 Ketsutsi 'ayumieme mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Yapaɨmexɨa xeikɨa hekɨariya xetsata kaniuyeikamɨkɨ. Mexi hekɨariya


xehexeiya xekeneu'uwani, yɨriya kapa xeha'iwakɨ. Kemɨ'ane yɨwipa muyeika
'atsipɨkatimate kemɨtimie. 36 Mexi hekɨariya xehexeiya, yuri xeketene'erieka

hekɨariyatsie, hekɨaripa miemete xemakɨnekɨ.


Mɨpaɨ katinikuxatakaitɨni Ketsutsi, 'arike heyaka kaniyuti'awieta
memɨkaheitaxeiyakɨ.

Huriyutsixi yuri kememɨkate'eriekai


37 Tsepanetɨ waɨkawa 'inɨarite mɨtiyurienekai wahɨxie, yuri mepɨkate'uta'eri
hetsiena. 38 Mɨpaɨ katinaye'ani Kitsariyaxi Kakaɨyari niukameya niukieya

mɨpaɨ mutayɨkɨ:
«Ti'aitame, ¿kemɨ'ane taniukitsie yuri pɨtiuta'eri,
kemɨ'ane Ti'aitame tɨrɨkariyaya puxeiyatsitɨarie?»
39 'Ayumieme mepɨkayɨwawekai yuri memɨteta'erienikɨ, tawarita mɨpaɨ

mutayɨkɨ Kitsariyaxi:
40 «Kaniwarakɨpiriya wahɨxita,
meta wa'iyari kaniutse'iriya,
kapa yuhɨxikɨ me'unenierekɨ,
meta yu'iyarikɨ meheitimaixɨanikɨ,
kapa mete'uhayewayu 'aixɨa meteheu'eriekame newarayeitɨanikɨ».
41 Mɨpaɨ kaniutayɨni Kitsariyaxi kepauka mixei witsikemɨ'anekai,

kepauka hepaɨtsitana mɨtikuxatakai.


1823  Wani 12

42  Peru mɨyatɨtɨ, hipatɨ teɨteri wa'ukiyarima yumɨiretɨ yuri


mekateniuta'erieni hetsiena, paritseutsixi mewamakatɨ mepɨkayuhekɨatakai
kapa tukita me'anuyeweiyarienikɨ. 43 Waɨkawa kaniwanakekaitɨni teɨteri

'aixɨa memɨtewakɨhɨawenikɨ, 'etsiwa xeikɨa wanakekaku Kakaɨyari pɨta


'aixɨa mɨtiwakɨhɨawenikɨ.
44 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniuhiwa:

—Kemɨ'ane nehetsie yuri mɨti'erie, nehetsie xeikɨa yuri pɨkati'erie, matsi


kemɨ'ane mɨnetsiheyenɨ'a hetsie yuri katini'erieka. 45 Kemɨ'ane mɨnetsixeiya,

mɨnetsiheyenɨ'ata kanixeiyani. 46 Ne hekɨariya nehɨkɨtɨtɨ kwiepa nekaninuani,


yunaitɨ yuri memɨte'erie nehetsie yɨwipa memɨkayuhayewanikɨ.


47 »Xɨka tewi kenemɨtikuxata 'u'enieme, xɨka yakatikayani, ne

nepɨka'ixaneta, kwiepa memɨtama newataxanetake nemɨkanuakɨ,


kwiepa memɨtama newatawikweitsitɨanike pɨta nemunuakɨ. 48 Kemɨ'ane  

mɨnetsixani'erie, neniuki mɨka'utanaki'eri, kaneixeiyaniri kemɨ'ane


mitaxaneta. Mɨkɨ neniuki kenemutayɨ, mɨkɨ kanitaxanetamɨkɨ, tukari 'aye'ayu
kepauka mɨtapare. 49 Ne nekɨmana 'atsinepɨkatikuxata, matsi mɨnetsiheyenɨ'a

ne'ukiyaritɨtɨ, kanetiniuta'aitɨani kenemutaineni kenemɨtikuxatani. 50 Ne  

nekatinimaika tita mɨti'aita, tukari mɨkaxɨwe mɨhɨkɨkɨ. Tita nemɨtikuxata ne,


ne'ukiyari kemɨnetiutahɨawixɨ, mɨpaɨ nekatinikuxatani».

Ketsutsi kemɨtiwaruhauxina teyɨ'ɨkitɨwamete waketatetsie

13   Merikɨtsɨ
Patsikwa 'ixɨarariyari pɨkatsutɨariewekai 'akuxi. Ketsutsi
1

katinimaikaitɨni tukarieya maye'akaikɨri mɨyupatakɨ 'ena kwiepa


mɨyemiekɨ yu'ukiyari hetsɨa. Yuhetsɨa miemete kwiepa memu'uwa
kemɨtiwanaki'eriekai, 'aye'arɨkamekɨ kaniwanaki'eriekaitɨni.
2 Hikɨtsɨari mekatenikwakaitɨni. Kauyumarie 'ari mɨpaɨ Kura

'Itsikariutitanaka Tsimuni nu'aya katiniu'iyaritɨakaitɨni Ketsutsi mɨyetuanikɨ.


3 Merikɨtsɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinimaikaitɨni 'ukiyarieya naime mɨtiyetuiri

mamayatsie. Kakaɨyari hetsɨa meyetɨakɨ timaitɨ, meta Kakaɨyari hetsɨa


mɨyemiekɨ timaitɨ, 4 kananukukeni mexa 'aurie makatei. Herie mieme

yu'ixuriki 'anutihɨnaka watsiɨxame 'anuhurieka kanayɨhɨani. 5 Haa 'akatuaka


pateyutsie, kanitsutɨani wahauxinatɨ teyɨ'ɨkitɨwamete waketatetsie,


wakawatsiɨxatɨ watsiɨxamekɨ kɨmana mayɨhɨakaikɨ.
6 Hikɨ Tsimuni Pekuru manukatei kepauka munua, mɨkɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Ti'aitame, 'ekɨ neketate petitihauxini?


7 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ne tita nemɨtiyuriene 'atsipepɨkatimate hikɨ, peru 'arikeke


pekaneitimaimɨkɨ.
8 Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Hatsuaku pepɨkanetsihauxinani neketatetsie.


Ketsutsi mɨpaɨ tita'ei:
—Xɨka nekametsihauxinani, nehetsɨa mieme pepɨka'ayani.
9 Tsimuni Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, neketatetsie xeikɨa pepɨkanetsihauxinani,


matsi nemamatetsieta meta nemu'utsieta.
Wani 13  1824

10  Ketsutsimɨpaɨ katinitahɨawe:
—Kemɨ'ane meku'ɨwaxɨ pɨkaheiyehɨwa hauxinarika, yuketatsie xeikɨa.
Matsi naitɨ kaneu'itiyaka. Xemerita xekani'itiyatɨkani, peru yunaitɨ pɨkatixaɨ.
11 Mɨkɨri kanimaikaitɨni kepaikɨ miyetuanikekai, 'ayumieme yunaitɨ

xemɨka'itiyatɨka kaniutayɨni.
12 Waketatetsie waruhauxika, yu'ixuriki herie mieme 'anakatɨka, mana

'ayerɨka, hutarieka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—¿Xetemate tita nemɨtiuyuri xehetsiemieme? 13 Xeme Ti'ɨkitame Ti'aitame

xepɨnete'uterɨwa. 'Aixɨa xepaitɨka ne mɨhɨkɨkɨ. 14 Merikɨte, ne Ti'ɨkitame


Ti'aitame nehɨkɨtɨtɨ xɨka xeketatetsie nexe'uhauxini, kaneuyeweka xemeta


yunaitɨ xemɨyutihauxinani yuketatetsie. 15 Xemɨnetsi'ɨkenikɨ 'inɨari

nekanixe'upitɨani xemeta mɨpaɨ xemɨteyuriekakɨ nemɨxe'uyuri hepaɨ. 16 Yurikɨ,


mɨpaɨ nekanaineni, nixewitɨ waɨriyarika ti'uximayatame pɨkamariwe keyuri


kutsiyarieya, meta nixewitɨ nɨ'ariekame pɨkamariwe keyuri meinɨ'a. 17 Xɨka

'ipaɨ xetemaika, xekaniyutemamawiekakuni xɨka yaxetekahuni.

Ketsutsi kemutayɨ Kura kemɨtiyetuani


18  »Yunaime xehepaɨtsita nepɨkatikuxata. Ne nepɨxemate kehate
nemɨxe'anuyexei. Matsi mɨpaɨ nekatiniuyurieni 'utɨarika maye'anikɨ mɨpaɨ
maine: “'Iya ne'ikwai mɨkwakai yukeputsakɨ pɨnetsi'uketsi”.
19 »Hikɨri nekatinixetaxatɨamɨkɨ yakatiyɨwekaku 'akuxi, yuri

xemɨteta'erienikɨ kename ne nehɨkɨ kepauka mɨpaɨ mɨtiyɨnitsie. 20 Yurikɨ,


yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, kemɨ'ane mitanaki'erieni kemɨ'ane nemanunɨ'ani,


mɨkɨ ne kanenitanaki'erimɨkɨ, kemɨ'ane ne mɨnetsi'utanaki'eri, kemɨ'ane
mɨnetsiheyenɨ'a kaniutanaki'erienita».
21 Mɨpaɨ 'utayɨka Ketsutsi kaniuyukahiwerieni yu'iyaritsie, katiniutahekɨata,

mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Yurikɨ mɨpaɨ mekanaineni, xewitɨ xeme kaneniyetuamɨkɨ.
22 Teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniuyuxexeiyakaitɨni me'iyarixietɨ 'atsimekatemaitɨ

kemɨ'ane mɨraxatakai. 23 Xewitɨ tiyɨ'ɨkitɨwame Ketsutsi 'aurie kaniukateitɨni


Ketsutsi minaki'eriekai. 24 Tsimuni Pekuru 'ayumieme kanimawiya,


mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Kepai pepɨraxata ketineutahɨawi.
25 Mɨkɨ Ketsutsi 'aurie 'ukaitɨ ta'aurie 'aweka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, ¿kepaikɨ pɨhɨkɨ?


26 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Iya kanihɨkɨtɨni paa tarimeyari nemi'ɨitɨani ne'itihawiyame xakɨtsie.


Hikɨ paa 'utihawiyaka kanenuku'ɨni, Kura 'Itsikariutitanaka Tsimuni nu'aya
kaniu'ɨitɨani. 27 Mɨkɨ paa 'anu'ɨku, 'ana Kauyumarie kaniwiya.

Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Kepemɨtiyurieni, xeiya yaketineuyuri.
28 Mɨkɨ mana mematekai nixewitɨ 'atsipɨkatimaikai titayari

mɨrehɨawekai. 29 Kura watumini maname mahanakaikɨ, hipatɨ mɨpaɨ


mekateniku'eriwakaitɨni Ketsutsi mɨpaɨ rehɨaweme mekani'eriekaitɨni:


Tita temɨteuyehɨwa 'ixɨararipa ketinenanaimie, yatɨni tumini
1825  Wani 13

mɨwa'ɨitɨanikɨ tixaɨtɨ memɨkatehexeiya meteku'eriwatɨ. 30 Kura paa 'anu'ɨka


kaneyani. Kaniɨyɨwikaitɨniri.

Hekwamekɨ kemɨtiu'aita
31 Merikɨtsɨ kepauka metɨa, Ketsutsi mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Hikɨrixɨa Yuri Tewi witsi'anetɨ kanayeitɨarieni, Kakaɨyarita witsi'anetɨ
kanayeitɨarieni hetsiena tiwiyatɨ. 32 Xɨka Kakaɨyari witsi'anetɨ 'ayeitɨarieni

hetsiena tiwiyatɨ, Kakaɨyarita yɨkɨmana witsi'aneme kaneyeitɨamɨkɨ Yuri


Tewi, kwitɨwa witsi'aneme kaneyeitɨamɨkɨ.
33 »Neniwema, yapaɨmexɨa xeikɨa xehamatɨa nekaniuyeikamɨkɨ.

Xekanenikuwautɨwekuni. Kenemɨtiwakɨhɨawekai huriyutsixi, hakewa


nemeyemie xepɨkayɨwawe xemeta'axɨanikɨ ne'utaitɨ, yaxeikɨata
nekatinixehahɨaweni xeme hikɨ.
34 »Hekwamekɨ nekatinixe'aitɨaka, xekeneyunaki'erieka. Ne

kenemɨtixenaki'eriekai hepaɨ, xekeneyunaki'erieka yunaitɨ. 35 'Ikɨkɨ yunaitɨ


mekatenimaikakuni nehetsɨa miemete teyɨ'ɨkitɨwamete xemɨhɨkɨkɨ,


xɨka xeyunaki'erieka yunaitɨ».
36 Tsimuni Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, ¿hakewa pepeyemie?


Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:
—Hakewa nemeyemie pepɨkayɨwe pemɨnetsi'anuweiya hikɨ, 'arikeke
pepɨnetsi'anuweiya.
37 Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ti'aitame, ¿titayari nekatiyɨwe nemɨmatsi'anuweiyakɨ hikɨ? Netukari


nepɨyetuani 'ahetsiemieme.
38 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—¿'Atukari nehetsiemieme petiyetuani? Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni,


wakana 'akuxi katahiwawekaku, 'ekɨ haikakɨa pepɨ'aku'imawani,
kename pekanetsimate pe'utaitɨ.

Ketsutsi huye ta'ukiyari hetsɨa meutiyune kanihɨkɨtɨni

14   »Yu'iyaritsie
xepɨkayumuinani. Kakaɨyari hetsie yuri xeketene'erieka,
1

meta nehetsie yuri xeketene'erieka. 2 Ne'ukiyari kiekariena waɨkawa


kanexuaweni kii, xɨka mɨpaɨ kare'anenike, mɨpaɨ nepɨkatixekɨhɨawenikeyu.


Nepɨyemie xehetsiemieme 'aixɨa nemɨreyurienikɨ mana. 3 Xɨka neheyani,

xɨka xehetsiemieme 'aixɨa nereyurieni mana, tawarita nekaninuamɨkɨ,


nehetsɨa nekanixe'anuwitɨmɨkɨ, hakewa nemeyeikani xemeta mana
xeme'uwanikɨ. 4 Hakewa nemeyemie xekatenimaikari, huye xetemateta».

5 Hikɨ Tumaxi mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ti'aitame, tame 'atsitepɨkatemate hakewa pemeyemie, ¿ketete'imani huye?


6 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ne nekanihɨkɨtɨni huye, tita yurikɨ mɨraine netihɨkɨta, tukari netihɨkɨta.


Xewitɨ ne'ukiyari hetsɨa pɨka'aye'awe yuxaɨtame, nekɨmana xeikɨa
paye'awe. 7 Xɨka xenetsihetimanike, ne'ukiyarita xepɨmatenikeyu. Hikɨrixɨa

xekaneitimani xekanixeiya.
Wani 14  1826

8  Peripe mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ti'aitame, ketaneuxeiyatsitɨa 'a'ukiyari, mɨkɨkɨ tepɨnaki'aka.
9 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Mɨixa xehamatɨa ne'uyeikakaku pekaneretimaiwe 'akuxi, Peripe


'aku. Kemɨ'ane mɨnetsixeiya, ne'ukiyarita kanixeiyani. ¿Kehepaɨtɨtɨ
peputaine: “Ketaneuxeiyatsitɨa 'a'ukiyari” pehaitɨ? 10 ¿Yuri pekati'erie

kename ne ne'ukiyaritsie netiwiya, ne'ukiyarita nehetsie mɨtiwiya?


Kenemɨtixekuxaxatɨwa, nekɨmana nepɨkatikuxata, ne'ukiyari nehetsie
mɨtiwiya, mɨkɨ yakatiniyurieneni. 11 Yuri xekenetene'eririeka ne'ukiyaritsie

nemɨtiwiyakɨ, ne'ukiyarita nehetsie mɨtiwiyakɨ. Mexɨka mɨpaɨ yuri


xekate'erieka, yanemɨtiyurienekɨ pɨta yuri xeketene'erieka. 12 Yurikɨ

mɨpaɨ nekanaineni, kemɨ'ane nehetsie yuri mɨti'erie yakatiniyurienemɨkɨ


kenemɨtiyuriene ne. Kanena'iwamɨkɨ yatiyurienetɨ, ne ne'ukiyari
hetsɨa nemɨyemiekɨ. 13 Tsepanetɨ ketita xemɨnetetawawirieni nehetsɨa

xemiemetetɨtɨ, ne mɨpaɨ nekatiniyuriemɨkɨ, ne'ukiyari witsi'anetɨ


mayeitɨarienikɨ yuniwetsie tiwiyatɨ. 14 Xɨkari tixaɨtɨ xenete'utawawirieni

nehetsɨa xemiemetetɨtɨ, ne mɨpaɨ nekatiniyuriemɨkɨ.

'Iyari Mɨtiyupata kemɨtiwaranɨ'airienikekai


15  »Xɨka xenetsinaki'erieka, yaxeketenekahuni kenemɨti'aita. 16 Neta 

nepitawawirieni ne'ukiyari, mɨkɨ xeime kanixeyetuiriemɨkɨ Tiyuparewiwame


xehamatɨa muyeikanikɨ yuheyemekɨ. 17 'Iyari yuri maine nekanixatani,

kwiepa memɨtama mepɨkayɨwawe memitanaki'erieni memɨka'ixeiyawawekɨ


memɨka'imatekɨ. Xemeri xekanimaikatɨtɨ, xehetsie kaniyuhayewani,
xehetsie katiniwiyani. 18 Ne nepɨkaxeku'eirieni nepɨkaxenutuita, xehetsɨa

nekaninuamɨkɨ. 19 Yapaɨmexɨa 'anukayayu kwiepa memɨtama tawariri


mepɨkanetsixeiya, xeme pɨta xepɨnetsixeiya. Ne nemayenierekɨ, xemerita


xekanayenenierekakuni. 20 'Iya tukari 'aye'ayu, mɨpaɨ xekatenimaikakuni ne

ne'ukiyaritsie nemɨtiwiyakɨ, xemeta nehetsie xemɨtewiyakɨ, neta xehetsie


nemɨtiwiyakɨ. 21 Kemɨ'ane tita nemɨti'aita mumate, meta yamɨtikamie,

mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨnetsinaki'erie. Kemɨ'ane mɨnetsinaki'erie,


ne'ukiyarita kaninaki'eriekamɨkɨ. Neta nepinaki'erieka, nematsiɨkɨme
nepaneyeitɨani hetsiena».
22 Xewitɨ Kura (mɨka'itsikariutitanakatɨkai) mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Ti'aitame, titayari pematsiɨkɨtɨ pere'ayeitɨani tame tahetsɨa,


kwiepa memɨtama wahɨxieta hawaikɨ?
23 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Xɨka tewi netsinaki'erieka, neniukitsie yakatinikamiemɨkɨ, ne'ukiyari mɨkɨ


kaninaki'eriekamɨkɨta, hetsɨana tekani'axekuni, hetsɨana tekanitakikuni.
24 Kemɨ'ane mɨkanetsinaki'erie, neniukitsie yapɨkatikamie. 'Ikɨ niuki

xemɨ'enie, nehetsɨa pɨkamieme. Ne'ukiyari mɨnetsiheyenɨ'a hetsɨa


kanimiemetɨni pɨta.
25 »'Ikɨ nekatinixe'utaxatɨani xehetsɨa ne'uyeikatɨ. 26 Tiyuparewiwame
   

xehamatɨa muyeikani, 'Iyari Mɨtiyupata ne'ukiyari menɨ'ani nehetsɨa


miemetɨme, mɨkɨ tinaime katinixeta'ɨkitɨamɨkɨ. Katinixehaye'eritɨamɨkɨ
1827  Wani 14

naime kenemɨtixekuxaxatɨwakai ne. 27 Mɨpaɨ nepɨtixe'uhayewi, yu'iyaritsie


xemɨka'uximatɨariekakɨ, nehepaɨ yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ


nepɨxepitɨa. Kwiepa memɨtama kememɨteyupitɨwa mɨpaɨ nepɨkatixepitɨa,
xe'iyari pɨkayumuinaneni, meta pɨkamamaka.
28 »Xekaneniu'enieni mɨpaɨ nexerahɨaweme: “Nekaniyemieni, peru

xehetsɨata nekanayenemɨkɨ kenemɨtixe'utahɨawixɨ”. Xɨka xenetsinaki'erieka,


xekaniyutemamawiekakuni ne'ukiyari hetsɨa nemɨyemiekɨ. Ne'ukiyari
yemekɨ kanimariweni, ne hepaɨna nekamariwekaku. 29 Hikɨ  

yanepɨtixe'utahɨawixɨ yakatiyɨwekaku 'akuxi, yuri xemɨteta'erienikɨ


kepauka mɨpaɨ mɨtiyɨnitsie. 30 Hikɨ xehamatɨa waɨkawa nepɨkatikuxataniri.

Kemɨ'ane mɨtiwa'aitɨa kwiepa memɨtama 'ukanamieni. Tixaɨtɨ pɨkarexeiya


nehetsie timieme, 31 matsi kwiepa memɨtama memɨtehetimanikɨ ne'ukiyari

nemɨnaki'erie, ne'ukiyari kemɨnetiu'aitɨa, mɨpaɨ nekatiniyurieneni.


»Xekenanuku'uti, kɨmɨ tepɨyehuri.

Ketsutsi tita yurikɨ mɨtinanayari mɨhɨkɨ

15   »Ne
nana nekanihɨkɨtɨni, tita yurikɨ mɨtinanayari, ne'ukiyari
1

katini'ɨwiyametɨni. 2 Yunaitɨ nana mamateya nehetsie


memɨtewiya xɨka meka'utixuxuawereni, kaniwaranuyexɨrimɨkɨ. Yunaitɨ


memutixuxuawere, kaniwati'itimɨkɨ matsi waɨkawa memɨkaxuawerekɨ.
3 Hikɨri xeme xekaniu'itiyani neniukikɨ nemɨtixekuxaxatɨwakaikɨ. 4 Nehetsie
   

xetewiyatɨ xekeneyuhayewani, neta xehetsie netiwiyatɨ nepuyuhayewa.


Mamateya pɨkayɨwe yɨkɨmana mɨtixuawere xɨka nanayaritsie tiwiyatɨ
kayuhayewani. Yaxeikɨa xemerita xepɨkayɨwawe xemɨtixuawere xɨka
nehetsie xetewiyatɨ xekayuhayewani.
5 »Ne nanayari nekanihɨkɨtɨni, xeme mamateya xetehɨkɨ. Kemɨ'ane

nehetsie tiwiyatɨ mɨyuhayewa, neta hetsiena netiwiyakaku, mɨkɨ


waɨkawa kanitixuawerimɨkɨ, nehetsie xekatewiyatɨ 'atsixepɨkateyɨwawe
xeme. 6 Xɨka tewi nehetsie tiwiyatɨ kayuhayewa, nana mamayari hepaɨ

kananuyehɨiyamɨkɨ, kanitawamɨkɨ. Kuxeɨriyame taipa kaneuxɨriyamɨkɨ,


kanititaiyariemɨkɨ. 7 Xɨka nehetsie xetewiyatɨ xeyuhayewa, xɨkari tita

nemɨtikuxata xehetsie tiwiyatɨ yuhayewa, tita mɨtixenake xeketeneuta'iwau,


mɨpaɨ katiniyɨmɨkɨ xehetsiemieme. 8 Ne'ukiyari witsi'anetɨ kanayeitɨariwani

kepauka waɨkawa xemutixuxuawere, kepauka nehetsɨa miemete


teyɨ'ɨkitɨwamete xemakɨka.
9 »Ne'ukiyari mɨnetinaki'eriekai hepaɨ, mɨpaɨta nekatinixenaki'eriekaitɨni.

Xekeneyuhayewa nehetsie xetewiyatɨ, ne nexenaki'eriekaku. 10 Xɨka  

yaxetekahuni kenemɨti'aita, xekaniyuhayewakuni nehetsie xetewiyatɨ,


nexenaki'eriekaku ne, ne'ukiyari 'aitsikayatsie yanemɨtikamie hepaɨ,
meta naki'eriyaya hetsie netiwiyatɨ. 11 'Ipaɨ nekatinixekuxaxatɨwakaitɨni

netemawierika xehetsie mɨyuhayewanikɨ, xetemawierika maye'atɨarienikɨ.


12 'Ipaɨ nekatini'aitani, xekeneyunaki'erieka kenemɨtixenaki'eriekai ne.

13 Tewi kemɨkatiyukanaki'erie hepaɨ, waɨkawa matsi pɨtiyukanaki'erie


yutukari yetuatɨ mɨkɨ mɨwanaki'erie wahetsiemieme. 14 Xeme nenaki'erima


xekanihɨkɨtɨni xɨka yaxetekahuni kenemɨtixe'aitɨa. 15 Te'uximayatameteri



Wani 15  1828

nepɨkatixe'uterɨwa. Ti'uximayatame 'atsipɨkatimate kemɨtiyuriene


kutsiyarieya. Ne matsi nenaki'erima nepɨtixe'uterɨwa, naime ketita
nemɨtiu'eni ne'ukiyari hetsɨa nepɨtixe'uta'ɨkitɨa. 16 Xeme xepɨkanetsi'anayexei.

Nepɨta nekanixe'anayexeiya. Nepɨxe'uhɨritɨa xemɨyehukɨ,


xemutixuxuawerenikɨ, xehetsɨa mieme 'ikwaxi yuheyemekɨ mɨyuhayewanikɨ,
tsepanetɨ ketita xemɨte'itawawirieni ne'ukiyari nehetsɨa xemiemetetɨtɨ
katinixepitɨamɨkɨ. 17 'Ipaɨ nekatinixe'aitɨaka: xekeneyunaki'erieka yunaitɨ.

Kwiepa memɨtama kememɨtexe'uxiwe'erieka


18  »Xɨka kwiepa memɨtama mexe'uxiwe'erieka, yaxeketenemaika,
memɨnetsi'uta'uxikɨ ne meri. 19 Xɨka kwiepa xemiemetetɨnike xeme,

kwiepa memɨtama mekanixenaki'eriekakeyu yuteɨterima wahepaɨ.


Xemeri kwiepa xepɨkamiemete, ne matsi nekanixe'anayexeiya kwiepa
memɨtama watsata. 'Ayumieme kwiepa memɨtama mekanixe'uxiwe'erieka.
20 Neniuki xekena'eriwani kenemɨtixe'utahɨawixɨ: “Nixewitɨ

waɨriyarika ti'uximayatame pɨkamariwe keyuri kutsiyarieya”.


Kememɨnete'ayeweweiyakai ne, xemeta mekanixetaweiyakuni. Xɨka
neniuki me'u'enieni yametekakɨne, yaxeikɨa xeniuki mepɨ'enieni
yamepɨtekakɨne. 21 Matsi mɨpaɨ naimekɨ katiniyɨmɨkɨ xehetsiemieme

nehetsɨa xemɨmiemetekɨ, memɨka'imatekɨ kemɨ'ane mɨnetsiheyenɨ'a.


22 Xɨka nekanuanike, xɨka nekawarutaxatɨanike, tita 'axamɨti'ane

mepɨkatehexeiyanikeyu. Hikɨri tixaɨtɨ mepɨkatehexeiya memiti'awietakɨ


tita 'axamemɨteyurie. 23 Kemɨ'ane ne'ukiyari mɨ'uxiwe'erie, netari

kaneni'uxiwe'erieka. 24 Watsata xɨka yanekatiuyurienike xewitɨ


kemɨkatiyuriwe hepaɨ, mɨkɨ tita 'axamɨti'ane mepɨkatehexeiyanikeyu.


Hikɨri mekaniuneniere, mekatani'uxiwe'erieka ne meta ne'ukiyari.
25 Matsi niuki kanaye'atɨarieni 'inɨari niukiyaritsie mɨpaɨ mɨre'uxa:

“Tsepa 'atsinemɨkatiuyuri, mekaneni'uxiwe'eriekaitɨni”.


26 »Kepauka munuani Tiyuparewiwame xehamatɨa muyeikanikɨ

nemɨxehanɨ'airieni ne'ukiyari hetsɨa mieme, 'Iyari yuri maine ne'ukiyaritsɨa


mayeneika kepauka munuani, mɨkɨ nehepaɨtsita katinitahekɨatamɨkɨ.
27 Xemetari xekatenitahekɨatakuni nehamatɨa xemu'uwakɨ matɨari paitɨ.

16

 »'Ipaɨ nepɨtixekuxaxatɨwakai xemɨkatiketamɨrekɨ. 2 Mɨkɨ


1    

mepɨkaxepitɨani tukita, metatsiere tukari kanaye'amɨkɨ kepauka


yunaitɨ memɨxekwini Kakaɨyari me'ayexeiyakame mepɨyu'erieka. 3 Mɨpaɨ  

mekateniyurikuni memɨka'imatekɨ ne'ukiyari, meta memɨkanetsimatekɨ ne.


4 Matsi 'ipaɨ nekatinixekuxaxatɨwakaitɨni, xeme'eriwanikɨ neniuki kepauka

maye'ani tukariyari, mɨpaɨ nemɨtixe'utahɨawixɨ xeha'eriwatɨ. Matɨari paitɨ


'ipaɨ nepɨkatixe'utahɨawixɨ xehamatɨa nemuyeikakaikɨ.

'Iyari Mɨtiyupata kemɨtiyurieneni


5  »Hikɨri
nekaniyemieni kemɨ'ane mɨnetsiheyenɨ'a hetsɨa, xewitɨ
xeme pɨkanetsita'iwawiyawe: “¿Hakewa pepeyemie?” 'utaitɨ. 6 Mɨpaɨ  

nemɨtixekuxaxatɨwakaikɨ xe'iyari kanihɨpɨneni hiwerikakɨ. 7 Ne  

nepɨtixekuxaxatɨwa tita yuri mɨraine, matsi 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ xehetsiemieme


1829  Wani 16

nemɨyemiekɨ, mexɨka nekaheyani, Tiyuparewiwame xehamatɨa muyeikani


pɨkanuani xehetsɨa, matsitsɨ xɨka neheyani, nekanixehanɨ'airiemɨkɨ. 8 'Iya

nuame kaniwatatiemɨkɨ kwiepa memɨtama tita 'axamemɨteyurie hepaɨtsita,


tita mɨtiheitserie hepaɨtsita, titakɨ mɨranutahɨiyani hepaɨtsita. 9 Tita

'axamemɨteyurie hepaɨtsita pɨwatatieni yuri memɨkate'eriekɨ nehetsie. 10 Tita


mɨtiheitserie hepaɨtsita kaniwatatiemɨkɨta ne'ukiyari hetsɨa nemɨyemiekɨ,


tawariri xekanetsixeiyakaku. 11 Titakɨ mɨranutahɨiyani hepaɨtsita

tiwatatienita, kwiepa memɨtama tiwa'aitɨwame kemɨranutahɨiyakɨ.


12 »Waɨkawa 'akuxi nekaneixeiyani nemɨtixetaxatɨanikɨ, peru xeme

xepɨkayɨwawe 'akuxi xemi'enieni hikɨ. 13 Kepauka munuani 'Iyari yuri


maine, mɨkɨ kanixehekɨatɨamɨkɨ xemeitimanikɨ naitɨ yuri maine.


Yɨkɨmana pɨkatikuxatani, tita mɨti'enie katinitaxatamɨkɨ, tita 'umɨramie
katinixetaxatɨamɨkɨ. 14 Mɨkɨ witsine'aneme kanenayeitɨamɨkɨ. Tita nehetsɨa

mɨtimieme katinanupimɨkɨ katinixetaxatɨamɨkɨ. 15 Ketipaɨmeme mɨrexeiya


ne'ukiyari, naitɨ katininepiinitɨni. 'Ayumieme neputayɨ, tita nehetsɨa


mɨtimieme katinanupimɨkɨ katinixetaxatɨamɨkɨ.
16 »Yapaɨmexɨa 'anukayayu xepɨkanetsixeiya, tawarita yapaɨmexɨa

'anukayayu xekanenixeiyakuni».

Xeyutihiwerieme matsi kexemɨteyutemamawieka


17 'Ayumieme teyɨ'ɨkitɨwamete hipatɨ mɨpaɨ mekateniyɨkɨhɨawekaitɨni:
«¿Titayari yatatikɨhɨawe, “yapaɨmexɨa 'anukayayu xepɨkanetsixeiya”,
tawarita “yapaɨmexɨa 'anukayayu xepɨnetsixeiya” mutaine, meta “ne'ukiyari
hetsɨa nepɨyemie”? 18 Meta mete'utiyuanekai, «¿Tita 'ikɨ tixata “yapaɨmexɨa”

maine? 'Atsitepɨkatemate ketɨtɨ mutaine».


19 Ketsutsi mɨpaɨ katinetimani memi'iwawiyakukaikɨ, 'ayumieme

mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—¿'Ikɨkɨ niuki xetexɨatɨa, mɨya nemutayɨkɨ: “Yapaɨmexɨa 'anukayayu
xepɨkanetsixeiya”, tawarita “yapaɨmexɨa 'anukayayu xepɨnetsixeiya”
nemainekaikɨ? 20 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, xekaniutitsuanakuni

xekaniyuhiweriekakuni. Kwiepa memɨtama pɨta mekaniyutemamawiekakuni.


Xeme xekaniyuhiweriekakuni, peru xeyutihiwerieme matsi xeyutemamawietɨ
xekanakɨnikuni. 21 'Uka tiniwerɨmetɨ kaniyuhiweriekamɨkɨ tukarieya

maye'akɨ, peru nunutsi tinuiwayu 'uximatɨarika pɨkaha'eriwa mɨyutemawiekɨ


tewi mutinuiwitɨakɨ kwiepa. 22 'Ayumieme xemeta hiwerika xekanexeiyani

hikɨ: tawarita nekanixexeiyamɨkɨ, 'ana xe'iyari kaniyutemamawiekamɨkɨ,


xewitɨ pɨkaxenawairieni xetemawierika. 23 'Iya tukaritsie tixaɨtɨkɨri

xepɨkaneteku'iwawiyani. Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, tsepa kemɨtitita


xemɨte'itawawirieni ne'ukiyari nehetsɨa xemiemetetɨtɨ, yakatinixepitɨamɨkɨ.
24 Hikɨke tixaɨtɨ xepɨkate'itawawiriewawe nehetsɨa xemiemetetɨtɨ.

Xekeneutawawiriri, xekanitanaki'erikuni xetemawierika maye'anikɨ.


25 »'Ikɨ ha'awiekamekɨ nekatinixe'utaxatɨakaitɨni, peru tukari

kanaye'amɨkɨ kepauka nemɨkatixetaxatɨani ha'awiekamekɨ, matsi


heitseriemekɨ nekatinixetaxatɨamɨkɨ ne'ukiyari hepaɨtsita. 26 'Iya tukaritsie

xekanitawawiriekuni nehetsɨa xemiemetetɨtɨ. Ne mɨpaɨ nepɨkahaine kename


Wani 16  1830

xehetsiemieme ne'itawawirieni ne'ukiyari. 27 Ne'ukiyaritɨtɨ kanixenaki'erieka,


xeme xemɨnetsinaki'eriekaikɨ, yuri xemɨte'uta'erikɨ kename Kakaɨyari


hetsɨa neheyetɨa. 28 Ne ne'ukiyari hetsɨa nemiemetɨtɨ nekaneyeyani,

kwiepa nekaninuani, hikɨrita kwie nekaniku'eirimɨkɨ, ne'ukiyari hetsɨa


nekaniyemieni».
29 Teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—Kamɨ hikɨrixɨa heitseriemekɨ pekatinaxaxatani, ha'awiekamekɨ


pepɨkatikuxata. 30 Hikɨ mɨpaɨ tepɨtemate naime pemɨtimate, tixaɨtɨ

pɨkareuyewetse xewitɨ mɨmatsiku'iwawiyanikɨ. 'Ayumieme mɨpaɨ yuri


tekateni'erieka Kakaɨyari hetsɨa pemeyetɨakɨ.
31 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—¿Yuri xete'erie hikɨ 'aku? 32 Neuxei tukari kanaye'amɨkɨ, kanaye'aniri,


kepauka xemɨtaxɨriyaxɨani yuxexuitɨ yukie. Xepɨnetsiku'eirieni nexaɨtame.


Matsi nexaɨtame nepɨka'uyeika, ne'ukiyari nehamatɨa puyeika. 33 'Ipaɨ

nekatinixekuxaxatɨwakaitɨni yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ


nehetsie xetewiyatɨ. Kwiepa 'uximatɨarika xekanexeiyakakuni, yu'iyari
xekeneukayetsa matsi, ne nekane'iwa tita kwiepa mɨtimieme.

Ketsutsi kemɨtiyutanenewi yuhetsiemieme

17   Merikɨtsɨ
mɨpaɨ katinikuxatakaitɨni Ketsutsi, yuheima heutiniereka
1

mɨpaɨ kaniutayɨni:
«Ne'ukiyari, tukariri kanaye'ani. Witsi'aneme kenayeitɨa 'aniwe, mɨkɨta
'aniwe witsipe'aneme mɨmatsi'ayeitɨanikɨ, 2 heitserie pemipitɨa hepaɨ

yunaime teɨteri wahepaɨtsita, mɨkɨ tukari mɨkaxɨwe mɨwapitɨakakɨ


yunaime pemiyetuirie 'ekɨ. 3 'Ikɨ tukari mɨkaxɨwe kanihɨkɨtɨni,

memɨmatsimaikakɨ 'ekɨ pe'axewitɨ yuri pemɨkakaɨyari, memɨnetsimaikakɨ


neta Ketsutsi Kɨritsitu pemɨnetsiheyenɨ'a. 4 Ne kwiepa witsipe'aneme

nekamenayeitɨani. Kepemɨnetiuhɨritɨa yanemɨtiyurienenikɨ,


nekatinaye'atɨaniri. 5 Hikɨri ne'ukiyari, 'ahetsɨa witsine'aneme

kenenayeitɨa, witsinemɨ'anekai hepaɨ kwie kaxuawekaku 'akuxi.

Ketsutsi kemɨtiyutanenewi teyɨ'ɨkitɨwamete wahetsiemieme


6  »Ne
nepɨmatsi'utahekɨataxɨ 'ekɨ kepemɨ'ane mɨkɨ teɨteri wahɨxie,
kwiepa memɨtama watsata miemete pemɨnetsiyetuiri wahɨxie,
mepɨ'ateɨterimatɨkai, pepɨnetsiyetuiri mɨkɨ, 'aniukitsie yamekatenikahuni.
7 Hikɨrixɨa mɨpaɨ mekatenetimani kename 'ahetsɨa timieme, tinaime

pemɨnetiyetuiri. 8 Niuki pemɨnetsiyetuiri nekaniwayetuirieni,


mɨkɨrita mekanitanaki'erieni. Mɨpaɨ mekatenetimani, yurikɨ 'ahetsɨa


nemeyetɨakɨ. Yuri mekateniuta'erieni kename penetsiheyenɨ'a.
9 Wahetsiemieme nepɨmatsiwawirie. Kwiepa memɨtama wahetsiemieme

nepɨkamatsiwawirie, mɨkɨ pemɨnetsiyetuiri wahetsiemieme pɨta


nepɨmatsiwawirie, 'ateɨterima memɨhɨkɨkɨ. 10 Naitɨ nepiini 'apiini

katinihɨkɨtɨni, 'apiini nepiini tihɨkɨta. Wahetsie netiwiyatɨ witsine'anetɨ


nekanayeitɨariwani. 11 'Ari kwiepa nepɨka'uyeika, 'ikɨ matsi kwiepa

mekaniu'uwani, ne 'ahetsɨa nekaniyemieni.


1831  Wani 17

»Ne'ukiyari pemɨpatsie, keniwa'ɨwiyani mɨkɨ pemɨnetsiyetuiri 'ahetsɨa


memɨmiemetekɨ, memɨyutaxewirekɨ ketemɨtetaxewi tame. 12 Mexi  

wahamatɨa ne'uyeikakai nekaniwa'ɨwiyakaitɨni mɨkɨ pemɨnetsiyetuiri


'ahetsɨa memɨmiemetetɨkaikɨ. Nekaniwakweriekaitɨni, xewitɨ mɨkɨ
pɨka'uta'unarie, 'iya xeikɨa 'unarikakɨ mɨ'ayumiemetɨkai kaniuta'unarieni
'utɨarika maye'anikɨ.
13 »Hikɨ 'ahetsɨa nekaniyemieni, 'ipaɨ nekatinikuxatani kwiepa,

yuhetsie netemawierika memexeiyanikɨ 'aye'arɨkame. 14 Ne 'aniuki  

nekaniwayetuirieni, kwiepa memɨtama mekaniwaruti'uxiwe'erietɨkɨne


kwiepa memɨkamiemetekɨ, ne kwiepa nemɨkamieme hepaɨ.
15 Nepɨkamatsiwawirie pemɨwaranuwitɨnikɨ kwiepa memɨka'u'uwanikɨ,

matsi nepɨmatsiwawirie pemɨwa'ɨwiyanikɨ tita 'axamɨti'ane hepaɨtsita.


16 Kwiepa mepɨkamiemete ne kwiepa nemɨkamieme hepaɨ. 17 Tita yuri
   

mɨrainekɨ keniwapatani 'ahetsiemieme, 'aniuki kanihɨkɨtɨni tita yuri


mɨraine. 18 Kwiepa pemɨnetsiheyenɨ'a hepaɨ, neta nepɨwareutanɨ'axɨa

kwiepa. 19 Wahetsiemieme nepatsietɨ nepɨyɨane, mɨkɨrita 'ahetsiemieme


memɨpatsienikɨ tita yuri mɨrainetsie metewiyatɨ.

Ketsutsi kemɨtiyutanenewi yunaime yuri memɨte'erie wahetsiemieme


20  »'Ikɨxeikɨa wahetsiemieme nepɨkamatsiwawirie. Matsi mɨkɨ nehetsie
yuri memɨteta'erieni waniukikɨ, mɨkɨ wahetsiemieme nepɨmatsiwawirieta,
21 yunaitɨ memɨyuxewinikɨ, ne'ukiyari 'aku, 'ekɨ nehetsie pemɨtiwiya

hepaɨ, neta 'ahetsie nemɨtiwiya hepaɨ, mɨkɨrita tahetsie memɨtewiyanikɨ,


kwiepa memɨtama yuri memɨteta'erienikɨ kename 'ekɨ penetsiheyenɨ'a.
22 Witsine'aneme pemɨnetsi'ayeitɨa hepaɨ, neta mɨpaɨ me'aneneme

nekaniwarayeitɨani memɨyuxewinikɨ tame temɨtetaxewi hepaɨ, 23 ne wahetsie  

netiwiyakaku, 'ekɨta nehetsie petiwiyakaku, me'aye'atɨ memɨyutaxewirekɨ,


kwiepa memɨtama memɨtemaikakɨ kename penetsiheyenɨ'a, kename mɨpaɨ
petiwarutanaki'eri ne pemɨnetiutanaki'eri hepaɨ.
24 »Ne'ukiyari, keyupaɨmeme pemɨnetsiyetuiri, mɨpaɨ pɨnetinake,

hakewa nemeyeikani, mɨkɨta nehamatɨa meme'uwanikɨ, memɨnetsixeiyakɨ


witsine'aneme kepemɨnerayeitɨa. Karikɨ 'ekɨ pekaneninaki'eriekaitɨni
kwie 'akuxi kanewekaku.
25 »Ne'ukiyari yapemɨtiyuriene kemɨtiheitserie, tsepa kwiepa memɨtama

memɨkamatsihetimaiwawe, ne hɨrixɨa nepɨmatsimate. 'Ikɨ mɨpaɨ


mekatenetimani kename penetsiheyenɨ'a. 26 Ne nekaniwarutahekɨatɨani

memɨmatsimaikakɨ 'ekɨ kepemɨ'ane, yaxeikɨa nekatiniwatahekɨatɨamɨkɨ,


pemɨ'ahayewakɨ 'ekɨ pewanaki'erietɨ kepemɨnetinaki'eriekai ne,
neta wahetsie nemɨtiwiyanikɨ».

Ketsutsi kememɨte'uwi
(Wa 18:3‑11 – Mat 26:47‑56, Mar 14:43‑50, Ruk 22:47‑53)

18   Mɨpaɨ
'utayɨka kaneyani Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa,
1

Kiruni 'akiyaritsie mekaniukɨne haraweri muyemakaitsie paitɨ,


mana kaneutahani teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa.
Wani 18  1832

2  Kura miyetuanikekai muwa kanemariekaitɨni, mɨixa Ketsutsi


teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa muwa memɨyukuxexeɨriwakaikɨ. 3 Kura kuyaxi 

warawitɨtɨ, tukita tehɨwemete mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete


wahetsɨa miemete meta paritseutsixi wahetsɨa miemete warawitɨtɨ,
mana kaninuani 'utsikɨ me'ukɨxetɨ, meta tekɨxiteta watitataweme me'utɨkɨtɨ
meta kutsirate mete'u'ɨtɨ.
4 Ketsutsi naime timaitɨ kemɨtiwiyarienikekai, wahepa kaneyani.

Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—¿Kepaikɨ xepɨtehakuwautɨwe?
5 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Ketsutsi natsaretitanaka.
Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Netsɨ nepɨhɨkɨ.
Kura miyetuanikekai mana kaniuwekaitɨni wahamatɨa. 6 Hikɨ «ne  

nepɨhɨkɨ» tiwarutahɨaweku yukutama mekaniyekɨne,


mekanatixɨrieni kwiepa.
7 'Ayumieme tawarita Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:

—¿Kepaikɨ xepɨtehakuwautɨwe?
Mɨkɨ tawarita mɨpaɨ mekaniutiyuani:
—Ketsutsi natsaretitanaka.
8 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Yanepɨtixehahɨawe, ne nepɨhɨkɨ. Xɨkari xenetsikuwautɨweni ne,


xekeniwaruhayewa 'ikɨ memɨyehukɨ.
9 Maye'anikɨ niukieya kemainekai: «Mɨkɨ pemɨnetsiyetuiri nixeime

nepɨkaheuyehɨa».
10 Hikɨ Tsimuni Pekuru 'ixipara watihanaka, mawari wewiwamete

tiwa'aitɨwame ti'uximayatameya katiniukwinitɨani, tserietana mieme


nakaya kanawiteni. (Ti'uximayatame Maruku katinitewakaitɨni).
11 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ Pekuru katiniutahɨawe:

—'A'ixipara keneuka'uta huyeritana. ¿Kamɨtsɨ ne nekarenu'ieni tekɨxita


mieme ne'ukiyari mɨnetsi'itɨani yanemɨranayeyanikɨ?

Mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame hetsɨa kemɨti'atɨarie Ketsutsi


(Wa 18:12‑13 – Mat 26:57)
12  Hikɨ
kuyaxi meta kuyaxi tiwa'aitɨwame meta huriyutsixi watukita
tehɨwemete Ketsutsi mekaniuwiya. Mekanihɨani, 13 'Anatsi hetsɨa meri

mekani'atɨani, mɨkɨ Kaipatsi munieya kanihɨkɨtɨkaitɨni, Kaipatsi mawari


wewiwamete tiwa'aitɨwame kanihɨkɨtɨkaitɨni mɨkɨ wiyaritsie. 14 Kaipatsi  

kanihɨkɨtɨkaitɨni kemɨ'ane mɨwaruti'imaiyaxɨ huriyutsixi matsi 'aixɨa


mɨyɨnikɨ xewitɨ tewi mɨmɨnikɨ teɨteri wahetsiemieme, 'utaitɨ.

Pekuru kemɨtiyuku'imawakai kename Ketsutsi kamatekai


(Wa 18:16‑18 – Mat 26:69‑70, Mar 14:66‑68, Ruk 22:55‑57)
15  Merikɨtsɨ
Tsimuni Pekuru Ketsutsi kaniuweiyakaitɨni, xewitɨta
tiyɨ'ɨkitɨwame tiweiyakai, mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame mɨkɨ
1833  Wani 18

tiyɨ'ɨkitɨwame kanimatekaitɨni, Ketsutsi hamatɨa kaneutahani mawari


wewiwamete tiwa'aitɨwame kurarutana paitɨ. 16 Matsi Pekuru mana

kaniutiwekaitɨni takwa kitenie 'aurie. Hikɨ mɨkɨ tiyɨ'ɨkitɨwame mawari


wewiwamete tiwa'aitɨwame mimatekai mana kaneyani, kitenie tihɨweme
kaniutahɨawe, hikɨ kuraruta paitɨ Pekuru kani'atɨani. 17 'Ɨimari kitenie

mɨtihɨwemetɨkai mɨpaɨ Pekuru katiniutahɨawe:


—¿'Ekɨta 'ikɨ tewi teyɨ'ɨkitɨwametemama wahetsɨa mieme pekatihɨkɨ?
Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Ne nepɨkahɨkɨ.
18 Hikɨ te'uximayatamete tukita tehɨwemete wahamatɨa mana

mekaniuti'ukaitɨni mekɨɨxetɨ me'atinaika, muhaɨtɨkaikɨ. Pekuru


wahamatɨata kaniutiwekaitɨni kɨɨxetɨ.

'Anatsi Ketsutsi kemɨtiuta'iwawiyaxɨ


(Wa 18:19‑24 – Mat 26:59‑68, Mar 14:55‑65, Ruk 22:63‑71)
19 Merikɨtsɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame Ketsutsi kaniuta'iwawiya
teyɨ'ɨkitɨwametemama wahepaɨtsita, tita mɨti'ɨkitakai hepaɨtsita.
20 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ne teɨteri wahɨxie nekatinikuxatakaitɨni kwiepa, ne neheyemekɨ


nekatini'ɨkitakaitɨni tukiteta, tuki 'amɨpatata, hakewa yunaitɨ
huriyutsixi memɨyutixexeɨriwa. Ne tixaɨtɨ nepɨkatikuxatakai 'awie.
21 ¿Ketitayari penetiku'iwawiya ne? Keniwaruta'iwawiya mɨkɨ

memɨnetsi'eniekai pɨta tsiparatsɨ kenemɨtiwakuxaxatɨwakai. Mɨkɨ


mekatenimaika kenemutayɨ.
22 Mɨpaɨ 'utayɨku, xewitɨ tukita tihɨweme mana mutiwekai Ketsutsi 'aurita

kaneukuwani mɨpaɨ 'utaitɨ:


—¿Mɨpaɨ petiku'eiya mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame?
23 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Xɨkatsɨ 'axane'utayɨni, ketineutahekɨata ketitakɨ 'axanemɨtiutayɨ.


Mexɨka 'aixɨa ne'utaineni, ¿ketitayari penetikuwaya?
24 Hikɨ 'Anatsi kaneinɨ'ani hɨakame Kaipatsi hetsɨa mawari wewiwamete

tiwa'aitɨwame hetsɨa.

Pekuru tawarita kemɨtiyuku'imawakai kename Ketsutsi kamate


(Wa 18:25‑27 – Mat 26:71‑75, Mar 14:69‑72, Ruk 22:58‑62)
25  Merikɨtsɨ
Tsimuni Pekuru mana kaniutiwekaitɨni kɨɨxetɨ.
Hikɨ mɨpaɨ katiniuta'iwawiyarieni:
—¿'Ekɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama wahetsɨa mieme pekatihɨkɨ?
Mɨkɨ kaniyuta'imani, mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Ne nepɨkahɨkɨ.
26 Xewitɨ mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame te'uximayatametemama,

Pekuru nakaya meukuwitekai kanimarieyatɨkaitɨni, mɨkɨ mɨpaɨ


katinitahɨawe:
—¿Tamɨ ne nekamerexei harawerita hamatɨana peheyeikame?
27 Tawarita kaniuyuta'imani Pekuru, hikɨ yapauka kaniutahiwa wakana.

Wani 18  1834

Piratu hetsɨa kemɨti'atɨarie Ketsutsi


(Wa 18:29‑40 – Mat 27:11‑18, 20‑23, Mar 15:2‑15, Ruk 23:2‑3, 18‑25)
28  Hikɨ Kaipatsi hetsɨa meheyekɨneka Ketsutsi mekani'atɨani 'itsɨkame
kie, kaniuyuimuanatɨkaitɨniri. Mɨkɨri mepɨkaheutahaxɨa 'itsɨkame kiita
kapa meka'itiyatɨ me'akɨnekɨ, matsi Patsikwa 'ikwaiyari memɨtekwanikɨ.
29 'Ayumieme Piratu takwa kaniwayeyani wahɨxie, mɨpaɨ kaniutayɨni:

—¿Ketitakɨ 'ikɨ tewi xetexaneta?


30 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Xɨka 'ikɨ 'axakatiyurienenike, tepɨkamatsiyetuirienikeyu.


31 Hikɨ Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekenanuwitɨki, xekeneuta'inɨata xe'inɨari niukiyari kemaine.


Huriyutsixi mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Tame heitserie tepɨkahexeiya tewi temumienikɨ.
32 Mɨkɨkɨ mɨpaɨ katinaye'ani Ketsutsi niukieya, kemutainekai

kemɨtimɨnikekai tikuxatatɨ.
33 Hikɨ tawarita Piratu 'itsɨkame kiita kaneutahani, hikɨ Ketsutsi

kaniutahɨawe, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—¿'Ekɨ huriyutsixi petiwa'aitɨwame?
34 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—¿'Akɨmana mɨpaɨ petiutaine, hipatɨ nutsu mɨpaɨ memete'utahɨawixɨ


nehepaɨtsita?
35 Piratu mɨpaɨ katinita'eiya:

—¿Ne netihuriyu? 'Ateɨterima, mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete


mepɨmatsiyetua nehetsɨa. ¿Kepetiuyuri?
36 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Ena kwiepa pɨkamieme kenemɨti'aita. Xɨka 'ena kwiepa miemetɨnike


kenemɨti'aita, nehetsɨa miemete tehɨwemete mekaniyukwitɨwenikeyu
nemɨkayetuiyanikɨ huriyutsixi wahetsɨa. Matsi hikɨ kenemɨti'aita
'ena pɨkamieme.
37 Piratu mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kaukatsɨ peti'aitame 'ekɨ.


Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨtsɨ mɨpaɨ pekaniutaineni kename ne ti'aitame nehɨkɨ. Ne
'ayumieme nekaniutinuiwa, 'ayumieme kwiepa nekaninuani,
nemɨtitahekɨatakɨ tita yuri mɨraine hepaɨtsita. Yunaitɨ yuri mɨraine
hetsiemiemete mekaneni'enieka ne'utaniukame.
38 Piratu mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Ketita tihɨkɨ yuri mɨraine?


Hikɨ mɨpaɨ 'utayɨka tawari kaniwayeyani huriyutsixi wahɨxie,
mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Ne tixaɨtɨ nepɨkatiukaxei hetsiena nemɨtiuhɨpanikɨ. 39 'Ipaɨ kani'aneni

xeyeiyari, xeime nemɨxexɨnirienikɨ Patsikwa 'ixɨararipa. Merikɨte,


¿xekateyuwaɨriya nemɨxexɨnirieni “huriyutsixi tixe'aitɨwame”?
1835  Wani 18

40  Hikɨ
yunaitɨ mekaniutihiwa mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Mɨkɨ pɨkatixaɨ, Waxawaxi pɨta.
'Iya Waxawaxi katininawayametɨkaitɨni.

Ketsutsi kemɨtiutaxanetsie
(Wa 19:1‑16 – Mat 27:27‑31, Mar 15:16‑20)

19   Hikɨ
Piratu Ketsutsi kanewitɨni, katiniuta'aita mɨkuweiyaxɨanikɨ.
1
2  Kuyaxi
xuya kurunayari me'utatsaka mu'uyatsie mekanenutimanirieni,
meta herie mieme 'ixuriki mɨtaɨraɨyekɨ mekanenakuwirieni.
3 Hɨxiena mekani'axekaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—Ke'aku huriyutsixi tiwa'aitɨwame.


Mɨpaɨ mete'ikɨhɨawetɨ mekanenutawayakaitɨni.
4 Hikɨ tawarita takwa kaniwayeyani Piratu, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Kamɨ 'ena takwa paitɨ nepɨxe'atɨirieni xemɨtemaikakɨ tixaɨtɨ


nemɨkatiukaxeikɨ hetsiena nemɨtiuhɨpanikɨ.
5 Hikɨ Ketsutsi kaniwayeyani xuya kurunayari 'anamatɨ,

herie mieme 'ixuriki mɨtaɨraɨye 'anakuwietɨ.


Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Kamɨ tewi.
6 Hikɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete meta tehɨwemete kepauka

memixei mekaniutihiwa mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


―Kuruxitsie keneumi'a, kuruxitsie keneumi'a.
Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xemetsɨ xekenanuwitɨki, kuruxitsie xekenemi'a. Neri tixaɨtɨ
nepɨkatiukaxei hetsiena nemɨtiuhɨpanikɨ.
7 Huriyutsixi mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Tame 'inɨari niukiyari tekanexeiyani, mɨkɨ 'inɨari kemaine,


kaneuyeweka 'ikɨ mɨmɨnikɨ Kakaɨyari nu'aya mayuyeitɨakɨ.
8 Piratu 'ikɨ niuki 'u'enieka matsi waɨkawa kanimakaitɨni. 9 Tawari 'itsɨkame
   

kiita heutahaka mɨpaɨ Ketsutsi katiniutahɨawe:


—Hakewa pepemieme 'ekɨ.
Ketsutsi pɨka'ita'ei: 10 Piraturi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Pekanetita'eiya? Pekatimate ne heitserie nemexeiya nemɨmatsixɨnakɨ,


heitserie nerexeiyata kuruxitsie nemɨmatsimienikɨ.
11 Ketsutsi mɨpaɨ katinita'eiya:

—'Ekɨ heitserie pepɨkahexeiyanikeyu nehepaɨtsita taheima miemekɨ xɨka


pekapitɨariekake. 'Ayumieme kemɨ'ane mɨnetsiyetua 'ahetsɨa,
mɨkɨ matsi waɨkawa 'axakatiniuyurieni.
12 Piratu 'ayumiemeri katinikuwaunekaitɨni kemɨtixɨnakɨ. Peru huriyutsixi

mekaniutihiwa mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Xɨka 'ikɨ pe'uxɨna, Ti'aitame Tsetsaxi pepɨkanaki'erie. Yunaitɨ te'aitamete
memayuyeitɨwa Tsetsaxi mekanaye'unieka.
13 Hikɨ Piratu 'ikɨ waniuki 'u'enieka Ketsutsi kaniwayehana. Mana

kaniukayerɨni Piratu yu'uwenitsie Makutenutsariya mɨrakutewatsie


Wani 19  1836

(hepɨrayutsixi waniukikɨ Kawata mɨrakutewatsie). 14 'Iya tukaritsie


mekaniha'aritɨakaitɨni Patsikwa 'ixɨarariyari. 'Etsiwatɨkaku tuka


kanayeiximekaitɨniri, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe huriyutsixi:
—Kamɨ tixe'aitɨwame.
15 Mɨkɨ matsi mɨpaɨ mekateniuhiwa:

—Kenanuwitɨki, kenanuwitɨki, kuruxitsie kenemi'a.


Piratu mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—¿Kamɨtsɨ kuruxitsie netimieni tixe'aitɨwame?
Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Tame xeime tepɨkahexeiya tati'aitɨwame, Tsetsaxi xeikɨa pɨtati'aitɨwame.
16 Hikɨ kaniwayetuirieni kuruxitsie mɨmierienikɨ. Hikɨ Ketsutsi

mekanehana.

Ketsutsi kemɨtiumierie kuruxitsie


(Wa 19:17‑24 – Mat 27:33‑44, Mar 15:22‑32, Ruk 23:33‑43)
17 Yukuruxi 'atɨtɨ mana kaneyani Mɨki Mu'uya Manuka mɨrakutewatsie
(hepɨrayutsixi waniukikɨ Kurukuta mɨrakutewatsie). 18 Mana kuruxitsie

mekanitiwieni, meta yuhutame hamatɨana mekaniwarutiwɨtɨani tapa xeime


tapata xeime, Ketsutsi wahixɨata.
19 Meta Piratu 'inɨari kaniuta'utɨani, kuruxitsie kaneimani, mɨpaɨ

katine'ukaitɨni: «K ETSUTSI NATSARETITANAKA, HURIYUTSIXI TIWA'AITƗWAME».


20 Huriyutsixi yumɨiretɨ 'utɨarika mekanakaterɨwa, kiekari mehurakaikɨ

Ketsutsi mamierietsie. Hepɨrayutsixi, xumatari, kɨriyekutsixi waniukitekɨ


pɨraye'uxakaita.
21 Hikɨ huriyutsixi mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete mɨpaɨ

Piratu mekateniutahɨawe:
—“Huriyutsixi tiwa'aitɨwame” pepɨkatiku'utɨwani, matsi pɨta ketineu'utɨa
“Huriyutsixi tiwa'aitɨwame muyuxatakai”.
22 Piratu mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Kenemɨtiu'utɨa nekatiniuta'utɨaniri.
23 Hikɨ kuyaxi Ketsutsi kuruxitsie me'utiwieka, 'ixurikiteya

mekaneutahuriexɨani. Naukame mekanayeitɨani, yuxexuitɨ kuyaxi


xei'ixurikiyari memexeiyanikɨ. Tetɨata mieme 'ixurikieya pɨkawipekai,
'ayexewimekɨ xeikɨa pɨ'itsekai naitɨ.
24 Hikɨ mɨpaɨ mekateniyutahɨawe:

—Tepɨka'ititsanani, matsi tepɨtata'iwa, tsiparatsɨ kemɨ'ane pe'iwa.


Merikɨtsɨ mɨpaɨ mekateniuyurieni kuyaxi. Mɨpaɨ katinaye'atɨarieni 'utɨarika
mɨpaɨ maine:
«Ne'ixurikite mepɨyutahuritɨa,
meta mekaniyuta'iwa ne'ixɨrikikɨ».
25 Ketsutsi kuruxieya 'aurie Ketsutsi maamaya mekaniti'ukaitɨnita,

maamaya 'iwaya, Mariya Kɨreupa 'ɨyaya, Mariya Mararatanaka yunaitɨ.


26 Kepauka Ketsutsi yumaama muxei meta tiyɨ'ɨkitɨwame mɨnaki'eriekai

'auriena 'uweme, yumaama mɨpaɨ katiniutahɨawe:


—'Ukaratsi 'aku, mana 'aniwe kaniuweni.
1837  Wani 19

27 Metatiyɨ'ɨkitɨwame mɨpaɨ katiniuhɨritɨani:


—Kamɨ 'amaama.
Mɨkɨ tukaritsietɨtɨ tiyɨ'ɨkitɨwame yukie kanitanaki'erieni.

Ketsutsi yu'iyari kemɨtiyetua


(Wa 19:29‑30 – Mat 27:48, 50, Mar 15:36‑37, Ruk 23:36)
28  'Anari Ketsutsi mɨpaɨ timaitɨ naitɨ 'ari maye'atɨariekɨ, 'utɨarika
maye'atɨarienikɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Nepeuharimɨkɨ.
29 Xari mana kaniukateitɨni winu matsina hɨnetɨ, hikɨ haa 'itseweme mukuxani

me'utahɨniyaka winu matsinakɨ, hitsupu kɨyeyaritsie me'iyeka, teniena


mekaneititserieni. 30 Ketsutsi he'inɨataka winu matsina mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Kanaye'aniri.
Yumu'utsie 'anakatutsireka yu'iyari kaniyetuani.
31 Merikɨtsɨ 'iya tukaritsie 'ixɨarari mekaniha'aritɨakaitɨni. 'Ayumieme huriyutsixi

Piratu mekaniutawawirieni wawatute memɨtitarakɨ memɨwaraka'ɨnikɨ, kaxarite


memɨkayuhayewakɨ kuruxitsie me'uyewɨtɨ 'uxipiya tukaritsie. 'Iya 'uxipiya
tukaritsie yemekɨ patsiekamekɨ memuyukuxexeɨriwakaikɨ. 32 'Ayumieme kuyaxi

mana mekaniu'axɨani, kuruxitsie memuyewɨkai hamatɨana xeime watuteya


mekaniutitara, xeimetatsiere watuteya mete'utitaraxɨ. 33 Ketsutsi hetsɨa

me'u'axɨaka watuteya mepɨka'utitaraxɨ memixeikɨ mɨkime. 34 Matsi xewitɨ kuya


pitsikakɨ 'akitana kaneititseni, hikɨ yapauka kananeni xuriya meta haa. 35 Kemɨ'ane

munierixɨ katiniutahekɨata, tita mɨtitahekɨata kaniyuritɨni. Mɨkɨta katinimaika


yuri mutainekɨ, yuri xemɨte'eriekakɨ xemeta. 36 Mɨpaɨ katiniuyɨni 'utɨarika

maye'atɨarienikɨ mɨpaɨ mutaine: «'Umeyarieya pɨka'akamurarieni». 37 Tawarita  

xewitɨ 'utɨarika 'ipaɨ kanaineni: «Mekanixeiyakuni kemɨ'ane memutse».

Teukiyapa kememɨteheitate Ketsutsi


(Wa 19:38‑42 – Mat 27:57‑61, Mar 15:42‑47, Ruk 23:50‑56)
38  Merikɨtsɨ'arike Kutse 'Arimateya kiekame Piratu kaniutawawirieni
menukwenikɨ Ketsutsi kaxarieya. Kutse Ketsutsi hetsɨa mieme
katiniyɨ'ɨkitɨwametɨkaitɨni 'awie, mɨwamakaxekaikɨ huriyutsixi. Piraturi
kanipitɨani, hikɨ kaneyani, kaxarieya kanekweni. 39 Nikuremu manata kaninuani

meripaitɨ hetsɨana munua yɨwikɨta. Mɨkɨ mixaxi meta 'aruhe witsimu'ɨa yunɨkame
kani'atɨani merieneka hepaɨ paɨmeme. 40 Hikɨ Ketsutsi kaxarieya mekanekweni,

mekaniku'eima 'ixurikitekɨ witsimu'ɨa me'ikawirieka. Mɨpaɨ kani'aneni huriyutsixi


wayeiyari teukiyakɨ. 41 Mana kuruxitsie mamierietsie haraweri kaniyemakaitɨni.

Harawerita teukiyapa hekwamekɨ mɨwaye'inierie kanikumakaitɨni. Xewitɨ 'akuxi


mɨkɨ teukiyapa pɨkakateukiewekai. 42 Muwa 'ayumieme Ketsutsi mekaneutateni,

huriyutsixi memɨyuha'aritɨakaikɨ 'iya tukaritsie, teukiyapa mehurakaikɨ.

Ketsutsi kemɨranukuke mɨkite watsata


(Wa 20:1‑8 – Mat 28:1‑18, Mar 16:1‑8, Ruk 24:1‑10)

20   Merikɨtsɨ
mexɨakame tukariyaritsie tsemanayaritsie Mariya
1

Mararatanaka teukiyapa kaninuani yuimuana 'uyɨwikaku 'akuxi,


Wani 20  1838

tete teukiyapa heuhɨiyakame kaniuxeiya hɨxiena meukatei. 2 Hikɨ 

'unautsarɨmetɨ kaneyani, Tsimuni Pekuru hetsɨa kaninuani meta xeime hetsɨa


tiyɨ'ɨkitɨwame Ketsutsi minaki'eriekai hetsɨa, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Ti'aitame teukiyapa mekaniwayekweni, 'atsitepɨkatemate
hakewa memeite.
3 Hikɨ Pekuru kaneyani xewitɨ tiyɨ'ɨkitɨwame hamatɨa, teukiyapa

mekanekɨne. 4 Yu'aurie me'uhutɨ mekaniunautsaxɨaximekaitɨni. Xewitɨ


tiyɨ'ɨkitɨwame matsi waɨkawa kaniutanautsa, Pekuru kananuku'iwa,


kanaye'ani mɨkɨmeri teukiyapa. 5 'Anahuka kanixeiya 'ixurikite mana

'akateme, peru muwa pɨkaheutaha. 6 Hikɨ Tsimuni Pekuru 'utɨmanake


kaninuani, teukiyata kaneutahani. 'Ixurikite kaniuxeiya mana 'akateme.


7 Tuwaxata kaniuxeiya mu'uya mɨ'eimekai 'ixurikite 'aurie pɨkatikatei,

yateewa pɨta pɨtikatei tunitɨ. 8 'Anaketa kaneutahani tiyɨ'ɨkitɨwame


'umexɨatɨ munua teukiyapa, hikɨ 'ixeiyaka, yuri katiniuta'erieni. 9 Mɨkɨ


'akuxi mepɨkaheitimaiwawekai 'utɨarika meuyewekaikɨ mɨkite watsata


manukukeni maine.

Matsiɨkɨtɨ kemɨrayuyeitɨa Ketsutsi Mariya Mararatanaka hɨxie


10  Hikɨ
teyɨ'ɨkitɨwamete yukie mekanekɨne, 11 merikɨtsɨ Mariya teukiya

hɨxie kaniutiwekaitɨni takwa 'utatsuatɨ. Hikɨ 'utatsuatɨ kananahuni


teukiyata kaneutaniere, 12 mana kaniwaruxeiya niuki tuayamete yuhutame

me'anakatuxame. Xewitɨ Ketsutsi mu'uya manukatei kanakateitɨni,


xewitɨta manuka'ɨkakai rakatei hakewa Ketsutsi kaxarieya manutekiekai.
13 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—¿Neuxei, 'ukaratsi, titayari petiutatsuaka?


Mɨkɨ mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Neti'aitɨwame mepekwei, 'atsinepɨkatimate hakewa memeite.
14 Mɨpaɨ 'utayɨka ta'aurie kanaweni, hikɨ Ketsutsi kaniuxeiya mana

'utiweme, matsi 'atsipɨkatimaikai xɨka Ketsutsi hɨkɨtɨkaitɨni. 15 Ketsutsi


mɨpaɨ katinitahɨawe:
—¿Neuxei, 'ukaratsi, titayari petiutatsuaka? ¿Kepaikɨ pepɨrakuwaune?
Mɨkɨ harawerikame 'erietɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Neuxei, 'uki, xɨka 'ekɨ peheikweni, kenetineutaxatɨa hakewa pepeihɨa.
Neri nekanenukweimɨkɨ.
16 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Mariya 'aku.
Mɨkɨ hepana 'aniereka mɨpaɨ katinitahɨawe 'arameu niukiyarikɨ:
—Xawuni (taniukikɨ Ti'ɨkitame manuyɨne).
17 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Pepɨkanetsikuwiwiyani, ne'ukiyari hetsɨa nepɨka'anutiyeiwe 'akuxi.


Matsi ne'iwama wahetsɨa kenemie. Mɨpaɨ ketiniwaretahɨawi: “Ne'ukiyari
hetsɨa mɨxe'ukiyari hetsɨa nekananutiyeimɨkɨ, nekakaɨyari hetsɨa
mɨxekakaɨyari hetsɨa neranutiyanita”.
18 Hikɨ Mariya Mararatanaka mana kaninuani teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ

tiwakuxaxatɨwatɨ: «Ti'aitame muxeikɨ», mɨpaɨ mɨrehɨawekaikɨ.


1839  Wani 20

Matsiɨkɨtɨ kemɨrayuyeitɨa Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete wahɨxie


19 Merikɨtsɨ 'akayuneku mɨkɨ mexɨakame tukariyari tsemanayaritsie,
teyɨ'ɨkitɨwamete meyuxeɨriekaku kiteniete reunatɨkaikaku
memɨwamakaxekaikɨ huriyutsixi, Ketsutsi kaninuani. Wahixɨapa
kaniutakeni, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xɨka xeka'uximatɨarieka yu'iyaritsie.
20 Mɨpaɨ 'utayɨka kaniwaruxeitsitɨani yumamate meta yu'aki.

Teyɨ'ɨkitɨwamete mekaniyutemamawiekaitɨni Ti'aitame mexeiyatɨ.


21 Hikɨ Ketsutsi tawarita mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xɨka xeka'uximatɨarieka yu'iyaritsie. Ne'ukiyari mɨnereyenɨ'a hepaɨ,


neta mɨpaɨ nekatinixeheutanɨ'axɨani.
22 Mɨpaɨ 'utayɨka kaniwaruhɨtsieni, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekeneutanaki'eri 'Iyari Mɨtiyupata. 23 Tsepa kemɨ'ane


xemɨtewareuyehɨwirieni tita 'axamemɨteyurie, mekateneuyehɨwiyariekuni.


Tsepa kemɨ'ane xemɨkateheuyehɨwiri tita 'axamemɨteyurie,
mepɨkateheuyehɨwiyarieni.

Tumaxi yuri kemɨkati'eriekai


24  Merikɨtsɨ Tumaxi Kwate mɨtitewakai tamamata heimana yuhutame
wahetsɨa mieme kanihɨkɨtɨkaitɨni. Mɨkɨ wahamatɨa pɨka'uyeikakai
kepauka Ketsutsi munua. 25 Hikɨ hipatɨ teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ

mekatenikuxaxatɨwakaitɨni:
—Ti'aitame tekaniuxeiya.
Tumaxi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xɨka mamayatsie neka'ixeiyani kɨrapuxi 'uxayari, xɨka ne'itɨwamekɨ
neka'imayɨani kɨrapuxi 'uxayari, meta 'akieya xɨka nemamakɨ neka'umayɨani,
yuri nepɨkatita'erieniri.
26 Merikɨtsɨ 'atahairieka tukari 'anukayaku tawarita teyɨ'ɨkitɨwametemama

kiita mekanayetekaitɨni, Tumaxi wahamatɨa kanayekateitɨni. Hikɨ


kiteniete reunatɨkaikaku Ketsutsi kaninuani, wahixɨapa kaniutakeni,
mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Xɨka xeka'uximatɨarieka yu'iyaritsie.
27 Hikɨ mɨpaɨ Tumaxi katiniutahɨawe:

—Kenaye'a, 'a'itɨwamekɨ keneneumayɨa nemamatetsie, 'amamakɨ


keneneumayɨani ne'akita. Yuri pekati'erietɨ pepɨka'ayuyeitɨwani,
matsi pɨta yuri peti'erietɨ kenaye'a.
28 Tumaxi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Neti'aitɨwame meta nekakaɨyari 'aku.


29 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yuri pepɨtiuta'eri pemɨnetsi'uxeikɨ. Mɨkɨ memɨkanetsixeiyawawe peru


yuri memɨte'erie, mɨkɨ mekaniyutemamawieka.
30 Merikɨte, 'inɨari yɨkɨ 'aneneme mɨireme yakatiniyurienekaitɨni

Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete wahɨxie, kemɨkare'utɨarie 'ikɨ xapatsie. 31 Peru


'ikɨ kanaka'utɨarieni yuri xemɨte'eriekakɨ kename Ketsutsi Kɨritsitu hɨkɨ,


Wani 20  1840

Kakaɨyari Nu'aya, yuri xete'erietɨ tukari xemexeiyanikɨ


hetsɨana xemiemetetɨtɨ.

Matsiɨkɨtɨ kemɨrayuyeitɨa Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete 'atahutame wahɨxie

21   Merikɨtsɨ
'arike tawarita Ketsutsi matsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani
1

teyɨ'ɨkitɨwamete wahɨxie Tiweriya harakunayaritsie. 'Ipaɨ matsiɨkɨtɨ


katinayuyeitɨani: 2 'Axeikɨa mekaniu'uwakaitɨni Tsimuni Pekuru, Tumaxi

Kwate mɨtitewakai, Natanaheri Kanaha kiekame Karereya kwieyaritsie


mieme, Tsewereu niwemama, meta hipatɨ teyɨ'ɨkitɨwametemama yuhutatɨ.
3 Tsimuni Pekuru mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Ne nepɨketsɨweiyamie.
Hipatɨta mɨpaɨ mekatenitahɨawe:
—Tameta 'ahamatɨa tepuhu teyunaitɨ.
Mana mekanekɨne, kanuwatsie mekanikayaxe, mɨkɨ tɨkaritsie tixaɨtɨ
mepɨkate'u'axixɨ.
4 Merikɨtsɨ 'etsiwa 'uhekɨakaku mana kaniutakeni Ketsutsi harakuna tetsita,

peru teyɨ'ɨkitɨwamete mepɨka'imatekai Ketsutsi mepɨka'eriekai.


5 Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Neuxei, temari, ¿'ikwai xekatehexeiya?


Mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Hawaikɨ.
6 Hikɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

―Wipi kanuwa tserieta xekeneukawiwi, mana xekaniwakaxeiyakuni.


Hikɨ mana mekaneikawiwieni, mepɨyutatexi me'ihanatɨ
memɨyuwaɨkawakaikɨ tsapari.

7 Hikɨ tiyɨ'ɨkitɨwame Ketsutsi minaki'eriekai mɨpaɨ Pekuru katiniutahɨawe:

—Ti'aitame pɨyɨane.
Hikɨ Tsimuni Pekuru 'u'enaka kename Ti'aitame hɨkɨtɨkai, yu'ixuriki herie
mieme 'ewakuwieka muyutikemaripiekaikɨ, hapa kaneukatsuna. 8 Hipatɨ 

teyɨ'ɨkitɨwamete kanuwatsie meyetetɨ mekaniu'axɨani wipi me'uhaximetɨ


tsapari mehɨneme. Hatetsita pɨkahetewakai, xeitsienituyari meturuyari
xeikɨa petewakai. 9 Kwiepa me'u'axɨaka tɨɨ mekaniuxeiya tatɨkaime, tsaapa

tɨɨpa 'akaikame mete'uxei meta paa. 10 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Tsapari xike xemɨwarutiwi xekeniwara'ɨi.


11 Tsimuni Pekuru mana kaneutimake, wipi kaniuhana kwiepa. Tsapari

'amepapatɨ mekanihɨnekaitɨni, xeitsienituyari heimana huta tewiyari


heimana tamamata heimana yuhaikatɨ mekaniyupaɨmekaitɨni. Tsepanetɨ
memɨyuwaɨkawakai, pɨka'utatsanixɨ wipi.
12 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xekenakɨni xeketeneukwakari.
Teyɨ'ɨkitɨwamete nixewitɨ pɨkayuwaɨriyakai «¿'ekɨ kepaikɨ pepɨyɨane?»
mɨtitahɨawe, memɨtemaikaikɨ Ti'aitame mɨhɨkɨtɨkai. 13 Hikɨ Ketsutsi mana

kaninuani, paa kananuku'ɨni kaniwarumini, yaxeikɨata tsaapa kaniwarumini.


14 'Ana hairieka matsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani Ketsutsi teyɨ'ɨkitɨwamete wahɨxie

mɨkite watsata 'anukukeka.


1841  Wani 21

Nemuxatsi tɨɨrixi ketiniwarumikwa


15  Merikɨtsɨ mete'ukwaku Ketsutsi mɨpaɨ Tsimuni Pekuru katiniutahɨawe:
—Tsimuni 'aku, Wani nu'aya, ¿waɨkawa penetinaki'erie, mɨkɨ 'etsiwa
xeikɨa menetsinaki'eriekaku?
Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya:
—Huu, Ti'aitame. 'Ekɨ pepɨtimate nemɨmatsinaki'erie.
Hikɨ Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Merikɨte, nemuxatsima tɨɨrixi ketiniwarumikwa.
16 Hikɨ hutarieka mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Tsimuni 'aku, Wani nu'aya, ¿penetinaki'erie?


Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—Huu, Ti'aitame. 'Ekɨ pepɨtimate nepɨmatsinaki'erie.
Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Nemuxatsima keniwa'ɨwiyani.
17 Hairiekari Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Tsimuni 'aku, Wani nu'aya, ¿penetinaki'erie?


Pekuru kaniyuhiweriekaitɨni hairieka «¿Penetinaki'erie?» mɨtitahɨawixɨkɨ.
'Ayumieme mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ti'aitame, 'ekɨ naime pekatinimaika, pepɨtimate nemɨmatsinaki'eriekɨ.
Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Nemuxatsima ketiniwarumikwa. 18 Yurikɨ mɨpaɨ nekanaineni, kepauka

pemɨtemaikɨtɨkaitsie 'akɨmana pekane'ahɨayakaitɨni petikuyeikakaita hakewa


pemeuyeimɨkɨkai. Kepauka 'ukiratsi pemayanitsie, xewitɨ kamenanahɨamɨkɨ
meranuhanata hakewa pemɨkaheuyeimɨkɨtsie, 'amamá pekanitatseraxɨamɨkɨ.
19 Mɨpaɨ kaniutayɨni tihekɨatatɨ Pekuru kemɨtimɨnikekai witsi'aneme

Kakaɨyari 'ayeitɨanike. Mɨpaɨ 'utayɨka mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Kenenanuweiya ne'utɨma.
20 Pekuru ta'aurie 'aweka tiyɨ'ɨkitɨwame Ketsutsi minaki'eriekai

kaniuxeiya waruweiyakame, mɨkɨ memɨte'ukwaitsie 'auriena mukatei


mɨpaɨ mɨtitahɨawixɨ: «Ti'aitame, ¿kepaikɨ pɨmatsiyetuani?» 21 Pekuru mɨkɨ

'uxeiyaka, mɨpaɨ Ketsutsi katiniutahɨawe:


—Ti'aitame, ¿'ikɨta ketiyurieni?
22 Ketsutsi mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Xɨka netsi'unakire 'ikɨ mɨyuhayewakɨ nemunuanitsieke,


¿ketsɨ pe'anenikeyu 'ekɨ? 'Ekɨtsɨ ne'utɨma keneumieni.
23 'Ayumieme ta'iwama watsata 'ikɨ niuki kanixatsiwakaitɨni,

kename 'iya tiyɨ'ɨkitɨwame kamɨnikekai. Matsi Ketsutsi mɨpaɨ pɨkatitahɨawixɨ


mɨkamɨnikekaikɨ, pɨta pɨtitahɨawixɨ: «Xɨka netsi'unakire mɨyuhayewakɨ
nemunuanitsieke, ¿ketsɨ pe'anenikeyu 'ekɨ?»
24 Mɨkɨ tiyɨ'ɨkitɨwame kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨtihekɨata 'ikɨ hepaɨtsita,

kemɨ'ane 'ikɨ mɨtiuti'utɨa. Tepɨtemate tita mɨtihekɨata yuri maine.


25 Waɨkawa 'akuxi yɨkɨ 'anenetɨ kanixuaweni kemɨtiuyuri Ketsutsi,

xɨka xexuitɨ tiuti'utɨarienike, mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, 'ena kwiepa


pɨkatinakenike xapate mɨti'utɨarieni. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
Nɨ'ariekate kememɨte'uyuri
Kememɨte'utahɨawarie 'Iyari Mɨtiyupata memexeiyanikɨ

1   Neuxei
Teukiru, matɨari paitɨ xapa neputawewi naitɨ kemɨtiuyɨ
1

hepaɨtsita tikuxatame, Ketsutsi kemɨtitsutɨa yatiyurienetɨ meta ti'ɨkitatɨ,


2 mɨpaɨ tiuyurieka 'ana kananutiwitɨkieni, 'aitsika warupitɨaka nɨ'ariekate

mɨwaranayexei, 'Iyari Mɨtiyupata yati'aitakaku. 3 Hikɨta tiukwineka mɨkɨ,


wahetsɨa 'uyeikatɨ puyuhekɨatakai kemɨrayenierekai mamariwawemekɨ


tiyurienetɨ. Huta tewiyari tukari mepixeiyakai. Tiwakuxaxatɨwame
kemɨreuyewetse Kakaɨyari ti'aitametɨkaku.
4 Hikɨ wahamatɨa tikwatɨ mɨpaɨ katiniwaruta'aitɨani:

—Kerutsaremetsie xepɨka'ayekɨkani, matsi xekeneta'ikwewani tita


ne'ukiyari mɨtixatakai kename tixehanɨ'airieni, ketita xemɨte'u'eni
netikuxatakaku: 5 Wani hakɨ xeikɨa katini'ɨyanekaitɨni, xeme matsi

'Iyari Mɨtiyupatakɨ xepɨka'ɨyarieni yapaɨmexɨa tukari 'anukayayu.


6 Hɨkɨ mɨkɨ hamatɨana memuyukuxeɨri mɨpaɨ mekateniku'iwawiyakaitɨni:

—Ti'aitame, ¿hikɨri petihekwatɨani 'Ixaheri mɨra'aitakaitsie?


7 Ketsutsi mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xeme xehetsie pɨkatinake xemɨtemaikakɨ kepauka tukari mɨtinake.


Ne'ukiyari xeikɨa yakatini'aitani. 8 Matsi xekanitɨrɨkariyariekuni 'Iyari

Mɨtiyupata yuhetsie xehexeiyatɨ. Xemunenierixɨ xepɨhɨkɨtɨni xetehekɨatatɨ


nehepaɨtsita Kerutsareme, naitsarie Kureyatsie, Tsamariyatsie meta naitsarie
kwie manuniere paitɨ.
9 Mɨpaɨ tikuxatakaku, mɨkɨ me'ixeiyakaku, kananutiwitɨkieni,

hai kaniukuyani memɨka'ixeiyakɨ. 10 Hikɨ yuheima mehautinenierekaku


mexi 'a'utimiekai, yapauka 'ukitsi yuhutatɨ wa'aurie mekaniti'uni


mehautuxatɨ. 11 Mɨkɨ mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe:

—Karereyutari, ¿titayari mana xeteti'u muyuawitsie xeheutinenieretɨ?


Mɨkɨ Ketsutsi xetsata 'uwetɨ manutiwitɨkie, kexemɨte'ixei muyuawitsie
heutimieme, yaxeikɨata tiyuxexeiyatɨ kaninuamɨkɨ.

Matiyaxi kemɨranayexeiyarie Kura hetsiemieme


12  Hikɨ
Kerutsareme mekaniu'axɨani yemuri Huriwu mati'u mɨrakutewatsie
meheyekɨneka, 'uxipiya tukaritsie tewi kemɨtipitɨarie mana muyeikanikɨ,
xeikirumeturuyari petewakai Kerutsareme. 13 Hikɨ me'u'axɨaka, kiita

mekaneutihaxɨani wapaitɨ memayukuxexeɨriwatsie. Muwa mepayetekai

1842
1843  Nɨ'ariekate 1

Pekuru, Kakuwu, Wani, 'Atɨrexi, Peripe, Tumaxi, Waxiturume, Mateu,


Kakuwu 'Aripeu nu'aya, Tsimuni Tseruti kiekame meta Kura Kakuwu
nu'aya. 14 Mɨkɨ yunaitɨ xei'iyariyari mepexeiyakai, meyuxewitɨ nenewierikɨ

mepɨ'ayumiemetetɨkai, 'ukarawetsixi yunaitɨ, Mariya Ketsutsi maamaya


meta 'iwamama.
15 Hikɨ mɨkɨ tukaritsie Pekuru yu'iwama wahixɨapa kaniutakeni, teɨteri

memuyuxeɨriekai xeitsienituyari heimana xeitewiyari mekaniyupaɨmekaitɨni,


16 mɨpaɨ Pekuru katiniwarutahɨawe: «Ne'iwama, kaneuyewekaitɨni 'utɨarika

maye'anikɨ, meripaitɨ kemutayɨ 'Iyari Mɨtiyupata, Rawiri mɨpaɨ 'utayɨku


Kura hepaɨtsita, mɨkɨ kemɨ'ane mɨwarewitɨ Ketsutsi mɨwiyarienikɨ. 17 Kura  

tahamatɨa puyeikakai, meta tahamatɨa pɨti'uximayakai. 18 (Hikɨ tumini  

mu'ɨitɨariekɨ kwie kaniunaneni, mana 'atiweka yumu'ukɨ kaniukaweni


kaniutatsane, kwinurieya naitɨ kanawiwieni. 19 Kerutsareme memɨtama

yunaitɨ mepɨte'utamari, 'ayumieme mana kwiepa 'Atserirama katinakutewaka


waniukikɨ, manɨyɨne “Xuriya Mataxɨri” katinakutewaka).
20 »Karikɨ Nɨawari xapayari puta'utɨarie mɨpaɨ 'anuyɨtɨ:

»“Kiiya 'uyemawetɨ ke'ayani,


muwa nixewitɨ pɨka'ayekani”.
Metatsiere mɨpaɨ pɨre'uxa:
»“Kemɨtihɨritɨariekai xewitɨ pɨta hetsiena mieme kerayani”.
21 'Ayumieme, kaneuyeweka xeime temanayexeiya munierixɨ

tahamatɨa memu'uwakai tukarikɨ kepauka Ti'aitame Ketsutsi tahetsɨa


muyeikakaitsie, 22 mɨkɨ tukaritsie Wani meka'ɨyaxɨtsie, meta kepauka

tatsata manutiwitɨkietsie, peuyewetse mɨkɨ xewitɨ memunenierixɨ tahamatɨa


tihekɨatatɨ mayanikɨ kemɨranukuke».
23 Hikɨ yuhutame mekaniwaranayexeiya Kutse Waritsawaxi mɨtitewakai

meta Kutsitu mɨtimatiwakai, metatsiere Matiyaxi panayexeiyarie. 24 Hikɨ  

mɨpaɨ mekateniyutanenewieni: «'Ekɨ Ti'aitame yunaime wa'iyari pemɨmate.


Ketaneuxeitsitɨa kemɨ'ane pemanuyexeiya 'ikɨ yuhutame wahetsie,
25 hetsiena mɨtinakenikɨ 'ikɨ hepaɨtsita mɨhɨritɨarienikɨ mɨtanɨ'arienikɨ,

Kura mɨtiuhayewaxɨkɨ yu'ɨtɨma metɨakɨ». 26 'Inɨari mepuwewi kemɨ'ane


rahetsie mɨtinakekekai. Matiyaxi hetsie katiniunake. Mɨkɨ nɨ'ariekate


wahamatɨa matiwatɨ patɨa tamamata heimana xewi.

'Iyari Mɨtiyupata kemɨtinua

2   Hikɨ
'atahutarieka Tsemana 'ixɨarariyari 'aye'aku, yunaitɨ mepɨyuxeɨriekai
1

yameteyurienike 'auxeikɨa. 2 Yapauka taheima mieme 'eka hepaɨ


'anetɨ kaniukuyani tɨrɨkaɨyetɨ yemietɨ, mɨkɨ yuariya kiita putahɨnixɨ


memuwayetekaitsie. 3 Hikɨ tai hepaɨ 'anenetɨ puyuhekɨarixɨ yuxexuime

wahetsie. 4 Yunaitɨ 'Iyari Mɨtiyupatakɨ meputihɨnixɨ, meta mepitsutɨa


me'utiniutɨ hipame niukiyarikɨ, 'Iyari kemɨtiwapitɨakai memɨtiniunikɨ.


5 Hikɨ Kerutsareme mepɨtitekai huriyutsixi Kakaɨyari memayexeiya,

yunaime nuiwarite watsata memɨ'ayumiemetetɨkai naitsarie muyuawitɨa.


6 Kepauka yuariya memu'eni yunaitɨ mepuyuxeɨri, mepɨyuxamuriekai

yuxexuitɨ yuniukikɨ memɨwa'eniekaikɨ me'utiniukame. 7 Mepɨ'iyarixiekai  


Nɨ'ariekate 2  1844

meta mepɨhɨxiyakai mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «¿Neuxei, 'ikɨ yunaitɨ memutiniuka


mekatekarereyutari? 8 ¿Ketɨtɨri 'ikɨ tetewa'enie taxexuitɨ taniukikɨ

meputiniuka ketemɨte'ununuiwaxɨ? 9 Parutiyatari, meriyatari, 'eramitatari,


Metsuputamiya kiekatari, Kureyatsie, Kaparutsiyatsie, Punitutsie meta


'Atsiyatsie, 10 Pɨrikiyatsie, Pamɨpiriyatsie, 'Ekipitutsie, Riwiya 'aurie

mukumatsie Tsirene temɨtama, xumatari memɨ'iwatatɨwe, 11 huriyutsixi,


hipatɨ huriyutsixi memayuyeitɨa, kɨretatari, 'arawiyatari, tanaitɨ tepɨwa'enie


taniukikɨ memutiniuka, Kakaɨyari kemɨtimariwe mekuxatame».
12 Yunaitɨ mekani'iyarixiekaitɨni, 'atsimekatemaitɨ ketɨtɨ mɨtiyɨanekai,

yuxexuitɨ mɨpaɨ meteyɨkɨhɨawetɨ: «¿Ketɨtɨ 'ikɨ pɨtiyɨane?» 13 Hipatɨ


mewananaimatɨ xeikɨa mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Winu makakakɨ


xeikɨa mepuhuxa».

Pekuru yumɨireme wahɨxie kemɨtikuxatakai


14  Hikɨ Pekuru 'anukukeka tamamata heimana xewi wahamatɨa,
karima kaniutaniuni, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Neuxei huriyutsixi,
yunaitɨ Kerutsareme xemɨtama, xeketenemaika ketɨtɨ mɨtiyɨane, hikɨ
xekeneneu'eni kenemɨtayɨni. 15 'Ikɨ mepɨkatarɨwe xeme xemɨteku'eriwa

hepaɨ, matsi puximeri 'akuxi 'etsiwa xeikɨa puxɨka. 16 'Ikɨtsɨ kanihɨkɨtɨni


tita mɨtixatsiwakai, tixaxatame Kuheri ya'utainekaku:


17 »Mɨpaɨ paine Kakaɨyari: “Tukari 'aye'ayu kepauka mɨtaparirɨmeni
mɨpaɨ pɨtiyɨni,
ne'iyari nepɨtatuani teɨteri yunaime wahetsie.
Xeniwema 'ukitsi meta 'ukari mepɨtetaxata,
meta temari heinɨtsi hepaɨ 'anekame mepɨtexeitsitɨarieni,
'ukirawetsixi mepɨteheinɨni.
18 Mɨkɨ tukaritsie ne'iyari nepɨtatuani,
mɨkɨ nete'uximayatsiriwamete 'ukitsi meta 'ukari wahetsie,
mepɨtetaxata nehetsiemieme.
19 Nepɨwahɨxiyatsitɨani waheima muyuawitsie meta kwiepa
'inɨari nepɨtiyurieni,
xuriyakɨ, taikɨ meta haiwitɨri kɨtsiyarikɨ.
20 Tau kaniyɨrimɨkɨ,
meta metseri xuriya hepaɨ 'anetɨ kanayeimɨkɨ
mexi 'akuxi Ti'aitame kanuaweni,
kepauka mariwemekɨ mɨtiyurienitsie.
21 Yunaitɨ kemɨ'ane Ti'aitame memahɨawe,
mɨkɨ mekanitawikweitsitɨariekuni”.
22 »'Ixaheri teɨteriyari, 'ikɨ niuki xekene'enieka: Kakaɨyari xetsata

pitahekɨataxɨ Ketsutsi natsaretitanaka mariwemekɨ tiyurienetɨ tɨrɨkaɨyemekɨ,


wahɨxiyatsitɨatɨ meta 'inɨarikɨ tiyurienetɨ mɨkɨ hetsiemieme, Kakaɨyari
kemɨtiuyuri xeme xekatenimaika. 23 'Ikɨ kaniyetuiyani yamɨraye'anikɨ

Kakaɨyari mɨpaɨ timaitɨ, matɨaripaitɨ, kaneiyenɨ'ani mɨyetuiyanikɨ, teɨteri


'axateyuruwamete xetewaruta'aitɨaka xekaniwiya, kuruxitsie xe'ikawieka
xekanimieni. 24 Matsi Kakaɨyari kanenukuketɨani, 'ixɨnaka kemɨrehɨiyakai

1845  Nɨ'ariekate 2

mɨkitɨ, mɨkɨ pɨkayɨwekai mɨkitɨ muyuhayewakɨ. 25 Rawiri mɨpaɨ


paine hepaɨtsitana:
»“Ti'aitame yuheyemekɨ nehɨxie nepɨxeiyakai,
mɨkɨ netserieta mutiwekɨ
ne nepɨkahatiweni.
26 'Ayumieme ne'iyari puyutemawie, nenetemawietɨ neputakwika,
yaxeikɨata newaiyari 'apuyeikani ta'ikwewatɨ.
27 'Ekɨ pepɨkanetsiku'eirieni mɨkite wateukiyapa muyuhayewakɨ,

'ekɨ pepɨka'ipitɨani 'iyari mɨpatsie mɨkatiuka'eniwanikɨ.


28 Pepɨnetsi'uxeiyatsitɨa huye tukariyari nemexeiyanikɨ,
waɨkawa pepɨnetsihetemawieritɨani kepauka 'ahɨxie nemeta'ani”.
29 »Neuxei 'iwamarixi, 'aixɨa kani'aneni heitseriemekɨ mɨtixekuxaxatɨwanikɨ

tatewari Rawiri hepaɨtsita, kaniumɨni meta tiukateukie, makateukietsie


mana kaniukani tatsata hikɨ 'akuxi. 30 Tixaxatame pɨhɨkɨtɨkai meta

katinimaikaitɨni kename Kakaɨyari 'ɨyɨhɨritɨa heitseriemekɨ mɨpaɨ 'utaitɨ,


xewitɨ Rawiri hetsie mɨyeyanikekai heitserie pɨpitɨarienikekai Kɨritsitutɨtɨ,
pikayenikekai 'uwenieya mɨra'aitatsie. 31 Matɨaripaitɨ 'ixeiyatɨ mɨpaɨ

kaniutayɨni, Kɨritsitu kemɨranukuke tikuxatatɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ:


»“Tukarieya mɨkitɨ pɨka'uku'eiriwaxɨ,
waiyarieya pɨka'utapɨnixɨ”.
32 Hikɨ Kakaɨyari Ketsutsi panukuketɨa, tame tanaitɨ temunenierixɨ tepɨhɨkɨ.

33 'Anutiwitɨkieka mariwetɨ patɨa, Kakaɨyari tserieta, kanitanaki'erieni tita


'ukiyarieya mɨtiyetuirienikekai, 'Iyari Mɨtiyupata hɨkɨtɨme. Mɨkɨ kaniutatuani


hikɨ kexemɨte'ixeiya meta kexemɨte'i'enie. 34 Rawiri muyuawitsie

pɨka'anutitɨa, matsi yaputayɨ:


»“Ti'aitame mɨpaɨ katiniutahɨawe neti'aitɨwame:
Netserieta kenayexi,
35 mɨkɨ memɨmetsi'aye'unie
'ahɨxie nekaniwa'atɨamɨkɨ”.
36 »'Ayumieme heitseriemekɨ mɨpaɨ xeketenemaika yunaitɨ 'Ixaheri

xemɨtama, kemɨ'ane xeme kuruxitsie xemukawi, Kakaɨyari Ti'aitame meta


Kɨritsitu a peyeitɨa».
37 Kepauka 'ikɨ niuki memu'eni yunaitɨ yu'iyaritsie mepuhiweritɨarie,

Pekuru meta hipame nɨ'ariekate mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe:


—'Iwamarixi, ¿keri teteyurieka?
38 Pekuru mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Xeketeneuhayewa 'axakexemɨteyurie, meta yuxexuitɨ xepɨka'ɨyarieni


Ketsutsi Kɨritsitu hetsie, tita 'axaxemɨte'uyuri, xemɨteheuyehɨwiyarienikɨ,
meta 'Iyari Mɨtiyupata xehexeiyatɨ xepakɨne. 39 'Ikɨ kemutayɨ xehetsie

pɨmieme, xetɨriyama wahetsie meta yunaitɨ teewa kɨkamete, tatsɨari, mɨkɨ


yunaitɨ Ti'aitame takakaɨyari mɨwaranayexeiya.
40 Hipame mɨireme niukikɨ kaniwawawiriekaitɨni mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ:

—Xekeneyutawikweitsitɨa hikɨ miemete 'axamemɨte'u'iyari watsata.

2:36 Kɨritsitu panuyɨne Manayexeiyarie.



Nɨ'ariekate 2  1846

Yuri memɨte'erie memakuteitsie


41 Hikɨmɨkɨ niukieya memutanaki'eri mekaniuka'ɨyarieni,
mɨkɨ tukaritsie mepɨwarutinɨi teɨteri haika miriyari meyupaɨmetɨ.
42 Yamepɨ'ayumiemetetɨkai nɨ'ariekate kememɨte'ɨkitakai, meyuxewitɨ

meyuparewietɨ paa metitaratɨ meta meyunenewietɨ. 43 Yunaitɨ yu'iyaritsie


meheumamatɨ mekanakɨne, waɨkawa mamariwawemekɨ meta 'inɨarikɨ


memɨteyuriekaikɨ nɨ'ariekate. 44 Yunaitɨ yuri memɨte'erie 'axeikɨa

mekanikutekaitɨni yunaitɨ meyuxewitɨ, 'axeikɨa naime mepɨtehexeiyakai:


45 yukwie meta yupiinite mepɨtetuakai, mepɨtewayetuiriwakai

yuxexuitɨ memɨteheuyehɨwa. 46 Tukarikɨ tukita meyukuxexeɨriwatɨ


mepɨkatehayewakai. Paa kii meuti'uta mepɨtekwakai meyutemamawietɨ,


meta 'aixɨa mete'u'iyaritɨ, 47 Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa meputiyuanekai

meta yunaitɨ teɨteri 'aixɨa mepɨteku'eriwakai wahepaɨtsita. Tukarikɨ Ti'aitame


waxewiriyatɨ mɨkɨ pɨwaxeɨriekai memɨtawikweitsitɨariwakai.

Pekuru tiwawame huriekame 'aixɨa kaniuyurieni

3   Hikɨ
Pekuru meta Wani tuki manuwe mekanekɨne tau kɨa kawiekaku,
1

nenewieri hurayari 'aye'aku. 2 'Uki hurietɨ mutinuiwaxɨ mana


kani'atɨariwakaitɨni, tukarikɨ tuki kitenie Witsimɨ'ane mɨrakutewatsie


mekanitiyetsakaitɨni parewiya mɨwaukakɨ, mana tukita memeutahakekai.
3 Kepauka Pekuru meta Wani mɨwaruxei tukita meheutahaxɨaximekaku,

parewiya pɨwawawiriekai. 4 Pekuru meta Wani me'ixeiyatɨ, Pekuru


mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Ketaneuxeiya.
5 Mɨkɨ kaniwaruxeiya tixaɨ mete'iminike 'erietɨ.

6 Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Pɨrata meta huru nepɨkahexeiya, matsi ketita nemɨrexeiya,


mɨkɨ nepɨmatiyetuirieni. Ketsutsi Kɨritsitu natsaretitanaka hetsɨa
nemɨmiemekɨ mɨpaɨ nepaine, kenanukukexi meta kenekuyeikani.
7 Tserietana mamayatsie tiwiereka kanenukuhana. Yapauka 'ɨkateya

meta turuteya kaniutitɨrɨkaxɨani. 8 'Anukutsunaka kaniutakeni, kuyeikatɨ


kanayani. Wahamatɨa kaneutahani tukita 'utitsukwakatɨ 'aixɨa 'utaitɨ


Kakaɨyari hepaɨtsita. 9 Kepauka yunaitɨ teɨteri memixei kuyeikame Kakaɨyari

hepaɨtsita 'aixɨa 'utaineme, 10 mekaneitimani kename mɨkɨ hɨkɨtɨkai tuki


kitenie Witsimɨ'ane mɨrakutewatsie mutiyeixakai parewiya wautɨ,


waɨkawa mepɨhɨxiyakai mɨyamemɨtenenierekaikɨ.

Pekuru Tsarumuni 'etɨpiwarieyatɨa kemɨtikuxatakai


11 Hikɨ mɨkɨ tewi Pekuru meta Wani pɨkawatauniekai, yunaitɨ teɨteri
me'unautsaxɨaximetɨ mehɨxiyatɨ wahetsɨa mepu'axɨa, Tsarumuni
'Etɨpiwarieya meukuwewiya hetɨa. 12 Pekuru waruxeiyaka mɨpaɨ teɨteri

katiniwarutahɨawe: «'Ixaheri teɨteriyari, ¿titayari xetehɨxiya mɨyamɨtiuyɨkɨ?


¿titayari xetatexeiya mɨpaɨ xeteku'eriwatɨ, tatɨrɨkariyakɨ temɨte'uyurieni
hepaɨ 'ikɨ tewi 'uyeiweme temayeitɨakɨ? 13 'Apɨrahami, 'Itsahaki meta

1847  Nɨ'ariekate 3

Kakuwu tatutsima wakakaɨyari, mariweme yuniwe Ketsutsi mayeitɨa. Xeme


xepiyetua meta xepitixani'eri Piratu hɨxie kepauka mɨkɨ mixɨnakekai. 14 Xeme  

Mɨpatsie meta Heitserie mexeiya xeputixani'eri, xepitawawiri tiyumemiwame


pɨta mɨxɨnarienikɨ. 15 Tukari tiyupitɨwame xepumi, matsi Kakaɨyari

kanenukuketɨani mɨkite watsata, mɨkɨkɨ tame temunenierixɨ tepɨhɨkɨ. 16 Yuri  

mɨtiuta'erikɨ Ketsutsi hetsie, mɨkɨ 'ayumieme pitatseiriyaxɨ 'ikɨ xemɨxeiya


meta xemimate. 'Ikɨ tewi yuri kemɨti'erie Ketsutsi 'iparewiekaku, mɨpaɨ
naime 'aixɨa reu'eriekame kaneyeitɨani yunaime xehɨxie.
17 »Hikɨ ne'iwama, ne nepɨtimate xeme meta te'aitamete memanuyetei

mɨpaɨ xepɨte'uyuri 'atsixekatemaitɨ. 18 Kakaɨyari meripaitɨ mɨpaɨ


putayɨkai yunaitɨ Kakaɨyari niukametemama mɨpaɨ me'utiyuanekaku:


kename Kɨritsitu b tikwinekekai, mɨpaɨ katinaye'atɨarieni. 19 'Ayumieme  

xeketeneuhayewa kexemɨteyurie, ta'aurie xekenaxɨrieka manuyeitɨarienikɨ


tita 'axaxemɨte'uyuri, xehetsɨa 'uxipiya maye'anikɨ Ti'aitame hetsɨa
mieme, 20 menɨ'anikɨ mɨkɨ Kɨritsitu kemɨ'ane xehetsiemieme mukayerie,

Ketsutsi heitserie mupitɨarie. 21 Peuyewetse mɨtanaki'eriwa, taheima


mexi tukari ka'aye'awe kepauka 'aixɨa mɨtiyurieni naime,


kememɨtekuxatakai Kakaɨyari niukametemama hetsiena mieme
memupatsie meripaitɨ miemete yame'utiyuanekaku. 22 Muitsexi yurikɨ  

mɨpaɨ kaniutayɨni: “Ti'aitame xekakaɨyari tixexaxatɨwame payeitɨani


xeime xe'iwama watsata mieme nehepaɨ 'anekame. Xeme xepi'enieka
naime kemɨtixetaxatɨani. 23 Kemɨ'ane mɨkɨ tixaxatame mɨka'enieka,

yuteɨterima watsata kanikumaweriyariemɨkɨ”.


24 »Kamɨtsɨ yunaitɨ texaxatamete, Tsamueri pɨtiukatsutɨa meri, 'arike yunaitɨ

memɨtekuxatakai, 'ikɨ tukari hepaɨtsita mekatenihekɨatakaitɨni. 25 Xeme  

texaxatamete xepɨwaniwema, xehetsie katiniunake mɨkɨ tɨratu Kakaɨyari


mitawewi xetutsima wahamatɨa, Kakaɨyari 'Apɨrahami mɨpaɨ katiniutahɨawe:
“Kemɨ'ane 'ahetsie mɨyeyani 'aixɨa mepɨ'itɨarieka yunaitɨ nuiwarite kwiepa
memɨtama”. 26 Kepauka, Kakaɨyari yuniwe 'anukuketɨaka, xehetsɨa meri

kaneinɨ'ani 'aixɨa mɨxeyurienikɨ, yuxexuitɨ ta'aurie xemaxɨrienikɨ tita


'axaxemɨteyurie xeteku'eirieme».

Pekuru meta Wani 'itsɨkate wahɨxie kememɨte'utahɨawarie

4   Mexi'akuxi
Pekuru meta Wani teɨteri metewakuxaxatɨwakai,
1

yapauka mawari wewiwamete wahetsɨa mekaniu'axɨani, tuki


mɨhɨritɨarie meta Tsarutseutsixi wahamatɨa. 2 Waɨkawa mepɨha'akai teɨteri

memɨtewa'ɨkitɨakaikɨ, memɨtewakuxaxatɨwakaikɨ kemɨranukuketɨarie mɨkite


watsata, me'utiyuatɨ Ketsutsi mexatatɨ. 3 Pekuru meta Wani meputiwiyarie

mɨkɨyɨrirɨmekaikɨri, mepɨwaranutaxɨri muwa me'ayetetɨ mepukatariyarie.


4 Yumɨiretɨ niuki memu'eni yuri mepɨte'uta'eri, 'ukitsi xeikɨa me'inɨaritɨ

'auxɨwime miriyari mepɨhɨkɨtɨkai.


5 Hikɨ 'uxa'arieka Kerutsaremetsie mepɨyukuxeɨri wa'ukiyarima,

'ukirawetsixi meta 'inɨari niukiyarikɨ memɨte'ɨkitametetɨkai. 6 Mana  

b  3:18 Kɨritsitu panuyɨne Manayexeiyarie.


Nɨ'ariekate 4  1848

'Anatsi mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame meta Kaipatsi, Wani,


'Arekanituru meta yunaitɨ 'iwamama. 7 Mana yuhixɨapa mewati'uitɨaka

mekaniwaku'iwawiyakaitɨni mɨpaɨ mekateniwaku'iwawiyakaitɨni:


—¿Ke'anekame tɨrɨkariya xehexeiyatɨ, kemɨ'ane hetsɨa xemiemetɨtɨ mɨya
xepɨteyurie xeme?
8 Hikɨ Pekuru 'Iyari Mɨtiyupatakɨ hɨnetɨ mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Neuxei teɨteri wa'ukiyarima meta 'ukirawetsixi: 9 Hikɨ xemɨtatsiku'iwawiya


'aixɨa temiyurikɨ tewi huriekame, mɨkɨ 'aixɨareu'erietɨ matɨakɨ. 10 Mɨpaɨ


xeketenemaika yunaitɨ xeme meta yunaitɨ 'Ixaheri teɨteriyari yameketemaika


Ketsutsi Kɨritsitu natsaretitanaka hetsɨa mɨmiemekɨ, mɨkɨtsie tiwiyatɨ 'ena
puwe xehɨxie 'aixɨa reu'erietɨ, xeme kuruxitsie xemikawi Ketsutsi, peru
Kakaɨyari nenukuketɨani mɨkite watsata. 11 'Ikɨ Ketsutsi Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni:

»“Xeme kii wewiwamete tete xemutixani'eri,


matsi mɨkɨ tete 'itsikina mieme kanayani”.
12 Nixewitɨ tawarita 'apɨka'uyeika tatsitawikweitsitɨanike. Xewitɨ mumawekɨ

muyuawitɨa tame teɨteri tatsata kɨmana temɨtawikweitsitɨarienikɨ,


mɨkɨ xeikɨa pukayerie».
13 Hikɨ wa'ukiyarima mewaxeiyatɨ kememɨtekuxatakai Pekuru meta Wani

mekamamakame, mɨpaɨ metehetimaika hatsuaku memɨkateyɨ'ɨkitɨakaikɨ


meta tixaɨtɨ memɨkatehɨmetɨkaikɨ, mekanihɨxiyakaitɨni,
mekaniwaretimani Ketsutsi hamatɨa memu'u'uwakaikɨ. 14 Me'ixeiyatɨ

mɨkɨ tewi 'aixɨamu'itɨariekai wa'aurie 'uweme, mepɨkayɨwawekairi


memɨwaniukimakakɨ. 15 Hikɨ mekaniwarutanɨ'ani memanuyekɨnekɨ 'itsɨkate

wahɨxie, mɨkɨ mekaniuyu'enieni mɨpaɨ me'utiyuatɨ: 16 «¿Keteteyurieni 'ikɨ


teɨteri wahepaɨtsita? Yurikɨ wakɨmana 'inɨari pɨreyɨ, yunaitɨ kememɨtemate,


kemɨtimatsiɨkɨ yunaitɨ Kerutsareme memɨtama wahɨxie. Tame tepɨkayɨwawe
tema'imawani. 17 Matsi tawariri mukakuxaxatsiwanikɨ teɨteri watsata,

kɨmɨ tepɨwata'imaiya mɨkɨ hepaɨtsita xeime memɨkatekuxaxatɨwanikɨ».


18 Yuhetsɨa mewarutakwewieka mɨpaɨ mekateniwaruta'imaiya

memɨkatekuxatanikɨri meta memɨkate'ɨkitanikɨ Ketsutsi hetsiemieme.


19 Peru Pekuru meta Wani mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya:

—¿'Aixɨa ti'ane Kakaɨyari hɨxie xeme pɨta temɨxe'enieka mɨkɨ teka'enietɨ?


Xekeneutimaixɨa kemɨ'ane heitserie mexeiya. 20 Tame tepɨkayɨwawe

temɨtehayewa tetekuxatatɨ tita temɨte'uxei meta tita temɨte'u'eni hepaɨtsita.


21 Mɨkɨ tawarita yametewaruta'imaiyaku mekaniwarutatuani memɨyehukɨ.

Teɨteri wahetsie tixaɨtɨ mepɨkate'ukaxei memɨwa'uximatɨakakɨ, yunaitɨ 'aixɨa


Kakaɨyari hepaɨtsita memutiyuanekaikɨ mete'utamarieka kemɨtiuyɨ. 22 Mɨkɨ tewi

huta tewiyari heimana yapaɨmeme wiyari pexeiyakai 'inɨarikɨ 'aixɨa mu'itɨarie.

Yuri memɨte'erie kememɨteyunenewiekai


23  HikɨPekuru meta Wani me'utatuiyaka yuteɨterima wahetsɨa
mekaniu'axɨani, mekateniwarutaxatɨani naime kememɨtewarekɨhɨawekai
mawari wewiwametekɨ memɨhɨritɨarie meta 'ukirawetsixi. 24 Kepauka 

mewaru'enieka 'axeikɨa meyuxewitɨ Kakaɨyari nenewieri mekaniupitɨani:


«Ti'aitame Naitsarie pemɨti'aita, muyuawi meta kwie pemutawewi, haramara
1849  Nɨ'ariekate 4

meta naime wahetsie mɨtixuawe, 25 'ekɨ 'Iyari Mɨtiyupata hekɨ, Rawiri tatutsi

mɨpaɨ petitaxatɨaku, ti'a'uximayatsiriwame mɨpaɨ putayɨ:


»“¿Titayari nuiwarite meteyuti'ɨre,
meta titayari teɨteri yakɨ xeikɨa metekuxata?
26 Kwiepa te'aitamete mekaneye'unieka,
meta kuwexinaruritsixi
Ti'aitame mepɨkaha'eriwa,
meta kemɨ'ane manayexeiyarie mepɨkaha'eriwa”.
27 Yurikɨ 'ikɨ kiekaritsie mekaniyukuxeurieni Herurexi meta Punitsiyu

Piratu, teɨteri memɨkahuriyutsixiri meta 'Ixaheri teɨteriyari, 'aniwe


mɨpatsie 'ahetsiemieme Ketsutsi me'aye'unietɨ, kemɨ'ane pemanayexei,
28 mekaniyukuxeɨrieni yameteyurienike tita pemɨtiyurienikekai meripaitɨ

yapɨtiyɨnikekai. 29 Hikɨ Ti'aitame keniwaru'eni 'axakememutiyuane,


ketaneparewieka tame te'a'uximayatsiriwamete tixaɨtɨ tekateheumakatɨ


'aniuki temukuxatanikɨ. 30 'Ayumieme 'ekɨta 'amamakɨ keniwaparewieka

teɨteri memanayexɨriyanikɨ meta 'inɨarikɨ mamariwaweme petiyurienetɨ


'aniwe Ketsutsi mɨpatsie hetsiemieme».
31 Hikɨ me'uyutanenewieku mana memayuxeɨrietsie kaniutayuani, yunaitɨ

'Iyari Mɨtiyupatakɨ mekaniutihɨne, Kakaɨyari niukieya mekanikuxatakaitɨni


tixaɨtɨ mekateheumakatɨ.

Yuri memɨte'erie yupiinitekɨ kememɨteyuparewiekai


32  Yunaitɨyuri memɨte'erie xei'iyariyari mekanexeiyakaitɨni meta
yaxeikɨa mepɨteku'eriwakai. Nixewitɨ piinitɨarika yupiini pɨkarayeitɨwakai,
matsi 'axeikɨa naime mekatenexeiyakaitɨni. 33 Nɨ'ariekate tɨrɨkaɨyemekɨ

mekatenihekɨatakaitɨni Ti'aitame Ketsutsi kemɨranukuke hepaɨtsita. Kakaɨyari


'aixɨa katiniyuriekaitɨni yunaime mɨkɨ wahetsie, 34 xewitɨ reuyehɨatɨ mana

pɨka'ukatei. Kemɨ'ane kwie meta kii, memexeiyakai mekanikutuayakaitɨni,


kememɨte'ituani tuminiyari mekani'atɨwakaitɨni, 35 nɨ'ariekate  

wahetɨa mekanitimanakaitɨni, mɨkɨ yuxexuime kememɨteheuyehɨwa


memɨtewayetuiriwanikɨ.
36 Hikɨ Kutse, rewi tewiyari pɨhɨkɨtɨkai, Tsipɨretsie kiekame, nɨ'ariekate

Werunawe mekateniterɨwa (taniukikɨ Tiyɨnɨtɨwame panuyɨne), 37 mɨkɨ kwie  

mexeiyakai kaneituani, tuminiyari nɨ'ariekate wahetsɨa kani'atɨani.

'Ananiyaxi meta Tsapira 'axakememɨte'uyuri

5   Xewitɨta
tewi 'Ananiyaxi titewatɨ yɨ'ɨitatɨ Tsapira hamatɨa yukwie
1

mekaniutuani, 2 'ɨyayata yatimaikaku, 'etsiwa kaniyuhayewieni


kemɨreituakai, yapaɨmeme xeikɨa, nɨ'ariekate wahetsɨa kani'atɨani.


3 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Neuxei, 'Ananiyaxi, ¿titayari kauyumarie 'a'iyari tinɨ'ɨ, 'Iyari Mɨtiyupata


pemɨtiu'itaikɨ, yapaɨmeme pemauku'ɨikɨ kwie pemetua hetsiemieme?
4 Kepauka mɨ'akwietɨkai katini'apiinitɨkaitɨni. Peheituaka 'akuxi heitserie

pepexeiyakai hepaɨtsitana. ¿Ketitayari 'a'iyaritsie mɨyapetiu'ahɨawixɨ? 'Ekɨ


teɨteri pepɨkatiwaru'itai, matsi pɨta Kakaɨyari pekatiniu'itaiya.
Nɨ'ariekate 5  1850

5  'Ikɨ
niuki 'u'enieka, 'Ananiyaxi 'atiweka pumɨ. Mepɨmamakai yemekɨ
yunaitɨ me'u'enanaka. 6 Hikɨ temari me'anuku'uka hipatɨ me'iku'eimaka

mekaneikweni me'ikateukuke.
7 Hikɨ haika hurayari 'aye'aku 'ɨyaya kaninuani 'atsikatimaitɨ kemɨtiuyɨkai.

8 Pekuru mɨpaɨ katinita'iwawiya:


—¿Yakenetineutahɨawi, yukwie mɨyapaɨmemekɨ xeikɨa xetehetua?


Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—Huu, mɨpaɨ kanipaɨmekaitɨni.
9 Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—¿Titayari xeteyu'eni xemita'inɨatakɨ Ti'aitame 'Iyarieya? Neuxei 'akɨna


teukumete mana kitenie mekaniuti'uka, 'ekɨta mekamenanukweikuni.
10 Yapauka mɨkɨ kanatiweni Pekuru hɨxie kaniumɨni. Hikɨ temari

meheutahaxɨaka mɨkime mekaniutaxeiya. Meheikweka kɨnaya 'aurie


mekaneikateuku. 11 Waɨkawa mepɨmamakai mana memɨyutixexeɨriwakai,

yunaitɨ metehetimaika 'ikɨ kemɨtiuyɨ.

Nɨ'ariekate 'inɨari mariwemekɨ kememɨte'uyuri


12  Nɨ'ariekate wamamakɨ waɨkawa 'inɨarikɨ meta mamariwaweme
katiniuyɨni teɨteri wahɨxie, yunaitɨ yurimemɨte'erie 'axeikɨa
mekaniu'uwakaitɨni Tsarumuni 'Etɨpiwarieya meukuwewiya hetɨa.
13 Hipatɨ teɨteri mewamakatɨ wahamatɨa mepɨka'u'uwakai, tsepatɨtɨ yemekɨ

'aixɨa memutiyuanekai wahepaɨtsita. 14 Yumɨiretɨ mepakɨnirɨmekai yuri


memɨte'uta'eriwakaikɨ Ti'aitame hetsie. 15 Mepɨyuwaɨkawakairi 'ukitsi


meta 'ukarawetsixi yaxeikɨata tekwikwikate huyeta meputuarieximekai


'utatsie meta 'itsitsie me'aheitɨ, Pekuru tsikeretsɨ 'etɨrieya mana
wahetsie tiunakeke. 16 Yumɨiretɨta Kerutsareme 'aurie kiekatari

tekwikwikate mekaniwa'atɨwakaitɨni, meta kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene


memɨwa'uximatɨakai, yunaitɨ 'aixɨa meteheu'erietɨ mepakɨ.

Pekuru meta Wani kememɨte'utaweiyarie


17 Hikɨ mawari wewiwame tiwa'aitɨwame meta mana
memɨhɨritɨarie me'anuku'uka, yunaitɨ mɨkɨ memɨtsarutseutsixitɨkai,
mekaniwaruti'uxiwe'erieni. 18 Hikɨ nɨ'ariekate mekaniutiwiyarieni,

katsariyanata mepɨwaranutaxɨri. 19 Matsi tɨkarikɨ niuki tuayame Yawe hetsɨa


mieme katsariyanata pɨreuyepiexɨa, pɨwaranuyewitɨ. 20 Mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ:


«Xekenehu, tuki manuwe muwa xeketeniwakuxaxatɨwani teɨteri naime tewi


tukari kemɨrexeiyani hepaɨtsita».
21 Mɨkɨ me'u'enanaka kememɨte'utahɨawarie, tukita ximeripaɨtɨ

mekaneutahaxɨani, muwa mekateni'ɨkitakaitɨni.


Kepauka mawari wewiwame tiwa'aitɨwame meta mana memɨhɨritɨarie,
meta wahamatɨa memu'uwakai me'u'axɨaka, 'itsɨkate yunaime
'Ixaheri xiɨyarimama 'ukirawetsixi mekaniwarutaxatɨani. Tupiritsixi
mekaniwarutanɨ'ani katsariyanata paitɨ memɨwahapayukɨ. 22 Tupiritsixi

me'u'axɨaka mepɨkawarutaxei katsariyanata. Yu'utɨa me'akunuaxɨaka,


mɨpaɨ mekateniwarutaxatɨani: 23 «Neuxei katsariyana tepetaxei 'aixɨa

1851  Nɨ'ariekate 5

rekunakame, tehɨwemete kitenie mepeti'ukai, perutsɨ teteheuyepieka


nixeime tepɨkahetaxei kiita».
24 Tupiritsixi tiwa'aitɨwame tukita tihɨweme, meta mawari wewiwamete

tewa'atɨwamete me'u'enanaka mekaniuhɨxiyani, 'atsimepɨkatemaikai


wahepaɨtsita kemɨtiuyɨ. 25 'Ana xewitɨ nuaka katiniwarutahekɨatɨani mɨpaɨ

'utaitɨ: «Neuxei mɨkɨ 'ukitsi xemɨwaranutaxɨri, mɨkɨ tuki kuraruyarita


mepɨtehekuxata teɨteri meteware'ɨkitɨatɨ».
26 Hikɨ tehɨwemete tiwa'aitɨwame kaneyani meta 'iparewiwametemama,

hau'erietɨ mekawarahapatɨ mekaniwa'atɨani, teɨteri memɨwamakarɨkaikɨ


tetekɨ mewarutituaxakɨ. 27 Hikɨ mewa'atɨaka 'itsɨkate wahɨxie

mekaniwati'uitɨani, mawari wewiwame mɨhɨritɨarie 28 mɨpaɨ  

katiniwarutatieni:
—Tame tamɨ tepɨtexe'uta'imaiyakai xemɨkate'ɨkitanikɨ mɨkɨ kemɨtitewa
hetsiemieme. Matsi pɨta, xeme Kerutsareme yɨ'ɨkitɨarikakɨ xepɨte'utihɨniyaxɨ,
xeme tahetsie xepɨte'ahɨpa mɨkɨ tewi xuriyayakɨ.
29 Pekuru meta nɨ'ariekate mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya:

—Peuyewetse matsi Kakaɨyari temɨ'eniekakɨ, keyuri teɨteri


memɨtate'aitɨakakɨ. 30 Tatutsima wakakaɨyari Ketsutsi kananukuketɨani,

xeme xekanimieni kɨyetsie xe'ikuwieka. 31 Kakaɨyari yɨtɨrɨkariyakɨ


kanenutiwitɨni yutserieta kaneyeni Ti'aitame meta Tiyuwikweitsitɨwame,


mɨxepitɨanikɨ 'ixaheritsixi xemɨtehayewanikɨ kexemɨteyurie,
xemɨteheuyehɨwiyarienikɨ. 32 Tame tekanihɨkɨtɨni temunenierixɨ

temɨtehekɨata 'ikɨ kemɨtiuyɨ hepaɨtsita, mɨpaɨta katinihekɨatani 'Iyari


Mɨtiyupata Kakaɨyari mɨwarupitɨa mɨkɨ memi'enie.
33 Mɨkɨ me'u'enanaka mekaniuyeha'ani mekaniwakwikukaitɨni. 34 Peru xewitɨ
   

'anukukeka memayuxeɨrietsie paritseu mɨhɨkɨtɨkai, Kamarieri mɨtitewakai,


'inɨari niukiyarikɨ ti'ɨkitame mɨhɨkɨtɨkai, mariweme memɨ'eriekai yunaitɨ
teɨteri, katiniuta'aita memɨwaranuyenɨ'anikɨ takwa paitɨ mɨkɨ teɨteri, 35 mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe: «Neuxei 'ixaheritsixi, yumarima 'aixɨa kexemɨteyurieni


'ikɨ teɨteri wahepaɨtsita. 36 Meripaitɨ panukuke Teuraxi, ya'utaitɨ kename

yɨwemetɨkai, nauka tsienituyari 'ukitsi yakɨtɨtɨ hetsiena mekateniwiyakaitɨni.


Peru mɨkɨ pumierie, yunaitɨ memi'eniekai mepeutaxɨriexɨa, tixaɨ mepɨkate'akɨ.
37 'Arikeketa kananukukeni Kura karereyatanaka kepauka memaka'utsie,

teɨteri yumɨireme kaniwarewitɨni yu'utɨma. Mɨkɨta pumierie, yunaitɨ


memi'eniekai mepeutayeixɨa. 38 Hikɨri mɨpaɨ nepaine, xekeniwaruhayewa

'ikɨ teɨteri, xekeniwarutixɨna. Kememɨteku'eriwa meta kememɨteyurie xɨka


teɨteri wahetsɨa miemetɨni mekatenihayewakeyu. 39 Mexɨka Kakaɨyari hetsɨa

miemetɨni, xepɨkayɨwawe xemɨwata'imaiya, tietɨtsɨ Kakaɨyari xe'aye'unieka».


Merikɨtsɨ mekani'enieni. 40 Yuhetsɨa mewarutahɨaweka nɨ'ariekate

mewarutiwaka mɨpaɨ mekateniwaruta'aitɨani memɨkatiniunikɨ Ketsutsi hetsɨa


memiemetetɨtɨ. Mekaniwarutixɨna. 41 'Itsɨkate wahetsɨa mekaniwayenexɨani

meyutemamawietɨ, Kakaɨyari meyɨwaweme mɨwa'eriekaikɨ


memɨtawe'eriwanikɨ hetsɨana memɨmiemetetɨkaikɨ. 42 Tukarikɨ tukita

yukiiteta mepɨkatehayewakai mete'ɨkitatɨ metekuxatatɨ niuki 'aixɨa


manuyɨne kename Ketsutsi heitserie hexeiya Kɨritsitutɨtɨ me'utiyuatɨ.
Nɨ'ariekate 6  1852

'Atahuta teparewiwamete kememɨte'anayexeiyarie

6   Hikɨ
'ana mepɨtetamɨiriyarɨmekai teyɨ'ɨkitɨwamete. Mɨkɨ kɨriyekutsixi
1

waniukikɨ memutiniukakai mepɨniukixiekai mɨkɨ hepɨrayutsixi


waniukikɨ memutiniukakai wahepaɨtsita, wiuratsixi wahetsɨa miemete
memɨwaratɨmaiyakaikɨ tukarikɨ kepauka memɨwaparewiekai.
2 Tamamata heimana yuhutatɨ mewarukuxeɨrieka teyɨ'ɨkitɨwamete mɨpaɨ

mekateniwarutahɨawe: «'Aixɨa pɨka'anenikeyu tame Kakaɨyari niukieya


xɨka tehayewake mexatsie xeikɨa temɨte'apinenikɨ. 3 Hikɨ ta'iwama,

xekeniwakuwawa yutsata 'ukitsi 'atahutame 'aixɨa memɨtehekɨatsie


'Iyarikɨ memɨhɨpɨne memɨtemaiwawe, mɨkɨ tepɨwahɨritɨani 'ikɨ hepaɨtsita
kemɨreuyewetse. 4 Tametsɨ tetanenewietɨ niukikɨ texeparewietɨ

tepɨ'ayumiemetetɨni».
5 Hikɨ 'ikɨ niuki pɨwarunakixɨ yunaitɨ memɨyuxeɨriekai. Mepɨwaranuyexei

'Etsitewani, 'uki yuri mɨti'eriekai 'Iyari Mɨtiyupatakɨ mɨhɨnekai, Peripe,


Purukuru, Nikanuxi, Timuni, Parumenaxi, Nikuraxi huriyu mayuyeitɨa
'Anutiyukiya kiekame. 6 Nɨ'ariekate wahɨxie mekaniwati'uitɨani,

mɨkɨ meyunenewietɨ yamekateniwaruhɨritɨani waheima me'utimetɨ.


7 Hikɨ Kakaɨyari niukieya kanikuxaxatsiwakaitɨni: Teyɨ'ɨkitɨwamete

mepɨtetimɨiriyarɨmekai waɨkawa Kerutsaremetsie meta mawari


wewiwamete yumɨiretɨ me'u'enanaka yuri mekateniuta'erieni.

'Etsitewani kemɨtiuwiyarie
8  Hikɨ 'Etsitewani 'aixɨa tiuka'iyaritɨ tɨrɨkaɨyemekɨ tiyurienetɨ waɨkawa
katiniyurienekaitɨni teɨteri watsata, 'inɨari mamariwaweme tiyurienetɨ.
9 Hikɨ tuki 'epuwekai Xɨnariekate titewatɨ, mɨkɨ tsirenetari, 'arekanitɨriya

kiekatari, Tsiritsiya meta 'Atsiya miemete hamatɨa mepanuku'ui


mehe'iwarɨmetɨ niuki mexɨatɨatɨ 'Etsitewani matɨa. 10 Mepitexiekai  

kemɨtikuxatakai mɨtimaiwekaikɨ, 'Iyari miparewiekaikɨ. 11 Mepɨtewa'aitɨakai


hipame teɨteri memɨtekuxatanikɨ 'itarikakɨ: «Tame tepi'enie 'axa'utaineme


Muitsexi hepaɨtsita Kakaɨyari hepaɨtsita».
12 Mepɨwaxamuriekai teɨteri, 'ukirawetsixi, mɨkɨ 'inɨari niukiyarikɨ

memɨte'ɨkitakai. Yapauka me'u'axɨaka mekaniwiya, mekaneiwitɨni 'itsɨkate


wahetsɨa. 13 Mana mepɨwaruti'uitɨa hipame memɨtehekɨatanikɨ mete'itawatɨ

yame'utiyuatɨ: «'Ikɨ tewi pɨkatihayewa 'axa'utaitɨ 'ikɨ 'ena Kakaɨyari


hetsiemieme mɨpatsie hepaɨtsita, ta'inɨari niukiyari hepaɨtsita. 14 Tepi'enie 

mɨpaɨ 'utaineme kename 'ikɨ Ketsutsi natsaretitanaka 'ikɨ tuki ka'una,


kename 'ipata tayeiyari Muitsexi mɨtatsi'upitɨa».
15 Me'i'ixɨarietɨ yunaitɨ mana memɨtitekai memayuxeɨrietsie,

mekanixeiya nierikaya taheima mieme niuki tuayame nierikaya


hepaɨ 'anekame.

'Etsitewani yuhetsiemieme kemɨtiutaniu

7   Hikɨ
mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame mɨpaɨ katinita'iwawiya:
1

—¿Mɨpaɨ ti'ane 'ikɨ?


1853  Nɨ'ariekate 7

2  Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Neuxei 'iwamarixi meta ne'ukiyarima, xekeneu'enana. Tatutsi 'Apɨrahami
'ixeiyakaku Kakaɨyari witsimɨ'ane matsiɨkɨtɨ kanayuyeitɨani Metsuputamiya
'akuxi 'uyeikakaku Haranitsie kaheyeiwekaku, 3 Kakaɨyari mɨpaɨ  

katinitahɨawe: “Keneuku'eiri 'akwie, 'amarema meta 'apaapa kie, kenemie


kemɨ'ane kwie nemɨmetsixeitsitɨanitsie”.
4 »Hikɨ Kariteyutsixi wakwietsie heyeyaka Haranitsie kaniutayerɨni.

Manata paapaya 'umɨku Kakaɨyari nipata 'ikɨ kwiepa hakewa xeme'uwa


hikɨ. 5 Kakaɨyari pɨka'imi 'ena mɨtinakeni niyɨ'ɨkakɨ mɨkatakenikɨ, matsi

Kakaɨyari mɨpaɨ katinitahɨawe kename 'ipitɨanikekai mɨkɨ, piinieya


mɨrayanikɨ, 'arike hetsiena memɨyekɨnekekaita wapiini mɨrayanikɨ,
tsepa yuniwe mɨkahexeiyakai 'akuxi. 6 Kakaɨyari mɨpaɨ katinitahɨawe:

“'Anuiwarima xeime kwieyaritsie mepɨtiteni yapaɨmexɨa, mana


waɨriyarika mepɨteta'aitɨarieka meta 'aixɨa mekatexeiyarietɨ, nauka
tsienituyari wiyari mepuyurieni. 7 Nekaniwataxanetamɨkɨ 'iya nuiwari

waɨriyarika mepɨtewata'uximayatsitɨani. 'Arikemɨkake mekanayekɨnikuni,


ne'uximayatsika mekanexeiyakakuni 'ena”. 8 Xitekiya 'inɨariyari 'ipitɨatɨ

kanitawewirieni tɨratu. Hikɨ kepauka 'Apɨrahami 'Itsahaki memayexei,


'atahairieka tukaritsie pi'inɨaritaxɨ 'ixitetɨ, 'Itsahaki meta Kakuwu pu'inɨaritɨa,
Kakuwu meta mɨpaɨ tiwaruyuri tamamata heimana yuhutame tatewarima.
9 »Mɨkɨ tatewarima me'ita'uxieka Kutse mekaniutuani 'Ekipitutsie

manuwitɨkienikɨ, peru Kakaɨyari hamatɨana puyeikakai. 10 Nitawikweitsitɨani


naime kemɨti'uximatɨariekai, pipitɨa 'aixɨa mɨtixeiyarienikɨ mɨtimaiwenikɨ


Parahuni hɨxie 'ekipitutari mɨtiwa'aitɨwametɨkai hɨxie. Mɨkɨri 'itsɨkame
kaneyeitɨani Kutse 'Ekipitu kwieyari hepaɨtsita naime yukiita mieme
hepaɨtsita 'ihɨritɨatɨ.
11 »Hikɨ pɨhakaxatɨkai naitsarie 'Ekipitutsie Kananitsie,

me'uximatɨarieximekaku waɨkawa. 'Ikwai mepɨka'ukaxexeiyakai


tatewarima. 12 'U'enaka Kakuwu kename 'ikwai hexuawekai tɨriku

'Ekipitutsie, kaniwarenɨ'ani tatewarima heiwa. 13 Hutarieka me'u'axɨaku


Kutse puyuhekɨataxɨ yu'iwama wahɨxie. Meta Parahuni kaniwaretimani


Kutse maremama. 14 Kutse tiutanɨ'aka kaniwaruta'inieni yupaapa Kakuwu

yunaime yumarema haika tewiyari heimana tamamata heimana 'auxɨwi


meyupaɨmeme teɨteri. 15 Mɨkɨ Kakuwu kaneyani 'Ekipitutsie, mana kanemɨni,

tatewarima manata mekanekwini. 16 Mana Tsikenitsie paitɨ mepewitɨkie,


mepukateukiexɨa teukiyapa 'Apɨrahami minanai pɨrata tuminiyarikɨ 'Emuri


niwemama tsikenitari me'ituirieku.
17 »Hikɨ 'ayehurakaku mɨkɨ tukari maye'atɨarienikɨ tita Kakaɨyari

yɨhɨritɨatɨ 'Apɨrahami mɨtiutahɨawixɨ kemɨtiyɨnikekai, mɨkɨ teɨteri


mepɨtetimɨiriyarɨmekai 'Ekipitutsie. 18 'Anari panukuke xewitɨ 'ekipitutari

tiwa'aitɨwametɨtɨ, mɨkɨ pɨka'imaikai Kutse. 19 Mɨkɨ kwiepa ti'aitame


tateɨterima pɨtiwa'itaiyakai. Waɨriyarika pɨwarupitɨa tatutsima 'ɨtsita


memɨwareku'eirienikɨ tɨɨri memutinunuiwaxɨ, memɨkwinikɨ.
20 »Hikɨ 'ana Muitsexi kaniutinuiwa. Witsipɨ'anekai nunutsi Kakaɨyari hɨxie,

mɨkɨ haika metseri puwerekai yupaapa kie. 21 Kepauka muku'eiriwaxɨ,



Nɨ'ariekate 7  1854

ti'aitame Parahuni niweya kanitaxeiya, munu'ayatɨni hepaɨ pɨtiweriyaxɨ.


22 Pɨtiuti'ɨkitɨarie Muitsexi naime kememɨtemaiwawekai 'ekipitutari.

Kemɨtixata yapɨtiyurienekai pɨyɨwemetɨkai.


23 »Hikɨ huta tewiyari wiyari hexeiyatɨ puyuwaɨri mɨwa'iwatamiekɨ

yu'iwama 'ixaheritsixi. 24 Xeime 'uxeiyaka mierieneme, heimana


kaniutanuani, 'aixɨa pɨtiuyuri hetsiena mieme, 'ekipitutanaka kaniumieni.


25 Mɨpaɨ katiniku'eriwakaitɨni kename 'iwamama metemaikakekai

Kakaɨyari kemɨtiwatawikweitsitɨanikekai 'iya waparewiekaku, mɨkɨtsɨ


mɨpaɨ mepɨkatemaikai. 26 Hikɨ 'uxa'ariekata kaniwaruxeiya meyukwitɨweme

yuhutame 'ixaheritsixi. Niwanɨtɨamɨkɨkaitɨni 'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ mɨpaɨ


'utaitɨ: “Neuxei, xeme xekaniyu'iwamaka. ¿Titayari 'axaxeteyuyurie?”
27 »Kemɨ'ane yu'iwa 'axamɨyurienekai Muitsexi petaimaxɨ mɨpaɨ 'utaitɨ:

“¿Kemɨ'anekuta 'ekɨ metsi'utahɨawixɨ 'itsɨkamekɨ tahetsie pemɨti'aitanikɨ?


28 Kaukatsɨta ne penetsimiemɨtɨ pe'utaine, takai 'ekipitutanaka pemɨtiumi

hepaɨ”. 29 Hikɨ 'i'enieka mɨkɨ niuki Muitsexi kaniyuta'una. Kuyeikame kanayani


Mariyani kwieyaritsie. Mana mekaniutinunuiwa niwemama yuhutatɨ.


30 »Hikɨ huta tewiyari wiyari 'aye'aku, makumawetsie kanixeiya niuki tuayame

taipa 'uweme tupiriya matitatawekaitsie yemuri 'aurie Tsinahi mɨrakutewatsie.


31 Mɨkɨ Muitsexi 'ixeiyaka heinɨtsika hepaɨ 'anekame kanihɨxiyakaitɨni.

'Ahurawa 'ayaku mɨretimanikɨ kemɨtiyɨanekai, Ti'aitame putaniu mɨpaɨ 'utaitɨ:


32 “Ne 'atutsima nekaniwakakaɨyaritɨni, 'Apɨrahami, 'Itsahaki meta Kakuwu”.

Mɨkɨ Muitsexi 'uyɨyɨakatɨ pɨkayuwaɨriyakai mɨnierenikɨ.


33 »Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe: “'Akakai kenanuyexɨnaxɨa 'a'ɨkatetsie, mana

pemanuwe kwiepa kanakupatsieka. 34 Yemekɨ nekaniwaxeiyani neteɨterima


kememɨte'uximatɨarie 'Ekipitutsie. Wa'aiwari nekani'enieka, nekaniyuhekɨata


mana nemɨwarayewitɨnikɨ. Hikɨtsɨari nepɨmatsi'anunɨ'ani 'a'utɨma 'Ekipitutsie”.
35 »Mɨkɨ Muitsexi memutixani'eri mɨpaɨ me'utiyuatɨ: “¿Kepai tati'aitɨwame

ta'itsɨkame pɨmatsi'ayeitɨa?”, mɨkɨtɨme Kakaɨyari kaneyenɨ'ani tiwa'aitɨwame


wawikweitsitɨwame, niuki tuayame muxei tupiriyatsie 'uweme 'iparewiekaku
yutɨrɨkariyakɨ. 36 Mɨkɨri kaniwarayewitɨni 'inɨari tiuyurieka mamariwaweme

tiuyurieka 'Ekipitu kwieyaritsie, Haramara Mɨxetatsie, makumawetsieta


yatiyurienetɨ huta tewiyari wiyari.
37 »'Ikɨ Muitsexi kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtiwarutahɨawixɨ 'ixaheritsixi:

“Ti'aitame mɨxekakaɨyari tixexaxatɨwame nanukuketɨamɨkɨ xe'iwama


watsata nehepaɨ 'anekame, mɨkɨ hɨrixɨa xepɨ'enieka”. 38 'Ikɨ Muitsexi

kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane meyeikakai memɨyuyexexeɨriwakai wahetsɨa


makumawetsie, niuki tuayame matɨa meyeikakai mitahɨawixɨ yemuritsie
Tsinahi mɨrakutewatsie, tatutsima wahamatɨa meyeikakai. Mɨkɨta niuki
mayeyuri putanaki'eri tatsipitɨanike.
39 »Mɨkɨ tatewarima mepɨka'i'eniekukai, matsi mepenuyehɨakukai.

Yu'iyaritsie ta'aurie mepaxɨrikukai 'Ekipitutsie, 40 mɨpaɨ 'Aruni metekɨhɨawetɨ:


“Peuyewetse kakaɨyarixi temutatiwewirieni memɨtatsi'uwitɨximenikɨ,


Muitsexi 'Ekipitu mɨtatsi'ayewitɨ, 'atsitepɨkatemate kemeyɨ kemɨreyunixɨ”.
41 »'Ana kakaɨyari tsikeru 'ɨkiyari meputawewi, mawari mepiwewiri.

Mekaniyutemamawiekaitɨni tita yumamakɨ memɨte'utawewi me'ayexeiyatɨ.


1855  Nɨ'ariekate 7

42  Hikɨ Kakaɨyari pɨwaruku'eiri, pɨwayetua muyuawitsie memɨteheukatei


memɨtewarayexeiyanikɨ. Mɨpaɨ kemɨraka'utɨarie Kakaɨyari niukametemama
waxapayaritsie mɨpaɨ 'anuyɨtɨ:
»“Teɨteri 'ixaheritsixi, mawari xepɨkanetsi'uwewiri meta 'imikieri,
makumawetsie xe'uhutɨ huta tewiyari wiyari.
43 Matsi xepeyexeiyakai Muruki xirikieya,
Xemɨpani yukakaɨyari xuraweyari,
wahepaɨ tiyuxexeiyame xepɨyuwewiriekai nenewieri xemɨwapitɨanikɨ.
'Ayumieme nekanixe'anunɨ'amɨkɨ xemanuhapanienikɨ” Wawiruniya
yeta paitɨ.
44 »Hikɨ 'ixuriki tukiyari hakewa hekɨatsika mayekatei mana kaniuwekaitɨni

tatutsima wahetsɨa makumawetsie, kemɨtiu'aitaxɨ mɨkɨ mitahɨawixɨ


Muitsexi kename hepaɨna 'anekame ta'aitakekai 'ixuriki tukiyari, 'inɨari
muxei hepaɨ 'anekame. 45 Mɨkɨ tuki meputanaki'eri tatewarima. Kutsuhexi

matɨa mekani'atɨani kepauka memɨwareutaweiyaxɨa 'ena memɨtitekai


hipame nuiwarite. 'Arikeketa 'aniuyeikakaitɨni Rawiri. 46 Kakaɨyari 'aixɨa

katiniuka'iyarikaitɨni hetsiena mieme. Mɨkɨ Kakaɨyari putawawiri tuki


mɨtawewienikɨ hake Kakuwu Kakaɨyarieya mayekanikɨ. 47 Peru Tsarumuni

pɨta kii pitawewiri.


48 »Tsepanetɨ mɨkɨ 'Amutewi kiita mɨkahayeka mamakɨ mɨwewiyata.

Kemaine tixaxatame:
49 »“Muyuawi kanine'uwenitɨni,
kwie meta hetsiena nemɨnewetɨka kanihɨkɨtɨni.
¿Keri 'anekame kii xepɨnetsitawewirieni?
―Ti'aitame kanaineni―.
¿Hakewa nemeka'uxipienikɨ?
50 ¿Kamɨtsɨ, ne nemamakɨ 'ikɨ naime nemɨtiutiwewi katihɨkɨ?”
51 »Xeme xekɨipi pɨtsetse'i, yu'iyaritsie yunakata xepɨka'inɨaritɨariewawe

Kakaɨyari 'inɨarieyakɨ, xeme yuheyemekɨ xepeye'unie 'Iyari Mɨtiyupata


yututsima wahepaɨ. 52 ¿Kemɨ'ane Kakaɨyari niukameya xetutsima

memɨka'ayewei 'atiuyeika? Mepɨwarukwi mɨkɨ meripai memitahekɨataxɨ


'iya Heitserie Mexeiya 'umamienikekai. Mɨkɨri xepɨyetua, teyukukuyamete
xepakɨ hikɨ. 53 'Inɨari niukiyari xeputanaki'eri niuki tuayamete

metexe'aitɨakaku, yaxepɨkatekahu».

'Etsitewani kemɨtiumierie
54  Hikɨ me'i'enieka 'ikɨ, yu'iyaritsie mepuyeha'a. Mepɨyutakewekai me'ihekatɨ.
55  Peru 'Etsitewani hɨnetɨ 'Iyari Mɨtiyupatakɨ, yuheima heutinieretɨ, Kakaɨyari
kaniuxeiya witsi'anekame, meta Ketsutsi tiuxei Kakaɨyari tserieta 'utiweme.
56 Mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Kamɨ, muyuawi nepɨxeiya 'anakayepiekame, Yuri Tewi Kakaɨyari tserieta


'utiweme netixeiya.
57 Karima me'utihiwatɨ yunakateta mekaneuyukanaxɨani. Mekaniwiya

'axeikɨa. 58 Kiekaritsie mekanenuyehɨani, mekaneitituaxixɨani tetekɨ.


Memixanetakai yu'ixuriki temaikɨ Tsauru hetɨa mekaniuku'eirieni.


Nɨ'ariekate 7  1856

59 Mexi'akuxi me'itituaxakai, 'Etsitewani kaniyunenewiekaitɨni.


Mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Ti'aitame Ketsutsi 'aku, ne'iyari keneutanaki'eri.
60 'Utitunumakeka karima kaniutahiwa:

—Ti'aitame 'aku, 'ikɨ 'axakememɨteyuriekɨ wahetsie pepɨkarahɨpani.


Mɨpaɨ 'utayɨka kaniumɨni.

8  Hikɨ Tsauru 'iyarieya 'aixɨa pɨ'anekai 'Etsitewani mumieriekɨ.


1  

Tsauru memɨyutixexeɨriwa kemɨtiwataweweiyakai


Hikɨ 'ana Kerutsaremetsie memɨyutixexeɨriwakai waɨkawamekɨ
mekaneutaweiyariexɨani memu'uximatɨariekaikɨ, yunaitɨ mekaneutayeixɨani
naitsarie kiekari mukumanetsie Kureyatsie meta Tsamariyatsie, nɨ'ariekate
xeikɨa mekaniuyuhayewa. 2 Hipatɨ teɨteri Kakaɨyari memayexeiyakai

'Etsitewani mekanekuteuku, waɨkawamekɨ meyuhiwerietɨ hetsiena mieme.


3 Tsauru kwini mieme pɨwa'uximatɨakai memɨyutixexeɨriwakai: wakiita

peutahakekai, warayehapanatɨ 'ukitsi 'ukari kaniwaranutaxɨrɨwakaitɨni.

Niuki 'aixɨa manuyɨne Tsamariyatsie kemɨtikuxaxatsiwakai


4  Hikɨ memeutaxɨriexɨa naitsarie mekaneutayeixɨani niuki 'aixɨa
manuyɨne mekuxatatɨ. 5 Hikɨ Peripe nuaka Tsamariya kiekaritsie

katiniwahekɨatɨakaitɨni Kɨritsitu heitserie mupitɨarie hepaɨtsita.


6 Mekani'enieni yunaitɨ kemutainekai Peripe 'axeikɨa me'i'enietɨ me'ixeiyatɨ

'inɨari kemɨtiyurienekai. 7 Kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene karima me'utihiwatɨ


mepɨwarutixɨnaxɨ yumɨireme memɨwawiyakai. Yuwaɨkawatɨ wa'ɨkate


mɨtutunikai meta memɨhurietɨkatei 'aixɨa me'anenetɨ mekanakɨne. 8 Mɨkɨ  

kiekaritsie yemekɨ mekaniyutemamawiekaitɨni.

Tsimuni tiyukewaiyame
9 Hikɨ xewitɨ tewi Tsimuni mɨtitewakai mana puyeikakai mɨkɨ kiekaritsie
meripaitɨ wakewaiyatɨ tsamariyatari tiwa'irɨwiyatɨ mɨpaɨ putainekai
kename tɨrɨkaɨyekai. 10 Yunaitɨ 'ukirawetsixi tɨɨri meta mepi'eniekai mɨpaɨ

me'utiyuatɨ: «'Ikɨ Kakaɨyari tɨrɨkariyaya kanihɨkɨtɨni, Mɨmariwe mɨtitewa».


11 Mepi'eniekai mɨixa mɨtiwa'irɨwiyakaikɨ wakewaiyatɨ. 12 Kepauka yuri
   

memɨte'ita'eriri Peripe tiwakuxaxatɨwame niuki 'aixɨa manuyɨne, kemɨti'ane


Kakaɨyari ti'aitametɨkaku tikuxatatɨ, kemɨ'ane Ketsutsi Kɨritsitu mɨhɨkɨ
kuxatatɨ, 'ukitsi 'ukari mepuka'ɨyarie. 13 Mɨkɨta Tsimuni yuri katiniuta'erieni,

'uka'ɨyarieka Peripe pɨparewiekai. 'Ixeiyatɨ 'inɨari tɨrɨkaɨyemekɨ waɨkawamekɨ


kemɨtiyurienekai pɨ'iyarixiekai.
14 Hikɨ me'u'enanaka nɨ'ariekate Kerutsareme meme'uwakai kename

tsamariyatari me'itanaki'eri Kakaɨyari niukieya, wahetsɨa mepɨwarenɨ'a


Pekuru Wani hamatɨa. 15 Mɨkɨ meheta'axɨaka mekaniyutanenewieni

wahetsiemieme 'Iyari Mɨtiyupata mehexeiyatɨ memakɨnekɨ. 16 'Akuxi 'Iyari  

mɨkɨ nixewitɨ pɨkahexeiyakai. Mepuka'ɨyariekai xeikɨa Kɨritsitu hetsɨa


memɨmiemetetɨnikɨ. 17 Hikɨ Pekuru meta Wani wahetsie mekaneutimeni,

mɨkɨ 'Iyari Mɨtiyupata mehexeiyatɨ mekanakɨne.


1857  Nɨ'ariekate 8

18  Hikɨ Tsimuni kaniwaruxeiya 'Iyari kememɨte'upitɨarie nɨ'ariekate waheima


me'utimeku. Tumini kaniwaranu'ɨirienikekaitɨni, 19 mɨpaɨ 'utaitɨ:

—Xekeneneupitɨa neta 'ikɨ tɨrɨkariya, kemɨ'ane heima nemutimeni 'Iyari


Mɨtiyupata hexeiyatɨ mayanikɨ.
20 Pekuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—'Atumini 'ahamatɨa ke'ukumawere, tuminikɨ Kakaɨyari 'imikierieya


pemɨnanaimɨkɨkaikɨ. 21 'Ikɨ hepaɨtsita 'ekɨ heitserie pepɨkahexeiya,

'ahetsie pɨkatinakeni. 'A'iyari mɨkaheitseriekɨ Kakaɨyari hɨxie.


22 Ketineuhayewa kepemɨtiyuriene, pe'iku'eirieme 'ikɨ tita 'axapemɨtiyuriene,

Ti'aitame keneutawawiri tsiparatsɨ xɨka pereuyehɨwiyariemɨkɨ mɨpaɨ


pemɨti'akɨhɨawekɨ. 23 Ne nepɨmatsixeiya tsiɨrika hepaɨ pehatsiwime, tita

mɨkatiheitseriekɨ penɨkame.
24 Hikɨ Tsimuni mɨpaɨ katinita'eiya:

—Xemetsɨ Ti'aitame xekeneutawawiri nehetsiemieme,


'atsinemɨka'itɨarienikɨ kexemutiyuane.
25 Hikɨ mɨkɨri mewarutahekɨatɨaka me'itaxataka Ti'aitame niukieya,

ta'aurie mepaxɨri, Kerutsareme mekanekɨne. Niuki 'aixɨa manuyɨne


mekanikuxatakaitɨni naitsarie tsamariyatari wakiekaritetsie.

Peripe 'etihupiyatanaka hamatɨa kememɨtekuxatakai


26  Hikɨ Ti'aitame niukieya tuayame Peripe mɨpaɨ katinitahɨawe:
«Kenanukukexi, tatserieta kenemie huyeta Kerutsareme mayehane
'utɨma kiekari Kahatsa mɨrakutewatsie mɨye'axe, hakewa makumawe».
27 Peripe 'anukukeka kaneyani. Tewi 'etihupiyatanaka ti'uximayatame

ti'aitame hetsiemieme mɨkaneɨke kananukunake, waɨkawamekɨ


mɨhɨritɨariekai 'uka ti'aitame Kanaratse mɨtitewakai hetsiemieme.
Katinihɨritɨariekaitɨni naime piiniteya hepaɨtsita. Mɨkɨ tewi Kerutsareme
kanekuyeixɨakaitɨni heyukunenewieka, 28 yukaxetatsie hatikaitɨ,

titerɨwatɨ tixaxatame Kitsariyaxi xapaya. 29 Kakaɨyari 'Iyarieya Peripe


mɨpaɨ katinitahɨawe: «Mana kenemie, 'ahurawa keneuye'a mɨkɨ


kaxeta 'aurie».
30 Peripe 'unautsarɨmetɨ, kani'enieni tixaxatame Kitsariyaxi xapaya

terɨwakame. Mɨpaɨ katinita'iwawiya:


—¿Pereiti'enietɨyeika 'aku tita pemɨtiterɨwa?
31 Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:

—¿Ketsɨnereitimani, xɨka xewitɨ kanetsi'utahekɨatɨani?


Hikɨ Peripe kaniuta'inieni manutimakekɨ, 'auriena mayerɨnikɨ. 32 Mɨpaɨ

panuyɨne 'utɨarika pemiterɨwakai:


«Muxa hepaɨ kanehanieni mɨmierienikɨ,
muxa kaxiriwatɨ mɨka'utatsuaka hepaɨ
mɨpaɨta yaxeikɨa pɨka'utatsua.
33 Tixaɨ mɨkaratɨakɨ, heitserie pɨka'upitɨarie kemɨreuyewekai kepauka
muta'inɨatsie.
¿Kepaikɨ pɨwamaika nuiwarimama?
Tukarieya munawaiyariekɨ kwiepa».
Nɨ'ariekate 8  1858

34  Hikɨtewi mɨhɨritɨarie Peripe mɨpaɨ katiniutahɨawe:


—Yakenetineutaxatɨa 'ekɨ ximɨxi, ¿kepaikɨ pɨraxata tixaxatame,
pɨyuxata, nutsu xeime pɨta pɨxata?
35 Hikɨ Peripe, kanitsutɨani mɨkɨ 'utɨarikatsie tihekɨatɨatɨ tikuxaxatɨwatɨ

niuki 'aixɨa manuyɨne Ketsutsi hepaɨtsita. 36 Huyeta me'uhutɨ haa maxuawe


mekaniu'axɨani, mɨpaɨ tewi mɨhɨritɨarie kaniutayɨni:


—Neuxei kamɨ haa 'ena. ¿Titari reuyewetse nemɨka'ɨyarienikɨ?
37 Mɨpaɨ Peripe katinita'eiya:

—Xɨka 'a'iyaritsie yemekɨ yuri peti'erieka, 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ.


Mɨkɨta mɨpaɨ katinita'eiya:
—Ne yuri nekatini'erieka Kakaɨyari Nu'aya Ketsutsi Kɨritsitu mɨhɨkɨ.
38 Katiniuta'aita kaxeta mana mɨtakerienikɨ. Yuhutatɨ mekaneukakɨne

haapa Peripe mɨkɨ tewi mɨhɨritɨarie kaniuka'ɨya. 39 Haapa me'anatikɨneku


Ti'aitame 'Iyarieya Peripe kanitihana. Tewi mɨhɨritɨarie tawariri pɨka'ixei,


yutemawietɨ yuhuyeta kaniumiekaitɨni. 40 Matsi Peripe 'Atsutu paitɨ

kaniuyeikakaitɨni, niuki 'aixɨa manuyɨne kanikuxatakaitɨni naitsarie


kuyeikatɨ kiekaritetsie, 'arike peta'a Tsetsareya paitɨ.

Tsauru kemɨtiuhayewaxɨ
(Nɨ'a 9:1‑19 – Nɨ'a 23:3‑16, 26:9‑18)

9   Hikɨ
Tsauru 'uxiwa'atɨ 'akuxi mɨpaɨ 'utaitɨ mɨwakwinikekai Ti'aitame
1

teyɨ'ɨkitɨwametemama, kaninuani mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame


hetsɨa, 2 kanitawawirieni xapate mɨtiwati'utɨirienikɨ tukita miemete

Ramatsikutsie, mɨpaɨ 'utaineme: «Xɨkatsɨ 'ikɨ waretaxeiya hipame mɨkɨ


huyeta miemete 'ukitsi 'ukari, kaniwarahapamɨkɨ mehɨatɨkaime Kerutsareme
paitɨ». 3 Hikɨ huyeta 'uyemiekaku, Ramatsiku 'aye'aximekaku, 'auriena

kaniukumerɨka taheima miemekɨ. 4 Kwiepa 'ukaweka kani'enieni xeime


mɨpaɨ haineme:
—Tsauru 'aku, Tsauru, ¿titayari penetikuweiyane 'ekɨ?
5 Mɨkɨ rehɨawe:

—¿'Ekɨ Ti'aitame kemɨ'ane pepetaine?


Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Netsɨ Ketsutsi nekanihɨkɨtɨni pemɨnetsikuweiyane. Pɨmatsi'ukukuine
pemɨka'awaɨriyakɨ, pemɨti'aketsinakɨ pe'anatseiwatɨ titsewemekɨ.
6 Tsauru 'uyɨyɨakatɨ matɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ti'aitame, tita matinake yanemɨtiyurieni.


Ti'aitame rehɨawe:
—Hikɨ kenanukukexi, kiekaritsie keneutahaki. Manari
yapepɨretahɨawarieni kemɨreuyewetse yapemɨtiyurienenikɨ.
7 Teɨteri hamatɨana memuhukai mehɨxiyatɨ 'ameniti'uni me'i'enietɨ kemɨ'ane

mutaniu, peru meka'ixeiyatɨ. 8 Hikɨ Tsauru kwiepa kananukukeni, yuhɨxita


'anutaniereka tixaɨ pɨkatiuxei, mamayatsie metiwɨtɨ mepeiha, Ramatsiku


paitɨ mekani'atɨani. 9 Haika tukari puyuri kaheunieretɨ katikwatɨ kaharetɨ.

10 Hikɨ xewitɨ mana kaniuyeikakaitɨni Ramatsikutsie tiyɨ'ɨkitɨwame


'Ananiyaxi titewatɨ, tɨkarikɨ heinɨtsita Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe:


1859  Nɨ'ariekate 9

—'Ananiyaxi.
Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Ti'aitame, ne nekanihɨkɨtɨni.
11 Ti'aitame mɨpaɨ rehɨawe:

—Kenanukukexi, kenemie kaye Mɨxeuraɨye mɨtitewa 'utɨa, Kura kiita


keneta'iwau tarutsutanaka Tsauru mɨtitewa. Mana peyunenewie. 12 Mɨkɨta  

heinɨtsita kanixeiya tewi 'Ananiyaxi titewakame mana ye'arɨkame heimana


'utimekame manutanierekɨ.
13 'Ananiyaxi mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ti'aitame, nepɨwaru'eni yumɨireme metekuxatame 'ikɨ tewi hepaɨtsita,


naime 'axakemɨwayurienekai mɨkɨ 'ateɨterima Kerutsaremetsie.
14 'Enata heitserie mekanipitɨani mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame

mɨwaranutaxɨrɨwanikɨ yunaime memɨmatsi'ayexeiya.


15 Ti'aitame mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kenemietsɨ. Ne 'ikɨ nepenayexei, mɨtihekɨatanikɨ nehepaɨtsita


nuiwarite wahɨxie, kwiepa te'aitamete meta 'ixaheritsixi wahɨxie.
16 Nekatinita'ɨkitɨamɨkɨ kemɨreuyewetse mɨtikwinekɨ nehetsiemieme.

17 Hikɨ 'Ananiyaxi kaneyani, kiita kaneutahani. Heimana 'utimeka


mɨpaɨ kaniutayɨni: «Ne'iwa Tsauru, Ti'aitame ne kaneneyenɨ'ani, mɨkɨ


Ketsutsi pemuxei huyeta pe'aye'aximetɨ, mɨkɨ kaneneyenɨ'ani peheunieretɨ
pemayanikɨ, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ pemɨhɨnenikɨ». 18 Yapauka panayexɨri

hɨxitana kunieri hepaɨ 'anenetɨ, heunieretɨ kanayani. 'Anukukeka


kaniuka'ɨyarieni, 19 tiukwakari tɨrɨkaɨyetɨ kanayani. Hikɨ Ramatsikutsie

puyeikakai yapaɨmexɨa tukari teyɨ'ɨkitɨwamete wahamatɨa.

Tsauru Ramatsikutsie meta Kerutsaremetsie kemɨtikuxatakai


20  Kwitɨwa
huriyutsixi watukiteta katinihekɨatakaitɨni Ketsutsi
hepaɨtsita: «'Iya Kakaɨyari kaninu'ayatɨni» 'utaitɨ. 21 Mekanihɨxiyakaitɨni

yunaitɨ memi'eniekai, mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «'Ikɨ kanihɨkɨtɨni


kemɨ'ane mɨwaraye'uniekai mɨkɨ memehɨawe mɨkɨ kemɨ'ane mɨhɨkɨ
Kerutsareme kiekatari, 'uwata 'ayumieme kaninuani, mɨwaranuwitɨnikɨ
mehɨatɨkaime mawari wewiwamete memɨhɨritɨarie wahetsɨa». 22 Tsauru  

yemekɨ kanitɨrɨkariyarieximekaitɨni. Kaniwa'iyarixitɨakaitɨni huriyutsixi


Ramatsikutsie memɨtamakai, kaniwarutahekɨatɨani kename Ketsusi
Metsiyaxi c hɨkɨ.
23 Hikɨ mɨixa tukari 'utixɨku huriyutsixi mekaniyu'enieni me'imienike.

24 Tsauru katinetimani kememɨteyurienikekai. Kiekari kitenitetsie tukarikɨ


meta tɨkarikɨ mekanihupiekaitɨni me'imienike. 25 Teyɨ'ɨkitɨwamete yɨwikɨta


kiriwatsie me'ikayeka tetsariya warie mekaneikatuani.


26 Hikɨ Kerutsareme nuaka pɨtiwiyamɨkɨkai teyɨ'ɨkitɨwamete wahetsie.

Yunaitɨ mepimakarɨkai yuri mekate'erietɨ kename tiyɨ'ɨkitɨwametɨkai.


27 Werunawe heiwitɨka kani'atɨani nɨ'ariekate wahetsɨa. Kaniwarutahekɨatɨani

ya'utaitɨ kename huyeta Ti'aitame 'uxei, meta 'itahɨawixɨ, kename

9:22 Metsiyaxi. Kɨritsitu kɨriyekukɨ panuyɨne.



Nɨ'ariekate 9  1860

Ramatsikutsie kamatɨ tikuxatakai Ketsutsi hetsɨa miemetɨtɨ kemɨtixɨnakai.


28 Hikɨ wahetsɨa kaniuyuhayewa Kerutsaremetsie naitsarie kuyeikatɨ,

hekɨakamekɨ tikuxatatɨ Ti'aitame hetsiemieme. 29 Pɨkamakai mɨtaniunikɨ


Ti'aitame hetsɨa mɨmiemetɨkaikɨ. Niuki kanixɨatɨakaitɨni kɨriyekutsixi


waniukikɨ memutiniukakai wahamatɨa. Mɨmetsɨ mekanimiekukaitɨni.
30 'Iwamama yametehetimaika mekaneiwitɨni Tsetsareyatsie paitɨ,

Tarutsu paitɨ mekaneitanɨ'ani.


31 Hikɨ memɨyutixexeɨriwakai naitsarie Kureyatsie, Karereyatsie, Tsamariyatsie

mepɨka'uximatɨariekai. Mepɨtɨrɨkariyariekai, Ti'aitame me'ayemakatɨ


'amekaniu'uwakaitɨni, 'Iyari Mɨtiyupata mɨiremekɨ kaniwatuikakaitɨni.

'Eneyaxi 'aixɨa reu'erietɨ kemɨratɨa meta Rurukaxi


32  Hikɨ Pekuru naitsarie pukuyeikakai, manata penua Kakaɨyari teɨterimama
wahetsɨa Riratsie memɨtamakai. 33 Mana kanikaxeiya xeime tewi 'Eneyaxi

mɨtitewakai 'atahaika wiyari mɨyuriekai yu'utatsie kakaitɨ mɨhuriekaikɨ.


34 Mɨpaɨ Pekuru katinitahɨawe: «'Eneyaxi 'aku, Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa

pɨmatsi'uyuri. Kenanukukexi, 'a'itsi keneutatuna». Yapauka kananukukeni.


35 Yunaitɨ Riratsie Tsarunitsie memɨtamakai mekanixeiyakaitɨni, mɨkɨta

mete'uhayewaka ke'axamemɨteyuriekai Ti'aitametsie mekateniuwiya.


36 Hikɨ tiyɨ'ɨkitɨwame 'uka Kupetsie nekateitɨni Tawita titewatɨ

(taniukikɨ Rurukaxi titewatɨ, Maxama titewatɨ). Mɨkɨ 'aixɨa ti'aneneme


katiniyurienekaitɨni kwini mieme, katiniyukanenimayakaitɨni. 37 Hikɨ 'ana 

tiutakwineka kaniumɨni. Me'itahauxika kii taɨta mekaneitateni. 38 Hikɨ  

Riratsie pehurakai Kupe, teyɨ'ɨkitɨwamete me'u'enanaka kename Pekuru


mana heyeikakai, hetsɨana mekaniwarenɨ'ani 'ukitsi yuhutame mɨpaɨ
mete'itawawirienike: «Penɨkahɨrixɨa 'areutewini tahetsɨa pemɨnuanikɨ».
39 Pekuru 'anukukeka wahamatɨa petɨa, nuaku kii taɨta mekaneitiwitɨni.

'Auriena mekaniu'axɨani yunaitɨ 'ukari wakɨnama memukwi, me'utitsuatɨ


me'ixeitsitɨatɨ 'ixurikite tetɨata miemete herie miemete miwewiekai Maxama
wahetsɨa 'uyeikatɨ.
40 Yunaime Pekuru kaniwaranuyenɨ'ani, 'utitunumakeka kaniyutanenewieni.

Ta'aurie 'aweka kaxari manukatei mɨpaɨ kaniutayɨni: «Tawita 'aku,


kenanukukexi». Mɨkɨ kananutaniere. Pekuru 'uxeiyaka 'aniutayerɨni. 41 'Iya  

mamayatsie tiwiereka kanenukuhana. Yuhetsɨa kaniwarutahɨawe Kakaɨyari


teɨterimama 'ukari meta wakɨnama memukwi wahamatɨa, kaniyetuani
'ayeniereme. 42 Naitsarie Kupetsie kaniutamariwa, yuwaɨkawatɨ yuri

mekateniuta'erieni Ti'aitame hetsie. 43 Mɨixa tukari Kupetsie pekatei Tsimuni


hetsɨa nawi 'uayame hetsɨa.

Kuxineriyu Pekuru kemɨtiutanɨ'airi

10   Hikɨ
tewi Tsetsareyatsie pukatei Kuxineriyu titewatɨ xeitsienituyari
1

kuyaxi tiwa'aitɨatɨ. Mɨkɨ kuyaxi 'Itariyatsie mepɨkiekataritɨkai. 2 Mɨkɨ  

Kakaɨyari 'ayemakatɨ yakatinikamiekaitɨni, meta yunaitɨ kiena kiekatari.


Waɨkawa katiniyurienekaitɨni teɨteri wahetsiemieme wanenimayatɨ,
Kakaɨyari nenewieri pɨpitɨakai yuheyemekɨ. 3 Hikɨ xeitukaritsie tau kɨa

1861  Nɨ'ariekate 10

kakaiku heinɨtsi hepaɨ 'aneme kaniuxeiya. Kakaɨyari niukieya tuayame


hepana 'amiekame kaniuxeiya, mɨpaɨ tikɨhɨaweme:
—Kuxineriyu 'aku.
4 Kuxineriyu 'ixeiyatɨ waɨkamekɨ kanimakaitɨni mɨpaɨ katinita'iwawiya:

—¿Ketita 'aku neti'aitɨwame?


Niuki tuayame mɨpaɨ katinita'eiya:
—Kakaɨyari 'anenewieri kaniu'enieni 'anenimayatsika meta
'a'uximayatsikatsie kepemɨtiyuriene mawari pewewietɨ. 5 Hikɨ teɨteri

Kupe paitɨ keniwaranunɨ'a Tsimuni Pekuru mɨtitewa memɨwitɨyukɨ. 6 Mɨkɨ


Tsimuni nawi 'uayame hetsɨa kanekani, kiya haramara tetsita kaneweni.


Mɨkɨ kamatinitaxatɨamɨkɨ kemɨreuyewetse yapemɨtiyurienenikɨ.

7 Hikɨ niuki tuayame tiutaxataka heyaku, Kuxineriyu yuhutame

yunɨ'arima yu'aurie pɨwarutahɨawixɨ meta kuya Kakaɨyari mayexeiyakai,


memiparewiekai yuheyemekɨ. 8 Naime tiwarutahekɨatɨaka kemɨtiuyɨkai,

Kupe paitɨ kaniwarenɨ'ani.

Pekuru tita mɨtiuxei


9 'Uxa'arieka mexi'akuxi huyeta me'uhukaku kiekari 'aurie
me'aye'axɨaximekaku Pekuru kii heima manawerikaitsie kaneutiyani tuka
yutanenewienike. 10 Kanekahakamɨkatɨyani, mexi'akuxi 'ikwai wewiyakai,

katiniuheinɨni. 11 Muyuawi 'anakayepiekame kaniuxeiya meta tsawana hepaɨ


ti'anekame katiniuxeiya 'arakamieme, tetsitana naukakɨa tiwiwietɨkaime


kwiepa paitɨ kanakatuiyani. 12 Mɨkɨtsie mekanati'ukaitɨni yunaitɨ kwiepa

memɨte'u'uwa nauka 'ɨkayari memexeiyatɨka, kuterixi meta memɨte'awɨwawe.


13 Xewitɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Pekuru kenanukukexi, keniwarukwika meta keniwarutikwa'i.


14 Pekuru mɨpaɨ katinita'eiya:

—Ti'aitame pɨkatixaɨxuari. Hatsuaku nepɨkatitikwaiwe 'axamɨti'anene


mɨkati'itiyatɨka.
15 Hutarieka mɨkɨ mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Tita Kakaɨyari mɨti'itie 'axati'anenekame pepɨkati'erieka.


16 Haikakɨa mɨpaɨ katiniuyɨni, hikɨta kwitɨwa tsawana panutihanie taheima.

17 Pekuru 'atsipɨkaretimaitɨyeikakai titakɨ mɨti'ayumiemetɨkai heinɨtsi. Hikɨ


mexi'akuxi teɨteri Kuxineriyu mɨwareyenɨ'akai, kitenie me'u'axɨaka Tsimuni


kiya hepaɨtsita mekaniuta'iwauni. 18 Meku'iwawatɨ mekaniutiniere xɨka

Tsimuni Pekuru mɨtitewa muwa 'ayekateitɨni.


19 Mexi'akuxi Pekuru yu'iyaritɨakai kemɨtiunierekai hepaɨtsita, 'Iyari mɨpaɨ

katinitahɨawe: «Neuxei Tsimuni, teɨteri yuhaikatɨ mepɨmatsiwautɨwe.


20 Mexuima, mana keneukaye'a, wahamatɨa kenemie peka'a'iyaritɨatɨ,

netsɨ nepɨwareyenɨ'a».
21 Pekuru 'anakayaka hake memeti'ukai teɨteri mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Ne nekanihɨkɨtɨni, xeme xemɨnetsiwautɨwe. ¿Tita xetehayexeiyatɨ xetekɨyɨa?


22 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Kuxineriyu xeitsienituyari kuyaxi mɨtiwa'aitɨwame tatsiheyenɨ'aku


tepeyekɨ, mɨkɨ heitseriemekɨ yapɨtiyuriene meta Kakaɨyari kanayemakaxeni,
Nɨ'ariekate 10  1862

yunaitɨ huriyutsixi mekaneyemakaxekaitɨni. Kakaɨyari niukieya


tuayame mɨpaɨ katinita'aitɨani 'ekɨ kiena pemɨmiekɨ, mɨmatsi'enienikɨ
niuki 'ekɨ pemitaxatɨanikɨ.
23 Hikɨ Pekuru kiita kaniwareuta'inieni, muwa memayehenikɨ.

Pekuru Kuxineriyu kemɨreku'iwataxɨ


'Uxa'arieka 'anukukeka wahamatɨa kaneyani. Hipatɨta 'iwamarixi
Kupetsie kiekatari wahamatɨa mekanekɨne. 24 'Uxa'ariekake Tsetsareya

paitɨ mekaneta'axɨani. Kuxineriyu kaniwakwewiekaitɨni yumarema meta


yuhamikuma mɨwanaki'eriekai wahamatɨa. 25 Pekuru 'aye'aximekaku kiena,

Kuxineriyu kanayeyani 'enunakeke. Hetɨana 'ukatunumakeka nenewieri


kanipitɨani. 26 Matsi Pekuru kanenukuketɨani mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:

—Kenanukukexi. Netsɨ 'ahepaɨ nekanitewitɨni.


27 Pekuru hamatɨana tikuxatatɨ kitana kaneutahani, kaniwaretaxeiya

yuwaɨkawa meyuxeɨriekame.
28 Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Xeme mɨpaɨ xepɨtemate, kemɨ'ane huriyu tewiyari mɨhɨkɨ pɨkatauniwa


mɨtiwiyanikɨ xeime nuiwaritsie, wa'aurie mamienikɨ. Perutsɨ Kakaɨyari
mɨpaɨ pɨnetiutahekɨatɨa tewi mɨkayɨwe mɨpaɨ mɨtayɨni kename tewi 'axa'ane
kename ka'itiya. 29 'Ayumieme nekaneku'imawatɨ nekaninuani kepauka

nemeyewitɨkie. Hikɨ nekanixeku'iwawiyanikeyu ¿titayari xenete'utanɨ'airi?


30 Kuxineriyu mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Ranuka'atu nepɨnehakiekai 'epauka. Tau kɨa kakaiku ne ninenenewiekaitɨni


nekiita. Yapauka xewitɨ nehɨxie putake 'ixuriki merɨkaɨyeme 'anakatɨtɨ
31 mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: “Kuxineriyu 'aku, Kakaɨyari 'anenewieri pu'eni

meta yapɨretima kepemɨti'uximaya peti'akanenimayatɨ. 32 'Ayumieme,


ketineutanɨ'a Kupe paitɨ. Tsimuni Pekuru mɨtitewa munuanikɨ. Mɨkɨ Tsimuni


nawi 'uayame kie kanekani haramara tetsita. Nuame pɨmatitaxatɨani”. 33 Hikɨ

kwitɨwa nekatiniutanɨ'ani. 'Ekɨtsɨ 'aixɨa pekatiniuyurieni pemunuakɨ.


Hikɨtsɨari tanaitɨ 'uwa tepɨtaxeɨrie Kakaɨyari hɨxie, temi'enienikɨ naime
Ti'aitame kemɨmati'aitɨa yapemɨtatitaxatɨanikɨ.
34 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Yurikɨ hikɨrixɨa mɨpaɨ nepɨretima, Kakaɨyari teɨteri yɨkɨ pɨkatiwaxeiya,


35 matsi yuxexuime nuiwarite watsata kemɨ'ane me'eyemakatɨ meta kemɨ'ane

heitseriemekɨ yameteyurietɨ memu'uwa mɨkɨ pɨwaxeiya. 36 Kakaɨyari yuniuki


'aixɨa manuyɨne kaneyenɨ'ani 'ixaheritsixi wahetsiemieme, mɨpaɨ hainekame


kename Ketsutsi Kɨritsitu yu'iyaritsie memɨka'uximatɨariekakɨ wapitɨani.
Mɨkɨ Ketsutsi yunaime tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨ. 37 Xemeri xepɨtemate naitsarie

Kureyatsie kemɨtiuyɨ, Karereyatsie tiutsutɨarieku kepauka Wani mɨtihekɨatakai


kememɨteka'ɨyarienikekai. 38 Ketsutsi natsaretitanaka kanihɨkɨtɨni,

kemɨ'ane Kakaɨyari mikawiri 'Iyari Mɨtiyupata meta 'itɨrɨkariyatɨ. Mɨkɨ


'aniuyeikakaitɨni 'aixɨa tiyurienetɨ, yunaime Kauyumarie mɨwa'uximatɨakai
'aixɨa meteheu'eriekame kaniwarayeitɨwakaitɨni, Kakaɨyari hamatɨana
muyeikakaikɨ. 39 Tame tepɨhɨkɨ temunenierixɨ temɨtehekɨata naime hepaɨtsita

kemɨtiuyuri huriyutsixi wakwiepa Kerutsaremetsie. Mɨkɨ mekanimieni kɨyetsie


1863  Nɨ'ariekate 10

me'ikawiwatɨ. 40 Kakaɨyari kanenukuketɨani hairieka tukaritsie, kanipitɨani


matsiɨkɨtɨ mayanikɨ, 41 yunaitɨ teɨteri meka'ixeiyakaku, tehekɨatamete


xeikɨa Kakaɨyari mɨwaranuyexei matɨari paitɨ mekanixeiya, tame


hamatɨana tekateniukwani meta tekateniu'ieni mɨkite watsata 'anukukeku.
42 Mɨkɨ pɨtatiuta'aitɨa teɨteri temɨtewakuxaxatɨwanikɨ, temɨtehekɨatanikɨ

kename 'ikɨ hɨkɨ kemɨ'ane Kakaɨyari mikaye memayeneniere meta mɨkite


wa'itsɨkame mayanikɨ. 43 Hepaɨtsitanata yunaitɨ Kakaɨyari niukametemama

mekatenihekɨatani mɨpaɨ me'utiyuatɨ, mɨkɨ hetsiena yuri memɨte'erie


katiniwareuyehɨwirieni tita 'axamemɨte'uyurikɨ hetsɨana memɨmiemetetɨnikɨ.
44 Hikɨ Pekuru mexi'akuxi niuki kuxatakaku, 'Iyari Mɨtiyupata wahetsie

katiniuwiya, yunaitɨ niukieya memu'eni wahetsie. 45 Yuri memɨte'eriekai


Pekuru hamatɨa memu'axɨa memɨhuriyutsixitɨkai mekanihɨxiyakaitɨni


memɨkahuriyutsixi mɨpaɨ memɨte'umikiekɨ, 'Iyari Mɨtiyupata wahetsie
mutatuiyakɨ. 46 Mepɨwa'eniekai niukitekɨ metekuxatame, 'aixɨa

me'utiyuaneme Kakaɨyari hepaɨtsita.


47 Hikɨ Pekuru mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—¿Kepaitsɨ haa pɨwatikweririeni, 'ikɨ memɨka'ɨyarienikɨ? 'Iyari Mɨtiyupata


meputanaki'eriexɨa tahepaɨ.
48 Katiniuta'aita memɨka'ɨyarienikɨ Ketsutsi Kɨritsitu hetsiemieme.

Hikɨ mekaniwarutawawirieni wahetsɨa 'akuxi yapaɨmexa tukari


memuyuhayewanikɨ.

Pekuru kemɨtiwarutahekɨatɨa memɨyutixexeɨriwa Kerutsaremetsie

11   Hikɨ
nɨ'ariekate meta 'iwamarixi Kureyatsie memu'uwakai
1

mekateniutamarieni kename mɨkɨ memɨkahuriyutsixi Kakaɨyari


niukieya me'utanaki'eriekai. 2 Kepauka Pekuru Kerutsaremetsie meutiyunixɨ,

mɨkɨ xitekiya 'inɨariyaritsie miemekɨ mekaniniukimakaitɨni 3 mɨpaɨ  

me'utiyuatɨ:
—¿Titayari 'ekɨ teɨteri xitekiya 'inɨariyari memɨkahexeiya wahetsɨa petinua
meta wahamatɨa perekwakai?
4 Pekuru katiniwarutixatɨatɨyani xexuime kemɨreyɨkai hepaɨtsita:

5 —Ne kiekari Kupe mɨrakutewatsie nehekaitɨ. Nekaneyunenewiekaitɨni,


heinɨtsi hepaɨ 'anekame nekanexeiya, taheima 'akamieme tetsitana naukakɨa


hawiwietɨkaime tsawana 'amɨyewa hepaɨ tiyuxexeiyame, nemanukateitsie
'aurie kaniuteni. 6 Nekaniwaxeiyakaitɨni mana memɨte'atitekai,

nauka 'ɨkateyari memexeiya kwiepa miemete, yeutari, kuterixi meta


memɨte'awɨwawe nekaniwaruxeiya. 7 Hikɨ xeime nekaniu'enieni mɨpaɨ

netikɨhɨaweme: “Pekuru kenanukukexi, keniwarukwika keniwarutikwa'i”.


8 Ne mɨpaɨ nekaniutayɨni: “Ti'aitame pɨkatixaɨ, tita 'axamɨti'anene

mɨkati'itiyatɨka hatsuaku neteta pɨkareutahawe”. 9 Hutarieka mɨpaɨ


kanetiniuta'eiya kemɨ'ane taheima mutaniukakai: “Tita Kakaɨyari mɨti'itie


'ekɨ 'axati'anenekame pepɨkati'erieka”. 10 Haikakɨa mɨpaɨ katiniuyɨni,

hikɨta naitɨ taheima kananutihanieni.


11 »Hikɨ 'ana yuhaikatɨ teɨteri nekie nemɨwayekateitsie mekaniu'axɨani,

nehetsɨa memeyenɨ'arie Tsetsareyatsie meheyekɨneka. 12 'Iyari mɨpaɨ  


Nɨ'ariekate 11  1864

pɨnetiutahɨawixɨ: “Wahamatɨa kenemie tixaɨtɨkɨ pekati'a'iyaritɨatɨ”.


Meta ta'iwama 'ataxewitɨ nehamatɨa mekanekɨne, mɨkɨ tewi kiita
tekaneutahaxɨani. 13 Mɨkɨ katatiniutahekɨatɨani niuki tuayame kemɨtiuxei

yukiita mɨpaɨ tikɨhɨaweme: “Xeime keneutanɨ'a Kupe paitɨ Tsimuni Pekuru


mɨtitewa mɨwitɨkiemiekɨ. 14 Mɨkɨ niuki pɨmatsitaxatɨani kɨmana 'ekɨ meta

'akie kiekatari yunaitɨ xemɨtawikweitsitɨarienikɨ”.


15 »Kepauka netiutsutɨaku netikuxatatɨ, 'Iyari Mɨtiyupata wahetsie

pɨtiuwiyaxɨ tahepaɨ tsutɨapai tahetsie mɨtiuwiyaxɨ hepaɨ. 16 Hikɨ ne nepaye'eri


Ti'aitame niukieya kemainekai: “Wani hakɨ pɨtiuka'ɨyakai, xeme pɨta 'Iyari


Mɨtiyupatakɨ xepɨka'ɨyarieni”. 17 'Ayumieme, xɨka Kakaɨyari wayetuirieni

mɨkɨ 'imikieri yaxeikɨa tame kemɨtatiupitɨa Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu hetsie


yuri tete'uta'erieku, ¿Ne ketsɨ netiyɨwekai Kakaɨyari nema'imaiyanikɨ?
18 Hikɨ 'ikɨ me'u'enieka, kayuwatɨ mekaniutamare, 'aixɨa

mekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari hepaɨtsita mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—Mɨkɨta Kakaɨyari katiniwarupitɨani memɨkahuriyutsixi
memɨtehayewanikɨ kememɨteyuriekai matsi tukari memexeiyanikɨ.

'Anutiyukiyatsie memuyutixexeɨriwa
19 Hikɨ mɨkɨ memeutaweiyariexɨakai 'umierieku 'Etsitewani, Penitsiyatsie,
Tsipɨretsie meta 'Anutiyukiyatsie mekaneta'axɨani, hipame niuki
mepɨkawakuxaxatɨwakai, huriyutsixi xeikɨa. 20 Hipatɨ mɨkɨ Tsipɨre meta

Tsirene mekanikiekataritɨkaitɨni, mɨkɨ 'Anutiyukiya me'u'axɨaka niuki 'aixɨa


manuyɨne mekaniwakuxaxatɨwakaitɨni kɨriyekutsixi Ti'aitame Ketsutsi
hepaɨtsita. 21 Mɨkɨ Ti'aitame tɨrɨkariyaya kaniwaparewiekaitɨni, yuwaɨkawatɨ

yuri mekateniuta'erieni, Ti'aitame hetsie mekateniuwiya.


22 Hikɨ wahepaɨtsita mepu'enana mɨkɨ Kerutsaremetsie

memɨyutixexeɨriwakai, Werunawe 'Anutiyukiya paitɨ mekanenɨ'ani.


23 Nuaka, nieretɨ Kakaɨyari 'aixɨa kemɨtiuka'iyarikai, kaniyutemawiekaitɨni.

Yunaime kaniwatuikakaitɨni Ti'aitame hetsie memɨtewiyanikɨ, wa'iyari


ya'anekaku. 24 Mɨkɨ tewi 'aixɨa pɨtiyurienekai, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ pɨhɨnekai,

meta yuri pɨti'eriekai. Yumɨiretɨ teɨteri Ti'aitame hetsie mekateniuwiya.


25 Manata Werunawe Tarutsu paitɨ kaneyani Tsauru kuwaunetɨ, kepauka

mitaxei 'Anutiyukiya paitɨ kaneiwitɨni. 26 Mana xeiwiyari mepuyuri


memɨyutixexeɨriwakai wahamatɨa meyukuxexeɨriwatɨ. Yumɨireme


mekateniwa'ɨkitɨakaitɨni, 'Anutiyukiyatsie teyɨ'ɨkitɨwamete “Kɨritsitiyanutsixi”
mepɨte'utaterɨwarie matɨari.
27 Hikɨ 'ana Kakaɨyari niukametemama kerutsaremetari 'Anutiyukiya

paitɨ mekanakanexɨani. 28 Mɨkɨ xewitɨ 'anukukeka 'Akawu mɨtitewakai


katiniutahekɨata, 'Iyari mɨpaɨ titahekɨatɨaku kename hakaxa 'ayanikekai


waɨkawa naitsarie teɨteri mematitekaitsie, mɨpaɨ pɨtiuyɨ kepauka
Kɨrauriyu mɨti'aitametɨkai mɨkɨ kwieyaritsie. 29 Yuxexuitɨ teyɨ'ɨkitɨwamete

kememɨteheixeiyakai, mekaniyuwaɨriyakaitɨni tixaɨtɨ memɨte'anunɨ'anikɨ


memɨwaparewienikɨ yu'iwama Kureyatsie memɨtamakai. 30 Mɨpaɨtsɨ

mepɨte'uyuri, 'imikieri mawariyari mepukuxeɨri, Werunawe meta Tsauru


mekaniwaru'ɨitɨani 'ukirawetsixi memɨwareyetuirienikɨ.
1865  Nɨ'ariekate 12

Kakuwu 'umierieku meta Pekuru kemɨranutahɨiya

12   Hikɨ
'ana Herurexi mɨti'aitametɨkai mɨkɨ kwiepa, kanitsutɨani
1

memɨyutixexeɨriwakai 'aixɨa katiwaxeiyatɨ. 2 Kakuwu Wani 'iwaya,


kaniuta'aita 'ixiparakɨ mɨmierienikɨ. 3 Retimaika kememɨteyutemamawiekai


huriyutsixi, mɨpaɨta 'arike Pekuru kaniuwiya. 'Ikɨ pɨtiuyɨ paa mɨkakuxaxani


'ixɨarariyari mewewiekaku. 4 Hikɨ Pekuru 'uwiyaka kanenutahɨani,

kuyaxi kaniwaruhɨritɨani tamamata heimana 'ataxewime yunanaukakatɨ


memi'ɨwiyanikɨ. Patsikwa 'ixɨarariyari 'aye'ayu teɨteri wahɨxie
mekani'atɨarienikekaitɨni Pekuru mɨmierienikɨ. 5 Mɨkɨ ni'ɨwiyariekaitɨni

katsariyanata. Memɨyutixexeɨriwakai mekatehayewatɨ nenewieri


mepipitɨakai Kakaɨyari hetsiena mieme.
6 Hikɨ kepauka Herurexi Pekuru mɨwayehanakekaitsie teɨteri wahɨxie

mɨmierienikɨ, mɨkɨ tɨkaritsie Pekuru kanikutsukaitɨni yuhutatɨ kuyaxi


naitsata me'uti'ukaku, meta huta tepɨayarikɨ 'akuwietɨ. Hipatɨta tehɨwemete
katsariyana kitenie hɨxie mekanihɨkaitɨni. 7 Yapauka Ti'aitame niukieya

tuayame mana kaniutakeni. Kiita paitɨ pukumerɨkaxɨ. 'Akitana 'iwaka


Pekuru kananutahɨtɨani mɨpaɨ rehɨawetɨ: «Xeiya kenanukukexi». Tepɨa
puxɨnixɨa Pekuru mamateyatsie. 8 Mɨpaɨta niuki tuayame katinitahɨawe:

«Kene'atikemaritɨa meta 'akakaitsie keneukexɨa». Mɨpaɨ pɨtiuyuri. Mɨpaɨta


katinitahɨawe: «'A'ɨkarikɨ kenanayuku'eimaka kenenanuweiya».
9 Pekuru 'utɨmana kaneyani, 'atsikatimaitɨ xɨka yuritɨkaitɨni niuki tuayame

kemɨtiyurienekai. Heinɨtsika xeikɨa 'erietɨ. 10 Xeimetsie meri mekaniuyekɨne,


hutariekata tehɨwemete wa'aurie, tepɨa 'itupariyaritsie meuwietsie


mekaniye'axɨani kiekari muyenenatsie. 'Itupari yɨkɨmana kaneuyepiere
wahetsiemieme. Mana xeime kayetsie me'anuyenexɨaka. Yapauka niuki
tuayame kaneyani yuxaɨtame 'iku'eirieka.
11 Hikɨ Pekuru yutamaixɨaka mɨpaɨ kaniutayɨni: «Hikɨrixɨa

yurikɨ nepɨretima Ti'aitame yuniuki tuayame meyenɨ'a


mɨnetsitawikweitsitɨanikɨ, Herurexi mɨkanetsimienikɨ meta huriyutsixi
yunaitɨ kememɨteta'ikwewakai».
12 Hikɨ kepauka mɨpaɨ mɨretima, Mariya kie kaninuani Wani Marikuxi

mɨtitewa maamaya. Muwa yumɨiretɨ mekaniyuxeɨriekaitɨni meyunenewietɨ.


13 Takwa 'utiwetɨ 'itupari kaneyuitɨani. 'Ɨimari Xute mɨtitewakai

kaneyani hei'enimieka. 14 Pekuru mɨniukieyatɨkaikɨ heitimaika, waɨkawa


kaniyukatemawieni kareuyepieka kaniutanautsa yu'utɨma pɨta.


Mɨpaɨ katiniwarutaxatɨani:
—Pekuru kitenie petiwe.
15 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenitahɨawe:

—Yakɨ pekaniutaineni.
Matsi mɨkɨ pehɨkɨ, mɨkɨ katiniwakɨhɨawekaitɨni. Mɨkɨta mɨpaɨ
mekaniutiyuanekaitɨni:
—Niuki tuayameya kaneyɨaneni.
16 Matsi Pekuru pɨkatihayewakai 'itupari heuyuitɨwatɨ. Kepaukake

memɨteheuyepi mekanixeiya, mekaniuhɨxiyani. 17 Pekuru yumamakɨ



Nɨ'ariekate 12  1866

kaniwaru'inɨaritɨani kayuwatɨ memɨtamarekɨ, katiniwarutahekɨatɨani


Ti'aitame katsariyanata kemɨtiwayewitɨ. Mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Kakuwu meta ta'iwamarixi xeketeniwaretahekɨatɨa kemɨtiuyɨ hepaɨtsita.
'Anuyeyaka xaɨtsie kaneyani.
18 Hikɨ 'ukatareku kuyaxi yemekɨ mekaniyuxamurietɨwekaitɨni keri

tiuyunixɨ Pekuru me'utiyuatɨ. 19 Herurexi heikuwauka pɨkaheitaxei.


'Ayumieme kaniwaruta'iwawiya tehɨwemete, katini'aitakaitɨni


memɨkwi'iwakɨ. Hikɨ Herurexi Kureya heyeyaka Tsetsareyatsie yapaɨmexɨa
mana kaniukateitɨni.

Herurexi kemɨtiumɨ
20  Hikɨ Herurexi Tiru kiekatari meta Tsiruni kiekatari wahetsiemieme
pɨha'akai, mɨkɨ matsi mete'utaxataka hetsɨana mekaniu'axɨani, Puratsitu
me'itihamikutaka kemɨ'ane kwiepa ti'aitame kiita mɨhɨritɨariekai,
'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ mekanitawawirieni, wakwieyari mɨra'aitatsie
mɨrawiyakaikɨ yu'ikwaite memɨtehexeiyanikɨ.
21 Tukari ma'inɨaritakaitsie Herurexi ti'aitame 'aixɨa tiyukemaritɨaka,

yu'uweniesie kanayerɨni, teɨteri wahɨxie katiniutaxata. 22 Teɨteri mɨpaɨ


mekateniuhiwakaitɨni: «Tewi pɨka'utaine, kakaɨyari putaine». 23 'Ana yapauka


Ti'aitame niukieya tuayame katinikwinitɨani, Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa


mɨka'utainekaikɨ, hikɨ Herurexi 'utakwitsieka kaniumɨni.
24 Peru Ti'aitame niukieya naitsarie pɨ'enieriekai mepɨtamɨirirɨmekai.

25 Kepauka Werunawe meta Tsauru yu'uximayatsika memaye'atɨa,


Kerutsareme mekanakunuaxɨani, Wani me'awitɨtɨ Marikuxi mɨtitewakai.

Werunawe meta Tsauru kememɨte'utateutɨarie

13   Hikɨ
'Anutiyukiyatsie memɨyutixexeɨriwakai hipatɨ Kakaɨyari
1

niukametemama mekanihɨkɨtɨkaitɨni meta mekateni'ɨkitametetɨkaitɨni


Werunawe, Tsimuni Nikeri mɨtitewakai, Rutsiyu tsirenetanaka,
Manaheni ti'aitame Herurexi hamatɨa memutiwawerixɨ meta Tsauru.
2 Mexi'akuxi mɨkɨ mana me'u'uwakai meyuhakietɨ meta Ti'aitame

'uximayatsikayatsie yameteyurietɨ, 'Iyari Mɨtiyupata mɨpaɨ kaniutayɨni:


«Nehetsiemieme xekeniwarupata Werunawe meta Tsauru, mɨpaɨ
memɨte'uximayakakɨ kenemɨtiwatahɨawe».
3 Hikɨ me'uyuhakieka mekaniyutanenewieni waheima me'utimetɨ,

mekaniwarutateutɨani.

Nɨ'ariekate Tsipɨretsie kememɨtekuxatakai


4  HikɨWerunawe meta Tsauru 'Iyari Mɨtiyupata kaniwarewitɨni,
Tsereutsiyatsie mekaniye'axɨani, manata Tsipɨre paitɨ kanuwa
'amɨpatsie mekanekɨne. 5 Tsaramina me'u'axɨaka Kakaɨyari niukieya

mekanikuxatakaitɨni huriyutsixi watukiteta. Meta Wani mepa'iniekai


mɨwaparewiekakɨ.
6 Hapa kwie mɨyematsie Papuxi paitɨ mekaniuyekɨne. Mana xeime huriyu

mɨtiyukewaiya mekaniutaxeiya, ti'itawatɨ mɨtixaxatametɨkai, Waxiketsutsi


1867  Nɨ'ariekate 13

mutitewakai, 7 mɨkɨ Tserikiyu Pauru mɨtitewakai hetsɨa kaniukateitɨni.


Kuwexinaruri mɨrakumate, Werunawe meta Tsauru katiniwarutanɨ'airieni,


Kakaɨyari niukieya kani'enimɨkɨkaitɨni. 8 Peru mɨkɨ tiyukewaiyame 'Erimatsi

(kɨriyekutsixi waniukikɨ panuyɨne) wahepaɨtsita kani'uxiwa'akaitɨni


kanikununuitɨwakaitɨni kemɨ'ane kwiepa mɨhɨritɨariekai yuri
mɨkatita'erienikɨ. 9 Hikɨ Tsauru, Papuru mɨtitewa meta, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ

hɨnetɨ, 'ixeiyatɨ mɨpaɨ katinitahɨawe: 10 «Kari 'ekɨ pepɨhɨne naime 'irɨmarikɨ


meta 'axamɨti'anekɨ. Kauyumarie nu'aya pekanihɨkɨtɨni, naime mɨtiheitserie


pekanaye'unieka, ¿pekatihayewa 'ekɨ pe'itunatɨ Ti'aitame huyeya
mɨxexeurawi? 11 Hikɨ Ti'aitame yumamakɨ 'axapɨmetsiyurieni. Pekaheunieretɨ

pekanayeimɨkɨ tau hekɨariyaya pekaxeiyatɨ yapaɨmexɨa».


Yapauka puku'etɨrixɨ meta pukuyɨrixɨ hetsiena. Kumenetɨ xeime
kanikuwaunekaitɨni menuhanakɨ. 12 Mɨpaɨ tiuniereka kuwexinaruri yuri

katiniuta'erieni, Ti'aitame 'ɨkitsikaya hepaɨtsita kanihɨxiyakaitɨni.

Papuru meta Werunawe 'Anutiyukiya Pitsiriya


kwieyaritsie kememɨtekuxatakai
13  Hikɨ Papuru meta hamatɨana memu'uwakai Papuxitsie mekanekɨne,
Perɨke Pamɨpiriya kwieyaritsie mekaniye'axɨani. Wani mana kananayeyani
wahamatɨa 'uyeikatɨ, yu'ɨtɨma pɨta Kerutsareme kaneyani. 14 Mɨkɨtsɨ Perɨke

mekaniyekɨne, 'Anutiyukiyatsie Pitsiriya kwieyaritsie mekaniu'axɨani.


'Uxipiya tukaritsie huriyutsixi watukita meheutahaxɨaka muwa mekanayaxe.
15 'Utiterɨwarieku 'inɨari xapayari meta Kakaɨyari niukametemama

waxapayari, tukita te'aitamete niuki mekanenɨ'ani wahetsɨa mɨpaɨ


me'utiyuatɨ: «Ta'iwama xɨka niuki xehexeiyani teɨteri xemɨwaparewienikɨ,
xeketeneutaxata».
16 Papuru 'anukukeka yumamakɨ waru'inɨaritɨaka mɨpaɨ kaniutayɨni:

«Neuxei xekeneu'enana 'ixaheritsixi, xeme meta xemɨkahuriyutsixi Kakaɨyari


xemayemakaxe: 17 'Ikɨ 'Ixaheritsixi teɨteriyari wakakaɨyari kaniwaranuyeteɨxɨ

tatutsima. Teɨteri wahetsiemieme 'aixɨa pɨtiuyuri kepauka ku'uwamete


'Ekipitu kwieyaritsie. Yɨtɨrɨkariyakɨ kaniwarayewitɨni mɨkɨ kwieyaritsie.
18 Huta tewiyari wiyari yakɨtɨtɨ katiniwamikwakaitɨni makumawetsie

me'u'uwakaku. 19 Manata 'atahutame nuiwariyari waruka'unaka Kanani


kwieyaritsie kaniwayetuirieni wakwie mɨhɨkɨtɨnikɨ. 20 'Ikɨ naitɨ nauka


tsienituyari heimana huta tewiyari heimana tamamata wiyari katineutere.


»Manaketa 'itsɨkate kaniwarupitɨani Tsamuheri tixaxatame hɨkɨtɨkaku.
21 Hikɨ 'ana kwiepa ti'aitame mekanitawawirieni. Kakaɨyari kaniwayetuirieni

Tsauri Tsixi nu'aya Wenikamini nuiwarieyatsie mieme. Huta tewiyari wiyari


'anukayaku 22 Kakaɨyari kanipata. Rawiri pɨta kananukakeni, kwiepa

ti'aitame mayanikɨ wahetsiemieme. Mɨpaɨ katiniutahekɨata hepaɨtsitana:


“Rawiri Kitsahi nu'aya nekaniutaxeiya, tewi kenemɨre 'iyari hepaɨ
yatikamieme. Naime kemɨnetinake yakatiniyuriemɨkɨ”.
23 »'Ikɨ nuiwarieyatsie, Kakaɨyari kemainekai 'ixaheritsixi wawikweitsitɨwame

Ketsutsi kaneyenɨ'ani. 24 Meripaitɨ mɨkɨ 'akuxi kanuawekaku, Wani


katiniwahekɨatɨakaitɨni yunaime 'ixaheritsixi teɨteriyari metehayewatɨ


Nɨ'ariekate 13  1868

'axakemɨteyurie memɨka'ɨyarienikɨ. 25 Kepauka Wani yu'uximayatsika


nɨximetɨ, mɨpaɨ kaniutainekaitɨni: “¿Kexeteku'eriwa kemɨ'ane nepɨhɨkɨ? Netsɨ


nepɨkahɨkɨ. Kamɨ xewitɨ ne'utɨma 'upamie. Ne 'aixɨa nepɨkatiuka'iyari nehetsie
mɨtinakenikɨ meta kakaiteya nemenuyehunieriexɨanikɨ”.
26 »Neuxei 'iwamarixi, 'Apɨrahami xemɨxiɨyarimama, meta xeme

xemɨkahuriyutsixi Kakaɨyari xehayemakatɨ xemu'uwa, xehetsiemieme


peyenɨ'arie 'ikɨ niuki kexemɨtetawikweitsitɨarieni manuyɨne. 27 Kerutsareme

memɨtama meta wakuwexinarurima Ketsutsi mepɨkahetima, 'ayumieme


mepɨkaheye'atɨa Kakaɨyari niukametemama waniuki 'uxipiya tukaritsie
mutiterɨwarɨwakai, matsi mepeye'atɨa mɨkɨ niuki me'enutahɨatɨ.
28 Tsepanetɨ tixaɨtɨ memɨkate'ukaxei hetsiena, Piratu mekaniutawawirieni

mɨmierienikɨ. 29 Mete'aye'atɨaka naime hepaɨtsitana kemɨre'ukai, kuruxitsie


me'ekaxɨnaka teukiyapa mekaneikateuku. 30 Peru Kakaɨyari mɨkite watsata


kanenukuketɨani. 31 Mɨixa tukari mɨkɨ hamatɨana Karereyatsie memɨyekɨ


Kerutsareme paitɨ mepɨye'axɨa, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni. Memunenierixɨ hikɨ


mekanihekɨatani teɨteri wahɨxie.
32 »Tameta niuki 'aixɨa manuyɨne xeme tepɨxekuxaxatɨwa, mɨpaɨ mɨtiuyɨkɨ

tatutsima kemɨtiwarutahɨawekai. 33 Kakaɨyari Ketsutsi 'anukuketɨaka mɨpaɨ


pɨraye'atɨa tame temɨnuiwarimama. Mɨpaɨta hutarieka mieme Nɨawari


Xapayaritsie mɨpaɨ pɨre'uxa:
»“'Ekɨ neniwe pekanihɨkɨtɨni,
hikɨ nekameniutinuiwitɨani”.
34 Kakaɨyari penukuketɨa mɨkite watsata, hatsuakuri tawarita mɨkatapɨnekɨ.

Mɨpaɨ katinaye'ani 'ikɨ niuki:


»“Ne 'aixɨa nekanixeyurimɨkɨ xemɨpatsiekakɨ yurikɨ Rawiri
kenemɨtiutahɨawixɨ”.
35 'Ayumieme xeime kwikaritsie mɨpaɨ paine:

»“Kemɨ'ane 'ahetsiemieme pemipataxɨ, mɨkɨ pepɨkapitɨani mɨtapɨnekɨ”.


36 »Hikɨ Rawiri yatiuyurieka yunuiwarima wahetsiemieme, Kakaɨyari

kemɨtinake kemɨtiyɨkɨhɨawekai, Rawiri kaniumɨni, yututsima wahamatɨa


kaniukateukieni, waiyarieya kaniutapɨne. 37 Peru mɨkɨ matsi kemɨ'ane

Kakaɨyari menukuketɨa, mɨkɨ yuwaiyaritsie pɨka'utapɨnixɨ.


38 »'Ayumieme mɨpaɨ xeketenemaika xeme ne'iwama, Ketsutsi hetsiemieme

mɨpaɨ tepɨtexehekɨatɨa, tita 'axaxemɨteyurie xemɨteheuyehɨwiyarienikɨ,


39 'aitsika Muitsexi hetsɨa mieme pɨka'ɨyɨwekaxɨa 'aixɨa mɨxeyurienikɨ

'axaxeteyuriekaku, peru yunaitɨ Ketsutsi hetsie yuri memɨte'erie


'aixɨa mekani'itɨarieka. 40 Yumarima 'aixɨa Kakaɨyari niukametemama

kememaitɨkatei mɨpaɨ tiuyɨni:


41 »“Neuxei teyukatawe'eriekate.
Xekenemamaka meta xekenekwi'ini.
Kenemɨtiyurieni ne mexixe'u'uwa,
xeme hatsuaku yuri xepɨkateta'erieni,
tsepanetɨ xewitɨ mɨtixe'utahekɨatɨa”».
42 Hikɨ huriyutsixi watukiiteta me'ayenexɨaka, mɨkɨ mekaniwarutawawirieni

'ikɨ niuki memɨkuxatanikɨ tawarita 'uxipiya tukaritsie. 43 Mete'utahayewaku



1869  Nɨ'ariekate 13

xeɨripa, yumɨiretɨ huriyutsixi meta waɨkawa memɨte'ayexeiyakai Papuru meta


Werunawe mekaniwareweiya, mɨkɨ mekaniwatuikakaitɨni yuri mete'erietɨ
memuyuhayewanikɨ Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyarikaku wahetsiemieme.
44 Hikɨ tawarita 'uxipiya tukaritsie yunaitɨ kiekatari mekaniyukuxeɨrieni

Kakaɨyari niukieya memɨ'enienikɨ. 45 Huriyutsixi mewaruxeiyaka mɨkɨ


memɨyukuxeɨri yɨmɨireme, mekaniwaruti'uxiwe'erieni. Papuru niukieya


hepaɨtsita 'axamekaniutiyuanekaitɨni.
46 Papuru meta Werunawe mɨpaɨ mekateniwaruta'eiya mekamamatɨ:

«Peuyewekai xeme meri Kakaɨyari niukieya temɨxetaxatɨanikɨ. Xeme


xepɨka'itanaki'eri, tukari mɨkaxɨwe xehetsie mɨtinakenikɨ. 'Ayumiemeri 'ikɨ,
memɨkatanuiwari wahetsɨa tekaniyehuni. 47 Mɨpaɨ Ti'aitame pɨtatiuta'aitɨa:

»“Ne hekɨariwiwame nepɨmatsi'ayeitɨa nuiwarite wahetsiemieme,


Pemɨwatawikweitsitɨanikɨ naitsarie kwie manunieretsie paitɨ”».
48 Hikɨ memɨkahuriyutsixi me'i'enieka mekaniyutemamawiekaitɨni.

'Aixɨa mekaniutiyuanekaitɨni Kakaɨyari niukieya hepaɨtsita. Yunaitɨ tukari


mɨkaxɨwe memupitɨariekɨ yuri mete'uta'erieka.
49 Mɨkɨ kwiepa naitsarie Ti'aitame niukieya pɨ'enieriekai. 50 Huriyutsixi
   

mepɨwarutaxamuri 'ukari memɨtehayexeiyakai memɨmariwakai, kiekatari


memanuyetei yukwiepa Papuru meta Werunawe mekaniwarayeweiya.
51 Mɨkɨ mekaneikatsixɨani tumuanari yu'ɨkatetsie 'inɨari meyurietɨ

wahepaɨtsita, 'Ikuniyu pɨta mekanekɨne. 52 Teyɨ'ɨkitɨwamete waɨkawa


mekaniyutemamawiekaitɨni, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ mekanihɨpɨnekaitɨni.

Papuru meta Werunawe 'Ikuniyutsie kememɨte'uyuri

14   Hikɨ
'Ikuniyutsie Papuru meta Werunawe mekaneutahaxɨani
1

huriyutsixi watukita kememɨte'iyamakai, muwa mekatenikuxatakaitɨni,


'ayumieme yuri mekateniuta'erieni yumɨiretɨ huriyutsixi meta kɨriyekutsixi.
2 Huriyutsixi yuri memɨkate'eriekai mepɨwarukunuitɨa mepɨwahaxɨatɨakai mɨkɨ

memɨkahuriyutsixitɨkai ta'iwama wahepaɨtsita. 3 Mɨkɨ matsi mɨixa 'amepɨtitekai


mekamamatɨ Ti'aitame hetsɨa memɨmiemetetɨkaikɨ. 'Iya katinihekɨatakaitɨni


niuki 'aixɨa kemɨtiuka'iyari manuyɨne hepaɨtsita. Pɨwarupitɨaxɨa yumamakɨ
'inɨari mamariwaweme memɨteyurienikɨ. 4 Hikɨ kiekatari hixɨata

mepɨyutsanaxɨ: hipatɨ huriyutsixi wahetsie mekateniwiyakaitɨni, hipatɨta


nɨ'ariekate wahetsie mepɨtewiyakai. 5 Mɨkɨ memɨkahuriyutsixitɨkai huriyutsixi

wahamatɨa wa'ukiyarima wahamatɨa mekanitsutɨani 'axamewayuriekutɨ


mewatuaxikutɨ. 6 Nɨ'ariekate yametehetimaika, mekaniyuta'una kiekaritetsie

Ritsitɨratsie meta Rerɨwetsie mana hurawa Rikahuniya kwieyaritsie. 7 Mana  

mepu'uwakai niuki 'aixɨa manuyɨne mekuxatatɨ.

Papuru Ritsitɨratsie kemɨreutituaxiexɨa


8  Hikɨtewi Ritsitɨratsie pekatei nunutsiyari paitɨ ka'uyeiwetɨ mutinuiwaxɨ.
Muwa kaniutikateitɨni, 9 Papuru tikuxatame kani'eniekaitɨni. Mɨkɨ

'ixeiyatɨ, yatimaitɨ yuri mɨti'eriekaikɨ 'aixɨa tiuyeikatɨ mayanikɨ, 10 karima  

mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Kenanukukexi, 'a'ɨkate keneutixutsera.
Nɨ'ariekate 14  1870

Mɨkɨ kaniutitsuna, kuyeikatɨ kanayani. 11 Teɨteri me'ixeiyaka Papuru


kemɨtiuyuri, me'utihiwatɨ rikahuniyatari waniukikɨ, mɨpaɨ mekaniutiyuani:


—Kakaɨyarixi tahetsɨa mepu'axɨa teɨteri wahepaɨ meteyuxexeiyatɨ.
12 Werunawe Tsehuxi mepute'uterɨwaxɨ, meta Papuru 'Eximetsi mɨkɨmeri

niuki mukuxatakaikɨ. 13 Kupiteri tukieya kiekari 'aurie manuwe,


mawari wewiwameya turutsixi kaniwa'atɨani wa'awate xuturiyatɨkaime


kitenietsie kaniuku'uitɨani. Teɨteri yumɨireme wahɨxie, mɨkɨ mawari
kaniwaweriemɨkɨkaitɨni.
14 Me'u'enanaka nɨ'ariekate Werunawe meta Papuru, yu'ixuriki metitsanatɨ

me'unautsaxɨaximetɨ mekaniu'axɨani teɨteri wahetsɨa me'utihiwatɨ,


mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
15 —Xeme teɨteri 'aku ¿titayari mɨpaɨ xeteyurie? Tame xehepaɨ

tekaniteɨteritɨni, xehepaɨ tekateniu'iyarini. Niuki 'aixɨa manuyɨne


temɨxekuxaxatɨwa xemɨtehayewakɨ yakɨ xeikɨa xemɨteyurie, Kakaɨyari
mayeyuritsie xemɨtewiyanikɨ. Mɨkɨ muyuawi, kwie meta haramara
putiwewi, meta naime wahetsie memɨtexuawetɨka. 16 Meripaitɨ

xeteɨterima mepɨwarupitɨa nuiwarite yuhuye memanukuweiyakɨ.


17 Tsiere pɨkayuhayewakai kaheixeiyatɨ kemɨ'ane mitahekɨatake. 'Aixɨa

katiniyurienekaitɨni, wiyeri muyuawitsie mieme pɨtatsipitɨakai,


meta 'ikwaxi puxuaweriyakai. Xe'iyari muyutemawiekakɨ xetekwakaku.
18 Mɨpaɨ me'utiyuaka hawerimiemete xeikɨa mekaniwarukunuitɨani,

teɨteri mawari memɨkawawewirienikɨ.


19 Hikɨ huriyutsixi mana mekaniu'axɨani 'Anutiyukiyatsie meta 'Ikuniyutsie

meheyekɨneka. Teɨteri mekaniwarukunuitɨani. Papuru mekaniutituaxixɨani.


Mekaneihana kiekari tetsie mɨkime me'erietɨ. 20 Teyɨ'ɨkitɨwamete 'auriena

mehaketɨkɨneku, kananukukeni. Kiekaritsie kaneyani. 'Uxa'ariekata


Werunawe hamatɨa Rerɨwe mekanekɨne.

'Anutiyukiya Tsiriya kwieyaritsie kememɨte'u'axɨa


21 Mana niuki 'aixɨa manuyɨne mekaniwakuxaxatɨwakaitɨni kiekatari,
yuwaɨkawame mekateniwa'ɨkitɨakaitɨni. 'Ariketa me'akunuaxɨaka,
Ritsitɨratsie, 'Ikuniyutsie meta 'Anutiyukiyatsie meniuyekɨne.
22 Teyɨ'ɨkitɨwamete wa'iyari mekaniutuikaxɨani metewakuxaxatɨwatɨ para

yuri mete'erietɨ memɨyuhayewanikɨ, mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Peuyewetse


waɨkawa te'uximatɨarieme temeutahaxɨanikɨ Kakaɨyari mɨra'aitatsie».
23 Naitsarie memɨyutixexeɨriwatsie wa'ukiyarima mekananayexeiyarieni.

Meyutanenewieka me'uyuhakieka mepihɨritɨa Ti'aitame, mɨkɨ yuri


memɨte'uta'erikɨ hetsiena.
24 Hikɨ Pitsiriya kwieyaritsie me'uyekɨneka, Pamɨpiriya kwieyaritsie

paitɨ mekaniu'axɨani. 25 Mete'utahayewaka niuki me'utaxataka Perɨketsie,


'Atahariyatsie mekaneukayune.
26 Mana kanuwa 'amɨpatsie mekanekɨne 'Anutiyukiyatsie

paitɨ hakewa memayenɨ'arie Kakaɨyari 'aixɨa mɨtiuka'iyarinikɨ


wahetsiemieme, memɨte'uximayakakɨ kememɨteheye'atɨa. 27 Me'u'axɨaka

mekaniwarukuxeɨrieni memɨyutixexeɨriwa. Mekateniwarutaxatɨani kehepaɨ


1871  Nɨ'ariekate 14

mɨreyuriekai Kakaɨyari wahamatɨa 'uyeikatɨ, mɨpaɨta yuri mekateneta'erieni


nuiwarite memɨkahuriyutsixi. 28 Mɨkɨ teyɨ'ɨkitɨwamete wahetsɨa mɨixa tukari

mana mekaneyuhayewa.

Kerutsaremetsie kememɨte'uyu'eni

15   Hikɨ
hipatɨ Kureya meheyekɨneka mekateniwa'ɨkitɨakaitɨni ta'iwama
1

mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Xeme xɨka xitekiyakɨ xeka'u'inɨaritɨarieni


kemaine Muitsexi yeiyarieya, xepɨkayɨwawe xemɨtawikweitsitɨarienikɨ».
2 Papuru meta Werunawe yemekɨ mekaniniukixiekaitɨni mɨiremekɨ

wahepaɨtsita. 'Aixɨa mekaniyurieni Papuru Werunawe hamatɨa meta hipatɨ


yuri memɨte'erie mɨkɨ yunaitɨ Kerutsareme mekanekɨne, nɨ'ariekate meta
'ukirawetsixi wahetsɨa 'ikɨ niuki hepaɨtsita memɨtehetixatakɨ. 3 Mana

memɨyutixexeɨriwakai mepɨwarenɨ'a. Penitsiyatsie meta Tsamariyatsie


mepuyekɨ metekuxatatɨ memɨkahuriyutsixi wahepaɨtsita kename yuri
mete'uta'eriwakai. Mɨkɨ niuki me'enietɨ yuri memɨte'erie 'iwamarixi
waɨkawamekɨ mekaniyutemamawiekaitɨni. 4 Kerutsareme me'uta'axɨaku,

mana memɨyutixexeɨriwakai, nɨ'ariekate meta 'ukirawetsixi yunaitɨ


mekaniwarutanaki'erieni. Memɨtewarutaxatɨakɨ naime Kakaɨyari
kemɨtiyurienekai wahamatɨa 'uyeikatɨ.
5 Hikɨ hipatɨ paritseutsixi wahepaɨ memɨteku'eriwakai mekananuku'uni

mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
—Peuyewetse memɨkahuriyutsixi temɨwata'aitɨanikɨ memɨ'inɨaritɨarienikɨ
xitekiyakɨ, 'inɨari niukiyari Muitsexi 'aitsikayatsie yamemɨtekahunikɨ.
6 Hikɨ nɨ'ariekate meta 'ukirawetsixi mekaniyukuxeɨrieni 'aixɨa

meteyurienike 'ikɨ niuki hepaɨtsita. 7 Waɨkawa niuki mexɨatɨakaku,


Pekuru 'anukukeka mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:


—Neuxei 'iwamarixi, xeme mɨpaɨ xepɨtemate, Kakaɨyari meripaitɨ
pɨnetsi'anayexei xetsata, mɨkɨ memɨkahuriyutsixi niuki 'aixɨa manuyɨne
memi'enienikɨ ne ne'utaniukakaku, mɨkɨkɨ memɨtawikweitsitɨarienikɨ.
8 Kakaɨyari ta'iyari mɨmatekɨ katiniwarutahekɨatɨani wapitɨatɨ 'Iyari

Mɨtiyupata tame tahepaɨ. 9 Yɨkɨ katatixeiyatɨ mɨkɨ meta tame. Yuri


mete'uta'erieku wa'iyaritsie kaniwaru'itieni. 10 Hikɨ kamɨtsɨ, ¿ketitayari


Kakaɨyari xete'inɨatatɨwe, yuyeiyari xetewaranuyetekirie teyɨ'ɨkitɨwamete


turutsixi kwietsanamete wahepaɨ? Tatutsima meta tameta tepɨtatexiekai
yuku temanuyetenikɨ. 11 Matsi Ti'aitame Ketsutsi 'aixɨa tiuka'iyarikaku

tame yuri tepɨte'erie temɨtawikweitsitɨarienikɨ.


12 Hikɨ yunaitɨ muwa memuyuxeɨriekai kayuwatɨ meputamarixɨ,

memɨwa'enienikɨ Werunawe meta Papuru metehekɨatame 'inɨari


mamariwaweme Kakaɨyari kemɨtiyurienekai memɨkahuriyutsixi watsata
mɨkɨ metekuxatakaku. 13 Mete'utahayewaka metekuxatatɨ, Kakuwu

mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:
—Ne'iwamarixi xekeneneu'eni. 14 Tsimuni katiniutahekɨata Kakaɨyari

meripaitɨ kemɨtiyuwaɨri menuyexeiyakɨ memɨkahuriyutsixi watsata hetsɨana


memɨmiemetetɨnikɨ. 15 Yaxeikɨa paine Kakaɨyari niukametemama waniuki,

mɨpaɨ kemɨre'utɨarie hepaɨ:


Nɨ'ariekate 15  1872

16 »“'Arike
mana nepɨnuani,
Rawiri kiiya nepɨtawewieni mu'unikai.
Kɨyexiyari mana meutihe naime nepanuku'uitɨani,
nepitseiriya,
17 teɨteri memɨyuhayewa Ti'aitame memukuwaunikɨ,
yunaitɨ nuiwarite nemɨwaranayexei nehetsɨa memɨmiemetetɨnikɨ.
18 Ti'aitame mɨpaɨ paine”
matsiɨkɨme meyeitɨa 'ikɨ matɨari paitɨ.
19 »'Ayumieme ne mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, tepɨkawa'uximatɨaka mɨkɨ

memɨkahuriyutsixi Kakaɨyaritsie yuri memɨte'uta'erikɨ. 20 Matsi 'aixɨa


pɨyɨni temɨtewata'utɨirienikɨ memɨyukweriwayuriekakɨ, tita kakaɨyarixi


memɨtemawiyarie mɨkɨ hepaɨtsita, memɨkawakumaɨwanikɨ mɨkayɨ'ɨya
mɨkayɨkɨna, 'ukawiyayu waiyarieya hepaɨtsita memɨyukweriwayuriekakɨ
meta xuriya memɨkakwa'anikɨ. 21 'Iya Muitsexi meripaitɨ hikɨke pɨwarexeiya

mɨkɨ memitahekɨata kiekari mukumanetsie watukiteta yamemɨte'ititerɨwa


'uxipiya tukaritsie.

Memɨyutixexeɨriwa metehaka'utɨaka mekaneinɨ'ani


22  Hikɨ
nɨ'ariekate meta 'ukirawetsixi wahamatɨa yunaitɨ
memɨyutixexeɨriwakai wahamatɨa 'aixɨa 'anekame mekani'eriekaitɨni
yutsata memɨwaranuyexeiyakɨ hipame, memɨwaranunɨ'anikɨ 'Anutiyukiya
paitɨ Papuru meta Werunawe wahamatɨa. Mekaniwaranuyexeiya Kura
Warɨtsawaxi mɨtitewakai, meta Tsiraxi. Mɨkɨ mepɨte'aitametetɨkai yu'iwama
watsata. 23 Mɨpaɨ mete'u'utɨaka xapatsie mekaneinɨ'ani:

Nɨ'ariekate meta 'ukirawetsixi 'iwamarixi,


Tekanixewaɨritɨaka,
meta ta'iwamarixi xemɨkahuriyutsixi 'Anutiyukiyatsie,
Tsiriyatsie meta Tsiritsiyatsie xemɨtama.

24  Tepu'enana kename hipatɨ tahetsɨa miemete mexexamurietɨwekai


yuniukikɨ xe'iyari meyuitɨatɨwetɨ mexe'aitɨatɨ xemɨyu'inɨaritɨanikɨ
xitekiyakɨ, 'inɨari niukiyaritsie yaxemɨtekahunikɨ. Tame tepɨkatewa'aitɨa.
25 Hikɨ, 'axeikɨa te'uta'enieka temɨwaranayexeiyakɨ hipame 'iwamarixi

xehetsɨa temɨwaranunɨ'anikɨ Werunawe meta Papuru temɨwanaki'erie


wahamatɨa. 26 Mɨkɨ yutukari mekaniyetuakaitɨni Ketsutsi Kɨritsitu

Tati'aitɨwame hetsɨa memɨmiemetekɨ. 27 'Ayumieme, tepɨwarenɨ'a Kura


meta Tsiraxi. Mɨkɨta yuniukikɨ yaxeikɨa mepɨtexehekɨatɨani. 28 'Aixɨa


pɨtiyurie, 'Iyari Mɨtiyupata, meta tame waɨriyarika temɨkaxepitɨakakɨ,


'ikɨ hepaɨtsita kemɨreuyewetse: 29 xemɨka'ikwakakɨ tita kakaɨyarixi

memɨtemawiyarie, xuriya, mukawiya waiyarieya, kemɨ'ane mɨkaxe'ɨya


mɨkaxekɨna xemɨkawakumaɨwanikɨ. Xeme xɨka mɨkɨ xeka'umayɨani,
'aixɨa xepɨyɨaka.

Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.


1873  Nɨ'ariekate 15

30  Hikɨ
mɨkɨ memeyenɨ'arie 'Anutiyukiyatsie mekaniu'axɨani. Yunaime
mewarukuxeɨrieka xapa mekaniyetuani. 31 'Iwamarixi me'itaterɨwaka

mekaniyutemamawiekaitɨni memɨtuikariekaikɨ. 32 Kura meta Tsiraxi 

Kakaɨyari niukametemama mekanihɨkɨtɨkaitɨni, waɨkawa metekuxatatɨ


mekaniwatuikakaitɨni yu'iwama, mekaniwatseiriyakaitɨni. 33-34 Yapaɨmexɨa  

tukari me'uyurieka, yu'iwama wahetsɨa mekanekɨne 'aixɨa metewaxeiyatɨ.


Mɨkɨ memɨwareyenɨ'a wahetsɨa mekaniu'axɨani. d 35 Papuru meta Werunawe

'Anutiyukiyatsie mekaniuyuhayewa mete'ɨkitatɨ, Ti'aitame niukieya 'aixɨa


manuyɨne mekuxatatɨ meta hipame yumɨireme wahamatɨa.

Papuru meta Werunawe kememɨkateyu'eniexɨa


36  Hikɨ
yapaɨmexɨa tukari 'anukayaku, Papuru Werunawe mɨpaɨ
katiniutahɨawe: «Kɨmɨtsɨari hutarieka tepɨyehu, ta'iwamarixi tepɨwa'iwatayu
naime kiekaritetsie hakewa Ti'aitame niukieya temetaxatsie, kemetehe'uwa
tepɨwaxeiyayu». 37 Werunawe Wani Marikuxi mɨtitewakai kani'iniekaitɨni.

38 Papuru hepaɨtsita 'aixɨa pɨka'anekai memenuwitɨnikɨ mɨwareku'eiriekaikɨ


Pamɨpiriyatsie, wahamatɨa mɨkahetɨakɨ mɨti'uximayakakɨ. 39 'Ayumieme  

mepɨka'uyu'eniexɨa, mepautayeixɨa yuxexuitɨ. Werunawe Marikuxi hawitɨtɨ


kanuwa 'amɨpatsie Tsipɨre paitɨ mekanekɨne. 40 Matsi Papuru Tsiraxi

'anayexeiyaka kaneyani. Ta'iwamaxi Ti'aitame mekaniuhɨritɨani 'aixɨa


mɨtiuka'iyarinikɨ mɨkɨ hetsiemieme. 41 Tsiriyatsie meta Tsiritsiyatsie puyetɨa

watuikatɨ mana memɨyutixexeɨriwakai.

Timuteu Papuru meta Tsiraxi kemɨtiwarutinɨi

16   Hikɨ
Papuru Rerɨwe kaniye'ani meta Ritsitɨratsie, mana tiyɨ'ɨkitɨwame
1

Timuteu titewakame pukaxei. Maamaya huriyu yuri mɨti'erie


kanihɨkɨtɨkaitɨni, paapaya kɨriyeku tihɨkɨtɨkai. 2 'Iwamarixi ritsitɨratari meta

'ikuniyutari Timuteu 'aixɨa mekatenihekɨatakaitɨni. 3 Papuru kanita'inieni


hamatɨana mɨyemiekɨ. 'Inɨari xitekiyari kaniwewirieni huriyutsixi


wayeiyari kemaine, yunaitɨ memimaikaikɨ paapaya kɨriyeku mɨhɨkɨtɨkaikɨ.
4 Meku'uwatɨ kiekaritetsie mekaniwahɨritɨakaitɨni yamemɨtekahunikɨ,

'aitsikatsie kememɨte'aitakai nɨ'ariekate 'ukirawetsixi kerutsaremetari.


5 Memɨyutixexeɨriwakai mekanitɨrɨkariyariekaitɨni yuri mete'erietɨ. Tukarikɨ

mekanitamɨirirɨmekaitɨni.

Papuru yuheinɨtsita matseruniyatanaka kemɨtiuxei


6  HikɨPɨrikiyatsie meta Karatsiya kwieyaritsie mekaniuyekɨne. 'Iyari
Mɨtiyupata pɨwaruta'imaiyakai 'Atsiyatsie niuki memɨkakuxatanikɨ. 7 Mitsiya  

kwieyari tetsita me'u'axɨaka Witiniyatsie mekaneuyeyunekekaitɨni. Ketsutsi


'Iyarieya pɨkawarupitɨa. 8 Mitsiya kwieyari tetsita me'uyekɨneka Tɨruhatsi

paitɨ mekaneukakɨne. 9 Yɨwikɨta Papuru yuheinɨtsita tewi kaniuxeiya


matseruniyatanaka, muwa 'utiwekame 'iwawiriekame mɨpaɨ 'utaitɨ:

d 15:33‑34 RV60 meta hipatɨ mepenanɨitɨa Matsi Tsiraxi kaniyuwaɨriyakaitɨni mana

muyuhayewakɨ.
Nɨ'ariekate 16  1874

«Kenanaye'a 'anataɨye Matseruniya paitɨ, ketaneparewieka». 10 Yuheinɨtsita


tiuxeiyaka kwitɨwa tekaniyukuha'aritɨani ketemɨte'anukɨnekɨ 'anutaɨye


Matseruniya paitɨ, mɨpaɨ tetehetimaika Kakaɨyari mɨtatsi'uta'ini niuki 'aixɨa
manuyɨne temɨwaretaxatɨanikɨ.

Kememɨte'anutaxɨriya Piriputsie
11 Hikɨ Tɨruhatsi tehekɨneka heitseriemekɨ tekaneta'axɨani Tsamutɨratsiyatsie,
'uxa'arieka Kiekari mɨhekwatsie paitɨ tekaneta'axɨani, 12 manaketa Piriputsie

paitɨ tekanekɨne. Mɨkɨ kiekari 'amɨyewa kanihɨkɨtɨkaitɨni 'etsimɨyeyeu hetsiena


mɨtiwiya Matseruniya kwieyaritsie. Xumatari kaniwakuruniyatɨkaitɨni.
Yapaɨmexɨa tukari tekaniuyurieni mɨkɨ kiekaritsie.
13 'Uxipiya tukaritsie kiekari tetsita paitɨ tepanuyekɨ. Mana hatɨa

tetsita mɨrayutinenewitɨre puwekai. Mana tetiyaxeka 'ukarawetsixi


tekateniwarutaxatɨani mana memɨyuxeɨriekai. 14 Mɨkɨ xewitɨ Ririya

mɨtitewakai, Kakaɨyari kanayexeiyakaitɨni. Tiyatira kiekariyaritsie


kanikiekametɨkaitɨni meta 'ixuriki mɨyɨtsikimawi kanituakaitɨni. Ti'aitame
kanenutiyepieni 'iyarieya mexi mɨkɨ ta'enakai, mi'enienikɨ Papuru
kemɨtikuxatakai. 15 Mɨkɨ puka'ɨyarie meta kiena kiekatari. Hikɨ kataniuta'inieni

mɨpaɨ 'utaitɨ: «Xeme xɨka Ti'aitame hetsie yuri neti'eriekame xenetsihayeitɨani,


hikɨmɨ nekiita, xemayehenikɨ». Mɨpaɨ 'utaitɨ waɨriyarika kataniupitɨani.

Papuru meta Tsiraxi memanutaxɨriya


16  Hikɨ mɨrayutinenewitɨre teheukɨneka, 'ɨimari waɨriyarika mɨti'uximayatame
katananukunake, 'iyari 'axamɨ'ane minɨkai kɨmana mɨtimaiwekai. Mɨkɨ
tikuxatatɨ kemɨtiyɨnikekai waɨkawa pɨti'iwakai yukutsiyarima wahetsiemieme.
17 Mɨkɨ pɨtatsi'uweiyakai Papuru meta tame. Putahiwakai mɨpaɨ 'utaitɨ:

—'Ikɨ teɨteri Kakaɨyari 'Amutewi te'uximayatsiriwamete mepɨhɨkɨ,


mɨkɨ wikweitsitɨarika huyeyari xeme mepɨxekuxaxatɨwa.
18 Mɨpaɨ mɨixa tukari katiniyurienekaitɨni. Hikɨ Papuru 'uxiwa'atɨ, ta'aurie

'aweka mɨpaɨ katinitahɨawe 'iyari 'axamɨ'ane kaniutatieni:


—Ketsutsi Kɨritsitutsie netiwiyatɨ nepɨmetsi'aitɨa, hetsiena pemayeyanikɨ.
Hikɨ 'ana kwitɨwa 'iyari 'axamɨ'ane kanihayewa.
19 Kepauka kutsiyarimama mɨpaɨ memɨtehetima mɨwaruku'eiriekaikɨ

kɨmana memɨte'iwakai, 'ayumieme Papuru meta Tsiraxi mekaniutiwiyarieni,


meta kiekari hixɨapa mepɨwarehapa hakewa 'itsɨkate memɨteha'aitatsie.
20 'Itsɨkate wahɨxie mewa'atɨaka, mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—'Ikɨ teɨteri mekanihuriyutsixitɨni, mepɨwaxamurietɨwe tahetsɨa kiekatari.


21 Yeiyari mekani'ɨkitani tame xumatari temukunamiyarie temitanaki'erieni

yatɨni yatemɨteyuriekakɨ.
22 Yunaitɨ mekaniyukuxeɨrieni wahepaɨtsita. 'Itsɨkate mekateniuta'aita

wa'ixuriki memanutihɨniyariexɨanikɨ, meta kɨyekɨ memɨtiweiyanikɨ.


23 Waɨkawamekɨ mewarutiwaka, katsariyanata mekaniwaranutaxɨrieni,

meta tihɨweme mekaniuhɨritɨani 'aixɨa mɨtiwa'ɨwiyanikɨ. 24 Mɨkɨ mɨpaɨ


tiuta'aitɨarieka, mutanieretsie paitɨ kaniwaranutaxɨrieni. Wa'ɨkate


tiyɨxɨrɨwametsie kaniuye'uitɨani.
1875  Nɨ'ariekate 16

25  Hikɨ tɨkari hixɨapa yakɨtɨtɨ Papuru meta Tsiraxi meyunenewietɨ Kakaɨyari


mekaninɨawakaitɨni. Wahamatɨa memanutaxɨriyakai mekaniwa'eniekaitɨni.
26 Yapauka kwie karima kaniutayuani, katsariyana tenariyari

kaniutayuani. Naitɨ kiteniete pɨreuyepierixɨa. Yunaitɨ pɨretsutsixi watepɨate


kanakaxɨnixɨani wamamatetsie wa'ɨkatetsie. 27 Tihɨweme 'anutaniereka,

katsariyana kitenie heuyepiekame 'uxeiyaka, yunawaxa kaniwatihana


yumienike, memanutaxɨriyakai meyuta'unaxɨame 'erietɨ. Papuru karima
kanitahiwieni mɨpaɨ rehɨawetɨ:
28 ―Penɨkahɨrixɨa peti'akwinitɨani. Tame tanaitɨ 'uwa tekanayeteni.

29 Hikɨ tihɨweme kɨxeme kaniuta'iwauni, yumexuitɨatɨ kiita kaneutaweni


'uyɨyɨakatɨ. Papuru meta Tsiraxi wahetɨa kaniukaweni. 30 Takwa  

waranuyewitɨka mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:


—Neuxei, ¿titari reuyewetse yanemɨtiyurienikɨ nemɨtawikweitsitɨarienikɨ?
31 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:

—Ti'aitame Ketsutsi hetsie, yuri ketineuta'eri mɨkɨkɨ


pekanitawikweitsitɨariemɨkɨ 'ekɨ meta 'akie kiekatari.
32 Kakaɨyari niukieya mekanitaxatɨani mɨkɨ, meta yunaime kitana

memɨye'uwakai hamatɨana. 33 Mɨkɨ yɨwikɨta warewitɨka, kaniwarahauxixɨani


memaweiyatɨkateitsie. Kwitɨwata puka'ɨyarie mɨkɨ, meta yunaitɨ kiena


kiekatari. 34 Tihɨweme yukie warewitɨka katiniwaremini, meta yunaitɨ yuri

memɨte'uta'eri Kakaɨyari hetsie 'axeikɨa yunaitɨ mekaniyutemamawiekaitɨni.


35 Hikɨ 'ukatareku 'itsɨkate yutupiritsixi mekaniwarenɨ'ani tihɨweme mɨpaɨ

memɨteta'aitɨanikɨ: «Keniwarutixɨna mɨkɨ teɨteri». 36 Hikɨ tihɨweme Papuru


mɨpaɨ katiniutaxatɨani:
—'Itsɨkate mɨpaɨ mekateneta'aita xemɨtixɨnarienikɨ. Hikɨtsɨari xekenehu,
xeka'uximatɨarietɨ.
37 Papuru tehɨwemete mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:

—Mɨkɨ mepɨtatsi'utiwa yunaime wahɨxie tsepanetɨ 'itsɨkame


mɨkatatsi'uta'iwawiyaxɨ, tsepanetɨ temɨxumanutsixi. Mepɨtatsi'anutaxɨri.
Kaukatsɨari hikɨ 'awie metatsi'anuyenɨ'ani. Pɨkatixaɨtsietɨ, 'uwa me'u'axɨame,
mɨkɨ meketatsi'anuyewitɨni.
38 Tupiritsixi 'itsɨkate mekateniwarutaxatɨani kememetiyua. Kepauka

mɨkɨ memu'enana kename Papuru meta Tsiraxi Xumanutsixi mehɨkɨtɨkai


mekaniutimamani. 39 Me'u'axɨaka mekaniwanɨtɨakaitɨni, mewaranuyewitɨka

mekaniwarutawawirieni memɨyehukɨ mɨkɨ kiekaritsie. 40 Hikɨ katsariyanata


mewayekɨneka Ririya hetsɨa mekaniu'axɨani. Mewaruxeiyaka 'iwamarixi


mekaniwatuikakaitɨni. 'Arikeketa mekanekɨne.

Tetsarunikatari kememɨteyuxamuriekai

17   Hikɨ
'Amipipuritsie meta 'Apuruniyatsie me'uyekɨneka Papuru meta
1

Tsiraxi Tetsarunikatsie paitɨ mekaneta'axɨani, huriyutsixi watuki mana


kaniuwekaitɨni. 2 Papuru kemɨtiyeiyarieyatɨkai, muwa tukita kaneutahani,

haikakɨa 'uxipiya tukaritsie katiniwakuxaxatɨwakaitɨni 3 'utɨarikatsie


mieme wahekɨatɨatɨ watuikatɨ kename heuyewekai mɨkɨ Kɨritsitu heitserie


mupitɨarie mɨtikwinekɨ mɨkite watsata manukukenikɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ikɨ
Nɨ'ariekate 17  1876

nemɨxehekɨatɨa, 'ikɨ kemɨ'ane heitserie mupitɨarie Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni».


4 Hipatɨ huriyutsixi yuri mekateniuta'erieni, Papuru meta Tsiraxi

mekaniwarutinɨni, yumɨiretɨ 'ukarawetsixi waɨkawa memeuyewetse meta


kɨriyekutsixi Kakaɨyari memayexeiyakai.
5 Huriyutsixi yuri memɨkate'eriekai mewa'uxietɨ, hipame 'axamemɨteyurie

kiekari hixɨapa memu'uwa mekaniwaruta'inieni, mewaruxeɨrieka yumɨireme


kiekatari mekaniwareutaxamuriexɨani. Katsuni kiita mekateniunawani
Papuru meta Tsiraxi mewawautɨwetɨ memɨwaranuhapanikɨ yumɨireme
wahɨxie. 6 Memɨkawarutaxeikɨ, Katsuni meta hipame 'iwamama

mepɨwarehapa 'itsɨkate wahɨxie mɨpaɨ mete'uhiwatɨ: «'Ikɨ naitsarie


teɨteri mekaniwaxamurietɨweni, 'uwata mekaniu'axɨani. 7 Katsuni yukiita

kaniwarupitɨani. Mɨkɨ yunaitɨ yamepɨkatekahu Tsetsaxi kemɨti'aita,


mɨpaɨ me'utiyuatɨ kename xewitɨ ti'aitame 'a'uyeika Ketsutsitɨtɨ».
8 Mɨpaɨ mete'u'enanaka, teɨteri memɨyumɨire meta 'itsɨkate kiekatari

mekaniuyeha'ani, 9 Katsuni meta hipatɨ mekaniukwetatɨarieni 'uxa'atɨni warie


'atsimemɨkatiyuanikɨ, mekaniutixɨnarieni.

Papuru meta Tsiraxi Wereyatsie kememɨtekuxatakai


10  Hikɨkwitɨwa 'ukuyɨreku teyɨ'ɨkitɨwamete Papuru meta Tsiraxi
mepɨwarenɨ'a Wereyatsie paitɨ. Mana me'u'axɨaka huriyutsixi watukita
mekaneutahaxɨani. 11 Mana memɨtamakai huriyutsixi yemekɨ 'aixɨa

mepɨte'u'iyarikai, tetsarunikatari yamekate'u'iyarikaku. Mekanitanaki'erieni


niuki waɨkawa meyuwaɨriyatɨ. Tukarikɨ mekateniwautɨwekaitɨni 'utɨarika
xapayaritsie, yamemɨtehetimanikɨ xɨka'aku yuritɨni kememɨtekuxatakai.
12 Yumɨiretɨ huriyutsixi yuri mekateniuta'erieni, meta yuwaɨkawatɨ

kɨriyekutsixi, 'Ukarawetsixi waɨkawa memeuyewetse, meta 'ukitsi


yuwaɨkawatɨ yuri mepɨte'uta'eri.
13 Hikɨ kepauka memɨte'utamari huriyutsixi tetsarunikatari, kename

Papuru Wereyatsie Kakaɨyari niukieya hekuxatakai. Mana mekanekɨne


mewaxamurienike teɨteri yumɨireme. 14 Kwitɨwata 'iwamarixi Papuru

haramara tetsita mekanitanɨ'ani mɨyemiekɨ. Tsiraxi meta Timuteu


Wereyatsie mekaniyuhayewa. 15 Mɨkɨ Papuru memaweiyakai 'Atenaxi paitɨ

mekaneiwitɨni. Mana mekanitinuaxɨani mɨkɨ mɨpaɨ tiwaruta'aitɨaku, Tsiraxi


meta Timuteu hetsɨana memɨ'axɨanikɨ mexɨima xɨka tiyɨwenike memɨyehukɨ.

Papuru 'Atenaxitsie kemɨtiuyeikakai


16  HikɨPapuru wakwewietɨ 'Atenaxitsie, yu'iyaritsie kaniyɨhɨawekaitɨni
waxeiyatɨ kiekaritsie kakaɨyarixi waɨkawa memayexeiyariekaikɨ. 17 Tukita

niuki kanixɨatɨakaitɨni huriyutsixi wahamatɨa, meta kɨriyekutsixi Kakaɨyari


memayexeiyakai wahamatɨa. Kiekari hixɨapata tukarikɨ niuki kanikuxatakaitɨni
mana memu'uwakai wahamatɨa. 18 Hipatɨ 'Epikureyutsixi meta 'Etsituikutsixi

temaiwawemete mekaniti'eiyarɨmekaitɨni. Hipatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:


«¿Titakuta tixatanikeyu 'ikɨ niukiwiwame?» Hipatɨta mɨpaɨ mete'utiyuanekai:
«Wa'atɨtɨ kakaɨyarixi xaɨtsie miemete puwakuxata». Mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni
Papuru Ketsutsi niukieya 'aixɨa manɨyɨne mukuxatakaikɨ, meta mɨkite
1877  Nɨ'ariekate 17

kememɨte'anuku'uni. 19 Hikɨ mekaneiwitɨni 'itsɨkate 'Arexi yemuriyaritsie


memɨyutixexeɨriwakai wahɨrɨpa, mɨpaɨ mete'iku'iwawiyatɨ:


—¿Tsipara 'ikɨ 'ɨkitsika mɨhekwa pemukuxata tihɨkɨ, tame tepeitimani?
20 Ketemɨkateheye'enakare pepɨtikuxata. 'Ayumieme tekatenetimaikuni

ketɨtɨ manɨyune.
21 'Atenaxitari yunaitɨ, meta ku'uwamete mana memɨ'iwatatɨwe

'atsimepɨkateyuriekai, tixaɨtɨ mɨtihekwa mepɨtexatakukai meta


mepɨte'eniekukai xeikɨa.
22 Hikɨ Papuru 'itsɨkate wahixɨapa 'utakeka mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Neuxei 'atenaxitari. Nekanixexeiyani xeme waɨkawamekɨ


xekateniwarayexeiyani. 23 Mana ne'uyemietɨ nekatiniuxeiya tita

xemɨtewarayexeiya, xeime nekaniutaxeiya mɨrayutimawatɨre, hetsiena mɨpaɨ


re'uxame: K AKAƗYARI MƗKAMATIWATSIE 'IKƗ PƗMIEME. Hikɨ, kemɨ'ane xemayexeiya
xeka'imaitɨ, ne mɨkɨ hepaɨtsita nekatinixekuxaxatɨwani.
24 »Mɨkɨ Kakaɨyari kwie mutawewi, meta naitɨ hetsiena mɨtixuawe, mɨkɨ

Ti'aitame muyuawi meta kwie pɨtipiinieya. Mɨkɨ tuki mamakɨ mɨwewiyata


pɨka'ayeka, 25 teɨteri yumamakɨ mepɨka'eyexeiya, tixaɨtɨ mɨkareuyehɨwakɨ.

Mɨkɨ yunaime tukari pɨwapitɨa, wa'iya meta naitɨ mɨtixuawe. 26 Xeime tewi

wapaapa 'ayeitɨaka, pɨwarutiwewi yunaime nuiwarite naitsarie kwie manuniere


memɨtamakakɨ. Wakwie 'inɨariyari tiukaye meta memeixeiyanikɨ hakewa
meuye'atɨka. 27 'Ikɨ Kakaɨyari mɨyakatiniuyurieni yunaitɨ memikuwaunikɨ,

tsikeretsɨ mekumetɨwetɨ memitaxeiyakɨ. Yurikɨ, mɨkɨ 'ateewa pɨka'uyeika tame


taxexuime tahetsɨa. 28 “Mɨkɨtsie tetewiyatɨ tekanayeneniereni, tekanikuyuaneni

meta tekaniu'uwani”. Mɨpaɨ kememutiyuane hepaɨ hipatɨ teyɨnɨnɨawamete


xehetsɨa miemete: “Mɨkɨ tame nuiwarimama tepɨhɨkɨ, me'utiyuatɨ”.
29 »Hikɨ, xɨka Kakaɨyari hetsie teyekɨne, 'aixɨa pɨka'ane para mɨpaɨ

temɨte'ixeiyani huru hepaɨ, pɨrata hepaɨ yatɨni tete hepaɨ 'anekame:


tewi wewiyaya hepaɨ 'anekame, tita tewi mɨtiyɨkɨhɨawe hepaɨ 'anekame.
30 Hikɨ Kakaɨyari 'axapɨkatixeiyakai tita memɨteyuriekai kepauka

'atsimemɨkatemaikai, peru hikɨri pɨwahekɨatsitɨa yunaime teɨteri naitsarie


memɨtama memɨtehayewanikɨ kememɨteyurie. 31 Xeime tukari pukaye

mɨwa'inɨatanikɨ kwiepa memɨtama heitseriemekɨ yɨanetɨ, 'iya 'uki


manuyexei yatiyurienekaku. Kakaɨyari yurikɨ niwarutahekɨatɨani yunaime,
'enukuketɨaka mɨkɨ mɨkite watsata».
32 Hikɨ me'u'enanaka mɨkite kememɨte'anuku'uni, hipatɨ

mekaninanaimakaitɨni, hipatɨta mɨpaɨ mekatenikɨhɨawekaitɨni:


—Hutarieka 'arikeketa tepɨmatsi'enieni 'ikɨ hepaɨtsita petikuxatame.
33 Hikɨ Papuru tiutahayewaka xeɨripa, kanewayeyani. 34 Hipatɨ Papuru
   

mekaniutinɨni meta yuri mekateniuta'erieni. Riyunitsiyu mɨ'itsɨkametɨkai


'Arexi yemuriyaritsie miemetɨtɨri, meta xewitɨ 'ukaratsi Ramaritsi
mɨtitewakai, metatsiere hipatɨ yuri memɨte'eriekai.

Papuru Kurinitutsie kemɨtiuyeikakai

18   Manaketa 'Atenaxi yeyaka Kurinitutsie kaniye'ani. 2 Mana xeime


1  

huriyu 'Akira titewakame kananukunake, Punitutsie metinuiwaxɨ


Nɨ'ariekate 18  1878

meta 'ɨyaya Pɨritsira mɨtitewa. 'Apɨkareutewikai 'akuxi 'Itariya


kwieyaritsie heyeyaka, Kɨrauriyu pɨtiuta'aitakai yunaitɨ huriyutsixi
Xumatsie memɨtitekai memɨtaweiyarienikɨ. Papuru mɨkɨ wahetsɨa
kaninuani, 3 mɨkɨta wahepaɨ 'ixuriki kiyari pɨwewiwametɨkai, wahamatɨa

kaniuyuhayewa memɨteta'uximayatakɨ yunaitɨ. 4 Xexuime 'uxipiya


tukaritsie tukita katinikuxatakaitɨni, huriyutsixi meta kɨriyekutsixi


yuri katiniwa'eritɨamɨkɨkaitɨni.
5 Hikɨ Tsiraxi meta Timuteu Matseruniyatsie meheyekɨneku, me'u'axɨaku,

Papuru niukikɨ 'ayumiemetɨtɨ kanayani xeikɨa, tiwahekɨatɨatɨ huriyutsixi


kename Ketsutsi hɨkɨ kemɨ'ane heitserie mupitɨarie Kɨritsitutɨtɨ. 6 Kepauka

huriyutsixi Papuru memiti'uxiwe'eri meta 'axamekatenikɨhɨawekaitɨni,


Papuru yu'ixuriki 'utakatseka 'inɨari 'ayeitɨaka, mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
«Xeme yuhetsie xepɨtehahɨpa xɨka xe'ukwini. Ne pɨta nepɨ'itiya. Hikɨri 'ena
nemɨyeyani memɨkahuriyutsixi wahetsɨa nepɨyemie».
7 Hikɨ Papuru tukita wayeyaka xeime kie kaninuani Kutsitu mɨtitewakai

hetsɨa. Kakaɨyari mɨkɨ kanayexeiyakaitɨni, meta kiena pehurakai tuki


manuwekai. 8 Kɨritsipu tukita mɨti'aitakai yuri katiniuta'erieni Ti'aitametsie,

meta yunaitɨ kiena kiekatari. Yumɨiretɨ kurinitutari me'u'enanaka Papuru


kemɨtikuxatakai yuri mekateniuta'erieni meta mekaniuka'ɨyarieni.
9 Xeitɨkaritsie Ti'aitame Papuru heinɨtsitana mɨpaɨ katinitahɨawe:

«Pepɨkaheumaka, matsi ketinekuxatani pekatihayewatɨ, 10 ne 'ahamatɨa


nepuyeika, nixewitɨ 'axapɨkamatsiyurieni. 'Ikɨ kiekaritsie yuwaɨkawame


teɨteri nekaniwarexeiyani». 11 'Ayumieme Papuru xeiwiyari heimana

'ataxewime metseri mana kaniuyurieni, Kakaɨyari niukieya wa'ɨkitɨatɨ.


12 Hikɨ, Kareuni kuwexinaruri, 'Akaiya kwieyaritsie mɨhɨritɨariekai,

huriyutsixi 'axeikɨa me'uyukuxeɨrieka Papuru me'iniukimatɨ,


mekaneiwitɨni 'itsɨkame mɨrewa'aitatsie.
13 Mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—'Ikɨ tewi yuri katiniwa'eritɨaka teɨteri Kakaɨyari memayexeiyanikɨ 'inɨari


niukiyari kemɨkahaine.
14 Papuru 'ari taniuximekaku, Kareuni mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Neuxei huriyutsixi, 'ikɨ xɨka kwinimieme 'axareyurienike, yurikɨ


nepɨxe'enienikeyu. 15 Mexɨka yakɨ xeikɨa xe'utiyuaneni yuhetsiemieme,

niuki hepaɨtsita xe'inɨari hepaɨtsita xeikɨa, 'aixɨa xeketeneuyuri xemetɨtɨ.


'Itsɨkame nepɨkahɨkɨ mɨpaɨ ti'anekamekɨ.
16 Hikɨ katiniuta'aita memɨwayeweiyarienikɨ mɨrewayutixanetsiwatsie.

17 Mɨkɨ yunaitɨ Tsutsitenexi tukita ti'aitame mɨhɨkɨtɨkai mekaniuwiya,


meta mekaneikuwaxɨani 'itsɨkame 'uwenieya hɨxie. Kareuni 'atsipɨkahainekai


mɨkɨ hepaɨtsita.

Pɨritsira, 'Akira meta 'Apuruxi 'Epetsutsie mepu'uwakai


18  HikɨPapuru mɨixa tukari mana puyuhayewaxɨ. Manaketa yu'iwama
warutateutɨaka Tsiriya kwieyaritsie kaneyani kanuwa 'amɨpatsie.
Pɨritsira meta 'Akira hamatɨana mekanekɨne. Meripaitɨ mɨyɨhɨritɨakaikɨ,
'ayumieme Tsenikɨreyatsie paitɨ pukaxiriekai yumu'utsie. 19 Hikɨ 'Epetsutsie

1879  Nɨ'ariekate 18

me'uta'axɨaka, mana Papuru memeweiyakai kaniwareku'eirieni, mɨkɨ tukita


kaneutahani muwa niuki kaniutaxata huriyutsixi wahamatɨa. 20 Mɨkɨ  

mekanitawawirieni yapaɨmexɨa tukari mɨyurienikɨ wahetsɨa 'akuxi, mɨkɨ


pɨkayuwaɨriyakai. 21 Matsi wateutɨatɨ mɨpaɨ pɨtiuyɨhɨritɨa: «Xɨka Kakaɨyari

mɨpaɨ tinakeni nepayeneni». Hikɨ 'Epetsutsie kaneyani. 22 Hikɨ Tsetsareya


paitɨ nuaka, Kerusareme neutiyune memɨyutixexeɨriwa watahɨaweke,


manaketa 'Anutiyukiyatsie kanakayune.
23 Yapaɨmexɨa tukari mana 'uyurieka Papuru kaneyani, wareu'iwatamieka

memayutixexeɨriwatɨkatsie Karatsiya kwieyaritsie meta Pɨrikiyatsie yunaime


teyɨ'ɨkitɨwamete watuikatɨ.
24 Hikɨ huriyu tewiyari kaniuyeikakaitɨni 'Apuruxi titewatɨ 'Arekanitɨriya

metinuiwaxɨ. 'Epetsutsie kaninuani. 'Aixɨa pɨ'anekai niukamekɨ. 'Utɨarika


xapayaritsie waɨkawa pɨrayemaikai. 25 Mɨkɨ Ti'aitame huyeya hepaɨtsita

katiniuti'ɨkitɨariekaitɨni. 'Aixɨa 'iyarikɨ yuwaɨriyatɨ, katinikuxatakaitɨni


ti'ɨkitatɨ heitseriemekɨ Ketsutsi hepaɨtsita, tsepanetɨ mɨtimaikai Wani
kemɨtiu'ɨyakai xeikɨa. 26 Tukita kanitsutɨani tikuxatatɨ kaheumatɨ.

Me'i'enieka Pɨritsira meta 'Akira mekanita'inieni, heitseriemekɨ matsi


mekateni'ɨkitɨakaitɨni Kakaɨyari huyeya hepaɨtsita.
27 Mɨkɨ kaniyeimɨkɨkaitɨni 'Akaiya kwieyaritsie. 'Iwamarixi me'ituikatɨ

mekateniwaruta'utɨirieni teyɨ'ɨkitɨwamete memitanaki'erienikɨ. Henuaka


waɨkawa kaniwaparewiekaitɨni mɨkɨ yuri memɨte'uta'eri Kakaɨyari
'aixɨa tiuka'iyarikaku. 28 Yunaime huriyutsixi wahɨxie tɨrɨkaɨyemekɨ

katinikuxatakaitɨni, 'utɨarika xapayaritsie tiwahekɨatɨatɨ kemɨ'ane heitserie


mupitɨarie Ketsutsi metsiyaxi mɨhɨkɨ.

Papuru 'Epetsutsie kemɨtiuyeikakai

19   Hikɨ
'Apuruxi Kurinitutsie 'akuxi 'uyeikakaku, Papuru hɨri 'utɨa 'uyeyaka
1

'Epetsutsie kaneta'ani. Hipame teyɨ'ɨkitɨwamete mana kaniwaretaxeiya.


2 Mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:

—¿Xeme 'Iyari Mɨtiyupata xete'utanaki'eri yuri xemɨte'uta'eritsie?


Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Hawaikɨ matsi 'Iyari Mɨtiyupata hepaɨtsita tepɨka'enanawawe.
3 Hikɨ mɨpaɨ katiniwaruta'iwawiya:

—¿Titatsie xetewiyatɨ xete'uka'ɨyarie?


Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:
—Wani kemɨtiuka'ɨyakai xeikɨa teniuka'ɨyarieni tame.
4 Papuru mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:

—Wani kaniwaruka'ɨyakaitɨni metehayewakaku ke'axamemɨteyuriekai,


mɨpaɨ tiwakuxaxatɨwatɨ teɨteri yuri memɨteta'erienikɨ kemɨ'ane 'utɨmana
'umamiekaitsie. Mɨkɨ Ketsutsi kanixatakaitɨni Kɨritsitu.
5 Me'u'enanaka mekaniuka'ɨyarieni Ti'aitame Ketsutsi hetsiemieme.

6 Papuru waheima kaniutimeni, 'ana 'Iyari Mɨtiyupata mehexeiyatɨ


mekanakɨne, hipame niukitekɨ me'utiniutɨ mekanakɨne meta Kakaɨyari


niukieya mekanikuxatakaitɨni. 7 Yunaitɨ teɨteri tamamata heimana

huta mepɨyupaɨmekai.
Nɨ'ariekate 19  1880

8  Hikɨ Papuru huriyutsixi watukita kani'axekaitɨni tikuxatatɨ kamatɨ


haika metseri puyuri. Niuki kanikuxatakaitɨni, yuri memɨteta'erienikɨ,
Kakaɨyari ti'aitametɨkaku tikuxatatɨ. 9 Hipatɨ mekanitsetse'ikaitɨni, yuri

mepɨkate'uta'eri, 'axame'utiyuatɨ mɨkɨ huye hepaɨtsita yumɨireme wahɨxie.


Papuru waruku'eirieka teyɨ'ɨkitɨwamete kaniwaranuyewitɨni. Tukarikɨ
Tiranu mɨti'ɨkitakaitsie niuki kanikuxatakaitɨni. 10 Mɨpaɨ huta wiyari

katiniyurienekaitɨni, yunaitɨ 'Atsiyatsie memɨtamakai huriyutsixi meta


kɨriyekutsixi Ti'aitame niukieya mekaniu'enieni.
11 Hikɨ Kakaɨyari 'inɨari tɨrɨkawime katiniyurienekaitɨni Papuru

yatiyurienekaku. 12 Tekwikwikate watuwaxate meta wapetserate


mepɨwarehuririwakai Papuru mimayuanikɨ, mɨkɨkɨ yukwiniyakɨ


'aixɨameteheu'erietɨ mepakɨkakai, meta kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene
wahetsie mepayekɨkakai.
13 Hipatɨ ku'uwamete huriyutsixi kakaɨyarixi memɨwaranuyenɨ'awakai,

mɨkɨ Ti'aitame Ketsutsi mekanitixatatɨkɨne, kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene


memɨwanɨkai teɨteri wahepaɨtsita, mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Ne nepɨxe'aitɨa
Ketsutsi hetsiemieme Papuru mikuxata hetsɨa, nepɨxewawirie xemayekɨnekɨ».
14 'Ikɨ huriyu 'Itsikewa mɨtitewakai mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame, mɨkɨ

'atahutame yuniwema kaniwarexeiyakaitɨni mɨpaɨ meteyuriekame.


15 Hikɨ 'iyari 'axamɨ'ane mɨpaɨ katiniwaruta'eiya, Ketsutsi nepɨmate:

«Meta Papuru nepetima, peru xeme, ¿kemɨ'ane xepɨyɨa?» 16 Mɨkɨ tewi  

'iyari 'axamɨ'ane miwiyakai waheima kaniutiweni, kaniwara'iwa yunaime


tɨrɨkaɨyetɨ. Mɨkɨtsɨ memamawetɨ meheuxitekietɨkaitɨ mekaniyuta'una kiita.
17 Kepauka memɨte'utamari kemɨtiuyɨ yunaitɨ huriyutsixi meta kɨriyekutsixi

'Epetsutsie memɨtamakai. Waɨkawa yunaitɨ mekanimamakaitɨni. Kemɨ'ane


Ti'aitame Ketsutsi mɨhɨkɨ 'aixɨa tikuxaxatsiwatɨ kanayani. 18 Yumɨiretɨ yuri

memɨte'uta'eri mekaniu'axɨani meyuhekɨatatɨ 'axakememɨteyuriekai. 19 Yumɨiretɨ


mɨkɨ memɨteyukewaiyakai, yuxapate me'ukuxeɨrieka yunaime wahɨxie


mekanititaiya. Hikɨ mekaniti'inɨata 'axeikɨa kepaɨmemetsie naitɨ mɨ'akai
xapayari, huta tewiyari heimana tamamata miriyari pɨrata tuminiyari kanayani.
20 Mɨpaɨ tiuyɨku, Ti'aitame niukieya tɨrɨkaɨyemekɨ kaniutimɨire, kaniutɨrɨkare.

21 Hikɨ mɨya tiuyɨku, Papuru yu'iyaritsie kaniyuwaɨriya Matseruniyatsie


meta 'Akaiyatsie 'uyeyame Kerutsaremetsie meta'anikɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ:


«Mana neheta'ame, peuyewetse Xumatsie nemeumiekɨ». 22 Hikɨ yuhutame

yuparewiwamete Timuteu meta 'Eratsitu Matseruniyatsie kaniwarenɨ'ani,


mexi'akuxi 'Atsiyatsie yapaɨmexɨa tukari 'ukatei.

'Epetsutari kememɨteyuxamuriekai
23  Hikɨ
'ana waɨkawamekɨ mepɨyumuinakai teɨteri mɨkɨ huye hepaɨtsita.
24  Xewitɨ
Remetɨriyu mɨtitewakai pɨrata wewiwame mɨhɨkɨtɨkai, pɨrata
kakaɨyarixiyari pɨwawewiekai Riyana hepaɨ tiyuxexeiyame. Mɨkɨ mɨpaɨ
tiyurienetɨ waɨkawa 'iwarika kaniwapitɨakaitɨni tewewiwamete. 25 Hikɨ  

warukuxeɨrieka mɨkɨ, wahepaɨ te'uximayatamete wahamame, mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Neuxei, xeme xekatenimaika tame temɨte'iwa 'ikɨ ta'uximayatsikakɨ.
26 Mɨpaɨ xepɨtexeiya, mɨpaɨ xepɨte'enana, Papuru yuri kemɨtiwa'eritɨa

1881  Nɨ'ariekate 19

kemɨtiwarukunuitɨa yumɨireme teɨteri, 'ena 'Epetsutsie xeikɨa pɨkatixaɨ,


matsi naitsarie 'Atsiyatsie. Mɨpaɨ katinikuxatani, mɨkɨ mamakɨ
memɨwewiyatɨka kakaɨyarixi mepɨkahɨkɨ 'utaitɨ. 27 Mɨkɨ meta, tita

temɨtehexeiya tame pɨkweriwa'ane kapa yakɨ'ayanikɨ. Matsi meta, 'ikɨ


kakaɨyari mɨtɨrɨkaɨye Riyana tukieya, tixaɨ katihɨkɨtɨme teɨteri me'erietɨ.
Yunaitɨ 'atsiyatari, naitsarie kwiepa memɨtamata, kemɨ'ane memayexeiya,
'ikɨ tɨrɨkariyaya pɨka'unariexime.
28 Hikɨ me'u'enanaka mepuyeha'a. Mekaniutihiwakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

—Kanitɨrɨkaɨyeni 'epetsutari takakaɨyari Riyana.


29 Naitsarie kiekaritsie mepuyuxamurietɨwekai. 'Axeikɨa mepekɨ

me'unautsaxɨaximetɨ xeɨripa, mewarutiwiyaka Kayu meta 'Aritsitariku


matseruniyatari Papuru teɨtametemama memɨhɨkɨtɨkai. 30 Papuru  

kanihamɨkɨkaitɨni yumɨiretɨ teɨteri memayuxeɨrie wahɨxie, peru


teyɨ'ɨkitɨwamete mepɨka'ipitɨa. 31 Hipatɨ 'Atsiya kwieyaritsie kiekatari

'itsɨkate, hamikumama memɨhɨkɨtɨkai, xapa mekaneinɨ'airieni waɨkamekɨ


me'iwawirietɨ xeɨripa mɨkamiekɨ.
32 Hikɨ hipatɨ yɨkɨ mete'uhiwatɨ hipatɨta yɨkɨ pɨta mekateniuhiwakaitɨni.

Mana xeikɨa mekaniyukuxeɨrieni yunaitɨ, yumɨiretɨ 'atsimepɨkatemaikai


titayari muwa memɨte'u'axɨakai. 33 'Amemu'uwakai watsata mekanenuyexeiya

'Arekanituru, huriyutsixi me'itakeku wahɨxie. 'Arekanituru yumamakɨ


waru'inɨaritɨaka kaniniumɨkɨkaitɨni yuhetsiemieme memɨyukuxeɨri wahɨxie.
34 Meheitimaika Huriyu mɨhɨkɨtɨkaikɨ, karima mekaniutihiwakaitɨni 'axeikɨa

yunaitɨ huta hurayari mepuyuri mɨpaɨ mete'uhiwatɨ:


—Kanitɨrɨkaɨyeni 'epetsutari takakaɨyari Riyana.
35 Hikɨ kiekaritsie ti'aitame ti'utɨwame waku'imaiyatɨ mɨpaɨ

katiniwarutahɨawe memuyuxeɨriekai:
—Neuxei 'epetsutari, ¿hakewatsɨ tewi 'atsimɨkatimate kename 'Epetsu
kiekatari Riyana mɨtɨrɨkaɨye tukita temɨte'aita, Kupiteritsɨa makane tete
kakaɨyariyari hɨwemetemama? 36 Hikɨ, xɨka mɨpaɨ 'aneni, xɨka kayuxamurieka

'ikɨ niuki, kaneuyeweka kayuwatɨ xemɨtamarekɨ 'axaxemɨkateyu'eniwanikɨ.


37 Xekaniwa'atɨani 'ikɨ teɨteri, tsepa 'axamemɨkate'uyuri tuki hepaɨtsita,

tsepa 'axamemɨkatekuxata xekakaɨyari hepaɨtsita. 38 'Ayumieme Remetɨriyu,


tewewiwamete hamatɨana memu'uwa xɨka tixaɨ metehexeiya xeime hepaɨtsita,


tukari puxuawe kepauka 'itsɨkate 'amemɨtiteni, mɨkɨ kwiepa memɨhɨritɨarie
'amekaniu'uwani. Mana yuxanetsika mekehe'atɨani. 39 Xɨkatsɨ matsi

'akuxi xetekuwauni, 'aixɨa pɨyɨni kepauka kiekatari memɨyuxeɨrie, 'inɨari


niukiyari kemaine. 40 Hikɨmɨtsɨari tepɨkweriwa'aka kapa tahetsie rahɨiyanikɨ

'axatemɨtewakɨhɨawekɨ hikɨ, tsepa mɨkareuyewekai. Tame tepɨkayɨwawe yɨkɨ


temaitɨkani tahetsiemieme 'ikɨ xamurikakɨ.
41 Mɨpaɨ 'utayɨka memayuxeɨrietsie kaniwaranuyenɨ'ani memɨyehukɨ.

Papuru Matseruniyatsie meta Kɨretsiyatsie kemɨretɨa

20   Hikɨ
xamurika kayuwatɨ 'utamareku, Papuru teyɨ'ɨkitɨwamete
1

yu'aurie katiniwarutanɨ'airieni, waruparewieka memɨkatehayewanikɨ


'imatɨrieka warutateutɨaka Matseruniya paitɨ kaneyani. 2 Mana 'uyeikatɨ

Nɨ'ariekate 20  1882

wahetsɨa, kaniwatuikakaitɨni waɨkawa niukikɨ. 'Ariketa Kɨretsiya


kwieyaritsie kaneta'ani. 3 Haika metseri yuriekaku, huriyutsixi

mekaniyu'enieni me'imienike kepauka Tsiriya paitɨ mɨyemiekai. 'Ayumieme


mɨpaɨ katiniyumaikaitɨni Matseruniya pɨta muyeyunekɨ. 4 'Atsiyapaitɨ

hamatɨana mekaniu'uwakaitɨni Tsupateri wereyatanaka, 'Aritsitariku meta


Tsekunitu memɨtetsarunikataritɨkai, Kayu rerɨwetanaka, Timuteu, Tikiku
meta Tɨrupimu memɨ'atsiyataritɨkai. 5 Mɨkɨ meripaitɨ mehekɨneka Tɨruhatsi

paitɨ mekatanekwewiekaitɨni. 6 Tametsɨ Piriputsie kanuwa 'amɨpatsie


tekaneyekɨne, paa mɨkakuxanariyarie 'ixɨarariyari 'anutiyaku. Wahetsɨa


tekaneta'axɨani Tɨruhatsi paitɨ 'auxɨwime tukari 'anukayaku. Mana 'atahuta
tukari tepuyuri.

Papuru kemɨtiwaruteutɨa Tɨruhatsi kiekatari wareku'iwataka


7 Hikɨ mexɨakame tukari tsemanatsie tekanitakuxeɨrieni paa temɨtitarakɨ.
Papuru katiniwakuxaxatɨwakaitɨni, 'uxa'arieka mɨyemiekaikɨ, 'ayumieme
'apɨreuterixɨ tikuxatatɨ tɨkari hixɨapake. 8 Waɨkawa kɨxemete pɨti'ukai

kii taɨta haikakɨa heutitewakaku temɨwayuxeɨriekaitsie. 9 Xewitɨ temaikɨ


'Eutiku titewatɨ 'etsimayewa mɨranenieritɨretsie kanayekateitɨni. Mɨkɨ


kanekakumɨkatɨyani. Papuru waɨkawa tikuxatakaku, kepauka yemekɨ
waɨkawa meuku, haikatɨ kii yuheima 'a'ukametsie kaneukaweni, mɨkitɨ
kaniutikweiyani. 10 Papuru 'anukayaka, temaikɨ hepa heyaka 'itapatɨ, mɨpaɨ

kaniutayɨni: «Kayuwatɨ xepɨkayumuinani. 'Iyarieya 'upɨyeka». 11 Hikɨta


Papuru kaneutiyani. Paa 'utitaraka, tiukwaka, mana katinikuxatakaitɨni


waɨkawa. Tau 'anatinekuke kaneyani. 12 Temaikɨ 'ayeniereme mekanewitɨni

kiena, waɨkawamekɨ yunaitɨ mekaniunɨtɨarieni.

Kememɨteheta'axɨa Miretu Tɨruhatsi meheyekɨneka


13  Hikɨ tame kanuwatsie tepekɨ te'anuhaitɨtɨatɨ, 'Atsunitsie tekaniye'axɨani.
Papuru hamatɨa mɨpaɨ temɨte'uxatakaikɨ. Mɨkɨ yu'ɨkama kaneta'anikekaitɨni.
14 Kepauka mɨtatsi'anukunakixɨ 'Atsunitsie, kanuwatsie tekaneitɨni, Mitirene

paitɨ tekanekɨne. 15 Manata 'uxa'arieka tekanekɨne teheta'axɨanike Kiuxi


hɨxie, 'uxa'ariekaketa Tsamutsie tepeta'axɨa, 'arike Turukiriyu teheta'axɨaka


'uxa'arieka Miretu paitɨ tekaneta'axɨani. 16 Papuru yapɨtiu'eriekairi, 'Epetsu

'aurie xekɨa temuyekɨnekekai, muixa tukari mɨkayurienikekaikɨ 'Atsiya


kwieyaritsie. Kaniyumexɨitɨakaitɨni xɨka yɨwenike Kerutsareme meyeikanikɨ
'ixɨarari 'atahutarieka tsemanatsie mieme 'aye'ayu.
17 Hikɨ Papuru Miretutsie 'uyeikatɨ, 'ukirawetsixi 'Epetsutsie

memuyutixexeɨriwa, katiniwarutanɨ'airieni. 18 Kepauka memu'axɨa


mɨpaɨ katiniwarutahɨawe: «Xeme xepɨtemate kenemɨtiuyeikakai


xehamatɨa ne'uyeikatɨ, matɨari paitɨ nenuaka 'Atsiya kwieyaritsie.
19 Ti'aitame hetsiemieme nekatini'uximayaka tixaɨtɨ nekarayuyeitɨatɨ,

ne'utatsuatɨ, ne'inɨatsienetɨ, huriyutsixi kememɨteyu'eniekai nehepaɨtsita.


20 Nepɨkaneku'imawakai, nepɨnewaɨriyakai nemɨtixetahekɨatɨanikɨ tita

mɨreuyewekai, teɨteri wahɨxie meta xekiiteta nekatinixe'ɨkitɨakaitɨni.


21 Huriyutsixi meta kɨriyekutsixi mɨpaɨ nepɨtixehekɨatɨakai xetehayewame

1883  Nɨ'ariekate 20

kexemɨteyurie Kakaɨyaritsie xemɨtewiyanikɨ, yuri xemɨteta'erienikɨ


Tati'aitɨwame Ketsutsi hetsie.
22 »Hikɨ ne Kerutsareme nepɨyemie 'Iyari waɨriyarika netsipitɨakaku.

'Atsinekatimaitɨ mana keneme'itɨarieni. 23 Mɨpaɨ xeikɨa nekatinimaika,


'Iyari Mɨtiyupata mɨpaɨ netihekɨatɨakaku naime kiekaritetsie, kename


kaunarite meta 'uximatɨarika mana netsihetakwewie. 24 Matsi, netukari

raye'akame nepɨka'erie nehetsiemieme. Nepinɨni xeikɨa nehɨritɨarika


nenetemawietɨ, 'uximayatsikatsie yanepɨtiyurieni Ti'aitame Ketsutsi
kemɨnetiuhɨritɨa, nemɨtihekɨatanikɨ niuki 'aixɨa manuyɨne hepaɨtsita
Kakaɨyari 'aixɨa kemɨtiuka'iyari.
25 »Hikɨ ne nepɨtimate yunaitɨ xeme hatsuakuri nenierika xepɨkaxeiya,

Kakaɨyari ti'aitametɨkaku nehekɨatatɨ kenemutiuyeikakai xetsata.


26 'Ayumieme 'ikɨ tukaritsie nekatinixe'utahekɨatɨani kename ne ne'itiya,

nixeime xuriyayakɨ nehetsie karahɨiwa. 27 Hatsuaku nepɨkaneku'imawakai,


nepɨnewaɨriyakai nemɨtixetaxatɨanikɨ naime Kakaɨyari mɨtiutsutɨa.


28 Xekeneyukweriwayurieka xeme, xekeniwakweriwayurieka mɨkɨta muxatsi

wakɨmana 'Iyari Mɨtiyupata xehɨritɨariekame mɨxe'ayeitɨa, xemɨwa'ɨwiyanikɨ


mɨkɨ yunaime Ti'aitame hetsɨa miemete memɨyutixexeɨriwa,
mɨkɨ mɨwarunanai yuxuriyakɨ. 29 Netsɨ nekatinimaika neyemieyu 'arike

'ɨrawetsixi xetsata mekaneutahaxɨakuni teyu'uximatɨwamete. Muxatsi


mekaniwatixɨtɨakuni. 30 Xetsatatɨtɨ mekananuku'uikuni hipatɨ tutunimekɨ

me'utiniutɨ, yu'utɨma memɨwaranuhapanikɨ teyɨ'ɨkitɨwamete. 31 'Ayumieme


xekenayeneniereni, xekena'eriwani haika wiyari tukarikɨ tɨkarikɨ


kenemɨkatihayewakai nexeku'imaiyatɨ yuxexuime, ne'utatsuatɨ.
32 »Hikɨ xehepaɨtsita Kakaɨyari nekanihɨritɨaka, niukiyarita. Mɨkɨ niuki

'aixɨa mɨtiuka'iyari manuyɨne, mɨkɨ kaniyɨweni mɨxetseiriyani, mɨxepitɨani


xehetsie mɨtinakenikɨ yunaime Kakaɨyari mɨwarupataxɨ yuhetsiemieme,
mɨkɨ wahetsie kemɨtinakeni. 33 Ne xeime tuminieya pɨrataya, huruya meta

'ixurikieya nepɨka'ihiwe'eririekai. 34 Matsi xeme xekatenimaika 'ikɨ nemamakɨ


nepɨtinepitɨakai tita ne nemɨreuyehɨakai, meta nehamatɨa memu'uwakai


tita memɨteheuyehɨakai nepɨtiwapitɨakai. 35 Ne 'ɨkitsika ne'ayuyeitɨatɨ

nekatinixehekɨatɨakaitɨni mɨpaɨ xete'uximayatɨ xemɨwaparewienikɨ mɨkɨ


memɨkatɨrɨkawi, xeme xeme'eriwanikɨ Ti'aitame Ketsutsi niukieya kemutayɨ:
“Kemɨ'ane ti'uximayatɨ mɨtiyetua kaniyutemawieka, kemɨ'ane mɨtimikie
'etsiwa xeikɨa kaniyutemawieka”».
36 Hikɨ mɨpaɨ 'utayɨka, Papuru 'utitunumakeka, yunaime wahamatɨa

kaniyutanenewieni. 37 Yunaitɨ waɨkawa mekaniutitsuanakaitɨni me'ikutapatɨ


meta me'iku'itsewetɨ 38 meyuhiwerietɨkaitɨ yemekɨ niukieya kemainekaikɨ,


kename nierikaya mekaxeiyanikekai tawariri. Kanuwa 'amɨpatsie


paitɨ mekaneikutuani.

Papuru Kerutsaremetsie kemɨretɨa

21   Hikɨ
tewarutateutɨaka tekanekɨne, heitserie te'erietɨ kanuwa
1

'amɨpatsie Kuhutsi paitɨ tekaneta'axɨani, 'uxa'arieka Ruraxitsie


paitɨ, manaketa Pataratsie paitɨ tekaneta'axɨani. 2 Mana kanuwa 'amɨpa

Nɨ'ariekate 21  1884

'ayeyeiximekame tekaniuxeiya Penitsiyatsie heyaka. Te'akayaxeka


tenekɨne. 3 Tsipɨre kwieyari haramara hixɨapa mɨyeka te'uxeiyaka ta'utata

te'uku'eirieka, Tsiriyatsie tekaneta'axɨani. Mana Tirutsie tekaniuyekɨne


kanuwa 'amɨpa mana mɨti'ikapiyanikekaikɨ. 4 Mana teyɨ'ɨkitɨwamete

tekaniwaretaxeiya, 'atahuta tukari tekaniuyurieni mɨkɨ wahamatɨa. Mɨkɨ


mɨpaɨ Papuru mekateneye'eritɨani 'Iyari mɨpaɨ tiwa'ɨkitɨakaku Kerutsareme
paitɨ mɨkaye'axenikɨ. 5 Yapaɨmexɨa tukari te'uyurieka wahamatɨa,

tekanekɨne ketemɨtehukai. Yunaitɨ teyu'ɨkitɨwamete, 'ukarawetsixi meta


tɨɨri mepɨtatsi'uweiyakai kiekari manu'axe paitɨ, mana haramara tetsita
te'utitunuma'uka, tekaniyutanenewieni, 6 hikɨta tetatateutɨaxɨaka, tame

kanuwa 'amɨpatsie tekanatiyaxe, mɨkɨta yukie mekaneutayeixɨani.


7 Tirutsie teheyekɨneka mɨkɨ kanuwa 'amɨpatsie, tawarita tekanekɨne,

Turemaira tekaneta'axɨani. Mana tewarutawaɨritɨaka 'iwamarixi, xeitukari


tepuyuri wahamatɨa. 8 Tehayekɨneka Papuru hamatɨa, 'uxa'arieka Tsetsareya

tekaneta'axɨani. Peripe niuki 'aixɨa manuyɨne mukuxata hetsɨa tekaniu'axɨani,


mɨkɨ xewitɨ kanihɨkɨtɨkaitɨni 'atahuta meyupaɨmetɨ memɨte'uximayakai.
9 Mɨkɨ yunaukame yuniwema pɨwarexeiyakai 'ɨimarixi texaxatamete.

10 Hikɨ yapaɨmexɨa tukari teyuriekaku, xewitɨ Kureyatsie heyeyaka mana


kaninuani, Kakaɨyari niukameya 'Akawu titewatɨ. 11 Tahetsɨa nuaka, Papuru


hɨiyameya 'utihurieka, yɨ'ɨkate meta yumamate kaniuhɨaxɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:


—'Iyari Mɨtiyupata mɨpaɨ kanaineni: “'Ikɨ hɨiyame kutsiyarieya,
huriyutsixi Kerutsaremetsie mɨpaɨ mekatenihɨakuni, mɨkɨ
memɨkahuriyutsixi mekaniwayetuiriekuni”.
12 Mɨyatete'u'enanaka, tame meta mana kiekatari wahamatɨa Papuru

tekaniwawiriekaitɨni Kerutsareme mɨka'uyeyeikanikɨ.


13 Papuru mɨpaɨ katatiniuta'eiya:

—¿Titayari xe'utitsuatɨ ne'iyari xeteweranariya? Ne nepɨha'aritsie


Kerutsaremetsie nemɨhɨiyanikɨ meta nemɨmɨnikɨ Ti'aitame
Ketsutsi hetsiemieme.
14 Yamɨkatinaki'eriekaikɨ temikununuitɨwani, tekateniuhayewa

mɨpaɨ tete'ikɨhɨawetɨ:
—Kamɨtsɨ yaketiuyɨni Ti'aitame kemɨtinake.
15 Hikɨ yapaɨmexɨa tukari 'utixɨku tetakuha'aritɨaka Kerutsaremetsie

tekaneutiyune. 16 Hipatɨ teyu'ɨkitɨwamete Tsetsareya kiekatari tahamatɨa


mepekɨ, mɨkɨ mekatanewitɨni Mɨnatsuni kie mana temukuhenikɨ,


tsipɨretanaka mɨkɨ tiyɨ'ɨkitɨwame kanihɨkɨtɨkaitɨni matɨari mieme.

Papuru Kerutsaremetsie kemɨtinua


17 Kepauka Kerutsaremetsie temu'axɨa, 'iwamarixi mekataniutanaki'erieni
meyutemamawietɨ. 18 'Uxa'arieka Papuru tahamatɨa kaneyani Kakuwu

metahɨawekɨ, meta yunaitɨ 'ukirawetsixi mana mekaniyuxeɨriekaitɨni.


19 Hikɨ warutawaɨritɨaka, katiniwahekɨatɨakaitɨni naime kemɨtihɨritɨariekai

hepaɨtsita Kakaɨyari kemɨtiuyuri memɨkahuriyutsixi watsata.


20 Mɨkɨ me'u'enanaka 'aixɨa Kakaɨyari hepaɨtsita mekaniutiyuanekaitɨni.

Papuru mɨpaɨ mekateniutahɨawe: «Neuxei ta'iwama, pekaniwaxeiyani


1885  Nɨ'ariekate 21

keyupaɨmetɨ miriyari huriyutsixi yuri memɨte'erie, mɨkɨ yunaitɨ yemekɨ


'inɨari niukiyaritsie mepɨtewiya. 21 Hikɨtsɨari, mɨpaɨ mekateni'enanaka

'ahepaɨtsita, kename mɨpaɨ peti'ɨkita Muitsexi 'inɨarieya yunaitɨ huriyutsixi


meke'iku'eirieni memɨkahuriyutsixi watsata memu'uwa. Yapetiwakɨhɨawetɨ
memɨka'inɨaritɨarienikɨ tɨɨri xitekiyakɨ, yuyeiyaritsie yamemɨkatekahunikɨri.
22 ¿Keriteteyurieka? Yumɨiretɨ xɨari mepɨyukuxeɨrieni. Mepɨ'enanani

pemunuakɨ. 23 'Ayumieme, mɨpaɨ ketineuyuri ketemɨmetetahɨawe. 'Uwa


tatsata 'ukitsi yunaukatɨ mepɨye'uwa, paye'axime memeye'atɨanikɨ


kememɨteyɨhɨritɨakai. 24 Keniwaranuwitɨki, keneu'a'itieka wahamatɨa,

ketineuyutua wakɨpa mɨkaxirienikɨ 'inɨari mayanikɨ hɨritɨarika


maye'akɨ. Mɨpaɨ petiyurieyu yunaitɨ mepɨtehetimani kename katiyuri
kememɨtekɨhɨawarɨwa 'ahepaɨtsita, matsi 'inɨari niukiyaritsie yapetikamietɨ
'apemuyeika. 25 Mɨkɨtsɨ memɨkahuriyutsixi yuri memɨte'uta'eri,

niuki tepɨwarenɨ'airi tewa'aitɨatɨ mɨpaɨ 'anenemetsie yamemɨkatekahunikɨ,


matsi memɨka'ikwakakɨ tita tetexi memɨtexatɨarie, xuriya, tewá yukawieyu
waiyarieya meta kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya mɨkayɨkɨna memɨkawakumaɨwanikɨ».
26 Hikɨ 'uxa'arieka Papuru mɨkɨ 'ukitsi kaniwarewitɨni, mɨkɨta wahamatɨa

yu'itieka tukita kaneutahani, mɨpaɨ tihekɨatatɨ kename tukari 'aye'a


memuyu'itienitsie, meta mɨkɨ yuxexuitɨ wamawari pɨyetuiyani.

Papuru kemɨtiuwiyarie
27 Kepaukari 'atahuta tukari 'aye'aximekaku, huriyutsixi 'Atsiya kiekatari
Papuru tukita mekaniuxeiya. Mekaniwaruxamurieni yunaime mana
memu'uwakai meta mekaniwiya, 28 mɨpaɨ mete'uhiwatɨ: «'Ixaheritsixi

xeketaneuparewi. 'Ikɨ tewi kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane yunaime teɨteri naitsarie


'axamɨtiwa'ɨkitɨa, 'inɨari niukiyari hepaɨtsita meta 'ena takiekaritsie.
Matsi 'akuxi kɨriyekutsixi 'uwa tukita kaniwaratahatɨwani, 'ikɨ 'ena
ka'akupatsiekame kanayeitɨani».
29 Meripaitɨri Tɨrupimu Papuru hamatɨa 'uyeikame kiekaritsie mepuxeiyakai

'epetsutanaka, tukita Papuru hetawitɨme mepɨ'eriekai.


30 Yunaitɨ kiekatari mepuyuxamuri. Teɨteri me'unautsaxɨaximetɨ

mekaniu'axɨani, Papuru mekaniuwiya, mekanenuyehana tuki takwa,


yapauka 'itupari meuwɨtsie kaneunarixɨani. 31 Hikɨ 'ari me'imieximekaku,

kepauka niuki munua xeimiriyari kuyaxi tiwa'aitɨwame hetsɨa kename


yunaitɨ Kerutsareme kiekatari meyuxamuriekai. 32 Kwitɨwa kuyaxi

xeitsienituyari tewa'aitɨwamete yukuyaxima mewaruwitɨkɨme pɨwarewitɨ,


meta mɨkɨ mana kaniutanautsa wahetsɨa. Kuyaxi tiwa'aitɨwame me'uxeiyaka
meta kuyaximama, Papuru metiwayatɨ mekateniuhayewa.
33 'Ahurawa 'ayaka kuyaxi tiwa'aitɨwame, kaniwiya meta katiniuta'aita

memihɨanikɨ huta tepɨayarikɨ. Manata kaniwaruta'iwawiya kemɨ'ane


mɨhɨkɨtɨkai meta kemɨtiuyuriekai. 34 Hipatɨ yɨkɨ mekateniuhiwakaitɨni,

hipatɨta yɨkɨ me'utiyuatɨ. 'Atsimɨkaretimaiwekaikɨ meyuxamurietɨ


kememutiyuanekai kemɨ'ane yuri mutainenikeyu, 'ayumieme katiniuta'aita
kuyaxi wakie memenuhanakɨ. 35 Kepauka Papuru 'imumuitɨa mɨye'a,

peuyewekai kuyaxi me'enuyewietɨ memenuhanakɨ waɨriyarika, teɨteri


Nɨ'ariekate 21  1886

memɨtsaipɨnekaikɨ. 36 Yumɨiretɨ mekaniweiyakaitɨni mɨpaɨ mete'uhiwatɨ:


«Ke'umierieni».

Papuru yuhetsiemieme teɨteri wahɨxie kemɨtiutaniu


(Nɨ'a 22:3‑16 – Nɨ'a 9:1‑22, 26:9‑18)
37 Hikɨ kepauka kuyaxi wakiita meheitahatɨaximekaku, Papuru kuyaxi
tiwa'aitɨwame mɨpaɨ katiniuta'iwawiya:
—Pekanetipitɨa nemɨmetitaxatɨanikɨ.
Mɨkɨ mɨpaɨ katinita'eiya:
—'Ekɨ kuta kɨriyekutsixi waniukikɨ petiniuwe. 38 ¿Mɨkɨ 'ekipitutanaka  

pekatihɨkɨ meripaitɨ kuya pematɨa, meta makumawetsie nauka miiriyari


yukukuyamete pemɨwarewitɨ?
39 Papuru mɨpaɨ katinita'eiya:

—Netsɨ nekanihuriyutɨni, Tarutsu nepɨnuiwakame Tsiritsiya


kwieyaritsie nemiemetɨtɨ, kiekari 'amɨyewatsie nekanikiekametɨni. Hikɨ
nepɨmatsiwawirie, keneneupitɨa teɨteri nemɨtiwataxatɨanikɨ.
40 Kuyaxi tiwa'aitɨwame 'ipitɨaku, Papuru 'imumuitsie 'utiwetɨ teɨteri

yumamakɨ kaniwaru'inɨaritɨani. Kepauka yunaitɨ kayuwatɨ me'utamareku,


'arameu niukiyarikɨ kaniutaniuni, mɨpaɨ 'utaitɨ:

22  «Neuxei 'iwamarixi meta ta'ukiyarima. Xekeneneu'eni nehetsiemieme


1  

hikɨ xehɨxie kenemɨtitaniuni».


2 Hikɨ me'i'enieka 'arameu niukiyarikɨ tikuxatame, matsi waɨkawa

kayuwatɨ mepumakai.
Mɨpaɨ kaniutayɨni: 3 «Ne nekanihuriyutɨni, Tarutsutsie Tsiritsiya kwieyaritsie

nekanetinuiwa. Matsi 'ikɨ kiekaritsie nekaniutawere, Kamarieri hetsɨa


netinineta'ɨkitɨani heitseriemekɨ tatutsima wa'inɨari niukiyari hepaɨtsita,
ne yemekɨ Kakaɨyari hepaɨtsita nepɨ'ɨtetsakai, hikɨ xeme hipatɨ xemutiyuane
hepaɨ. 4 'Ikɨ huye memuweiyakai newaranukuweweiyatɨ nepɨwatakukuyakai,

newatihɨayatɨ 'ukitsi meta 'ukari katsariyanata nepɨwaranutaxurɨwakai,


5 mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame, meta naime 'ukirawetsixi

kememɨtehekɨata. Mɨkɨ menetsi'uhuritɨaku xapa ta'iwama wahetsiemieme,


Ramatsikutsie nekaneyani newarahapanike Kerutsaremetsie mehɨatɨkaime
kemɨ'ane nemɨwaretaxeiya, memanutaxɨriyanikɨ.
6 »Hikɨ tuka mana ne'uyemiekaku, kepauka Ramatsiku ne'aye'aximekaku,

taheima mieme hekɨariya ne'aurie waɨkawa kaniukuxawatɨre. 7 Kwiepa  

nekaniukaweni. Meta xeime nekaniu'enieni mɨpaɨ netikɨhɨaweme:


“Tsauru, Tsauru titayari penetiuweiya”. 8 Netsɨ mɨpaɨ nekatinita'iwawiya:

“¿Ti'aitame kemɨ'ane pepɨhɨkɨ?” Mɨkɨ mɨpaɨ kanetiniuta'eiya: “Netsɨ Ketsutsi


natsaretitanaka nekanihɨkɨtɨni pemɨnetsi'uweiya”. 9 Nehamatɨa memu'uwakai  

hekɨariya me'uxeiyaka mekaniutimamani. Matsi mepɨka'i'eni kemɨ'ane


mɨnetsikɨhɨawekai. 10 Ne mɨpaɨ nekatinita'iwawiya: “¿Ti'aitame kereuyewetse

yanemɨtiyurienikɨ?” Ti'aitame mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: “Kenanukukexi,


Ramatsikutsie kenemie. Manari yapepɨtitahɨawarieni naime kemɨti'aitsie
yapemɨtikayanikɨ”. 11 Nepɨtauruxiekai xawatɨriyakɨ. Mɨkɨ nehamatɨa

memuhukai menetsi'ahanatɨ, Ramatsikutsie mekaneni'atɨani.


1887  Nɨ'ariekate 22

12  »Hikɨ xewitɨ 'Ananiyaxi mɨtitewa mana peyeikakai, tewi 'aixɨa


mɨtikamie 'inɨari niukiyaritsie. Yunaitɨ huriyutsixi mana memɨtamakai
'aixɨa mepɨte'imaikai. 13 Hikɨ nehetsɨa nuaka, ne'aurie 'utikeka, mɨpaɨ

kanetiniutahɨawe: “Ne'iwa Tsauru, kenanutanieri”. 'Anari kwitɨwa


nekananutaniere meta nehaunieretɨ nepatɨa. 14 Mɨkɨ mɨpaɨta kaniutayɨni:

“Tatutsima wakakaɨyari matɨari paitɨ kamenanayexeiya yapemɨretimanikɨ


ketita mɨtinake, mɨkɨ Heitserie mexeiya pemɨxeiyakɨ meta niukieya
pemɨ'enienikɨ 'utaniukame. 15 'Ekɨ kepemɨtiunierixɨ meta kepemɨtiu'enaxɨ

yunaime teɨteri pekatiniwatahekɨatɨamɨkɨ. 16 Hikɨtsɨari, ¿tita 'akuxi


petitakwewie? Kenanukukexi, keneuka'ɨwa, meta 'axapemɨtiuyurikɨ


keneu'ahauxina pehehɨawetɨ kemɨ'ane mɨhɨkɨ”.
17 »Hikɨ Kerutsareme nenuaka, mexi'akuxi tuki kuraruyarita

neyunenewiekai, heinɨtsi hepaɨ 'anekame nekaniuxeiya, 18 meta Ti'aitame


nekaniuxeiya mɨpaɨ netikɨhɨaweme: “Kene'akumexɨitɨa, Kerutsareme


kenayeye'a, 'aniuki mepɨkatanaki'erieni nehepaɨtsita kepemɨtihekɨata”.
19 Netsɨ mɨpaɨ nekatinita'eiya: “Ti'aitame, mɨkɨ mekatenimaika tukiteta

ne kenemɨtitahakekai newaranutaxɨrɨwatɨ newatiwayatɨ mɨkɨ yuri


memɨte'eriekai 'ahetsie, 20 meta kepauka 'Etsitewani xuriyaya mutaxɨri

'ahepaɨtsita mɨtihekɨatakai, ne mana nepuwekai ne'iyari ya'anekaku


meta wa'ixurikite ne'ihɨtɨ mɨkɨ memimienikekai”. 21 Matsi Ti'aitame

mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: “Kenemie, ne 'ateewa paitɨ nekamenanunɨ'amɨkɨ


memɨkahuriyutsixi wahetsɨa”».

Papuru Xumatsie kiekame


22  Hikɨteɨteri yumɨiretɨ Papuru mekani'eniekaitɨni kepaukari mɨkɨ niuki
mutaxa, 'ana karima meputihiwaxɨ mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Kwiepa ke'umaweni.
'Aixɨa pɨka'ane mɨkɨ tewi 'ayenieretɨ muyeikani».
23 Me'utihiwatɨ yu'ixuriki teikɨ mehewiwiwatɨ meta tumuanari teikɨ

mehewiwiwatɨ, 24 kuyaxi tiwa'aitɨwame katiniuta'aita Papuru kuyaxi


wakiita manuhanienikɨ.
—Tepita'inɨata 'ariwatsini 'ikuwaxɨayu, yanemɨretimanikɨ titayari mɨya
memɨte'uhiwakai hepaɨtsitana.
25 Kepauka me'ikuhɨayakaku karena kaunariyarikɨ, Papuru xeitsienituyari

kuyaxi tiwa'aitɨwame mɨpaɨ katiniutahɨawe mana 'utiwekaku:


—¿Xeme 'aitsikatsie xetepitɨarie tewi Xumatsie kiekame xemukuwaxɨani
'itsɨkame ka'ita'iwawiyawekaku?
26 Kuyaxi xeitsienituyari tiwa'aitɨwame 'u'enaka kuyaxi tiwa'aitɨwame hetsɨa

kaneyani, mɨpaɨ katinitahekɨatɨani:


—¿'Ekɨ kepetiyurieni? 'Ikɨ tewi Xumatsie kanikiekametɨni.
27 Kuyaxi tiwa'aitɨwame Papuru hetsɨa kaniye'ani, mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Yakenetineutahɨawi, ¿'ekɨ Xumatsie petikiekame?


Papuru mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Huu, mɨkɨ nepɨhɨkɨ.
28 Kuyaxi tiwa'aitɨwame mɨpaɨ katinita'eiya:

—Karikɨ ne waɨkawa netininetuani kiekame nemayanikɨ.


Nɨ'ariekate 22  1888

Papuru mɨpaɨ katinitahɨawe:


—Ne, matsi mana nuiwakame nekanihɨkɨtɨni.
29 'Ayumieme hetsɨana memu'axɨakai me'ita'iwawiyake yapauka

mekaneutayeixɨani. Kuyaxi tiwa'aitɨwame yaretimaika Papuru Xumatsie


mɨkiekametɨkaikɨ, kanimakaitɨni mihɨakaikɨ.

'Itsɨkate Papuru kememɨte'ita'iwawiyaxɨ


30  Hikɨ 'uxa'arieka, kuyaxi tiwa'aitɨwame heitseriemekɨ katinimaimɨkɨkaitɨni
ketitayari huriyutsixi memɨteniukixiekai Papuru hepaɨtsita. Kanixɨna
meta katiniuta'aita memɨyukuxeɨrienikɨ mawari wewiwamete memɨtewa'aitɨa
meta 'itsɨkate yunaitɨ. Hikɨ mana wahɨxie Papuru kani'atɨani.

23  Hikɨ Papuru 'itsɨkate waxeiyatɨ, mɨpaɨ kaniutayɨni:


1  

—Ne'iwamarixi, ne'iyari 'aixɨa 'anekaku kanetsi'utate'akaku Kakaɨyari


hɨxie nekaniuyeikani meripaitɨ hikɨ 'akuxi.
2 Hikɨ 'Ananiyaxi mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame mɨkɨ 'auriena

'ahurawa memɨti'ukai katiniwaruta'aitɨani teniena memitawanikɨ.


3 Hikɨ Papuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kakaɨyari 'ekɨta pɨmatsiwani, yakɨ xeikɨa pepɨti'aitame. 'Ekɨ


'apekanakani 'aitsika kemɨkahaine peti'aitatɨ nemukuweiyaxɨanikɨ.
4 Papuru 'aurie memuti'ukai mɨpaɨ mekaniutiyuani:

—Peti'awaɨri 'aku 'ekɨ Kakaɨyari mawari wewiwamete


tiwa'aitɨwame pemɨtatienikɨ.
5 Papuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ne'iwama, 'atsinepɨkatimaikai mawari wewiwamete


tiwa'aitɨwame hɨkɨtɨme nepɨka'eriekai. 'Ayumieme mɨpaɨ pɨre'uxa:
“'Axapepɨkarenutahɨaweni teɨteri wahetsiemieme manuyeka”.
6 Hikɨ Papuru timaitɨ hixɨata me'atɨ tsarutseutsixi memɨhɨkɨtɨkai

meta hixɨata me'atɨ paritseutsixi memɨhɨkɨtɨkai, 'itsɨkate wahɨxie


mɨpaɨ katiniuhiwa:
—Ne'iwamarixi ne paritseu nekanihɨkɨtɨni. Xepɨnetsixaneta nemɨta'ikwewakɨ
yuri nemɨti'eriekɨ mɨkite kememɨte'anuku'uitɨarieni hepaɨtsita.
7 Mexi 'akuxi 'utaniuka, paritseutsixi meta tsarutseutsixi

mekaniyutiniukimatɨkɨne, mana memuyuxeɨriekai hixɨata mekaniyutsana.


8 (Tsarutseutsixi mɨpaɨ meputiyuane kename mɨkite meka'anuku'uni,

niuki tuayamete meta 'iyarite tixaɨtɨ mekatehɨkɨ, matsi paritseutsixi mɨpaɨ


mekatenimaika 'ikɨ naimekɨ).
9 Hikɨ waɨkawamekɨ mekaniuyuxamɨrieni, hikɨ hipatɨ 'inɨarikɨ

memɨte'ɨkitametetɨkai paritseutsixi me'anuku'uka, mɨpaɨ mekaniutiyuani:


«Tame tixaɨtɨ tepɨkate'ukaxei 'axati'anekame 'ikɨ tewi hepaɨtsita. Xɨaritsɨ
'iyari kanitahɨawe yanutsutɨni niuki tuayame». 10 Waɨkawari meha'akaku,

kuyaxi tiwa'aitɨwame kanimakaitɨni kapa Papuru me'umienikɨ. Hikɨ kuyaxi


katiniwaruta'aitɨani waɨriyarika me'ipitɨatɨ memenuhanakɨ, kuyaxi wakiita.
11 'Uxa'arieka yɨwikɨta Ti'aitame Papuru 'auriena kaniuyuhekɨata mɨpaɨ

katinitahɨawe: «Pepɨkamaka. Kerutsaremetsie kepemɨnetihekɨatakai,


kaneuyewekata Xumatsie mɨpaɨ pemɨnetihekɨatanikɨ».
1889  Nɨ'ariekate 23

Papuru kememɨtemienikekai
12  Hikɨ tau 'anatineku, huriyutsixi hipatɨ mekaniyu'enieni.
Mekaniyuhɨritɨani mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «Tepɨkatekwani meta tepɨka'anuhareni
kepaukake Papuru temɨmieni». 13 Huta tewiyari meyupaɨmetɨ mɨpaɨ

mekateniyɨhɨritɨakaitɨni. 14 Mawari wewiwamete memɨhɨritɨariekai wahetsɨa


meta 'ukirawetsixi wahetsɨa me'u'axɨaka mɨpaɨ mekateniwarutahɨawe:


—Tame mɨpaɨ tepɨtetahɨritɨa, tixaɨtɨ tepɨkatekwaka Papuru temiemeke. 15 Hikɨ

'ayumieme xeme 'itsɨkate wahamatɨa yaxeketeneutahɨawi kuyaxi tiwa'aitɨwame


xehetsɨa mewitɨnikɨ, 'aixɨa 'anemekɨ matsi xemɨtehetimanikɨ hepaɨtsitana. Tame
kanuawekaku 'akuxi tekaniyuha'aritɨaka huyeta temeimienikɨ.
16 Hikɨ Papuru matsuya kaniu'ena kememɨte'imienikekai. Mana nuaka

kuyaxi wakiita heutahaka, Papuru katiniutaxatɨani. 17 Papuru yu'aurie xeime


'utakwewieka xeitsienituyari kuyaxi tewa'aitɨwamete, mɨpaɨ katinitahɨawe:


—'Ikɨ temaikɨ kuyaxi tiwa'aitɨwame hetsɨa kenanuwitɨki. Mɨkɨ pɨrayexeiya
mɨreitaxatɨanikɨ.
18 Mɨkɨ kuyaxi tiwa'aitɨwame hetsɨa kaneiwitɨni. Mɨpaɨta katinitahɨawe:

—Papuru manutahɨiya yu'aurie netsi'utahɨaweka pɨnetsi'utawawiri 'ahɨxie


'ikɨ temaikɨ nemɨ'atɨanikɨ. Pɨrayexeiya 'ahamatɨa.
19 Kuyaxi tiwa'aitɨwame temaikɨ mamayatsie tiwiereka, yɨhɨkɨate yateewa

mehekɨneka mɨpaɨ katinita'iwawiya:


—¿Ketita kuta perayexeiya?
20 Mɨkɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Huriyutsixi mepɨtehekuxata, memetsitawawirienike 'uxa'a Papuru


pemanuwitɨnikɨ 'itsɨkate wahetsɨa, yemekɨ memɨtemaikakɨ hepaɨtsitana. 21 'Ekɨ 

mɨkɨ pepɨkawa'enieka, huta tewiyari meyupaɨmetɨ teɨteri wahetsɨa miemete


mepikwewie, mɨpaɨ meteyɨhɨritɨatɨ memɨkatekwakakɨ meta memɨkaharekakɨ
me'imiemeke. Hikɨ mekaniyuha'aritɨaka mematsikwewietɨ pemɨ'awaɨriyakɨ.
22 Hikɨ kuyaxi tiwa'aitɨwame temaikɨ kanenɨ'ani mɨpaɨ re'imaiyatɨ:

—Xeime tɨma pepɨkaraxaxatɨwani 'ikɨ hepaɨtsita kepemɨnetiutaxatɨa.

Papuru Perixi kuwexinaruri hetsɨa kemɨrenɨ'arie


23  Hikɨkuyaxi tiwa'aitɨawame xeitsienituyari kuyaxi tewa'aitɨwamete
yuhutame yu'aurie warutahɨaweka, mɨpaɨ katiniwaruta'aitɨani:
—Huta tsienituyari kuyaxi xekeniwarukuha'aritɨa, kawayutsixi wahetsie
memautayaxiwawe haika tewiyari heimana tamamata, meta huta
tsienituyari tepɨakɨ memɨteheutamɨiwawe Tsetsareyatsie memɨyehukɨ
tɨkarikɨ 'atanauka hurayari 'aye'ayu. 24 Kawayutsixi xekeniwaranuhapani,

Papuru manutiyerɨnikɨ 'aixɨa reu'erietɨ meta'anikɨ Perixi kuwexinaruri hetsɨa.


25 Meta xapatsie mɨpaɨ katineka'utɨirieni:

26 Ne Kɨrauriyu Ritsiyaxi,

kuwexinaruri pemɨtɨrɨkaɨye Perixi:

Nepɨmatsiwaɨritɨa.
Nɨ'ariekate 23  1890

27 'Ikɨ
tewi huriyutsixi mekaniwiya, 'ari mekanimienikekaitɨni,
ne nekuyaxima wahamatɨa hetsiena nekaniutanuani, mɨpaɨ
nemɨretimaikaikɨ Xumatsie mɨkiekamekɨ. 28 Ne nepɨtimaimɨkɨkai  

titayari memɨteniukixiekai hepaɨtsitana, nekaneiwitɨni huriyutsixi


wa'itsɨkate wahetsɨa. 29 Nepɨwaretaxei meniukixiekame kemaine

wa'aitsika hepaɨtsita. Tixaɨtɨ 'atsipɨkati'anekai hetsiena mɨrahɨiwani


mɨmierienikɨ meta manutahɨiyanikɨ. 30 Mɨpaɨ netiutahɨawarieka 'ikɨ tewi

memimienikekaikɨ, kwitɨwa nekaneinɨ'ani 'ahetsɨa. Nepɨtiwaruta'aitɨa


mɨkɨ hepaɨtsitana memɨniukixie 'ahɨxie memitahɨawekɨ. Mɨpaɨ xeikɨa.
31 Hikɨ kuyaxi kememɨte'uta'aitɨariekai, Papuru yɨwikɨta mekanewitɨni

'Anutipatɨritsie paitɨ. 32 'Uxa'arieka kawayutsixi wahetsie memutei


mekaniwaruku'eirieni mɨkɨ hamatɨana memɨyehukɨ, kuyaxi yɨ'ɨkama


memuhukai yukiita mekanakunuaxɨani. 33 Kepauka Tsetsareya paitɨ  

memuta'axɨa, kuwexinaruri xapa mekaniyetuirieni meta Papuru


mekaniyetuani. 34 Perixi xapa 'akaterɨwaka, Papuru kaniuta'iwawiya

kemɨ'ane kwieyaritsie mɨmiemetɨkai. Retimaika Tsiritsiyatsie


mɨkiekametɨkaikɨ, 35 mɨpaɨ katinitahɨawe: «Kamɨtsɨ, nepɨmatsi'enieni

me'axɨayu mɨkɨ 'ahepaɨtsita memɨniukixie». Katiniuta'aita Herurexi


paratsiyuyata me'ɨwiyariekakɨ.

Papuru Perixi hɨxie yuhetsiemieme kemɨtiutaniu

24   Hikɨ
'auxɨwi tukari 'anukamiekaku, mawari wewiwamete
1

tiwa'aitɨwame 'Ananiyaxi mɨtitewa mana kaninuani, hipame


'ukirawetsixi wahamatɨa meta xewitɨ Terituru titewatɨ mɨniukametɨkai
mekaniu'axɨani. Kuwexinaruri hetsɨa memɨtetaxatakɨ Papuru hepaɨtsita.
2 Kepauka mɨxanetsie wahetsɨa mɨ'atɨarie, Terituru kanitsutɨani 'ixanetatɨ

Perixi hɨxie, mɨpaɨ 'utaitɨ:


—'Ekɨ Pemɨmariwe pekatanipitɨaka, timaiweme pemɨhɨkɨkɨ
waɨkawa pekataniheitseritɨaka tateɨterima tahetsiemieme. 3 Neuxei  

Perixi pemɨtɨrɨkaɨye, naitsarie kwiepa pekanimariwani naime 'aixɨa


kepemɨtiyuriene. 4 Matsi pemɨkawaɨripiekakɨ waɨkawa niukikɨ, 'ayumieme

nepɨmetsiwawirie pemɨtatsi'enienikɨ 'etsiwa tepɨmatetaxatɨani 'aixɨa


kepemɨtiuka'iyarikɨ. 5 'Ikɨ tewi tekanetaxeiya yunaime huriyutsixi

waxamurieneme naitsarie kwiepa. Natsaretitanaka hetsie memɨtewiya


katiniwa'aitɨwametɨni. 6 Meta tukita kaneutahakekaitɨni ka'itiyakame

'ayeitɨatɨ, 'ayumieme tekaniwiya. 7 Matsi Ritsiyaxi nuaka kuyaxi


tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨ, waɨriyarika kataniunawairieni. 8 Katatineta'aitɨani  

tame hepaɨtsitana temɨniukixie 'ahetsɨa temahukɨ. 'Ekɨta pe'ita'iwawiyame


pekaniyɨweni pemɨretimani naime ketemɨteniukixie hepaɨtsitana.
9 Meta huriyutsixi mekaniniukimakaitɨni, mɨpaɨ me'utiyuatɨ kename naitɨ

tiyuritɨkai. 10 Kepauka kuwexinaruri yumu'ukɨ 'i'inɨaritɨaku mɨtaniunikɨ,


Papuru mɨpaɨ kaniutayɨni:


—Yanetimaitɨ 'ekɨ mɨixa wiyari kepemɨtiuyuri 'ena 'ikɨ teɨteri
wakuwexinaruri pehɨkɨtɨtɨ, 'ayumieme 'aixɨa 'iyarikɨ nehetsiemieme
nepɨtaniuni kemɨtikuxaxatsiwa nehepaɨtsita. 11 'Ekɨ pekaniyɨweni  
1891  Nɨ'ariekate 24

pemɨtimaikakɨ, tamamata heimana huta tukari pɨka'anukayeiwe


'akuxi kepauka Kerutsaremetsie nemeutiyunixɨ neyutanenewienike.
12 Netsixanetamete tukita mepɨkanetsi'utaxei 'axanetikuxatame,

tukite 'etsimɨpepeta meta xaɨtsie kiekaritsie. 13 Mepɨkayɨwawe


memitseiriyani yuniuki kememɨteniukixie nehepaɨtsita hikɨ. 14 Mɨpaɨ


nepɨmatitahekɨatɨanikeyu: ne 'ikɨ huye ne'uweiyatɨ nepɨti'uximaya tatutsima


wakakaɨyari hetsiemieme, tsepanetɨ netsixanetamete 'ikɨ huye xaɨtsie
tiwiyakame memɨxata, yanepɨra'eriwa 'inɨari niukiyari kemɨti'ɨkita meta yuri
nepɨti'erie naitɨ kemɨraka'utɨarie Kakaɨyari niukametemama waxapayaritsie.
15 Kakaɨyari hetsie nepɨta'ikwewa 'ikɨ teɨteri kememɨteta'ikwewa wahepaɨ,

kename me'anuku'uitɨarieni yamemɨtekahu meta yamemɨkatekahu. 16 'Ikɨ  

naime hepaɨtsita yanekatiniyurieneni ne'iyari kanetsi'utate'akaku,


Kakaɨyari hɨxie meta teɨteri wahepaɨtsita.
17 »Hikɨ ne tumini nekaniuxeɨrieni neteɨterima Kerutsareme kiekatari

wahetsiemieme, yapaɨmexɨa wiyari mɨpaɨ nekatiniyurienekaitɨni.


Manaketa 'imikieri ne'a'ɨtɨ nekaninuani. 18 'Itiya mawariyari

newewiekaku hipatɨ huriyutsixi 'atsiyatari mekanenetaxeiya tukita.


Yumɨiretɨ teɨteri 'amepɨka'u'uwakai ne'aurie, nepɨkawaxamuriekai.
19 Memɨnetsi'uxei hipatɨ huriyutsixi 'Atsiya kiekatari mepɨyɨakai,

neuyeweka mɨkɨ memɨ'axɨani 'ahɨxie, meta peuyewetse yamemɨtiyuanikɨ


kememɨnetexaneta, xɨkatsɨ nehetsiemieme mete'ayexeiyani. 20 Hikɨtsɨ,

'ena yameke'utiyuaneni tita memɨte'ukaxei nehetsie mɨkatiheitserie


kepauka ne 'itsɨkate wahɨxie nemuwekai, 21 tita memɨte'ukaxei xeime

neniukitsie karima ne'utaniuku mɨkɨ wahɨxie mɨpaɨ ne'utaitɨ: “Mɨkite


memanuku'uni mɨpaɨ yuri nemɨti'eriekɨ, 'ayumieme mɨkɨkɨ hikɨ xehɨxie
nekanixeɨriyaka”».
22 Hikɨ Perixi heitseriemekɨ katinimaikaitɨni mɨkɨ huye hepaɨtsita.

'Ayumieme mɨpaɨ katiniwaruta'eiya:


—Ritsiyaxi kuyaxi tiwa'aitɨwame nuayuke, xeniuki hepaɨtsita
yanepɨtixetahɨawe.
23 Xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame kaniuhɨritɨani mi'ɨwiyanikɨ,

matsitsiere kanihɨritɨani mipitɨakakɨ yu'iwama wahamatɨa muyeikanikɨ


meta mɨkɨ memiparewiekakɨ tita mɨreuyehɨwakɨ.
24 Hikɨ yapaɨmexɨa tukari 'anukayaku, Perixi yɨ'ɨya hamatɨa Rutsira huriyu

tewiyari mɨhɨkɨtɨkai mana nuaka. Papuru yu'aurie kaniutakwewieni,


meta kani'enieni tikuxatame yuri kemɨti'erie Kɨritsitu Ketsutsi hetsie.
25 Tikuxatakaku tita mɨtiheitserie hepaɨtsita, tewi kemɨtiyɨnɨ'a hepaɨtsita

meta tewi kemɨtita'iwawiyarieni 'uxa'atɨniwarie, Perixi kaniutimani,


mɨpaɨ katinitahɨawe: «Hikɨri mɨpaɨ xeikɨa kenemie. Kepaukaketa tukari
nemɨhɨka nepɨmatitanɨ'airieni». 26 Perixi kanita'ikwewakaitɨni Papuru

tumini 'i'ɨitɨanike 'erietɨ. 'Ayumieme mɨixa yu'aurie pitakwekwewiwakai,


tikuxatatɨ hamatɨana.
27 Huta wiyari 'anuyeyaku Perixi kaniuyupata, Purutsiyu Petsitu

kuwexinaruri kanayani. Perixi huriyutsixi wanaki'atsitɨamɨtɨ,


'ayumieme Papuru katsariyanata kananutahɨani.
Nɨ'ariekate 25  1892

Papuru Tsetsaxi hamatɨa kemɨtiutaxa

25   Hikɨ
Petsitu nuaka hakewa mehɨritɨariekai, hairieka tukari
1

'aye'aku, Tsetsareya heyeyaka Kerutsaremetsie kaninuani. 2 Mawari  

wewiwamete tewa'aitɨwamete meta huriyutsixi wa'ukiyarima hɨxiena


mekaniu'axɨani metehekɨatatɨ Papuru hepaɨtsita. 3 Mekanitawawirieni mɨpaɨ

me'utiyuatɨ: «'Aixɨa petiuka'iyaritɨ Kerutsaremetsie Papuru kenanunɨ'a».


Mɨkɨri yamepɨte'uxatakai huyeta kememɨte'imienikekai. 4 Petsitu mɨpaɨ 

katiniuta'ani: «Papuru Tsetsareya paitɨ kananutahɨiyaka, ne yareutewitɨ


mana nepɨyemie. 5 Xetsata miemete memanuyetei nehamatɨa mekehekɨne,

mɨkɨ yamekehetiyuani hepaɨtsitana, xɨkatsɨ kwinimieme 'axatiuyurieni».


6 Mɨixa pɨka'uyuri huriyutsixi watsata 'uyeikatɨ, 'atahaika tukari yatɨni

tamamata tukari xeikɨa puyuri. Manaketa Tsetsareyatsie kaneyani. 'Uxa'arieka


mɨrewa'aitatsie, Papuru mɨ'atɨarienikɨ katiniuta'aita. 7 Mana mɨkɨ nuaku

'auriena mekaniyukuxeɨrieni huriyutsixi, Kerutsaremetsie memakanexɨa,


waɨkawa tɨrɨkawimekɨ 'axamekaniutiyuanekaitɨni memɨniukixienikɨ
hepaɨtsitana. Mepɨyutatexi tixaɨ mepɨkate'ukaxei yuniukikɨ.
8 Papuru yuhetsie nuatɨ mɨpaɨ kaniutayɨni:

—'Atsinepɨkatiuyuri 'axati'anemekɨ huriyutsixi wa'inɨari niukiyari


hepaɨtsita, watuki meta Tsetsaxi hepaɨtsita.
9 Petsitu wanaki'aritɨamɨtɨ huriyutsixi Papuru mɨpaɨ katiniuta'eiya:

—¿Peti'awaɨriya Kerutsareme pemɨyemie mana pemɨta'iwawiyarienikɨ


nehɨxie 'ikɨ xanetsika hepaɨtsita?
10 Papuru mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ne Tsetsaxi 'uwenieya hɨxie nekaniuweni nemɨta'iwawiyarienikɨ. Mana


xeikɨa temɨta'iwawiyarienikɨ xɨka 'axanetiuyurieni. 'Axanepɨkawaruyuri
huriyutsixi, heitseriemekɨ 'ekɨ kepemɨtimate. 11 'Axa xɨka netiuyurienike,

tixaɨ xɨka netiuyurienike kemɨreuyewetse nemɨmɨnikɨ, nepɨkaneku'imawa


nemɨmɨnikɨ. Metsɨ xɨka katiyuritɨni 'ikɨ kememɨteniukixie nehepaɨtsita,
xewitɨ pɨkayɨwe mɨkɨ wahetsɨa mɨnetsiyetuanikɨ wanaki'aritɨamɨtɨ. Tsetsaxi
hɨxie nekanitaniumɨkɨ.
12 Hikɨ Petsitu 'imawamete wahamatɨa tiutaxataka meri mɨpaɨ katinita'eiya:

—Tsetsaxi hetsɨa 'aku petimie. Hikɨ, Tsetsaxi hetsɨa pekaniyemieni.

Papuru 'Akɨripa meta Werenitse wahɨxie kemɨti'atɨarie


13  Hikɨmɨixa tukari 'anukayaku, kwiepa ti'aitame 'Akɨripa mɨtitewa meta
Werenitse hamatɨa Petsitu Tsetsareya paitɨ mekaneiku'iwata. 14 Yapaɨmexɨa 

tukari mana mepuyuri. Petsitu ti'aitame katinikuxaxatɨwakaitɨni Papuru


hepaɨtsita, mɨpaɨ 'utaitɨ:
—Xewitɨ tewi 'uwa puku'eiriwaxɨ Perixi menutahɨa. 15 Kerutsaremetsie

neheta'aku, hepaɨtsitana mekateniutahekɨata mawari wewiwamete


memɨhɨritɨarie, huriyutsixi wa'ukiyarima, menetsiwawirietɨ manutahɨiyanikɨ.
16 Netsɨ mɨpaɨ nekatiniwaruta'eiya, xumatari tayeiyari mɨpaɨ pɨka'ane,

tewi tepɨka'iyetuani, hɨxiena meka'axɨawawekaku 'akuxi mɨkɨ hepaɨtsitana


memɨniukixie, kayɨwekaku 'akuxi yuhetsiemieme mɨtaniuni waniukixiya
1893  Nɨ'ariekate 25

hepaɨtsita. 17 'Uwa me'u'axɨaku, 'ayumieme 'anepɨkareuterixɨ. 'Uxa'arieka


'itsɨkame 'uwenieyatsie nemɨra'aitatsie ne'ayerɨka, nekatiniuta'aita mɨkɨ


tewi mɨ'atɨarienikɨ. 18 Me'anuku'uka memɨtiniunikɨ, 'ixanetamete tixaɨtɨ

'axati'anekame mepɨkate'ukaxei hetsiena, ne kenemɨtita'ikwewakai. 19 Matsi  

xeikɨa niuki mekanixɨatɨakaitɨni tita memɨte'ayexeiya hepaɨtsita xeime


Ketsutsi mɨmɨkikai hepaɨtsita, Papuru 'ayeniereme mɨxatakai, mɨkɨkɨ pɨta
mekaniniukixiekaitɨni hepaɨtsitana. 20 Netsɨ 'atsinepɨkatimaikai 'ikɨ niuki

hepaɨtsita. 'Ayumieme mɨpaɨ nekatinitahɨawe, ¿peti'awaɨriya Kerutsaremetsie


pemɨyemie mana pemeta'iwawiyarienikɨ 'ikɨ hepaɨtsita? 21 Papuru  

kaneniutawawirieni nemi'ɨwiyanikɨ, ti'aitame 'Aukutsitu mi'enienike.


'Ayumieme nekatiniwaruta'aitɨani memi'ɨwiyanikɨ Tsetsaxi hetsɨa
Xumatsie ne'enunɨ'ayuke.
22 'Akɨripa Petsitu mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—Netatsiere mɨkɨ tewi nekani'eniemɨkɨ.


Petsitu mɨpaɨ kaniutayɨni:
—Karikɨ 'ekɨ 'uxa'a pekani'eniemɨkɨ.

Papuru yuhetsiemieme 'Akɨripa hɨxie kemɨtiutaniu


(Nɨ'a 26:12‑18 – Nɨ'a 9:3‑8, 22:6‑11)
23  'Uxa'arieka 'Akɨripa Werenitse hamatɨa mekaniu'axɨani 'aixɨa
mete'uyukemaritɨaka mariwemekɨ. Mana mɨrayutixexeɨritɨre
mekaneutahaxɨani xeimiriyari kuyaxi tewa'aitɨwamete wahamatɨa,
meta kiekatari memɨmatiwa wahamatɨa. Petsitu katiniuta'aita Papuru
mawitɨkienikɨ. 24 Hikɨ Petsitu mɨpaɨ kaniutayɨni:

—Ti'aitame 'Akɨripa, meta xeme yunaitɨ tahamatɨa xemuyuxeɨrie,


manari 'ikɨ tewi xekanixeiyani kemɨ'ane hepaɨtsita waɨriyarika
xemɨnetsi'upitɨa yunaitɨ teɨteri huriyutsixi Kerutsaremetsie,
mɨpaɨ mete'uhiwatɨ kename 'aixɨa ka'ane mayeniereni. 25 Ne tixaɨtɨ  

nepɨkatiukaxei kemɨtiuyuri kemɨreuyewetse mɨmierienikɨ. Mɨkɨtsɨ


'Aukutsitu yamɨtiutahɨawixɨkɨ, ne yanepɨtimaikai Xuma nemenunɨ'anikɨ.
26 Niuki mɨheitserie nepɨkahexeiya ti'aitame nemititi'utɨirienikɨ. 'Ayumieme

nekani'atɨani xehetsɨa, meta 'ahetsɨa ti'aitame 'Akɨripa, pe'ita'iwawiyame


tixaɨtɨ nemɨrexeiyanikɨ nemɨtiti'utɨanikɨ. 27 Timaiweme hepaɨ nepɨkayɨnikeyu

xɨka xeime nehenɨ'anike hɨakame, nekatihekɨatatɨ ketitakɨ mɨtiniukimarie.

26  Hikɨ 'Akɨripa Papuru mɨpaɨ katiniutahɨawe:


1  

—Pekanipitɨarieka 'ahetsiemieme pemɨtaniunikɨ.


Papuru yumamakɨ waru'inɨaritɨaka mɨpaɨ kaniutayɨni:
2 —Neuxei ti'aitame 'Akɨripa, nepɨnetemawie 'ahɨxie nemɨtaniunikɨ hikɨ

naime huriyutsixi kememɨneteniukima hepaɨtsita. 3 Huriyutsixi naime


wayeiyari meta mɨkɨ niuki kememɨtexɨatɨa pekatinimaika. 'Ayumieme


nepɨmatsiwawirie pemɨnetsi'enienikɨ petinewietɨ.
4 »Yunaitɨ huriyutsixi mekatenimaika kenemɨtiuyeikakai nunutsiyari,

neteɨterima watsata temaikɨyari paitɨ meta Kerutsaremetsie. 5 Mɨkɨ  

matɨari paitɨ memɨnetsimaikai xɨka metehekɨatanike, mɨkɨ mɨpaɨ


mekaniutiyuanenikeyu ne kenemɨtikuyeikakai paritseutsixi wahetsie
Nɨ'ariekate 26  1894

netiwiyatɨ. Paritseutsixi tita temɨtehayexeiyatsie yemekɨ yamepɨtekahu.


6 Hikɨ nepɨxanetsie yuri neti'erietɨ kenemɨtita'ikwewa meta Kakaɨyari

tatutsima kemɨtiwarutahɨawekai meye'atɨanikɨ. 7 Yunaitɨ tateɨterima


tamamata heimana huta nuiwarite temɨhɨkɨ tukarikɨ meta tɨkarikɨ


'uximayatsikaya te'eyexeiyatɨ kwini mieme tenitakwewieka Kakaɨyari.
Neuxei ti'aitame, ne yuri kenemɨti'erie mɨpaɨ netita'ikwewatɨ, 'ayumieme
huriyutsixi nehepaɨtsita mepɨniukixie. 8 ¿Ketitayari xeme xekateyɨwawe

yuri xemɨte'erieka kename Kakaɨyari mɨkite waranuku'uitɨani?


9 »Neri heuyewekame nepɨ'eriekai waɨkawa 'axanemiyurienikɨ kemɨ'ane

Ketsutsi natsaretitanaka mɨhɨkɨ. 10 Mɨpaɨ yaxeikɨa nekatiniyurienekaitɨni


Kerutsaremetsie. Yumɨireme Kakaɨyari teɨterimama katsariyanata


nepɨwaranutaxɨrɨwakai, mawari wewiwamete memɨhɨritɨarie heitserie
menetsi'upitɨaku. Ne yanera'eriwakaku mepɨtakwikwiwakai. 11 Naime  

tukiteta mɨixa nepɨwaranutaxɨrɨwakai, waɨriyarika nepɨwapitɨakai


'axamemɨtiyuanikɨ Ketsutsi hepaɨtsita. Waɨkawa newahekatɨ
nekaniwataweweiyakaitɨni hipame kiekaritetsie.
12 »Hikɨ mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete heitserie menetsi'upitɨaku

kememɨtehɨritɨariekai Ramatsikutsie nekaneyani. 13 Hikɨ tuka mana  

ne'uyemiekaku, neuxei ti'aitame, mexi'akuxi huyeta ne'uyemietɨ nekanixeiya


hekɨariya taheima mieme, tau reuyeta tixawatɨme ne'aurie kaniukuhekɨare
meta nehamatɨa memuhukai. 14 Tanaitɨ kwiepa tepatixɨri, meta ne

xeime nepɨ'eni mɨpaɨ netikɨhɨaweme 'arameutsixi waniukikɨ: “Tsauru,


Tsauru, ¿ketitayari penetiuweiya?” Pepɨtiuka'eniwa pemɨka'awaɨriyakɨ,
pemɨti'amemiwakɨ pe'anatseiwatɨ titsewemekɨ. 15 Netsɨ mɨpaɨ 

nekatinita'iwawiya: “¿Ti'aitame kepepɨpaikɨ?” Ti'aitame mɨpaɨ katinita'eiya:


“Netsɨ Ketsutsi nekanihɨkɨtɨni pemɨnetsi'uweiya. 16 Hikɨri kenanukukexi,

meta keneneu'eni. 'Ayumieme hikɨ nepɨnehekɨataxɨ 'ahɨxie,


pemanayexeiyariekɨ ti'uximayatame pemayanikɨ, meta pemɨtihekɨatanikɨ
nehetsiemieme kepemɨnetiuxei meta kenemɨmatitahekɨatɨani
'akuxi. 17 'Ateɨterima watsata nepɨmatsixɨna meta memɨkahuriyutsixi

watsata, nekamenanunɨ'amɨkɨ 18 meheunenieretɨ memakɨnekɨ, yɨriya


meku'eirieme hekɨariyatsie memɨtewiyanikɨ, kauyumarie tɨrɨkariyaya


meku'eirieme Kakaɨyari hetsie memɨtewiyanikɨ, tita 'axamemɨteyurie
memɨteheuyehɨwiyarienikɨ nehetsie yuri mete'erietɨ, wahetsie mɨtinakenikɨ
tita memɨtetanaki'erieni mɨkɨ nemɨwarupataxɨ nehetsiemieme”.
19 »Neuxeitsɨ ti'aitame 'Akɨripa, yanetikamietɨ nepatɨa kenemɨtixei

taheima mieme. 20 Nekanitsutɨani Ramatsiku kiekatari wahetsɨa meri,


kwitɨwa Kerutsareme meta naitsarie Kureya kwieyaritsie, yaxeikɨata


memɨkahuriyutsi watsata nekatiniwahekɨatɨakaitɨni memɨtehayewanikɨ
'axakememɨteyurie Kakaɨyari hetsie memɨtewiyanikɨ, yameteyurietɨ
kememɨte'uhayewaxɨ wahetsie mɨmatsiɨkɨnikɨ. 21 'Ayumieme mɨkɨkɨ huriyutsixi

tukita menetsi'uwiyaka meta mekanenimiekukaitɨni. 22 Matsi Kakaɨyari  

kaneniparewieka hikɨ 'akuxi, mɨpaɨ nekatiniyuwaɨriyani netiwahekɨatɨatɨ


teɨteri 'ukirawetsixi meta tɨɨri yunaime. Kakaɨyari niukametemama meta
Muitsexi kememutiyua yamɨtiyɨnikekaikɨ: 23 Kɨritsitu mɨtikwinekɨ heuyewekai,

1895  Nɨ'ariekate 26

kename mɨkɨ meri 'anukukeka mɨkite watsata, watahekɨatɨanikekai


yuteɨterima meta memɨkahuriyutsixi hekɨariya hepaɨtsita».
24 Merikɨtsɨ Papuru mɨpaɨ 'utayɨku yuhetsie nuatɨ, Petsitu karima

mɨpaɨ katinitahɨawe:
—Papuru pepɨka'uka'iyariri. Waɨkawa 'ɨkitɨarikakɨ pɨmatsiheuyehɨa.
25 Papuru mɨpaɨ katinita'eiya:

—Matsi ne 'aixɨa nepɨtinekɨhɨawe Petsitu pemɨmariwe. Kenemɨtikuxata


kaniyuritɨni meta timaiweme niukieya pɨhɨkɨ. 26 Ti'aitame 'ikɨ naime pɨtimate,

'ayumieme nekamatɨ yanekatinikuxatani. 'Ikɨ kenemɨtikuxata hikɨke


pɨkamieme, 'awie pɨkatiuxatsie. 27 Neuxei ti'aitame 'Akɨripa, ¿'ekɨ yuri peti'erie

Kakaɨyari niukametemama waniukitsie? Ne nekatinimaika yuri pekatini'erieka.


28 'Akɨripa Papuru mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—'Ariri Kɨritsitiyanu penerayeitɨanikeyu.


29 Papuru mɨpaɨ katinitahɨawe:

—Kakaɨyari nenewieri nepupitɨa, tsepa 'etsimɨtipaɨme yatɨni mɨtiwaɨkawa,


'ekɨri meta yunaitɨ xemɨnetsi'enie hikɨ, xɨkatɨma nehepaɨ xe'anenetɨ
xehakɨneke, 'ikɨ tepɨa xeikɨa xekahexeiyatɨ kɨmana nemɨhɨa.
30 Hikɨ mɨpaɨ 'utayɨku, ti'aitame kananukekeni meta kuwexinaruri,

Werenitse meta wahamatɨa mematekai mekananuku'uni. 31 Me'anuyekɨneka


yunaitɨ yamekateniyɨkɨhɨawekaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


—'Ikɨ tewi 'atsipɨkatiuyuri pɨkaheuyewetse mɨmɨerinikɨ meta
manutahɨiyanikɨ.
32 'Akɨripa Petsitu mɨpaɨ katiniutahɨawe:

—'Ikɨ tewi pɨyɨwenikeyu mɨxɨnarieni, xɨka Tsetsaxi ka'utahɨaweke xeikɨa.

Papuru Xumatsie kemɨrenɨ'arie

27   Merikɨtsɨ
kepauka Petsitu yamɨtiuyuma temɨyehukɨ kanuwa
1

'amɨpa 'Itariya paitɨ, Papuru meta hipatɨ pɨretsutsixi wahamatɨa


mekaniyetuiyani. Xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame Kuriyu mɨtitewakai
hetsɨa, 'Aukutsitu kuyaximama mɨwara'iniekai. 2 Kanuwa 'amɨpa 'Aruramitiyu

pɨmiemetɨkai. 'Atsiya kwieyaritsie tetsita kaniuyeyeikakaitɨni. Mana


te'akayaxeka tekanekɨne. Tahamatɨata kaneyani 'Aritsitariku tetsarunika
kiekame Matseruniya kwieyaritsie mɨmiemetɨkai.
3 'Uxa'arieka Tsiruni tekaneta'axɨani. Kuriyu Papuru waɨkawa naki'erietɨ.

Kanipitɨani yuhamikuma wahetsɨa meta'anikɨ mɨkɨ memiparewiekakɨ.


4 Tsiruni temɨyekɨ, Tsipɨre warita tekaniuyekɨne tahepa meuye'ekakaikɨ.

5 Haramara 'utɨa tekaniuyekɨne Tsiritsiya meta Pamɨpiriya. Mana


tekaneta'axɨani Mira Ritsiya kwieyaritsie. 6 Xeitsienituyari kuyaxi


tiwa'aitɨwame kanuwa 'amɨpa mana kaniuxeiya 'Arekanitɨriya mieme


'Itariyatsie mɨyemiekai, mɨkɨtsie tekaneutiyaxe. 7 Mɨixa tukari mana tepuhukai

tepɨka'ayekɨniwawekai. Haweri mieme tekaneta'axɨani Kɨniru hɨxie. 'Eka


mɨkatatsipitɨakaikɨ, mana teyekɨneka. Kɨreta hetɨa tekaniuyehukaitɨni, hɨri
manukaniere Tsarimuna mɨrakutewa 'aurie tekaniuyekɨne. 8 Mana haweri

mieme xeikɨa tekananuyenexɨani, 'ariketa hatetsita 'Aixɨa Mɨtiuku'ane


mɨrakutewatsie tekaneta'axɨani. Mana Ratseya kiekariyari kanehurakaitɨni.
Nɨ'ariekate 27  1896

9 Hikɨ mɨixa tukari tekaneuyehɨani, kanuwa 'amɨpa kanikweriwa'anekaitɨni,


manutiyakaikɨ huriyutsixi wahakiya. Papuru mɨpaɨ katiwaraye'eritɨani,
mɨpaɨ tiwakɨhɨawetɨ: 10 «Neuxei, mɨpaɨ nepɨtimate, xɨka te'uhuni kanuwa

'amɨpatsie meta xe'ikate pɨreuyeweni, meta tame tepɨtatɨmaiyarieni».


11 Xeitsienituyari tiwa'aitɨwame Papuru kemainekai pɨka'u'eni, matsi pɨta

kanuwa 'amɨpa mɨkuyuitɨwa meta kanuwa kutsiyarieya kaniwaru'enieni.


12 Mɨrati'ikapiwa pɨkuhahautɨrekai. 'Ayumieme yumɨiretɨ mepuyu'eni

memɨyehukɨ, Penitse paitɨ memɨye'axɨanikɨ, mana memɨtitenikɨ muhaɨtɨtsie.


Penitsi katinakutewaka hake mɨrati'ikapiwa Kɨretatsie, tatsutɨa meta ta'utata
paye'eka tahepa.

Wiyeri mɨtɨrɨkaɨye haramaratsie kemɨtiwarutayuitɨwakai


13  Hikɨtatsutɨa hepatsie 'eka kanatineni ketemɨtehu, kememɨteku'eriwakai
tiu'ekame mepɨ'eriekai. Kanuwa mukuhana me'anatihanaka mekanekɨne,
Kɨreta 'aurie mekaniuyekɨne. 14 Yareutewikaku karima 'eka pitsutɨa

tɨrɨkaɨyetɨ, Tayeta Mieme titewatɨ, kwie 'esimɨyewatsie paitɨ mayene. 15 Hikɨ


kanuwa 'amɨpa pɨkayɨwekai 'ekakɨ, tepɨkayɨwawekai temuhunikɨ tahepa


maye'ekakaikɨ, te'ihayewaku 'eka mɨtɨrɨkaɨye katane'enitsitɨani. 16 Kwie

hapa mɨyema hetɨa Kɨraura mɨrakutewa tekanakunexɨani, haweri mieme


xeikɨa kanuwa 'etsimɨpe temɨwiyakɨ tepɨyɨwawekai. 17 Me'enatihanaka

mekanenakahɨaxɨani kaunarikɨ mɨtatseirekɨ. Mekanimamakaitɨni Tsirite


xiekariyaritsie mete'utawaxɨanikɨ, mɨtikuhapatɨka mekaxɨrieka, mɨpaɨ
me'anetɨ kanuwa 'amɨpatsie mekaniu'enixɨaximekaitɨni. 18 Witari yemekɨ

pɨtatsi'utayuitɨwakai. 'Uxa'arieka yu'ika kanuwatsie mekananatixɨrieni.


19 Hairieka tukaritsie tamamakɨ kanuwa 'amɨpa piiniteya tekatenanatixɨrieni.

20 Mɨixa tukari tau meta xurawetsixi tepɨkawaruxei, witari tɨrɨkaɨyetɨ


pɨkatihayewakai, kataneuyexɨrieni ketemɨteta'ikwewakai temɨtawikwenikɨ.


21 Hikɨ mɨixa tukariri tekatekwakaku, 'ana Papuru wahixɨapa 'utakeka

mɨpaɨ kaniutayɨni: «Neuxei, xɨka xenetsi'u'enienike yanemainekaitsie


Kɨretatsie temɨkaheyekɨnekɨ, mɨpaɨ hikɨ tepɨkateheuyehɨanikekai
meta tepɨkate'uka'eniwanikekai. 22 Hikɨtsɨari nekaxenaye'eritɨwani

xemuyuwaɨriyanikɨ, xewitɨ xeme yutukari pɨkatatɨmaiya, kanuwa 'amɨpa


xeikɨa tepɨtatɨmaiya. 23 Tɨkarikɨ Kakaɨyari niukieya tuayame kaneyuhekɨata

nehɨxie kemɨ'ane hetsie nemɨtiwiya meta nemɨti'uximayatsirie, 24 mɨpaɨ


kanetiniutahɨawe: “Papuru, pepɨkamaka. Kaneuyeweka Tsetsaxi hɨxie


pemɨtakenikɨ, meta Kakaɨyari pɨmatsi'upitɨa watukari yunaime 'ahamatɨa
memuhu kanuwa 'amɨpatsie”. 25 'Ayumieme nepaine, xekeneyuwaɨriyani.

Kakaɨyari hetsie ne yuri nepɨti'erie mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ kenemɨtiutahɨawarie.


26 Matsi xeikɨa tame kwie hapa mɨyematsie tepɨtixɨriyani».

Kanuwa 'amɨpa kemɨtiuta'unixɨ


27 Hikɨ tamamata heimana nauka tɨkariyari 'anukamiekaku 'eka
mɨtɨrɨkaɨye, haramara 'Aruriyatiku mɨrakutewa hepa katane'enitsitɨani,
tɨkari hixɨapa kanuwa nɨ'awamete kwiepa heukahurame mepɨ'eriekai.
28 Kaunari hapa mekaneukawiwieni, mekaniti'inɨata xeitewiyari heimana

1897  Nɨ'ariekate 27

tamamata heimana 'atahuta meturuyari kaneukatewakaitɨni. Yame'ahutɨ


hutariekata mekaneikawiwieni, xeitewiyari heimana 'atahuta meturuyari
kaneukatewakaitɨni. 29 Mekanimamakaitɨni tetetsie me'anutatenike me'erietɨ.

Naukame mekaneukaxɨrieni tiyuhapaname kɨtsapana mehewɨtɨaka,


meta mekaniyutanenewieni mɨkahekɨarekɨ. 30 Kanuwa 'amɨpa nɨ'awamete

mekatenikuwautɨwekaitɨni kememɨteyuta'unakɨ kanuwatsie, tenɨ'awamete


kanuwa 'etsimɨpepe mekaneukatuani haramaratsie mɨwatawikweitsitɨanikɨ,
mɨtikuhapatɨka kanuwa hɨxie memeukaxɨrɨwani hepaɨ mekateniyuriekaitɨni.
31 Papuru mɨpaɨ katiniwaraye'eritɨani xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame

meta kuyaxi: «'Ikɨ xɨka kanuwatsie mekayuhayewa, xeme xepɨkatawikweni».


32 'Ayumieme kuyaxi kanuwa 'etsimɨpepe kaunariyari mekanaxitexɨani,

hapa paitɨ kaneukaxɨrieni.


33 Kahekɨarirɨmekakuri, kepauka Papuru yunaime kaniwatuikakaitɨni

memɨtekwanikɨ: «Hikɨri tamamata heimana nauka tukari xepuyurie


xekatekwatɨ. 34 'Ayumieme nepɨxewawirie, xemɨtekwanikɨ, kaneuyeweka

xemayenenierenikɨ, nixewitɨ xeme xeikɨpayari yumu'utsie pɨkatatɨmaiya».


35 Mɨpaɨ 'utayɨka paa 'uti'ɨka Kakaɨyari pamɨpariyutsi kaniupitɨani

yunaime wahɨxie. Kanititara, kanitsutɨani 'ikwatɨ. 36 Yunaitɨ mɨkɨta


mekaniuyuwaɨriya, memitikwanikɨ. 37 Kanuwa 'amɨpatsie temɨyetekai


huta tsienituyari heimana haika tewiyari heimana tamamata heimana


'ataxewi teɨteri tekanitapaɨmekaitɨni. 38 Te'utihuxakari 'ikwaikɨ, kanuwa

tekana'exanariya tɨriku haramaratsie teheukaxɨrieka.


39 Hikɨ kepauka mukuhekɨarixɨ, kwie mepɨkamaiwawekai, matsi kwie

mekaniuxeiya 'ahakuyeukame, hakewa kanuwa memeye'atɨanikekai


xɨka meyɨwawenike. 40 Mɨtikuhapatɨka mekanaxitexɨani, haramaratsie

mekaneikaxɨrieni, 'inɨ'awame kaunariyari mekaniuxɨna. Karɨpa 'etsimɨyewa


metixɨraka, kwiepa mekaniuyenexɨaximekaitɨni. 41 Matsi kanuwa xiekaripa

kananutateni. Muwa kwiepa mekanatinexɨani. Tsurieya kwiepa kaneuhani,


mana kaniyuhayewa kaniutseni, kɨtsapana kanita'unikekaitɨni tɨrɨkariyakɨ.
42 Hikɨ kuyaxi mekaniwakwikukaitɨni hipame pɨretsutsixi, xewitɨ

'uhauximetɨ mɨkatawikwenikɨ. 43 Matsi xeitsienituyari kuyaxi tiwa'aitɨwame


Papuru pɨwikweitsitɨamɨkɨkai, 'ayumieme kaniwaruta'imaiya mɨpaɨ


memɨkateyuriekakɨ. Katiniwaruta'aitɨani mana memeukatsunaxɨanikɨ meri
memahauwawekai, kwiepa memɨtinexɨanikɨ, 44 hipatɨta kɨyexitetsie hipatɨta

kanuwa tarimeyaritsie mehawɨtɨ mekaneutanexɨani. Mɨpaɨ tete'uhauxɨaka


teyunaitɨ 'aixɨa teteheu'erietɨ teputawikwei kwiepa paitɨ.

Papuru Maritatsie kemɨtiuyeikakai

28   Merikɨtsɨ
te'utawikweka, 'anake tekatenetimani kwie hapa
1

mɨyemakai Marita katinitewakaitɨni. 2 Teɨteri mana kiekatari yemekɨ


'aixɨa mekateniu'iyarikaitɨni tahepaɨtsita. Me'atinaika, mekatani'iniekaitɨni


'ahurawa temukɨnekɨ, mɨwiyekaikɨ meta muhaɨtɨkaikɨ. 3 Hikɨ Papuru  

nekukɨ'eni, taipa menutixɨrienikɨ. Kuu tai makatɨ yuta'unake, mamayatsie


kanitakeni. 4 Teɨteri mana kiekatari me'ixeiyatɨ kuu mamayatsie

hawiekame, mɨpaɨ mekateniyukɨhɨawekaitɨni yunaitɨ: «Xɨari 'ikɨ tewi


Nɨ'ariekate 28  1898

tiyumiekame pɨhɨkɨ, tsepanetɨ haramaratsie mutawikwei, heitserie


pɨkapitɨarie 'ayenieretɨ mɨyuhayewanikɨ». 5 Matsi Papuru yumama

kaniutatsike, kuu taipa kaneuweni, mɨkɨ 'atsipɨka'uyɨ pɨkatiukwinixɨ.


6 Mɨkɨ teɨteri mepikwewiekai mɨpaɨ meteku'eriwatɨ: «Tietɨtsɨ tahaimɨkɨ,

yatɨni yapauka mɨmɨkɨ». Yamekateneutere me'itaxeiyatɨ 'atsipɨka'uyɨ,


'ayumieme yɨkɨ pɨta mekateniuyɨhɨawe, mɨpaɨ mekaniutiyuani: «Xɨari 'ikɨ
kanikakaɨyaritɨni». 7 Hikɨ mana hurawa kwie kanikumakaitɨni, Pupiriyu

naitɨ kwie haramara hixɨapa mɨyema katinipinieyatɨkaitɨni. Mɨkɨ yukie 'aixɨa


tatixeiyatɨ kataniutanaki'erieni hikɨ haika tukari mana tekanikutekaitɨni
hetsɨana. 8 Pupiriyu paapaya hɨiyakɨ meta hakwitsikɨ tikuyetɨ yu'itaritsie

kanikakateitɨni. Papuru kaneikuxeiya, meta kaniyutanenewieni


heimana 'utimetɨ 'ana mɨkɨ 'aixɨa reu'erietɨ kanayani. 9 Mɨyatiuyɨku,

hipatɨta tekwikwikate haramara hixɨapa kwie mɨyematsie memɨtamakai


mekani'axekaitɨni, mɨkɨta 'aixɨa meteheu'erietɨ mepakɨkakai. 10 Mɨkɨ

waɨkawa 'aixɨa metatexeiyatɨ metatenimikwakaitɨni, meta teyehuximekaku


mepɨtateyetuiri ketita temɨteheuyehɨakai.

Papuru Xumatsie kemɨreta'a


11 Hikɨ haika metseri te'uyurieka haramara hixɨapa kwie mɨyematsie,
kanuwa 'amɨpatsie teyetekaku kaniukuhaɨtɨre. 'Arekanitɨriya miemetsie,
kakaɨyarixi memuyuhuta wa'ɨkiyari mamakai. 12 Tsirakutsa teheta'axɨaka,

haika tukari mana tekaniuyurieni. 13 Manata temɨyekɨ, Rekiyu


tekaniye'axɨani. Xeitukari 'anukayaku, tatsɨtɨa 'eka kanatineni, meta


hutarieka tukaritsie Putehuri tekaneta'axɨani. 14 Mana ta'iwamarixi

tekaniwaretaxeiya, mɨkɨ mepɨtatsi'uta'ini 'atahuta tukari temɨyurienikɨ


wahetsɨa. 'Imatɨrieka Xumatsie tekaniuta'axɨani. 15 Ta'iwamarixi Xuma

kiekatari, mete'utamarieka tahepaɨtsita ketemeyɨkai, mɨrayutixexeɨritɨre


paitɨ 'Apiyu huyeyari 'utɨma meta Haikatɨ mɨti'u mɨtiuyehipitɨretsie
me'ayenexɨaka mekatananunake. Papuru waruxeiyaka, Kakaɨyari
pamɨpariyutsi kaniupitɨani, meta waɨkawa kaniyuwaɨriyakaitɨni. 16 Kepauka

Xumatsie temu'axɨa, Papuru kaniupitɨarieni yuxaɨtame kiita mayekanikɨ,


xeime kuya hamatɨa mi'ɨwiyanikɨ.

Papuru Xumatsie kemɨtikuxatakai


17 Merikɨtsɨ hairieka tukaritsie Papuru huriyutsixi wa'ukiyarima yuhetsɨa
kaniwaruta'inieni. Me'u'axɨaku mɨpaɨ katiniwarutahɨawe:
—Neuxei 'iwamarixi, tsepanetɨ 'atsinemɨkatiuyuri teɨteri wahepaɨtsita,
tatutsima wayeiyari hepaɨtsita neka'uxiwa'atɨ, Kerutsaremetsie
nehɨatɨ nepɨyetuiya xumatari wahetsɨa. 18 Mɨkɨ menetsi'uta'iwawiyaka

mekanenixɨnakukaitɨni, ne 'axanemɨkatiuyuriekaikɨ nemɨmierienikɨ.


19 Huriyutsixi neniuki hepaɨtsita memɨniukixiekai, 'ayumieme waɨriyarika

Tsetsaxi hetsɨa nekaniye'ani, tsepanetɨ neteɨterima wahepaɨtsita


tixaɨtɨ nemɨkarayexeiyakai. 20 Hikɨ 'ayumieme nekanixe'uta'inieni

temɨtaxeiyaxɨanikɨ meta xehamatɨa nemɨtitaxatakɨ. Mɨpaɨ yuri nemɨti'eriekɨ


'Ixaheri teɨteriyari kememɨteta'ikwewa 'ayumieme tepɨakɨ hikɨ nekanihɨaka.
1899  Nɨ'ariekate 28

21 Mɨkɨ mɨpaɨ mekatenita'eiya:


—Tame xapate tepɨka'anuhuriwawe Kureyatsie mieme 'ahepaɨtsita
tikuxatame, meta xewitɨ ta'iwa pɨkanuawe 'axatatihekɨatɨatɨ yanɨtsɨtɨni
'axatikuxatatɨ 'ahepaɨtsita. 22 Matsi tekani'eniekuni kepemɨtiku'eriwa,

mɨkɨtsie memɨtewiya wahepaɨtsita 'ikɨ xeikɨa tepɨtemate,


naitsarie 'axamekatenikuxaxatsiwani.
23 Hikɨ xeitukari mekananayexeiya Papuru hetsɨa memɨyukuxeɨrienikɨ,

'ana yumɨiretɨ mekaniu'axɨani kiitana mɨwayekatsie. Ximeripaitɨ


'itsutɨaka taikaike katiniutahayewa, tiwakuxaxatɨwatɨ meta tiwahekɨatɨatɨ
kemɨreuyewetse Kakaɨyari ti'aitametɨkaku hepaɨtsita, yuri tiwa'eritɨamɨtɨ
Ketsutsi hetsie, Muitsexi 'inɨarieyakɨ, meta Kakaɨyari niukametemama
waxapayaritsie mɨkɨkɨ yuniuki tseiriyatɨ. 24 Hipatɨ yuri mekatenita'eririeni

kemɨtikuxatakai, hipatɨta yuri mepɨkate'uta'eri. 25 Yunaitɨ yaxeikɨa


meteyɨkɨhɨawetɨ mepɨkaheutayeixɨa, mekanitakɨkakaitɨni kepauka


'imatɨrieka Papuru mɨpaɨ mutayɨ: «Yurikɨ 'Iyari Mɨtiyupata 'aixɨa kaniutayɨni,
Kitsariyaxi Kakaɨyari niukameya mɨpaɨ tatutsima tiwarutahɨaweku:
26 »“'Ikɨ teɨteri wahetsɨa kenemie, mɨpaɨ ketiniwaretahɨawi:
‘Tsepanetɨ waɨkawa xemɨ'enana, matsi xepɨkaheitimaitɨkɨne,
tsepanetɨ waɨkawa xemeuneniere, matsi tixaɨtɨ xepɨkatexeiya’.
27 'Ikɨ teɨteri wa'iyari mɨtsetse'ikɨ,
yunakata mepeukanatɨka,
meta yuhɨxita mepakɨkɨpe.
Xɨka mɨpaɨ meka'anenenike, mepeunenierenikeyu,
mepeu'enanakakeyu,
yu'iyaritsie mepɨtemaiwawenikeyu,
meta nehetsɨa mepɨ'axɨanikeyu, ne 'aixɨa meteheu'eriekame
nepɨwarayeitɨawe”.
28 »'Ayumieme xeme yaxeketenemaika, Kakaɨyari 'ikɨ wikweitsitɨarika

kaneyenɨ'ani memɨkahuriyutsixi wahetsɨa, mɨkɨ hɨrixɨa mekani'eniekuni».


29 Hikɨ mɨpaɨ 'utayɨku huriyutsixi mekanekɨne niuki waɨkawa mexɨatɨatɨ.

30 Hikɨ huta wiyari kaniuyurieni muwa 'ayekaitɨ yɨkɨmana tiyutuatɨ.


Yunaitɨ hetsɨana memɨ'axekai 'aixɨa katiniwaxeiyakaitɨni. 31 Kamatɨ


katinikuxatakaitɨni kemɨreuyewetse Kakaɨyari ti'aitametɨkaku,


meta katini'ɨkitakaitɨni Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu hepaɨtsita, xewitɨ
ka'iku'imaiyakaku meta xeime kaheumakatɨ.
Xumatari
Kemɨtiwarunɨ'airi Papuru

1   Ne,
Papuru, nekanixewaɨritɨaka Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme
1

nemɨti'uximayatame, nemuta'inierie nɨ'ariekame nemayanikɨ, nemupatsie


Kakaɨyari niukieya 'aixɨa manuyɨne nemukuxatanikɨ. 2 Meripaitɨ Kakaɨyari

mɨpaɨ kaniutayɨkaitɨni temeixeiyanikekaikɨ, Kakaɨyari niukametemama


yametekuxatakaku niuki mɨpatsietsie, 3 yuniwe xatatɨ, tewi hɨkɨtɨtɨ,

nu'aya kaniutinuiwa Rawiri hetsie mɨyetɨa. 4 Mɨkite watsata manukukekɨ,


tɨrɨkariyakɨ kaniukayerieni Kakaɨyari Nu'ayatɨtɨ, 'Iyari Kakaɨyaritsie mieme


mɨtatsipata kemɨtikaye. Ketsutsi Kɨritsitu kanixatakaitɨni mɨtati'aitɨwame.
5 Mɨkɨkɨ 'aixɨa tepɨ'itɨarie mɨkɨ 'aixɨa tiuka'iyarikaku, tepeutanɨ'ariexɨata

para yunaitɨ nuiwarite yuri mete'erietɨ yamemɨtekahunikɨ, kemɨtitewakɨ


me'eyexeiyatɨ. 6 Xemeta nuiwarite xekanihɨkɨtɨni xemuta'inierie Ketsutsi

Kɨritsitu teɨterimama xemakɨnekɨ.

7 Nekatinixe'uta'utɨirieni
yunaime Xumatsie xemɨtama Kakaɨyari
mɨxenaki'erie, xemuta'inierie hetsiena mieme xemɨpatsienikɨ.

Kakaɨyari mɨta'ukiyari meta Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu, 'aixɨa


mekete'u'iyarini xehetsiemieme, mekexepitɨaka yu'iyaritsie
xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Papuru kemɨti'iwatamɨkɨkai Xumatsie


8  MerikɨtsɨKetsutsi Kɨritsitu netsiparewiekaku pamɨpariyutsi nekanipitɨaka
nekakaɨyari meri yunaime xehetsiemieme, naitsarie kwiepa mɨkuxaxatsiwakɨ
yuri kexemɨte'erie. 9 Ne'iyarikɨ Kakaɨyari hetsiemieme nepɨti'uximaya, niuki

nu'aya hetsiemieme 'aixɨa manuyɨne nekuxatatɨ. Mɨkɨ Kakaɨyari mɨpaɨ


pɨtihekɨata, kenemɨtixeha'eriwa nekatihayewatɨ kepauka nemɨnenenewie
neheyemekɨ, 10 ne'iwawirietɨ nehuye 'aixɨa ke'uyurieni 'uxa'atɨni xehetsɨa

nemumiekɨ, xɨka mɨpaɨ tinakekani Kakaɨyari.


11 Waɨkawa nepɨnewaɨriya nexexeiyamɨtɨ, 'Iyaritsie mieme nemɨtixeminikɨ

xemɨtuikariekakɨ, 12 neta yakɨtɨtɨ xehamatɨa nemɨnewaɨriyanikɨ


yuri xemɨte'eriekɨ xeme, neta yuri nemɨti'eriekɨ. 13 Ne'iwama mɨpaɨ


pɨnetinakenikeyu mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ mɨixa kenemɨtinekuha'aritɨwakai


xehetsɨa nemɨmiekɨ, tsepa nemɨkapitɨariekai hikɨke. 'Ikwaxi nemɨkaxeiyakɨ
xehetsɨa, hipame nuiwarite wahetsɨa nemeixeiya hepaɨ.

1900
1901  Xumatari 1

14  Kaneuyeweka nemɨtiwataxatɨanikɨ kɨriyekutsixi yatɨni memɨkakɨriyekutsixi,


temaiwawemete yatɨni memɨkatemaiwawe. 15 'Ayumieme ne'iyari yapɨ'ane

nemɨxetaxatɨanikɨ niuki 'aixɨa manuyɨne xemeta Xuma xemɨtama.


16 Nepɨka'itewiya niuki 'aixɨa manuyɨne, tɨrɨkariya kanihɨkɨtɨni Kakaɨyari

hetsɨa mieme, yunaitɨ yuri memɨte'erie memɨtawikweitsitɨarienikɨ


kani'ayumiemetɨni, huriyutsixi meri, kɨriyekutsixi meta. 17 Xɨka yuri ti'erieka,

mɨkɨ niukitsie kanimatsiɨkɨkamɨkɨ Kakaɨyari heitserie kemɨtiyupitɨwa,


para yuri mɨti'eriekakɨ, kemɨre'uxa: «Kemɨ'ane heitseriemekɨ yamɨtikamie,
mɨkɨ kanayenierekamɨkɨ yuri mɨti'eriekɨ».

Teɨteri wahetsie kemɨrahɨiwa


18  Matsihaxɨa kanimatsiɨkɨni, Kakaɨyari taheima makawe kemɨtiheka
naime teɨteri kememɨteyurie mekaheyexeiyatɨ heitseriemekɨ yamekatekahutɨ,
mɨkɨ memɨka'ihekɨata tita yuri mɨraine heitseriemekɨ yamekatekahutɨ.
19 Tita mɨtiyɨwe mɨtimaika Kakaɨyari hepaɨtsita, mɨkɨ kanimatsiɨkɨni

wahetsɨa, Kakaɨyari yakatiniwaruxeiyatsitɨani. 20 Kwie munetɨarietsie paitɨ


hikɨke, tita mɨkatixeiyariewe hepaɨtsitana, yuheyemekɨ kemɨtitɨrɨkaɨye


kemɨtikakaɨyari, mɨkɨ katinihekɨaka metimatiwakɨ tita mɨtiutiwewi
hepaɨtsita. 'Ayumieme 'atsimepɨkateyɨwawe yuhetsiemieme memɨtiniunikɨ.
21 Kakaɨyari mehetimaika, 'aixɨa mepɨka'utiyuanekai hepaɨtsitana

Kakaɨyari hepaɨtsita temutiyuane hepaɨ. Pamɨpariyutsi mepɨka'ipitɨakai,


matsi yakɨ metekuxatatɨ mekanakɨne mexi niuki mexɨatɨakai, wa'iyari
'atsikatimaiwekaku, kaniukuyɨre wa'iyaritsie. 22 Temaiwawemete meyuxatatɨ

'atsimekatemaiwawetɨ mekanakɨne. 23 Kakaɨyari mɨkapɨniwe witsimɨ'ane,


mekanipata tewi mɨpɨniwe hepaɨ tiyuxexeiyame memayexeiyanikɨ pɨta,


wikixi wahepaɨ, yeutari wahepaɨ meta kuterixi wahepaɨ tiyuxexeiyame.
24 'Ayumieme Kakaɨyari kaniwayetuani yu'iyaritsie mete'ukahiwe'eriekaku,

para meka'itiyatɨ memakɨnekɨ, memitsewiximanikɨ yuwaiyari hipame


wahamatɨa. 25 Kakaɨyari yuri kemaine, mɨkɨ mekanipata 'itarika

memexeiyanikɨ pɨta. Tita mɨtiwewiya mepayexeiyakai, hetsiena mieme


mepɨte'uximayatakai, mekaheyexeiyatɨ kemɨ'ane mitiwewi. 'Aixɨa yemekɨ
ketikɨhɨawarɨwani mɨkɨ yuheyemekɨ, mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
26 'Ayumieme Kakaɨyari kaniwayetuani memihiwe'eriekakɨ tita mɨtitewiyɨkɨ.

'Ukariri me'iku'eirieka tita 'ukari memɨteyuruwa, 'uka hepaɨ mekateyurietɨ


mepakɨ. 27 'Ukitsi meta yaxeikɨa me'iku'eirieka 'ukari memɨwakumaɨwanikɨ,

mepɨyutaiyakai meyuhiwe'erietɨ, 'ukitsi 'ukitsi wahamatɨa yamepɨteyuriekai


kemɨtitewiyɨkɨ. Yuwaiyaritsie mieme mepɨte'akapitɨarie kemɨreuyewekai
mɨyamete'uyurieka.
28 Mɨpaɨ memɨkateku'eriwakaikɨ kename 'aixɨa 'ane Kakaɨyari

ma'eriwanikɨ, 'ayumieme Kakaɨyari kaniwayetuani kemɨkatinake


yamemɨteku'eriwanikɨ, kemɨkatinake memɨteyuriekakɨ. 29 Mekanaye'axɨani

kemɨkatiheitserie meyɨatɨ, mewakumaɨwatɨ kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya meta


mɨkayɨkɨna, 'axametekuyuruwatɨ, naime metehiwe'erietɨ, 'axamete'u'iyaritɨ.
Mekanihɨpɨnekaitɨni me'ɨtetsatɨ, meyukwitɨ, meha'atɨ, meteyu'irɨwiyatɨ,
niuki peraixi memɨhɨkɨtɨkaikɨ. 30 'Awie niuki mekaniwewieka,

Xumatari 1  1902

mekaniniukixieka, Kakaɨyari mekani'uxieka, mekatenitawe'erieka naime,


mekananuyehaitɨrɨweni, mekateniyukatawe'erieka, mekatenikuwautɨweni
'axakemɨtiuyurienikɨ, yupaapama mepɨkawa'enie. 31 Yu'iyari mepɨka'enie

warutate'akaku, yamepɨkatekahu kememutiyuane, mepɨtsetse'i,


mepɨkayunɨtɨarinɨa, mepɨkateyukanenimaya. 32 Mɨkɨ metehetimaika tita

Kakaɨyari mɨtixata tiheitserietɨme, kename yunaitɨ mɨya memɨteyurie


wahetsie tinake memɨkwinikɨ 'utaitɨ, mɨkɨ matsi mɨya mekateniyurieka,
matsipaitɨ mekaninaki'aka hipatɨ mɨpaɨ meteyuriekaku.

Kakaɨyari heitseriemekɨ kemɨtiwaranutaxɨrɨwa

2   'Ayumieme,
'ekɨ tsepa kepemɨpaikɨ pemɨniukixie, 'ahetsiemieme
1

pepɨkataniuni. Xeime kepemɨtiniukima, mɨkɨkɨ pepɨ'aniukima,


karikɨ yaxeikɨata 'ekɨ pekatiniyurieneni kepemɨtiniukixie hekɨ. 2 Tame  

mɨpaɨ tepɨtemate, Kakaɨyari yuri haitɨ mɨwaranutaxɨrɨwakɨ mɨkɨ mɨya


memɨteyurie. 3 ¿Kamɨtsɨ 'ekɨ pemɨwaniukima mɨkɨ mɨya memɨteyurie,

wahepaɨ petiyurienetɨ keri petiku'eriwa 'ekɨ pemɨtawikwenikɨ kepauka


Kakaɨyari matsi'anutahɨanitsie? 4 ¿Kauka pe'ixani'erie kwini mieme

'aixɨa kemɨtiuka'iyari, kemɨtita'ikwewa, kemɨkatiyumexɨitɨa. Kauka


'atsipekatimate Kakaɨyari 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ para pemɨtihayewanikɨ
kepemɨtiyuriene? 5 'Ekɨtsɨ 'a'iyari mɨtse'ikɨ pemɨka'awaɨriyakɨ

pemɨtihayewanikɨ kepemɨtiyuriene, 'ahetsiemieme haxɨa pepu'utane, 'iya


tukaritsieke kepauka pemɨyehekarienitsie, kepauka matsiɨkɨtɨ mayani
heitseriemekɨ kemɨtiwaranutaxɨrɨwa Kakaɨyari. 6 Karikɨ Kakaɨyari «mɨkɨ

kememɨteyurie katiniwarakapitɨamɨkɨ yuxexuime». 7 Mɨkɨ mete'uka'eniwatɨ


'aixɨa meteyurietɨ memɨtekuwautɨwe witsime'anenetɨ kememɨte'akɨnekɨ,


'aixɨa memɨtexeiyariekakɨ meta kememɨkatetipɨnekɨ, mɨkɨ kaniwapitɨamɨkɨ
yuheyemekɨ memayenenierenikɨ. 8 Mɨkɨtsɨ yuhetsiemieme xeikɨa

memɨ'ayumiemete, yamemɨkatekahu tita yuri mɨraine hetsie, yamemɨtekahu


tita mɨkatiheitserietsie pɨta, mɨkɨ haxɨa kaniwapitɨamɨkɨ wahekatɨ.
9 Kaniwahiweritɨamɨkɨ meta kaniwa'uximatɨamɨkɨ yunaime teɨteri yu'iyaritsie

'axamemɨteyurie, huriyutsixi meri, kɨriyekutsixi meta. 10 Kaniwapitɨamɨkɨ


witsime'anenetɨ memakɨnekɨ, 'aixɨa memɨtexeiyariekakɨ meta yu'iyaritsie


memɨka'uximatɨariekakɨ katiniwapitɨamɨkɨ yunaime 'aixɨa memɨteyurie,
huriyutsixi meri, kɨriyekutsixi meta. 11 Kakaɨyari yɨkɨ pɨkatiwaxeiya teɨteri.

12 Keyupaɨmetɨ 'inɨari niukiyari mekahexeiyatɨ 'axamemɨte'uyuri, mɨkɨ


mepɨkwini 'inɨari niukiyari mekahexeiyatɨ. Keyupaɨmetɨ 'inɨari niukiyari


mehexeiyatɨ 'axamemɨteyurie, mɨkɨ 'inɨari niukiyari manuyɨne hepaɨ
mepanutaxɨriyani. 13 Mɨkɨ memi'enie xeikɨa 'inɨari niukiyari, mɨkɨ heitserie

mepɨkahexeiya Kakaɨyari hɨxie. Mɨkɨ yamemɨtekahu 'inɨari niukiyari


kemaine, mɨkɨ pɨta heitserie mekanipitɨariekuni. 14 Mɨkɨ memɨkahuriyutsixi

'inɨari niukiyari memɨkahexeiya, kepauka yɨkɨmana yamemɨteyurie


kemaine 'inɨari niukiyari, tsepa 'inɨari niukiyari memɨkahexeiya, 'inɨari
niukiyari mehexeiyatɨ mepakɨne yɨkɨmana. 15 Mɨkɨri mepɨyuhekɨata tita

'inɨari niukiyarikɨ yamɨtiyuriene metehexeiyatɨ yu'iyaritsie mɨraye'uxa.


Wa'iyari kememɨteyumate katinihekɨatani wahepaɨtsita. Yukɨmana
1903  Xumatari 2

yatiku'eriwatɨ, yuhetsie katinahɨpani, yatɨni yuhetsie mɨtanuanikɨ. 16 Mɨpaɨ  

katiniyɨmɨkɨ 'iya tukaritsie kepauka Kakaɨyari mɨwata'iwawiyatsie teɨteri


tita memɨte'uti'awietaxɨ hepaɨtsita Kɨritsitu Ketsutsi warahɨawekaku, neniuki
'aixɨa manuyɨne kemaine.

Huriyutsixi 'inɨari niukiyari kememɨtehexeiya


17 Merikɨte 'ekɨ huriyu pemɨtiuterɨwarie, yuri pemɨti'erie 'inɨari
niukiyaritsie, pemɨ'ata'ɨre Kakaɨyari hetsie petiwiyatɨ, 18 pemimate tita

mɨtinake, pemɨtimaiwe tita 'aixɨa mɨti'ane pemɨtiuta'ɨkitɨariekɨ 'inɨari


niukiyari hetsiemiemekɨ, 19 pewaranukuhapame memakɨkɨpe pemɨ'a'erie,

hekɨariwiwame pemɨ'a'erie, yɨwipa memu'uwa wahetsiemieme, 20 ti'ɨkitame  

pemɨ'a'erie 'atsimemɨkatemate wahetsiemieme, tɨɨri tiwa'ɨkitɨwame


pemɨ'a'erie, 'inɨari niukiyari pehexeiyatɨ pemɨtiuyemate meta tita yuri
mɨraine, 21 kamɨtsɨ 'ekɨ xeime pemɨti'ɨkitɨa, ¿pekati'a'ɨkitɨata 'ekɨ? 'Ekɨ mɨpaɨ

pepɨtikuxata kename 'aixɨa ka'ane xɨka tinawayani, merikɨte ¿petinawaya


'ekɨ? 22 'Ekɨ mɨpaɨ pemɨtikuxata kename 'aixɨa ka'ane xeime 'ɨyaya

mukumaɨwanikɨ meta xeime kɨnaya, merikɨte, ¿petikumaɨwa 'ekɨ? 'Ekɨ mɨpaɨ


pemaine kename pewaxani'erie tetexi kakaɨyarixiyari, merikɨte, ¿watukiteta
petiunawa? 23 'Ekɨ pemɨ'ata'ɨre 'inɨari niukiyari pemexeiyakɨ, merikɨte,

¿pe'ititsanatɨ 'inɨari niukiyari Kakaɨyari mariweme pekarayeitɨa? 24 Kamɨtsɨ,  

kemɨre'uxa: «Kemɨ'ane Kakaɨyari mɨhɨkɨ 'axakatinikuxaxatsiwani nuiwarite


watsata xekɨmana».
25 Xitekiya 'inɨariyari kamaniparewieka xɨka 'inɨari niukiyaritsie

yapetikamieni, matsi xɨka 'inɨari niukiyari petitsanatɨ peyɨaneni,


tsepa xitekiya 'inɨariyari pemexeiya, peka'inɨaritɨariekame pepa'ayeitɨa.
26 Matsitsɨ xɨka kemɨ'ane 'inɨari mɨkahexeiya yatikamieni kemɨtiheitserie

'inɨari niukiyari kemainetsie, 'inɨari tsepa mɨkahexeiya, ¿'inɨaritɨariekame


kati'eriwani mɨkɨ? 27 Kemɨ'ane yuwaiyaritsie xitekiyakɨ mɨka'inɨatsie,

peru meye'atɨwa 'inɨari niukiyari kemaine, mɨkɨ 'ahetsie pɨrahɨpani


'inɨari niukiyari pemɨtitsanakɨ, tsepa 'utɨarikayari pemexeiya yatɨni tsepa
'inɨariyari pemexeiya.
28 Kemɨ'ane herie xeikɨa huriyu tewiyari mɨhɨkɨ, mɨkɨ huriyu pɨkahɨkɨ,

kemɨ'ane herie xeikɨa yuwaiyaritsie mɨ'inɨaritɨarie xitekiyakɨ, mɨkɨ


pɨka'inɨaritɨarie. 29 Matsi kemɨ'ane yutaɨta mɨhuriyu, mɨkɨ pɨta huriyu

kanihɨkɨtɨni, kemɨ'ane yu'iyaritsie mɨ'inɨaritɨarie, mɨkɨ 'Iyari maine hepaɨ pɨta


pɨ'inɨaritɨarie, tsepa mɨka'inɨaritɨarie 'utɨarika mɨti'eniɨriɨkɨ hepaɨ. Kemɨ'ane
mɨpaɨ mɨ'ane, teɨteri witsimepɨka'utiyuaneni hepaɨtsitana, Kakaɨyari pɨta
witsipaineni hepaɨtsitana.

Tita rexeiya huriyu hipatɨ memɨkaheixeiya

3   Merikɨte,
¿tita rexeiya huriyu hipatɨ memɨkaheixeiya? ¿Ketiparewie
1

xitekiya 'inɨariyari? 2 Waɨkawamekɨ piparewie, naimekɨ. Kamɨtsɨ meri,


huriyutsixi niuki Kakaɨyari hetsɨa mɨmieme hepaɨtsita mepuhɨritɨarie.


3 Kete'aneni xɨka hipatɨ yamekatekahukaitɨni. ¿Kakaɨyari yakatikamietɨ

rayeitɨarieni mɨkɨ yamemɨkatekahukaikɨ? 4 Pɨkatixaɨtsietɨ. Matsi



Xumatari 3  1904

Kakaɨyari tita yuri mɨrainetsie yaketikamieni, tsepa yunaitɨ teɨteri


memɨte'itawa, kemɨre'uxa:
«Para 'aniukikɨ pemɨmatsiɨkɨnikɨ heitserie kepemɨrexeiya,
para pemɨre'a'iwakɨ kepauka pemɨtaxanetsienitsie».
5 Merikɨtsɨ tame heitseriemekɨ yatekatekahukaku xɨka matsiɨkɨtɨ 'ayani

Kakaɨyari heitseriemekɨ kemɨtikamie, ¿kete'utiyuanenitsɨari tame?


¿Kakaɨyari kemɨkatiheitserie tiyɨane haxɨakɨ tarapinirienike? (Tewi
hepaɨ nepɨtikuxata). 6 Pɨkatixaɨtsietɨ. Xɨka mɨpaɨ 'anenike, ¿Kakaɨyari

kehepaɨ tiwata'iwawiyakeyu kwiepa memɨtama 'itsɨkame hepaɨ? 7 Perutsɨ


neti'itawakaku xɨka matsiɨkɨni Kakaɨyari kemɨtikamie tita yuri mɨrainetsie,


matsi yeme witsi'anetɨ mayanikɨ Kakaɨyari, ¿titayari neranutahɨiyani ne
'axatiyuruwame hepaɨ? 8 Mɨpaɨ kati'anenikeyu matsi: 'axatemɨtekɨhɨawarɨwa

hepaɨ, hipatɨ memutiyuane hepaɨ kename mɨpaɨ tehaitɨka tame: «Kɨmɨ


'axatepɨteyurieni 'aixɨa 'anetɨ mayanikɨ te'utiyuatɨ waniu». Heitseriemekɨ
mekanixani'eriwani mɨkɨ mɨpaɨ memutiyuane.

Pumawe kemɨ'ane heitseriemekɨ yamɨtikamie


9 ¿Merikɨte keti'ane? ¿Tame matsi 'aixɨa tete'anene? Tixaɨ yemekɨ.
Tekateniutahekɨata huriyutsixi kɨriyekutsixi meta yunaitɨ tita
'axamɨti'anetsie kememɨtewiya, 10 kemɨre'uxa:

«Kemɨ'ane heitseriemekɨ yamɨtikamie 'apɨka'uyeika, nixewitɨ tɨma,


11 kemɨ'ane mɨtimaiwe 'apɨka'uyeika,

kemɨ'ane Kakaɨyari mɨkuwaune 'apɨka'uyeika.


12 Yunaitɨ mepeuyexɨri,
'axameteyurietɨ mepakɨ.
Kemɨ'ane 'aixɨa ti'aneme mɨtiyuriene 'apɨka'uyeika,
xewitɨ tɨma pumawe».
13 «Waxɨrɨwame mɨki terɨya kanihɨkɨtɨni reutenitɨ,
mepɨte'irɨma yunenikɨ».
«Xaye 'uayeya wateta payeka».
14 «Wateta pɨhɨne 'axa'anuyɨtɨ hatsiwitɨ».

15 «Yɨ'ɨkatekɨ mepɨyumexɨitɨa xuriya memɨtayeurienikɨ,


16 yuhuyeta mepɨte'uka'una mepɨteyuhiweritɨa,

17 huye hakewa mɨkatiyu'uximatɨa mepɨkahemaririe».


18 «Kakaɨyari mepɨkahayemakaxe yuhetsɨa».
19 Hikɨ tame mɨpaɨ tepɨtemate, naime 'inɨari niukiyari kemaine,

pɨtiwarutaxatɨa mɨkɨ 'inɨari niukiyaritsie memɨtewiya, yunaime wateni


muwaranunamirienikɨ, Kakaɨyari mɨwataxanetakɨ yunaime kwiepa
memɨtama. 20 Kakaɨyari hɨxie 'inɨari niukiyari kemaine yamɨtiuyurikɨ,

mɨkɨkɨ nixewitɨ tewi heitserie pɨkapitɨarieni. Matsi 'inɨari niukiyarikɨ


tita 'axamɨti'ane temɨtehetimanikɨ pɨ'ayumieme.

Heitserie kemɨtipitɨariwa yuri mɨti'eriekɨ


21 Hikɨri matsi, matsiɨkɨtɨ kanayani Kakaɨyari heitserie kemɨtiyupitɨwa,
tsepa 'inɨari niukiyari mumawenike. 'Inɨari niukiyari, Kakaɨyari
1905  Xumatari 3

niukametemama waxapayari meta yakatinihekɨatani. 22 Kakaɨyari heitserie  

kemɨtiyupitɨwa yuri ti'eriekaku Ketsutsi Kɨritsitu hetsie, mɨkɨ kanimatsiɨkɨni,


heitserie kemɨtiwapitɨa yunaime yuri memɨte'erie, yɨkɨ pɨkatiwaxeiya.
23 'Axamepɨte'uyuri yunaitɨ, yunaitɨ mepɨka'aye'axɨawawe Kakaɨyari

witsimɨtiwaxeiyakɨ, 24 heitserie mepupitɨarie mekate'utawawiyarieka 'aixɨa


mɨtiuka'iyarikɨ mɨkɨ, Kɨritsitu Ketsutsi mɨwatixɨnakɨ. 25 Kakaɨyari kanikayeni


'itiya mawariyari mayanikɨ xuriyayakɨ temɨteheuyehɨwiyarienikɨ xɨka yuri


tete'erieka. Mɨpaɨ tiuyurieka matsiɨkɨme kanayeitɨani heitserie kemɨrexeiya,
wahetsie pɨkatiɨhɨa tita meripaitɨ 'axamemɨte'uyuri hepaɨtsita, Kakaɨyari
mɨtinewiekaikɨ. 26 Kanikayeni matsiɨkɨme mayeitɨanikɨ hikɨ, heitserie

kemɨrexeiya. 'Ayumieme mɨkɨ heitserie kanexeiyani, heitserie kanipitɨanita


kemɨ'ane 'amuyeika yuri ti'erietɨ Ketsutsi hetsie.
27 ¿Hikɨri kehepaɨ tiyuta'ɨreni yuhepaɨtsita? Hawaikɨ pɨkayɨwe. ¿Merikɨte

ke'aneme 'inɨariyarikɨ pɨyɨwe xeikɨa? ¿Kemɨtiyurienekɨ, mɨkɨ ti'inɨariyari?


Pɨkatixaɨtsietɨ. Yuri kemɨti'erie, mɨkɨ kani'inɨariyaritɨni pɨta. 28 Tame 'ipaɨ  

tekatenitamaika, teɨteri heitserie mekaniupitɨarieni yuri memɨte'eriekɨ, tsepa


yamemɨkate'uyurienike 'inɨari niukiyari kemaine. 29 ¿Kamɨtsɨ Kakaɨyari

huriyutsixi xeikɨa tiwakakaɨyari? ¿Memɨkahuriyutsixita katiwakakaɨyari?


Huu, memɨkahuriyutsixita kaniwakakaɨyaritɨni. 30 Merikɨte, Kakaɨyari

kaniyuxewini. Heitserie kaniwapitɨamɨkɨ mɨkɨ xitekiya 'inɨariyari


memexeiya, mɨkɨ yuri memɨte'eriekɨ. Heitserie kaniwapitɨamɨkɨta mɨkɨ
xitekiyakɨ memɨka'inɨaritɨarie, mɨkɨ yuri memɨte'eriekɨ. 31 'Ayumieme  

nepaine, ¿Tixaɨtɨ katihɨkɨtɨme tetehayeitɨa 'inɨari niukiyari xɨka yuri


tete'erieka? Pɨkatixaɨtsietɨ. Tepitseiriya pɨta 'inɨari niukiyari.

'Apɨrahami kemɨtiuyuri

4   Merikɨte,
¿kete'utiyuaneniri tita 'Apɨrahami mɨtiukaxei hepaɨtsita?
1

Mɨkɨ yateewa kanitapaapatɨni hetsiena temɨyekɨ. 2 'Ipaɨ teputiyuane,


xɨka 'Apɨrahami heitserie 'upitɨarienike tixaɨtɨ mɨtiuyurikɨ, kaniyɨwenikeyu


muyuta'ɨrenikɨ yuhepaɨtsita. Matsi Kakaɨyari hɨxie pɨkayɨwe. 3 ¿Kehaine  

'utɨarika xapayari? «'Apɨrahami Kakaɨyari yuri katiniuta'eririeni, 'ayumieme


Kakaɨyari heitserie hexeiyakame kanayeitɨani» paine.
4 Kemɨ'ane mɨtiuta'uximayataxɨ, tita mɨti'iwa 'imikieri pɨka'eriwa,

peuyewetse matsi mɨtipitɨarienikɨ. 5 Kemɨ'ane pɨta 'atsikatiyurienetɨ


yuri mɨti'erie 'iyatsie, heitserie muwapitɨatsie kemɨ'ane Kakaɨyari


memɨkahayexeiya, mɨkɨ heitserie hexeiyatɨ kanimariwani yuri mɨti'eriekɨ.
6 Rawirita mɨpaɨ kanaineni tewi kemɨtiyutemawie hepaɨtsita, kepauka

Kakaɨyari heitserie hexeiyame mayeitɨa, tsepa tixaɨtɨ mɨkatiuyurienike:


7 «Mekaniyutemamawieka kemɨ'ane
memɨteheuyehɨwiyarieni 'inɨari kememɨte'utitsanaxɨkɨ,
meta kepauka tita 'axamemɨte'uyuri mɨranukanamieni.
8 Kaniyutemawieka mɨkɨ tewi,
Ti'aitame xɨka 'axatiyurieneme ka'erieka».
9 Merikɨte, ¿'ipaɨ meteyutemamawie mɨkɨ xitekiya 'inɨariyari memexeiya

xeikɨa? ¿Mɨkɨ memɨka'inɨaritɨarieta, mɨpaɨ mekateyutemamawie?


Xumatari 4  1906

Mɨpaɨ teputiyuane, 'Apɨrahami yuri mɨti'eriekaikɨ, 'ayumieme heitserie


hexeiyatɨ kanimariwakaitɨni. 10 ¿Ketiyurienetɨ mɨpaɨ pɨtimatiwakai?

¿Xitekiya 'inɨariyari rexeiyakai 'ana, pɨkaheixeiyakai nutsu? Xitekiya


'inɨariyari pɨkahexeiyakai, matsi pɨka'inɨaritɨariewekai 'akuxi. 11 Xitekiya

kaniutanaki'erieni 'inɨari mɨhɨkɨtɨnikɨ. Kaniutseyumarieni heitserie


mupitɨariekɨ yuri tiuta'erieka mexi xitekiya 'inɨariyari kahexeiyakai.
'Ayumieme yunaitɨ yuri memɨte'erie xitekiya 'inɨariyari mekahexeiyatɨ, mɨkɨ
wapaapa kanayani, mɨkɨ heitserie mehexeiyatɨ memɨmariwanikɨ. 12 Mɨkɨta  

xitekiya 'inɨariyari memexeiya wapaapa kanayani, mɨkɨ xitekiya 'inɨariyari


memexeiya xeikɨa pɨkatixaɨ, matsi mɨkɨ yamemɨtekahuta tapaapa 'Apɨrahami
huyetana yuri kemɨti'eriekai xitekiya 'inɨariyari kahexeiyatɨ.
13 Kepauka 'Apɨrahami mɨpaɨ mɨtiutahɨawarie, niwemamata, kename

wahetsie tinakekekai naitɨ kwie, 'inɨari niukiyari hexeiyatɨ mɨpaɨ


pɨkatiutahɨawarie. Heitserie 'upitɨarieka pɨta yuri mɨtiuta'erikɨ, mɨpaɨ
pɨtiutahɨawarie. 14 Xɨkari mɨkɨ 'inɨari niukiyaritsie memɨtewiya wahetsie

tinakenike, xɨanakɨ xeikɨa yuri tepɨte'eriekakeyu, yakɨ xeikɨa mɨpaɨ


pɨtiutahɨawarienikeyu mɨkɨ. 15 'Inɨari niukiyari haxɨa pɨtiyupitɨwa. 'Inɨari

niukiyari kaxuawekaku, pɨkatitsanarɨwa.


16 'Ayumieme yuri ti'eriekaku mɨpaɨ kani'aneni, para mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ mɨkɨ

'aixɨa tiuka'iyarikaku, tita mɨtitaxatɨa mɨtseiriyarienikɨ yunaime niwemama


wahetsiemieme, mɨkɨ 'inɨari niukiyaritsie memɨtewiya wahetsiemieme xeikɨa
pɨkatixaɨ, matsita mɨkɨ 'Apɨrahami hepaɨ yuri memɨte'erie wahetsiemieme,
mɨkɨ tanaime kanitapaapatɨni, 17 kemɨre'uxa: «Ne yumɨireme nuiwarite

wapaapa nepɨmatsi'ayeitɨa». Kakaɨyari hɨxie yuri pemɨtiuta'erikɨ, kemɨ'ane


mɨkite mɨwaranutanieritɨwa, meta kemɨ'ane mɨtititerɨwa tita 'emɨkatiuwe
mɨtinenikɨ, mɨkɨ hetsie.
18 Mɨkɨ kemɨkatiyɨwekai yuri mɨti'eriekakɨ ta'ikwewatɨ, ta'ikwewatɨ yuri

katini'eriekaitɨni. 'Ayumieme yumɨireme nuiwarite wapaapa kanayani,


mɨpaɨ kemɨtiutahɨawariekai: «Mɨpaɨ meyupaɨmetɨ mekanakɨnikuni
'aniwema». 19 Pɨka'utaweranaxɨa yuri ti'erietɨ, tsepa me'eriwakai yuwaiyari

kemɨtimɨximekai 'etsiwatɨkaku xeitsienituyari wiyari mexeiyakaikɨ, yatɨni tsepa


me'eriwakai Tsara mɨkayɨwekai mɨtiniwenikɨ. 20 Pɨka'u'iyɨri yɨkɨ tiku'eriwatɨ tita

Kakaɨyari mɨtitaxatɨa hetsiena mɨtinakekekaikɨ, mɨkɨ hepaɨtsita, yuri kati'erietɨ


pɨkahatɨa. Matsi yuri kemɨti'eriekai pɨtɨrɨkariyariekai, Kakaɨyari mariweme
'ayeitɨatɨ. 21 Mɨpaɨ pɨtiyumaikai, Kakaɨyari mɨyɨwekaikɨ kemɨtitahɨawixɨ

yamɨtiyurienikekaikɨ. 22 'Ayumieme heitserie pitɨariekame kani'eriwakaitɨni,


yuri mɨti'eriekaikɨ. 23 Kemɨti'eriwakaikɨ 'Apɨrahami, hetsiena mieme xeikɨa


pɨkaraka'utɨarie, 24 matsi tahetsiemiemeta mɨpaɨ pɨtiu'utɨarie. Mɨpaɨta


tame tepɨtematiwa yuri temɨte'erie kemɨ'ane mɨkite watsata menukuketɨa


Tati'aitɨwame Ketsutsi, mɨkɨ hetsie. 25 Mɨkɨ pɨyetuiya mumierienikɨ tita

'axatemɨte'uyurikɨ meta panukuketɨarie heitserie temɨpitɨarienikɨ.

Tita temɨtehexeiya heitserie temupitɨariekɨ

5   Merikɨte
heitserie temupitɨariekɨ yuri tete'erietɨ, 'ayumieme 'aixɨa
1

tekatenitaxeiyani Kakaɨyari hamatɨa, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu


1907  Xumatari 5

yatatipitɨakaku. 2 Mɨkɨ yatatipitɨakakuta, yuri tete'erietɨ mɨpaɨ tekani'itɨarieka,


Kakaɨyari 'aixɨa katiniuka'iyarini tahetsiemieme. 'Atepɨti'u 'iya 'aixɨa


tiuka'iyarikaku. 'Aixɨa tepɨtetakɨhɨawe yuri temɨte'eriekɨ teta'ikwewatɨ Kakaɨyari
witsimɨtatixeiyanikɨ. 3 Mɨkɨ meta, 'aixɨa tepɨtetakɨhɨawe temɨ'uximatɨariekɨ

mɨpaɨ tetemaitɨ, xɨka te'uximatɨarieka, tete'uka'eniwatɨ tepɨtseiriyarieka.


4 Xɨka tete'uka'eniwatɨ tetseiriyarieka, te'inɨatsietɨ tepakɨne. Xɨka te'inɨatsieka,

teyɨwawetɨ tepakɨne yuri temɨte'eriekakɨ teta'ikwewatɨ. 5 Mɨpaɨ teteta'ikwewatɨ


xɨka yuri tete'erieka, tepɨkatewiyatsitɨarieni, Kakaɨyari ta'iyaritsie mɨtihɨniyakɨ


tatsinaki'erietɨ, 'Iyari Mɨtiyupata temupitɨarie yatiyurienekaku.
6 Kɨritsitu, kepauka tame temuweraranikai 'akuxi, kaniumɨni tame

Kakaɨyari temɨka'ayexeiya tahetsiemieme, tukari 'aixɨa mɨ'ane 'anuyeyaku.


7 Kanikwaniweni haweri mieme xeikɨa xewitɨ mɨmɨnikɨ tewi heitseriemekɨ

yamɨtikamie hetsiemieme. Pɨkari yuwaɨriyanikeyu 'atsita mumɨnikɨ


tewi 'aixɨa mɨtiuka'iyari hetsiemieme. 8 Matsi Kakaɨyari 'ipaɨ tiuyurieka

matsiɨkɨme kanayeitɨani kemɨtatinaki'erie, Kɨritsitu tahetsiemieme mumɨkɨ


tame 'axateteyuriekaku 'akuxi.
9 Xuriyayakɨ heitserie temupitɨariekɨ hikɨ, matsi waɨkawa mɨkɨ

pɨtatsitawikweitsitɨani temɨkahekariekakɨ. 10 Te'eye'uniekaku Kakaɨyari


nu'aya mumɨkɨ, tepupatsie 'aixɨa temɨtetaxeiyanikɨ Kakaɨyari hamatɨa.


'Ayumieme 'aixɨa tetetaxeiyatɨ, matsi waɨkawa tepɨtawikweitsitɨarieni mɨkɨ
mayenierekɨ. 11 Mɨkɨ meta, 'aixɨa tepɨtetakɨhɨawe Kakaɨyari teha'eriwatɨ

Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu yamɨtiuyurikɨ. Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane


mɨtatsi'upataxɨ 'aixɨa temɨtetaxeiyanikɨ.

'Arani Kɨritsitu hepaɨ kemɨ'ane


12  Merikɨtsɨ
tita 'axamɨti'ane katiniuneni kwiepa tewi mɨyuxewikai
'axamɨtiuyurikɨ, 'axamɨtiuyurikɨ kaniumɨni, mɨpaɨrita 'ayumieme yunaitɨ
teɨteri mekwi'itɨ mekanakɨne, yunaitɨ 'axamemɨte'uyurikɨ. 13 'Inɨari niukiyari

kaxuawekaku 'akuxi, kwiepa memɨtama 'axamepɨteyuriekai. Peru 'inɨari


niukiyari kaxuawekaku, tewitsie pɨkarahɨiwa 'axaxɨkatiuyurieni. 14 Matsi  

'Arani 'amuyeikakaitsie paitɨ meta Muitsexi, yunaitɨ yamete'upitɨarieka


mepukwi, tsepa hepaɨna 'aitsika memɨka'utitsanaxɨakai 'Arani hepaɨ. Mɨkɨ
'Arani kemɨ'ane 'umamienikekai kani'inɨarieyatɨkaitɨni.
15 Peru 'axamɨtiuyurikɨ, mɨpaɨta yaxeikɨa tepɨkate'umikie. Mɨkɨ mɨyuxewikai

'axamɨtiuyurikɨ, hipatɨ mepukwi, peru matsi waɨkawa 'aixɨa pɨtiuka'iyari


Kakaɨyari, matsi waɨkawa mepɨte'umikie, xewitɨ tewi Ketsutsi Kɨritsitutɨtɨ
'aixɨa tiuka'iyaritɨ kemɨtitimɨiriyaxɨ 'imikieri hipame wahetsiemieme. 16 Tita 

mɨtiwarumi, mɨkɨ mɨpaɨ pɨka'ane kemɨtiuyɨ kepauka mɨkɨ mɨyuxewikai


'axamɨtiuyuri. Yuxewitɨ 'axamɨtiuyurikɨ, kananutahɨiyani hetsiena rahɨiyaku.
Matsi kemɨtiwarumi mɨixa 'axamete'uyurieku, heitserie mekaniupitɨarieni
pɨta. 17 Yuxewitɨ 'axamɨtiuyurikɨ, yunaitɨ mepuyuitɨarie memɨkwi'inikɨ

xeimekɨ. Matsi waɨkawa mɨkɨ memɨyuwaɨriya memitanaki'erienikɨ


kwinimieme 'aixɨa kemɨtiuka'iyari 'iya, kemɨtimɨiriyaxɨ yu'imikieri heitserie
wapitɨatɨ, mɨkɨ me'ayenenieretɨ mepɨte'aitani tewi mɨyuxewi Ketsutsi
Kɨritsitutɨtɨ mɨpaɨ mɨtiuyurikɨ.
Xumatari 5  1908

18  'Ayumieme, xewitɨ 'axamɨtiuyurikɨ kememɨte'anutaxɨriya yunaitɨ


teɨteri, mɨpaɨrita yaxeikɨa yunaitɨ teɨteri heitserie mekaniupitɨarieni
memayenenierenikɨ, xewitɨ heitseriemekɨ yamɨtiuyurikɨ. 19 Xewitɨ tewi  

yakatikamietɨ, hipame 'axateyuruwamete kemɨtiwarayeitɨa, mɨpaɨrita yaxeikɨa


xewitɨ yamɨtikatɨakɨ hipame heitserie mehexeiyame kaniwarayeitɨamɨkɨ.
20 'Inɨari niukiyariri punua matsi yemekɨ mɨtamɨirekɨ tita 'axamɨti'ane.

Peru matsi yemekɨ tiutamɨiriyaku tita 'axamɨti'ane, 'anata Kakaɨyari


matsi kwinimieme 'akuxi 'aixɨa pɨtiuka'iyarikai, 21 tita 'axamɨti'ane

kemɨtiwakuyuitɨwakai wakwitɨ, mɨpaɨrita yaxeikɨa Kakaɨyari 'aixɨa


tiuka'iyaritɨ kaniwayuitɨamɨkɨ heitserie wapitɨatɨ, tukari mɨkaxɨwe wapitɨatɨ,
Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu yatiwapitɨakaku.

Ketemɨte'ukwi 'axatemɨkateyuriekakɨ,
ketemɨte'ayeneniere Kɨritsitutsie tetewiyatɨ

6   ¿Merikɨte
kete'utiyuaneniri? ¿Mɨpaɨ 'axateteyurietɨ tetetahayewani,
1

'iya matsi kwinimieme 'aixɨa mɨtiuka'iyarinikɨ? 2 Pɨkatixaɨtsietɨ.


Tameri temukwi para 'axatemɨkateyuriekakɨ, ¿keri tete'ayeneniereni mɨpaɨ


teteyurietɨ? 3 ¿Kari 'atsixepɨkatemate, tame ketapaɨmetɨ temuka'ɨyarie

Kɨritsitu Ketsutsi hetsie temɨtewiyanikɨ, tame tekate'uka'ɨyarie hepaɨna


temɨkwinikɨ? 4 'Ayumieme hamatɨana tepukateukiexɨa mɨpaɨ tete'uka'ɨyarieka

temɨkwinikɨ, para yaxeikɨa hepaɨna temu'uwanikɨ te'utihekwariyarieme


ketemɨteyurie te'ayenenieretɨ tameta, mɨpaɨta Kɨritsitu manukuke hepaɨ
mɨkite watsata ta'ukiyari witsimɨ'ane 'enukuketɨaka.
5 Kepauka hepaɨna temukwi hamatɨanata tekaniyutaxewire. 'Ayumieme

matsita hepaɨna tekananuku'uikuni. 6 'Ipaɨ tepɨtemate, ketemɨ'anenekai


matɨari paitɨ, tekaniukwi'iwa hamatɨana kuruxitsie, mɨka'unarienikɨ tita


'axatemɨte'uyuri tawaiyaritsie, tawari waɨriyarika temɨkate'uximayakakɨ
tita 'axamɨti'anetsie mieme. 7 Kemɨ'ane mɨmɨki, mɨkɨ heitserie pexeiya

'axamɨkatiyurienenikɨ.
8 Tame Kɨritsitu hamatɨa temukwikɨ, 'ayumieme yuri tekateni'erieka

hamatɨana temayenenierenikɨ. 9 Mɨpaɨ tepɨtemate, Kɨritsitu mɨkite watsata


'anukukeka hutarieka pɨkamɨni. Pɨkayɨwe mɨkuyuitɨarienikɨ mumɨnikɨ.


10 Kemɨtiumɨ, tita naime 'axamɨti'ane hepaɨtsita kaniumɨni xeimieme.

Kemɨrayeniere, Kakaɨyari hetsiemieme kanayeniereni.


11 Xemeta yaxeikɨa mɨkite xekeneyu'erieka 'axaxemɨkateyuriekakɨ,

xe'ayenenieretɨ pɨta xekeneyu'erieka Kakaɨyari hetsiemieme, Tati'aitɨwame


Kɨritsitu Ketsutsitsie xetewiyatɨ. 12 'Ayumieme xewaiyari mumɨximetsie

xe'u'uwatɨ, xepɨkakuyuitɨarieni 'axaxemɨteyuriekakɨ yaxemɨtekahunikɨ


kemɨtiukahiwe'erie xewaiyari. 13 Xepɨka'iyetuaniri yuwaiyari para

kɨmana 'axaxemɨteyuriekakɨ heitseriemekɨ yaxekatekahutɨ. Matsitsɨ mɨkɨ


memanutanenierixɨ mɨkite watsata wahepaɨ xeyɨatɨ, xekeneyuyetuaka
Kakaɨyari mɨxekuyuitɨirienikɨ xewaiyari, heitseriemekɨ yatiyurienetɨ.
14 Xepɨkayɨwaweni xemɨkuyuitɨarienikɨ 'axaxemɨteyuriekakɨ, 'inɨari

niukiyari mɨtixe'aitɨakɨ xepɨkayɨa. Kemɨ'ane 'aixɨa mɨtiuka'iyari mɨtixe'aitɨakɨ


pɨta xekaniyɨaka.
1909  Xumatari 6

Ketemɨte'uximaya tita mɨtiheitserietsie mieme


15  ¿Kamɨtsɨ ke'aneni? ¿'Inɨari niukiyari mɨkatati'aitɨakɨ, kemɨ'ane
'aixɨa mɨtiuka'iyari pɨta mɨtati'aitɨakɨ, 'ayumieme 'axateteyurieka?
Pɨkatixaɨtsietɨ. 16 ¿Kari 'atsixepɨkatemate, kemɨ'ane hetsɨa xemɨyuyetua

xemɨte'uximayakakɨ 'iyatsie mieme yaxemɨtekahunikɨ kemaine, waɨriyarika


te'uximayatamete xepɨhɨkɨ kemɨ'anetsie mieme yaxemɨtekahu kemaine?
Xɨka tita 'axamɨti'anetsie mieme xete'uximayaka, xekanikwikuni,
mexɨka xete'uximayaka yaxetekahutɨ Kakaɨyari kemaine, heitserie
xehexeiyatɨ xekanakɨnikuni. 17 Pamɨpariyutsi nepipitɨa Kakaɨyari,

tsepa tita 'axamɨti'anetsie mieme xemɨte'uximayakai, yu'iyarikɨ


yaxetekahutɨ xekanakɨne kexemɨteyetuiriyarie yaxete'ɨkitɨarietɨ.
18 Xe'utixɨnarieka 'axaxemɨkateyuriekakɨ, tita mɨtiheitserie hetsiemieme

xete'uximayatɨ xekanakɨne.
19 Tewi hepaɨ nepɨtikuxata xemɨweraranikɨ teɨteri wahepaɨ xete'u'iyaritɨ.

Xepɨyuyetuakai xewaiyari mɨti'uximayakakɨ tita mɨkati'itiyatsie mieme


tita 'inɨari mɨtititsanatsie mieme, 'inɨari xemɨtitsananikɨ. Hikɨrita yaxeikɨa
xekeneyuyetua xewaiyari mɨti'uximayakakɨ tita mɨtiheitserietsie mieme,
Kakaɨyari hetsiemieme xemɨpatsienikɨ. 20 Kepauka tita 'axamɨti'anetsie

mieme xemɨte'uximayakai, xepuxɨxɨnikai tita mɨtiheitserie hepaɨtsita.


21 ¿Kexete'utixuxuawerekai 'ana? Hikɨ xepɨyutetewiya mɨkɨ hepaɨtsita,

kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtiyuriene, mɨkɨ mɨkitɨ kanayeimɨkɨ. 22 Hikɨ pɨta  

xe'utixɨnarieka 'axaxemɨkateyuriekakɨ, Kakaɨyaritsie mieme xete'uximayatɨ,


'ayumieme xeputixuxuawere xemɨpatsienikɨ 'iyatsie mieme. Kemɨ'ane mɨpaɨ
mɨtiyuriene, mɨkɨ tukari mɨkaxɨwe hexeiyatɨ kanayeimɨkɨ. 23 Kamɨtsɨ,  

kemɨ'ane 'axamɨtiuyuri, mɨkɨ mɨɨyakɨ 'apɨrapiniyarieni, peru 'imikieri


Kakaɨyari mɨtatsiyetuirie, tukari mɨkaxɨwe kanihɨkɨtɨni Tati'aitɨwame
Kɨritsitu Ketsutsi hetsie tetewiyakaku.

Memɨneneɨke wahetsie kemɨtimatsiɨkɨ 'ɨkitsika

7   Ne'iwamarixi,
xeme xemɨtemate kemɨtitita 'inɨari niukiyari,
1

nepɨtixetaxatɨanikeyu. ¿Kari 'atsixepɨkatemate, 'inɨari niukiyari pɨti'aitɨa


tewi mexi 'ayeniere xeikɨa? 2 'Inɨari niukiyari kemaine, peuyewetse 'uka

mɨrekakɨna yɨkɨnatsie mɨtiwiyanikɨ mexi 'ayeniere kɨnaya, peru xɨka kɨnaya


'umɨni, pɨxɨne, 'inɨari niukiyari rakɨna mɨxata 'atsipɨkahaine hepaɨtsitana.
3 Merikɨte, xɨka xeime 'uki hetsie tiwiyani mexi kɨnaya 'ayeniere, “'uka

mikumaɨwa kemɨ'ane mɨkayɨkɨna” katinitaterɨwariemɨkɨ. Peru xɨka 'umɨni


kɨnaya, puxɨnarie, 'inɨari niukiyari 'atsipɨkahaineri hepaɨtsitana, 'ana xɨka
xeime 'uki 'utiwitɨni, 'uka mikumaɨwa kemɨ'ane mɨkayɨkɨna pɨkahɨkɨtɨniri.
4 Mɨpaɨta yaxeikɨa, xeme ne'iwama, Kɨritsitu yuwaiyaritsie mumieriekɨ,

xemeta xekaniukwi'iwa 'inɨari niukiyari 'atsimɨkahainenikɨ xehepaɨtsita.


'Ayumieme xeimetsie xepɨtewiya, kemɨ'ane mɨkite watsata manukuketsie,
Kakaɨyari hetsiemieme temutixuxuawerenikɨ. 5 Kepauka teɨteri wahepaɨ

temɨte'u'iyarikai, 'axaketemɨteyuriekai tetetakahiwe'erietɨ, tawaiyari


kaniukuyuitɨariwakaitɨni, 'inɨari niukiyari yatatikuyuitɨwakaku, mɨpaɨ
Xumatari 7  1910

teteyurietɨ temɨkwinikɨ tekateniyuriekaitɨni. 6 Hikɨri tekanixɨxɨnini,


'inɨari niukiyari 'atsipɨkahaine tahepaɨtsita temukwikɨ tita mɨtatiwiyakai


mɨkatatsiwiyakɨri. 'Ayumieme hekwamekɨ 'Iyari kemaine tekateni'uximayaka,
'utɨarika ye'imekɨ kemɨti'eniɨriɨkɨ pɨta tepɨkate'uximaya.

Tita 'axamɨti'ane nehetsie kemɨtiyeka


7 ¿Kamɨtsɨ keri te'utiyuaneni? ¿'Inɨari niukiyari 'axamɨti'ane
tihɨkɨ? Pɨkatixaɨtsietɨ. Matsi xɨka 'inɨari niukiyari kaxuawenike, ne
nepɨkaretimanikeyu 'axakenemɨtiyuriene. Hiwe'erika nepɨkahetimanikeyu
xɨka 'inɨari niukiyari mɨpaɨ ka'anuyɨnenike: «Pepɨkati'akahiwe'erieka».
8 'Aitsikayari muxuawekaikɨ, tita 'axanemɨtiuyuri kanitsutɨani

netsikuyuitɨwatɨ para naimekɨ nemɨtinekahiwe'eriekakɨ. Xɨka 'inɨari


niukiyari 'umawenike, tita 'axamɨti'ane pɨmɨkinikeyu. 9 Netsɨ heiwa

'inɨari niukiyari nekahexeiyatɨ 'anepuyeikakai. Kepauka 'aitsika


mɨnetsi'u'axixɨ, tita 'axanemɨtiyurienekai kananutaniere. Neri nekaniumɨni.
10 Mɨkɨ 'aitsika mɨnetsi'anutanieritɨanikekai, kenemɨtitaxei, mɨkɨ

kaneniumieni pɨta. 11 Peru 'aitsika muxuawekaikɨ, tita 'axanemɨtiuyuri


kanitsutɨani neti'irɨwiyatɨ, mɨkɨ 'aitsikakɨ kaneniumiemi.


12 'Ayumieme 'inɨari niukiyari Kakaɨyari hetsɨa kanimiemetɨni, 'aitsikata

hetsɨana pɨmieme, pɨheitserie, 'aixɨa pɨ'ane. 13 Kamɨtsɨ, ¿mɨkɨ tita 'aixɨa


mɨti'ane nehetsiemieme nemɨmɨnikɨ 'ayumiemeyari ratɨa? Pɨkatixaɨtsietɨ.


Matsi, para mɨmatsiɨkɨnikɨ 'axakemɨti'ane, tita 'axanemɨtiuyuri kaneniumieni,
'ikuyuitɨwatɨ tita 'aixɨa mɨti'ane. 'Ayumieme 'aitsika muxuawekaikɨ,
kwinimieme 'axa'anetɨ kanayani tita 'axanemɨtiuyuri.
14 Tame tepɨtemate, 'inɨari niukiyari 'iyaritsie pɨmieme. Ne pɨta

teɨteri wahepaɨ nepɨtiuka'iyari xeikɨa. Tita 'axamɨti'ane pɨnetsi'unanai.


15 Nepɨka'imate tita nemɨtiyuriene. Tita mɨnetinake yanepɨkatiyuriene,

matsi tita pɨta nemɨti'uxie yanepɨtiyuriene. 16 Hikɨ merikɨ, xɨka tita


mɨkanetinake yanetiyurieneni, 'ayumieme 'aixɨa nepɨtixeiya 'inɨari


niukiyari, kename 'aixɨa'ane ne'utaitɨ. 17 Hikɨ neri nepɨkahɨkɨ kemɨ'ane mɨpaɨ

mɨtiyuriene, matsi tita 'axamɨti'ane nehetsie mɨtiyeka, mɨkɨ yapɨtiyuriene.


18 Ne nepɨtimate, nehetsie tita 'aixɨa mɨti'ane mɨkatiyeka, teɨteri wahepaɨ

kenemɨtiuka'iyari. 'Aixɨa nepɨtiyurienenikeyu peru nepɨnetexie 'aixɨa


kenemɨtiyurienikeyu. 19 'Aixɨa kenemɨtiyurienikeyu, mɨpaɨ nepɨkatiyuriene.

Matsi 'axakenemɨkatiyurienikeyu, mɨpaɨ pɨta nepɨtiyuriene. 20 Merikɨte


xɨka yanetiyurieneni kemɨkanetinake, neri mɨpaɨ nepɨkatiyuriene,


tita 'axamɨti'ane nehetsie mɨtiyeka pɨta yapɨtiyuriene.
21 'Ipaɨ nepɨretima 'inɨari hepaɨtsita: kepauka nemɨnewaɨriya 'aixɨa

nemɨtiyurienikɨ, tita 'axamɨti'ane nehetsie 'apuwe. 22 Kenemɨtinemate


ne'iyaritsie, nepɨnetemawie Kakaɨyari 'inɨari niukiyarieya hepaɨtsita,


23 peru 'inɨari yɨkɨ 'aneme nepɨxeiya newaiyaritsie tiwiyame. Mɨkɨ 'inɨari,

kenemɨtinemate 'inɨariyari hamatɨa mepuyukwitɨwe. Mɨkɨ 'inɨari 'axamɨ'ane


newaiyaritsie mɨtiwiya pɨnetsi'uwi. 24 Ne xɨa'ui nepɨ'uximatɨarie. ¿Kemɨ'ane

pɨnetsitawikweitsitɨani 'ikɨ kaxari kemɨtiumɨ? 25 Pamɨpariyutsi nepipitɨa


Kakaɨyari, Ketsutsi Kɨritsitu mɨtati'aitɨwame netsiparewiekaku.


1911  Xumatari 7

'Ayumiemeri, kenemɨtinemate, nepɨti'uximaya Kakaɨyari 'inɨarieyatsie


miemekɨ, teɨteri wahepaɨ kenemɨtiuka'iyari pɨta, nepɨti'uximaya 'inɨari
'axamɨ'anetsie mieme.

Ketemɨte'ayeneniere 'Iyaritsie tetewiyatɨ

8   'Ayumieme
hikɨrixɨa mɨkɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsie memɨtewiya
1

mepɨka'anutaxɨriyaniri, mɨkɨ 'amemɨka'u'uwa teɨteri wahepaɨ


mete'u'iyaritɨ, 'Iyari pɨta kemaine 'amemu'uwa. 2 Mɨkɨ 'inɨari kɨmana

'Iyari tukari mipitɨa kemɨ'ane Kɨritsitu Ketsutsi hetsie mɨtiwiya,


mɨkɨ pɨnetsi'uxɨnaxɨ, mɨkanetsikuyuitɨwanikɨ mɨkɨ 'inɨari kɨmana
'axanemɨtiyurienekai, kɨmana nemumɨ. 3 'Inɨari niukiyari kemɨkatiyɨwekai,

kemɨtiweranikai temɨteɨterikɨ, Kakaɨyari pɨta kanenutahɨani tita 'axamɨti'ane


kememɨteyurie teɨteri wahepaɨ mete'u'iyaritɨ. Kanenutahɨani yuniwe
heyenɨ'aka teɨteri 'axamemɨteyuruwa wahepaɨ 'aneme, heiyenɨ'aka tita
'axamɨti'ane hepaɨtsita. 4 Mɨpaɨ katiniuyurieni, tita mɨtiheitserie 'inɨari

niukiyari kemaine maye'atɨarienikɨ tahetsie, tame 'atemɨka'u'uwa teɨteri


wahepaɨ tete'u'iyaritɨ, 'Iyari pɨta kemaine 'atemu'uwa tahetsie.
5 Mɨkɨ teɨteri wahepaɨ mete'u'iyaritɨ 'amemu'uwa, mɨkɨ teɨteri wahepaɨ

mepɨteyumate. Mɨkɨ 'Iyari pɨta kemaine 'amemu'uwa, mɨkɨ 'Iyari hepaɨ


mepɨteyumate. 6 Xɨka teɨteri wahepaɨ tiyumaika, kanimɨmɨkɨ. Xɨka 'Iyari

hepaɨ tiyumaika, kanayenierekamɨkɨ, yu'iyaritsie pɨka'uximatɨarieka.


7 Kemɨ'ane teɨteri wahepaɨ mɨtiyumate, mɨkɨ Kakaɨyari kani'uxieka.

Yapɨkatikamie Kakaɨyari 'inɨarieyatsie, meta mɨpaɨ pɨkayɨwe. 8 Mɨkɨ teɨteri  

wahepaɨ memɨte'u'iyari, mɨkɨ Kakaɨyari memɨnaki'atsitɨanikɨ mepɨkayɨwawe.


9 Xemeri teɨteri wahepaɨ xepɨkate'u'iyari. 'Iyaritsie pɨta xepɨtewiya,

xɨkate Kakaɨyari 'Iyarieya xehetsie yekani. Xɨka xewitɨ Kɨritsitu 'Iyarieya


kahexeiyani, mɨkɨ Kɨritsitu hetsɨa pɨkamieme. 10 Xɨka Kɨritsitu xehetsie

tiwiyani, xewaiyari kanimɨkini 'axaxemɨte'uyurikɨ, xe'iyari matsi


kanayeniereni heitserie xemupitɨariekɨ. 11 Kemɨ'ane menukuketɨa Ketsutsi

mɨkite watsata, mɨkɨ 'Iyarieya xɨka xehetsie yekani, kemɨ'ane menukuketɨa


Kɨritsitu Ketsutsi mɨkite watsata, mɨkɨtɨtɨ kanenutanieritɨamɨkɨ xewaiyari
kwikwi'ime, 'Iyarieya xehetsie mɨyeka yatiyurienekaku.
12 'Ayumieme ne'iwama, tixaɨtɨ pɨreuyewetse yatemɨteyuriekakɨ. Peru

pɨkaheuyewetse teɨteri wahepaɨ temɨyɨakakɨ kememɨte'u'iyari, 'ate'u'uwatɨ


teɨteri kememɨte'u'iyari. 13 Xɨka 'axe'u'uwani teɨteri kememɨte'u'iyari,

xepɨkwini. 'Iyari xeparewiekaku xɨka xe'imieni tita yuwaiyaritsie mɨtiyuriene


tewi, xekanayenenierekakuni. 14 Keyupaɨmeme Kakaɨyari 'Iyarieya

mɨwarawitɨkɨ, mɨkɨ Kakaɨyari niwemama mekanihɨkɨtɨni. 15 Xeme 'iyari  

xepɨka'utanaki'eri waɨriyarika xemɨte'uximayakakɨ hetsiena mieme, tawari


xemɨmamakakɨ. Xekanitanaki'erieni 'Iyari Kakaɨyari niwemama mɨxe'ayeitɨa
pɨta. Mɨkɨtsie tetewiyatɨ mɨpaɨ tepɨte'uhiwa: «Nepaapa». 16 Mɨkɨ 'Iyari

ta'iyari hamatɨa 'axeikɨa mepɨtehekɨata kename Kakaɨyari tɨɨriyamama


tehɨkɨ. 17 Xɨka teniwemamatɨni, tixaɨtɨ tahetsie pɨtinakeni. Tita Kakaɨyari

mɨtatimini tahetsie pɨtinakeni, Kɨritsitutsie kemɨtinakenita, xɨkate hamatɨana


tete'ukwine, hamatɨanatari witsite'anenetɨ temayeitɨarienikɨ.
Xumatari 8  1912

Witsimɨti'ane 'uxa'atɨni timieme


18  'Ipaɨ
nepɨtiku'eriwa, ketemɨtekwine hikɨ, mɨkɨ tixaɨtɨ katihɨkɨtɨme
tepɨ'erieka kepauka temɨxeitsitɨarieni witsimɨti'ane 'uxa'atɨni timieme. 19 Naitɨ 

mɨtiunetɨarie pɨta'ikwewa Kakaɨyari niwemama mematsiɨkɨtɨ memakɨnekɨ,


kwiwaxeiyamɨtɨ. 20 Tita mɨtiunetɨarie witsikemɨ'anekai kaneuyehɨani, mɨkɨ

mɨpaɨ mɨtiyuwaɨriyakaikɨ mɨpaɨ pɨkatiuyɨ. Kemɨ'ane mɨpaɨ 'aneme meyeitɨa


yamɨtiuyurikɨ pɨta putiuyɨ. Ta'ikwewatɨ xeikɨa yuri katini'erieka. 21 Tita  

mɨtiunetɨarie 'ayumieme pɨxɨnarieni, tita mɨtipɨniwe mɨkati'aitɨakakɨri, matsi


Kakaɨyari niwemama witsimemɨ'anene wahepaɨ xɨnitɨ mayeitɨarienikɨ.
22 Mɨpaɨ tepɨtemate tinaitɨ mɨtiunetɨarie yaxeikɨa yunaitɨ mepa'aiwatɨka,

hukame mɨtiukakukuine hepaɨ tiniwerɨmetɨ. 23 Mɨkɨ xeikɨa hawaikɨ,


matsi tameta 'Iyari temexeiya tita 'umɨramietsie miemetɨme, tsiere


tataɨta tekana'aiwatɨkani teta'ikwewatɨ Kakaɨyari niwemama temakɨnekɨ
kepauka tawaiyari mɨxɨnarieni. 24 Mɨpaɨ yuri tete'erietɨ teta'ikwewatɨ

teputawikweitsitɨarie. Peru xɨka 'ixeiya tita mɨtitakwewie, matsi


pɨka'itakwewieri. ¿Keri titakwewieka tita mɨtixeiya? 25 Peru xɨka 

te'itakwewieka tita temɨkatexeiya, tekanita'ikwewani tete'uka'eniwatɨ.


26 Mɨpaɨrita yaxeikɨa 'Iyari pɨtatsiparewie ketemɨtewerarani.

'Atsitepɨkatemate tita temɨte'itawawirieni kemɨreuyewetse. Mɨkɨ 'Iyari


matsi tahetsiemieme kanitawawiriwani Kakaɨyari, ha'aiwatɨ niukiyari
kemɨkatixuawe. 27 Kemɨ'ane ta'iyari mɨta'inɨata, mɨkɨ katinimaika

kemɨtiku'eriwa 'Iyari, mɨkɨ 'Iyari mɨtitawawiriwakɨ Kakaɨyari kemɨtinake,


Kakaɨyari hetsiemieme memupatsie wahetsiemieme.

Yemekɨ ketemɨtehe'iwa naime


28  Tame mɨpaɨ tekatenimaika, kemɨ'ane Kakaɨyari memɨnaki'erie,
mɨkɨ kaniwaparewieka, naime tikuyuitɨwatɨ para 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ
mɨkɨ memuta'inierie, mɨkɨ kemɨtiyuriemɨkɨkaikɨ meripaitɨ. 29 Mɨkɨ  

meripaitɨ mɨwamaikai, mɨkɨ nu'aya hepaɨ me'aneneme pɨwarayeitɨamɨkɨkai


meripaitɨ, 'iya yumɨireme 'iwamarixi wamatsika mayanikɨ. 30 Mɨkɨ  

meripaitɨ mɨya me'aneneme mɨwarayeitɨamɨkɨkai, mɨkɨ kaniwaruta'inieni.


Mɨkɨ mɨwaruta'ini, heitserie kaniwarupitɨani. Mɨkɨ heitserie mɨwarupitɨa,
witsime'aneneme kaniwarayeitɨani.
31 ¿Keri te'utiyuaneni xɨka mɨpaɨ 'aneni? Xɨka Kakaɨyari tatsinaki'erieka,

¿kepaikɨ pɨtatsi'uxiwe'erieka? 32 Kemɨ'ane yuniwe mɨka'utawikweitsitɨa,


miyetua pɨta tanaime tahetsiemieme, mɨkɨ hamatɨata naime pɨtatimini.


33 ¿Kepaikɨ pɨwaxanetani mɨkɨ Kakaɨyari mɨwaranuyexei? Kakaɨyari

kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane heitserie mɨwarupitɨa. 34 ¿Kepaikɨri pɨwaranutaxɨrieni?


Kɨritsitu Ketsutsi kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mumɨ, kemɨ'ane matsi manukuke,


kemɨ'ane Kakaɨyari tserieta makaka, kemɨ'aneta tahetsiemieme
mitawawiriwa. 35 ¿Kepaikɨ pɨtatsipata Kɨritsitu mɨkatatsinaki'eriekakɨ?

Xɨka te'uximatɨarieka, xɨka tete'uka'eniwani, xɨka te'utaweiyarieni, xɨka


teheuhaakakwikuni, xɨka teka'ukemarini, xɨka teyekweriwa'itɨarietɨweni
meta xɨka tekwi'iwarɨmeni, mɨkɨ naitɨ pɨkayɨwe. 36 Kemɨre'uxa:

1913  Xumatari 8

«'Ahetsie temɨtewiyakɨ tepɨtakwikwiwa yuheyemekɨ,


muxatsi memɨkwaiya wahepaɨ tepɨte'anuyehu
memehapawa mehekwi'iwake».
37 Mɨyatɨtɨ naime, kwini mieme tekatene'iwani 'ikɨ tinaime 'iya

mɨtatsinaki'erie yatatipitɨakaku. 38 Ne mɨpaɨ nepɨtinemate, tsepa


temɨkwi, tsepa temayeneniere, tsepa niuki tuayamete, tsepa te'aitamete


memɨyɨaka, tsepa tita hikɨ mɨtimieme, tsepa tita 'uxa'atɨni mɨtimieme,
tsepa memɨtɨrɨkawi, 39 tsepa 'amautitewa, tsepa 'amaukatewa, tsepa

kemɨtitita mɨtiunetɨarie, mɨkɨ pɨkayɨweni mɨtatsipatakɨ Kakaɨyari


mɨkatatsinaki'eriekakɨ, Kɨritsitu Ketsutsi mɨtati'aitɨwame kemɨtatinaki'erie.

'Ixaheritsixi kememɨte'anayexeiyarie

9   Yuri
nepaine Kɨritsitu hetsie netiwiyatɨ. Nepɨkati'itawa, ne'iyari
1

nehamatɨa yakatinihekɨatani 'Iyari Mɨtiyupata hetsie netiwiyakaku.


2 Mɨpaɨ nepaine, yemekɨ nepɨnehiwerie, ne'iyaritsie nepɨtikwine

nekatihayewatɨ. 3 'Axanemɨ'itɨarienikɨ Kɨritsitu hetsie nekatiwiyatɨ


nemayanikɨ, ne'iwama wahetsiemieme, mɨkɨ memɨnemarema


kememɨte'utinunuiwa, mɨkɨ wahetsiemieme. 4 Mɨkɨ mekani'ixaheritsixitɨni.

Mɨkɨ Kakaɨyari niwemama mepayeitɨarie, witsiti'aneme mepɨte'upitɨarie,


tɨratute mepupitɨarie, 'inɨari niukiyari mepupitɨarie, Kakaɨyaritsie mieme
'uximayatsika mepexeiya, yamepɨte'utahɨawarie kememɨtemikienikekai.
5 Tapaapama mepɨwa'ukiyarima, watsatata kanimiemetɨni kemɨ'ane heitserie

mupitɨarie Kɨritsitu hɨkɨtɨtɨ, kemɨtiunuiwaxɨ. Mɨkɨ naime ti'aitame Kakaɨyari


kanihɨkɨtɨni. 'Aixɨa ketikuxaxatsiwani yuheyemekɨ. Mɨpaɨ xeikɨa pɨ'ane.
6 Perutsɨ Kakaɨyari niukieya pɨkayutexie. Yunaitɨ 'Ixaheritsie memɨyekɨ,

mɨkɨ mepɨka'ixaheritsixi. 7 'Apɨrahami hetsie memɨyekɨkɨ xeikɨa, yunaitɨ


mepɨkatɨɨriyamama. Matsi mɨpaɨ paine: «'Itsahaki hetsie memɨyekɨne,


mɨkɨ 'aniwema mekanitaterɨwariekuni». 8 'Ipaɨ kani'aneni, tɨɨri

waiyarieyatsie memɨyekɨ, mɨkɨ Kakaɨyari niwemama mepɨkahɨkɨ,


matsi pɨta memutinunuiwaxɨ Kakaɨyari kemɨtitahɨawixɨ mɨtiminikekaitsie,
mɨkɨtɨtɨ niwemama mepɨte'uterɨwarie. 9 Kemɨtiminikekai mɨpaɨ

katinitahɨawe: «Hepaɨna pauka nepayeneni, 'ana Tsara yuniwe pexeiyaniri».


10 Yaxeikɨata 'ana Xewekatsie yamepɨte'inɨarikai tɨɨri, tapaapa 'Itsahaki

muyuxewikai wapaapatɨkaku. 11 Mekatinunuiwawekaku 'akuxi, tita


'aixɨa mɨti'ane yatɨni 'axamɨti'ane yamepɨkateyuriewawekai 'akuxi para


mɨtseiriyarienikɨ tita Kakaɨyari mɨtiyuriemɨkɨkai yatiwaranuyeteɨxɨka,
12 kemɨ'ane mɨwaruta'ini yatiyurienekaku, tewi kemɨtiyuruwakɨ pɨkatixaɨ. 'Ana

Xeweka mɨpaɨ pɨtiutahɨawarie: «Matsikaya katini'uximayakamɨkɨ yumutatsie


mieme». 13 Kemɨre'uxa: «Nepinaki'eriekai Kakuwu, 'Etsahu pɨta nepu'uxiekai».

14 Merikɨte, ¿kete'utiyuaneni? ¿Kakaɨyari kemɨkatiheitserie tiyuriene? Matsi


pɨkatixaɨ. 15 Mɨpaɨri Muitsexi pɨtiutahɨawixɨ:


«Nepinenimaya kemɨ'ane nemɨnenimayatamɨkɨ,


nepi'ɨwiya kemɨ'ane nemɨ'ɨwiyamɨkɨ».
16 'Ayumieme tsepa xewitɨ yamɨtiyuwaɨriyakɨ yatɨni yamɨtiunanautsakɨ

pɨka'ayumieme, Kakaɨyari mɨtiyukanenimayakɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨpaɨ


Xumatari 9  1914

mɨtiyuriene. 17 'Utɨarika niukiyari Parahuni mɨpaɨ pɨtikɨhɨawe: «'Ayumieme


nepɨmatsi'anukuketɨa, 'ahetsie nemɨtihekɨatanikɨ kenemɨtitɨrɨkaɨye,


naitsarie kwiepa nemɨkuxaxatsiwanikɨ kemɨ'ane nemɨhɨkɨ». 18 'Ayumieme

kaninenimayaka kemɨ'ane mɨnenimayatamɨkɨ, tse'ime kanayeitɨani kemɨ'ane


tse'ime mayeitɨamɨkɨ.
19 Peru 'ekɨ mɨpaɨ pepɨnetikɨhɨaweni: «Merikɨte, ¿titayarikuta tahetsie

rahɨpa 'akuxi? ¿Kepaikɨ pi'uxiwe'erieka tita mɨkɨ mɨtiyuriemɨkɨ?» 20 Neuxei:


¿'Ekɨtsɨari kepaikɨ pepɨhɨkɨ pemita'eiyakɨ Kakaɨyari? «¿Tita mɨtiutawewiya


ketitahɨawiwe kemɨ'ane mita'iwewaxɨ: “¿Titayari mɨyane'aneme
penetiutawewi?” 'utaitɨ?» 21 ¿Tamɨ 'iwewame heitserie karexeiya haxu

hepaɨtsita, xeitapuriyarikɨ mɨtitiwewienikɨ xeime xari witsimɨtixeiyariekakɨ,


xeimeta 'axamɨtixeiyariekakɨ?
22 Yaxeikɨatatsiere, Kakaɨyari matsiɨkɨme 'ayeitɨamɨtɨ kemɨtiha'a,

meta tihekɨatamɨtɨ kemɨtitɨrɨkaɨyekɨ, pɨtiunewi waɨkawa tiuka'eniwatɨ


mɨhekarienikɨ mɨ'ayumiemetɨkai hetsiemieme meta mɨka'unarienikɨ
mɨha'aritsiekai hetsiemieme. 23 Mɨpaɨ pɨtiuyuri mɨtihekɨatanikɨ waɨkawamekɨ

witsikemɨti'ane, witsi'aneme 'ayeitɨatɨ minenimaya, meripai mikuha'aritɨa


witsi'anetɨ mayanikɨ. 24 Tametsɨ tekanihɨkɨtɨni. Pɨtatsi'uta'ini, huriyutsixi

watsata xeikɨa pɨkatixaɨ, matsi memɨkahuriyutsixi watsatata pɨtatsi'uta'ini.


25 Kemaine 'Utseyaxi xapayaritsie:

«Mɨkɨ memɨkaneteɨterimatɨkai, “neteɨterima” nepɨtiwaterɨwa.


'Iya mɨkanaki'eriwakai, “mɨnaki'eriwa” nepɨtiterɨwa».
26 «Hakewa mɨpaɨ memɨte'utahɨawarie:
“Xeme xepɨkaneteɨterima”,
mana “Kakaɨyari mayeniere niwemama” mepɨteterɨwarieni».
27 Kitsariyaxi mɨpaɨta katiniuhiwa 'Ixaheri hepaɨtsita:

«Tsepanetɨ 'Ixaheri xiɨyarimama memɨyumɨire


haramaratsie mieme xiekari hepaɨ memɨyupaɨme,
yayupaɨmetɨ xeikɨa mekanitawikweitsitɨariekuni.
28 Heye'atɨatɨ kemɨtiwataxanetakekaikɨ, meta 'imexɨitɨatɨ
Ti'aitame yakatiniyurimɨkɨ kwiepa».
29 Meripaita kemainekai Kitsariyaxi:

«Ti'aitame Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye
hipame taxiɨyarima kawaruhayewake,
hikɨ xɨari Tsuruma hepaɨ pɨraku'anenike,
meta xɨari Kumuxa hepaɨ tepeuyewenike».

Huriyutsixi teɨteriyari kememɨteheiyehɨwa niuki 'aixɨa manuyɨne


30  ¿Merikɨte,
kete'utiyuaneni? Mɨkɨ memɨkahuriyutsixi memɨkayumexɨitɨakaikɨ
heitserie memexeiyanikɨ me'ikuwaɨtɨwetɨ, mɨkɨ heitserie mekaniupitɨarieni.
Heitserie mupitɨarienikɨ yuri ti'erietɨ nekanixatani. 31 'Ixaheritsixi

pɨta memɨyumexɨitɨakai heitserie memexeiyanikɨ 'inɨari niukiyaritsie


metewiyatɨ, mɨkɨ mepɨka'i'axixɨ. 32 ¿Titayariri? Yuri mepɨkate'eriekai,

matsi kememɨteyuriekaikɨ mepɨyumexɨitɨakai, 'ayumieme mepɨka'i'axixɨ.


Mepetiketamɨrixɨa «tete mɨwati'ɨkamɨratsie», 33 kemɨre'uxa:

1915  Xumatari 9

«Neuxei Tsiyuni hetsie nepikaye tete mɨwati'ɨkamɨra,


tete kɨmana memekaxɨrɨwe,
peru kemɨ'ane yuri mɨti'erie hetsiena pɨkayutewiyani».

10  Ne'iwama, ne'iyarikɨ 'ipaɨ nepɨreixeiyanikeyu, 'ipaɨ nepɨtiwawirie


1  

Kakaɨyari mɨkɨ 'ixaheritsixi wahetsiemieme, memɨtawikweitsitɨarienikɨ.


2 Nekatinihekɨatani kwinimieme Kakaɨyari hetsiemieme kememɨteyumexɨitɨa,

matsi 'aixɨa metemaitɨ mepɨkayumexɨitɨa. 3 'Atsimepɨkatemate heitserie


kemɨtiyupitɨwa Kakaɨyari, yɨkɨmana pɨta mepɨtekuwautɨwe heitserie


kememɨteyupitɨanikɨ. 'Ayumieme yamepɨkatekahu Kakaɨyari kemaine,
heitserie mɨwapitɨanikɨ. 4 Kɨritsitu kanitaparitɨani 'inɨari niukiyari,

yunaitɨ yuri memɨte'erie heitserie memɨpitɨarienikɨ.


5 Muitsexiri mɨpaɨ katiniu'utɨani, 'inɨari niukiyarikɨ heitserie

kemɨrexeiya xatatɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ: «Kemɨ'ane tewi mɨpaɨ mɨtiyurieni, mɨkɨ


kanayenierekamɨkɨ kɨmana». 6 Peru yuri ti'erietɨ heitserie kemɨrexeiya,

'ipaɨ pɨta paine: «'A'iyaritsie mɨpaɨ pepɨkati'akɨhɨaweni: “¿Kepaikɨ taheima


panutiyeiwe?” (Kɨritsitu manakawitɨnikɨ petiku'eriwatɨ), 7 yatɨni “¿Kepaikɨ

meukatewatsie peukayeiwe?”» (Kɨritsitu manatiwitɨnikɨ mɨkite watsata


petiku'eriwatɨ). 8 ¿Matsi kehaine? «Niukiyari kanehuraniri 'atenitsie meta

'a'iyaritsie». Tita temɨtekuxata yuri kemɨti'erie hepaɨtsita, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni.


9 Mɨpaɨ paine: xɨka 'atenikɨ peti'ahekɨatɨaka Ketsutsi hetsie petiwiyatɨ Ti'aitame

kemɨtihɨkɨ, xɨka 'a'iyarikɨ yuri peti'erieka kename Kakaɨyari henukuketɨa


mɨkite watsata, pekanitawikweitsitɨariemɨkɨ. 10 Yu'iyarikɨ tewi yuri pɨti'erie

heitserie mɨpitɨarienikɨ. Yutenikɨ pɨtiyuhekɨatɨa mɨtawikweitsitɨarienikɨ.


11 'Ipaɨ paine 'utɨarika xapayari: «Yunaitɨ hetsiena yuri memɨte'erie

mepɨkayutetewiyani». 12 Huriyutsixi meta kɨriyekutsixi yɨkɨ mepɨka'anene.


Yunaime Tiwa'aitɨwame kaniyuxewini, waɨkawa pɨtiwamikwa yunaitɨ


memitahɨawe. 13 Karikɨ «yunaitɨ memitahɨawe Ti'aitame mepɨtawikweitsitɨarieni».

14 Merikɨte, ¿kemɨ'anetsie yuri memɨkate'uta'eri kerimete'itahɨaweni?


¿Kehepaɨri yuri meteta'erieni kemɨ'anetsie 'atsimemɨkatehetimaiwawe


hepaɨtsitana? ¿Kehepaɨri meteheitimani xɨka 'umaweni kemɨ'ane
mɨtiwakuxaxatɨwani? 15 ¿Kehepaɨ metekuxatani xɨka mekaheutanɨ'ariexɨani?

Kemɨre'uxa: «Mɨkɨ memɨtekuxata kemɨkati'uximatɨarieka yu'iyaritsie, niuki


'aixɨa manuyɨne memukuxata, witsike'aneneni wa'ɨkate».
16 Matsi yunaitɨ yamepɨkatekakɨ niuki 'aixɨa manuyɨne kemaine. Kitsariyaxi

mɨpaɨ paine: «Ti'aitame, ¿kepaikɨ yuri pɨtita'eriri tita mɨtiu'eni yatetekuxatakaku


tame?» 17 Tita mɨtiu'eni mi'axixɨkɨ, 'ayumieme tewi yuri pɨtiuta'eri, mɨpaɨ

katini'enani, tita mɨtikuxaxatsiwa Kɨritsitu hepaɨtsita mi'axixɨkɨ. 18 Matsitsɨ


mɨpaɨ nepaine: ¿Kamɨtsɨ mekate'utaxatɨarie? Huu mepɨte'utaxatɨarie.


«Naitsarie kwiepa peutayeixɨa waniuki,
kwie manuniere paitɨ kaneta'axɨani waxatsika».
19 Merikɨte, mɨpaɨ nepaineta: ¿Kamɨtsɨ 'ixaheritsixi yamekatehetima?

Merikɨtsɨ Muitsexi meri 'ipaɨ paine:


«Xe'ɨtetsakame nepɨxe'ayeitɨani mɨkɨ nuiwari memɨkahɨkɨ
xemɨwa'ɨtetsaiyanikɨ,
xewahekame teɨteri 'atsimemɨkatemaiwawe nepɨxe'ayeitɨani».
Xumatari 10  1916

20  'Arike
Kitsariyaxi kamatɨ 'ipaɨ paine:
«Mɨkɨ memɨkanetsikuwautɨwekai mepɨnetsi'utaxei,
mɨkɨ nehepaɨtsita memɨkaku'iwawakai wahɨxie
nematsiɨkɨtɨ nekanayuyeitɨani».
21 Matsi mɨpaɨta paine 'ixaheritsixi wahepaɨtsita:

«Tukarikɨ nemamá nepeutatserakai


teɨteri yamemɨkatekahu memɨ'uxiwa'a wahepa».

Hipatɨ 'ixaheritsixi kememɨteyuhayewani

11   Merikɨtsɨ'ayumieme 'ipaɨ nepaine: ¿Kakaɨyari tiwarutixani'eri


1

yuteɨterima? Pɨkatixaɨtsietɨ. Netɨtɨ 'ixaheritsixi nekanihɨkɨtɨni.


'Apɨrahami hetsie nepɨyetɨa, Wenikamini nuiwarieyatsie nepɨmieme.
2 Kakaɨyari pɨkawarutixani'eri yuteɨterima meripaitɨ mɨwamaikai.

Kamɨtsɨ ¿'atsixekatemate kemaine 'utɨarika xapayari 'Eriyaxi xatatɨ?


Mɨkɨ kanitawawirieni Kakaɨyari 'ixaheritsixi wahepaɨtsita, mɨpaɨ 'utaitɨ:
3 «Ti'aitame, 'ahetsɨa miemete 'aniukamete mekaniwarukwini meta mawari

taiyame 'ahetsɨa mieme mekaniuti'una. Ne xeikɨari nekaniuyeikani


nexaɨtame, hikɨta ne mekaneniwautɨweni menetsimienike». 4 ¿Peru Kakaɨyari

ketita'ei? Mɨpaɨ pɨtita'ei: «Nehetsiemieme 'atahuta miriyari nepuwatiyatsa


teɨteri, memɨkakatunuma'uiwawe Wahari hɨxie». 5 Mɨpaɨri yaxeikɨa hikɨta

mepɨyuhayewaxɨ hipatɨ memanayexeiyarie Kakaɨyari 'aixɨa kemɨtiuka'iyarikɨ.


6 Xɨka 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ mehanayexeiyarieni, tixaɨtɨ memɨte'uyurikɨ

mepɨka'anayexeiyarie. Metsɨ, 'aixɨa kemɨtiuka'iyari, xɨka tixaɨtɨ


mete'uyurieka me'anayexeiyarienike, mɨkɨ pɨta 'aixɨa pɨkatiuka'iyarinikeyu.
Xɨkate me'anayexeiyarienike tixaɨtɨ memɨte'uyurikɨ, 'aixɨa tiuka'iyaritɨ
pɨkawaranayexeiyakeyu. Metsɨ, kememɨte'uyurikɨ, xɨka 'aixɨa tiuka'iyaritɨ
waranayexeiyake, mɨkɨ pɨta tixaɨtɨ mepɨkateyurienikeyu.
7 ¿Keti'aneniri? 'Ixaheritsixi mepɨka'itaxei tita memɨtekuwautɨwekai.

Mɨkɨ memanayexeiyarie pɨta mekanitaxeiya. Hipatɨ mɨkɨ metsetse'itɨ


mekanakɨne, 8 kemɨre'uxa:

«Kakaɨyari 'iyari mɨyɨ'ɨraxie kaniwarupitɨani,


hɨxi tiwarupitɨata kɨmana memɨkaheunenierenikɨ,
naka tiwarupitɨata kɨmana memɨkaheu'enanakakɨ,
hikɨta yaxeikɨa».
9 Meta Rawiri mɨpaɨ paine:

«Mexatsie kepauka memɨte'apika, 'ipari ke'ayani,


winiyari ke'ayani wahetsiemieme,
Meke'utiketamɨrixɨani muwa, 'amemɨte'apine hepaɨ mekete'epinirieni.
10 Wahɨxi ke'akɨpire memɨkaheunenierenikɨ,
me'anakatututsitɨ meke'akɨne yuheyemekɨ».

Memɨkahuriyutsixi kememɨtetawikweitsitɨarieni
11 Merikɨtsɨ
mɨpaɨ nepaine, ¿Kamɨtsɨ mehetiketamɨrixɨaka mehekaxɨrieka
yuheyemekɨ mekate'anuku'uiwawe? Pɨkatixaɨtsietɨ. Matsi mɨkɨ
'axamemɨte'uyurikɨ, mɨkɨ memɨkahuriyutsixi mepɨtawikweitsitɨarieni,
1917  Xumatari 11

huriyutsixi memɨ'ɨtetsanikɨ. 12 'Axamemɨte'uyurikɨ, kwiepa memɨtama


waɨkawa kememɨte'upitɨarie, mɨkɨ memɨka'uyɨwekaxɨakɨ memɨkahuriyutsixi


waɨkawa kememɨte'upitɨarie, matsi waɨkawa mekatenipitɨariekuni 'akuxi
kepauka memaye'axɨani huriyutsixi.
13 Ne mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe xeme xemɨkahuriyutsixi, ne kenemɨrenɨ'arie

memɨkahuriyutsixi wahetsɨa, 'aixɨa nepaine nehɨritɨarika hepaɨtsita,


14 tsiparatsɨ xɨka neyɨweni nemɨwa'ɨtetsatɨanikɨ ne'iwamarixi, para mɨpaɨ

nemɨtiwatawikweitsitɨanikɨ hipame mɨkɨ. 15 Mɨkɨ memɨxani'eriwakɨ,


kwiepa memɨtama mekaniupatsieni 'aixɨa memɨtexeiyarienikɨ. ¿Matsi


waɨkawa 'akuxi katiyɨni kepauka memɨtanaki'eriwatsie? kwiepa memɨtama
mepanutaneniere mɨkite watsata. 16 Xɨka mexɨakame paa Kakaɨyaritsie

mieme 'upatsieni, yaxeikɨata naitɨ paa yakatinipatsiemɨkɨ. Nanayari xɨka


Kakaɨyaritsie mieme 'upatsieni, mamateyata kanipatsiemɨkɨ.
17 Hikɨ hipatɨ mamateya mekaneukumurixɨani, 'ekɨ huriwa yeuta mieme

pehɨkɨtɨtɨ, watsata pekaneukuyerieni, hikɨri huriwa kɨyeyari nanayaritsie


mieme hayari kemɨrakaka pe'ietɨ pekanayani wahepaɨ. 18 'Ayumieme  

mamateya pepɨkawatawe'erieka. Xɨkari pewatawe'erieka, yaketinemaika


'ekɨ nanayari pepɨka'ayenieritɨa, nanayari pɨta pɨmetsi'ayenieritɨa 'ekɨ.
19 'Ekɨri mɨpaɨ pepɨtayɨni: «Mamateya peukumurariexɨa nemeukuyerienikɨ

ne». 20 Merikɨte. Peru mɨkɨ yuri memɨkate'eriekaikɨ, 'ayumieme


mepeukumurariexɨa. 'Ekɨtsɨ yuri pemɨti'eriekɨ pepeukuyerie. Pepɨkayuta'ɨreni


kepemɨti'amate, matsi keneumaka. 21 Kakaɨyari xɨkari mamateya yɨkɨmana

meukunexɨa kawaruhayewa nanayaritsie memɨtewiyanikɨ, tietɨta 'ekɨ


mɨkameniuhayewaxɨ mɨkɨ nanayaritsie pemɨtiwiyanikɨ.
22 'Ayumieme kene'a'ɨwiya Kakaɨyari 'aixɨa kemɨtiuka'iyarikɨ

meta kemɨtitse'ikɨ: Kanitse'ikaitɨni memakaxɨri wahepaɨtsita,


'aixɨa katiniuka'iyarini 'ahepaɨtsita xɨka pe'ahayewani 'aixɨa
tiuka'iyarikaku Kakaɨyari. Me xɨka katixaɨtɨni, pekananuwitekiemɨkɨ
'ekɨta. 23 Mɨkɨrita xɨka yuri mekate'erietɨ mekayuhayewani, mɨkɨ

mepeukuyatsarieni. Kakaɨyari tɨrɨkariya kanexeiyani tawari


mɨwareukuyatsakɨ. 24 'Ekɨri huriwa yeuta mieme mutinuiwaxɨtsie

pemiemetɨtɨ pekananuwitekieni, harawerita mieme huriwa hetsie


pekaneukuyerieni kepemɨkatiunuiwaxɨ. Matsi yemekɨ mɨkɨ mamateya
mɨkɨ huriwatsie memɨmiemete mekaneukuyatsariekuni yɨkɨyeyaritsie.

'Imatɨrieka kememɨtetawikweitsitɨarieni 'ixaheritsixi


25  Ne'iwama, yakɨ xeikɨa kapa temaiwawemete xeyu'eriekakɨ,
pɨkanetsinakenikeyu xɨka xekaheitimanike 'ikɨ niuki muti'awietsiekai.
Hipatɨ xeikɨa 'ixaheritsixi metsetse'itɨ mekanakɨne, mexi yunaitɨ
memɨkahuriyutsixi meka'aye'axɨawawe. 26 Mɨpaɨ tiyɨyu, yunaitɨ 'ixaheritsixi

mekanitawikweitsitɨariekuni, kemɨre'uxa:
«Tiyuwikweitsitɨwame Tsiyunitsie kaniyeyeimɨkɨ,
Kakuwu 'axamɨtiyurienekɨ kanipatamɨkɨ.
27 'Ipaɨ nekatiniwawewiriemɨkɨ tɨratu
kepauka nemɨwanawairieni tita 'axamemɨte'uyuri».
Xumatari 11  1918

28  Niuki
'aixɨa manuyɨne kemɨtikuxaxatsiwa, mɨkɨ mekaniu'uxiwa'ani, xeme
'aixɨa xemɨ'itɨarienikɨ. Peru kememɨte'anayexeiyarie, Kakaɨyari pɨwanaki'erie
wapaapama mɨwanaki'eriekaikɨ. 29 Kakaɨyari pɨkayupata kemɨtiwamikwa

meta kemɨtiwa'inie. 30 Xemetsɨ meripaitɨ keyaxemɨkatekahukai Kakaɨyari


hetsie, peru hikɨ kexemɨtenenimayatsie mexi mɨkɨ yamekatekahu,


31 yaxeikɨa mɨkɨ hikɨ yamepɨkatekahu mexi xenenimayatsie xeme, mɨkɨrita

hikɨrixɨa memɨnenimayatsiekakɨ. 32 Kakaɨyari yunaime kaniwayetuani


yamemɨkatekahunikɨ, yunaimeta mɨwanenimayakakɨ.

Kakaɨyari pumariwe
33 Ketimariwe,
Kakaɨyari waɨkawa kemɨrexeiya,
kemɨtimaiwe, waɨkawa kemɨtimate.
Ketiyutexie tewi 'i'inɨatatɨ kemɨtiyɨkɨhɨawe yamɨtiyurienikɨ Kakaɨyari,
yatɨni huyeteya metimani pɨkayɨwe.
34 «¿Kepaikɨ pɨtimate Ti'aitame kemɨtiyumate,
yatɨni kepaikɨ 'i'ɨxatsitɨwameya payeiwe?»
35 «¿Kepaikɨ Kakaɨyari pɨtimikwa meri,
Kakaɨyari mɨrekapitɨanikɨta?»
36 Naitɨ hetsɨana katinayeneikani,
'akatiniuweni mɨkɨ tikuyuitɨwakaku, meta hetsiena katinimiemetɨni.
Mɨkɨ 'aixɨa ketikuxaxatsiwani yuheyemekɨ. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.

Kemɨreuyewetse yamɨtiyurienenikɨ Kakaɨyari hetsiemieme patsietɨ

12   'Ayumieme,
ne'iwama, Kakaɨyari mɨtiyukanenimayakɨ,
1

mɨpaɨ nekatinixewawirieka, xemiyetuanikɨ yuwaiyari mawari


mayanikɨ mayeniere, mɨpatsie, minake Kakaɨyari. Mɨkɨ 'uximayatsikakɨ
xekaneyexeiyakakuni 'iyaritsie mɨmiemekɨ. 2 Mɨkɨ hikɨ kwiepa memɨtama

xepɨkawa'ɨkeni, matsi yɨkɨ xe'anenetɨ xekenakɨni xetihehekwareme


kexemɨteku'eriwa. Mɨpaɨ xeteyurietɨ heitseriemekɨ xekaneitimaikuni tita
mɨtinake Kakaɨyari, tita 'aixɨa mɨti'ane, titakɨ mɨtinaki'a meta naimekɨ 'aye'atɨ.
3 Kakaɨyari 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ nehetsiemieme, 'ayumieme mɨpaɨ

nepɨtixekɨhɨawe yuxexuitɨ yuhetsɨa xemetitei, xepɨka'anuyehaitɨrɨweni


yaxeteyɨkɨhɨawetɨ yuhepaɨtsita kemɨkareuyewetse yaxemɨteyɨkɨhɨawenikɨ.
Matsi yaxeketeneyɨkɨhɨaweni para 'aixɨa xemɨteyumaikakɨ pɨta,
yuxexuitɨ Kakaɨyari kemɨtixe'u'inɨatsiri yuri xemɨte'eriekakɨ. 4 Tawaiyari

kaniyuxewiriyani, peru hetsiena mɨtimieme katinimɨireni. Xexuitɨ


yɨkɨ pɨti'ayumiemete. 5 Tameta temɨtamɨire, xeiwaiyari tekanihɨkɨtɨni

Kɨritsitu hetsie tetewiyatɨ. 'Axeikɨa taxexuitɨ hetsiena tekateniwiyani.


6 Yɨkɨ tekateniumikiwani, Kakaɨyari 'aixɨa kemɨtiuka'iyarikɨ taxexuime

tahetsiemieme. Xɨka mɨpaɨ tete'umikieni texaxatamete temakɨnekɨ,


kepaɨmemekɨ yuri ketemɨte'erie yatepɨtekuxata. 7 Xɨka teteparewiwametetɨni,

'aixɨa tepɨtewaparewieka, xɨka tete'ɨkitametetɨni, 'aixɨa tepɨte'ɨkitani,


8 xɨka tetetutuikametetɨni, tepɨwatuikani. Kemɨ'ane mɨtiwamikwa,

'aixɨa 'iyarikɨ ketiwamikwani, kemɨ'ane mɨti'aita, yapɨtiyumexɨitɨa,


kemɨ'ane mɨwanenimaya hipame, yutemawietɨ yaketiyurieneni.
1919  Xumatari 12

Kɨritsitu teɨterimama keyamemɨtekahuni


9 Yakɨ xeikɨa xekayɨatɨ xeketeneyukanaki'erieka. Xe'ixeɨmatɨ tita
'axamɨti'ane, tita 'aixɨa mɨti'anetsie xeketenewiyani. 10 Kexemɨtewanaki'erie

yu'iwamarixi, yu'iyarikɨ xekeniwahiwe'erieka. Yuxexuitɨ matsi 'aixɨa


xeketeneyuxeiyani meta 'aixɨa xeketenayɨhɨaweni. 11 Xepɨkayɨ'ɨraraxieka

kexemɨteyumexɨitɨa. 'Aixɨa 'iyarikɨ xekeneyuwaɨriyani.


Xeketene'uximayaka Ti'aitame hetsiemieme. 12 Yuri kexemɨte'erie

xeta'ikwewatɨ, xekeneyutemamawieka. Kexemɨte'uximatɨarie,


xeketeneuka'eniwani. Kexemɨteyunenewie, xepɨkatehayewani.
13 Kakaɨyari teɨterimama kememɨteheiyehɨwa, xekeniwaparewieka.

'Aixɨa 'anemekɨ xekeniwapitɨaka memɨxe'iwata. 14 'Aixɨa xekeneutiyuaneni


mɨkɨ memɨxe'uweiya wahepaɨtsita 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ. 'Aixɨa


xekeneutiyuaneni, tixaɨ para 'axamemɨ'itɨarienikɨ. 15 Memɨyutemamawie

wahamatɨa xekeneyutemamawieka. Memutitsuana wahamatɨa


xekeneutitsuanani. 16 Yaxeikɨa xeketeneyɨkɨhɨaweni yuhepaɨtsita

yuxexuitɨ. Xepɨka'anuyehaitɨrɨweni kexemɨteyumate, matsi tixaɨtɨ


memɨkatehɨkɨ wahamatɨa xekeneu'uwani. Yakɨ xeikɨa xeteku'eriwatɨ,
xetemaiwawemete xepɨkayu'erieka.
17 Nixeime 'axaxepɨkate'apinirieka mɨkɨ 'axaxe'uyurieku. Xeketenekuwawa

'aixɨa xemɨteyuriekakɨ yunaime teɨteri wahɨxie. 18 Xɨka xeyɨwaweni,


kexemɨteyurie xeme, kayuwatɨ xeketeneteni yunaime teɨteri wahamatɨa.


19 Nenaki'erima, yuhetsiemieme xepɨkayukwitɨweni, matsi xeketenehayewani

Kakaɨyari pɨta mɨwahekanikɨ. Mɨpaɨ pɨre'uxa: «Ne xehetsiemieme


nepɨnemieneni, 'anepɨrapika ne,» kanaineni Ti'aitame. 20 Matsitsɨ,  

«Kemɨ'ane mɨmatsi'aye'unie xɨka heuhaakamɨkɨni, ketineumikwa,


xɨka heuharimɨkɨni, keneuharitɨa.
Mɨpaɨ petiyurienetɨ pekanihiweritɨamɨkɨ mɨpaɨ mɨtiyumaikakɨ kemɨ'ane
mutewiyatsitɨarie hepaɨ».
21 Xepɨka'ipitɨaka tita 'axamɨti'ane mɨxeha'iwanikɨ, matsi tita 'axamɨti'ane

xekena'iwani, 'aixɨa xeteyurietɨ pɨta.

13  Yunaitɨ yameketekahuni kememɨte'aita mɨkɨ heitserie memexeiya


1  

memɨte'aitanikɨ, mɨkɨ waheima memukayatsarie. Tewi heitserie


pɨkahexeiyanikeyu mɨti'aitanikɨ, xɨka Kakaɨyari ka'ipitɨanike. Mɨkɨ
heitserie memexeiya hikɨ memɨte'aitanikɨ mekateni'aitɨarieka, Kakaɨyari
tiwa'aitɨakaku. 2 'Ayumieme kemɨ'ane meye'unie kwiepa ti'aitame,

mɨkɨ kaneye'unieka tita Kakaɨyari mɨtiuta'aitaxɨ. Mɨkɨ memeye'unie


yɨkɨmana mekananuyutaxɨrikuni. 3 'Itsɨkate mepɨkahɨkɨ kemɨ'ane 'aixɨa

mɨtiyuriene memɨmariutanikɨ, matsi kemɨ'ane 'axamɨtiyuriene pɨta


memɨmariutanikɨ mepɨ'ayumiemete. ¿Pereuyeimɨkɨ peka'imakatɨ kemɨ'ane
heitserie mexeiya ti'aitakaku? Merikɨte, 'aixɨa ketineyurieneni. Mɨkɨri
'aixɨa paineni 'ahepaɨtsita. 4 Kakaɨyari parewiwameya kanihɨkɨtɨni 'aixɨa

pemɨ'itɨarienikɨ. Mexɨka 'axapetiyurieneni, keneumaka. Yakɨ pɨkahekwe'e


'ixipara. Kakaɨyari parewiwameya kanihɨkɨtɨni haxɨakɨ mɨrepinirienikɨ
kemɨ'ane 'axamɨtiyuriene. 5 'Ayumieme peuyewetse yamɨtikamienikɨ mɨkɨ

Xumatari 13  1920

kemɨti'aita, pemɨkatiuka'eniwanikɨ xeikɨa pɨkatixaɨ, matsi yu'iyaritsie 'aixɨa


mɨtiyumaikakɨta pɨta.
6 'Ayumiemerita xepɨteyutua xemɨxɨxɨninikɨ. Mɨkɨ Kakaɨyari

parewiwametemama mekanihɨkɨtɨni, mɨkɨkɨ mekani'ayumiemetetɨni.


7 Xeketeneyutuaka xexuime hetsiemieme kemɨti'ayumiemekɨ. Xekene'ɨitɨa

kemɨ'ane meuyewetse xemi'ɨitɨanikɨ xemɨxɨxɨninikɨ. Xekene'ɨitɨa kemɨ'ane


meuyewetse kuwiyexinu tuminieya xemi'ɨitɨanikɨ. 'Aixɨa xeketenexeiyani
kemɨ'ane meuyewetse 'aixɨa xemɨte'ixeiyanikɨ. 'Aixɨa xeketenahɨaweni
kemɨ'ane meuyewetse 'aixɨa xemɨtehehɨawenikɨ.

Kemɨtikamieni yu'iwa hepaɨtsita


8  Xeime
xepɨkate'apinirieka. Peuyewetse xeikɨa xemɨyunaki'eriekakɨ
pɨta. Kemɨ'ane minaki'erie xeime, mɨkɨ kaneye'atɨaniri 'inɨari niukiyari.
9 Mɨkɨ niuki: «Xeime 'ɨyaya pepɨkakumaɨwani», «Pepɨkati'amemiwani»,

«Pepɨkatinawayani», «Peti'itawatɨ pepɨkatihekɨatani»,


«Pepɨkati'akahiwe'erieka», xewitɨ 'aitsika xɨka xuawenita, mɨkɨ
naitɨ kaniyutaxewireni 'ikɨ niukikɨ: «'Ahepaɨ tewi kenenaki'erieka
kepemɨti'anaki'erie 'ekɨ». 10 Xɨka 'inaki'erieka yuhepaɨ tewi, pɨka'i'uximatɨa.

'Ayumieme naki'eriya kaneye'atɨwani 'inɨari niukiyari.


11 Mɨkɨ meta, xekanimaikari 'ikɨ tukari. Hikɨrixɨa kanaye'aniri

xemanutanenierekɨ xekutsutɨ. Hikɨ kanehuraniri temɨtawikweitsitɨarieni,


kepauka yuri temɨte'uta'eri pɨkahehurakai hikɨ hepaɨ. 12 Tɨkari pɨtixɨxime,

tukari kanehuraniri. Hikɨ 'ayumieme teke'iku'eirieni tita teɨteri memɨteyurie


yɨwipa timieme. Kuya kemarieya teke'anakatɨkɨni hekɨaripa mieme.
13 'Aixɨa 'anemekɨ teke'u'uwani hekɨaripa memu'uwa wahepaɨ teyɨatɨ,

teka'ixɨaratɨwetɨ, tekatarɨwetɨ, hipame tekawakumaɨwatɨ, tekarukutsixitɨtɨ,


tekaheta'eririyatɨ meta teka'ɨtetsatɨ. 14 Matsi xekenanakatɨkɨni kemɨ'ane

Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu mɨhɨkɨ. Xepɨkayuha'aritɨaka yaxemɨteyuriekakɨ


kememɨte'ukahiwe'erie teɨteri wahepaɨ xete'u'iyaritɨ.

Mɨkɨ memɨwerarani yuri kememɨte'erie

14   Xekeneutanaki'erie
kemɨ'ane mɨwerani yuri kemɨti'erie, peru
1

niuki xemɨxɨatɨakakɨ kemɨtiku'eriwa hepaɨtsita pɨkatixaɨ. 2 Xewitɨ


yuri katini'erieka kename yɨwe naime mɨtikwakakɨ, xewitɨta mɨwerani


titsitsiɨrawime xeikɨa pɨtikwa'a. 3 Kemɨ'ane naime mɨtikwa'a pɨka'itawe'erieka

kemɨ'ane naime mɨkatikwa'a. Kemɨ'aneta naime mɨkatikwa'a pɨka'iniukimaka


kemɨ'ane naime mɨtikwa'a, Kakaɨyari yunaime mɨwarutanaki'erikɨ. 4 ¿'Ekɨtsɨ 

kemɨ'ane pepɨhɨkɨ peminiukimanikɨ kemɨ'ane xeimetsie mieme mɨti'uximaya?


Yukutsiyari hɨrɨpa 'axɨka'uweni yatɨni xɨka 'atiweni. Matsi 'apuwenikeyu.
Kutsiyarieya tɨrɨkariya mexeiya 'amitaketɨanikɨ.
5 Mɨkɨ meta, xewitɨ tukarite yɨkɨ 'aneneme kani'erieka, xewitɨta naitɨ

tukari yaxeikɨa 'aneneme kani'erieka. Yuxexuitɨ yu'iyaritsie heitseriemekɨ


mɨpaɨ meketeyumaika. 6 Kemɨ'ane tukari waɨkawa meuyewetse ma'eriwa,

Ti'aitame hetsiemieme yɨanetɨ kana'eriwani. Kemɨ'ane mɨtikwa'a, Ti'aitame


hetsiemieme yɨanetɨ katinikwaka, pamɨpariyutsi Kakaɨyari kanipitɨaka.
1921  Xumatari 14

Kemɨ'ane mɨkatikwa'a, mɨkɨta Ti'aitame hetsiemieme yɨanetɨ pɨkatikwa'a,


pamɨpariyutsi Kakaɨyari kanipitɨaka.
7 Xewitɨ tame yuhetsiemieme xeikɨa pɨka'ayeniere, yuhetsiemieme xeikɨa

pɨkamɨni. 8 Xɨka te'ayeneniereni, Ti'aitame hetsiemieme tekanayeneniereni.


Xɨka te'ukwini, Ti'aitame hetsiemieme tekanikwikuni. 'Ayumieme tsepa


temayeneniere yatɨni tsepa temukwi, Ti'aitame hetsɨa tekanimiemetetɨni.
9 'Ayumiemeta Kɨritsitu kaniumɨni meta kananutaniere, mɨkɨ memukwi meta

memayeneniere tiwa'aitɨwame mayanikɨ.


10 ¿'Ekɨri titayari petiniukima 'a'iwa? ¿'Ekɨtari, titayari petitawe'erie 'a'iwa?

Tanaitɨ Kakaɨyari 'uwenieya hɨxie tekaniuti'uikuni. 11 Mɨpaɨ pɨre'uxa:


«Ne nekanayeniereni ―kanaineni Ti'aitame―,


nehɨxie yunaitɨ mepɨkatunuma'uni,
meta yunaitɨ yutetakɨ 'aixɨa Kakaɨyari mekatenihekɨatakakuni».
12 Hikɨ 'ayumieme taxexuitɨ tahetsiemieme tepɨtiniuni Kakaɨyari hɨxie.

13 'Ayumieme tepɨkataniukimatɨweni. Matsi 'ipaɨ pɨta xeketeneyumaika,


xemɨkaheikahɨanikɨ titatsie mɨtitiketamɨre xe'iwa, meta titakɨ mɨratiweni.


14 'Ipaɨ nepɨtimate, Ti'aitame Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ 'ipaɨ yuri

nepɨti'erie, tixaɨtɨ xɨka kati'itiyaka, yɨkɨmana mɨpaɨ pɨka'ane. Matsi xeikɨa,


kemɨ'ane ka'itiyakame mɨ'erie, mɨkɨ hetsiemieme pɨka'itiya. 15 Xɨka 'a'iwa  

'uheiweritɨarieni 'a'ikwaikɨ, 'ekɨ pe'inaki'erietɨ pepɨkayɨane. 'A'ikwaikɨ


pepɨka'ika'unani kemɨ'ane hetsiemieme Kɨritsitu mumɨ. 16 Tita xehetsiemieme

'aixɨa mɨti'ane, xepɨka'ipitɨaka 'axamɨtikuxaxatsiwanikɨ. 17 Kakaɨyari  

'i'aitɨakaku xɨka tewi 'a'uyeikani, tsepa mɨtikwa'a tsepa mɨranuye'e, heitserie


kaniupitɨarieni, yu'iyaritsie pɨka'uximatɨarie, kaniyutemawieka 'Iyari
Mɨtiyupata hetsie tiwiyatɨ. 18 Kemɨ'ane mɨpaɨ tiyurienetɨ mɨti'uximaya

Kɨritsitu hetsiemieme, Kakaɨyari kaninaki'akamɨkɨ mɨkɨ hepaɨtsita, teɨterita


mekaneitimaikuni 'aixɨa kemɨtiyuriene.
19 'Ayumieme tame tekanitamexɨitɨaka kɨmana ta'iyaritsie

temɨka'uximatɨariekakɨ, kɨmana 'axeikɨa temɨtatseiriyanikɨ tanaitɨ.


20 'Ikwaikɨ pepɨka'ika'unani tita Kakaɨyari mɨtiuyuri. Naitɨri katini'itiyaka,

peru 'axapɨyɨni xɨka tewi tikwatɨ 'itiketamɨra xeime. 21 'Aixɨa pɨyɨnikeyu


matsi xɨka wai pekakwa'anike xɨka winu peka'anuye'enike, xɨka tixaɨtɨ


pekatiyurienenike kɨmana 'a'iwa matiwautsenikɨ mɨtiketamɨrekɨ
mɨtaweranarekɨ.
22 Yuri kepemɨti'erie, 'akɨmana yaketineku'eriwani Kakaɨyari hɨxie.

Kaniyutemawieka kemɨ'ane yuhetsie mɨkarahɨpa mɨpaɨ 'aixɨa 'aneme 'erietɨ.


23 Kemɨ'ane muyuxamurie yɨkɨ tiku'eriwatɨ, mɨkɨ tita mɨtikwa'a hepaɨtsita

kananutahɨiyamɨkɨ, yuri ti'erietɨ mɨkayɨanekɨ. Naime mɨtiyurienekɨ yuri


kemɨkati'erie, 'axakatiniyurieneni.

15  Kaneuyewekani tame temɨyɨwawemete teminewienikɨ titakɨ


1  

memɨkateyɨwawe mɨkɨ memɨwerarani. Taxaɨtame xeikɨa


temɨnaki'akakɨ tepɨkayɨaka. 2 Taxexuitɨ tekeyɨaka tahepaɨ tewi pɨta

mɨnaki'akakɨ, 'aixɨa mɨ'itɨarienikɨ mɨtseiriyarienikɨ. 3 Kɨritsitu yuxaɨtame


xeikɨa mɨnaki'akakɨ pɨkayɨanekai, matsi kemɨre'uxa: «Nehetsie xeikɨa


katininakeni memɨmatsi'aye'unie watierika». 4 Naitɨ meripaitɨ mɨtiuti'utɨarie,

Xumatari 15  1922

temɨteti'ɨkitɨarienikɨ katiniuti'utɨarieni, para tete'uka'eniwatɨ 'utɨarika


xapayari tatsinɨtɨakaku yuri temɨte'eriekakɨ teta'ikwewatɨ.
5 Mɨkɨ Kakaɨyari mɨpaɨ mɨtatikupitɨwa temɨte'uka'eniwanikɨ temɨnɨtɨarienikɨ,

mɨkɨ kexepitɨaka yaxeikɨa xemɨteyumaikakɨ yunaitɨ, Kɨritsitu Ketsutsi


xe'ɨketɨ, 6 'axeikɨa xeitetayarikɨ xe'utiniutɨ 'aixɨa xemutiyuanenikɨ kemɨ'ane

Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu mɨkakaɨyarieya mɨ'ukiyarieya hepaɨtsita.


7 'Ayumieme xekeneyutanaki'eri yunaitɨ, Kɨritsitu mɨxe'utanaki'eri hepaɨ,

Kakaɨyari 'aixɨa mɨtikɨhɨawarɨwanikɨ. 8 'Ipaɨ nepaine, Kɨritsitu mɨkɨ


xitekiya 'inɨariyari memexeiya waparewiwame kanayani, matsiɨkɨme


meyeitɨanikɨ yuri kemaine Kakaɨyari, mitatseiriyakɨta meripaitɨ tatutsima
kemɨtiwarutahɨawixɨ kename metemikienikekai, 9 mɨkɨta memɨkahuriyutsixi

'aixɨa memutiyuanenikɨ Kakaɨyari hepaɨtsita muwanenimayakɨ, kemɨre'uxa:


«'Ayumieme ne 'aixɨa nepaine 'ahepaɨtsita nuiwarite watsata,
meta nɨawari 'ahetsiemieme nepɨtikwika kepemɨtitewakɨ».
10 Tawari mɨpaɨ paine:

«Nuiwarite xekeneyutemamawieka Kakaɨyari teɨterimama wahamatɨa».


11 Tawarita:

«Nuiwarite yunaitɨ kwiepa xemɨtama, Ti'aitame 'aixɨa xeketenahɨaweni.


Yunaitɨ teɨteri kwikari hetsiena mieme xekeneutikwikani».
12 Tawari Kitsariyaxi mɨpaɨ paine:

«'Itsahi nanarieya kanetiyɨramɨkɨ,


mɨkɨ kananukukemɨkɨ nuiwarite mɨtiwata'aitɨanikɨ,
hetsiena teɨteri meta'ikwewatɨ mekanakɨnikuni».
13 Kakaɨyari mɨtiyupitɨwa tita xemɨtetakwewie yuri xete'erietɨ,

mɨkɨ kexehɨniyani naimekɨ xemɨyutemamawiekakɨ yu'iyaritsie


xemɨka'uximatɨariekakɨ mexi yuri xete'erie, matsi waɨkawa yuri
xemɨte'eriekakɨ xeta'ikwewatɨ, 'Iyari Mɨtiyupata xetɨrɨkariyakaku.

Papuru, memɨkahuriyutsixi tiwaxaxatɨwame


14  Neri yuri nepɨti'erie ne'iwama xehepaɨtsita, kename yɨkɨmana
xehɨpɨne 'aixɨa xeteyurietɨ, kename naime xetemate, kename xeyɨwawe
xemɨyu'imaiyanikɨ. 15 Hipame xapayaritetsie nekweriwa'anetɨ

nepɨtixe'uta'utɨiri, tawari nexehaye'eritɨwatɨ hepaɨtsitana, Kakaɨyari


'aixɨa tiuka'iyaritɨ mɨpaɨ mɨnetiumikɨ, 16 Kɨritsitu Ketsutsi parewiwameya

nemayanikɨ memɨkahuriyutsixi wahetsiemieme, mawari wewiwame hepaɨ


neti'uximayatɨ Kakaɨyari niukieya 'aixɨa manuyɨne hetsiemieme, mɨkɨ
memɨkahuriyutsixi mawari memakɨnekɨ memɨtanaki'eriwakɨ, Kakaɨyari
hetsiemieme memɨpatsienikɨ 'Iyari Mɨtiyupata yatiwapatakaku.
17 Hikɨtsɨri Kɨritsitu Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ nekaniyɨweni 'aixɨa

nemɨtinekɨhɨawenikɨ nehepaɨtsita, tita Kakaɨyari mɨtiyuriene nexatatɨ.


18 Nepɨma tixaɨtɨ nemɨtikuxatanikɨ, tita Kɨritsitu mɨtiuyuri yanetiyurienekaku

ne mɨkɨ xeikɨa nepɨkuxatani. Yanetiyurienekaku, mɨkɨ memɨkahuriyutsixi


yametekahutɨ mekanakɨne, ne'utaniukakaku meta neti'uximayakaku,
19 tɨrɨkariya nehexeiyakaku 'inɨarite mamariwawemekɨ mɨtiyɨnikɨ, tɨrɨkariya

nehexeiyakaku Kakaɨyari 'Iyarieya hetsɨa miemekɨ. Kerutsareme neheyeyaka


1923  Xumatari 15

'Iririku paitɨ neheuyeyuneka nekanaye'ani yemekɨ netikuxatatɨ niuki


'aixɨa manuyɨne Kɨritsitu hepaɨtsita, 20 'ipaɨ netinemexɨitɨatɨ, niuki

'aixɨa manuyɨne nemukuxatanikɨ hakewa kemɨ'ane Kɨritsitu mɨhɨkɨ


mɨkahetaxatsiewetsie xeikɨa, kapa ne xeime tenarieya heima ne'anukiinikɨ.
21 Matsi mɨpaɨ kemɨre'uxa:

«Mɨkɨ 'atsimemɨkate'utahɨawarie hepaɨtsitana, mɨkɨ mekanixeiyakuni,


hepaɨtsitana memɨka'u'enana mekaneitimaikuni».
22 'Ayumieme mɨixa nepukunuitɨarie nemɨkaxe'iwatamiekɨ.

Papuru kemɨreuyeimɨkɨkai Xuma paitɨ


23  Hikɨri
'uwa pumaweri hakewa nemɨre'uximayaka. Mɨixa wiyari waɨkawa
nepeuyeimɨkɨ nemɨxe'iwatamiekɨ 24 kepauka 'Itsipaniya nemɨmietsie.

Ne'uyemietɨ nepɨxexeiyamiekaku. Xemeta mana xemɨnetsiparewienikɨ


nemeta'anikɨ, yapaɨmexɨa 'etsiwa xehetsɨa netemawieritɨarieyu. 25 Matsi  

hikɨ Kerutsareme nepɨyemie parewiya newayetuirienike Kakaɨyari


teɨterimama. 26 Matseruniyatari 'akaiyatari mekaniyuwaɨriya 'axeikɨa tixaɨtɨ

memɨtewaminikɨ mɨkɨ tixaɨtɨ memɨkateheuxeiya Kakaɨyari teɨterimama


Kerutsareme memetitei. 27 Mɨpaɨ mekateniyuwaɨriyani, kaneuyewekata mɨpaɨ

memɨtewarapinirienikɨ. Memɨkahuriyutsixi mɨkɨ wahepaɨ meheixeiyatɨ


memakɨkɨ 'Iyaritsie timieme. Peuyewetse mɨkɨtari memɨwaparewienikɨ
wawaiyaritsie timieme hepaɨtsita. 28 'Ayumieme 'ikɨ ne'aye'atɨame, 'ikɨ

wa'imikieri newayetuirieme, nekanayeyeimɨkɨ, xehetsɨa nekanekuyeimɨkɨ


'Itsipaniya nemeta'anikɨ. 29 Xehetsɨa kepauka nemeta'ani, nepɨtimate

nemunuani nehɨnetɨ niuki Kɨritsitu hepaɨtsita 'aixɨa manuyɨne hetsie


timiemekɨ 'aixɨa xemɨ'itɨarienikɨ.
30 Ketsutsi Kɨritsitu mɨtati'aitɨwamekɨ, 'Iyari mɨtatsipitɨakɨ

temɨtetakanaki'eriekakɨ, mɨpaɨ nekatinixewawirieka ne'iwama,


xemɨnetsiparewiekakɨ nenewieri xe'ipitɨatɨ Kakaɨyari nehetsiemieme
31 nemɨtawikweitsitɨarienikɨ, Kureya memɨtama yamemɨkatekahu

'axamemɨkanetsiyurienikɨ, 'aixɨa 'anemekɨ memenunakekɨ Kakaɨyari


teɨterimama, kenemɨtiwaparewieni Kerutsareme hetsie, 32 para xehamatɨa  

nemɨ'uxipiekakɨ kepauka nenetemawietɨ nemeta'ani xehetsɨa, kemɨtinake


Kakaɨyari. 33 Mɨkɨ Kakaɨyari mɨtatsipitɨa ta'iyaritsie temɨka'uximatɨariekakɨ,

mɨkɨ ke'uyeikani yunaime xehamatɨa. Mɨpaɨ xeikɨa nepaine.

Kemɨtiwawaɨritɨakai

16   Nekanixehekɨatɨaka
ta'iwa 'uka Pewe mɨtitewa, mɨkɨ tiparewiwame
1

kanihɨkɨtɨni Tsenikɨreyatsie memɨyutixexeɨriwa wahetsɨa.


2 Xekeneutanaki'eri Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ, kemɨreuyewetse Kakaɨyari

teɨterimama memɨyutanaki'erienikɨ. Xekeneuparewi xɨka tixaɨtɨ reuyehɨaka


xehetsɨa. Mɨkɨ tiparewiwametɨtɨ kaniwaparewieka yumɨireme,
neta kaneniuparewieni.

3 Xekeniwawaɨritɨaka Pɨritsira meta 'Akira mame. Nehamatɨa


mepɨte'uximaya Kɨritsitu Ketsutsi hetsie tetewitɨ. 4 Nemayenierenikɨ

Xumatari 16  1924

ne, mekaniukweriwa'itɨarieni mekaniukwi'iwatɨma. Ne nexaɨtame


pamɨpariyutsi nepɨkawapitɨa, matsi yunaitɨ memɨyutixexeɨriwa
memɨkahuriyutsixi pamɨpariyutsi mepɨwapitɨata nehamatɨa.
5 Wakiita memɨyutixexeɨriwata xekenewawaɨritɨaka.

Xekenewaɨritɨaka 'Epainetu neminaki'erie. Mɨkɨ meri 'atsiyatari watsata


peu'itsanarie Kɨritsitu hetsiemieme.
6 Xekenewaɨritɨaka Mariya, waɨkawa mɨti'uximayakai xehetsiemieme.

7 Xekenewawaɨritɨaka 'Anituruniku meta Kuniyaxi mame, nenuiwari

hetsie memɨmiemete nehamatɨa memanutaxɨriya. Mɨkɨ 'aixɨa


mepɨtematiwakai nɨ'ariekate watsata. Kɨritsitu hetsie mepɨtewiyakai ne
hetsiena nekatiwiyawekaku 'akuxi.
8 Xekenewaɨritɨaka 'Amupɨriyatu neminaki'erie Ti'aitame hetsie netiwiyatɨ.

9 Xekenewawaɨritɨaka 'Uruwanu, tahamatɨa mɨti'uximaya Kɨritsitu hetsie

tetewiyakaku, 'Itsitaki mame neminaki'erie.


10 Xekenewaɨritɨaka 'Aperexi, waɨkawa mɨ'inɨatsie Kɨritsitu hetsie tiwiyatɨ.

Xekeniwawaɨritɨaka 'Aritsitupuru kie miemete.


11 Xekenewaɨritɨaka Heruriyuni, nenuiwaritsie mɨmieme.

Xekeniwawaɨritɨaka Narutsitsu kie miemete, keyupaɨmetɨ Ti'aitame hetsie


memɨtewiya.
12 Xekeniwawaɨritɨaka Tɨripina meta Tɨriputsa, mame Ti'aitame hetsie

metewiyatɨ memɨte'uximaya.
Xekenewaɨritɨaka Perɨtsira mɨnaki'eriwa, waɨkawa mɨti'uximayakai
Ti'aitame hetsie tiwiyatɨ.
13 Xekeniwawaɨritɨaka Xupu, manayexeiyarie Ti'aitame hetsie tiwiyatɨ,

maamaya mame nemaama hepaɨ mɨnetixeiyakai.


14 Xekeniwawaɨritɨaka 'Atsinikɨritu, Pɨrekuni, Herɨmexi, Patɨruwa, Herɨma

meta hipame 'iwamarixi wahamatɨa memu'uwa.


15 Xekeniwawaɨritɨaka Pirurukuxi, Kuriya, Nereya meta 'iwaya 'uka,

'Urimipa meta yunaitɨ Kakaɨyari teɨterimama wahamatɨa memu'uwa.


16 Xekeneyuwaɨritɨaka Kakaɨyari hetsɨa kexemɨtemiemete.

Yunaitɨ Kɨritsitu hetsɨa miemete naitsarie memɨyutixexeɨriwa


mepɨxewaɨritɨa.

17 Ne'iwama,
mɨpaɨ nekatinixewawirieka, xekeniwaxeiyani mɨkɨ hixɨata
memɨxetsana memɨxeti'ɨkamɨra, mɨkɨ keyaxemɨkate'uta'ɨkitɨarie meteyurietɨ.
Xekeneyupata mɨkɨ wahepaɨtsita. 18 Tati'aitɨwame Kɨritsitu hetsiemieme

mepɨkate'uximaya mɨya memɨ'anene, yuhuriepa mieme pɨta mepɨte'uximaya.


'Aixɨa me'utiyuatɨ peru yakɨ xeikɨa, witsimete'uniutɨ mepɨtewa'irɨwiya
mɨkɨ tita 'axamɨti'ane memɨkateku'eriwa wa'iyari. 19 Xeme kexemɨtekahu

mekatenetimaniri yunaitɨ. 'Ayumieme xehepaɨtsita nepɨnetemawie.


Mɨpaɨ pɨnetinake, xemɨtemaiwawenikɨ 'aixɨa xeteyurietɨ, xemɨka'inɨkakɨ
tita 'axamɨti'ane.
20 Mɨkɨ Kakaɨyari mɨtatsipitɨa ta'iyaritsie temɨka'uximatɨariekakɨ,

mɨkɨ Kauyumarie xe'ɨkatɨa kanitaketsimɨkɨ kwitɨwa.


Tati'aitɨwame Ketsutsi 'aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme.
1925  Xumatari 16

21 Timuteu, nehamatɨa mɨti'uximaya kanixewaɨritɨaka, meta Rutsiyu,


Katsuni, Tsutsipateri, nenuiwaritsie memɨmiemete.
22 Ne, Terɨtiyu, 'ikɨ xapa nemaka'utɨa, nepɨxewaɨritɨa Ti'aitame

hetsie netiwiyatɨ.
23 Kayu kanixewaɨritɨaka, kemɨ'ane hetsɨa ne nemɨ'axe meta yunaitɨ

memɨyutixexeɨriwa hetsɨana.
'Eratsitu meta kanixewaɨritɨaka, kiekatari watumini hɨweme,
ta'iwa Kwarutumatɨ kanixewaɨritɨaka.
24 Yunaime xehetsiemieme Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu

'aixɨa ketiuka'iyarini.
25 Mɨkɨ kaniyɨweni mɨxetuikanikɨ, kemaine niuki 'aixɨa manuyɨne

nemɨkuxata, xatsika Ketsutsi Kɨritsitu hepaɨtsita kemaine.


Katinikuxaxatsiwani kemaine niuki 'iya mitahekɨataxɨ. Mɨkɨ niuki
mɨixa kaniuti'awietsiekaitɨni, 26 hikɨrixɨa matsiɨkɨtɨ kanayani. Kakaɨyari

niukametemama wa'utɨarika ya'utainekaku, kemɨtiuta'aitaxɨ mɨkɨ Kakaɨyari


yuheyemekɨ 'amuyeika, kaniwarutahekɨatɨani yunaime nuiwarite para
yamemɨtekahunikɨ yuri mete'erietɨ. 27 Mɨkɨ Kakaɨyari muyuxewi mɨtimaiwe,

witsiketikɨhɨawarɨwani Ketsutsi Kɨritsitu hetsiemieme yuheyemekɨ. Mɨpaɨ


xeikɨa kani'aneni.
Mexɨakame xapayari
kemɨtiwarunɨ'airi Papuru
Kurinitutari
Waɨritsika

1   Ne
Papuru, ta'iwa Tsutsitenexi hamatɨa, tekanixewaɨritɨaka
1

kurinitutari. Kɨritsitu Ketsutsi kaneniuta'inieni nɨ'ariekame nemayanikɨ,


mɨpaɨ Kakaɨyari mɨtinakekaikɨ.

2  Kurinitutari
xemeyutixexeɨriwa Kakaɨyaritsɨa xemiemetetɨtɨ,
tekanixewaɨritɨaka. Kɨritsitu Ketsutsitsie xetewiyatɨ, xekaniupatsieni Kakaɨyaritsie
mieme. Xekaniuta'inierieni yaxemɨtepatsienikɨ, kememɨte'uta'inierie yunaitɨ
naitsarie memehɨawe kemɨ'ane Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu mɨhɨkɨ, kemɨ'ane
mɨkɨ tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨ tameta tati'aitɨwame mɨhɨkɨ.

3  Kakaɨyari mɨta'ukiyari, Ketsutsi Kɨritsitu mɨtati'aitɨwame, 'aixɨa


mekete'u'iyarini xehetsiemieme, mekexepitɨaka xemɨka'uximatɨariekakɨ
yu'iyaritsie.

Pamɨpariyutsi kemɨtipitɨakai, 'iyaritsie timieme memɨtekumikiwakaikɨ


4  Neheyemekɨ pamɨpariyutsi nekanipitɨaka Kakaɨyari xehepaɨtsita, 'aixɨa
tiuka'iyaritɨ mɨtixe'umikɨ Kɨritsitu Ketsutsitsie xetewiyakaku. 5 Naime  

katinitimɨiriyarɨmeni xehetsiemieme, hetsiena xetewiyakaku. Naimekɨ


xekaniyɨwaweni xemɨtiniunikɨ, meta naime xekatenimaika, 6 xehetsie  

kemɨtiutseiriyarie mɨkɨ niuki mɨtihekɨata Kɨritsitu hepaɨtsita. 7 'Ayumieme


naime xekatenikumikiwani, tixaɨtɨ pɨkareuyewetse mexi xe'ikwewie


Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu, matsiɨkɨtɨ mayeitɨarienike. 8 Mɨkɨ xeme

kanixetseiriyamɨkɨ, tapareyuke, xehetsie mɨkarahɨiwanikɨ 'iya tukaritsie


kepauka munuani Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu. 9 Kakaɨyari kemaine

yakatinikamieni. Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨxe'uta'ini xemɨyutaxewirekɨ


nu'aya hamatɨa Ketsutsi Kɨritsitu mɨtati'aitɨwame.

Kɨritsitu ketitsaniwe
10  Perutsɨ
ne'iwama, waɨriyarika tsiepɨre nekanixepitɨanikeyu, Tati'aitɨwame
Ketsutsi Kɨritsitutsɨa temiemetetɨtɨ 'ipaɨ ne'utaitɨ, xeniuki yuxewikaku

1926
1927  1 Kurinitutari 1

yaxeikɨa xeketeneku'eriwani, hixɨata xepɨkayutsanani. Matsi xekenɨtɨarieka


yaxeikɨa xeteyumaitɨ, yaxeikɨa xeteku'eriwatɨ. 11 Hipatɨ Kuruhe hetsɨa

miemete mɨpaɨ mekaneteniuhekɨatɨani xehepaɨtsita ne'iwama, kename


waniu, hipatɨ xeme xeyukwitɨwe. 12 'Ipaɨ nepaine, xeme yuxexuitɨ

'ipaɨ xeputiyuane: «Ne Papuru hetsie nekatiniwiyani», xewitɨta: «Netsɨ


'Apuruxi hetsie pɨta nekatiniwiyani», xewitɨta: «Netsɨ Tsepaxi hetsie pɨta
nekatiniwiyani», xewitɨta: «Netsɨ Kɨritsitu hetsie pɨta nekatiniwiyani».
13 ¿Kamɨtsɨ Kɨritsitu titsaniwe? ¿Ne Papuru kamɨtsɨ xehetsiemieme

netiumierie kuruxitsie? ¿Papuru hetsɨa xemiemetetɨtɨ kexete'uka'ɨwaxɨ?


14 Pamɨpariyutsi Kakaɨyari nepɨpitɨa, xeime tɨma nemɨka'uka'ɨyaxɨkɨ xeme,

Kɨritsipu xeikɨa, meta Kayu, 15 kapa 'uxa'atɨni warie xewitɨ mɨpaɨ hainenikɨ,

kename xeme xe'uka'ɨyarie nehetsɨa xemiemetetɨtɨ. 16 Metsɨ nekaniwaruka'ɨyata


'Etsitepanaxi kie kiekatari, mɨkɨ xeikɨa, nepɨkaha'eriwa tawari xɨka


hipame newaruka'ɨya. 17 Kɨritsitu kemɨnereyenɨ'a, pɨkanetsiheyenɨ'a

nemɨti'ɨyanenikɨ xeikɨa. Niuki 'aixɨa manuyɨne nemɨkuxatanikɨ kaneneyenɨ'ani


pɨta, peru nemɨtikuxatanikɨ tewi kemɨtimaiwe hepaɨ nekati'enierietɨ
yakɨ xeikɨa netikuxatatɨ. Mexɨka mɨpaɨ netiuniukanike, yakɨ xeikɨa
katinikuxaxatsiwanikeyu kemɨtiumierie Kɨritsitu kuruxitsie.

Tɨrɨkariya kemɨtatipitɨa, temaiwawemete kemɨtarayeitɨa


Kɨritsitu, Kakaɨyari yatipitɨakaku
18  'Ikɨ
niuki kemɨtiumierie kuruxitsie manuyɨne, yakɨ haineme mekani'erieka
mɨkɨ memeuyewexime. Tameri pɨta temɨtawikweitsitɨariexime ketemɨte'i'enie,
mɨkɨ niuki tɨrɨkariya kanihɨkɨtɨni Kakaɨyari hetsɨa mɨmieme. 19 'Ipaɨ katine'uka:

«Tita memɨtemate temaiwawemete, mɨkɨ nekanika'unamɨkɨ,


tita memɨte'akumate yɨwemete, mɨkɨ nekanixani'eriekamɨkɨ».
20 ¿Hakewari timaiweme peyeika? ¿Hakewari 'inɨarikɨ mɨti'ɨkita

peyeika? ¿Hakewari niuki xɨxɨatɨwamete hikɨ miemetexi? ¿Kamɨtsɨ,


tita memɨtemaiwawe kwiepa memɨtama, yakɨ xeikɨa haineme karayeitɨa
Kakaɨyari? 21 Waɨkawa timaiwetɨ, mɨpaɨ katiniuta'aita Kakaɨyari, kwiepa

memɨtama kememɨtemaiwawe memɨyutatexienikɨ meheitimanike


Kakaɨyari. Matsi Kakaɨyari kaniyuwaɨriya niuki mɨkuxaxatsiwakɨ
mɨwatawikweitsitɨanikɨ mɨkɨ yuri memɨte'erie, tsepa mɨkɨ niuki yakɨ
xeikɨa haineme memɨ'erie hipatɨ. 22 Huriyutsixi teɨteriyari 'inɨarite

mekaniwauka, kɨriyekutsixi timaiweme niukieya mekanikuwautɨweni.


23 Tame Kɨritsitu pɨta tekanikuxatani, kemɨ'ane kuruxitsie mumierie

kemɨtihɨkɨ. Mɨkɨkɨ huriyutsixi mekaniutiketamɨrixɨani, yakɨ xeikɨa


tikuxaxatsiwame mekani'erieka hipatɨ memɨkahuriyutsixi. 24 Tame pɨta 

temuta'inierie, tsepa huriyutsixi tsepa kɨriyekutsixi, mɨpaɨ tekatenitamaika,


Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane tɨrɨkariya mɨtatsipitɨa Kakaɨyari hetsɨa
miemetɨtɨ, kemɨ'ane temaiwawemete mɨtatsi'ayeitɨa Kakaɨyari kemɨtimaiwe.
25 Tsepanetɨ xɨka Kakaɨyari yakɨ xeikɨa hainenike, mɨkɨtsiere matsi yemekɨ

katinimaiwenikeyu, teɨteri hepaɨna 'atsimekatemaiwawekaku. Tsepa


xɨka Kakaɨyari katɨrɨkaɨyenike, matsi yemekɨ kanitɨrɨkaɨyenikeyu, teɨteri
hepaɨna mekatɨrɨkawikaku.
1 Kurinitutari 1  1928

26  Xeketena'eriwani kexe'anenetɨ xemuta'inierie ne'iwama. Kamɨtsɨ,


hipatɨ xeikɨa xeme xekatenimaiwawemetetɨni, teɨteri kememɨteku'eriwa.
Hipatɨ xeikɨa xepɨtɨrɨkawi, hipatɨ xeikɨa mamariwawemete xepɨwaniwema,
kexemɨte'uta'inierie. 27 Matsi 'ena kwiepa miemete tita yakɨ haineme

memɨte'erie kananuyeteɨxɨ Kakaɨyari, para mɨwatewiyatsitɨanikɨ


temaiwawemete. Tita mɨkatitɨrɨkawi 'ena kwiepa kananuyeteɨxɨ,
mɨwatewiyatsitɨanikɨ mɨkɨ memɨtɨrɨkawi. 28 Kakaɨyari tita tixaɨtɨ mɨkatihɨkɨ

kananuyeteɨxɨ, tita mɨtixani'eriwa, tita meta 'amɨkatiuwe, para tixaɨtɨ


katihɨkɨtɨme xeikɨa meyeitɨanikɨ tita mɨtixuawe, 29 kapa xewitɨ tewi

mariweme yuxatanikɨ Kakaɨyari hɨxie. 30 Matsi Kakaɨyari mɨxe'unetɨakɨ,


'ayumieme 'axekaniu'uwani, Kɨritsitu Ketsutsi hetsie kexemɨtewiya. Kɨritsitu


kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane Kakaɨyari mikaye, temaiwawemete mɨtatsi'ayeitɨanikɨ,
tatsipitɨatɨ heitseriemekɨ yatemɨtekahunikɨ, tatsipatatɨ Kakaɨyari hetsiemieme,
tatsixɨnatɨ. 31 'Ayumieme mɨpaɨ kani'aneni kemɨre'uxa: «Kemɨ'ane mariweme

muyuxatamɨkɨ, Ti'aitame kexatani mariwemetɨme».

Kemɨtikuxatakai Kɨritsitu hepaɨtsita, kuruxitsie kemɨtiumierie

2   Yaxeikɨa
neta ne'iwama, kepauka xehetsɨa nemunua, waɨkawa
1

nereutaxatawetɨ nepɨkayɨanekai kenemɨtiuniukakai, kenemɨtimaiwekai,


kepauka nemɨtixekuxaxatɨwakai ne'ihekɨatatɨ Kakaɨyari kemɨ'ane.
2 'Ipaɨ nekatininemaikaitɨni pɨta, tixaɨtɨ nepɨkara'eriwanikekai

xehetsɨa ne'uyeikatɨ, Ketsutsi Kɨritsitu xeikɨa nekana'eriwanikekaitɨni,


kemɨ'ane kuruxitsie mumierie kemɨtihɨkɨ. 3 Netsɨari nekatɨrɨkaɨyetɨ

matsi nekaninuani xehetsɨa, neheumatɨ waɨkawa, ne'uyɨyɨakatɨ.


4 Kenemɨtiuniukakai, tita nemɨtikuxatakai, timaiweme hepaɨ

nemɨti'enierienikɨ xeikɨa nepɨkayɨanekai, witsinetiuniutɨ xeikɨa yuri


nemɨtixeta'eritɨanikɨ nepɨkayɨanekai. Matsi nekanixehekɨatɨakaitɨni
'Iyari kemɨ'ane, Kakaɨyari kemɨtitɨrɨkaɨye, 5 kapa heuyewekakɨ tita teɨteri

memɨtemaiwawekɨ yuri xemɨte'eriekakɨ xeme,


matsi Kakaɨyari tɨrɨkariyayatsie pɨta yuri xemɨte'eriekakɨ.

Tita Kakaɨyari 'Iyarieya matsiɨkɨme mɨrayeitɨa


6  Tetemaiwawetɨ matsi tekatenikuxatani mɨkɨ memɨtsetseɨye watsata.
Peru ketemɨtemaiwawe, hikɨ miemetexi mɨpaɨ mepɨkatemaiwawe.
Hikɨ miemetexi tewa'aitɨwameteta mɨpaɨ mepɨkatemaiwawe, mɨkɨ
memamariwawetɨ mepɨka'akɨne. 7 Matsi ketemɨtekuxata tame,

tekanihekɨatani tita mɨti'awietsiekai, kemɨtimaiwe Kakaɨyari tetekuxatatɨ.


Timaiwetɨ kemɨtiyurienikekai 'arikeke, witsite'aneneme kemɨtarayeitɨani,
mɨkɨ 'ana pɨkamatsiɨkɨkai hikɨke, tsepa Kakaɨyari mɨpaɨ mɨtiyumaikai
kwie kanetɨariewekaku 'akuxi. 8 Hikɨ miemetexi tewa'aitɨwamete hatsuaku

nixewitɨ mɨpaɨ mepɨkatehetimaiwawekai. Xɨka mɨpaɨ metehetimanike,


kuruxitsie mepɨka'imienikekai Ti'aitame witsimɨ'ane. 9 Matsi kemɨre'uxa:

«Tita tewi mɨkatixeiyawe yɨhɨxikɨ,


mɨkati'eniewe yunakakɨ,
titakɨ mɨkatiyu'iyaritɨawe tewi,
1929  1 Kurinitutari 2

mɨya'aneneme Kakaɨyari kaniwarukuha'aritɨirieni mɨkɨ


meminaki'erie».
10 Matsi hikɨ mɨya'aneneme Kakaɨyari matsiɨkɨme kanayeitɨani, 'Iyari

yatatixeitsitɨakaku. Mɨkɨ 'Iyari katinimaika naitsarie kemɨti'ane, naitɨ


kemɨtiyumate Kakaɨyari. 11 Tewi, ketita tihɨkɨ tewitsie mieme yamɨtimate tewi

kemɨtiyumate. Tewi 'iyarieya hetsiena mɨyeka kanihɨkɨtɨni tita mɨpaɨ mɨtimate.


Yaxeikɨata tewi 'atsipɨkatimate Kakaɨyari kemɨtiyumate. Kakaɨyari 'Iyarieya
xeikɨa mɨpaɨ katinimaika. 12 Tame kwiepa mieme 'iyari tepɨka'utanaki'eri.

'Iyari Kakaɨyari hetsɨa mɨmieme pɨta tekaniutanaki'erieni, temɨtemaikakɨ tita


Kakaɨyari mɨtatiumi. 13 Tita 'Iyaritsie mɨtimieme tekateniwahekɨatsitɨiyani mɨkɨ

'Iyari memexeiya. 'Ayumieme kepauka temikuxata tita Kakaɨyari mɨtatiumi,


tepɨkatekuxata ketemɨte'u'ɨkitɨarie tewa'enietɨ mɨkɨ teɨteri wahepaɨ xeikɨa
memɨtemaiwawe. Yatekatenikuxatani 'Iyari kemɨtati'ɨkitɨa pɨta.
14 Tewi mɨkɨ 'Iyari mɨka'uyeyetsa pɨkayuwaɨriya mitanaki'erienikɨ tita

Kakaɨyari 'Iyarieyatsie mɨtimieme. Yakɨ xeikɨa haineme kani'eriekamɨkɨ.


Pɨkayɨwe yamɨretimanikɨ, metsɨ 'Iyari 'iparewiekaku xeikɨa kaniyɨwemɨkɨ
mita'inɨatakɨ kemɨti'ane tita 'Iyaritsie mɨtimieme. 15 Kemɨ'ane mɨkɨ 'Iyari

mexeiya pɨta, naime katinita'inɨatamɨkɨ, peru xewitɨ 'Iyari mɨkahexeiya


hepaɨna pɨka'ita'inɨata kemɨ'ane meixeiya, kemɨre'uxa:
16 «¿Kemɨ'ane pɨtimate kemɨtiku'eriwa Ti'aitame,
kemɨ'ane pɨtita'ɨkitɨani?»
Peru tame Kɨritsitu hepaɨ tekateniku'eriwani.

Kakaɨyari hamatɨa ketemɨte'uximaya

3   Neri
ne'iwama, 'ana nepɨkayɨwekai nemɨtixekuxaxatɨwanikɨ
1

kenemɨtiwakuxaxatɨwa mɨkɨ 'Iyari memexeiya. Mɨkɨ wai xeikɨa


memɨhɨkɨ, tɨɨri Kɨritsitu hetsie memɨtewiya kenemɨtiwakuxaxatɨwa, mɨpaɨ
pɨta nekatinixekuxaxatɨwakaitɨni xeme. 2 Retsi nekanixe'itɨakaitɨni, 'ikwai

nepɨkaxe'umi, xemɨka'ikemakaikɨ. Peru hikɨ 'akuxi xepɨka'ikema, 3 waitsie


xemɨtewiyakɨ 'akuxi. Mexi xeyumexɨitɨa hipame wahepaɨtsita, mexi


xeyukwitɨwe 'akuxi. ¿Kamɨtsɨ waitsie xekatewiya xeikɨa, teɨteri wahepaɨ
xekateyɨa? 4 Xewitɨ kepauka mɨpaɨ maine: «Netsɨ Papuru hetsie nekatiniwiyani»,

xewitɨta: «Netsɨ 'Apuruxi hetsie nekatiniwiyani», ¿tamɨ teɨteri xeikɨa xekatehɨkɨ?


5 Merikɨte, ¿'Apuruxi ketita tihɨkɨ? ¿Ne Papuru ketita netihɨkɨ? Kakaɨyari

parewiwametemama tekanihɨkɨtɨni, takɨmana yuri xekateniuta'erieni. Ti'aitame


kemɨtatiumi taxexuime, 6 ne nekaniuka'eni, 'Apuruxi kani'ipanekaitɨni.

Peru Kakaɨyari kanihɨkɨtɨni mitinetɨa. 7 'Ayumieme 'etsame tixaɨtɨ


pɨkatihɨkɨ, 'ipawame tixaɨtɨ pɨkatihɨkɨ. Mitinetɨa xeikɨa tixaɨtɨ katinihɨkɨtɨni


Kakaɨyaritɨtɨ. 8 'Etsame meta 'ipawame hamatɨa mekaneuyuyehɨaka. Yuxexuitɨ

yu'iwarikatsie mekateni'iwakakuni kememɨtekumaɨwakaikɨ. 9 Kakaɨyari hetsɨa


tekateni'uximayaka. Xemeri waxa Kakaɨyari hetsɨa mieme xekanihɨkɨtɨni, meta


kii Kakaɨyari mɨwewiene xekanihɨkɨtɨni.
10 Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyaritɨ kemɨnetiumi, mɨpaɨ nepɨtitawewi tenari

kiitɨa mieme, kii wewiwamete tiwa'aitɨwame mɨtimaiwe hepaɨ neyɨanetɨ.


Xewitɨ kii pɨtawewieni heimana. Yuxexuitɨ mekeyukweriwayurieka
1 Kurinitutari 3  1930

kememɨte'iwewiwa. 11 Tenari kiitɨa mɨmieme 'apukuma yuxewitɨ. Xewitɨri


pɨkayɨwe tawari mitawewieni xeime. Ketsutsi Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni tenari


'amukuma. 12 Hurukɨ, pɨratakɨ, tetexi witsimɨ'anenekɨ xɨka 'utakini heimana,

yatɨni kɨyexikɨ, 'ɨxakɨ, mɨaxakɨ, 13 yuxexuitɨ wawewiya kanihekɨakamɨkɨ.


Tukari 'aye'ayu hekɨatɨ kanayeimɨkɨ, tukari matsiɨkɨtɨ kemɨrayani tai


xuawekaku. Tai kanita'inɨatamɨkɨ yuxexuime wawewiya, 'aixɨa kemɨti'anene.
14 Tita mɨtiutawewi xɨka yuhayewa, 'iwewiwame katinipitɨariemɨkɨ.

15 Mexɨka 'utitani, 'iwewiwame katinitatɨmaiyamɨkɨ. 'Iwewiwame xeikɨa


kanitawikweimɨkɨ, peru kemɨ'ane taipa mutawikweni hepaɨ.


16 ¿Kamɨtsɨ xeme mɨpaɨ xekatemate, Kakaɨyari tukieya xemɨhɨkɨkɨ hakewa

Kakaɨyari 'Iyarieya meyeka? 17 Tewi xɨka 'ika'una Kakaɨyari tukieya,


Kakaɨyari mɨkɨta kanika'unamɨkɨ. Kakaɨyari tukieya kanipatsieka hetsiena


mieme. Xemeri xepɨhɨkɨ tuki.
18 Xepɨkateyu'irɨwiyani. Xɨka xewitɨ xeme timaiweme yu'erieka,

temaiwawemete kememɨteyu'erie hikɨ miemetexi, 'atsikatimaitɨ pɨta


ke'ayani, yuri timaiwetɨ mayanikɨ. 19 Kwiepa memɨtama kememɨtemaiwawe,

Kakaɨyari hɨxie memɨka'u'iyarini hepaɨ mekani'aneneni. Mɨpaɨ katine'uka:


«Memɨtemaiwawe Kakaɨyari yakatiniwakupitɨwani kememɨteku'eriwakaitsie
memuyukaxɨrienikɨ». 20 Tawarita mɨpaɨ katine'uka: «Ti'aitame,

memɨtemaiwawe kememɨteyɨkɨhɨawe kaniwamaika, mɨpaɨ katinimaika


kename tixaɨtɨ mekatehɨkɨ». 21 'Ayumieme 'aixɨa pɨka'ane memamariwaweme

mɨwaxatanikɨ teɨteri. Matsi naitɨ xehetsɨa katinimiemetɨni. 22 Tsepa Papuru,


tsepa 'Apuruxi, tsepa Tsepaxi, tsepa kwie, tsepa xemayeneniere, tsepa


xemukwi, tsepa hikɨ mieme xemɨtehexeiya, tsepa 'uxa'atɨni warie mieme
xemɨtehexeiya, naitɨ xehetsɨa katinimiemetɨni. 23 Xemeta Kɨritsitu hetsɨa

xekanimiemetetɨni, Kɨritsitu meta Kakaɨyari hetsɨa kanimiemetɨni.

Nɨ'ariekate kememɨtehɨritɨariekai

4   'Ipaɨta
tekete'eriwani tame, Kɨritsitu te'uximayatsiriwamete
1

ketemɨtehɨkɨ, ketemɨte'uhɨritɨarie temihekɨatanikɨ tita mɨti'awietsiekai


Kakaɨyari hepaɨtsita. 2 Kamɨtsɨ kemɨ'ane 'ena mɨtiuhɨritɨarie, kaneuyeweka

yamɨtikamienikɨ. 3 Peru xɨka xeme xenetsixanetanike 'itsɨkate


wahepaɨ, xɨka 'itsɨkate memɨteɨteri xeikɨa menetsiku'iwawiyanike,


matsi nepɨkane'iyaritɨakakeyu mɨkɨkɨ. Ninekɨmana nepɨkayɨwe
nemɨyuku'iwawiyanikɨ. 4 Ne mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa nehetsie pɨkarahɨiwa,

mɨkɨkɨ xeikɨa heitserie nepɨkapitɨarie. Ti'aitame pɨta kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane


'itsɨkametɨtɨ mɨnetsiku'iwawiyani. 5 'Ayumieme xepɨka'i'inɨatani tukariyari

ka'aye'awekaku 'akuxi, Ti'aitame 'akuxi kanuawekaku. Mɨkɨ katinihekɨatamɨkɨ


tita mɨtiuti'awietsie yɨwipa. Matsiɨkɨme kaneyeitɨamɨkɨ kememɨteyuriekɨ
teɨteri yu'iyaritsie. 'Anakeri yuxexuitɨ 'aixɨa mekatenikɨhɨawarɨwakuni,
Kakaɨyari yatiwayetuiriekaku ketita mɨtiwahetsiemiemetɨkai.
6 Yanemɨtixehekɨatɨanikɨ ne'iwama, 'ayumieme nekaninexatakaitɨni,

'Apuruxi nekanixatakaitɨnita, para xetatsiha'eriwatɨ xemeitimanikɨ 'ikɨ 'inɨari,


kemɨre'uxa: «pɨka'anuyehaitɨrɨweni, manuyɨne». Kapa xewitɨ 'uyuta'ɨrekɨ,
xeimekɨ naki'atɨ, xeime pɨta xani'erietɨ. 7 ¿Kamɨtsɨ kepaikɨ pe'anuyehaitɨrɨweme

1931  1 Kurinitutari 4

pɨmatsi'ayeitɨa? ¿Tita perexeiya pekatimikiewetɨ? Merikɨte, xɨka petiumikieni,


¿ketitayariri pemariweme peti'axata, pekatikumikiwame pe'axatatɨ?
8 Xemeri xɨari xeputihuxai, naime xetehexeiyatɨ xepakɨ. Xekanaye'axɨani

te'aitamete xemakɨnekɨ, tame xetatsitawe'erietɨ. Xɨka yurikɨ te'aitamete


xe'akɨneke tɨma, tametari xehamatɨa tete'aitatɨ temakɨnekɨ. 9 'Ipaɨ  

nekatiniku'eriwani, Kakaɨyari pɨtatsi'ukayatsaxɨ tame nɨ'ariekate, 'imatɨremete


temɨhɨkɨtɨnikɨ, mɨkɨ memanutaxɨriya mekwi'iwake wahepaɨ temɨ'anenenikɨ.
Tetaxeiyarietɨ tekanakɨne kwiepa memɨtama wahɨxie, Kakaɨyari niuki
tuayametemama meta teɨteri wahɨxie. 10 Tame 'atsitemɨkatemate

tekani'eriwani Kɨritsitu hetsiemieme, matsi xeme pɨta xekatenimaiwaweni


Kɨritsitutsie xetewiyatɨ. Tameri tepɨkatɨrɨkawi, matsi xeme xekanitɨrɨkawini.
'Aixɨa xekatenikuxaxatsiwani xeme, tame pɨta tekanixani'eriwani. 11 Hikɨke  

tekaneuhakakwikuni, tekaneuharikuni, takemarite tepɨteheuyehɨwa,


tekaniutiweiyani, tepɨkaheixeiya hakewa temekuyaxe. 12 Tekatenita'uxitɨaka  

tamamákɨ tete'uximayatɨ. 'Axatetekɨhɨawarɨwatɨ, 'aixɨa teputiyuane


wahepaɨtsita. Te'uweiyarietɨ tepɨte'ukanenewie. 13 'Axame'utiyuanekaku

tahepaɨtsita, tepɨwanɨtɨa. Xatsi kwiepa mieme hepaɨ tekani'aneneni,


naime temɨxikiyari hepaɨ tekani'aneneni hikɨke.
14 'Ikɨ nepɨkatixe'utɨirie nemɨxetewiyatsitɨanikɨ, matsi nepɨxenɨtɨamɨkɨ

neniwema xemɨhɨkɨkɨ nemɨxenaki'eriekɨ. 15 Tsepa tamamata miriyari


xemɨwarexeiyanike texe'ɨkitɨwamete Kɨritsitutsie xetewiyakaku, yumɨireme


xepɨkawarexeiya yupaapama. Kɨritsitu Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ, niuki 'aixɨa
manuyɨne nekuxatatɨ, nekanixe'utinuiwitɨani. 16 'Ayumieme waɨriyarika

nekanixepitɨaka, xenetsi'ɨketɨ xemakɨnekɨ. 17 Mɨpaɨ xemɨtekahunikɨ,


'ayumieme xehetsɨa nepeitanɨ'a Timuteu. Mɨkɨta kanineniwetɨni,


nekaninaki'erieka, yakatinikamieni Ti'aitame hetsie tiwiyatɨ. Mɨkɨ
kanixe'aye'eritɨamɨkɨ kenemɨtiuyeika Kɨritsitu Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ,
yaxeikɨa kenemɨti'ɨkita naitsarie memeyutixexeɨriwa wahetsɨa.
18 Hipatɨ waniu mekaniuyuti'ɨreni, xehetsɨa nekamieme me'erietɨ.

19 Neri kwitɨwa nekanimieni xehetsɨa, xɨka mɨpaɨ tinakeni Ti'aitame.


'Anari nepɨretimani mɨkɨ kememɨtekuxata, meta kememɨtetɨrɨkawi mɨkɨ


memuyuti'ɨre. 20 Kakaɨyari ti'aitametɨkaku, pɨkaheuyewetse waɨkawa

xeikɨa mɨtikuxatanikɨ. Mɨkɨ ti'aitametɨkaku, tɨrɨkariya puxuawe pɨta.


21 ¿Ketixenake? ¿Xehetsɨa netita'ani nexetawayatɨ? ¿Nepeta'ani nutsu

nexenaki'erietɨ neka'ayu'eriyatɨ?

Kemɨtiuta'inɨatsie xewitɨ mɨrukuyanekai

5   Mɨpaɨ
katinikuniuwani, kename xeniu, xewitɨ xeme 'ikumaɨwa kemɨ'ane
1

mɨkayɨ'ɨya. Kememɨkateyurie nuiwarite, yakatiniyurieneni mɨkɨ


'ikumaɨwatɨ. Yupaapa 'ɨyaya xeniu kaniutiwitɨni. 2 Kari xeme xepuyuti'ɨre.

Kaneuyeweka matsi xemutitsuananikɨ, yutsata xemenuyenɨ'anikɨ


mɨyamɨtiyuriene. 3 Netsɨ tsepa newaiyaritsie 'ateewa nemuyeika, ne'iyarikɨ

xehetsɨa nemuyeikani hepaɨ nekatininemaika, 'ariri nepitaxanetaxɨ xehetsɨa


nemuyeikani hepaɨ, kemɨ'ane mɨyamɨtiuyuri. 4 'Ipaɨ xeketeneuyuri Ti'aitame

Ketsutsi xehahɨawetɨ. Xekeneuyukuxeɨri, neta xehamatɨa ne'uyeikakaku


1 Kurinitutari 5  1932

ne'iyarikɨ yakɨtɨtɨ. Tati'aitɨwame Ketsutsi xetɨrɨkariyakaku, 5 xekeneyetua


kemɨ'ane mɨyamɨ'ane, Kauyumarie mika'unakɨ waiyarieya, 'iyarieya pɨta


mɨtawikweitsitɨarienikɨ 'iya tukaritsie kepauka munuani Ti'aitame.
6 Xemamariwaweme kexemɨteyuxata, mɨkɨ 'aixɨa pɨka'ane. ¿Mɨpaɨ

xekatemate, 'etsipemekɨ paa naitɨ kaniutakuxaniriyarieni tikuxanariyamekɨ?


7 Xekeneuyu'iti tikuxanariyame mɨye'i mumawenikɨ, tɨxi mɨhekwa xemakɨnekɨ,

paa mɨkakuxanariyarietɨka, hikɨ kexemɨ'anene. Karikɨ Kɨritsitu, muxa


patsikwa mawariyari 'ari kaniumierieni tahetsiemieme. 8 'Ayumieme tame

temɨ'ixɨaramete yakɨtɨtɨ, ye'imekɨ kuxaxanimekɨ tepɨkayɨaka, 'axa'aneneme


tehexeiyatɨ 'axateteyurietɨ. Matsi paa kakuxaxanitɨ kemɨtikwaiwa 'ixɨararipa,
tameta 'aixɨa teketehekɨatsieka, yuri teke'utiyuaneni.
9 Mɨpaɨ nekatinixe'u'utɨirieni xeime xapatsie, xemɨkawanɨkakɨ rukutsixi

ne'utaitɨ. 10 Netsɨ nepɨkawaxatakai 'ena kwiepa memɨrukutsixi, mɨkɨ naime


memɨtehiwe'erie yuhetsiemieme, memɨteyukwamana tuminikɨ, mɨkɨ meta


tetexi memɨwarayexeiya. Mɨkɨ yemekɨ xɨka xekawanɨkake, kaneuyewekakeyu
matsi kwiepa xemɨkayuhayewakɨ, xemanuyekɨnekɨ pɨta. 11 Peru hikɨ 'ipaɨ 

nekanaineni, kenemɨtixe'u'utɨiri 'ana, ta'iwa yuxatatɨ xɨka rukuyaneni,


xɨka naime tihiwe'erieka yuhetsiemieme, xɨka tetexi warayexeiyani, xɨka
'axa'utaineni hipame wahepaɨtsita, xɨka taweneni, xɨka tinawayani, mɨpaɨ
nepaine, mɨpaɨ 'aneme xepɨkanɨka, nihamatɨana xepɨkatekwaka.
12 Ne nemɨwataxaneta nepɨkayɨwe yuri memɨkate'erie. Xeme xekanihɨkɨtɨni

xemɨwataxaneta muwa memuyutixexeɨriwa. 13 Kakaɨyari pɨta mɨ'itsɨkamekɨ


mɨwaku'iwawiyakɨ yuri memɨkate'erie. «Yutsata xekenanuyenɨ'a xeme


kemɨ'ane 'axamɨtiyuriene».

Kememɨteyuxanetakai 'itsɨkate yuri memɨkate'erie wahɨxie

6   Xewitɨ
xeme xɨka 'ixanetamɨkɨni yu'iwatɨme, ¿kari pɨka'ukama
1

menuhanakɨ 'itsɨkate yuri memɨkate'erie wahɨxie, Kakaɨyari teɨterimama


wahɨxie pɨta kayuwaɨriyatɨ? 2 Mɨpaɨ xekatemate, Kakaɨyari teɨterimama

'itsɨkate tekanakɨnikuni kwiepa memɨtama temɨwataxanetakɨ. Xɨkatsɨ xeme


xehɨkɨtɨni xemɨwataxaneta kwiepa memɨtama, ¿titayari xekateyɨwawe
xemɨtexanetanikɨ 'etsitipeme hepaɨtsita? 3 Mɨpaɨ xekatemate, tame

tepɨwataxaneta Kakaɨyari niuki tuayametemama. Piini hepaɨtsita titayari


xekateyɨwawe matsi yemekɨ. 4 Mexɨkari piini hepaɨtsita xeyuxanetani,

¿ketitayari 'aixɨa xeteyuriku 'itsɨkate yuri memɨkate'erie wahetsɨa tixaɨtɨ


memɨkatehɨkɨ memɨyutixexeɨriwa watsata? 5 Nexetewiyatsitɨanike 'ipaɨ

nekatinikuxatani. ¿Nixewitɨ 'akatiuyeika xetsata waɨkawa timaiwetɨ, yɨwetɨ


mɨwaxanetanikɨ 'iwamama kememɨteyuxaneta? 6 Matsitsɨ yu'iwamatɨ

xepɨyuxaneta, mɨyaxeteyurietɨ mɨkɨ yuri memɨkate'erie wahɨxie.


7 Matsiri mexi xeyuxaneta, yemekɨ xehetsie waɨkawa pɨrahɨiwa. ¿Titayari

matsi xekatewapitɨaka hipame, 'axamemɨxeyurienikɨ? ¿Titayari matsi


xekateyutaunie xemɨtenawaiyarienikɨ? 8 Peru xeme pɨta 'axaxekaniyuyurieni.

Xekaniyunawatɨweni yu'iwamatɨ.
9 Mɨpaɨ xekatemate, mɨkɨ 'axamemɨteyurie wahetsie pɨkatinakeni

memaye'axɨanikɨ Kakaɨyari tiwa'aitɨwame mayanikɨ. Xepɨkateyu'irɨwiyaniri.


1933  1 Kurinitutari 6

Xɨka 'ikumaɨwani kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya mɨkayɨkɨna, tetexi xɨka warayexeiyani,


xɨka 'ikumaɨwani xeime 'ɨyaya, kɨnaya, xɨka 'ukitɨtɨ 'ukari wahepaɨ
yɨaneni, 'ukitɨtɨ xɨka 'ikumaɨwani xeime 'uki, 10 xɨka tinawayani, xɨka

naime tihiwe'erieka yuhetsiemieme, xɨka taweneniri, xɨka 'axa'utaineni


hipame wahepaɨtsita, xɨka tiyukwamanani tuminikɨ, hetsiena pɨkatinakeni
maye'anikɨ, Kakaɨyari ti'aitɨwame mayanikɨ. 11 Mɨpaɨ xe'anenetɨ

xekanihɨkɨtɨkaitɨni hipatɨ xeme. Perutsɨ hikɨrixɨa xekaniu'itiyani matsi.


Xekaniupatsieni Kakaɨyaritsie mieme. Heitserie xekaniupitɨarieni, Ti'aitame
Ketsutsi Kɨritsitu hetsɨa xemiemetetɨtɨ, takakaɨyari 'iyarieyatsie xetewiyatɨ.

Yuwaiyaritsie xe'u'uwatɨ, Kakaɨyari witsitikuxaxatsiwame xekenayeitɨa


12  Heitserienekanexeiyani naime nemɨtiyurienenikɨ, kepemaine.
Xatsunikɨ, peru naime netiyurienetɨ nepɨkaparewiyani. Kepemaine,
heitserie nepexeiya naime nemɨtiyurienenikɨ, peru nepɨkanewaɨriya tixaɨtɨ
heitserie mexeiyanikɨ nehepaɨtsita. 13 'Ikwai rayuriepa kani'ayumiemetɨni,

rayuriepa 'ikwaitsie kani'ayumiemetɨnita, kepemaine. Huu, peru Kakaɨyari


'uxa'atɨni warie kanitaxɨtɨamɨkɨ rayuriepa 'ikwaimame. Peru rawaiyari para
mikumaɨwanikɨ kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya, mɨkayɨkɨna, mɨkɨkɨ pɨka'ayumieme.
Ti'aitametsie mieme pɨta katini'ayumiemetɨni, Ti'aitame tawaiyaritsie
mieme kani'ayumiemetɨnita. 14 Kakaɨyari kanenukuketɨani Ti'aitame.

Katananuku'uitɨamɨkɨ tameta yɨtɨrɨkariyakɨ. 15 ¿Mɨpaɨ xekatemate, xewaiyari


Kɨritsitu waiyarieya hetsie kanimiemetɨni? ¿Merikɨte, tita Kɨritsitu


waiyarieyatsie mɨtimieme, ne kenetinawairieni Kɨritsitu, para 'uka tuminikɨ
muyuwitɨnɨa tipiinieya mɨrayanikɨ? Pɨkayɨwe yemekɨ. 16 ¿Mɨpaɨ xekatemate,  

kemɨ'ane 'uka tuminikɨ muyuwitɨnɨatsie mɨtiwiya, yuhamatɨa xeiwaiyari


mekanakɨkani meyuxewitɨ? Kemaine 'utɨarikayari: «Yuhutatɨ xeiwaiyari
mekanakɨnikuni meyuxewitɨ». 17 Matsi kemɨ'ane Ti'aitametsie mɨtiwiya,

yuhamatɨa xei'iyariyari mekanakɨkani meyuxewitɨ.


18 Xekeneyuta'una kapa xe'imayɨanikɨ kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya mɨkayɨkɨna.

Naime 'axakemɨtiyuriene tewi, pɨkayutsewixima yuwaiyaritsie, peraine.


Pɨkatixaɨ, matsi kemɨ'ane mikumaɨwa kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya, mɨkayɨkɨna, mɨkɨ
pɨyutsewixima yuwaiyaritsie. 19 ¿Mɨpaɨ xekatemate, xewaiyari tuki mɨhɨkɨkɨ

'Iyari Mɨtiyupata hetsiemieme, xehetsie mɨyekakɨ? Kakaɨyari kanixepitɨaka


mɨkɨ 'Iyari. Xeme yɨkɨmana xepɨkayukutsiyarima. 20 Xewitɨ pɨta 'uyutuaku

xepunanaiya. 'Ayumieme yuwaiyaritsie witsitikuxaxatsiwame Kakaɨyari


xekenayeitɨa, meta yu'iyaritsie, Kakaɨyari mukutsiyarieyakɨ.

Mɨkɨ memɨneneɨke memɨwikie wahepaɨtsita

7   Nepɨtixetaxatɨanikeyu
yuxapatsie kexemɨnete'uta'iwawiyaxɨ:
1

«'Aixɨa kani'aneni xɨka 'uki 'uka kakumaɨwani». 2 Peru rukutsixi  

memɨyumɨirekɨ, 'ukitsi yuxexuitɨ yɨ'ɨitama mekewarexeiyani, 'ukarita


yuxexuitɨ yɨkɨnama mekewarexeiyani. 3 'Uki ke'ipitɨaka yɨ'ɨya

kemɨreuyewetse, yaxeikɨata 'uka ke'ipitɨaka yɨkɨna. 4 'Uka heitserie  

pɨkahexeiya yuwaiyari hepaɨtsita, kɨnaya pɨta heitserie kanexeiyani.


Yaxeikɨata 'uki heitserie pɨkahexeiya yuwaiyari hepaɨtsita, 'ɨyaya pɨta
1 Kurinitutari 7  1934

heitserie kanexeiyani. 5 Xepɨkatekuhayeikawani xeyukumaɨwatɨ, xeyu'enietɨ


xekeneyɨaka 'etsiwa xɨka yaxeteheuterikuni, xemuyunenewiekakɨ


xemɨ'ayumiemetetɨnikɨ, mɨixa xepɨkayurieka tawari xeyuxewitɨ xe'akɨneke,
kapa Kauyumarie xe'uta'inɨatakɨ, xekayɨwawekaku xemɨyukumaɨwanikɨ.
6 'Ipaɨ nepaine xemɨtemaikakɨ kexemɨte'upitɨarie. Netixe'aitɨatɨ nepɨkahaine.

7 Mɨpaɨ pɨnetinakenikeyu, xɨka yunaitɨ teɨteri nehepaɨ me'anenenike.


Matsitsɨ Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyaritɨ yɨkɨ katiniwapitɨaka yuxexuime,


xeime 'ipaɨ, xeimeta mɨpaɨ.
8 'Ipaɨ nekatiniwarutahɨawe mɨkɨ memɨkaneneɨke memɨkawikie, meta

wiuratsixi. 'Aixɨa kaniyɨmɨkɨ xɨka nehepaɨ me'anenetɨ meyuhayewa. 9 Mexɨka


mɨpaɨ mekayɨwaweni, meke'utineneɨke meke'utiwikieni. Matsi 'aixɨa


kani'aneni mɨtineɨkekɨ, mɨtiwikienikɨ, kapa 'utatanikɨ.
10 Peru mɨkɨ memɨneneɨke memɨwikie, mɨpaɨ nekatiniwa'aitɨaka, matsi ne

pɨkatixaɨ, Ti'aitame pɨta mɨpaɨ katiniwaruta'aitɨani, 'uka yɨkɨna pɨkaku'eirieni.


11 Mexɨka 'iku'eirieni, kaneuyeweka kawikietɨ mɨyuhayewakɨ, yatɨni

kaneuyeweka hutarieka munuanikɨ yɨkɨna hetsɨa. 'Ukita yɨ'ɨya pɨkaku'eirieni.


12 Hipameri mɨpaɨ nekatiniwarutahɨawe, Ti'aitame 'atsimɨka'utayɨkɨ 'ikɨ

hepaɨtsita, xewitɨ ta'iwatɨtɨ yɨ'ɨya xɨka 'awitɨkɨni yuri kati'eriekame, xɨka


'ɨyaya yuwaɨriyani hamatɨana mukanikɨ, mɨkɨ pɨka'iku'eirieni yɨ'ɨya. 13 'Uka 

meta yɨkɨna xɨka hexeiyani yuri kati'eriekame, xɨka kɨnaya yuwaɨriyani


hamatɨana mukanikɨ, mɨkɨ pɨka'iku'eirieni yɨkɨna. 14 'Uki yuri mɨkati'erie

kanipatsieka yɨ'ɨyatsie tiwiyatɨ. 'Uka yuri mɨkati'erieta kanipatsieka yɨkɨnatsie


tiwiyatɨ. Metsɨ xɨka mɨpaɨ ka'anenike, xeniwema mepɨka'itiyatɨkanikeyu,
peru mɨpaɨ mɨ'anekɨ, mekanipatsieka Kakaɨyaritsie miemekɨ.
15 Peru kemɨ'ane yuri mɨkati'erie xɨka 'i'eirimɨkɨni yuri ti'eriekame,

ke'iku'eirieni. Pɨkaheuyewetse yuri mɨti'erie 'ukitɨtɨ 'ukatɨtɨ hetsiena


tiwiyatɨ mɨyuhayewakɨ xɨka mɨpaɨ 'aneni. Kakaɨyari kemɨtatiuta'ini,
kataniuta'inieni hetsiena temɨtewiyanikɨ teka'uximatɨarietɨ ta'iyaritsie.
16 'Uka ¿keripetimate, xɨka pe'itawikweitsitɨani 'akɨna. 'Ukita kepetimate xɨka

pe'itawikweitsitɨani 'a'ɨya?
17 Mɨkɨ xeikɨari, Ti'aitame kemɨtiwarupitɨa yuxexuime, keme'anenetɨ

'amemu'uwakai yuxexuitɨ kepauka Kakaɨyari mɨwaruta'initsie, mɨpaɨ


me'anenetɨ meke'u'uwani. 'Ipaɨ nekatiniwa'aitɨaka yunaitɨ memeyutixexeɨriwa
naitsarie. 18 ¿Huriyutsixi waxitekiya 'inɨariyarikɨ 'inɨatsietɨ xɨka

'uta'inierieni, pɨkaheyeitɨwani wa'inɨari? Ka'inɨatsietɨ waxitekiyakɨ xɨka


'uta'inierieni, pɨkayu'aitani mɨ'inɨaritɨarienikɨ. 19 Tsepa mu'inɨatsie, tsepa

mɨka'u'inɨatsie, xɨka yatikamieni kemɨti'aita Kakaɨyari, mɨkɨ xeikɨa


kaneuyeweka. 20 Yuxexuitɨ keme'anenetɨ memuta'inierie, mɨpaɨ meteyurietɨ

mekeyuhayewa. 21 ¿Waɨriyarika peti'uximayakai kepauka pemuta'inierietsie?


Tsepatsɨ pepɨka'a'iyaritɨaka mɨkɨkɨ. Mexɨka peyɨweni pemɨxɨnekɨ, 'aixɨa


kaniyɨmɨkɨ matsi. 22 Kemɨ'ane muta'inierie Ti'aitametsie mɨtiwiyanikɨ,

waɨriyarika ti'uximayatame hɨkɨtɨtɨ, xɨnariekame kanayani Ti'aitame


hetsiemieme. Mɨpaɨta yaxeikɨa, kemɨ'ane muta'inierie xɨnitɨ, mɨkɨ Kɨritsitu
hetsiemieme katini'uximayatametɨni. 23 Xewitɨ 'uyutuaku xepunanaiya.

Teɨteri wahetsiemieme te'uximayatamete xepɨkahayuyeitɨwani. 24 Yuxexuitɨ



1935  1 Kurinitutari 7

keme'anenetɨ memuta'inierie, mɨpaɨ meteyurietɨ mekeyuhayewa Kakaɨyari


hetsie metewiyatɨ. Mɨpaɨ nepaine ne'iwama.
25 Mɨkɨ 'ɨimarixi wahepaɨtsita tixaɨtɨ nepɨkarexeiya Ti'aitame yatiu'aitaku.

Peru kenemɨtiku'eriwa nekatinixetaxatɨamɨkɨ mɨpaɨ netimaitɨ, Ti'aitame


kaneninenimayaka neniuki 'aixɨa mɨ'anenikɨ. 26 'Ayumieme 'ipaɨ 'aixɨa 'aneme

nekani'erieka hikɨ temu'uximatɨariekɨ, 'aixɨa kani'aneni xɨka tewi yuhayewa


kemɨ'ane. 27 ¿Petineɨke 'aku? Merikɨte, pepɨkatikuwauneni pemɨ'axɨnakɨ.

¿Pekatineɨke 'aku? 'Uka pepɨkakuwauneni. 28 Mexɨka pe'utineɨke, 'aixɨa


kani'aneni, 'axapetiuyurieme pepɨka'a'erieka. 'Ɨimari xɨka 'utiwikieni, 'aixɨa


kani'aneni, 'axatiuyurieme pɨkayu'erieka. Matsi mɨkɨ, memutineneɨkɨxɨ
memutiwiki mekani'uximatɨariekuni mexi yuwaiyaritsie me'u'uwa. Ne matsi
nepɨnaki'akakeyu xɨka xeka'uximatɨariekake.
29 'Ipaɨ nepaine ne'iwama, tukari kanaye'aximeniri. Mexikuxi, mɨkɨ

memɨwarawitɨkɨ yɨ'ɨitama, yaxeikɨa mɨkɨ memɨkawarawitɨkɨ wahepaɨ


meke'aneneni, 30 mɨkɨta memutitsuana mɨkɨ memɨka'utitsuana wahepaɨ

meke'aneneni, mɨkɨta memuyutemamawie mɨkɨ memɨkayutemamawie


wahepaɨ meke'aneneni, mɨkɨ memɨtenanetɨwe, mɨkɨ memɨka'atɨiyariewawe
wahepaɨ meke'aneneni, 31 mɨkɨ 'ena kwiepa timieme memɨte'ayexeiya,

yaxeikɨa mɨkɨ memɨkate'ayexeiyani wahepaɨ meke'aneneni. 'Ikɨ kwie


kemɨ'ane 'epɨkareutere.
32 Pɨnetsinake xemɨkayu'iyaritɨakakɨ waɨkawa xeteha'eriwatɨ. Kemɨ'ane

mɨkareka'ɨya, Ti'aitametsie timiemekɨ kaniyu'iyaritɨaka, kemɨtinaki'atsitɨanikɨ


Ti'aitame. 33 Kemɨ'ane mɨreka'ɨya kwiepa timiemekɨ kaniyu'iyaritɨaka,

kemɨtinaki'atsitɨanikɨ yɨ'ɨya. 34 Hutamekɨ mɨpaɨ katinimaika. 'Uka


'ɨimari meta kaniyu'iyaritɨaka Ti'aitame hetsie timiemekɨ, hetsiena


mieme mɨpatsienikɨ yuwaiyaritsie yu'iyaritsieta. Kemɨ'ane mɨrekakɨna
kaniyu'iyaritɨaka kwiepa timiemekɨ, kemɨtinaki'atsitɨanikɨ yɨkɨna. 35 'Ipaɨ  

nekatinikuxatani xemɨparewiyanikɨ. Nexeha'imaiyatɨ nepɨka'utaine. 'Aixɨa


'anemekɨ xemɨmatsiɨkɨnikɨ kemɨreuyewetse neputaine, Ti'aitame hetsiemieme
xemɨ'ayumiemetetɨnikɨ.
36 Mexɨka yutuxeri a 'ɨimaritɨme hexeiyani, 'aixɨa kemɨkati'anekɨ 'iyurieneme

xɨka yu'erieka, xɨka 'ayumaikari, xɨka yuwaɨriyani mɨtineɨkekɨ, kemɨtinake


yaketiuyurieni. 'Aixɨa kaniyɨmɨkɨ, 'axamete'uyurieme mepɨkayu'erieka.
37 Peru kemɨ'ane mɨkaheuneɨkimɨkɨ 'ɨimari hamatɨa, xɨka yu'iyaritsie mɨpaɨ

tiyumaika mɨyɨ'ɨwiyanikɨ, 'aixɨa katiniyuriemɨkɨ. 38 'Ayumieme kemɨ'ane


mitiwitɨ 'ɨimari yutuxeri, mɨkɨ 'aixɨa katiniyuriemɨkɨ, kemɨ'ane mɨka'itiwitɨ


matsi waɨkawa 'aixɨa katiniyuriemɨkɨ.
39 Kaneuyeweka 'uka yɨkɨnatsie mɨtiwiyanikɨ mexi 'ayeniere 'uki. Xɨka

kɨnaya 'umɨni, kanixɨnariemɨkɨ. Kaniyɨwemɨkɨ mɨtiwikienikɨ kemɨtinake,


peru Ti'aitame hetsie tiwiyatɨ xeikɨa kanitiwitɨmɨkɨ. 40 Ne kenemɨtiku'eriwa,

kaniyutemawiekamɨkɨ matsi xɨka mɨpaɨ 'anetɨ yuhayewa. Mɨpaɨta


nekatiniku'eriwani, neta Kakaɨyari 'Iyarieya nepexeiya.

a 7:36‑38 Yatɨni naitɨ 'ikɨ mɨraka'utɨarie paapaya hetsiemieme mɨraxaxatani pɨyɨwe niweya

mɨkatiwikienikɨ.
1 Kurinitutari 8  1936

Tita tetexi memɨtemawiyarie hepaɨtsita

8   Tita
kakaɨyarixi memɨtemawiyarie hepaɨtsita nekatinixetaxatɨanikeyu.
1

Mɨpaɨ tekatenimaika, kename tanaitɨ tetemate ketemɨteku'eriwa. Peru


yatetemaitɨ ketemɨteku'eriwa, mɨkɨkɨ tekateniyukatawe'erieka xeikɨa.
Tetetakanaki'erietɨ pɨta tekanitseiriyariekuni matsi. 2 Tixaɨtɨ timaiweme xɨka

yu'erieka, 'akuxi 'atsipɨkatimaiwe kemɨreuyewetse yamɨtimaikakɨ. 3 Matsi 

xɨka Kakaɨyari naki'erieka, Kakaɨyari kanimatekamɨkɨ mɨyamɨ'ane.


4 Merikɨte, 'ikwai hepaɨtsita kakaɨyarixi kememɨtemawiyarie, mɨpaɨ

tepɨtemate, tete pɨkaxuawe kwiepa yuri mɨkakaɨyari, xewitɨ pɨkaxuawe


kakaɨyaritɨtɨ. Kakaɨyari yuxewitɨ 'akaniuweni xeikɨa. 5 Peru tsepa

'amemu'uwa mɨkɨ kakaɨyarixi memɨte'uterɨwarɨwa taheima meta kwiepa


(kakaɨyarixi kememɨteyumɨire, te'aitamete kememɨteyumɨire), 6 matsi  

tame ketemɨtemate, Kakaɨyari kaniyuxewini ta'ukiyaritɨtɨ. Naitɨ hetsiena


katinayeneikani, tame hetsiena mieme tekani'ayumiemetetɨni. Ti'aitameta
kaniyuxewini Ketsutsi Kɨritsitu hɨkɨtɨtɨ. Naitɨ katiniunetɨarieni mɨkɨ 'inetɨaku,
tameta tekanayeneniereni mɨkɨ tatsi'unetɨaku.
7 Peru yunaitɨ 'ipaɨ mepɨkatemate. Hipatɨ 'akuxi mepɨkawaratɨmaiyawawe,

kakaɨyarixi 'akuxi mepɨwarayexeiya. Mɨkɨ kepauka memikwa'a tete


mawarieya, mɨkɨ kakaɨyariyari mekana'eriwani. Mɨpaɨ meteku'eriwatɨ
mekaniyutsewiximaka yu'iyaritsie, memɨkatsetseɨyekɨ kememɨteyumate.
8 Merikɨte, ta'ikwai pɨkatatsi'aye'atɨani Kakaɨyari hetsɨa. Tsepa temɨka'ikwa'a,

yaxeikɨa tixaɨtɨ tepɨkateheuyehɨwa. Meta tsepa temikwa'a, mɨkɨkɨ


tepɨkaparewiya.
9 Xekeneyukweriwayurieka, kapa xewarutiketamɨrakɨ mɨkɨ

memɨkatsetseɨye, xetekwatɨ heitserie kexemɨtehexeiya. 10 'Ekɨ mɨpaɨ


pemɨtimate, xɨka xewitɨ katseɨyetɨ metsixeiyani mana petikwakame xeime


kakaɨyari tukieyatsie, ¿mɨkɨ kemɨtiyumate katiyutawaɨriyawe mitikwanikɨ
tita memɨtemawiyarie kakaɨyarixi? 11 Hikɨ mɨkɨ ta'iwa mɨkatseɨye Kɨritsitu

hetsiena mieme mumɨ, kanitatɨmaiyariemɨkɨ 'ekɨ mɨpaɨ pemɨtimatekɨ.


12 Mɨpaɨ 'axaxewayurietɨ yu'iwama, xewatawayatɨ mɨkɨ kememɨteyumatekɨ,

'axaxekaniyurieka Kɨritsitu. 13 'Ayumieme xɨka 'ikwaikɨ 'utiketamɨre ne'iwa,


nepɨka'itikwani wai neheyemekɨ, kapa ne'itiketamɨrakɨ ne'iwa.

Nɨ'ariekametɨtɨ heitserie kemɨrexeiyakai

9   ¿Kamɨtsɨ
nekatixɨni? ¿Nekatinɨ'ariekame? ¿Ketsutsi nekatiuxei
1

Tati'aitɨwame? ¿Xeme xekatehɨkɨ tita mɨtiutixuawerixɨ netikumaɨwakaku


ne, Ti'aitame hetsie netiwiyatɨ? 2 Tsepa hipatɨ nɨ'ariekame memɨkanetsi'erie,

xeme xekanenimateni nɨ'ariekame kenemɨtihɨkɨ. Ne'inɨari xekanihɨkɨtɨni,


xekɨmana kanimatsiɨkɨni nɨ'ariekame kenemɨtihɨkɨ Ti'aitametsie netiwiyatɨ.
3 'Ipaɨ nepaine ne'utaniutɨ nehetsiemieme, newaku'eiyatɨ mɨkɨ

memɨnetsixaneta: 4 ¿Kamɨtsɨ, heitserie tekatehexeiya temɨtemikienikɨ para


temɨtekwanikɨ meta temɨte'ienikɨ? 5 ¿Heitserie tekatehexeiya ta'ɨitama


temɨwarawitɨkɨnikɨ tahamatɨa, 'iwamarixi mehɨkɨtɨme, kememɨteyurie


hipatɨ nɨ'ariekate, Ti'aitame 'iwamama kememɨtewarawitɨkɨ, meta Tsepaxi
1937  1 Kurinitutari 9

kemɨtiyuriene? 6 ¿Ne xeikɨa meta Werunawe xɨari mɨpaɨ tepɨkatepitɨarie,


temɨtehayewakɨ tete'iwatɨ?
7 Kamɨtsɨ, ¿kepaikɨ kuya payani yuxaɨtame tiyupitɨatɨ? ¿Kepaikɨ haraweri

'uka'iteɨtame 'ikwaxiyari pɨkatikwani? ¿Kepaikɨ wa'ɨwiyatɨ muxatsi,


waretsiyari pɨka'anu'ieni? 8 Tewi hepaɨ xeikɨa nepɨtikuxata, 'ipaɨ ne'utaitɨ.

¿'Inɨari niukiyari yaxeikɨa karaine? 9 Karikɨ mɨpaɨ katine'uka Muitsexi


'inɨari niukiyaritsie: «Tuuru kwietsaname xepɨkatsurihɨaka kepauka tɨriku


mu'utsipiene». ¿Tuurutsixi wahɨtɨ xeikɨa tikuxata Kakaɨyari, 10 matsi

tahetsiemieme katikuxata? Tahetsiemieme yemekɨ mɨpaɨ pɨraka'utɨarie,


meuyewetsekɨ kwietsaname mɨkwietsananenikɨ yuri ti'erietɨ mexi ta'ikwewa,
'uwameta mɨti'unikɨ yuri ti'erietɨ kename 'ikwaxiyari hexeiyatɨ 'ayani. 11 Tame

'iyaritsie timieme tekaniuka'eni xehetsɨa. ¿'Aixɨa katiyɨni waitsie timieme


xɨka te'uka'itsanani yaxetatemikwakaku? 12 Hipame xekaniwapitɨaka

heitserie memexeiyanikɨ xehepaɨtsita. ¿Tame matsi yemekɨ heitserie


tekatehexeiya temɨtemikienikɨ?
Peru tsepa heitserie temexeiya mɨkɨkɨ, mɨpaɨ tepɨkayɨa. Naime tepɨtenewie
matsi, te'ixamurienikɨ niuki 'aixɨa manuyɨne Kɨritsitu hepaɨtsita. 13 ¿Mɨpaɨ

xekatemate, mɨkɨ tukita memɨte'uximaya, mɨkɨ tukita timieme mekatenikwaka,


mɨkɨ mawari taiyametsie memɨ'ayumiemete, mawari taiyametsie timieme
mekatekwa'a? 14 Ti'aitame yaxeikɨa katiniwaruta'aitɨani mɨkɨ niuki 'aixɨa

manuyɨne memukuxata, mɨkɨ memɨte'iwanikɨ yametekuxatatɨ.


15 Ne xeikɨa nepɨkanewaɨriya mɨpaɨ nemɨtiyurienenikɨ. Kenemɨtiu'utɨa

meta, mɨpaɨ nepɨka'utaine yanemɨtimikienikɨ. Nepuyuta'ɨre niuki 'aixɨa


manuyɨne nekuxatatɨ nekati'iwatɨ, xɨka mɨkɨ ne'unawaiyarieni nepɨmɨnikeyu.
16 Tsepa niuki 'aixɨa manuyɨne nemɨkuxata, matsi mɨkɨkɨ nepɨkayɨwe

'aixɨa nemɨtikuxatanikɨ nehepaɨtsita. Waɨriyarika matsi nepitɨarietɨ


nekatinikuxatani. Xɨa'ui, nehetsiemieme 'aixɨa pɨka'anenikeyu, xɨka niuki
'aixɨa manuyɨne nekakuxatanike. 17 Xɨka nenewaɨriyatɨ mɨpaɨ neti'uximayaka,

peuyewetse nemɨti'iwanikɨ. Matsi waɨriyarika nekanipitɨarieka hɨritɨarika


xeikɨa nemaye'atɨanikɨ nepɨyɨane. 18 ¿Ketita neti'iwanikeyu? Niuki 'aixɨa

manuyɨne xɨka nekuxatani nekatiwawawirietɨ, mɨkɨ kanine'iwarikatɨni.


Tsepa heitserie nemexeiya nemɨtiwaukakɨ.
19 Tsepa nemɨxɨni, yunaime wahetsiemieme waɨriyarika ti'uximayatame

nepaneyeitɨwa, yumɨireme matsi nemɨwarahapanikɨ Kɨritsitu hetsiemieme.


20 Huriyutsixi netiwakuxaxatɨwatɨ, huriyu nepaneyeitɨwa, nemɨwata'inienikɨ

huriyutsixi. Mɨkɨ 'inɨari niukiyaritsie mepɨtewiya, 'ayumieme wahepaɨ


ne'anetɨ nepaneyeitɨwa nemɨwarahapanikɨ mɨkɨ 'inɨari niukiyaritsie
memɨtewiya (tsepa wa'inɨari niukiyaritsie nemɨkatiwiya ne). 21 Mɨkɨ  

'inɨari niukiyari memɨkahexeiya newakuxaxatɨwatɨ, wahepaɨ ne'anetɨ


nepaneyeitɨwa, nemɨwata'inienikɨ mɨkɨ 'inɨari niukiyari memɨkahexeiya
(tsepa Kakaɨyari hɨxie 'inɨari niukiyari hetsie nemɨtiwiya, Kɨritsitu 'inɨarieya
hetsie yanepɨtiyuhɨritɨa). 22 Mɨkɨ memɨkatsetseɨye newakuxaxatɨwatɨ,

nekatseɨyetɨ nepayuyeitɨwa, nemɨwata'inienikɨ mɨkɨ memɨkatsetseɨye.


Yunaime newakuxaxatɨwatɨ, naime nekanayuyeitɨwani xɨka 'aku naimekɨ
newatawikweitsitɨamɨkɨ hipame. 23 'Ipaɨ naime yanekatiniyurieneni niuki

1 Kurinitutari 9  1938

'aixɨa manuyɨnetsie mieme, neta nehetsie mɨtinakenikɨ kemaine mɨkɨ


niukiyari 'aixɨa nemɨ'itɨarienikɨ.
24 ¿Mɨpaɨ xekatemate, mɨkɨ pareku memɨte'unanautsa, yunaitɨ metinautsame,

xewitɨ xeikɨa heixeiyatɨ karayani 'iwarikatsie mieme? Yaxeikɨata xeme,


xeketeneunanautsani para xeheixeiyatɨ xemakɨnekɨ. 25 Yunaitɨ waikamete

mekateniyɨ'ɨkitɨaka naimekɨ meyɨ'ɨwiyatɨ. Mɨpaɨ mekateniyurieka mɨkɨ


kuruna mɨxainiwe memɨ'ɨitɨarienikɨ. Tame matsi kuruna mɨkaxainiwe
tekani'ɨitɨariekuni. 26 Netsɨ kenemɨtiunanautsa, 'aixɨa nekatininemaika

kenemɨtimie. Kenemɨtinemiene, 'eka nepɨkakuwaxɨaxime. 27 Matsi  

newaiyari nepɨkuwaya. Nepɨnemaxiuta kapa ne'utixani'eriwakɨ ne,


netiwarutaxatɨaku hipame.

Kemɨtiwaku'imaiyakai kapa tetexi mewarayexeiyanikɨ

10   Yaxeikɨa
ne'iwama, kaneuyeweka mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ,
1

tatewarima yunaitɨ mɨkɨ haiwitɨritɨa kepauka memu'uwakai, yunaitɨ


mana haramaratsie kepauka memanukɨ, 2 yunaitɨ mɨkɨ Muitsexi hetsie

metewiyatɨ mekaniuka'ɨyarieni haiwitɨritsie meta haramaratsie. 3 Yunaitɨ  

'axeikɨa 'iyaritsie mieme mekatenikwakaitɨni, 4 yunaitɨ 'axeikɨa 'iyaritsie


mieme mekaniharekaitɨni. 'Iyaritsie mieme tete mɨwaruweiyakai, mɨkɨ


kaniwaharitɨakaitɨni. Mɨkɨ tete Kɨritsitu kanihɨkɨtɨkaitɨni. 5 Tsepanetɨ,

Kakaɨyari pɨkanaki'akai yumɨireme wahepaɨtsita, makumawetsie


kaniutixɨriyani wakaxarite.
6 Merikɨtsɨ, mɨkɨ 'inɨari katiniuyɨni tahetsiemieme, kapa tetehiwe'eriekakɨ

tita 'axamɨti'anene, mɨkɨ memɨtehiwe'eriekai hepaɨ. 7 Yaxeikɨa tetexi


xewarayexeiyatɨ xepɨka'akɨkani, mɨkɨ hipatɨ kememɨte'uyuri wahepaɨ.


Mɨpaɨ katine'uka: «Teɨteri yunaitɨ mekananukayaxe mekateniukwani
mekaniuti'ieni, kemɨtiwanake memɨteneitɨwenikɨ». 8 Yaxeikɨata, kemɨ'ane

mɨkata'ɨya mɨkaxekɨna tepɨkawakumaɨwani, hipatɨ mɨkɨ kememɨte'uyuri.


Mewarukumayɨaka, mekaniukwini xeitukaritsie, xeitewiyari heimana
haika miriyari meyupaɨmetɨ. 9 Mɨkɨ meta, tepɨkate'i'uxitɨaka Ti'aitame

te'i'inɨatatɨwetɨ, hipatɨ mɨkɨ kememɨte'uyuri. Mɨkɨ me'i'inɨatatɨwetɨ, kuuterixi


mewarutikeku mekaniukwini. 10 Mɨkɨ meta, xepɨkaniukixieka, yaxeikɨa

hipatɨ mɨkɨ kememɨte'uyuri, me'uniukixieku, ti'uname kaniwaruka'una.


11 Merikɨte, kememu'itɨarie mɨkɨ, 'inɨari katiniuyɨni. Yakatinaka'utɨarieni

kemɨtiuyɨ, temaye'eritɨarienikɨ tame, tahetsie mɨtinakenikɨ tukari


'aye'aximekaku. 12 'Ayumieme kemɨ'ane 'a'uweme muyu'erie, mɨkɨ keyɨ'ɨwiyani

kapa 'atiwenikɨ. 13 Teɨteri kememɨte'inɨatsie xeikɨa xekateni'inɨatsieka


xeme. Kakaɨyari matsi yakatinikamieni kemaine. Mɨkɨ pɨkaxepitɨani


xemɨ'inɨatsiekakɨ kexemɨkateyɨwawe. Xe'inɨatsiekaku matsi kanixepitɨamɨkɨta
kexemɨtewikwekakɨ, xepitɨatɨ xemɨyɨwawenikɨ xete'uka'eniwatɨ.

Ti'aitame 'ikwaiya meta kakaɨyarixi wa'ixɨarari


14  'Ayumieme
nenaki'erima, xekeneyuta'una kapa tetexi
xewarayexeiyanikɨ. 15 Temaiwawemete nemɨtiwakuxaxatɨwa hepaɨ, mɨpaɨ

nekatinixekuxaxatɨwani xeme. Yɨkɨmana xekeneu'inɨata tita nemɨtikuxata.


1939  1 Kurinitutari 10

16  Tekɨxihepaɨtsita kepauka 'aixɨa temutiyuane Kakaɨyari hepaɨtsita, ¿mɨkɨ


tekɨxikɨ tekatetaxewi Kɨritsitu hamatɨa yuxuriya kemɨtiutayeuri? Paa
kepauka temititara, ¿mɨkɨ pakɨ tekatetaxewi Kɨritsitu hamatɨa, yuwaiyaritsie
kemɨtiumierie? 17 Mɨkɨ paa kemɨtiyuxewi, tameta tamɨiretɨ xeiwaiyari

tekanihɨkɨtɨni. Teyunaitɨ 'axeikɨa xeipayaritsie tekatenikwaka.


18 Mɨkɨ meta 'Ixaheri nuiwarieyatsie memɨtinunuiwa xekeniwara'eriwani.

¿Mɨkɨ mawari taiyametsie mieme mawari memɨkwa'a, mekateyuxewi


hamatɨana? 19 ¿Merikɨte, kehepaɨtɨtɨri nehaine? ¿Tita tete mɨtimawiyarie

tixaɨtɨ mɨtihɨkɨkɨ neraine, tete kakaɨyariyari tixaɨtɨ mɨtihɨkɨkɨ neraine?


20 Matsitsɨari 'ipaɨ nekanaineni, tita memɨtemawa nuiwarite, kakaɨyarixi

'axamemɨ'anene wahetsiemieme mekatenimawani, kemɨ'ane yuri kakaɨyari


mɨkahɨkɨ hetsiemieme. Pɨkanetsinake xemɨyutaxewirekɨ kakaɨyarixi
'axamemɨ'anene wahamatɨa. 21 Xepɨkayɨwawe Ti'aitame tekɨxieyata mieme

xemanu'ieni, mexi xe'enuye'e kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene watekɨxita mieme.


Xepɨkayɨwawe Ti'aitame 'ikwaiya xemɨtekwani, mexi xetekwa'a kakaɨyarixi
'axamemɨ'anene wa'ikwai. 22 ¿Nutsɨ Ti'aitame tepɨyehaxɨatɨani? ¿Kamɨtsɨ

tame waɨkawa tetetɨrɨkawi, Ti'aitame tahepaɨ katitɨrɨkaɨyekaku?

Naime xeketeneyurieka Kakaɨyari witsimɨtikuxaxatsiwanikɨ


23  Xeme mɨpaɨ xeputiyuane: «Heitserie tekanexeiyani naime
temɨteyuriekakɨ», peru naime teteyurietɨ tepɨkaparewiyani. «Heitserie
tekanexeiyani naime temɨteyurienikɨ», peru naime teteyurietɨ
tepɨkatseiriyarieni. 24 Xewitɨ yuhetsiemieme pɨkatikuwaɨneni 'aixɨa

mɨ'itɨarienikɨ. Matsi hipatɨ pɨta 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ.


25 Wai muwatuiyatsie timieme xeketenekwaka, tixaɨtɨkɨ xekateyu'iyaritɨatɨ

kexemɨteyumate. 26 «Kwie Ti'aitame tipiinieya katinihɨkɨtɨni, naitɨ kwiepa


mɨtixuawe katinipiinieyatɨnita».
27 Peru xewitɨ yuri kati'erietɨ xɨka xe'uta'inieni xemɨtekwanikɨ kiena,

xɨka xeyuwaɨriyani xemuhukɨ, naime kexemɨtemikieni xeketeneutikwa'i,


tixaɨtɨkɨ xekateyu'iyaritɨatɨ kexemɨteyumate. 28 Peru xewitɨ xɨka mɨpaɨ

tixe'utahɨawe: «'Ikɨ tete mawarieya kanihɨkɨtɨni», matsi xepɨka'ikwaka,


xehe'eriwatɨ kemɨ'ane yamɨtixe'utahekɨatɨa, xehe'eriwatɨ kemɨtiyumate,
kapa yuti'iyaritɨanikɨ. 29 Xeme kexemɨteyumate, nepɨkahaine. Matsi

xewitɨ pɨta kemɨtiyumate hetsiemieme nepaine. Xewitɨ xehetsie


mɨtiuhɨani pɨkayɨwe xɨka 'aixɨa xeteyurieka yatɨni pɨtikatixaɨ.
30 Xɨka ne'itikwani pamɨpariyutsi ne'ipitɨatɨ Kakaɨyari, titayariri

'axanetikɨhɨawarɨwa ne'ikwatɨ, Kakaɨyari hepaɨtsitana pamɨpariyutsi


nemipitɨakɨ.
31 Merikɨtsɨ, tsepa xemɨtekwa'a, tsepa xemɨte'ie, tsepa tita xemɨteyurie,

naime xeketeneyurieka Kakaɨyari witsimɨtikuxaxatsiwanikɨ.


32 Xepɨkawatiketamɨrani huriyutsixi, meta mɨkɨ memɨkahuriyutsixi,

yaxeikɨata mɨkɨ memuyutixexeɨriwa Kakaɨyari hetsɨa miemete. 33 Naimekɨ


nekatiniyurieneni memɨparewiyanikɨ yunaitɨ. 'Aixɨa nemɨ'itɨarienikɨ ne,


mɨkɨkɨ nepɨkayɨane. Yumɨiretɨ 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ pɨta nekaniyɨaneni,
mɨkɨ memɨtawikweitsitɨarienikɨ.
1 Kurinitutari 11  1940

11   Xenetsi'ɨketɨ xekenakɨni, neta Kɨritsitu kenemɨti'ɨke.


1

'Ukari kememɨte'umukuretsi
2  'Aixɨa
nepaine xehepaɨtsita naimekɨ xemɨnetsiha'eriwakɨ, yaxemɨtekahukɨ
yeiyaritsie kenemɨtixeyetuiri. 3 Peru kaneuyeweka mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ,

Kɨritsitu yunaime 'ukitsi kaniwamu'utɨni, 'uki meta 'uka kanimu'uyatɨni, meta


Kakaɨyari Kɨritsitu kanimu'uyatɨni. 4 'Uki xɨka yutanenewieni, xɨka tikuxatani,

yukumu'ututɨ, kaniyutewiyatsitɨaka yumu'ukɨ. 5 'Uka pɨta xɨka yutanenewieni,


xɨka tikuxatani, kayukumu'ututɨ, kaniyutewiyatsitɨaka yumu'ukɨ. Yumu'utsie


mumu'uxirieka hepaɨ kani'aneni. 6 Xɨka 'uka kayukumu'utuka, keyukaxikani.

Kamɨtsɨ 'uka xɨka yutewiyani mu'uxirietɨ, mu'umetsetɨ, keyukumu'utuka matsi.


7 Pɨkaheuyewetse 'uki mɨyukumu'utukakɨ, Kakaɨyari hepaɨ mɨ'anekɨ, hetsiena

mɨmatsiɨkɨkɨ kemɨ'ane Kakaɨyari. 'Ukatsie matsi kanimatsiɨkɨni kemɨ'ane 'uki.


8 Tsutɨapai 'uki 'ukatsie pɨka'ayene, 'uka 'ukitsie payene pɨta. 9 Mɨkɨ meta, 'uki
   

pɨka'unetɨarie 'uka hetsiemieme, 'uka 'uki hetsiemieme kaniunetɨarieni pɨta.


10 'Ayumieme kaneuyeweka 'uka yumu'utsie, kɨmana mɨmatsiɨkɨnikɨ heitserie

kemɨrexeiya, Kakaɨyari niuki tuayametemama wara'eriwatɨ.


11 Peru Ti'aitame hetsie metewiyatɨ kememɨte'u'uwa, 'uka 'apɨka'uyeika

'uki kaheuyehɨatɨ, 'ukita 'apɨka'uyeika 'uka kaheuyehɨatɨ. 12 'Uka 'uki 

hetsie mayenekɨ, 'ayumieme 'ukita 'uka hetsie kaniyenuiwamɨkɨ. Naitɨ


matsi Kakaɨyaritsie katinayenexɨani. 13 Yɨkɨmana xekeneuyu'inɨata

kexemɨteyumate. Xɨka 'aku 'aixɨa 'aneni 'uka nenewieri mipitɨani Kakaɨyari


kayukumu'ututɨ. 14 ¿Ketemɨ'anene kanitewiweni 'uki xɨka kɨpateya 'atɨtɨni,

15 'uka pɨta witsikatiniyuxexeiyani xɨka kɨpateya 'atɨtɨni? Yɨkɨpa kaniumikieni


manuyukanakakɨ. 16 Mexɨka xewitɨ niukixiemɨkɨni, mɨpaɨ ketimaika,


tame tepɨkaheixeiya yeiyari mɨpaɨ 'aneme, Kakaɨyari hetsɨa miemete


memuyutixexeɨriwa, mɨkɨta mɨkɨ yeiyari mepɨkahexeiya.

Ti'aitame 'ikwaiya
(1Kur 11:23‑25 – Mat 26:26‑28, Mar 14:22‑24, Ruk 22:17‑20)
17 'Ipaɨ
kenemɨtixe'aitɨa, nepɨkayɨwe 'aixɨa nemutainenikɨ xehepaɨtsita,
kexemɨteyutixexeɨriwa. 'Aixɨa xepɨka'itɨarie yaxeteyutiyexexeɨriwatɨ,
'axaxekani'itɨarieka pɨta. 18 Mɨkɨ meri, kemɨraniuwa, 'axeikɨa kepauka

xemɨyuxeɨrietsie, yuhixɨata xekaniyutsanani. Yapaɨmemekɨ mɨpaɨ yuri nepɨti'erie


kemɨraniuwa. 19 Tsɨrikɨ kaneuyeweka yuxexuime wahetsie xemɨtewiyanikɨ,

xetsata mɨmatsiɨkɨnikɨ mɨkɨ kemɨ'ane memɨ'inɨatsie. 20 'A xeikɨa kepauka


xemɨyuxeɨrietsie kexemɨtekwa'a, Ti'aitame 'Ikwaiya pɨkahɨkɨ. 21 Karikɨ yuxexuitɨ


xekaniyumexɨitɨaka yu'ikwai xemɨtikwanikɨ kepauka xemɨtekwa'a. Hipatɨ


mekaneuhakakwikuni, mexi hipatɨ metarɨweka. 22 ¿Kamɨtsɨ kiite xekatehexeiya

hakewa xemɨtehekwanikɨ meta xemɨtehe'ienikɨ? Nutsɨ xepuwatewiyatsitɨaku


mɨkɨ tixaɨtɨ memɨkatehexeiya, xewaxani'erietɨ mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa
Kakaɨyari hetsɨa miemete. ¿Keri netixetahɨawe? ¿'Aixɨa netiutaineni
xehepaɨtsita? 'Ipaɨ kexemɨteyurie, matsi 'aixɨa nepɨka'utaineni xehepaɨtsita.
23 Kenemɨtixeyetuiri, neta nekaniyetuiriyarieni Ti'aitame hetsɨa

mieme. Mɨpaɨ katiniuyɨni. Mɨkɨ tɨkaritsie kepauka mɨyetuiyanikekai,


1941  1 Kurinitutari 11

Ti'aitame Ketsutsi paa kananuku'ɨni. 24 Pamɨpariyutsi 'ipitɨaka Kakaɨyari,


paa kaniutitara, mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ikɨ newaiyari kanihɨkɨtɨni, xehetsie


kanimiemetɨni. 'Ipaɨ xeketeneyurieka xemɨnetsiha'eriwanikɨ ne». 25 Yaxeikɨata 

katiniuyurieni tekɨxi 'anukuhanaka mete'ukwaku, mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ikɨ tekɨxita


mieme tɨratu mɨhekwa kanihɨkɨtɨni, nexuriyakɨ 'aixɨa kani'itɨariemɨkɨ.
Kepauka xemi'ieka, 'ipaɨ xeketeneyurieka xemɨnetsiha'eriwanikɨ».
26 Kepauka 'ikɨ paa xemutikwa'ani, 'ikɨ tekɨxi kepauka xemanuye'eni,

xekatenihekɨatakakuni kemɨtiumɨ Ti'aitame, mexi kanuawe.


27 'Ayumieme kemɨ'ane 'ikɨ paa mɨtikwani 'ikɨ tekɨxi manu'ieni, hetsiena

katinakekaku 'iyarieya yaka'anekaku, hetsiena pɨrahɨiyani mitsewiximakɨ


Ti'aitame waiyarieya meta xuriyaya. 28 Tewi keyu'inɨatani. Mɨpaɨ

tiyurienetɨ, 'ikɨ paa kehekwaka, 'ikɨ tekɨxita mieme ke'anuye'eni. 29 Karikɨ  

kemɨ'ane mitikwa'a meta menuye'e xɨka heitseriemekɨ katimaika tita


waiyarieya mɨtihɨkɨ, yuhetsie rahɨpatɨ katinikwakamɨkɨ kani'iekamɨkɨ.
30 Mɨpaɨ xemɨteyuriekɨ, 'ayumieme xekaneuweraranini yumɨiretɨ xeme,

xekatenikukuyeni, yuwaɨkawatɨri mekaneukutsu. 31 Xɨka takɨmana


teta'inɨatake, tahetsie pɨkatinakenikeyu 'uximatɨarika. 32 Peru Ti'aitame


kepauka mɨtatsita'inɨata, tekateni'ɨkitɨarieka 'uximatɨarikakɨ, kapa


te'anutaxɨriyanikɨ kwiepa memɨtama wahamatɨa.
33 'Ayumieme ne'iwama, kepauka xemɨyuxeɨrie xetekwanike,

xekeneyukwewieka. 34 Xɨka heuhakamɨkɨni, yukiita ketiukwani, kapa


xete'uka'enienikɨ xeyukuxeɨrieme.
Hipatɨ mɨraneniere 'aixɨa nekatineyuriemɨkɨ kepauka nemumietsie.

'Iyaritsie timieme ketemɨte'umikiwa

12   Ne'iwama,
kaneuyeweka 'ipaɨ xemɨtemaikakɨ tita 'Iyaritsie
1

mɨtimieme hepaɨtsita. 2 Xeme mɨpaɨ xekatenimaika kemɨti'anekai


kepauka Ti'aitame xemɨka'ayexeiyakaitsie. Xekanikuhapanietɨwekaitɨni


tetexi memɨkaniuwawe wahetsɨa, kexemɨtekɨhɨawarɨwakai. 3 'Ayumieme  

'ipaɨ nekatinixetahekɨatɨanikeyu, tewi xɨka mɨpaɨ 'utayɨni: «Ketsutsi


'axaketikuxaxatsiwani», 'utaitɨ, mɨkɨ Kakaɨyari 'Iyarieyatsie tiwiyatɨ
pɨka'utaine. Mɨkɨ meta, tewi xɨka mɨpaɨ 'utayɨni: «Ketsutsi katini'aitametɨni»,
'utaitɨ, 'Iyari Mɨtiyupatatsie tiwiyatɨ xeikɨa kaniyɨweni mɨpaɨ mutayɨni.
4 Yɨkɨ tepɨte'umikiwa, 'Iyari yuxewikaku. 5 Yɨkɨ tepɨte'uhɨritɨariwa,
   

Ti'aitame yuxewikaku. 6 Yɨkɨ tepɨtekuyuitɨariwa, Kakaɨyari yuxewikaku.


Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane yunaime mɨwakuyuitɨwa naimekɨ. 7 Taxexuime  

tahetsie, 'Iyari matsiɨkɨtɨ kanayeitɨariwani, 'aixɨa temɨ'itɨarienikɨ tanaitɨ.


8 Xewitɨ kanipitɨarieka mɨtaniunikɨ timaiweme hepaɨ, 'Iyari yatipitɨakaku.

Xewitɨta kanipitɨarieka waɨkawa mɨrakumaikakɨ, mɨkɨtɨtɨ 'Iyari yuxewitɨ


kemɨtipitɨa. 9 Xewitɨta kanipitɨarieka yuri mɨti'eriekakɨ, mɨkɨ 'Iyaritsie

tiwiyatɨ. Xewitɨta kanipitɨarieka 'aixɨa meteheu'eriekame muwarayeitɨanikɨ


tekwikwikate, mɨkɨ 'Iyari muyuxewitsie tiwiyatɨ. 10 Xewitɨta kanipitɨarieka

mariwemekɨ yamɨtiyurienenikɨ, xewitɨta mɨtikuxatanikɨ, xewitɨta 'iyarite


mɨ'inɨatanikɨ, xɨka 'aixɨa 'aneneni yatɨni xɨka 'axa'aneneni. Xewitɨta hipame
niukiyarikɨ mɨtaniunikɨ kanipitɨarieka, xewitɨta hipame niukiyarite
1 Kurinitutari 12  1942

kemɨtikuxaxatsiwa mɨhekɨatanikɨ. 11 Mɨkɨ 'Iyari yuxewitɨ kanihɨkɨtɨni


kemɨ'ane mɨwakuyuitɨwa yunaime. Yɨkɨ katiniwapitɨaka yuxexuime,


kemɨtiyuwaɨriya.

Xeiwaiyari tekanakɨne teyunaitɨ


12  Yaxeikɨa tawaiyari kaniyuxewini, tamamate, ta'ɨkate, tateni naitɨ
timɨirekaku. Naitɨ tawaiyaritsie timieme timɨirekaku muyuxewi
hepaɨ waiyari, mɨpaɨta kani'aneni Kɨritsitu. 13 'Iyari muyuxewi

kemɨtatiutaxewiriyaxɨ, xeiwaiyari tekanakɨne kepauka temuka'ɨyarie, tsepa


Huriyutsixi Kɨriyekutsixi temɨhɨkɨ, tsepa waɨriyarika temɨte'uximaya, tsepa
temɨxɨxɨni. Teyunaitɨ tekaniuharitɨarieni, 'Iyari yuxewikaku.
14 Mɨkɨ meta, rawaiyari xeimamayari xei'ɨkayari pɨkahɨkɨ. Pɨmɨire pɨta.

15 Ra'ɨka xɨka mɨpaɨ hainenike: «Ne ramama nemɨkahɨkɨkɨ, 'ayumieme


rawaiyaritsie nepɨkamieme», mɨpaɨ 'utayɨka xeikɨa rawaiyaritsie kamiemetɨtɨ


pɨka'ayanikeyu. 16 Ranaka xɨka mɨpaɨ hainenike: «Ne rahɨxite nemɨkahɨkɨkɨ,

'ayumieme rawaiyaritsie nepɨkamieme», rawaiyaritsie kamiemetɨtɨ


pɨka'ayanikeyu, mɨpaɨ 'utayɨka xeikɨa. 17 Rawaiyari naitɨ xɨka hɨxitetɨnike,

¿keti'enanikeyu? Naitɨ xɨka nakatɨnike, ¿keri reu'ɨkwenikeyu? 18 Peru hikɨ 

Kakaɨyari rawaiyaritsie kanikayatsa xexuime kemɨtinake. 19 Xɨka naitɨ


xeipaɨriyaritɨnike, ¿keri tihɨkɨtɨnikeyu rawaiyari? 20 Matsi pɨmɨire, peru


rawaiyari kaniyuxewini.
21 Rahɨxi pɨkayɨwe mɨpaɨ mɨtitahɨawe ramama: «Nepɨkamatsiheuyehɨwa»,

'utaitɨ. Yaxeikɨata ramu'u pɨkayɨwe mɨpaɨ mɨtitahɨawe ra'ɨkate:


«Nepɨkaxeheuyehɨwa», 'utaitɨ. 22 Matsi tita katitɨrɨkawime temɨte'erie,

mɨkɨ yemekɨ tepeuyehɨwa. 23 Tawaiyaritsie timieme, tita 'aixɨa


kati'aneneme temɨxata, mɨkɨ tekanikemaritɨaka matsi. Tawaiyaritsie


tita witsimɨkatixeiyarie, witsi'anenetɨ matsi kanayeitɨariwani, 24 tita  

witsimɨtixeiyarie mɨpaɨ mɨkareuyewetsekɨ. Matsi Kakaɨyari kanitaxewiriyani


tawaiyari, 'aixɨa 'iyurienetɨ matsi tita tixaɨtɨ mɨreuyehɨwa, 25 tawaiyari

kapa hixɨata tsaninikɨ, matsi tita tawaiyaritsie mɨtimieme yaxeikɨa


mɨtiyɨ'ɨwiyanikɨ naitɨ. 26 Xeipaɨriyari xɨka tikuyeni, naitɨ hamatɨana

katinikuyekamɨkɨ. Xeipaɨriyari xɨka witsi'u'itɨarieni, naitɨ hamatɨana


kaniyutemawiekamɨkɨ.
27 Xemeri Kɨritsitu waiyarieya xekanihɨkɨtɨni. Yuxexuitɨ waiyarieyatsie

timieme xeipaɨriyari xekanihɨkɨtɨni, kexemɨte'upitɨarie. 28 Mɨkɨ


memeyutixexeɨriwatsie, Kakaɨyari hipame meri kaniwarukayatsa nɨ'ariekate,


'ariketa Kakaɨyari niukametemama, 'ariketa te'ɨkitamete, 'anariketa
mɨkɨ mariwemekɨ memɨteyurie, 'ariketa mɨkɨ memɨte'umikie 'aixɨa
meteheu'eriekame tekwikwikate memɨwarayeitɨwanikɨ, teparewiwamete
meta te'aitamete, mɨkɨta hipame niukitekɨ memutiniuka. 29 ¿Yunaitɨ

nɨ'ariekate kemetehɨkɨ? ¿Yunaitɨ Kakaɨyari niukametemama kemetehɨkɨ?


¿Yunaitɨ te'ɨkitamete kemetehɨkɨ? ¿Yunaitɨ mariwemekɨ kemeteyurie?
30 ¿Yunaitɨ kemete'umikiwa 'aixɨa meteheu'eriekame memɨwarayeitɨwanikɨ

tekwikwikate? ¿Yunaitɨ hipame niukiyaritekɨ kemete'utiniuka? ¿Yunaitɨ


kemete'ihekɨata tita mɨtikuxaxatsiwa hipame niukiyarikɨ metekuxatakaku?
1943  1 Kurinitutari 12

31 Xekeneyuwaɨriyani 'aixɨa 'aneneme matsi xemɨtemikienikɨ. 'Akuxi huye


yemekɨ 'aixɨa mɨ'ane nekanixetahekɨatɨamɨkɨ.

Kwini mieme kemɨreuyewetse mɨtiyukanaki'eriekakɨ

13   Xɨka
hipame niukiyarikɨ ne'utaniukanike teɨteri
1

kememɨteniuwawe meta Kakaɨyari niuki tuayametemama, peru


xɨka nekatinekanaki'eriekake, tepɨa mukuyuane hepaɨ nekani'anenikeyu,
tirinari mutatiriurɨka hepaɨ. 2 Xɨka netiumikienike Kakaɨyari niukieya

nemɨkuxatanikɨ, xɨka netimaikake naime kemɨti'awie, naime kenemɨtimatekɨ,


naimekɨ yuri neti'erietɨ xɨka neyɨwenike yemurite nemɨwatayuitɨanikɨ, peru
xɨka nekatinekanaki'eriekake, tixaɨtɨ nepɨkatihɨkɨtɨnikeyu. 3 Xɨka tixaɨtɨ

memɨkatehexeiya nepiinite naime netiwaruminike, xɨka neneyetuanike


newaiyari mɨtataiyarienikɨ, peru xɨka nekatinekanaki'eriekake, tixaɨtɨ
nepɨkara'iwakeyu.
4 Tiyukanaki'erietɨ 'akatineutewini kaha'atɨ. 'Aixɨa katiniuka'iyarini

tiyukanaki'erietɨ, pɨkayumexɨitɨa hipame wahepaɨtsita wara'iwamɨtɨ.


Tiyukanaki'erietɨ mariwetɨ pɨkahayuyeitɨwa, meta pɨkayuta'ɨre.
5 Yapɨkatiyuriene kemɨtiyutewiyatsitɨa. Pɨkatikuwaune tita yuhetsie

mɨtimieme xeikɨa, pɨkayuhaxɨatɨa, 'axamɨti'anene pɨkara'eriwa.


6 Pɨkayutemawie yameteyuriekaku hipatɨ kemɨkatiheitserie, matsi

tita yuri mɨraine hepaɨtsita kaniyutemawieka. 7 Naime katininewieka,


naimekɨ yuri katini'erieka, naimekɨ kanita'ikwewani yuri ti'erietɨ, naimekɨ


katiniuka'eniwani.
8 Kemɨtiyukanaki'erie, hatsuaku pɨkatapare. Ketemɨtekuxata,

mɨkɨ kanitaparimɨkɨ. Hipame niukiyaritekɨ ketemɨte'utiniuka,


mɨkɨ katineuyewemɨkɨ. Ketemɨtemaiwawe, mɨkɨta kanitaparimɨkɨ.
9 Yapaɨmemekɨ xeikɨa tekatenimaika, yapaɨmemekɨ xeikɨa tekatenikuxatani.

10 Kepauka munuani kemɨ'ane tixaɨtɨ mɨkareuyehɨwa, tita yapaɨmeme hetsie


mɨtimieme katinitaparimɨkɨ.
11 Kepauka nemɨnunutsitɨkaitsie, nunutsi hepaɨ nekatinikuxatakaitɨni,

nunutsi hepaɨ nekatininemaikaitɨni, nunutsi hepaɨ nekatiniku'eriwakaitɨni.


Kepauka 'aneyumaitɨ nematɨa, nekatiniuhayewa nunutsi hepaɨ neyɨanetɨ.
12 Hikɨ kahekɨakamekɨ tekanineniereni, kemɨ'ane xikɨri mayeyɨwitsie

mɨkaniere hepaɨ. 'Anari tahɨxie tekaniutinenierikuni pɨta. Yapaɨmemekɨ


nekatinimaika hikɨ, 'anari pɨta nekatinetimaimɨkɨ, yaxeikɨa 'iya
mɨnetimate hepaɨ. 13 Merikɨtsɨ, yuri ketemɨte'erie, ketemɨteta'ikwewa,

ketemɨtetakanaki'erie, mɨkɨ haikatɨ 'ekatineuterimɨkɨ. Ketemɨtetakanaki'erie,


mɨkɨ matsi kaneuyeweka.

Hipame niukiyaritekɨ ketemɨte'utiniuka

14   Xekeneyumexɨitɨaka
xemɨteyukanaki'eriekakɨ. Mɨkɨ meta,
1

xekeneyuwaɨriyani 'Iyaritsie timieme xemɨtehexeiyanikɨ, peru matsi


yemekɨ xekeneyuwaɨriyani Kakaɨyari niukieya xemukuxatanikɨ. 2 Kemɨ'ane  

hipame niukiyaritekɨ mutaniuka, mɨkɨ teɨteri pɨkawatahɨawe. Kakaɨyari


pɨta kaniutahɨaweni. Tewi pɨka'i'enie, katinikuxatani tita mɨti'awie 'Iyari
1 Kurinitutari 14  1944

'ikuyuitɨwakaku. 3 Kemɨ'ane kakaɨyari niukieya mukuxata, mɨkɨ matsi teɨteri


kaniwarutahɨaweni, watseiriyatɨ, watuikatɨ meta wanɨtɨatɨ. 4 Kemɨ'ane hipame


niukiyaritekɨ mutaniuka, mɨkɨ kaniyutseiriyani yuxaɨtame, peru kemɨ'ane


Kakaɨyari niukieya mukuxata, mɨkɨ kaniwatseiriyani memɨyutixexeɨriwa.
5 Kaneninakeni yunaitɨ hipame niukiyaritekɨ xemutiniukanikɨ, peru

pɨnetsinakenikeyu matsitsɨ xɨka Kakaɨyari niukieya xekuxatanike. Kemɨ'ane


Kakaɨyari niukieya mukuxata 'aixɨa kaniyɨaneni, kemɨ'ane hipame
niukiyaritekɨ mutaniuka 'aixɨa kayɨanekaku hepaɨna, mexɨka xewitɨ
tihekɨatani kemutaine xeikɨa, 'aixɨa kaniyɨaneni, mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa
memɨtseiriyarienikɨ. 6 Hikɨri ne'iwama, xɨka xehetsɨa neheuyanike hipame

niukiyaritekɨ ne'utaniutɨ, ¿tita netixepitɨanikeyu, xɨka nekaxehetahɨaweke


netihekɨatatɨ tita mɨti'awietsiekai hepaɨtsita, xɨka kenemɨtiuyematekɨ
nekarekuxatanike, xɨka kakaɨyari niukieya nekahekuxatanike yatɨni
nekare'ɨkitanike? 7 Kamɨtsɨ, tita mɨkarayeniere kaniniuweni kɨrautatɨtɨ,

kanaritɨtɨ. ¿Xɨka 'aixɨa karekɨpɨnarieka, ketimatsiɨkɨniri tita mɨtikɨrautatsieka


tita mɨtikanaritsieka? 8 Kuxineta xɨka hɨtsierieka 'aixɨa karekuyuaneni,

¿kuya kepaikɨ puyukuha'aritɨani? 9 Xemerita yaxeikɨa, yunenikɨ xɨka niuki


'aixɨa tihekɨakamekɨ xeka'utiniukani, ¿ketimatsiɨkɨni kexemutiyuane?


'Eka xeikɨa xemɨtekɨhɨaweni hepaɨ kani'aneni. 10 Xɨari teɨteri waniuki

kanimɨireni 'ena kwiepa. Yuxexuitɨ yuniukikɨ me'utiniutɨ mekani'enierieka.


11 Matsi xɨka 'atsinekatimaika kemutaine niukame, yeikame nemɨka'enie

hepaɨ katini'eniuriɨkɨni niukame, mɨkɨta yaxeikɨa kanetini'eniekamɨkɨ ne.


12 Xemeta xemuyuwaɨriyakɨ xemɨtehexeiyanikɨ tita 'Iyaritsie mɨtimieme,

xeketenekuwawa kwini mieme xemɨwatseiriyanikɨ mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa.


13 'Ayumieme kemɨ'ane hipame niukiyaritekɨ mɨtikuxata, keyutanenewieni

mɨyɨwenikɨ mihekɨatanikɨ kemutaine. 14 Xɨka nenetanenewieni hipame


niukiyaritekɨ, ne'iyarikɨ nepɨnenenewie, peru tixaɨtɨ pɨkatitixuxuawere


kenemɨtinemate hetsiemieme. 15 ¿Kamɨtsɨ kenetiyurieni? Ne'iyarikɨ

nepɨnenenewieka, peru yanetinemaitɨta kenemutaine, mɨpaɨta


nekatininenenewiekamɨkɨ. Ne'iyarikɨ nekanitakwikamɨkɨ, peru
yanetinemaitɨtatsiere kenemutaine. 16 Kamɨtsɨ xɨka 'a'iyarikɨ xeikɨa 'aixɨa

pehaineni Kakaɨyari hepaɨtsita, 'iya mana muka 'enakaremete mematiteitsie,


¿kepaikɨri mɨpaɨ pɨtayɨni, «Niuki kaniyuritɨni», 'utaitɨ, kepauka 'ekɨ
pamɨpariyutsi pemɨtayɨnitsie? 'Atsipɨkatimate kepemutaine. 17 'Ekɨ 'aixɨa

'anemekɨ pamɨpariyutsi pe'ipitɨakaku Kakaɨyari, 'iya pɨta pɨkatseiriyarie


mɨkɨkɨ. 18 Ne pamɨpariyutsi nekanipitɨaka Kakaɨyari, kwinimieme

nemɨyɨwekɨ hipame niukiyarikɨ ne'utaniutɨ, nexeha'iwatɨ xeme yunaime.


19 Peru xeɨripa nekaninewaɨriyani matsi 'auxɨwime niukiyari nemɨtaniunikɨ

yanetinemaitɨ kenemutaine, yanemɨtiwa'ɨkitɨanikɨ hipame, tsepa tamamata


miriyari niukiyari nemɨkataniunikɨ hipame niukiyarikɨ ne'utaniutɨ.
20 Ne'iwama, tɨɨri wahepaɨ xepɨkateyumaika. 'Aixɨa kani'aneni xɨka tɨɨri

wahepaɨ 'atsixekatemaika tita 'axamɨti'ane hepaɨtsita, peru xetsetseɨyetɨ pɨta


kexemɨteyumate. 21 'Inɨari niukiyaritsie mɨpaɨ katine'uka:

«Mɨkɨ waniuki yɨkɨ mɨ'anene, watenikɨ nekanitayɨmɨkɨ,


hipatɨ yɨkɨ memɨte'uniuka yametewakuxaxatɨwakaku,
1945  1 Kurinitutari 14

nekaniwatahɨawimɨkɨ 'ikɨ teɨteri,


tsepa mɨpaɨ nemɨtiyurieni mepɨkayuwaɨriyani memɨnetsi'enienikɨ»,
kanaineni Ti'aitame.
22 'Ayumieme hipame niukiyaritekɨ 'utaniutɨ 'inɨari pɨkahɨkɨ mɨkɨ yuri

memɨte'erie wahetsiemieme. Mɨkɨ yuri memɨkate'erie pɨta wahetsiemieme


kani'inɨaritɨni. Kakaɨyari niukieya mukuxata niukieya 'inɨari pɨkahɨkɨ
mɨkɨ yuri memɨkate'erie wahetsiemieme. Mɨkɨ yuri memɨte'erie pɨta
wahetsiemieme kani'ayumiemetɨni. 23 Hikɨ 'axeikɨa xɨka meyukuxeɨrieni

yunaitɨ memɨyutixexeɨriwa, yunaitɨ hipame niukiyaritekɨ me'utiniutɨ, xɨka


mana meheutahaxɨani hipatɨ 'enakaremete yatɨni yuri memɨkate'erie,
'ana mɨkɨ mɨpaɨ mekanitiyuakuni, kename xekayumate xeme. 24 Mexɨka  

yunaitɨ Kakaɨyari niukieya mekuxatani pɨta, xɨka mana heutahani


xewitɨ 'enakareme yatɨni yuri kati'erietɨ, yunaitɨ mekanitahekɨatakuni
kemɨtiuyuri, yunaitɨ mekani'inɨatakuni. 25 Tita mɨti'awietsiekai

'iyarieyatsie matsiɨkɨtɨ kanayeimɨkɨ. Mɨpaɨ ti'ename, tihɨximakeme,


nenewieri Kakaɨyari kanipitɨamɨkɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ: «Yurikɨ Kakaɨyari xetsata
kaniuyeikani».

Naitɨ heitseriemekɨ ketiuyɨni


26  ¿Ne'iwama kamɨtsɨ keri'aneni? Kepauka xemɨyukuxexeɨriwatsie, yuxexuitɨ
matsi kwikari xekanexeiyani, yatɨni 'ɨkitɨarika, yatɨni xekaniha'aritsieka
xemɨtehekɨatanikɨ tita xemɨte'uxeiyatsitɨarie, yatɨni hipame niukiyaritekɨ
xemɨtiniunikɨ, yatɨni xemɨtehekɨatanikɨ tita mɨtikuxaxatsiwa hipame
niukiyaritekɨ tikuxaxatsiwakaku. 27 Naitɨ matsi ketiyɨni xemɨtseiriyarienikɨ.

Xɨka hipame niukiyaritekɨ xetiniukuni, yuhutatɨ xeikɨa yatɨni yuhaikatɨ,


xewitɨ meri, xewitɨta 'arike, mɨpaɨ meketeyurieka. Xewitɨta ke'ihekɨatani
waniuki. 28 Mexɨka ka'ayekani kemɨ'ane mɨtihekɨatani hipame niukiyaritekɨ

xetekuxatakaku, niukame kayuwatɨ ke'umaka xeɨripa. Matsi keyutaxatɨani


yɨkɨmana, Kakaɨyari ketiutaxatɨani. 29 Kakaɨyari niukametemama yuhutatɨ

yatɨni yuhaikatɨ meketekuxatani, hipatɨta meke'i'inɨatani tita memɨte'utaxa.


30 Xɨka xewitɨ mana 'akaitɨ tixaɨtɨ tiuhekɨatsitɨiyarieni mɨtihekɨatanikɨ,

kemɨ'ane mɨtikuxata ketiuhayewa. 31 Xekaniyɨwaweni xemɨtekuxatanikɨ


yuxexuitɨ, xewitɨ meri, xewitɨta 'arike, yunaitɨ memɨteta'ɨkitɨarienikɨ,


meta yunaitɨ memɨtuikarienikɨ. 32 Kakaɨyari niukametemama yu'iyari

mekateni'aitɨaka, 33 Kakaɨyari tiyuxamuriekame mɨkahɨkɨkɨ, kayuwatɨ


tiyupitɨwame mɨhɨkɨkɨ pɨta.


Kememɨteyurie naitsarie hakewa Kakaɨyari teɨterimama
memeyutixexeɨriwa, 34 kayuwatɨ meke'umaka 'ukari xeɨripa, mepɨkapitɨarie

memɨtiniunikɨ. Mekete'aitɨarieka matsi, yaxeikɨa 'inɨari niukiyari kemaine


hepaɨ. 35 Xɨka tixaɨtɨ meteheumaikuni, yɨkɨnama mekewaku'iwawiyani

yukiita. 'Aixɨa pɨka'ane xɨka 'uka 'utaniuni xeɨripa.


36 ¿Kamɨtsɨ xehetsɨa xeikɨa rayene Kakaɨyari niukieya? ¿Xehetsɨa xeikɨa

tinua? 37 Xɨka xewitɨ Kakaɨyari niukameya yu'erieka, 'Iyari hexeiyame xɨka


yu'erieka, mɨpaɨ ketimaika, tita nemɨtixe'utɨirie, mɨkɨ Ti'aitame 'aitɨarikaya


kanihɨkɨtɨni. 38 Mexɨka tewi xɨka mɨpaɨ katimaika, mɨkɨta pɨkamatiwani.

1 Kurinitutari 14  1946

39 'Ayumieme
ne'iwama, xekeneyumexɨitɨaka xemɨtehekɨatanikɨ, peru
xepɨkawakunamirieka hipame niukiyaritekɨ memutiniuka. 40 Naitɨ  

heitseriemekɨ ketiuyɨni, xewitɨ meri, xewitɨta 'arike.

Kɨritsitu kemɨranukuketɨarie 'umierieka

15   Ne'iwama,
nekanixetahekɨatsitɨiyamɨkɨ niuki 'aixɨa manuyɨne,
1

kenemɨtixekuxaxatɨwakai. Xekanitanaki'erieni mɨkɨ niuki,


hetsiena xetewiyatɨ xekaniuti'uni. 2 Xɨka kwi xe'eyexeiyani tita

nemɨtixekuxaxatɨwakai, mɨkɨ niukikɨ xekanitawikweitsitɨarieximeni,


mexɨka yakɨ xeikɨa yuri xete'uta'erieni.
3 Ne nekanixeyetuirieni tita matsi mɨreuyewetse, kenemɨtiyetuiriyarie

neta, kename Kɨritsitu 'umɨ tame 'axatemɨte'uyurikɨ, 'utɨarikate maine hepaɨ,


4 kename 'ukateukie, kename 'anukuketɨarie hairieka tukari 'aye'aku, 'utɨarikate

maine hepaɨ, 5 kename Tsepaxi 'ixei, 'arike tamamata heimana yuhutatɨ me'ixei.

6 'A rike 'auxɨwime tsienituyari heimana yameyupaɨmetɨ mekanixeiya 'axeikɨa


'iwamarixi. Yumɨiretɨ mɨkɨ 'amekaniu'uwani hikɨ 'akuxi, hipatɨri mekaneukutsu.


7 'A rike Kakuwu kanixeiya, 'ariketa nɨ'ariekate yunaitɨ mekanixeiya. 8 'Imatɨrieka
   

neta nekanixeiya, kemɨ'ane nunutsi yɨritɨ mutinuiwaxɨ hepaɨ ne'anetɨ.


9 Nɨ'ariekate watsata nekani'imatɨremetɨni, 'aixɨa nepɨkatiuka'iyari nehetsie

mɨtinakenikɨ nɨ'ariekame nemɨtaterɨwarienikɨ, nemɨwareutaweiyaxɨakaikɨ


mɨkɨ memeyutixexeɨriwa Kakaɨyari hetsɨa miemete. 10 Peru Kakaɨyari

'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ, 'ayumieme mɨpaɨ nekani'aneni kenemɨ'ane. Yakɨ


xeikɨa pɨka'uyɨ, 'aixɨa kemɨtiuka'iyarikai nehetsiemieme. Ne matsi
kwinimieme nekatini'uximayaka, mɨkɨ yunaitɨ kememɨkate'uximayatawawe.
Peru ne nepɨkahɨkɨ kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtiyuriene. Kakaɨyari pɨta 'aixɨa
tiuka'iyaritɨ nehamatɨa yakatini'uximayaka. 11 Merikɨte, tsepa ne,

yatɨni mɨkɨ, mɨpaɨ tekatenihekɨatani, xemeta mɨpaɨ yuri xekateniuta'erieni.

Mɨkite kememɨte'anuku'uni
12  Kɨritsitu
xɨka kuxaxatsiwani mɨkite watsata manukuketɨarie,
keme'utiyuane xeme hipatɨ, kename waniu, mɨkite meka'anuku'uni. 13 Mɨkite  

xɨka meka'anuku'uni, meta Kɨritsitu pɨka'anukuketɨarienikeyu. 14 Merikɨte, 

xɨka Kɨritsitu ka'anukuketɨarieni, yakɨxeikɨa kanayani tita temɨtehekɨata,


yakɨxeikɨa yuri xekateniuta'erieni. 15 Xɨka mɨkite meka'anuku'uni,

kanimatsiɨkɨni ketemɨte'itawa tameta, 'axatemɨtehekɨatakɨ Kakaɨyari


hepaɨtsita, kename henukuketɨa Kɨritsitu te'utiyuatɨ, mɨkɨ kahenukuketɨaku,
xɨka mɨpaɨ 'aneni. 16 Merikɨtsɨ, mɨkite xɨka meka'anuku'uni, Kɨritsitu

pɨka'anukuketɨarieweta. 17 Xɨka Kɨritsitu ka'anukuketɨarieni, yakɨxeikɨa


yuri xekateniuta'erieni, tita 'axaxemɨteyuriekaitsie xekateniwiyani


'akuxi. 18 Mɨkɨ meta, mɨkɨ memeukutsixɨa Kɨritsitutsie metewiyatɨ,

mɨkɨ mekaniutatɨmaiyarieniri. 19 Hikɨ mexi te'ayeneniere, xɨka yuri


tete'eriekake Kɨritsitu hetsie teta'ikwewatɨ xeikɨa, yunaime teɨteri watsata


tame matsi kaneuyewekakeyu temɨnenimayatsiekakɨ.
20 Peru mɨpaɨ pɨka'ane. Kɨritsitu kananukuketɨarieniri mɨkite watsata,

mɨkɨ memeukutsixɨa wamatɨari hɨkɨtɨtɨ. 21 Tewi kemɨtiuyuri, tame



1947  1 Kurinitutari 15

tekanitakukuweni. Yaxeikɨata xewitɨ tewi kemɨtiuyuri, mekananuku'uikuni


mɨkite. 22 'Arani hetsie metewiyatɨ yunaitɨ kememɨtetakukuwe, mɨpaɨrita

Kɨritsitu hetsie metewiyatɨ yunaitɨ mekananutanieritɨariekuni, 23 yuxexuitɨ  

wahetsiemieme kemɨreuyewetse. Kɨritsitu wamatɨaritɨtɨ kananukukeniri.


'Ariketa mɨkɨ Kɨritsitu hetsɨa memɨmiemete mekananuku'uikuni kepauka
munuani. 24 'Arike naitɨ katinitaparimɨkɨ, kepauka Kɨritsitu kemɨti'aita

mɨyetuanitsie, 'ukiyarieya mɨti'aitanikɨ Kakaɨyaritɨtɨ. Yakatiniyetuiriemɨkɨ


waka'uname yunaitɨ memɨte'aita, yunaitɨ heitserie memexeiya tɨrɨkariya
memexeiya. 25 Kaneuyeweka Kɨritsitu mɨti'aitanikɨ mexi wara'iwa yunaime

memi'uxie. 26 'Imatɨrieka kemɨrayu'iwa, katanixɨnamɨkɨ temɨkatakukuwenikɨri.


27 Kakaɨyari naime katiniyetuirieni mɨti'aitanikɨ, kemaine 'utɨarika. Kepauka


mɨpaɨ maine, naime katiniyetuirieni 'utaitɨ, kanihekɨaka Kakaɨyari mɨkaxatakɨ


kemɨ'ane naime mɨtiukayatsaxɨ, Kɨritsitu mɨti'aitanikɨ. 28 Kepauka mɨkɨ

naime mɨti'aitani, 'anari mɨkɨta yɨkɨmana kaniyuyetuamɨkɨ, 'ukiyarieya pɨta


mɨti'aitɨakakɨ, 'ukiyarieya naime mukayatsaxɨkɨ nu'aya mɨti'aitanikɨ. 'Anari
Kakaɨyari naitɨ hetsiena mieme katinayeimɨkɨ.
29 Xɨka meka'anuku'uitɨariwani, ¿kemeteyurieni mɨkɨ memuka'ɨyarie

mɨkite wahetsiemieme? Xɨka yemekɨ mɨkite meka'anuku'uitɨarieni, ¿titayari


wahetsiemieme mete'uka'ɨyarie? 30 Tameta, ¿titayari kweriwa'anekɨa

tete'u'uwa tukarikɨ? 31 Tukarikɨ 'etsiwatɨkaku nekanikɨmɨmɨkɨni tɨma. 'Ipaɨ


nepaine 'aixɨa nemutainekɨ xehepaɨtsita ne'iwama, kenemɨtinetemawie


nexeha'eriwatɨ Kɨritsitu Ketsutsi mɨtati'aitɨwame hetsie. 32 ¿Teɨteri  

kememɨteniniuki, 'Epetsutsie xɨka ne yeutari wahamatɨa neyumienenike,


ketitatsɨkuta nera'iwakekai? Xɨka mɨkite meka'anuku'uitɨarieni,
«tepɨtekwaka meta tepɨte'ieka,
'uxa'a temɨkwinikɨ».
33 Xepɨkate'irɨwiyarieka: «'Axamemɨte'u'iyari wahamatɨa 'uyeikatɨ, huye

'aixɨa mɨ'ane kaneuyehɨamɨkɨ». 34 Xekeneyuta'eriwani heitseriemekɨ


kemɨreuyewetse, 'axaxepɨkateyurieka. Hipatɨ xeme 'atsixepɨkatehetimaiwawe


Kakaɨyari hepaɨtsita. 'Ipaɨ nepaine nexetewiyatsitɨanike.

Kehepaɨ me'anenetɨ mepanuku'uni


35  Matsixewitɨ kanita'iwaumɨkɨ: «¿Kehepaɨ mɨkite mete'anuku'uitɨarieni?
¿Kehepaɨ wawaiyari 'aneneni?» 36 Kari 'atsipepɨkatimate mɨpaɨ pehaitɨ. Tita

pemɨtiuka'e, mɨkɨ xɨka ka'umɨni, pɨka'anutanieritɨarieni. 37 Mɨkɨ meta, tita


pemɨtiuka'e, tita mɨtitineika hepaɨ 'aneme pepɨka'uka'e. 'Imɨari mɨmawe


xeikɨa pekaniuka'eni, tɨriku 'imɨariyari yatɨni xeime 'imɨariyari. 38 Kakaɨyari  

kanikemaritɨaka kemɨtinake, meta xexuime 'imɨari kemɨ'anene yɨkɨ


tikemaritɨatɨ. 39 Naitɨ waiyari yaxeikɨa pɨka'anene. Teɨteri wawaiyari pɨxewitɨ,

meta yeutari wawaiyari yɨkɨ pɨ'anene, ketsɨte wawaiyari yɨkɨ pɨ'anene, meta
wikixi wawaiyari yɨkɨ pɨ'anene. 40 Taheima miemete, kwiepa miemete,

yunaitɨ yɨkɨ mekani'aneneni. Taheima mieme witsipɨ'anene, kwiepa mieme


witsi'anenetɨ yɨkɨ pɨ'anene. 41 Tau witsikani'aneni, metsa witsipɨ'ane yɨkɨ 'anetɨ,

meta xurawetsixi witsimepɨ'anene yɨkɨ me'anenetɨ. Yuxexuitɨ xurawetsixi yɨkɨ


'aneneme yuxawatɨriya mekanexeiyani.
1 Kurinitutari 15  1948

42  Mɨpaɨrita katiniyɨmɨkɨ kepauka mɨkite memanuku'uitɨarieni. Tita


titipɨnirɨmetɨ mɨtiuka'etsie, mɨkɨ katipɨniwetɨ katinanukuketɨariemɨkɨ, 43 tita  

'axatikɨhɨawarɨwatɨ mɨtiuka'etsie, mɨkɨ witsi'anetɨ kananukuketɨariemɨkɨ,


tita katɨrɨkaɨyetɨ mɨtiuka'etsie, mɨkɨ tɨrɨkaɨyetɨ kananukuketɨariemɨkɨ.
44 Waitɨtɨ tita mɨtiuka'etsie, mɨkɨ 'iyaritsie miemetɨtɨ kananukuketɨariemɨkɨ.

Xɨka rawaiyari xuaweni wai xeikɨa hɨkɨtɨtɨ, meta rawaiyari kanixuaweni


'iyaritsie miemetɨtɨ. 45 Mɨpaɨ katine'uka: «Mexɨakame tewi, 'Arani

mɨtitewakai, 'ayenieretɨ kanayani». Mɨkɨ 'imatɨreme 'Arani pɨta, 'iyari tukari


tiyupitɨwame kanayani. 46 Peru tewi 'iyaritsie mieme meri pɨkahexeiya.

Wai xeikɨa meri kanexeiyani, 'arike 'iyaritsie mieme kanexeiyakamɨkɨ.


47 Mexɨakame tewi kwiepa kanimiemetɨkaitɨni, kwiekɨ mutawewiyakɨ,

hutarieka mieme tewi taheima pɨta kanimiemetɨni. 48 Kemɨ'ane mɨkɨ


kwiekɨ mutawewiya, mɨpaɨta mekani'aneneni kwiepa miemete. Kemɨ'ane


mɨkɨ taheima mɨmieme, mɨpaɨta mekani'aneneni taheima miemete.
49 Ketemɨte'u'uwakai mɨkɨ kwiekɨ mutawewiya hepaɨ tekemaritɨarietɨ,

yaxeikɨa 'atekaniu'uwakuni mɨkɨ taheima mɨmieme hepaɨ tekemaritɨarietɨ.


50 'Ipaɨ nepaine ne'iwama, tita mɨtiwai mɨtixuriya, mɨkɨ pɨkayɨweni

heixeiyatɨ mayanikɨ tita Kakaɨyari mɨra'aita. Tita mɨtipɨniwe pɨkayɨwe


mɨkatipɨniwe heixeiyatɨ mayanikɨ. 51 Kamɨtsɨ netinixetahekɨatɨamɨkɨ tita

mɨti'awietsiekai. Tanaitɨ tepɨkaheukutsu, peru tanaitɨ tekanipatsiekuni


52 yapauka, xeikɨpiyarikɨ, 'imatɨrieka kuxineta tahɨtsierieyu.

Kanitahɨtsieriemɨkɨ, mɨkite mekananuku'uitɨariekuni mekatipɨniwawetɨ,


tameta tekanipatsiekuni. 53 Kaneuyeweka 'ikɨ mɨtipɨniwe menakatɨni tita

mɨkatipɨniwe, 'ikɨ mumɨxime menakatɨni tita mɨkatimɨwe. 54 'Anari, kepauka


'ikɨ mɨtipɨniwe menakatɨni tita mɨkatipɨniwe, kepauka 'ikɨ mumɨxime


menakatɨni tita mɨkatimɨwe, 'ana kanaye'amɨkɨ mɨkɨ niuki mɨpaɨ mɨre'uxa:
«Mɨɨya kaniukumaweriyarieni 'a'iwarieka».
55 «¿Hakewa 'aku pepɨrayu'iwa, 'ekɨ pemɨtatsikwikai?
¿Hakewa 'aku pepɨtatsihetseni, 'ekɨ pemɨtatsikwikai?»
56 'Axatemɨteyuriekɨ tekanikutseiwani tekwi'itɨ. 'Inɨari niukiyari kanitɨrɨkariyani

tita 'axatemɨteyurie. 57 Peru pamɨpariyutsi Kakaɨyari tekanipitɨaka, mɨkɨ


mɨtatsipitɨakɨ temɨte'ayu'iwanikɨ, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu tatsiparewiekaku.


58 'Ayumieme ne'iwama nemɨxenaki'erie, xetseiriyarietɨ xekenakɨni,

xepɨkayuyuitɨarinɨaka. Kwini mieme xeketene'uximayaka Ti'aitame


hetsiemieme yuheyemekɨ, mɨpaɨ xetemaitɨ, Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ tsepa
xemɨteyu'uxitɨa, yakɨ xeikɨa pɨkarayani.

Tumini kememɨtekuxexeɨriwani Kakaɨyari teɨterimama wahetsiemieme

16   Tumini
hepaɨtsita nepɨtixetaxatɨani, kexemɨte'ikuxexeɨriwani
1

Kakaɨyari teɨterimama wahetsiemieme. Kenemɨtiwaruta'aitɨa


Karatsiya kwieyaritsie memeyutixexeɨriwa, xemeta yaxeikɨa
xeketeneyurieka. 2 Mexɨakame tukaritsie xexuime tsemanatsie, yuxexuitɨ

xeme xekeneuti'uta yuhetsɨa, xe'ixeɨrietɨ 'aixɨa kexemu'itɨarie, 'ana


xemɨka'ikuxexeɨriwanikɨ kepauka nemɨnuani. 3 Manata kepauka nemeta'ani,

mɨkɨ memɨ'inɨatsie kemɨ'ane xemɨwaranuyexei, mɨkɨ xapa newahuritɨame


1949  1 Kurinitutari 16

nekaniwaranunɨ'amɨkɨ, meta xe'imikieri memanu'ɨnikɨ Kerutsareme paitɨ.


4 'Aixɨa pɨ'ane neta nemɨyemiekɨ, teyunaitɨ tekaniyehuni.

Papuru kemɨtiwahɨritɨakai
5  Manata
Matseruniya neyeyame, xehetsɨa nekaneta'amɨkɨ,
nemɨxe'iwatamiekɨ. 6 'Aixɨa pɨyɨni yapaɨmexɨa xehetsɨa nemɨnehayewakɨ,

mukuhahaɨtɨretsie mana nepɨnehayewani. Manaketa xeme


xekanenanunɨ'akuni hakewa nemeyemie. 7 Hikɨ yanetimiekamekɨ xeikɨa

nepɨkaxeta'iwata, matsi yapaumexɨa nekanaka'iyuniemɨkɨ xehamatɨa,


xɨka Ti'aitame mɨpaɨ netiupitɨanike. 8 Peru 'Epetsutsie nepɨnehayewa

'ixɨarari 'ayehurakaku 'atahutarieka tsemanatsie mieme 'aye'ayuke, 9 kitenie  

katineuyepiyani 'amuyeyewatsie nemɨti'uximayakakɨ 'aixɨa 'anemekɨ,


tsepanetɨta yumɨiretɨ me'uxiwa'akaku.
10 Timuteu xɨka henuani, xekeneyumexɨitɨaka 'aixɨa xemɨteheixeiyakɨ

mɨkɨta 'aixɨa 'iyarikɨ xehetsɨa muyeikanikɨ, mɨkɨ katini'uximayaka Kakaɨyari


hetsiemieme nehepaɨ. 11 'Ayumieme xewitɨ pɨkaheitawe'erieka. Xekeneparewi

nehetsɨa mɨta'anikɨ 'aixɨa 'anemekɨ, ne nekanikwewieka 'iwamarixi


wahamatɨa.
12 Ta'iwa 'Apuruxi hepaɨtsita nepɨtixetaxatɨani, waɨriyarika nekanipitɨakaitɨni

xehetsɨa mɨyemiekɨ 'iwamarixi wahamatɨa. Mɨkɨ pɨka'uyuwaɨri mɨyemiekɨ,


peru kepaukake mɨpitɨarieni pɨyɨweni mana meyeikanikɨ.
13 Xekenayeneniereni. Yuri xete'erietɨ xekeneti'uka, xepɨkamamaka

meta xekenetɨrɨkawini. 14 Naime yaxeketeneyurieka xeteyukanaki'erietɨ.


15 Xepɨtemate 'Etsitepanaxi kie kiekatari mɨkɨ meri yuri memɨte'uta'eri


'Akaiya kwieyaritsie, 'ayumieme yuri memɨte'erie waparewiwamete


mekanayuyeitɨaka. Ne'iwama nekanixewawirieka, 16 mɨkɨ wahepaɨ  

xemɨteyuriekakɨ, meta naimekɨ xete'uximayatɨ. 17 Nekaniyukatemawieni


'Etsitepanaxi, Purutunatu meta 'Akahiku me'u'axɨaku, mɨkɨ


mepɨnetsi'uparewi xeme xekanetsiparewiwawekaku, tsepanetɨ
memɨkayɨwawekai yunaitɨ memahukɨ, 18 ne'iyaritsie 'aixɨa netiku'eriwame

mekanenayeitɨaka, yaxeikɨata xeme xe'iyaritsie. 'Ayumieme 'aixɨa


xeketenewaxeiyani mɨkɨ mɨyamemɨte'uximaya.

'Imatɨrieka waɨritsika kemɨtiwarunɨ'airiexɨa


19 'Atsiya
memeyutixexeɨriwa mekanixewaɨritɨaka. 'Akira meta
Pɨritsira Ti'aitame hetsie metewiyatɨ mekanixewaɨritɨaka,
meta mɨkɨ wakiita memɨyutixexeɨriwa wahamatɨa. 20 Yunaitɨ  

'iwamarixi mekanixewaɨritɨaka. Xekeneyuwaɨritɨaka xemeta xepatsietɨ.


21 Ne Papuru, mɨpaɨ nekatinixewaɨritɨaka nemamakɨ neti'utɨatɨ.

22 Xɨka xewitɨ Ti'aitame kanaki'erieka, 'axake'u'itɨarieni. Marana ta. b


23 'Aixɨa ketiuka'iyarini Ti'aitame Ketsutsi xehetsiemieme. 24 Yunaime


   

nekanixenaki'erieka, Kɨritsitu Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ. Mɨpaɨ


xeikɨa keni'aneni.

b  16:22 Marana ta. 'Arameukɨ panuyɨne Ti'aitame kenaye'a yatɨni Ti'aitame 'ukanamieni.


Hutarieka mieme xapa
kemɨtiwarunɨ'airi Papuru
Kurinitutari
Waɨritsika

1   Ne,
Papuru, nekanixewaɨritɨaka. Kɨritsitu Ketsutsi nɨ'ariekame
1

pɨnetsi'ayeitɨa, kaneneyenɨ'ani mɨpaɨ mɨtinakekɨ Kakaɨyari, ta'iwa


Timuteu hamatɨa,

tekanixewaɨritɨaka Kurinitutsie xemɨtama xemɨyutixexeɨriwa, Kakaɨyari


teɨterimama xemɨhɨkɨ. Yunaitɨ xemupatsie hetsiena mieme naitsarie 'Akaya
kwieyaritsie xemɨtama tekanixewaɨritɨaka:

2  Kakaɨyari mɨta'ukiyari Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu hamatɨa, 'aixɨa


mekete'u'iyarini xehetsiemieme, mekexepitɨaka xemɨka'uximatɨariekakɨ
yu'iyaritsie.

Papuru kemɨti'uximatɨariekai
3  Kemɨ'ane Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu mɨkakaɨyarieya mu'ukiyarieya,
mɨkɨ hepaɨtsita 'aixɨa ketikuxaxatsiwani. Mɨkɨ ta'ukiyari
katiniyukanenimayaka, meta naimekɨ katiniyunɨtɨwametɨni. 4 Mɨkɨ  

taheyemekɨ kataniparewieka te'uximatɨariekaku, tameta temɨyɨwawenikɨ


naimekɨ temɨwaparewiekakɨ hipame tsepa kememɨte'uximatɨarie,
Kakaɨyari kemɨtatiparewie hepaɨ. 5 Mɨpaɨ yemekɨ ketemɨtekwine

Kɨritsitu mɨtiukwinixɨ hepaɨ, mɨpaɨta yemekɨ tekateninɨtɨarieka Kɨritsitu


yatatipitɨakaku. 6 Tsepa temɨ'uximatɨarie, mɨkɨkɨ xeme xekaninɨtɨariekuni,

meta xekanitawikweitsitɨariekuni. Meta xɨka tenɨtɨarieka, mɨkɨkɨta


xeme xekaninɨtɨariekakuni kepauka xemɨte'uka'eniwa xete'ukakukuinetɨ
ketemɨte'uka'eniwa tame. 7 Yuri ketemɨte'erie xehepaɨtsita, tepɨtɨrɨkariyarie.

Mɨpaɨ tepɨtemate, xeme tahamatɨa ketemɨtetaxewi yaxeikɨa


tete'ukakukuinetɨ, mɨpaɨta xeme tame tekatenitaxewini tanaitɨ teparewiyatɨ.
8 Ta'iwama peuyewetse mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ, waɨkawa tepe'uximatɨariekai

'Atsiya kwieyaritsie te'u'uwatɨ. Kwini mieme pɨtihetekai yemekɨ,


tepɨka'ikemakai. 'Atsitepɨkatemaikai xɨka tetawikwenikekaitɨni yatɨ
tepɨtekwinikekai: 9 'atsita ta'iyaritsie mɨpaɨ tepɨtetakɨhɨawekai, tepɨkwinikekai.

1950
1951  2 Kurinitutari 1

Peru mɨpaɨ katiniuyɨni tahetsie yuri temɨkate'eriekakɨ, Kakaɨyari hetsie


pɨta, yuri temɨte'eriekakɨ putiuyɨ mɨkite mɨwaranuku'uitɨwa. 10 Mɨkɨ 

kataniutawikweitsitɨani kapa mɨpaɨ tete'ukwinikɨ. Meta 'uxa'atɨni warie


pɨtatsitawikweitsitɨani, kemɨ'anetsie yuri temɨte'erie. Tawarita
katanitawikweitsitɨamɨkɨ, 11 xeme xetatsiparewiekaku xe'iwawirietɨ Kakaɨyari

tahetsiemieme. Mɨpaɨ xeteyurieyu, yumɨiretɨ pamɨpariyutsi mekanipitɨakakuni


tahepaɨtsita, yametemaitɨ ketemɨtemikie yumɨiretɨ memɨyunenewiekɨ.

Papuru kemutayɨ pipataxɨ


12  'Aixɨatemutiyuanenikɨ mɨpaɨ tepaitɨka tahepaɨtsita, ta'iyaritsie 'aixɨa
tepɨtetamate ketemɨyɨa 'ena kwiepa. Mɨpaɨ tepɨtemate, Kakaɨyari hetsiemieme
tepatsietɨ tepɨyɨa, 'aixɨa tetehekɨatsietɨ Kakaɨyari kemɨtatipitɨa. Teɨteri
wahepaɨ kememɨtemaiwawe tepɨkayɨa, matsi Kakaɨyari yatatipitɨakaku
'aixɨa kemɨtiuka'iyari, mɨpaɨ 'ayumieme tekaniyɨaka kwiepa memɨtama
wahetsɨa, xehetsɨa matsi yemekɨ mɨpaɨ tekaniyɨaka. 13 Taxapa kemɨti'eniɨriɨkɨ

xeikɨa, kexemɨtatemate, mɨpaɨ xeikɨa te'utiyuatɨ tepɨtexe'utɨirie. Tsikeretsɨ


xepɨtatsihetima peru 'etsiwa xeikɨa, 14 'aixɨa pɨyɨnikeyu xɨka naimekɨ pɨta

xetatsihetimanike, mɨpaɨ xetemaitɨ, mɨkɨ tukaritsie kepauka munuani


Tati'aitɨwame Ketsutsi, 'ana xepɨyɨwaweni 'aixɨa xemutiyuanenikɨ
xetatsiha'eriwatɨ, yaxeikɨa 'aixɨa temutiyuanenikɨ tame texeha'eriwatɨ.
15 Mɨpaɨ yuri nemɨti'eriekaikɨ xehepaɨtsita, 'ayumieme mɨpaɨ nepɨtinemaikai,

hutakɨa xehetsɨa nepunuanikekai xaɨtsie nekaye'awetɨ meri, waɨkawamekɨ


'aixɨa nemɨxeyurienikɨ. 16 Xehetsɨa neheta'ame Matseruniya kwieyaritsie

nepɨyemie, tawarita Matseruniya neheyeyame xehetsɨa nepunuani


xemɨnetsi'anunɨ'anikɨ Kureya kwieyaritsie paitɨ. 17 Kexeteku'eriwa, ¿mɨpaɨ

netinemaitɨ yakɨ xeikɨa netinepatakai? ¿Teɨteri wahepaɨ neyɨanetɨ mɨpaɨ


netinemaitɨ, huu ne'utaitɨ, kenetinepata tixaɨ ne'utaitɨ?
18 Yapɨtikamie Kakaɨyari kemaine. Yaxeikɨa tame ketemɨtexetahɨawe,

taniuki pɨkahuta, pɨyuxewi. Xɨka mɨpaɨ reuyeweka «huu» temutiyuanenikɨ,


«tixaɨ» tepɨka'utiyuane, yatɨni «tixaɨ» xɨka reuyeweka temutiyuanenikɨ,
«huu» tepɨka'utiyuane. 19 Kakaɨyari nu'aya Kɨritsitu Ketsutsi xehetsɨa

kanikuxaxatsiwakaitɨni tetekuxatakaku ne, Tsiriwanu meta Timuteu. Niuki


mɨkɨ hepaɨtsita manuyɨne pɨkahuta, pɨyuxewi mɨpaɨ 'anetɨ mɨhɨkɨkɨ Kɨritsitu.
20 Naime kemutayɨ Kakaɨyari kename yatiyurieni, mɨkɨta niuki pɨkahuta,

pɨyuxewi Kɨritsitu meye'atɨakɨ. 'Ayumieme kepauka 'aixɨa temutiyuane


Kakaɨyari hepaɨtsita, tepɨyɨwawe mɨpaɨ temutiyuanenikɨ, «mɨpaɨ kani'aneni»,
te'utiyuatɨ, Kɨritsitu mɨpaɨ mɨtiuyurikɨ. 21 Mɨkɨ Kakaɨyari kanihɨkɨtɨni

kemɨ'ane mɨtatsitseiriya xeme tame Kɨritsitutsie temɨtewiyanikɨ. Mɨkɨ


heitserie pɨtatsi'upitɨa, 22 yuhetsiemieme pɨtatsi'u'inɨaritɨa, ta'iyaritsie yu'iyari

pɨtatsi'upitɨa 'inɨaritɨme mɨmatsiɨkɨnikɨ tita tahetsie mɨtinake.


23 Ne nepitahɨawe Kakaɨyari netukari mɨnetsinawairienikɨ xɨka

neti'itawani kenemaine. Nepakunua 'axanemɨkaxeretahɨawekɨ. 'Ayumieme


Kurinitu nepɨkahetɨa tawarita. 24 Mɨpaɨ tepɨkahaitɨka tetexe'aitɨakutɨ yuri

kexemɨte'erie. 'Aixɨa xekeneti'uka yuri xete'erietɨ. Matsi mɨpaɨ tepaitɨka


xehamatɨa tete'uximayatɨ xemɨyutemamawiekakɨ.
2 Kurinitutari 2  1952

2   Mɨpaɨnepɨtinewaɨri 'ana, 'aixɨa pɨkayɨnikeyu xɨka tawarita


1

nenuanike xehetsɨa nexeheiweritɨatɨ, xemɨte'uka'eniwanikɨ. 2 Xɨka  

nexeheiweritɨakake xeme, ¿kepaikɨ pɨnetsitemawieritɨanikeyu ne


nexeheiweritɨakaku kexenetetemawieritɨanikeyu? 3 'Ayumieme xapa mɨpaɨ

nepɨtiu'utɨa, kapa nenuayu menetsi'uheiweritɨanikɨ mɨkɨ meuyewetse matsi


memɨnetsitemawieritɨanikɨ pɨta. 'Ipaɨ yuri nepɨti'erie yunaime xehepaɨtsita,
xɨka nenetemawieka ne xemeta xepɨyutemamawieka. 4 Kwinimieme

ne'uximatɨarietɨ 'ana, netsaipɨnarietɨ ne'iyaritsie mɨpaɨ netinixe'u'utɨirieni


waɨkawa ne'utatsuatɨ. Peru xemɨheiweritɨariekakɨ yanepɨkatiu'utɨa, matsi
mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ waɨkawa kenemɨtixenaki'erie yanepɨtiu'utɨa.

Papuru kemɨreiyehɨwiri tewi 'axamɨtiyurienekai


5  Xewitɨ
xɨka heiweritɨarika heutiwiwiexɨani, ne xeikɨa pɨkanetsiheiweritɨani,
matsi neka'anuhaitɨamɨtɨ nepaine xeme yunaime pɨxe'uheiweritɨa. 6 Mɨkɨtsie  

katiniunake kexemɨte'iyetua mu'uximatɨarienikɨ xe'uyu'enieka. 7 'Ayumieme


xepɨyɨwawe matsi xemɨteheiyehɨwirienikɨ hikɨ, xepɨyɨwawe xeminɨtɨanikɨ


mɨkɨ tewi, kapa 'utaxɨtɨarienikɨ yuheiwerietɨ 'anayuhayewamekɨ. 8 'Ayumieme

nekanixewawirieka xemihekɨatsitɨiyanikɨ kexemɨte'inaki'erie. 9 'Ayumieme


mɨpaɨ nepɨtixe'u'utɨiri, yanemɨtimaikakɨ nexe'inɨatake xɨka naime hepaɨtsita


yaxetekahuni. 10 Kemɨ'ane xemɨteheuyehɨwiri, neta yaxeikɨa nepɨreiyehɨwiri.

Kenemɨreiyehɨwiri, tsepa hetsiena nemɨkatiuhɨpakai ne, nexeha'eriwatɨ


yanepɨreiyehɨwiri Kɨritsitu netsixeiyakaku, 11 kapa Kauyumarie tatiu'itaiyakɨ.

Mɨpaɨ temɨtematekɨ kemɨtiyuruwa mɨkɨ.

Kemɨtiyu'iyaritɨakai Papuru, Tɨruhatsitsie 'uyeikatɨ


12  Merikɨtsɨ,Tɨruhatsi nekaninuani niuki 'aixɨa manuyɨne Kɨritsitu hepaɨtsita
para nemɨtikuxatanikɨ, peru kitenie tsepa mɨreuyepiyakai nehetsiemieme
Ti'aitame hetsie kenemɨtiwiya nemɨtikuxatanikɨ, 13 nepɨka'uxipiekai

ne'iyaritsie, ne'iwa Titu nemɨkahetaxeiyawekaikɨ. Newarutateutɨaka matsi


nekaneyeyani Matseruniya kwieyaritsie paitɨ.

Kemɨtatihekɨatɨa Kɨritsitu hetsie tetewiyakaku


14  Matsi Kakaɨyari pamɨpariyutsi kepitɨarieka. Mɨkɨ yuheyemekɨ
pɨtatsihekɨatɨa Kɨritsitutsie ketemɨtewiya, teɨteri wahɨxie tatsikuwitɨnetɨ
yu'utɨma. Takɨmana naitsarie mɨpaɨ katinihekɨatani witsikemɨ'itɨarie
xɨka Kɨritsitu maika. 15 Tame 'inɨari tekanihɨkɨtɨni 'ɨkwa witsimu'ɨa

hepaɨ Kakaɨyari kemɨtatixeiya, temɨwaraye'eritɨwakɨ Kɨritsitu kemɨ'ane.


Mɨkɨ memɨtawikweitsitɨariexime kememɨtatexeiya, meta memɨkwixime
kememɨtatexeiya tekani'inɨaritɨni. 16 Memɨkwixime wahekɨ tepumɨki'ɨa

temɨwaraye'eritɨwakɨ kememɨtekwini, peru mɨkɨ memɨtawikweitsitɨariexime


wahekɨ teputukari'ɨa temɨwaraye'eritɨwakɨ kememɨte'ayeneniereni. ¿Merikɨte,
kepaikɨ pikema 'ikɨ naime? 17 Tame yumɨireme wahepaɨ tepɨka'anene.

Harerutsixi wahepaɨ tepɨkateta'itaiya Kakaɨyari niukieya tekuxatatɨ. Matsi


'aixɨa tetehekɨatsietɨ, Kakaɨyari kemɨtareyenɨ'a, Kakaɨyari tatsixeiyakaku
teyɨatɨ, Kɨritsitutsie tetewiyatɨ mɨpaɨ tetenikuxatani.
1953  2 Kurinitutari 3

Ketemɨte'uhɨritɨarie tɨratu mɨhekwa hepaɨtsita

3   Mɨpaɨ
te'utiyuatɨ tawarita tepɨka'itsutɨa para temɨtatahekɨatakɨ
1

xemɨtatsimaikakɨ 'aku. Hipame wahepaɨ keteteheiyehɨwa


xapa mɨtatsihekɨatɨakakɨ temɨmariwanikɨ, yaxemɨte'utɨiyarienikɨ
yaxemɨteti'utɨanikɨ nutsu. 2 Xeme taxapa xekanihɨkɨtɨni ta'iyaritsie

mɨra'utɨarie. Yunaitɨ teɨteri mepɨyɨwawe memititerɨwanikɨ mɨpaɨ


memɨtehetimanikɨ mexexeiyatɨ. 3 Xekanimatsiɨkɨni xeme Kɨritsitu xapaya

xehɨkɨtɨtɨ yatetehɨritɨariekaku tame. Mɨkɨ xapa tauxikɨ pɨka'utɨarie, Kakaɨyari


mayeniere 'iyarieyakɨ pɨta kani'utɨarieka. Tetetsie pɨkara'uxa, tewi mayeniere
'iyarieyatsie katina'uka.
4 Kɨritsitu yatatipitɨakaku, mɨpaɨ tetetamaitɨ, yuri tekateni'erieka

Kakaɨyari hetsie. 5 Mɨpaɨ tepɨkateku'eriwa kename takɨmana teyɨwawe


tixaɨtɨ temɨtetsutɨani. Matsi Kakaɨyari yatatipitɨakaku tepɨyɨwawe. 6 Mɨkɨri  

kemɨtatiupitɨa, pɨtatsi'uhɨritɨa tɨratu hekwame hepaɨtsita, peru 'utɨarika


hepaɨtsita xeikɨa pɨkatatsi'uhɨritɨa, matsi 'iyaritsie mieme pɨta pɨtatsi'uhɨritɨa.
'Utɨarika hexeiyatɨ xeikɨa kanimɨmɨkɨ, peru yu'iyaritsie heixeiyatɨ tukari
kanipitɨariekamɨkɨ.

Waɨkawa witsikemɨ'ane tɨratu mɨhekwa


7 Mɨkɨ tɨratu kɨmana mumɨni witsi'anetɨ kaninuani tetetsie mɨra'uxakai
Muitsexi kemɨtiuhɨritɨarie. 'Ixaheritsixi teɨteriyari mepɨkayɨwawekai Muitsexi
nierikaya memɨxeiyakɨ, witsimɨrayexawatɨkaikɨ tsepa mayeyeitɨrirɨmekai.
8 Merikɨte, ¿matsi waɨkawa witsikati'aneni tɨratu 'iyaritsie mɨmieme

xɨka hepaɨtsitana hɨritɨarieka? 9 Xɨka witsi'u'itɨarieni yatihɨritɨariekaku


tɨratu hepaɨtsita kɨmana teɨteri memɨtixani'eriwa, matsi waɨkawamekɨ


'anayuhayewamekɨ witsipɨtiyɨni yatihɨritɨariekaku tɨratu hepaɨtsita
kɨmana heitserie memɨpitɨarieka. 10 Mɨkɨ meta, tita witsimɨti'anekai

witsipɨkatiyuxexeiya hikɨ, mɨkɨ pɨta kwinimieme witsi'anetɨ me'iwakɨ.


11 Tita mɨrayeyeitɨrirɨmekai witsipɨ'anekai, peru matsi waɨkawa

witsikani'aneni tita mɨkatixɨwe.


12 Mɨpaɨ yuri temɨte'eriekɨ, 'ayumieme kwiteyuyetuatɨ tepɨtekuxata.

13 Muitsexi hepaɨ tepɨkayɨa, 'ixurikikɨ kemɨreuyukunakai 'ixaheritsixi


teɨteriyari yuheyemekɨ memɨka'ixeiyakɨ, kemɨrayeyeitɨrirɨmekai. 14 Mɨkɨ  

teɨteri me'u'itutupetɨ mekanakɨne kememɨteyu'iyaritɨakai. Hikɨke yaxeikɨa


mɨkɨkɨ 'ixurikikɨ heuyukunatɨ kaniyuhayewa kepauka mutiterɨwarɨwa tɨratu
meripaitɨ mieme xapayari. Pɨkaheukuyepiwa, Kɨritsitu hetsie tiwiyakaku
xeikɨa pɨka'unarɨwa. 15 Matsi hikɨke Muitsexi xapaya 'akaterɨwarɨwakaku,

mɨkɨ 'ixurikikɨ wa'iyari kaneukunaka. 16 Peru kepauka kemɨ'ane Ti'aitame


hetsɨa munuani, 'ana kaneukuyepiyamɨkɨ. 17 Matsi Ti'aitame kani'iyaritɨni,


hakewa Ti'aitame 'iyarieya meyeika, tewi mana kaniyɨnɨ'aka. 18 Tame  

tanaitɨ tahɨxie kaheukunakaku tepihekɨata Ti'aitame witsikemɨ'ane,


tsepa yɨxaɨyemekɨ, xikɨritsie tewi kemɨtihekɨata. 'Ayumieme tepɨkupatsiwa,
witsite'anenetɨ tepakɨnirɨme, hepaɨna teteyuxexeiyatɨ tete'akɨnirɨme.
Ti'aitame 'iyaritɨtɨ mɨpaɨ katiniyurieneni.
2 Kurinitutari 4  1954

Ketemɨte'ayeneniere yuri tete'erietɨ

4   'Ayumieme
mɨpaɨ tetehɨritɨarietɨ tepɨkawaɨripie, matsi
1

ketemɨtenenimayatsie tepɨyɨa. 2 Peuyewetse hipatɨ memɨyutetewiyanikɨ


'awie kememɨteyurie, peru tame tekateniutixani'erieni mɨkɨ naime.


'Atepɨka'u'uwa teteta'irɨwiyatɨ, haa tepɨka'inɨitɨa Kakaɨyari niukieya,
'aixɨa 'anemekɨ pɨta tekatenikuxatani. Matsiɨkɨme tepeyeitɨa tita yuri
mɨraine, Kakaɨyari tatsixeiyakaku tepɨtahekɨata, yunaitɨ teɨteri yu'iyaritsie
mɨpaɨ memɨtemaikakɨ kename yuri. 3 Taniuki 'aixɨa manuyɨne tsepa

meukuname, memɨtatɨmaiyariexime kememɨte'i'enie xeikɨa wahetsiemieme


kaneukunaka. 4 Hikɨ miemete wakakaɨyari kaniwarakɨpiriyaxɨani mɨkɨ yuri

memɨkate'erie kememɨteyumate yu'iyaritsie, kapa hekɨariya me'uxeiyakɨ,


niuki 'aixɨa manuyɨne Kɨritsitu kemɨtimariwe kemɨtiwahekɨariwiyakeyu.
Mɨkɨ Kɨritsitu Kakaɨyari kani'inɨarieyatɨni, hepaɨna pɨtiyuxexeiya. 5 Mɨkɨ  

meta, tame tepɨkatekuxata tahepaɨtsita, matsi mɨpaɨ pɨta tepɨtekuxata,


Kɨritsitu Ketsutsi ti'aitame kemɨtihɨkɨ te'utiyuatɨ, tame xeparewiwamete
tepɨhɨkɨ Kɨritsitu hetsɨa mieme. 6 Matsi Kakaɨyari mɨpaɨ mutayɨ: «Hekɨariya

yɨwipa ke'uneni», 'utaitɨ, mɨkɨ katanihekɨariwiyani ta'iyaritsie. 'Ayumieme


yatetemaitɨ Kakaɨyari kemɨtimariwe, Kɨritsitu hetsie kemɨtimatsiɨkɨ,
tekanihekɨariwiyarieka.
7 'Ikɨ waɨkawa mɨraye'axe, haxu xariyarita tekaneixeiyani 'ikɨ tɨrɨkariya,

mɨmatsiɨkɨnikɨ Kakaɨyari hetsɨa mɨmiemekɨ, tahetsɨa mɨkamiemekɨ.


8 Tsepa naimekɨ temu'uximatɨarie, tepɨkaha'iwarie. Tsepa 'atsitemɨkatemate

ketemɨteyurieni, tepɨkawaɨripie. 9 Tsepa temeutaweiyariexɨa,


tepɨkaku'eiriwa. Tsepa tematixɨriya, tepɨka'utatɨmaiyarie. 10 Taheyemekɨ


tepɨkwixime tawaiyaritsie, Ketsutsi kemɨtiumɨ. 'Ayumieme tukari


kanimatsiɨkɨni tawaiyaritsie, Ketsutsi kemɨrayeniere kanimatsiɨkɨni.
11 Tame temayeneniere taheyemekɨ tekaniyetuiyani temɨkwinikɨ Ketsutsi

hetsɨa temɨmiemetekɨ, mɨmatsiɨkɨnikɨ tawaiyaritsie kemɨrayeniere Ketsutsi,


tsepa temɨkwixime. 12 'Ayumieme tekwiximetɨ tekaniyɨaka, xemetsɨ

xe'ayenenieretɨ xepɨyɨa.
13 Kemɨre'uxa: «Yuri nepɨtiuta'eri, 'ayumieme neputaniu». Tameta yaxeikɨa

tepɨte'u'iyari. Yuri tepɨte'erie, 'ayumieme teputiniuka, 14 mɨpaɨ tetemaitɨ,


kemɨ'ane menukuketɨa Ti'aitame Ketsutsi, mɨkɨ katananuku'uitɨamɨkɨ tameta


Ketsutsi hepaɨ, xehamatɨa meta katanaye'atɨamɨkɨ yuhetsɨa. 15 Mɨpaɨ naitɨ

katiniyɨmɨkɨ xehetsiemieme. 'Ayumieme mɨkɨ yemekɨ 'aixɨa tiuka'iyaritɨ


yumɨireme wahetsiemieme, pamɨpariyutsi kanipitɨariekamɨkɨ. Mɨkɨkɨ
Kakaɨyari witsikemɨ'ane kanikuxaxatsiwamɨkɨ.
16 'Ayumieme tepɨkawaɨripie. Tsepa herie temɨtipɨnirɨme, tataɨta

tekanihekwariyarieka tukarikɨ. 17 Pɨkahahete, ketemɨte'uximatɨarie hikɨ,


'epɨkareutere. Peru yatete'uximatɨarieme, taheyemekɨ witsi'anemekɨ


tepɨ'ikatɨarieka mɨkaxɨwekɨ. 18 Peru tepɨkatekuwautɨwe tita temɨtexeiya,

tita temɨkatexeiyawawe pɨta tekanikuwautɨweni. Tita temɨtexeiya


'apɨkatiteriwe, tita temɨkatexeiyawawe pɨta yuheyemekɨ 'apɨtiteriwe.
1955  2 Kurinitutari 5

Kii tekanexeiyani Kakaɨyari mɨtatsipitɨa

5   Mɨpaɨ
tekatenimaika, xɨka 'uka'unarieni 'ikɨ xamaru hakewa temayetei
1

'ena kwiepa, kii tekanexeiyani Kakaɨyari mɨtatsipitɨa mamakɨ


mɨkawewiya yuheyemekɨ 'amuwe muyuawitsie. 2 Mɨkɨ meta, mɨpaɨ te'anenetɨ

tekaniuti'aiwani temenakatɨnikɨ hakewa temayeteni taheima mieme.


3 Mɨpaɨ tete'enakatɨme yemekɨ tepɨkamamaweni. 4 Hikɨ xamarutɨa te'ayetetɨ
   

tekaniuti'aiwani tetsaipɨnetɨ. Tatsɨari tekaheutakemaripiekutɨ, matsi


tepenakatɨkɨni, tita mɨrayeniere yuhetsie mixewiriyanikɨ tita mɨtimɨxime.
5 Merikɨte, Kakaɨyari kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨtatsi'utiwewi mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ.

Mɨkɨta yu'iyari kataniupitɨani 'inɨaritɨme mɨmatsiɨkɨnikɨ tita tahetsie


mɨtinake.
6 'Ayumieme ta'iyari tepukayetsa taheyemekɨ. Mɨpaɨ tepɨtemate, mexi

tawaiyaritsie te'u'uwa, Ti'aitame hetsɨa tepɨka'u'uwa. 7 Yuri tete'erietɨ  

tekaniu'uwani, te'ixeiyatɨ tepɨka'u'uwa. 8 'Ayumieme ta'iyari tepukayetsa,


tepɨtawaɨriya matsi temiku'eirienikɨ tawaiyari, Ti'aitame hetsɨa pɨta


teme'uwanikɨ. 9 'Ayumieme tekanitamexɨitɨaka teminaki'aritɨanikɨ tsepa 'ena

temu'uwa tsepa hetsɨana teme'uwa. 10 Kaneuyewekani tanaitɨ tematsiɨkɨtɨ


temayeitɨarienikɨ Kɨritsitu 'uwenieya hɨxie hakewa mɨtatsiheta'iwawiya,


taxexuitɨ temɨte'apiniyarienikɨ 'aixɨa ketemɨte'uyuri meta 'axaketemɨte'uyuri,
tawaiyaritsie te'u'uwatɨ.

Ketemɨtehɨritɨarie, temɨtekuxatanikɨ, teɨteri


Kakaɨyari hamatɨa 'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ
11 'Ayumieme mɨpaɨ tetemaitɨ, mɨpaɨ kemɨreuyewetse Ti'aitame
te'ayemakatɨ, yuri teɨteri tekateniwa'eritɨaka. Tekanimatsiɨkɨni Kakaɨyari
kemɨtatixeiya. Yuri tepɨte'erie kename tematsiɨkɨ xemeta kexemɨtatexeiya,
kexemɨteyumate yu'iyaritsie. 12 Mɨpaɨ te'utiyuatɨ tawarita tepɨka'itsutɨa

tetahekɨatatɨ xemɨtatsimaikakɨ. Matsi mɨpaɨ te'utiyuatɨ tekanixepitɨaka


'aixɨa xemutiyuanenikɨ xetatsiha'eriwatɨ, niuki xemexeiyanikɨ
kɨmana xemɨwata'eiyakɨ mɨkɨ herie mieme xeikɨa meha'eriwatɨ 'aixɨa
memutiyuane yuhepaɨtsita, 'iyaritsie mieme memɨkaha'eriwa 'aixɨa
me'utiyuatɨ yuhepaɨtsita. 13 Tsepa 'atsitemɨkatemate, Kakaɨyaritsie

mieme tekaniyɨaka. Meta tsepa temɨtemaiwawe, xehetsiemieme tepɨyɨa.


14 Kɨritsitu mɨtatsinaki'eriekɨ, 'ayumieme tinakemekɨ tepɨyɨa, tepɨkayɨwawe

yɨkɨ temɨteyuriekakɨ. Mɨpaɨ matsi tepɨtehetima, xewitɨ yunaime


wahetsiemieme kaniumɨni, 'ayumieme yunaitɨ mepukwi. 15 Mɨkɨ meta,  

yunaime wahetsiemieme kaniumɨni, mɨkɨ memayeneniere yuhetsiemieme


memɨka'ayenenierenikɨ, kemɨ'ane wahetsiemieme mumɨ manukuketɨarie,
mɨkɨtsie miemekɨ pɨta memɨyɨakakɨ.
16 'Ayumieme hikɨ xeime tepɨkamate teɨteri kememɨte'imate. Tsepa

temimaikai Kɨritsitu teɨteri kememɨtehe'eriwa, hikɨ mɨpaɨ tetehe'eriwatɨ


tepɨka'imate. 17 'Ayumieme xɨka Kɨritsitutsie tiwiyani, yɨkɨ 'anetɨ

katiniunetɨarieni. Tita meripaitɨ mɨtimieme kananuyeyani. Kamɨ, naitɨ hekwatɨ


2 Kurinitutari 5  1956

katinayani. 18 'Ikɨ naime Kakaɨyari katiniutsutɨani. Mɨkɨ pɨtatsi'upitɨa 'aixɨa


temɨtetaxeiyanikɨ hamatɨana, Kɨritsitu mɨpaɨ mɨtiuyurikɨ. Kataniuhɨritɨani


temɨtekuxatanikɨ, hipatɨta hamatɨana 'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ: 19 mɨpaɨ  

te'utiyuatɨ, Kakaɨyari Kɨritsitu hetsie tiwiyatɨ mɨpaɨ pɨtiwapitɨa kwiepa


memɨtama hamatɨana 'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ, wahetsie pɨkatiuhɨpa
'axamemɨte'uyurikɨ, matsi pɨtatsiyetuiri mɨkɨ niuki 'aixɨa ketemɨtetaxeiya
wahamatɨa manuyɨne, te'utiyuatɨ. 20 'Ayumieme Kɨritsitu nɨ'arimama

tekanihɨkɨtɨni, hetsiena mieme tekaniutiniukani, mɨpaɨ tetemaitɨ, Kakaɨyari


kanixetuikani mɨpaɨ te'utiyuanekaku: «Kɨritsitu hetsiemieme te'utiniutɨ
waɨriyarika tekanixepitɨaka, Kakaɨyari hamatɨa 'aixɨa xemɨteyuxeiyanikɨ».
21 Kemɨ'ane 'axamɨkatiyuriwekai Kakaɨyari 'axatiyuruwame hepaɨ pɨtixei,

tame mɨkɨ hetsie tetewiyatɨ Kakaɨyari heitserie kataniupitɨani.

6  Tame Kakaɨyari te'uximayatsiriwamete, tekanixewawirieka xeme,


1  

xe'itanaki'erieme tita Kakaɨyari mɨtixemikwa 'aixɨa tiuka'iyaritɨ,


yakɨxeikɨa xemɨka'itanaki'erienikɨ. 2 Mɨkɨ mɨpaɨ mainekɨ:

«Yemekɨ kepauka yanemɨra'eriwakai 'ana nepɨmetsi'u'eni,


kepauka newikweitsitɨarika maye'a 'ana nepɨmetsi'uparewi».
Kamɨ hikɨ tukari 'aixɨa mɨ'ane kanihɨkɨtɨni, kamɨ hikɨ tukari kanaye'ani
xemɨtawikweitsitɨarienikɨ.
3 Nixeime tepɨka'ukununuitɨwa tixaɨtɨ hepaɨtsita, 'ikɨ hɨritɨarika

kapa 'axatikuxaxatsiwanikɨ ketemɨtehɨritɨarie. 4 Matsi Kakaɨyari


te'uximayatsiriwamete tehɨkɨtɨtɨ naimekɨ tepɨtahekɨata: waɨkawa


tete'uka'eniwatɨ, teteheuyehɨatɨ, tetatexietɨwetɨ, 5 tetiweiwatɨ, te'anutaxɨriwatɨ

meta teɨteri meyuxamurietɨwekaku, waɨkawamekɨ tete'uximayatɨ, tetahɨtɨatɨ


meta teyehakakwitɨwetɨ. 6 'Aixɨa 'anemekɨ tekateni'uximayaka, tetemaitɨ

kemɨreuyewetse, tete'ukanenewietɨ meta 'aixɨa tete'u'iyaritɨ, 'Iyari Mɨtiyupata


tehexeiyatɨ meta yurikɨ teteyukanaki'erietɨ, 7 yurikɨ tetekuxatatɨ meta

Kakaɨyari tɨrɨkariyaya tehexeiyatɨ, heitserie temupitɨarie kuya tepɨayakɨ,


naitsata miemekɨ kɨmana temɨtakwitɨwenikɨ. 8 Witsitetexeiyarietɨ meta

'axatetexeiyarietɨ, 'axatetekuxaxatsiwatɨ meta 'aixɨa tetekuxaxatsiwatɨ.


Tete'itawamete tepɨxatsiwa peru yuri tepɨtekuxata, 9 kename tekamatiwa

meputiyuane peru yunaitɨ mepɨtatsimate, kename tekwixime meputiyuane


peru tepayeneniere, tepɨtiweiwa peru mepɨkatatsikwiwawe, 10 tsepa  

temunututuixie, peru taheyemekɨ tepɨyutemamawie, tixaɨtɨ tekatehexeiyatɨ,


peru xikutsixi tepɨwarayeitɨwa yumɨireme, tixaɨtɨ tepɨkatehexeiya, peru
naitɨ pɨtitapiini.
11 Ta'iwama kurinitutari, ta'iyari ya'anekaku 'aixɨa 'anemekɨ

tepɨtexekuxaxatɨwa xexuimekɨ. 12 Ketemɨtexexeiya, ta'iyaritsie 'aixɨa


tepɨteku'eriwa, peru xeme 'aixɨa xepɨkatatexeiya yuhetsie. 13 Merikɨte,


netɨɨriyama xemɨhɨkɨtɨni hepaɨ nekatinixekɨhɨaweni, yaxeikɨata xeme


xeketeneyurieka, xe'iyari 'aixɨa 'anekaku xexuimekɨ.

Kakaɨyari mayeniere tukieya ketemɨtehɨkɨ


14  Yuri
memɨkate'erie wahamatɨa xepɨkayuxewiriyani. ¿Titari rexeiya
mɨtiheitserie meta tita 'aitsika mɨtititsana hamatɨa? ¿Ketiyuxewi hekɨariya
1957  2 Kurinitutari 6

yɨriya hamatɨa? 15 ¿Kemeteyu'enie Kɨritsitu meta tsatanaxi hamatɨa?


¿Kemeteyuxewi tewi yuri mɨti'erie meta yuri mɨkati'erie hamatɨa?


16 ¿Kakaɨyari tukitana kemetenake tetexi kakaɨyarixi? Pɨkayɨwetsietɨ. Tame

Kakaɨyari mayeniere tukieya tekanihɨkɨtɨni, kemutayɨ Kakaɨyari: «Wahetsɨa


nekaniukaimɨkɨ, watsata nekaniuyeikamɨkɨ. Wakakaɨyari nepɨhɨkɨtɨni, mɨkɨta
neteɨterima mepɨhɨkɨtɨni». 'Ayumieme mɨpaɨta putayɨ:
17 «Watsata xekenayekɨneka,
xekeneuyupata.
Ketita mɨkati'itiya xepɨkatekumaɨwani,
ne 'ana nekanixetanaki'erimɨkɨ».
18 «Ne xe'ukiyari nekanihɨkɨtɨkamɨkɨ,
xemeta neniwema 'ukitsi 'ukari xepɨhɨkɨtɨni,
mɨpaɨ kanaineni Ti'aitame Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye».

7  Merikɨte ne'iwama nenaki'erima, mɨpaɨ temɨte'utahɨawariekɨ kename


1  

mɨpaɨ tiyurieni, tepɨta'itieka naimekɨ tita tawaiyaritsie 'axamɨtiyurie


meta ta'iyaritsie, tepaye'axɨaximeni Kakaɨyari te'ayemakatɨ tete'uximayatɨ
tepatsietɨ hepaɨna.

Papuru kemɨtiyutemawiekai, kurinitutari


mete'uhayewaku kememɨteyuriekai
2  Yu'iyarikɨ
xeketaneutanaki'eri tame. Nixeime 'axatepɨka'uyuri, tixaɨtɨ
xeime tepɨkate'unawairi, nixeime tepɨkate'u'itaiyaxɨ. 3 Mɨpaɨ kenemaine,

xehetsie nemɨtiuhɨpanikɨ nepɨka'utaine. Meripaitɨ mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawekai


kename ta'iyaritsie texeha'eriwa, kename 'axeikɨa tetaxewi tsepa temɨkwini
tsepa temayeneniereni. 4 Waɨkawamekɨri nepɨkane'iyaritɨa xehepaɨtsita,

yemekɨ 'aixɨa nepɨtikuxata xehepaɨtsita. Waɨkawa xepɨnetsitɨrɨkariya,


tsepa naimekɨ kenemɨti'uximatɨariekai, nepɨnɨtɨarie, hikɨ netemawierika
panayuhayewa.
5 Kepauka Matseruniya kwieyaritsie temu'axɨa tepɨkaka'uxipiwawekai

tawaiyaritsie, naimekɨ matsi tekani'uximatɨariekaitɨni. Ta'aurie


pɨtiyukwinekai, tataɨta tepɨmamakai. 6 Peru kemɨ'ane Kakaɨyaritɨtɨ mɨwanɨtɨa

mɨkɨ memɨyuheiwerie, tameta mɨkɨ kataniunɨtɨani, Titu munuakɨ, 7 munuakɨ


xeikɨa pɨkatixaɨ, matsi mɨkɨ munɨtɨariekɨ xehepaɨtsita tepunɨtɨarie tameta,


tatikuxaxatɨwakaku Titu kexemɨtatexeiyakukai, kexemɨteyuhiweriekai,
kexemɨteyumexɨitɨa nehetsiemieme. 'Ayumieme ne matsi yemekɨ
nepɨnetemawiekai.
8 Nexapakɨ tsepa nemɨxe'uheiweritɨa, yɨkɨ nepɨkatinekɨhɨawe. Tsepa yɨkɨ

nemɨtinekɨhɨawekai 'ana, mɨpaɨ netimaitɨ mɨkɨ xapa tsikeretsɨ yapaɨmexɨa


mɨxe'uheiweritɨakɨ, 9 peru hikɨ matsi nepɨnetemawie. Xemuheiweritɨariekɨ,

mɨkɨkɨ nepɨkanetemawie. Matsi yaxete'uheiweritɨarieka xemɨte'uhayewaxɨkɨ


kexemɨteyuriekai, 'ayumieme nepɨnetemawie. Kakaɨyari yatixepitɨakaku
xekaniuheiweritɨarieni, 'ayumieme tixaɨtɨkɨ tepɨkatexe'ukwinitɨa mɨpaɨ
temɨte'uyurikɨ. 10 Xɨka yuheiwerieka Kakaɨyari yatipitɨakaku, pɨtihayewa

kemɨtiyurienekai, meta pɨtawikweitsitɨarieni. Tihayewame kemɨtiyurienekai,


tawarita 'axapɨkatiyɨkɨhɨaweni mɨtiuhayewaxɨkɨ. Mexɨka yuheiwerieka
2 Kurinitutari 7  1958

kwiepa memɨtama wahepaɨ xeikɨa, pɨpitɨarieni mumɨnikɨ. 11 Neuxei  

kemɨtiuyɨ kepauka Kakaɨyari mɨxe'upitɨa xemɨyuheiweriekakɨ. Mɨkɨkɨ


xepuyuwaɨri, mɨkɨ meta, xepɨyutahekɨataxɨ yuniukikɨ, xepɨyuyehekaxɨa,
xeputimama. 'Ana xepɨnetsixeiyakukai, xepɨyumexɨitɨakai, 'aixɨa xepiyuri
naime. Naimekɨ xekaniyuhekɨatani xemɨ'itiyakɨ mɨkɨ kemɨtiuyɨkɨ. 12 Merikɨte,

mɨpaɨ nepɨtixe'u'utɨiri, peru kemɨ'ane yu'iwa 'axamuyuri meta 'axamu'itɨarie


neha'eriwatɨ xeikɨa nepɨkatiu'utɨa. Xeme yɨkɨmana mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ
kexemɨteyuwaɨriya tahetsiemieme Kakaɨyari xexeiyakaku, 'ayumieme
yanepɨtiu'utɨa. 13 Mɨpaɨ mɨtiuyɨkɨ, 'ayumieme tepunɨtɨarie tame.

Mɨkɨ meta, tame mɨpaɨ tete'unɨtɨarieka, matsi waɨkawa


tekanitatemamawiekaitɨni Titu mɨyutemawiekaikɨ, yunaitɨ kayuwatɨ
xemipitɨakɨ 'iyarieyatsie. 14 'Aixɨa kenemɨtitaxatɨa xehepaɨtsita,

nepɨka'utewiyatsitɨarie neniuki hepaɨtsita. Matsi yaxeikɨa yuri


ketemɨtexekuxaxatɨwakai naimekɨ, mɨpaɨta kaniyuritɨkaitɨni Titu 'aixɨa
ketemɨte'itaxatɨa. 15 Mɨkɨta kwinimieme matsi kanixenaki'erieka xeha'eriwatɨ

yaxemɨtekahukɨ yunaitɨ, xeha'eriwatɨ kexemɨte'itanaki'eri xeheumamatɨ


meta xe'utiyɨyɨakatɨ. 16 Neta nepɨnetemawie nemɨyɨwekɨ nemɨnenɨtɨanikɨ

xehepaɨtsita naimekɨ.

Tumini kememɨte'ukuxeɨri Kakaɨyari teɨterimama wahetsiemieme

8   Hikɨ
ta'iwama tepɨtexetaxatɨanikeyu, Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyaritɨ
1

kemɨtiwarupitɨa mɨkɨ memeyutixexeɨriwa Matseruniya kwieyaritsie.


2 Waɨkawa mepɨ'inɨatsietɨwe me'uximatɨarietɨ, peru watemawierika

panayuhayewa. Tsepa yemekɨ tixaɨtɨ memɨkatehexeiyakai, mepitimɨiriyaxɨ


'aixɨa 'iyarikɨ kememɨtewamikwakai. 3 Kenemɨtiunierixɨ yanepɨtihekɨata.

Kememɨteyɨwawekai xeikɨa nepɨkahaine, matsi yemekɨ mepɨka'uyutikweri


kememɨtewamikwakai hipame. Yɨkɨmana 4 waɨriyarika metatsipitɨatɨ

mekataniutawawirieni mɨpaɨ temɨtewataunienikɨ, mewaparewietɨ


memɨyuxewinikɨ Kakaɨyari teɨterimama wahamatɨa. 5 Ketemɨteku'eriwakai

mɨpaɨ memɨteyurienikekaikɨ yamepɨkate'uyuri. Matsi mekaniyuyetuani


meri Ti'aitame mɨtiwata'aitɨanikɨ, tameta temɨtewata'aitɨanikɨ Kakaɨyari
mɨpaɨ mɨtinakekɨ. 6 'Ayumieme Titu tekaniutawawirieni 'ikɨ 'imikierikɨ

mɨraye'atɨanikɨ xeme xehetsɨa mɨkɨ meripaitɨ mitsutɨakɨ 'ixeɨrietɨ. 7 Waɨkawa


naitɨ katinitimɨirirɨmeni xehetsiemieme kexemɨteyurie, yuri xete'erietɨ,


xetekuxatatɨ, xetemaitɨ tita mɨreuyewetse, naimekɨ xeyuwaɨriyatɨ
texenaki'eriekaku. Merikɨte, yaxeikɨata 'ikɨ 'imikieri xekeneutimɨiriya.
8 Netixe'aitɨatɨ hikɨ nepɨkatixekɨhɨawe. Matsi hipatɨ mɨpaɨ

memɨteyuwaɨriyakɨ, nexe'inɨatatɨ nepaine, xɨka xehekɨatsieka xemeta


mɨkɨ wahepaɨ kename xeteyukanaki'erie. 9 Xeme mɨpaɨ xepɨtehetima 'aixɨa

kemɨtiuka'iyari Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu. Mɨkɨ tsepa mɨxikutɨkai,


xehetsiemieme tixaɨtɨ karexeiyatɨ payuyeitɨa, xeme xikutsixi xemakɨnekɨ,
mɨkɨ tixaɨtɨ karexeiyatɨ matɨakɨ.
10 'Ikɨ hepaɨtsita kenemɨtiku'eriwa mɨpaɨ nekatinixe'utaxatɨani.

'Aikɨ xepuyuwaɨri xemitsutɨanikɨ mɨpaɨ xeteyurietɨ. Merikɨte, hikɨ


'aixɨa kaniyɨmɨkɨ xehetsiemieme xɨka mɨpaɨ xete'uyurieni, 11 xɨka

1959  2 Kurinitutari 8

mɨpaɨ xete'aye'atɨani kexemɨteyurie. Xe'iyari kemɨ'anenekai mɨpaɨ


xemɨteyuwaɨriyanikɨ, mɨpaɨta xeketenaye'atɨaka, kexemɨteyɨwawe. 12 Xɨka  

xewitɨ yatiyurieneni 'iyarieya ya'anekaku, tita mɨrexeiya mɨtiyetuani mɨkɨ


pɨnaki'eriyarieka, tita mɨkarexeiya pɨkatixaɨ.
13 Perutsɨ ne mɨpaɨtɨtɨ nepɨkahaine hipame xewaparewietɨ

xemɨhakakwinikɨ nepɨka'utaine, 14 matsi waɨkawa xemɨtehexeiyakɨ hikɨ


nepaine. Tita hikɨ xehetsɨa mɨranuyuhayewa, mɨkɨkɨ xekeniwaparewieka


memɨteheuyehɨwa, mɨkɨta 'uxa'atɨni warie wahetsɨa ranayuhayewakaku
memɨxeparewienikɨ xeme kepauka xemɨteheuyehɨaka mɨpaɨ 'ana yunaitɨ
tepɨtehexeiyani, 15 yaxeikɨa kemɨre'uxa: «Kemɨ'ane waɨkawa mɨtiukuxeɨri,

pɨka'anayuhayewaxɨ. Kemɨ'ane 'etsiwa mɨtiukuxeɨri, tixaɨtɨ pɨkareuyehɨakai».

Titu
16  Pamɨpariyutsi Kakaɨyari nekanipitɨaka Titu mupitɨakɨ nehepaɨ
mɨtiku'eriwanikɨ ne xehetsiemieme kenemɨtiku'eriwa. 17 Kataniu'enieni

ketemɨte'iwawiriekai xehetsɨa mɨmiekɨ, mɨkɨ matsi yemekɨ


kaniyuwaɨriyakaitɨni, yɨkɨmana mɨyemie. 18 Hamatɨanata tekananɨnɨ'akuni

ta'iwa mɨmatiwa niuki 'aixɨa manuyɨne mɨkuxata, yunaitɨ naitsarie


memɨyutixexeɨriwa memeitima. 19 Mɨkɨ meta, memɨyutixexeɨriwa

mekanenayexeiya tahamatɨa mɨyemiekɨ 'ikɨ 'imikieri temanɨ'ɨnitsie


ketemɨtehɨritɨarie, Ti'aitame hepaɨtsita 'aixɨa mɨtikuxaxatsiwanikɨ,
temɨmatsiɨkɨnikɨ tameta ketemɨtetawaɨriya. 20 Mɨpaɨ tepɨtetakweriwayurie,

xewitɨ kapa niukixiekakɨ 'ikɨ 'imikieri hepaɨtsita kemɨtiwaɨkawa kɨmana


temɨhɨritɨarie. 21 Tita 'aixɨa mɨti'ane, mɨkɨkɨ tepɨtamexɨitɨa Ti'aitame

kemɨtatixeiya, meta teɨteri kememɨtatexeiya.


22 Wahamatɨa ta'iwa tekananunɨ'akuni. Mɨixamexɨa te'ita'inɨataka,

tepeitima kemɨtiyuwaɨriya. Hikɨ matsi waɨkawa pɨyuwaɨriya, waɨkawamekɨ


yuri mɨtixe'eririekɨ xeme. 23 Titu hepaɨtsita, mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe ne'iwa

pɨhɨkɨ meta ti'uximayatame xehetsɨa, ta'iwamata hipame wahepaɨtsita,


mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa wanɨ'arima mepɨhɨkɨ, wakɨmana Kɨritsitu
mariwemekɨ mɨkuxaxatsiwakɨ. 24 'Ikɨ xekeniwahekɨatsitɨiyani kename yurikɨ

kexemɨteyukanaki'erie, kename yuri 'aixɨa ketemɨtewakɨhɨawe xehepaɨtsita,


xaɨtsie memeyutixexeɨriwa mexexeiyakaku.

Tuminikɨ kememɨtewaparewienikekai 'iwamarixi

9   Merikɨtsɨ,
mɨpaɨ kexemɨte'ikuxeɨri Kakaɨyari teɨterimama
1

wahetsiemieme, tawarita niuki pɨkaheuyewetse mɨkɨ hepaɨtsita


para nemɨtixe'utɨiriekakɨ. 2 Ne mɨpaɨ nepɨtimate kexemɨteyuwaɨriya,

'ayumieme 'aixɨa nepɨtiwakuxaxatɨwa matseruniyatari xehepaɨtsita. Mɨpaɨ


nepɨtiwakɨhɨawe, 'akaiyatari 'aikɨ mepɨha'aritsiekai mɨpaɨ memɨteyuriekakɨ.
Mɨpaɨ meteyuwaɨriyatɨ mɨkɨta yuwaɨkawatɨ mɨpaɨ memɨteyumexɨitɨakɨ.
3 Nekaniwaranunɨ'amɨkɨ ta'iwama nɨkatɨ yakɨxeikɨa rayanikɨ tita 'aixɨa

nemɨtiwakuxaxatɨwa xehepaɨtsita, tita xemɨte'ukuxeɨri, mɨkɨ nexatatɨ.


Peuyewetse matsi xemɨyuha'aritɨakakɨ yaxeikɨa kenemɨtiwakɨhɨawekai
xehepaɨtsita. 4 Matseruniyatari ne'utɨma xɨka me'u'axɨanike, mɨkɨ xɨka

2 Kurinitutari 9  1960

mexe'utaxeiyake xekaha'aritsiekame, xepɨtatsitewiyatsitɨanikeyu tame


'atsitekatexe'utahɨaweyu xehetsiemieme ketemɨtehekɨata. 5 'Ayumieme

mɨpaɨ netiu'erieka meuyewetsekɨ 'iwamarixi nekaniwarutawawirieni


mɨkɨ meri memɨyehukɨ xehetsɨa, memɨxekuha'aritsitɨanikɨ mɨpaɨ 'aixɨa
kexemɨteyuriekukai meripaitɨ xemɨtewamikwanikɨ hipame. Peuyewetse
mɨkuha'aritsienikɨ xe'iyari ya'anekaku, yuhetsiemieme xe'ikweriekaku pɨkatixaɨ.

Kemɨ'ane waɨkawa mika'eni


6  'Ikɨ
xekena'eriwani: Kemɨ'ane 'etsipaɨmeme muka'e yu'imɨari 'ikwerietɨ,
'etsiwa xeikɨa kanika'itsanamɨkɨ meta kemɨ'ane waɨkawa mika'eni, mɨkɨ
'anayuhayewame kanika'itsanamɨkɨ. 7 Yuxexuitɨ matɨaripaitɨ yɨkɨmana

kememɨteyɨhɨawixɨ yu'iyaritsie, mɨpaɨ meketeheyurieka, mekayuheiwerietɨ


mewiyariekame mekayu'erietɨ, mɨpaɨ pɨta meketewamikwani. Kakaɨyari
kaninaki'erieka kemɨ'ane yutemawietɨ mɨtiyetuaya. 8 Kakaɨyari kaniyɨweni

mitimɨiriya tita mɨtixepitɨa 'aixɨa tiuka'iyaritɨ, manayuhayewanikɨ. Xɨka


mɨpaɨ 'aneni, yuheyemekɨ naitɨ mɨreuyewetse xepɨtehexeiyani, xepɨyɨwaweni
'aixɨa xemɨteyuriekakɨ naimetsie. 9 Kemɨre'uxa:

«Naitsarie katiniwayetuirieni yupiinite, katiniwarumini tixaɨtɨ


memɨkatehexeiya,
heitseriemekɨ yatikamietɨ tita mɨtiuyuri yuheyemekɨ 'epɨtiteriwe».
10 Kemɨ'ane 'imɨari mimikwa 'etsame, 'ikwai mɨtatsimikwa mɨtikwaiyanikɨ,

mɨkɨta xeme pɨxemikwani, pɨtimɨiriyani tita xemɨte'uka'etsa


pɨtitixuawitɨani tita mɨtiutixuxuawere heitseriemekɨ yaxemɨtekahukɨ.
11 Naime hepaɨtsita xikutsixi xepayeitɨarieni yemekɨ 'aixɨa 'iyarikɨ

xemɨtewamikwanikɨ hipame. Ketemɨteyurie, mɨpaɨ xetewamikwakaku,


Kakaɨyari pamɨpariyutsi kanipitɨariekamɨkɨ. 12 Mɨpaɨ xetewaparewiekaku

yu'uximayatsikakɨ kememɨteheuyehɨwa xeikɨa Kakaɨyari teɨterimama


xepɨkatewamikwa, matsita waɨkawamekɨ meyutemamawietɨ Kakaɨyari
hepaɨtsita 'aixɨa mepaitɨkani. 13 Xeme xepɨmatsiɨkɨ kexemɨte'u'inɨatsie mɨpaɨ

xemɨtewaparewiekɨ. 'Ayumieme 'aixɨa mekaniutiyuaneni Kakaɨyari hepaɨtsita


yaxemɨtekahukɨ, yaxeikɨa kexemɨteyuhekɨata niuki 'aixɨa manɨyɨne hetsie
xetewiyatɨ Kɨritsitu hepaɨtsita mɨtikuxata, 'aixɨa 'iyarikɨ xemɨwarumikɨ mɨkɨ
hipameta yunaime. 14 Yaxeikɨata xehetsiemieme kepauka memɨyutinenewiwa

mekanixeheiwe'eriekakuni, Kakaɨyari kwinimieme 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ


xehetsiemieme. 15 Pamɨpariyutsi Kakaɨyari kepitɨarieka, mɨpaɨ mɨtatiumikɨ

ketemɨkateyɨwawe yatemɨtehekɨatanikɨ.

Papuru yuhetsie kemɨtiutaniu, kemɨreye'atɨa yɨhɨritɨarika

10   Hikɨ
ne Papuru nekanixewawirieka, kemɨtiyukanaki'erie
1

meta 'aixɨa kemɨtiuka'iyarikɨ Kɨritsitu, mɨpaɨ nepaine. Tahɨxie


te'utinierekaku tixaɨtɨ nepɨkatihɨkɨ xeniu xehetsɨa ne'uyeikatɨ, 'ateewa
ne'uyeikatɨ pɨta nepɨnewaɨriya kenemɨtixe'utahɨawe. 2 Merikɨte,

nepɨxewawirie mɨkaheuyewekanikɨ nemɨxetahɨawekɨ ne'ane'eriyatɨ


xehetsɨa nenuame, tsepa mɨpaɨ nemɨtimate, xɨka 'aixɨa 'anekame ne'erieka
nemɨyɨwekɨ nemane'eriyanikɨ hipame wahepaɨtsita, waitsie tetewiyatɨ
1961  2 Kurinitutari 10

te'u'uwame memɨtatsi'erie, mɨkɨ wahepaɨtsita. 3 Tsepa 'atemu'uwa kwiepa,


waitsie tetewiyatɨ tepɨkatakwitɨwe. 4 Waitsie pɨkamieme kuya tepɨaya


kɨmana temɨtakwitɨwe, matsi pɨta pɨtɨrɨkawi Kakaɨyari hetsiemieme,


temika'unaxɨanikɨ kuyaxi waki. 5 'Iyaritɨarika tekanika'unarɨmeni teɨteri

kememɨteyɨkɨhɨawe, tsepa kemɨtitita Kakaɨyari mɨraye'unie memɨkamaikakɨ,


mɨkɨ tekanika'unarɨmeni. Naime 'iyaritɨarika tepanutahɨwa yamɨtikamienikɨ
Kɨritsitu kemaine. 6 Taheyemekɨ tepɨha'aritsie temɨwa'uximatɨanikɨ yunaime

memɨkayuwaɨriya yamemɨtekahunikɨ, xe'aye'atɨarieyu xeme yaxetekahutɨ.


7 Xekeneuyɨ'ɨwiya tita xehɨxie mɨtixuawe. Xewitɨ xɨka yu'iyaritsie Kɨritsitu

hetsɨa mieme yu'erieka, mɨpaɨta matsi yu'iyaritsie ketiyɨkɨhɨaweni,


mɨkɨ Kɨritsitu hetsɨa kemɨtimieme, tameta hetsɨana temɨmiemetekɨ.
8 'Ikɨ heitserie temexeiya tame, Ti'aitame mɨpaɨ pɨnetiupitɨa

nemɨxetɨrɨkariyanikɨ, nemɨxeka'unaxɨanikɨ nepɨka'utaine. Merikɨte, xɨka


'etsiwa ne'anuyehaitɨrɨweni mariweme nexatatɨ 'ikɨ heitserie temexeiyakɨ,
nepɨkanetewiya mɨpaɨ ne'utaitɨ. 9 'Aixɨa pɨkayɨni xɨka nexemariutame

ne'eriwani xapakɨ. 10 Mɨpaɨ pɨraniuwa: «Xapakɨ kemaine pahete pɨtɨrɨkawi,


peru yuwaiyaritsie 'uwa 'uyeikatɨ pɨkayɨwe, yuniukitsie pɨxani'eriwa».


11 Mɨpaɨ ketiyɨkɨhɨaweni kemɨ'ane mɨya maine, ketemɨ'anene taniukitsie xapa

tewewietɨ 'ateewa te'u'uwatɨ, mɨpaɨ yaxeikɨa tepɨteyurieni 'ate'u'uwatɨ.


12 Mɨkɨ meta, tame tepɨkatawaɨriya temanuyukayayatsanikɨ wa'aurie,

temɨta'inɨatanikɨ wahepaɨ te'anenetɨ, mɨkɨ yuhetsiemieme memɨyuhekɨata


memɨmariwanikɨ. Mɨkɨ matsi memɨyuti'inɨatakɨ yu'inɨarikɨ, yɨkɨmana
memɨyuxeiyakɨ meyu'inɨatatɨwetɨ, 'atsimepɨkatemaiwawe. 13 Tame  

pɨta mariwemekɨ ketemɨtetaxata, kemɨreyɨ hakewa temɨkahe'aitɨarie


'atsitepɨkahaitɨka. Matsi Kakaɨyari kemɨtare'inɨatsiri, mana kemɨreyɨ
tepɨtekuxata tetaxatatɨ. 'Atsita xehetsɨa paitɨ tepu'inɨatsiyarie. 14 Xɨka

xehetsɨa tekahɨritɨariekake, tepanuyehaitɨrɨwenikeyu mɨpaɨ te'utiyuatɨ,


peru tame meri tepu'axɨa xehetsɨa niuki Kɨritsitu hepaɨtsita 'aixɨa manuyɨne
tekuxatatɨ. 15 'Ayumieme tahetsiemieme ketemɨtekuxata, kemɨreyɨ hakewa

temɨkahe'aitɨarie 'atsitepɨkatekuxata. Hipatɨ kememɨte'uximaya hepaɨtsita,


'atsitepɨkahaitɨka kename tame pɨta mɨpaɨ tete'uyuri te'utiyuatɨ. Mɨkɨ
meta, mɨpaɨ yuri tekateni'erieka xehepaɨtsita, kepauka xemutixuxuawereni
yuri xete'erietɨ, 'ana tepɨkatsaipɨneni xehetsɨa xeikɨa temɨte'uximayakakɨ.
Naitsarie pɨta hakewa teme'inɨatsiyarie, mana tepɨte'uximayaka. 16 Hikɨ  

xe'aurie paitɨ niuki 'aixɨa manuyɨne tepɨkuxatani. Hakewa xewitɨ


mɨkara'uximayatsie, mɨpaɨ 'anari xewitɨ mɨpaɨ pɨkara'eriwani kename
mɨra'uximayatsie teteyurie. 17 Matsitsɨ niuki kemaine, «Kemɨ'ane mariweme

mɨxatamɨkɨ, Ti'aitame mariweme kexatani». 18 Kemɨ'ane yɨkɨmana


mɨyuhekɨata, mɨkɨ pɨkamatsiɨkɨ kemɨtiu'inɨatsie, matsi kemɨ'ane Ti'aitame


hetsiemieme mɨtiyuriene, mɨkɨ pɨta pɨmatsiɨkɨ kemɨtiu'inɨatsie.

Papuru meta nɨ'ariekate yakɨ memɨtekuxata

11   Xɨka
xete'unewienike tewi 'atsimɨkatimate hepaɨ nemɨtikuxata.
1

'Ayumieme xekeneteneunewiri. 2 Hikɨ kenemɨti'ɨtetsa xeme


xehetsiemieme, mɨkɨ Kakaɨyari hetsɨa kanimiemetɨni. Nepɨxeyetua xeime


2 Kurinitutari 11  1962

hetsɨa, Kɨritsitu hamatɨa xemɨyuxewinikɨ, yaxeikɨa 'ɨimari kemɨtiwikitɨariwa


'uki yuxewitɨ xeikɨa mitiwitɨnikɨ. 3 Peru nepeuma kapa xete'u'itaiyarienikɨ

kexemɨteyɨkɨhɨawe yu'iyaritsie, yaxeikɨa mɨkɨ kuu 'Ewa kemɨtiu'itaiyaxɨ.


Mexɨka mɨpaɨ tiuyɨnike, xe'iyari pɨkayuxewinikeyu, Kɨritsitu hetsie
xeikɨa xepɨkatewiyanikeyu, xepɨka'itiyakakeyu. 4 Kari 'aixɨa 'anemekɨ

xekanitanewieni xɨka xewitɨ nuani xeime Ketsutsi yɨkɨ mɨ'ane kuxatatɨ


tame ketemɨkatexe'uxatɨa, mexɨka xekuxaxatɨwani xeime 'iyari yɨkɨ
mɨ'ane xeheixeiyatɨ xemakɨnekɨ xemɨka'itanaki'eriwawe, mexɨka niuki
'aixɨa manuyɨne yɨkɨ mɨ'ane xekuxaxatɨwani xemɨka'itanaki'eriwawekai.
Xɨari xepɨwanewie mɨya memɨtekuxata. 5 Ne mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, mɨkɨ

kwinimieme waniu memɨnɨ'ariekate, mɨkɨ tixaɨtɨ mepɨkatehexeiya neta


kenemɨkareixeiya. 6 Tsepa kemɨ'ane mɨkaniuwe hepaɨ nemɨtikuxata,

tewi 'atsimɨkatimate hepaɨ nepɨka'ane kenemɨtimaiwe. Matsi naimekɨ,


ketemɨ'anene yatepɨtexehekɨatsitɨiya, yunaitɨ kememɨtatexeiya.
7 ¿Ne keri'axanetiuyuri kepauka tixaɨtɨ nekatihɨkɨtɨtɨ nemaneyeitɨa

xeme pɨta tixaɨtɨ xetehɨkɨtɨtɨ xemayeitɨarienikɨ, keri'axanetiuyuri


nekatixewawirietɨ nemɨxekuxaxatɨwanikɨ Kakaɨyari niukieya 'aixɨa
manuyɨne? 8 Xaɨtsie memeyutixexeɨriwa nekaniwanawanekaitɨni yakɨtɨtɨ,

watumini nenaki'erietɨ, xehetsiemieme nemɨti'uximayakakɨ. 9 Xehetsɨa  

ne'uyeikatɨ kepauka nemɨreuyehɨakai, nepɨkaxe'uximatɨakai xeme.


Kenemɨreuyehɨakai mepɨnetemikwakai ta'iwama Matseruniyatsie memeyekɨ.
Mɨpaɨ netiyurienetɨ naimekɨ nepɨkanetauniekai nemɨxe'uximatɨanikɨ, mɨpaɨta
yaxeikɨa nepɨtiyurieneni. 10 Yuri kemaine Kɨritsitu, neta yuri nepaine.

'Ayumieme mɨpaɨ nepaine, yemekɨ mɨpaɨ nepɨtihekuatsieka naitsarie 'Akaiya


kwieyaritsie. 11 ¿Titayari mɨpaɨ netinemate? Nemɨxenaki'eriekɨ 'ayumieme

mɨpaɨ nepɨtinemate. Kakaɨyari mɨpaɨ pɨtimate kenemɨtixenaki'erie.


12 Kenemɨtiyuriene, yaxeikɨa mɨpaɨ nepɨtiyurieneni. Mɨkɨ memitsutɨanikeyu

tahepaɨ metexeiyarietɨ, mamariwawemete kememɨteyuxatanikeyu, mɨpaɨ


netiyurienetɨ nekaniwatewiyatsitɨamɨkɨ. 13 Mɨya memɨ'anene yakɨ xeikɨa

nɨ'ariekate mekanihɨkɨtɨni. Te'uximayatamete memɨteyu'itaiya, tsepa


memuyupata Kɨritsitu nɨ'arimama wahepaɨ memɨteyuxexeiyanikɨ. 14 Mɨkɨkɨ  

tepɨkahɨxiyaka. 'Atsita Tsatanaxi puyupata hekɨaripa mieme niuki tuayame


hepaɨ mɨtiyuxexeiyanikɨ. 15 'Ayumieme mariweme tepɨka'erie xɨka mɨkɨ

hetsiena mieme memɨte'uximaya me'uyupata, mɨkɨ tita mɨtiheitserietsie


mieme memɨte'uximaya wahepaɨ memɨteyuxexeiyanikɨ. Mɨpaɨ
mepɨte'aye'axɨani, kememɨte'uximaya mɨpaɨ mepɨte'akapitɨarieni.

Papuru kemɨtiukwinixɨ nɨ'ari mɨhɨkɨtɨkaikɨ


16  Tawaritamɨpaɨ nepɨtayɨni, kapa xewitɨ 'atsinekatimaikame netsi'eriekakɨ.
Mexɨka mɨpaɨ 'aneme xenetsi'erieka, tsepa 'atsinemɨkatimate, tsikeretsɨ
xekeneneutanaki'eri, mariweme nemɨnexatanikɨ 'etsiwa yakɨtɨtɨ.
17 Kenemɨtikuxata hikɨ, Ti'aitame kemɨtikuxata 'atsinepɨkahaine, matsi

kemɨ'ane 'atsimɨkatimate hepaɨ, kemɨ'ane mɨmariwe mɨyuxata hepaɨ


mɨpaɨ yuri ti'erietɨ yuhepaɨtsita, mɨpaɨ pɨta nepaine. 18 Yumɨiretɨ

mamariwawemete mepɨyuxata tita yuwaiyaritsie mɨtimieme meteha'eriwatɨ


1963  2 Kurinitutari 11

xeikɨa. Merikɨte neta xɨari wahepaɨ yakɨtɨtɨ mariweme nepɨnexatani. 19 Kari


xeme xepɨtemaiwawe, 'ayumieme xeyutemamawietɨ xepɨwanewie mɨkɨ


'atsimemɨkatemate. 20 Xepinewie tsepa xewitɨ mɨxewiya xemɨte'uximayakakɨ

waɨriyarika, tsepa xepiini mɨtixe'utixɨtɨiri, tsepa mɨxe'anawiwiya,


tsepa mɨxetawe'erie, tsepa mɨxetawaya xehɨxie. 21 Tame xeikɨa mɨpaɨ

temɨkaxeyuriekaikɨ xɨari xeniu tepɨweraranikai, 'ayumieme xɨari xeniu


peuyewetse nenetewiyatɨ nemɨtaniuni.
Merikɨte, tewi 'atsimɨkatimate hepaɨ netikuxatatɨ 'akuxi mɨpaɨ nepaine,
xewitɨ kemɨtiyuwaɨriya tsepa kweriwa'anemekɨ, neta mɨpaɨ nepɨyɨwe
tsepa kweriwa'anemekɨ. 22 ¿Hepɨrayutsixi teɨteriyari metehɨkɨ? Neta

mɨkɨ nepɨhɨkɨ. ¿'Ixaheritsixi teɨteriyari metehɨkɨ? Neta mɨkɨ nepɨhɨkɨ.


¿'Apɨrahami metenuiwarimama? Neta mɨkɨ nepɨhɨkɨ. 23 ¿Kɨritsitu

hetsiemieme mete'uximaya? 'Atsimɨkatimate hepaɨ nepaine, ne matsi


waɨkawa yanepɨti'uximaya. Ne nepɨwara'iwa mɨixa neti'uximayatɨ, mɨixa
ne'anutahɨiwatɨ, waɨkawa nekuweiwatɨ, mɨixa nekweriwa'itɨarienetɨ
nemɨmɨnikɨ. 24 'Auxɨwimexɨa nepɨtiukwinixɨ huriyutsixi mete'aitakaku,

xeitewiyari heimana tamamata heimana 'atanauka paɨmexɨa


nepaukuweiyaxɨa. 25 Haikakɨa kɨyekɨ nepeukuweiyaxɨa. Heiwa mieme

nepeutituaxiexɨa tetexikɨ. Haikakɨa haramaratsie ne'uyeikakaku kanuwa


'amɨpa pukayunixɨ. Xeitukari meta xeitɨkari nepuhauximekai 'amatiyewatsie.
26 Mɨixa nekuyeikatɨ huyeta nepɨnekweriwayuriekai, hatuxametsie

neyukweriwayurietɨ, tenawayamete wahekɨ neyukweriwayurietɨ,


neteɨterima wahekɨ neyukweriwayurietɨ, teɨteri memɨkahuriyutsixi wahekɨ
neyukweriwayurietɨ, kiekaritsie neyukweriwayurietɨ, makumawetsie
neyukweriwayurietɨ, haramaratsie neyukweriwayurietɨ, mɨkɨ 'iwamarixi
memɨteyuterɨwa mete'itawatɨ wahepaɨtsita neyukweriwayurietɨ.
27 Neti'uximayatɨ meta waɨkawamekɨ ne'uxetɨ, mɨixa tukari nekakutɨ,

neheuhakamɨtɨ meta neheuharimɨtɨ, mɨixa tukari nekatikwatɨ,


neyexerimɨnetɨ meta nekaheukemaritɨ nepɨyɨane.
28 Mɨkɨ pɨkanaitɨ, peru manata tukarikɨ nepuyɨhɨawe yunaime

memeyutixexeɨriwa wahetsiemieme. 29 Xewitɨ xɨka weranini, neta


neweranitɨ nepaneyeitɨwa. Xɨka xewitɨ 'ukunuitɨarieni, mukunuitɨariekɨ


nepɨha'a neta. 30 Merikɨte xɨka xeniu heuyeweka mariweme mɨyuxatanikɨ,

ne xɨari mariweme nepɨnexatani, kenemɨtiwerani netikuxatatɨ. 31 Kemɨ'ane


Ti'aitame Ketsutsi mɨkakaɨyarieya mɨ'ukiyarieya, kemɨ'ane hepaɨtsita


'aixɨa mɨtikuxaxatsiwa, mɨkɨ mɨpaɨ pɨtimate nemɨkati'itawakɨ kenemaine.
32 Ramatsiku kiekaritsie 'Aretaxi kepauka mɨti'aitametɨkai, hetsɨana mieme

'itsɨkame kuyaximama mepɨtehɨkai ramatsikutari wakiekari kitenie


memɨnetsiwiyakɨ. 33 Ne nepɨneta'unaxɨ memɨkanetsiwiyakɨ, tetsariya

tenieyatsie neheukatuiyaka kiriwatsie neyekaitɨ tetsariya warita.

Kemɨtiupitɨarie yuwaiyaritsie mukutseiwanikɨ

12   Merikɨte,
xɨari peuyewetse mariweme nemɨnexatanikɨ, 'aixɨa kapɨyɨni
1

tsiepɨre. Peru heinɨtsipaɨ kenemɨtiunierixɨ, tita Ti'aitame matsiɨkɨme


mɨrayeitɨa, mɨkɨ hepaɨtsita nepɨtikuxatani. 2 Ne nepimate tewi Kɨritsitu hetsie

2 Kurinitutari 12  1964

mɨtiwiya. Tamamata heimana nauka wiyari 'anuyeyaku, kananutiwitɨkieni


mɨkɨ muyuawitsie Kakaɨyari hetsɨa yemekɨ. ('Atsinepɨkatimate xɨka 'iyarieya
xeikɨa 'anutiwitɨkieni, mexɨka waiyarieya naitɨ 'anutihanieni, Kakaɨyari
mɨpaɨ pɨtimate). 3 Merikɨtsɨ, mɨya 'aneme tewi nepɨmate (xɨka 'iyarieya

xeikɨa 'utihanieni, mexɨka waiyarieya naitɨ 'utihanieni 'atsinepɨkatimate,


Kakaɨyari mɨpaɨ pɨtimate) 4 panutiwitɨkie witsimɨraku'ane tsiepaitɨ. Niuki

kane'enieni mɨpatsie tewi mɨpaɨ mɨkatayɨnikɨ, tewi heitserie mɨkahexeiyakɨ


mɨpaɨ mainenikɨ. 5 Merikɨte mɨya 'aneme hepaɨtsita netikuxatatɨ mariweme

nepɨxatani, peru nekɨmana mariweme nepɨkanexatani, mexɨka nenexatani


kenemɨtiwerani nehaitɨ xeikɨa. 6 Tsɨrikɨte xɨka nenewaɨriyanike mariweme

nemɨnexatanikɨ, tewi 'atsimɨkatimate hepaɨ nepɨkatayɨnikeyu, yuri


nepainenikeyu pɨta. Perutsɨ nepɨkanewaɨriya mariweme nemɨnexatanikɨ,
kapa xewitɨ mɨpaɨ tiku'eriwanikɨ kename yɨkɨ ne'ane, kemɨnetixeiya
kemɨneti'enie, mɨpaɨ neka'aneme kapa 'eriekakɨ.

7 Kapa ne'anuyehaitɨrɨwenikɨ temawierika nera'eriwatɨ ne'iyaritsie,

nera'eriwatɨ mariwemekɨ matsiɨkɨtɨ kemɨrayeitɨarie nehetsiemieme,


'ayumieme nepupitɨarie newaiyaritsie nemɨkutseiwanikɨ. Tsatanaxi
tupirieya nepanayenɨ'aiyarie mɨnetsikuwayanikɨ, kapa ne'anuyehaitɨrɨwenikɨ
temawierika nera'eriwatɨ. 8 Haikakɨa Ti'aitame nekaniwawiriekaitɨni,

nehetsie mayeyanikɨ. 9 Peru mɨkɨ mɨpaɨ pɨnetiutahɨawixɨ: «'Aixɨa


netiuka'iyaritɨ kenemɨmatsiyuriene, tawarita tixaɨtɨ pepɨkareuyehɨaka.


Peweranikaku netɨrɨkariya paye'atɨariwa». 'Ayumieme nenetemawietɨ
matsi nepɨnexatani kenemɨtiwerani, Kɨritsitu tɨrɨkariyaya
nehetsie muyuhayewanikɨ. 10 'Ayumieme nepeunaki'a neweranitɨ,

'axanetikɨhɨawarɨwatɨ, nereuyehɨatɨ, netaweiyarietɨ, nenetexienetɨ,


Kɨritsitu hetsɨa nemɨmiemekɨ. Mɨpaɨ nepɨtimate, kepauka nemɨwerani,
'anari nekanitɨrɨkaɨyeni.

Papuru kemɨtiyu'iyaritɨakai kurinitutari


memɨyutixexeɨriwakai wahepaɨtsita
11 Merikɨtsɨ tewi 'atsimɨkatimate hepaɨ netikuxatatɨ nekanayani.
Xeme xekɨmana peuyewekai mɨpaɨ nemɨtiyurienikɨ. Peuyewekai matsi
xemɨnetsihekɨatanikɨ xeme pɨta kenemɨtimariwa. Hakewari mɨkɨ
kwini mieme waniu memɨnɨ'ariekate tixaɨtɨ mepɨkatehexeiya, neta
kenemɨkareixeiya, tsepa tixaɨtɨ nemɨkatihɨkɨ. 12 Tsikeretsɨ 'inɨari kɨmana

Kakaɨyari nɨ'arieya mɨmatsiɨkɨ puyɨ xehetsɨa, naimekɨ netiuka'eniwakaku,


naimetsie 'inɨari newewiekaku mamariwawemekɨ tɨrɨkaɨyemekɨ. 13 Ne  

nekɨmana nepɨkaxe'uximatɨa tumini hepaɨtsita. Mɨpaɨ netiyurienetɨ


nepɨkaxe'uximatɨakai, 'axanepɨxe'uyuri, yanetiwawawirietɨ hipame xaɨtsie
memeyutixexeɨriwa, 'axanepɨkawaruyuri. Xekeneteneuyehɨwiri xɨka
'axanexe'uyurieni.
14 Kamɨtsɨ hikɨ hairieka nepɨha'aritsie xehetsɨa nemɨyemiekɨ, tawarita

nepɨkaxe'uximatɨani. Nepɨkatiheiwe'erie xepiini, tukari xemexeiyanikɨ


pɨta nepɨtihiwe'erie. Waɨriyarika pɨkaheuyewetse tɨɨri memi'utanikɨ
yupaapama wahetsiemieme, wapaapama pɨta yutɨriyama wahetsiemieme
1965  2 Kurinitutari 12

memi'utanikɨ peuyewetse. 15 Netsɨ nenetemawietɨ nepɨtitixɨtɨani naime


nemɨrexeiya, meta nepunetaxɨtɨani xehetsiemieme, xeme xe'iyari 'aixɨa


mɨ'itɨarienikɨ. Perutsɨ xɨka waɨkawa nexenaki'erieka, ¿xeme 'etsiwa xeikɨa
xepɨnetsinaki'erie? 16 Merikɨte kwini mieme nepɨkaxewiyakai. Perutsɨ xeniu

ti'itawame nemɨhɨkɨkɨ nekanixetawiniyani netixe'itaiyatɨ. 17 ¿Merikɨ mɨkɨ


nemɨwareutanɨ'axɨa xehetsɨa, keri ne nexera'iwaxɨ wakɨmana? Pɨkatixaɨtsietɨ.


18 Ne Titu nekaniutawawirieni, hamatɨana xeime ta'iwa nekanenɨ'ani.

¿Merikɨte, nɨtsɨtɨ Titu 'axapɨretiyuriexɨa xehetsɨa? Hawaikɨ. ¿Matsi tame


yaxeikɨa tekateniku'eriwani meta huye yaxeikɨa 'anekame tekaniuweiyani?
19 Xɨari mɨpaɨ xepɨteku'eriwa kename 'ikɨ niukikɨ naimekɨ tahetsiemieme

te'utiniuka xemɨtatsi'enienikɨ xeme. Pɨkatixaɨri. Matsi Kakaɨyari


tatsixeiyakaku, Kɨritsitu hetsie tetewiyatɨ, mɨpaɨ pɨta tepɨtekuxata.
Tanaki'erima naime ketemɨteyurie, xemɨtɨrɨkariyarienikɨ pɨ'ayumieme.
20 Nepɨma xeikɨa kapa nenuame nexe'ukaxeiyakɨ kemɨkanetinake

xe'aneneme, xemerita kapa xenetsi'ukaxeiyakɨ kemɨkatixenake ne'anekame.


Nepɨma kapa xeyukwitɨwenikɨ, xeyɨ'ɨtetsaiyanikɨ, xeyuhekatɨwenikɨ,
xetekuwautɨwenikɨ hipame xemɨwara'iwanikɨ, xewaruniukimanikɨ hipame,
yunakata xeyuniukimanikɨ, xeteyukatawe'eriekakɨ, xeyuxamuriekakɨ.
21 Nepɨma nenuayu tawarita nekakaɨyari tixaɨtɨ nekatihɨkɨtɨme

netsi'ayeitɨanikɨ xehetsɨa ne'uyeikakaku, neneheiweriekakɨ newara'eriwatɨ


yumɨireme 'ana meripai 'axamemɨteyuriekai memɨkate'uhayewaxɨ
'axameteyurietɨ meka'itiyatɨkaitɨ, mewakumaɨwatɨ kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya
mɨkayɨkɨna, meyutatuatɨ memɨrukuyatɨwenikɨ kememɨteyukahiwe'erie.

Teutɨarika

13   Hairiekari
nekaniyemieximeni xehetsɨa hikɨ. «Yuhutatɨ yatɨni
1

yuhaikatɨ memunenierixɨ waniukikɨ naitɨ 'aixɨa katiniyɨmɨkɨ».


2 Meripaitɨ mɨpaɨ nepɨtiwarutahɨawixɨ mɨkɨ 'ana 'axamemɨteyuriekai

xehetsɨa ne'uyeikakaku hutarieka nemunua, hikɨta xehetsɨa neka'uyeikatɨ


yaxeikɨa mɨpaɨ nepɨtiwakɨhɨawe hipameta yunaime, tawarita xɨka nenuani
nepɨkawahayewa. 3 'Inɨari xepɨwawa kename Kɨritsitu 'u'inɨatsie maniuka

netikuxatakaku ne, 'ayumieme nepɨkawahayewa. Mɨkɨri pɨkawerani


kemɨxeyuriene, matsi kanitɨrɨkaɨyeni xehetsie tiwiyatɨ. 4 Tsepa kuruxitsie

mumierie mɨweranikaikɨ, Kakaɨyari mɨtɨrɨkaɨyekɨ kanayeniereni matsi.


Tameta tsepa hetsiena temɨtewiya tepɨwerarani, matsi Kakaɨyari
mɨtɨrɨkaɨyekɨ hetsiena tetewiyatɨ tepayeneniereni texeparewienike.
5 Xekeneuyu'inɨata xɨka 'aku 'axe'u'uwani yuri xete'erietɨ mexɨka katixaɨtɨni.

Xekeneyu'iyaritɨaka xɨka 'aku mɨpaɨ xete'u'inɨatsieni. ¿Yuxexuitɨ yu'iyaritsietɨ


mɨpaɨ xemɨkatenetimaiwawe kexemɨ'anene, Ketsutsi Kɨritsitu xehetsie
mɨtiwiyakɨ? Xɨka Kɨritsitu hetsie yurikɨ xekatewiyani, mɨpaɨ katinimatsiɨkɨni
xehetsie pɨkayeka. 6 Neri nepɨta'ikwewa yuri neti'erietɨ kename mɨpaɨ

xetehetimani, kename tame tekaxani'eriwa. 7 Nenewieri tepipitɨa Kakaɨyari,


xeme 'axaxemɨkateyuriekakɨ. Mɨpaɨ tepɨkate'iwawirie teɨteri memɨ'inɨatsie


wahepaɨ temɨtetaxexeiyanikɨ xeikɨa, matsi xeme 'aixɨa xemɨteyuriekakɨ
pɨta mɨpaɨ tepɨte'iwawirie, tsepa tame xani'eriwamete temɨ'eriwa. 8 Tame  
2 Kurinitutari 13  1966

tɨrɨkariya tepɨkahexeiya temeye'uniekakɨ tita yuri mɨraine, tita yuri mɨraine


hetsiemieme temɨte'uximayakakɨ xeikɨa tɨrɨkariya tepexeiya. 9 'Ayumieme

tepɨtatemamawie kepauka temɨwerarani tame, xeme pɨta xetɨrɨkawikaku.


Mɨpaɨta tepɨtetanenewiwa, xemaye'atɨarienikɨ xeme. 10 'Ayumieme mɨpaɨ

nepɨtiuti'utɨa xehetsɨa neka'uyeikatɨ, xehetsɨa nenuame tɨrɨkaɨyemekɨ


nemɨkatiyurienenikɨ, tsepa heitserie nemexeiya mɨpaɨ nemɨtiyurienenikɨ.
Ti'aitame mɨkɨ heitserie pɨnetsi'upitɨa nemɨxetɨrɨkariyanikɨ, nemɨxeka'unakɨ
mɨpaɨ pɨkanetiupitɨa.

'Imatɨrieka waɨritsika kemɨtiwarunɨ'airiexɨa


11 Merikɨte ne'iwama, xekeneyutemamawieka. Xekenaye'axɨaka
xemɨmanetsikitɨarienikɨ. Xekenene'enieka kenemɨtixetuika. Xekeneyuxewini
kexemɨteyɨkɨhɨawe yu'iyaritsie. 'Aixɨa xeketeneyuxeiyani. Mɨpaɨ
xɨka xeteyurieka, Kakaɨyari mɨtatsipitɨa temɨtetakanaki'eriekakɨ
temɨka'uximatɨariekakɨ ta'iyaritsie, mɨkɨ xehamatɨa kaniuyeikamɨkɨ.
12 Xekeneyuwaɨritɨaka xeyuwiyatɨ Kakaɨyari teɨterimama xemɨhɨkɨkɨ.

13 Kakaɨyari teɨterimama yunaitɨ mekanixewaɨritɨaka.


14 Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa ketiuka'iyarini yunaime xehetsiemieme,


Kakaɨyari kexenaki'erieka, 'Iyari Mɨtiyupata kexe'utaxewiriya yunaime.


Karatsiyatari
Kemɨtiwarunɨ'airi Papuru

Waɨritsika

1   Ne,
Papuru, nɨ'ariekame nekanixewaɨritɨaka. Kenemɨtiuhɨritɨarie,
1

teɨteri mepɨkanetsiheyenɨ'a, tewi pɨkanetsi'anayexei. Ketsutsi Kɨritsitu


pɨta kanenanayexeiya nɨ'ariekame nemayanikɨ. Kemɨ'ane 'umierieku
menutanieritɨa, Kakaɨyari mɨta'ukiyari, mɨkɨ mɨpaɨ kanetiniuhɨritɨani.
2 Ta'iwama nehamatɨa memu'uwa teyunaitɨ tekanixewaɨritɨaka,

xeme Karatsiya kwieyaritsie xemeyutixexeɨriwa:

3  Kemɨ'ane mɨta'ukiyari Kakaɨyari meta kemɨ'ane mɨti'aitame


Ketsutsi Kɨritsitu, 'aixɨa mekete'u'iyarini xehetsiemieme,
mekexepitɨaka xemɨka'uximatɨariekakɨ yu'iyaritsie. 4 Mɨkɨ

Ketsutsi kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨyuyetua, tame 'axatemɨteyurie


temɨxɨnarienikɨ. 'Ayumieme pɨtatsitawikweitsitɨani, hikɨ miemetexi
'axamemɨteyurie watsata te'u'uwakaku. Mɨpaɨ katininakeni
takakaɨyari ta'ukiyari. 5 Witsiketikuxaxatsiwani mɨkɨ hepaɨtsita

yuheyemekɨ. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.

Xewitɨ niuki pumawe 'aixɨa manuyɨne


6  Nepɨ'iyarixie yanetimaitɨ yapauka xemɨyupatarɨmekɨ. Xekaniku'eirieni
kemɨ'ane mɨxe'uta'ini, Kɨritsitu 'aixɨa tiuka'iyarikaku. Niuki yɨkɨ
manuyɨnetsie pɨta xekateniuwiya. 7 'Iya niuki pɨkahɨkɨ 'aixɨa manuyɨne.

Matsi hipatɨ 'amepu'uwa mexexamurietɨ me'ipatakutɨ niuki 'aixɨa


manuyɨne Kɨritsitu hepaɨtsita. 8 Tsepanetɨ tame, tsepa taheima mieme

tupiri, xɨka xekuxaxatɨwanike niuki 'aixɨa waniu manuyɨne, xɨka niuki


temɨxekuxaxatɨwakai hepaɨ ka'anuyɨnenike, mɨkɨ 'axake'u'itɨarienike.
9 Ketemutiyuanekai meripaitɨ, tawarita hikɨ kenemaine, xɨka xewitɨ

xekuxaxatɨwani, xɨka niukieya xemitanaki'eri hepaɨ ka'anuyɨneni,


kexani'eriwani.
10 ¿Merikɨte, 'ipaɨ netikuxatatɨ, keri netikuwaune teɨteri

memɨnetsinaki'eriekakɨ? Kakaɨyari pɨta mɨnetsinaki'eriekakɨ nepɨtikuwaune.


¿Kenetiwanaki'atsitɨamɨkɨ teɨteri? Xɨka newarunaki'atsitɨanike teɨteri hikɨ,
Kɨritsitu hetsiemieme ti'uximayatame nepɨkahɨkɨtɨnikeyu.

1967
1968  Karatsiyatari 1

Papuru kemɨti'uximayakai
11 Ne'iwama, mɨpaɨ nepɨtixetahekɨatɨanikeyu 'ikɨ niuki 'aixɨa manuyɨne
nemɨkuxata hepaɨtsita. Mɨkɨ niuki tewi pɨkawewiyaya. 12 Neri kepauka  

nemitanaki'eri, tewi pɨkanetsiyetuiri. Nepeitima tewi kaneti'ɨkitɨakaku.


Ketsutsi Kɨritsitu matsiɨkɨtɨ 'ayaku pɨta nekanitanaki'erieni.
13 Kamɨtsɨ, xemeri xepu'enana kenemɨtiuka'iyarikai meripaitɨ, huriyutsixi

wayeiyaritsie netiwiyatɨ. Ne kwini mieme nepɨwataweweiyakai Kakaɨyari


teɨterimama memɨyutixexeɨriwakai. Nepɨwaruka'unakai. 14 Huriyutsixi  

wayeiyaritsie netiwiyatɨ nepanuyehaitɨrɨwekai yumɨireme ne'iwama


wahɨxie nehepaɨ paɨmeme wiyari memɨhɨtɨkatei nenuiwaritsie miemete,
matsi yemekɨ nenewaɨriyatɨ netutsima wayeiyarikɨ. 15 Matsi kemɨ'ane 

mɨnetsi'upataxɨ nekatinuiwawekaku 'akuxi, kemɨ'ane 'aixɨa tiuka'iyaritɨ


mɨnetsi'uta'ini, mɨkɨ Kakaɨyari, 'ana kaninakekaitɨni 16 yuniwe matsiɨkɨme

mayeitɨanikɨ yanetimaikaku, hepaɨtsitana nemɨtikuxatanikɨ nuiwarite


memɨkahuriyutsixi watsata. 'Ana teɨteri memɨwaite memɨxuriyate
xeikɨa 'atsinepɨkatiwarahɨawekai. 17 Mɨkɨ nɨ'ariekate memɨhɨkɨtɨkai

yanekatihɨritɨariewekaku 'akuxi, mɨkɨ wahetsɨa nepɨkahetɨa


Kerutsaremetsie. Matsi 'Arawiya kwieyaritsie nekaneyani kwitɨwa. 'Arike
tawarita Ramatsiku nekaninuani.
18 'Arike haika wiyari 'utixɨku, Kerutsareme nekaneyani, nemeitimanikɨ

Tsepaxi. Tamamata heimana 'auxɨwime tukari nepuyuri hetsɨana.


19 Hipame nɨ'ariekate nepɨkawarexei, Kakuwu xeikɨa Ti'aitame 'iwaya

nepexei. 20 Kamɨ, Kakaɨyari hɨxie, nepɨkati'itawa kenemɨtixe'u'utɨiri.


21 'Arike nepetɨa Tsiriya kwieyaritsie meta Tsiritsiya kwieyaritsie. 22 Mɨkɨ


   

Kɨritsitu hetsie metewiyatɨ memɨyutixexeɨriwakai Kureya kwieyaritsie, mɨkɨ


mepɨkanetsihetimaiwawekai 'akuxi. 23 Mɨpaɨ mepɨte'enanakai xeikɨa kename

waniu: «Kemɨ'ane mɨtatsitaweweiyakai meripaitɨ, mɨkɨ tikuxata hikɨ niuki


'aixɨa manuyɨne tita yuri temɨte'erie hepaɨtsita, kename waniu tikuxata
tita 'anapai mɨtika'unamɨkɨkai hepaɨtsita». 24 'Aixɨa mekaniutiyuanekaitɨni

Kakaɨyari hepaɨtsita nekɨmana.

Hipatɨ nɨ'ariekate Papuru kememɨte'utanaki'eri

2   'Arike
tamamata heimana nauka wiyari 'utixɨku, tawarita
1

nekaneyani Kerutsareme Werunawe hamatɨa, meta Titu ne'awitɨtɨ.


2 Mana nepetɨa Kakaɨyari matsiɨkɨme mayeitɨakɨ mana nemɨmiekɨ.

Wa'ukiyarima memɨmatiwakai wahamatɨa tepɨtakuxeɨri taxaɨtame,


meta niuki 'aixɨa manuyɨne nekaniwarutahekɨatsitɨiya, kenemɨtikuxata
nuiwarite memɨkahuriyutsixi watsata, yakɨxeikɨa mɨkarayanikɨ
ne'uximayatsika kenemɨtimie. 3 Matsi Titu, tsepa nehamatɨa muyeikakai,

tsepa kɨriyeku mɨhɨkɨtɨkai, pɨkaheuyewekai mɨkɨ mɨ'inɨaritɨarienikɨ


huriyutsixi waxitekiyakɨ, 4 tsepa memi'inɨaritɨakukai hipatɨ yakɨ

'iwamarixi tahepaɨ memɨteyukemaritɨwa. Mɨkɨ mekanatahaxɨani tatsata


kememɨtatehupienikɨ tame ketemɨtetanɨ'a Kɨritsitu Ketsutsi hetsie
tetewiyatɨ. Mepɨtatsiwiyakukai wayeiyaritsie mieme temɨte'uximayakakɨ.
1969  Karatsiyatari 2

5  Tame mɨkɨ xɨka tewaru'enienike kememɨtate'aitɨakukai, xeme xeheixeiyatɨ


xepɨkayuhayewakekai niuki 'aixɨa manuyɨne.
6 Peru wa'ukiyarima, Kakaɨyari yɨkɨ mɨkatiwaxeiyakɨ teɨteri, 'ayumieme

neta 'atsinepɨkatine'iyaritɨa kememɨ'anenekai meripaitɨ. Mɨkɨ wa'ukiyarima


tixaɨtɨkɨ neniuki hetsie mepɨkate'ɨhɨa. 7 Matsitsɨ mɨpaɨ mekatenimaikaitɨni

nemuhɨritɨariekɨ niuki 'aixɨa manuyɨne nemɨwataxatɨanikɨ mɨkɨ xitekiyakɨ


memɨka'inɨatsie, yaxeikɨa Pekuru kemɨtiuhɨritɨarie mɨtiwataxatɨanikɨ hɨriyutsixi
xitekiya 'inɨariyari memexeiya. 8 Mɨpaɨ mekatenimaikaitɨni, kemɨ'ane

mikuyuitɨwa Pekuru mɨtanɨ'arienikɨ mɨkɨ memɨxitekie wahetsɨa, mɨkɨta


kanenikuyuitɨwani ne, nuiwarite memɨkahuriyutsixi wahetsiemieme. 9 Mɨpaɨ  

metemaitɨ kenemɨtiumikiwa Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyarikaku, Kakuwu, Tsepaxi


meta Wani, memɨtetuika mekanihɨkɨtɨkaitɨni, mɨkɨ tahetsie meputimei ne
meta Werunawe, tepɨtaxewini me'utiyuatɨ, xeme nuiwarite memɨkahuriyutsixi
wahetsɨa xemɨyehukɨ, tameri huriyutsixi memɨxitekie wahetsɨa temɨyehukɨta
me'utiyuatɨ, 10 xemɨwara'eriwanikɨ xeikɨa tixaɨtɨ memɨkatehexeiya me'utiyuatɨ.

Netsietɨ 'aixɨa 'iyarikɨ mɨpaɨ nemɨtiyurienenikɨ nepɨnewaɨriya.

Papuru Pekuru kemɨretati 'Anutiyukiyatsie


11 Matsi kepauka Pekuru munua 'Anutiyukiyatsie, peuyewekai hɨxiena
ne'utinieretɨ yanemɨtitahɨawekɨ, kemɨtiuhɨritɨariekai yamɨkatiyurienekaikɨ.
12 Hipatɨ Kakuwu hetsɨa miemete meka'axɨawawekaku 'akuxi, nuiwarite

memɨkahuriyutsixi wahamatɨa pɨtiutikwa'akai. Matsi me'u'axɨaku mɨkɨ,


kaniyuti'imatɨyani. Pɨyupatanekai waniukixiya makatɨ mɨkɨ xitekiya
'inɨariyaritsie memɨtewiyakaikɨ. 13 Hipatɨ huriyutsixi yakɨxeikɨa mepɨte'uyuri

hepaɨna. Yaxeikɨa Werunawe pɨtiu'itaiyarie yakɨxeikɨa meteyuriekaku.


14 Perutsɨ kepauka ne mɨpaɨ nemɨtiwaruxei, mete'uhayewaku, heitseriemekɨ

meka'u'uwakaku niuki 'aixɨa manuyɨne hepaɨtsita, mɨpaɨ Pekuru yunaime


wahɨxie nepɨtiutahɨawixɨ: «'Ekɨ huriyu pehɨkɨtɨtɨ, xɨka pe'uyeikani
nuiwarite memɨkahuriyutsixi wahepaɨ peyɨanetɨ, huriyu hepaɨ pekayɨanetɨ
'ekɨ, ¿titayarikuta waɨriyarika petiwapitɨa nuiwarite memɨkahuriyutsixi,
huriyutsixi wahepaɨ memɨyɨakakɨ?

Yunaime wahepaɨ, huriyutsixi teɨteriyari yuri


mete'erietɨ xeikɨa mepɨtawikweitsitɨarieni
15  »Tame nunuiwakate, huriyutsixi tekanihɨkɨtɨni, tame “'axateyuruwamete
kakaɨyarixi temɨwarayexeiya tepɨkahɨkɨ”. 16 Peru tame mɨpaɨ tepɨtehetima,

tewi xɨka yatiyurieneni 'inɨari niukiyari kemɨti'aita, mɨkɨkɨ heitserie


pɨkapitɨarieni. Matsi xeikɨa xɨka yuri ti'erieka Kɨritsitu Ketsutsi hetsie,
mɨkɨkɨ pɨta heitserie kanipitɨariemɨkɨ. 'Ayumieme tameta yuri tepɨte'uta'eri
Kɨritsitu Ketsutsi hetsie. Xɨka yatete'uyurienike 'inɨari niukiyari kemɨti'aita,
mɨkɨkɨ matsi heitserie tepɨkapitɨarienikeyu.
17 »Tameri mɨpaɨ tepɨtetawaɨriya, heitserie temɨpitɨarienikɨ. 'Ayumieme

Kɨritsitu hetsie tekateniwiyani. Merikɨte, xɨka mɨpaɨ tetetawaɨriyani,


ketsɨyɨni xɨka wahepaɨ tematsiɨkɨni yatemɨkateyuriekɨ, 'inɨari niukiyari
kemɨti'aita. ¿Kɨritsitu 'axateyuruwamete tarayeitɨa? Pɨkatixaɨtsietɨ. 18 Xɨka

Karatsiyatari 2  1970

tawarita ne'enukitɨanike tita nemɨtiuka'unakai, 'axatiyuruwame hepaɨ


matsi nepɨtinehekɨatanikeyu. 19 Neri yanetiuyurieka kemɨti'aita 'inɨari

niukiyari, ne'iku'eirieka, nekaniumɨni. 'Ayumieme 'inɨari niukiyari tawarita


pɨkanetita'aitɨaniri Kakaɨyari hetsiemieme pɨta nemayenierenikɨ. 20 Kɨritsitu  

hamatɨa kuruxitsie nekaniumierieni. Hikɨri ne nekɨmana nepɨka'ayeniere,


matsi Kɨritsitu nehetsie payeniere. Hikɨri newaiyaritsie kenemɨrayeniere,
nepayeniere yuri neti'erietɨ Kakaɨyari nu'ayatsie, kemɨ'ane mɨnetsinaki'erie,
meta muyuyetua nehetsiemieme. 21 Nepɨka'ixani'erie Kakaɨyari 'aixɨa

kemɨtiuka'iyari. Xɨka heitserie 'upitɨarienike yatiyurienetɨ 'inɨari niukiyari


kemaine, Kɨritsitu yakɨxeikɨa kanimɨnikeyu».

Kakaɨyari 'Iyarieya kaniutanaki'eriwa yuri mɨti'eriekakɨ

3   Karatsiyatari
kari 'atsixepɨkatemate. ¿Kemɨ'ane pɨxe'ukewaiyaxɨ xeme?
1

Meripaitɨri netixe'utaxatɨaku, Ketsutsi Kɨritsitu kuruxitsie kemɨtiumierie.


2 Karikɨ, 'ipaɨ xeikɨa nepɨtixeta'iwawiyakeyu: ¿'Iyari xete'utanaki'eri

yaxemɨte'uyurikɨ 'inɨari niukiyari kemɨti'aita, nutsɨtɨ xepitanaki'eri yuri


xemɨte'uta'erikɨ niuki xe'u'enieka? 3 ¿'Atsixemɨkatemate xepɨhɨkɨ? 'Iyaritsie

xetewiyatɨ, xepitsutɨa yuri xete'erietɨ. ¿Hikɨta waitsie pɨta xetewiyatɨ,


kexete'aye'axɨani? 4 ¿Kamɨtsɨ waɨkawamekɨ kexemɨte'ukwinixɨ, yakɨ xeikɨa

ratɨa? Xɨari xehetsiemieme tixaɨtɨ pɨkaratɨa. 5 Hikɨmɨtsɨari, 'iya kemɨ'ane 'Iyari


mɨxemikwa, kemɨ'ane tɨrɨkaɨyemekɨ mɨxekuyuitɨwa, ¿mɨpaɨ tiyuriene 'inɨari


niukiyari kemɨti'aita, nutsɨtɨ xepitanaki'eri yuri xemɨte'uta'erikɨ niuki xe'u'enieka?
6 Yaxeikɨata 'Apɨrahami hetsie katiniuyɨni: «Kakaɨyari hetsie yuri

katiniuta'erieni, 'ayumieme heitserie hexeiyame kani'eriwakaitɨni».


7 'Ayumieme mɨpaɨ xeketenemaika, 'amemu'uwa yuri mete'erietɨ,

mɨkɨ 'Apɨrahami mekanixiɨyarimamatɨni. 8 'Utɨarikayaritsie meripaitɨ


mɨpaɨ katinimatsiɨkɨkaitɨni, nuiwarite memɨkahuriyutsixi yuri


mekatenita'erienikekaitɨni, mɨkɨkɨ Kakaɨyari heitserie kaniwapitɨanikekaitɨni.
'Ayumieme niuki 'aixɨa manuyɨne 'Apɨrahami meripaitɨ mɨpaɨ
katiniutahɨawarieni: «'Akɨmana yunaitɨ nuiwarite mepɨtemawieritɨarieni».
9 'Ayumieme 'amemu'uwa yuri mete'erietɨ, mɨkɨ mepɨtemawieritɨarie,

'Apɨrahami hamatɨa, mɨkɨ yuri mɨti'eriekɨ.


10 Mɨkɨ pɨta 'amemu'uwa yameteyurietɨ kemɨti'aita 'inɨari niukiyari,

mɨkɨtsie metewiyatɨ, mɨkɨ mekanixani'eriwani. Mɨpaɨ katine'uka:


«Mekanixani'eriwani yunaitɨ yamemɨkatekahu, naitɨ kemɨre'uxa
'inɨari xapayaritsie». 11 Mɨpaɨ katinihekɨaka, Kakaɨyari hɨxie nixewitɨ

heitserie pɨkapitɨarie 'inɨari niukiyaritsie tiwiyatɨ. Mɨpaɨ pɨta panuyɨne:


«Kemɨ'ane heitserie yamɨtikamie yuri ti'erietɨ kanayenierekamɨkɨ».
12 Peru kemɨ'ane 'inɨari niukiyaritsie mɨtiwiya, mɨkɨ 'apɨka'uyeika yuri

ti'erietɨ. Mɨpaɨ panuyɨne matsi: «Kemɨ'ane yamɨtiyuriene kemaine, mɨkɨ


kanayenierekamɨkɨ xɨka yatiyurieneni». 13 Kɨritsitu 'ari kataniunaneni,

kataniuxɨna temɨkaxani'eriwanikɨ 'inɨari niukiyari kemaine hepaɨ. Mɨkɨ


pɨta kaniutixani'eriwa tahetsiemieme, kemɨre'uxa: «Yunaitɨ kɨyetsie
memɨkawɨtɨarieni mekanixani'eriwani». 14 Mɨpaɨ katiniuyurieni,

nuiwarite memɨkahuriyutsixi 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ hepaɨna, 'Apɨrahami


1971  Karatsiyatari 3

kemɨtiutahɨawarie, mɨkɨta meyutemamawietɨ memakɨnekɨ, Ketsutsi Kɨritsitu


hetsie metewiyatɨ. Mɨpaɨta katiniuyurieni temitanaki'erienikɨ 'Iyari yuri
tete'erietɨ, ketemɨte'utahɨawarie temeixeiyanikɨ.

'Inɨari niukiyari meta Kakaɨyari kemutayɨ


15  Ne'iwama nepɨtixetaxatɨani, kememɨteyurie teɨteri netikuxatatɨ: tewi xɨka
tiyuta'utɨirieni, tita tɨriyamama wahetsie mɨtinakeni 'utaitɨ, xɨka 'aixɨa 'aneni
kemaine, xewitɨ matsi pɨkayɨwe menuyexɨrienikɨ meta menutiyatsakɨ tɨratu,
hetsiena pɨkatiuhɨpani. 16 Merikɨte, 'Apɨrahami, meta kemɨ'ane hetsiena

mɨyeyanikekai, kemaine 'utɨarikayari, mɨkɨ mɨpaɨ mepɨte'utahɨawarie


tita wahetsie mɨtinakenikekai. Mɨkɨ yumɨireme pɨkawaxatakai hetsiena
memɨyekɨnekekai. Yuxewime pɨta kanixatakaitɨni hetsiena mɨyeyanikekai,
Kɨritsitu xatatɨ. 17 Merikɨtsɨ kenemaine: Kakaɨyari tɨratu kaniutawewieni

Kɨritsitu hepaɨtsita. 'Inɨari 'arikeke kaninuani, nauka tsienituyari heimana


xeitewiyari heimana tamamata wiyari 'anuyeyaku. 'Ayumieme pɨkayɨwe
yakɨxeikɨa meyeitɨanikɨ niuki, Kakaɨyari kemɨtitahɨawixɨ hetsiena
mɨtinakenikekaikɨ. 18 Xɨka hetsiena tinakenike 'inɨari niukiyaritsie

tiwiyakaku, yaxeikɨa pɨtitahɨawekeyu kename 'iminikekai. Perutsɨ Kakaɨyari


'aixɨa tiuka'iyaritɨ katiniunakitsitɨani 'Apɨrahami hetsie, mɨpaɨ titahɨaweka
hetsiena mɨtinakenikekaikɨ.
19 Merikɨtsɨ, ¿ketitayari tixuawe 'inɨari niukiyari? Mɨkɨ kaniutinɨitɨarieni

niukitsie, mɨmatsiɨkɨnikɨ teɨteri keyamemɨkatekahu. Niukitsie katiniuhɨiyani


mexi kanuawekai kemɨ'ane 'Apɨrahami hetsie mɨyeyanikekai, kemɨ'ane
mɨpaɨ mɨtiutahɨawarie kemɨtimikienikekai. Kakaɨyari tupiritsiximama
mepuhɨritɨarie memiyetuanikɨ 'inɨari. Niukameta kaniyetuiriyarieni teɨteri
wahetsiemieme, mɨkɨ meheixeiyatɨ memakɨnekɨ. 20 Hikɨ tewi xɨka yɨkɨmana

yɨaneni, pɨkaheiyehɨwa niukame, matsi Kakaɨyari kaniyuxewini.

Ketitayari 'inɨari niukiyari tixuawe


21 Merikɨte, ¿'inɨari niukiyari meta Kakaɨyari kemɨtitahɨawixɨ mɨkɨ hamatɨa
mekateheyuye'unie? Pɨkatixaɨtsietɨ. Xɨka 'inɨari niukiyari te'upitɨarienike,
mɨyɨwe tukari mɨtatsipitɨanikɨ, heitseriemekɨ tepexeiyanikeyu 'inɨari
niukiyaritsie tetewiyatɨ. 22 'Utɨarikayari matsi kaniwaranutaxɨrɨwani

yunaime, wahekɨatɨatɨ kememɨtexani'eriwa 'axamemɨte'uyurikɨ. Mɨpaɨ


mɨtiwaranutaxɨrɨwakɨ, 'ayumieme kaneuyeweka yuri memɨteta'erienikɨ
Ketsutsi Kɨritsitu hetsie, para mɨkɨ yuri memɨte'erie mɨpaɨ memɨtepitɨarienikɨ,
Kakaɨyari kemutayɨ kemɨtiwaminikekaikɨ.
23 Titatsie yuri temɨte'erie 'akuxi kanuawekaku, tekananutaxɨriyakaitɨni,

'inɨari niukiyari tatsi'ɨwiyakaku. Tepanutanamiekai yuri temɨteta'erienikɨ


'arike, matsiɨkɨtɨ mɨrayanikekaikɨ titatsie yuri temɨteta'erienikekai.
24 'Ayumieme 'inɨari niukiyari ti'uximayatame hepaɨ kani'anekaitɨni,

tahepaɨtsita mɨhɨritɨariekai mexi'akuxi tetɨritɨkai, Kɨritsitu hetsie


tetewiyatɨ temakɨnekɨ, heitserie temɨpitɨarienikɨ yuri tete'erietɨ.
25 Hikɨrixɨa kaninuani titatsie yuri temɨte'erie. 'Ayumieme ti'uximayatame

'ari pɨkahɨritɨarie tahepaɨtsita.


Karatsiyatari 3  1972

Kakaɨyari niwemama
26  Yuri xekateni'erieka, 'ayumieme Kakaɨyari niwemama xekanihɨkɨtɨni,
Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xekateniwiyani. 27 Keyupaɨmetɨ xemuka'ɨyarie

Kɨritsitu hetsie xetewiyatɨ, xeme xekaniyupata, Kɨritsitu hepaɨ xe'anenetɨ


xemakɨnekɨ. 28 Hikɨrixɨa tsepa muhuriyu, mɨkɨriyeku, ti'uximayatame,

muyɨnɨ'a, 'uki meta 'uka, yunaitɨ xekaniyuxewini Kɨritsitu Ketsutsi hetsie


xetewiyatɨ. 29 Hikɨri, Kɨritsitu hetsɨa xekanimiemetetɨni. 'Ayumieme kemɨ'ane

'Apɨrahami hetsie mɨyeyanikekai, xeme xekanihɨkɨtɨni. Xehetsie pɨtiunakixɨ


mɨkɨ kemɨtiutahɨawarie.

4  'Ipaɨ nepaine, kiekame nu'aya mexi'akuxi nunutsitɨni, ti'uximayatame


1  

hepaɨ kani'aneni, tsepa naitɨ mɨtipinieya, hetsiena mɨtiunakixɨ.


2 Hipatɨ matsi mekani'aitɨaka mexi'akuxi, heitserie mekanexeiyani

piiniteya hepaɨtsita. 'Arike tukarieya kanaye'amɨkɨ, 'ukiyarieya kemutayɨ.


3 Tameta yaxeikɨa, kepauka temɨtɨritɨkai, waɨriyarika tekateniyuriekaitɨni

kemɨtatiu'aitɨwakai 'ɨkitɨarika kwiepa mieme, hekwamete kememɨte'ɨkitɨarie.


4 Peru kepauka tukari 'aixɨa mɨ'ane maye'a, 'ana Kakaɨyari yuniwe

kaneyenɨ'ani, 'uka hetsie mɨyenuiwaxɨ, mɨti'aitɨariekai 'inɨari niukiyari


kemɨti'aita. 5 Kaneiyenɨ'ani mɨwananenikɨ mɨkɨ memɨte'aitɨarie 'inɨari

niukiyari kemɨti'aita, waxɨnake, meta kaneiyenɨ'ani, tame niwemama


temakɨnekɨ. 6 Mɨkɨ meta, Kakaɨyari yuniwe 'iyarieya kaneyenɨ'ani, ta'iyaritsie

mɨyekanikɨ mɨpaɨ tiuhiwatɨ, «Nepaapa, ne'ukiyari». Mɨkɨkɨ kanimatsiɨkɨni


xemɨniwemamakɨ. 7 Merikɨ hikɨrixɨa ti'uximayatame pepɨkahɨkɨ.

Pekaninu'ayatɨni pɨta. Xɨka penu'ayatɨni, tita Kakaɨyari hetsɨa mɨtimieme


katiniunake 'ahetsie, mɨpaɨ pe'aneme Kɨritsitu mɨmatsi'ayeitɨakɨ.

Ta'aurie xepɨka'axɨrieni tawari xemɨteta'aitɨarienikɨ


8  'Anapaitɨxemɨka'imaikaikɨ kemɨ'ane mɨkakaɨyari, waɨriyarika
xekateniyuriekaitɨni kememɨtexe'aitɨakai mɨkɨ memɨkayurikakaɨyarixi.
9 Hikɨrixɨa xekaneitimani kemɨ'ane mɨyuri Kakaɨyari, matsitsɨ pɨta,

Kakaɨyari kanixehetimani xeme. Merikɨte, ketitayari xetehayewaku,


tawarita mɨkɨ 'ɨkitɨarikatsie xetewiyakutɨ, hekwamete kememɨte'ɨkitɨarie,
mɨwerani, tixaɨtɨ mɨkarexeiya. Titayari xeteyuwaɨriya, tawarita
waɨriyarika xemɨteyuriekakɨ kemɨtixe'aitɨa mɨkɨ 'ɨkitɨarika. 10 Kari 'akuxi

tukari xepayexeiya, tsemanatsie, metseritsie, 'ixɨarari matineikatsie,


wiyaritsie. 11 Nekanimaka, mɨpaɨ netiku'eriwatɨ, xɨari yakɨxeikɨa kanayani

kenemɨtiune'uxitɨa xehetsɨa.
12 Ne'iwama, 'ipaɨ nepɨtixetawawirienikeyu. Nehepaɨ xeteyurietɨ

xekenayuyeitɨa, ne xehepaɨ netiyurienetɨ nemaneyeitɨakɨ. Xeme tixaɨtɨkɨ


'axaxepɨkanetsi'uyuri. 13 Matsi mɨpaɨ xepɨtemate, kepauka matɨaripaitɨ

nemɨxe'utaxatɨa niuki 'aixɨa manuyɨne, mɨpaɨ nepɨtiuyuri nemɨtikuyekaikɨ


newaiyaritsie. 14 Tsepa nemɨxe'u'uximatɨa mɨpaɨ ne'anetɨ newaiyaritsie, xeme

xepɨkanetsi'utitawe'eri xepɨkanetsi'utixani'eri, matsi pɨta xepɨnetsi'utanaki'eri,


Kakaɨyari tupirieya hepaɨ, Kɨritsitu Ketsutsi nemɨyɨaneni hepaɨ.
15 Xeyutemamawiekame xekaniyu'eriekaitɨni 'ana.

1973  Karatsiyatari 4

¿Keri 'uyɨ? Ne nepɨtihekɨata kexemɨteyumaikai kexemɨteyuwaɨriyakai.


'Atsita xɨari xepɨyuwaɨriyakai, yuhɨxi xemɨwatitunikɨ 'ana, xemɨnetsiminikɨ.
16 Hikɨri xeneɨkixiwi neratɨa, tita yuri mɨraine nemɨtixe'utahekɨatɨakɨ.

17 Mɨkɨ mekaniyumexɨitɨaka mexehiwe'erietɨ, peru mɨpaɨ kememɨteyuriekɨ,


'aixɨa xepɨka'itɨarieni. Matsi mɨkɨ xeikɨa mekaniyɨaka tahamatɨa


xemɨkayuxewinikɨ xemɨnetsihatɨmaiyakɨ, mɨkɨ xeikɨa xemɨwahiwe'eriekakɨ.
18 Merikɨtsɨ 'aixɨa kani'aneni yuheyemekɨ xɨka hiwe'eriewani para 'aixɨa

mɨ'itɨarienikɨ, tsepa xehetsɨa nemɨkaheyeikanike ne. 19 Xeme xepɨneniwema,


peru xehetsiemieme tawarita nekatinikwineni 'ukaratsi mɨtiniwerɨme


hepaɨ, mexi'akuxi Kɨritsitu hepaɨ xe'anenetɨ xetiwerirɨme. 20 Xɨka tɨma

xehetsɨa ne'uyeikanike hikɨ. Xɨari yɨkɨ nepɨti'eniɨriɨkɨnikeyu kenemɨtikuxata.


'Atsinepɨkatimate kenemɨtiyurieni xehepaɨtsita.

Tsara meta Hakari 'ɨkitsika kememɨte'akɨ


21 Merikɨte, yaxekeneteneutahɨawi, xeme xemɨyuwaɨriya
xemɨte'aitɨariekakɨ 'inɨari niukiyari hepaɨtsita. Xekateheitimaiwawe
'inɨari niukiyari kemaine. 22 Mɨpaɨ katine'uka, 'Apɨrahami yuhutame

kaniwarexeiyakaitɨni yuniwema. Xewitɨ ti'uximayatameya hetsie


kaniyenuiwa, xewitɨta muyɨnɨ'atsie tiyenuiwaxɨ. 23 Kemɨ'ane ti'uximayatame

hetsie mɨyenuiwaxɨ, mɨkɨ kaniutinuiwa tewi kemɨtiyunɨ'a xeikɨa.


Kemɨ'ane muyɨnɨ'atsie mɨyenuiwaxɨ, mɨkɨ Kakaɨyari kemutayɨ maye'anikɨ
kaniutinuiwa. 24 Merikɨtsɨ, mɨkɨ naitɨ kemɨtiuyɨ, 'ɨkitsika kanayani. 'Ikɨ

'ukarawetsixi kemɨtiwaxata, tɨratute kanixatani hutame. Xewitɨ, Hakari


yemuritsie katiniutaxatɨarieni, Tsinahi mɨtitewatsie. Mɨkɨ tɨratutsie
memɨyenunuiwa, waɨriyarika te'uximayatamete mekanakɨnikuni. 'Ukaratsi
Hakari mɨtitewakai kanixatani. 25 Meta Hakari, yemuri kanihɨkɨtɨni

'Arawiya kwieyaritsie, Tsinahi mɨtitewa. Yaxeikɨata Kerutsareme


kanihɨkɨtɨni, mɨkɨ kiekari hikɨ 'emuwe. Waɨriyarika katini'uximayaka,
niwemamata waɨriyarika mekateni'uximayaka. 26 Xewitɨ pɨta Kerutsareme

taheima mieme, mɨkɨ muyɨnɨ'a kanihɨkɨtɨni, tame kanitamaamatɨni.


27 Mɨpaɨ katine'uka:

«Kene'atemawieka 'ukaratsi pemɨkaniwewe, tɨɨri pemɨkawarexeiya,


keneutakwika.
Keneutahiwa 'ukaratsi pemɨkatiukwinixɨ,
kemɨ'ane tɨɨri mɨkawarexeiya,
mɨkɨ matsi yumɨireme pɨwarexeiyani yuniwema,
kemɨ'ane mɨrekakɨna, hipame xeikɨa pɨwarexeiyani».
28 Xeme ta'iwama, Kakaɨyari mɨpaɨ mutayɨkɨ 'ayumieme xeniutinunuiwa,

yaxeikɨa 'Itsahaki kemɨtiutinuiwaxɨ. 29 Merikɨtsɨ, 'anapaitɨ kemɨ'ane


mutinuiwaxɨ teɨteri kememɨteyɨnɨ'a xeikɨa, mɨkɨ kaniweiyakaitɨni kemɨ'ane


mutinuiwaxɨ 'Iyari kemutayɨ. Hikɨta yaxeikɨa kani'aneni. 30 Peru, ¿kehaine

'utɨarikayari? Mɨpaɨ paine: «Keniwarayenɨ'a ti'uximayatame meta nu'aya


hamatɨa. Ti'uximayatame nu'ayatsie tixaɨtɨ pɨkatinake. Muyɨnɨ'a nu'ayatsie
pɨta katininakimɨkɨ naitɨ». 31 'Ayumieme ne'iwama, ti'uximayatame

tepɨkaniwemama. Muyɨnɨ'a pɨta tekaniniwemamatɨni.


Karatsiyatari 5  1974

Kɨritsitu kemɨtatiuxɨnaxɨ

5   Kɨritsitu
kataniuxɨna, texɨxɨnitɨ temu'uwanikɨ. 'Ayumieme xekeneti'uka,
1

tawariri kɨye xepɨka'anuyetekiyarieka, waɨriyarika xemɨte'aitɨariekakɨ.


2 Yemekɨ xekeneneu'eni, ne Papuru mɨpaɨ nepɨtixetahɨawe, xɨka

xitekiya 'inɨariyari xe'uyuwewirieni, Kɨritsitu tixaɨtɨkɨ pɨkatixeparewieni.


3 Tawarita nepɨwahekɨatɨa yunaime teɨteri memɨyu'aita xitekiya 'inɨariyari

memɨwewiyarienikɨ, kaneuyeweka yamemɨtekahunikɨ naime kemɨti'aita


'inɨari niukiyari. 4 Xeme mɨxenake heitserie xemɨpitɨarienikɨ 'inɨari

niukiyaritsie xetewiyatɨ, xekaniupatsieni, Kɨritsitu hetsie xepɨkatewiya.


Kakaɨyari 'aixɨa kemɨtiuka'iyari xekaneuyehɨani. 5 Tame pɨta teta'ikwewatɨ

mɨpaɨ yuri teteni'erieka, tepaye'axɨani heitserie temɨpitɨarienikɨ xɨka yuri


tete'erieka, 'Iyari tatsiparewiekaku. 6 Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xɨka tiwiyani,

yatɨni xitekiya 'inɨariyari tsepa mexeiya, matsi pɨta kaneuyeweka yuri


mɨti'erieka xeikɨa, tiyukanaki'erietɨ muyeikanikɨ.
7 Xeme 'aixɨa xepɨte'unanautsakai. ¿Kepaikɨ pɨxe'utiketamɨraxɨ, kemɨ'ane

pɨxe'ukunuitɨa yaxemɨkatekahunikɨ tita yuri mɨrainetsie? 8 Mɨpaɨ yuri  

kexemɨte'uta'eritɨarie, mɨkɨ kemɨ'ane mɨxe'inietsie pɨkamieme.


9 «Tikuxanariyame 'etsipemekɨ kaniutakuxanariyarieni paa naitɨ». 10 Ne
   

mɨpaɨ yuri nekatini'erieka Ti'aitame hetsie xehepaɨtsita, kename xekayupata,


yaxeikɨa xemɨteyumaikakɨ meripaitɨ hepaɨ. Matsi kemɨ'ane mɨxexamurie,
'uximatɨarika ke'upitɨarieni, tsepa kemɨ'ane mɨhɨkɨ.
11 Ne'iwama, xɨka mɨpaɨ kuxi netikuxatanike, kename heuyewetse

xitekiya 'inɨariyari, ketitayari netitaweiyarieni 'akuxi. Xɨka Niuki Kɨritsitu


kemɨtiumierie kuruxitsie kemanuyɨne nekuxatani, mɨkɨ 'ari teɨteri
pɨkawarukununuitɨwani. 12 Xɨka tiyɨwenike mɨkɨ memɨxe'uximatɨa mɨkɨ pɨta

yukɨmana meyuxitekenike 'aixɨa pɨyɨnikeyu.


13 Xeme ne'iwama, xekaniuta'inierieni xemɨyunɨ'akakɨ. Perutsɨ xeikɨa,

kexemɨteyunɨ'a, xepɨka'ipitɨani yuwaiyari mitsutɨanikɨ xekuyuitɨwatɨ. Matsi


xeteyukanaki'erietɨ xeketene'uximayaka yuxexuitɨ, yunaime wahetsiemieme.
14 Kaneye'atɨamɨkɨ 'inɨari niukiyari naime, xɨka xeiniukiyaritsie

yatikamieni. Mɨkɨ niuki mɨpaɨ panuyɨne: «'Ahepaɨ tewi kenenaki'erieka


'ekɨ kepemɨti'anaki'erie». 15 Matsi xɨka xeyukɨmeni, xɨka xeyutikwaiximeni,

yumarima 'aixɨa xeyutixɨtɨani.

Kemɨtiyurieneni yuwaiyaritsie tiwiyatɨ,


kemɨtiutixuxuawereni 'Iyari 'ikuyuitɨwakaku
16  'Ipaɨ
nepɨtixekɨhɨawe, xekeneu'uwani 'Iyari xekuyuitɨwakaku. Mɨpaɨ xɨka
xete'u'uwani, xepɨkaheye'atɨani tita xewaiyari mɨtihiwe'erie. 17 Tawaiyari  

katiniyukahiwe'erieka mɨkɨ 'Iyari kemɨkatiyukahiwe'erie. Meta 'Iyari


katiniyukahiwe'erieka tawaiyari kemɨkatiyukahiwe'erie. Mekanayuye'unieka,
yaxemɨkateyurienikɨ kexemɨteyuwaɨriya. 18 Perutsɨ xɨka 'Iyari xekuwitɨneni,

xepɨkate'aitɨarieka 'inɨari niukiyari kemɨti'aita.


19 Katinimatsiɨkɨni kemɨtiyurieneni yuwaiyaritsie tiwiyatɨ. Tewi 'ipaɨ

katiniyurienemɨkɨ: kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya mɨkayɨkɨna kaniwakumaɨwamɨkɨ,


1975  Karatsiyatari 5

kemɨkati'itiya katiniyurienemɨkɨ, kemɨtiyukahiwe'erie meta


kanirukuyanemɨkɨ, 20 tetexi kaniwarayexeiyakamɨkɨ, katiniyukewaiyamɨkɨ,

katinayuye'uniekamɨkɨ, kaniyumienemɨkɨ, kani'ɨtetsakamɨkɨ,


kaniyuhaxɨatɨakamɨkɨ, yuhetsiemieme xeikɨa kaniyɨanemɨkɨ,
kaniyuxamuriekamɨkɨ, yuxexuime wahetsie katiniwiyakamɨkɨ,
21 katinayu'iwakamɨkɨ, katiniyumemiwamɨkɨ, kanitawenemɨkɨ,

kaniku'ixɨaranemɨkɨ, mɨpaɨ 'aneneme katiniyurienemɨkɨ. Mɨkɨ hepaɨtsita,


kenemɨtixeku'imaiyakai, yaxeikɨa nekatinixeku'imaiyani, mɨkɨ mɨpaɨ
memɨteyurie, wahetsie pɨkatinakeni Kakaɨyari tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨtɨnikɨ.
22 Matsita 'Iyari kemɨtixuaweriya, 'ipaɨ pɨta tewi katiniyurienemɨkɨ.

Katiniyukanaki'eriekamɨkɨ, kaniyutemawiekamɨkɨ, yu'iyaritsie


pɨka'uximatɨarieka, katiniuka'eniwamɨkɨ, 'aixɨa katiniuka'iyarikamɨkɨ,
'aixɨa kaniwayurienemɨkɨ hipame, yakatinikamiemɨkɨ kemaine,
23 yu'iyaritsie tixaɨtɨ pɨkareuyehɨaka, kanitseɨyekamɨkɨ tiyu'aitɨatɨ. 'Inɨari

pɨkaxuawe mixani'erie, xɨka mɨpaɨ tiyurieneni. 24 Mɨkɨ Kɨritsitu Ketsutsi


hetsɨa memɨmiemete, kuruxitsie mekanimieni yuwaiyari, mete'uhayewaka


kememɨteyumaikai yuwaiyaritsie metewiyatɨ. 25 Xɨka 'Iyari tukari

tatsipitɨaka, 'Iyari tatsikuwitɨnekaku teke'u'uwani. 26 Yakɨxeikɨa tetetamaitɨ


tepɨkahakɨne, meta tetahaxɨatɨatɨ tetehata'iwakutɨ tepɨkahakɨne.

Xekeneyuparewieka

6   Peru
ne'iwama, xɨka xewitɨ 'axatiuyurieme 'utaxeiyarieni, xeme
1

'axemu'uwa 'Iyaritsie xetewiyatɨ, xekeneheitseritɨaka kemɨ'ane mɨpaɨ


mɨtiuyuri, tixaɨtɨ xekate'ayuyeitɨatɨ yu'iyaritsie. Matsi xeyukweriwayurietɨ,
kapa xemeta xe'uta'inierienikɨ 'axaxemɨteyurienikɨ. 2 Yuxexuitɨ  

xekeneyuparewieka yu'ikakɨ, mɨpaɨ xeteyurietɨ Kɨritsitu 'inɨarieya


xekanaye'atɨakuni. 3 Xɨka xewitɨ tixaɨtɨ tihɨkɨtɨme yu'erieka, matsi xɨka

tixaɨtɨ katihɨkɨtɨni, yɨkɨmana katiniyu'itaiyamɨkɨ. 4 Yuxexuitɨ mekeyu'inɨatani


kememɨteyurie, mɨkɨkɨ kaniyutemawiekamɨkɨ yuhepaɨtsita, yuta'inɨatame


kemɨtiuyuri yuxaɨtame, hipatɨ kememɨte'uyuri yakara'eriwatɨ. 5 Yuxexuitɨ  

yu'ikakɨ kememɨte'uhɨritɨarie meke'etɨkɨni.


6 Kemɨ'ane mɨti'ɨkitɨarie niuki hepaɨtsita, mɨkɨ keyuxewini kemɨ'ane

mɨti'ɨkitɨa hamatɨa, naime 'aixɨa mɨti'anekɨ 'iparewietɨ.


7 Xepɨkateyu'itaiyani, Kakaɨyari pɨkayunanaimarinɨa. Tewi kemɨtiuka'e,

mɨpaɨ pɨtiu'itsana. 8 Kemɨ'ane yuwaiyaritsie xeikɨa mɨtiuka'e, waiyarieya


pitixuawitɨirieni pɨniya, 'ika'itsanayu. Kemɨ'ane 'Iyaritsie mɨtiuka'e, 'Iyari


pitixuawitɨirieni tukari mɨkaxɨwe, 'ika'itsanayu. 9 Tepɨka'u'uxeni 'aixɨa

teteyurietɨ, tukari 'aye'ayu tepɨ'itsanani xɨka tekate'uhayewa mexi'akuxi


ka'aye'awe. 10 'Ayumieme, ketemɨteyɨwawe 'aixɨa tekewayurieka yunaime,

matsi yemekɨ mɨkɨ Kakaɨyari niwemaama yuri memɨte'erie.

Papuru kemɨtiyutemawiekai he'eriwatɨ


kemɨtiumierie Kɨritsitu kuruxitsie
11 Neuxei,
nepɨtixe'utuirie nemamakɨ 'utɨarika 'apapamekɨ. 12 Mɨkɨ 'aixɨa  

memɨtexeiyarienikɨ xekɨa memɨyɨa, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni waɨriyarika


Karatsiyatari 6  1976

memɨxepitɨa xitekiya 'inɨariyari xemɨwewiyarienikɨ. Peru mɨpaɨ xeikɨa


mekateniyurieka, memɨkataweiyariexɨanikɨ Kɨritsitu Ketsutsi kuruxieya
hepaɨtsita. 13 Mɨkɨ memɨyu'aita xitekiya 'inɨariyari memɨwewiyarienikɨ,

yamepɨkatekahu 'inɨari niukiyari kemɨti'aita. Kaniwanakeni xeikɨa xeme


xemɨ'inɨaritɨarienikɨ, mɨkɨkɨ memɨyutemamawiekakɨ, meha'eriwatɨ herie
kexemɨte'u'inɨaritɨarie. 14 Perutsɨ ne pɨkatixaɨ, yemekɨ nepɨkanetemawieka

hipame waɨkawame nera'eriwatɨ, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu


kemɨtiumierie kuruxitsie nehe'eriwatɨ, mɨkɨkɨ xeikɨa nepɨnetemawieka.
Neta nepumierie 'anemɨka'uyeikanikɨ tita kwiepa mɨtimieme hetsie
netiwiyatɨ. 15 Tsepa xitekiya 'inɨariyari muwewiyarie, yatɨni tsepa

mɨka'uwewiyarie, matsi pɨta kaneuyeweka hekwamekɨ xeikɨa mɨtinuiwa.


16 Keyupaɨmetɨ 'amemu'uwa 'ikɨ 'inɨarikɨ, xɨka meka'uximatɨarieka

yu'iyaritsie, xɨka menenimayatsieka, mɨkɨ Kakaɨyari 'Ixaheritsixi


mɨtiwaruterɨwa.
17 'Uxa'atɨni warie xewitɨ pɨkanetsi'uximatɨaka. Newaiyaritsie 'iwaɨyɨ

'inɨariyari nepexeiya Ketsutsi hepaɨ.


18 Ne'iwama, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa kemɨtiuka'iyari

yuxexuime xe'iyaritsie keyekani. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.


'Epetsutari
Papuru kemɨtiwarunɨ'airi

Waɨritsika

1   Ne
Papuru, Kakaɨyari kemɨtinakekɨ nekananayexeiyarieni,
1

nɨ'ariekame nemayanikɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme. Kakaɨyari


teɨterimama nekanixewaɨritɨaka 'Epetsutsie xemɨtama yuri xemɨte'erie
Kɨritsitu Ketsutsi hetsie. 2 Kakaɨyari mɨta'ukiyari, meta Ketsutsi Kɨritsitu

mɨti'aitame 'aixɨa mekete'u'iyarini xehetsiemieme, mekexepitɨaka


yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ.

'Aixɨa 'aneneme ketemɨte'upitɨarie Kɨritsitu


hetsie tetewiyatɨ, 'iyaritsie mieme
3  'Aixɨaketikuxaxatsiwani Kakaɨyari, kemɨ'ane Tati'aitɨwame Ketsutsi
Kɨritsitu mu'ukiyarieya. Kɨritsitu hetsie tetewiyakaku mɨkɨ 'aixɨa
kataniuyurieni tatsi'upitɨaka naime 'aixɨa mɨ'ane 'iyaritsie mieme,
meta muyuawi hetsiemieme. 4 Kwie kanetɨariewekaku 'akuxi, Kɨritsitu

ha'eriwatɨ 'aixɨa kataniuyurieni tatsi'anayexeiyaka hetsiena mieme


temɨpatsiekakɨ, tahetsie mɨkarahɨiwanikɨ tatsixeiyakaku. 5 Tatsinaki'erietɨ,

meripaitɨ yatiyɨhɨaweka, yuniwema pɨtatsi'ayeitɨa, Ketsutsi Kɨritsitu


hetsiemieme. Kemɨkɨ mɨtatsiyurimɨkɨkai. 6 Kataniupitɨani 'aixɨa

temutiyuanenikɨ hepaɨtsitana, witsikemɨtatimikwa. Mɨpaɨ pɨtatiumi,


kemɨ'ane mɨnaki'eriwatsie temɨtewiyakɨ. 7 Mɨkɨ xuriyaya mutayeuriyakɨ,

hetsiena tetewiyatɨ tekaniuxɨnarieni. Tekateneuyehɨwiyarieni


'axaketemɨte'uyuri. Mɨpaɨ katatineuyehɨwirieni kwinimieme 'aixɨa
tiuka'iyaritɨ. 8 Tinimɨiriyakaitɨni tita mɨtiyurienekai tahetsiemieme 'aixɨa

tiuka'iyaritɨ. Naimekɨ temaiwawemete katanayeitɨani katanipitɨaka


'aixɨa temɨteku'eriwanikɨ naime hepaɨtsita, 9 katatinihekɨatsitɨaka tita

mɨtinake. Meripai pɨkatimatsiɨkɨkai tita mɨtinake, peru Kɨritsitu ha'eriwatɨ


yapɨtiyuwaɨriya mɨtatihekɨatsitɨanikɨ. 10 Mɨpaɨ katinaye'atɨanikekaitɨni

kepauka tukari 'aixɨa mɨ'ane maye'anikekai, nitaxewiriyakekaitɨni naime


Kɨritsitu hetsie tiwiyakame, naime taheima mieme kwiepa mieme.
11 Mɨkɨ meta, mɨkɨtsie tetewiyatɨ tekananayexeiyarieni. Mɨpaɨ

tepɨte'ukayatsarie teɨterimama temakɨnekɨ, mɨpaɨ katiniyuriemɨkɨkaitɨni


meripai, mɨpaɨ tiniyɨkɨhɨawekaitɨni kemɨ'ane naime mɨtikuyuitɨwa
yatiyɨkɨhɨawetɨ kemɨtinake. 12 Tame meri yuri temɨte'uta'eri Kɨritsitu

1977
'Epetsutari 1  1978

hetsie, tame tekananayexeiyarieni 'aixɨa temutiyuanenikɨ 'iya hepaɨtsita


witsikemɨ'ane. 13 Xemeta xekani'enieni niuki yuri maine, mɨkɨ niuki

kexemɨtetawikweitsitɨarieni maine. Hetsiena yuri xeteniuta'erieni. 'Ana


xepu'inɨaritɨarie, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ xeputseyumarie. Kakaɨyari mɨpaɨ putayɨ
xemeixeiyanikekaikɨ mɨkɨ 'Iyari, 14 mɨkɨta kanihɨkɨtɨni tita temɨtepitɨarie

hikɨ mieme, mɨmatsiɨkɨnikɨ tita tahetsie mɨtinake kepauka mɨtatsitaxɨna


yuteɨterima. 'Ana 'aixɨa tekaniutiyuanekuni 'iya hepaɨtsita witsikemɨ'ane.

Ketemɨte'upitɨarie ta'iyaritsie temɨtemaiwawenikɨ


15  'Ayumieme ne neretimaika yuri kexemɨte'erie Ti'aitame Ketsutsi
hetsie, ne'u'enaka kexemɨtewanaki'erie yunaime Kakaɨyari teɨterimama,
16 nepɨkatihayewa pamɨpariyutsi ne'ipitɨatɨ Kakaɨyari xehetsiemieme.

Nenenenewietɨ nepehɨawe xehetsiemieme, 17 mɨpaɨ netinenenewietɨ,


Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu Kakaɨyarieya, ta'ukiyari witsimɨ'ane,


mɨpaɨ ketixepitɨaka yu'iyaritsie xemɨtemaiwawenikɨ, naitɨ mɨtimatsiɨkɨnikɨ
xehetsiemieme xe'imaikaku. 18 Mɨpaɨta nepɨtiyunenewie, yu'iyaritsie

xeke'uhekɨariwiyarieni xe'imaitɨ tita temɨtekwewie mɨkɨ tatsi'uta'inieku,


xemɨtemaikakɨ tita mɨtatipitɨani, waɨkawa kemɨtipaɨme witsikemɨti'ane
tita tahetsie mɨtinake Kakaɨyari teɨterimama wahamatɨa, 19 xemɨtemaikakɨ

meta mariwemekɨ kemɨtitɨrɨkaɨye tatsiparewienike tame yuri temɨte'erie.


Yɨtɨrɨkariyakɨ mɨpaɨ kaniyɨweni, yemekɨ tɨrɨkaɨyetɨ, 20 yaxeikɨa

kemɨtiuyuri Kɨritsitu hetsiemieme 'enukuketɨatɨ mɨkite watsata, yutserieta


'ikayetɨ muyuawitsie. 21 Mana yunaime waheima nakaweni tewa, mɨkɨ

memɨte'aita heitserie memexeiya memɨtɨrɨkawi memɨwa'ukiyarima, tsepa


kememɨtetetewa, yunaime waheima nakaweni, hikɨ miemete waheima,
tukari 'umamietsie miemete waheima. 22 Mɨpaɨta pɨtiuyuri naime ra'iwatɨ

mɨtita'aitakɨ, mɨpaɨ tinipitɨani naime mɨtikuyuitɨanikɨ memɨyutixexeɨriwa


wahetsiemieme, tewi mu'uya mikuyuitɨwa hepaɨ yuwaiyari.
23 Memɨyutixexeɨriwa waiyarieya mekanihɨkɨtɨni, mɨkɨ mekaniutihɨniyarieni,

wahɨniyakaku kemɨ'ane nai mɨtihɨniya naitsarie.

Ketemɨte'utawikweitsitɨarie Kakaɨyari 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ

2  Xemeta
hepaɨna kanixe'anutanieritɨani tsepa xemɨmɨkitetɨkai
1

xeheuyexɨrietɨ 'axaxeteyurietɨ. 2 'Anapaitɨ xeniu'uwakaitɨni mɨpaɨ xeteyurietɨ


kememɨteyurie hikɨ miemete kwiepa memɨtama, kemɨtiyuriene kemɨ'ane


mɨtiwa'aitɨa mɨkɨ heitserie memexeiya 'ekapa memanukuneniere. Kemɨtiyuriene
mɨkɨ kakaɨyari hikɨ mɨwakuyuitɨwa mɨkɨ memɨkayuwaɨriya yamemɨtekahunikɨ,
mɨpaɨ xekateniyuriekaitɨni xeme. 3 Mɨkɨ tewanɨtɨ 'anapai tekaniu'uwakaitɨni

tanaitɨ ketemɨte'ukahiwe'eriekai waitsie tetewiyatɨ. Kemɨtinakekai tawaiyari,


ketemɨtetakɨhɨawekai, yatekateniyuriekaitɨni. Ketemɨ'anenekai takɨmana,
tahetsie katininakekekaitɨni temɨhekarienikɨ, yaxeikɨa hipame wahepaɨ. 4 Matsi

Kakaɨyari waɨkawa kataninaki'eriekaitɨni, niyutatuakaitɨni tatsinenimayatɨ.


5 'Ayumieme tsepa temɨmɨkitetɨkai teheuyexɨrietɨ, mɨkɨ Kɨritsitu mame

katananutanieritɨani. 'Aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ xeputawikweitsitɨarie. 6 Hamatɨana


katananuku'uitɨani, kataniukayatsa muyuawitsie Kɨritsitu Ketsutsi hetsie


1979  'Epetsutari 2

tetewiyakaku. 7 Tukari 'umamietsie mɨtihekɨatanikɨ kemɨtiyutatua 'aixɨa


tiuka'iyaritɨ, 'ayumieme mɨpaɨ katiniuyurieni. Yatinihekɨatamɨkɨkaitɨni


'aixɨa tatsiyurienetɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsie temɨtewiyakɨ. 8 Mɨpaɨ 'aixɨa

mɨtiuka'iyarikɨ, 'ayumieme xeputawikweitsitɨarie yuri xete'erietɨ. Peru


kexemɨte'utawikweitsitɨarie, yɨkɨmana xepɨka'utawikweitsitɨarie. Kakaɨyari
pɨta yakatinixe'upitɨani. 9 Tixaɨtɨ xemɨte'uyurikɨ xepɨka'utawikweitsitɨarie. 'Ipaɨ

nepaine kapa xewitɨ naki'akakɨ yɨkɨmana. 10 Mɨkɨ 'iwewarimama tekanihɨkɨtɨni.


Kɨritsitu Ketsutsi hetsie tetewiyatɨ tekaniunetɨarieni 'aixɨa temɨteyuriekakɨ,


Kakaɨyari meripaitɨ kemɨtikaye mɨpaɨ teteyurietɨ temu'uwanikɨ.

Kuruxitsie 'umierieka, 'aixɨa kemɨtiuyuri, 'aixɨa temɨtexeiyariekakɨ


11 'Ayumieme xeketena'eriwani xeme 'anapai kexemɨ'anenekai.
Xepɨkahuriyutsixitɨkai herie kexemɨ'anenekai. Mɨkɨ 'inɨatsiekate
memɨte'uyuterɨwa, mɨkɨ mekanixetawe'eriekaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ kename
xeme wahepaɨ xeka'inɨatsiewawe, mɨkɨ yuwaiyaritsie memeixeiyakaikɨ
huriyutsixi wa'inɨari, mamakɨ kemɨtiuxiteke. 12 'Anapai xepɨkaheixeiyakai

Kɨritsitu. Xepɨyupatakai 'ixaheritsixi teɨteriyari wahepaɨ heitserie


xekahexeiyatɨ. Kiekame heitserie kemɨrexeiya, xeme xaɨtsie miemete wahepaɨ
xepɨ'anenekai. 'Atsixepɨkatemaikai tɨratute hepaɨtsita, Kakaɨyari kemainekai
kemɨtiwapitɨanikekai. Tixaɨ xepɨkatekwewiekai, Kakaɨyari xepɨkahexeiyakai
'ena kwiepa. 13 Hikɨrixɨa Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xetewiyatɨ 'ahura

xekanakɨne xeme tewa xemu'uwakai 'ana, Kɨritsitu xuriyaya mutayeurikɨ.


14 Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨtatsipitɨa 'aixɨa temɨtetaxeiyanikɨ.

Huriyutsixi, meta memɨkahuriyutsixi, niwarutaxewiriya yunaime. Kepauka


temataka'uniekai, tetsariya warita temuti'uka hepaɨ tekani'anenekaitɨni,
peru Kɨritsitu nenuta'una tetsariya. 15 Ketemɨte'ataka'uniekai, kataniunɨtɨani

kepauka mumierie. 'Inɨari niukiyari kananuyeitɨani ketemɨte'aitɨariekai


xexuime 'aitsikakɨ. Mɨpaɨ katiniuyurieni nuiwari yɨkɨ mɨ'ane mɨnetɨanikɨ,
tatsi'utaxewiriyaka tame meta xeme hetsiena tetewiyakaku, kemɨtatipitɨa
'aixɨa temɨtetaxeiyanikɨ. 16 Mɨpaɨ katiniuyurieni meta Kakaɨyari hamatɨa

'aixɨa temɨtetaxeiyanikɨ xeiwaiyari tehɨkɨtɨtɨ. Mɨpaɨ katinaye'atɨani kuruxitsie


'umierieka, tatsinɨtɨatɨ temataka'uniekaikɨ. 17 'Ana nuaka niuki 'aixɨa

manuyɨne kanixekuxaxatɨwakaitɨni, xeme tewapai xemu'uwakai 'aixɨa


kexemɨtexeiyarie tameta 'ahurawa temu'uwakai katanikuxaxatɨwakaitɨni
'aixɨa ketemɨtexeiyarie. 18 Mɨpaɨ mɨtiuyurikɨ, tanaitɨ heitserie tekanexeiyani

temaye'axɨanikɨ ta'ukiyari hetsɨa xei'iyariyaritsie tetewiyatɨ.


19 Hikɨrixɨa 'ayumieme xaɨtsie xepɨkakiekatari, kɨkamete xepɨkahɨkɨ.

Matsi Kakaɨyari teɨterimama wahamatɨa heitserie xepexeiya, Kakaɨyari kie


xepɨkiekatari. 20 Nɨ'aritsixi texaxatamete kememɨtekuxatakai, tetsariya kitɨa

mieme hepaɨ 'aneme mekaniutawewieni. Wahetsie xetewiyatɨ xekanakɨne,


kii kemɨtiwewiwa tetsariya heima. Kɨritsitu Ketsutsitɨtɨ kanihɨkɨtɨni tsikurita
mieme tete 'amɨnena. 21 Mɨkɨtsie tiwiyatɨ kanixewiriyarieka naitɨ mɨwewiya,

Ti'aitame hetsie kemɨtiwiya tuki payeika Kakaɨyari hetsiemieme mɨpatsie.


22 Xemeta hetsiena xetewiyatɨ xekaniti'uitɨarieximeni xeikiyari xemakɨnekɨ

'axeikɨa, Kakaɨyari xetaɨta mayekanikɨ yu'iyarikɨ.


'Epetsutari 3  1980

Papuru kemɨtihɨritɨariekai teɨteri memɨkahuriyutsixi wahetsiemieme

3   'Ayumieme
nenewieri Kakaɨyari nekaniupitɨani. Ne Papuru
1

nekanihɨkɨtɨni kemɨ'ane Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme nemanutahɨiya


xeme xemɨkahuriyutsixi xehetsiemieme. 2 Xɨari xepu'enana

kenemɨtiuhɨritɨarie, Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyarikaku. Mɨpaɨ nepɨtiupitɨarie


xehetsiemieme. 3 Xepu'enana kemɨtiuyɨ kepauka nemɨtiuta'ɨkitɨarie tita

mɨti'awietsiekai hepaɨtsita. Kakaɨyari yɨkɨmana matsiɨkɨme kanayeitɨani.


Mɨpaɨ ne'utaitɨ 'etsiwa nepɨtixe'uta'utɨiri. 4 Kenemainekai, xe'iterɨwatɨ

xekaniyɨwaweni xemɨtemaikakɨ kenemɨtimaiwe 'ikɨ niuki mɨ'awietsiekai


Kɨritsitu mukuxata hepaɨtsita. 5 Meripai teɨteri memanutikɨ wa'utɨma

miemete, 'ana mɨpaɨ mepɨkate'ɨkitɨariekai teɨteri, hikɨ matsi nɨ'ariekate


memupatsie, meta Kakaɨyari niukametemama, mɨkɨ mɨpaɨ mepɨte'ɨkitɨarie
'Iyari yatiwahekɨatɨakaku. 6 Mɨpaɨ mepɨtehetima, teɨteri memɨkahuriyutsixi

huriyutsixi wahamatɨa yaxeikɨa wahetsie pɨtinake, xeiwaiyari


mepakɨ huriyutsixi wahamatɨa, 'axeikɨa mepeixeiya tita huriyutsixi
memɨte'utahɨawarie kename meheixeiyanikekai mɨkɨ. Kɨritsitu Ketsutsi
hetsie metewiyatɨ mɨpaɨ mepu'itɨarie niuki 'aixɨa manuyɨnekɨ.
7 Neri mɨkɨ niuki hepaɨtsita nepuhɨritɨarie Kakaɨyari kemɨnetiumi 'aixɨa

tiuka'iyaritɨ, yɨtɨrɨkariyakɨ kemɨnetiuyuitɨa. 8 Merikɨ tsepa yunaime


Kakaɨyari teɨterimama wahepaɨ nemɨkamariwe, 'aixɨa tiuka'iyarikaku


mɨpaɨ nepɨtiumikie, niuki 'aixɨa manuyɨne nemɨwakuxaxatɨwanikɨ
hipame nuiwarite mɨpaɨ ne'utaitɨ, Kɨritsitu waɨkawa kemɨrexeiya,
katiyu'inɨatsinɨakame. 9 Mɨpaɨta nepɨtiumikie, nemɨtiwahekɨatsitɨiyanikɨ

yunaime tita Kakaɨyari mɨtiyurienikekai. Mɨpaɨ pɨkatimatsiɨkɨkai,


katini'awietsiekaitɨni matsi matɨaripaitɨ. Kakaɨyari naime mutiunetɨa, mɨkɨ
xeikɨa mɨpaɨ katinimaikaitɨni kemɨtiyurienikekai, yakatini'awietakaitɨni
10 matsiɨkɨtɨ mayanikɨ hikɨ, memɨyutixexeɨriwa yametehekɨatakaku, mɨkɨ

muyuawitsie memɨte'aita heitserie memexeiya yamemɨtehetimanikɨ,


mɨiremekɨ kemɨtimaiwe Kakaɨyari, tahetsie yatimatsiɨkɨkaku. 11 Mɨpaɨ 

tiyurienike, yapɨtiyɨkɨhɨawekai meripaitɨ, mɨpaɨta katinaye'atɨani


Tati'aitɨwame Kɨritsitu Ketsutsi yatiyurienekaku. 12 Mɨkɨtsie tetewiyatɨ

heitserie tekanexeiyani temitahɨawekɨ teyutatuatɨ, 'aixɨa 'iyarikɨ


temaye'axɨanikɨ hɨxiena, yuri temɨte'eriekɨ hetsiena. 13 'Ayumieme

nepɨxewawirie xemɨkawaɨripiekakɨ ne'uximatɨariekaku xehetsiemieme.


Mɨpaɨ nemɨ'itɨariekɨ, 'ayumieme xepaye'axɨani witsixe'anenetɨ xemakɨnekɨ.

Nenewieri 'epetsutari wahetsiemieme


14  'Ayumieme nekaniutitunumakeni nenewieri ne'ipitɨanike Tati'aitɨwame
Ketsutsi Kɨritsitu 'ukiyarieya. 15 Mɨkɨ meha'eriwatɨ yunaitɨ nuiwarite

yamekatenitetewaka kwiepa memɨtama meta muyuawitsie memɨtama.


16 Nepinenewiya, mɨkɨ waɨkawa kemɨrexeiya witsiti'aneneme, mɨxepitɨanikɨ

yemekɨ xemɨtɨrɨkariyarienikɨ yuhetsie 'Iyarieya yatixetɨrɨkariyakaku,


17 mɨkɨ meta, kexepitɨaka Kɨritsitu xe'iyaritsie mɨyekanikɨ yuri xete'eriekaku.

Xeteyukanaki'erietɨ xekenetseiriyarieka, kɨye kemɨtitse'i hananatɨ, kii kemɨtitse'i


1981  'Epetsutari 3

tetsariyatsie wetɨ. 18 Mɨpaɨ xeteyukanaki'erietɨ 'axeikɨa xekaniyɨwawekuni


xemɨtehetimanikɨ, yunaime Kakaɨyari teɨterimama wahamatɨa, kemakuyewa,


kemeutatewa, kemeutitewa meta kemeukatewa, Kɨritsitu kemɨtiyukanaki'erie,
19 xemimaikakɨ Kɨritsitu naki'eriyaya, tsepa tewi mɨkayɨwe yamɨretimanikɨ.

Xeke'utihɨniyarieni, hepaɨna xemɨ'anenenikɨ, Kakaɨyari kemɨ'ane.


20 Kemɨ'ane mɨyɨwe matsi kwinimieme mɨtiyurienenikɨ tsepa kemɨtitita,

tame matsi ketemɨkate'iwawiriewawe ketemɨkateta'iyaritɨawawe,


tɨrɨkariyaya kemɨtatikuyuitɨwa, 21 mɨkɨ hepaɨtsita 'aixɨa meke'utiyuaneni

metatsiha'eriwatɨ tame temɨtatixexeɨriwa Kɨritsitu Ketsutsi meha'eriwatɨ,


yunaitɨ teɨteri mexi me'anutikɨka tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari
manuyekɨka. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.

Kɨritsitu hetsie metewiyatɨ kememɨteyuxewi

4   'Ayumieme
neri Ti'aitame hetsie netiwiyatɨ nekananutahɨiyaka,
1

waɨriyarika nekanixepitɨaka, 'aixɨa 'anemekɨ xemu'uwanikɨ,


kemɨreuyewetse yamɨtikamienikɨ kemɨ'ane muta'inierie kexemɨte'uta'inierie
xeme. 2 Tixaɨtɨ xekatehɨkɨtɨtɨ xekeneyu'erieka naimekɨ, xepɨka'ayu'eririyani,

'axeketeneutewini xekaha'atɨ, xekeneyunewieka matsi xeyunaki'erietɨ.


3 'Iyari kemɨtatixewiriya, xekeneyumexɨitɨaka xemɨyuhayewakɨ xeyuxewitɨ

'aixɨa xeteyuxeiyatɨ. 4 Xeiwaiyari tekanihɨkɨtɨni, meta 'Iyari kaniyuxewini.


Yaxeikɨa xeme kepauka xemuta'inierie, tita xetekwewietɨ xemɨte'akɨ, mɨkɨta


kaniyuxewini. 5 Ti'aitame kaniyuxewini, xeimetsie yuri tekateni'erieka, xeime

hetsie tetewiyatɨ tekaniuka'ɨyarieni. 6 Kakaɨyari yunaime mɨwa'ukiyari mɨkɨta


kaniyuxewini, mɨkɨ yunaime katiniwa'aitɨaka, yunaime kaniwakuyuitɨwani,


yunaime wahetsie katiniwiyani.
7 Matsitsɨ taxexuitɨ yatepɨtemikie ketemɨte'inɨatsiyarie, Kɨritsitu

kemɨtatimikwa. 8 'Ayumieme mɨpaɨ paine 'utɨarika:


«Wapaitɨ 'anutiyaka,
me'anutaxɨriyakame kaniwarehapani yumɨireme,
meta teɨteri 'imikieri kaniwarumini».
9 (¿Merikɨte ketita tixata «wapaitɨ 'anutiyaka» maine, mɨpaɨ xɨari paine,

peukayune meri 'emeukatewatsie kwiepa paitɨ? 10 Kemɨ'ane meukayunixɨ,


mɨkɨ kanihɨkɨtɨnita kemɨ'ane muyuawi heima manutitɨa 'ateewa, naime


mɨhɨniyanikɨ). 11 Mɨkɨ mɨpaɨ pɨtiwarumi, hipatɨ nɨ'ariekate memakɨnekɨ,

hipatɨta texaxatamete, hipatɨ tehekɨatamete, hipatɨta te'ɨwiyamete


meta te'ɨkitamete. 12 Yakatiniwarumini waraye'atɨanike yuteɨterima

yamemɨte'uximayakakɨ kememɨte'uhɨritɨarie. Wakɨmana Kɨritsitu waiyarieya


kaniweriyariekamɨkɨ. 13 Mɨpaɨ tekatenipitɨarieka mexi te'aye'axɨaxime tanaitɨ

temɨtaxewinikɨ yuri ketemɨte'erie Kakaɨyari nu'ayatsie, ketemɨteheitima.


Mɨpaɨ tekatenipitɨarieka tewi maye'awe temakɨnekɨ, temɨtsetseɨyenikɨ
Kɨritsitu kemɨraye'awe hepaɨ, mɨkɨ Kɨritsitu ta'inɨaritɨkaku.
14 'Ana tepɨtehayewani tɨɨri wahepaɨ teyɨatɨ. Tepɨkakuyuitɨariwani naime

'ɨkitsikakɨ, hamewari kemɨtiuyuane 'ekakɨ, teɨteri kememɨteyukwamana,


kememɨteyu'iyaritɨa mete'irɨmatɨ memeuyexɨrienikɨ. 15 Matsi yuri te'utiyuatɨ

tetetakanaki'erietɨ, tekanitiwerikuni 'iya hepaɨ te'anenetɨ temakɨnekɨ


'Epetsutari 4  1982

naimekɨ. 'Iya kanitamu'utɨni Kɨritsitutɨtɨ. 16 Tanaitɨ hetsiena tetewiyatɨ


tekanitawerirɨmeni, tewi waiyarieya yumu'utsie tiwiyatɨ kemɨtiwere naitɨ.


Waiyarieya nawɨtɨarieni kaniutaxewiriyarieni, turuyari naitɨ 'ixewiriyakaku,
xexuitɨ waiyariteya yatiyurienekaku kemɨreuyewetse. Yaxeikɨa tewi
waiyarieya kemɨtiyuweriya yɨkɨmana, tameta tetetakanaki'erietɨ
tekanitɨrɨkariyarieka waiyarieya tehɨkɨtɨtɨ.

Yɨkɨ 'anemekɨ kemɨrayeniereni Kɨritsitu hetsie tiwiyatɨ


17 'Ayumieme 'ipaɨ nepaine, Ti'aitame hetsie netiwiyatɨ 'ipaɨ nepɨtihekɨata.
Xepɨka'u'uwani hipatɨ kememɨyɨa memɨkatateɨterima. Yakɨ xeikɨa
mekateniku'eriwani mɨkɨ, 18 mekaniuyɨriyarieni kememɨteyumate

yu'iyaritsie, heitserie mepɨkahexeiya Kakaɨyari tukari mɨwapitɨanikɨ,


mɨkɨ 'atsimemɨkatematekɨ wa'iyari mɨtsetse'ikɨ. 19 Kememɨ'anene, mɨkɨ

yu'iyaritsie mekaniximɨmɨanini, mepɨyuwaɨriya memɨrukuyatɨwenikɨ


kememɨteyukahiwe'erie, yamemɨteyuriekakɨ naime tita mɨkati'itiya
yuhetsiemieme metehiwe'erietɨ.
20 Peru xeme mɨpaɨ xepɨkate'u'ɨkitɨarie Kɨritsitu hepaɨtsita. 21 Xɨari
   

hepaɨtsitana xepɨ'enana, hetsiena xetewiyatɨ xepɨte'uta'ɨkitɨarie tita yuri


mɨraine, Ketsutsi hetsie kemɨtimatsiɨkɨ. 22 'Ayumieme kexemɨte'u'ɨkitɨarie,

xekenanutihɨna tita mɨtiye'i, xeketeneuhayewa kexemɨyɨakai meripaitɨ.


Kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtiyuriene, mɨkɨ kanitapɨnirɨmeni 'irɨmari kemɨtihiwe'eritɨa.
23 Xehekwariyarietɨ xekenakɨni, yu'iyaritsie 'aixɨa xeteyɨkɨhɨawetɨ.

24 Xekenanakatɨki tita 'aixɨa mɨti'ane, tita mɨtiunetɨarie Kakaɨyari hepaɨ


'anetɨ. Mɨkɨ tita yuri mɨrainetsie memɨmiemete wahepaɨ heitseriemekɨ


yaxeketenekahuni, Kakaɨyari xe'ayexeiyatɨ xekeneyɨaka.
25 'Ayumieme xeketeneuhayewa xete'itawatɨ, yuxexuitɨ yuri xeketeneyutahɨawi,

tanaitɨ 'axeikɨa temɨtaxewinikɨ xeiwaiyaritsie temɨmiemekɨ. 26 Xɨka xeha'aka,


perutsɨ 'axaxepɨkateyurieni, xepɨka'ipitɨaka xeitukari xemɨha'akakɨ.


27 Meta, Kauyumarie xepɨkapitɨaka xehetsie muyuhayewanikɨ. 28 Kemɨ'ane
   

mɨtinawayakai ketiuhayewa tinawanetɨ, ketikumaɨwani matsi yumamakɨ 'aixɨa


tiyurienetɨ, mɨrexeiyanikɨ mɨkɨ memɨteheuyehɨwa mɨtiwayetuiriwanikɨ.
29 Niuki 'axamanɨyɨne xɨka xeteta 'atineni, 'aixɨa pɨkayɨni, matsi pɨta

xɨka 'aixɨa 'anemekɨ xe'utiniukani watseiriyatɨ kemɨ'ane meiyehɨwa,


mɨpaɨ xekeneutiyuaneni pɨta, 'aixɨa xemɨwayurienikɨ 'enakaremete.
30 Xepɨka'ihiweritɨaka Kakaɨyari 'Iyarieya Mɨtiyupata. Mɨkɨ kanixetseyutɨni

kɨmana xemu'inɨatsie mexi tukari ka'aye'awe kepauka temɨxɨnarieni.


31 Xeketeneuhayewa xehayutsiɨriyatɨ xeteyuka'uxiwe'erietɨ xeyuhaxɨawiyatɨ

xe'utihiwatɨ 'axaxe'utiyuatɨ. Mɨkɨ naitɨ ketixani'eriwani xehetsɨa, meta


naitɨ 'axamɨti'ane. 32 'Aixɨa xete'u'iyaritɨ xekenakɨni, xekeneyunenimayaka,

xeketeneuyuyehɨwirieka, xeme Kakaɨyari kemɨtixeheuyehɨwiri Kɨritsitu


hetsie xetewiyakaku.

Hekɨaripa miemete wahepaɨ xekeneyɨaka

5   'Ayumieme
Kakaɨyari xe'ɨketɨ xekenakɨni. Kemɨ'ane mɨxenaki'erie
1

niwemama wahepaɨ xekeneyɨaka. 2 Xeteyukanaki'erietɨ xekeneu'uwani,



1983  'Epetsutari 5

yaxeikɨa Kɨritsitu kemɨtatinaki'erie, kemɨtiyuyetua tahetsiemieme


mɨmierienikɨ. Mawaritɨtɨ kaniyuyetuani 'ixatɨatɨ Kakaɨyari, 'inaki'atsitɨatɨ.
3 Hipatɨ mekaniwakumaɨwani kemɨ'ane mɨkawa'ɨya mɨkawakɨna,

mepɨka'itiyatɨka, yuhetsiemieme mekatenihiwe'erieka naime. Matsi


kememɨteyurie, mɨkɨ xepɨkakuxatani xeme, meuyewetsekɨ mɨkɨ Kakaɨyari
hetsiemieme memupatsie mɨpaɨ memɨkateyuriekakɨ. 4 Hipatɨ mɨpaɨ  

mekateniyurieka, ketemɨtetewinɨarienikekai xɨka wahepaɨ teteyuriekake.


Yakɨ xeikɨa mekaniutiyuaneni, mekaniyunanaimaka 'axamɨ'anekɨ. 'Aixɨa
pɨka'ane mɨpaɨ xemɨteyuriekakɨ, matsi peuyewetse Kakaɨyari pamɨpariyutsi
xemipitɨakakɨ. 5 Teɨteri mepɨwakumaɨwa kemɨ'ane mɨkawa'ɨya mɨkawakɨna,

mepɨka'itiyatɨka, naime mepɨtehiwe'erie yuhetsiemieme. Tita mɨtihiwe'erie,


mɨkɨ payexeiya yukakaɨyaritɨme. 'Ipaɨ xeketenemaika, yunaitɨ mɨya
memɨteyurie, mɨkɨ wahetsie pɨkatinake memaye'axɨanikɨ Kɨritsitu tiwa'aitɨwame
mayanikɨ, meta Kakaɨyari. 6 Nɨkatɨ xewitɨ tixe'u'itaiya 'eka niuki wewietɨ.

Mɨya memɨteyuriekɨ, 'ayumieme Kakaɨyari pɨwaheka mɨkɨ memɨkayuwaɨriya


yamemɨtekahunikɨ. 7 Merikɨte, xepɨkayuxewiriyani wahamatɨa kememɨteyurie.

8 Meripaitɨ yɨwipa xepɨmiemetetɨkai, hikɨri matsi hekɨaripa miemete


xekanakɨne Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ. Hekɨaripa miemete wahepaɨ


xekeneyɨaka. 9 (Hekɨariya kemɨtixuaweriya, 'ipaɨ katiniyurienemɨkɨ tewi.

Naimekɨ 'aixɨa katiniyurienemɨkɨ, heitseriemekɨ yakatinikamiemɨkɨ, yuri


kaniutainemɨkɨ). 10 Xekeneyɨ'ɨwiya yaxemɨtehetimanikɨ tita Ti'aitame

mɨtinake. 11 Xepɨkayuxewiriyani mɨkɨ yɨwipa timieme kememɨteyurie


wahamatɨa. Tixaɨtɨ pɨkatitixuawere kememɨteyurie. Matsi xekeniwahekɨatani


kememɨteyurie. 12 'Awie kememɨteyurie mɨkɨ, putewiuyɨkɨre mɨwakuxatanikɨ.

13 Peru mɨkɨ naitɨ hekɨatsietɨ, matsiɨkɨtɨ kanayeitɨariwani hekɨaripa. Hekɨariya


kanihɨkɨtɨni tita matsiɨkɨme mɨrayeitɨa naime. 14 'Ayumieme mɨpaɨ paine:


«'Ekɨ pemɨkutsu, kenanutanieri,


mɨkite watsata kenanukukexi,
meta Kɨritsitu kamanihekɨariyamɨkɨ».
15 'Ayumieme xekeneyukweriwayurieka 'aixɨa kexemɨte'u'uwa.

'Atsimemɨkatemate wahepaɨ xepɨkayɨaka, memɨtemaiwawe wahepaɨ pɨta


xekeneyɨaka, 16 xekeneyukumexuitɨaka 'aixɨa xemɨteyurienikɨ, mexi tukari

xepitɨarie hipatɨ tukari 'axamɨ'anenekɨ. 17 'Ayumieme 'atsimemɨkatemate


wahepaɨ xepɨkayɨaka, matsi pɨta xekenemaika tita Ti'aitame mɨtinake.


18 Xepɨkatarɨwetɨweni winukɨ. Mɨpaɨ tiyurienetɨ pɨrukuyaneni xeikɨa. Matsi

'Iyarikɨ pɨta xekenehɨpɨneni. 19 Yuxexuitɨ xekeneyutuikani, nɨawari hepaɨtsita


meta Kakaɨyari kwikarieyakɨ, kwikari 'Iyaritsie timieme hepaɨtsita manuyɨne


xekeneutikwika, xe'inɨawatɨ Ti'aitame yu'iyaritsie. 20 Yuheyemekɨ naimekɨ

pamɨpariyutsi xekenepitɨaka Kakaɨyari mɨta'ukiyari, Tati'aitɨwame Ketsutsi


Kɨritsitu hetsɨa xemɨmiemetekɨ.

Xeyuxewitɨ yaxeketenekahuni
21 Xeyuxewitɨ yaxeketenekahuni Kɨritsitu xe'ayemakatɨ. 22 'Ukari  

yaxeketenekahuni xekɨnama kememaitɨka, yaxeikɨa kexemɨtekahu


Ti'aitame ti'aitakaku. 23 'Uki 'uka mu'uya kanihɨkɨtɨni, yaxeikɨata Kɨritsitu

'Epetsutari 5  1984

memɨyutixexeɨriwa wamu'u kanihɨkɨtɨni, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane


yuwaiyari mutawikweitsitɨa. 24 Memɨyutixexeɨriwa yamekatenikahuni

kemɨti'aita Kɨritsitu, yaxeikɨata 'ukari yameketekahuni kememaitɨka


wakɨnama naimekɨ.
25 Xeme 'ukitsi xekeniwanaki'erieka yɨ'ɨitama, Kɨritsitu mɨtiwanaki'erie

hepaɨ memɨyutixexeɨriwa, mɨyuyetua hepaɨ mɨmierienikɨ wahetsiemieme.


26 Yuhetsiemieme mɨwapatakɨ mɨpaɨ katiniuyurieni, wa'itietɨ hakɨ niukikɨ.

27 Mɨpaɨ pɨtiuyuri yɨkɨmana, yɨhɨxie mɨwati'uitɨanikɨ memɨyutixexeɨriwa


witsime'aneneme, mekaheukuyɨyɨwime, mekaheuwiwirawime, tsepa tixaɨtɨ


mɨpaɨ mɨti'ane, matsi memɨpatsiekakɨ pɨta wahetsie mɨkarahɨiwanikɨ.
28 Yaxeikɨa kaneuyeweka 'ukitsi memɨwanaki'eriekakɨ yɨ'ɨitama, yuwaiyari

memɨtenaki'erie hepaɨ. Kemɨ'ane yɨ'ɨya minaki'erie, mɨkɨ kaniyunaki'erieka.


29 Tewi hatsuaku yuwaiyari pɨka'uxie, matsi piweriya pikemaritɨa. Kɨritsitu

yaxeikɨa pɨwayurie memɨyutixexeɨriwa, 30 waiyarieya temɨhɨkɨkɨ. Waiyarieya


'umeyarieya tepɨhɨkɨ tame. 31 Kemaine: «'Ayumieme 'uki kaniyupatamɨkɨ,


yupaapa yumaama wahetsɨa kanayeyeimɨkɨ, yɨ'ɨyatsie pɨta katiniwiyamɨkɨ,


memɨyuhutakai xeiwaiyari mekanakɨnikuni meyuxewitɨ». 32 'Ikɨ niuki

matsi kanitɨrɨkaɨyeni, tsepa mɨ'awietsiekai, Kɨritsitu hetsiemieme


memɨyutixexeɨriwa wahepaɨtsita nepaine. 33 Merikɨte xemeta yuxexuitɨ

yunaitɨ yɨ'ɨitama xekeniwanaki'erieka kexemɨteyunaki'erie hepaɨ, meta


'ukari yɨkɨnama 'aixɨa meketewaxeiyani.

Tɨɨri meta wa'ukiyarima

6   Tɨɨri
xekeniwa'enieka yupaapama Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ,
1

mɨpaɨ xɨka xeteyurieka pɨheitserie. 2 «'Apaapa meta 'amaama


keniwareu'enieka ―kemaine, mɨkɨ 'aitsika mexɨakame kanihɨkɨtɨni,


mɨpaɨta paine kename tixaɨtɨ tiupitɨarieni― 3 mɨpaɨ petiyurienetɨ 'aixɨa

pepɨ'itɨarieni 'apepɨreutere kwiepa, pe'uyeikatɨ».


4 Xemeta xemɨwapaapama xepɨkawahaxɨatɨaka yutɨɨriyama. Matsi

xekeniwawaweriyani xewakuwayatɨ meta xetewa'ɨkitɨatɨ yamɨtikamienikɨ


Ti'aitame hetsie tiwiyatɨ.

Te'uximayatamete meta wakutsiyarima


5  Te'uximayatamete,
xekeniwa'enieka mɨkɨ memɨxekutsiyarima kwiepa,
xeheumamatɨ xe'utiyɨyɨakatɨ, 'aixɨa 'iyarikɨ xete'uximayatɨ, Kɨritsitu hetsiemieme
matsi xekateni'uximayakakuni. 6 Wahɨxie xeikɨa xepɨkate'uximayaka teɨteri

xewanaki'aritɨanike, matsi Kɨritsitu hetsɨa miemete te'uximayatamete


xemɨhɨkɨkɨ, yu'iyarikɨ yaxeketeneyurieka tita Kakaɨyari mɨtinake.
7 Xeyuwaɨriyatɨ xeketene'uximayaka, kemɨ'ane Ti'aitame hetsiemieme

mɨti'uximaya hepaɨ xeyɨatɨ, teɨteri wahetsiemieme pɨkatixaɨ. 8 Mɨpaɨ


xeketenemaika, yuxexuitɨ 'aixɨa kememɨteyurie, mɨpaɨ mekatenipitɨariekuni


Ti'aitame yatiwapitɨakaku, tsepa te'uximayatamete memɨhɨkɨ, tsepa memɨyunɨ'a.
9 Xemeta, xemɨwakutsiyarima, yaxeikɨa xekeniwayurieka, xeketeneuhayewa

xewamariutatɨ. Mɨpaɨ xetemaitɨ, kemɨ'ane mɨwakutsiyari mɨxekutsiyari


xemeta, mɨkɨ Ti'aitame taheima pakawe, yɨkɨ teɨteri pɨkatiwaxeiya.
1985  'Epetsutari 6

Kakaɨyari kemɨtiwa'ixiparatɨa yukuyaxima


10  'Imatɨrieka
ne'iwama, Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ xekenetɨrɨkariyarieka,
kemɨ'ane mɨtɨrɨkaɨye xetɨrɨkariyakaku. 11 Kakaɨyari kemɨtiwa'ixiparatɨa

yukuyaxima, mɨkɨkɨ xekeneyukuha'aritɨaka kuyakɨ, xemɨyɨwawenikɨ


xemɨti'ukakɨ xekakuyuitɨarietɨ Kauyumarie 'irɨmarieyatsata. 12 Tameri teɨteri

tewaraye'unietɨ tepɨkatakwitɨwe. Matsi te'aitamete, heitserie hexeiyamete,


mɨkɨ memɨte'aita 'ena yɨwipa naitsarie kwiepa, 'iyarite memɨyukwitɨwe tita
'axamɨti'anetsie mieme muyuawitsie memuxuawe, mɨkɨ tewaraye'unietɨ pɨta
tepɨtakwitɨwe. 13 'Ayumieme xekenanu'ɨi Kakaɨyari kuyaximama watepɨa

naime. Mɨkɨkɨ xekaniyɨwaweni xemeye'uniekakɨ tsepa tukari 'axamɨ'ane,


xekaniyɨwawekuni xemɨti'unikɨ xekakuyuitɨariwatɨ, naime xe'aye'atɨame.
14 'Ayumieme 'axekeneti'uka 'aixɨa. Kuya kemɨrayuhɨa, xemeta tita yuri

mɨraine xekenekuxatani. Kuya tepɨa kemɨranakatɨkɨ yutawie kapa 'u'axienikɨ,


xemeta heitseriemekɨ yaxeketenekahuni. 15 Yukakaitsie kemɨreukexɨa,

xemeta xekeneyukuha'aritɨaka niuki 'aixɨa manuyɨnetsie xetewiyatɨ,


'aixɨa ketemɨtexeiyarie manuyɨnetsie. 16 Mɨkɨ meta, 'eyeume kemɨrakaxu'u

kɨmana mɨyukunarɨma, xemeta yuri xeketene'erieka. Mɨpaɨ xepɨyɨwaweni


xemitɨnikɨ naime 'axamɨtiuka'iyari 'ɨrɨteya mɨtaiwawe. 17 Kuya yumu'utsie

tepɨa kemɨranaketsa, xemeta mɨpaɨ xeketenemaika, xemutawikweitsitɨariekɨ.


'Ixipara kemɨrakwe'e, Kakaɨyari niukieya xehexeiyatɨ xekeneyukwitɨweni,
'Iyari kemɨtiyumiene mɨkɨkɨ.
18 Naimekɨ xekeneyunenewieka xekenewawirieka. Yuheyemekɨ

nenewieri xekenepitɨaka 'Iyaritsie xetewiyatɨ. Mɨpaɨ xemɨteyuriekakɨ,


xekeneyɨhɨtɨaka, yemekɨ xepɨkatehayewani xe'iwawirietɨ Kakaɨyari
yunaime teɨterimama wahetsiemieme.
19 Nehetsiemiemeta xekeneyunenewieka, niuki nemɨpitɨariekakɨ kepauka

nemɨtaniuni, nenetatuatɨ nemihekɨatanikɨ tita mɨti'awietsiekai niuki 'aixɨa


manuyɨne hepaɨtsita. 20 Mɨkɨtsie mieme nekaniniukametɨni tsepa tepɨakɨ

nemanutahɨiya. Xekeneyunenewieka nemɨnetatuanikɨ niukitsie mieme,


kemɨreuyewetse nemɨtaniunikɨ.

Waɨritsika kemɨtiwareutanɨ'airiexɨa
21 Yaxemɨtemaikakɨ xemeta kenemɨranayemie kenemɨtiyuriene,
naime yakatinixetaxatɨamɨkɨ Tikiku. Mɨkɨ kanita'iwatɨni teminaki'erie.
Tiparewiwame yamɨtikamie kanihɨkɨtɨni Ti'aitametsie mɨtiwiya.
22 'Ayumieme xehetsɨa nepenunɨ'ani yaxemɨtemaikakɨ ketemɨte'anayekɨ,

xe'iyari mɨtuikariekakɨ.
23 Kakaɨyari mɨta'ukiyari meta Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu

mekewapitɨaka 'iwamarixi memɨka'uximatɨariekakɨ yu'iyaritsie,


meta mekewapitɨaka memɨyunaki'eriekakɨ yuri mete'erietɨ. 24 Kakaɨyari

'aixɨa ketiuka'iyarini kemɨ'ane yuheyemekɨ Tati'aitɨwame Ketsutsi


Kɨritsitu memɨnaki'erie wahetsiemieme.
Piriputari
Kemɨtiwarunɨ'airi Papuru

Waɨritsika

1   PapuruTimuteu hamatɨa, temɨte'uximayatamete Kɨritsitu Ketsutsi


1

hetsiemieme,

yunaitɨ xemupatsie Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xetewiyatɨ Piriputsie


xemɨtama, te'ɨwiyamete meta teparewiwamete yunaime tekanixewaɨritɨaka:

2  Kakaɨyarimɨta'ukiyari, meta Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa


mekete'u'iyarini xehetsiemieme, meta yu'iyaritsie mekexepitɨaka
xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Papuru yunenewietɨ yuri memɨte'erie wahetsie kemɨtiwaukai


3  Ne nekakaɨyari pamɨpariyutsi nekanipitɨaka kepauka nemɨxeha'eriwa.
4  Kepauka nemiwawirie yunaime xehetsiemieme, neyutemawietɨ
nekaniyunenewieka neheyemekɨ, 5 pamɨpariyutsi nekanipitɨaka

temɨtaxewikɨ 'ikɨ niuki tekuxatatɨ 'aixɨa manuyɨne matɨari hepaɨ hikɨta


yaxeikɨa. 6 Mɨpaɨ yuri nekatini'erieka: kemɨ'ane mitsutɨa xekuyuitɨwatɨ

'aixɨa 'anemekɨ ti'uximayatɨ xehetsie, mɨkɨ katinaye'atɨakamɨkɨ


kepaukake Kɨritsitu Ketsutsi munuani. 7 Mɨkɨ kaniheitserietɨni mɨpaɨ

nemɨtiku'eriwanikɨ xehetsiemieme, ne'iyaritsie nemɨxeku'eriwakɨ, tsepa


nemanutahɨiya yatɨni nehetsiemieme nehaniukakaku, meta niuki 'aixɨa
manuyɨne nehekɨatakaku, xeme yunaitɨ nehamatɨa xepɨte'uximaya
Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyarikaku nehetsiemieme. 8 Kakaɨyari katinimaika

kenemɨtixenaki'erie yunaime, nexeku'eriwatɨ Kɨritsitu Ketsutsi


hetsiemieme.
9 Mɨpaɨ nepɨtiwawirie neyunenewietɨ: xeme yemekɨ xenaki'eriya

ketimɨirirɨmeni heitseriemekɨ xetemaiwawetɨ, naimekɨ kemɨreuyewetse


yaxemɨteyuriekakɨ, 10 xemɨyɨwawenikɨ xemipatanikɨ 'aixɨa mɨti'ane meta

'axamɨti'ane kexemɨte'imate. Mɨpaɨ xeteyuriekaku, kepauka Kɨritsitu munuani


kanimatsiɨkɨkamɨkɨ kexemɨkatetsewiximarieka, xehetsie karahɨiwakaku,
11 'aixɨa mɨti'anekɨ xekenehɨpɨneni Ketsutsi Kɨritsitu xepitɨakaku, 'aixɨa

mɨtikuxaxatsiwanikɨ meta Kakaɨyari nɨawarieyakɨ.

1986
1987  Piriputari 1

Xɨka ne'ayeniereni Kɨritsitu 'aixɨa ketikuxaxatsiwani


12  Ne'iwamarixi, nepɨtixetaxatɨani kenemɨranayetɨa hepaɨtsita, mɨpaɨ
xemɨtemaikakɨ, matsi waɨkawa 'aixɨa puyɨ niuki 'aixɨa manuyɨne
mɨ'enierienikɨ. 13 'Uwa yunaitɨ paratsiyuta tehɨwemete meta hipatɨ yunaitɨ

mɨpaɨ mepɨtehetima Kɨritsitu hetsiemieme nepanutahɨiya hikɨ. 14 'Iwamarixi


yumɨiretɨ menetsiha'eriwatɨ kenemɨranutahɨiya, Ti'aitame hetsie metewiyatɨ


mekaniyuwaɨriyani hikɨ matsi waɨkawa Kakaɨyari niukieya memɨkuxatanikɨ
mekaheumamatɨ.
15 Kaniyuritɨni hipatɨ mekatenikuxatani Kɨritsitu hepaɨtsita meniukixietɨ

meta metehayu'iwakutɨ, matsi hipatɨta 'aixɨa 'anemekɨ mekatenikuxatani.


16 Mɨkɨ 'imatɨrieka yurikɨ mekatenikuxatani menetsinaki'erietɨ, mɨpaɨ

metemaitɨ nemanayexeiyariekɨ niuki 'aixɨa manuyɨne hetsiemieme


nemutaniukanikɨ. 17 Hipatɨ pɨta mepɨtehekɨata Kɨritsitu hepaɨtsita

mewara'iwakutɨ hipame, wa'iyari kayuxewikaku, mɨpaɨ mepɨteku'eriwa,


matsi waɨkawa nemɨ'uximatɨariekakɨ ne'anutahɨiyatɨ.
18 Tsepanetɨ kememɨteyurie Kɨritsitu kanikuxaxatsiwani, ne 'ayumieme

nepɨnetemawie, tsepa yakɨ memɨtekuxata, tsepa yurikɨ meyuwaɨriyatɨ


memɨyɨa. Matsi neyutemawietɨ nepɨkatihayewani. 19 Mɨpaɨ nepɨtimate,

'aixɨa pɨtiyɨni pamɨpariyutsi xeme nehetsiemieme xeyunenewiekaku,


meta Ketsutsi Kɨritsitu 'Iyarieya netsiparewiekaku, 'ikɨ naitɨ 'aixɨa pɨtiyɨni
nepɨxɨne. 20 Mɨpaɨ yemekɨ yuri nekatini'erieka meta mɨpaɨ netita'ikwewatɨ

'uxa'atɨni warie nepɨkatewiyatsitɨarieni, tsepa nemayeniere tsepa nemumɨ,


matsi Kɨritsitu kemɨtimariwe kanimatsiɨkɨkamɨkɨ yaxeikɨa meripai hepaɨ.
21 Ne nehetsiemieme nepɨka'ayeniere, Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni mayeniere,

mexɨka ne'umɨni matsi nekatina'iwamɨkɨ. 22 Hikɨ 'akuxi, xɨka newaiyaritsie


ne'uyeikatɨ neyuhayewani 'ena kwiepa tixaɨtɨ nemɨtiyurienikɨ neti'uximayatɨ,


ke'anekame nepanukuweiya. 'Atsinepɨkatimate kemɨ'ane matsi 'aixɨa
mɨyɨnikeyu. 23 Hutamekɨ nenehɨawetɨ nepɨ'iyarixie. Nepɨnewaɨriya

nemɨyemiekɨ Kɨritsitu hamatɨa mana nemeyeikanikɨ, mɨpaɨ matsi


waɨkawamekɨ 'aixɨa pɨ'anekaku. 24 Perutsɨ xehetsiemieme kaneuyeweka

matsi 'ena nemɨnehayewakɨ newaiyaritsie netiwiyatɨ. 25 Hikɨrixɨa nepɨretima


kenemɨtiyurieni, mɨpaɨ nekatinimaika nemɨnehayewanikɨ. Yunaime xehetsɨa


nekaninehayewamɨkɨ nexeparewietɨ matsi waɨkawa xemɨyɨwawenikɨ,
xemɨyutemamawiekakɨ yuri xete'erietɨ. 26 Xɨka tawarita xehetsɨa nehenuani,

xeme waɨkawa xepuyutemamawieka Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xetewiyatɨ,


nehetsiemieme mɨkɨ waɨkawa 'aixɨa kemɨtiyuriene.
27 Tsepa xemu'uximatɨarie, yaxeikɨa xeketeneyurieka, kemɨreuyewetse

yamɨtiyurienenikɨ heixeiyatɨ niuki 'aixɨa manuyɨne Kɨritsitu hepaɨtsita,


mɨpaɨ xeketeneu'uwani. Xɨka mɨpaɨ xeteyurieka, tsepa xehetsɨa nemeyeika
nexexeiyatɨ, tsepa 'ateewa paitɨ nemeyeika ne'enatɨ xehepaɨtsita, mɨpaɨ
nekatinimaikamɨkɨ xemɨyutseiriyakɨ 'iyari xehexeiyatɨ mɨyuxewi, yaxeikɨa
xeteku'eriwatɨ yunaitɨ xemɨyukwitɨwekɨ kapa xe'unawaiyarienikɨ titatsie
yuri xemɨte'erie niuki 'aixɨa manuyɨne kemaine, 28 memɨxe'aye'unie

xepɨkawarayemakaxeni kepauka mɨkɨ memɨxemariutani. Mɨpaɨ xeteyurietɨ


Piriputari 1  1988

'inɨari xenakɨnikuni wahepaɨtsita, kememɨteheuyehɨiyani. Xemeta


yuhetsiemieme 'inɨari xepakɨne Kakaɨyari kemɨtixe'utawikweitsitɨa.
29 Kɨritsitu hetsɨa xemɨmiemetekɨ xepupitɨarie yuri xemɨte'eriekakɨ, matsitsɨ

'akuxi xepɨpitɨarieni xemɨtekwinekɨ hetsiena mieme, 30 yaxeikɨa nehepaɨ


xeketeneyukwitɨweni hikɨ, meripaitɨ kexemɨnetexeiyakai yanetinemieneme,


hikɨta kexemɨte'enana kename yanetinemiene.

Kɨritsitu tixaɨtɨ katihɨkɨtɨtɨ kemɨrayuyeitɨa, 'ariketa mariwetɨ kemɨratɨa

2   'Ayumieme,
xɨka 'aixɨa xeteyumaika yuhetsie Kɨritsitu hetsie xetewiyatɨ,
1

xɨka tenɨtɨarieka ketemɨteyukanaki'erie, xɨka 'Iyari hamatɨa xeyuxewini


yunaitɨ, xɨka xeteyukanenimayaka kexemɨte'u'iyari, 2 xɨkatsɨ mɨpaɨ 'aneni,

neyutemawiekame xekenenaye'atɨa, yaxeikɨa xeteku'eriwatɨ, yaxeikɨa


xeketeneyukanaki'erietɨ, yuhepaɨ xeteyukɨhɨawetɨ, xekeneyuwaɨriyani
yu'iyaritsie xemɨyuxewinikɨ. 3 Hipame xewara'iwakutɨ xepɨkayɨaka, teɨteri

xehepaɨtsita 'aixɨa memutiyuanenikɨ xeikɨa xepɨkayɨaka, mamariwawemete


xekeniwa'erieka hipame, xeme pɨta tixaɨtɨ xekatehɨkɨtɨme xekeneyu'erieka
yɨkɨmana. 4 Yuxexuitɨ xeme xepɨkatekuwautɨweni tita xehetsie mɨtimieme

xeikɨa, tita hipame wahetsie mɨtimieme pɨta xeketenekuwautɨweni.


5 Kexemɨte'u'uwa Kɨritsitu Ketsutsi hepaɨ xeketeneyumaika,

6 Tsepa mɨkakaɨyaritɨkai Kakaɨyari hepaɨ 'anetɨ pɨka'ayuyeitɨa,


peru mɨpaɨ pɨkatiku'eriwakai kename 'aixɨa yɨnikeyu xɨka Kakaɨyari
hepaɨ mariwetɨ 'ayuyeitɨanike, tsepa mɨyɨwekai.
7 Katiniuhayewa heitserie hexeiyatɨ,
kemɨ'ane waɨriyarika mɨti'uximaya hepaɨ 'anetɨ kanayuyeitɨani,
Teɨteri wahepaɨ 'anetɨ kanayani.
8 Merikɨtsɨ xeiyarietɨ tewi hepaɨ 'anetɨ,
tixaɨtɨ katihɨkɨtɨtɨ kanayuyeitɨani,
Yakatinikamiekaitɨni tsepa mumɨ,
kuruxitsie kaniumierieni.
9 'Ayumieme Kakaɨyari mariweme kaneyeitɨani,
kanipitɨani witsimɨtimariwanikɨ kemɨ'ane mɨhɨkɨ,
hipatɨ kememɨkatemariwa hepaɨ.
10 'Uxa'atɨni warie kepauka Ketsutsi mɨtahɨawarieni kemɨ'ane mɨhɨkɨ,
mɨpaɨ kemɨtimariwa,
'ana yunaitɨ mekanikatunuma'uikuni nenewieri mekanipitɨakuni,
taheima memɨtama, kwiepa memɨtama,
meta kwie hetɨa memɨtama,
11 Yunaitɨ mekaniyutahekɨatakuni, kememɨteheitima Ketsutsi Kɨritsitu
kename Ti'aitame hɨkɨ, me'utiyuatɨ,
'ana 'aixɨa katinikuxaxatsiwamɨkɨ Kakaɨyari mɨta'ukiyari.

Teɨteri ketemɨtewahekɨatɨa
12  Xemeta
nenaki'erima, mɨpaɨ nepɨtixetahɨawe, yuheyemekɨ
yaxekatenikahukaitɨni xehetsɨa neheyeikakaku. Hikɨ 'ateewa paitɨ
neheyeikakaku matsi waɨkawa peuyewetse yaxemɨtekahunikɨ Kɨritsitu
1989  Piriputari 2

hepaɨ. Yaxeketeneyurieka kemɨreuyewetse yaxemɨteyuriekakɨ mexi


xetawikweitsitɨariexime, peru xeheumamatɨ xe'utiyɨyɨakatɨ. 13 Kakaɨyari

kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane yamɨtiyuriene xetsata, xekuyuitɨwatɨ xemɨyuwaɨriyanikɨ,


'arike meta yaxemɨteyuriekakɨ, kemɨtixekuyuitɨwa yakatiniyɨmɨkɨ kemɨtinake.
14 Mɨpaɨ naimekɨ yaxeketenekahuni, xekaniukixietɨ niuki xekaxɨatɨatɨ.

15 Mɨpaɨ xeteyuriekaku, xehetsie pɨkarahɨiwani, xepɨka'inɨka


tita 'axamɨti'ane. Matsi Kakaɨyari niwemama xekanakɨnikuni,


xepɨkatsewiximarieka teɨteri watsata xe'u'uwatɨ wa'iyari mututuni
memeuyexɨrie. Watsata xe'u'uwatɨ xekaniwahekɨariwiyani, kwiepa
xurawetsixi kememɨtehekɨariwie wahepaɨ. 16 Niuki xekanexeiyani

waranutanieritɨwame. 'Ayumieme 'aixɨa nekatiniyumaikamɨkɨ nexeha'eriwatɨ


kepauka tukari maye'anitsie, kepauka Kɨritsitu munuanitsie. Xehetsie
katinimatsiɨkɨkamɨkɨ 'ana, yakɨ xeikɨa nepɨka'utananautsakai meta
kenemɨti'uximayakai yakɨ pɨkarayani. 17 Tsepanetɨ netukari mawari

mayeitɨarie, hetsiena mieme xekateni'uximayaka, xɨka ne'umierieni mɨpaɨ


yuri xemɨte'eriekakɨ, nexuriyakɨ xɨka xemawari 'uxurimarieni, mɨkɨkɨ
nekaninaki'akamɨkɨ, xeme yunaitɨ kexemɨteyutemamawie, neta xehepaɨ
nekaninetemawieka. 18 Merikɨte xemerita yaxeikɨa xekeneyutemamawieka,

'axeikɨa temɨtatemamawiekakɨ.

Timuteu meta 'Epapɨruritu kememɨteyurienikekai


19 Ti'aitame Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, kwitɨwa
xehetsɨa nepenunɨ'ani Timuteu, ne'iyaritsie nemɨtɨrɨkariyarienikɨ
neretimaime xehepaɨtsita. 20 Xeime nepɨkahexeiya hepaɨna tiuka'iyarime,

mɨkɨ xeikɨa 'aixɨa 'iyarikɨ kaniyu'iyaritɨaka xehetsiemieme. 21 Hipatɨ yunaitɨ


tita wahetsie mɨtimieme xeikɨa metenikuwautɨweni, tita Kɨritsitu Ketsutsi


hetsie mɨtimieme mepɨkatekuwautɨwe. 22 Xeme xepimate 'iya, kemɨti'inɨatsie

kemɨtimatsiɨkɨ, xepɨtemate nehamatɨa kemɨti'uximaya niuki 'aixɨa manuyɨne


tekuxatakaku, raniwe yupaapa hamatɨa mɨti'uximaya hepaɨ. 23 'Ayumieme

mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, nepenunɨ'ani kwitɨ neretimaime kemɨtiyɨni


nehepaɨtsita. 24 Ti'aitame hetsie netiwiyatɨ yuri nepɨti'erie kwitɨwa neta

nemɨyemiekɨ.
25 Mɨpaɨta nekatiniku'eriwani, peuyewetse ta'iwa nemanunɨ'anikɨ xehetsɨa

'Epapɨruritu, mɨkɨ nehamatɨa katini'uximayaka, tahamatɨa tekanikuyaxitɨni.


Xeme xekaneiyenɨ'ani nehetsɨa mɨnetsiparewiekakɨ kemɨreuyewekai.
26 Yunaime kanixexeiyamɨkɨni, kaniyuhiweriekaitɨni xemu'enanakɨ

kemɨtikuyekai. 27 Kaniyuritɨni katinikuyekaitɨni, 'etsiwatɨkaku kaniumɨni.


Matsi Kakaɨyari kanitinenimayata, yaxeikɨa neta netsinenimayatɨ, kapa


nenetihiwerieme tawarita nenutuixiekakɨ. 28 'Ayumieme nekaninewaɨriyani

nemenunɨ'anikɨ xemɨyutemamawiekakɨ xeme tawarita xe'ixeiyatɨ, neta


nekanehiwerietɨ nemayanikɨ. 29 Hikɨri xekeneutanaki'eri Ti'aitame hetsie

xemɨtewiyakɨ, waɨkawa xekeneyutemamawieka xehe'eriwatɨ. Mɨya


memɨ'anene mamariwawemete xekeniwa'erieka. 30 Kɨritsitu hetsiemieme

ti'uximayatɨ kaniumɨni tɨma. Yɨkɨmana kaniyukweriwayuriekaitɨni


meye'atɨanikɨ kemɨreuyewekai xemɨnetsiparewienikekaikɨ.
Piriputari 3  1990

Heitserie nepexeiya waɨkawamekɨ

3   Mɨkɨ
meta, ne'iwama, xekeneyutemamawieka Ti'aitame hetsie
1

xetewiyatɨ. Tawarita mɨpaɨ netixe'utɨirietɨ, nepɨnewaɨriya, niukikɨ


nepɨka'uxiwe, 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ matsi xehetsiemieme xekweriwa'anekaku.
2 Xekeneyukweriwayurieka mɨkɨ nemɨwaxatakai 'axamemɨteyurie

wahepaɨtsita, mɨkɨ tsɨikɨri wahepaɨ memɨka'itiyatɨka, mɨkɨ wahepaɨtsita,


xekeneyukweriwayurieka kememɨtexe'inɨaritɨaku xitekiyakɨ. 3 Tame pɨta  

Kakaɨyari 'inɨarieya tepexeiya, tame pɨta tepɨhɨkɨ Kakaɨyari temayexeiya


'Iyari kemaine, tame taheyemekɨ tekaninaki'aka Kɨritsitu Ketsutsi
hetsie temɨtewiyakɨ, mɨkɨ meta, yuri tepɨkate'erie herie miemetsie.
4 Mɨkɨ kememɨ'anene herie mieme hetsie yuri memɨte'erie, neta mɨpaɨ

nekani'aneni. Xɨka xewitɨ mɨpaɨ tiku'eriwani kename yɨwe herie miemetsie


yuri mɨti'eriekakɨ, ne matsi waɨkawa nekaniyɨwenikeyu. 5 Ne'utinuiwaka

'atahairieka tukaritsie nekaniu'inɨaritɨarieni huriyutsixi waxitekiyakɨ, 'ixaheri


teɨteriyari wahetsie Wenikamini nuiwariyari hetsie nekaniyeyani, hepɨrayu
tewiyari nekanihɨkɨtɨni hepɨrayutsixi wahetsie nemɨyetɨa, 'inɨari niukiyaritsie
kenemɨtiwiyakai, paritseu nekanihɨkɨtɨkaitɨni. 6 Kenemɨtinewaɨriyakai

yanetikamietɨ, nekaniwataweweiyakaitɨni memɨyutixexeɨriwakai,


heitserie kenemɨrexeiyakai 'inɨari niukiyaritsie yanetikamietɨ, nehetsie
pɨkarahɨiwakai yemekɨ.
7 Perutsɨ Kɨritsitu hetsie nemɨtiwiyakɨ mɨpaɨ nepɨtinemate, mɨkɨ naime

nekatiniutatɨmaiya, naime kɨmana 'aixɨa nemɨ'itɨarienikekai. 8 Mɨkɨ  

meta, tsepa kemɨtitita, naitɨ katiniutatɨmaiyarieni kenemɨtixeiya, mɨpaɨ


nemɨtinematekɨ, matsi yemekɨ 'aixɨa nekani'itɨariemɨkɨ ne'imaitɨ neti'aitɨwame
Kɨritsitu Ketsutsi. Mɨkɨtsie nemɨmiemekɨ 'ari naime nekatiniutatɨmaiya,
tsepanetɨ, mɨkɨ naitɨ xatsi xeikɨa kanihɨkɨtɨni kenemɨtixeiya.
Nekaninewaɨriyani matsi Kɨritsitu nehexeiyatɨ nemayanikɨ, 9 hetsiena  

netiwiyatɨ yanepɨtixeiyariekakeyu xeikɨa. Nekɨmana heitserie nepɨkahexeiya,


'inɨari niukiyaritsie yanetikamietɨ heitserie nepɨkanepitɨa nekɨmana. Matsi
heitserie kenemɨrexeiya, Kɨritsitu hetsie yuri nemɨti'eriekɨ pɨta heitserie
nekanexeiyani, Kakaɨyari heitserie kemɨnetipitɨa yuri nemɨti'eriekɨ. 10 Mɨpaɨ  

xeikɨa nepɨtinewaɨriya, nemimaikakɨ Kɨritsitu, nehetsie nemimaikakɨ


tɨrɨkariyaya kɨmana manukuketɨarie, ne hamatɨana temɨtaxewinikɨ
kemɨtiukwinixɨ netimaitɨ, hepaɨna ne'anetɨ nemayanikɨ mɨkɨ ke'anetɨ matɨa
'umierieka. 11 Nekanaye'anikeyu xeikɨa nemanukuketɨarienikɨ mɨkite watsata.

Kemɨtiunanautsakai, he'iwake
12  'Akuximɨpaɨ nepɨka'ane, 'akuxi nepɨka'aye'awe. Kɨritsitu Ketsutsi
pɨnetsi'u'axixɨ, neta nemi'axenikɨ tita mɨnetimini. 'Ayumieme nepɨnemexɨitɨa,
yanemɨraye'anikɨ. 13 Ne'iwama, ne'aye'ame nepɨkane'erie 'akuxi. Peru

tsikeretsɨ mɨpaɨ nekatiniyurieneni, nekanetɨmaiya netsutɨa mieme,


nekaninetatuani matsi hikɨ nemi'axenikɨ neyeta mieme. 14 Yanetiunanautsatɨ

nepɨnemexɨitɨa neme'iwakɨ, Kakaɨyari kemɨnetiuta'ini taheima miemekɨ


nemɨ'ayumiemetɨnikɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ.
1991  Piriputari 3

15  Ketapaɨmetɨ temɨtsetseɨye mɨpaɨ teketeku'eriwani. Xɨka yɨkɨ


xeteku'eriwani, Kakaɨyari yakatinixehekɨatɨamɨkɨ. 16 Ketemɨte'aye'axɨawawe,

mɨpaɨ yateketekahuni.
17 Ne'iwama, yaxeikɨa xekenene'ɨkeni ne kenemɨtiyuriene, tame 'inɨari

tekanihɨkɨtɨni, mɨkɨ tahepaɨ memɨte'u'uwa, mɨkɨ xekeniwaxeiyani.


18 Yumɨiretɨ kememɨte'u'uwa, mekaneye'unieka Kɨritsitu kemɨtiumierie

kuruxitsie. Wahepaɨtsita mɨixa netinixekuxaxatɨwakaitɨni, hikɨta yaxeikɨa


nepaine ne'utatsuatɨ. 19 Mɨkɨ mekanika'unariekuni xeikɨa, yuhuka

mekanayexeiyani yukakaɨyari hepaɨ. Witsime'aneneme mekaniyuxatani


kepauka mɨpaɨ memɨyɨa ketemɨtetewiyatsitɨarie. Kwiepa timiemekɨ xeikɨa
mekatena'eriwani. 20 Tame pɨta muyuawitsie tekanikiekataritɨni, 'ayumieme

tekanikwewieka tatsiwikweitsitɨwame Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu 'umamiekɨ.


21 Mɨkɨ yɨkɨ 'anekame tawaiyari kaneyeitɨamɨkɨ, hikɨ tixaɨtɨ tekatehɨkɨtɨtɨ

'ikɨ tawaiyaritsie tekaniu'uwani, peru 'ana yuwaiyari hepaɨ 'anekame


kaneyeitɨamɨkɨ, witsi'anetɨ kemɨtiuyeika mɨkɨ, mɨpaɨ katiniyuriemɨkɨ
yɨtɨrɨkariyakɨ, mɨpaɨ titɨrɨkaɨyetɨ kaniyɨweni naime yatikamieme
mayeitɨanikɨ, mɨkɨ kemɨti'aita.

4  'Ayumieme, ne'iwama nenaki'erima, nexexeiyamɨtɨ nemɨxenaki'erie


1  

mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe, xeme xemɨnetsitemawieritɨa xepɨhɨkɨ meta


nekuruna, Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ xekakuyuitɨariwatɨ xekeneuti'uti.

Yuheyemekɨ xekeneyutemamawieka Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ


2  Neuxei 'Euhuriya, neuxei Tsinitike, waɨriyarika nekanixepitɨanikeyu
yaxeikɨa xemɨteyumaikakɨ Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ. 3 'Ekɨ meta nehamatɨa

yurikɨ pemɨti'uximayatame, nepɨmatsiwawirie 'ekɨ pemɨwaparewiekakɨ


mɨkɨ 'ukarawetsixi, nehamatɨa 'axeikɨa tepɨtakwitɨwekai niuki 'aixɨa
manuyɨne tekuxatatɨ, Kɨremeniti hamatɨa hipameta wahamatɨa nehepaɨ
te'uximayatamete, mɨkɨ mepaka'utɨarie xapatsie tukari memexeiya
manuyɨnetsie.
4 Merikɨte, yuheyemekɨ xekeneyutemamawieka Ti'aitame hetsie xetewiyatɨ.

Tawarita nepaine: Xekeneyutemamawieka. 5 Yunaitɨ teɨteri mekexexeiyani


xeka'ayu'eririyakaku. Ti'aitame 'ahurawa kaniuyeikani. 6 Xepɨkayu'iyaritɨaka


tixaɨtɨ hepaɨtsita, matsi naimekɨ xeyunenewietɨ xe'iwawirietɨ pamɨpariyutsi


xe'ipitɨatɨ, yaxeketeneutahɨawi Kakaɨyari tita xemɨte'iwawirie. 7 'Ana 

Kakaɨyari kanixepitɨakamɨkɨ yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ, mɨpaɨ


tixepitɨatɨ xe'iyari kani'ɨwiyakamɨkɨ, tsepa xeme 'atsixemɨkatemate
kemɨtiyɨweni mi'ɨwiyanikɨ, kexemɨteyɨkɨhɨawetsie kanixe'ɨwiyakamɨkɨ
Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xetewiyakaku.
8 'Imatɨrieka ne'iwama, naitɨ yuri mɨraine, naitɨ mɨreuyehɨwiyarie, naitɨ

mɨtiheitserie, naitɨ mɨti'itiya, naitɨ witsimɨ'ane, naitɨ 'aixɨamaine, tsepa


kemɨtitita xɨka 'aixɨa 'aneni, xɨka 'aixɨa tikuxaxatsiwani, mɨkɨ hepaɨtsita
yaxeketeneyɨkɨhɨaweni xeme. 9 Kexemɨte'u'ɨkitɨarie, kexemɨteyetuiriyarie,

kexemɨnete'u'eni, kexemɨnete'uxei yanetiyurienekaku, mɨpaɨ


yaxeketeneyurieka, kemɨ'ane mɨxepitɨa yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ,
mɨkɨ Kakaɨyari xehamatɨa kaniuyeikamɨkɨ.
Piriputari 4  1992

Piriputari kememɨte'iparewiekai
10  Ti'aitame hetsie netiwiyatɨ waɨkawa nepɨnetemawie, tawarita
xemitsutɨakɨ xenetsiha'eriwatɨ. Tsɨrikɨ xepɨnetsiha'eriwakai, matsi
pumawekai xewitɨ xeme mɨyɨwekai tixaɨtɨ mɨtiyurienikɨ. 11 Ne nereuyehɨatɨ

nepɨkahaine, nepɨ'iyamate ne'iyari 'aixɨa mɨyɨnikɨ nekɨmana, tsepanetɨ


kenemɨranayemie. 12 Nepɨ'iyamate tixaɨtɨ nekarexeiyatɨ, meta waɨkawa

nerexeiyatɨ. Naimekɨ yanepɨtimate nemɨtahuxanikɨ meta nemɨhakamɨnikɨ


waɨkawa nemɨrexeiyanikɨ tixaɨtɨ nemɨkarexeiyanikɨ nepɨ'iyamate. 13 Naime

nekatinikemaka Kɨritsitutsie netiwiyatɨ, mɨkɨ netsitɨrɨkariyakaku.


14 Matsi 'aixɨa xepɨte'uyuri nehamatɨa xeyuxewitɨ kenemɨti'uximatɨariekai.

15 Xeme, piriputari, mɨpaɨ xepɨtemate kemɨtiuyɨ kepauka niuki 'aixɨa


manuyɨne mutsutɨarie kuxaxatsiwatɨ, Matseruniya kepauka nemeyetɨa,


mana memɨyutixexeɨriwakai mepɨkanetsiparewiekai tuminikɨ,
nemɨtinetuakakɨ meta nemɨtinanekakɨ, xeme xeikɨa xepɨnetemikwakai.
16 Tetsarunika paitɨ neheyeikakaku tita nemɨreuyehɨakai xepɨnetehenɨ'airi

heiwa meta hutarieka. 17 Netikuwaunetɨ tawarita yaxemɨneteminikɨ


nepɨkahaine, matsi nepɨtikuwaune tita mɨtixe'imikieri timɨiretɨ mɨrayanikɨ.


18 Nekanitanaki'erieniri xe'imikieri naime, kananuyuhayewani, katinaye'ani

tita nemɨreuyehɨakai, 'Epapɨruritu netsi'u'ɨitɨaku tita xemɨteheyenɨ'a.


Kexemɨte'uyuri, mɨkɨ 'imikieri witsimu'ɨa hepaɨ kaninaki'eriwani,
mɨkɨ mawarika Kakaɨyari kaninaki'erieka. 19 'Ayumieme, nekakaɨyari

katinixeyetuiriemɨkɨ tita naime xemɨteheuyehɨaka hepaɨtsita, waɨkawa


mɨrexeiyakɨ witsiti'anenekame, mɨpaɨ kemɨtimatsiɨkɨ Kɨritsitu Ketsutsitsie.
20 Kakaɨyari mɨta'ukiyari witsiketikuxaxatsiwani yuheyemekɨ, tsepanetɨ

xeitsienituyari wiyari manuyekɨka yaxeikɨa ketikuxaxatsiwani. Mɨpaɨ


xeikɨa kani'aneni.

Waɨritsika 'imatɨrieka mieme


21 Xekeniwawaɨritɨaka teɨteri memɨpatsie yunaime, Kɨritsitu Ketsutsi hetsie
memɨtewiya. Nehamatɨa memu'uwa ta'iwama mekanixewaɨritɨaka. 22 Yunaitɨ  

xekaniwaɨritɨarieka xemɨpatsie, meta matsi yemekɨ Tsetsaxi hetsɨa miemete


te'uximayatamete.
23 Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa ketiyurieka yu'iyarikɨ. Mɨpaɨ

xeikɨa kani'aneni.
Kurutsetari
Kemɨtiwarunɨ'airi Papuru

Waɨritsika

1   Ne
Papuru, ta'iwa Timuteu matɨa, tekanixewaɨritɨaka, nɨ'ariekame
1

nekanihɨkɨtɨni Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme, mɨpaɨ mɨtinakekɨ Kakaɨyari,

2  tekanixewaɨritɨaka
ta'iwama yuri xemɨte'erie kurutsetari, Kakaɨyari
teɨterimama xemɨhɨkɨ Kɨritsitu hetsie xetewiyatɨ, 'ipaɨ teputiyuane:

Kakaɨyari mɨta'ukiyari Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu matɨa


'aixɨa mekete'u'iyarini xehetsiemieme, mekexepitɨaka yu'iyaritsie
xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Kemɨtitawawiri Kakaɨyari, mɨwapitɨanikɨ


memɨtemaikakɨ 'Iyaritsie timieme
3  Tetanenewietɨ, taheyemekɨ xehepaɨtsita pamɨpariyutsi tekanipitɨaka
Kakaɨyari, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu 'ukiyarieya, 4 tekatenimarieka yuri

kexemɨte'erie Kɨritsitu Ketsutsi hetsie, kexemɨtewanaki'erie Kakaɨyari teɨterimama


yunaime, 5 mɨpaɨ xekateniyurieka 'amuwekɨ tita xehetsiemieme mɨti'ɨwiyarie

taheima, yaxete'ikwewietɨ. Xeme meripai xekaniu'enanani kemɨti'ɨwiyarie,


kuxaxatsiwakaku niuki 'aixɨa manuyɨne kemɨtiyuri, 6 mɨkɨ niuki xehetsɨapaitɨ

kaninuani. Naitsarie kwiepa katinitixuawerirɨmeni, kanitawerirɨmeni yaxeikɨa


kemɨtiuyɨ xehetsɨa, niuki kaniutsutɨarieni 'iya tukaritsie kepauka xemu'enana,
kepauka xemɨtehetima yurikɨ 'aixɨa kemɨtiuka'iyari Kakaɨyari. 7 'Epapɨraxi

kemɨtixe'uta'ɨkitɨa, mɨkɨ tahepaɨ katini'uximayatametɨni, tekaninaki'erieka,


yakatinikamieni Kɨritsitu parewiwameya hɨkɨtɨtɨ xehetsiemieme. 8 Mɨkɨ 

katatiniutaxatɨani kexemɨteyukanaki'erie 'Iyaritsie xetewiyatɨ.


9 Yatetehetimaika 'anapaitɨ hikɨke, tame 'ayumieme tepɨkatehayewa

tetanenewietɨ xehetsiemieme, mɨpaɨ tete'iwawirietɨ Kakaɨyari, xemɨhɨpɨnenikɨ


yaxetemaitɨ tita mɨtinake Kakaɨyari, naimekɨ xetemaiwawetɨ, 'Iyaritsie
timieme xetemaitɨ naimekɨ, 10 'axemu'uwanikɨ meta kemɨreuyewetse Ti'aitame

hetsɨa miemete kememɨte'u'uwa, xe'inaki'atsitɨatɨ naimekɨ. Tepiwawirie


mɨtiutixuxuawerenikɨ 'aixɨa xeteyuriekaku naimekɨ, xemɨtiwawerirɨmenikɨ
kexemɨte'imate Kakaɨyari. 11 Tepiwawirie xemɨtɨrɨkariyarienikɨ, naimekɨ

xetɨrɨkawitɨ, 'iya kemɨtitɨrɨkaɨye mariwetɨ, para xemɨyɨwawenikɨ


xemɨte'uka'eniwanikɨ, xemɨte'ukanenewiekakɨ naime hepaɨtsita,

1993
Kurutsetari 1  1994

12  xeyutemamawietɨ pamɨpariyutsi xemipitɨakakɨ ta'ukiyari. Mɨkɨ yɨwemete


katanayeitɨani, tahetsie mɨtinakenikɨ tita Kakaɨyari teɨterimama wahetsie
mɨtinakeni hekɨaripa memu'uwa. 13 Kataniutawikweitsitɨani Kakaɨyari, yɨriya

heitserie mɨkahexeiyanikɨ tahepaɨtsita. Kataniupata, kemɨ'ane mɨnaki'erie


tati'aitɨwame mayanikɨ, nu'ayatɨtɨ. 14 Mɨkɨtsie tetewiyatɨ tekaniuxɨnarieni,

kemɨtareuyehɨwiri 'axatemɨte'uyurikɨ.

Kɨritsitu mumɨkɨ, ketemɨte'upitɨarie 'aixɨa temɨtexeiyarienikɨ


15 Tepɨkayɨwawe temixeiyakɨ Kakaɨyari, peru mɨkɨ kani'ɨkitsikayatɨni,
kanimexɨakametɨni heitserie hexeiyatɨ tita mɨtiunetɨarie hepaɨtsita.
16 Hetsiena tiwiyatɨ, naitɨ katiniunetɨarieni,
tita taheima mɨtimieme, tita kwiepa mɨtimieme, tita temɨtexeiya,
tita temɨkatexeiya,
meta mamariwawemete, mɨkɨ memɨtɨrɨkawi, te'aitamete,
mɨkɨ heitserie memexeiya:
mɨkɨ naitɨ katiniunetɨarieni
'iya 'inetɨaku, hetsiena mieme tiniunetɨarienita.
17 Mɨkɨ 'akaniuyeikakaitɨni tixaɨtɨ katinetɨariewekaku 'akuxi,
naitɨ katiniyuxewini mɨkɨtsie tiwiyatɨ.
18 Mɨkɨ kanitamu'utɨni, tewi waiyarieya hepaɨ te'anenekaku,
tame temɨtatixexeɨriwa.
Titsutɨwame hɨkɨtɨtɨ,
mɨkɨ mɨkite memanuku'uni wamexɨakame kanihɨkɨtɨni,
naimekɨ mexɨakame mayanikɨ.
19 Kakaɨyari kemɨtiyuwaɨriya, naitɨ ke'anetɨ mɨhɨkɨ Kakaɨyari,
mɨkɨ Kɨritsitu hetsie 'akaniuweni.
20 Mɨpaɨta katiniuyuwaɨriya, naime 'aixɨa mɨtiyurienikɨ Kɨritsitu

yatiyurienekaku, para naitɨ 'aixɨa mɨtixeiyarienikɨ mɨkɨ


kemɨtixeiya,
kuruxitsie yuxuriya kemɨtiutayeuri,
pipitɨa tita kwiepa mɨtimieme tita taheima mɨtimieme hamatɨana
'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ.
21 Xemeta 'ana paitɨ xepɨyupatakai xaɨtsie miemete xe'ayuyeitɨatɨ,

kexemɨteyɨkɨhɨawekai, xekani'uxiwe'eriekaitɨni mexi 'axaxeteyuriekai.


22 Hikɨrixɨa 'aixɨa xetexeiyarietɨ xekanayeitɨarieni, mɨkɨ tewitɨtɨ yuwaiyaritsie

mumɨkɨ, mɨpaɨ katiniuyurieni mɨxe'aye'atɨanikɨ Kakaɨyari hɨxie, hetsiena


mieme xepatsiekaku, 'aixɨa xe'anenekaku, xehetsie karahɨiwakaku. 23 Mɨpaɨ  

katiniyɨmɨkɨ xɨkate xeyuhayewa yuri xete'erietɨ, xetetsariya tɨrɨkaɨyekaku


xehetɨa, xetseiriyarietɨ xekakuyuaximetɨ, matsi xe'ikwewietɨ tita mɨtixata
niuki 'aixɨa manuyɨne. Xekani'enieni mɨkɨ niuki, kanihekɨatsieka naitsarie
kemɨranetɨarie muyuawi hetɨa, ne Papuru nekaniuhɨritɨarieni hepaɨtsitana.

Papuru kemɨtiuhɨritɨarie nuiwarite wahetsiemieme


24  Hikɨtsɨari
ne nekaninetemawieka tsepa nemu'uximatɨarie
xehetsiemieme, nekaneye'atɨani tita mɨreuyewetse nemu'uximatɨariekakɨ,
1995  Kurutsetari 1

Kɨritsitu kemɨtiu'uximatɨarie, newaiyaritsie mɨpaɨ nekatiniyurieneni


mɨkɨ waiyarieyatsie mieme, memɨyutixexeɨriwa mehɨkɨtɨkaku. 25 Ne  

waparewiwame nekanayani, Kakaɨyari kemɨnetiuhɨritɨa xehetsiemieme,


'aye'arɨkamekɨ nemikuxatanikɨ Kakaɨyari niukieya, 26 mɨkɨ niuki

kani'awietsiekaitɨni, tukari manukatɨatsie pɨkamatsiɨkɨkai, teɨteri kepauka


memanutikɨ mɨpaɨ mepɨkatemaikai, matsi hikɨ matsiɨkɨtɨ kanayani, Kakaɨyari
teɨterimama mɨpaɨ memɨtemaikakɨ. 27 Kakaɨyari kaniuyuwaɨriya mɨpaɨ

mɨtiwa'ɨkitɨanikɨ mɨkɨ, waɨkawamekɨ witsikemɨti'ane 'ikɨ niuki mɨ'awietsiekai,


kemɨtimariwe nuiwarite watsata. Kɨritsitu xehetsie katiniwiyani, 'ayumieme
xekanikwewieka witsimɨti'ane, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni niuki mɨ'awietsiekai.
28 Tame tekanihekɨatani Kɨritsitu, ketemɨtewaku'imaiya yunaime

teɨteri, ketemɨtewa'ɨkitɨa yunaime teɨteri tetemaiwawetɨ naimekɨ,


temɨwaraye'atɨanikɨ yunaime teɨteri me'aye'arɨkame Kɨritsitu hetsie
metewiyame. 29 'Ayumieme netinine'uxitɨaka, yemekɨ neti'uximayatɨ, 'iya

tɨrɨkaɨyemekɨ kemɨnetikuyuitɨwa.

2  Kaneuyeweka xemɨtemaikakɨ waɨkawa kenemɨtine'uxitɨa


1  

xehetsiemieme, rautitseyatari wahetsiemieme meta, hipameta


keyupaɨmetɨ memɨkanetsixeiyawawe wahetsiemieme. 2 Wa'iyari  

mɨtuikarienikɨ, memɨyutaxewirekɨ meyunaki'erietɨ, memeuka'unikɨ yemekɨ


yametemaitɨ kemɨtiheitserie, memeitimanikɨ tita Kakaɨyari mɨti'awietakai,
mɨkɨ Kɨritsitu kanihɨkɨtɨniri, 3 hetsiena mɨti'awietsiekɨ naitɨ kemɨreukawe

Kakaɨyari, mɨtimaiwenikɨ mɨ'ayumieme meta mɨtiuyemaikakɨ. 4 'Ipaɨ nepaine,


xewitɨ mɨkatixe'irɨwiyanikɨ witsitiuniutɨ xeikɨa. 5 Tsepa newaiyaritsie


xehetsɨa nemɨka'uyeika, ne'iyaritsie pɨta xehetsɨa nekaniuyeikani


nenetemawietɨ, nexexeiyatɨ 'aixɨa xete'aitɨariekame, xetsetse'ime yuri
xete'erietɨ Kɨritsitu hetsie.

Kɨritsitu hetsie kemɨtiuxɨnarieni


6  'Ayumieme, Ketsutsi kexemɨte'utanaki'eri Kɨritsitu Ti'aitame tɨme,
yaxeikɨa hetsiena xetewiyatɨ 'axekeneu'uwani. 7 Hetsiena xeketenewiyani

kɨye kemɨtiwiya yunanayaritsie, kii kemɨtiwiya tetsariyatsie, heitseriemekɨ


xekenetseiriyarieka yuri xete'erietɨ, xemɨte'u'ɨkitɨarie hepaɨ, pamɨpariyutsi
xekenepitɨaka Kakaɨyari.
8 Xekeneyukweriwayurieka kapa xewitɨ xe'unawanikɨ, timaiweme hepaɨ

tikuxatatɨ, yakɨ xeikɨa tixe'irɨwiyatɨ teɨteri wayeiyarikɨ, hekwamekɨ kwiepa


memɨtama kememɨte'ɨkitɨarie, peru Kɨritsitu kemaine katikuxatatɨ.
9 Mɨkɨ waiyarieyatsie 'akaniuweni naitɨ ke'anetɨ mɨhɨkɨ Kakaɨyari. 10 Xemeta
   

hetsiena xetewiyatɨ xekanaye'atɨarieni, yunaitɨ memɨte'aita heitserie


memexeiya kaniwamu'utɨni. 11 Hetsiena xetewiyatɨ xekaniu'inɨaritɨarieni

mɨyatɨniketɨ, peru mamá kemɨtiyuxiteke pɨkatixaɨ, Kɨritsitu pɨta


kemɨtixe'u'inɨaritɨa, kanixe'upitɨani xemɨtehayewakɨ yaxeteyurietɨ
teɨteri wawaiyari kemɨtiwakuyuitɨwa. 12 Xeme xepu'inɨaritɨarie kepauka

xemuka'ɨyarie hamatɨana xemukateukie. Mɨkɨ meta, kepauka xemuka'ɨyarie,


xekananuku'uitɨarieni yuri xete'erietɨ Kakaɨyari tɨrɨkariyayatsie, yaxeikɨa
kemɨrenukuketɨa Kɨritsitu mɨkite watsata.
Kurutsetari 2  1996

13  Tsepa xemɨmɨkitetɨkai xeheuyexɨrɨwetɨ xeka'inɨaritɨariewawetɨ


kexemɨteteɨteri, mɨkɨ kanixe'anutanieritɨani Kɨritsitu mame,
katatineuyehɨwirieni naime ketemɨteheuyexɨrɨwekai. 14 Ketemɨte'ataka'utɨa

yakɨtɨtɨ 'aitɨarikatsie yatemɨtekahunikɨ, mɨkɨ 'utɨarika hixɨapa 'uwetɨ


kemɨtatika'unakekai, Kɨritsitu kaneyeitɨani heihurieka yakɨtɨtɨ, yukuruxitsie
'ikɨrapuximaka. 15 'Ixuriki mɨye'i hepaɨ kaniwarewiwieni mɨkɨ memɨte'aita

heitserie memexeiya, wahekɨatɨatɨ yunaime wahɨxie, kuruxitsie 'uyewietɨ,


kaniwarehapani yu'utɨma, wara'iwaka.
16 Xewitɨ 'ayumieme pɨkaxexanetani tita xemɨtekwa'akɨ meta tita

xemɨte'iekɨ, xemiwewiekɨ 'ixɨarari, yatɨni metsa mɨhekwa 'ixɨarariyari,


yatɨni 'uxipiya tukari kexemɨkate'iwewiekɨ. 17 Mɨkɨ tita 'umɨramie 'etɨriyaya

katinihɨkɨtɨni, peru kemɨ'ane 'umamie, Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni. 18 Xewitɨ  

pɨkaxetawe'erieka, tsepa 'iya mɨyuwaɨriya tixaɨtɨ karayuyeitɨatɨ, tsepa


mɨyuwaɨriya mɨwarayexeiyanikɨ Kakaɨyari niuki tuayametemama,
tsepa waɨkawa mɨyu'iyaritɨa yuheinɨtsi hepaɨtsita. Kemɨ'ane mɨya mɨ'ane
kaniyuta'ɨreni, tita waiyarieyatsie mɨtimieme xeikɨa kana'eriwani,
19 tamu'utsie katiwiyatɨ. Peru mɨkɨ tamu'utɨtɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane

mɨtimikwa yuwaiyari, turuyarikɨ tatayarikɨ kanitaxewiriyani yuwaiyari


mɨtawerekɨ, Kakaɨyari kemɨtiweriya.
20 Merikɨte, Kɨritsitu matɨa xɨka xe'ukwini, para tawari

xemɨkakuyuitɨarienikɨ hehekwamete kwiepa memɨtama kememɨte'ɨkitɨarie,


¿titayari 'aumɨ 'axete'u'uwa kwiepa memɨtama kememɨtexe'aitɨa: 21 «Tixaɨ  

pepɨka'ikumaɨwani 'ikɨ, pepɨka'ikwaka 'iya, pepɨka'imayɨani 'ikɨ»? 22 Mɨkɨ  

'aitsikate naitɨ teɨteri kememɨte'aita kememɨte'ɨkita kanihɨkɨtɨni, mɨkɨ


naitɨ katinitixɨmɨkɨ tikumayɨiwatɨ. 23 Kememɨteyurie, timaiweme niukieya

hepaɨ katini'eniɨriɨkɨni, kememɨteyumaiwe'erie, tiku'itawatɨ tixaɨtɨ


mɨkarayuyeitɨa, karima kememiyurie yuwaiyari. Peru kememɨteyurie, tixaɨtɨ
pɨkatiyunaki'erie wai tita mɨreuhiwe'erie hepaɨtsita.

'Aitsikate patsietɨ muyeikanikɨ

3  1 Xɨka
Kɨritsitu matɨa xe'anuku'uitɨarieni, taheima timiemekɨ
 xekeneyuwaɨriyani, hakewa meka Kɨritsitu, Kakaɨyari tserieta 'akaitɨ.
2 Taheima timiemekɨ xekeneyu'iyaritɨaka, kwiepa timiemekɨ pɨkatixaɨ.

3 Xeme xekaniukwiniri, kexemɨte'ayeneniere, xekani'awietsieka Kɨritsitu


hamatɨa, Kakaɨyari hetsie xemɨtewiyakɨ. 4 Kɨritsitu kanitatukaritɨni, kepauka


matsiɨkɨtɨ mayani, 'anata xeme hamatɨana xematsiɨkɨtɨ xekanakɨnikuni


witsimɨraku'anetsie.
5 'Ayumieme mɨkite xekenayuyeitɨaka kexemɨtekumaɨwakai yuwaiyaritsie

kwiepa timiemekɨ: xepɨka'ikumaɨwani kemɨ'ane mɨkaxe'ɨya mɨkaxekɨna,


xepɨkateyukahiwe'erieka, xepɨkatehiwe'erieka tita 'aixɨa mɨkati'anene, tita
mɨkatixepini, kemɨ'ane mɨtihiwe'erie tita mɨkatipinieya tetexi muwarayexeiya
hepaɨ kaniyɨanemɨkɨ. 6 Mɨpaɨ memɨteyuriekɨ, 'ayumieme Kakaɨyari haxɨa

kaniwapitɨamɨkɨ mɨkɨ yamemɨkatekahu. 7 Xemeri kepauka mɨpaɨ xeteyurietɨ


'axemu'uwakai 'anapaitɨ, yaxeikɨa xekateniyuriekaitɨni kememɨte'u'uwa.


8 Peru hikɨ matsi xeketeneuhayewa 'ikɨta naime: kexemɨteyuka'uxiwe'eriekai,

1997  Kurutsetari 3

kexemɨteyuhaxɨatɨakai, 'axakexemɨteyuriekukai, 'axakexemutiyuanekai


hipame wahepaɨtsita, niuki 'axamanuyɨne kexemɨtexɨatɨakai yutetakɨ.
9 Xepɨkateyu'itaiyani, xekenehɨwa mɨkɨ tewi mɨye'i, xekahe'eriwatɨ

kexemɨteyuriekai meripaitɨ. 10 Mɨhekwa pɨta xekenanakatɨki,


xehekwariyarieximetɨ yemekɨ kexemɨteyurie hikɨ, xemimaikakɨ Kakaɨyari,


mɨxe'utawewi hepaɨ xe'anenetɨ xemakɨnekɨ. 11 'Iyatsie tiwiyatɨ tsepanetɨ

mɨkɨriyeku, mɨhuriyu, tsepa mu'inɨatsie huriyutsixi waxitekiyakɨ, tsepa


mɨka'u'inɨatsie, tsepa 'ateewa kiekatari, tsepa waɨriyarika mɨti'uximaya, tsepa
mɨyunɨ'a, Kɨritsitu naitɨ kanihɨkɨtɨni, yunaime wahetsie katiniwiyani.
12 'Ayumieme nepaine, Kakaɨyari mɨxe'anuyexeikɨ, teɨterimama

xemɨhɨkɨkɨ, xemɨnaki'eriwakɨ, xeteyukanenimayatɨ xekenakɨni yu'iyaritsie,


mɨhekwa xe'anakatɨtɨ, 'aixɨa xeketeneu'iyarini, xepɨkateyukatawe'erieka,
xeketeneuyukanaki'erieka meta 'axeketeneutewini xekaha'atɨ.
13 Xekeneyunewieka, xeketeneuyuyehɨwirieka xɨka xewitɨ 'itaniukimani

xeime. Ti'aitame kemɨtixeheuyehɨwiri, xemeta hepaɨna xekeneyɨaka.


14 Xe'ixewiriyatɨ naime, xeketeneyukanaki'erieka, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni

xemuyuxewiriyanikɨ mɨ'ayumieme.
15 Kɨritsitu kemɨtixepitɨa yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ, ketixe'aitɨaka

xe'iyaritsie, xekaniuta'inierieni yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ,


xeiwaiyari xemɨhɨkɨkɨ. Mɨkɨ meta, pamɨpariyutsi teyupitɨwamete
xekenakɨni. 16 Kɨritsitu niukieya xehetsie keheyekani waɨkawa, naimekɨ

xetemaiwawekaku: Mɨkɨkɨ xeketeneyɨ'ɨkitɨaka meta xekeneyutuikani,


Kakaɨyari kwikarieyakɨ, nɨawari Kakaɨyari hepaɨtsita manuyɨnekɨ, kwikari
'Iyaritsie timieme hepaɨtsita manuyɨnekɨ xeteyɨkɨhɨawetɨ, xekeneutikwikani,
yu'iyaritsie xe'inɨawatɨ Kakaɨyari, pamɨpariyutsi xe'ipitɨatɨ. 17 Naime

tsepa tita xemɨteyurie, tsepa xemutiniuka tsepa xemɨtekumaɨwa,


naime xeketeneyurieka Ti'aitame Ketsutsi hetsɨa xemiemetetɨtɨ, mɨkɨ
xeparewiekaku, pamɨpariyutsi xekenepitɨaka Kakaɨyari mɨta'ukiyari.

'Aitsikate yuri memɨte'erie wahetsiemieme


18  'Ukarixekeniwareu'enieka yɨkɨnama, kemɨreuyewetse Ti'aitame
hetsie xetewiyatɨ. 19 'Ukitsi meta, xekeniwanaki'erieka yɨ'ɨitama,

'axaxepɨkatewakɨhɨaweni. 20 Tɨɨri meta, yaxeketenekahuni naime


kememɨtexekɨhɨawe xepaapama, mɨpaɨ pɨreuyewetse, mɨpaɨ xeteyuriekaku


kaninaki'aka Ti'aitame.
21 Xeme meta xemɨwapaapama, xepɨkawahaxɨatɨaka yuniwema, kapa

me'utiwaɨripienikɨ. 22 Xeme waɨriyarika te'uximayatamete, yaxeketenekahuni


naime kememɨtexe'aitɨa xekutsiyarima kwiepa memɨtama. Wahɨxie


xeikɨa yaxepɨkateyurieka xewanaki'atsitɨanike teɨteri, 'aixɨa 'iyarikɨ pɨta
xeketene'uximayaka Ti'aitame xe'ayemakatɨ. 23 Tsepa tita xemɨteyurie,

yu'iyarikɨ yaxeketeneyurieka Ti'aitame hetsiemieme, teɨteri wahetsiemieme


pɨkatixaɨ, 24 mɨpaɨ xetemaitɨ Ti'aitame pɨxetipitɨani tita xehetsie mɨtinakenikɨ.

Xeme Kɨritsitu hetsiemieme xekateni'uximayaka Ti'aitame. 25 Kemɨ'ane


'axamɨtiuyuri mɨkɨ 'axamɨti'anekɨ katinakapitɨariemɨkɨ kemɨtiuyuri, Kakaɨyari


yɨkɨ pɨkatiwaxeiya yunaime teɨteri.
Kurutsetari 4  1998

4   Xemeta
xemɨwakutsiyarima, kemɨtiheitserie xeketeniwapitɨaka
1

te'uximayatamete, yaxeikɨa xewayurietɨ, mɨpaɨ xetemaitɨ, xemeta


taheima xemeixeiyakɨ yukutsiyari.

Hipatɨ tawarita 'aitsikate


2  Xepɨkatehayewani xeyunenewietɨ: nenewierikɨ xekenayeneniereni,
pamɨpariyutsi xe'ipitɨatɨ. 3 Kepauka xemɨyunenewie, tahetsiemiemeta

xekeneyunenewieka, Kakaɨyari kitenie mɨreuyepienikɨ tahetsiemieme, niuki


temɨkuxatanikɨ, tita mɨti'awietsiekai Kɨritsitu hepaɨtsita temɨtekuxatanikɨ,
mɨpaɨ nemɨtiyurienekɨ nepanutahɨiya hikɨ. 4 Xekeneyunenewieka

nemihekɨatanikɨ tita mɨti'awietsiekai, kemɨreuyewetse yanemɨtikuxatanikɨ.


5 Xetemaiwawetɨ xekeneyɨaka yuri memɨkate'erie xewakɨhɨawetɨ,

kepauka xemɨyɨwawe 'aixɨa xemɨteyurienikɨ, yemekɨ mɨpaɨ xeketeneuyuri.


6 Kexemɨtekuxata, 'aixɨa xete'u'iyaritɨ xeketenekuxatani 'aixɨa ha'anemekɨ,

xeniuki kahamurimekɨ. 'Ana mɨpaɨ xepɨyɨwaweni kehepaɨ 'aixɨa mɨyɨni


xemɨwata'eiyakɨ yuxexuime.

Waɨritsika kemɨtiwarunɨ'airiexɨa
7 Naime kenemɨtiuyuri katinixetaxatɨamɨkɨ Tikiku, mɨkɨ kanita'iwatɨni
teminaki'erie, tiparewiwame yamɨtikamie kanihɨkɨtɨni, tahepaɨ
katini'uximayaka Ti'aitame hetsiemieme. 8 Xemɨtemaikakɨ tahepaɨtsita,

xe'iyari mutuikarienikɨ, 'ayumieme nekanenunɨ'amɨkɨ xehetsɨa, 9 'Unetsimu


mame, mɨkɨta kanita'iwatɨni teminaki'erie, yakatinikamieni, xehetsɨa


miemetɨtɨ. 'Ena kemɨtiyɨane naime mekatenixetaxatɨakuni.
10 Kanixewaɨritɨaka 'Aritsitariku nehepaɨ muwiyarie, Marikuxi Werunawe

'iwaya yatewa pɨxewaɨritɨa. Xepɨte'aitɨarie hepaɨtsitana, xɨka xehetsɨa nuani,


xekeneutanaki'eri. 11 Ketsutsi meta Kutsitu mɨtitewa kanixewaɨritɨaka,

huriyutsixi watsata 'ikɨ xeikɨa nehamatɨa mekateni'uximayaka Kakaɨyari 'ena


ti'aitatɨ mayanikɨ, mekaneninɨtɨaka nemɨnewaɨriyanikɨ mɨkɨ. 12 'Epapɨraxi

xehetsɨa mɨmieme kanixewaɨritɨaka, Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme


ti'uximayatɨ, yuheyemekɨ xehetsiemieme katiniyu'uxitɨaka yunenewietɨ,
mɨpaɨ 'utaitɨ, xemɨkakuyuitɨarienikɨ xe'aye'atɨ, yemekɨ xeyuwaɨriyatɨ naimekɨ
kemɨtinake Kakaɨyari. 13 Nekanihekɨatanikeyu ka'uxetɨ kemɨti'uximaya

xehetsiemieme, rautitseyatari wahetsiemieme meta hierapuritari


wahetsiemieme. 14 Rukaxi kanixewaɨritɨaka tiyu'uayemawame neminaki'erie,

Remaxi meta pɨxewaɨritɨa. 15 Xekeniwawaɨritɨaka 'iwamarixi rautitseyatari,


metatsiere Nimɨpatsi meta mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa kiitana yunaime.


16 Kepauka 'ikɨ xapa mɨtiterɨwarieni xehɨxie, xekeniwaruhuritɨa

rautitseyatari memɨyutixexeɨriwa mɨkɨta memititerɨwanikɨ, meta xeme


Rautitseya mieme xapa xekeneutiterɨwa.
17 'Ipaɨ xeketeneutahɨawi 'Arukipu, kene'akweriwayurieka pemeye'atɨanikɨ

'ahɨritɨarika, kepemɨtiuhɨritɨarie Ti'aitame hetsie petiwiyatɨ.


18 Ne Papuru nemamakɨ neti'utɨatɨ nekanixewaɨritɨaka. Xekenena'eriwani

kenemɨranutahɨiya. 'Aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme.


Mexɨakame xapayari
kemɨtiwarunɨ'airi Papuru
Tetsarunikatari
Waɨritsika

1   Papuru, Tsiriwanu meta Timuteu,


1

tekanixewaɨritɨaka xemɨyutixexeɨriwa tetsarunikatari Kakaɨyari


mɨta'ukiyaritsie xetewiyatɨ, Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu hetsieta xetewiyatɨ:

'Aixɨa mekete'u'iyarini xehetsiemieme, mekexepitɨaka yu'iyaritsie


xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Tetsarunikatari 'ɨkitsika kememɨte'akɨ


2  Taheyemekɨ pamɨpariyutsi tekanipitɨaka Kakaɨyari yunaime
xehetsiemieme, texehaxaxatatɨ kepauka temɨtatinenewiwa. 3 Tekatehayewatɨ  

yatetena'eriwani kexemɨteyurie yuri xete'erietɨ, kexemɨte'uximaya


xeteyukanaki'erietɨ, kexemɨte'uka'eniwa xe'ikwewietɨ Tati'aitɨwame Ketsutsi
Kɨritsitu, takakaɨyari ta'ukiyari hɨxie.
4 Neuxei ne'iwama Kakaɨyari mɨxenaki'erie, tepɨtemate mɨkɨ pɨxe'anayexei,

5 mɨpaɨ tepɨtemate taniuki 'aixɨa manuyɨne xehetsɨa pɨkanua niukikɨ


xeikɨa, matsi meta tɨrɨkariyakɨ punua, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ punua,


yurikɨ tetetamaikaku punua. Xeme xepɨtemate xetsata ketemɨ'anenekai
xehetsiemieme. 6 Xeme xetatsi'ɨketɨ xenakɨne, Ti'aitame meta xe'ɨketɨ xepakɨ,

xepitanaki'eri niuki waɨkawa xe'uximatɨarietɨwetɨ, xeyutemamawietɨ


tsiepɨre 'Iyari Mɨtiyupata kemɨtixetemawieriya. 7 Mɨpaɨ xeyɨatɨ 'ɨkitsika

xekanakɨne yunaime yuri memɨte'erie Matseruniya meta 'Akaiya kiekatari


wahetsiemieme. 8 Xehetsɨa putiraurɨka Ti'aitame niukieya, Kakaɨyari

hetsie yuri kexemɨte'erie xeme, Matseruniyatsie 'Akaiyatsie xeikɨa


pɨkatikuxaxatsiwa, matsi naitsarie katinikuxaxatsiwani, 'ayumieme tixaɨri
pɨkareuyewetse tame temɨtiniunikɨ. 9 Mɨkɨtɨtɨ tahepaɨtsita mekatenikuxatani

ketɨtɨ reyɨ kepauka tame xehetsɨa temeta'axɨa, kereyɨ kepauka


xemɨte'uhayewaxɨ, kepauka Kakaɨyari hetsie xemɨte'uwiyaxɨ kakaɨyarixi
xewaruku'eirieka, xemɨte'uximayakakɨ Kakaɨyari mayeyuri yurikɨ 'amuyeika
hetsiemieme, 10 xemikwewiekakɨ Nu'aya taheima makaneni, Kakaɨyari

1999
1 Tetsarunikatari 1  2000

yuniwe manukuketɨa mɨkite watsata, Ketsutsi kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane


mɨtatsi'utawikweitsitɨa haxɨa maye'axime mɨkatatsi'axekɨ.

Papuru kemɨtiwaparewiekai tetsarunikatari

2   Neuxei
'iwamarixi, xeme mɨpaɨ xepɨtemate xɨanakɨa tepɨka'anukɨ
1

kepauka xehetsɨa temu'axɨa. 2 Meta xepɨtemate, tsepa temɨte'ukwinixɨ


xehetsɨa tekata'axɨawawetɨ 'akuxi, tsepa 'axatemɨtekɨhɨawarɨwakai Piriputsie,


takakaɨyari hetsie tetewiyatɨ tepɨkamamakai, 'ayumieme tekanixe'utaxatɨani
Kakaɨyari niukieya 'aixɨa manuyɨne waɨkawa te'uximatɨarietɨ.
3 Ketemɨtexetuika, temeuyexɨrɨwekɨ temɨka'itiyatɨkakɨ tepɨkatekuxata

meta xeime tete'itaiyakutɨ hawaikɨ. 4 Matsi, Kakaɨyari kemɨtatiuta'inɨataxɨ


temɨhɨritɨariekakɨ niuki 'aixɨa manuyɨne hepaɨtsita, mɨpaɨ pɨta


tekatenikuxatani. Teɨteri tewatemawieritɨakutɨ tepɨkatekuxata, kemɨ'ane
ta'iyari makumate tetemawieritɨakutɨ tekatenikuxatani pɨta Kakaɨyari.
5 Tame hatsuaku witsitete'uniutɨ 'irɨmarikɨ tepɨkayɨakai, kexemɨtemate xeme,

tixaɨ tepɨkatehiwe'eriekai 'awie, Kakaɨyari munierixɨ yakatinihekɨatani.


6 Tepɨkatekuwautɨwekai teɨteri tahepaɨtsita 'aixɨa memutiyuanenikɨ,

nixeme nihipatɨ. 7 Tsepa temɨyɨwawekai waɨriyarika temɨxepitɨanikɨ Kɨritsitu


nɨ'arimama temɨhɨkɨkɨ, matsitsɨari xetsata tepɨyɨakai karima tekateyurietɨ,


tsitsiwame yuniwema mɨwaweriya hepaɨ tekaniyɨakaitɨni. 8 Tame yaxeikɨa

texehiwe'erietɨ tenitawaɨriyakaitɨni temɨxeyetuirienikɨ Kakaɨyari niukieya


'aixɨa manuyɨne, matsitsɨ 'akuxi tenitawaɨriyakaitɨni temɨxeyetuirienikɨta
ta'iyari, waɨkawa texenaki'erietɨ tekanakɨne. 9 'Iwamarixi, xekana'eriwani

ketemɨte'uximayakai, tukarikɨ tɨkarikɨ ketemɨte'uximayakai nixeime


temɨkate'uxitɨakakɨ, mɨpaɨ tetenixekuxaxatɨwakaitɨni Kakaɨyari niukieya
'aixɨa manuyɨne.
10 Xeme meta Kakaɨyari xemunenierixɨ xekatenihekɨatani ketemɨyɨakai

xeme yuri xemɨte'erie xehetsiemieme, Kakaɨyari hetsiemieme yatetekahutɨ,


heitseriemekɨ teteyurietɨ, tahetsie karahɨiwakaku. 11 Mɨpaɨta yaxeikɨa

xekatenimaika ketemɨtexetuikakai, nuariekame yuniwema mɨwatuika


hepaɨ, texetuikatɨ texe'imaiyatɨ yuxexuime, 12 texehɨritɨatɨ 'axemu'uwanikɨ

kemɨreuyewetse 'amuyeikanikɨ Kakaɨyari hetsiemieme, mɨkɨ kanixe'inieka


'axemu'uwanikɨ 'iya tixe'aitɨakaku, mɨxe'inie witsixe'anenetɨ xemayeitɨarienikɨ
hepaɨna.
13 'Ayumieme tameta tekatehayewatɨ pamɨpariyutsi tekanipitɨaka Kakaɨyari

'ikɨkɨ, kepauka xemitanaki'eri Kakaɨyari niukieya xetatsi'u'enieka, teɨteri


waniuki xe'erietɨ xemɨka'itanaki'erikɨ, yurikɨ Kakaɨyari niukieya kemɨtihɨkɨ
pɨta xemitanaki'erikɨ, mɨkɨ kanixekuyuitɨwani xeme yuri xemɨte'erie. 14 Xeme

'iwamarixi, te'ɨkemete xenakɨne xewa'ɨketɨ mɨkɨ Kakaɨyari hetsiemieme


memɨyutixexeɨriwa Kureya kwieyaritsie Ketsutsi Kɨritsitu hetsie memɨtewiya,
xekateniukwine xeteɨterima mexe'uximatɨakaku, yaxeikɨa huriyutsixi
memɨwa'uximatɨakai hepaɨ mɨkɨ 'iwamarixi. 15 Huriyutsixi Ti'aitame

mekaniumieni Ketsutsi meta mekaniwarukwini Kakaɨyari niukametemama,


meta tame mepɨtatsi'ayewei. Kakaɨyari mepɨkanaki'aritɨa mepɨwaraye'unie
yunaime teɨteri, 16 mepɨkatatsitaunie temɨtewakuxaxatɨwani mɨkɨ

2001  1 Tetsarunikatari 2

memɨkahuriyutsixi memɨtawikweitsitɨarienikɨ. Mɨpaɨ mekateniuyurieni


yuheyemekɨ memeye'atɨanikɨ tita 'axamemɨteyurie. Peru 'imatɨrieka haxɨa
niwaru'axixɨani mɨkɨ.

Papuru kemɨtiwaxeiyamɨkɨkai Tetsarunika memɨyutixexeɨriwa


17 'Iwamarixi, tame tsepa yapaɨmexɨa temɨxenutuita xehamatɨa
temɨka'u'uwa, peru ta'iyaritsie tepɨxeha'eriwa, matsi kwini mieme
tenitamexɨitɨakaitɨni temixeiyakɨ xenierika, waɨkawa texehiwe'erietɨ.
18 'Ayumieme xehetsɨa tepeukɨnikukai ―ne Papuru heiwari tawarita

nepeuyeimɨkɨkai―, peru Kauyumarie pɨkatatsi'upitɨa. 19 ¿Tita tetekwewie,


titakɨ teteyutemamawie, kuruna kɨmana temutati'ɨre Tati'aitɨwame


Ketsutsi hɨxie kepauka munuani? ¿Xemeri xekatehɨkɨ? 20 Xeme xekɨmana

witsitekatenixeiyarieka, xeme xekatanitemawieritɨaka.

3  'Ayumieme, kepauka temɨkayɨwawekairi texexeiyakutɨ, 'aixɨa


1  

tetenitamaikaitɨni 'Atenaxi temɨku'eiriwakɨ taxaɨta. 2 Timuteu


tekanetanɨ'ani, mɨkɨ kanita'iwatɨni, Kakaɨyari kaniparewiwameyatɨni,


tahamatɨa katini'uximayaka niuki Kɨritsitu hepaɨtsita 'aixɨa manuyɨne
kuxatatɨ, tekaneinɨ'ani mɨxetseiriyanikɨ mɨxewaɨriyanikɨ yuri
xemɨte'eriekakɨ 'aixɨa, 3 nixewitɨ mɨkakunuitɨarienikɨ xe'uximatɨariekaku

hikɨ. Xemetɨtɨ mɨpaɨ xepɨtemate, tepukayatsarie 'uximatɨarikakɨ, 4 xehetsɨa 

te'u'uwatɨ yakatiyɨwekaku 'akuxi, mɨpaɨ tetenixe'utahɨawe kename


te'uximatɨariekakekai. Mɨpaɨ katiniuyɨni, mɨpaɨ xekatenimaika xeme. 5 Netsɨ  

'ayumieme, nekayɨwetɨri nepɨretanɨ'a yanemɨretimanikɨ yuri kexemɨte'erie,


kapa tiyu'itsipawame xehehapani 'axaxemɨteyurienikɨ netiku'eriwatɨ, nɨka
yakɨ xeikɨa 'ayani tete'uta'uxitɨaku netiku'eriwatɨ.

Timuteu ke'aixɨa tikuxatatɨ makunua


6  Hikɨrixɨa Timuteu xehetsɨa heyeyaka tahetsɨa kaninuani, 'aixɨa
katatiniutahekɨatɨani yuri kexemɨte'erie, kexemɨteyukanaki'erie, 'aixɨa
kexemɨtateku'eriwa yuheyemekɨ xetatsixeiyakutɨ tame temɨxexeiyaku
hepaɨ. 7 'Ayumieme tekaniutuikarieni xehepaɨtsita yuri xemɨte'eriekɨ

'iwamarixi, tsepa temɨteheuyehɨwa temɨ'uximatɨarie naimekɨ. 8 Hikɨtsɨari


tekanayeneniereni, yatetehetimaika kename xeme Ti'aitame hetsie


xetewiyatɨ 'axeti'u. 9 ¿Keri teteyɨwawe temɨtehepinirieni Kakaɨyari

pamɨpariyutsi te'ipitɨatɨ xehepaɨtsita, temawierika xemɨtatsi'upitɨakɨ


waɨkawame takakaɨyari hɨxie? 10 Tukarikɨ tɨkarikɨ panuyuhayewa

ta'iwaurika, te'iwawiriekaku temixeiyakɨ xenierika, temɨxe'aye'atɨirienikɨ tita


mɨreuyewetse yuri xete'eriekaku.
11 Mɨkɨtɨtɨ Kakaɨyari mɨta'ukiyari, Ketsutsi mɨtati'aitɨwame, 'aixɨa ke'iyurieni

tahuye xehetsɨa temeta'axɨanikɨ. 12 Xemeta xɨka Ti'aitame xeheweriyani


xeteyukanaki'eriekaku, xenaki'eriya manuyuhayewanikɨ xeyunaki'eriekaku


yunaitɨ, xewanaki'eriekaku yunaime, yaxeikɨa ketemɨtexenaki'erie. 13 Mɨpaɨ  

xeyɨakaku xe'iyari kanitɨrɨkariyariemɨkɨ, xehetsie karahɨiwakaku, xemeta


Kakaɨyari hetsiemieme xepatsieyu Kakaɨyari mɨta'ukiyari hɨxie, kepauka
munuani Tati'aitɨwame Ketsutsi yunaime Kakaɨyari hetsɨa miemete wahamatɨa.
1 Tetsarunikatari 4  2002

Kemɨtiuyeikani Kakaɨyari mɨnaki'akakɨ

4   'Imatɨrieka
ta'iwama tepɨxewawirie, Tati'aitɨwame Ketsutsi hetsɨa
1

temiemetetɨtɨ tepɨxetuika 'axemu'uwanikɨ kexemɨtehetima tame


tetexekuxaxatɨwakaku kemɨreuyewetse 'axemu'uwanikɨ xeminaki'aritɨanikɨ
Kakaɨyari, mɨpaɨtɨtɨ kwini mieme yaxemɨte'u'uwanikɨ, yaxemɨte'u'uwa hepaɨ.
2 Xeme xepɨtemate ketemɨtexe'uta'aitɨa Ti'aitame Ketsutsi tatsiparewiekaku.

3 'Ipaɨ pɨtinake Kakaɨyari hetsiena mieme xemɨpatsienikɨ, 'ayumieme


xepɨkawakumaɨwani kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya mɨkayɨkɨna, 4 xeme yuxexuitɨ  

xeketenemaika xemɨwarawitɨkɨnikɨ yu'ɨitama, Kakaɨyari hetsiemieme


xepatsietɨ, we'eme xe'erietɨ, 5 xekateyukahiwe'erietɨ kemɨtixenake xeikɨa,

nuiwarite Kakaɨyari memɨkamate wahepaɨ. 6 Xepɨka'anuyehaitɨrɨweni,


xepɨka'ikwamana yu'iwa kexemɨteyurie. Ti'aitame 'apɨrapika mɨkɨ naimekɨ,


meripai ketemɨtexe'utahɨawixɨ, ketemɨtexekuhekɨatsitɨiya. 7 Kakaɨyari  

pɨkatatsi'uta'ini teka'itiyatɨkaitɨ temakɨnekɨ, hetsiena mieme temɨpatsienikɨ


pɨta pɨtatsi'uta'ini. 8 'Ayumieme, kemɨ'ane mixani'erie 'ikɨ tewi pɨkaxani'erie,

matsi Kakaɨyari pɨta pɨxani'erie, kemɨ'ane mɨtatimikwa Yu'iyari Mɨtiyupata.


9 Xeme tixaɨ xepɨkateheuyehɨwa nemɨtixeta'utɨirienikɨ tewi

kemɨtiwanaki'erie yu'iwama ne'utaitɨ, Kakaɨyari katinixe'ɨkitɨaka xeme


xemɨyunaki'eriekakɨ. 10 Mɨpaɨ xekateniwanaki'erieka yunaime yu'iwama

naitsarie Matseruniyatsie memɨtama. Peru 'iwamarixi, tekanixewawirieka


mɨpaɨ xemɨteyunaki'eriekakɨ 'akuxi matsi waɨkawa, 11 waɨkawa  

xemɨtekuwaunikɨ kayuwatɨ xemexeiyanikɨ, yuxexuitɨ yu'uximayatsikakɨ


xemɨyɨakakɨ, yumamakɨ xemɨte'uximayakakɨ ketemɨtexe'uta'aitɨa, 12 mɨpaɨ  

xeteyurietɨ 'aixɨa xeteniu'uwakuni kemɨreuyewetse mɨkɨ wanamemɨku'u


wahepaɨtsita, tixaɨ xepɨkateheuyehɨaka.

Ti'aitame kemɨtinuani
13  'Iwamarixi, pɨkatatsinake 'atsixemɨkatemaika mɨkɨ memɨkutsu
wahepaɨtsita, pɨkatatsinake xemɨyuheiwerieka hipatɨ yuri memɨkate'erie
memɨkata'ikwewa wahepaɨ. 14 Tame yuri tekateni'erieka Ketsutsi mumɨ peru

manukuke. 'Ayumieme Kakaɨyari yaxeikɨa kaniwa'atɨamɨkɨ Ketsutsi mame


mɨkɨ memeukutsixɨa Ketsutsi hetsie metewiyatɨ. 15 'Ipaɨ tetenixekɨhɨaweni

Ti'aitame niukieya mɨhɨkɨkɨ, tame temɨtahayewa te'ayeyuyuritɨ


'akuxi Ti'aitame munuanike, tame tepɨkawaranuyehaitɨiyaxɨani mɨkɨ
memeukutsixɨa. 16 Mɨkɨ Ti'aitame taheima pakaneni 'utaniutɨ ti'aitatɨ, niuki

tuayamete tiwa'aitɨwame 'utaniukakaku, Kakaɨyari kuxinetaya hɨtsiriekaku,


mɨkɨ memeukutsixɨa Kɨritsitu hetsie metewiyatɨ mekananuku'uikuni
meri. 17 Hikɨ tameta temayeyuyuri, temɨtahayewatɨweni, 'ana kwitɨ

tekananutiwitɨkiekuni wahamatɨa 'axeikɨa haitsata, Ti'aitame temanunakekɨ


taheima, mɨpaɨ tiyɨyu, taheyemekɨ 'ateniu'uwakuni Ti'aitame matɨa.
18 'Ayumieme xekeneyunɨtɨaka yuxexuitɨ 'ikɨ niukikɨ.

5

 'Iwamarixi, witarite tukarite hepaɨtsita tixaɨ xepɨkateheuyehɨwa


1  

xemɨteta'utɨiyarienikɨ, 2 xeme heitseriemekɨ mɨpaɨ xepɨtemate, Ti'aitame


tukarieya mɨpaɨ katinaye'amɨkɨ tinawayame tɨkakɨta mɨ'axe hepaɨ. 3 Kepauka  


2003  1 Tetsarunikatari 5

mɨpaɨ memutiyuaneni: «Kayuwatɨ tepexeiya, tepɨkakweriwa'a», 'ana


mekanika'unariekuni, yapauka pɨwa'axe 'uka mɨtiniwerɨme kwiniyaya mi'axe
hepaɨ. Mepɨkatawikweni.
4 Xeme pɨta ta'iwama, yɨwipa xepɨka'u'uwa, 'iya tukari pɨkaxe'axe tinawayame

hepaɨ. 5 Xeme yunaitɨ hekɨaripa xekanimiemetetɨni, tukaritsie xepɨmiemete


kexemɨte'ununuiwa. Tɨkakɨta tepɨkamiemete, yɨwipa tepɨkamiemete.


6 Merikɨte, 'ayumieme tepɨka'u'itutupeni hipame wahepaɨ, tepayeneniereni

pɨta, tepɨtamaika. 7 Kukutsumete tɨkakɨta mekanikutsuni, tarɨwekarixi tɨkakɨta


mekanitarɨweka. 8 Tame tukaritsie pɨta temɨmiemete tenitamaikakuni,


yuri ketemɨte'erie, ketemɨtetakanaki'erie, mɨpaɨ tetenenakatɨkɨkuni kuya


kamixaya hepaɨ temɨtakwerienikɨ tatawitsie, tamu'utsie kuya xupureruya
hepaɨ tepenakeni ketemɨteta'ikwewakɨ temɨtawikweitsitɨarienikɨ, 9 Kakaɨyari  

'ena pɨkatatsi'ukaye temɨhekarienikɨ, pɨtatsi'ukaye temaye'axɨanikɨ pɨta


ketemɨtetawikweitsitɨarieni, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu yatatipitɨakaku.
10 Mɨkɨ tahetsiemieme pumɨ, tame 'axeikɨa temayeyuyurinikɨ hamatɨana,

tsepa temayeneniere tsepa temukwi. 11 'Ayumieme xekeneyuwaɨriyani,


xekeneyutseiriyani xemɨyutaxewirekɨ, yaxeikɨa kexemɨteyurie.

Papuru kemɨtiwatuikakai 'iwamarixi


12  'Iwamarixi, 'ipaɨ tetenixewawirieka, xemɨwamatenikɨ mɨkɨ
memɨte'uximaya xetsata, mɨkɨ memɨxe'ukiyarima Ti'aitame hetsie metewiyatɨ,
mɨkɨ memɨxe'imaiya. 13 Waɨkawa memɨmamariwawe xekeniwa'erieka

xewanaki'erietɨ mɨpaɨ memɨte'uximayakɨ. 'Aixɨa xeketeneyuxeiyani yunaitɨ.


14 'Iwamarixi, 'ipaɨta tetenixetawawirienikeyu, xekeniwaruta'imaiya mɨkɨ

memi'ɨraxie 'aitsika, xekeniwawaɨriyani mɨkɨ memɨkatɨrɨkawi yu'iyaritsie,


xekeniwatuikani mɨkɨ memɨwerarani, mɨixa xeketeneukanenewieka yunaime
wahetsiemieme. 15 Xekeneyukweriwayurieka kapa xewitɨ 'axarekapitɨani

xeime 'iya 'axamiyurikɨ, matsi yuheyemekɨ xeketenekuwawa 'aixɨa


xemɨyuyuriekakɨ yuxexuitɨ, 'aixɨa xemɨwayuriekakɨ yunaime.
16 Xekeneyutemamawieka yuheyeme. 17 Xekatehayewatɨ xekeneyunenewieka.
   

18 Pamɨpariyutsi xekenepitɨaka Kakaɨyari naime hepaɨtsita, mɨpaɨ katininakeni


Kakaɨyari yaxemɨteyuriekakɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsie xetewiyatɨ.


19 'Iyari xepɨkakutɨtsani, 20 xepɨka'itawe'erieka Kakaɨyari niukametemama
   

waniuki, 21 matsi xeketeneuta'inɨata naime, tita 'aixɨa mɨti'anetsie


xeketenewiyani, 22 tinaime 'axamɨti'anene tsepa kemɨ'ane xeketeneuhayewa.


23 Mɨkɨtɨtɨ Kakaɨyari mɨtatsipitɨa ta'iyaritsie temɨka'uximatɨariekakɨ,


mɨkɨ kexe'aye'atɨani xepatatɨ naime yuhetsiemieme ―xe'iyaritsie,


kexemɨteyumate meta xewaiyari― xehetsie karahɨiwakaku kepauka
Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu munuani. 24 Kemɨ'ane mɨxe'uta'ini

yakatinikamieni, mɨpaɨ katiniyuriemɨkɨ.


25 'Iwamarixi, tahetsiemiemeta xekeneyunenewieka. 26 Xekeniwawaɨritɨaka
   

yunaime 'iwamarixi patsiekate kememɨteyuwaɨritɨa. 27 Ne nepɨxehɨritɨa


Ti'aitame netsi'eniekaku, yunaitɨ 'iwamarixi memakaterɨwiyarienikɨ 'ikɨ xapa.


28 Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme. Mɨpaɨ

xeikɨa kani'aneni.
Xapa hutarieka mieme Papuru
kemɨtiwarunɨ'airi
Tetsarunikatari
Waɨritsika

1   Papuru, Tsiriwanu meta Timuteu,


1

tekanixewaɨritɨaka tetsarunikatari xemɨyutixexeɨriwa Kakaɨyari


mɨta'ukiyari hetsie xetewiyatɨ, Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu hetsie xetewiyatɨ.

2  Kakaɨyari
mɨta'ukiyari, Ketsutsi Kɨritsitu mɨti'aitame, 'aixɨa mekete'u'iyarini
xehetsiemieme, mekexepitɨaka yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Pamɨpariyutsi kememɨte'ipitɨaka meta nenewieri


3  Neuxei 'iwamarixi, kaneuyeweka tame taheyemekɨ pamɨpariyutsi
temipitɨakakɨ Kakaɨyari xehepaɨtsita, kemɨreuyewetse yatemɨteyuriekakɨ
xeme keyuri xemɨte'erie xemɨtaweriyarɨmekɨ, meta yuxexuitɨ yunaitɨ
xemɨtetamɨiriyarɨmekɨ xeteyukanaki'erietɨ. 4 'Ayumieme tameri 'aixɨa

te'utiyuatɨ xehepaɨtsita yatekateniwakuxaxatɨwani mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa


Kakaɨyari hetsie metewiyatɨ, mɨpaɨ teteniwakɨhɨaweni, kexemɨte'uka'eniwa,
yuri kexemɨte'erie mexi xetaweweiyarɨwa, mexi xe'uximatɨarie, meta
naime kexemɨ'itɨarietɨwe. 5 Yaxe'itɨariekaku kanimatsiɨkɨni Kakaɨyari

heitseriemekɨ kemɨti'inɨata 'itsɨkametɨtɨ, mɨpaɨ xeteta'inɨatsieme xemeta


xekanimariwakakuni, xehetsie kemɨtinakeni 'axemu'uwanikɨ Kakaɨyari
tixe'aitɨwametɨkaku, mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ xetenikwineni xemeta.
6 Kamɨtsɨ, Kakaɨyari heitseriemekɨ katiniyuriemɨkɨ kemɨtiwapinirieni

wa'uximatɨatɨ mɨkɨ memɨxe'uximatɨa, 7 kemɨtixepinirieni xemeta


xe'uxipitɨatɨ xeme xemɨ'uximatɨarie, yatati'uxipitɨatɨ tameta, kepauka


matsiɨkɨtɨ mayani Ti'aitame Ketsutsi taheima 'akamietɨ, yuniuki
tuayamete memɨtɨrɨkawi wahamatɨa 'akamietɨ, taipaɨ merɨkaɨyetɨ.
8 Heitseriemekɨ kaniwaranutaxɨriemɨkɨ mɨkɨ memɨka'imate Kakaɨyari,

mɨkɨ yamemɨkatekahu Tati'aitɨwame Ketsutsi niukieya 'aixɨa manuyɨne


hetsie. 9 Mɨkɨ mɨpaɨ memɨ'anene kememɨte'anutaxɨriyani, wahetsie

tininakimɨkɨ memɨka'unarienikɨ yuheyemekɨ, Ti'aitame hɨxieya mekaxeiyatɨ


meta tɨrɨkaɨyetɨ kemɨtimariwe meka'ixeiyatɨ 10 kepauka munuani,

2004
2005  2 Tetsarunikatari 1

kaninuamɨkɨtsɨ witsimɨtixeiyarienikɨ yuteɨterima wahetsie tiwiyatɨ, yunaitɨ


yuri memɨte'uta'eri memɨhɨxiyanikɨ me'i'ixɨarietɨ 'iya tukaritsie, mɨpaɨ
katiniyɨmɨkɨ yuri xemɨte'ita'eririkɨ tita temɨtehekɨatakai xehetsɨa.
11 Mɨpaɨ mɨtiyɨnikɨ, xehetsiemieme tekanitanenewieka taheyemekɨ,

takakaɨyari mɨpaɨ mɨtixemaikakɨ xeme xe'u'uwame kemɨreuyewetse


'amuyeikanikɨ Kakaɨyari 'ita'inieyu, tepɨtanenewieta takakaɨyari
yɨtɨrɨkariyakɨ meye'atɨanikɨ naime kexemɨteyuwaɨriya 'aixɨa xeteyuriekutɨ,
naime kexemɨteyurie yuri xete'erietɨ. 12 Mɨpaɨ tiyɨyu, kemɨ'ane Tati'aitɨwame

Ketsutsi mɨhɨkɨ witsikatinixeiyariemɨkɨ xehetsie tiwiyatɨ, xemeta


witsixekatenixeiyariekuni hetsiena xetewiyatɨ, takakaɨyari Tati'aitɨwame
Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ.

Matsiɨkɨtɨ kemɨrayani 'iya tewi yamɨtiyurieneni kemɨkatiheitserie

2   Hikɨ
'iwamarixi, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu kemɨtinuani hepaɨtsita
1

meta hetsɨana ketemɨtekuxeɨriyani, mɨpaɨ tepɨtexewawirie, 2 yapauka 

xepɨkaheuyuyexɨrɨwani yumu'utsie meta xepɨkamamaka hipame kemɨtiyɨni


niukiyarikɨ, yatɨni xewitɨ mɨpaɨ tikuxatakaku, yatɨni xapa tahetsɨa kename
miemekɨ, mɨpaɨ 'ayetaineme: «Ti'aitame tukarieya paye'ari». 3 Xepɨkatepitɨaka

nɨkahɨrixɨa xewitɨ xe'ukwamana, karikɨ meri hipatɨ Kakaɨyari


me'aye'unietɨ mekanakɨnikuni meta matsiɨkɨme kanayuyeitɨamɨkɨ mɨkɨ
tewi 'axamɨtiyuruwame, kemɨ'ane mɨka'unarieni. 4 Mɨkɨ neye'uniekamɨkɨ

kanitawe'eriekamɨkɨ naime Kakaɨyari mɨtitewa meta naime mɨrayexeiyarie,


yɨkɨmana kanayerɨmɨkɨ Kakaɨyari tukieyata meta Kakaɨyari puyuxatani.
5 ¿Xekateha'eriwa mɨpaɨ nemɨtixe'utaxatɨakairi kepauka xehetsɨa

nemeyeikakai 'akuxi? 6 Hikɨri xekatenimaika ketita mɨkatipitɨa mɨkɨ


tewi, matsiɨkɨtɨ mayanikɨ tukarieya 'aye'ayuke. 7 Tita 'axamɨti'ane 'awie


'ari kanitsutɨaka yutɨrɨkariya, kaneuyeweka xeikɨari kemɨ'ane mɨka'ipitɨa


manukuyani. 8 'Anakeri, matsiɨkɨtɨ kanayeimɨkɨ 'iya 'axamɨtiyuruwame,

mɨkɨ Ti'aitame Ketsutsi kanimiemɨkɨ yu'iyakɨ yuteta miemekɨ meta


kanika'unamɨkɨ matsiɨkɨtɨ mayuyeitɨanitsie kepauka munuanitsie. 9 Mɨkɨ  

'axatiyuruwame kaninuamɨkɨ, Kauyumarie 'iparewiekaku, naimekɨ


pɨtɨrɨkaɨyeni, mariweme pɨtiyurieneni meta 'inɨarite pɨtiwewieni
tiyu'itaiyamekɨ. 10 Naime ketita 'axamɨti'anekɨ pɨwakwamana mɨkɨ

memeuyexɨrie memɨkayuwaɨrikɨ tita yuri mɨraine memɨtanaki'erienikɨ


meta mɨpaɨ mɨkɨ niukikɨ memɨtetawikweitsitɨarienikekai.
11 'Ayumieme Kakaɨyari pɨwapitɨa memɨte'irɨwiyarienikɨ, yuri

memɨteta'erienikɨ 'itarikatsie, 12 mɨpaɨ mekatenikwinitɨariekuni


yunaitɨ yuri memɨkate'ita'eriri tita yuri mɨraine, matsi memɨnaki'akai


kemɨkatiheitserietsie.

Kememɨte'anayexeiyarie memɨtawikweitsitɨarienikɨ
13  Meta
tame, kaneuyeweka taheyemekɨ pamɨpariyutsi temipitɨakakɨ
Kakaɨyari xehepaɨtsita, 'iwamarixi Ti'aitame mɨxenaki'erie, tsutɨapai
Kakaɨyari kanixe'anayexeiya xemɨtawikweitsitɨarienikɨ, hetsiena
mieme xepatsietɨ 'Iyari kemɨtixepata meta yuri xete'erietɨ tita yuri
2 Tetsarunikatari 2  2006

mɨrainetsie. 14 'Ayumieme kanixe'uta'inieni tame niuki 'aixɨa manuyɨne


texekuxaxatɨwakaku, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu hepaɨ witsixe'anenetɨ


xemakɨnekɨ. 15 Hikɨtsɨari, 'iwamarixi, xekeneti'uka 'aixɨa meta

xepɨka'iku'e'eiriwani tita xemɨteyetuiriyarie xemɨte'uta'ɨkitɨarie niukikɨ


meta xapakɨ.
16 Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitutɨtɨ meta Kakaɨyari mɨta'ukiyari, kemɨ'ane

mɨtatsi'utanaki'eri meta 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ mɨtatsinɨtɨa yuheyeme meta


mɨtatsipitɨa 'aixɨati'aneme temɨtetakwewiekakɨ, 17 mekexetuikani meta

tɨrɨkariya mekexepitɨaka xe'iyaritsie, 'aixɨa xemutiyuanenikɨ meta 'aixɨa


xemɨteyuriekakɨ.

Nenewieri Kakaɨyari niukieya mukuxaxatsiwanikɨ

3   Merikɨte
'iwamarixi, xekeneyunenewieka tahetsiemieme, Ti'aitame
1

niukieya kwitɨwa mɨ'enierienikɨ naitsarie, mɨkuxaxatsiwanikɨ kemɨtiuyɨ


xehetsɨa, 2 tameta temɨtawikweitsitɨarienikɨ mɨkɨ teɨteri yamemɨteyurie

kemɨkareuyewetse, 'axamemɨte'u'iyari 'atsimemɨkatatsiyurienikɨ,


yunaitɨtsietɨ yuri mepɨkate'erie. 3 Matsi Ti'aitame kemaine yakatinikamieni,

mɨkɨ kanixetseiriyamɨkɨ, kanixe'ɨwiyakamɨkɨ kemɨ'ane 'axamɨtiuka'iyari


'atsimɨkaxeyurienikɨ. 4 Ti'aitame hetsie tetewiyatɨ 'ipaɨ yuri teteni'erieka

xehepaɨtsita, mɨpaɨ xeteniuyurieni ketemɨte'aita, mɨpaɨ xeteniyuriekakunita.


5 Ti'aitame 'aixɨa ke'iyurieni xe'iyari Kakaɨyari hepaɨ xemɨteyukanaki'eriekakɨ

meta Kɨritsitu hepaɨ xemɨte'uka'eniwanikɨ.

Kemɨreuyewetse mɨti'uximayakakɨ
6  'Iwamarixi, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu hetsɨa temɨmiemetekɨ
'ipaɨ tetenixe'aitɨaka, xemɨwahayewakɨ yunaime ta'iwama 'amemu'uwa
meyɨ'ɨraxietɨ yamekatekahutɨ ketemɨtexe'ɨkitɨa. 7 Xeme yɨkɨmana 

xekatenimaika kemɨreuyewetse xemɨtatsi'ɨkenikɨ tame. Xehetsɨa te'u'uwatɨ


tepɨkata'ɨraxiekai. 8 Nixeime hetsɨa paa tepɨkatekwakai tekatetatuatɨ. Matsi

tete'uximayatɨ teteta'uxitɨatɨ tukarikɨ tɨkarikɨ tekateni'uximayakaitɨni


xeme temɨkatexe'uxitɨakakɨ nixeime. 9 Heitserie tekahexeiyatɨ

tepɨkayɨakai, heitserie tekanexeiyanitɨtɨ temɨtexe'uxitɨanikɨ, peru mɨpaɨ


tekateni'uximayakaitɨni matsi 'ɨkitsika tematayeitɨanikɨ, xemɨtatsi'ɨkenikɨ.
10 Mɨkɨ meta, kepauka xehetsɨa teme'uwakai mɨpaɨ tetenixe'aitɨakaitɨni: «Xɨka

xewitɨ kayuwaɨriyani mɨti'uximayakakɨ, mekuxi mɨkɨ tixaɨ mɨkatikwani».


11 Tepɨ'enana kename hipatɨ 'ame'u'uwa xetsata meyu'ɨraxietɨ,

mekate'uximayatɨ, yakɨ xeikɨa meniukixietɨ pɨta. 12 Mɨpaɨ tepɨtewa'aitɨa mɨkɨ


mɨpaɨ memɨ'anene, Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu hetsɨa temɨmiemetekɨ mɨpaɨ


tepɨtewatuika, kayuwatɨ metitetɨ mete'uximayatɨ yu'ikwai memɨtekwanikɨ.
13 Xemeta ta'iwama, xepɨka'u'uxeni 'aixɨa xeteyurietɨ.

14 Xewitɨ xɨka ka'i'enieni tita temɨte'utiyuane 'ikɨ xapatsie tete'utɨatɨ,


xekenetimati 'iya, hamatɨana xepɨkayɨnɨka, 'iya mɨtewiyatsitɨarienikɨ.


15 Xepɨkateku'eriwani hepaɨtsitana xemɨteku'eriwa hepaɨ kemɨ'ane

mɨxe'aye'unie hepaɨtsita, matsi xekene'imaiyani xemi'imaiya hepaɨ


yu'iwa pɨta.
2007  2 Tetsarunikatari 3

'Aixɨa memɨ'itɨarienikɨ
16  Matsi kemɨ'ane yu'iyaritsie mɨka'uximatɨarie Ti'aitametɨtɨ, yuheyemekɨ
kexepitɨaka yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ tsepa naimekɨ. Ti'aitame
yunaime xehamatɨa ke'uyeikani.
17 Ne Papuru nekanixewaɨritɨaka nemamakɨ neti'utɨatɨ. 'Ikɨ kanine'inɨaritɨni

naime xapatsie, 'ipaɨ nepɨtiu'utɨa.


18 Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa ketiuka'iyarini yunaime

xehetsiemieme. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.


Mexɨakame xapayari kemɨtinɨ'airi Papuru
Timuteu
Waɨritsika

1   Ne
Papuru Kɨritsitu Ketsutsi nɨ'arieya nekanihɨkɨtɨni mɨpaɨ mɨtiu'aitaxɨkɨ
1

tatsiwikweitsitɨwame Kakaɨyari, meta kemɨ'anetsie yuri temɨte'erie mexi


teta'ikwewa Kɨritsitu Ketsutsi mɨpaɨ mɨtiu'aitaxɨkɨ,

2  nekamaniwaɨritɨaka Timuteu, yurikɨ neniwe pekanihɨkɨtɨni yuri


temɨte'eriekɨ:

Kakaɨyari mɨta'ukiyari meta Kɨritsitu Ketsutsi mɨtati'aitɨwame


'aixɨa mekete'u'iyarini 'ahetsiemieme, mekematsinenimayaka, meta
mekematsipitɨaka 'a'iyaritsie pemɨka'uximatɨariekakɨ.

'Ɨkitsika 'axamɨ'ane hepaɨtsita kemɨtita'imaiyaxɨ


3  Matseruniya kwieyaritsie kepauka nemɨyemieximekai, mɨpaɨ
nepɨmatiuhɨritɨa 'Epetsutsie pemɨ'ahayewakɨ, pemɨtiwata'aitɨanikɨ
hipame kapa yɨkɨ mete'ɨkitanikɨ 4 meta kapa mewaru'enienikɨ yakɨ xeikɨa

kememɨte'u'ɨxatsita meta niuki mɨkapariwekɨ xeime ramare hepaɨtsita.


Kemɨ'ane mɨpaɨ mɨti'ɨkita niuki xɨatɨarika pɨwewie xeikɨa, pɨkaheye'atɨa
tita Kakaɨyari mɨtihɨritɨa para yuri ti'erietɨ yamɨtiyurienenikɨ. 5 'Ikɨ

'ayumieme pukuyɨane xatsika mɨtiyukanaki'eriekakɨ 'iyarieya 'itiyakaku,


ka'itate'akaku meta yuri ti'erietɨ peru huta 'iyariyari kahexeiyatɨ.
6 Hipatɨ xaɨtsie meheukuyuneka mɨkɨ hepaɨtsita ta'aurie mekanaxɨrieni,

'ayumieme yakɨ xeikɨa mekatenikuxatani. 7 Pɨwanake 'inɨari niukiyari


hepaɨtsita memɨte'ɨkitanikɨ, peru 'atsimepɨkatemate tita memɨtekuxata


meta mepɨkaheitimaiwawe tita memɨtexata tsepa tɨrɨkaɨyemekɨ mɨpaɨ
memɨtekuxata.
8 Tsɨrikɨte mɨpaɨ tepɨtemate, 'inɨari niukiyari 'aixɨa kani'aneni, tewi

xɨka yatikamieni he'eriwatɨ 'inɨari mɨhɨkɨkɨ. 9 Mɨpaɨ timaitɨ, 'inɨari


pɨkaheuyewetse xɨka tewi heitseriemekɨ yatikamieni hetsiena, mɨkɨ


'inɨari memɨtitsana wahepaɨtsita pɨta pɨkuxaxatsiwa, mɨkɨ memɨka'enana
wahepaɨtsita meta mɨkɨ Kakaɨyari memɨka'ayexeiya 'axamemɨteyurie
wahepaɨtsita, mɨkɨ 'axamemɨ'anene Kakaɨyari memɨxani'erie wahepaɨtsita,
mɨkɨ memɨwakuya yupaapama meta memɨteyumemiwa wahepaɨtsita,

2008
2009  1 Timuteu 1

10  memɨwakumaɨwa kemɨ'ane mɨkawa'ɨya mɨkawakɨna meta 'ukitsi hipame


'ukitsi memɨwakumaɨwa wahepaɨtsita, mɨkɨ memɨwanawatɨwe teɨteri
wahepaɨtsita, mɨkɨ memɨteyu'itaiya meta memɨyɨhɨritɨa mete'itawatɨ
mɨkɨ wahepaɨtsita. Hipatɨ yunaitɨ memeye'unie 'ɨkitsika 'aixɨa mɨ'ane,
mɨkɨ wahepaɨtsita pɨkuxaxatsiwa 'inɨari, 11 kemaine mɨkɨ niuki mɨpaɨ

manuyɨne witsikemɨtimariwa Kakaɨyari yutemawietɨ, kenemɨtiuhɨritɨarie


yanemɨtikuxatanikɨ ne.

Papuru kemɨtiuhɨritɨarie
12  Pamɨpariyutsi nekanipitɨaka kemɨ'ane mɨnetsitɨrɨkariya Ketsutsi
Kɨritsitu mɨtati'aitɨwame, mɨkɨ yanetikamieme mɨnetsi'eriekɨ,
mɨnetsi'anayexeikɨ mɨpaɨ nemɨti'uximayakakɨ, 13 tsepa ne meripaitɨ

'axanemutainekai hepaɨtsitana, tsepa nemitaweiyaxɨ, tsepa nemitawe'eriekai,


neputinenimayatsie matsi mɨpaɨ nemɨtiyurienekaikɨ 'atsinekatimaitɨ kepauka
yuri nemɨkati'eriekai. 14 Tati'aitɨwame kwinimieme 'aixɨa pɨtiuka'iyarikai

nehetsiemieme, pɨnetsi'upitɨa yuri nemɨti'eriekakɨ nemɨtinekanaki'eriekakɨ


Kɨritsitu Ketsutsi hetsie netiwiyatɨ.
15 'Ikɨ niuki yurikɨ paine meta kaneuyeweka mɨnaki'eriwanikɨ

yemekɨ: kename Kɨritsitu Ketsutsi kwiepa nua 'axateyuruwamete


watawikweitsitɨanike, ne mɨkɨ 'axateyuruwamete watsata mexɨakame
nepɨhɨkɨ. 16 Peru 'ayumieme neputinenimayatsie, Ketsutsi Kɨritsitu

matsi waɨkawamekɨ matsiɨkɨme mayeitɨanikɨ nehetsie, naimekɨ


kemɨreuteriwe tiuka'eniwatɨ, 'inɨari nemayanikɨ mexɨakame nehɨkɨtɨtɨ,
memɨnetsiha'eriwanikɨ mɨkɨ 'arike hetsiena yuri memɨteta'erieni yuheyemekɨ
tukari mɨkaxɨwe memexeiyanikɨ. 17 Kemɨ'ane kwiepa naime mɨti'aitame

yuheyemekɨ, kemɨ'ane mɨkapɨniwe, mɨkaxeiyariewe, yuxewitɨ timaiwetɨ


Kakaɨyari, mɨkɨ mariweme kexatsiwani meta witsiketixeiyarieka yuheyemekɨ
tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
18 Neuxei neniwe Timuteu, 'ipaɨ nepɨmati'aitɨa, nepɨmatsihɨritɨa yaxeikɨa

niuki 'ahepaɨtsita kemɨtiutaxatsie meripaitɨ kename mɨpaɨ petiyurienikekai.


Kepemɨtihekɨatsiekai, kuya hepaɨ keneyɨaneni, 'aixɨa 'anemekɨ kene'amieneni
yuri peti'erietɨ 'a'iyari kamatsi'utate'akaku. 19 Hipatɨ memitixani'erikɨ

wa'iyari warutate'akaku, yuri kememɨte'eriekai mepukayunixɨ. 20 Mɨpaɨ


mekani'aneneni Himeneu meta 'Arekanituru, mɨkɨ nepɨwayetua Kauyumarie


hetsɨa, mɨkɨkɨ mɨpaɨ memɨteta'ɨkitɨarienikɨ 'axamemɨkatekuxatanikɨ.

Nenewieri hepaɨtsita kemɨti'ɨkitɨa

2   'Ayumiememɨpaɨ nepɨmatituika mɨpaɨ yemekɨ mɨreuyewetsekɨ,


1

xekenewawirieka Kakaɨyari, nenewieri xekenepitɨaka, xeketenewawirieka


meta pamɨpariyutsi xekenepitɨaka yunaime teɨteri wahetsiemieme, 2 kwiepa

te'aitamete wahetsiemieme meta yunaime 'itsɨkate wahetsiemieme, tame


kayuwatɨ te'umatɨ teka'uximatɨarietɨ 'atemu'uwanikɨ, naimekɨ Kakaɨyari
te'ayexeiyatɨ 'aixɨa tetekahutɨ. 3 Xɨka mɨpaɨ 'aneni 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ meta

mɨpaɨ katininakeni tatsiwikweitsitɨwame Kakaɨyari. 4 Mɨpaɨ pɨtinake


yunaitɨ teɨteri memɨtawikweitsitɨarienikɨ meta tita yuri mɨraine metemaitɨ


1 Timuteu 2  2010

memakɨnekɨ. 5 Kakaɨyari kaniyuxewini meta niukame puyuxewi kemɨ'ane


Kakaɨyari mɨkɨhɨawe meta teɨteri, tewitɨtɨ Kɨritsitu Ketsutsi, 6 mɨkɨ pɨyuyetua


yunaime wahetsiemieme waxɨnake. Mɨpaɨ pɨtiuhekɨatsie tukaritsie yemekɨ


meuyewekaitsie 'aye'aku, 7 neta 'ayumieme nepukerie tixaxatame nɨ'ari. Yuri

nepaine, nepɨkati'itawa: Nepukerie memɨkahuriyutsixi nemɨtiwata'ɨkitɨanikɨ


tita yuri temɨte'erie hepaɨtsita tita yuri mɨraine hepaɨtsita.
8 'Ayumieme mɨpaɨ pɨnetinake, hakewa memeyutixexeɨriwa 'ukitsi

mekeyunenewieka yumamate muyuawitsie meheutitseratɨkaitɨ mepatsietɨ,


tixaɨ mekaha'atɨ meta niuki mekaxɨatɨatɨ yu'iyaritsie.
9 'Ukari meta, mekeyukemaritɨaka kemɨtiheitserie, memɨxeiyariekakɨ

mekayɨatɨ meta meyumaiwawetɨ, kwinimieme mepɨkateyukutsatsaweni,


huru, perɨra meta 'ixuriki kwinie mɨraye'atɨkakɨ xeikɨa mepɨkayukemaritɨaka.
10 'Aixɨa kememɨte'u'iyarikɨ pɨta mekeyukemaritɨaka, 'aixɨa kaniyɨmɨkɨ mɨpaɨ

memɨteyurieka 'ukari mɨpaɨ memutiyuane kename Kakaɨyari me'ayexeiya.


11 'Uka kayuwatɨ 'umatɨ ketiyɨ'ɨkitɨaka, keyuwaɨriyani mɨti'aitɨariekakɨ.

12 Nepɨka'ipitɨa 'uka mɨti'ɨkitanikɨ 'uki mɨti'aitɨakakɨ, matsi peuyewetse


kayuwatɨ mumakakɨ pɨta. 13 'Arani meri putawewiya, 'arike 'Ewa. 14 'Arani


   

meta pɨkatiu'irɨwiyarie, peru 'uka tiu'irɨwiyarieka 'aitsika tsaname


patɨa. 15 Kanitawikweitsitɨariemɨkɨ kepauka mɨtiniweni, yuri mete'erietɨ,

meteyukanaki'erietɨ meta mepatsietɨ xɨka meyuhayewani meyumaiwawetɨ.

Kemɨreuyewetse te'ɨwiyamete mɨpaɨ memɨ'anenenikɨ

3   'Ikɨ
niuki yurikɨ paine, kemɨ'ane ti'ɨwiyame mayeimɨkɨ, mɨkɨ
1

'uximayatsika 'aixɨa mɨ'ane pɨhiwe'erie. 2 'Ayumieme kaneuyeweka


ti'ɨwiyame hetsie tixaɨtɨ mɨkarahɨiwanikɨ tsepa mutaxanetsie, xeime


hɨkɨa 'ukaratsi pawitɨkɨni, pɨyumaika, pɨtimaiweni, 'aixɨa pɨtixeiyarieka,
pɨwanaki'erieka tewanarixi, pɨti'ɨkitaweni, 3 tawekame pɨkahɨkɨtɨni

meta pɨkawatiwayani, tumini pɨkahiwe'erieka, matsi pɨka'ayu'eriyani,


pɨkayumieneni, 4 'aixɨa 'anemekɨ pɨtiwa'aitɨaka yukie kiekatari meta

yɨtɨriyama pɨwarexeiyani tiwa'aitɨatɨ naimekɨ meta 'aixɨa 'anemekɨ


mepei'enieka, 5 kemɨ'ane 'atsimɨkatimate yukie kiekatari mɨtiwa'aitɨakakɨ,

¿keri tiwa'ɨwiyani memɨyutixexeɨriwa Kakaɨyari hetsɨa miemete? 6 Xike yuri  

mɨtiuta'eri pɨkahɨkɨtɨni, kapa 'uyuta'ɨreme kauyumarie hepaɨ 'uximatɨarika


'upitɨarieni. 7 Kaneuyeweka yuri memɨkate'erie 'aixɨa memɨte'ihekɨatanikɨ

kapa 'axatiuxeiyarieme kauyumarie winiyarieyatsie 'uyukahɨani.


8 Yaxeikɨata teparewiwamete, peuyewetse mɨpaɨ memɨ'anenenikɨ, 'aixɨa

mepɨtekahuni, yurikɨ mepɨtekuxatani, mepɨkatarɨwetɨweni, tumini


mepɨkahiwe'erieka meteyukwamanakutɨ, 9 wa'iyari 'itiyatɨkaikaku

kawatate'akaku mepi'ɨwiyani niuki matsiɨkɨtɨ mayeitɨarie titatsie


yuri temɨte'erie. 10 Mɨkɨta yaxeikɨa wahepaɨ meke'uta'inɨatsieni meri

xɨka meyɨwaweni, 'arike teparewiwamete meke'akɨne xɨka wahetsie


karahɨiwani. 11 Yaxeikɨata wa'ɨitama 'aixɨa mepɨtekahuni, niuki peraixi

mepɨkayɨaka, mepɨyukemaka meta heitseriemekɨ yamepɨtekahuni naimekɨ.


12 Tiparewiwame xeime hɨkɨa yɨ'ɨya pawitɨkɨni, meta 'aixɨa 'anemekɨ

yɨtɨriyama ketiwa'aitɨaka meta yukie kiekatari. 13 Kemɨ'ane tiparewiwamekɨ



2011  1 Timuteu 3

yemekɨ memeye'atɨa yɨhɨritɨarika, mɨkɨ mepɨte'iwa 'aixɨa memɨtexeiyarienikɨ,


meta meyuyetuatɨ yuri memɨte'eriekɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsie.
14 Tsepanetɨ kwitɨwa 'ahetsɨa nemeyeikani, 'ipaɨ nepɨmati'utɨirie, 15 mexɨka
   

nekahenuaweni, ketinemaika kemɨreuyewetse kehepaɨ mɨtiuyeikani


Kakaɨyari kie kiekatari watsata, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni memɨyutixexeɨriwa
Kakaɨyari mayeniere hetsɨa miemete, muka'utɨka meta tsutɨmeyari tita
yuri mɨraine. 16 Mɨpaɨ katinihekɨaka, pɨmariwe mɨkɨ niuki matsiɨkɨtɨ matɨa,

ketemɨteheyexeiya Kakaɨyari manuyɨne:


Mɨkɨ matsiɨkɨtɨ kanayani yuwaiyaritsie 'uyeikatɨ,
heitserie pupitɨarie 'Iyari hexeiyatɨ,
niuki tuayamete mepixei,
pɨkuxaxatsiwakai nuiwarite watsata,
yuri mepɨte'uta'eri hetsiena kwiepa memɨtama,
witsi'anetɨ panutiwitɨkie.

Timuteu kemɨtiuta'ɨkitɨarie

4   Yakatinihekɨaka
'Iyari kemaine, 'imatɨrieka 'aye'aximekaku,
1

hipatɨ mekatenihayewakuni yuri mete'erietɨ, 'iyarite memɨte'itawa


mepɨwa'enieni meta kakaɨyarixi yakɨxeikɨa kememɨte'ɨkita, 2 mete'ɨkitatɨ 

yakɨ xeikɨa metekuxatatɨ, Kauyumarie 'inɨarieyakɨ mepɨtepɨatɨarieni


yu'iyaritsie, 'ayumieme pɨkawarutate'ani wa'iyari. 3 Mɨpaɨ mepɨte'aitani

memɨkaneneɨkenikɨ memɨkawikiekakɨ meta memɨtehayewanikɨ hipame


'ikwaite metekwatɨ, tsepa Kakaɨyari minetɨa 'ikwaite memenu'ɨnikɨ
pamɨpariyutsi me'ipitɨatɨ mɨkɨ yuri memɨte'erie, mɨkɨ tita yuri mɨraine
memɨtehetima. 4 Naime Kakaɨyari mɨtiunetɨa 'aixɨa katini'aneni, tixaɨtɨ

pɨkatixani'eriwa xɨka ranupini pamɨpariyutsi 'ipitɨatɨ Kakaɨyari, 5 Kakaɨyari


niukieyakɨ meta nenewierikɨ kanitipatsiwani.


6 Mɨpaɨ xɨka petiwaruta'ɨkitɨani 'iwamarixi, Kɨritsitu Ketsutsi parewiwameya

'aixɨa mɨ'ane pekaniyɨanemɨkɨ, peweretɨ niuki yuri ketemɨte'erie pe'enietɨ,


'ɨkitsika mɨtseɨye pe'enietɨ kepemɨtiweiya 'inɨaritɨme. 7 Kememɨte'u'ɨxatsita

Kakaɨyari meka'ayexeiyatɨ 'ɨxatsi meripaimieme, mɨkɨ kenexani'erieka. Matsi


ketine'a'ɨkitɨaka pemɨ'iyamakakɨ Kakaɨyari pemayexeiyanikɨ tɨrɨkaɨyemekɨ.
8 Xɨka tiyɨ'ɨkitɨaka waiyari mɨ'iyamakakɨ mɨkɨ 'etsiwa pɨtiyunaki'erie, peru

xɨka Kakaɨyari 'ayexeiyani, naimekɨ pɨtiyunaki'erie, tukari mexeiyakɨ


ketemɨte'utahɨawarie temeixeiyanikɨ hikɨ meta tukari 'umamietsieta. 9 Mɨkɨ  

niuki yurikɨ paine meta kaneuyeweka mɨnaki'eriwanikɨ yemekɨ. 10 Mɨpaɨ  

mɨ'anekɨ, 'ayumieme tepɨte'uximaya meta 'axatepɨtekɨhɨawarɨwa, yuri


temɨte'uta'erikɨ Kakaɨyari mayenieretsie teta'ikwewatɨ, mɨkɨ yunaime teɨteri
kaniwawikweitsitɨwametɨni, matsi yemekɨ yuri memɨte'erie.
11 Mɨpaɨ ketiniwahɨritɨaka meta mɨpaɨ ketine'ɨkitani. 12 Xewitɨ
   

pɨkamatsitawe'erieka temaikɨ 'akuxi pemɨhɨkɨkɨ. Matsi mɨkɨ yuri


memɨte'erie mɨpaɨ memɨ'anenenikɨ 'inɨari kena'ayeitɨwani kepemɨtiutaniuka,
kepemɨtiuyeika, kepemɨti'akanaki'erie, keyapemɨtikamie 'aniukikɨ meta
kepemɨti'itiya. 13 Mexi nekahenuawe, kene'ayumiemetɨni petiterɨwatɨ niuki

memɨ'enienikɨ, pewatuikatɨ meta peti'ɨkitatɨ. 14 Ketineuhayewa pe'itɨmaiyatɨ



1 Timuteu 4  2012

tita pemɨtiupitɨarie 'iyaritsie timieme, mɨpaɨ pepɨtiupitɨarie tixaxatame


tikuxatakaku, kepauka 'ukirawetsixi 'axeikɨa 'ahetsie memutimeixɨa.
15 Mɨkɨkɨ kene'ayumiemetɨni, mɨkɨtsie keneuyeikani yunaitɨ

memɨmatsixeiyakɨ kepemɨraye'axime. 16 Kene'a'ɨwiyani meta kene'ɨwiyani


'ɨkitsika. Mɨpaɨ petiyurienetɨ kene'ahayewa, mɨkɨkɨ pepɨ'atawikweitsitɨani


meta pepɨwatawikweitsitɨani mɨkɨ memɨmatsi'enie.

Kemɨreuyewetse mɨpaɨ mɨwayurienikɨ hipame

5   'Ukiratsi
pepɨkatatieni, matsi pepinɨtɨani 'apaapa hepaɨ. Temari 'a'iwama
1

wahepaɨ ketiniwakɨhɨaweni. 2 'Ukarawetsixi 'amemuyumate 'amaama


hepaɨ ketiniwaxeiyani, 'ɨimarixi 'a'iwama wahepaɨ ketiniwakɨhɨaweni,


naimekɨ pe'itiyatɨ.
3 'Aixɨa ketiniwaxeiyani wiuraxi xɨka yemekɨ meyuxewini. 4 Kemɨ'ane wiura
   

yuniwema meta yuteukarima mɨwarexeiya, matsi yemekɨ kaneuyeweka


mɨkɨ mɨpaɨ memɨtehetimanikɨ 'aixɨa memɨtewaxeiyanikɨ yukie kiekatari,
'amemɨte'apikakɨ mewaparewietɨ yupaapama, mɨpaɨ Kakaɨyari mɨtinakekɨ.
5 Kemɨ'ane wiura yuxaɨta 'amuka yemekɨ, mɨkɨ kemɨtita'ikwewa Kakaɨyari

hetsie, 'iwawirietɨ meta nenewieri 'ipitɨatɨ tukarikɨ tɨkarikɨ. 6 Peru wiura


kemɨ'ane kemɨtiyɨkɨhɨawe xeikɨa 'amuyeika hiwe'erikakɨ, mɨkɨ mɨkitɨ


'apuyeika tsepa mayeniere. 7 Mɨpaɨ ketiniwa'aitɨaka tixaɨtɨ wahetsie

mɨkarahɨiwanikɨ. 8 Kemɨ'ane mɨkatiwamikwa yuniwema, meta yukie


kiekatari, mɨkɨ puyuku'imawa yuri ti'erietɨ, kwinimieme matsi 'axapɨyɨane


keyuri yuri mɨkati'erie.
9 Wiura xɨka haika tewiyari wiyari hexeiyani ke'aka'utuarieni, xɨka

yɨkɨna xeimetsie xeikɨa tiwiyakaitɨni, 10 xɨka 'aixɨa timariwani 'aixɨa


mɨtiyurienekɨ, xɨka tɨɨri waweriyaweni, xɨka tewanarixi wanaki'erieka, xɨka


Kakaɨyari teɨterimama wa'ɨkate hauxinaweni, xɨka waparewiweni mɨkɨ
memɨ'uximatɨarie meta xɨka yatikamiekaitɨni naimekɨ 'aixɨa tiyurienetɨ.
11-12 Wiuraxi yakɨ memuyumate pepɨkawaraka'utɨani, 'uxa'atɨni warie

mepɨwikiekuni, yunaki'eriyakɨ mepɨkunuaxɨani. Mɨkɨkɨ yuhetsie


mepɨte'ahɨpani yamemɨkatekahukɨ kememɨte'uyuhɨritɨa Kɨritsitu
hetsiemieme. 13 Mɨkɨ meta mɨpaɨ mepɨteyu'iyamatɨani meyɨ'ɨraraxietɨ

kieta meku'u'uwatɨ xeikɨa. Mepɨkayu'ɨraraxie xeikɨa matsi niukiperaixi


mepakɨka meta tita 'aixɨa mɨkati'ane metekuxatatɨ. 14 'Ayumieme mɨpaɨ

nepɨtiwaraye'eritɨwa, peuyewetse mɨkɨ yakɨ memɨyumate wiuraxi


memɨtiwikienikɨ, yukiita memɨte'aitanikɨ, xɨka mɨpaɨ meteyurieka tixaɨtɨ
mepɨkatepitɨani, kemɨ'ane mɨtatsi'aye'unie 'axapɨkatiyurieka. 15 Matsi hipatɨri

mepɨte'uhayewaxɨ Kauyumarie pɨta me'anuweiyake.


16 Xɨka xewitɨ yuri ti'erietɨ 'ukitɨtɨ 'ukaratsitɨtɨ xɨka yumarema

warexeiyani wiuraxi, mɨkɨ kewaparewieka, pɨkawa'uximatɨaka


memɨyutixexeɨriwa, mɨkɨ pɨta wiuraxi yemekɨ yuxaɨta memu'uwa
mepɨwaparewieka.
17 'Ukirawetsixi 'aixɨa 'anemekɨ memɨte'uximaya mɨkɨ matsi waɨkawa 'aixɨa

mekete'uxeiyarieni, yemekɨ matsi mɨkɨ naimekɨ meyutatuatɨ memɨtekuxata


meta memɨte'ɨkita. 18 'Utɨarika xapayari mɨpaɨ paine: «Pepɨka'itsurihɨaka

2013  1 Timuteu 5

túuru kepauka tɨriku mɨketsinane mɨtihenarienikɨ», mɨpaɨ meta paine


«Ti'uximayamete heitserie kanexeiyani mɨtipitɨarienikɨ».
19 Yuri'utaineme pepɨka'erieka xɨka 'ixanetani mɨhɨritɨarie, mexɨka yuhutatɨ

yuhaikatɨ memunenierixɨ metehekɨatani xeikɨa pepuwa'enieka. 20 Mɨkɨ


'axamemɨteyurie keniwarutati'a yunaitɨ mematsi'eniekaku hipatɨta marika


memexeiyanikɨ.
21 Nekamenihɨritɨaka Kakaɨyari hɨxie meta Kɨritsitu Ketsutsi hɨxie niuki

tuayamete memanayexeiyarie mematsixeiyakaku, mɨpaɨ yaketinekamieni,


kwitɨwa pepɨka'itahɨawe tewi petimarietɨ xeikɨa peru peka'i'eniewetɨ,
'atsipepɨkatiyurieneni xeime xeikɨa 'aixɨa petixeiyatɨ.
22 Kwitɨwa xeimetsie pepɨka'utimemeni, mɨkɨ meta 'axakememɨteyurie

hipatɨ 'ahetsieta rahɨiwanikɨ. Pe'itiyatɨ kene'a'ɨwiyani.


23 Peru ketineuhayewa haa xeikɨa peharetɨ, matsi 'etsiwata winu

kenanuye'eni 'ayuriepa pemɨtikuyekɨ mɨixa.


24 'Axamemɨteyurie hipatɨ mepanuyehaitɨrɨwe, kwitɨwa mepɨmatsiɨkɨ

tsepa 'itsɨkame mɨkawatahɨawiwe, hipatɨ 'axakememɨteyurie mepu'imatɨ


mepɨkawiyariewawe kwitɨwa. 25 Yaxeikɨa mɨkɨ 'aixɨa memɨteyurie kwitɨwa

mepɨmatsiɨkɨ, meta tsepa memɨkamatsiɨkɨ, mepɨkayɨwawe memɨ'awietsiekakɨ


yuheyemekɨ.

6  Waɨriyarika te'uximayatamete kɨye memanuyetekiyarie, yemekɨ


1  

wawemete mekewa'erieka yukutsiyarima, xɨka mɨpaɨ meteyurieka


'axapɨkatikuxaxatsiwani kemɨ'ane Kakaɨyari mɨhɨkɨ meta 'ɨkitsika
'axapɨkatikuxaxatsiwani. 2 Memɨwakutsiyarima xɨka yuri mete'erieka,

mepɨkawatawe'erieka yu'iwama mewaxeiyatɨ, matsi 'aixɨa 'iyarikɨ


mekete'uximayaka wahetsiemieme yuri memɨte'eriekɨ memɨnaki'eriwakɨ
mɨkɨ 'aixɨa memɨ'itɨarie mete'uximayakaku. Mɨpaɨ ketine'ɨkitani mɨpaɨ
ketiniwatuikani.

Tumini xɨka naki'erieka


3  Xɨka yɨkɨ ti'ɨkitani xewitɨ, xɨka yaka'aneni, 'ɨkitsika 'aixɨa mɨ'ane
ka'eniemɨtɨ Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu mɨniukieya ka'i'eniemɨtɨ 'ikɨ
'ɨkitsika kɨmana Kakaɨyari temayexeiya, 4 mɨkɨ pɨhɨtsierie, 'atsipɨkatimate.

Katinikuyeni niuki xɨatɨarika kuwaunetɨ xeikɨa, niuki hepaɨtsita yumiemɨtɨ,


mɨkɨtsie payeneika kememɨte'ɨtetsa, kememɨteyuheka, kememɨtewatsewixima
hipame 'axame'utiyuatɨ wahepaɨtsita, 'axakememɨteyɨkɨhɨawe,
5 kememɨkatehayewa meniukixietɨ, mɨpaɨ mepɨteyurie teɨteri memɨtipɨnirɨme

kememɨteyumate memeiwiwi tita yuri mɨraine. Mɨpaɨ mekateniku'eriwani,


kemɨ'ane mɨrayexeiya 'iwarika pexeiya. 6 Tsiepɨre xɨka Kakaɨyari 'ayexeiyani

tixaɨtɨ kareuyehɨatɨ, yemekɨ pɨti'iwa. 7 Tixaɨtɨ tepɨkate'atɨkɨkai kwiepa


temu'axɨa, 'ayumieme tepɨkayɨwawe tixaɨtɨ temɨte'anutɨni temɨyehu.


8 'Ayumieme, 'ikwai meta kemari xɨka tehexeiyani, mɨkɨkɨ tekenaki'aka.

9 Mɨkɨ memeuka'unikɨ xeikɨa memɨyɨa, mɨkɨ mepekaxɨrieni me'inɨatsietɨ,


winiyarikɨ mepɨwiyarieni, waɨkawa mepɨteyukahiwe'erieka 'atsimekatemaitɨ,


meteyukwinitɨatɨ. Mɨkɨ hiwe'erika teɨteri pɨwakatuika memɨka'unarienikɨ
memɨtatɨmaiyarienikɨ. 10 Teɨteri kememɨte'ihiwe'erie tumini, mɨkɨ nanaritsie

1 Timuteu 6  2014

kaniutineikani naitɨ 'axamɨti'anene, hipatɨ me'ihiwe'erietɨ, mepeuyexɨri


yuri mekate'erietɨ mepakɨ, meta mepɨte'uka'eniexɨa waɨkawa hiwerikakɨ.

Yuri ti'erietɨ kemɨtiunanautsani yutatuatɨ


11 'Ekɨtsɨ, Kakaɨyari tewiyari pekanihɨkɨtɨni, kene'ata'una mɨkɨkɨ, mɨpaɨ
pɨta ketine'amexɨitɨaka, heitseriemekɨ yapemɨtikamienikɨ, Kakaɨyari
pemayexeiyanikɨ, yuri pemɨti'eriekakɨ, pemɨti'akanaki'eriekakɨ,
pemɨtiuka'eniwanikɨ meta pemɨkahayu'eriyanikɨ. 12 'Aixɨa 'anemekɨ

pe'atatuatɨ keneutananautsani yuri peti'erietɨ, keneuwiya tukari


mɨkaxɨwe, mɨkɨ 'ayumieme peputa'inierie meta yumɨiretɨ tehekɨatamete
mematsixeiyakaku 'aixɨa 'anemekɨ pepɨ'ahekɨatakai yape'anetɨ. 13 Kakaɨyari

naime mɨrayenieritɨa matsixeiyakaku, Kɨritsitu Ketsutsi 'aixɨa 'anemekɨ


muyuhekɨata ya'anetɨ Punitsiyu Piratu hɨxie, mɨkɨta matsixeiyakaku, mɨpaɨ
nepɨmati'aitɨa 14 yaketinekamieni kepemɨtiu'aitɨarie, peka'itsewiximatɨ

'aitsika, hetsiena pekarahɨpatɨ, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu matsiɨkɨtɨ


mayanike. 15 Tukari 'aixɨa mɨ'ane 'aye'ayu, matsiɨkɨme kanayeitɨamɨkɨ.

Kemɨ'ane yutemawietɨ yuxewitɨ Ti'aitame mɨhɨkɨ,


kemɨ'ane te'aitamete mɨtiwa'aitɨwame, kutsiyarima mɨwakutsiyari,
16 kemɨ'ane yuxewitɨ mɨkamɨwe,
hekɨaripa meka hakewa mɨkayɨwe 'ahurawa mayanikɨ xewitɨ,
kemɨ'ane tewi mɨka'ixeiyawe mɨkayɨwe mixeiyakɨ,
mɨkɨ mariweme kexatsiwani, kehetɨrɨkaɨyeni yuheyemekɨ. Mɨpaɨ
xeikɨa kani'aneni.
17 Mɨpaɨ ketiniwa'aitɨaka mɨkɨ memeuka'u hikɨ kwiepa,

mepɨkateyukatawe'erieka, yuri mepɨkate'erieka yupinitsie,


'atsimɨkatimatsiɨkɨkɨ xɨka xuawekamɨkɨ, matsi yuri mekete'erieka Kakaɨyari
hetsie pɨta, mɨkɨ naime pɨtatipitɨa yemekɨ matsi temɨtatemamawiekakɨ.
18 Mɨpaɨ ketiniwa'aitɨaka meta 'aixɨa memɨte'uximayakakɨ, memeuka'unikɨ

'aixɨa meteyurietɨ, 'aixɨa memɨte'u'iyarinikɨ, hipame wahamatɨa


memɨyuxewinikɨ. 19 Mɨpaɨ meteyurietɨ mepɨyutatenaritɨani 'aixɨa 'aneme

'uxa'a warie maye'anitsie mieme, tita yurikɨ mɨtitukari metehexeiyatɨ


mepakɨne.
20 Neuxei Timuteu, kene'ɨwiyani 'ahɨritɨarika. Ta'aurie kenawetsi

pemɨkawa'enienikɨ yakɨ xeikɨa kememutiyuane mekate'ayexeiyatɨ,


waniukitsie pepɨkatiwiyani metatsi'aye'unietɨ kememutiyuane mɨkɨ
temaiwawemete memɨyuxata mete'itawatɨ. 21 Hipatɨ mɨkɨtsie mete'uwiyaka

xaɨtsie mekaneukuyunixɨani yuri kememɨte'eriekai.


'Aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme.
Xapa hutarieka mieme Papuru kemɨtinɨ'airi
Timuteu
Waɨritsika

1   Ne
Papuru Kɨritsitu Ketsutsi nɨ'arieya nekanihɨkɨtɨni mɨpaɨ mɨtinakekɨ
1

Kakaɨyari, mɨpaɨ mutayɨkɨ meripaitɨ kename tukari xuaweni Kɨritsitu


Ketsutsi hetsie tiwiyakaku,

2  nekamaniwaɨritɨaka Timuteu pemɨneniwe nemɨmatsinaki'erie:

Kakaɨyari mɨta'ukiyari meta Kɨritsitu Ketsutsi mɨtati'aitɨwame


'aixɨa mekete'u'iyarini 'ahetsiemieme, mekematsinenimayaka meta
mekematsipitɨaka 'a'iyaritsie pemɨka'uximatɨariekakɨ.

Kemɨtihekɨatani Kɨritsitu hepaɨtsita


3  Mɨkɨ
Kakaɨyari nepayexeiya ne'iyari 'itiyakaku, ne'ukiyarimata
kememɨteheyexeiyakai. Mɨkɨ pamɨpariyutsi nekanipitɨaka nematsiha'eriwatɨ
nekatihayewatɨ tukarikɨ tɨkarikɨ kepauka nemɨnenenewie. 4 Yuheyemekɨ

nepɨmatsiheuxeiyamɨkɨ nematsiha'eriwatɨ kepemɨtiutatsuakakai


pe'ahiwerietɨ, xɨka nematsi'uxeiyake nepɨnetemawiekakeyu yemekɨ.
5 Nepɨmatsiha'eriwa yuri kepemɨti'erie yakɨ pekatikuxatatɨ, mɨpaɨ yuri

tiuta'erieka meri 'apukatei 'akutsi Ruhira meta 'awarutsi 'Eunitsi. Yuri


nepɨti'erie 'ekɨta wahepaɨ yuri pemɨti'eriekɨ.
6 'Ayumieme mɨpaɨ nepɨmaraye'eritɨwa pemɨkaratɨtɨmaiyanikɨ, pe'atatuatɨ

yaketineyurieneni Kakaɨyari kemɨmatiupitɨa 'ahetsie ne'utimeku.


7 Kakaɨyari kemɨtatiumi pɨkatatsi'upitɨa ta'iyaritsie temɨmamakakɨ, matsi

pɨta 'iyari pɨtatsi'umi mɨtɨrɨkaɨye, tatsipitɨatɨ temɨtetakanaki'eriekakɨ


meta temɨtsetseɨyenikɨ.
8 'Ayumieme pepɨka'atewiyani petihekɨatatɨ Tati'aitɨwame hepaɨtsita,

meta ne pepɨkanetsitewiyani, tsepa nemanutahɨiya hetsɨana nemɨmiemekɨ.


'Apɨta, 'ekɨta niuki 'aixɨa manuyɨnetsie mieme matsi ketinekwineni,
petinewietɨ Kakaɨyari matsitɨrɨkariyakaku. 9 Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane

mɨtatsi'utawikweitsitɨa, mɨtatsi'uta'ini temɨpatsiekakɨ hetsiena miemekɨ, tita


temɨteyuriekai tame mɨkɨkɨ 'atsipɨkatiuyuri, matsi mɨpaɨ mɨtiyuwaɨriyakaikɨ
yɨkɨmana meta 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ. Mɨpaɨ katiniuka'iyarikaitɨni
tahetsiemieme tukari kaxuawekaku 'akuxi, tatsiha'eriwatɨ Kɨritsitu

2015
2 Timuteu 1  2016

Ketsutsi hetsie ketemɨtewiyanikekaikɨ. 10 Hikɨri matsiɨkɨme kanayeitɨani


'aixɨa kemɨtiuka'iyari, munuakɨ tatsiwikweitsitɨwame Kɨritsitu Ketsutsi,


mɨkɨ kemɨtiuyuri, taheyemekɨ temɨkakwi'inikɨ yakatiniuyurieni meta
katiniutahekɨata ketemɨte'ayeyuyurini ketemɨkatetipɨne niuki 'aixɨa
manuyɨnekɨ. 11 Ne nepukayerie mɨkɨ niuki hepaɨtsita nemɨtikuxatanikɨ,

nɨ'ariekame meta nuiwarite tiwa'ɨkitɨwame nemayanikɨ. 12 Mɨpaɨ nemɨ'anekɨ,


'ayumieme mɨya nepɨtiuka'eniwa, peru nepɨkanetewiya nemimatekɨ


kemɨ'anetsie yuri nemɨtiuta'eri, yuri nekatini'erieka mɨkɨ mɨyɨwekɨ
mi'ɨwiyanikɨ tita mɨnetiyetuiri 'iya tukari mexi ka'aye'awe.
13 Para pemimaikakɨ 'ɨkitsika 'aixɨa mɨ'ane, pemi'eni yanetikuxatakaku

kenexeiyani 'a'inɨaritɨme, yuri peti'erietɨ peti'akanaki'erietɨ Kɨritsitu


Ketsutsi hetsie tiwiyatɨ kemɨtiyɨweni. 14 Kene'ɨwiyani tita 'aixɨa mɨti'ane

pemɨyetuiriyarie, 'Iyari Mɨtiyupata tahetsie mɨyeka matsiparewiekaku.


15 Mɨpaɨ pepɨtimate, yunaitɨ 'Atsiya kwieyaritsie miemete mepɨnetsi'uku'eirie,

me'aye'utɨ Pikeru meta Herumukenexi.


16 Ti'aitame kewanenimayaka 'Unetsipuru kie kiekatari, mɨkɨ mɨixa

pɨnetiutaxatɨa nemɨka'ukawautsenikɨ, pɨkanetsitewiyakai tsepa


nemanutahɨiyakai, 17 matsi Xumatsie 'uyeikatɨ pɨyumexɨitɨakai

netsikuwaunetɨ 'atsita pɨnetsi'utaxei. 18 Ti'aitame ke'ipitɨaka


mɨnenimayatsiekakɨ 'iya tukari 'aye'ayu Ti'aitame kemɨtixeiyani. Naime


kemɨtatiparewiekai 'Epetsutsie heyeikatɨ, 'ekɨ matsi yapepɨtimate.

2  Merikɨte neniwe, kenetɨrɨkaɨyeni Kɨritsitu Ketsutsi yamatipitɨakaku


1  

'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ. 2 Tita pemɨtiu'eni netikuxatakaku tehekɨatamete


yumɨireme wahɨxie, mɨkɨ keniwayetuiri teɨteri yamemɨtekahu, mɨkɨta


memɨyɨwawenikɨ mɨpaɨ memɨtewati'ɨkitɨanikɨ hipame. 3 Ketinekwineni

'ekɨta pe'amienetɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme, kuya 'aixɨa mɨtiuka'iyari


hepaɨ peyɨanetɨ. 4 Kemɨ'ane mɨkuya pɨkayuwiyanɨa yu'uximayatsika

kuwewienetɨ yɨkɨmana, matsi ninaki'aritɨamɨkɨni kemɨ'ane mitahɨawixɨ kuya


mayanikɨ. 5 Yaxeikɨa nanautsame, kuruna pɨka'anutiketsiyarieni xɨka 'inɨari

kemɨtiupitɨarie xɨka mɨpaɨ katiunautsa. 6 Mɨkɨ meta, kemɨ'ane mɨ'etsame


mɨti'uximaya, kaneuyeweka mɨkɨ meri mɨtipitɨarienikɨ tita mɨtitixuawere.


7 Yaketine'akɨhɨaweni kenemaine mɨkɨ hepaɨtsita, Ti'aitame pɨmatsipitɨaka

pemɨtimaiwenikɨ naime hepaɨtsita.


8 Kena'eriwani Ketsutsi Kɨritsitu, mɨkɨ mɨkite watsata nanukuketɨarieni,

Rawiri nuiwarieya. Mɨpaɨ paine niuki 'aixɨa manuyɨne kenemɨtikuxata


ne. 9 Mɨpaɨ nemɨtikuxatakɨ 'axanepɨ'itɨariexime, 'atsita nepanutahɨiya

'axatiyuruwame hepaɨ. Peru Kakaɨyari niukieya tixaɨ pɨka'anutahɨiwa.


10 'Ayumieme ne naime nepɨtinewie memanayexeiyarie wahetsiemiemekɨ,

mɨkɨta memaye'axɨanikɨ memɨtawikweitsitɨarienikɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsie


metewiyatɨ, mɨpaɨ memɨtepitɨariekakɨ meta yuheyemekɨ witsime'anenetɨ
memakɨnekɨ.
11 'Ikɨ niuki yurikɨ paine:

Xɨka hamatɨana te'ukwini,


hamatɨanata tepayeyuyurini,
12 xɨka tete'uka'eniwani,
2017  2 Timuteu 2

hamatɨanata tepɨte'aitametetɨni.
Xɨka tetaku'imawani kename teka'imate te'utiyuatɨ,
mɨkɨrita pɨyuku'imawani kename katatsimate 'utaitɨ.
13 Xɨka tetehayewani yatetekahutɨ,
mɨkɨ yatikamietɨ 'apuwe kayupatatɨ,
pɨkayɨwe yamɨtiyurienenikɨ kemɨkatiuka'iyari.

Ti'uximayatame mɨmatsiɨkɨ kemɨti'inɨatsie


14  'Ikɨ hepaɨtsita keniwaraye'eritɨwani, keniwahɨritɨaka Kakaɨyari hɨxie
memɨkayukwitɨwenikɨ niuki hepaɨtsita, mɨpaɨ tiyurienetɨ 'atsipɨkayɨni 'aixɨa
mɨ'anekɨ, pɨwaka'unaxɨani memɨ'enana xeikɨa. 15 Kene'amexɨitɨaka Kakaɨyari

hɨxie pemɨmatsiɨkɨnikɨ kepemɨti'inɨatsie, ti'uximayatame hepaɨ peyɨanetɨ


mɨkaheuyewetse mɨyutewiyanikɨ 'aixɨa mɨti'uximayakɨ meta heitseriemekɨ
peti'ɨkitatɨ niuki yuri maine hepaɨtsita. 16 Yakɨ xeikɨa kememɨtekuxata

mekate'ayexeiyatɨ, mɨkɨ hepaɨtsita kene'akweriwayurieka, mɨpaɨ metekuxatatɨ


matsi yemekɨ Kakaɨyari metɨmaiyatɨ mepayuyeitɨaximeni xeikɨa. 17 Waniuki  

pɨyemie pɨniya hepaɨ. Mɨpaɨ mepɨ'anene Himeneu meta Piretu, 18 mɨkɨ mɨpaɨ  

memɨyɨa xaɨtsie meneukuyunixɨani tita yuri mɨraine hepaɨtsita, mɨpaɨ


memutiyuanekɨ kename 'ari te'anuku'ui, hipame mepɨwamuina 'aixɨa mɨ'anekɨ
yuri memɨkate'eriekakɨ. 19 Tsepatsɨ mɨpaɨ memɨteyurie, Kakaɨyari yutetsariya

kaniutawewieni kii tutuikame, 'apuwe tse'itɨ 'uxaya matsiɨkɨkaku mɨpaɨ


manuyɨne: «Ti'aitame pɨwamate yuteɨterima,» 'ipaɨ meta manuyɨne: «Yunaitɨ
memehɨawe Ti'aitame mekeyukweriwayurieka tita mɨkatiheitserie hepaɨtsita».
20 Kii 'amupata huru pɨrata xakɨrɨteyari puxuawe, peru kɨye haxu xakɨrɨteyari

puxuaweta, hipatɨ witsimɨ'anekɨ pɨ'ayumieme, hipatɨta 'axamɨ'anekɨ pɨ'ayumieme.


21 Merikɨtsɨ xɨka 'uyu'itieni mɨpaɨ memɨ'anene wahetsie mɨkatiwiyanikɨ, xakɨ

witsimɨ'anekɨ mɨ'ayumieme payani patsietɨ, 'aixɨa tinaki'eriwatɨ kutsiyari kepauka


meiyehɨwa, ha'aritsietɨ 'aixɨa mɨtiyurienenikɨ naimekɨ tsepa kemɨtitita.
22 Kene'ata'una pemɨkati'akahiwe'eriekakɨ temari wahepaɨ, mɨpaɨ

pɨta ketine'amexɨitɨaka, heitseriemekɨ yapemɨtikamienikɨ, kepemaine


yapemɨtiyurienenikɨ, pemɨti'akanaki'eriekakɨ, mɨkɨ memehɨawe Ti'aitame
wa'iyari 'itiyatɨkaikaku, mɨkɨ wahamatɨa 'axeikɨa yaxeketeneyurieka
'aixɨa xemɨteyuxeiyanikɨ. 23 Memɨkatemaiwawe niuki kememɨtexɨatɨa

'atsimekatemaitɨ, mɨkɨ kenexani'erieka mɨpaɨ petimaitɨ, niuki metixɨatɨame


mepɨyutakwini xeikɨa. 24 Kaneuyeweka kemɨ'ane Ti'aitame hetsiemieme

mɨti'uximayatame mɨkayumieneni, matsi 'aixɨa pɨtiuka'iyarini yunaime


wahamatɨa, pɨti'ɨkitawenikɨ meta mɨtiukanewie pɨhɨkɨtɨni, 25 'iyarieya 'aixɨa

'anekaku pɨwatiheitseriyani mɨkɨ memeye'unie, mɨpaɨ ra'eriwatɨ Kakaɨyari


mɨwapitɨanikɨ memɨtehayewakɨ kememɨteyuriekai, tita yuri mɨraine
memetimanikɨ, 26 memanutahɨtɨarienikɨ memɨtawikwenikɨ Kauyumarie

winiyarieyatsie kɨmana memuwiyarie yamemɨtekahunikɨ kemɨtinake 'iya.

Teɨteri kememɨte'u'iyarini taparirɨmekaku

3   'Ipaɨ
ketinemaika, tukari taparirɨmekaku 'ana kwaniwemekɨ
1

mepɨyɨaka. 2 Teɨteri yuhetsiemieme mepɨtenaki'erieka xeikɨa,



2 Timuteu 3  2018

tumini mepɨhiwe'erieka, mepɨyuxeɨmakani, mepɨyuxani'erieka,


mepɨwatsewiximani hipame 'axame'utiyuatɨ wahepaɨtsita, mepɨkawa'enieni
yu'ukiyarima, pamɨpariyutsi mepɨka'ipitɨani xeime, 'axamepɨ'aneneni,
3 mepɨkayunaki'erieka, mepɨkayuhaxɨapitɨaka, mepɨyuniukimani,

mepɨkateyu'aitɨaka, mepayu'eririyani, mepihekani tita 'aixɨa mɨti'ane,


4 mepɨwayetuani hipame, mepuyuti'ɨreni meta meka'itimamateketɨ

yamepɨteyurieka, mepinaki'erieka tita mɨtiwanake peru mepɨka'inaki'erieka


Kakaɨyari. 5 Kakaɨyari mayexeiya hepaɨ mepɨteyuhekɨaka, peru

mepɨyuhekɨatani katɨrɨkaɨyeme memɨ'eriekɨ tita memɨte'ayexeiya. Ta'aurie


kenawetsi mɨya memɨ'anene wahetsɨa pemɨka'uyeikanikɨ.
6 Mɨpaɨ mekani'aneneni mɨkɨ teɨteri kieta memeuhatɨka, metewa'irɨwiyatɨ

'ukarawetsixi 'atsimemɨkatemate 'axamemɨteyurie, memɨkayɨwawe


wawaiyari kemɨtiyukahiwe'erie memɨnewieni. 7 'Ukarawetsixi mɨpaɨ  

memɨ'anene yuheyemekɨ mepɨteyɨ'ɨkitɨatɨwe, peru hatsuaku mepɨkayɨwawe


memeitimanikɨ tita yuri mɨraine. 8 Yaxeikɨa Kanetsi meta Kamɨpɨretsi

kememɨteheye'uniekai Muitsexi, 'ikɨta mekaneye'unieka tita yuri mɨraine.


'Ikɨ teɨteri mekanitipɨnirɨmeni kememɨteyumate, mepɨxani'eriwa yuri
kememɨte'erie, matsi yuri memɨkate'eriekɨ. 9 Perutsɨ matsi waɨkawamekɨ

'atsimepɨkateyurieni, 'atsimemɨkatematekɨ mematsiɨkɨtɨ mekanayuyeitɨakuni


yunaime wahɨxie, meripaitɨ miemetexi metematsiɨkɨtɨ memakɨ wahepaɨ.

Papuru Timuteu kemɨtiuhɨritɨa


10  'Ekɨpɨta peniweiyani ne'inɨari tita nemɨti'ɨkitatsie petiwiyatɨ,
kenemɨtikuyeika yapetiyurienetɨ, kenemɨtiyuriemɨkɨ, keyanemɨtikamie,
kenemɨreuteriwe netiuka'eniwatɨ, kenemɨtinekanaki'erie, kenemɨtiuka'eniwa,
11 kenemɨtiuweiyarie, kenemɨtiukwinixɨ naime kenemu'itɨarie 'Anutiyukiyatsie,

'Ikuniyutsie meta Ritsitɨratsie, tsepa kenemɨtiukwinixɨ ne'uweiyarietɨ, Ti'aitame


kaneniutawikweitsitɨani naimekɨ. 12 Metatsiere mekanitaweiyariexɨakuni

yunaitɨ memɨyuwaɨriya Kakaɨyari me'ayexeiyatɨ memu'uwanikɨ


Kɨritsitu Ketsutsi hetsie metewiyatɨ. 13 Matsi teɨteri 'axamemɨteyuriku

memɨteyukwamana, waɨkawa 'axame'anenetɨ mepakɨnirɨmeni mete'irɨmatɨ


mete'irɨwiyarietɨ meta. 14 Peru 'ekɨ titatsie pemɨti'a'ɨkitɨa tita pemɨretima

mɨtiyurikɨ, mɨkɨtsie petiwiyatɨ kene'ahayewani. Pepɨwamate kehate mɨpaɨ


memate'ɨkitɨakaku mɨpaɨ pemɨretima. 15 Mɨpaɨ pepɨtimate nunutsiyari paitɨ

pemɨtimaikaikɨ kemaine 'utɨarika xapayari mɨpatsie, mɨkɨ pɨyɨwe petimaiweme


mɨmatsi'ayeitɨanikɨ pemɨtawikweitsitɨarienikɨ yuri peti'erietɨ, mɨpaɨ kemɨtiyɨwe
Kɨritsitu Ketsutsi hetsie tiwiyatɨ. 16 Naitɨ 'utɨarika xapayaritsie maye'uxa

Kakaɨyari 'inetɨaku pɨre'uxa, mɨkɨ peuyewetse mɨti'ɨkitanikɨ, mɨtatieriwanikɨ,


mɨtaheitseriyarienikɨ ti'ɨkitɨarietɨ mayanikɨ kepaɨ heitseriemekɨ yamɨtikamieni.
17 Mɨkɨ 'utɨarikakɨ Kakaɨyari tewiyari paye'ani pɨha'aritsieka 'aixɨa

mɨtiyurienenikɨ naimekɨ tsepa kemɨtitita.

Niuki kenekuxatani

4   Kakaɨyari
hɨxie, Kɨritsitu Ketsutsi hɨxie kemɨ'ane 'itsɨkametɨtɨ
1

mɨwatahɨawe memayeyuyuri mɨkite yunaime, mɨkɨ munuaximekɨ


2019  2 Timuteu 4

ti'aitametɨtɨ, mɨpaɨ nematinihɨritɨaka: 2 Niuki kenekuxatani. Mɨkɨkɨ


kene'ayumiemetɨni penaki'eriwatɨ pekanaki'eriwatɨ. Keniwarutati'a


keniwaku'imaiyani keniwatuikani. Naimekɨ 'eketineutewini petiuka'eniwatɨ,
naimekɨ ketine'ɨkitani. 3 Tukari kanaye'amɨkɨ kepauka memɨkahei'eniekuni

'ɨkitsika 'aixɨa mɨ'ane, matsi kemɨtiwanake mepɨwarukuxexeɨriwani


te'ɨkitamete, tita memɨteheu'eniku xeikɨa memɨtewakuxaxatɨwanikɨ.
4 Ta'aurie mepaxɨrieni meka'i'eniekutɨ tita yuri mɨraine, xaɨtsie

mepeukuyunixɨani yɨ'ɨxatsitsie memɨtewiyanikɨ. 5 'Ekɨtsɨ naimekɨ


kene'amaika. Ketineukanewieka tsepa 'axapemɨ'itɨariene. Ketine'uximayaka


petikuxatatɨ niuki 'aixɨa manuyɨnekɨ, 'ahɨritɨarika kenaye'atɨa yemekɨ.
6 Neri mawari nepayeitɨariexime, tukari kanahuraniri nemɨyemiekɨ.

7 'Aixɨa 'anemekɨ nenetatuatɨ nepɨnemienekai, kenemɨtiunautsarɨmekai


nepeta'a, nepɨkatiuhayewaxɨ yanetikamietɨ. 8 Hikɨ nepe'utsiyarie kuruna


nemɨmariwakɨ heitseriemekɨ yanemɨtikatɨakɨ, ti'aitame 'itsɨkame kanihɨkɨtɨni


heitseriemekɨ yamɨtikamie, mɨkɨ mɨpaɨ pɨnetipitɨani 'iya tukari 'aye'ayu, ne
xeikɨa mɨpaɨ pɨkanetipitɨani, matsi yunaitɨ memɨnaki'a munuaximekɨ mɨpaɨ
pɨtiwapitɨani mɨkɨ.

Kemɨti'aitɨa
9 Kene'amexɨitɨaka
kwitɨ nehetsɨa pemɨnuanikɨ. 10 Remaxi pɨnetsi'uku'eiri

kwiepa timieme tinaki'erietɨ, Tetsarunika paitɨ kaneyani. Kɨretseniti


Karatsiya kwieyaritsie petɨa, Titu Tarɨmatsiyatsie paitɨ retɨa. 11 Rukaxi

yuxaɨta nehamatɨa puyeika. Kenawitɨki Marikuxi, 'a'utɨma kene'atɨa, mɨkɨ


'aixɨa pɨ'ane mɨnetsiparewiekakɨ. 12 Tikiku nepenɨ'a 'Epetsu paitɨ. 13 Mɨkɨ
   

'ɨkari Tɨruhatsi paitɨ nemeiku'eiri Karɨpu hetsɨa, kenahuri pemamiekɨ, xapate


kenahuri nawitsie mɨraye'utɨka matsi.
14 Herekanituru tepɨakɨ tiwewiwame 'axapɨnetsi'uyuri waɨkawa. Ti'aitame

'epɨrepinirieni mɨpaɨ 'axamɨnetsi'uyurikɨ. 15 'Ekɨta kene'akweriwayurieka


hepaɨtsitana, yemekɨ peye'uniekai taniuki.


16 Matɨari nehetsiemieme nemutaniutsie, nixewitɨ neheima pɨka'utanua,

yunaitɨ mepɨnetsi'uku'eiri. Merikɨte wahetsie pɨkatiuhɨiwani mɨkɨkɨ.


17 Ti'aitame matsi ne'aurie puwekai netsitɨrɨkariyatɨ 'ikɨ xatsikaya

yemekɨ mɨkuxaxatsiwanikɨ yanetikuxatakaku, yunaitɨ nuiwarite


memi'enienikɨ. Neputawikweitsitɨarie maye pɨkanetsi'utakwai. 18 Ti'aitame

pɨnetsitawikweitsitɨani tsepa kememɨteyurie 'axamenetsiyuriekutɨ.


'Atsineka'itɨariewekaku pɨnetsi'aye'atɨani hakewa mɨre'aita muyuawitsie,
mana nemaye'anikɨ. Hepaɨtsitana 'aixɨa ketikuxaxatsiwani yuheyemekɨ.
Mɨpaɨ ketiuyɨni.

Waɨritsika 'imatɨrieka mieme


19 Keniwawaɨritɨaka Pɨritsira 'Akira mame, 'Unetsipuru kie kiekatari meta.
20  'Eratsitumana peyuhayewaxɨ Kurinitu kiekariyaritsie, Tɨrupimu nepeku'eiri
Miretutsie tikuyekaku. 21 Kene'amexɨitɨaka pemɨnuanikɨ ka'uhaɨtɨkaku 'akuxi.

'Eupuruxi, Purenitsi, Rinu, Kɨrauriya meta yunaitɨ ta'iwama mepɨmatsiwaɨritɨa.


22 Ti'aitame 'a'iyari keteɨtani. 'Aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme.

Xapa Papuru kemɨtinɨ'airi
Titu
Waɨritsika

1   NePapuru ti'uximayatame nekanihɨkɨtɨni Kakaɨyari hetsiemieme,


1

Ketsutsi Kɨritsitu nɨ'arieya nekanihɨkɨtɨni, yuri neti'erietɨ yaxeikɨa


yuri kememɨte'erie mɨkɨ Kakaɨyari mɨwaranayexei, mɨpaɨta netimaitɨ
tita yuri mɨraine, kemɨreuyewetse yamɨtimaikakɨ Kakaɨyari xɨka
'ayexeiyani. 2 Mɨpaɨ nekatiniyurieneni nemitakwewiekɨ tukari mɨkaxɨwe

nemexeiyanikɨ, Kakaɨyari pɨkati'itawa, meripaitɨ tukari kaxuawekaku


'akuxi mɨpaɨ putayɨ tukari mɨtatsipitɨanikekaikɨ. 3 Hikɨrixɨa tukari 'aixɨa

mɨ'ane 'aye'aku, matsiɨkɨme kanayeitɨani yuniuki, teɨteri yametekuxatakaku,


nekaniuhɨritɨarieni mɨpaɨ nemɨtikuxatanikɨ ne, mɨpaɨ mɨtiuta'aikɨ
tatsiwikweitsitɨwame Kakaɨyari.

4  Nenekamaniwaɨritɨaka Titu, yurikɨ pekanineniwetɨni, yuri ketemɨte'erie


tanaitɨ:

Kakaɨyari mɨta'ukiyari, Kɨritsitu Ketsutsi mɨtatsiwikweitsitɨwame,


'aixɨa mekete'u'iyarini 'ahetsiemieme, 'a'iyaritsie mekematsipitɨaka
pemɨka'uximatɨariekakɨ.

'Ukirawetsixi te'ɨwiyamete kemɨreuyewetse mɨpaɨ memɨ'anenenikɨ


5  Mɨkɨkɨnekameneku'eirieni Kɨretatsie, tita mɨreuyewekai pemɨrenɨnikɨ,
pemɨwakuyatsaxɨanikɨ 'ukirawetsixi xexuime kiekaritsie, yaxeikɨa
kenemɨmatiutahɨawixɨ, 6 kemɨ'ane mɨkaniukimarie, kemɨ'ane xeihɨkɨame

mɨ'ɨya, kemɨ'ane yɨtɨriyama mɨwarexeiya yuri mete'eriekame wahetsie


karahɨiwakaku, kename merukuyatɨwe kename mekahei'enie mɨpaɨ
karaniuwakaku. 7 Kakaɨyari hetsiemieme mɨhɨritɨariekɨ, kaneuyeweka

kemɨ'ane ti'ɨwiyame mɨhɨkɨ mɨkaniukimariekakɨ, yuhetsiemieme


xeikɨa pɨkayɨaneni, mayu'eriya pɨkahɨkɨtɨni, tawekame pɨkahɨkɨtɨni,
pɨkawatiwayani, tumini pɨkahiwe'erieka kwamanarikakɨ. 8 Matsi

peuyewetse yukie mɨwatanaki'erienikɨ 'iwatamete, pinaki'erieka tita 'aixɨa


mɨti'ane, pɨtimaiweni, heitseriemekɨ yapɨtikamieni, Kakaɨyari payexeiyani
kwinimieme, pɨtseɨyeni yu'iyaritsie kemɨtiyu'aitɨa. 9 Peuyewetse mɨtiwiyanikɨ

niuki yuri mainetsie, 'ɨkitsika kemɨtiuta'ɨkitɨarie hepaɨ, mɨyɨwenikɨ

2020
2021  Titu 1

mɨwatuikani ti'ɨkitatɨ 'ɨkitsika 'aixɨa mɨ'anekɨ yemekɨ, meta pɨyɨweni


mɨwatahekɨatakɨ memɨniukixie.
10 Yumɨiretɨ 'ameniu'uwani mekaheu'enanatɨ, yakɨ xeikɨa metekuxatatɨ,

meteyukwamanatɨ, mɨkɨ xitekiya 'inɨariyaritsie memɨtewiya matsi yemekɨ


mɨya mepɨ'anene. 11 Peuyewetse memanunamiyarienikɨ kememɨtekuxata,

mepɨwamuina 'atsita xeime kie kiekatari yunaime, mepɨte'ɨkita tita 'aixɨa


mɨkati'ane, mete'iwakutɨ xeikɨa 'axamɨti'anekɨ. 12 Wahetsɨa mieme tixaxatame

xewitɨ mɨpaɨ kaniutayɨni: «Kɨretatari yuheyemekɨ mekateni'itawani, yeutari


memayu'eririya mekanihɨkɨtɨni, mekaniyu'ɨraraxieka yuyuriepa metewiyatɨ
xeikɨa». 13 Mɨkɨ yemekɨ yurikɨ kaniutayɨni. 'Ayumieme keniwarutati'a

tɨrɨkaɨyemekɨ, mɨkɨ memɨtsetseɨyenikɨ, yuri mete'erietɨ 'aixɨa 'anemekɨ,


14 mekawa'enietɨ huriyutsixi yakɨ xeikɨa kememɨte'ɨxatsita meta tita

memɨte'aita teɨteri memixani'erie tita yurikɨ mɨraine.


15 Kememɨte'ixeiya mɨkɨ memɨ'itiyatɨka, naitɨ katini'itiyaka, peru mɨkɨ

memɨka'itiyatɨka yuri memɨkate'erie kememɨte'ixeiya, tixaɨ pɨkatixuawe


mɨti'itiya, matsi mekanitsewiximarieka kememɨteyumate meta yu'iyaritsie.
16 Mekaniyuhekɨatani kename waniu me'imate Kakaɨyari me'utiyuatɨ,

peru kememɨteyurie mepɨyuhekɨata matsi kename meka'imate,


mekanixani'eriwani, yamepɨkatekahu, meta mepɨkayɨwawe 'aixɨa
memɨte'uyurieni.

'Ɨkitsika meuyewetse

2   'Ekɨ
matsi pɨta mɨpaɨ ketinekuxatani kemɨreuyewetse, 'ɨkitsika 'aixɨa
1

mɨ'anekɨ. 2 'Ukirawetsixi mekeyumateni, 'aixɨa meketehekahuni,


meketehemaiwaweni kemɨreuyewetse yamɨtiyurienenikɨ, meketsetseɨyeni


yuri kememɨte'erie, kememɨteyukanaki'erie, kememɨte'uka'eniwa.
3 Yaxeikɨa 'ukarawetsixi kememɨte'u'uwa, mɨpaɨ meketeyurieka

kemɨreuyewetse yamɨtiyurienenikɨ Kakaɨyari hetsɨa miemetɨtɨ,


mepɨkatehayuye'unieka, winukɨ mepɨka'u'uwani xeikɨa. Tita 'aixɨa mɨti'anekɨ
xeikɨa mekete'ɨkitani, 4 mɨpaɨ metewa'ɨkitɨatɨ 'ukari memɨwanaki'eriekakɨ

yɨkɨnama meta yɨtɨɨriyama, 5 memɨtemaiwawenikɨ kemɨreuyewetse


yamɨtiyurieni meta yɨkɨnama wahetsie memɨtewiyanikɨ me'itiyatɨkaitɨ, yukie


memɨte'uximayakakɨ, 'aixɨa memɨte'u'iyarinikɨ, memɨteyu'aitɨarinɨakakɨ
wakɨnama kememaitɨka, xɨka mɨpaɨ me'aneneni, Kakaɨyari niukieya
'axapɨkatikuxaxatsiwani.
6 Mɨpaɨ yaxeikɨa ketiniwatuikani 'ukitsi memɨtemaiwawenikɨ

kemɨreuyewetse yamɨtiyurienenikɨ. 7 Naime hepaɨtsita 'inɨari kena'ayeitɨwani


'aixɨa petiyurienetɨ. Kepemɨti'ɨkita, 'a'iyaritsie 'aixɨa peti'akɨhɨawetɨ


ketine'ɨkitani 'aixɨa petikamietɨ. 8 Mɨpaɨ ketinekuxatani 'aniuki 'aixɨa

'anemekɨ meta xewitɨ mɨkayɨwenikɨ mitawe'eriekakɨ, kemɨ'ane mɨxe'aye'unie


mɨtewiyatsitɨarienikɨ matsi, kayɨwetɨ mayanikɨ 'axamainenikɨ xehepaɨtsita.
9 Mɨkɨ waɨriyarika memɨte'uximaya meketeyu'aitɨarinɨaka wakutsiyarima

kememaitɨka naimekɨ, mekewanaki'aritɨaka matsi, mepɨkayu'ariwawieka.


10 Mepɨkatewanawatsirieka, matsi mekewahekɨatsitɨiyani yamemɨtekahukɨ,

tatsiwikweitsitɨwame Kakaɨyari 'ɨkitsikaya witsimɨtixeiyariekakɨ naimekɨ.


Titu 2  2022

11 'Arimatsiɨkɨtɨ kanayani 'aixɨa kemɨtiuka'iyari Kakaɨyari, mɨpaɨ mɨ'anekɨ,


yunaitɨ teɨteri mekaniyɨwaweni memɨtawikweitsitɨarienikɨ, 12 'ayumieme  

mɨpaɨ tekateni'ɨkitɨarieka temɨtahekɨatanikɨ kename mɨkɨ Kakaɨyari


memɨka'ayexeiya wahetsɨa tekamiemete, kename tame teka'ihiwe'erie tita
kwiepa memɨtama memɨtehiwe'erie. Matsi yeme 'ipaɨ pɨta tepɨte'ɨkitɨarie
ketemɨte'u'uwanikɨ, tetemaiwawetɨ kemɨreuyewetse yatemɨteyuriekakɨ,
heitseriemekɨ yatetekahutɨ, Kakaɨyari te'ayexeiyatɨ hikɨ temu'uwanikɨ 'ena
kwiepa, 13 meta temikwewiekakɨ kemɨ'ane yemekɨ mɨtatsitemawieritɨani.

Hikɨ tepikwewie, matsiɨkɨtɨ mayanikɨ witsi'anetɨ kemɨ'ane Kakaɨyari


mɨhɨkɨ mɨmariwe tatsiwikweitsitɨwame Kɨritsitu Ketsutsi hɨkɨtɨtɨ. 14 Mɨkɨ  

kaniyuyetuani tahetsiemieme, mɨtatsixɨnakɨ 'inɨari temeutitsanaxɨaku, meta


mɨtatsi'itienikɨ yuhetsiemieme teɨterimama temanayexeiyarie temakɨnekɨ,
tetawaɨriyatɨ 'aixɨa temɨteyuriekakɨ.
15 Mɨpaɨ ketinekuxatani meta waɨriyarika keniwapitɨaka, keniwahekɨatɨaka

heitserie petiwa'aitɨatɨ, xewitɨ mɨkamatsitawe'eriekakɨ.

Yuri mɨti'erie kemɨtikamieni

3   Keniwaraye'eritɨwani
yamemɨtekahunikɨ te'aitamete heitserie
1

memexeiya kememaitɨka, memɨteyu'aitɨarinɨakakɨ, memɨyuwaɨriyanikɨ


'aixɨa memɨteyuriekakɨ tsepa kemɨtitita 'aixɨa mɨti'ane: 2 hipame wahepaɨtsita

'axamemɨka'utiyuanenikɨ, memɨkayukwitɨwenikɨ, memɨka'ayu'eririyanikɨ,


mɨmatsiɨkɨnikɨ kename tixaɨtɨ mekatehɨkɨ kememɨtewaxeiya yunaime teɨteri.
3 Tameri tanaitɨ meripaitɨ 'atsitekatemaitɨ tekaniu'uwakaitɨni meta

yatepɨkatekahukai. Tepeuyexɨriekai waɨriyarika tepɨte'uximayakai tita


temɨtehiwe'eriekaitsie mieme xeikɨa, mɨiremekɨ temɨnaki'akakɨ xeikɨa
tepɨyɨakai. 'Atepu'uwakai 'axateteyuriekutɨ meta te'ɨtetsatɨ. Tepɨxani'eriwakai,
tepɨta'uxiwe'eriekai tanaitɨ. 4 Peru kepauka matsiɨkɨtɨ matɨa 'aixɨa

kemɨtiuka'iyari meta Kakaɨyari naki'eriyaya tatsiwikweitsitɨwame,


5 mɨkɨ kataniutawikweitsitɨani, tame heitseriemekɨ yatemɨtekahukaikɨ

pɨkatiuyuri, matsi mɨkɨ mɨtatsinenimayakaikɨ pɨta. Pɨtatsi'utawikweitsitɨa


tatsi'itietɨ hutarieka tatsi'utinuiwitɨaka, 'Iyari Mɨtiyupatakɨ tatsihekwariyatɨ.
6 Mɨkɨ 'Iyari kaniutatuani tahetsie waɨkawamekɨ temeixeiyanikɨ,

tatsiwikweitsitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu yatatiumiku. 7 Heitserie tepupitɨarie


mɨkɨ 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ, 'ayumieme tahetsie katininakeni tukari mɨkaxɨwe


temexeiyanikɨ, mɨpaɨ yuri tete'erietɨ tepɨta'ikwewa. 8 Mɨkɨ niuki yurikɨ paine,

mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, peuyewetse tɨrɨkaɨyemekɨ mɨpaɨ pemɨtiwatahɨawekɨ,


peuyewetse mɨkɨ yuri memɨte'uta'eriwa Kakaɨyaritsie memɨyu'iyaritɨakakɨ
kehepaɨ 'aixɨa memɨteyurieka. 'Aixɨa kani'anemɨkɨ kaniwaparewiekamɨkɨ
teɨteri, mɨpaɨ memɨteyuriekakɨ.
9 Peru niuki kememɨtexɨatɨa 'atsimekatemaitɨ, kememɨtekuwautɨwe yunuiwari

hepaɨtsita, kememɨteyuheka, 'inɨari niukiyari hepaɨtsita kememɨteyukwitɨwe,


mɨkɨ hepaɨtsita kene'akweriwayurieka, 'axa'anetɨ payeika kememɨteyurie meta
xɨanakɨa payeika. 10 Kemɨ'ane yuhetsie mɨtiwawiyatsitɨa 'iwamarixi, mɨkɨ

hutakɨa pe'ita'imaiyame, kenanuyehɨwa. 11 Mɨpaɨ petimaitɨ, kemɨ'ane mɨpaɨ


mɨtiyuriene kaneutunini, 'axakatiniyurieneni, yɨkɨmana yuhetsie katiniuhɨpani.


2023  Titu 3

Kemɨtiwaruta'aitɨa
12  'Ahetsɨakepauka menuani 'Arɨtema yatɨni Tikiku nehenunɨ'ayu,
kene'amexɨitɨa nehetsɨa pemɨmiekɨ Nikupuri paitɨ, mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa,
mana nepekani muhaɨtɨnitsie. 13 Tsenaxi 'inɨarikɨ mɨti'ɨkitame meta

'Apuruxi keniwareparewieka naimekɨ, 'aixɨa 'iyarikɨ pe'atatuatɨ, huyeta


tixaɨtɨ memɨkateheuyehɨakakɨ. 14 Tateɨterima mɨpaɨ meketeyɨ'ɨkitɨaka

'aixɨa memɨteyuriekakɨ memeixeiyanikɨ tita mɨreuyewetse, kapa


meka'utixuxuaweretɨ me'akɨnekɨ.
15 Yunaitɨ nehetsɨa memu'uwa mekamaniwaɨritɨaka. 'Ekɨta keniwawaɨritɨaka

mɨkɨ memɨtatsinaki'erie yuri mete'erietɨ.


'Aixɨa ketiuka'iyarini yunaime xehetsiemieme takakaɨyari. Mɨpaɨ xeikɨa.
Xapa Papuru kemɨtinɨ'airi
Kirimuni
Waɨritsika
1 Ne
Papuru, ne'anutahɨiyatɨ Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme, ta'iwa Timuteu
hamatɨa tekanixewaɨritɨaka,

'ekɨ Kirimuni temɨmatsinaki'erie tahamatɨa pemɨti'uximaya, 2 meta


ta'iwa 'Apiya mɨtitewa teminaki'erie, meta 'Arukipu ta'iwa tahepaɨ


mɨti'uximayatame, yaxeikɨata yuri memɨte'erie 'akiita memuyutixexeɨriwa.

3  Kakaɨyari
mɨta'ukiyari meta Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu, mɨkɨ 'aixɨa
'anemekɨ mekexepitɨaka yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Kirimuni kemɨtiyurienekai meta yuri kemɨti'eriekai


4  Yuheyemekɨ pamɨpariyutsi nekakaɨyari nekanipitɨaka, kepauka
nemuyunenewie nemetsiha'eriwatɨ, 5 'ahetsiemieme nemɨtimariekɨ

kepemɨtiwanaki'erie Kakaɨyari teɨterimama yunaime, Ti'aitame Ketsutsi


hetsie yuri peti'erietɨ. 6 Mɨpaɨ Kakaɨyari nekatiniwawirieka, yaxeikɨa

temɨpitɨariekakɨ matsi yemekɨ mɨhekɨakakɨ Kɨritsitu hetsie tetewiyatɨ


temakɨnekɨ, teyunaitɨ temɨtaxewikɨ yuri tete'erietɨ, xɨka 'aixɨa teteyurieka
tita temɨtehexeiya 'aixɨa mɨti'anekɨ naime. 7 Ne'iwa nepɨnetemawie

'ahetsiemieme 'ekɨ kepemɨti'akanaki'eriekɨ meta nepɨnɨtɨarie waɨkawa,


Kakaɨyari teɨterimama memɨpatsie mekanitseiriyarieka yu'iyaritsie,
'ekɨ kepemɨtiyuriene.

Papuru kemɨtitawawiri 'Unetsimu hepaɨtsita


8  'Ayumieme, Kɨritsitu hetsie netiwiyatɨ tsepanetɨ heitserie nemexeiya
nekamatɨ nemɨmati'aitɨakakɨ kemɨreuyewetse, 9 matsi temɨtetakanaki'eriekɨ,

'ayumieme waɨriyarika nekamenipitɨaka. Ne Papuru hikɨri, ne'ukiratsitɨtɨ,


nepanutahɨiya Kɨritsitu Ketsutsi hetsiemieme, 10 nekameniwawirieka neniwe

'Unetsimu hetsiemieme, kemɨ'ane neniwe matɨa mexi'akuxi ne'anutahɨiyakai.


11 Meripaitɨ pɨkatiyunaki'eriekai 'ahetsiemieme, matsi hikɨ tekaneiyehɨaka

waɨkawa ne meta 'ekɨ teyunaitɨ. 12 Tawarita 'ahetsɨa nekanenunɨ'amɨkɨ,


'aixɨa 'anekamekɨ kenetanaki'eri ne nemeyɨaneni hepaɨ. 13 Nehetsɨa


puyuhayewanikeyu, 'ahetsiemieme mɨnetsiparewienikɨ mexi'akuxi

2024
2025  Kirimuni

ne'anutahɨiyaka niuki 'aixɨa manuyɨne hetsiemieme. 14 Matsi 'ekɨ


'atsipekatimaikaku, nepɨkanewaɨri nemikunuitɨanikɨ, 'aixɨa kepemɨtiyuriene


waɨriyarika pemɨkayɨanenikɨ, matsi pɨta waɨkawamekɨ pe'awaɨriyatɨ.
15 Xɨari 'ayumieme 'Unetsimu yapaɨmexɨa 'ahamatɨa pɨka'uyeikakai, hikɨrixɨa

yuheyemekɨ pepitanaki'erieni, 16 waɨriyarika mɨti'aitɨarieri pɨkahɨkɨtɨni, matsi


pɨta waɨkawa meuyewetse: ta'iwa mɨnaki'eriwa, ne yemekɨ nehetsiemieme


pɨtiyunaki'erie, 'ekɨ matsi waɨkawamekɨ pekaneiyehɨaka, tewitɨme meta
'a'iwatɨme Ti'aitame hetsiemieme.
17 'Ayumieme xɨka tetaxewini tete'uximayatɨ, kenetanaki'eri ne nemɨyɨaneni

hepaɨ. 18 Xɨka 'axatiuyurieni, yatɨni xɨka merapinirieka, yakenetineutahɨawi


ne nepɨrayukatuani. 19 Ne Papuru nemamakɨ mɨpaɨ nepɨtiu'utɨa: ne


nepɨrayukatuani, ne yanepɨkametitahɨawe 'ekɨ pemɨnerapiniriekɨ 'atukarikɨ.


20 Huu ne'iwa, nepɨmetsiwawirie yapemɨtiyurienikɨ Ti'aitame hetsie 'ikɨ

hepaɨtsita, ne'iyari kenɨtɨarieka Kɨritsitu hetsiemieme. 21 Nepɨmeti'utɨirie


nemɨtimatekɨ yapemɨtikamiekɨ, mɨpaɨ netimaitɨ, kenemɨkametiwawirie


matsi 'ekɨ waɨkawa pekatiniyurimɨkɨ. 22 Matsi 'ayumieme, kenenetiwawiri

hakewa nemayekani, mɨpaɨ nepɨtita'ikwewa Kakaɨyaritsie yuri neti'erietɨ,


xeyunenewiekaku nemɨpitɨarienikɨ xehetsɨa hutarieka nemuyeikanikɨ.

23  'Epapɨraxikameniwaɨritɨaka, nehepaɨ manutahɨiya Kɨritsitu Ketsutsi


hetsiemieme, 24 meta Marikuxi, 'Aritsitariku, Remaxi meta Rukaxi,

nehamatɨa te'uximayatamete.
25 Ti'aitame Ketsutsi Kɨritsitu 'aixɨa ketiuka'iyarini yuxexuime xe'iyaritsie.

Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.


Xapa kememɨte'u'utɨiyarie
Hepɨrayutsixi
Kakaɨyari pɨtatiutaxatɨa nu'aya yatikuxatakaku

1   Kakaɨyari,
meripaitɨ katiniwakuxaxatɨwakaitɨni tapaapama, Kakaɨyari
1

niukametemama yametekuxatakaku, yuxexuitɨ kememɨte'upitɨarie niuki


yɨkɨ mɨ'anene hepaɨtsita. 2 Hikɨ tukari taparirɨmekaku pɨtatiutaxatɨa tame,

kemɨ'ane nu'aya mɨhɨkɨ pɨta yatikuxatakaku. Mɨkɨ yuniwe kaniukayeni


hetsiena mɨtinakenikɨ naitɨ, mɨkɨ hetsie Kakaɨyari tita 'amɨtikuma
katiniunetɨani. 3 Mɨkɨ hetsie Kakaɨyari kemɨtixawatɨ kanimatsiɨkɨni meta

kemɨtimariwe, Kakaɨyari kani'inɨarieyatɨni kaniyuritɨni. Naime meta pɨratɨkɨ


yuniuki mɨtɨrɨkaɨyekɨ, mɨkɨ yɨkɨmana 'aixɨa 'iyurieka tita 'axatemɨte'uyuri
hepaɨtsita mɨtatsi'itienikɨ, 'ana kemɨ'ane mɨmariwe tserieta kanayerɨni
muyuawitsie.

Nu'aya pumariwe, niuki tuayamete taheima


miemete hepaɨna mekamamariwawekaku
4  Mɨkɨ
kaniupitɨarieni yemekɨ mɨmariwanikɨ kemɨ'ane mɨhɨkɨ, peru taheima
miemete niuki tuayamete hepaɨna mepɨkate'upitɨarie, yaxeikɨata mariwetɨ
kanayani, mɨkɨ hepaɨna mekamamariwawekaku.
5 ¿Kakaɨyari kemɨ'ane mɨpaɨ pɨtiutahɨawixɨ niuki tuayamete xeime heiwa:

«'Ekɨ pepɨneniwe,
hikɨri nekamaniutinuiwitɨani»,
'utaitɨ, nutsu keri 'utayɨ:
«Ne 'ukiyarieya nepayani,
mɨkɨ neniwe payani»?
6 Matsi tukari hepaɨtsita tikuxatatɨ kepauka kwiepa mi'atɨani yumatɨari mɨpaɨ

pɨta kanaineni:
«Yunaitɨ Kakaɨyari hetsɨa miemete niuki tuayamete meke'eyexeiyani».
7 Niuki tuayamete wahepaɨtsita mɨpaɨ paine:

«Yuniuki tuayamete 'eka kaniwarayeitɨwani,


te'i'uximayatsiriwamete meta tai nerɨkwari kaniwarayeitɨwani».
8 Yuniwe pɨta xatatɨ mɨpaɨ paine:

«'Ekɨ, Kakaɨyari, 'a'uweni hakewa pemɨra'aita yuheyemekɨ 'apuwe,


kanixeuraɨyeni 'a'itsɨ pemakwe'e pemɨti'aitamekɨ 'inɨari kanihɨkɨtɨni
heitseriemekɨ kepemɨtikamie 'ekɨ.

2026
2027  Hepɨrayutsixi 1

9 Pepinaki'erie
tita mɨtiheitserie, pepi'uxiwe'erie tita 'aitsika mɨtititsana,
Kakaɨyari 'aku kemɨ'ane mɨ'akakaɨyari pɨmatsi'anayexei,
temawierika metsipitɨatɨ,
'inɨaritɨme 'ahamikuma kawaranayexeiyaka».
10 Mɨpaɨ paineta:

«'Ekɨ, Ti'aitame, tsutɨapai kwie pepukama,


muyuawi peputawewi 'amamakɨ.
11 Mɨkɨ pukumawere, 'ekɨ pɨta 'apeniuwemɨkɨ.
'Ixuriki hepaɨ mɨkɨ naitɨ kanitaye'irimɨkɨ.
12 Muyuawi pepɨtatuna 'ɨkari hepaɨ,
kamixa hepaɨ pɨpatsieni,
matsi 'ekɨ yaxeikɨa pe'anetɨ pepɨ'ahayewa,
'atukari pɨkatixɨni».
13 ¿Keri hatsuaku titahɨawiwe niuki tuayamete xeime mɨpaɨ tikɨhɨawetɨ:

«Netserieta kenayexi,
ne nekaniwaka'unamɨkɨ memɨmetsi'aye'unie,
'ahɨxie nekaniwa'atɨamɨkɨ»?
14 ¿Kamɨtsɨ niuki tuayamete yunaitɨ 'iyarite mekatehɨkɨ, Kakaɨyari

memɨte'uximayatsiriwamete, memɨtanɨ'ariwa memɨwaparewienikɨ kemɨ'ane


wahetsie mɨtinakirɨme memɨtawikweitsitɨarienikɨ?

'Ikɨ wikweitsitɨarika waɨkawa pɨtɨrɨkaɨye

2   Mɨpaɨ
mɨ'anekɨ, 'ayumieme kaneuyeweka matsi waɨkawa
1

teme'eriwanikɨ tita temɨte'u'eni kapa yakɨ xeikɨa teyɨatɨ 'ateewa


te'u'uwanikɨ. 2 Kamɨ mɨkɨ niuki mutaxatsie niuki tuayamete taheima

miemete yametekuxatakaku, mɨkɨ kaniyuritɨkaitɨni, yunaitɨ


memititsanaxɨa meta yunaitɨ memɨka'i'eniekai mekatenakapitɨarieni,
wahetsie kemɨtinakekai, kemɨreuyewekai. 3 ¿Merikɨte, xɨka mɨpaɨ 'aneni,

ketsɨ tetetawikweni tame xɨka te'itawe'erieka 'ikɨ wikweitsitɨarika


mɨya mɨtitɨrɨkaɨye? Mɨkɨ kaniutsutɨarieni Ti'aitame yatikuxatakaku
ketemɨtetawikweitsitɨarieni haitɨ, niukieya meputseiriyaxɨ mɨkɨta
memi'eniekai mɨpaɨ temɨtemaikakɨ tame. 4 Kakaɨyari meta 'axeikɨa

wahamatɨa mɨpaɨ katinihekɨatakaitɨni 'inɨari wewietɨ mamariwaweme,


tɨrɨkaɨyemekɨ tiyurienetɨ mɨiremekɨ, 'Iyari Mɨtiyupata yatiwapitɨakaku
yuxexuime, kemɨtinakekai Kakaɨyari.

Kemɨ'ane mitsutɨa temɨtawikweitsitɨarienikɨ


5  Kemɨtiu'aitaxɨ
mɨkɨ kwie 'umamie hepaɨtsita, niuki tuayamete
memɨte'aitanikɨ muwa 'atsipɨka'utayɨ, mɨkɨ kwie kanihɨkɨtɨni tita hepaɨtsita
temɨtekuxata. 6 Hekɨatsika kanixuaweni xapatsie mɨpaɨ manuyɨne:

«¿Teɨteri ketita metehɨkɨ pemɨwara'eriwanikɨ?


¿Teɨteri waniwema ketita metehɨkɨ pemɨ'awaɨrikɨ wahetsiemieme?
7 Pekaniwarukayatsa niuki tuayamete wahepaɨ memɨkatɨrɨkawinikɨ,
kuruna pekaniwaranutimanirieni witsime'anenetɨ memakɨnekɨ
'aixɨa memɨtexeiyariekakɨ,
Hepɨrayutsixi 2  2028

8 naime
pepɨtiyetuiri mɨtiwata'aitɨanikɨ, xɨka Kakaɨyari naime
hetɨana titipini».
Merikɨtsɨ, tixaɨtɨ pɨkaranuyuhayewa hetsiena mɨkati'aitanikɨ. Peru hikɨ
'akuxi ketemɨtewaxeiya teɨteri, naitɨ 'akuxi pɨkaha'iwariewe mɨkɨ
mɨti'aitanikɨ. 9 Ketsutsi xeikɨa ketemɨte'ixeiya, mɨkɨ yapaɨmexɨa

kaniukayerieni niuki tuayamete wahepaɨ mɨkatɨrɨkaɨyenikɨ, mɨkɨ


mɨtiukwinixɨkɨ kepauka mumɨ, kananutikurunatɨarieni witsi'anetɨ
mayanikɨ meta 'aixɨa mɨtixeiyariekakɨ. Kakaɨyari 'aixɨa mɨtiuka'iyarikɨ
mɨpaɨ katiniuyɨni, mumɨnikɨ tanaime tahetsiemieme.
10 Mɨkɨ naime katiniutsutɨani, 'inetɨaku katiniuneni naitɨ, 'aixɨa

katiniuyurieni Kakaɨyari, warawitɨtɨ yumɨireme yuniwema witsime'anenetɨ


memakɨnekɨ, meye'atɨakɨ kemɨ'ane mitsutɨa memɨtawikweitsitɨarienikɨ,
yatipitɨatɨ mɨtikwinekɨ para maye'anikɨ. 11 Kemɨ'ane mɨwapata, meta

memupatsie, xeimetsie mekaniyekɨne yunaitɨ, 'ayumieme pɨkayutewiya


yu'iwama tiwaruterɨwatɨ 12 mɨpaɨ 'utaitɨ:  

«Ne'iwama nepɨtiwataxatɨani kepemɨtiuka'iyari,


'ahetsɨa miemete memayuxeɨrie wahixɨapa ne'uwetɨ
nepɨmetsitanɨawa».
13 Mɨpaɨ paine meta:

«Ne yuri nepɨti'erieka hetsiena».


Mɨpaɨ meta paine:
«'Ena xepɨnetsixeiya, neniwema Kakaɨyari mɨnetsiyetuiri».
14 Merikɨtsɨ, raniwema 'axeikɨa mekaniyuxewini xeixuriyayari meta

xeiwaiyari mehɨtɨtɨtɨ, 'ayumieme mɨkɨta yaxeikɨa tahamatɨa yuxewitɨ


kanayani, tahepaɨ yemekɨ, mɨpaɨ mɨtiuyurikɨ mumɨkɨ meta pɨyɨwekai
mika'unanikɨ kemɨ'ane tɨrɨkariya mexeiya yemekɨ mɨtatsikwinikɨ
Kauyumarietɨtɨ. 15 Pɨyɨwekai meta mɨwaxɨnakɨ mɨkɨ mexi me'ayenenierekai

meuyewekai waɨriyarika memɨte'uximayakakɨ mehe'eriwatɨ


kememɨtekwinekekai. 16 Kanimatsiɨkɨni niuki tuayamete mɨwaparewienikɨ

pɨkanua, matsi 'Apɨrahami xiɨyarimama pɨta mɨwaparewienikɨ. 17 'Ayumieme


peuyewekai yu'iwama wahepaɨ 'anetɨ mayeitɨarienikɨ naime hepaɨtsita,


mɨpaɨ 'anetɨ kaniyɨwekaitɨni mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame mayanikɨ
yatikamietɨ meta tiyukanenimayatɨ, Kakaɨyaritsie mieme hɨritɨarietɨ, 'itiya
mɨwewienikɨ tita teɨteri 'axamemɨte'uyuri hepaɨtsita. 18 Mɨkɨ mɨtiukwinixɨkɨ

mu'inɨatsiekɨ, kaniyɨweni mɨwaparewienikɨ hipame mexi me'inɨatsie.

Ketsutsi pɨmariwe, Muitsexi hepaɨna kamariwekaku

3   Merikɨte,
ne'iwama xemupatsie Kakaɨyaritsie mieme, 'axeikɨa
1

xemuta'inierie kemɨ'ane taheima makawe xehahɨawekaku, mɨpaɨ


mɨ'anekɨ 'ayumieme mɨpaɨ nepaine, xekena'eriwani Ketsutsi, mɨkɨ
nɨ'ariekame kanayani meta mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame
kwinimieme mɨtiuhɨritɨarie, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni hetsiena tetewiyatɨ
temɨtahekɨata. 2 Mɨkɨ yakatinikamieni kemaine kemɨ'ane mihɨritɨa,

yaxeikɨa kemɨtikamiekai Muitsexi, Kakaɨyari kie kiekatari wahepaɨtsita


hɨritɨarietɨ. 3 Peru 'ikɨtsie pɨtiunakixɨ matsi yemekɨ mariwemekɨ

2029  Hepɨrayutsixi 3

mɨxeiyarienikɨ, Muitsexi hepaɨna katixeiyariewekaku, yaxeikɨa kii


wewiwame waɨkawa mariwetɨ kemɨtikuxaxatsiwa, wewiyaya hepaɨna
katikuxaxatsiwakaku. 4 Kii naitɨ tewi pɨtiwewiyaya, peru kemɨ'ane

tinaime mɨtiutiwewi, mɨkɨ Kakaɨyari kanihɨkɨtɨni. 5 Merikɨtsɨ, Muitsexi


yapɨtikamiekai Kakaɨyari kie kiekatari yunaime wahepaɨtsita


kemɨtiuhɨritɨarie, peru tiparewiwame kanihɨkɨtɨkaitɨni xeikɨa mukayerie
mɨtihekɨatanikɨ tita 'arike mɨtikuxaxatsiwanikekai hepaɨtsita. 6 Kɨritsitu

pɨta yapɨtikamie kiekame nu'aya hɨkɨtɨtɨ, Kakaɨyari kiya hepaɨtsita


kemɨtihɨritɨarie. Merikɨtsɨ tame kii tepɨhɨkɨ xɨka tetahayewa tekamamatɨ
'aixɨa te'utiyuatɨ tita temɨtekwewie hepaɨtsita tekakuyuitɨariwatɨ
kepauka mɨtapareke.

Kakaɨyari teɨterimama kememɨte'uxipitɨarieka


7 'Ayumieme kemaine 'Iyari Mɨtiyupata:
«Hikɨ xɨka xe'i'enieni 'utaniukakaku,
8 yu'iyari xepɨkatse'iriyani,

kememɨte'akɨ mɨkɨ 'ana kepauka memɨyukwitɨwekai nehamatɨa


kememɨte'uyuri mɨkɨ tukaritsie kepauka memɨnetsi'uta'inɨataxɨ,
makumawetsie me'u'uwatɨ.
9 Hakewa xetutsima memɨnetsihe'inɨatatɨwekai,
tsepanetɨ ne'uximayatsika memɨxeiyakai huta tewiyari wiyari.
10 'Ayumieme nepuyeha'a 'ana miemetexi wahepaɨtsita,
mɨpaɨ neputayɨ: “Yuheyemekɨ yu'iyaritsie mekaneuyexɨrɨweni,
nehuye, 'atsimepɨkatehetimaiwawe”.
11 'Ayumieme mɨpaɨ nepɨtinehɨritɨa neha'atɨ, mɨpaɨ ne'utaitɨ:
“Yemekɨ mepɨka'aye'axɨani hakewa nemɨwareka'uxipitɨani”».
12 Xekeneyukweriwayurieka, xeme ne'iwama, kapa xewitɨ xeme

'iyarieya 'axa'anenikɨ, kapa yuri kati'eriekakɨ 'ihayewamɨtɨ Kakaɨyari


mayeniere. 13 Matsitsɨ xexuime tukaritsie xekeneyutuikani mexi 'akuxi

hikɨ tukari xuawe, kapa xewitɨ xeme yu'iyari 'utse'iriyakɨ, tita 'axamɨti'ane
xekwamanakaku. 14 'Axeikɨa tepɨtaxewi Kɨritsitu hamatɨa xɨka yuri tete'erietɨ

tetahayewa, matɨaripai yuri ketemɨte'uta'eri, tekakuyuitɨariwatɨ kepauka


mɨtapareke, 15 mɨpaɨ kemanuyɨne:

«Hikɨ xɨka xe'i'enieni 'utaniukakaku,


yu'iyari xepɨkatse'iriyani
kememɨte'akɨ mɨkɨ 'ana kepauka memɨyukwitɨwekai nehamatɨa».
16 ¿Kehate mepɨyukwitɨwekai hamatɨana tsepa memi'eniekai? Mɨkɨ

mekanihɨkɨtɨkaitɨni yunaitɨ 'Ekipitu kwieyaritsie memeyekɨ Muitsexi


warawitɨkɨkaku. 17 ¿Merikɨte, kehate wahepaɨtsita pɨha'akai huta tewiyari

wiyari? Mɨkɨ mekanihɨkɨtɨkaitɨni 'axamemɨte'uyuri 'ana, mɨkɨ wakaxari


makumawetsie puyuhayewaxɨ me'ukwiku. 18 ¿Merikɨte, kehate tiwarahɨawetɨ

puyuhɨritɨa, mɨpaɨ 'utaitɨ kename meka'aye'axɨanikekai yemekɨ hakewa


mɨwareka'uxipietɨanikekai? Mɨkɨ mekanihɨkɨtɨkaitɨni yuri memɨkate'eriekai.
19 Merikɨte 'ayumieme mɨpaɨ tepɨtemate, mepuyutatexi me'aye'axɨanike yuri

memɨkate'eriekaikɨ mɨkɨ.
Hepɨrayutsixi 4  2030

Kakaɨyari teɨterimama wa'uxipiya

4   Merikɨtsɨ
niukieya puxuawe 'akuxi kemutayɨ kename tewi yɨwe
1

maye'anikɨ hakewa meika'uxipitɨani, 'ayumieme tekemamaka kapa xewitɨ


xeme ka'aye'aweme hepaɨ tixeiyariekakɨ. 2 Tametsietɨ niuki 'aixɨa manuyɨnekɨ

tepɨte'utaxatɨarie yaxeikɨa mɨkɨ wahepaɨ, peru mɨkɨ niuki memu'eni


'atsipɨkawaruyuri, memɨkayutaxewiriyaxɨkɨ mɨkɨ memi'eniekai wahamatɨa
yuri memɨkate'uta'erikɨ. 3 Tame pɨta yuri temɨte'uta'eri tepaye'axɨaxime

hakewa mɨtatsiheka'uxipitɨani, mɨpaɨ kemutayɨ:


«Hikɨ neha'atɨ, mɨpaɨ neputayɨ:
“Hatsuaku nehetsɨa mepɨkaye'axɨani
hakewa nemɨwareka'uxipitɨanikekaitsie”».
Mɨpaɨ putayɨ tsepanetɨ 'uximayatsikaya mɨnɨriekai kwie munetɨarietsie
paitɨ, 4 xapatsie niuki puxuawe mɨkɨ 'atahutarieka mieme tukari mɨxata

mɨpaɨ 'anuyɨtɨ: «Kakaɨyari 'atahutarieka tukaritsie kaniuka'uxipieni 'inɨka


yu'uximayatsika naime». 5 Mɨpaɨ paine meta: «Yemekɨ mepɨka'aye'axɨani mɨkɨ

hakewa nemɨwareka'uxipitɨanitsie».
6 Merikɨtsɨ 'uxipiya 'akuxi puxuawe hipatɨ yamemɨte'aye'axɨanikɨ, peru

mɨkɨ matɨari niuki 'aixɨa manuyɨnekɨ mɨpaɨ memɨtekɨhɨawarɨwakai


mepɨka'aye'axɨa yuri memɨkate'eriekaikɨ. 7 Tawarita xeime tukari kaniupata:

«Hikɨ mɨterɨwarie», Rawiri xapayatsie mɨpaɨ putayɨ mɨixa wiyari 'anuyeyaku,


yaxeikɨa meripai kemutayɨ mɨpaɨ 'utaitɨ:
«Xɨka xeme hikɨ niukieya xe'i'enieni,
yu'iyari xepɨkatse'iriyani».
8 Xɨka mɨkɨ Kutsuhexi wareka'uxipitɨanike 'ana, Kakaɨyari

'atsipɨkahainenikeyu xeime tukari hepaɨtsita 'arike maye'anikekaikɨ.


9 'Ayumieme 'uxipiya tukari puxuawe 'akuxi Kakaɨyari teɨterimama

wahetsiemieme. 10 Kemɨ'ane maye'a hakewa meika'uxipitɨa, mɨkɨ pu'uxipie


yu'uximayatsika 'unɨka, yaxeikɨa Kakaɨyari kemɨtiuka'uxipi yu'uximayatsika


'unɨka. 11 'Ayumieme teketamexɨitɨaka temaye'axɨanikɨ hakewa

mɨtatsiheka'uxipitɨani, xewitɨ kapa 'atiwenikɨ kapa matsiɨkɨnikɨ hetsiena yuri


kemɨkati'erie yaxeikɨa mɨkɨ wahepaɨ.
12 Kakaɨyari niukieya payeniere meta pɨtɨrɨkaɨye, 'aixɨa pɨreutikekema,

hepaɨna kareutikekemakaku 'ixipara tsepa naitsata meutixikakauni.


Pitixiteke 'ipatatɨ ratukari meta ra'iyari, raturuyari meta ratutanayari naime,
pi'inɨata tewi kemɨtiyumate kemɨtiyu'iyaritɨa yu'iyaritsie. 13 Tsepa kemɨtitita

munetɨarie pɨkayɨwe mɨ'awietsiekakɨ mɨkɨ kemɨtixeiya, naitɨri matsi


pɨmatsiɨkɨ panutiyepiya kemɨ'ane mɨtatsitahɨawe 'ixeiyakaku.

Ketsutsi mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame


kanihɨkɨtɨni kwi mɨhɨritɨarie mɨmariwe
14  Merikɨtsɨ
tepeixeiya mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame kwinimieme
mɨhɨritɨarie mɨmariwe muyuawi heima manutitɨa Ketsutsitɨtɨ Kakaɨyari
mɨnu'aya, 'ayumieme tekeyuhayewani yatetetahekɨatatɨ hetsiena
ketemɨtewiya. 15 Mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame ketemɨte'ayexeiya,

2031  Hepɨrayutsixi 4

tepɨkaheixeiya kemɨ'ane mɨkayɨwe tahepaɨ mɨtiyumaikakɨ ketemɨtewerarani


tame, tepeixeiya pɨta kemɨ'ane naime hepaɨtsita mu'inɨatsie yaxeikɨa
tahepaɨ, peru 'axakatiyuriewetɨ. 16 'Ayumieme tekamamatɨ 'ahurawa

teke'akɨne kemɨ'ane 'aixɨa mɨtiuka'iyari 'uwenieya manuwe 'aurie,


temɨnenimayatsiekakɨ, temɨparewiyanikɨ kepauka mɨpaɨ temɨteheuyehɨwa,
mɨkɨ 'aixɨa tiuka'iyarikaku.

5  Mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete teɨteri watsata


1  

mekananuyexexeiyarɨwani yunaitɨ, mekaniukayatsarieni Kakaɨyari


hetsiemieme memɨhɨritɨariekakɨ, teɨteri wahetsiemieme memixatɨanikɨ
'imikieri mawariyari, meta mawarite tita 'axamemɨteyurie hepaɨtsita.
2 Kaniyɨweni 'atsimemɨkatemate meta memeuyexɨrɨwe wanenimayatɨ

mɨwatahɨawekɨ, mɨkɨta weranitɨ 'amuyeikakɨ wahepaɨ. 3 Mɨpaɨ mɨ'anekɨ


'ayumieme kaneuyeweka mawari Kakaɨyari mɨxatɨanikɨ teɨteri tita


'axamemɨteyurie hepaɨtsita, mɨpaɨta pɨreuyewetse mawari mɨwewienikɨ
yɨkɨmana tita 'axamɨtiuyuri hepaɨtsita 'aixɨa miyurienikɨ.
4 Mɨkɨ meta, tewi yɨkɨmana pɨka'uyukaye 'ipaɨ mɨtihɨritɨariekakɨ,

matsi Kakaɨyari yarenayexeiyaku xeikɨa pukayerie 'Aruni hepaɨ.


5 Yaxeikɨata Kɨritsitu witsi'anetɨ pɨka'ayuyeitɨa yɨkɨmana mawari

wewiwamete tiwa'aitɨwame mayanikɨ, matsitsɨ mɨpaɨ pɨtipitɨa kemɨ'ane


mɨpaɨ mɨtitahɨawixɨ:
«'Ekɨ pepɨneniwe.
Hikɨri nekamaniutinuiwitɨani».
6 Kemaine xeime xapatsieta:

«'Ekɨ mawari wewiwame pekanihɨkɨtɨni yuheyemekɨ mieme,


Merikitsereki hepaɨ».
7 Kɨritsitu mexi tewitɨtɨ 'a'uyeikakai karima kaniyutanenewieni hahiwatɨ

'utatsuatɨ, kanitawawirieni kemɨ'ane mɨyɨwekai mitawikweitsitɨanikɨ


kapa 'umɨnikɨ, pu'enierie Kakaɨyari mariweme mayeitɨakɨ. 8 Tsepa nu'aya

mɨhɨkɨtɨkai, tiukwineka yapɨretima yamɨtikamienikɨ, 9 mɨpaɨ raye'atɨarieka,


yuheyemekɨ memɨtawikweitsitɨarienikɨ wapitɨatɨ kanayani, yunaitɨ


yamemɨtekahu kemaine, 10 Kakaɨyari kanenayexeiya mawari wewiwamete

tiwa'aitɨwame mayanikɨ Merikitsereki kemɨtiuhɨritɨarie hepaɨ.

Kemɨtiwaku'imaiyakai memɨkatehayewanikɨ yuri mete'erietɨ


11 Mɨkɨ Merikitsereki hepaɨtsita waɨkawame niuki mɨkwaniwe tepeixeiya
yatemɨtexehekɨatsitɨiyanikɨ, xeme xemɨyu'ɨraraxiekɨ kexemɨte'u'enana.
12 Kamɨtsɨ, mɨpaɨ pɨreuyewetse matsi te'ɨkitamete xemɨhɨkɨtɨnikɨ, mɨixa

manuyetɨakɨri yuri xemɨte'uta'eri, peru xekaneiyehɨaka kemɨ'ane hutarieka


mitsutɨani tixe'ɨkitɨatɨ tsutɨapai mieme 'ɨkitsika Kakaɨyari kemaine,
hekwamete kememɨte'ɨkitɨarie. Retsi xeheuyehɨatɨ xekanakɨne, 'ikwai
mɨtɨrɨkaɨye xekematɨ xepɨka'akɨniwawe. 13 Yunaitɨ retsi memɨtsitse

mepɨka'iyamatɨka niuki mɨheitserie hepaɨtsita, mepɨtɨɨri 'akuxi. 14 'Ikwai


mɨtɨrɨkaɨye 'amemuyumate wahetsie kanimiemetɨni, mɨkɨ memɨ'iyamatɨkakɨ


yu'iyaritsie memɨteyɨ'ɨkitɨawawekɨ para memipatanikɨ tita 'aixɨa mɨti'ane tita
'axamɨti'ane, mɨkɨ wahetsie pɨmieme.
Hepɨrayutsixi 6  2032

6   Merikɨtsɨ
peuyewetse temɨtehayewanikɨ hikɨ tetekuxatatɨ tsutɨa
1

mieme niuki hepaɨtsita Kɨritsitu hepaɨtsita manuyɨne xeikɨa, tepuhuni


pɨta temaye'axɨanikɨ. Tawari tenari tepɨkatawewieni kitɨa mieme, mɨpaɨ
tepɨkatekuxatani kemɨreuyewetse tewi mɨtihayewanikɨ kemɨtiyurienekai
kɨmana mɨmɨnikekai, kemɨreuyewetse yuri mɨtita'erienikɨ Kakaɨyari hetsie.
2 Mɨpaɨ tepɨkate'ɨkitani hikɨ 'ɨyarika hepaɨtsita, tewitsie kememɨte'utimeme

hepaɨtsita, mɨkite kememɨte'anuku'uni hepaɨtsita, yuheyemekɨ 'itsɨkame


kemɨtiwaranutaxɨrieni hepaɨtsita. 3 Merikɨte, temaye'axɨanikɨ tepuhuni,

xɨka Kakaɨyari mɨpaɨ tatitaunieka.


4 Mɨkɨ heiwamieme memuhekɨariyarie, yuhetsiemieme memeitima mɨkɨ

'imikieri taheima mɨmieme, 'Iyari Mɨtiyupata mehexeiyatɨ memakɨ 'axeikɨa


tahepaɨ, 5 yɨkɨmana mɨpaɨ memɨtehetima 'aixɨa kemɨti'ane Kakaɨyari

niukieyatsie meta tɨrɨkariya memetima tukari 'umamietsie mieme,


6 mɨkɨ xɨka mete'uhayewa 'axakememɨteyuriekai, mepɨkayɨwawe tawari

memɨhekwariyarienikɨ para memɨtehayewanikɨ kememɨteyuriekai. Mɨkɨ


matsi kuruxitsie mepimi Kakaɨyari nu'aya yɨkɨmana, matsiɨkɨme
mepeyeitɨwa mɨnanaimarienikɨ.
7 Kamɨtsɨ, kwie xɨka wiyeri yatihareka hetsiena mukawiwiye, xɨka 'itinetɨani

tupiriya 'aixɨa mɨ'anene 'etsamete wahetsiemieme, Kakaɨyari 'aixɨa pɨtipitɨa.


8 Mexɨka kwie xɨka xuya witsaxa 'utinetɨani pɨxani'eriwa pɨta, pɨkweriwa'ane

hepaɨtsitana mɨtikuxaxatsiwanikɨ para 'axamɨ'itɨarienikɨ, mɨtataiyarienikɨ


pɨ'ayumieme xeikɨa.
9 Perutsɨ tsepa mɨpaɨ temaitɨka, matsi 'aixɨa 'anemekɨ kename xeteyurie

yuri tepɨte'erie xehepaɨtsita tanaki'erima, kename xetawikweitsitɨariexime.


10 Kakaɨyariri mɨpaɨ pɨkayɨane kemɨ'ane heitseriemekɨ yamɨkatikamie

hepaɨ, pɨkaxetɨmaiya kexemɨte'uximayakai kexemɨteyuhekɨatakai


xeteyukanaki'erietɨ xeme'eriwakaikɨ, kexemɨteyukanaki'eriekai pɨmatsiɨkɨkai
xemɨwaparewiekaikɨ teɨterimama, hikɨta kexemɨtewaparewie. 11 Mɨpaɨ  

pɨtatinake, yuxexuitɨ xeme xemɨyuhekɨatanikɨ yaxeikɨa xeyumexɨitɨatɨ


yemekɨ yuri kexemɨte'erie, xeta'ikwewatɨ kepauka mɨtapareke. 12 Peuyewetse  

xemɨkayu'ɨraraxiekakɨ, matsi peuyewetse xemɨwa'ɨkenikɨ mɨkɨ yuri


mete'eriekaku 'emeteutewikaku mekawaɨripietɨ, mɨkɨ wahetsie mɨtinakirɨme
tita memɨtehahɨawarɨwakai kename meheixeiyanikekai.

Kemɨtiyuritɨkai Kakaɨyari kemɨtiwarutahɨawekai


13  Kakaɨyari kepauka mɨpaɨ 'Apɨrahami mɨtiutahɨawixɨ tita mɨrexeiyanikekai
hepaɨtsita, xewitɨ matsi waɨkawa mɨtɨrɨkaɨyekai 'apɨka'uyeikakai Kakaɨyari
mixatanikɨ yɨhɨritɨatɨ, 'ayumieme yuxatatɨ yɨkɨmana puyɨhɨritɨa mɨpaɨ
'utaitɨ: 14 «Yemekɨ 'aixɨa nekameniyuriekamɨkɨ, 'anuiwarima yumɨireme

nekaniwarayeitɨamɨkɨ». 15 Mɨpaɨ 'ereutereka ta'ikwewatɨ kawaɨripietɨ


'Apɨrahami, kemɨtiutahɨawarie, heixeiyatɨ kanayani.


16 Teɨteri kepauka memɨyɨhɨritɨa, mepixata kemɨ'ane matsi waɨkawa

mɨtɨrɨkaɨye, naimekɨ xɨka yuhɨritɨani, mɨkɨkɨ pɨtseiriyarie niuki, mɨkɨkɨ


pɨnɨrie niuki xɨatɨarika. 17 'Ayumieme Kakaɨyari yaxeikɨa pɨtiuyuri kepauka

muyuwaɨri matsi heitseriemekɨ mɨwahekɨatsitɨiyanikɨ mɨkɨ wahetsie


2033  Hepɨrayutsixi 6

mɨtinakenikekai tita memɨtehahɨawaruwakai, mɨpaɨ memɨtemaikakɨ


kemɨkatipatsiewe tita mɨtiyuriemɨkɨ, 'ayumieme pitaxewiriyaxɨ yuniuki
yɨhɨritɨatɨ. 18 Tame 'ayumieme tita mɨkatipatsiewe tepexeiya hutame,

mɨkɨ hepaɨtsita Kakaɨyari pɨkayɨwe mɨtati'itaiyanikɨ, mɨkɨkɨ 'ayumieme


tɨrɨkaɨyemekɨ tekanituikarieka, tame temɨtata'unaxɨ te'iwiyatɨ tita
temɨtekwewie. 19 Mɨpaɨ xɨka teteta'ikwewani yuri tete'erietɨ, tepeixeiya

tiyuhaname tatukaritsie mieme mɨtatsitseiriyanikɨ, pɨkahateke pɨtse'i,


Kakaɨyari manuwetsie pɨtiwiya, tukieyatsie mieme 'ixuriki reunakame warie
peutahawe, 20 hakewa tahetsiemieme meutaha Ketsutsi tatsi'anuyehaitɨiyatɨ,

mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame 'ayaka yuheyemekɨ, Merikitsereki


hepaɨ mɨtiuhɨritɨarie.

Merikitsereki kemɨtiuhɨritɨarie mawari wewiwametɨtɨ

7   Mɨkɨ
Merikitsereki, tsaremetari pɨtiwa'aitɨwametɨkai, Kakaɨyari
1

'Amutewi mawari wewiwameya pɨhɨkɨtɨkai. Kepauka 'Apɨrahami


'akunuaku te'aitamete wara'iwaka, mɨkɨ manukunakixɨ, 'aixɨa
putayɨ hepaɨtsitana para 'aixɨa mɨ'itɨarienikɨ. 2 Mɨkɨ 'Apɨrahami tita

mɨtiwarunawairi naimetsie mieme yapaɨmeme tamamatatsie mieme xeime


pɨtimi. Merikitsereki taniukikɨ «ti'aitame heitseriemekɨ yamɨtikamie»
kananuyɨyeni, «tsaremetari tiwa'aitɨwame» kananuyɨneni meta, «ti'aitame
'aixɨa memɨteyuxeiyanikɨ mɨtiwapitɨa» kananuyɨneni. 3 Yupaapa yumaama 

yumarema pɨkawarexeiya, pumawe niuki kemɨtitsutɨa 'ayenieretɨ, kemɨtiutixɨ


tukarieya hepaɨtsita, Kakaɨyari nu'aya hepaɨ kani'aneni, mawari wewiwame
hɨkɨtɨtɨ 'akaniuweni katihayewatɨ yuheyemekɨ.
4 Merikɨte, xekena'eriwani mawari wewiwame kemɨtihɨkɨtɨkai mɨkɨ,

'atsita kemɨ'ane mɨtatutsitɨkai 'Apɨrahamitɨtɨ tamamatatsie timieme


xeime pɨtimi tita kuyaxi mɨtiwarunawairitsie timieme. 5 Merikɨtsɨ, hipatɨ 

Rewi xiɨyarimama mawari wewiwamekɨ memɨhɨritɨarie, mɨkɨ 'aitɨarika


mekanexeiyani tamamatatsie mieme xeime memɨwawawiriekakɨ
teɨteri yu'iwama 'inɨari niukiyari kemaine, tsepa mɨkɨta yu'iwama
wahepaɨ 'Apɨrahami hetsie memɨyekɨ yunaitɨ. 6 Merikitsereki matsi

'atsipɨkatiwamaretɨkai, peru 'Apɨrahami tamamatatsie mieme xeime


pɨtimi, mɨkɨta 'aixɨa putayɨ hepaɨtsitana para 'aixɨa mɨ'itɨarienikɨ, kemɨ'ane
mɨtiutahɨawarie tita mɨtipitɨarienikekai, mɨkɨ hepaɨtsita mɨpaɨ putayɨ. 7 Niuki  

pɨkayu'uxinɨa, kemɨ'ane matsi mɨtɨrɨkaɨye kanihɨkɨtɨni 'aixɨa maine kemɨ'ane


hepaɨna mɨkatɨrɨkaɨye hepaɨtsita, mɨkɨ 'aixɨa mɨ'itɨarienikɨ. 8 Mɨkɨ meta, 'ikɨ

teɨteri memɨkwiwawe mepitanaki'eri tamamatatsie mieme xeime, mɨkɨ pɨta


mɨpaɨ xeikɨa pɨtihekɨatsie kename 'ayeniere. 9 Pɨyɨwe mɨpaɨ mɨtayɨni, Rewi

xiɨyarimama kemɨ'ane hikɨ tamamatatsie mieme xeime memɨkɨ'ɨitɨariwa,


mɨkɨta yakatinayukatuani 'Apɨrahami hetsiemieme. 10 Rewi yupaapatsie

pɨkayeyeiwekai 'akuxi kepauka Merikitsereki menunakixɨ.

Ketsutsi, Merikitsereki hepaɨ mɨ'ane


11 Merikɨtsɨ
teɨteri 'inɨari niukiyari memupitɨarie Rewi xiɨyarimama
mawari wewiwamete memɨhɨkɨtɨkai, xɨka tewi yɨwenike maye'anikɨ mawari
Hepɨrayutsixi 7  2034

wewiwamete mehɨkɨtɨkaku mɨkɨ, ¿titayari reuyewekakeyu xewitɨ mawari


wewiwame yɨkɨ 'anetɨ manukukenikɨ Merikitsereki hepaɨ tihɨritɨarietɨ,
'Aruni hepaɨ katihɨritɨarietɨ mɨtahɨawarienikɨ? 12 Mawari wewiwamete

wa'inɨari xɨka 'upatsieni, peuyewetseta 'inɨari niukiyari mɨpatsienikɨ.


13 Kemɨ'ane hepaɨtsita mɨpaɨ mɨtikuniuwa, mɨkɨ xeime nuiwaritsie

kanimiemetɨkaitɨni, mɨkɨ nuiwaritsie mieme xewitɨ mawari pɨkawewiwe


hatsuaku. 14 Kanimatsiɨkɨni Tati'aitɨwame Kuratsie mɨyetɨakɨ, tsepa

mɨkɨ nuiwari hepaɨtsita Muitsexi 'atsimɨkahainekai kename memawari


wewiwametetɨnikeyu.
15 Mɨkɨ meta, matsi 'akuxi mɨpaɨ katinimatsiɨkɨni xɨka mawari wewiwame

'anukukeni yɨkɨ mɨ'ane Merikitsereki hepaɨ 'anetɨ. 16 Mɨkɨ pɨka'ukerie 'inɨari


mɨpaɨ mɨtiuta'aitaxɨkɨ kename raniwetɨtɨ heitserie hexeiyani, matsi pukerie


mɨtɨrɨkaɨyekɨ tukarieya mɨkaxɨwekɨ. 17 Mɨpaɨ pɨtihekɨatsie:

«'Ekɨ mawari wewiwame pekanihɨkɨtɨni yuheyemekɨ mieme,


Merikitsereki hepaɨ».
18 'Aitsika meripaitɨ mɨmieme payeyeitɨarie mɨweranikaikɨ tixaɨtɨ

mɨkatiyunaki'eriekaikɨ, 19 'inɨari niukiyari hatsuaku tewi 'aixɨa


pɨka'uyuri. 'Utixani'eriwaku tepupitɨarie tita matsi 'aixɨa mɨti'ane mɨpaɨ


pɨta temɨteta'ikwewanikɨ. Mɨpaɨ teteta'ikwewatɨ 'ahurawa tepakɨka
Kakaɨyari hetsɨa.
20 Mɨkɨ Kakaɨyari mɨpaɨ pɨtiyuhɨritɨa kename xeime mawari wewiwame

tehexeiyanikekai yɨkɨ'aneme. Hipatɨ mawari wewiwamete mepukayatsarie


Kakaɨyari yakatiwahɨritɨakaku, 21 peru mɨkɨ kemɨtiukayerie, kemɨ'ane

mitahɨawixɨ kaniyɨhɨritɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:


«Ti'aitame yaputayɨ kename yatikayani,
mɨkɨ pɨkatihayewa meta pɨka'ipata:
“'Ekɨ yuheyemekɨ pekanimawari wewiwametɨni”».
22 'Ayumieme yaxeikɨa Ketsutsi kanitatseiriya xeime tɨratu matsi mɨtɨrɨkaɨye.

23 'Ana miemete mawari wewiwamete mekaniyumɨirekaitɨni, peru


mekwikwi'itɨ mepɨkapitɨariekai memɨyuhayewanikɨ. 24 Peru Ketsutsi


mɨkɨ yuheyemekɨ 'amuyeikakɨ kanimawari wewiwametɨni, hɨritɨarikaya


mɨkayupatakɨ. 25 'Ayumieme kaniyɨweni mɨwatawikweitsitɨanikɨ

yuheyemekɨ mɨkɨ 'ahurawa memakɨka Kakaɨyari hetsɨa mɨkɨ


waparewiekaku, yuheyemekɨ 'ayenieretɨ pɨyɨwe yamɨtiwawiriekakɨ
wahetsiemieme.
26 'Aixɨa kaniuyɨnita temeixeiyakɨ mawari wewiwame mɨpaɨ mɨ'ane.

Patsietɨ, 'axakatiyurienetɨ, katsewiximarietɨ, 'axateyuruwamete


wahamatɨa kayuxewiriyatɨ, muyuawi heima hanutiyeikatɨ. 27 Mɨkɨ 

mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete wahepaɨ pɨka'ane, pɨkahauyewetse


tukarikɨ mawari mɨtiwewienikɨ yuhetsiemieme meri 'axamɨtiuyurikɨ,
'ariketa teɨteri 'axamemɨte'uyurikɨ. Matsi xeimieme 'aixɨa piyuri kepauka
mawari mayuyeitɨa yɨkɨmana. 28 'Inɨari niukiyarikɨ mekaniukayatsarieni

mawari wewiwamete tewa'aitɨwamete peru memɨwerarani. Mɨkɨ niuki


kɨmana muyuhɨritɨa, 'inɨari niukiyari tsepa mutaxatsie meri, mɨkɨkɨ pɨta
kaniukayerieni nu'ayatɨtɨ maye'atɨariewe yuheyemekɨ 'amuwe.
2035  Hepɨrayutsixi 8

Tɨratu kemɨtiyetuiriyarie kemɨti'atɨa hekwame

8   Merikɨtsɨ
matsi 'akuxi kaneuyeweka yamɨtayɨnikɨ, mɨpaɨta mɨ'ane
1

tekanexeiyani mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame, mɨkɨ mana paya


muyuawitsie, hakewa mɨre'aita kemɨ'ane mɨmariwe, mɨkɨ tserieta paya.
2 Hakewa miemekɨ mepatsie, pɨti'uximaya mana, kemɨ'ane yurikɨ tuki mɨhɨkɨta,

kemɨ'ane Ti'aitame mitawewi, tewi pɨka'itawewi, mana pɨta pɨti'uximaya mɨkɨ.


3 Merikɨtsɨ yunaitɨ mawari wewiwamete mekaniuti'uitɨarieni mawari

memɨyetuayanikɨ, 'ayumieme kaneuyeweka mɨkɨta tixaɨtɨ mɨrexeiyanikɨ


mɨtixatɨanikɨ. 4 Matsi xɨka kwiepa 'uyeikanike, mawari wewiwame

pɨkahɨkɨtɨnikeyu, 'amemu'uwakɨ hipatɨ pɨta mawari memɨwewienikɨ kemaine


'inɨari niukiyari. 5 Peru mɨkɨ hakewa memɨtehetimawa, mɨkɨ pi'ɨke xeikɨa tita

taheima mɨtimieme, peru pɨkahɨkɨ, 'etɨriyaya hepaɨ xeikɨa pɨ'ane, yaxeikɨa


pɨ'ane hikɨ, kemɨtiutahɨawarie Muitsexi kepauka mitaketɨanikekai 'ixuriki
tukiyari, yatikɨhɨawekaku: «Kene'akweriwayurieka pemitiwewienikɨ naime
yaxeikɨa peti'ɨketɨ 'inɨari kepemɨtiuta'ɨkitɨarie yemuritsie pe'uwetɨ». 6 Hikɨ

matsi Kɨritsitu tɨratu 'aixɨa mɨ'ane kaniyetuiriyarieni kani'atɨani, tɨratu


meripaitɨ mieme 'aixɨa mɨka'anekaikɨ hepaɨna. 'Ayumieme mawari wewiwame
kemɨtihɨkɨ, witsipɨtihɨritɨarie, meripaitɨ miemete witsimemɨkatehɨritɨariekaikɨ
hepaɨna, tɨratuya meta niuki mɨtse'itsie pɨtiwiya, Kakaɨyari tɨrɨkaɨyemekɨ
mɨpaɨ mutayɨkɨ kemɨtiyurieni, peru meripai mieme tɨratu hepaɨna pɨkatse'ikai.
7 Mɨkɨ tɨratu meripaitɨ mieme xɨka 'aixɨa 'anenike, xɨka kareuyewekake

mɨniukimariekakɨ, tawari pɨkahauyewekakeyu xewitɨ. 8 Tsiepɨre  

kaniwaniukimaka teɨteri mɨpaɨ mainekɨ:


«Kamɨ tukari kanaye'amɨkɨ ―mɨpaɨ kanaineni Ti'aitame―,
'ana tɨratu mɨhekwa nepɨwapitɨani
'Ixaheri xiɨyarimama
meta Kura xiɨyarimama.
9 Mɨkɨ tɨratu wapaapama nemɨwarutawewiri hepaɨ
pɨka'aneni meripaitɨ kenemɨtitawewi
kepauka wamamatsie nemɨwaruwiyaxɨa
newareyewitɨnike 'Ekipitu kwieyaritsie,
mɨkɨ netɨratutsie yamepɨkatekahukai,
'ayumieme neta nepɨwaratɨmaiyaxɨ
―mɨpaɨ paine Ti'aitame―.
10 Peru mɨpaɨ paineta Ti'aitame:
«Tɨratu kenemɨtiwatawewirieni 'Ixaheri xiɨyarimama:
Mɨkɨ tukari 'aye'ayu ne'inɨari niukiyari wa'eriwametsie nepɨwapitɨani,
meta wa'iyaritsie nekanika'utɨamɨkɨ.
Ne wakakaɨyari nekanihɨkɨtɨkamɨkɨ,
mɨkɨta neteɨterima mepɨhɨkɨtɨni.
11 Pɨkayɨweniri xewitɨ yuhepaɨ tewi mɨti'ɨkitɨakakɨ,
meta yu'iwa mɨpaɨ haitɨ: “Ti'aitame kenetimati”.
Karikɨ yunaitɨ, 'etsimemuyumate meta 'amemuyumate
mekanenimatekakuni.
Hepɨrayutsixi 8  2036

12 Ne
nepɨtiwareuyehɨwirieni 'axakememɨte'uyurikɨ,
tawari nepɨkaheye'erieni ke'axamemɨte'uyurikɨ».
13 Merikɨte «tɨratu yɨkɨ mɨ'ane» xatatɨ, meripaitɨ mieme putayeitɨa, tita

mɨtitaye'itɨre mɨtiwerani meripaitɨ mɨtimieme, mɨkɨ kwitɨ pɨtaxɨni.

Tuki kwiepa mieme meta tuki taheima mieme

9   Mɨkɨ
tɨratu meripaitɨ miemetsie metewiyatɨ, mepeixeiyakai 'inɨari
1

kememɨte'eyexeiyanikɨ manuyɨnekai, tukita mepexeiyakai mɨpatsiekai


'ena kwiepa. 2 Mɨkɨ 'ixuriki tukiyarita, Muyepatsieta muwa puwekai

kɨxeme 'uitɨwame, 'akatsiya mexayari meta paa mɨpatsietɨka. 3 'Ixuriki  

hutarieka meuwiekai warita, Waɨkawa Muyepatsie katiniuyetewakaitɨni.


4 Muwa putiwekai 'ɨkwa witsimu'ɨa mexayari hurukɨ wewiyatɨ, kakuni

meta tɨratu mɨ'inɨariyaritɨkai hurukɨ heuwetsitɨarietɨ herie. Kakunitsieta


mana pɨyekatei huru xariyari manana payari muyemanekai, 'Aruni 'itsɨya
mutaxutui kakunitsie pɨyekateita, tete 'etsimɨtsuye mana pɨyekatei tɨratukɨ
mɨraye'uxakai. 5 Kakunitsie mepa'ukai Kakaɨyari teɨtamete Kakaɨyari

xawatɨriyaya mehexeiyatɨ, mɨkɨ mekani'etɨriwiyakaitɨni 'inɨari kɨmana


mɨxɨnarienikɨ. Pɨkayɨwe naimekɨ hikɨ temɨtekuxatanikɨ mɨkɨ hepaɨtsita.
6 Mɨkɨ naitɨ mɨpaɨ tiunɨrieku, mawari wewiwamete 'ixuriki tukiyarita

matɨari 'ixuriki meuwieta tukarikɨ mekaneutahakeni yametekahutɨ


yu'uximayatsikatsie. 7 Peru 'ixuriki hutarieka meuwieta xeiwiyari 'aye'axekaku

xeikɨa kaneutahakeni yuxaɨtame mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame, kepauka


mana meutahake, xuriya 'a'ɨtɨ xeikɨa pɨyɨwe, pitimawa meri 'aixɨa miyurienikɨ
yuhetsiemieme, 'ariketa pitimawa 'aixɨa mɨtiyurienikɨ teɨteri wahetsiemieme
'axamemɨte'uyurikɨ 'atsimekatemaitɨ, 'anarike tiutimawaka mana peutahake.
8 'Iyari Mɨtiyupata mɨpaɨ katinihekɨatani, huye 'akuxi pɨkamatsiɨkɨ tewi

maye'anikɨ hakewa Waɨkawa Muyepatsieta mexi 'a'uwe mɨkɨ tuki. 9 Mɨkɨ tuki  

'inɨari patɨa, tita hikɨ mɨtimieme, mɨkɨ pɨtihekɨata, mɨkɨ tuki kemɨ'ane, 'imikieri
mawariyari yapɨtiuxatɨariwa, tsepa mɨkayɨwe kemɨ'ane mɨtiutimawa 'aixɨa
muyurienikɨ, 'iyarieya mɨka'itate'anikɨ. 10 Kememɨte'ayexeiya, yamepɨtekahu

kemɨtiu'aitsie rawaiyari hepaɨtsita, mepe'eriwa kememɨte'utikwa'a,


kememɨte'utiye'e, kememɨteyukananaima, kemɨtiuka'ɨwa xeikɨa, 'aitsika mɨpaɨ
mɨti'aita putaxatsie mexi tukari ka'aye'awekai naitɨ mɨtihekwarekɨ.

Kɨritsitu xuriyaya
11 Peru
Kɨritsitu kaninuani, mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame hɨkɨtɨtɨ,
kani'atɨani tita 'umɨramiekai 'aixɨa mɨti'ane, tukita peutaha, peru
tukieya 'aixɨa pɨ'ane matsi, paye'axe, mamakɨ pɨkawewiya ('ena kwiepa
pɨkamieme), 12 mɨkɨ tukita kepauka meutaha, tsipuri tsikerutsixi waxuriya

'a'ɨtɨ pɨkayɨanekai, yuxuriya pɨta 'a'ɨtɨ xeimieme xeikɨa mana kaneutahani


Waɨkawa Mɨpatsieta. Mɨpaɨ tiuyurieka pɨtatsi'utixɨnaxɨ taheyemekɨ
temɨxɨxɨninikɨ. 13 Meripaitɨ tsipuri tuurutsixi waxuriyakɨ, tsikeru mumierie

mutataiyarie naxiyari kwamariyarikɨ, mɨkɨkɨ mepɨkɨ'ɨyarɨwakai teɨteri,


kemɨ'ane mɨka'itiya, mɨkɨkɨ mepɨpatsiekai, yuwaiyaritsie memɨ'itiyatɨkanikɨ.
14 Merikɨtsɨ xɨka mɨpaɨ 'anekaitɨni, matsi waɨkawamekɨ katati'itieni Kɨritsitu

2037  Hepɨrayutsixi 9

xuriyaya, mɨkɨ mawari 'aixɨa mɨ'ane kanayuyeitɨani mixatɨanikɨ Kakaɨyari,


'Iyari yuheyemekɨ 'amuyeika mɨpaɨ tipitɨakaku, mɨkɨ xuriyaya katani'itieka
ta'iyari mɨkatatsi'utate'anikɨ kemɨtatiutate'akai kepauka mɨpaɨ temɨteyuriekai
kɨmana temɨtekwinekekai, te'u'itiyaka, Kakaɨyari mayenieretsie mieme
tete'uximayatɨ tepakɨ.
15 'Ayumieme mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mi'atɨa tɨratu hekwame, mɨkɨ

memuta'inierie meheixeiyatɨ memakɨnekɨ tita yuheyemekɨ wahetsie


mɨtinake kememɨte'utahɨawarie, mɨpaɨ katiniuyurieni kepauka mumɨ,
pɨwarunanai mɨwaxɨnakɨ teɨteri memititsanaxɨkɨ 'inɨari mexi 'a'uwekai
meripai mieme tɨratu.
16 Tewi xɨka tɨratu 'utawewieni yupiinite hepaɨtsita, keyupaɨmeme

mɨtiwamini kepauka mumɨnitsie, kaneuyeweka mɨhekɨarekɨ kename 'umɨ,


'arikeke kanitseirimɨkɨ mɨkɨ tɨratuya. 17 Tɨratu mɨpaɨ mɨ'ane 'aixɨa mɨyɨnikɨ,

peuyewetse tewi mɨmɨnikɨ meri, mɨkɨ niukieya 'atsipɨkayɨwe mexi 'akuxi


'ayeniere kemɨ'ane mitawewi. 18 'Atsita mɨkɨ tɨratu meripai mieme kepauka

mutawewiya, xuriya putayeuriya. 19 Muitsexi 'ana katiniwarutaxatɨani


yunaime teɨteri naime 'aitsika kemɨtiu'aitsie 'inɨari niukiyarikɨ, 'arike


tsikerutsixi tsipuri waxuriya haa kaniunɨitɨani, hitsupu xawari 'anahɨaka
wita mɨtaɨraɨyekɨ, mɨkɨ xuriyakɨ kaniwaru'ɨya teɨteri yunaime, meta
'inɨari niukiyari xapayari, 20 mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ikɨ xuriya tɨratu 'inɨariyari

kanihɨkɨtɨni, kemɨtixe'utawewiri Kakaɨyari». 21 Yaxeikɨa xuriyakɨ 'ixuriki


tukiyari kaniu'ɨya, xakɨrɨte meta naime, mɨkɨtsie mɨtiutimawarɨwa. 22 'Inɨari


niukiyari kemaine, naitɨ xuriyakɨ katiniti'itiwani, xɨka xuriya katayeuriweni


pɨkareuyehɨwiyarieni.
23 Merikɨtsɨ, kaneuyewekakaitɨni mɨ'itiyanikɨ tita mɨti'ɨkitsika, mi'ɨkekɨ

tita taheima mɨtimieme, peru tita taheima mɨtimieme, mɨkɨ mawari


matsi yemekɨ 'aixɨa mɨ'anekɨ kaniu'itiyani pɨta. 24 Kɨritsitu Tuki Mɨpatsieta

pɨkaheutaha mamakɨ mɨwewiyata, yuri tuki 'ɨkiyarita, mɨkɨ 'ɨkitsikayarita


pɨkaheutaha, matsi muyuawitsie miemeta pɨta kaneutahani, hikɨ Kakaɨyari
hɨxie kaniuyeikani, tahetsiemieme mɨtaniunikɨ. 25 Mɨkɨ meta, kepauka mana

meutaha mɨixa mawari 'ayuyeitɨwatɨ pɨkayɨanekai, mawari wewiwamete


tiwa'aitɨwame kemɨreutahake Tuki Waɨkawa Muyepatsieta xeiwiyari
'anuyeyeikakaku, xeime xuriyaya 'a'ɨtɨ. 26 Xɨka 'aku mɨpaɨ 'anenike, mɨixa

pɨmɨnikeyu kwie munetɨarietsie paitɨ. Hikɨ matsi xeimieme xeikɨa matsiɨkɨtɨ


kanayani tukari taxɨximekaku, mitayeitɨanikɨ tita 'axamɨti'ane, mawari
mayuyeitɨakɨ. 27 Teɨteri wahetsie katininakimɨkɨ xeimieme memɨkwinikɨ,

'ariketa 'itsɨkame kaniwatahɨawimɨkɨ. 28 Yaxeikɨata Kɨritsitu mekanixeiyakuni


mɨkɨ memikwewie, kaniwatawikweitsitɨamɨkɨ. Kemɨ'ane xeimieme mawari


mayeitɨarie hetsiena mɨtiuhɨiwanikɨ tita 'axamemɨte'uyuri yuwaɨkawatɨ,
mɨkɨ 'arike mekanixeiyakuni tita 'axamɨti'ane kaxuawekaku.

Kɨritsitu kemɨtitayeitɨa tita 'axamɨti'ane, mawari mayuyeitɨakɨ

10   Mɨkɨ
'inɨari niukiyaritsie kanimatsiɨkɨni tita 'aixɨa ti'anetɨ 'umɨramie,
1

peru 'etɨriyari hepaɨ katinimatsiɨkɨni xeikɨa, yemekɨ hepaɨna


pɨka'ane ke'aixɨa mɨ'anekɨ. Mɨkɨ mawari yuheyemekɨ mukuxatɨariwa
Hepɨrayutsixi 10  2038

xeiwiyari 'anuyeyeikakaku, mɨkɨ hatsuaku pɨkayɨwe mɨwaraye'atɨanikɨ


mɨkɨ 'ahurawa memakɨka. 2 Mexɨka waraye'atɨanike, ¿mekatehayewakeyu

memɨtemawatɨwekai? Wa'iyari puwarutate'anikeyu tita 'axamemɨte'uyuri


hepaɨtsita, xɨka xeimieme me'u'itiyanike mɨkɨ mɨya memɨte'ayexeiya.
3 Matsi mɨkɨ mawarikɨ xexuime wiyaritsie mepaye'eritɨariwa

'axamemɨte'uyurikɨ. 4 Tuurutsixi meta tsipuri waxuriya pɨkayɨwe


tewi tita 'axamɨtiuyuri menuyeitɨirienikɨ.


5 'Ayumieme kepauka kwiepa munuanikekai mɨpaɨ kaniutayɨni:

«Mawari pepɨkanaki'erie kepemɨtixatɨarie,


matsi, pepɨnetsi'ukuha'aritɨiri newaiyari.
6 Mawari taiyariyarikɨ pepɨkanaki'a,
meta mawari menuyeitɨanikɨ tita tewi 'axamɨtiuyuri,
mɨkɨ pɨkamatsinake.
7 'Ana mɨpaɨ neputayɨ: “Kamɨtsɨ ne
―kemɨre'uxa xapa mɨkwikwiyatsie nehepaɨtsita―.
Nekaninuani yanemɨtiyurienenikɨ kemɨmatinake 'ekɨ Kakaɨyari”».
8 Merikɨtsɨ matɨari mɨpaɨ paine: «Mawari meta 'imikieri pepɨkanaki'erie

kepemɨtixatɨarie, mawari taiyariyari, meta mawari tita tewi 'axamɨtiuyuri


mɨranuyeitɨani, mawari mɨxatɨarie kemaine 'inɨari, mɨkɨkɨ pepɨkanaki'a».
9 'Ana kwitɨta mɨpaɨ kaniutayɨni: «Kamɨtsɨ ne nekaninuani yanemɨtiyurienenikɨ

kemɨmatinake». Kanitayeitɨani matɨari mieme, mitatseiriyakɨ hutarieka


mieme. 10 Mɨpaɨ mɨtinakekɨ, 'ayumieme tepupatsie tame, mawari mayeitɨariekɨ

xeimieme Ketsutsi Kɨritsitu yuwaiyaritsie 'uyeikatɨ.


11 Yunaitɨ mawari wewiwamete tukarikɨ mana mekaniuti'uka

mete'uximayatɨ, mawari yaxeikɨa 'aneme me'ixatɨatɨ, mɨkɨ mawari hatsuaku


mɨkayɨwe mɨtatsi'anuyeitɨirienikɨ tita 'axatemɨte'uyuri. 12 Peru Kɨritsitu,

mawari 'uwewieka xeimieme mɨta'anuyeitɨirienikɨ tita 'axatemɨte'uyuri,


mawarieya yuheyemekɨ 'aixɨa miyurikɨ, 'ayumieme mɨkɨ Kakaɨyari tserieta
kanayerɨni. 13 Hikɨ xeikɨari pɨta'ikwewa mexi me'a'iwariexime mɨkɨ

memeye'unie, mexi me'ahapawa hɨxiena. 14 Xeimieme mawari mayeitɨariekɨ,


yuheyemekɨ pɨwaraye'atɨa mɨkɨ memɨkupatsiwa yuxexuitɨ.


15 'Iyari Mɨtiyupata pɨtatsihekɨatɨa yaxeikɨa 'utaitɨ. Mɨpaɨ kanaineni:

16 «Tɨratu mɨpaɨ 'aneme nekaniwatawewiriemɨkɨ,


mɨkɨ tukari 'aye'ayu 'arike ―mɨpaɨ paineta Ti'aitame―:
Ne'inɨari niukiyari wa'iyaritsie nepɨwapitɨani,
meta wa'eriwametsie nepita'utɨani».
17 Mɨpaɨtatsiere paine:

«'Axakememɨte'uyuri, 'Inɨari kememɨte'utitsanaxɨa,


mɨkɨ nepɨkara'eriwaniri».
18 Merikɨte mɨkɨ hepaɨtsita xɨka reuyehɨwiyarieni, tawari mawari

pɨkaxatɨarieni, menuyeitɨanikɨ tita 'axamɨtiuyuri.

'Ahurawa teke'akɨkani
19 'Ayumieme nepaine ne'iwama, Ketsutsi xuriyaya mutaxɨriyakɨ, heitserie
tepexeiya tekamamatɨ temeutahakenikɨ Waɨkawa Muyepatsieta. 20 Huye 
2039  Hepɨrayutsixi 10

hikɨke mɨmieme mɨkɨkɨ temayenenierenikɨ, mɨkɨ tekanexeiyani, mɨkɨ


mutahuyetaxɨkɨ tahetsiemieme, kemu'itɨarie yuwaiyaritsie, tahuye patɨa,
temeutahakenikɨ tame hakewa mɨreunamekai mɨkɨ 'ixurikikɨ. 21 Mɨkɨ meta,

tekaneixeiyani mawari wewiwame mɨtɨrɨkaɨye Kakaɨyari kiiya mɨhɨritɨarie.


22 Merikɨtsɨ mɨpaɨ mɨ'anekɨ 'ahurawa teke'akɨkani, ta'iyari yemekɨ

yuxewikaku, yemekɨ yuri tete'erietɨ, ta'iyari 'itiyakaku 'axatekateyurietɨ


kapa ta'iyari tatsi'utatienikɨ tita 'axatemɨte'uyuri hepaɨtsita, tawaiyari
meta hauxinariekaku haa 'aixɨa mɨ'anekɨ. 23 Yateketekahuni, mɨpaɨ

tetetahekɨatatɨ ketemɨte'ikwewie tekatehayewatɨ, mɨpaɨ tetemaitɨ, kemɨ'ane


mɨpaɨ mɨtatiutahɨawixɨ tita mɨtatimini, mɨkɨ yakatinikamieni kemaine.
24 Tekehetata'eritɨwani tanaitɨ, temɨtawaɨriyanikɨ temɨtetakanaki'eriekakɨ

'aixɨa temɨteyuriekakɨ. 25 Tepɨkatehayewani tepɨtakuxexeɨriwani, hipame


wahepaɨ tepɨkatehayewani, tepɨtatuikani matsi, kexemɨte'imate mɨkɨ tukari


maye'aximekɨ.
26 Ta'iyari ya'anekaku xɨka tetawaɨriyani 'axatemɨteyuriekakɨ

teheitimaime tita yuri mɨraine, mawari pɨkaxuawe tawari menuyeitɨanikɨ


tita 'axatemɨte'uyuri. 27 Xɨkari mɨpaɨ 'aneni temamatɨ tepɨta'ikwewa

temɨta'iwawiyarienikɨ xeikɨa, yuhaxɨakɨ kepauka mɨwataxɨtsitɨani mɨkɨ


memeye'unie, yumexɨitɨatɨ taikɨ. 28 Xɨka 'itixani'erieni 'inɨari niukiyari

Muitsexi mi'atɨa, mekanitakwikwiwakaitɨni mekanenimayatsietɨ, yuhutatɨ


yatɨni yuhaikatɨ mɨpaɨ metetahekɨatayu. 29 ¿Kexeteku'eriwa, matsi

yemekɨ hetsiena katinake mu'uximatɨarienikɨ, kemɨ'ane Kakaɨyari nu'aya


mɨnanaima, kemɨ'ane tsewiximariekame mɨ'erie mɨkɨ xuriyaya tɨratu
mutatseiriyarie kɨmana, mɨpatsie kɨmana, kemɨ'ane mitawe'erie 'Iyari
'aixɨa mɨtatipitɨa? 30 Tame tepimate kemɨ'ane mɨpaɨ mutayɨ: «Nekɨmana

nepɨnemieneni, 'anepɨrapika ne», tawari mɨpaɨ putayɨ: «Ti'aitame yuteɨterima


pɨwa'uximatɨani». 31 Pɨmariweni kepauka Kakaɨyari mayeniere miwiyani.

32 Xekena'eriwani matsi meripai kemɨtiuyɨ, 'ana kwitɨ xe'uhekɨariyarieka,


kwinimieme xepɨte'ukakukuinekai peru xepɨtenewiekai. 33 Tsepa yunaime


wahɨxie xemɨtewinɨariekai 'axaxetekɨhɨawarɨwatɨ xe'uximatɨarietɨ,


tsepata hipame xemɨwaparewiekai kepauka mɨpaɨ memu'itɨarie, xeme
xepɨtenewiekai. 34 Memanutaxɨriyakai kememɨte'ukwinitɨarie, xemeta

wahepaɨ xepɨteyumaikai. Xeyutemamawietɨ xepɨwanewiekai kepauka


memɨxete'unawairi xepiinite, mɨpaɨ xetemaitɨ, yupiinite matsi 'aixɨa
mɨti'anene 'emɨtiteriwe xemɨtehexeiyakɨ xeme muyuawitsie.
35 'Ayumieme nepaine, xepɨkaheiwiwiwani tita xemɨtehexeiya, heitserie

xepexeiya xekamamatɨ xemɨyɨakakɨ, mɨkɨkɨ waɨkawa xepɨte'iwa.


36 Kaneuyeweka xemɨte'ukanenewiekakɨ, xeheixeiyatɨ xemakɨnekɨ

kexemɨte'utahɨawarie kename mɨpaɨ tixepitɨani, yaxeteyurieyu kemɨtinake


Kakaɨyari. 37 'Etsiwa yareutewikaku 'akuxi,

«kemɨ'ane 'umamie kaninuamɨkɨ, 'epɨkareutere.


38 Mɨkɨ heitserie mexeiya nehetsɨa miemetɨtɨ mɨkɨ kanayenierekamɨkɨ

yuri mɨti'eriekɨ.
Xɨka waɨripieka,
ne'iyaritsie nepɨkanaki'aka kenemɨtixeiya».
Hepɨrayutsixi 10  2040

39 Perutame mɨpaɨ tepɨka'anene, tepɨkawaɨripietɨka, tepɨkatatɨmaiyarieni,


matsi yuri tepɨte'erie tatukari temɨkatatɨmaiyakɨ.

Kemɨ'ane yuri mɨti'erie

11   Kemɨ'ane
yuri mɨti'erie mɨpaɨ pɨtimate, peixeiyani tita mɨtikwewie,
1

mɨpaɨta katiniyumaika, 'apuwe tita mɨkatixeiyariewe. 2 Mɨpaɨ yuri


memɨte'eriekaikɨ mekanimariwakaitɨni tatutsima meripaitɨ miemete 'aixɨa


memɨteyuriekaikɨ.
3 Yuri temɨte'eriekɨ mɨpaɨ tepɨtemate, kwie munetɨariekɨ Kakaɨyari

mɨpaɨ 'utayɨku. Tita mɨtixeiyariewe kemɨtiuwewiya, tita mɨkarahekɨakɨ


katiniutiwewiyani.
4 Yuri mɨti'eriekaikɨ 'Aweri mawari 'aixɨa mɨ'ane Kakaɨyari puxatɨa, Kaini

mawarieya 'aixɨa ka'anekaku hepaɨna, mɨpaɨ mɨtiutimawaxɨkɨ putahekɨatsie


kename heitserie hexeiyakai, Kakaɨyari mɨpaɨ tihekɨatakaku 'imikierieya
hepaɨtsita. 'Ayumieme tsepa mɨmɨki, 'inɨarieya pɨtikuxata 'akuxi.
5 Yuri mɨti'eriekaikɨ, 'Enuki pewitɨkie mɨki mɨka'ayanikɨ, pumawekai

Kakaɨyari heiwitɨku. Kahewitɨkiewetɨ 'akuxi, mɨpaɨ pɨtihekɨatsiekai Kakaɨyari


mɨnaki'aritɨakaikɨ. 6 Tewi yuri xɨka kati'erieka, pɨkayɨwe minaki'aritɨanikɨ,

kaneuyeweka mɨpaɨ yuri mɨti'eriekakɨ kemɨ'ane Kakaɨyari 'aurie maye'amɨkɨ,


kename 'a'uyeika, kename tiwa'iwitsitɨa mɨkɨ memikuwautɨwe.

7 Yuri mɨti'eriekaikɨ, Nuhexi yukweriwayurietɨ, kanuwa kaniutawewieni

mɨwatawikweitsitɨanikɨ yukie kiekatari, mɨpaɨ tiutahɨawarieka tita


teɨteri 'akuxi memɨkatexeiyawawekai hepaɨtsita. Mɨpaɨ mɨtiuyurikɨ,
kwiepa memɨtama wahetsie pɨtiuhɨiya, mɨkɨtsie pɨta pɨtiunakixɨ heitserie
mexeiyanikɨ yuri ti'erietɨ.
8 Yuri mɨti'eriekaikɨ, 'Apɨrahami kepauka muta'inierie, yatikamietɨ

mana paitɨ kaneyani hakewa hetsiena mɨrenakenikekai, kaneyani


'atsikatimaitɨ hakewa menuanikekai. 9 Yuri ti'erietɨ mana kaniuyupata

mɨkɨ kwieyaritsie paitɨ kemɨtiutahɨawarie hetsiena mɨtinakenikekaikɨ,


peru xeime kwieya hepaɨ pɨtimaikai. 'Ixuriki kiiyarita mekanayetekaitɨni
mɨkɨ 'Itsahaki hamatɨa meta Kakuwu hamatɨa, mɨkɨta wahetsie
mɨtinakenikekai kememɨte'utahɨawarie, yaxeikɨa 'Apɨrahami hepaɨ. 10 Kiekari

kanikwewiekaitɨni mɨkɨ kii hetɨa mieme tenari mɨtse'i mexeiya, Kakaɨyari kii
'inɨnɨatame meta 'iwewiwame mɨhɨkɨ.
11 'Apɨrahami yuri mɨti'eriekaikɨta, Tsara hamatɨa tɨrɨkariya mepupitɨarie

nunutsi mehexeiyatɨ memakɨnekɨ, tsepa tukarieya manutitɨa tsepa


mɨ'ukaratsitɨkai, mɨpaɨ pɨtiuyɨ yatikamiekame mɨ'eriekaikɨ kemɨ'ane mɨpaɨ
mɨtitahɨawixɨ kename mɨpaɨ tipitɨanikekai. 12 'Ayumieme xeimetsie xeikɨa

mekaniyekɨne, tsepa mɨkɨ mumɨximekai, taheima miemete xurawetsixi


wahepaɨ meyupaɨmetɨ mekanakɨne, meta xiekari haramara tetsita mieme
hepaɨ meyupaɨmetɨ mekanakɨne mɨkayu'inɨatsinɨa hepaɨ.
13 Yuri mete'erietɨ mekaneutakwixɨani mɨkɨ yunaitɨ, meheixeiyatɨ mepɨka'akɨ

kememɨte'utahɨawariekai, matsi 'ateewa paitɨ mepixei yuri mete'erietɨ,


mepitawaɨritɨa, mɨpaɨ mepɨteyuhekɨatakai kename xaɨtsie miemete kɨkamete
mehɨkɨtɨkai xeikɨa 'ena kwiepa me'u'uwatɨ. 14 Mɨpaɨ me'utiyuatɨ, mɨkɨ

2041  Hepɨrayutsixi 11

pɨyuhekɨata kename kwie mekuwautɨwekai. 15 Xɨka me'iku'eriwanike mɨkɨ


kwie hakewa memeyekɨtsie, mepɨyɨwawenikekai memɨkunuaxɨanikɨ mana.


16 Matsi mepihiwe'eriekai kwie 'aixɨa mɨ'ane taheima mieme. Kakaɨyari

'ayumieme pɨkayutewiya mɨkɨ wakakaɨyari mɨramamatiwanikɨ, kiekari


puwarukuha'aritsitɨiri.
17 Yuri mɨti'eriekaikɨ 'Apɨrahami kepauka muta'inɨatsie, 'Itsahaki mawari

payeitɨa tɨma, kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtiutahɨawarie kemɨrexeiyanikekaikɨ, mɨkɨ


mawari peyeitɨanikekai yuniwe muyuxewikai. 18 'Apɨrahami mɨpaɨ tsepa

mɨtiutahɨawariekai meripaitɨ: «'Itsahaki xiɨyarimama mepɨte'uterɨwarɨwani


mɨkɨ 'ahetsie memɨyekɨne». 19 'Apɨrahami mɨpaɨ katiniyɨkɨhɨawekaitɨni,

Kakaɨyari mɨyɨwekaikɨ tawari menukuketɨanikɨ mɨkite watsata, 'ayumieme


hutarieka heixeiyatɨ kemɨratɨa, 'inɨari kanayani.
20 Yuri mɨti'eriekaikɨ 'Itsahaki 'aixɨa kaniutayɨni Kakuwu meta 'Etsahu

wahepaɨtsita, 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ tita 'umɨramiekaikɨ wahetsiemieme.


21 Yuri mɨti'eriekaikɨ Kakuwu kepauka mɨmɨximekai 'aixɨa kaniutayɨni

yuxexuime Kutse niwemama wahepaɨtsita, mɨkɨ 'aixɨa memɨ'itɨarienikɨ,


puyutanenewi yutuikatɨ yu'itsɨkɨ. 22 Yuri mɨti'eriekaikɨ Kutse mɨximetɨ

mɨpaɨ putayɨ 'Ekipitu kwieyaritsie memɨyekɨnekekaikɨ 'Ixaheri xiɨyarimama,


puyuta'aitaxɨ 'umeteya manutɨkienikɨ.
23 'Utinuiwaku Muitsexi yuri memɨte'eriekaikɨ paapaya mekaniti'awieta

haika metseriyari nunutsi witsimemɨte'ixeiyakaikɨ, mepɨka'utimama kwiepa


ti'aitame kemɨtiuta'aitakai.
24 Yuri mɨti'eriekaikɨ Muitsexi 'e'utewitɨ, mɨkɨ kwiepa ti'aitame tewarieya

mɨtiuterɨwarɨwani pɨka'inakirixɨ, pɨka'uyuwaɨri Parahuni niweya nu'aya


mɨxatsiwanikɨ. 25 Puyuwaɨri matsi 'axamɨ'itɨarienikɨ Kakaɨyari teɨterimama

wahamatɨa, kayuwaɨriyatɨ mɨnaki'akakɨ 'axatiyurienetɨ yapaɨmexɨa wiyari.


26 He'eriwatɨ tita mɨra'iwakekai xeikɨa, mɨpaɨ pɨtiku'eriwakai, kename matsi

waɨkawa rexeiyanikekai 'axatikɨhɨawarɨwatɨ Kɨritsitu hepaɨ, kenameta tixaɨtɨ


karexeiyanikekai piinite xɨka rexeiyanike 'Ekipitutsie timieme waɨkawa.
27 Yuri mɨti'eriekaikɨ 'Ekipitu kwieyaritsie kaneyeyani ka'imakatɨ kwiepa

ti'aitame tsepa mɨha'akai. Pɨtiukanewiekai, kemɨ'ane Kakaɨyari mɨxeiya hepaɨ


pɨyɨanekai, tsepa mɨkɨ mɨkaxeiyariewe hatsuaku.
28 Yuri mɨti'eriekaikɨ Patsikwa 'ixɨarariyari putsutɨa meta kitenie pu'ɨyaxɨa

xuriyakɨ, kemɨ'ane wamatɨarima mɨwaka'unakai mɨkawamayɨanikɨ


'Ixaheritsixi wamatɨarima.
29 Yuri memɨte'eriekaikɨ Haramara Mɨxetatsie mekananukɨne makuwaki

hepaɨ 'anekaku, peru 'ekipitutari mɨpaɨta meyɨnike mekanehauxɨani


haramaratsie.
30 Yuri memɨte'eriekaikɨ, kerikutari watetsariya kananaka'une 'atahutamexɨa

'auriena me'akɨneku.
31 Yuri mɨti'eriekaikɨ Xahawi pɨka'utatɨmaiyarie teɨteri yuri memɨkate'eriekai

wahamatɨa, mɨkɨ 'uka tuminikɨ mɨyuwitɨnɨakai kanihɨkɨtɨkaitɨni, kuyaxi


'awie nenieremete yukiita 'aixɨa 'anemekɨ muwarutanaki'erikɨ.
32 Merikɨte, ¿tita 'akuxi netitaxata? Kerehuni, Waraki, Tsanitsuni,

Ketexi, Rawiri, Tsamuheri, meta Kakaɨyari niukametemama yunaime


Hepɨrayutsixi 11  2042

xɨka mɨkɨ newarutaxata, tukari peuyewekayeyu nehetsiemieme.


33 Mɨkɨ yuri memɨte'eriekaikɨ mepɨwara'iwaxɨ kwiepa te'aitamete,

heitseriemekɨ mepɨte'aitakai, meheixeiyatɨ mepakɨ kememɨte'utahɨawarie,


mekaniwaruta'imaiya mayetsi memɨkawatikwanikɨ, 34 mekanitɨni tai tsepa

mɨtɨrɨkaɨyekai, mekaniutawikweni kutsirakɨ memɨkakwi'iwakɨ, tsepa


memuweraranikai meputɨrɨkariyarie, kuyakɨ memɨyɨwawe mekanakɨne,
mekaniwaranukuweiya kuyaxi xaɨtsie miemete. 35 'Ukari tawari  

mekaniwarutanaki'erieni yuhetsɨa miemete, me'ukwiku me'anuku'uku.


Hipatɨ mekanitiweiwakaitɨni mekayuwaɨriyatɨ memɨxɨnarienikɨ,
mɨpaɨ mepɨteyuriekai memɨpitɨarienikɨ matsi 'aixɨa 'anemekɨ
memanuku'unikɨ. 36 Hipatɨta kememɨte'upitɨarie, mekaninanaimariekaitɨni

mekanitiweiwakaitɨni, meta mepɨtihɨiwakai mepanutaxɨriyakai.


37 Mepɨtituaxiwakai tetexikɨ, tsexutsukɨ mepɨtixitewakai,

mepɨ'inɨatsietɨwekai, mepɨkwi'iwakai kutsirakɨ, mekaniku'uwakaitɨni


muxa nawiyari meta tsipu nawiyari me'anakatɨtɨkaitɨ me'ikuteɨxɨtɨwetɨ,
meteheuyehɨatɨ, me'uximatɨarietɨ, 'axame'itɨarietɨwetɨ. 38 Kwiepa  

memɨtama 'aixɨa mepɨkate'u'iyarikai watsata memɨxuawenikɨ teɨteri


mɨya memɨ'anenekai. Makumawetsie, hɨritsie, mekaniku'uwakaitɨni
meheuyexɨrietɨ, terɨta meta meukatewatsie meyetetɨkaitɨ.
39 Mɨkɨ yunaitɨ tsepa memɨhekɨatsiekai yuri memɨte'eriekaikɨ, 'akuxi tita

memɨte'utaxatɨarie metehexeiyatɨ mepɨka'akɨ. 40 Kakaɨyari meripaitɨ tixaɨtɨ


pɨtiutawewi matsi 'aixɨa mɨti'ane tahetsiemieme, mɨkɨ memaye'axɨanikɨ


'ate'u'uwakaku tame xeikɨa.

Ketsutsi xeikɨa tepa'eriwani

12   'Ayumieme,
tameta hikɨ ta'aurie meyuxeɨriekaku tehekɨatamete
1

meyuwaɨkawatɨ, tepeihɨani naime mɨrahete, naime 'axamɨti'ane


mɨtatsikuhapana. Tekawaɨripietɨkaitɨ tepuhuni, tepɨtanautsaxɨani
temeta'axɨanikɨ hakewa temekwewiya, 2 kwinimieme Ketsutsi teha'eriwatɨ,

kemɨ'ane mitsutɨa meta meye'atɨa titatsie yuri temɨte'erie. Mɨkɨ mɨpaɨ


ra'eriwatɨ kemɨtiyutemawiekakekai 'arikeke, kuruxi punewi tsepa
mutewinɨarie. Hikɨ mana kanakani Kakaɨyari 'uwenieya tserieta.
3 Xekena'eriwani mɨkɨ kemɨtiukanewiekai 'axateyuruwamete kwinimieme

meheye'uniekaku. Kapa xe'u'uxenikɨ xeme, yu'iyaritsie kapa xewaɨripiekakɨ.


4 Xeme kexemɨteyukwitɨwe tita 'axamɨti'ane hamatɨa, 'akuxi xexuriya

pɨka'uhane. 5 Xɨari xepetɨmai kemɨtixetuika tewi yuniwe mɨtikuxaxatɨwa


hepaɨ, mɨpaɨ 'utaitɨ:


«Neuxei neniwe, pepɨkatiukatawe'erieka ti'aitame mati'ɨkitɨakaku
kwinimieme 'uximatɨarikakɨ,
pepɨkawaɨripieka mɨkɨ matsi'utate'akaku.
6 Ti'aitame 'uximatɨarikakɨ pɨti'ɨkitɨa kemɨ'ane mɨnaki'erie,
yunaime pɨwakuwaya yuniwema mɨwarutanaki'eri».
7 Kepauka xemɨte'uka'eniwa, xete'ɨkitɨarietɨ xemakɨnekɨ 'uximatɨarikakɨ

xepɨyɨa, Kakaɨyari pɨxeyuriene kemɨwayurie yuniwema. ¿Kepaikɨ


raniwetɨkaku, mɨkɨ paapaya pɨkati'ɨkitɨa 'uximatɨarikakɨ? 8 Mexɨka  
2043  Hepɨrayutsixi 12

'uximatɨarikakɨ xekate'uta'ɨkitɨarieni yunaitɨ 'axeikɨa kememɨtepitɨarie,


kari 'awienuari xepɨniwemama, Kakaɨyari xepɨkaniwemama. 9 Mɨkɨ meta,

tepɨwarexeiyakai tapaapama memɨteɨteritɨkai, mɨkɨ metate'ɨkitɨakaku


'uximatɨarikakɨ tepɨwareu'eniekai. Hikɨ matsi yemekɨ peuyewetse temi'enieka
'iyarite wa'ukiyari para temayenenierenikɨ. 10 Mɨkɨ yapaɨmexɨa tukari

mepɨtate'ɨkitɨakai kemɨtiwanakekai 'uximatɨarikakɨ, matsi Kakaɨyari


'aixɨa temɨ'itɨariekakɨ pɨtati'ɨkitɨa 'uximatɨarikakɨ, hepaɨna tepatsietɨ
temakɨnekɨ. 11 'Uximatɨarikakɨ mexi tete'ɨkitɨarie, tetatemamawiekame

tepɨkata'erie, matsi tetahiweriekame tepɨta'erie, 'arikeke mɨkɨ mɨpaɨ


memɨ'itɨarie mekanipitɨarieka heitseriemekɨ yamemɨtekahunikɨ, yu'iyaritsie
meka'uximatɨarietɨ.
12 'Ayumieme yumamá xekeneutseiriyaxɨa mɨweraranikɨ, yutunuteta

mɨkatɨrɨkawikɨ xekeneutitseiriya mɨtitɨrɨkaxɨanikɨ. 13 «Huye mɨxexeurawi


xekeneutiwewi yɨ'ɨkatsie mieme,» mɨ'ɨkatuni mɨkahekawaɨtsenikɨ meta


mɨkatikukukuinenikɨ.
14 'Aixɨa xemɨtewaxeiyanikɨ yunaime xekeneyumexɨitɨaka, meta

xemɨpatsiekakɨ Kakaɨyari hetsiemiemekɨ. Xɨka mɨpaɨ katipatsieka, hatsuaku


Ti'aitame pɨka'uxeiya. 15 Xekeneyɨ'ɨwiyani xewitɨ ka'aye'awetɨ mɨka'ayanikɨ,

Kakaɨyari 'aixɨa tiuka'iyaritɨ kemɨtiminikeyu, xekeneyɨ'ɨwiyani xewitɨ kapa


xemuinanenikɨ, nana kwiepa mutineika hatsiwimekɨ mutixuxuawere hepaɨ
yɨanetɨ, mɨpaɨ xɨka tiyurieneni, yumɨiretɨ mekanitsewiximariekakuni.
16 Xekeneyɨ'ɨwiyani kapa xewitɨ 'ikumaɨwanikɨ kemɨ'ane mɨkayɨ'ɨya

meta mɨkayɨkɨna, kapa Kakaɨyari ka'ayexeiyatɨ yɨanenikɨ 'Etsahu hepaɨ,


mɨkɨ xei'ikwaiyarikɨ kanipata heitserie mexeiyakaikɨ mɨmatɨaritɨkaikɨ.
17 Mɨpaɨ xepɨtemate, 'arike kepauka heixeiyatɨ mayeimɨkɨkai tita hetsiena

mɨtiutaxatsie 'aixɨa mɨ'itɨarienikɨ, pɨxani'eriwakai. Mɨpaɨ pɨkatiupitɨarie


muyupatanikɨ tawari, tsepa 'utatsuatɨ mɨpaɨ mɨtiwaukai.
18 Hakewa xeme'axɨa xeme, mana xepɨka'u'axɨa meripaitɨ miemetexi

wahepaɨ hakewa tewi mɨyɨwe mimayɨanikɨ yemuri, hakewa tai


mɨta'a, hakewa meyɨwi, teɨka hakewa meyeika, 19 kuxineta hakewa

mehɨtsierie, hakewa xewitɨ me'enierie 'utaniukakaku, mɨkɨ kepauka


memi'eni mepitawawiri tawari xeime niukikɨ memɨkatahɨawarienikɨ.
20 Mepɨka'ikemakai tita memɨte'uta'aitɨarie mɨpaɨ metekɨhɨawarɨwatɨ:

«Tsepa yeutanaka mimayɨa yemuri, tetexikɨ pɨmierieni tituaxiwatɨ».


21 Yemekɨ mariwetɨ mɨtiyuxexeiyakaikɨ, 'atsita Muitsexi mɨpaɨ kaniutayɨni:

«Ne marikakɨ nepuyɨyɨaka».


22 Xeme matsi xepu'axɨa Tsiyuni yemuriyari hakewa mewe, Kakaɨyari

mayeniere kiekariena, Kerutsareme taheima mieme hakewa maniere,


yumɨireme wahetsɨa xepu'axɨa, taheima miemete niuki tuayamete
wa'ixɨararipa, 23 mana matɨarixi memutinunuiwa muyuawitsie

memaka'utɨarie hakewa memeyutixexeɨriwa, mana xepu'axɨa. Kemɨ'ane


'itsɨkametɨtɨ yunaime mɨwata'iwawiya Kakaɨyaritɨtɨ, mɨkɨ hetsɨa
xekaniu'axɨani, mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahukai memaye'axɨawawe
yu'iyaritsie memu'uwa, mɨkɨ wahetsɨa xekaniu'axɨani, 24 kemɨ'ane tɨratu

hekwame mɨ'atɨa Ketsutsitɨtɨ, mɨkɨ hetsɨa xekaniu'axɨani, hakewa xuriyakɨ


Hepɨrayutsixi 12  2044

mɨre'ɨyarie kɨmana tewi mɨ'itiyanikɨ mana xekaniu'axɨani. Mɨkɨ xuriya matsi


'aixɨa 'anemekɨ katinihekɨatani, 'Aweri xuriyaya hepaɨna katihekɨatakaku.
25 Xekeneyukweriwayurieka xemɨka'ixani'eriekakɨ kemɨ'ane maniuka.

Mɨkɨ mepɨka'utawikwei me'itixani'erieka kemɨ'ane 'ena kwiepa


mɨpaɨ mɨtiwarutahɨawixɨ kememɨ'itɨarienikekai, tame matsi yemekɨ
tepɨkatawikweni xɨka ta'aurie te'axɨrieni temɨka'i'enienikɨ kemɨ'ane taheima
maniuka. 26 Mɨkɨ 'utaniukakaku 'ana kwie kaniutayuani, hikɨta kemɨtiyurieni

mɨpaɨ paine ya'utaitɨ: «Xeimieme 'akuxi kwie hɨkɨame nepɨkatayuitɨani,


matsi muyuawita nepɨtayuitɨani naime». 27 «Xeimieme 'akuxi» 'utaitɨ, mɨpaɨ

pɨtihekɨata, tita mɨtitayuitɨariewe pɨtitayeitɨarieni, tita mɨtiutiwewiya xatatɨ,


peru pɨtiyuhayewa tita mɨkatitayuitɨarieni.
28 'Ayumieme pamɨpariyutsi teke'ipitɨaka mɨkatayuitɨarieni tati'aitɨwame

temupitɨariekɨ, hakewa mɨre'aita mɨkɨ, mana pɨkatayuitɨarieni, mɨpaɨ


tekete'uximayaka Kakaɨyari hetsiemieme pamɨpariyutsi te'ipitɨatɨ. 'Aixɨa
'anemekɨ kemɨtinake, teheyexeiyatɨ meta teheyemakatɨ. 29 Metsɨ «Takakaɨyari

tai naime mɨtitixɨtsitɨwa hepaɨ kani'aneni».

Kemɨreuyewetse yamɨtiyurienenikɨ Kɨritsitu hetsie tiwiyatɨ

13   Xepɨkatehayewani
xewanaki'erietɨ 'iwamarixi.
1
2  Xepɨkatehatɨtɨmaiyani
xemɨwatanaki'erienikɨ 'ateewa kiekatari, mɨpaɨ
meteyurietɨ hipatɨ mepɨwarutanaki'eri niuki tuayamete 'atsimekatemaitɨ.
3 Xekeniwara'eriwani kemɨ'ane memanutaxɨriya, wahamatɨa

xemanutaxɨriya hepaɨ xeteyumaitɨ, xekeniwara'eriwani mɨkɨ


'axamemɨ'itɨarietɨwe mɨpaɨ xetemaitɨ, xemeta yuwaiyaritsie wahepaɨ
xemɨ'itɨarietɨweni hepaɨ.
4 Teɨteri xɨka meneneɨkeni, 'aixɨa meketexeiyarieka naime hepaɨtsita, peru

yɨ'ɨya meta yɨkɨna hamatɨa xeikɨa mepɨyukumaɨwani, metsɨ, Kakaɨyari


'uximatɨarika kaniwapitɨamɨkɨ mɨkɨ memikumaɨwa kemɨ'ane mɨkawa'ɨya
meta mɨkawakɨna. 5 Mɨpaɨ xeketeneu'uwani tumini xekahiwe'erietɨ,

xekenenaki'aka xeheixeiyatɨ tita xemɨtehexeiya. Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane


mɨpaɨ mutayɨ:
«Ne yemekɨ 'axaɨtame nepɨkamatsihayewani,
nepɨkamatsiku'erieni hatsuaku».
6 'Ayumieme tekamamatɨ mɨpaɨ teputiyuane:

«Ti'aitame kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane mɨnetsiparewie, nepɨkamaka.


¿Kekuta netsi'uyuriwe tewi?»
7 Xekeniwara'eriwatɨ mɨkɨ memanuyetekai, kememɨ'anenekai, Kakaɨyari

niukieyakɨ mepɨtexe'utaxatɨa. Xewara'eriwatɨ mɨpaɨ kememɨte'u'uwakai,


xekeniwa'ɨkeni yuri kememɨte'eriekai. 8 Ketsutsi Kɨritsitu meripaitɨ hikɨta

yaxeikɨa kani'aneni, tsepanetɨ xeitsienitu wiyari manuyekɨka.


9 Xepɨkayuwaɨriyani xemeuyexɨriyanikɨ, 'ɨkitsika yɨkɨ 'aneneme

xepɨka'enietɨweni hipame wayeiyaritsie mieme. 'Aixɨa kaniyɨmɨkɨ


yu'iyaritsie mɨtseiriyarienikɨ 'iya 'aixɨa tiuka'iyarikaku, peru 'ikwaikɨ
hatsuaku pɨkatseiriyarieni, mɨkɨ 'ikwaitsie metewiyatɨ memu'uwa hawaikɨ
mepɨka'uparewiya.
2045  Hepɨrayutsixi 13

10  Tame mawari taiyame tekanexeiyani, mana mieme memɨtekwakakɨ


heitserie mepɨkahexeiya mɨkɨ mawari wewiwamete 'ixuriki tukiyarita
memɨte'uximayatamete. 11 Mawari wewiwamete tiwa'aitɨwame Waɨkawa

Muyepatsieta kepauka mi'atɨwa watewama waxuriya 'aixɨa miyurienikɨ tita


'axamemɨte'uyuri, wakaxarite kiekari tetsita pɨtitaiyarɨwa. 12 'Ayumiemeta

Ketsutsi kitenie 'aurie pɨtiukwinixɨ takwa, Kakaɨyari hetsiemieme


mɨwapatanikɨ teɨteri yuxuriyakɨ. 13 Hikɨmɨ hetsɨana tepɨyehu kiekari tetsita

paitɨ, niukimarika tenewietɨ hepaɨna. 14 'Ena kwiepa tepɨkaheixeiya kiekari


'amɨtiteriwe. Tepitakwewie pɨta kiekari xewitɨ 'umamie.


15 'Ayumieme mɨkɨ tatsiparewiekaku, tamawari teke'iwewirieka

Kakaɨyari taheyemekɨ, 'aixɨa te'utiyuatɨ hepaɨtsitana, tateta mayeneikakɨ


teketahekɨatani hetsɨana temiemetɨtɨ kemɨ'ane mɨhɨkɨ, mɨkɨ kanihɨkɨtɨni
tamawari. 16 Mɨkɨ meta, xepɨkatehatɨtɨmaiyani 'aixɨa xemɨteyuriekakɨ

xemɨteyumikwanikɨ, mawari mɨpaɨ mɨ'ane pinake Kakaɨyari.


17 Yaxeketenekahuni kememutiyuane mɨkɨ memɨtexe'aitɨa, xewa'enietɨ.

Mɨkɨ mepi'ɨwiya xe'iyari mɨpaɨ metemaitɨ, yɨhɨritɨarika hepaɨtsita


memɨta'iwawiyarienikɨ. Mɨpaɨ xeketeniwa'enieka, mɨkɨ mɨpaɨ
memɨte'uximayakakɨ meyutemamawietɨ, me'uti'aiwatɨ memɨkayɨakakɨ,
mexɨka xewahiweritɨaka, xeme matsi xepɨkaparewiyani.
18 Tahetsiemieme xekeneyunenewieka, tame mɨpaɨ tepɨtetamate, ta'iyari

'aixɨa pɨ'ane 'atsipɨkahaine, naimekɨ temɨtawaɨriyakɨ 'aixɨa 'anemekɨ


temeu'uwanikɨ. 19 Nepɨxetuika mɨpaɨ xemɨteyuriekakɨ matsi yemekɨ,

kwitɨwa xemɨpitɨarienikɨ tahɨxie temutinenierekɨ.


20 Kemɨ'ane Kakaɨyaritɨtɨ mɨtatsipitɨa ta'iyaritsie temɨka'uximatɨariekakɨ,

kemɨ'ane mɨkite watsata menayewitɨ muxatsi wahɨweme mɨmariwe


Tati'aitɨwame Ketsutsi, mɨkɨ 'itatseiriyaka tɨratu yuheyemekɨ 'amuwe mɨkɨ
xuriyayakɨ, 21 mɨkɨ xɨka xe'aye'atɨani kemɨtinake yaxemɨteyuriekakɨ naimekɨ

'aixɨa xeteyurietɨ, mɨkɨ xɨka xe'uyuitɨani xeminaki'aritɨanikɨ kemɨtixexeiya,


Ketsutsi Kɨritsitu xeparewiekaku. Mɨkɨ hepaɨtsita 'aixɨa ketikuxaxatsiwani
yuheyemekɨ. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.

22  Ne'iwama nepɨxetuika, xekeneuyuwaɨriya xemi'enienikɨ neniuki


kenemɨtixetuika, yapaɨmemekɨ nepɨtixe'uta'utɨiri.
23 Mɨpaɨ xeketenemaika, ta'iwa Timuteu 'anutahɨiyaka muxɨnariekɨ. Kwitɨwa

xɨka nuani tepɨxexeiyayu tanaitɨ.


24 Xekeniwawaɨritɨaka yunaime memɨtexe'aitɨa, yunaime Kakaɨyari

teɨterimama. 'Itariya kwieyaritsie miemete mepɨxewaɨritɨa.


25 'Aixɨa ketiuka'iyarini yunaime xehetsiemieme. Mɨpaɨ xeikɨa.

Tsatiyaku
Meitanɨ'axɨa

Waɨritsika

1   Ne,Tsatiyaku, Kakaɨyari ti'uximayatsiriwame meta Ti'aitame Ketsutsi


1

Kɨritsitu hetsiemieme.

Nuiwarite tamamata heimana huta xemeutayeixɨa naitsarie:

Nekanixewaɨritɨaka.

Kakaɨyari kemɨtatipitɨa temɨtemaiwawenikɨ


2  Ne'iwama nemɨxenaki'erie, xekeneyutemamawieka kepauka
xemɨta'inɨatsieni 'inɨari yɨkɨ mɨ'anenekɨ, 3 mɨpaɨ xetemaitɨ, mɨpaɨ

xete'inɨatsieme yuri xɨka xete'erieka yemekɨ, mɨkɨkɨ xeyɨwawetɨ xepakɨne.


4 Xekeneyuwaɨriyani xete'uka'eniwatɨ mɨpaɨ xemɨtematsiɨkɨnikɨ, mɨkɨkɨ

'aixɨa mɨti'ane mɨtitixuawerekɨ, tixaɨ mɨkareuyewekakɨ. 5 Mexɨka xeme


xewitɨ mɨtimaiwenikɨ reiyehɨaka, Kakaɨyari ke'utawawirieni, mɨkɨ


katinayetuiriemɨkɨ, matsi Kakaɨyari yunaime katiniwamikwani 'aixɨa
'anekamekɨ nixeime tɨma 'axakatixeiyatɨ. 6 Mɨpaɨ ketitawawirieni yuri ti'erietɨ

xeikɨa, tixaɨ kayu'iyaritɨatɨ, matsi kemɨ'ane muyu'iyaritɨa mɨkɨ haramara


hamewarieya hepaɨ kaniuyɨneni, 'ekakɨ mukuyuitɨariwa. 7 Kemɨ'ane mɨpaɨ  

mɨ'ane mɨpaɨ pɨkatiku'eriwani kename Ti'aitame tixaɨtɨ tiyetuirieni, 8 huta  

'iyariyari mexeiyakɨ, meu'eriene naimekɨ kemɨtiyuriene.


9 Ta'iwa tixaɨtɨ mɨkarexeiya waɨkawa rexeiyame keyu'erieka, mɨpaɨ

ra'eriwatɨ Kakaɨyari mariweme kemɨreyeitɨani, 10 meta xiku tixaɨtɨ


karexeiyame keyu'erieka mɨpaɨ timaitɨ. Mɨkɨ xiku tuturi 'ɨtsita mieme hepaɨ
kanitayɨnarimɨkɨ. 11 Tau, kepauka manatineika xɨkatɨ, 'iteɨri pɨtiwatsiɨxa.

Xuturiyari pɨkawiwike, witsimɨtiyuxexeiyakai putiyɨnarixɨ. Mɨpaɨta yaxeikɨa


tewi mɨxiku pɨtayɨnare naimekɨ tsepa kemɨrexeiya.
12 'Aixɨa kani'itɨarieka kemɨ'ane tiuka'eniwatɨ mumie, mɨkɨ mɨpaɨ

tita'inɨatsieme, tukari kurunayari kaniyetuiriyariemɨkɨ Kakaɨyari


kemutayɨ kemɨ'ane meminaki'erie wahetsiemieme. 13 Xewitɨ kepauka 

mɨ'inɨatsiene mɨpaɨ pɨkahaineni: «Kakaɨyari kaniyɨaneni mɨnetsi'inɨatane».


Kakaɨyari pɨkayɨwe 'axamɨtiyurienenikɨ, yaxeikɨata mɨkɨ tewi mita'inɨata
'axamɨtiyurienenikɨ pɨkayɨwe. 14 Matsi pɨta, yuxexuitɨ yɨkɨmana

2046
2047  Tsatiyaku 1

kemɨtiwanake 'axamemɨteyurienikɨ mepɨyɨa. Meteyukahiwe'erietɨ


mepɨyuwiyanɨa mepɨyuhapaninɨa yɨkɨmana. 15 Mɨya meteku'eriwatɨ

'axamekateniyurieka, kepauka mɨpaɨ xeikɨa memɨteyurie, 'axamɨti'ane


mɨrayu'iwaxɨkɨ mɨɨya kaniwapitɨamɨkɨ.
16 Ne'iwama nenaki'erima xepɨkate'irɨwiyarieka. 17 Naitɨ 'imikieri 'aixɨa
   

mɨ'ane, meta naime temɨte'umikie mɨraye'axe mɨkɨ taheima kanimiemetɨni,


hakewa makawe wa'ukiyari taheima miemete hekɨariwiwamete
mɨwarutiwewi, mɨkɨ pɨkayupata, 'etɨriya hepaɨ, tau 'akayunirɨmekaku.
18 Yɨkɨmana mɨpaɨ tiuyɨhɨaweka pɨtatsi'utinuiwitɨa niuki yuri mainetsie,

'imikieri matɨari mieme hepaɨ witsitemɨtexeiyarienikɨ, meta 'ikwaxi 'aixɨa


mɨ'anene mɨkaxuawitɨanikɨ.

Kemɨreuyewetse yamɨtiyurienenikɨ niuki kemaine


19 'Ipaɨxeketenemaika ne'iwama nenaki'erima: Yunaitɨ teɨteri
mekeyumexɨitɨaka memɨ'enananikɨ, 'emeketeheutewini memɨtiniunikɨ meta
memɨyeha'anikɨ, 20 tewi ha'atɨ yapɨkatiyuriene heitseriemekɨ, Kakaɨyari

kemɨtinake. 21 'Ayumieme, xekenewiwi naime tita mɨkati'itiya meta tita


'axamɨti'ane, naitsarie manayuhayewa, xemɨyɨwawenikɨ Kakaɨyari niukieya


xehetsie muka'iteɨtsie xemɨtanaki'erienikɨ tixaɨtɨ xekatehɨkɨtɨtɨ, mɨkɨ
kaniyɨweni xe'iyari mɨtawikweitsitɨani.
22 Niuki xe'enietɨ xeikɨa xepɨkayuwaɨriyani, mɨpaɨ xeyɨatɨ kapa

xeteyu'irɨwiyakɨ yɨkɨmana. Mɨpaɨ xeketeneyurieka kemaine. 23 Kemɨ'ane niuki


'enietɨ xeikɨa mɨyɨane, mɨpaɨ yakatikamietɨ, tewi xikɨritsie muyuxeiyane hepaɨ


kaniyɨanemɨkɨ kemɨraka'eriekai, 24 yu'ixɨarieme kaniyemieni, meta yapauka

pɨratɨmaiya kemɨtiyuxexeiyakai. 25 Matsi kemɨ'ane yemekɨ mi'enieni 'aitsika


mɨraye'axe mɨtatsixɨnatsie, mɨkɨtsie mɨ'ayumieme, kemɨti'ena mɨkaratɨtɨmaiya,


matsi mɨpaɨ tiyurienetɨ, mɨkɨ 'aixɨa kani'itɨariekamɨkɨ yatikamietɨ.
26 Tewi xɨka rayexeiyame yu'erieka, matsi xɨka yuneni kapirenutɨaka, mɨkɨ

matsi yɨkɨmana katiniyu'itaiyaneni, yakɨ xeikɨa katinayexeiyani. 27 Matsi


xɨka rayexeiyani 'itiyatɨ meta hetsiena karahɨiwakaku Kakaɨyari mɨta'ukiyari


kemɨtixeiya, mɨpaɨ pɨta kaniyɨanemɨkɨ: nutuite kaniwanenimayakamɨkɨ
meta wiuraxi kememɨte'uximatɨarie kaniwaparewiekamɨkɨ, meta
yukweriwayurietɨ tita kwiepa mɨtimieme hepaɨtsita.

Kemɨtiwaruta'imaiyaxɨ teɨteri hipame xeikɨa memɨkawanaki'eriekakɨ

2   Ne'iwama
nemɨxenaki'erie, Ketsutsi Kɨritsitu Tati'aitɨwame
1

witsimɨ'anetsie yuri kexemɨte'erie, xeketeneuhayewa hipame xeikɨa teɨteri


'aixɨa xetewaxeiyatɨ. 2 'Ipaɨtɨtɨ 'ikɨ katini'inɨarini xɨka tewi mana heutahani

xemɨyutixexeɨriwatsie huru hanirayari heumanatɨkaitɨ yumamatsie meta


witsirekemaritɨ, xɨkarita muwa heutahani xewitɨ 'aixɨa karekemaritɨ
heutsanitɨ. 3 Xɨka witsimɨrekemari 'aixɨa xete'uxeiya, mɨpaɨ xete'ikɨhɨawetɨ:

«'Ekɨ 'enapaitɨ kenayexi 'aixɨa mɨ'anetsie», xɨkata tewi 'aixɨa mɨkarekemari


mɨpaɨ xetekɨhɨaweni: «'Ekɨ mana paitɨ keneuweni» yatɨni «Mana keneukani
kwiepa», 4 ¿kari xeme hipame xeikɨa 'aixɨa xepɨtewaxeiya, hipameta

pɨkatixaɨ, peru 'axaxeteyɨkɨhɨawetɨ?


Tsatiyaku 2  2048

5  Xekeneu'enana ne'iwama nenaki'erima: ¿Kakaɨyari tamɨ katiwaranuyexei


tixaɨ memɨkatehexeiya 'ena kwiepa, mɨkɨ matsi metehexeiyakame
mɨwarayeitɨanikɨ yuri mete'erietɨ, para wahetsie mɨtinakenikɨ mɨkɨ
tiwa'aitɨwame mayanikɨ, kemutayɨ kemɨ'ane mɨkɨ meminaki'erie
wahetsiemieme? 6 Xeme pɨta tixaɨ mɨkarexeiya xekaniutixani'erieni.

¿Mɨkɨ xikutsixi mekatehɨkɨ memɨtexe'uxitɨa, meta mɨkɨ mekatehɨkɨ


memɨxe'ehapana 'itsɨkate wahɨxie? 7 ¿Tamɨtsɨ mɨkɨ mekatehɨkɨ

'axamemutiyuane Ketsutsi hepaɨtsita xeme hetsiena xemɨtewiya?


8 'Aixɨa xekateniyurieka xɨka 'aku yuheyemekɨ 'aitsika xe'aye'atɨaka,

'utɨarika kemaine: «'Ahepaɨ tewi kenenaki'erieka kepemɨti'anaki'erie 'ekɨ»,


9 matsi xɨka teɨteri hipame xeikɨa 'aixɨa xetewaxeiyani, 'axaxekateniyurieka

meta xehetsie pɨrahɨiwani, 'inɨari niukiyari pɨxehekɨata kexemɨte'ititsana.


10 Kemɨ'ane naimetsie yamɨtikamie 'inɨari niukiyari kemaine, matsi xɨka

xeiniukiyaritsie yakatikayani, naime hetsie 'axakatiniyurimɨkɨ. 11 Matsi  

kemɨ'ane mɨpaɨ maine: «Xeime 'ɨyaya pepɨkakumaɨwani», mɨpaɨta kaniutayɨni:


«Pepɨkati'amemiwani». Xɨka tsepa xeime 'ɨyaya pemɨka'ukumayɨa, matsi xɨka
peti'amemiwani, 'inɨari niukiyari pekaneutitsanaxɨani.
12 Kexemutiyuane, kexemɨteyurie, mɨpaɨ xeketenemaika, 'itsɨkame

kanixeta'iwawiyamɨkɨ 'inɨari niukiyari mɨtatsixɨna kemaine. 13 Kemɨ'ane


mɨkatiyukanenimaya, 'itsɨkame ka'inenimayatɨ pitahɨawe. Matsi kemɨ'ane


mɨtiyukanenimaya, Kakaɨyari 'inenimayatɨ kanitahɨawimɨkɨ.

Yuri kemɨti'erie meta yatiyurienetɨ, yuri kemɨti'erie


xɨka yakatiyurieneni kanimɨkini
14  Ne'iwama nemɨxenaki'erie, ¿tewi xɨka yuri ti'eriekame yuxatani,
matsi tixaɨtɨ 'atsikatiyurienetɨ? ¿Keri tiyɨweni mɨtawikweitsitɨarienikɨ
yuri ti'erietɨ xeikɨa? 15 Xɨka ta'iwa 'uki meta 'uka yu'ixuriki kahexeiyani

mɨranakatɨnikɨ, meta 'ikwaite xɨka reuyehɨaka mɨrexeiyanikɨ, 16 xɨka xewitɨ


xeme mɨpaɨ tikɨhɨaweni: «'Aixɨa pekereumieni, 'aixɨa pereyukemaritɨatɨ,


meta ketineukwaka 'utahuxame», matsi xɨka katimini tita mɨreuyehɨwa
waiyarieya hetsie timieme, mɨkɨ ketsɨkuta 'uyɨni, yakɨ xeikɨa mɨrehɨawekɨ.
17 Mɨpaɨ yaxeikɨata xɨka yuhetsie yuri ti'erieka, peru xɨka tixaɨtɨ

'atsikatiyurieneni, yuri kemɨti'erie kanimɨkini.


18 Matsi xewitɨ xɨari mɨpaɨ kanitayɨmɨkɨ: «'Ekɨ yuri pekatini'erieka,

neta yanekatiniyurieneni».
Kamɨtsɨ kene'ahekɨata yuri kepemɨti'erie tixaɨtɨ 'atsipekatiyurienetɨ, neta
nekamenixeitsitɨamɨkɨ keyuri nemɨti'erie 'aixɨa netiyurienetɨ. 19 ¿'Ekɨ yuri

peti'erie Kakaɨyari yuxewitɨ xeikɨa muyeika? 'Aixɨa pepaine. Yaxeikɨata


kakaɨyarixi yuri mepɨte'erie, 'ayumieme mepuyɨyɨakatɨka marikakɨ.
20 Kari pemɨka'akɨhɨawe pepɨhɨkɨ. ¿Tietɨtsɨ pe'awaɨriyani mɨpaɨ

pemɨretimanikɨ, tewi 'atsimɨkayɨwekɨ xɨka yuri ti'erieka tixaɨ


'atsikatiyurienetɨ? 21 Merikɨte tapaapa 'Apɨrahami heitserie pupitɨarie

yamɨtiuyurikɨ kepauka yuniwe 'Itsahaki mɨyetua mawari taiyariyaritsie.


22 Mɨpaɨ pekatinetimaniri, yuri ti'erietɨ mɨkɨ, meta kemɨtiyurienekai

'axeikɨa, yuri kemɨti'eriekai, yuheyemekɨ hekɨakamekɨ yapɨtiuyuri.


2049  Tsatiyaku 2

23  Mɨpaɨ tiuyurieku 'utɨarika kanaye'ani mɨpaɨ manuyɨne: «'Apɨrahami


Kakaɨyari yuri katiniuta'eririeni, 'ayumieme heitserie hexeiyame
kani'eriwakaitɨni». Kakaɨyari hamikuya katiniuterɨwarieni.
24 Mɨpaɨ xɨari xepɨtemate, yatiyurienetɨ tewi xeikɨa heitserie pɨpitɨarieni,

yuri ti'erietɨ xeikɨa pɨkatixaɨ. 25 Yaxeikɨata pɨtiuyuri Xahawi 'uka tuminikɨ


muyuwitɨnɨa, tixaɨtɨ mɨtiuyurikɨ heitserie kaniupitɨarieni, kepauka kuyaxi


mɨwarutanaki'eri 'awie nenieremete, kepauka xaɨtsie mɨwarenɨ'a xeime
huyeyari 'utɨa. 26 Mɨpaɨ rawaiyari ka'uye'iyaritɨ kanimɨkini. Yaxeikɨata yuri

ti'erietɨ, matsi yakatiyurienetɨ, kanimɨkini yuri kemɨti'erie.

Taneni tepɨmaxiutani

3   Ne'iwama
nemɨxenaki'erie, te'ɨkitamete xepɨka'akɨne yunaitɨ, hipatɨ
1

xeikɨa, mɨpaɨ xetemaitɨ, tame temɨte'ɨkitamete tahetsie matsi waɨkawa


pɨrahɨiwani. 2 Tanaitɨ waɨkawamekɨ tepekaxɨrɨwe. Xɨka xewitɨ niukitsie

kahekawautseni, mɨkɨ tewi kanaye'aweni, yaxeikɨata kaniyɨwemɨkɨ


yuwaiyaritsie naime mɨyupirenutɨanikɨ.
3 Kepauka kawayutsixi pirenu temɨwarutakeitsitɨwa memɨtatsi'anu'enienikɨ,

mɨkɨkɨ wawaiyari naime tepukuhana. 4 Xekeneuxeiya kanuwa 'amɨpapa.


Tsepa memu'eketɨka 'eka mɨtɨrɨkaɨyekɨ, ta'aurie mepaxɨriwa titunitsitɨwame


'etsimɨyewakɨ, kemɨtiyuwaɨriya ta'aurie mehɨanikɨ 'inɨ'awame. 5 Yaxeikɨata  

tawaiyaritsie taneni pɨyuxewi 'etsipetɨ, matsi mariweme mɨtiuyurieni


kaniyɨweni. Xɨka makukɨyexiyatsie 'utinaini tai 'etsipemekɨ, mɨkɨ kaniyɨweni
'ahakuyeukame mutataiya. 6 Yaxeikɨata taneni tai hepaɨ kani'aneni, kwiepa

timieme tikuxatatɨ 'apɨyeka tawaiyaritsie, tita mɨkatiheitserie naime tixatatɨ,


tawaiyari naime kanitsewiximaka, pɨtatsixɨrimɨtsitɨa tatukari naime,
xatsi taiyariyaritsie mieme panunetɨarie mɨtakakɨ.
7 Tewitɨtɨ yunaime katiniwamaxiutɨaweni, yeutari memayu'eririya,

wikixi, kuuterixi, haramaratsie kiekatari, yunaitɨ mekanimaxiutsiewaweni,


8 matsi tewi pɨkayɨwe yuneni mɨmaxiutani. 'Axakaniutaineni xeikɨa 'uaye

mɨmɨyakɨ kanihɨneni.
9 Tanenikɨ 'aixɨa teputiyuane Ti'aitame mɨta'ukiyari hepaɨtsita, meta tanenikɨ

teɨteri tepɨwaruxaxata 'axamemɨ'itɨarienikɨ, tsepa Kakaɨyari hepaɨ me'anenetɨ


memutiwewiya. 10 Xeitetayarita pɨwayeneika niuki 'aixɨa mɨ'itɨarienikɨ

meta 'axamɨ'itɨarienikɨ. Ne'iwama nemɨxenaki'erie, mɨpaɨ pɨkareuyewetse.


11 ¿Kamɨtsɨ kuta tiyɨwe haixa maneikani 'axeikɨa, haa 'akakatɨ meta

hatsiwitɨ? 12 Ne'iwama nemɨxenaki'erie, ¿xapatsie ketiyɨwe huriwa takariyari


mɨkaxuawere, meta kaxie nanayaritsie ketiyɨwe xapa takari mɨkaxuawere?


Yaxeikɨata haixa ha'utsiwitɨ maneikatsie haa 'akakatɨ maneni pɨkayɨwe.

Yurikɨ kemɨtimaiwenikɨ taheima miemekɨ


13  Kemɨ'ane xeme mɨtimaiwe, xɨka waɨkawa timaika, 'aixɨa 'anemekɨ
tiyurienetɨ keyuhekɨatani, tixaɨtɨ karayuyeitɨatɨ, kemɨreuyewetse mɨpaɨ
mɨtiyurienenikɨ timaiwetɨ. 14 Mexɨka hatsiwimekɨ xeyu'uxiwe'erietɨ xeyɨaka

meta yu'iyaritsie xehayuye'unietɨ, xeketeneuhayewa xete'itawatɨ meta


xeheye'unietɨ tita yuri mɨraine. 15 Mɨkɨ mɨtimaiwenikɨ pɨkahɨkɨ taheima

Tsatiyaku 3  2050

makaneika, kwiepa pɨta kanimiemetɨni tewi kemɨtimaiwe meta kakaɨyarixi


'axamemɨ'anene wahetsie mayeneika. 16 Hakewa memeyu'uxiwe'erie

meta mehayuye'unietɨ memexuawe, manata mekaniyuxamurieka meta


'axamɨti'anekɨ xeikɨa mepɨyɨa.
17 Matsi taheima miemekɨ mɨtimaiwenikɨ mɨ'ayumieme naimekɨ kani'itiyaka,

meta 'aixɨa pɨtixeiyarie, pɨtiyukanaki'erie, pɨtiyu'aitɨarinɨa, yuheyemekɨ


pɨtiyukanenimaya, 'aixɨa pɨtiyuriene, 'uximayatsika kemɨreuyewetse,
huta 'iyariyari pɨkahexeiya, meta yakɨ xeikɨa pɨkayɨane. 18 Mɨkɨ teɨteri

'aixɨa memɨtewaxeiyatsitɨa, yu'uximayatsikakɨ kememɨte'u'etsa yu'iyaritsie


kayuwatɨ mehexeiyatɨ, kemɨtitixuawere mɨkɨkɨ heitserie mekanipitɨariekuni.

Kakaɨyari hetsie yaxeketenekahuni

4   ¿Hakewa
kuyaxa peyukutsutsutɨwa meta 'imieri mɨkɨ hakewa pemieme?
1

Kari yuhetsiemieme xeikɨa xepɨyɨa, 'ayumieme mɨpaɨ xepɨteyurie,


mɨkɨ naki'eriya mɨyumienekɨ xewaiyaritsie. 2 Tixaɨtɨ xepɨtehiwe'erie peru

xepɨka'ikaxeiya. 'Ayumieme xepɨteyumemiwa, meta xepɨyumexɨitɨa hipame


xewara'iwakutɨ, xepɨkayɨwawe tixaɨtɨ xetehexeiyatɨ xemakɨnekɨ, 'ayumieme
xepɨyukwitɨwe xepɨyukuyatatɨwe. Xepɨkatehexeiya xemɨkateku'iwawakɨ.
3 Meta kepauka memɨteku'iwawa, tixaɨtɨ mepɨkateyetuiriyarɨwa, 'axa'anemekɨ

memɨtewawakɨ, yuhetsiemieme xenaki'akutɨ xeikɨa xemɨyɨakɨ.


4 Neuxei teɨteri hipame wa'ɨitama xemɨwakumaɨwa. ¿Kari mɨpaɨ

xepɨkatemate, xɨka tinaki'erieka tita kwiepa mɨtimieme, Kakaɨyari


kani'uxiwe'eriekamɨkɨ? 'Ayumieme kemɨ'ane mɨyuwaɨriya tita kwiepa
mɨtimieme mɨtinaki'eriekakɨ, mɨkɨ Kakaɨyari 'aye'unietɨ payuyeitɨwa.
5 ¿Nutsutɨ 'utɨarika yakɨ haineme xepɨ'erie, Kakaɨyari 'ɨtetsatɨ kaninaki'erieka

mɨkɨ 'iyari mɨtatsiyetuiri tataɨta mɨyekanikɨ? 6 Peru mɨkɨ waɨkawamekɨ matsi


'aixɨa tiuka'iyaritɨ pɨtatsiparewie. 'Ayumieme 'utɨarikaya mɨpaɨ kanaineni:


«Kakaɨyari kaniwaraye'unieka mɨkɨ memɨyuti'ɨre,
matsi tixaɨtɨ memɨkatehayuyeitɨa 'aixɨa katiniuka'iyarini
wahetsiemieme».
7 'Ayumieme xekeneyuwaɨriyani Kakaɨyari mɨtixe'aitɨakakɨ. Xekenaye'unieka

kauyumarie, mɨkɨ pɨyuta'una xehetsɨa. 8 Kakaɨyari hetsɨa 'ahurawa


xekeneukɨni, mɨkɨta xehetsɨa 'ahurawa payani. 'Axateyuruwamete


yumamatetsie xekeneuyu'itiexɨa. Xekeneyu'itieka yu'iyaritsie huta
'iyariyari xemexeiyatɨka. 9 Mɨpaɨ xeketenemaika kexemɨte'uximatɨarie,

xekeneutitsuanani meta xekeneyuhiwerieka. Xenanai hiwerika ke'ayani,


meta xetemawierika nutuixiya kehɨkɨtɨni. 10 Ti'aitame hɨxie, tixaɨtɨ

xekatehɨkɨtɨtɨ xekenayuyeitɨaka, mɨkɨ mamariwawemete pɨxe'ayeitɨani.


11 Ne'iwama, hipame xepɨkawaniukimaka. Kemɨ'ane yu'iwa hetsie

mɨtiuhɨpa, mɨpaɨ tiyurienetɨ piniukima 'inɨari niukiyari, meta 'inɨari


niukiyari pɨ'uxiwe'erieka, merikɨ xɨka 'inɨari niukiyaritsie petiuhɨpani,
kemɨ'ane 'inɨari niukiyaritsie yamɨkatikamie hepaɨ pepɨyɨane, 'itsɨkame
hepaɨ xeikɨa pepɨyɨane. 12 Xewitɨ tawarita pɨmawe 'inɨari niukiyari munetɨa,

meta kemɨ'ane mɨ'itsɨkame, mɨkɨ kaniyɨweni mɨtatsitawikweitsitɨanikɨ meta


mɨtiyuka'unanikɨ. ¿Ketita 'ekɨ peti'a'erie 'ahepaɨ tewi hetsie pemɨtiuhɨpanikɨ?
2051  Tsatiyaku 4

'Atsixepɨkatemate 'uxa'a kemɨtiyɨni


13  Neuxei hikɨ xeme xekeneu'enana mɨpaɨ xemutiyuane: «Hikɨri yatɨ
'uxa'a tepɨyehu mɨkɨ kiekaritsie yanutsu muwa tepe'uwani, xeiwiyari
tepeyurieni, mana tepeyuharerutani meta tepɨtehe'iwatɨweni». 14 Xeme  

'atsixepɨkatemate 'uxa'a kemɨtiyɨni. ¿Tita kuta yutukari xete'erie? 'Aɨxi xeikɨa


xekanihɨkɨtɨni. Mɨkɨ 'epɨkareutere xeiyarietɨ, kwitɨwa kaniukumamawereni.
15 Matsi peuyewetse mɨpaɨ pɨta xemutiyuaneni: «Xɨka Ti'aitame mɨpaɨ

tinakeni, tekaniu'uwakuni meta mɨpaɨ tekateniyuriekakuni». 16 Hikɨ matsi


xepɨtekuxata xeikɨa kexemɨte'uyuti'ɨre. Naime mɨpaɨ kexemutiyuane


yuhepaɨtsita, 'axaxepɨteyurie. 17 Kemɨ'ane yamɨkatiyuriene timaitɨtɨtɨ,

mɨkɨ 'axakatiniyurieneni.

Mari'itɨarika xikutsixi wahetsiemieme

5   Hikɨtsɨ
xekeneu'enana, xeme xikutsixi: xekeneutitsuanani
1

xekeneutihiwani mɨpaɨ xeteha'eriwatɨ 'uximatɨarika mɨxe'axirɨmekɨ.


2 Ketita xemɨtehexeiya katiniutipɨne, xe'ixurikite tepaxi mekaniutikɨme.

3 Xehuru meta xepɨrata tepɨayari pɨtixaxainiri. Xainimeyari pɨtihekɨata


xehepaɨtsita, tai hepaɨ xewaiyari kanitixɨtsitɨamɨkɨ. Tsepa waɨkawa


xemɨte'ukuxeɨri xemɨtehexeiyanikɨ, mɨkɨ kanixeka'unamɨkɨ tukari
tapareyu. 4 Xekeniwaru'eni memutihiwa xehepaɨtsita, xewaxata

mete'uta'uximayataku xemɨkatewarupitɨa. Te'uximayatamete wahiwari


Ti'aitame Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye kaniu'enieni. 5 Xemeri xete'ukahiwe'erietɨ

xeikɨa kwiepa xepu'uwakai, kemɨxetinake xeikɨa xepɨteyuriekai.


Xepɨyuwaiyatɨakai xeikɨa xemɨkwi'iwakɨ. 6 Xepɨwaxanetakai meta

xepɨwakwikai kemɨ'ane heitseriemekɨ memu'uwakai, mɨkɨ mepɨkayɨwawekai


yuhetsie memɨtanuanikɨ.

Xepɨkawaɨripieka xete'uka'eniwatɨ
7 'Ayumieme ne'iwama, xete'uka'eniwatɨ xepɨkawaɨripietɨkani, mexi
Ti'aitame xetakwewieka. Kamɨ kwiepa muka'etsa xekeneuxeiya, mɨkɨ
'ikwaxi takwewietɨ pɨkawaɨripie kepaukake mɨtikaxuawere, kawaɨripietɨ
pɨta'ikwewa kepauka mukawiwiyetsie. 8 Xemeta yaxeikɨa xekeneti'uka

xeta'ikwewatɨ, xepɨkawaɨripietɨkani Ti'aitame munuanitsie kanaye'aximeniri.


9 Neuxei ne'iwama, niuki xepɨkaxɨatɨaka yu'iwama wahepaɨtsita, kapa

xe'anutaxɨriyanikɨ. Mɨkɨ 'itsɨkame kitenie kaniutiweniri.


10 Ne'iwama Kakaɨyari niukametemama xekeniwa'ɨkeni, mete'uka'eniwatɨ

meta mekawaɨripietɨ, Ti'aitame hetsiemieme kememɨtekuxatakai. 11 Yurikɨ  

'aixɨa mepɨ'itɨarie kemɨ'ane mete'uka'eniwatɨ memu'uwa. Xepu'enana Kuwi


kemɨtiuka'eniwakai, mɨpaɨta xepɨtehetima 'arike Ti'aitame kemɨtiyetuiri,
Ti'aitame kwini mieme mɨtiyukanenimaya meta mɨreuyehɨwirieni kanihɨkɨtɨni.
12 Tsepa naimekɨ ne'iwama, xepɨkayɨhɨritɨaka, taheima miemekɨ,

kwiepa miemekɨ, tsepa kemɨtititakɨ xexatatɨ. Xɨka xeyuwaɨriyani,


«huu» xekeneutiyuaneni xeikɨa. Mexɨka xekayuwaɨriyani «hawaikɨ»
xekeneutiyuaneni xeikɨa, kapa xehetsie tiuhɨiwatɨ 'ayanikɨ.
Tsatiyaku 5  2052

13  Xɨka xeme xewitɨ tiuka'eniwani, keyutanenewieni. Mexɨka xewitɨ


yutemawieka, ke'utakwikani. 14 Xɨkata xeme xewitɨ tikuyeni, 'ukirawetsixi

memuyutixexeɨriwa kewarutakwewieni memuyutanenewienikɨ


hetsiena mieme, hatseiti meke'itawirieni Ti'aitame me'ahɨawetɨ.
15 Kememɨteyunenewie yuri mete'erietɨ, tikwikame 'aixɨa reu'erietɨ

kanayeimɨkɨ, meta Ti'aitame kanenukuketɨamɨkɨ. Yaxeikɨata, xɨka


'axatiuyurieni, mɨkɨkɨ pɨreuyehɨwiyarieni. 16 'Ayumieme hipatɨ mexe'eniekaku

xekeneyuhekɨatani xɨka 'axaxete'uyurieni, xemɨyunenewiekakɨ yuxexuitɨ


yuhetsiemieme yunaitɨ, mɨpaɨ 'aixɨa xeteheu'erietɨ xemakɨnekɨ. Kemɨ'ane
heitseriemekɨ yamɨtikamie, mɨkɨ nenewierieya waɨkawa katinikemaka
meta kani'enierieka.
17 'Eriyaxi tahepaɨ tewi hɨkɨtɨtɨ. Matsi kepauka, waɨkawamekɨ yuwaɨriyatɨ

puyutanenewi mɨkakawiyekɨ, meta 'ana kwiepa pɨka'ukawiyexɨ haika wiyari


heimana 'ataxewi metseri. 18 Tawarita 'uyutanenewieku 'ana kaniukawiye,

meta kwiepa 'ikwaxite katiniutixuawere.


19 Ne'iwama nemɨxenaki'erie, xɨka xewitɨ xeme niuki yuri maine

hetsie tiwiyatɨ tiuhayewa, meta xewitɨ xɨka hutarieka 'i'atɨani,


20 mɨpaɨ xeketenemaika, kemɨ'ane hutarieka mi'atɨa 'axatiyuruwame

kemɨtiuhayewakai, mɨkɨ tukarieya kaniutawikweitsitɨani mɨkamɨnikɨ,


meta waɨkawamekɨ 'axakemɨtiuyuriekai hetsiena kaniutanuani.
Pekuru
Meitanɨ'axɨa mexɨakame xapayari

Waɨritsika

1   Ne Pekuru nɨ'ariekame, Ketsutsi Kɨritsitu hetsɨa mieme.


1

Nekanixewaɨritɨaka xeme xemanayexeiyarie xemeukuyaxixɨa teɨteri


watsata, punitutari, karatsiyatari, kaparutsiyatari, 'atsiyatari meta
witiniyatari watsata xemetitei hikɨ. 2 Xekananayexeiyarieni Kakaɨyari

mɨta'ukiyari kemɨtimaikai meripaitɨ, 'Iyarieya xepatakaku xekaniyɨaka,


Ketsutsi Kɨritsitu mumieriekɨ, xemeta xekaniu'itiyani xuriyayakɨ,
xemɨyuwaɨriyanikɨ yaxemɨtekahunikɨ kemaine:

Kwinimieme 'aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme, kexepitɨaka yu'iyaritsie


xemɨka'uximatɨariekakɨ.

Tukari ketemɨtepitɨarie mexi teta'ikwewa yuri tete'erietɨ


3  'Aixɨaketikuxaxatsiwani Kakaɨyari, Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu
mu'ukiyarieya, waɨkawamekɨ kemɨtiuyukanenimaya, hutarieka
kataniutinuiwitɨani Ketsutsi Kɨritsitu mɨkite watsata manukuketɨariekɨ,
tukari temexeiyanikɨ mexiteta'ikwewa yuri tete'erietɨ, yuniwema
katanayeitɨani, 4 'ayumieme tahetsie katininakimɨkɨ tita 'asimɨkatiyɨwe,

mɨkatipɨniwe meta mɨkatiyeiwe, tita muyuawitsie mɨre'ɨwiyarie


xehetsiemieme. 5 Xemetsɨ yuri xete'erietɨ xekani'ɨwiyarieka Kakaɨyari

tɨrɨkariyayakɨ. 'Ayumieme xekanitawikweitsitɨariekuni, kemɨtimatsiɨkɨni


xewikweitsitɨatɨ tukari 'aye'ayu kepauka mɨtapare. 6 Mɨpaɨ xetemaitɨ

xekaniyutemamawieka, tsepanetɨ hikɨ 'ayewaɨkawamekɨ xemɨte'ukakukwine


xe'inɨatsietɨwetɨ yapaɨmexɨa. 7 Huru, tsepanetɨ mɨxɨwe, taikɨ kwaxiyarietɨ

waɨkawa kanixawatuni. Xemeta yuri kexemɨte'erie mɨpaɨ pɨ'ane, huru


kemɨkaraye'axe matsi mɨkɨ waɨkawa katinaye'aka, mɨpaɨ xete'inɨatsietɨ
matsi xeyɨwawetɨ xekanakɨnikuni, Kakaɨyari 'aixɨa pɨtayɨni xehepaɨtsita,
meta witsipɨtixexeiya kepauka Ketsutsi Kɨritsitu matsiɨkɨtɨ mayani.
8 Xeme xepinaki'erie tsepa hatsuaku xemɨka'ixeiyawawe, tsepanetɨ hikɨ

xemɨka'ixeiya, hetsiena yuri xemɨte'erie, 'ayumieme xepɨyutemamawie


'anayuhayewakamekɨ meta witsi'aneme kexemɨtepitɨarie, 9 'ayumieme yuri

xekateni'erieka, mɨpaɨ xe'itɨarietɨ xekaniutawikwetsitɨarieni.

2053
1 Pekuru 1  2054

10  Kakaɨyariniukametemama, mɨkɨ wikweitsitɨarika hepaɨtsita


mepɨte'utiwau meyukweriwayurietɨ kepauka memɨtekuxatakai
kexemɨtemikienikekai hepaɨtsita. 11 Mepɨtewautɨwekai kepauka mɨxatakai,

kemɨ'ane tukari mɨhekɨatakai Kɨritsitu 'Iyarieya wahetsie mɨtiwiyakai,


yakatiyɨwekaku 'akuxi 'Iyari pɨtihekɨatakai Kɨritsitu kemɨtikwinekekai, 'arike
witsi'anetɨ kemɨrayanikekai. 12 Mɨkɨri mɨpaɨ mepɨte'u'ɨkitɨarie, yuhetsiemieme

mɨpaɨ mepɨkayɨakai kememɨtehɨritɨariekai, tame pɨta tahetsiemieme


mepɨyɨakai mɨkɨ hepaɨtsita. Xemetsɨ hikɨ wikweitsitɨarika hepaɨtsita
xepɨte'utahɨawarie wahepaɨ, texaxatamete yametenixekuxaxatɨwakaitɨni,
'Iyari Mɨtiyupata hetsie metewiyatɨ taheima meyenɨ'arie. Kakaɨyari niuki
tuayametemama mɨpaɨ mepɨtemaikakeyu kexemɨte'utahɨawarie.

Kexemɨte'upatsie, mɨpaɨ xeketeneu'uwani


13  'Ayumieme xekeneyuha'aritɨaka yu'iyaritsie 'aixɨa 'anemekɨ xeteku'eriwatɨ,
xeketeneyu'aitɨaka, naimekɨ xeta'ikwewatɨ 'aixɨa kexemɨ'itɨarieni kepauka
Ketsutsi Kɨritsitu matsiɨkɨtɨ mayani. 14 Tɨɨri yamemɨtekahu wahepaɨ xeyɨatɨ,

meripai hepaɨ xepɨkateyumaika, kexemɨteyukahiwe'eriekai 'atsixekatemaitɨ


'ana. 15 Kemɨ'ane mɨxe'uta'ini kanipatsieka, 'ayumieme xemeta mɨkɨ

hepaɨ xe'anenetɨ xekenakɨni, hetsiena mieme xekenepatsieka naimetsie


kexemɨte'u'uwa, 16 mɨpaɨ mɨre'uxakɨ: «Xeme xekenepatsieka nehetsiemieme,

ne nemupatsiekɨ». 17 Mɨkɨ yɨkɨ katiwaxeiyatɨ kaniwa'inɨatani kememɨteyurie


yuxexuitɨ, mɨya mɨ'ane xɨka xe'utahɨawe yu'ukiyaritɨme, xe'eyemakatɨ


'aixɨa xete'ixeiyatɨ xekeneyɨaka mexi'akuxi 'ena xe'u'uwa 18 mɨpaɨ xetemaitɨ,

tita mɨtipɨniwekɨ pɨratakɨ, huru hepaɨ, mɨkɨkɨ xepɨka'unanaiya kepauka


xemuxɨnarie 'uxa'atɨni warie yakɨ xeikɨa xemɨka'u'uwanikɨ, xetutsima
kememɨtexe'ɨkitɨakai, 19 xepuxɨnarie Kɨritsitu xuriyayakɨ kwini mieme

matsi mɨraye'axekɨ, mɨkɨ mawari hepaɨ muxa nunutsi hepaɨ kaniumierieni,


hetsiena karahɨiwakaku, 'aixɨa 'anetɨ mawari mayanikɨ. 20 Kwie  

kanetɨariewekaku 'akuxi, Kakaɨyari yakatinimaikaitɨni kemɨtiyurienikekai


mɨkɨ. Tukari 'aye'aximekaku, xeiyarietɨ kanayani xehetsiemieme. 21 Yuri

xepɨte'erie Kakaɨyari Kɨritsitu hetsie yatixepitɨakaku, xeme xehetsiemieme,


Kakaɨyari kanenukuketɨani mɨkite watsata, witsi'aneme kanayeitɨani yuri
xemɨte'eriekakɨ, meta kexemɨteta'ikwewani.
22 Xekaniyu'itirieni yu'iyari, tita yuri mɨrainetsie yaxetekahutɨ 'Iyarieya

xeparewiekaku, 'ayumieme yu'iwama yurikɨ xekeniwanaki'erieka, 'aixɨa 'iyarikɨ


xekeneyunaki'erieka waɨkawamekɨ. 23 Xemetsɨ hekwamekɨ xekaniutinunuiwa,

'imɨari mɨpɨniwe hetsie xepɨka'utinexɨa. Mɨkapɨniwetsie pɨta xeputinexɨa,


Kakaɨyari niukieya mayeniere yatixepitɨakaku yuheyemekɨ 'amɨtiteriwe.  

244«Yunaitɨ teɨteri tupiriya hepaɨ mekani'aneneni,

naitɨ witsikememɨ'anene tuturi 'ɨxapa mieme,


tupiriya pɨtiwauke meta tuturiyari pɨkawiwike,
25 Perutsɨ Ti'aitame niukieya yuheyemekɨ 'apɨtiteriwe».
Mɨkɨ niuki mɨxata, niuki 'aixɨa manuyɨne kanihɨkɨtɨni xemutaxatɨarie.

2  'Ayumieme, xeketeneuhayewa 'axaxeteyurietɨ naime meta


1  

xete'itawatɨ, yakɨxeikɨa xepɨkatekuxatani, xepɨkateyukananaimaka,


2055  1 Pekuru 2

hipame xepɨkawaniukimaka, 2 tɨɨri xike memutinunuiwaxɨ wahepaɨ


pɨta xekenehiwe'erieka retsi 'iyaritsie mieme mɨkahatuiyarie. Mɨkɨkɨ


xekanitiwawerikuni, xewikweitsitɨarietɨ xekanakɨnikuni, 3 Hikɨri  

xekane'inɨata, Ti'aitame 'aixɨa kemɨtiuka'iyari.

Tete hepaɨ kemɨ'ane mayeyuri


4  Kɨritsitu
tete mayeniere kanihɨkɨtɨni, teɨteri memitixani'eri, peru Kakaɨyari
kanenayexeiya. Mariwemekɨ 'aixɨa mɨtixeiyarienikɨ. Kepauka hetsɨana
xemɨye'axe 5 xemeta tetexi kemɨtiu'uitɨariwa kii mayanikɨ yaxeikɨa xeme

xe'ayenenieretɨ xepɨti'uitɨarieni kii xemakɨnekɨ 'iyaritsie mieme. Mawari


wewiwamete xekenakɨni Kakaɨyari hetsiemieme xepatsietɨ, xemixatɨanikɨ
mawari 'iyaritsie mieme kemɨtinake Kakaɨyari, Ketsutsi Kɨritsitu
xeparewiekaku. 6 'Ayumieme mɨpaɨ pɨre'uxa:

«Neuxei, Tsiyunitsie nekanitakeni


tete manayexeiyarie tsikurita mieme,
waɨkawa mariwetɨ kemɨ'ane yuri mɨti'erie hetsiena
hatsuaku pɨkatiyutewinɨaka».
7 Kwinimieme mariwemekɨ witsixepɨte'ixeiya, xeme yuri xemɨte'erie,

peru yuri memɨkate'erie wahepaɨtsita pɨta kemaine,


«Kii wewiwamete tete memutixani'eri,
matsi mɨkɨ tete 'itsikina mieme kanayani»,
8 metatsiere mɨpaɨ paine:

«mɨkɨ tetetsie mepɨtiketamɨre


meta tete mɨwarekaxɨrieni kanihɨkɨtɨni».
Mɨkɨ mekaniutiketamɨreni niukitsie yamemɨkatekahukɨ, mɨpaɨ
memɨteyurienikɨ memɨ'ayumiemetetɨkaikɨ.
9 Xeme pɨta xeime nuiwari xekanihɨkɨtɨni xemanayexeiyarie, Mawari

wewiwamete ti'aitamete hetsɨamiemete, nuiwari xemɨpatsie, Kakaɨyari


yuteɨterima mɨxe'ayeitɨa, xemɨtehekɨatanikɨ mariwemekɨ kemɨtiyuriene
kemɨ'ane mɨxe'uta'ini xemɨtehayewakɨ yɨwipa xe'u'uwatɨ, mɨkɨ hekɨariyayatsie
pɨta xemu'uwanikɨ mɨmariwetsie. 10 Meripaitɨ nuiwari xepɨkahɨkɨtɨkai, hikɨri

Kakaɨyari teɨterimama xekanihɨkɨtɨni, meripaitɨ xepɨkanenimayatsiekai,


hikɨri xeputinenimayatsie.
11 Nenaki'erima kɨkamete xekanihɨkɨtɨni ku'uwamete xekanihɨkɨtɨni,

'ayumieme mɨpaɨ nekatinixetuikani, xemɨtehayewakɨ yaxeteyurietɨ


kemɨtiyukahiwe'erie waitsie tiwiyatɨ, mɨkɨ hiwe'erika ta'iyari hamatɨa
kaniyukwitɨweni. 12 Hipame nuiwarite watsata 'aixɨa 'anemekɨ xekeneyɨaka,

xɨka mɨpaɨ xeteyurieka, tsepa memɨxeniukima 'axaxemɨteyurie


me'utiyuatɨ, 'aixɨa 'anemekɨ xemɨteyuriekɨ mexexeiyatɨ 'aixɨa me'utiyuatɨ
Kakaɨyari hepaɨtsita mekanakɨnikuni, mɨkɨ tukari 'aye'ayu kepauka
mɨwatawikweitsitɨani.

'Itsɨkate ketemɨtewareu'enieka
13  Ti'aitame
hetsɨa xemɨmiemetekɨ, yaxeketenekahuni kememutiyuane
'itsɨkate heitserie memexeiya teɨteri watsata, yaxeketenekahuni kwiepa
1 Pekuru 2  2056

ti'aitame kemaine mɨkɨ mɨmariwekɨ. 14 Yaxeketenekahuni kuwexinaruritsixi


kememutiyuane, kwiepa ti'aitame mɨwareyenɨ'axɨakɨ memɨwaraye'eritɨanikɨ


mɨkɨ 'axamemɨteyurie, 'aixɨa memɨtewatahɨawekɨ mɨkɨ 'aixɨa memɨteyurie.
15 'Ipaɨ kani'aneni tita Kakaɨyari mɨtinake, xeme 'aixɨa xeteyurietɨ

xemenukanakakɨ yakɨ xeikɨa kememutiyuane teɨteri 'atsimemɨkatemate.


16 Xekanixɨxɨnini, peru xexɨxɨnitɨ heitserie xehexeiyame 'axaxemɨteyuriekakɨ

xepɨkayu'erieka, Kakaɨyari te'uximayatametemama pɨta xekanihɨkɨtɨni.


17 Waɨkawamekɨ 'aixɨa xeketeniwaxeiyani yuxexuime: xekeniwanaki'erieka

'iwamarixi, Kakaɨyari xekenayemakaxeni, kwiepa ti'aitame mariwemekɨ


'aixɨa xeketenexeiyani.
18 Te'uximayatamete, yaxeketenekahuni kememutiyuane xekutsiyarima

naimekɨ xetewareuyehɨwirietɨ, 'aixɨa memɨte'u'iyari memɨka'ayu'eririya


nepɨkawaxata xeikɨa, matsi memɨtsetse'ita kememutiyuane
yaxeketenekahuni. 19 'Aixɨa pɨtikɨhɨawarɨwani xɨka hiweritɨarieka

Kakaɨyari ha'eriwatɨ, xɨka tiukakukuineni heitseriemekɨ ka'itɨarietɨ. 20 Peru,


¿titakɨ 'aixɨa xetekɨhɨawarɨwani xɨka xete'uka'eniwani, 'axaxete'uyurieka


xeikɨa xe'utiweiyani? Matsi pɨta 'aixɨa xeteyurietɨ xɨka xe'utiweiyani
xete'uka'eniwani, Kakaɨyari 'aixɨa pɨtixetahɨawe. 21 Mɨpaɨ 'ayumieme

xeputa'inierie, Kɨritsitu pɨtiukwinixɨ xehetsiemieme, 'inɨari xepitɨatɨ,


xemiweiyanikɨ mɨkɨ kemɨtiyurienekai.
22 «Mɨkɨ 'axapɨkatiuyuri,
nanaimarika tetana pɨkaxuawekai».
23 'Axatikɨhɨawarɨwatɨ 'axapɨkatiwarutahɨawixɨ, tikwinetɨ 'atsipɨkahainekai

kename 'axawayurienikekai, matsi kaniyuyetuani kemɨ'ane heitseriemekɨ


mɨwa'inɨata 'aixɨa miyurienikɨ. 24 Mɨkɨ yuwaiyaritsie kanititɨni

tita 'axatemɨte'uyuri kɨyetsie mukawiyatsie, tame te'utixɨnarieme


'axatemɨkateyuriekakɨ 'uxa'atɨni warie, temayenenierenikɨ pɨta heitseriemekɨ
yatetekahutɨ. Mɨkɨ mɨtiukwinitɨariekɨ, xeme 'aixɨa xeteheu'erietɨ
xepayeitɨarie. 25 Matsi muxatsi memeuyexɨri hepaɨ xepɨyɨakai, hikɨrixɨa

ta'aurie xe'axɨrieka muxatsi wahɨwemetsie xepɨte'uwi, kemɨ'ane xe'iyari


mɨ'ɨwiya hetsɨa.

Kemɨreuyewetse yamemɨteyuriekakɨ meyu'ɨitatɨ

3   'Ukari
yaxeikɨa, yaxeketenekahuni kememutiyuane xekɨnama, mɨpaɨ
1

xeteyuriekaku, tsepa hipatɨ yamemɨkatekahu niuki kemaine, wa'ɨitama


'aixɨa 'anemekɨ xe'u'uwakaku yuri mepɨteta'eritɨarieni 'atsixeka'utiyuanekaku,
2 mexexeiyatɨ kexemɨte'u'uwa Kakaɨyari xehayemakatɨ xe'itiyatɨkaitɨ.

3 Kexemɨteyukemaritɨa, herie miemekɨ xeikɨa xepɨkamariwani,


kexemɨteyutsa'a yɨkɨpatsie, hurukɨ kexemɨte'atikuka, kexemɨte'enakatɨkɨ


'ixuriki. 4 Matsi xekenemariwani kexemɨ'anene yutaɨta hakewa

mɨkahematsiɨkɨ herie, yu'iyaritsie pɨta. Xɨka xe'iyari ka'ayu'eriyani xɨka


kayuwatɨ 'umaka, mɨkɨ matsi witsipɨrekemari mɨkapɨniwekɨ, kemɨ'ane mɨpaɨ
mɨ'ane, Kakaɨyari kwinimieme mariwemekɨ 'aixɨa pɨtixeiya. 5 'Ukari meripaitɨ

'amemu'uwakai memɨpatsiekai Kakaɨyaritsie miemekɨ, memɨta'ikwewakai


yuri mete'erietɨ hetsiena, mɨkɨ mɨpaɨ mepɨteyukemaritɨakai yametekahutɨ
2057  1 Pekuru 3

kememutiyuanekai wakɨnama. 6 Tsara meta yakatinikamiekaitɨni 'Apɨrahami


kemainekai, ti'aitame katinitamare. Xemeta niwemama xekanakɨne hepaɨna


'aixɨa xeteyurietɨ, xekamamatɨ xɨka xemariutsieka.
7 'Ukitsi meta yaxeikɨa, xetemaiwawetɨ yu'ɨitama wahamatɨa xekeneutiteni,

mɨpaɨ xetemaitɨ, xehepaɨ memɨkatɨrɨkawikɨ yuwaiyaritsie, mariwemekɨ 'aixɨa


xeketeniwaxeiyani, mɨpaɨ xetemaitɨ, mexeteɨtakaku wahetsieta pɨtinake
tukari memɨmikienikɨ xehamatɨa. Mɨpaɨ xɨka xeteyurieka xenenewieri
pɨka'anunamieni.

Yaxeketeneyurieka xe'iyari kaxe'utatienikɨ


8  'Imatɨrieka yunaitɨ xekeneyuxewini kexemɨteyɨkɨhɨawe, xekeneyuxewini
'axeikɨa xeyutemamawietɨ xeyuhiwerietɨ nutsu, xekeniwanaki'erieka
'iwamarixi, xeketeneyukanenimayaka, xepɨka'ayu'eririyani.
9 'Axaxete'upitɨarieme 'axaxepɨkawayurieni, 'axaxete'utahɨawarieme

'axaxepɨkatewakɨhɨaweni, matsitsɨ xekeneutawawiri Kakaɨyari 'aixɨa


memɨ'itɨarienikɨ pɨta, 'ayumieme xeputa'inierie, xehetsie mɨtinakenikɨ 'aixɨa
xemɨ'itɨarienikɨ.
10 «Kemɨ'ane minaki'erimɨkɨ tukari,
kemɨ'ane mixeiyamɨkɨ tukari 'aixɨa mɨ'ane,
ketihayewani 'axa'utaitɨ yunenikɨ,
ketihayewani yutetakɨ 'itarikakɨ tikuxatatɨ.
11 Ke'iku'eirieni tita 'axamɨti'ane, 'aixɨa ketiyurieneni pɨta,
ketikuwauni 'aixɨa mɨtiwaxeiyanikɨ teɨteri, keyumexɨitɨaka mɨkɨkɨ.
12 Ti'aitame kaniwaxeiyani mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu,
meta wanenewieri kani'enieka,
matsi 'axapɨtiwaxeiya mɨkɨ 'axamemɨteyurie».
13 Mɨkɨ meta, ¿kepaikɨtsɨ 'axapɨxeyurieni xɨka xeyuwaɨriyani hikɨ

xemɨyumexɨitɨakakɨ tita 'aixɨa mɨti'ane hepaɨtsita? 14 Metsɨ xɨka


xete'ukakukwineni heitseriemekɨ yaxemɨtekahukɨ, xekeneyutemamawieka


matsi. «Xepɨkawamakarɨka, xepɨkayuxamurieka». 15 Matsi yu'iyaritsie

xekenayemakaxeni Ti'aitame Kɨritsitu kemɨtiupatsie. Yuheyemekɨ


xekeneha'aritsieka xemɨtiniunikɨ tita xemɨtekwewietsie mieme,
yaxete'ikɨhɨawetɨ kemɨ'ane mɨxeta'iwawiya. Mɨpaɨ xetekuxatatɨ
xepɨka'ayu'eririyani xeikɨa, matsi xekenayemakaxeni kemɨ'ane
mɨxeta'iwawiya, 16 xe'iyari 'aixɨa 'anekaku kaxetate'akaku. Mɨpaɨ

kememɨtexeniukima, mɨkɨ hepaɨtsita mepɨyutetewiyani mɨkɨ memɨxeniukima


kexemɨteyurie 'aixɨa 'anemekɨ, Kɨritsitutsie xetewiyatɨ kexemɨyɨa. 17 'Aixɨa

kaniyɨmɨkɨ xɨka xete'ukakukwineni 'aixɨa xemɨteyuriekɨ, xɨkate mɨpaɨ


tinakeni Kakaɨyari, peru 'axaxemɨteyuriekɨ pɨkatixaɨ.
18 Kɨritsitu xeimieme xeikɨa kaniumɨni tita teɨteri 'axamemɨteyurie

hepaɨtsita, kemɨ'ane heitseriemekɨ yamɨtikamiekai, mɨkɨ kaniumɨni


tame heitseriemekɨ yatemɨkatekahu tahetsiemieme, mɨtatsi'aye'atɨanikɨ
Kakaɨyari hetsɨa. Kemɨtitewitɨkai, kaniumierieni, yu'iyari kemɨrexeiyakai,
panutanieritɨarie. 19 Mɨpaɨ 'anetɨ kaneyani, pɨwarutaxatɨa 'iyarite

memanutaxɨriyakai. 20 Mɨkɨ meripai mepɨkayuwaɨriyakai yamemɨtekahunikɨ



1 Pekuru 3  2058

kepauka Kakaɨyari mɨta'ikwewakai tiuka'eniwatɨ 'ana Nuhexi


'amuyeikakaitsie, mexi'akuxi kanuwa 'amɨpa wewiekai. Mɨkɨtsie meyetetɨ
meyu'atahaikatɨ meputawikwei memutihautsie. 21 Mɨkɨ 'inɨari kanayani,

'ɨyarika kani'inɨaritɨni. 'Ɨyarikakɨ xewaiyari xepɨkahauxina kemɨtikwiema,


mɨkɨkɨ matsi xe'iyari kaxetate'akaku xepɨyuhɨritɨa Kakaɨyari xe'eniekaku.
Mɨpaɨ xepɨteyuwikweitsitɨa hikɨ, Ketsutsi Kɨritsitu manukukekɨ. 22 Mɨkɨ  

Kakaɨyari tserieta 'apuwe muyuawitsie paitɨ heyaka, niuki tuayamete, heitserie


hexeiyamete meta tɨrɨkariya hexeiyamete yunaitɨ yamepɨtekahu kemaine.

'Aixɨa xeketenaye'atɨa kexemɨte'uhɨritɨarie


Kakaɨyari 'imikierieya hepaɨtsita

4   'Ayumieme,
Kɨritsitu yuwaiyaritsie kemɨtiukwinixɨ tahetsiemieme,
1

xemeta xekeneyuha'aritɨaka xemɨtekwinitɨarienikɨ, hepaɨna xeteyumaitɨ,


tamɨtsɨ kemɨ'ane yuwaiyaritsie mɨtiukwinixɨ katiniuhayewa 'axatiyurienetɨ.
2 'Ayumieme mexi'akuxi yuwaiyaritsie 'ayeniereni, tiukahiwe'erietɨ

pɨkayɨaneni, teɨteri kememɨte'ukahiwe'erie, matsi pɨta Kakaɨyari kemɨtinake


katiniyurienemɨkɨ. 3 'Ariri tukari manuyetɨatsie tukari xeputsewixima

yaxeteyurietɨ kemɨtiwanake nuiwarite, xekaniku'uwani xerukuyatɨwetɨ


xeikɨa, xete'ukahiwe'erietɨ, xetarɨwetɨwetɨ, xeku'ixɨaratɨwetɨ, xeku'ietɨwetɨ,
meta tetexi xewarayexeiyatɨ memɨxani'eriwa. 4 Mɨpaɨ xemɨkateyuriekɨ

hikɨ mekanihɨxiyaka, xeme wahamatɨa xemɨka'utananautsakɨ wahepaɨ


xeyutatuatɨ xemɨtɨmaiyarienikɨ, 'ayumieme 'axamekatenixekɨhɨaweni.
5 Kaneuyewekamɨkɨ mɨkɨ memɨtiniunikɨ yuhetsiemieme kepauka

mɨwata'iwawiya kemɨ'ane 'amuwe ha'aritsietɨ memayeneniere meta


mɨkite yunaitɨ. 6 'Ayumieme teɨteri memukwi mekaniutaxatɨarieni

hepaɨtsitana niuki 'aixɨa manuyɨnekɨ, memɨta'iwawiyarienikɨ yuwaiyaritsie


teɨteri kememɨ'itɨariwa, yu'iyaritsie pɨta memayenenierenikɨ Kakaɨyari
kemɨrayeniere.
7 'Ariri kanehuraniri naitɨ yamɨraye'anikɨ. 'Ayumieme xekeneyunenewieka

'aixɨa 'anemekɨ xetemaiwawetɨ xekeneyɨaka, mɨkɨkɨ xeyɨkɨhɨawetɨ.


8 'Ikɨ naimekɨ, xekeneyunaki'erieka yuheyemekɨ, naki'eriya naime

katinanuyeitɨwani waɨkawa 'axamɨti'anene. 9 Yukie xekeneyunaki'erieka


xekaniukixietɨ. 10 Kakaɨyari kemɨtixepitɨa yuxexuime, mɨpaɨ


xeketeneyuparewieka, kexemɨte'uhɨritɨarie Kakaɨyari 'imikierieya hepaɨtsita


mɨmɨire hepaɨtsita, mɨpaɨ 'aixɨa xeketene'uximayaka. 11 Xɨka niukametɨni,

Kakaɨyaritsie mieme 'utaniutɨ ketikuxatani. Xɨka tiparewiwametɨni, mɨpaɨ


ketiwaparewieka Kakaɨyari kemɨtitɨrɨkariya. Mɨpaɨ xeteyuriekaku, Ketsutsi
Kɨritsitu yatixepitɨakaku, Kakaɨyari witsikatinikuxaxatsiwamɨkɨ naimekɨ.
Mɨkɨ witsiketikɨhɨawarɨwani, tɨrɨkariya kepitɨarieka yuheyemekɨ tsepanetɨ
xeitsienituyari wiyari manuyekɨka. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.

Kɨritsitutsie tiwiyatɨ kemɨtiyurieni tiukakukwinetɨ


12  Nenaki'erima,
xepɨkahɨxiyaka xe'inɨatsietɨwetɨ tsepa taikɨ,
kexemɨtenewiekɨ mɨpaɨ xemɨ'itɨarieximekɨ. 13 Matsitsɨ, kexemɨteyuxewi

2059  1 Pekuru 4

Kɨritsitu hamatɨa, xete'ukakukwinetɨ mɨkɨ mɨtiukwinixɨ hepaɨ, mɨkɨkɨ


xekeneyutemamawieka, mɨkɨ meta, xɨka mɨpaɨ 'aneni, kwinimieme
xekaniyutemamawiekakuni kepauka matsiɨkɨtɨ mayani witsi'anetɨ.
14 Xɨka 'axaxetekuhɨawarɨwani Kɨritsitu hetsɨa xemɨmiemetekɨ,

xekeneyutemamawieka, mɨpaɨ xetemaitɨ, 'Iyari witsimɨ'ane xehetsie pɨtiwiya,


Kakaɨyari 'Iyarieya hɨkɨtɨtɨ, wahetsɨa 'axapɨtikuxaxatsiwa, xehetsɨa matsi
'aixɨa pɨtikuxaxatsiwa. 15 'Aixɨa pɨkayɨni xɨka xewitɨ xeme tiukakukwineni

mɨtiyumemiwakɨ, mɨtinawayakɨ, 'axamɨtiyurienekɨ, maniuwekɨ. 16 Matsi xɨka


tiukakukwineni Kɨritsitu hetsie mɨtiwiyakɨ, pɨkayutewiyani, Kɨritsitu hetsɨa


miemetɨtɨ mɨpaɨ ke'itɨarieni matsi, Kakaɨyari 'aixɨa mɨtikuxaxatsiwanikɨ.
17 Tukari kanaye'ani 'iwaurika mɨtsutɨarienikɨ, Kakaɨyari kiie kiekatari

meri temɨta'inɨatsienikɨ, xɨka tahetsie tsutɨarieni meri 'iwaurika, ketsɨ


me'u'itɨarieni mɨkɨ memɨkayuwaɨriya yamemɨtekahunikɨ niuki kemaine
Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa manuyɨne.
18 «Mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨtekahu xɨka haweri mieme xeikɨa
me'utawikweitsitɨarieni,
hakewari mɨkɨ Kakaɨyari memɨka'ayexeiya, hakewari mɨkɨ
'axamemɨteyurie».
19 'Ayumieme mɨkɨ memɨte'ukakukwine mɨpaɨ mɨtinakekɨ Kakaɨyari, mɨkɨ

kaneuyeweka 'aixɨa meteyurietɨ memɨyuyetuanikɨ, kemɨ'ane mɨwarunetɨa


mɨwa'ɨwiyanikɨ wa'iyari, mɨkɨ yakatinikamieni kemaine.

Kakaɨyari muxatsimama xekeniwa'ɨwiyani

5   'Ayumieme
'ipaɨ 'ukirawetsixi nepɨtiwatuika, neta wahepaɨ
1

nekani'ukiratsitɨni, nekaniuniere Kɨritsitu tiukwineku, neta neheixeiyatɨ


nekanayani tita 'umɨramie witsiti'aneme ketemɨtexeitsitɨarieni, 'ayumieme
nepaine. 2 Kakaɨyari muxatsimama xemɨhɨritɨarie xekeniwa'ɨwiyani,

waɨriyarika xekayɨatɨ. Tumini xehiwe'erietɨ xeikɨa xepɨkayɨaka,


matsi pɨta xeyuwaɨriyatɨ xeketene'uximayaka, Kakaɨyari kemɨtinake.
3 Mamariwawemete xepɨkahayuyeitɨaka xemɨhɨritɨarie wahetsiemieme,

matsi 'inɨari xekenehɨkɨtɨni muxatsi wahɨxie. 4 Kepauka muxatsi


wahɨwemete wa'ukiyari xeiyarietɨ mayani, kuruna witsimɨ'ane mɨkayeiwe


xekaniyetuiriyariekuni.
5 Mɨpaɨta xeme temari yaxeikɨa, kememutiyuane 'ukirawetsixi

yaxeketenekahuni. Tixaɨtɨ xekatehayuyeitɨatɨ xekeneyɨaka yunaime


wahepaɨtsita,
«Kakaɨyari kaniwaraye'unieka mɨkɨ memuyuti'ɨre,
matsi pɨta 'aixɨa pɨtiuka'iyari tixaɨtɨ memɨkatehɨkɨ wahetsiemieme».
6 'Ayumieme tixaɨtɨ xekatehɨkɨtɨme xepɨkahayuyeitɨaka, Kakaɨyari

yɨtɨrɨkariyakɨ xetuikakaku, mɨkɨ yemekɨ tixaɨtɨ xekatehɨkɨtɨme


mɨxe'ayeitɨanikɨ tukari 'aye'ayu. 7 Kexemɨteyu'iyaritɨa, xeketeneyetuiri naime,

mɨkɨta mɨxe'ɨwiyakɨ.
8 Xekeneyuta'eriwani meta xekenayeneniereni. Xeneɨkixiwi kauyumarie

pɨkuyeika maye mahiwa hepaɨ 'ikuwaunetɨ kemɨ'ane mɨtakwanikɨ.


1 Pekuru 5  2060

9 Xekenaye'unieka, xekeneyutseiriyani yuri xete'erietɨ, mɨpaɨ xetemaitɨ,


kaneuyeweka yaxeikɨa memɨte'ukakukwinenikɨ yunaitɨ 'iwamarixi
naitsarie kwiepa.
10 Mɨkɨ meta, Kakaɨyari naimekɨ 'aixɨa katiniuka'iyarini, mɨkɨ

kanixe'uta'inieni hepaɨna witsixe'aneneme mɨxe'ayeitɨanikɨ yuheyemekɨ


Kɨritsitutsie xetewiyakaku, mɨkɨri yapaɨmexɨa xetekwineyu
kanixehekwariyamɨkɨ, meta xetɨrɨkawime kanixe'ayeitɨamɨkɨ,
kanixetseiriyamɨkɨ, xekitɨa mieme tetsariya kanitakemɨkɨ. 11 Mɨkɨ tɨrɨkariya

kepitɨarieka yuheyemekɨ tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka. Mɨpaɨ


xeikɨa kani'aneni.

Teutɨarika
12  Tsiriwanuta'iwa yamɨtikamie kenemɨtiku'eriwa netsiparewiekaku,
yapaɨmemekɨ 'ipaɨ netinixe'uta'utɨirieni nexetuikatɨ netixehekɨatɨatɨ
kename yurikɨ 'ipaɨ 'aixɨa tiuka'iyari Kakaɨyari. Mɨkɨ 'aixɨa tiuka'iyarikaku
xehetsiemieme xekeneti'uka.
13 Mɨkɨ Wawiruniya memɨyutixexeɨriwa xehepaɨ memanayexeiyarie

mekanixewaɨritɨaka, meta neniwe Marikuxi kanixewaɨritɨaka.


14 Xekeneyuwaɨritɨaka xeyunaki'erietɨ.

Yunaitɨ Kɨritsitu hetsie xemɨtewiya kayuwatɨ xekepitɨarieka. Mɨpaɨ


xeikɨa kani'aneni.
Pekuru
Meitanɨ'axɨa hutarieka mieme xapayari

Waɨritsika

1   Ne
Tsimuni Pekuru, Ketsutsi Kɨritsitu hetsiemieme
1

nekatini'uximayatametɨni meta nekaninɨ'ariekametɨni,

nekanixewaɨritɨaka xeme xemupitɨarie yuri xemɨte'eriekakɨ tahepaɨ,


takakaɨyari tatsiwikweitsitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu kemɨtixepitɨa
heitseriemekɨ yamɨtikamiekɨ.

2  Kwinimieme 'aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme waɨkawamekɨ,


kexepitɨaka yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ, kexemɨte'imate Kakaɨyari,
Ketsutsi meta Tati'aitɨwame.

Heitseriemekɨ temɨti'ukakɨ temuta'inierie meta te'anayexeiyarieka


3  Mɨkɨ Kakaɨyari mɨtɨrɨkaɨye, pɨtatsi'upitɨa naime kemɨreuyewetse
temɨtemaikakɨ 'aixɨa 'anemekɨ temɨte'ayexeiyanikɨ. Mɨpaɨ tekateniupitɨarieni
temeitimanikɨ kemɨ'ane mɨtatsi'uta'ini witsi'anemekɨ mariwetɨ. 4 Mɨpaɨ

mɨ'anekɨ 'iya pɨtatsi'umi tita mɨtatiutahɨawixɨ temeixeiyanikɨ kwini


mieme raye'arɨkame mariweme, mɨpaɨ pɨtatiumi, mɨkɨkɨ hamatɨana
xemɨyutaxewirekɨ kemɨti'ane Kakaɨyaritɨtɨ, kepauka xemɨtawikweni
kapa xetsewiximariekakɨ, kwiepa memɨtama kememɨteyutsewixima
memɨte'ukaheiwe'eriekɨ.
5 Mɨkɨ 'ayumiemeyarikɨ yuri xete'erietɨ kwini mieme xekeneyumexɨitɨaka

'aixɨa xe'anenetɨ xemayuyeitɨanikɨ, 'aixɨa xe'anenetɨ, tita mɨreuyewetse


xetematetɨ xekenakɨni. 6 Yaxetemaitɨ, xetsetseɨyetɨ xekenakɨni yu'iyaritsie

kexemɨteyu'aitɨa, xetsetseɨyetɨ kexemɨteyu'aitɨa yu'iyaritsie, yaxeikɨa


xekayupatatɨ xekenakɨni tsepa 'axaxemɨ'itɨarie, xekayupatatɨ, xete'ayexeiyatɨ
xekenakɨni. 7 Xete'ayexeiyatɨ, yu'iwama xewanaki'erietɨ xekenakɨni, yemekɨ

xeteyukanaki'erietɨ. 8 Mɨpaɨ xɨka xeteyurieka, xekanitiwawerikuni xetemaitɨ,


yakɨ xeikɨa xete'uximayatɨ xepɨka'ayeitɨarieni, matsi pɨtitixuawere pɨta


kexemɨte'imate Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu. 9 Kemɨ'ane mɨpaɨ mɨka'ane,

mɨkɨ 'ahurawa xeikɨa kaniniereni, matsi kanakɨpeni, katinatɨmaiya


kemɨtiu'itiyakai, meripaitɨ 'axatiuyurieka. 10 'Ayumieme ne'iwama matsi

waɨkawa xekeneyumexɨitɨaka xemitɨrɨkariyakɨ mɨkɨ 'uximayatsika

2061
2 Pekuru 1  2062

para mɨnɨrekɨ kexemɨte'uta'inierie kexemɨte'anayexeiyarie, mɨpaɨ xɨka


xeteyurieka hatsuaku xepɨkaheuyexɨrieni. 11 Mɨpaɨ xeteyurietɨ, yemekɨ

matsi xekanipitɨariekakuni xemaye'axɨanikɨ hakewa yuheyemekɨ mɨre'aita


Tati'aitɨwame Tatsiwikweitsitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu.
12 'Ayumieme ne tsepa mɨpaɨ xemɨtemate, 'ikɨ hepaɨtsita neheyemekɨ

nekanixeha'eritɨwamɨkɨ, tsepa xemutɨrɨkariyarie tita yuri mɨraine


mɨxe'u'axixɨkɨ. 13 Mɨpaɨ nepɨtiku'eriwa, mexi'akuxi ne'ayeniere pɨheitserie

para nemɨxe'anutahɨtɨanikɨ mɨpaɨ xemɨteha'eriwanikɨ 14 mɨpaɨ netimaitɨ,


kwitɨwa 'ikɨ newaiyari nepuku'eirieni, kemɨnetiuhekɨatsitɨa Tati'aitɨwame


Ketsutsi Kɨritsitu. 15 Nepɨnemexɨitɨa yuheyemekɨ xemɨyɨwawenikɨ mɨpaɨ

xemɨteha'eriwanikɨ neyemieyu.

Tepixei kemɨtimariwe Kɨritsitu


16  'Ɨxatsi
kwamanarika mutawewiyatsie, mɨkɨtsie tepɨkatewiyakai tame
kepauka temɨtexe'utaxatɨa, mɨpaɨ te'utiyuatɨ kemɨtitɨrɨkaɨye Tati'aitɨwame
Ketsutsi Kɨritsitu, kemɨtinuani meta, matsi tame temunenierixɨ tepɨhɨkɨ,
temixeikɨ kemɨtimariwe mɨkɨ. 17 Kepauka Kakaɨyari mɨta'ukiyari

mariweme mɨxatakai, witsi'aneme mayeitɨa, kepauka xewitɨ mutaniu


witsi'anemetsie mariwemetsie 'ayewetɨ mɨpaɨ 'utaitɨ hetsiena mieme: «'Ikɨ
neniwe kanihɨkɨtɨni neminaki'erie, mɨkɨkɨ waɨkawa nekaniyutemawieka».
18 'Ana tame tekani'enieni 'utaniukakaku taheima, kepauka hamatɨana

temu'uwakai yemuri mɨpatsietsie Kakaɨyari hetsiemieme. 19 Mɨkɨ meta, tita


matsi waɨkawa mɨtitse'i tekanexeiyanita texaxatamete waniukitɨme, 'aixɨa


xepɨteyurie xɨka xe'i'enieka, makuyɨwitsie mɨhekɨariwie hepaɨ kani'aneni,
xepi'enieka mexi'akuxi kakatariwe, tuxakɨta mieme xurawe mexi'akuxi
ka'atinewe xe'iyaritsie. 20 Yemekɨ peuyewetse mɨpaɨ xemɨtemaikakɨ,

texaxatamete waniuki naitɨ 'utɨarika xapayaritsie mɨre'uxa, tewi pɨkayɨwe


yɨkɨmana mihekɨatanikɨ. 21 Mɨkɨ niuki kepauka munua, tewi mɨpaɨ

mɨtinakekaikɨ xeikɨa hatsuaku pɨka'atɨarie, matsi pɨ'atɨarie 'Iyari Mɨtiyupata


wakuyuitɨwakaku teɨteri memɨpatsiekai, mɨkɨ yamekatenikuxatakaitɨni
Kakaɨyari hetsɨa miemekɨ.

Mɨkɨ texaxatamete te'ɨkitamete memɨte'uterɨwarɨwa peru memɨkahɨkɨ

2   Hipatɨ
texaxatamete memɨte'uyuterɨwakai peru memɨkahɨkɨtɨkai
1

meripaitɨ mepanuku'ui teɨteri watsata, yaxeikɨata hikɨ xeme xetsata


hipatɨ te'ɨkitamete mepɨte'uyuterɨwani, peru mɨkɨ mepɨkahɨkɨtɨni, niuki
mekani'atɨakuni 'awie kɨmana teɨteri memɨtatɨmaiyarienikɨ yɨkɨ manuyɨnekɨ,
'atsita mepɨyuku'imawani, mɨpaɨ me'utiyuatɨ kename meka'imate
yukutsiyari kemɨ'ane mɨwaruxɨnaxɨ mɨwarunanai. Yapauka meyutɨmaiyatɨ
mekanayuyeitɨakuni. 2 Yumɨiretɨ wahetsie mekateniwiyakuni wahepaɨ

memɨyutatuanikɨ merukuyatɨwetɨ xeikɨa, mɨkɨ wakɨmana, tita yuri mɨraine


huyeyari pɨtsewiximarieka 'axatikuxaxatsiwakaku hepaɨtsitana. 3 Piinite  

metehiwe'erietɨ, yakɨ xeikɨa mete'ɨkitatɨ xekɨmana mepɨte'itaka. Tsepa


meripaitɨ 'amemu'uwa, xɨanakɨ pɨkayɨane 'itsɨkame 'arike mɨwatahɨawe,
kemɨ'ane mɨwaka'una pɨkakutsu.
2063  2 Pekuru 2

4  Kamɨtsɨ, Kakaɨyari pɨkatiwareuyehɨwiri niuki tuayamete taheima


miemete 'axamemɨte'uyurikɨ, matsi pɨwayetua 'uximatɨarika
mɨwaxuawetsie, meukatewatsie mɨwatiyɨwitsie kaniwareukaxɨrieni
mexi'akuxi kawatahɨawiwe 'itsɨkame. 5 Yexeikɨata meripaitɨ 'amemu'uwakai

pɨkatiwareuyehɨwiri, kepauka wiyeri meyenɨ'a 'axateyurɨwamete watsata,


tsepanetɨ 'atahaikame pɨwaruta'ɨwiyaxɨ Nuhexi mɨkɨ pɨtiwakuxaxatɨwakai
heitseriemekɨ. 6 Mɨkɨ meta, 'uximatɨarika kaniwarupitɨani memɨka'unarienikɨ

Tsurumatsie Kumuxatsie kiekatari, naxi kanayeitɨani wakiekarite, 'inɨari


kaniwarayeitɨani, mɨkɨ 'arike 'amemu'uwanikekai Kakaɨyari meka'ayexeiyatɨ
memɨwara'eriwanikɨ kememɨte'anayekɨ. 7 Yaxeikɨata tewi heitseriemekɨ

yamɨtikamiekai kaniutawikweitsitɨani Ruti titewakame, mɨkɨ kwini


mieme katiniuti'uxitɨariwakaitɨni, 'inɨari tsanamete kememɨte'u'uwakai
merukuyatɨwetɨ. 8 Mɨkɨ heitseriemekɨ yakatinikamiekaitɨni, peru

kemɨtinierekai kemɨti'enakai mexi watsata 'ayekatei, tukarikɨ yu'iyaritsie


pɨ'uximatɨariekai waxeiyatɨ kememɨteyuriekai 'inɨari memɨtitsanakaikɨ.
9 Kaniyɨweni Ti'aitame mɨwatawikweitsitɨanikɨ mɨkɨ Kakaɨyari memayexeiya

kepauka memɨta'inɨatsieni, pɨyɨweta mɨkɨ heitseriemekɨ yamemɨkatekahu


mɨwata'ɨwiyakɨ wa'uximatɨatɨ, 'itsɨkame 'arike mɨwata'iwawiyakɨ.
10 Mɨkɨ matsi pɨwakema, mɨkɨ 'amemu'uwa yuwaiyaritsie metewiyatɨ,

mete'ukahiwe'erietɨ memɨtsewiximarienikɨ, me'ixani'erietɨ kemɨ'ane


ti'aitame mɨhɨkɨ. Mɨkɨri mepɨkayukweriwayurie, matsi yuhetsiemieme
xeikɨa mepɨyutatua, mepɨkamama tsepa memɨwatsewixima
mamariwawemete 'axame'utiyuatɨ. 11 Taheima miemete niuki tuayamete

tsepa matsi kwini mieme memɨmamariwawe meyɨwawetɨ metɨrɨkawitɨ,


peru mɨkɨ mepɨkawatsewixima kepauka yamemutiyua, mewaxanetatɨ
mɨya memɨ'anene Ti'aitame hɨxie. 12 Mɨkɨ tatewama memɨkate'u'iyari

wahepaɨ me'anenetɨ, yɨkɨmana xeikɨa mepɨte'u'iyari, mepɨtinunuiwa


memɨtiwiyarienikɨ memɨkwi'iwakɨ xeikɨa, mɨkɨ 'axame'utiyuatɨ
mepitsewixima tita 'atsimemɨkatemate hepaɨtsita. Merikɨte, tatewama
wahepaɨ mepɨtatɨmaiyarieni mɨkɨ. 13 'Axame'itɨarietɨ yamepɨte'akapitɨarieni

'axamemɨwaruyurikɨ hipame. Naki'eriya mepɨ'erie hekɨta merukuyatɨwetɨ


mɨkɨ. Mepɨyutsewixima mepɨyuyɨriya tsepa xehamatɨa memɨtekwa'a
xeikɨa, memɨnaki'akɨ mete'itatɨwetɨ. 14 Yɨhɨxikɨ 'ukarawetsixi

memɨwakuwautɨwenikɨ pɨwanake xeikɨa memɨwakumaɨwanikɨ tsepa hipame


wa'ɨitama, mepɨkatehayewa metekuwautɨwetɨ 'axakememɨteyurienikɨ,
mepɨtewa'irɨwiya mepɨwawiya mɨkɨ wa'iyari mɨkatsetse'i, mɨkɨ matsi
yu'iyaritsie mepɨ'iyamate hipame wapiinite memɨtehiwe'eriekakɨ, wahetsie
pɨtinake 'axamemɨtetahɨawarienikɨ para 'axamemɨ'itɨarienikɨ. 15 Huye

me'uku'eirieka mɨxeuraɨye, mekaneuyexɨrieni, Warami Wehuri nu'aya


huyetana mekaneukuyune matsi, mɨkɨ pihiwe'eriekai tita mɨti'iwanikekai
tsepa mɨkaheitseriekai, 16 peru kaniutatierieni 'inɨari mɨtitsanakaikɨ: puxuya

―tsepanetɨ mɨkaniuwekai― tewi niukieyarikɨ kaniutaniuni puxu pɨka'ipitɨa


tixaxatame kemɨtiyurienekai kayumaitɨ.
17 Mɨkɨtɨtɨ haixa hepaɨ mekani'aneneni peru memayewawaki, 'aɨxi

hepaɨ mekani'aneneni teɨkakɨ mu'eketɨka hepaɨ. Yɨriya kwi mɨyɨwi


2 Pekuru 2  2064

wahetsiemieme kani'ɨwiyariekamɨkɨ. 18 Mariwemekɨ kememɨtekuxata


peru yakɨ xeikɨa me'utiyuatɨ, mepɨtewa'itaiya mepɨwawiya mɨkɨ haweri


mieme memutawikwei, teɨteri memeuyexɨrie wahepaɨ 'amemu'uwakai.
Mepɨtewa'irɨwiya mewahiwe'erikatsitɨatɨ, teɨteri yuwaiyaritsie metewiyatɨ
kememɨte'ukahiwe'erie, para memɨrukuyatɨwenikɨ xeikɨa. 19 Mɨpaɨ

mepɨtewakuxaxatɨwa kename waniu meyɨwaweni memɨyunɨ'akakɨ yɨkɨmana


me'utiyuatɨ, peru mɨkɨtɨtɨ mɨya memutiyua matsi yemekɨ waɨriyarika
mepɨte'uximaya tita mɨtipɨpɨnitsie miemekɨ, tita mɨre'iwa tewi, mɨkɨtsie mieme
waɨriyarika katini'uximayakamɨkɨ. 20 Mɨkɨ memutawikwei mepɨte'uhayewaxɨ

kememɨteyutsewixima kwiepa memɨtama, memeitimakɨ Ti'aitame


Tiyuwikweitsitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu, peru mɨkɨ xɨka me'a'iwarieni tawari
me'uwiniyarieni meripai hepaɨ, 'imatɨrieka matsi yemekɨ 'axame'itɨarietɨwetɨ
mekanakɨnikuni, memɨka'itɨarietɨwekai hepaɨ matɨari paitɨ. 21 Matsi 'aixɨa

pɨyɨnikeyu xɨka mekaheitimanike huye kemɨ'anetsie 'uyeikatɨ heitseriekamekɨ


yamɨtikamienikɨ, peru 'aixɨa pɨkayɨnikeyu xɨka me'ukunuaxɨanike
meheitimaime, me'iku'eirieme 'aitsika memɨyetuiriyarie mɨpatsie Kakaɨyaritsie
mieme. 22 Mɨpaɨ mekaniuyɨni, mɨkɨ xatsika kemaine: «Tsɨkɨ pukunua yuhayari

mɨtikwanikɨ». Meta: «Tuixu 'uti'ɨwame tawarita kaniyutahaxumamɨkɨ». Yuri


paine xatsika.

Tukari paye'ani kepauka Ti'aitame munuani

3   Hikɨri
nenaki'erima 'ikɨ pɨhɨkɨ hutarieka mieme xapa nemutawewi
1

nemɨxe'uta'utɨiri. 'Ikɨtsie mieme 'iyatsie mieme yanepɨtixe'utaxatɨa tita


xemɨteha'eriwa, nexe'anutahɨtɨatɨ nexe'iyaritsitɨatɨ xe'iyari mɨyuxewikɨ,
2 xeme'eriwanikɨ kememutiyuanekai texaxatamete Kakaɨyari hetsiemieme

memɨpatsiekai, yakatiyɨwekaku 'akuxi, xeme'eriwanikɨ meta Ti'aitame


tiyuwikweitsitɨwame kemɨti'aitakai mɨkɨ memenɨ'arie xehetsɨa
kememɨtexekuxaxatɨwakai.
3 Yemekɨ peuyewetse xemɨtemaikakɨ, tukari 'aye'aximekaku te'itawamete

mekanitixuawerikuni, 'amekaniu'uwakuni kememɨte'ukahiwe'erie xeikɨa,


4 mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «¿Hakewatsɨ pɨka'aye'awe 'akuxi mɨkɨ kemutayɨ

kename nuani? Tapaapama memukwitsie paitɨtɨ, hikɨ yaxeikɨa 'anetɨ


'akanitamaka kemɨti'anekai tsutɨa paitɨ kepauka munetɨarie, me'utiyuatɨ».
5 Mɨpaɨ me'utiyuatɨ, mepɨyuwaɨriya mɨpaɨ memɨtehatɨmaiyakɨ, Kakaɨyari

ya'utayɨku muyuawi matɨari paitɨ 'apuyemakai, meta kwie hapa pune,


hakɨ putawewiya. 6 Mɨkɨkɨ meta 'ana miemete kwiepa memɨtamakai

mekaniutatɨmaiyarieni haa 'utahɨneku. 7 Mɨkɨ mɨpaɨ mutayɨkɨ, hikɨ


mieme muyuawi meta kwie kani'ɨwiyarieka mɨtataiyarienikɨ, tukari


'aye'ayu kepauka teɨteri memɨkaheyexeiya Kakaɨyari memɨta'iwawiyarieni
memɨtatɨmaiyarieni.
8 Mɨpaɨ xeikɨa xepɨkatehatɨtɨmaiyani xeme nenaki'erima, Ti'aitame

kemɨtixeiya, xeitukari xeimiriyari wiyari hepaɨ kani'aneni, xeimiriyari


wiyari meta xeitukari hepaɨ pɨ'ane. 9 Ti'aitame 'ereutewitɨ pɨkayɨane yuniuki

hepaɨtsita kemutayɨ kename mɨpaɨ tiyurieni, tsepa hipatɨ kaheye'atɨaweme


memɨ'erie. Matsi pɨkawaɨripie 'emɨreuterekɨ xekwewietɨ xeme, yapɨkara'eriwa
2065  2 Pekuru 3

nixewitɨ tɨma mɨtatɨmaiyarienikɨ, matsi pɨyuwaɨriya yunaitɨ memaye'axɨanikɨ


para memɨtehayewanikɨ kememɨteyuriekai.
10 Peru tukari kanaye'amɨkɨ kepauka Ti'aitame munuani, tinawayame mɨ'axe

hepaɨ yɨwikɨta. 'Ana muyuawi kanitayeimɨkɨ karima 'utayuanekaku, tita


mɨtiutiwewiya naitɨ katinikumaweriyariemɨkɨ taikɨ, meta tita kwiepa naitɨ
mɨtixɨawe, naitɨ katinititaiyariemɨkɨ.
11 Merikɨte, naitɨ mɨpaɨ xɨka tiukumaweriyarieni, ¿kehepaɨtari

reuyewetse kexemɨ'anenenikɨ xeme, naimekɨ xepatsietɨ Kakaɨyari


hetsiemieme kexemɨte'u'uwa, xeheyexeiyatɨ, 12 xe'ikwewietɨ mɨkɨ tukari,

xe'imexɨitɨatɨ kwitɨwa maye'anikɨ para Kakaɨyari munuanikɨ? 'Anatsɨ


muyuawi tana'iyarieme pɨtaxɨtsitɨarieni, tita mɨtiutiwewiya mana naitɨ
katinitikwaniyariemɨkɨ taikɨ. 13 Mɨkɨ tame tekanikwewieka muyuawi

mɨhekwa meta kwie mɨhekwa, mɨkɨ kemɨtatiutahɨawixɨ, mana kiekatari


heitseriemekɨ yamemɨteyurie.
14 'Ayumieme, nenaki'erima, mexi xeta'ikwewa mɨya mɨtiyɨnikɨ,

xekeneyumexɨitɨaka 'aixɨa xete'u'uwatɨ mɨkɨ mɨxexeiyakɨ


xekatsewiximariekame, xekayɨyɨwime meta 'aixɨa xeteyuxeiyakame pɨta.
15 Yatepɨtemaika Tati'aitɨwame kawaɨripietɨ kemɨtiwatawikwetsitɨamɨkɨ,

meta ta'iwa Papuru teminaki'erie yaxeikɨa 'utaitɨ katinixe'uta'utɨirieni,


timaiwetɨ Kakaɨyari kemɨtipitɨa. 16 Naime xapatsie yaxeikɨa paine 'ikɨ xatatɨ.

Xapateyatsie niuki kanixuaweni mɨkwaniwe, mɨkɨ memɨkaheiti'enietɨkɨka


memɨkatsetseɨye mekaneitatunani niukieya, yaxeikɨa kememɨte'ituna
'utɨarika hipame, peru mɨpaɨ meteyurietɨ yɨkɨmana mepɨyutatɨmaiya xeikɨa.
17 Merikɨtsɨ nenaki'erima, mɨpaɨ xepɨtemate yakatiyɨwekaku 'akuxi,

'ayumieme xekeneyukweriwayurieka kapa xekatsetseɨyetɨ xe'akɨnekɨ,


'inɨari tsanamete metexe'u'itaiyakɨ kememɨteheuyexɨri mɨkɨ. 18 Matsitsɨ

xekenewawereni waɨkawa matsi 'aixɨa xete'u'iyaritɨ xemakɨnirɨmenikɨ,


xe'imatetɨ Tati'aitɨwame Tatsiwikweitsitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu. Mɨkɨ
mariwemekɨ kekuxaxatsiwani hikɨ, tukari mɨkaxɨwe mexi ka'aye'awe. Mɨpaɨ
xeikɨa kani'aneni.
Wani
Meitanɨ'axɨa mexɨakame xapayari

Niuki tukari tiyupitɨwame hepaɨtsita

1   Tita
matɨari paitɨ mɨtimieme, tita temɨte'u'eni, tita temɨte'uxei
1

tahɨxikɨ, tita 'ahurawa temɨtexeiyakai, tita tamamakɨ temɨte'umayɨa,


mɨkɨ tekanixekuxaxatɨwani niuki tukari tiyupitɨwame hepaɨtsita.
2 Tukari matsiɨkɨtɨ kanayani. Tame tekanixeiya, tekanihekɨatani, meta

tekatenixe'utaxatɨani mɨkɨ tukari mɨkaxɨwe hepaɨtsita, mɨkɨ yu'ukiyari


kaniteɨtakaitɨni meta tepuxeitsitɨarie tame. 3 Tita temɨte'uxei, tita temɨte'u'eni,

mɨkɨ tekanixekuxaxatɨwani xemeta tanaitɨ temɨtaxewinikɨ. Ketemɨtetaxewi


tame, ta'ukiyari hamatɨa tepɨtaxewi nu'aya hamatɨa meta Ketsutsi Kɨritsitu
hamatɨa tepɨtaxewi. 4 'Ipaɨ tekateniu'utɨani maye'anikɨ tatemawierika.

Hekɨariya hetsie teke'uhuni


5  'Ipaɨpanuyɨne niuki hetsɨana mɨmieme temi'eni meta temɨxekuxaxatɨwa:
Kakaɨyari hekɨariya kanihɨkɨtɨni, yɨriya pumawe hetsiena. 6 Xɨka  

yate'utiyuani kename hamatɨana tetaxewi, yɨwipa xɨka te'u'uwani,


tepɨte'itawa, yuri yatepɨkatekahu. 7 Matsitsɨ hekɨaripa xɨka te'u'uwani mɨkɨ

hekɨaripa makawe hepaɨ, tanaitɨ tekanitaxewikakuni, mɨkɨ meta, Ketsutsi


Kakaɨyari nu'aya xuriyaya naime 'axatemɨteyurie katani'itirieka.
8 Xɨka yate'utiyuani kename tita 'axamɨti'ane tekatehexeiya, takɨmana

tepeutayexɨrɨwa, tita yuri mɨraine tahetsie pumawe. 9 Mexɨka te'itahekɨata


tita 'axatemɨte'uyuri, mɨkɨ kemaine yapɨtikamie, kemɨtiheitserie


yapɨtiyuriene, tita 'axatemɨte'uyuri pɨtareuyehɨwirieni, katani'itirieka naime
mɨkatiheitserie. 10 Xɨka yate'utiyuani kename 'axatekateyuriwawe,

mɨkɨ ti'itawame tekanayeitɨwani, niukieya tahetsie pumawe.

Kɨritsitu tahetsiemieme pɨtaniuni

2   Neniwema
'ikɨ nepɨxe'utɨirie 'axaxemɨkateyuriekakɨ. Mexɨka
1

'axatiuyurieni xewitɨ, tame tepeixeiya kemɨ'ane tahetsiemieme mɨtaniuni


yu'ukiyari hɨxie, Ketsutsi Kɨritsitu hɨkɨtɨtɨ kemɨtiheitserie yamɨtiyuriene.
2 Mɨkɨ kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane 'aixɨa mɨtiuyuri 'aixɨa temɨtexeiyariekakɨ tame

'axatemɨteyurie, tita tame temɨteyuriekɨ xeikɨa pɨka'uyɨ, matsi yunaitɨ kwiepa


memɨtama wahetsiemieme puyɨ.
3 Xɨka yatetekahuni kemɨti'aita, mɨpaɨ tekatenimaika temeitimakɨ.

4 Kemɨ'ane ne nemeitima maine, yakatikamietɨ kemɨti'aita, mɨkɨ


2066
2067  1 Wani 2

katini'itawani, tita yuri mɨraine hetsiena pumawe. 5 Kemɨ'ane yamɨtikamie


mɨkɨ niukieyatsie, yurikɨ mɨkɨ kanaye'ani tiyukanaki'erietɨ Kakaɨyari hepaɨ.


'Ipaɨ tekatenimaika hetsiena temɨtewiya. 6 Kemɨ'ane hetsiena tiwiyatɨ

'emuyeika maine, kaneuyeweka hepaɨna mɨyɨaneni mɨkɨ mɨyɨanekai hepaɨ.


7 Nenaki'erima, hekwamekɨ netixe'aitɨatɨ nepɨkatixe'utɨirie, 'aitsika

meripaitɨ kanimiemetɨni pɨta matɨari paitɨ xemeixeiya. 'Ikɨ 'aitsika


meripaitɨ mɨmieme, niuki kanihɨkɨtɨni matɨari paitɨ xemi'eni. 8 Peru

'apɨta, nekatinixe'utɨirieka 'aitsiaka hekwame, tita yuri mɨraine Kɨritsitu


hetsie kanimatsiɨkɨni xehetsieta kanimatsiɨkɨni, yɨriya makuyeiximekɨ,
tita yurikɨ mɨtihekɨariya mɨhekɨariyakɨri.
9 Kemɨ'ane hekɨaripa muyeika maine, peru yu'iwa 'uxietɨ, mɨkɨ yɨwipa

'akuxi kaniuyeikani. 10 Kemɨ'ane yu'iwa mɨnaki'erie hekɨaripa kaniuweni,


hetsiena pɨtiumawe kɨmana metiketamɨrekɨ. 11 Kemɨ'ane yu'iwa mu'uxie


yɨwipa kaniuweni, meta yɨwipa kaniuyeikani, 'atsipɨkatimate kemɨtimie


yɨriya mekɨpiriyakɨ.
12 Neniwema nepɨtixe'utɨirie,
tita 'axaxemɨte'uyuri xemɨteheuyehɨwiyariekɨ
Kɨritsitu hetsɨa xemɨmiemetekɨ.
13 Xeme xemɨwapaapama nepɨtixe'utɨirie,
xemeitimakɨ mɨkɨ tsutɨapai 'amuyeika.
Temari nepɨtixe'utɨirie,
xeme'iwaxɨkɨ 'axamɨtiyuriene.
Tɨɨri nepɨtixe'uta'utɨiri,
yu'ukiyari xemetimakɨ.
14 Xeme xemɨwapaapama nepɨtixe'uta'utɨiri,
xemeitimakɨ mɨkɨ tsutɨapai 'amuyeika.
Temari nepɨtixe'uta'utɨiri,
xemɨtɨrɨkawikɨ,
Kakaɨyari niukieya xehetsie mɨtiwiyakɨ,
meta 'axamɨtiyuriene xema'iwaxɨkɨ.

Kwiepa timieme xepɨkatenaki'erieka


15  Tita
kwiepa mɨtimieme xepɨkatenaki'erieka, kepaɨmetɨ kwiepa mɨtixuawe
xepɨkatenaki'erieka. Tita kwiepa mɨtimieme xɨka tinaki'erieka, mɨkɨ
yu'ukiyari pɨkanaki'erie. 16 Kamɨtsɨ naitɨ kwiepa mɨtixuawe, ―tewitɨtɨ tita

mɨtihiwe'erie, tita yɨhɨxikɨ mɨtihiwe'erie, yakɨ xeikɨa kemɨtiyukatawe'erie


yupiini hepaɨtsita― mɨkɨ ta'ukiyari hetsɨa pɨkatimieme, mɨkɨ kwiepa
pɨtimieme pɨta. 17 'Ikɨ kwie kanakuyeiximeni meta tita kwiepa memɨtama

memɨtehiwe'erie kanakuyeiximeni, peru kemɨ'ane yamɨtikamie kemɨtinake


Kakaɨyari, mɨkɨ kaniyuhayewani yuheyemekɨ.

Kɨritsitu memaye'unie wahepaɨtsita xekeneyukweriwayurieka


18  Neuxei tɨɨri, hikɨ tukari kanaye'aniri kepauka mɨtapare,
kexemɨte'enanakai kename xewitɨ 'uhamie Kɨritsitu 'aye'unietɨ,
hikɨtɨtɨri yumɨiretɨ Kɨritsitu memaye'unie mekanixuaweni. 'Ayumieme
1 Wani 2  2068

tepɨtemate tukariri paye'a kepauka mɨtapare. 19 Tatsata mepayekɨ,


matsiri tahetsɨa mepɨkamiemetetɨkai, xɨka tahetsɨa memiemetetɨnike,


tahamatɨa mepuyuhayewakeyu. Mekanayekɨnetsɨari memɨmatsiɨkɨnikɨ
tahetsɨa memɨkamiemetekɨ.
20 Mɨkɨ mɨpatsie heitserie kanixe'upitɨani xeyunaime, yunaitɨ xepɨtemate.

21 Nepɨkatixe'uti'utɨiri tita yuri mɨraine xemɨkamatekɨ, tita yuri mɨraine


xemɨmatekɨ pɨta nepɨtixe'uti'utɨiri, naitɨ 'itarika tita yuri mɨrainetsie


mɨka'ayeneikakɨ. 22 ¿Kepaikɨ pɨti'itawa? Kemɨ'ane mɨyuhekɨata mɨpaɨ 'utaitɨ

kename Ketsutsi heitserie kahexeiya Kɨritsitutɨtɨ, mɨkɨ katini'itawani.


Kemɨ'ane mɨyuhekɨata 'ukiyarieya kahexeiyatɨ meta nu'aya, mɨkɨ Kɨritsitu
maye'unie kanihɨkɨtɨni. 23 Yunaitɨ nu'aya mekahexeiyatɨ memɨyuhekɨata,

'ukiyarieyata mepɨkahexeiya. Kemɨ'ane mɨkɨ nu'aya hexeiyatɨ muyuhekɨata,


mɨkɨta 'ukiyarieya kanexeiyani.
24 Xeme tita xemɨte'u'eni tsutɨa paitɨ, xehetsie tiwiyatɨ keyuhayewani, xɨka

xehetsie tiwiyatɨ 'uyuhayewa tita tsutɨa paitɨ xemɨte'u'eni, xemerita nu'ayatsie


meta 'ukiyarieyatsie xetewiyatɨ xekaniyuhayewakuni. 25 Tukari mɨkaxɨwe

kanihɨkɨtɨni tita mɨkɨ mɨtatiutahɨawixɨ temeixeiyanikɨ.


26 'Ikɨ 'ipaɨ nepɨtixe'u'utɨiri memɨxeheuyexɨrɨwa wahepaɨtsita. 27 Xemeri
   

heitserie mɨkɨ kemɨtixe'upitɨa, mɨkɨ heitserie xemexeiya xehetsie tiwiyatɨ


kaniyuhayewa, xeimeri xepɨkaheuyehɨwa mɨtixeti'ɨkitɨanikɨ. Mɨkɨ
heitserie xemupitɨarie mɨkɨ hetsɨa mieme mɨtixe'ɨkitɨa hepaɨ naime
hepaɨtsita, yuri maine, mɨkati'itawa, mɨtixe'uti'ɨkitɨa, mɨpaɨ hetsiena
xetewiyatɨ xekeneyuhayewa.

Kakaɨyari hetsie tetewiyatɨ tepɨtahayewani


28  Hikɨtsɨari neniwema hetsiena xetewiyatɨ xekeneyuhayewa, xɨka
mɨpaɨ xeteyurieka, kepauka matsiɨkɨtɨ mayani mɨkɨ, 'aixɨa tepɨtetamaika
tekatatetewiyatɨ hɨxiena kepauka munuani.
29 Xɨka xetemaika mɨkɨ yamɨtiyuriene kemɨtiheitserie, yaxeketenemaikata

yunaitɨ yamemɨteyurie kemɨtiheitserie hetsiena mekaniyekɨne.

3  Neuxei ta'ukiyari ketatinaki'erie, mɨkɨkɨ Kakaɨyari niwemama


1  

teputaterɨwarie, niwemama tepɨhɨkɨ. 'Ayumieme kwiepa memɨtama


mepɨkatatsimate mɨkɨ memɨkaheitimaiwawekaikɨ. 2 Nenaki'erima, hikɨtɨtɨri

Kakaɨyari tekaniniwemamatɨni, peru 'akuxi pɨkamatsiɨkɨ ketemɨ'aneneni.


Mɨpaɨ tepɨtemate, kepauka matsiɨkɨtɨ mayani Kɨritsitu, mɨkɨ kemɨ'ane,
hepaɨna tepɨ'aneneni, tekaneixeiyakuni mɨkɨ kemɨ'ane. 3 Yunaitɨ mɨpaɨ

memɨte'ikwewie mepuyu'itie yɨkɨmana mɨkɨ kemɨti'itiya hepaɨ.


4 Yunaitɨ 'axamemɨteyurie 'aitsika mekanititsanani, tita 'axamɨti'ane

'aitsika tsaname kanihɨkɨtɨni. 5 Xeme mɨpaɨ xepɨtemate Ketsutsi Kɨritsitu


matsiɨkɨtɨ matɨakɨ mɨtatsinawairienikɨ tita 'axatemɨteyurie. Tita 'axamɨti'ane


pumawe hetsiena. 6 Yunaitɨ hetsiena memɨtewiya 'axamepɨkateyurie. Yunaitɨ

'axamemɨteyurie mepɨka'ixeiyawawe meta mepɨkaheitimaiwawe.


7 Neniwema xɨka tɨma xewitɨ kaxeheuyexɨrienike. Kemɨ'ane yamɨtiyuriene

kemɨtiheitserie, mɨkɨ heitserie kanexeiyani mɨkɨ heitserie mexeiya hepaɨ.


8 Kemɨ'ane 'axamɨtiyuriene Kauyumarie hetsɨa kanimiemetɨni, Kauyumarie

2069  1 Wani 3

'axamɨtiyurienekɨ tsutɨa paitɨ. Kakaɨyari nu'aya 'ayumieme matsiɨkɨtɨ


kanayani mita'unakɨ Kauyumarie tita mɨtiyuriene. 9 Yunaitɨ Kakaɨyaritsie

memɨyekɨ 'axamepɨkateyurie mɨkɨ 'imɨarieya wahetsie mɨyekakɨ,


'axamemɨteyurieni mepɨkayɨwawe Kakaɨyaritsie memɨyekɨkɨ. 10 'Ipaɨ  

mepɨtematsiɨkɨ Kakaɨyari niwemama meta Kauyumarie niwemama: Kemɨ'ane


yamɨkatiyuriene kemɨtiheitserie meta kemɨ'ane yu'iwa mɨkanaki'erie, mɨkɨ
Kakaɨyari pɨkanu'aya.

Xekeneyunaki'erieka yunaitɨ
11 Mɨpaɨ kanaineni niuki tsutɨa paitɨ xemi'eni: Tanaitɨ tepɨtanaki'erieka
maine. 12 Kahini hepaɨ tepɨkayɨaka, mɨkɨ 'axamɨtiyuriene hetsɨa

kanimiemetɨkaitɨni, yumuta kaniumieni. ¿Titayari timi? Tita mɨtiyurienekai


'axamɨti'anekaikɨ, mutaya tita mɨtiyurienekai mɨheitseriekaikɨ.
13 Ne'iwama xepɨkahɨxiyaka xɨka kwiepa memɨtama mexe'uxieka. 14 Tame
   

ta'iwamarixi temɨwanaki'eriekɨ 'ayumieme tepɨtemate temɨtapataxɨ


tekamɨkitetɨtɨri te'ayenenieretɨ pɨta. Kemɨ'ane mɨkatiyukanaki'erie mɨkitɨ
'apuyeika 'akuxi. 15 Yunaitɨ yu'iwama memɨwa'uxie teyumemiwamete

mekanihɨkɨtɨni, xeme xepɨtemate tiyumemiwame yɨkɨmana tukari mɨkaxɨwe


pɨkahexeiya. 16 'Ikɨkɨ tepeitima naki'eriya, Ketsutsi Kɨritsitu tahetsiemieme

yutukari mɨyetuakɨ. Kaneuyeweka tameta ta'iwama wahetsiemieme tatukari


temɨyetuani. 17 Kemɨ'ane yupiini kwiepa timieme mɨrexeiya, mixeiya yu'iwa

reuyehɨakame, xɨka yu'iyari 'anunaka hepaɨtsitana, ¿keri timatsiɨkɨ kename


Kakaɨyari naki'eriyaya hexeiya? 18 Neuxei neniwema, tepɨkatanaki'erieka

niukikɨ xeikɨa yakɨ xeikɨa. Ketemɨteyuriekɨ pɨta yurikɨ tepɨtanaki'erieka.


19 Mɨpaɨ tekatenimaikakuni tita yuri mɨrainetsie temɨmiemetekɨ,

Kakaɨyari hɨxie mɨpaɨ ta'iyari tepɨtenɨtɨaka: 20 xɨka ta'iyari tatsi'utate'ani


tita ta'iyari mɨkatimate hepaɨtsita, Kakaɨyari pɨta matsi kanimariweni


keyuri ta'iyari meta naime katinimaika. 21 Nenaki'erima, ta'iyari xɨka

katatsi'utatieni, 'aixɨa tepɨtemaika Kakaɨyari hɨxie, 22 meta naime tita


temɨte'itawawiriwa pɨtatiyetuiriwa yatemɨtekahukɨ kemɨti'aita meta tita


mɨtinake yatemɨteyuriekɨ. 23 'Ipaɨ katini'aitani: yuri temɨteta'erienikɨ kemɨ'ane

Kakaɨyari nu'aya mɨhɨkɨtsie Ketsutsi Kɨritsitu hetsie, temɨtanaki'eriekakɨ


tanaitɨ mɨkɨ kemɨtatiu'aitɨa. 24 Kemɨ'ane yamɨtikamie kemɨti'aita,

Kakaɨyari hetsie tiwiyatɨ puyuhayewa, Kakaɨyari meta hetsiena tiwiyatɨ


kaniyuhayewamɨkɨ. 'Ipaɨ tekatenimaika tahetsie tiwiyatɨ muyuhayewa,
yu'iyari mɨtatsi'umikɨ.

'Iyari hetsie xetewiyatɨ xekeneu'uwani

4   Nenaki'erima
yunaime 'iyarite yuri xepɨkatewa'eririeka, matsi
1

xekeniwaruta'inɨata 'iyarite tsiparatsɨ xɨka Kakaɨyari hetsɨa


memiemetetɨni, yumɨiretɨ Kakaɨyari niukametemama meyuxatatɨ
mekaneutayeixɨani kwiepa. 2 'Ipaɨ xepɨteheitimani Kakaɨyari 'Iyarieya:

Yunaitɨ 'iyarite memɨtehekɨata Ketsutsi Kɨritsitu kename tewitɨtɨ hɨkɨtɨkai,


mɨkɨ Kakaɨyari hetsɨa mekanimiemetetɨni. 3 Yunaitɨ 'iyarite Ketsutsi

memɨkahekɨata mɨkɨ Kakaɨyari hetsɨa mepɨkamiemete, matsi Kɨritsitu


1 Wani 4  2070

memaye'unie hetsɨa mekanimiemetetɨni. Xeme xepu'enana kename mɨkɨ


'uhamie, hikɨri kwiepa kaniuyeikani.
4 Neniwema, xeme Kakaɨyari hetsɨa xekanimiemetetɨni meta Kakaɨyari

niukametemama memuyuxata xekaniwara'iwa, mɨkɨ xehetsie mɨtiwiya


kanitɨrɨkaɨyeni keyuri mɨkɨ kwiepa memɨtama wahetsie mɨtiwiya. 5 Mɨkɨ  

kwiepa mekanimiemetetɨni, 'ayumieme kwiepa mieme mekatenikuxatani


meta kwiepa memɨtama mekaniwa'enieka. 6 Tametsɨ Kakaɨyari hetsɨa

tekanimiemetetɨni, kemɨ'ane Kakaɨyari mɨmate katani'enieka, kemɨ'ane


Kakaɨyari mɨkamate pɨkatatsi'enie. 'Ikɨkɨ tepɨwamate 'iyari yuri maine meta
'iyari mɨtiyu'itaiya.

Kakaɨyari katiniyukanaki'erieka
7 Kamɨtsɨ nenaki'erima, tepɨtanaki'erieka tanaitɨ, naki'eriya Kakaɨyari
hetsɨa kanimiemetɨni, yunaitɨ memɨteyukanaki'erie Kakaɨyari hetsie
mekaniyenuiwa, Kakaɨyari mekanimateni. 8 Kemɨ'ane mɨkatiyukanaki'erie

Kakaɨyari pɨkahetimaiwe, Kakaɨyari mɨtiyukanaki'eriekɨ. 9 'Ikɨkɨ 

tahetsie matsiɨkɨtɨ kanayani Kakaɨyari kemɨtatinaki'erie, Kakaɨyari


yuniwe muyuxewi meyenɨ'akɨ kwiepa, mɨkɨkɨ temayenenierenikɨ.
10 Mɨpaɨ kani'aneni naki'eriya: Tameri tepɨka'inaki'eriekai Kakaɨyari,

mɨkɨ pɨta pɨtatsinaki'eriekai, yuniwe kaneyenɨ'ani mawari mayanikɨ


temɨteheuyehɨwiyarienikɨ tita 'axatemɨte'uyuri. 11 Nenaki'erima

Kakaɨyari xɨka mɨpaɨ tatinaki'eriekaitɨni, kaneuyeweka tameta mɨpaɨ


temɨtetanaki'eriekakɨ tanaitɨ. 12 Xewitɨ pɨka'ixeiyawe Kakaɨyari hatsuaku,

xɨka tetanaki'erieka tanaitɨ, Kakaɨyari tahetsie tiwiyatɨ kaniyuhayewa,


mɨkɨ kemɨtiyukanaki'erie, naki'eriya kanimatsiɨkɨni tahetsie.
13 'Ipaɨ tepɨtemate hetsiena temɨtewiya mɨkɨrita tahetsie mɨtiwiya,

yu'iyari mɨtatsi'umikɨ taxexuime. 14 Tame tepunenierixɨ tekatenihekɨatani


ta'ukiyari yuniwe meyenɨ'akɨ kwiepa memɨtama wawikweitsitɨwame.


15 Kemɨ'ane mɨyuhekɨata mɨpaɨ 'utaitɨ kename Ketsutsi Kakaɨyari nu'aya

hɨkɨ, Kakaɨyari hetsiena tiwiyatɨ kaniyuhayewa, mɨkɨta Kakaɨyari hetsie


tiwiyatɨ puyuhayewa. 16 Tame tekatenetimani kemɨtatinaki'erie Kakaɨyari,

yuri teteniuta'erieni naki'eriyayatsie kemɨtatinaki'erie.


Kakaɨyari katiniyukanaki'erieka. Kemɨ'ane tiyukanaki'erietɨ muyuhayewa,
mɨkɨ Kakaɨyaritsie tiwiyatɨ kaniyuhayewamɨkɨ, Kakaɨyari meta hetsiena
tiwiyatɨ puyuhayewa. 17 Naki'eriya mɨpaɨ katinaye'ani tahetsie 'aixɨa

temɨtetamaikakɨ mɨkɨ tukaritsie kepauka 'itsɨkame mɨtatsita'inɨata, hepaɨna


temɨ'anenekɨ tame 'ena kwiepa mɨkɨ mɨ'ane hepaɨ. 18 Xɨka tiyukanaki'erieka

marika pɨkaxɨawe. Naki'eriya 'aixɨa mɨ'ane marika payeweweiya. Kemɨ'ane


mɨma kani'uximatɨarieka, kemɨ'ane mɨma pɨka'aye'awe tiyukanaki'erietɨ.
19 Tame tepɨtetakanaki'erie mɨkɨ meri mɨtatsi'utanaki'erikɨ. 20 Xɨka
   

xewitɨ ya'utayɨni: «Ne Kakaɨyari nepɨnaki'erie» haitɨ, peru xɨka yu'iwa


'uxieka, mɨkɨ katini'itawani. Kemɨ'ane yu'iwa xeiyatɨ mɨka'inaki'erie,
pɨkayɨwe Kakaɨyari minaki'erieka mɨka'ixeiyawe. 21 Mɨkɨ 'ikɨ 'aitsika

kataniyetuirieni hetsɨana mɨmieme: kemɨ'ane Kakaɨyari mɨnaki'erie,


yu'iwata kenaki'erieka.
2071  1 Wani 5

Yuri ti'erietɨ, tita kwiepa mɨtimieme pɨra'iwa

5   Yunaitɨ
yuri memɨte'erie Ketsutsi kename Kɨritsitu hɨkɨ heitserie
1

mupitɨarie Kakaɨyari hetsie mekaniyekɨne, kemɨ'ane mɨkɨ 'ukiyarieya


mɨnaki'erie, niwemamata kaniwanaki'erieka. 2 Tame 'ipaɨ tepɨtemate

Kakaɨyari niwemama temɨwanaki'erie, kepauka Kakaɨyari temɨnaki'erie,


kepauka yatemɨtekahu kemɨti'aita. 3 'Ipaɨ tekateniyurieka xɨka Kakaɨyari

tenaki'erieka: yatepɨtekahuni kemɨti'aita. 'Aitsikaya pɨkahahete, 4 naitɨ  

Kakaɨyari hetsie mɨyetɨa kwiepa mieme katina'iwani. Tita yuri temɨte'erie,


mɨkɨ kanihɨkɨtɨni tita 'ari mɨre'iwa kwiepa timieme. 5 ¿Kepaikɨ pɨhɨkɨ kwiepa

mieme ma'iwarɨme? 'Ikɨri pɨhɨkɨ, kemɨ'ane yuri mɨti'erie kename Ketsutsi


Kakaɨyari nu'aya hɨkɨ.
6 'Ikɨ Ketsutsi Kɨritsitu kanihɨkɨtɨni kemɨ'ane haa xuriya 'inɨariyarikɨ

munua, haa 'inɨariyari hexeiyatɨ xeikɨa pɨkanua, matsi haa xuriya


'inɨariyari hexeiyatɨ punua. 'Iyari mɨpaɨ katinihekɨatanita, 'Iyari yuri
maine. 7 Mepɨyuhaika memɨtehekɨata taheima, Ta'ukiyari, Nu'aya, 'Iyarieya

Mɨtiyupata mepɨhɨme. 'Ikɨ yuhaikatɨ mekaniyuxewini. a 8 Mepɨyuhaika  

memɨtehekɨata kwiepa: Kakaɨyari 'Iyarieya, haa, meta xuriya. Yuhaikatɨ


'axeikɨa mepɨtehekɨata. 9 Teɨteri kememɨtehekɨata tekaniwa'enieka, merikɨte,

Kakaɨyari kemɨtihekɨata matsi kaniheitserietɨni, 'ipaɨ katinihekɨatani


Kakaɨyari, yuniwe hepaɨtsita katiniutahekɨata. 10 Kemɨ'ane yuri mɨti'erie

Kakaɨyari Nu'ayatsie mɨkɨ kemɨtiutahekɨataxɨ pexeiya yuhetsie. Kemɨ'ane


Kakaɨyari yuri mɨkati'eririe, mɨkɨ Kakaɨyari ti'itawame kanayeitɨwani, yuri
mɨkatiuta'erikɨ kemɨtiutahekɨataxɨ Kakaɨyari yuniwe hepaɨtsita. 11 Mɨpaɨ  

paine tita mɨtihekɨata: Kakaɨyari kataniupitɨani tukari mɨkaxɨwe, nu'ayatsie


kanixuaweni mɨkɨ tukari. 12 Kemɨ'ane nu'aya mexeiya, tukari pexeiya,

kemɨ'ane Kakaɨyari Nu'aya mɨkahexeiya, tukari pɨkahexeiya.

Xepɨtemate tukari mɨkaxɨwe xemexeiyakɨ


13  'Ikɨ
nepɨtixe'uti'utɨiri xeme yuri xemɨte'erie kemɨ'ane Kakaɨyari nu'aya
mɨhɨkɨtsie, xemɨtemaikakɨ tukari mɨkaxɨwe xepexeiya. 14 'Ipaɨ 'aixɨa  

tepɨtetamate hɨxiena: Xɨka tixaɨtɨ tete'itawawirieni kemɨtinake, pɨtatsi'enie.


15 Mɨkɨ meta, xɨka mɨpaɨ tetemaika mɨtatsi'enie tita temɨte'iwawirie,

tepɨtemate 'ari temeixeiya tita temɨte'iwawirie.


16 Xɨka xewitɨ 'ixeiya yu'iwa 'axatiyurieneme kemɨkatimɨni,

kanitawawiriemɨkɨ yu'iwatsie mieme, mɨkɨ Kakaɨyari tukari kanipitɨamɨkɨ.


Tita 'axamɨti'ane nekanixatani 'axaxɨkatiuyurieni mɨka'umɨnikɨ. Kanixuaweni
xewitɨ mɨmɨnikɨ xɨka 'axatiuyurieni, mɨkɨtsie mieme xemitawawirienikɨ
'atsinepɨkahaine. 17 Naitɨ mɨkatiheitserie 'axakani'aneneni, peru tita

'axamɨti'ane puxuawe 'axaxɨkatiuyurieni mɨkamɨnikɨ.


18 Tame tepɨtemate yunaitɨ Kakaɨyaritsie memɨyekɨ 'axamepɨkateyurie:

Ketsutsi Kɨritsitu Kakaɨyaritsie mɨyetɨa kaniwa'ɨwiyani, meta 'axamɨtiyuriene

a 5:7 Kɨriyekutsie Mepɨyuhaika memɨtehekɨata taheima, Ta'ukiyari, Nu'aya, 'Iyarieya Mɨtiyupata

mepɨhɨme pɨkahekɨa. Kɨriyekutsie Yuhaikatɨ 'axeikɨa mepɨtehekɨata. paine.


1 Wani 5  2072

pɨkawamayɨa. 19 Tepɨtemate Kakaɨyari temɨniwemama, meta naitɨ kwiepa


mɨtimieme 'axamɨtiyuriene hetsie tiwiyatɨ 'apuwe. 20 Tepɨtemateta Kakaɨyari


nu'aya munua, mɨtatsi'enatɨa temimaikakɨ mɨkɨ muyuri Kakaɨyari. Tame


mɨkɨ muyuritsie tepɨtewiya nu'ayatsie Ketsutsi Kɨritsitu hetsie. Mɨkɨ yurikɨ
kanikakaɨyaritɨni, tukari mɨkaxɨwe kanihɨkɨtɨni.
21 Neniwema, xekeneyukweriwayurieka kakaɨyarixi wahepaɨtsita.

Wani
Meitanɨ'axɨa hutarieka mieme xapayari

Waɨritsika
1 Ne nemɨxe'ukiyari,

nekanixewaɨritɨaka 'uka pemanayexeiyarie 'aniwema meta, yurikɨ


nekanixenaki'erieka ―ne xeikɨa pɨkatixaɨ, matsi tanaitɨ temeitima tita
yuri mɨraine tepɨxenaki'erie―, 2 tita yuri mɨraine tahetsie mɨyekakɨ meta,

mɨtatsiteɨtakɨ yuheyemekɨ:

3  Kakaɨyarita'ukiyari, Ketsutsi Kɨritsitu ta'ukiyari nu'aya, yurikɨ


me'utiyuatɨ meteyukanaki'erietɨ, 'aixɨa mekete'u'iyarini xehetsiemieme,
mekexenenimayaka, mekexepitɨaka yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ.

4  Waɨkawa nepɨnetemawiekai nemɨtimariekɨ 'aniwema hipatɨ tita yuri


mɨrainetsie metewiyatɨ memu'uwakɨ, 'aitsika ta'ukiyari hetsɨa mieme
ketemɨte'upitɨarie. 5 Hikɨri 'uka hekwamekɨ nemati'aitɨatɨ nepɨkamati'utɨirie,

mɨkɨ 'aitsika tsutɨapai temeixeiyakai nepɨmati'utɨirie pɨta. 'Ipaɨ


nepɨmatiwawirie, tanaitɨ temɨtanaki'eriekakɨ. 6 'Ipaɨ tekateniyurieka xɨka

teteyukanaki'erieka: yatepɨteyurieka kemɨti'aita. 'Ikɨ kani'aitsikatɨni:


xeteyukanaki'erietɨ xemu'uwanikɨ, tsutɨapai kexemɨte'u'enana.
7 Yumɨiretɨ te'itawamete mekaneutayeixɨani kwiepa, mɨkɨ mepɨkatehekɨata

kename Ketsutsi Kɨritsitu tewi matɨatsie metewiya. Kemɨ'ane mɨpaɨ


mɨtiyuriene mɨkɨ ti'itawame meta Kɨritsitu maye'unie kanihɨkɨtɨni.
8 Xekeneyukweriwayurieka kapa xeheiyehɨanikɨ ta'uximayatsika, matsi

yu'iwarika naime xemɨpitɨarienikɨ. 9 Yunaitɨ memanuyehaitɨrɨwe, tita


Kɨritsitu mɨti'ɨkitatsie metewiyatɨ memɨkayuhayewa, mɨkɨ Kakaɨyari


mepɨkahexeiya. Kemɨ'ane tita mɨti'ɨkitatsie tiwiyatɨ mɨyuhayewa, mɨkɨ
yu'ukiyari pexeiya meta nu'aya. 10 Xewitɨ xɨka xehetsɨa nuani 'ikɨ 'ɨkitsika

kahexeiyatɨ, xepɨka'i'inieka yukie meta xepɨka'iwaɨritɨaka. 11 Kemɨ'ane


mitawaɨritɨani, mɨkɨ 'uximayatsikaya 'axakemɨ'anene, mɨpaɨ 'anetɨ


kanayeimɨkɨ.
12 Tsepanetɨ waɨkawa nemɨtixetaxatɨanikeyu, nepɨkanewaɨriya xapatsie

nemɨtixehaka'utɨirienikɨ. Matsitsɨ xehetsɨa nepeuyeimɨkɨ pɨta, tahɨxie


te'utinenieretɨ temɨtetaxatakɨ maye'anikɨ tatemawierika.

13  'A'iwa
'uka manayexeiyarie niwemama mepɨmatsiwaɨritɨa. Mɨpaɨ
xeikɨa kani'aneni.

2073
Wani
Meitanɨ'axɨa hairieka mieme xapayari

Waɨritsika
1 Ne nemɨ'a'ukiyari,

nepɨmati'utɨirie nemɨmatsinaki'erie Kayu, yurikɨ nepɨmatsinaki'erie.

2  Neuxei, 'ekɨ nemɨmatsinaki'erie, nepɨnenenewie naimekɨ 'aixɨa


pemɨreumienikɨ meta 'aixɨa pemɨreu'eriekakɨ, 'a'iyari 'aixɨa mɨtimie hepaɨ.
3 Waɨkawa nepɨnetemawiekai me'u'axɨaku ta'iwama meta metehekɨatakaku

'ahepaɨtsita yuri kepemaine, yaxeikɨa 'ekɨ tita yuri mɨrainetsie yapetiyurienetɨ


pemuyeikakɨ. 4 Keyanemɨkatinetemawie, waɨkawa matsi nepɨnetemawie

yanetimaitɨ kename neniwema hipatɨ me'u'uwa tita yuri mɨrainetsie metewiyatɨ.


5 Neuxei, 'ekɨ nemɨmatsinaki'erie, yamɨtikamie hepaɨ pekaniyɨaneni

naime ta'iwama wahetsiemieme kepemɨtiyuriene, tsepa pemɨkawamate.


6 Mɨkɨ mekateniutahekɨata meyukuxeɨrieku kepemɨti'akanaki'erie.

'Aixɨa pekaniwayuriemɨkɨ pewaparewietɨ wahuyeta, Kakaɨyari


kemɨtinake petiuka'iyaritɨ. 7 Kemɨ'ane Ketsutsi Kɨritsitu mɨhɨkɨtsie mieme

meteta'uximayatake mekanayekɨne, tixaɨtɨ mepɨkatewarutanaki'eriri hipame


nuiwarite. 8 'Ayumieme kaneuyeweka tame temɨwatanaki'erienikɨ takie mɨkɨ

mɨyamemɨ'anene meta tanaitɨ tita yuri mɨrainetsie mieme temɨte'uximayakakɨ.


9 Ne 'etsiwa nepɨtiwaruta'utɨiri memɨyutixexeɨriwa, peru mɨkɨ Riyutɨrepexi

manuyehaitɨa mayuyeitɨamɨkɨ pɨkatatsi'upitɨa. 10 'Ayumieme xɨka nehenuani


nekaneye'eritɨamɨkɨ kemɨtiyuriene niuki 'axamɨ'anenekɨ tatsiniukimatɨ.


Mɨkɨkɨ xeikɨa pɨkanaki'a, matsi mɨireme pɨtiyurienikeyu. Ta'iwama
pɨkawapitɨa, pɨkawataunie mɨkɨ memɨwapitɨaku, memɨyutixexeɨriwa
watsata pɨwaranuyenɨ'awa.
11 Neuxei, 'ekɨ nemɨmatsinaki'erie, 'axamɨti'ane pepɨka'ɨkeni, 'aixɨa mɨti'ane

pɨta kene'ɨkeni. Kemɨ'ane 'aixɨa mɨtiyuriene Kakaɨyari hetsɨa kanimiemetɨni,


kemɨ'ane 'axamɨtiyuriene Kakaɨyari pɨkaxeiyawe. 12 Yunaitɨ mepɨtehekɨata

Remetɨriyu hepaɨtsita meta tita yuri mɨraine pɨtiutahekɨataxɨ hepaɨtsitana.


Tameta tepɨtehekɨata hepaɨtsitana 'ekɨ pepɨtimate ketemɨtehekɨata muyurikɨ.
13 Netsɨ waɨkawa nepɨmatitaxatɨanikeyu, peru nepɨkanewaɨriya xapatsie

nemɨmeraka'utɨirienikɨ. 14 Nepɨmatsixeiyamɨkɨkaku pɨta kwitɨwa, tahɨxie


te'utinenieretɨ tepɨtetaxata.

15  'A'iyaritsie
pepɨka'uximatɨarieka. 'Ahamikuma 'ena mepɨmetsiwaɨritɨa.
'Ekɨta muwa paitɨ keniwarewaɨritɨaka yuxexuime mɨkɨ temɨwanaki'erie.

2074
Kura
Meitanɨ'axɨa

Waɨritsika
1 NeKura, Ketsutsi Kɨritsitu hetsiemieme nekatini'uximayatametɨni
meta Kakuwu 'iwaya nekanihɨkɨtɨni.

Nekanixewaɨritɨaka xeme xemɨnaki'eriwa Kakaɨyari


mɨta'ukiyaritsie xetewiyatɨ, Ketsutsi Kɨritsitu mɨxe'ɨwiya xemuta'inierie
xemɨtawikweitsitɨarienikɨ:

2  Xekenenimayatsieka,xekepitɨarieka yu'iyaritsie xemɨka'uximatɨariekakɨ


meta xekenaki'eriwani waɨkawa.

Mete'itawatɨ kememɨte'ɨkitani
3  Nenaki'erima, kwini mieme nekaninemexɨitɨakaitɨni nemɨtixeti'utɨirienikɨ
tanaitɨ 'axeikɨa ketemɨtetawikweitsitɨariexime hepaɨtsita, peru kaneuyeweka
yanemɨtixeti'utɨirienikɨ hikɨ waɨriyarika nexepitɨatɨ xemɨyukwitɨwenikɨ
tita yuri temɨte'erie hetsiemieme, tita Kakaɨyari teɨterimama xeimieme
temɨteyetuiriyarie hetsiemieme. 4 Hipatɨ teɨteri tatsata mekanatahaxɨani

'awie, meripai mekaniukayatsariexɨani mɨpaɨ memɨtemari'itɨarienikɨ.


Kakaɨyari mepɨka'ayexeiya, mekanipata tita Kakaɨyari mɨtiwamikwa
'aixɨa tiuka'iyaritɨ, para memɨyutatuanikɨ merukuyatɨwetɨ xeikɨa.
Mekaniyuku'imawani mɨpaɨ me'utiyuatɨ kename meka'imate kemɨ'ane hɨkɨatɨ
mɨtakutsiyari mɨtati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu.
5 Tsepanetɨ xeme mɨpaɨ xemɨtehetima naimekɨ, nekanixehaye'eritɨamɨkɨ

kemɨtiuyɨ hepaɨtsita kepauka Ti'aitame mɨwarutawikweitsitɨa 'Ixaheritsixi


teɨteriyari 'Ekipitu kwieyaritsie wareyewitɨka, warutawikweitsitɨaka
'arike kaniwaruka'una mɨkɨ yuri memɨkate'eriekai. 6 Niuki tuayamete

memɨkayɨ'ɨwiyakai kememɨtehɨritɨariekai, matsi yukie memuku'eiri, mɨkɨ


Kakaɨyari kaniwaranutaxɨrieni yuheyemekɨ yɨriyatsie memɨtaxanetsienikɨ
tukari mɨmariwe 'aye'ayu. 7 Yaxeikɨata Tsuruma meta Kumuxa meta

kiekarite 'auriena mamanetɨkatei, 'inɨari memakɨnekɨ memari'itɨarietɨwetɨ,


mete'uka'eniexɨaka taipa yuheyemekɨ mɨtaiwetsie, 'amemu'uwakaikɨ mɨkɨ
mewakumaɨwatɨ kemɨ'ane mɨkawa'ɨyatɨkai mɨkawakɨnatɨkai, me'ikumaɨwatɨ
titakɨ memɨteyutsewiximakai.

2075
Kura  2076

8  Peru hikɨ miemeteta yaxeikɨa mekani'aneneni, kememɨteheinɨtsa


mekanitsewiximaka yuwaiyari, mekanixani'erieka kemɨ'ane ti'aitame mɨhɨkɨ,
mekaniwatsewiximaka mamariwawemete 'axame'utiyuatɨ wahepaɨtsita.
9 Mɨkɨ Miyeri niuki tuayamete tiwa'aitɨwame mɨhɨkɨ, kepauka Kauyumarie

hamatɨa mɨkɨ niuki memɨxɨatɨakai Muitsexi kaxarieya hepaɨtsita, mɨkɨ


pɨkayuwaɨriyakai 'axamɨtitahɨawekɨ Kauyumarie hetsie tiuhɨpatɨ,
matsi mɨpaɨ kaniutayɨni: «Ti'aitame kematsi'utatieni». 10 'Ikɨ pɨta matsi

'axamekaniutiyuaneni tita 'atsimemɨkatemate hepaɨtsita, kememɨtemate,


yɨkɨmana xeikɨa mepɨtemate tatewama memɨka'u'iyari wahepaɨ, mɨpaɨ
metemaitɨ 'ayumieme mekaniyuka'unani.
11 Xɨa'ui kemɨ'ane Kahini huyeta memeukayunixɨ hepaɨna meteyurietɨ.

Tuminikɨ mekaniyutatuani memeuyexɨrienikɨ Warami hepaɨ mɨti'iwamɨkɨkai


hepaɨ, mekaneuyeweni kepauka Kure Muitsexi maye'uniekaitsie.
12 'Ikɨ mekanitsewiximaka xe'ikwai kepauka xeyunaki'erietɨ xemɨtekwa'a,

memɨkateheuyuyehɨwiriekɨ kepauka xehamatɨa memɨtekwa'a, muxatsi


wahɨwemete mehayuyeitɨatɨ mepɨteyumikwa xeikɨa. Haiwitɨri mayewawaki
hepaɨ mekani'aneneni 'ekakɨ meku'enetɨwetɨ, kɨyexi hepaɨ mekani'aneneni
memɨka'utixuxuawere tukari maye'axetsie, hutakɨa mepukwi,
mepɨwatihunarietɨka. 13 Mematsiɨkɨtɨ mepayuyeitɨwa kememɨteyurie

meyutewiyatsitɨatɨ, yaxeikɨa hamewari mayu'eriya mɨkwaimuxa matsiɨkɨme


kemɨrayuyeitɨwa haramaratsie. Xurawetsixi memeuyexɨrɨwe wahepaɨ
mekani'aneneni, yɨriya kwi mɨyɨwi kaniu'ɨwiyarieni wahetsiemieme
yuheyemekɨ.
14 Mɨya memɨ'anene meripai katiniwakuxaxatɨwakaitɨni 'Enuki 'Arani

mɨxiɨyarieyatɨkai 'atahutarieka mieme, mɨpaɨ 'utaitɨ: «Ti'aitame nekaniuxeiya


nuaximeme yuteɨterima warawitɨtɨ yumɨireme miriyari meyupaɨmeme,
15 yunaime wataxanetake, yunaitɨ Kakaɨyari memɨka'ayexeiya wahetsie

tiuhɨanike naime hepaɨtsita kememɨte'uyuri Kakaɨyari meka'ayexeiyatɨ


watahɨaweke, naime niuki mɨhaxɨaya hepaɨtsita, kememɨte'iniukima
Kakaɨyari 'axateyuruwamete Kakaɨyari memɨka'ayexeiya». 16 Mɨkɨ

mekanihɨkɨtɨni niuki xɨatɨakate niukixiwiwamete, kememɨte'ukahiwe'erie


xeikɨa 'amekaniu'uwani, waɨkawa mepɨtekuxata meteyukatawe'erietɨ, niukikɨ
me'utiniutɨ mekaniwatemawieritɨaka teɨteri memɨwara'iwanikɨ.

Kemɨtiwa'imaiyakai kemɨtiwatuikakai
17 Xemetsɨ nenaki'erima, niuki xekena'eriwani meripaitɨ kememutiyua
Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu nɨ'arimama yakatiyɨwekaku 'akuxi. 18 Mɨpaɨ

mekatenixekɨhɨawekaitɨni: «Tukari taparirɨmekaku mekanitixuawerikuni


teyunanaimawamete, 'amekaniu'uwakuni kememɨte'ukahiwe'erie xeikɨa
Kakaɨyari meka'ayexeiyatɨ». 19 Mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni kemɨ'ane teɨteri yuhetsie

memɨtewawiyatsitɨa, 'iyaritsie memɨtewiya meta 'iyaritsie memɨkatewiya,


peru yuri 'Iyari memɨkahexeiya.
20 Peru xeme nenaki'erima, xekeneyutseiriyani yunaitɨ, yuri kexemɨte'erie

tita mɨtipatsietsie, xekeneyunenewieka 'Iyari Mɨtiyupatatsie xetewiyatɨ.


21 Xekeneyɨ'ɨwiyani Kakaɨyari xenaki'eriekaku, xekeneuta'ikwewani

2077  Kura

maye'anikɨ Tati'aitɨwame Ketsutsi Kɨritsitu kepauka mɨxetinenimayata


mɨxepitɨani tukari mɨkaxɨwe.
22 Xekeniwanenimayaka hipame memeu'erietɨwe, 23 xekeniwawikweitsitɨaka
   

mɨkɨ xewaranayehapanatɨ taipa. Hipame meta kexemɨtewanenimaya


xekeneumamaka matsi, xekenexani'erieka 'atsita wa'ixuriki xɨka
tsewiximarieka kememɨte'uyuri yuwaiyaritsie metewiyatɨ.

'Aixɨa kemutayɨ Kakaɨyari hepaɨtsita


24  Kakaɨyarimuyuxewi, tatsiwikweitsitɨwame, mɨyɨwe mɨxe'ɨwiyani
xemɨka'atixɨrɨwenikɨ, meta mɨyɨwe mɨxe'aye'atɨanikɨ kemɨ'ane witsimɨ'ane
hɨxie xehetsie katiuhɨiwakaku meta xeyutemamawiekaku, 25 mɨkɨ

witsiketixeiyarieka, kemariweni, ketɨrɨkaɨyeni meta keti'aitani, Ketsutsi


hetsie tiwiyatɨ tati'aitɨwame, tukari katsutɨariewekaku, hikɨ tukari meta
yuheyemekɨ mieme. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa
Wani kemɨtixei

Ketsutsi Kɨritsitu matsiɨkɨme kemɨrayeitɨa

1   Ketsutsi
Kɨritsitu matsiɨkɨme kanayeitɨani, Kakaɨyari mɨpaɨ katinipitɨani
1

mɨpaɨ mɨtiwahekɨatɨakakɨ mɨkɨ hetsiena mieme memɨte'uximaya, mɨpaɨ


memɨtemaikakɨ kwitɨwa kemɨtiyɨni. Ketsutsi Kɨritsitu yuniuki tuayame
kaneyenɨ'ani Wani tiyu'uximayatsiriwame hɨxie matsiɨkɨtɨ mayuyeitɨanikɨ.
2 Kakaɨyari niukieya kemaine, mɨpaɨ nekatinihekɨatani, Ketsutsi Kɨritsitu

kemɨtihekɨata, kenemɨtixei yanekatinaka'utɨani.


3 'Aixɨa kani'itɨarieka kemɨ'ane mititerɨwa, meta memi'enieka 'ikɨ

niuki kemɨtiuhekɨatsie, xɨka yametekakɨne kemɨre'uxa 'ikɨtsie, tukari


kaneutihuraniri yamɨtiyɨnikɨ.

Kemɨtiwaruti'utɨiri 'atahuta kiekariyaritsie memɨyutixexeɨriwa


4  Ne, Wani,

nekatinixe'utɨirieka 'atahuta kiekariyaritsie xemɨyutixexeɨriwa


'Atsiya kwieyaritsie:

'Aixɨa ketiuka'iyarini xehetsiemieme, meta kexepitɨaka yu'iyaritsie


xemɨka'uximatɨariekakɨ. Mɨpaɨ pɨtiyurieneni kemɨ'ane 'amuyeikakai meta
'amuyeika meta 'umamie, yaxeikɨata 'atahuta 'iyarite mɨkɨ 'uwenieya
hɨxie memɨti'u, 5 meta Ketsutsi Kɨritsitu hepaɨtsita kemɨ'ane yatikamietɨ

muyuhekɨatakai, kemɨ'ane mɨkite memanuku'uni wamexɨakame mɨhɨkɨ,


kemɨ'ane kwiepa te'aitamete mɨtiwa'aitɨa.
Mɨkɨ mɨtatsinaki'erie kanihɨkɨtɨni,
meta yuxuriyakɨ
mɨtatsi'utixɨnaxɨ 'axatemɨte'uyurikɨ,
6 te'aitamete mɨtatsi'ayeitɨa,
mawari wewiwamete Kakaɨyari 'ukiyarieyatsie mieme
temɨte'uximayakakɨ mɨtatsi'ayeitɨa,
mɨkɨ witsiketikuxaxatsiwani meta kemɨtitɨrɨkaɨye,
tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.

7 Kamɨ,
haitsata pakaneni.
Yunaitɨ yuhɨxikɨ mekanixeiyakuni,
meta yunaitɨ memeititseixɨa mekanixeiyakuni,

2078
2079  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 1

mekaniyutiheiweriekuni me'ixeiyatɨ
yunaitɨ nuiwarite kwiepa memɨtama.
Mɨpaɨ katiniyɨmɨkɨ. Mɨpaɨ xeikɨa kani'aneni.
8 Ti'aitame Kakaɨyari mɨpaɨ kanaineni: «Ne Mexɨakame meta 'Imatɨreme

nekanihɨkɨtɨni, kemɨ'ane mitsutɨa meta minɨni, kemɨ'ane 'amuyeika, kemɨ'ane


mɨhɨkɨ meta 'umamie Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye, nekanihɨkɨtɨni».

Yuri Tewi kemɨtiuxei


9 Ne, Wani, xe'iwa nepɨhɨkɨ, xehepaɨ nemɨti'uximatɨarie, ketemɨte'aitɨarie
tete'uka'eniwatɨ Ketsutsi hetsie teyuxewitɨ, kwie Patɨmuxi mɨrakutewatsie
haramara hixɨapa mɨyematsie nekaneyeikakaitɨni Kakaɨyari niukieyatsie
nemɨtiwiyakɨ meta Ketsutsi hepaɨtsita netihekɨatatɨ. 10 Ti'aitame tukarieyatsie

'Iyari nehetsie kaninuani, meta newarita xeime nekaniu'enieni karima


'utaniukame kuxineta hepaɨ ti'eniɨriɨkɨtɨ. 11 Mɨpaɨ kaniutayɨni: «Tita

pemɨtixeiya xapatsie ketinaka'utɨa, meta keneutanɨ'axɨa 'atahuta kiekariyari


memɨyutixexeɨriwa wahetsɨa: 'Epetsutsie, 'Etsimirɨnatsie, Perɨkamutsie,
Tiyatiratsie, Tsarɨtixitsie, Piratepiyatsie meta Rautitseyatsie».
12 Hikɨ ta'aurie nekanaweni metaniukakai nexeiyake, hikɨ kɨxeme 'uitɨwame

nekaniuxeiya 'atahutame huru tepɨayarikɨ wewiyatɨkaime. 13 Kɨxeme hixɨapa mana


xewitɨ puwekai «Yuri Tewi hepaɨ tiyuxexeiyatɨ», 'etewime kamixa panakatɨkɨkai,


meta huru hɨiyameyarikɨ panayɨkɨhɨakai. 14 Kɨpateya putixawatɨrekai

pututuxakai muxa huxarieya hepaɨ, 'ɨwi hepaɨ meta hɨxiteya tai mɨtatɨkani hepaɨ
pɨtuyuxexeiyakai. 15 Ketateya tepɨa mɨxawatɨ hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai huxunuta

xɨriyariekame, niukieya waɨkawa haa hepaɨ putatɨrarɨkakai. 16 Yutserieta


xurawetsixi 'atahutame kaniwaratɨkɨkaitɨni, meta tetana pɨwayeneikakai 'ixipara


naitsata heutixikakaunitɨ. Nierikaya tau kemɨtixawatɨ hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai.
17 Kepauka nemixei, hetɨana nekaniukaweni nemumɨni hepaɨ ne'anetɨ, mɨkɨ

yutseriekɨ nehetsie kaneutimeni mɨpaɨ 'utaitɨ: «Pepɨkamaka. Ne mexɨakame


meta 'imatɨreme nekanihɨkɨtɨni, 18 meta nemayeniere nepɨhɨkɨ. Tsepa

nemumɨkai, matsi hikɨ nepayeniere tsepa xeitsienituyari wiyari manuyekɨka,


meta tiyepiwame nekana'ɨka memɨtakukuwe wahetsiemieme meta mɨkite
wateukiyapa hetsiemieme.
19 »'Ayumieme nepaine, ketinaka'utɨa tita pemɨtixeiya, hikɨ kemɨtiyɨane,

meta 'arike kemɨtiyɨni. 20 'Ipaɨ katinimatsiɨkɨni niuki mɨ'awietsiekai 'atahuta


xurawetsixi netserieta newaratɨkɨme pemɨnetsi'uxei hepaɨtsita, meta


'atahutame kɨxeme 'uitɨwame hurukɨ wewiyatɨkaime pemuxei hepaɨtsita:
Mɨkɨ xurawetsixi 'atahutame pemɨwaruxei, niuki tuayamete mekanihɨkɨtɨni
'atahuta kiekariyaritsie memɨyutixexeɨriwa puwahetsiemieme, meta kɨxeme
'uitɨwame mɨkɨ memɨyutixexeɨriwa 'atahuta kiekaritetsie mepɨhɨkɨ.

Kemɨtiwarunɨ'airi memɨyutixexeɨriwakai 'atahuta kiekaritetsie


'Epetsutsie memɨyutixexeɨriwa kemɨtiwarunɨ'airi

2   »Mɨpaɨ
ketineu'utɨiri niuki tuayame 'Epetsutsie memɨyutixexeɨriwa
1

wahetsiemieme:
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 2  2080

Mɨpaɨ paine kemɨ'ane yutserieta mɨwaratɨkɨ xurawetsixi 'atahutame,


meta kemɨ'ane 'atahutame kɨxeme 'uitɨwame hurukɨ mɨwewiyatɨka
wahixɨapa muyeika: 2 Neri mɨpaɨ nepɨtimate kepemɨtiyuriene

peti'a'uxitɨatɨ petiuka'eniwatɨ. Mɨpaɨta nepɨtimate, 'axamemɨteyurie


pepɨtiwanewirie, pepɨwaruta'inɨataxɨ mɨkɨ nɨ'ariekate memuyuxata
peru memɨkahɨkɨ, pepɨwaretima memɨte'itawakɨ. 3 Pepɨtiuka'eniwa,

waɨkawamekɨ pepɨtiukanewie nehetsɨa pemɨmiemekɨ, pekatihayewatɨ.


4 Peru matsi 'ahepaɨtsita tixaɨtɨ nepɨtixani'erie, matɨari

kepemɨtiyukanaki'eriekai pemɨtiuhayewaxɨkɨ. 5 'Ayumieme nepaine,


kenayuye'eri kepemɨ'anekai matɨari hepaɨ, 'arike kepemɨtiuhayewaxɨ.


Hikɨri mɨpaɨ ketinetimati kepemɨtiyurienekai, matɨari hepaɨ pɨta
ketine'uximayaka. Mexɨka pekatiuhayewa, nepunuani 'ahetsɨa, 'akɨxeme
'uitɨwame nepɨwatihana huyeritana. 6 Tsiere tixaɨtɨ pepɨrexeiya

pewa'uxiwe'erietɨ tita memɨteyurie mɨkɨ nikuraitatsixi wahetsie,


neta mɨkɨ nepi'uxiwe'erie.
7 Kemɨ'ane mu'enaxɨ, ke'u'ena 'Iyari kemɨtiwatahɨawe

memɨyutixexeɨriwa. Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, heitserie nepipitɨani 'iteɨri


tukari tiyupitɨwame metikwanikɨ, Kakaɨyari harawerita mewe.

'Etsimirɨnatsie memɨyutixexeɨriwa kemɨtiwarunɨ'airi


8  »Mɨpaɨ
ketineu'utɨiri niuki tuayame 'Etsimirɨnatsie memɨyutixexeɨriwa
wahetsiemieme:

Mɨpaɨ kanaineni kemɨ'ane Mexɨakame meta 'Imatɨreme mɨhɨkɨ,


meta kemɨ'ane mumɨkai manutanierixɨta: 9 Neri mɨpaɨ nepɨtimate

kepemɨti'uximatɨarie, meta tixaɨtɨ pemɨkarexeiya. Matsitsɨ 'ekɨ


pekanixikutɨni. Mɨpaɨ nepɨtimate kememɨtexetsewixima huriyutsixi
memɨte'uyuterɨwa, matsi yurikɨ mepɨkahuriyutsixi, mɨkɨ Kauyumarie
tukita mepɨmiemete pɨta. 10 Pepɨkaheumaka tsepa kepemɨtikwinitɨarieni.

Nepɨmatsihaye'eritɨani xeme hipatɨ kauyumarie katsariyanata


pɨxe'anutaxɨrieni mɨxeta'inɨatakɨ, meta xepɨtekwine xetaweiyariexɨame
tamamata tukari. Matsi yuri ketine'erieka tsepa pemumɨ, ne kuruna
tukari mɨtiyupitɨwa nekameniyetuiriemɨkɨ.
11 Kemɨ'ane meu'ena, ke'u'ena 'Iyari kemɨtiwatahɨawe

memɨyutixexeɨriwa. Kemɨ'ane memɨtehayu'iwa, mɨkɨ hutarieka


tiuka'eniwatɨ pɨkamɨni.

Perɨkamutsie memɨyutixexeɨriwa kemɨtiwarunɨ'airi


12  »Mɨpaɨ
ketineu'utɨiri niuki tuayame Perɨkamutsie memɨyutixexeɨriwa
wahetsiemieme:

Mɨpaɨ kanaineni kemɨ'ane 'ixipara naitsata meutixikakauni mexeiya:


13  Neri
nepɨtimate hakewa pemeka: mana Kauyumarie 'uwenieya pewe
hakewa mɨre'aita. Matsi, 'ekɨ pepɨka'aku'imawa yuri peti'erietɨ nehetsie
meta pepɨkatiuhayewaxɨ, tsepa mɨkɨ tukaritsie kepauka 'Anɨtipa
2081  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 2

mɨyuhekɨatakai yatikamietɨ kenemainekai, mɨkɨ nehetsɨa miemetɨtɨ


tiukwineka pumierie mɨkɨ kiekaritsie Kauyumarie manuka.
14 Perutsɨ ne nepɨrayexeiya 'ahepaɨtsita: muwa pemɨwarexeiyakɨ

mɨkɨ Warami 'ɨkitsikayatsie memɨtewiya, mɨpaɨ pɨtita'ɨkitɨa Waraki


mɨwakunuitɨanikɨ 'ixaheritsixi, kakaɨyarixi memɨtemawiyarie
memɨtekwakakɨ mɨwa'iniekakɨ, meta hipame wakɨnama wa'ɨitama
memɨwakumaɨwanikɨ. 15 Yaxeikɨa 'ekɨ pepɨwarexeiya hipame

nikuraitatsixi wa'ɨkitsikatsie memɨtewiya. 16 'Ayumieme nepaine,


ketineuhayewa kepemɨtiyuriene. Mexɨka pekatiuhayewa, kwitɨwa


nepunuani wahetsɨa nepɨnemieneni ne'ixipara neteta mayeneikakɨ.
17 Kemɨ'ane mu'enaxɨ, ke'u'ena 'Iyari kemɨtiwatahɨawe

memɨyutixexeɨriwa. Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, ne manana payari mɨ'awietsie


nepimini, meta tete mɨtuxa nepiyetuirieni ra'utɨariekame hekwamekɨ
kemɨtitewaka. Xewitɨ mɨpaɨ pɨkatimaika, kemɨ'ane xeikɨa mitanaki'erieni.

Tiyatiratsie memɨyutixexeɨriwa kemɨtiwarunɨ'airi


18  »Mɨpaɨ
ketineu'utɨiri niuki tuayame Tiyatiratsie memɨyutixexeɨriwa
wahetsiemieme:

Mɨpaɨ kanaineni Kakaɨyari Nu'aya, kemɨ'ane yɨhɨxie tai mɨtaka


hepaɨ maye'ane, meta kemɨ'ane tepɨa hepaɨ 'ɨkateya mɨxawawatɨ:
19 'A'uximayatsikate nepɨtimate, 'anaki'eriya, meta yuri kepemɨti'erie,

kepemɨtiwaparewie hipame, meta kepemɨtiuka'eniwa, mɨpaɨ nepɨtimate,


'imatɨrieka matsi waɨkawa pepɨtiyuriene, matɨaripai 'etsiwa xeikɨa
pepɨtiyurienekai.
20 Perutsɨ ne nepɨrayexeiya 'ahepaɨtsita, 'ukaratsi Ketsaweri pemɨpitɨakɨ

yamɨtiyurienenikɨ kemɨtinake, niukame pɨyuxata Kakaɨyari hetsɨa mieme.


Peru kemɨti'ɨkita, pɨtiwa'itaiya nehetsɨa miemete te'uximayatamete
memɨwakumaɨwanikɨ kemɨ'ane mɨkayɨkɨna mɨkayɨ'ɨya, meta memikwakakɨ
tita kakaɨyarixi memɨtemawiyarie. 21 Ne tukari nepipitɨa mɨtihayewanikɨ

kemɨtiyuriene, peru pɨkayuwaɨriya mɨtihayewakɨ wakumaɨwatɨ


memɨkayɨkɨnama. 22 'Ayumieme nepɨtikwinitɨani, 'utayatsie nepeikahɨani,

meta memikumaɨwakai kawa'ɨyatɨkaku hamatɨana nepɨtiwakwinitɨani


waɨkawamekɨ, xɨka mekatehayewani hepaɨna meteyurietɨ. 23 Niwemama

nepɨwakwini. Mɨpaɨ netiyurieyu yunaitɨ naitsarie memɨyutixexeɨriwa


mɨpaɨ mepɨtemaika, ne nepɨhɨkɨ xe'iyari nemɨmate kexemɨteyɨkɨhɨawe.
Yuxexuime nepɨtixe'apinirieni kexemɨte'uyuri. 24 Peru hipatɨ xeme

Tiyatiratsie xemɨtama, keyupaɨmetɨ 'ikɨ 'ɨkitsikatsie xemɨkatewiya,


keyupaɨmetɨ 'ateewa xemɨkaheutahaxɨawawe xeteyɨ'ɨkitɨatɨ Kauyumarie
'ɨkitsikayakɨ kememɨteniniuki, mɨpaɨ nepɨtixekɨhɨawe xeme, tawariri
kwinimieme nepɨkaxe'ikatɨaka. 25 Mɨkɨtsie xeikɨa, xeketenewiyani ketitari

xemɨtehexeiya, kepaukake nemunuani.


26 Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, meta mɨkatihayewani nehepaɨ tiyurienetɨ

tapareyuke, mɨkɨ heitserie nekanipitɨamɨkɨ nuiwarite mɨtiwa'aitɨakakɨ


27 ―neta heitserie kemɨnetiupitɨa ne'ukiyari―

Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 2  2082

“tepɨa 'itsɨyari 'akwetɨ pɨtiwa'aitɨaka,


haxu xariyari hepaɨ pɨwatitara”.
28 Metatsiere nepiyetuirieni xurawe ximeripaitɨ manatineika. 29 Kemɨ'ane
   

mu'enaxɨ, ke'u'ena 'Iyari kemɨtiwatahɨawe memɨyutixexeɨriwa.

Tsarɨtixitsie memɨyutixexeɨriwakai kemɨtiwarunɨ'airi

3   »Mɨpaɨ
ketineu'utɨiri niuki tuayame Tsarɨtixitsie memɨyutixexeɨriwa
1

wahetsiemieme:

Mɨpaɨ kanaineni kemɨ'ane Kakaɨyari 'iyariteya 'atahutame


mɨwarexeiya, meta xurawetsixi 'atahutame: Neri mɨpaɨ nepɨtimate
kepemɨtiyuriene. Tsepa pe'ayenieretɨ pemɨxatsiwa, peru pepɨmɨki.
2 Kenanutahɨtɨa, keneutatɨrɨkariya tita mɨkatimɨwe mɨtiuyuhayewaxɨ

mɨkɨ mɨmɨximekɨ, nekakaɨyari kemɨmetixeiya, nematsixeiyakaku ne,


kepemɨtiyuriene peuyewetse 'akuxi pemɨraye'atɨanikɨ. 3 'Ayumieme

nepaine, ketina'eriwani kepemɨtiupitɨarie kepemɨtiu'enaxɨ, mɨpaɨ


yaketinekamieni, ketineuhayewa kepemɨtiyuriene hikɨ. Mexɨka
peka'enutahɨtɨani, tinawayame hepaɨ nepunuani, 'atsipepɨkatimaika
kepaukatɨkaku 'ahetsɨa nemunuani.
4 Tsiereta hipame pepɨwarexeiya teɨteri Tsarɨtixitsie memɨtama

yu'ixuriki memɨkatɨniriya. Mɨkɨ 'aixɨa memɨte'u'iyarikɨ nehamatɨa


mekaniu'uwakuni me'anakatuxatɨ. 5 Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, mɨkɨ

wahepaɨ pɨtikemaritɨarieni 'ixuriki mutuxakɨ. Hatsuaku kemɨtitewa


nepɨkaheyeitɨani hakewa maka'utsie kename tukari hexeiya.
Nepɨnehekɨatani kename ne'imate, mɨpaɨ ne'utaitɨ ne'ukiyari hɨxie
meta hetsɨana miemete niuki tuayamete wahɨxie. 6 Kemɨ'ane mu'enaxɨ,

ke'u'ena 'Iyari kemɨtiwatahɨawe memɨyutixexeɨriwa.

Piratepiyatsie memɨyutixexeɨriwakai kemɨtiwarunɨ'airi


7 »Hikɨ
mɨpaɨ ketineu'utɨiri niuki tuayame Piratepiyatsie memɨyutixexeɨriwa
wahetsɨa mɨmieme:

Mɨpaɨ kanaineni kemɨ'ane Kakaɨyaritsie mieme mɨpatsie, kemɨ'ane


yuri maine, kemɨ'ane Rawiri yawieya makwe'e. Mɨkɨ reuyepieyu xewitɨ
pɨkareunani, reunayu xewitɨ pɨkareuyepieni: 8 Neri mɨpaɨ nepɨtimate

kepemɨtiyuriene. Kamɨtsɨ, kitenie mɨreuyepie nepɨmatsi'uxeiyatsitɨa.


Xewitɨ pɨkayɨwe mɨreunanikɨ. 'Etsiwa xeikɨa tɨrɨkariya pepexeiya peru
neniukitsie yapepɨtikamie, pepɨka'aku'imawa kename pekanetsimate
pe'utaitɨ. 9 Kamɨtsɨ mɨpaɨ nepɨtiwapitɨaka mɨkɨ Kauyumarie tukitana

memɨmiemete, mɨkɨ huriyutsixi teɨteriyari memɨte'uyuterɨwa peru


memɨkahɨkɨ, memɨte'itawa xeikɨa, kamɨtsɨ mɨkɨ nepɨwarahapani,
me'a'iwarieme memɨtihɨxima'unikɨ 'ahetɨa. 'Ana mɨpaɨ mepɨtehetimani,
nemɨmatsinaki'eriekɨ 'ekɨ. 10 Neniukitsie yapemɨtikatɨakɨ

petiuka'eniwatɨ nehepaɨ, neta nepɨmatsi'ɨwiyani kepauka tukari


maye'ani kwiepa naitsarie, kepauka kwiepa memɨtama memɨ'inɨatsieni.
2083  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 3

11 Kwitɨ nepunuani. Keneuwiya tita pemɨrexeiya, xewitɨ 'akuruna


kamatsi'unawairienikɨ 'a'inɨari. 12 Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, nekakaɨyari

tukitana nepikakeni 'ikitsaraɨtɨme, yuheyemekɨ pɨkawayeyani hatsuaku.


Hetsiena nepɨra'utɨani nekakaɨyari kemɨtitewa, nekakaɨyari kiekarieya
Kerutsareme mɨhekwa taheima makaneni nekakaɨyari hetsɨa miemetɨtɨ
kemɨtitewa, neta hekwamekɨ kenemɨtitewa. 13 Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ,

ke'i'enieka tita 'Iyari mɨtiwatahɨawe memɨyutixexeɨriwa.

Rautitseyatsie memɨyutixexeɨriwakai kemɨtiwarunɨ'airi


14  »Hikɨ
mɨpaɨ ketineu'utɨiri niuki tuayame Rautitseyatsie
memɨyutixexeɨriwa:

'Ipaɨ kanaineni kemɨ'ane Niukieya Mɨtse'i mɨtitewa, kemɨ'ane


yatikamietɨ yuri haitɨ mɨyuhekɨata, kemɨ'ane mitsutɨa tita Kakaɨyari
mɨtiunetɨa: 15 Neri 'a'uximayatsika nepɨmate. Pepɨkahaɨtɨ meta nitɨma

pepɨkaxɨka, xɨkatiyɨwenike pehaɨtɨnike meta pexɨkanike. 16 Hikɨ matsi


pemɨkahaɨtɨkɨ meta pemɨkaxɨkakɨ, matsi xeikɨa 'etsiwa mɨxɨka hepaɨ


pemɨ'anekɨ, 'ayumieme 'ari nekamenanatihayaximeni. 17 'Ekɨ mɨpaɨ

pekaniutaineni: “Ne nepɨxiku, waɨkawa nerexeiyatɨ nepaneyeitɨa,


tixaɨtɨ nepɨkareuyehɨwa”, pe'utaitɨ, 'atsipepɨkatimate kepemɨ'ane,
'axapepɨ'itɨarie tixaɨtɨ pepɨkarexeiya, pepɨkaheuniere, meta 'ixurikikɨ
pepɨmawe. 18 'Ayumieme nepɨmatitaxatɨani, nehetsɨa keneunanai

huru tuminiyari taipa kwaxiyariekamekɨ, mɨkɨkɨ xiku pemayanikɨ,


'ixuriki mɨtuxa keneunanai pemenakatɨnikɨ, mɨkɨkɨ pɨkamatsiɨkɨni
kepemɨti'atewiya pemawetɨ, meta hɨxita mieme kwiniya 'uayeyari
keneunanai pema'awiriexɨanikɨ, mɨkɨkɨ peheunieretɨ pepayani.
19 Keyupaɨmeme nemɨwanaki'erie, mɨkɨ nepɨwatate'a nepɨtiwa'ɨkitɨa

newa'uximatɨatɨ. 'Ayumieme 'aixɨa 'anemekɨ kene'awaɨriyani,


ketineuhayewa kepemɨtiyuriene hikɨ. 20 Neuxei 'itupari warita

neputiwe neheihutsunatɨ. Tewi xɨka netsi'u'enieni ne'utaniukakaku,


xɨka reuyepieni, nepeutahani hetsɨana, hamatɨana nepɨtikwani,
mɨkɨta nehamatɨa pɨtikwani.
21 Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, mɨkɨ nekanipitɨamɨkɨ nehamatɨa mayerɨnikɨ

ne'uwenitsie hakewa nemɨre'aita, neta ne'ukiyari hamatɨa kenemɨraya


'uwenieyatsie nerane'iwaka. 22 Xewitɨ netɨ mu'enaxɨ, ke'u'ena tita 'Iyari

mɨtiwatahɨawe memɨyutixexeɨriwa».

Kakaɨyari muyuawitsie nenewieri kememɨte'ipitɨa

4   Merikɨtsɨmɨkɨ ne'uxeiyaka, tawarita nekaneutaniere, mana


1

muyuawi nekaniuxeiya reuyepiekame. Kemɨ'ane nemu'eni matɨari


paitɨ kuxineta hepaɨ ti'eniɨriɨkɨme nehamatɨa tikuxatame, mɨkɨ mɨpaɨ
kanetiniutahɨawe: «'Uwa kenatiye'a: nepɨmetsixeiyatsitɨani kemɨtiyɨni
'arike». 2 Yapauka 'Iyari nehetsie punua, meta 'uweni nepuxei muyuawitsie,

xewitɨ mɨkɨtsie kanakateitɨni. 3 Kemɨ'ane mana makatei, katsɨpe teteyari


hepaɨ katiniyuxexeiyakaitɨni meta kurunarina teteyari hepaɨ. 'Uweni


Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 4  2084

warita kuwiwi kanakateitɨni 'etsimerarɨta teteyari hepaɨ tiyuxexeiyatɨ.


4 'Uweni 'aurie kana'utɨkateitɨni 'uwenite xeitewiyari heimana naukatɨ,

'uwenitetsie 'ukirawetsixi mekanatekaitɨni xeitewiyari heimana yunaukatɨ


me'anakatuxatɨ, yumu'utsie huru kurunayari me'anamanatɨ. 5 Mɨkɨ 'uweni

manuwekaitsie mana kaniwayemerɨkarekaitɨni, kaneyeyuanekaitɨni meta


kaneyetɨrarɨkakaitɨni. 'Uweni hɨxie 'atahutatɨ kɨxemete kanikutatawekaitɨni,
'atahutatɨ Kakaɨyari 'iyariteya mɨhɨkɨtɨkai, 6 meta hɨxiena haramara xikɨri

hepaɨ tiyuxexeiyatɨ kanikumakaitɨni tete manuyehekɨa hepaɨ tiyuxexeiyatɨ.


'Uweni 'aurie mana mekaniu'uwakaitɨni yunaukatɨ memayeneniere,
mehahɨxitɨkaitɨ yuhɨxie meta yuwarita naitsarie. 7 Mexɨakame maye hepaɨ

pɨtiyuxexeiyakai, hutarieka mieme tuuru hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai, hairieka


mieme tewi hepaɨ pɨraka'eriekai, naurieka mieme kwixu mɨtawixime hepaɨ
pɨtiyuxexeiyakai. 8 Mɨkɨ yunaukatɨ memayeneniere yuxexuitɨ 'ataxewime

'anate mepexeiyakai, meta naitsarie yu'anatetɨa paitɨ mekanahɨxitɨkateitɨni.


Tukarikɨ meta tɨkarikɨ mepɨkatehayewakai mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
«Kanipatsieka, kanipatsieka, kanipatsieka
Ti'aitame Kakaɨyari Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye,
kemɨ'ane 'amuyeikakai, kemɨ'ane 'amuyeika meta kemɨ'ane 'umamie».
9 Kepauka mɨpaɨ memutiyuanekai mɨkɨ memayeneniere, 'aixɨa

ketikuxaxatsiwani, mariwetɨ kemariwani, pamɨpariyutsi kepitɨarieka kemɨ'ane


'uwenitsie maka, tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka ke'ayeniereni
yuheyemekɨ me'utiyuatɨ, 10 xeitewiyari heimana nauka 'ukirawetsixi hɨxiena

mepukahɨxima'uwekai meta nenewieri me'ipitɨatɨ kemɨ'ane 'uwenitsie maka,


tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka ke'ayeniereni yuheyemekɨ.
Yukurunate hɨxiena mekanitimanakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
11 «Tati'aitɨwame Takakaɨyari 'aku, 'aixɨa pepɨtiuka'iyari,
'ahetsie mɨtinakenikɨ 'aixɨa pemɨtikuxaxatsiwanikɨ mariwemekɨ
pemɨmariwanikɨ, meta kepemɨtitɨrɨkaɨye,
'ekɨ naime pepɨtiunetɨa,
mɨpaɨ mɨmatinakekɨ pɨtixuawe,
naitɨ 'ayumieme pɨtiutiwewiya».

Xapa mutakwikwiya meta Muxa

5   Merikɨtsɨkemɨ'ane 'uwenitsie makatei yutserieta xapa kwikwiekame


1

'akwekame nekaniuxeiya naitsata ra'utɨkaime meta 'atahuta tseyuyari


pamanekai. 2 Yaxeikɨata niuki tuayame mɨtɨrɨkaɨye nekaniuxeiya mɨpaɨ

'utaineme karima: «¿Kepaikɨ 'aixɨa pɨtiuka'iyari hetsiena mɨtinakenikɨ


tseyu maxɨnaxɨanikɨ, meta xapa manutayepienikɨ?» 3 Muyuawitsie kwiepa

meta kwietɨa nixewitɨ pɨkayɨwekai xapa manutayepienikɨ, mixeiyakɨ ketɨtɨ


mɨreku'ukai. 4 Ne waɨkawa neputatsuakakai xewitɨ mɨkataxeiyariewekaikɨ

'aixɨa tiuka'iyaritɨ hetsiena mɨtinakenikɨ xapa manutayepienikɨ,


mixeiyakɨ mekaterɨwakɨ. 5 Mɨkɨ 'ukiratsi xewitɨ mɨpaɨ kanetiniutahɨawe:

«Pepɨka'utatsuakani, neuxei maye hepaɨ mariwetɨ Kura nuiwarieyatsie


mieme Rawiri kie Nana mutine, mɨkɨ pɨrayu'iwaxɨ, mɨkɨtsɨ kaniyɨweni xapa
manutayepienikɨ, meta 'atahutame tseyuyari maxɨnaxɨanikɨ».
2085  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 5

6  Hikɨ mana nekaneutaniere. 'Uweni 'aurie yunaukatɨ memayeneniere


wahixɨapa 'ukirawetsixi wahixɨapa nekanixeiya Muxa Nunutsi mana
'uweme. Mumierie hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai, 'atahuta 'awayari 'atahuta
hɨxiyari pexeiyakai, hɨxiteya Kakaɨyari 'iyariteya kanihɨkɨtɨni 'atahutatɨ,
naitsarie kwiepa meutanɨ'ariexɨa. 7 'Iya 'ahurawa kanayani, kemɨ'ane

'uwenitsie makatei yutserieta mehuriekai xapa kanihuritɨani. 8 Kepauka


xapa muhuritɨarie, yunaukatɨ memayeneniere xeitewiyari heimana


yunaukatɨ 'ukirawetsixi yunaitɨ mekaniutihɨxima'uni Muxa hɨxie. Yuxexuitɨ
haripa mekaniu'ɨkaitɨni huru xakɨyari mepu'ɨkai 'ɨkwakɨ hɨpɨneme, 'ɨkwa
Kakaɨyari teɨterimama wanenewieri kanihɨkɨtɨni. 9 Hikɨ kwikari hekwame

mekaniutakwika mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


«'Aixɨa pepɨtiuka'iyari 'ahetsie mɨtinakenikɨ pemenuhurienikɨ xapa
pemexɨnaxɨanikɨ tseyuyari,
'ekɨ pemumieriekɨ,
'axuriya mutayeurikɨ Kakaɨyaritsie mieme pepɨwarutinanai
teɨteri pewaxɨnake,
yunaime nuiwarite wahetsɨa miemete naime niukikɨ memutiniuka,
naitsarie kwiepa kiekatari yunaime teɨteriyari wahetsɨa miemete.
10 Takakaɨyari teɨterimama pepɨtatsi'ayeitɨa te'aitamete,
mawari wewiwamete pepɨtatsi'ayeitɨa,
kwiepa tepɨte'aitani».
11 Hikɨ neheutaniereka nekani'enieni tita yumɨireme niuki tuayamete

waniuki hepaɨ mɨti'eniɨriɨkɨkai, 'uweni 'aurie memayeneniere wa'aurie


'ukirawetsixi wa'aurie mekaniti'ukaitɨni mɨireme miyuniyari meyupaɨmetɨ.
12 Mɨpaɨ karima mekaniutiyuanekaitɨni:

«Muxa mumierie, 'aixɨa katiniuka'iyarini,


hetsiena mɨtinakenikɨ,
tɨrɨkaɨyetɨ waɨkawa rexeiyatɨ, timaiwetɨ yɨwetɨ,
mɨmariwanikɨ 'aixɨa mɨraniuwanikɨ,
'aixɨa mɨtikuxaxatsiwanikɨ witsimɨtikɨhɨawarɨwanikɨ».
13 Hikɨ naitɨ mɨtiunetɨarie muyuawitsie, kwiepa, kwie hetɨa meta

haramaratsie, naitɨ mana mɨtitama, yunaime nekatiniwaru'enieni


mete'inɨawame:
«Kemɨ'ane 'uwenitsie maka, meta muxa,
witsimeketekɨhɨawarɨwani, mariwemekɨ mekekuxaxatsiwani,
witsimeketekuxaxatsiwani, tɨrɨkaɨyemekɨ,
tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka».
14 Memayeneniere yunaukatɨ mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni: «Mɨpaɨ ketiɨyɨni»

me'utiyuatɨ, meta 'ukirawetsixi metihɨxima'utɨ nenewieri mekanipitɨakaitɨni


kemɨ'ane yuheyemekɨ mayeniere.

Xapa tseyuyari

6   Merikɨtsɨ
nekaneutaniere kepauka Muxa Nunutsi mexɨnaxɨ xeime
1

'atahuta tseyuyaritsie mieme, yunaukatɨ memayeneniere xeime


nekaniu'enieni mɨpaɨ haineme tɨranari hepaɨ ti'eniɨriɨkɨme: «Kenaye'a,
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 6  2086

keneuxeiya». 2 Hikɨ nekaneutaniere, mana kawayu heutuxatɨ kaniuwekaitɨni.


Kemɨ'ane hetsiena makatei tupi pakwekai, kuruna kananutimaniyarieni,


kanayeyani rayu'iwaka, mɨwara'iwanikɨ hipame.
3 Hikɨ kepauka Muxa tseyu hutarieka mieme maxɨnaxɨ, mayeniere

hutarieka mieme nekaniu'enieni mɨpaɨ 'utaineme: «Kenaye'a keneuxeiya».


4 Hikɨ xewitɨ kawayu kaniwayeyani heuxuretɨ. Kemɨ'ane hetsiena

makatei mɨpaɨ katiniupitɨarieni mɨwamuinanikɨ kwiepa memɨtama 'aixɨa


memɨkateyuxeiyanikɨ, memɨyukwinikɨ, 'ixipara 'amɨtewi pukweitɨarie.
5 Hikɨ kepauka Muxa tseyu hairieka mieme maxɨnaxɨ, mayeniere

nekaniu'enieni hairieka mieme mɨpaɨ 'utaineme: «Kenaye'a keneuxeiya».


Hikɨ nekaneutaniere. Kawayu heuyɨwitɨ mana kaniuwekaitɨni. Kemɨ'ane
hetsiena makatei kiru ti'inɨnɨatame kanahapakaitɨni yumamatsie. 6 Hikɨ

xeime nekaniu'enieni yunaukatɨ memayeneniere memati'ukai wahixɨapa


heyeniukame. Mɨpaɨ hetaineme: «Tɨriku merie kakuniyari mɨpaɨ ketinaye'atɨa
xeitukari tewi kemɨti'iwa, tsewara meta xeikakuniyari yaxeikɨa raye'arɨkame,
'axapepɨka'iyurieka wiya meta kaxie winuyari».
7 Hikɨ kepauka Muxa tseyu naurieka mieme maxɨnaxɨ, mayeniere

nekaniu'enieni naurieka mieme mɨpaɨ 'utaineme: «Kenaye'a keneuxeiya».


8 Hikɨ nekaneutaniere, kawayu 'etsiwa heutaxaɨyetɨ mana kaniuwekaitɨni.

Kemɨ'ane hetsiena manakatei Mɨɨya pɨtitewakai meta Tai mɨkatɨwe


kanihuraweiyakaitɨni. Heitserie mekaniupitɨarieni kwiepa memɨtama
naukame hetsie mieme xeime wahepaɨtsita, kememɨteyupaɨme
memɨwakwinikɨ 'ixiparakɨ, hakakɨ, kwiniyakɨ meta kwiepa miemete yeutari
wahekɨ.
9 Hikɨ kepauka Muxa tseyu 'auxɨwirieka mieme maxɨnaxɨa, mawari taiyame

hetɨa 'iyarite me'atekame nekaniwaruxeiya, mɨkɨ memukwi'iwaxɨ Kakaɨyari


niukieyatsie memɨtewiyakaikɨ, hetsiena metewiyatɨ memɨyuhekɨatakaikɨ.
10 Karima mekaniutihiwakaitɨni mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «¿Kutsiyari 'aku

pemɨpatsie, yuri pemaine, kepaukake pepɨwatakwewieni, kepaukake


'uximatɨarika pepɨwapitɨani kwiepa memɨtama taxuriya memutayeurikɨ?»
11 Hikɨ yuxexuitɨ mekaniutahuritɨarieni 'ixuriki mɨtuxa memanakatɨnikɨ,

mɨpaɨ mepɨte'utahɨawarie memɨ'uxipiekakɨ, te'uximayatamete


memɨkayunaitɨtɨkaikɨ 'akuxi wa'iwama memɨkwi'iwakekai wahepaɨ.
12 Hikɨ kepauka Muxa nemuxei tseyu 'ataxewirieka mieme kanaxɨna, 'ana

kwie karima kaniutayuanekaitɨni. Tau puyɨrixɨ 'ɨkari mɨyɨwi hepaɨ, metseri


naitɨ xuriya hepaɨ 'anetɨ kanayani. 13 Xurawetsixi muyuawitsie memeukatekai

mekaniukaxɨrieni kwiepa, xapa takariyari kemɨtikaxɨrɨwe hepaɨ waɨkawa


'uku'ekakaku. 14 Muyuawi hixɨapa putsanixɨ xapa mɨtakwikwiyani hepaɨ,

naitɨ yemurite meta haramara hixɨapa mɨyetekai xaɨtsie pɨta pupatsie,


hakewa metinierekai pumawekai. 15 Hikɨ kwiepa te'aitamete, wawemete,

kuyaxi wa'ukiyarima, xikutsixi, memɨtɨrɨkawikai, meta hipatɨ, yunaitɨ


waɨriyarika memɨte'uximayatametetɨkai, meta memɨyɨnɨ'akai, yunaitɨ
mekaniuyuti'awietaxɨani terɨta, 'aita, meta hɨritetsie. 16 Mɨpaɨ hɨrite

meta 'aite mekateniuhiwiwakaitɨni: «Ketananukanama, ketaneuti'awieta


mɨkatatsixeiyakɨ kemɨ'ane 'uwenitsie maka Muxa nunutsi mɨkatatsihekanikɨ.
2087  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 6

17 Karikɨtukari mɨmariwe kanaye'aniri kepauka memɨyeha'ani. ¿Kepaikɨ


pɨyɨwe 'amuweni?» meputiyuanekai.

Keyupaɨmetɨ memutseyumarie

7   Merikɨtsɨ
'ana niuki tuayamete yunaukame nekaniwaruxeiya,
1

tatserieta, ta'utata, tahixɨapa, tatsutɨa naitsata 'etsikinatsie meti'utɨ


'eka mepɨkapitɨakai, naitsarie mɨka'uyeikanikɨ kwiepa, haramaratsie
meta naime kɨyexitetsie. 2 Hikɨ xeime nekaniuxeiya niuki tuayame

tau manatineika 'utimiekame, Kakaɨyari mayeniere tseyuya 'akwetɨ.


Hikɨ karima kaniwarutahiwieni niuki tuayamete yunaukame, mɨkɨ
mɨpaɨ memɨtepitɨariekai 'axamemiyurienikɨ kwiepa meta haramara:
3 «'Akuxi 'axaxepɨka'iyurieka kwie, haramara meta naime kɨyexite,

tekawatitseyumawekaku takakaɨyari te'uximayatametemama wakanata».


4 Hikɨ 'inɨarite nekaniu'enieni, kememɨyupaɨmekai memutseyumarie:

Xeitsienituyari heimana huta tewiyari heimana nauka miriyari (144.000)


meyupaɨmetɨ mekaniutseyumarieni 'Ixaheri nuiwarimama. Xexuitɨ
nuiwarite mepuxuawekai.

5 Kura nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta


miriyari mekaniutseyumarieni,
Xuweni nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
Kari nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
6 'Atseri nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
Nepɨtahari nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
Manatsexi nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
7 Tsimiyuni nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
Rewi nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
'Itsakaxi nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
8 Tsawuruni nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
Kutse nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta miriyari,
Wenikamini nuiwarieyatsie miemete tamamata heimana huta
miriyari mekaniutseyumarieni.

Meyumɨiretɨ memanakatuxakai
9 Merikɨtsɨ 'ana nekaneutaniere, teɨteri yumɨireme nekaniwaruxeiya
naitsarie kiekatari, nuiwarite, kiekari mukumanetsie meta
kememɨte'uniukakai, tewi pɨkayɨwekai mɨwaruti'inɨatakɨ. Mana 'uweni hɨxie
meta Muxa hɨxie mekaniti'ukaitɨni me'anakatuxatɨ, takɨ me'upitɨ. 10 Karima

mɨpaɨ mekateniuhiwakaitɨni:
«Wikweitsitɨarika takakaɨyari hetsɨa kanayeneikani,
'uwenitsie maka,
meta Muxa».
11 Yunaitɨ niuki tuayamete mana mekaniti'ukaitɨni 'uweni 'aurie, 'ukirawetsixi

wa'aurie, meta yunaukatɨ memayeneniere wa'aurie. Hikɨ mekaniutihɨxima'uni


'uweni hɨxie, Kakaɨyari nenewieri mekaniupitɨani 12 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 7  2088

«Mɨpaɨ ketiuyɨni.
Witsiketikɨhɨawarɨwani, 'aixɨa ketikuxaxatsiwani,
timaiwetɨ kemariwani, pamɨpariyutsi kepitɨarieka,
mariwetɨ kexatsiwani, tɨrɨkaɨyetɨ yɨwetɨ kexatsiwani,
takakaɨyari tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka.
Mɨpaɨ ketiuyɨni».
13 Merikɨtsɨ xewitɨ 'ukiratsi mɨpaɨ kanetiniuta'iwawiya:

—Mɨkɨ memanakatuxa, ¿kehate mepɨyɨa, hakewa mepeyekɨ?


14 Ne mɨpaɨ nekatinita'eiya:

—Neuxei, matsi 'ekɨ yapepɨtimate.


Mɨkɨ mɨpaɨ kanetiniutahɨawe:
—Mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni memu'axɨa waɨkawa metehekwineka.
Yu'ixuriki mekaniuti'ekwa, meta mekanitituriya Muxa Nunutsi
mumierie xuriyayakɨ.
15 'Ayumieme Kakaɨyari 'uwenieya hɨxie mekaniti'uka,
tukarikɨ meta tɨkarikɨ hetsiena mieme tukitana
mekateni'uximayaka,
meta kemɨ'ane 'uwenitsie maka,
pɨwateɨtani wa'ɨwiyatɨ yutukita.
16 Hatsuakuri mepɨkaheuhakakwikuni, mepɨkaheuharikuni.
Tau pɨkawaxɨrimɨtɨaka, xɨri pɨkawa'uximatɨaka.
17 Karikɨ Muxa yu'uwenitsie 'akaitɨ mɨkɨ pɨwa'ɨwiyani muxatsi
wahɨweme hepaɨ yɨanetɨ,
pɨwarewitɨkɨni naitsarie haixa mukunenieretsie mana
meharetɨ memayenenierenikɨ,
meta Kakaɨyari naime wa'ukai kana'itiexɨamɨkɨ wahɨxita.

Tseyu 'atahutarieka mieme

8   Merikɨtsɨ
kepauka Muxa 'atahutarieka mieme tseyu maxɨnaxɨ,
1

muyuawitsie kayuwatɨ putamarixɨ merie hurayari pɨreuterixɨ.


2 Hikɨ niuki tuayamete 'atahutame Kakaɨyari hɨxie memɨti'u

nekaniwaruxeiya, mɨkɨ kuxineta yuxexuitɨ mekaniuta'ɨitɨarieni.


3 Hikɨ xewitɨ niuki tuayame 'ahurawa kaniuyani, meta mawari taiyame

'aurie kaniutakeni pɨtsiwiwame hurukɨ wewiyakame 'ahanatɨ meta 'ɨkwa


witsimu'ɨa kaniyetuiriyarieni mimawanikɨ, yunaime Kakaɨyari teɨterimama
wanenewieritsie mieme, mawari taiyame hetsie hurukɨ muwewiya 'uweni
hɨxie muwekai. 4 Hikɨ 'ɨkwa kwauniyari meta Kakaɨyari teɨterimama

wanenewieri, niuki tuayame 'etukaku Kakaɨyari hetsie kaniye'ani. 5 Hikɨ


niuki tuayame 'enuhanaka pɨtsiwiwame, tɨɨ 'utahɨniyaka mawari taiyame


hetsie, kwiepa kaneihɨani, pekutɨrarɨkakai putayuanekai, pukumerɨkakai
meta kwie putayua.

Kuxinetate
6  Hikɨ
niuki tuayamete 'atahutatɨ, kuxineta memɨ'ɨkai
mekaniuyukuha'aritɨani memitihɨtsienikɨ.
2089  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 8

7 Hikɨ mexɨakame yukuxineta kaniutahɨtsieni. Tee taimatɨ xuriya nɨtɨ


kwiepa kaneukaxɨriyani. Kwie hairieka miemetsie xewitɨ kaniutatani kɨyexite
meta 'ɨxa mɨtsitsiɨrawi naitɨ katiniutitani.
8 Hikɨ hutarieka mieme niuki tuayame yukuxineta kaniutahɨtsieni. Yemuri

hepaɨ tiyuxexeiyatɨ 'anetɨ tatɨ haramaratsie kaneukahɨiyani, haramara


hairieka miemetsie xewitɨ xuriya kanayani. 9 Haramaratsie memɨteye'uwa

hairieka miemetsie xewitɨ mekateniukwini, yaxeikɨata kanuwate 'amɨpapa


hairieka miemetsie xewitɨ kaneuyehuiyani.
10 Hikɨ hairieka mieme niuki tuayame yukuxineta kaniutahɨtsieni. Taheima

'akaneka xurawe 'anetɨ kwiepa kaniukaweni kɨxeme hepaɨ tatɨ. Hatuxame


meta haixa mukunenieretsie hairieka miemetsie xewitɨ kaniukaweni.
11 Xurawe Matsiwi katinitewakaitɨni. Haa hatsiwitɨ kanayani, yumɨiretɨ

teɨteri mekaniukwini haa matsiɨrixɨkɨ.


12 Hikɨ naurieka mieme niuki tuayame yukuxineta kaniutahɨtsieni. Tau

hairieka miemetsie xewitɨ pɨkahekɨariwiekai, yaxeikɨata metseri, meta


xurawetsixi, kaniukuyɨre, mɨpaɨ hairieka miemetsie xewitɨ tukarikɨ meta
tɨkarikɨ pɨka'uhekɨakai.
13 Hikɨ nekaneutaniere, kwixu nekaniu'enieni muyuawi hixɨapa

'awiximeme, karima mɨpaɨ 'utaineme: «Xɨa'ui, xɨa'ui, xɨa'ui keme'itɨarieni


kwiepa memɨtama, kepauka niuki tuayamete 'imatɨremete yuhaikatɨ
yukuxineta memɨtihɨtsienitsie».

9  Hikɨ 'auxɨwirieka mieme niuki tuayame yukuxineta kaniutahɨtsieni.


1  

Xurawe nekaniuxeiya taheima mieme kwiepa 'ukaweku, mɨwatixawatsie


mieme yawiyari kaniukweitɨarieni kɨmana mɨreuyepienikɨ meukatewatsie.
2 Hikɨ katineuyepieni mɨwatixawatsie, hikɨ meukatewatsie kwauni

kanewatineni teka 'amɨpa kwauniyari hepaɨ 'anetɨ, tau kahekɨakaku


pukuyɨrixɨ, ka'anuyehekɨatɨ patɨa kwauni mɨwatineikakaikɨ mɨwatixawatsie.
3 Hikɨ kwaunitsata mehatinexɨaka, kwiepa mekaniwakɨne 'utsikari, tɨrɨkariya

mekaniupitɨarieni terɨkaxi kwiepa miemete kememɨtetɨrɨkawi wahepaɨ.


4 Mɨpaɨ mekateniutahɨawarieni, 'atsimemɨka'iyurienikɨ kwiepa mieme

'ɨxa, naime mɨtsitsiɨrawi naime kɨye, matsi 'axamemɨwayurienikɨ teɨteri


Kakaɨyari tseyuya memɨkahexeiya yukanata. 5 Mɨpaɨ mekateniupitɨarieni,

memɨkawakwinikɨ, matsi memɨwa'uximatɨakakɨ 'auxɨwime metseri.


Kememɨtewa'uximatɨakai, yaxeikɨa mekaniyɨakaitɨni kepauka tewi terɨka
mikei hepaɨ. 6 Mɨkɨ tukaritsie teɨteri mepeukwikuni matsi mepɨyutatexieni

memɨkwinikɨ, mepɨyuwautɨweni memɨkwinikɨ, peru mɨɨya puyuta'una,


wahetsie pumaweni.
7 'Utsikari kememɨteyuxexeiyakai, kawayutsixi memɨkuha'aritsie kuyaxa

miemete wahepaɨ mekani'anenekaitɨni. Yumu'utsie huru kurunayari hepaɨ


'aneneme mekananamanakaitɨni, meta yɨhɨxie teɨteri kememɨtehaka'erie
mɨpaɨ mepɨteyuxexeiyakai. 8 'Ukarawetsixi wahepaɨ mepɨte'ukɨpakai,

meta watamete mayetsi watamete hepaɨ pɨ'anenekai. 9 Tepɨa hepaɨ


'aneneme mepanakatɨtɨkatei yutawitsie, yu'anakɨ meputixuwarɨkakai,


kawayutsixi kuyaxa meheuyukwiyuka mɨkɨ wahepaɨ mepɨteyu'eniɨriukɨkai.
10 Mekaniukwaxikaitɨni, terɨkaxi wakwaxi hepaɨ kani'anenekaitɨni

Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 9  2090

'anuyemɨmɨtsɨtɨ, meta yukwaxitsie tɨrɨkariya mekanexeiyakaitɨni, 'auxɨwime


metseri teɨteri memɨwa'uximatɨakakɨ. 11 Kemɨ'ane mɨtiwa'aitɨakai niuki

tuayame kanihɨkɨtɨkaitɨni, mana mɨre'aitakai meukatewatsie, hepɨrayutsixi


waniukikɨ 'Awaruni katinitewakaitɨni, meta kɨriyekutsixi waniukikɨ
Tiyuka'uname titewatɨ.
12 Kananuyeyaniri, xɨa'ui matɨari mieme, peru 'akuxi hutatɨ

xɨa'ui kaneuyeweka.
13 Hikɨ 'ataxewirieka mieme niuki tuayame yukuxineta kaniutahɨtsieni,

meta yuariya nekaniu'enieni mawari taiyame nauka 'awayari mexeiya


hurukɨ mɨwewiyata 'atineikame Kakaɨyari hɨxie muwe. 14 'Ikɨ niuki tuayame

kuxineta makwe'e mɨpaɨ katinitahɨawe: «Niuki tuayamete memuyunauka


keniwarutixɨna hatuxame 'amɨpatsie 'Eupɨrate hatetsita memɨtihe».
15 Hikɨ niuki tuayamete memuyunauka memukuha'aritsiekai mɨkɨ hurayari,

mɨkɨ tukari, mɨkɨ metseri, mɨkɨ wiyaritsie mekaniutixɨnarieni, hairieka


miemetsie xewitɨ teɨteri memɨwakwinikɨ. 16 Wakuyaxima kawayutsixi

wahetsie mematekai huta tsienituyari miyuniyari (200.000.000)


mekaniyupaɨmekaitɨni.
17 Hikɨ heinɨtsika hepaɨ nepɨtiwaruxei, kawayutsixi meta

memeutayaxiwawe: Yutawitsie tepɨa mekanenakatɨtɨkateitɨni


mayetaimaɨyetɨkatei, mayekwauniyatɨkatei, mayetataxawi 'atsupɨre hepaɨ.
Kawayutsixi wamu'u mayetsi wamu'u hepaɨ kani'anenekaitɨni, wateta
tai kaniwayeneikakaitɨni, kwauni meta 'atsupɨre. 18 Haika kwiniyayarikɨ

hairieka tsiemieme xewitɨ teɨteri mekaniukwini, taikɨ, kwaunikɨ meta


'atsupɨrekɨ wateta muwayeneikakaikɨ. 19 Kawayutsixi yɨtɨrɨkariya

mekanexeiyakaitɨni yuteta meta yukwaxitsie, wakwaxi kuterixi wahepaɨ


kani'anenekaitɨni 'anutimu'utɨkaitɨ, mɨkɨkɨ 'axamepɨwayuriekai.
20 Hipatɨ teɨteri memɨka'ukwi'iwaxɨ mewakwikaku, mɨkɨ

mepɨkatehayewakai mete'ayexeiyatɨ tita yumamakɨ memɨtewewie.


Mepɨkatehayewakai nenewieri mewapitɨatɨ kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene,
huru, pɨrata, wurunitse, tete, kɨye kakaɨyarixiyari tsepa memɨkaheuneniere,
memɨkaheu'enana, meta memɨka'ukɨniwawe. 21 Mepɨkatehayewakai

meteyumemiwatɨ, meteyukewaiyatɨ, mɨkayɨ'ɨya meta mɨkayɨkɨna


mewakumaɨwatɨ meta metenawayatɨ.

Niuki tuayame xapa mahuriekai

10   Hikɨ
xeime niuki tuayame nekaniuxeiya tɨrɨkaɨyeme taheima
1

'akamiekame, haiwitɨri tsata yeweme. Kuwiwi mu'uya heima


kaniuyekateitɨni, yɨhɨxie tau hepaɨ kanayexawatɨkaitɨni, meta 'ɨkateya tai
'amanutitetere hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai. 2 Yumamatsie xapa kanahuriekaitɨni

'etsiyeume werime. Yutserie yɨ'ɨkakɨ haramaratsie kaneutakeni, yu'utakɨta


kwiepa. 3 Hikɨ karima kaniutahiwa maye kemɨtiutahiwa hepaɨ. 'Utaniuku,

'atahuta tɨranariyari kaniuyuani. 4 Kepauka muyua 'atahuta tɨranariyari


ne nepɨtiti'utɨanikekai, peru xeime nekaniu'enieni taheima mɨpaɨ


haineme: «Ketine'awietani 'atahuta tɨranariyari, kememutiyua meta
pepɨkaraka'utɨwani».
2091  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 10

5  Hikɨ mɨkɨ niuki tuayame nemuxeiyakai haramaratsie heutaweme meta


kwiepa, yutseriekɨta muyuawitsie paitɨ kaneutimeni. 6 Kaniuyuhɨritɨani

mayeniere hɨxie tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka, kemɨ'ane


muyuawi, kwie, haramara meta tita naitɨ mana mɨtixɨawe, meta mɨpaɨ
kaniutayɨni: «'Ari tukari kananayexɨni. 7 Matsi kepauka 'atahutarieka

mieme niuki tuayame mɨtaniuni, kepauka yukuxineta mitahɨtsieni,


'ana tita Kakaɨyari mɨtiuti'awietakai kanaye'amɨkɨ mɨtahekɨatsienikɨ,
kemɨtiwarutaxatɨakai yuniukamete hetsiena mieme memɨte'uximayakai».
8 Hikɨ kemɨ'ane nemu'eniekai taheima 'utaniukame, mɨkɨ tawarita

pɨnetsi'utahɨawixɨ mɨpaɨ 'utaitɨ: «Huma kenemie, kenahuri 'iya xapa


'etsimɨyewa muweri, niuki tuayame mehurie haramaratsie heutawetɨ
meta kwiepa».
9 Hikɨ niuki tuayame hetsɨa nekaniuyani meta xapa mɨkwikwie

nekanitawawirieni. Mɨkɨta mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: «Kenanuhuritsɨ meta


keneutakwa'i. 'Ayuriepa patsiɨre, peru 'ateta xiete hepaɨ pakakare». 10 Hikɨ

xapa 'etsimɨyewa ne'anuhurieka niuki tuayame mehuriekai, nekanitakwani.


Neteta xiete hepaɨ pakakarixɨ, kepauka nemitakwai, peru neyuriepa hatsiwitɨ
kanayani. 11 Mɨkɨ mɨpaɨ pɨnetiutahɨawixɨ: «Kaneuyeweka 'ekɨ tawarita

Kakaɨyari hetsiemieme pemɨtiwataxatɨanikɨ mɨireme kiekarite, nuiwarite,


yuniukikɨ memutiniuka meta te'aitamete wahepaɨtsita».

Tehekɨatamete yuhutatɨ

11   Merikɨtsɨhaka nekaniukweitɨarieni ti'inɨnɨatame mɨhɨkɨtɨkai,


1

mɨpaɨta nekatiniutahɨawarieni: «Kenanukukexi, Kakaɨyari tukieya


keneuti'inɨata meta mawari taiyame, yaxeikɨata keyupaɨmetɨ muwa
memeyutinenewiwa tukita keniwaruti'inɨata. 2 Tuki takwa keneuhayewa

xeikɨa, pepɨka'iti'inɨata, mana memupitɨariekɨ nuiwarite hipatɨ, mɨkɨ


mekaniketsikuni Kakaɨyari kiekariena huta tewiyari heimana huta
metseri. 3 Neri yuhutame nekaniwarexeiyani tehekɨatamete, mɨkɨ

kememɨte'unenierixɨ mɨpaɨ memɨtekuxatanikɨ xeimiriyari heimana


huta tsienituyari heimana haika tewiyari tukari, hiwerika kamixayari
me'anakatɨtɨkaitɨ». 4 Huriwa kɨyeyari hutatɨ, kɨxeme hutatɨ kwie kutsiyari

hɨxie mɨti'u, mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni. 5 Xɨka xewitɨ tiwakwinitɨamɨkɨni, mɨkɨ tai


yuteta mepɨwayenenetɨwa, meta mepɨwatixɨxɨtsitɨwa mɨkɨ memɨwaraye'unie.


Mɨpaɨ katinimieriemɨkɨ kemɨ'ane mɨtiwakwinitɨamɨkɨni. 6 Mɨkɨ tehekɨatamete

heitserie mekanexeiyani muyuawitsie mɨkakawiyekɨ mexi metekuxata,


heitserie meta mekanexeiyani haa hepaɨtsita, xuriya memayeitɨanikɨ,
memɨtewakwinitɨanikɨ kwiepa memɨtama naime kwiniyakɨ tsepa
kepaɨmexɨa kemɨtiwanake.
7 Kepauka meminɨni mɨpaɨ metehekɨatatɨ, yeutanaka meukatewatsie matine

wara'iwamɨtɨ pɨwakwineni, wara'iwame kaniwakwimɨkɨ. 8 Wakaxarite  

kiekari hixɨapa pɨtiheni kiekari 'amakuyewatsie. 'Iyari kemɨtimate 'inɨarikɨ,


Tsuruma katinakutewaka, 'Ekipitu meta rakutewa mɨkɨ kiekari, mana
Tati'aitɨwame kuruxitsie kaniumierieni. 9 Hipatɨ kiekarite mukumane,

nuiwari, hipame niukitekɨ memutiniuka meta naitsarie kiekarite


Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 11  2092

mukumane yunaitɨ mekanixeiyakuni wakaxari haika tukari heimana merie


tuka. Mepɨkawapitɨani wakaxari mɨkateukienikɨ. 10 Kwiepa memɨtama

mepɨyutemamawieka wakaxarite mexeiyatɨ, 'imikieri mepɨyutamikwani,


texaxatamete yuhutatɨ memɨwa'uximatɨakaikɨ kwiepa memɨtama.
11 Hikɨ haika tukari heimana merie tuka 'anukayaku 'iyari nieritɨwame

kaniwaruwiya Kakaɨyari heiyenɨ'aku. Mekananuku'uni, mɨkɨ memɨwaruxei


kwinimieme mekateniutimamani. 12 Hikɨ xeime mekaniu'enieni taheima

'utaniukame mɨpaɨ tiwakɨhɨaweme: «'Ena xekenanatikɨni». Muyuawitsie


mekananutikɨne haiwitɨritsata, mɨkɨ memɨwaraye'uniekai mewaxeiyakaku.
13 'Ana kwitɨwa kwie karima kaniutayuani. Kiekari tamamatatsie mieme

xewitɨ kaneuku'une. 'Atahuta miriyari meyupaɨmetɨ teɨteri mekaniukwini,


peru memuyuhayewaxɨ waɨkawamekɨ memamatɨ, Kakaɨyari taheima
makawe hepaɨtsita 'aixɨa mekatenikuxatakaitɨni.
14 Kanaye'ani xɨa'ui hutarieka mieme. Hairieka miemeta kanehurani.

Kuxineta 'atahutarieka mieme


15  Hikɨ 'atahutarieka mieme niuki tuayame yukuxineta kaniutahɨtsieni. Hikɨ
karima mekanetiniukakaitɨni muyuawitsie mɨpaɨ me'utiyuatɨ:
«Hikɨtsɨari kwiepa memɨtama wahetsie katinanuyeyani, Kɨritsitu pɨtari
pɨtita'aita tahetsiemieme,
tsepa xeitsienituyari wiyari manuyekɨka».
16 Hikɨ 'ukirawetsixi xeitewiyari heimana nauka Kakaɨyari 'uwenieya hɨxie

mematekai, mɨkɨ mekaniutihɨxima'uni, Kakaɨyari nenewieri mekaniupitɨani


17 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

«'Ekɨ Ti'aitame Kakaɨyari Naimekɨpemɨtɨrɨkaɨye,


kemɨ'ane 'amuyeika meta 'amuyeikakai,
pamɨpariyutsi tepɨmatsipitɨa mariwemekɨ tɨrɨkariya pemupitɨarie,
meta pekanitsutɨani peti'aitatɨ.
18 Nuiwarite mekaniha'akaitɨni,
peru 'ahaxɨa kanaye'ani pemɨtiwakwinitɨanikɨ,
tukari raye'a mɨkite pemɨwatahɨawekɨ,
wa'iwarika pemɨwaminikɨ 'ahetsɨa miemete te'uximayatamete,
Kakaɨyari niukametemama,
Kakaɨyari teɨterimama memɨpatsie, mɨkɨ memɨmatsi'ayemakaxe
kepemɨtitewakɨ,
tɨɨri meta 'ukirawetsixi yunaitɨ,
meta kanaye'ani pemɨwakwinikɨ kemɨ'ane kwie memɨtsewiximakai».
19 Merikɨtsɨ Kakaɨyari tukieya kaneuyepiere muyuawitsie, kakuni tɨratuya

mɨ'inɨariyari kanimatsiɨkɨkaitɨni tukita yekaitɨ, kaniwayemerɨkakaitɨni


kaneyeyuanekaitɨni kaneyetɨrarɨkakaitɨni kwie kaniutayuani meta tee
'anenetɨ kaniukaxɨrieni.

'Ukaratsi meta kuu

12   Merikɨtsɨ
'inɨari matsiɨkɨtɨ kanayani muyuawitsie mariwetɨ: 'Ukaratsi
1

mana kaniuwekaitɨni tau kamixayari 'anakatɨtɨ metseritsie 'awetɨ,


2093  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 12

meta yumu'utsie kuruna 'anamatɨ tamamata heimana huta xurawetsixi


me'anakutetɨkaime 2 meta 'ayehukatɨ, kaniutahiwakaitɨni 'ikukuinekaku meta

tiuka'eniwatɨ. 3 Xewitɨta kaniuyuhekɨata 'inɨari muyuawitsie: kuu 'atimariwetɨ


heuxetatɨ 'atahuta mu'ute hexeiyatɨ, meta tamamata 'awate hexeiyatɨ,


yaxeikɨata yumu'utetsie 'atahuta kurunayari me'anamanatɨkaitɨ. 4 Yukwaxikɨ

kaniwaranakahapani xurawetsixi muyuawitsie hairiekatsie xeime, kwiepa


kaniwareukaxɨrieni. Kepauka 'ukaratsi mɨtiniwerɨmekai, kuu 'amɨtimariwe
hɨxiena kaniuhuni nu'aya kwaimɨtɨ. 5 Hikɨ 'ukitɨme kaniutiniweni,

yunaime nuiwarite tiwa'aitɨwame mayani, tepɨa 'itsɨyari mɨtikweni. Nu'aya


panutiwitɨkie Kakaɨyari 'uwenieya manuwetsie paitɨ. 6 Hikɨ 'ukaratsi

kaniuyuta'una makumawetsie paitɨ, hakewa Kakaɨyari meikuha'aritɨiri


mana me'ɨwiyariekakɨ xeimiriyari heimana huta tsienituyari heimana haika
tewiyari tukari.

7 'Ana kuyaxa kaniutaweni muyuawitsie: Miyeri meta niuki tuayamete

yunaitɨ mekanitsutɨani kuu 'amɨtimariwe memietɨwetɨ. Kuu 'amɨtimariwe


kaniyumienekaitɨni, meta niuki tuayametemama hepaɨna, 8 peru  

mepɨyutatexi, huyeri pumawekai muyuawitsie memɨtenakenikɨ. 9 Hikɨ mɨkɨ 

kuu 'amɨtimariwe mɨpaɨ katinayeweiyarieni, mɨkɨ kuu matɨari paitɨ mieme


Kauyumarie mɨtitewa meta Tsatanaxi, mɨtiwa'irɨwiya yunaime kwiepa
memɨtama, mɨkɨ kananuyehɨiyani mana, kwiepa paitɨ kaneukahɨiyani,
niuki tuayametemama 'utɨmanata mekaneukaxɨriyani.
10 Hikɨ xeime nekaniu'enieni mɨpaɨ haineme karima:

«Hikɨrixɨa wikweitsitɨarika kanaye'ani,


kemɨtitɨrɨkaɨye meta kemɨti'aita takakaɨyari,
kanaye'ani Kɨritsitu heitserie kemɨrexeiya hetsɨana mieme.
Kemɨ'ane mɨwaxaneta ta'iwamarixi,
mɨkɨ kananuyehɨiyani,
takakaɨyari hɨxie mɨwaxanetakai tukarikɨ meta tɨkarikɨ.
11 Mɨkɨri mekane'iwa
Muxa xuriyayakɨ,
meta memɨtekuxatakaikɨ meyuhekɨatatɨ,
yutukari memɨka'utikwerikɨ
tsepa memukwi'iwaxɨ.
12 'Ayumieme xekeneyutemamawieka muyuawi,
meta xeme muyuawitsie xemetitei.
Peru xɨa'ui kwiepa xemɨtama meta haramaratsie.
Kauyumarie xehetsɨa kaneukahɨiyani waɨkawa ha'atɨ mɨpaɨ timaitɨ,
yapaɨmexɨa xeikɨa mɨpitɨariekɨ».
13 Merikɨtsɨ kepauka kuu 'amɨtimariwe kwiepa paitɨ maukahɨiya, 'ukaratsi

kaniuweiyakaitɨni 'ukitɨme mutiniwekai. 14 Hikɨ 'ukaratsi kaniupitɨarieni


ma'anatɨkanikɨ kwixu 'amɨnena hepaɨ, makumawetsie paitɨ manuwienikɨ


yuhuyeripa, mana kuu 'amɨtimariwe mɨka'ixeiyakɨ, hakewa xeiwiyari
mɨremikieka, 'ariketa huta wiyari, 'ariketa merie wiyari. 15 Hikɨ kuu

'amɨtimariwe 'ukaratsi mɨkuweiyanekai hatuxame hepaɨ pame haa


kananatihayani 'ukaratsi manuhautsitɨanikɨ. 16 Peru kwie 'ukaratsi

Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 12  2094

kaniuparewiekaitɨni, kaniwatixaware, haa muwa kaneukayeurieni


hatuxame kuu 'amɨtimariwe yuteta menatihaya. 17 Hikɨ kuu 'amɨtimariwe

kaniuyeha'ani 'ukaratsi hepaɨtsita, kaneyani mɨyumienenikɨ, hipame


hetsiena memɨyenunuiwa mɨwaraye'uniekakɨ, mɨkɨ yamemɨtekahu Kakaɨyari
kemɨti'aita, memɨyuhekɨata Ketsutsi hetsɨa memiemetetɨtɨ.

13  Merikɨtsɨ mana ne'uwetɨ haramara tetsita, yeutanaka nekaniuxeiya


1  

haramaratsie 'anatiyeiximeme.

Yeutari yuhutatɨ
Tamamata 'awayari kanexeiyakaitɨni, meta 'atahuta mu'ute, xexuime
'awatetsie kuruna kananamanakaitɨni. Xexuime mu'utetsie pɨra'utɨkatei
Kakaɨyari kemɨtitsewixima. 2 Mɨkɨ yeutanaka nemuxei tɨwe hepaɨ

katiniyuxexeiyakaitɨni, hutse hepaɨ re'ɨkatɨ, meta maye hepaɨ retenitɨ. Hikɨ


kuu 'amɨtimariwe yɨtɨrɨkariya kanipitɨani, heitserie kanipitɨani mɨti'aitanikɨ
'uwenitsie 'akaitɨ hakewa kuu 'amɨtimariwe mɨre'aitakai, meta heitserie
waɨkawamekɨ kanipitɨani. 3 Mu'uya xewitɨ mumierie hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai,

peru kemɨtiukwinixɨ 'aixɨa reu'erietɨ kanayani tsepa mɨmɨximekai. Yunaitɨ


kwiepa memɨtama mekani'iyarixiekaitɨni me'ixeiyatɨ yeutanaka, hetsiena
mepɨtewiyakukai. 4 Nenewieri kuu 'amɨtimariwe mekanipitɨakaitɨni,

yeutanaka tɨrɨkariya mɨpitɨakɨ. Yeutanakata nenewieri mekanipitɨakaitɨni


mɨpaɨ me'utiyuatɨ: «¿Kepaikɨ mɨkɨ yeutanaka hepaɨ pɨ'ane, kepaikɨ pɨyɨwe
hamatɨana mɨyumieneni?»
5 Hikɨ niuki kaniupitɨarieni waɨkawa mɨtikuxatanikɨ, mitsewiximakakɨ

Kakaɨyari hepaɨtsita 'axa'utaitɨ, meta heitserie kaniupitɨarieni huta tewiyari


heimana huta metseri mɨpaɨ mɨtiyurienenikɨ. 6 Hikɨ kanitsutɨani 'axa'utaitɨ

Kakaɨyari hepaɨtsita, 'itsewiximatɨ kemɨ'ane mɨhɨkɨ, meta kiekariena,


yaxeikɨata muyuawitsie memɨtexuawe watsewiximatɨ kanitsutɨani.
7 Hikɨ mɨpaɨta katiniupitɨarieni mɨyumienenikɨ Kakaɨyari teɨterimama

mɨwaraye'uniekakɨ, meta mɨwara'iwanikɨ, heitserie pupitɨarie yunaime


nuiwarite wahepaɨtsita, naime kiekari mukumane, hipame niukiyarikɨ
memutiniuka, meta nuiwarite yunaime wahepaɨtsita. 8 Yunaitɨ kwiepa

memɨtama nenewieri mekanipitɨakakuni, mɨkɨ xapatsie memɨka'aka'utɨarie


tukari memexeiyanikɨ, Muxa mawari mayeitɨarie xapayatsie, kwie
mutawewiyatsie paitɨ.
9 Kemɨ'ane meu'ena, ke'u'ena.

10 Kemɨ'ane teɨteri 'ateewa paitɨ mɨwaranuhapani,


mɨkɨta kananuhaniemɨkɨ 'ateewa paitɨ.
Kemɨ'ane 'ixiparakɨ mɨtiyumemiwa,
mɨkɨta 'ixiparakɨ kanimieriemɨkɨ.
Mɨpaɨ metemaitɨ Kakaɨyari teɨterimama mepɨte'uka'eniwani yuri mete'erietɨ.

Yeutanaka kwieta matine


11 Kwitɨwata
xeime nekaniuxeiya yeutanaka kwieta matine. Hutame
'awate kana'uitɨakaitɨni muxa hepaɨ, peru kuu 'amɨtimariwe hepaɨ
katiniuxaxatakaitɨni. 12 Yeutanaka matɨari mɨyɨanekai heitserie

2095  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 13

kemɨrexeiyakai, 'ikɨ naimekɨ yaxeikɨa katiniyurieneni hɨxiena 'uwetɨ,


kanikuyuitɨani kwie, mɨkɨ kwiepa memɨtamata kaniwarukuyuitɨani
nenewieri memipitɨanikɨ mɨkɨ yeutanaka matɨari mieme mɨhɨkɨtɨkai,
kemɨ'ane 'aixɨa reu'erietɨ mayeitɨarie mɨximetɨ. 13 'Inɨari pɨwewie

mamariwaweme, tai pɨtita'aitɨani taheima makanenikɨ kwiepa teɨteri


me'ixeiyakaku. 14 Kwiepa memɨtama katiniwa'irɨwiyani mɨiremekɨ 'inɨari

tiyurienetɨ, yeutanaka hɨxie 'uwetɨ. Mɨpaɨ katiniwaruta'aitɨani kwiepa


memɨtama 'ɨkiya memɨtawewienikɨ yeutanaka hepaɨ tiyuxexeiyame,
kemɨ'ane manutanierixɨ tsepa 'ixiparakɨ mɨtiukwinixɨ, mɨkɨ hepaɨ 'anekame.
15 Hikɨ mɨpaɨ katiniupitɨarieni 'iyari mipitɨanikɨ yeutanaka 'ɨkiyari, mɨkɨ

mɨtikuxatanikɨ, mɨpaɨ mɨti'aitanikɨ memɨkwi'iwakɨ keyupaɨmetɨ nenewieri


memɨka'ipitɨa yeutanaka 'ɨkiyari. 16 Hikɨ mɨpaɨ katiniwaruta'aitɨani tɨɨri meta

'ukirawetsixi yunaime, xikutsixi meta tixaɨtɨ memɨkatehexeiya, memɨxɨxɨni


meta waɨriyarika memɨte'uximaya yunaime, mɨkɨ yunaitɨ yumamatsie
yutserieta mekaniu'inɨaritɨarieni meta yukanata. 17 Tewi pɨkayɨweni tixaɨtɨ

mɨtinanenikɨ meta mɨtituanikɨ xɨka ka'inɨaritɨarieka, xɨka yeutanaka


kaha'utɨaka kemɨtitewa, kemɨti'inɨatsie terɨwarikaya 'inɨariyari.
18 'Ikɨkɨ yapɨretimani, kemɨ'ane mɨtimaiwe ke'iti'inɨata yeutanaka 'inɨarieya,

tewi mɨpaɨ paɨmemekɨ mɨ'inɨarikɨ, 'ataxewime tsienituyari heimana haika


tewiyari heimana 'ataxewi (666) kanipaɨmeni.

Muxa meta xeitsienituyari heimana huta tewiyari


heimana nauka miriyari wanɨawari

14   Merikɨtsɨ
manata nekaneutaniere, Muxa nekaniuxeiya, Tsiyuni
1

yemuriyaritsie kanawekaitɨni. Hamatɨana mana mekaniti'ukaitɨni


xeitsienituyari heimana huta tewiyari heimana nauka miriyari meyupaɨmetɨ,
yukanata mete'a'utɨkaitɨ Muxa kemɨtitewa meta 'Ukiyarieya. 2 Yuariya

nekaniu'enieni muyuawitsie 'akaneikame, haa mariwetɨ kemɨti'eniɨriɨkɨ,


tɨranari mɨtɨrɨkaɨye hepaɨ ti'eniɨriɨkɨme. Yuariya nemu'eni, kanariwiwamete
wakwikari kanihɨkɨtɨkaitɨni. 3 Kwikari mɨhekwa mekanikwikakaitɨni 'uweni

hɨxie meti'utɨ, yunaukatɨ memayeneniere wahɨxie, meta 'ukirawetsixi


wahɨxie. Xewitɨ pɨkayɨwekai meitimanikɨ mɨkɨ kwikari, mɨkɨ xeitsienituyari
heimana huta tewiyari heimana nauka miriyari memɨyupaɨmekai xeikɨa
mepimaikai, keyupaɨmetɨ memutixɨnarie me'utinanaiyaka kwiepa memɨtama
watsata. 4 Mɨkɨ mekanihɨkɨtɨni memɨkayutsewixima, 'ukarawetsixi

memɨkawarukumayɨa. Muxa 'utɨma memuku'uwa tsepa hakewa meutɨa.


Mɨkɨ teɨteri memutinanaiya mexɨakame 'ikwaxi hepaɨ, Kakaɨyari meta
Muxa nuiwarieya memakɨnekɨ. 5 Wateta 'itarika pumawekai, wahetsie

pɨkarahɨiwakai.

Yuhaikatɨ niuki tuayamete


6  Hikɨ
xeimeta nekaniuxeiya niuki tuayame muyuawi hixɨapa 'awiximeme,
meta niuki 'aixɨa manuyɨne yuheyemekɨ mɨwataxatɨanikɨ kwiepa memɨtama,
naitsarie kiekatari, tsepa kehate, kememɨte'uniukakai, meta kiekari
mukumane. 7 Kaniutahiwakaitɨni karima: «Kakaɨyari xekenayemakaxeni,

Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 14  2096

meta 'aixɨa xekeneutiyuaneni hepaɨtsitana, 'ari kanaye'ani mɨwatahɨawekɨ


'itsɨkametɨtɨ. Xekenayexeiyani naime mɨtiutiwewi muyuawi, kwie, haramara
meta haixate».
8 Kaniweiyakaitɨnita hutarieka mieme niuki tuayame mɨpaɨ tiuhiwatɨ: «'Ari

kaniuka'une. Wawiruniya mɨmariwe 'ari kaniuka'une, yunaime nuiwarite


winu mɨwa'itɨakai memikumaɨwanikɨ».
9 Manata hairieka mieme niuki tuayame wa'utɨma kaniumiekaitɨni karima

'utahiwatɨ: «Xɨka xewitɨ yeutanaka 'ayexeiyani meta 'ɨkiyari, meta tseyuya


yukanata meta yumamatsie mutanaki'erieni, 10 yaxeikɨata Kakaɨyari haxɨaya

winuyari mekananu'ikuni tekɨxieyata muyema hɨkɨatɨ tixaɨtɨ katinuitɨarietɨ.


Kani'uximatɨariemɨkɨ taikɨ, meta 'atsupɨrekɨ, niuki tuayamete memɨpatsie
wahɨxie meta Muxa hɨxie. 11 'Uximatɨarika kɨtsiyari panutineikani tsepanetɨ

xeitsienituyari wiyari manuyekɨka. 'Uxipiya mepɨkahexeiyani tukarikɨ


tɨkarikɨ keyupaɨmetɨ yeutanaka memayexeiya meta 'ɨkiyari, 'inɨarieya
memutanaki'eri kemɨtitewa». 12 Mɨpaɨ metemaitɨ Kakaɨyari teɨterimama

mepɨte'uka'eniwani, mɨkɨ yamemɨtekahu Kakaɨyari kemɨti'aita meta yuri


memɨte'erie Ketsutsi hetsie.
13 Hikɨ xeime muyuawitsie hetaniukame nekaniu'enieni: «Ketinaka'utɨa:

'Aixɨa mekani'itɨariekakuni mɨkɨ Ti'aitame hetsie metewiyatɨ memɨkwini 'ena


mɨtiyeyani».
«Huu ―'Iyari kanaineni―, mɨkɨ mekani'uxipiekakuni kememɨte'u'uximayakai,
tita memɨte'uyuri pɨmatsiɨkɨni tsepa hakewa meme'uwani».

Kwiepa kemɨtiutixuawerixɨ
14  Hikɨ nekaneutaniere, 'ana haiwitɨri tuxame nekaniuxeiya, mɨkɨ hetsie
xewitɨ kanakateitɨni «Yuri Tewi hepaɨ tiyuxexeiyatɨ». Yumu'utsie huru
kurunayari 'anamatɨ, meta yumamatsie kutsira makatutsi 'atamɨariekame
'akwetɨ. 15 Hikɨ xewitɨta niuki tuayame tukita 'ayeneka, haiwitɨri hetsie

makatei kaniutahiwieni: «Kutsira makatutsikɨ keneukaxiteki. 'Ari kanaye'ani


mɨka'inɨiyanikɨ, 'aixɨari kani'aneneni». 16 Hikɨ haiwitɨri hetsie makatei kutsira

makatutsikɨ katinakuxiteni, kwiepa naitɨ katiniuka'itsanarieni.


17 Hikɨ xewitɨta niuki tuayame muyuawitsie tukita kaniwayeneni, mɨkɨta

kutsira makatutsi 'ataxikaunime kanakwekaitɨni. 18 Xewitɨta mawari taiyame


hetsie kanayeneni niuki tuayame heitserie mexeiyakai tai hepaɨtsita,


meta kutsira makatutsi 'ataxikaunime makwe'e karima kaniutahiwieni:
«'Akutsira mataxikaunikɨ kaxie takariyari kwiepa keneukuxeɨri, 'ari 'aixɨa
kani'aneneni». 19 Hikɨ mɨkɨ niuki tuayame yukutsirakɨ kwiepa kanikuxeɨrieni,

kaxie 'ukuxeɨrieka meta 'ipɨname 'amɨyewata kaneikaxɨrieni, Kakaɨyari


haxɨayata. 20 Hikɨ kaxie takariyari kiekari warie paitɨ kaniutiketsinarieni,

meta kaxie pɨnameta xuriya kaniwayeneikakaitɨni, kawayutsixi wapirenu


hetsie kaniye'ani, haika tsienituyari kirumetɨruyari 'akuyeukaku.

'Atahutatɨ niuki tuayamete 'atahutame kwiniyayari memi'atɨa

15   Xeime tawarita 'inɨari mariweme nekaniuxeiya muyuawitsie


1

tiyɨhɨxiyatsitɨwame: 'atahuta niuki tuayamete nekaniwaruxeiya


2097  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 15

'atahutame kwiniyayari memexeiyakai 'imatɨrieka miemete, mɨkɨkɨ


Kakaɨyari haxɨaya memaye'atɨanikɨ. 2 Yaxeikɨata haramara xikɨri mutitatawe

hepaɨ 'anekame nekaniuxeiya. Mɨkɨ meta nepɨwaruxei haramara tetsita


me'uti'ukame yeutanaka mema'iwaxɨ, 'ɨkiyari meta 'inɨariyari kemɨtitewa.
Haripa mekaniu'ɨkaitɨ Kakaɨyari mɨwayetuiriekai, 3 meta Muitsexi nɨawarieya

mekwikatɨ Kakaɨyari ti'uximayatsiriwame, meta Muxa nɨawarieya:


«Pepɨmariwe meta 'a'uximayatsika pɨtiyuhɨxiyatsitɨwa,
Ti'aitame, Kakaɨyari Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye.
Heitseriemekɨ meta 'ahuye kaniyuritɨni,
nuiwarite Tiwa'aitɨwame.
4 Kamɨtsɨ Ti'aitame, mekamenayemakaxekakuni.
Kamɨtsɨ 'aixɨa petikuxaxatsiwame mekamenayeitɨakakuni.
'Ekɨ xeikɨa pekanipatsieka.
Yunaitɨ nuiwarite mekani'axɨakuni,
nenewieri memetsipitɨanike
'a'uximayatsika
heitseriemekɨ mɨhekɨakɨ».
5 Mɨya tiuyɨku mɨpaɨta nekatiniuniere, muyuawitsie tuki muwe

kaneuyepiere, hakewa Kakaɨyari mehekɨatsie. 6 Muwa tukita


mekanayenexɨani niuki tuayamete 'atahutatɨ memi'atɨa 'atahuta kwiniyayari.


Rinu 'ixurikiyari mɨ'itiya mepanakatɨtɨkatei xawatɨmekɨ, meta huru
hɨiyameyarikɨ yutawitsie mepayuhɨatɨkatei. 7 Hikɨ yunaukatɨ memayeneniere,

xewitɨ mɨkɨ kaniwarutahapatɨani niuki tuayamete xexuime huru kupayari


Kakaɨyari haxɨaya hɨpɨneme, yuheyemekɨ mayeniere tsepanetɨ xeitsienituyari
wiyari manuyekɨka. 8 Hikɨ tukita kɨtsi kaniuyehɨne, Kakaɨyari xawatɨriyaya

meta kemɨtitɨrɨkaɨye, xewitɨ pɨkayɨwekai tukita meutahanikɨ kepaukake


meutipare 'atahuta kwiniyayari, 'atahutatɨ niuki tuayamete memi'atɨa.

'Atahuta kupayari Kakaɨyari haxɨaya

16   Merikɨtsɨ xeime nekaniu'enieni tukita paitɨ karima warahiwiwame


1

niuki tuayamete: «Mana xekenehu, meta kwiepa xekeneukayeuri


'atahuta tekɨxiyari Kakaɨyari haxɨaya mɨhɨpɨne».
2 Hikɨ mexɨakame kaneyani, kwiepa yutekɨxi kaneukayeurieni,

meta yunaitɨ teɨteri yeutanaka 'inɨarieya memexeiyakai meta 'ɨkiyari


memayexeiyakai mɨkɨ kwinimieme 'axa'anemekɨ mekaniuti'etsata
meta 'axame'ukɨ'ɨaretɨ.
3 Hikɨ hutarieka mieme yutekɨxi haramaratsie kaneukayeurieni, xuriya

kanayani mɨkite waxuriya hepaɨ 'anetɨ, yunaitɨ mekateniukwini haramaratsie


memuteye'uwakai.
4 Hikɨ hairieka mieme hatuxametetsie meta haixatetsie yutekɨxi

kaneukayeurieni, mɨkɨta xuriya kanayani. 5 Hikɨ niuki tuayame haakɨ


mɨhɨritɨarie nekaniu'enieni mɨpaɨ 'utaineme:


«'Ekɨ heitserie pekanexeiyani,
Pemɨpatsie, pemɨhɨkɨ meta yuheyemekɨ 'apemuyeika
mɨya 'anekamekɨ pepɨtiwarakapitɨwa.
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 16  2098

6 Mɨkɨ
'ateɨterima meta 'aniukamete waxuriya memutayeuri,
'ekɨta xuriya pepɨwaranu'itɨa, mɨyamemɨte'uyurikɨ mɨkɨkɨ
pepɨtiwarakapitɨa».
7 Xeimeta nekaniu'enieni mawari taiyame mɨpaɨ 'utaineme:

«Mɨpaɨ pɨ'ane, Ti'aitame Kakaɨyari Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye,


yurikɨ pehaitɨ meta heitseriemekɨ yapetikamietɨ pepɨti'amari'itɨwa».
8 Hikɨ naurieka mieme niuki tuayame yutekɨxi tau hetsie kaneikayeurieni,

tau mɨpaɨ katiniupitɨarieni teɨteri taikɨ mɨwatixɨtsitɨwanikɨ. 9 Yunaitɨ  

teɨteri mekaniti'iwarikirekaitɨni, peru mɨyatɨtɨ mepɨkate'uhayewaxɨ,


Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa memaitɨkaniyari, heitserie mexeiyakaikɨ mɨpaɨ
mɨtiwakwinitɨanikɨ, kemɨtitewa hepaɨtsitana 'axameputiyua.
10 Hikɨ 'auxɨwirieka mieme niuki tuayame yutekɨxi yeutanaka 'uwenieya

hetsie kaneikayeurieni, naitsarie mɨra'aitakaitsie kanakuyɨre. Teɨterimama


yuneni mekanikukewekaitɨni kukuiniyakɨ, 11 meta mete'ukakukuinetɨ

haiyakɨ Kakaɨyari muyuawitsie makawe hepaɨtsitana 'axameputiyuanekai,


mepɨkatehayewakai 'axameteyurietɨ.
12 Hikɨ 'ataxewi mieme yukupa hatuxame 'amɨpatsie 'Eupɨrate mɨtitewatsie

kaneikayeurieni, haa mana kanakawani manutayepierekɨ te'aitamete mana


memukɨnekɨ tau manatineika kiekatari.
13 Hikɨ kuu 'amɨpa tetana nekatiniuxeiya, meta yeutanaka teta, meta

tixaxatame mɨti'itawa teta, nekatiniuxeiya haikame 'iyarite mɨka'itiyatɨka,


temutsi wahepaɨ meteyuxexeiyame. 14 Mɨkɨ 'iyarite 'axamɨ'anene kanihɨkɨtɨni,

'inɨari mamariweme memɨteyurie, meta mekanayekɨkani yunaime kwiepa


te'aitamete wahetsɨa, memɨyutakwinikɨ Kakaɨyari Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye
mariwemekɨ tukarieya maye'anitsie. 15 «Neuxei yumarima, tinawayame

hepaɨ nekaninuamɨkɨ. 'Aixɨa pɨ'itɨarieni kemɨ'ane mɨyɨhɨtɨa, mɨha'aritsie


yu'ixuriki mɨkawaune, kapa mawetɨ 'uyeikanikɨ meta yutewiyatɨ». 16 Hikɨ  

'iyarite 'axamemɨ'anene te'aitamete mekaniwarukuxeɨrieni, hepɨrayukɨ


'Arɨmakeruni mɨrakutewatsie.
17 Hikɨ 'atahutarieka mieme yutekɨxi 'ekapa kaneukayeurieni meta tukita

'uweni manuwe yuariya karima kanayeneni mɨpaɨ 'utaitɨ: «'Ari kaneutipare».


18 Meta katiniukamimiwakaitɨni, karima 'utatɨrarɨkatɨ, meta kwie karima

kaniutayuani. Hatsuaku kemɨkatitayuawekai tewi kwiepa mutawewiyatsie


paitɨtɨ, kwinimieme tiutayuatɨ mariwemekɨ kanayani. 19 Hikɨ kiekari  

mɨmariwe kaniutaxɨne haikatɨ kanayani, meta nuiwarite wakiekarite


kaniuka'unixɨani. Kakaɨyari Wawiruniya kiekariyari mɨmariwe kanaye'erieni,
meta yutekɨxita yuhaxɨa hɨneme kaniwaru'itɨani memɨ'uximatɨarienikɨ. 20 Hikɨ  

naitɨ kwie haramara hixɨapa mɨyemane, meta hɨrite kaniukumawerixɨani.


21 Muyuawitsie tee 'anenetɨ kanakanexɨani teɨteri wahetsie kaniukaxɨrieni,

huta tewiyari kiruyari rahetetɨ. Meta teɨteri Kakaɨyari hepaɨtsitana


'axamekaniutiyuanekaitɨni, mariwemekɨ mɨtiwakwinitɨakaikɨ.

'Ukaratsi yeutanaka hetsie manaka

17   Merikɨtsɨ
mɨkɨ xewitɨ niuki tuayamete 'atahuta memɨhɨkɨ tekɨxi
1

memuhapakai, 'ahurawa kanayani, mɨpaɨ kanetiniutahɨawe:


2099  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 17

«Kenaye'a, nepɨmatsixeitsitɨani 'ukaratsi mɨmariwe kemɨtikwine tuminikɨ


mɨyumayɨinɨa, haa waɨkawame hetsie 'akaitɨ. 2 Mɨkɨ mekanikumaɨwakaitɨni

kwiepa te'aitamete, meta teɨteri mana memɨtamakai winukɨ


mekanitarɨwetɨwekaitɨni, memikumayɨanikɨ».
3 Hikɨ niuki tuayame 'Iyari nehetsie nuaku kanenewitɨni makumawetsie

paitɨ. Mana 'ukaratsi nekaniuxeiya yeutanaka meuyɨtsikimaɨyetsie 'akaime.


Yeutanaka naitsarie hetsiena pɨra'utɨkatei 'axa'anɨyɨnemekɨ Kakaɨyari
hepaɨtsita, 'atahuta mu'ute pexeiyakai, meta tamamata 'awate. 4 'Ukaratsi

mɨyɨtsikimaɨyekɨ meta mɨxetakɨ puyukemaritɨakai, huru heukatekame, tetexi


witsimɨ'anene meta perɨrakɨ. Huru tekɨxiyari pahanakai mɨtixani'eriwa meta
kemɨtikumayɨiwakai tihɨneme. 5 Yukanata pɨra'utɨakai kayumainɨakamekɨ:

WAWIRUNIYA MƗMARIWE,
TUMINIKƗ MEMUYUMAYƗINƗA WAMAAMA,
META 'AXAMƗTI'ANE MƗTIXANI'ERIWA KWIEPA.

6  Hikɨ mɨkɨ 'ukaratsi nekaniuxeiya tawekame Kakaɨyari teɨterimama


waxuriyakɨ, meta mɨkɨ memɨyuhekɨatakai Ketsutsi hetsɨa memiemetetɨtɨ
waxuriyakɨ.
Hikɨ ne'ixeiyatɨ kwinimieme nekanihɨxiyakaitɨni. 7 Hikɨ niuki tuayame

mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: «¿Ketitayari petihɨxiya? Nepɨmetsitahekɨatɨani


'ukaratsi hepaɨtsita meta yeutanaka 'atahuta mu'ute mexeiya meta tamamata
'awate mexeiya hepaɨtsita. 8 Mɨkɨ yeutanaka pemɨxeiya, mɨkɨ meripaitɨ

kaniuyeikakaitɨni, hikɨri pɨka'uyeika, meukatewata kanewatiyeiximeni,


peru mamierienitsie kaniu'erieka. Kwiepa memɨtama keyupaɨmetɨ
memɨka'aka'utuarie kwie munetɨarietsie paitɨ xapatsie tukari memexeiya
manuyɨnetsie, mɨkɨ mekanihɨxiyakuni yeutanaka mexeiyatɨ, meripaitɨ
'amuyeikakai, hikɨri 'amɨka'uyeika, matsita kaninuamɨkɨ.
9 »'Ena kaneuyeweka meiti'enietɨyani meta meitimaitɨyani. 'Atahuta mu'ute,

mɨkɨ 'atahuta yemurite kanihɨkɨtɨni 'ukaratsi hetsiena maka. 10 Yaxeikɨata


'atahuta te'aitamete 'atahutatɨ mekanihɨkɨtɨni: Yu'auxɨwitɨ 'ari mekaniukwini,


xewitɨ katini'aitani, meta xewitɨ 'akuxi pɨkanuawe, peru kepauka munuani
yapaumexɨa xeikɨa kaniuyeikamɨkɨ. 11 Mɨkɨ yeutanaka meripaitɨ 'amuyeikakai

matsi pɨkahɨkɨri, mɨkɨ ti'aitame 'atahairieka mieme kanihɨkɨtɨni. 'Atahutatɨ


wahetsɨa kanimiemetɨni, mɨkɨta kaniyemieni mamierienitsie.
12 »Tamamata 'awate pemuxei, mɨkɨ tamamata te'aitamete mekanihɨkɨtɨni,

memɨka'itsutɨawawe 'akuxi mete'aitatɨ, peru kwitɨwa heitserie


mekanipitɨariekuni memɨteta'aitakɨ yeutanaka hamatɨa. 13 Mɨkɨ yaxeikɨa

mekateniku'eriwakuni, yɨtɨrɨkariya mekaniyetuiriekuni yeutanaka


watɨrɨkariya mexeiyanikɨ. 14 Mɨkɨ Muxa mekanitamiekuni, peru

Muxa kaniwara'iwamɨkɨ kutsiyarite mɨwakutsiyarikɨ meta te'aitamete


mɨtiwa'aitɨwamekɨ, meta mɨkɨ hamatɨana memu'uwa meputa'inierie,
mepanayexeiyarie yamemɨtekahu».
15 Hikɨta niuki tuayame mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: «Haa pemuxeiyakai,

'ukaratsi tuminikɨ muyumayɨinɨa hetsiena 'akaime, mɨkɨ kiekarite


Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 17  2100

mekanihɨkɨtɨni, mɨmɨiremete memɨhɨkɨ meta hipame niukitekɨ memutiniuka.


16 Tamamata 'awate pemuxei, meta yeutanaka, mɨkɨ 'ukaratsi tuminikɨ

mɨyumayɨinɨa mekanitixani'erikuni. Yuxaɨtame mekaniku'eirikuni meta


heumaweme, waiyarieya mekanitakwaikuni, meta mekanitataiyakuni.
17 Kakaɨyari mɨpaɨ pɨtiwa'iyaritɨani mɨpaɨ memɨteyuriekakɨ mɨkɨ pɨta

kemɨtiyuriemɨkɨ wa'iyari yuxewikaku me'ipitɨakaku yeutanaka mɨkɨ pɨta


mɨti'aitametɨnikɨ wahetsiemieme, mɨpaɨ meteyurieyu katinaye'atɨariemɨkɨ
naitɨ Kakaɨyari kemutayɨ. 18 'Ukaratsi pemuxei, mɨkɨ kiekari mɨmariwe

kani'inɨariyaritɨni mɨtɨrɨkaɨye mɨti'aitanikɨ kwiepa te'aitamete wahetsɨa».

Wawiruniya kemɨtiuka'unarie

18   Merikɨtsɨ
xeimeta niuki tuayame nekaniuxeiya muyuawitsie
1

'akamieme. Waɨkawa tɨrɨkariya hexeiyatɨ, meta kwiepa yuhekɨariyakɨ


kaniuhekɨariwieni. 2 Hikɨ karima kaniutahiwa mɨpaɨ 'utaitɨ:

«Kaniuka'une. Kaniuka'une Wawiruniya mɨmariwe.


Kakaɨyarixi 'axamemɨ'anene wakie kanayani,
meta yunaitɨ 'iyarite 'axamɨ'anene waterɨta kanayani,
yunaitɨ wikixi memɨka'itiyatɨka wa'itua kanayani,
meta 'aixɨa mɨkatixeiyarie.
3 Yunaitɨ nuiwarite memuti'ikɨ memikumaɨwanikɨ kawa'ɨyatɨkaku,
mana kiekatari te'aitamete yunaitɨ mɨkɨ mekanikumaɨwakaitɨni,
meta tetuayamete mana kiekatari,
xikutsixi mekanakɨne
witsi'aneme muyupitɨakaikɨ 'anayuhayewamekɨ».
4 Hikɨ xeimeta nekaniu'enieni muyuawitsie mɨpaɨ hetaineme:

«Kiekaritsie xekenewayekɨni neteɨterima,


wahepaɨ xemɨkayɨakakɨ mɨkɨ 'axakememɨteyurie,
'uximatɨarika xehetsie mɨkatinakenikɨ,
5 tita 'axamemɨte'uyuri kaniukuxeɨriyani muyuawitsie paitɨ,
meta Kakaɨyari pɨkahetɨmai heitseriemekɨ kememɨkate'uyuri.
6 Tuminieyakɨ xeketenakapitɨa,
tawarita matsi hepaɨna paɨmemekɨ ke'axamɨtiuyurikɨ,
meta tekɨxita yuwinu hakewa meikatu'akai
tawarita hepaɨna paɨmeme xekeneukawewiri.
7 Mariwetɨ kemɨrayuyeitɨakai meta witsimɨtikuhɨawarɨwanikɨ,
yaxeikɨata 'uximatɨarika heiwerika xekenepitɨaka.
Yu'iyaritsie mɨpaɨ paine:
“'Ena nepaka neti'aitatɨ,
wiura nepɨkahɨkɨ, hatsuaku nepɨkatikwine”.
8 'Ayumieme kwiniya xeitukaritsie hetsiena kaninuamɨkɨ:
mɨyakɨ, kwiniyakɨ meta hakakɨ pɨpitɨarieni.
Taikɨ kanitataiyariemɨkɨ,
kanitɨrɨkaɨyeni kemɨ'ane mitamari'itɨani Ti'aitame Kakaɨyaritɨtɨ».
9 Kepauka kwiepa te'aitamete memikumaɨwakai kawa'ɨyatɨkaku

meta witsiti'aneme memɨte'iyetuiriwakai, mɨkɨ mekaniutitsuanakuni


2101  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 18

me'ixeiyatɨ kwauni 'atineikame tai 'itaxɨtsitɨaximekaku. 10 Waɨkawa


memamatɨ kemɨtikwinitɨariekai, 'ateewa paitɨ mekaniti'uikuni meta mɨpaɨ


mekatenihiwakuni:
«Xɨa'ui, xɨa'ui, kiekari mɨmariwe,
Wawiruniya, kiekari mɨtɨrɨkaɨye,
xeihurayaritsie 'a'uximatɨarika munuakɨ».
11 Tetuayamete kwiepa memɨtama mekaniutitsuanakuni meta

mehe'eriwatɨ mepuyuhiwerieka, mɨpaɨ metemaitɨ, xewitɨ tawariri


mɨkatiwananairienikekaikɨ: 12 huru, pɨrata, tete witsimɨ'anene, meta perɨra,

rinu 'ixurikiyari, 'ixuriki mɨyɨtsikimaɨye, tsera 'ixurikiyari, meta 'ixuriki


mɨxeta, naime kɨye witsimu'ɨa, naitɨ mutiwewiya herepanite tameyarikɨ,
naitɨ mutiwewiya kɨye witsimɨ'anene, wurunitse tepɨayari, tepɨa mɨmerɨkawi,
meta marɨmuri teteyari, 13 kanera witsimu'ɨatɨka, witsimɨtiu'ɨatɨka, 'ɨkwa

witsimu'ɨa, mixaxi, meta witsimu'ɨa, winu meta hatseiti, harina 'aixɨa mɨ'ane
meta tɨriku, wakaitsixi meta muxatsi, kawayutsixi meta kaxetate metatsiere
teɨteri, waɨriyarika te'uximayatamete.
14 Meta mɨpaɨ mepɨte'ikuhɨaweni: «Tita pemɨtiheiwe'eriekai naimekɨ

'a'iyaritsie, 'ahetsɨa kaniumaweniri. Naimeri pekatineuyehɨani 'apiinite


mɨraye'atɨka meta witsimɨti'anene, meta hatsuakuri pepɨkatikaxeiya».
15 Tetuayamete mɨyati'aneneme memɨtetuakai, mɨkɨ xikutsixi

memayuyeitɨakai kɨmana, yunaitɨ 'ateewa paitɨ mekaniti'uikuni, waɨkawa


memamatɨ kemɨtikwinitɨarieka. Mekaniutitsuanakuni meta meyuheiwerietɨ
16 mɨpaɨ me'utiyuatɨ:

«Xɨa'ui, xɨa'ui, pumaweri kiekari mɨmariwe.


Rinu 'ixurikiyari witsimɨ'anene, mɨyɨtsikimaɨye meta
mɨxeta manakatɨkɨkai,
meta hurukɨ, tetexi witsimɨ'anene meta perɨra kaneukayatsakaitɨni.
17 Xeihurayaritsie katiniukumawere naitɨ 'apiinite mɨraye'atɨka».
Yunaitɨ kanuwa 'amɨpa nɨ'awamete, 'ateewa kɨkamete, kanuwa wekemete,
keyupaɨmetɨ haramaratsie memɨte'iwakai, mɨkɨ meta 'ateewa paitɨ
mekaniyuhayewakuni. 18 Tai kɨtsiyari mexeiyatɨ taiyariekaku, mɨpaɨ

mekateniuhiwakaitɨni: «¿Pumawekai kiekari hepaɨna 'anetɨ, 'ikɨ kiekari


kemɨtimariwekai hepaɨ?» 19 Tumuanari yumu'utsie mekaneutiwiwiwakaitɨni

me'utitsuatɨ meta meyuheiwerietɨ mekaniutihiwakuni:


«Xɨa'ui, xɨa'ui, kiekari mɨmariwekai.
Mana xikutsixi memayuyeitɨa
yunaitɨ kanuwa 'amɨpapa wakutsiyarima,
mɨkɨ xeihurayaritsie katiniukumaweriyarieni.
20 Kene'atemawieka muyuawi, mɨyamɨtiuyɨkɨ.
Xekeneyutemamawieka xemeta Kakaɨyari teɨterimama, nɨ'ariekate,
Kakaɨyari niukametemama.
Kakaɨyari miyetuakɨ
xeme pɨta heitserie xemexeiyanikɨ».
21 Hikɨ niuki tuayame mɨtɨrɨkaɨye tete murinayari xikɨraɨyeme kananuku'ɨni,

haramaratsie kaneikahɨani mɨpaɨ 'utaitɨ:


Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 18  2102

«Yaxeikɨata 'ekɨ, Wawiruniya, kiekari mɨmariwe,


pekatinikwinitɨariemɨkɨ,
meta mɨpaɨ pekatinakumaweriyariemɨkɨ 'ena kwiepa.
22 Hatsuakuri kanariwiwamete
haripakɨ, kɨrautakɨ meta kuxinetakɨ
mepɨka'enierieni 'ahetsie.
Hatsuakuri tewewiwamete 'ahetsɨa mepɨkaxuaweni.
Hatsuakuri tɨxɨme mɨxikɨraɨye pɨka'enierieni 'ahetsɨa.
23 Hatsuaku kɨxeme 'ahetsɨa pɨkahekɨariwieni.
Hatsuaku pɨka'enierieni neneɨkeme meta wikiwame
watemawierika 'ahetsie.
'Ahetsɨa kiekatari memɨtetuakai
kwiepa memɨtama wa'itsɨkate mekanihɨkɨtɨkaitɨni.
Pewakewaiyatɨ kepemɨtiwa'itaiyakai
yunaime nuiwarite.
24 'Ahetsie Kakaɨyari niukametemama meta Kakaɨyari teɨterimama
waxuriya pemutayeurikɨ,
meta yunaitɨ kwiepa memukwi'iwaxɨ».

19  Merikɨtsɨ manata muyuawitsie yuariya nekaniu'enieni yumɨireme



1

teɨteri waniuki hepaɨ ti'eniɨriɨkɨme. Mɨpaɨ me'utiyuatɨ:


«Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa xekeneutiyuaneni.
Wikweitsitɨarikaya, witsikemɨtikuxaxatsiwa meta tɨrɨkariyaya
takakaɨyari pɨhetsiemieme,
2 kemɨtiyuheitseritɨwa kaniyuritɨni meta 'aixɨa ketiniuka'iyarini.

'Ukaratsi tuminikɨ muyumayɨinɨa mɨmatiwa kaniutaxaneta,


kayukɨnama wamayɨanetɨ kwie 'axa'anekame payeitɨa.
Kakaɨyari te'uximayatsiriwamete waxuriya metayeurikɨ».
3 Hikɨ hutarieka mɨpaɨ mekaniutiyuani:

«Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa xekeneutiyuaneni.


Mɨkɨ kɨtsiyari kananutineikani tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka».
4 Hikɨ 'ukirawetsixi xeitewiyari heimana nauka meta yunaukatɨ

memayeneniere mekaniutihɨxima'uni meta nenewieri Kakaɨyari


mekaniupitɨani 'uwenitsie maka, mɨpaɨta mete'ikɨhɨawetɨ:
«Mɨpaɨ ketiuyɨni. Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa xekeneutiyuaneni».
5 Hikɨta 'uweni manuwe niuki kanayeneni mɨpaɨ 'utaitɨ:

«'Aixɨa xekeneutiyuaneni takakaɨyari hepaɨtsita,


yunaitɨ te'i'uximayatsiriwamete, tɨɨri meta 'ukirawetsixi,
yunaitɨ xeheyemakatɨ xemeyexeiya».

Neɨkiya 'ixɨarariyari Muxa miwewie


6  Hikɨta niukite waɨkawa nekaniu'enieni, haa 'amɨpa hepaɨ ti'eniɨriɨkɨme,
tɨranari mɨtɨrɨkaɨye hepaɨ. Mɨpaɨ mekaniutiyuanekaitɨni:
«Kakaɨyari hepaɨtsita 'aixɨa xekeneutiyuaneni.
Ti'aitame 'ari kanitsutɨani ti'aitatɨ takakaɨyari,
Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye.
2103  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 19

7 Tepɨtatemamawieka
meta temawierika tepexeiyani,
meta witsitikuxaxatsiwame tepayeitɨaka.
'Ari tukari kanaye'ani Muxa mɨtineɨkekɨ.
'Ɨyaya mayani puyukuha'aritɨa,
8 rinu 'ixurikiyari 'aixɨa mɨ'ane kaniyetuiriyarieni menakatɨkɨnikɨ,
mɨ'itiya meta mutimerɨka».
(Rinu 'ixurikiyari kani'inɨariyaritɨni, heitseriemekɨ me'u'uwatɨ
memɨte'uximaya mepatsietɨ).

9 Hikɨ
niuki tuayame mɨpaɨ pɨnetiutahɨawixɨ: «'Aixɨa mekani'itɨarieka
kemɨ'ane memuta'inierie, Muxa mɨtineɨketsie memɨtekwanikɨ». Mɨpaɨta
kanetiniutahɨawe: «'Ikɨ Kakaɨyari niukieya kaniyuritɨni».
10 Hikɨ hetɨana nekaniutihɨximakeni nenewieri ne'ipitɨanike.

Mɨkɨ matsi mɨpaɨ pɨnetiutahɨawixɨ: «Tixaɨ yumarima. 'Ahepaɨ ne


nekatini'uximayatametɨni, 'a'iwama memɨyuhekɨata Ketsutsi hetsɨa
memiemetetɨtɨ wahepaɨ nepɨti'uximayatame. Kakaɨyari xeikɨa nenewieri
kenepitɨaka. Kemɨ'ane mɨyuhekɨata Ketsutsi hetsɨa miemetɨtɨ, mɨkɨ 'iyari
kanexeiyani katinihekɨatani».

Kemɨ'ane kawayu meutuxatsie makatei


11 Manata muyuawi nekaniuxeiya reuyepiekame, meta kawayu
heutuxatɨ mana kaniuwekaitɨni. Manakatei Yamɨtikamie
meta Yurimaine katinitewakaitɨni. Heitseriemekɨ yatikamietɨ
kaniwaranutaxɨrɨwani meta kuyaxa kaniwewieka. 12 Hɨxiteya tai mɨtaka

hepaɨ pɨtiyuxexeiyakai, yumu'utsie waɨkawa kuruna panamanakai,


meta kemɨtitewa kana'utɨakaitɨni, peru xewitɨ 'atsipɨkatimaikai
kemɨtitewa, mɨkɨ xeikɨa yapɨtimaikai. 13 'Ixuriki xuriyamakame

'anakatɨtɨ. «Kakaɨyari Niukieya» katinitewaka. 14 Kuyaximama


muyuawitsie miemete mekaneweiyakaitɨni, kawayutsixi memeutuxa


wahetsie me'utetɨ meta rinu 'ixurikiyari, mutuxa meta mɨ'itiyatɨka
me'anakatɨtɨkaitɨ. 15 Tetana 'ixipara meutixikakauni kaniwayeneikakaitɨni,

kɨmana mɨwatiwitenikɨ nuiwarite. «Pɨtiwa'aitɨa tepɨa 'itsɨyari 'akwetɨ».


Mɨkɨtɨtɨ kanihɨkɨtɨni kaxie takari mitiketsini kaxie pɨnameta, Kakaɨyari
Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye haxɨaya mayanikɨ. 16 Kamixayatsie meta teurieyatsie

mɨpaɨ pɨre'ukai kemɨtitewa:


Ti'aitame, te'aitamete tiwa'aitɨwame, meta Kutsiyari wakutsiyari.
17 Merikɨtsɨ xeime niuki tuayame nekaniuxeiya tau hetsie 'aweme, yunaime

wikixi muyuawitsie memuwɨtɨkɨka kaniwahiwiekaitɨni mɨpaɨ tiwakuhɨawetɨ:


«Xekenakɨni, xekeneuyukuxeɨri, Kakaɨyari 'ikwai waɨkawa pɨwewieni,
18 te'aitamete wawaiyari xekeneutikwa'i, kuyaxi wa'ukiyarima wawaiyari,

memɨtɨrɨkawi wawaiyari, wakawayutsixi wawaiyari, mɨkɨ wahetsie


memutekai wawaiyari, yunaitɨ memuyunɨ'a memɨte'uximayatamete tɨɨri
'ukirawetsixi yunaime wawaiyari».
19 Hikɨ yeutanaka nekaniuxeiya, meta kwiepa te'aitamete yukuyaxima

mewaruwitɨtɨ, mekaniyukuxeɨrieni memitamienikɨ mɨkɨ kawayu hetsie


Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 19  2104

manaka meta kuyaximama wahepaɨtsita. 20 Hikɨ yeutanaka meta tixaxatame


mɨti'itawakai hamatɨana kaniuwiyarieni, kemɨ'ane 'inɨari mɨtiwewiwakai


yeutanaka hɨxie, kɨmana mɨtiwa'irɨwiyakai mɨkɨ memitanaki'eri yeutanaka
tseyuya mɨkɨ nenewieri memipitɨakai meta 'ɨkiyari memayexeiyakai. Mɨkɨ
yuhutatɨ me'ayenenieretɨ harakuna mɨta'atsie 'atsupɨrekɨ mekaneukaxɨriyani.
21 Hipatɨ yunaitɨ mekaniukwi'iwa kawayutsie manaka tetana 'ixipara

wayeneikakaku, meta yunaitɨ memɨte'awɨwawe mɨkɨ wawaiyarikɨ


mekaniutihuxani.

Xeimiriyari wiyari

20   Merikɨtsɨ
manata niuki tuayame nekaniuxeiya muyuawitsie
1

'akamiekame yawi 'akwekame para mɨrewatiyepienikɨ meukatewatsie,


meta karena kaunariyari 'amɨpa 'ahurietɨ. 2 Hikɨ mɨkɨ kuu kaniuwiya

meripaitɨ mieme Kauyumarie meta Tsatanaxi mɨhɨkɨ, kanekuwieni


xeimiriyari wiyari. 3 Meukatewatsie kaneikahɨani kanenunani, kiteniena

kanitseyumani, mɨkatiwa'irɨwiyanikɨ nuiwarite mexi'akuxi ka'aye'awekai


xeimiriyari wiyari. 'Anake kaniyɨwemɨkɨ mɨxɨnarienikɨ yapaɨmexɨa.
4 Hikɨ te'aitamete wa'uwenite nekaniuxeiya mana 'a'ukame. Hetsiena

mekanayaxe mɨkɨ heitserie memupitɨarie. Mekani'itsɨkatetɨkaitɨni


kememɨte'upitɨarie. Hikɨ hipameta nekaniwaruxeiya, mɨkɨ wamu'u
manutiwitekiexɨa memɨyuhekɨatakaikɨ Ketsutsi hetsɨa memiemetetɨtɨ,
meta Kakaɨyari niukieya memɨkuxatakaikɨ. Nenewieri yeutanaka
memɨkapitɨakai meta 'ɨkiyari, tseyuya memɨka'utanaki'eri yukanata meta
yumamatsie, mɨkɨ wa'iyarite nekaniuxeiya. Mɨkɨ me'anutaneniereka, meta
Kɨritsitu hamatɨa te'aitamete mekanakɨne xeimiriyari wiyari. 5 'Ikɨ matɨarie

miemete memanuku'uitɨarie mekanihɨkɨtɨni, 'ana 'akuxi hipatɨ mɨkite


mepɨka'anutanenierixɨ, xeimiriyari wiyari 'aye'akuke mekananutaneniere
'imatɨremete. 6 'Aixɨa mekani'itɨarieka, meta mekanipatsieka kemɨ'ane matɨari

miemetsie memanuku'uitɨarie. Hutarieka mɨɨya tɨrɨkariya pɨkahexeiya


wahepaɨtsita, mɨkɨ matsi mawari wewiwamete mepɨhɨkɨtɨni Kakaɨyari
hetsiemiemete meta Kɨritsitu hetsiemiemete, hamatɨana te'aitamete
mepɨhɨkɨtɨni xeimiriyari wiyari.
7 Merikɨtsɨ kepauka haye'ayu xeimiriyari wiyari, Kauyumarie

kanixɨnariemɨkɨ manutahɨiyatsie, 8 meta kaniwatiyeimɨkɨ nuiwarite


mɨtiwa'irɨwiyanikɨ tatserieta ta'utata tahixɨata tatsutɨapai memetitei


kwiepa ―kukitari meta makukitari―, yunaime kaniwakuxeɨrimɨkɨ
memɨyutakwinikɨ, haramara tetsita xiekari mɨtika hepaɨ meyupaɨmetɨ.
9 Hikɨ kwie manuye'atɨkatsie paitɨ mekaneutayeixɨani, meta Kakaɨyari

teɨterimama memakuteitsie warita mekanikutekaitɨni, kiekari mɨnaki'eriwa.


Peru tai muyuawitsie kanakanemɨkɨ mɨkɨ kaniwatixɨtsitɨamɨkɨ
yunaime. 10 Kauyumarie mɨtiwa'irɨwiyakai mana kaneukahɨiyamɨkɨ

harakuna 'atsupɨrekɨ mɨta'atsie, manata yeutanaka meta tixaxatame


mɨti'itawa hamatɨa mekaneukaxɨriyakuni. Mana tukarikɨ meta tɨkarikɨ
mekateniuka'eniwakuni yuheyemekɨ tsepanetɨ xeitsienituyari
wiyari manuyekɨka.
2105  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 20

Mɨkite memata'iwawiyarienitsie
11 Hikɨ
'uweni mɨtuxa mɨmariwe nekaniuxeiya, xewitɨ mɨkɨtsie makatei.
Hɨxiena kwie meta muyuawi naitɨ kaniyupataxɨani mana memɨkatitenikɨ,
huyeri pukumawerixɨa. 12 Hikɨta mɨkite nekaniwaruxeiya 'ukirawetsixi

meta tɨɨri yunaime, 'uweni manuwe hɨxie meti'ukame. Xapate


kananutayepiyaxɨani, meta xewitɨ, tukari memexeiyanikɨ xapayari, hikɨ
mɨkite mekaniuta'iwawiyarieni kememɨte'uyuri hepaɨtsita, kemɨre'utɨariekai
xapatetsie. 13 Mana haramara yɨmɨkite kaniwayetuani, mɨɨya meta tai

mɨta'a mɨkɨta mekaniwayetuani, Yuxexuitɨ mekaniuta'iwawiyarieni


kememɨte'uyuriexɨa hepaɨtsita. 14 Mɨɨya meta tai mɨta'a harakuna mɨta'a

hetsie mekaneukaxɨriyani. 'Ikɨ harakuna mɨta'a, hutarieka mieme mɨɨya


kanihɨkɨtɨni. 15 Kemɨ'ane tukari mexeiyani xapayaritsie mɨka'aka'utsieni,

mɨkɨ harakuna mɨta'atsie kaneukahɨiyamɨkɨ.

Muyuawi mɨhekwa meta kwie mɨhekwa

21   Hikɨta
muyuawi mɨhekwa meta kwie mɨhekwa nekaniuxeiya,
1

meripaitɨ mieme muyuawi meta kwie kaneutayeixɨani, yaxeikɨata


haramara pukumawerixɨ. 2 Metatsiere kiekari mɨpatsie nekaniuxeiya,

Kerutsareme mɨhekwa, muyuawitsie hakamiekame, Kakaɨyari manukatsie


heyeyaka, wikiwame hepaɨ witsireyɨkɨniutɨatɨ mitiwitɨni hetsiemieme.
3 Hikɨ niuki nekaniu'enieni 'uweni manuwe 'ayeneikame karima mɨpaɨ

hetaineme: «Hikɨrixɨa Kakaɨyari yuteɨteri watsata kaniuyeikamɨkɨ.


Wahamatɨa 'ukaitɨ kanayeimɨkɨ. Mɨkɨta teɨterimama mekanihɨkɨtɨkakuni,
Kakaɨyaritɨtɨ wahamatɨa puyeikani meta pɨwakakaɨyaritɨni. 4 Mɨkɨ naime

wa'ukai kana'itiexɨamɨkɨ. Hatsuakuri mepɨkakwini, mepɨka'utitsuanani,


mepɨkayuhiwerieka meta mepɨkate'ukakukuineni, tita meripaitɨ
mɨtimiemetɨkai katiniumaweniri».
5 Hikɨ 'uwenitsie makatei mɨpaɨ kaniutayɨni: «Ne naime hekwame

nepɨrayeitɨani». Mɨpaɨta kanetiniutahɨawe: «Ketinaka'utɨa, 'ikɨ niuki


kaniyuritɨni meta hetsiena yuri mɨti'eriekakɨ».
6 Mɨpaɨta pɨnetiutahɨawixɨ: «'Ari naitɨ katinaye'ani. Ne Mexɨakame meta

'Imatɨreme nekanihɨkɨtɨni, nemitsutɨa meta neminɨni. Kemɨ'ane meuharimɨkɨ,


ne neka'ituirietɨ nekaniharitɨamɨkɨ nehaixakɨ kɨmana tukari mexeiyanikɨ.
7 Kemɨ'ane mɨrayu'iwa, hetsiena katininakimɨkɨ 'ikɨ naitɨ, neta Kakaɨyarieya

nekanihɨkɨtɨkamɨkɨ, mɨkɨta neniwe kanihɨkɨtɨkamɨkɨ. 8 Peru memamatɨ


memukunuaxɨa, yuri memɨkate'erie, memɨyutsewixima, memɨteyumemiwa,


memɨwakumaɨwa memɨkawa'ɨitama meta memɨkawakɨnama,
memɨteyukewaiya, tetexi memɨwarayexeiya, meta yunaitɨ memɨte'itawa,
mɨkɨ yunaime wahetsie pɨtinakeni harakuna 'atsupɨrekɨ mɨta'atsie
memeukaxɨriyanikɨ, hakewa hutarieka memekwinitsie».

Kerutsareme kiekariyari mɨhekwa


9 Hikɨ
'atahuta niuki tuayamete 'atahuta tekɨxi memahapakai 'atahuta
kwiniyayari 'imatɨrieka mieme hɨpɨneme, xewitɨ mɨkɨ 'ahurawa 'ayaka mɨpaɨ
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 21  2106

pɨnetiutahɨawixɨ: «Kenaye'a, wikiwame nepɨmatsixeitsitɨani Muxa 'ɨyaya


mayani». 10 Hikɨ 'Iyari hɨri 'amɨnenatsie meta 'amutewitsie kanenewitɨni,

meta kiekari mɨpatsie kaneniuxeitsitsitɨani, Kerutsareme, muyuawitsie


hakamiekame, Kakaɨyari manukatsie heyeyaka. 11 Witsipɨtiyuxexeiyakai

Kakaɨyari xawatɨriyayakɨ, meta tete witsimɨ'ane hepaɨ katiniyuxexeiyakaitɨni


katsɨpe teteyari manuyehekɨa hepaɨ. 12 Yutetsariya 'ahatayeukame meta

'ahautitewame kanexeiyakaitɨni, tamamata heimana huta kitenieyari


pexeiyakai meta xexuime kitenietsie yuxexuitɨ niuki tuayamete
mekatenihɨtɨkateitɨni, manata kitenietsie mepa'utɨkatei kememɨtetetewa
nuiwarite 'Ixaheri niwemama tamamata heimana huta. 13 Tau manatineika

hepatsie haikakɨa kanakiteniekaitɨni, ta'utata haikakɨa, tatserieta haikakɨa,


meta tatsutɨa paitɨ haikakɨa. 14 Kiekari tetsariyayari tamamata heimana

hutame tsutɨmeyari kanexeiyakaitɨni, xexuimetsie kememɨtetetewa


tamamata heimana huta nɨ'ariekate Muxa hetsiemieme mekana'utɨkateitɨni.
15 Niuki tuayame nehamatɨa mɨtikuxatakai huru hakayari kanakwekaitɨni

kiekari mɨ'inɨatakɨ, kiteniete, meta tetsariyayari naime. 16 Kiekari  

puta'itsikinatɨkatei, yaxeikɨa heutatetewatɨ meta 'ahakuyeutɨ. Hikɨ niuki


tuayame kiekari hakakɨ kaniti'inɨata, huta miriyari heimana huta tsienituyari
kirumeturuyari peutatetewakai: kemayetewi kematayewa meta kemeutitewa
yaxeikɨa papaɨmeme pexeiyatɨkatei 'inɨari. 17 Yaxeikɨata tetsariyayari

kaniuti'inɨata, haika tewiyari heimana 'auxɨwi meturuyari pexeiyakai tewi


kemɨtiu'inɨnɨata, niuki tuayame mɨkɨ hepaɨ katiniu'inɨata.
18 Tetsariyayari katsɨpe teteyarikɨ pɨwewiyakai, kiekari naitɨ huru xeikɨa

pɨhɨkɨtɨkai, xikɨri maye'itiya hepaɨ tiyuxexeiyatɨ. 19 Kiekari tetsariyayari


tsutɨmeyari naitɨ tetexi witsimɨ'anenekɨ kanitetsekaitɨni: mexɨakame


katsipekɨ, hutarieka mieme tsapirukɨ, hairieka mieme 'akatakɨ, naurieka
mieme 'etsimerarɨtakɨ, 20 'auxɨwirieka mieme 'unitsekɨ, 'ataxewirieka

mieme kurunarinakɨ, 'atahutarieka mieme kɨritsuritukɨ, 'atahairieka mieme


werirukɨ, 'atanaurieka mieme tupatsiyukɨ, tamamata mieme kɨritsupɨratsukɨ,
tamamata heimana xewi mieme katsinitukɨ, meta tamamata heimana
hutariekamieme 'amatitsɨtakɨ. 21 Tamamata heimana huta kiteniete perɨrakɨ

kaniwewiyatɨkateitɨni, xexuitɨ 'itupari perɨra puwiriyarietɨkatei. Mexɨakame


kaye kiekaritsie muyekatei huru xeikɨa pɨhɨkɨtɨkai, xikɨri mayehekɨa
hepaɨ tiyuxexeiyatɨ.
22 Mana tuki nepɨka'uxei kiekaritsie, Ti'aitame Kakaɨyari

Naimekɨmɨtɨrɨkaɨye meta Muxa tukieya kanihɨkɨtɨni. 23 Kiekari tau meta


metseri mɨhekɨariwiekakɨ pɨkaheiyehɨwa, Kakaɨyari yuxawatɨrɨyakɨ


pɨwahekɨariwiya, meta Muxa wahekɨariwiwame kanihɨkɨtɨni. 24 Nuiwarite  

'amekaniu'uwakuni mɨpaɨ metehekɨariyarietɨ, kwiepa te'aitamete tita


memɨtehexeiya witsiti'aneneme mana mekateni'atɨakuni. 25 Wakiteniete  

tukarikɨ yapɨreuyepietɨkani, manari pɨkahekuyɨyɨreni. 26 Tita memɨtehexeiya


witsiti'aneneme raye'atɨkaime nuiwarite mekateni'atɨiriekuni. 27 Hatsuaku  

hetsɨana pɨkaheutahani tita mɨkati'itiya, kakaɨyarixi memɨwarayexeiya meta


memɨte'itawa, matsi kemɨ'ane xeikɨa Muxa xapayatsie memaka'utɨarie
tukari mexeiyatsie.
2107  Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 22

22   Merikɨtsɨ
manata niuki tuayame hatuxame pɨnetsi'uxeitsitɨa kɨmana
1

tukari memexeiyanikɨ, manuyehekɨa hepaɨ tihekɨatɨ, Kakaɨyari


'uwenieya manuwe kanayeneikakaitɨni meta Muxa, 2 meta kaye hixɨata

kiekaritsie kaniuyehanekaitɨni. Hatuxame tetsita 'anataɨye meta 'anutaɨye


'iteɨri kaniutiwekaitɨni kɨmana tukari mexeiyani, tamamata heimana huta
mexɨa kaniukaxuxuawereni, xexuime metseritsie, meta 'iteɨri xawariyari
nuiwarite 'aixɨa meteheu'erietɨ memakɨkanikɨ kani'ayumiemetɨni.
3 Hatsuakuri 'axamepɨka'itɨarieka. Kakaɨyari 'uwenieya meta Muxa

kiekaritsie mana puweni. Te'i'uximayatsiriwamete mepeyexeiyani, 4 hɨxiena 

mekanixeiyakuni, meta kemɨtitewa yukanata mekane'utɨatɨkaikuni.


5 Pɨkahekɨyɨyɨreniri mana, kɨxeme meta tau mɨwahekɨariwiyanikɨ

mepɨkaheuyehɨaka, matsi Ti'aitame Kakaɨyari pɨwahekɨariwiyani.


Yuheyemekɨ pɨti'aitametɨni tsepanetɨ xeitsienituyari wiyari manuyekɨka.
6 Hikɨ niuki tuayame mɨpaɨ kanetiniutahɨawe: «'Ikɨ niuki kaniyuritɨni

meta kaneuyeweka yuri mɨti'eriekakɨ. Ti'aitame, Kakaɨyari 'iyari mɨwapitɨa


yuniukamete, mɨkɨ kaneiyenɨ'ani yuniuki tuayame yamɨtiwaxeitsitɨanikɨ
yuhetsɨa miemete te'uximayatamete, mɨkɨ mɨpaɨ memɨtemaikakɨ
kemɨreuyewetse yamɨtiyɨnikɨ kwitɨwa».

Kɨritsitu kwitɨwa kaninuamɨkɨ


7 «Neuxei
kwitɨwa nepunuani. 'Aixɨa kani'itɨariekamɨkɨ kemɨ'ane
yamɨtikamie 'ikɨ xapatsie kemaine».

8  Ne, Wani, nemɨtiuxei meta nemɨtiu'eni 'ikɨ naime hepaɨtsita nekanihɨkɨtɨni.


Kepauka nemunierixɨ meta nemu'enaxɨ, nekaniutihɨximakeni niuki
tuayame nenewieri ne'ipitɨanike naime 'ikɨ mɨnetixeiyatsitɨakai.
9 Peru mɨkɨ mɨpaɨ pɨnetiutahɨawixɨ: «Yumarima 'aixɨa. Ne 'ahepaɨ

nekatini'uximayatametɨni, 'a'iwama Kakaɨyari niukametemama wahepaɨ,


meta mɨkɨ yunaitɨ yamemɨtekahu 'ikɨ xapa kemaine wahepaɨ. Kakaɨyari
xeikɨa nenewieri kenepitɨaka».
10 Hikɨ mɨpaɨ tawarita kanetiniutahɨawe: «Pepɨka'i'awietani niuki tita

mɨtikuxata 'ikɨ xapatsie, tukari kanehuraniri maye'anikɨ. 11 Kemɨ'ane


'axamɨtiuka'iyari 'axaketiyurieneni, kemɨ'ane mɨyutsewixima yaxeikɨa


ketiyutsewiximaka, kemɨ'ane heitseriemekɨ yamɨtikamie heitseriemekɨ
yaketikamieni, kemɨ'ane mɨpatsie, patsietɨ ke'uyeikani».

12  «Neuxei kwitɨwa nepunuani. Ne wa'iwarika nepɨrapine, meta yuxexuime


nekatiniwayetuiriemɨkɨ kememɨte'uyuriexɨa. 13 Ne Mexɨakame 'Imatɨreme

nekatinitewaka, kemɨ'ane mitsutɨa meta minɨni.


14 »'Aixɨa mekani'itɨariekakuni kemɨ'ane yu'ixuriki memɨ'ekwa, heitserie

mekanexeiyakakuni mɨkɨ 'iteɨri tukari mexeiya hepaɨtsita, meta


memɨpitɨarienikɨ kiekari kitenie memeutahaxɨanikɨ. 15 Peru Kiekari warie

tsɨikɨri mekaniu'uwakuni, mɨkɨ memɨteyukewaiya, mɨkawa'ɨya mɨkawakɨna


memɨwakumaɨwa, memɨteyumemiwa, tetexi memɨwarayexeiya, meta naitɨ
mɨtiwanake, meta memɨte'itawa.
Matsiɨkɨtɨ kemɨratɨa 22  2108

16  »Ne,
Ketsutsi, neniuki tuayame nekanenɨ'ani mɨpaɨ mɨtixehekɨatɨanikɨ
hakewa xemeyutixexeɨriwa. Ne nana nekanihɨkɨtɨni Rawiri hetsie
nemɨyenuiwaxɨ, xurawe mɨxawatɨ ximeri paitɨ manatineika».

17 'Iyari
meta wikiwame mɨpaɨ mekaniutiyuaneni: «Kenaye'a». Kemɨ'ane
mɨ'ena mɨpaɨ ke'utayɨni: «Kenaye'a». Kemɨ'ane meuharimɨkɨ, mɨkɨ ke'ayani,
meta kemɨ'ane mɨyuwaɨriya, katuiriyarietɨ ke'anuhareni kɨmana tukari
mexeiyanikɨ.

18  Ne yunaime 'ipaɨ nepɨtiwaraye'eritɨwa 'ikɨ xapatsie niuki kemaine


memɨ'enie: Xɨka xewitɨ 'ikɨ niuki 'anutiyatsa, yaxeikɨata Kakaɨyari
penutiyatsirieni kwiniya 'ipitɨatɨ 'ikɨ xapatsie kemɨre'uxa. 19 Meta xɨka xewitɨ

'ikɨ xapatsie kemaine niuki xɨka 'anakatɨkɨ, Kakaɨyari kaninawairiemɨkɨ mɨkɨ


tukari mexeiya hepaɨtsita meta kiekari mɨpatsie, 'ikɨ xapatsie kemɨre'uxa.
20 Kemɨ'ane mɨpaɨ mɨtihekɨata mɨpaɨ kanaineni: «Huu, kwitɨwa nepunuani».

Mɨpaɨ ketiɨyɨni. Kenaye'a Ti'aitame Ketsutsi.


21 Ti'aitame Ketsutsi 'aixɨa ketiuka'iyarini yunaime xehetsiemieme.

Mɨpaɨ ketiɨyɨni.

También podría gustarte