Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
•r * y ¿
x /i
P100o
n n
E N C A S T E L L A N O Y L A T I N .
LE PUBLICAN
MADRID: 1872.
IMPRENTA D E RAMON VICENTE, CUESTA D E SANTO DOMINGO, NÚMERO 10.
'
1
'"LT
. . . i
•
S 3 / 5 y f
E L DIGESTO
/
DEL
EMPERADOR JUSTINIANO
TRADUCIDO Y PUBLICADO EN EL SIGLO ANTERIOR
POB EL LICENCIADO
NUEVA EDICION
w a ó a u i o u x a D o ó c)c L » c D t c i o u e ó modewccó.
TOMO I.
MADRID: 1872.
IMPRENTA I)E RAMON VICENTE, CUESTA D E SANTO DOMINGO, NÚMERO 10.
1
O T Í ? ' i v M ! . 1 1
.
'
i n q m
í:
. l k•
- ,
• • •
j* < * í• • * * 1.
-
•
ADVERTENCIA DE LOS EDITORES.
Los descubrimientos hechos con posterioridad á la época en que se publicó esta traducción
del Digesto, el adelanto de los estudios críticos é históricos y la facilidad hoy existente d e c o n
sultar mas textos, impresos y manuscritos, de la legislación justinianea dan por resultado u n a
mayor corrección en las ediciones. Por esto, conforme y a se dijo en el prospecto, no hemos
adoptado la que sirvió al traductor Rodríguez, sino u n a novísima, en la cual notarán los lec
tores u n a gran corrección y la circunstancia d e usarse e n ella la antigua ortografía latina.
Esta novedad, por decirlo asi, nos h a puesto en la necesidad de revisar con mas cuidado la
traducción, para adicionarla con las palabras omitidas, si alguna hubiera, en el texto de que se
sirvió el traductor ó corregirla si por error del mismo texto se hubiera involuntariamente c o
metido algún error en ella.
En cuanto á la traducción en sí misma, según también se dijo en el prospecto, la hemos e s
crupulosamente respetado hasta el punto de conservar la misma ortografía con que aparece en
la edición anterior.
.
»<
:
- •' • • • • ' ' • •
;
' ' •' ' ' -• • ' ' Í i: , i ' ; ' •. ; :•
( ; : ' Si;. l -IrX; í '.> ¿ i l á s o o ó f l u ! f.\» oJfcDUij JSij ' O f l { i l i \ 'b v] J j¡! >11 j t l - . H
'
'
:
. : . • ' ; .: v •
Imperator Caesar F l a v i u s Justinianus, pius, felix, i n - E1 Emperador Cesar F l a v i o Justiniano, pió, feliz, í n
clytus, victor ac triumphator, s e m p e r Augustus, T r i - clito, vencedor y triunfador, s i e m p r e Augusto, á Tri-
boniano, quaestori suo, salutem. boniano, su cuestor, salud.
Deoauclore noslrum gubernanles imperium, quod n o Gobernando c o n l a protección d e Dios el imperio q u o
b i s á coclesli maiestali t r a d i t u m ost, e l b e l l a feliciler p e - n o s f u é confiado p o r l a Majestad Divina, liemos h e c h o
ragimus, e t pacem decoramus, e t statum reipublicae c o n felicidad l a g u e r r a , a p r o v e c h a d o c o n gloria l a p a z ,
suslenlamus, e l ila noslros ánimos a d Dei omnipolenlis s u s t e n t a d o l a r e p ú b l i c a , y e n todo olio r e c o n o c i d o d o tal
erigimus adiutorium, u l ñeque armis conlidamus, noque m o d o el a y u d a d o Dios o m n i p o t e n t e , q u e n o c o n í i a m o s
n o s t r i s mililibus, ñ e q u e b e l l o r u m d u c i b u s , vel n o s t r o e n nuestras a r m a s , n i e n nuestros soldados, n i e n n u e s
ingenio, sed o m n e m s p e m a d solam referamus s u m m a e tros generales, n i tampoco e n nuestro propio ingenio,
Providentiam Trinilalis, u n d e e l m u n d i lolius elementa antes solamente ponemos todas nuestras esperanzas e n l a
processerunt, e t e o r u m disposilio i n o r b e m t e r r a r u m Providencia d e la Trinidad Santísima, d e dondo proce
producta est. d e n todos los elementos del m u n d o , y n a c e s u disposición
e n el orbe.
§ I - Q u u m ilaque nihil l a m studiosum i n ó m n i b u s § 1. Y pues n o existe cosa alguna tan digna d o aten
i'ebus i n v e n i t u r , q u a m l e g u m a u c t o r i l a s , q u a e e t d i v i n a s ción c o m o l a autoridad d o las leyes, p o r c u y o medio s e
et humanas res bene disponit e t omnem iniquitatem e x - gobiernan derechamente todas las cosas divinas y h u m a
pellit, r e p e r i m u s a u l e m o m n e m l e g u m t r a m i t e m , q u i a b n a s y toda injusticia se destruye; habiendo reparado e n
urbe R o m a eondita e l Romulois descendil temporibus, ita q u e el c ú m u l o d e leyes, desdo los tiempos d o R ó m u l o y
csse confussum, u l i n iníinitum extendatur, e t nullius fundación d o R o m a , h a b i a llegado á s e r lan g r a n d e y
n u m a n a e nalurae capacítale concludatur, p r i m u m nobis t a n confuso, q u e , estendiéndose e n infinita medida, h a
fuit s t u d i u m , a sacralissimis retro principibus i n i t i u m cia imposible s u inteligencia á toda h u m a n a capacidad,
sumere, e t e o r u m constituliones emendare, e t viae d i l u Nos pareció q u o debiamos m i r a r primeramente á la o b r a
cida© t r a d e r e , q u a l e n u s i n u n u m c o d i c e m c o n g r e g a t a e , e t d e los príncipes antecesores n u e s t r o s , p a r a c o r r e g i r y
omni supervacua similitudine e t iniquissima discordia a b - d a r claro sentido 4 s u s constituciones, hasta conseguir
solutae universis hominibus p r o m t u m suae sinceritatis que, reunidas e n u n código y espurgadas d o toda repeti
pracbeanl pracsidium. ción inútil asi c o m o d o toda d a ñ o s a discordancia, ofrez
c a n p r o n t a y v e r d a d e r a defensa á lodos los habitantes d e l
imperio.
§ Ilocque opero consummato, in u n o volumine, § 2. Concluido esto trabajo, reunido todo él e n u n
nostro nomine praeíulgenlo, coadúnalo, q u u m e x paucis v o l u m e n q u e lleva nuestro n o m b r e , y queriendo, libres
e t tenuioribus relevati a d s u m m a m e l plenissimam iuris y a d o lo m e n o s d i í i c u l l o s o , c o m p l e t a r p r o n t a m e n t e l a
e m e n d a l i o n e m p e r v e n i r e p r o p e r a r e m u s , e l o m n e m lio— corrección y arreglo del derecho, refundir y e n m e n d a r
m a n a m s a n c l i o n e m e l c o l l i g e r e e l e m e n d a r o , e l lo! a u c t o - toda la jurisprudencia romana, y presentar acumulados
r u m dispersa volumina u n o códice indita oslcnderc (quod e n u n código los dispersos v o l ú m e n e s d e laníos a u t o r e s ,
nenio ñ e q u e s p e r a r e , ñ e q u e o p t a r e a u s u s osl), r e s q u i d e m (obra q u o hasta hoy nadio so h a atrevido á esperar n i á
nobis diücillima, i m m o m a g i s impossibilis videbalur. S e d d e s e a r siquiera) so n o s a p a r e c i a el proyecto dificilísimo y
manibus a d coelum ereeli, aeterno auxilio invocalo, e a m m a s q u e difícil imposible. P e r o , l e v a n t a n d o a l cielo l a s
q u o q u e c u r a m noslris r e p o s u i m u s a n i m i s , Deo freti, q u i m a n o s é i n v o c a n d o el a u x i l i o d e l E t e r n o , s e n t i m o s n u e
e t res penitus desperatas donare e t consummare suae v o aliento p a r a l a e m p r e s a , forlaleeidos p o r Dios, q u e
virlulis magniludine potest. p u e d e p o r la g r a n d e z a d e s u v i r t u d facilitar y c o n s u m a r
las cosas m a s desesperadas.
§ I<jt a d l u a o s i n c e r i t a t i s o p l i m u m r e s p e x i m u s m i - § 3 . Entonces exigimos t u importante y leal coopo-
nisterium, libiquo p r i m o e t hoc o p u s c o m m i s i m u s , inge- racion, y antes q u o á nadie, conociendo y a tu ingenio
n 11 l u í d o c u m e n t i s e x n o s t r i G o d i c i s o r d i n a l i o n e a c c e p t i s , por la ordenación d e nuestro Código, te encargamos d i
e t íussimus, quos probaveris, t a m ex facundissimisanlc- c h a obra, autorizándote p a r a elegir como compañeros d o
cessoribus, q u a m e x viris diserlissimis togatis fori a m - t r a b a j o á l o s q u o m a s c a p a c e s lo p a r e c i e r a n e n t r o l o s
plissimae sedis, a d sociandum laborem eligere. Ilis i t a - profesores d o d e r e c h o y los a b o g a d o s m a s famosos d o
8
s u b t i l i q u a m c e l e r r i m o finít r a d e r e , u t c o d o x c o n s u m m a l u s l l e v a r á p r o n t o y feliz t é r m i n o , á f i n d o q u e N o s d e i s c o n
ol i n quinquaginla libros digestus nobis olíeratur i n cluido y distribuido e n cincuenta libros este Código, p a r a
m a x i m a m e l a c t e r n a m r e í m c m o r i a m , Deiquo o m n i p o - eterna memoria de la empresa, prueba d e la sabiduría d o
tcntis prudentiae a r g u m e n t u m , nostriquo imperii vestri- Dios omnipotente, gloria y honor d e nuestro imperio
q u e ministerii gloriam. D a t a octavo décimo Kalendas y d o vuestro trabajo. Dado á d i e z y ocho d e las Calendas
Ianuarias, L a m p a d i o e t Oresto viris clarissimis Conss. d e E n e r o e n e l consulado d e los ilustres varones L a m p a -
(530) dio y O e s t e s . (Año 5 3 0 d e Jesucristo).
nos aliud legerc, q u a m q u o d in legibus e l p r i m u m p o s i - las leyes, escepto algunos títulos, siendo asi q u e e s a b r
t u m est, e l i s l a m n u n c u p a l i o n e m meruorit. Post e o r u m s u r d o enseñar después d e las Instituciones otra cosa q u e lo
v e r o Ioctionem, ñ e q u e illam c o n t i n u a m , sed p a r l i c u l a r e m puesto al principio d e las leyes si e s q u o moroco m e n c i o
e t e x m a g n a parlo i n u l i l e m conslitutam, lituli alii iis t r a - narse. Despues d o este estudio, hecho con interrupciones y
d e b a n t u r l a m e x i l l a p a r l e l e g u m , q u a o de iudiciis 1 u n - p o r trozos e n s u m a y o r í a inúliles, so les o b l i g a b a á h a c e r
c u p a t u r (et ipsis n o n c o n t i n u a m , sed r a r a m u t i l i u m r o c i - e l d o o t r o s t í t u l o s , l a n í o d o l a s l e y e s q u o t r a í a n de los
l a l i o n c m p r a e b e n t i b u s , q u a s i colero loto v o l u m i n o i n u t i l i juicios ( t a m b i é n c o n i n t e r r u p c i o n e s é i n ú t i l e s c a s i l o d o s
c o n s l i l u t o ) , q u a m e x i l l a , q u a e de rebus a p p o l l a t u r , s e p l e i n como si d o n a d a sirviera el resto del volumen) cuanto d o
libris semotis e t in bis mullis parlibus legenlibus inviis, l a p a r l o q u e s e l l a m a de las cosas, p a s a n d o p o r a l t o s i o l o
ulpote n o n idoneis noque aplissimis a d erudilionem títulos y despreciando m u c h o d e lo contenido o n los o t r o s ,
constilulis. I n terlio autoin a n n o q u o d e x u l r o q u e v o l u - c o m o si n o p u d i e r a sacarse d e ello instrucción y c o n o c i
m i n e , i d e s l de rebus v e l de iudiciis, i n s e c u n d o a n n o m i e n t o a l g u n o . E n e l t e r c e r a n o s e les h a c i a d a r , s e g ú n
n o n eral traditum, accipiebant secundum vicissitudinem e l a s u n t o lo permitía, lo q u e d e a m b o s tratados, oslo e s
ulriusque voluminis, el a d sublimissimum Papinianum e l de las cosas y o l de los juicios, h a b i a q u e d a d o p o r d a r
ciusque llesponsa itcr iis aperiobatur. E t o x praedicta e n el a ñ o segundo y luego p a s a b a n al estudio del e m i
Responsorum consummaliono, quae décimo et nono libro nentísimo Papiniano y d e sus Respuestas, d e c u y a colec
concludebatur, octo t a n t u m m o d o libros accipiebant; n e c ción, a u n q u e consta do diez y nuevo libros, solamente
e o r u m l o t u m c o r p u s iis t r a d o b a t u r , s e d p a u c a e x m u l l i s , d a b a n o c h o y e s t o s 110 p o r c o m p l e t o s i n o p o c o s y a b r e
e t b r o v i s s i m a e x a m p l i s s i m i s , u t a d h u c s i l i e n l e s a b iis r e c e - viados pasages, sin d u d a p a r a q u o d e dicho estudio n o sa
d e r e n l . Jlis i g i t u r solis a professoribus traditis, P a u l i a n a l i e r a n los escolares c o n nociones excesivas. Esto o r a l o
Responsa p o r semetipsos recilabant, ne(|uo haoc i n s o l i - ú n i c o q u e los profesores e x p l i c a b a n , y d e s p u é s los d i s c í
d u m , s e d p o r i m p e r f e c t u m o t i a m quodammodo malo c o n - p u l o s e s t u d i a b a n p o r si solos las ltospuoslas d o P a u l o ,
suelum inconsequenliae cursum. E l h i c e r a l i n q u a r l u m a u n q u e t a m b i é n i n c o m p l e t a m e n t e y c o n el a c o s t u m b r a d o
a n n u m o m n i s antiquae prudontiae íinis, u t , si q u i s e a , desorden. A s i concluía e n el c u a r t o a ñ o lodo el osludio d o
quae recilabant, enumerare mallot, computalionc habita la antigua jurisprudencia, desuelle que, bien examinado,
inveniret, e x l a m immensa legum multitudine vix v e r - resulta q u o a p e n a s r e p a s a b a n los estudiantes sesenta m i l
s u u m sexaginta millia eos s u a e notionis perlegere, ó m n i párrafos entro t a n inmenso n ú m e r o d o leyes, quodando
b u s aliis deviis e t incognilis constilulis, e t t u n e l a n - todo el resto sin conocer n i estudiar, f u e r a d o los casos
tummodo e x aliqua m i n i m a parte recitandis, quotios vel e n q u o l a n e c e s i d a d d e d e f e n d e r a l g u n a c a u s a les o b l i g a
iudiciorum u s u s hoc lleri coegeril, vel ipsi magistri l e b a á registrar otros pasages, ó d e los e n n u e los m i s m o s
g u m aliquid e x his perlegere festinabalis, u t sit vobis profesores teníais q u e e x a m i n a r a p r e s u r a d a m e n t e a l g u n a
aliquid amplius discipulorum poritia. E t h a e c q u i d e m o t r a p a r t o d e las loyos p a r a c o n s e r v a r o s á m a y o r a l t u r a
fuerant anliquao eruditionis monumenta, socundum q u o d d e conocimientos q u o los discípulos. T a l e s e r a n los m o
e t vestro testimonio conlirmalur. numentos do l a anligua enseñanza según se desprendo d o
vuostro propio testimonio.
§ 2 . Nos vero tan l a m p e n u r i a m l e g u m invenientes, § 2 . P e r o Nos, viendo tal pobreza e n l a enseñanza y
e t hoc miserrimum iudicantes legitimos thesauros volen- considerando lo p o r ostremo lastimoso d e semejanlo e s t a
tibus aperimus, quibus p e r vestram prudentiam quodam d o , h e m o s abierto los tesoros d e las leyes á todos los e s
m o d o erogatis, ditissimi l e g u m oratores efficianlur d i s c i - tudiosos, c o n el lin d e q u e c o n d u c i d o s p o r v u e s t r a s a b i
p u l i . E l p r i m o q u i d e m a n n o n o s l r a s h a u r i a n t institu— d u r í a p u e d a n los discípulos l l e g a r á s e r o r a d o r e s i n s t r u i
tionos, e x o m n i p a e n e v e t e r u m I n s t i t u t i o n u m corporo e l i - dos e n derecho. Asi, pues, e n el primer año estudiarán
malas, e l a b ómnibus turbidis fontibus i n u n u m liquidum nuestras Instituciones, sacadas con cuidadoso esmero d o
slagnum conrivatas l a m per Tribonianum, v i r u m m a g - casi lodo el c u e r p o d o las a n t i g u a s Instituías y t r a í d a s á
nificum, m a g i s l r u m e l exquaesloro sacri palatii nostri e t u n solo y claro estanque d o las enturbiadas fuentes a n t e
exconsule, q u a m dúos e vobis, i d est Theophilum e l D o - riores tanto p o r Triboniano, v a r ó n excelente, maestro V
r o t h e u m , facundissimos antecessores. I n reliquam v e r o exquestor d e nuestro palacio imperial, cuanto p o r dos d e
anni parlom socundum optimam conscquontiam p r i m a m v o s o t r o s , T e ó f i l o y D o r o t e o , h a b i l í s i m o s p r o f e s o r e s . A l fi
l e g u m p a r t e m iis t r a d i s a n c i m u s , q u a o Graeco v o c a b u l o n a l d e l a ñ o q u e r e m o s q u e les s e a e x p l i c a d a p o r o r d e n r i
wpwTa n u n c u p a t u r , q u a n i h i l e s t a n t e r i u s , q u i a q u o d p r i goroso l a p r i m e r a p a r t e d e las l e y e s , q u e e n griego s e
m u m est, aliud a n t e s e babero n o n potosí; e l h a e c iis l l a m a p r o t a , a n t e s d o l a c u a l n a d a h a y p u e s lo q u o o s
exordium e l íinem eruditionis p r i m i a n n i osse d e c e r n i - p r i m e r o n o puedo tener n a d a anterior; d o m o d o q u e oslo
m u s . Cuius auditores n o n volumus vetere l a m frivolo, sea como l a introducción d e sus esludios á l a vez q u o el
q u a m r i d i c u l o c o g n o m i n e D u p o n d i o s a p p e l l a r i , s e d lusti— fin d e l q u e h a g a n e n e l p r i m e r a ñ o . A c u y o s a l u m n o s o s
nianos novos nuncupari, e l hoc in o m n e futurum a e v u m n u e s t r a v o l u n t a d q u e n o s e s i g a d a n d o el r i d í c u l o n o m
obtinere censemus, u t hi, q u i rudes a d h u c legitimao b r e d o Dupondios sino q u e s e les d é el d o Nuevos J u s t i -
scientiae adspirent, e t seila prioris a n n i accipere m a l u e - nianos, q u o queremos conservar p a r a siempre, á lin d e
r i n t , n o s t r u m n o m e n m o r e a n t , q u i a illico t r a d e n d u m iis q u e los p r i n c i p i a n t e s q u e d e s e e n e s t u d i a r leyes y a p r e n
esl primum volumen, quod nobis emanavit aucloribus; d e r l o q u e d o b o e x p l i c a r s e e n e l p r i m e r a ñ o m e r e z c a n lle
antea enim d i g n u m antiqua confusione legum c o g - v a r nuestro nombre p o r estudiar on él nuestras Institu-
n o m e n habebant, q u u m a u t e m leges i a m clare e t diluci tas; p u e s si antes so les d a b a u n n o m b r e d i g n o d e l a c o n
d e animis e o r u m Iradendae orant, necesse orat eos e t cog fusión d o las loyos, h o y , c u a n d o oslas v a n á s e r e n s e ñ a
nomine mulato fulgero. d a s con claridad y método, debe dárseles u n n o m b r o
m a s digno y decoroso.
§ 3. I n secundo autem anno, p e r q u o m ex Edicto iis § 3 . E n e l s e g u n d o a ñ o , e n el q u o , á c a u s a d o e s
j o m e n a n t e a p o s i l u m e t a n o b i s p r o b a t u r , v e l de iudiciis t u d i a r e l E d i c t o , r e c i b í a n u n n o m b r e s o b r e e l c u a l 110
l i b r o s s e p t e m , v e l de rebus o c t o a c c i p e r o e o s s a n c i m u s , h a c e m o s novetl-ad, e s t u d i a r á n , s e a l o s s i e l o l i b r o s de los
s e c u n d u m q u o d temporis vicissiludo indulserit, q u a m juicios, s e a l o s o c h o de las cosas, e n o r d e n a l t e r n a t i v o
1 2
Tantacirca nos divinao humanitatis est providenlia, u t Tanta es l a protección quo nos dispensa la bondad di
s e m p e r aetornis liberalilatibus nos suslenlaro dignelur. v i n a q u e n o cesa d e favorecernos c o n s u s celestiales d o n e s .
P o s t bolla e n i m Parthica aeterna pace sopita, poslquo P o r ella, dospues d e t e r m i n a r c o n u n a paz d u r a d e r a
Vandalicam gentem ereptam, el Carthaginem, immo m a - n u e s t r a g u e r r a c o n los P a r t o s , d e s p u e s d e s u b y u g a r á
gis o m n e m L i b y a m llomano imperio iterum sociatam, e l los Vándalos y apoderarnos d e Carlago, despuos'do r e u
legos anliquas i a m senio praegravatas p e r n o s t r a m v i g i - n i r á nuestro imperio toda l a Libia, hemos podido, d o s -
lantiam praebuit in novam pulchritudinem el modera- plegando nuestra actividad, devolver s u pureza y reunir
t u m pervenire compendium; quod nomo ante nostrum e n u n moderado compendio las antiguas leyes, q u e
imperium u n q u a m speravit, ñ e q u e h u m a n o ingenio possi- y a c i a n c o m o a b r u m a d a s p o r el peso d e s u vejez; o b r a
bilo esso ponilus exislimavil. E r a l e n i m mirabile, R o m a - q u e antes d e nuestro reinado nadie so atrevió á esperar
n a m sanctionom a b u r b e condita usquo a d nostri i m p e - y parecia casi imposible al h u m a n o entendimiento. P u e s
r i i t é m p o r a , q u a o paeno i n millo e l quadringentos a n n o s e r a e n efecto e m p r e s a a d m i r a b l e h a c e r u n c u e r p o d o toda
concurrunt, intestinis praeliis vacillantem, hocquo e t in la jurisprudencia romana desde la fundación d e R o m a
imporialos consliluliones cxlendenlem, i n u n a m reduce- hasta nuestros dias, periodo q u e casi llega á mil y c u a
re c o n s o n a n t i a m , u t n i h i l ñ e q u e c o n l r a r i u m , ñ e q u e i d e m , trocientos años, n o obstante s u contradicción y desacuer
n o q u e similo i n e a i n v e n i a l u r , e t n o g e m i n a o legos p r o d o , y a d e m a s d e las constituciones imperiales, p a r a
rebus singulis posilae u s q u a m apparoanl. N a m q u e h o c f o r m a r u n a coleccion e n q u e n o s e encuentre n a d a c o n
coclestis q u i d e m providentiae pcculiaro fuit, h u m a n a e tradictorio, n i repelido, n i semejante, n i exislan d o s do-
v e r o imbecillilati nullo m o d o possibile. Nos ilaquo m o r o cisiones p a r a u n a m i s m a cosa. L o c u a l ciertamenlo solo
solilo a d immortalitatis r e s p e x i m u s praesidium, e l s u m - e r a dable a l poder divino; d e ningún modo á l a incapaci
m o n u m i n o invocalo D e u m a u c l o r e m e l tolius operis d a d h u m a n a . Nos, p o r lo m i s m o , siguiendo n u e s t r a e o s -
p r a e s u l e m fieri o p t a v i m u s , o t o m n o s t u d i u m T r i b o n i a n o , l u m b r e , a c u d i m o s al favor del cielo é , invocando s u p o
v i r o excelso, m a g i s l r o ofl'iciorum e t e x q u a e s t o r o s a c r i testad s u p r e m a , pedimos á Dios q u e s e d i g n a r a dirigir
1 5
r i s pro appollulionibus nobis excogilalus est conlra s e n - e n c a u s a s civiles c o m o criminales. P o r último, el libro
tenlias, l a m civiles q u a m criminales causas finientes. q u i n c u a g é s i m o y final d o l a c o m p i l a c i ó n c o n l i e n e m e l ó
Celera a u t e m o m n i a , q u a e a d municipales, vel d e d e e u - d i c a m e n t e e x t r a c t a d o c u a n t o los a n t i g u o s e s t a b l e c i e r o n
rionibus, e t m u n e r i b u s , vel p u b l i c i s o p e r i b u s , vel n u n - e n lo relativo á los a s u n t o s m u n i c i p a l e s c o m o d e c u r i o
dinis, e t pollicilalionibus, e t diVersis cognilionibus, e l nes, cargas, obras públicas, abastos, contratos do parti
c e n s i b u s , vel significalione v e r b o r u m v e t e r i b u s i n v e n í a c u l a r e s c o n los m u n i c i p i o s , e m p a d r o n a m i e n t o s , e l e . , y
sunl, q u a c q u e regularilor definila, i n seso recepit q u i n - e n lo q u e s e r e f i e r e á l a s i g n i f i c a c i ó n l e g a l d e l a s p a
quagesimus lotius consummaiionis perfcclus. labras.
§ 9. Q u a e o m n i a confecla s u n l p e r v i r u m excelsum, § 9 . Y lodo ello fué llevado á c a b o p o r cl v a r ó n e x
nec non prudentissimum magistrum, oxqueslore e t e x - celso y e n t e n d i d o m a e s t r o el e x - c u e s l o r y e x cónsul T r i -
consule, Prihonianum, q u i simililer oloquenliao e l l e g i - b o n i a n o q u e , notable á l a vez p o r s u elocuencia y c o n o
limao scienliae arlibus decoratus, e t in ipsis r e r u m e x - cimientos e n derecho, sobresalía siempre e n osla clase d o
perimenlis emicuit, nihilque m a i u s nec carius nostris t r a b a j o s y s e h a d e d i c a d o c o n p r e f e r e n c i a y a m o r ti s e
u n q u a m iussionibus duxil; nec non p e r alios viros m a g c u n d a r nuestros proyectos, e n unión d o otros h o m b r e s
níficos e l sludiosissimos p e r f e c t a s u n l , i d osl C o n s l a n l i - ilustres y laboriosos q u e son: Conslanlino, varón i l u s
n u m , virum illustrem, comilom sacrarum largilionum tre, nuestro limosnero mayor, secretario y canciller,
et magislrum scrinii libcllorum sacrarumque cognilio- q u e por su buena opinion y f a m a nos fué siempre q u e
n u m , (jui s e m p e r n o b i s e x b o n a o p i n i o n e e l g l o r i a s e s e rido; Teófilo, v a r ó n ilustre, m a e s t r o y p e r i l o e n d e r e c h o ,
commendavil; nec non Theophilum, virum illustrem, q u e c o n celo digno d o loa enseña l a ciencia d o las leyes
m a g i s t r u m i u r i s q u o p e r i l u m , i n liac s p l e n d i d i s s i m a c i v i - e n la universidad d o esta ciudad espléndida; Doroteo,
tale laudabililor o p l i m a m l e g u m g u b e r n a l i o n e m e x l e n - ex-cuoslor, varón ilustro é inteligentísimo, á quien p o r
denlcm; e l Dorollieum, v i r u m illuslrom e l facundissi- s u f a m a hicimos venir d é Bcrylo, e n c u y a e s c u d a d o
m u m quaeslorium, q u e m i n Berytionsium splendidissi- derecho profesaba, p a r a asociarle á esta o b r a ; Anatolio,
m a c i vi late legos d iscipulis t r a d e n t e m p r o p t e r e i u s o p l i varón ilustre, profesor d e derecho también e n Berylo, d o
m a m opinionem e t gloriam a d nos d e d u x i m u s , pai lici- d o n d e fué llamado p a r a esta empresa, descendiente d o
pemque huius operis fecimus; sed e l Analolium, v i r u m u n a antigua familia d o magistrados, pues s u padre fué
illustrem, m a g i s t r u m , q u i e t ipso a p u d Berylienses i u r i s Leoncio y s u a b u e l o E u d o x i o , los c u a l e s d e j a r o n d o s í
i n l e r p r o s c o n s l i l u t u s a d lioc o p u s a l l e c l u s e s t , v i r a b g r a n m e m o r i a c o m o sucesores d e Patricio, d e ínclita r e
anli(jua stirpe legitima procedens, q u u m e l palor e i u s cordación, abogado y ex-cucstor, d e Leoncio, v a r ó n con
L e ó n ti u s , e l a v u s E u d o x i u s , q u i p o s t P a l r i c i u m , i n c l y - s u l a r famosísimo q u e fué Prefecto, y d o Patricio, hijo d e l
tae recordalionis queslorium e l anlecessorcm, e l Leon- último; Cralino, sugelo ilustre, nuestro limosnero, y s o
tium, virum gloriosissimum praefeclorium, consularem, bresaliente a b o g a d o e n e s t a imperial c i u d a d . A los c u a l e s
atque Palricium, íilium eius, o p l i m a m sui m e m o r i a m in lodos elegimos p a r a la predicha o b r a e n unión d e E s l é -
legibus reliquerunt; nec non Cralinum, v i r u m illuslrom fano, Mcnna, Prosdocio, Eulolmio, Timoteo, Leónidas,
e l comilom s a c r a r u m largilionum, e l o p t i m u m anleccsso Leoncio, Platón, Jacobo, Conslanlino y J u a n , sugolos on-
rem huius almae urbis conslilulum. Q u i omnes ad p r a e - lendidos, abogados e n el T r i b u n a l d e la Prefectura, q u o
d i c l u m o p u s etaeli s u n l u n a c u m Slephano, M o n n a , e s cl s u p e r i o r d o lodo cl O r i e n t e , d e r e p u t a c i ó n u n i v e r
I rosdocio, Eulolmio, Timolheo, Leonide, Leonlio, Plato- sal, j u z g a d o s p o r Nos d i g n o s d e c o o p e r a r á ello. Y h a
no, Iacobo, Constantino, Ioanne, viris prudonlissimis, b i e n d o lodos c o n c u r r i d o á los t r a b a j o s , b a j o l a dirección
qui patroni quidem sunl causarum a p u d m a x i m a m s e - del excelso Triboniano, y auxiliados e n l a e m p r e s a p o r
d e m praefeclurao, q u a e Orionlalibus praeloriis praesidet, n u e s t r a a u t o r i d a d , s e c o m p u s o c o n el f a v o r d e Dios y s o
omno aulem suao virtulis teslimonium undique acci- d i v i d i ó l a o b r a e n los y a m e n c i o n a d o s c i n c u e n t a libros.
pienlcs, e l a nobis a d tanli operis consummalionem eleeli
sunl. h t q u u m omnes in u n u m con\cnerunt, g u b e r n a -
tione l r i b o n i a n i , viri cxcelsi, u l l a n l u m o p u s nobis a u c -
loribus possinl conficere, I)co propilio i n praedictos
q u i n q u a g i n i a l i b r o s o p u s c o n s u m m a l u m e;>t.
§ 1 0 . l a n í a a u l e m a nobis antiquiiali liabila e s t § 1 0 . Y e s tanto nuestro respeto á l a antigüedad,
reveientia, u l nomina prudenlium lacilurnilali Iradore q u o n o hemos consentido e n q u e dejen d e mencionarse
nullo palia m u í modo, sed unusquisquo e o r u m quiauc— los n o m b r e s d e los jurisconsultos, antes p o r el c o n t r a r i o
lor legis fuit, nostris Digestis inscriptos est; h o c l a n - d i s p u s i m o s q u e e n el Digesto s e p u s i e r a al f r e n t e d o
l u m m o d o a n o b i s effecto, u l , si q u i d i n l e g i b u s e o r u m c a d a ley el n o m b r e d o s u a u t o r , a u n e n c l c a s o d e q u e ,
vel s u p e r v a c u u m , vel imperfeelum, vel m i n u s i d o n e u m por advertirse e n sus pasages algo supéiíluo ó imperfec
v i s u m e s t , vel adieclionem, vel d e m i n u l i o n o m n e c e s s a - to ó p o c o a d e c u a d o , h u b i e r a q u o q u i t a r ó a ñ a d i r t r a y é n -
r i a m accipiat, e l rectissimis t r a d a l u r regulis. E l in m u l dolos á u n r e c t o s e n t i d o . Y esto h a s t a el p u n i ó d o q u o
lís símil ibus vel c o n l r a r i i s , q u o d reclius b a b e r o a p p a r e - entre muchos pasages iguales ó contradictorios s e h a
b a t , lioc p r o a 1i i s ó m n i b u s p o s i t u m e s t , u n a q u e ó m n i e l e g i d o e l q u e p a r e c i ó m a s a c e r t a d o d a n d o .'i é l s o l o a u
b u s aiícloritale indulta, u t , q u i d q u i d ibi scriptum est, t o r i d a d , ü fin d o q u e l o e n é l e s c i i l o a p a r e z c a c o m o
oc noslrum appareat, e l ex noslra volúntate composi- n u e s t r o y lo ú n i c o a c e p t a d o p o r N o s ; y o s n u e s t r a v o
ffi,Drnc au(,cnlc
comparare ea, q u a e antiquitas h a - l u n t a d q u e n a d i e s e a osado á p o n e r e n p a r a n g ó n lo q u o
. , .cl f l u a c n o s l r a a u c t o r i l a s i n l r o d u x i l , q u i a m u l l a e x i s t i a e n l a a n t i g ü e d a d c o n lo i n t r o d u c i d o p o r m a n d a t o
e l m a x i m a s u n l q u a e propter ulilitalem r e r u m t r a n s - nuestro, p u e s m u c h a s y grandes cosas h a y q u e p o r c a u
o i m a l a s u n l ; a d e o ul elsi principalis constilulio f u e r a l s a d o utilidad son reformadas; habiendo sido nuestro
vetoiibus libns reíala, noque ei poporcimus, sed c l á n i m o n o e x c e p t u a r n i las constituciones imperiales
hoc corrigendum esse putavimus, e l in melius roslau- t r a n s c r i t a s e n l o s l i b r o s d e los a n t i g u o s p o r q u e a u n
a n d u m . Nominibus e l e n i m veteribus reliclis, q u i d q u i d estas creímos q u e debían corregirse y mejorarse. Así,
i c g u m v e r i l a ti d e c o r u m c l n e c e s s a r i u m f u e r a l , h o c ¿ o s p u e s , c o n s e r v a n d o l o s n o m b r e s d e l o s a n t i g u o s esciilo—
2
18
u n u m colleclum est librum. E t interdictorum quoquo lencion ó venta d e créditos, separación y administración
r a t i o n e m n o n p!ui i b u s u n o t r a d i d i m u s l i b r o , l l i n c v e r o d e bienes, y s o b r e disposiciones p a r a q u e los a c r e e d o r e s
a d praescripliones e l a d s l a t u t a i n iis accossimus t é m p o n o s u f r a n perjuicio, lodo oslo p o r razón d e s u s e m e j a n
r a , e l obligationum e l aelionuni seposuimus rationem. z a s e halla compilado e n u n solo libro. Y otro t a n solo
E t c o n g r e g a vi m u s o m n e m h a n c p a r l e m , c u i u s a g m e n d u - hemos consagrado al tratado d e interdictos. Llegamos
c u n t c a , (juae d o b o n o r u j n possessionibus, u i d i c l u m e s t , p o r ú l t i m o ú las p r e s c r i p c i o n e s y á los t i e m p o s p a r a e l l a s
scripta sunl, i n ocio librorum n u m o r u m scxlam h a n c señalados, y separamos la materia d e obligaciones d e l a
parlem universae composilionissegreganles. d e acciones. T o d a osla parte q u e comienza, según so h a
dicho, con las disposiciones sobre posesiones d o bienes,
la hemos encerrado e n ocho libros, separándola como l a
sesla d e loda la obra.
§ 8 . Universi a u l e m extrema pars, q u a e sepliina csl § 8 . iMas l a ú l t i m a p a r t o d e e l l a , q u e e s l a s é p t i m a ,
tolius Iraclationis, sex l i b r o r u m n u m e r o contracta est, está c o m p r e n d i d a e n seis libros y comienza p o r las e s t i
incipiens a slipulationibus, transiens lum p e r e a q u a e d e p u l a c i o n e s , p a s a n d o l u e g o á l a m a t e r i a d e l a s fianzas,
lideiussiono, l u m p e r oa ( j u a e d o d e b i l o r u m n u m e r a l i o - "tle l a n u m e r a c i ó n , p a g o y l i b e r a c i ó n d e d e u d a s y d e l a s
n e , e l solulione, e l liboraliono e o r u m , e t i n t r o d u c i d e x e s t i p u l a c i o n e s i n t r o d u c i d a s p o r la j u r i s d i c c i ó n d e los P r o -
P r a e t o r u m iurisdicliono slipulationibus scripta sunl; q u a e lores: c u y a s disposiciones, q u e n o es posible d e c i r c u a n
quidem o m n i a duobus a nobis contracta s u n l libris, q u a e t a s f u e r o n e n los a n t i g u o s libros, h a n s i d o c o m p i l a d a s p o r
q u o t in anliquis libris Constituía fuerint i u r a , ñ e q u e d i nosotros e n dos. Precédese después á la designación d o los
cero est. Procedens vero a d deliclorum dispulalionem, ot d e l i t o s , y e n u m é r a n s e lodos, c u a n t o s s e a n los m e n o r e s ,
omnia enumorans, quolquot minorum sunl deliclorum, q u o s e d i c e n p r i v a d o s , y los q u e l l a m a n n o o r d i n a
q u a e prívala vocant, quotve non ordinata appellant, s e d rios sino con el sobrenombre d e extraordinarios, llegan
o x l r a o r d i n a r i o r u m iis c o g n o m e n i m p o n u n l , a s c e n d e n s d o íi los c r í m e n e s p ú b l i c o s q u e e n v e r d a d s o n g r a v í s i m o s
aulem e l ad publica crimina, q u a e sano gravissima sunl y r e c l a m a n p a r a sí u n a p e n a s e v e r a . Dos libros s o n los
e t i n g e n l e m sibi provocant p o e n a m . D ú o e l hic libri r e s q u e contienen la materia d o delitos y crímenes; pero á
deliclorum e l c r i m i n u m continent; a d m i x t a vero s u n t iis olios s e h a n a g r e g a d o las disposiciones q u e t r a t a n d e l o s
e t i a m illa, q u a e Iractanl d e reis c r i m i n u m seipsos a u t e m reos q u e so ocultan y d e 6us bienes y d e la pona ó g r a c i a
celanlibus, e l d e h o r u m bonis, e l d e irrógala d a m n a l i s poc- e s t a b l e c i d a p a r a los c o n d e n a d o s . P o r l o d e m á s , e l s i
n a vel v e n i a . I n i l i u m a u l e m n o b i s a l t e r i u s l i b r i r u r s u s e s t guiente libro comienza p o r el tratado d e las apelaciones,
d e appollalionibus sormo, communis iuro mérito a d v e r - admitidas con razón e n el dorecho contra las sentencias
s u s senlenlias, l u m i n pecuniariis, l u m criminalibus p r o n u n c i a d a s , y a e n los a s u n t o s pecuniarios, y a e n los
lalas. Quaecunque a u l e m d e municipibus, e t decurioni- c r i m i n a l e s . M a s lo q u o s o b r o m u n i c i p a l e s y d e c u r i o n e s ,
b u s , e l muneribus operibusquo publicis, e l nundinis, e l y sobre cargas y obras públicas, sobre morcados, prome
r e di l u m pollicitationibus, e l variis cognilionibus, e l d e s a s d o r é d i t o s , y s o b r e los v a r i o s p r o c e d i m i e n t o s e x t r a
publico censu veleribus constituía sunt, e l quaecunque ordinarios y sobre el censo público h a sido establecido
d o v e r b o r u m s u n t significalione, e l d o iis, q u a o p r o r e g u - p o r l o s a n t i g u o s , lo q u o p o r e l l o s s o h a fijado s o b r e l a
lis a v e l e r i b u s d i c t a s u n l , h a e c o m n i a e x l r e m u s c o m p l e c - significación d e las palabras é interpretación d e las leyes,
t i l u r líber. Illius profeclo systemalis, c u i i n i l i u m a s l i l o d o e s t o lo c o m p r e n d e el ú l t i m o l i b r o . E l c u a l e s , p o r
pulationibus, hic scxlus liber est q u a n t u m a d peculiare s u p e c u l i a r c o m i e n z o , el seslo d e l t r a t a d o q u e c o m i e n z a
inilium, quinquagesimus vero a d totum composilionis con las estipulaciones, poro el q u i n c u a g é s i m o del lotal
conccnlum. conjunto do la obra.
§ í). Q u a o q u i d e m o m n i a c o m p o s i t a s u n l e t e l a b o r a - § 9 . T o d o lo c u a l h a s i d o c o m p u e s t o y a r r e g l a d o c o n
l a pulchre e l p r o iussionis noslrao dignitate l u m a T r i b o - el m a y o r acierto y s e g ú n nuestro mandato, p o r T r i b o -
niano, gloriosissimo e t sapientissimo magislro, e t e x - niano, maestro gloriosísimo y sapientísimo, excuestor d o
quaestore noslri palalii, e l exconsule, viro e l in agendo, nuestro palacio y cxconsul, varón celebrado e n el o b r a r ,
e l in dicendo, e l in legibus scribendis celebrato, q u i n i h i l e n el decir, y e n l a redacción d e leyes, q u e n a d a t u v o
m a n d a l i s nostris a n l i q u i u s h a b u i t , l u m a b iis, q u i s u b e n m a s estima q u e nuestros mandatos, y p o r aquellos
ipso r o m nobis confecerunt, videlicel Constantino m a g n i - q u e bajo s u dirección nos h a n concluido la obra, á saber:
íicenlissimo comile sacrarum largitionum, e t magislro p o r el m u y magnífico Constantino, conde d e las s a g r a
sacri scrinii e l sacrorum libellorum e l imperialium cogni- d a s limosnas, maestro del imperial despacho y d e las s ú
tionurn, q u i nobis b o n a m s u i exislimationem in ómnibus plicas y notificaciones q u e s e nos h a c e n , q u i e n e n todas
praebuil, e l insuper a Theophilo magniíiccnlissimo m a cosas nos h a d a d o u n a b u e n a estimación d e sí; p o r Teoli-
gislro,el legos i n Imperatoria h a c civitaté g r a v i t e r e t lo, e x c e l e n t í s i m o m a e s t r o , p r o f e s o r d e d e r e c h o , g r a v e y
vigilanter e l pro magistralis instiluli dignilale docente, celoso y s e g ú n conviene á l a dignidad del instituto m a
e l Dorolheo magniíiccnlissimo quaeslorio eldoclorc in le- g i s t r a l , e n o s l a c i u d a d i m p e r i a l ; p o r el m u y m a g n í f i c o
g u m civilale créalo—intelligimus a u t e m celebrem etcons- Doroleo, e x c u e s t o r y doctor p o r l a C i u d a d d o las leyes
picuam Beryliensium melropolin—quem eius bona exis- (nos referimos á l a c é l e b r e é ilustre metrópoli d e los ÍJe-
timatio eliam a d nos deduxit, el u t praesenlium laborum ritienses) á quien s u b u e n a reputación nos recomendó y
parlicipem faceremus adduxit, el a b Analolio, magniíicen- trajo p a r a q u o le hiciéramos participo d e los presentes
lissimo magislro, q u i sano e t ipsa a p u d Berylienses i u r a trabajos; p o r Analolio, esclarecidísimo maestro, ilustra
docel praeclare, v i r est venerabili trina gcncraliono iuris d o profesor d e derecho e n Berylo, descendiente d e v e n e
scholao a p u d Phoenices descendens,—referí n a m q u e g e - rable generación trina d e escuela d e derecho enlrc los
n u s a d Leonlium e l E u d o x i u m , viros in legibus post P a - Fenicios (pues refiere s u linage á Leoncio y E u d o x i o , v a
tricium gloriosae m e m o r i a e quaeslorium elanlccesorem, r o n e s tenidos e n a d m i r a c i ó n e n el c o n o c i m i e n t o d o l a s
el Leonlium cclebraíissimum expraefectum e l exconsulem l e y e s , d e s p u é s d e P a t r i c i o d e feliz r e c o r d a c i ó n , e x c u e s l o r
e t P a l r i c i u m , eius (ilium in admiraliono h á b i t o s — , e t a y profesor d o jurisprudencia, y al celebradísimo Leoncio
Cralino magniíiccnlissimo e t sapientissimo comilo s a c r a - exprefecto y cxconsul, y á Patricio hijo d e esle); p o r C r a -
r u m largitionum,—legum quoquo el ipse bonus inler- tino oxcclenlisimo y sapienlisimo conde d e las s a g r a d a s
p r e s csl in i m p e r a t o r i a h a c c i v i t a t e — , e t p r a e l c r e a a S t c - limosnas, (concienzudo intérprete d e las leyes e n esta
phano, Mena, Prosdocio, Eutolmio, Timotheo, Leonida, imperial ciudad); y a d e m a s d o estos, p o r Estéfano, Mona,
L e ó n tio, P l a t o n e , l a c o b o , C o n s t a n t i n o , I o a n n e , d o c l i s s i - Prosdocio, Eulolmio, Timoteo, Leónidas, Leoncio, Platón,
m i s viris q u i actores q u i d e m o m n e s s u n t c a u s a r u m a p u d Jacobo, Constantino y J u a n , doctísimos varones, todos
gloriosissimos praefectos s a c r o r u m n o s l r o r u m praelorio- a b o g a d o s a n t e los gloriosísimos prefectos d o n u e s t r o s t r i
r u m , famam a u t e m a p u d omnes sapientiao mérito possi- bunales imperiales, q u e gozando merecidamente p a r a
dentcs, iure a nobis iudicali s u n t digni, q u i íierent t a n - l o d o el m u n d o f a m a d e s a b i d u r í a , c o n justicia h a n s i d o
li laboris participes. Ilaec i t a q u e n o b i s c i r c a d i g e s t o r ü m considerados p o r nosotros dignos d o s e r hechos partíci
conscriplionem elabórala s u n t per eos, quos m o d o d i x i - pes d e tan g r a n d e empresa. Así, nos h a sido formada
m u s , inclytos e t doctos viros. e s t a coloccion d e l D i g e s t o p o r los ínclitos y d o c t o s v a r o
nes, q u e hemos nombrado arriba.
§ 10. T a n t a a u t e m nobis reverentia fuit antiquita- § 10. M a s lanío h a sido n u e s t r o respeto á l a a n t i
tis, u t ñeque mutaro n o m i n a veterum iurisprudentum g ü e d a d , q u e n o hornos consentido q u e so s u p r i m i e s e n los
pa«si s i m u s , v e r u m u n i u s c u i u s q u e e o r u m l e g i b u s i n - n o m b r e s d e los antiguos jurisconsultos, sino q u o h e m o s
scripsimus nornen, mulantes q u i d e m si quid s e habore i n s c r i t o ol d e c a d a u n o e n s u s p r o p i a s l e y e s , r e f o r m a n d o
nobis non recle videbatur, p a r l i m lollenles, p a r t i m a d únicamente aquello q u e n o nos h a parecido justo, y a s u
denles a l q u e e mullis meliuseligentes, e l a e q u u m ó m n i primiendo, y a añadiondo a l g u n a cosa, y eligiendo lo m e
b u s praobonles auctoritalis robur, u t o m n e q u o d i n l i j o r d e e n t r e m u c h a s , y dando á todas igual fuerza d e a u
b r o scriptum est, nostra sil sentenlia, e t nomo a u d e a t t o r i d a d , á fin d o q u e l o d o l o q u o h a s i d o e s c r i t o e n ol
q u a e n u n c iiunt anliquis comparare, poslquam m u l t a libro sea considerado c o m o decisión nuestra y n o s e a t r e
e t n u m é r a l a n o n facilia i n molius Iranstulimus, e t i a m s i v a n a d i o á c o m p a r a r lo h e c h o a h o r a c o n l o a n t i g u o ,
quid imperatoria aliqua veterum principum Constitutio- despues q u e hemos mejorado m u c h a s cosas, n o fáciles
n e a l i a clictum est f o r m a ; n o m i n a e n i m a n l i q u i s s e r v a v i - d e e n u m e r a r , a u n q u e algo s e d i g a e n diferente forma
m u s , legum autem veritatem nostram fecimus, q u e m a d - p o r a l g u n a Imperial Constitución d e nuestros antecesores;
m o d u m e t i a m si q u i d dissidens iis i n e r a t , — p l u r i m a v e r o y n o obstante q u e hayamos conservado sus nombres á
eiusmodi extabant,—id distinctum est, e t definilum, et las antiguas, hacemos nuestra l a verdad d e las leyes, d e
a d clarum absoliilumque ius est redaclum. m a n e r a q u e si a l g o h a b í a e n ollas d i s c o r d a n t e , ( q u e , á l a
verdad, m u c h a s cosas estaban d e eslo modo), y a q u e d a
aclarado y definido y reducido á ley clara y terminante.
§ . 11. Ouoniam vero oportebat etiam quandam m e - § 11. Mas, porque también e r a conveniente formar
diocrem isagogen condore i n gratiam eorum, q u i recens u n breve tratado elemental e n favor d o aquellos q u o c o
legos altigeranl, n e c m a i o r e m docl ri nam c a p i u n t , ñ e q u e m i e n z a n el estudio d o las leyes y n o alcanzan u n a s u p e
hoc extra nostram reliquimus providentiam, sed T r i b o - r i o r d o c t r i n a , n o h e m o s dejado oslo f u e r a d e n u e s t r a p r o
niano gloriosissimo, cui universae iurisprudcntiae minis- videncia, sino q u e designamos al gloriosísimo Tribonia-
t e r i u m c o m m i s s u m fuit, e t T h e o p h i l o q u o q u o a c Dorolheo, n o , á q u i e n fué c o m e t i d o el c a r g o d e l a j u r i s p r u d e n c i a
magnificenlissimis eldoctissimis antecessoribus, m a n d a n l o d a , y á Toolilo y Doroteo, m u y magníficos y d o c t í s i m o s
tes constituimus, c o n q u i r e r e e x iis, q u a e a b anliquis i n p r o f e s o r e s d o d e r e c h o , m a n d á n d o l e s b u s c a r lo m e j o r y
isagogis composila fuerunt, opportunissima e t obtinen- m a s a c e p t a b l e d e e n t r e lo q u e h a b í a s i d o a r r e g l a d o c ñ
lia, e l q u a e c u n q u e c u m iis, q u a e n u n c i n u s u , c o n c u r - f o r m a d e c o m p e n d i o s e l e m e n t a l e s p o r los a n t i g u o s , e s c o
runt, haec/excorpere colligereque e t a d nos perducere, g e r y r e u n i r y p r e s e n t a r n o s lo q u e e n e l l o s s o e n c o n t r a r a
mominisse quoque noslrarum Constilulionum, quas a d y estuviere vigente todavía, teniendo e n c u e n t a al m i s m o
c o r r e c l i o n e m a n t e c e d o n t i u m c o n d i d i m u s , atejue i t a c o m - tiempo nuestras Constituciones, q u e dimos p a r a corregir
ponere libros q u a t u o r , p r i m a elementa isagoges futuros, las anteriores, y q u e d o esle modo formasen cuatro
q u o s sano Instituía vocaro v i s u m est. O u a m s a n e l e g i t i - libros, q u e h a b r í a n d e s e r los p r i m e r o s e l e m e n t o s d o l a
m i operis partem composilam obtulerunt nobis, c t n o s e n s e ñ a n z a j u r í d i c a y á los q u e pareció c o n v e n i e n t e l l a
universam considerantes el examinantes, recto s e liabere m a r Instituía. C u y a o b r a d e derecho nos presentaron
e t socundum nostram iudicavimus mentem, e t n o s - concluida, y nosotros, considerándola y examinandola
t r u m q u o q u o esso h u n c l i b r u m p r o n u n c i a v i m u s , e t h o c toda, l a juzgamos b u e n a y conformo con nuestra inlon-
qnoque noslrarum Constilutionum v i m babero, e x iis, cion, y decidimos q u e también este libro sea considera
(
iuac in prooemiis libri disseruimus, ó m n i b u s d e c l a r a - d o como nuestro y tenga la autoridad do nuestras Cons
vimus. tituciones, s e g ú n liemos h e c h o s a b o r á lodos e n los p r o e
mios del libro.
§ . 12. A d h u n c m o d u m igitur Homanorum legisla- § 1 2 . O r d e n a d a pues, d o esle m o d o l a legislación
tiono ordinata, e l tribus integris voluminibus a l q u e R o m a n a y concluida e n solo tros volúmenes é igual n ú
annis tanto negolio confeclo,—quod s a n e inilio s u p r a m e r o d e a ñ o s t a n g r a n d e o b r a , ( a c a b a n d o e n el b r e v e
omnem spom eral, a d extremum vero poslquam nos rom plazo d e tres lo q u e al principio s u p e r a b a toda e s p e r a n z a
superabilem esso monstravimus, q u u m m i n i m e c o m p o s i - y d e ningnn modo podia creerse quo fuera concluido ni
t u m iri n o q u e lolis d e c c m a n n i s s p o r a r o t u r , t r i u m d u n - e n el d e diez años compíelos, cuando despues considera
t a x a l a n n o r u m c e l e r i l a t e a b s o l v e n l e s — , e l D o m i n o J)oo m o s q u e l a e m p r e s a e r a realizable), y dedicando este I r a -
íunc dedicantes laborem, q u i e l pacem agere, e l bella b a j o al S e ñ o r Dios, q u o h a permitido e n todo tiempo así
pio>pere gerore, e l i u r a condore, o m n i l u m anteactae, e n e l p a s a d o c o m o e n e l n u e s t r o y o n el f u t u r o l a b r a r l a
l u m noslrao, l u m sequenli aetati largilus csl, i u s t u m paz, h a c e r felizmenlo l a g u e r r a y d i c t a r las leyes, liemos
existimavimus, universis hominibus leslatum faccre n o s - considerado j u s t o , h a c e r palenlo ¿ t o d o s los h o m b r e s nues
t i u m p r o lis sludiuna e l p r o v i d e n l i a m , u t p r i o r i l i b e r a t i t r o celo y cuidado p o r estas cosas, p a r a q u o libros d o l a
lumullu, e t confusione, et terminum habente n u l l u m anterior perturbación y confusion y d e u n a legislación
logislalione, u l a n l u r legibus reclis a t q u e concisis e l o m - q u e n o lenia término gocen desde a h o r a d e leyes rectas
2(>
PRINCIPIS IUSTINIANI
1URIS ENUCLEATI E X OMNI V E T E R E I U l l E COLLECT1
I'On ORDEN
alquo feminae coniunctio, quam nos raatrimonium a p p e - macho y hembra, que nosotros llamamos matrimonio: la
llamus, liinc liberorum procroatio, bine cducatio; \ i d e - procreación y educación de los hijos; pues vemos que los
mus otenim cetera quo(|uc animalia, feras otiam, islius demás animales, y hasta las fieras, se gobiernan por este
iuris peritia censori. derecho.
§ í . Ius gqnliym est, quo gentes humanae utunlur; § . i . Dorecho de Gentes es aquel, do que usan todas
quod a naturalilecedére faciloinlelligcre liccl, quia illud las naciones, y se dexa fácilmente entender, que se dife
ómnibus animalibus, lioc solis hominibus Ínter se conimu- rencia del derecho natural; porque este es común á todos
nc sil. los animales, y aquel lo es solo á los hombres enlrc sí.
r
2. P o m p o n m libro singular i Enchiridii.—veluli 2. Pomponio en el libro único del Enchiridion.
orga Deum rcligio, u t parentibus el palriae parcamus. (Manual.)—Así como la religión se dirige á Dios; la obe
diencia es en orden á respetar los padres y la patria.
5- Hermogeniams libro I. Inris epitomar u m . — 5. Ilermogeniano, libro / de los epitomes del de
E x lioc iure gentium introducta bella, discretae gentes, recho.—Por este derecho de Gentes se introduxeron las
regna condila, dominia distincta, agris termini posili, guerras, se dividieron las naciones, fundaron Reynos,
acdificia collocala, commercium , emlionés, vcndilio- distinguieron sus dominios, pusieron límites á los c a m
nes, localionos, conductioncs, obligaliones institulae, pos, fabricaron edificios, se instituyó el comercio, y se
cxccplis quibusdam, quae a iure civili inlroductae siguieron las compras, ventas, arriendos, alquileres, y
sunt. obligaciones, á excepción de algunas, que ha introducido
después el derecho civil.
\
DIGESTO.—LIBRO 1."—TITULO 2 . X)
1• Gaius libro I . ad legem X I I . Tabularum.— 1• Gayo, libro I . sobre las leyes de las Doce T a
Faclurus legum velustarum interprclationein, necessario blas.—Habiendo d o i n t e r p r e t a r las' l e y e s a n t i g u a s , m e
prius a b Urbis iniliis r e p e t e n d u m existimavi, n o n q u i a h a parecido preciso t o m a r el hilo d e s d e los principios d o
Yelim v e r b o s o s c o m m o n t a r i o s facere, sed q u o d i n ó m n i R o m a , n o porque pretendo escribir dilatados comenta
b u s robus animadverlo id perfectum esse, q u o d e x ó m n i rios, sino porque conozco q u e siempre es perfecto a q u e
b u s suis parlibus constaret. E t corlo cuiusquo rei p o l i s - l l o q u e c o n s t a d e t o d a s s u s p a r t e s ; y á l a v e r d a d el p r i n
s i m a p a r s p r i n c i p i u m est. Deinde, si i n foro c a u s a s cipio d o qualquiera cosa es la parlo m a s principal d e
dicentibus nefas, u t i t a d i x c r i m , v i d e t u r osse, n u l l a prae- ella. D e m á s d o oslo si e n los A b o g a d o s q u o i n f o r m a n
faliono facta iudici r e m oxponere, q u a n t o m a g i s i n t e r p r e - d o l a s c a u s a s e n los T r i b u n a l e s ( p o r d e c i r l o así) p a r e c e
l a u o n e m promittentibus inconveniens erit, omissis iniliis i m p r o p i o a l J u e z q u e lo h a g a n s i n q u e p r e c e d a a l g ú n
n ! ? n ; C i , 0 n S i n o , " o n r ° P o l i l a a t q u e illolis, u t i l a d i x e r i m , e x o r d i o , ¿ q u á n l o m a s e n o r m e delito s e r á e n el q u e p r o
mauiDus protinus matoriam inlcrprelalionis tractare? mete u n a interpretación, entrarse á tratar inmediata
jVamque nisi lallor, islae praofalioncs ot libenlius n o s m e n t e l a m a t e r i a , s i n lavarse ( p o r d e c i r l o a s í ) l a s m a n o s ,
a d lectionom propositae materiao producunt, e l q u u m i b i n i h a c e r mención d e s u origen? P o r q u e (si n o m o e n g a
v e n e n m u s , evidentiorem praestant inlellectum. ño) estos exordios nos conducen con m a s gusto á l a l e c
ción d o l a materia, y q u a n d o estamos y a e n ella, facili
tan s u m a s clara inteligencia.
a i ÜIGESTO.—LIBRO 1. a —TITULO 2 .
posilus pelierat, ilixisso, c a p t u m q u e a m o r e virginis liabia declarado sierva á s u hija, y pronunciado á favor
ornne fas a c nefas m i s c u i s s e ; i n d i g n a t u s , q u o d v c l u s t i s s i - del q u e , habiéndole él puesto engañosamente p a r a este
m a iuris observanlia i n p e r s o n a íiliae s u a e d e f e c i s s e t , — fin, l a h a b i a p e d i d o p o r e s c l a v a , y c i e g o d e l a m o r á l a
u t p o t e q u u m B r u t o s , cjui p r i m o s R o m a e C ó n s u l f u i l , v i n - doncella; p o r lodo h a b i a atropellado justo ó injusto, i n
dicias s e c u n d o m liberlalem dixissel in p e r s o n a Yindicis, dignado d e q u e p a r a con la persona d e s u hija se q u e
Viteliorum serví, q o i proditionis conioralionem indilio brantase la antiquísima observancia d e este derecho; pues
s u o detexerat, e l caslilatem íiliae v i t a c q u o q u e e i u s Brulo, q u e fue eí Cónsul p r i m e r o d o R o m a , declaro l a s
praeferendam pularel—arrepto cullro d e taberna lanionis vindicias, s e g ú n la libertad, e n la persona do Vindicio,
iiliam interfecit, i n hoc scilicel, u l m o r l e virginis c o n t u - s i e r v o d e los Vitelios, q u e h a b i a d a d o el a v i s o d e l a c o n
m e l i i m stupri areeret; a c protinos recens a caede m a - juración tramada para la entrega d e la ciudad; y j u z
d e n l e q u e a d h u c íiliae c r u o r o a d commilitones c o n f u g i t . gando también q u e la castidad d e s u hija debia preferir
v l J i universi d e Algido, u b i t u n e belli gerendi c a u s a l e s e á s u vida, la m a t ó c o n u n cuchillo q u o tomó a r r e b a
giones e r a n t , relictis d u c i b u s pristinis, s i g n a i n A v e n - t a d a m e n t e d o l a m e s a d o u n c a r n i c e r o , c o n e l fin d o e v i
tinum transtulerunt; omnisque plebs u r b a n a m o x eodem t a r c o n s u m u e r t e l a a f r e n t a del e s l u p r o ; é i n m e d i a t a
so cootulit; populique consenso p a r t i m i n carcere n e c a - m e n t e q u e hizo l a m u e r t e , y reciente a ú n l a s a n g r e d e s u
«• H a rursus respublica s u u m statum recepit. h i j a , s e a c o g i ó ót s u s c a n t a r a d a s m i l i t a r e s , l o s q u a l e s d e -
x a n d o s u s antiguos C a p i t a n e s , lodos trasladaron s u s
vanderas al Monte Avenlino desde el Algido, e n donde á
l a sazón oslaban las Legiones p o r c a u s a d o la g u e r r a .
Después s e fué también á él loda la plebe d e l a c i u d a d ,
y c o n el c o n s e n t i m i e n t o d e l p u e b l o , p a r l o ( o s l o e s d e l o s
diez varones) fueron muertos e n la cárcel, y así recobró
d e nuevo s u estado la República.
§ 2 5 . Deinde q u u m post aliquot annos, (quam) d u o - § . 25. Despues pasados algunos años desdo l a publi
decim tabulae lalac sunt, e t plebs contenderet c u m p a - cación d e las leyes d e las doce Tablas, contendiendo l a
tribus, e l vellet e x s u o q u o q u e corpore Cónsules c r e a r e , plebe c o n los S e n a d o r e s , p o r q u e r e r aquella q u e d e los
e t paires recusarcnt, factum est, u l Tribuni militum s u y o s t a m b i é n so creasen Cónsules; c o m o los P a d r e s l o
crearenlur parlim e x plebe, partim ex patribus, consula- rehusasen, s e resolvió c r e a r Tribunos Militares, p a r l e d e
r i polestate. Ilique constituli s u n t vario n u m e r o ; i n t e r - l a plebe, y parto d o los Patricios, c o n potestad c o n s u l a r ,
d u m e n i m viginli fuerunt, inlerdom plores, n o n n u n q u a m y estos se consliluycron sin n ú m e r o determinado, p o i q u e
pauciores. u n a s veces h u b o veinte, oirás mas, y algunas menos.
§ 2 0 . Deinde q u u m placuissel creari eliam e x p l e § 2(1. H a b i é n d o l e s d e s p u é s a g r a d a d o t a m b i é n q u e
b e Cónsules, coeperunt e x ulroque corpore constilui. s e creasen Cónsules d e la plebe, comenzaron á elogirse
T u n e u l aliquo pluris paires haberent, placuil dúos e x d e u n o y olro cuerpo: y entonces p a r a q u e los Padres s e
n u m e r o p a t r u m constilui; i t a faeli s o n l Aediles c u r r u l o s . diferenciáran e n algo, se eligieron dos Ediles Curiales
del n ú m e r o d e ellos.
. § 2 7 . Q u u m q u e C ó n s u l e s a v o c a r e n t u r b e l lis finiti- § . 2 7 . L l a m a n d o l a atención d e los Cónsules las
mis, ñeque essel, q u i i n civilate ius reddere posset, f a c g u e r r a s c o n los pueblos vecinos, y n o q u e d a n d o e n R o m a
t u m est, u t Praelor quoque crearetur; q u i U r b a n u s a p p c - quien pudiese d e t e r m i n a r las causas, so decretó c r e a r
llalus est, quod in u r b e ius redderel. también u n Pretor, q u e se llamó Urbano, porque a d m i
nistraba justicia en la ciudad.
§ 2 8 . Post aliquot deinde a n n o s , n o n sufficienle e o § . 28. Despues d e algunos años, n o habiendo b a s
l l a e t o r e , q u o d m u l t a t u r b a e l i a m p e r e g r i n o r u m i n civi— tante con aquel Pretor, por concurrir á l a Ciudad muchos
tatem veniret, crealus est, e l alius Praelor, q u i P e r e g r i e s l r a n & e r o s , s e n o m b r ó o t r o , q u e s o l l a m ó Praelor p c r c -
n o s appellatus est a b eo, quod plerumque inter peregri grinus, p o r q u e o r d i n a r i a m e n t e d e t e r m i n a b a l a s c a u s a s d e
nos ius dicebat. los e s l r a n g e r o s .
§ 2 9 . Deinde q u u m essel necessarius magistralus, § . 29. Posteriormente, siendo necesario Magistrado,
q u i lias t a c p r a e e s s e t , D e c e m v i r i i n l i l i b u s i u d i c a n d i s s u n t q u e entendiese e n las ventas públicas, s e nombraron diez
constituli. Varones p a r a sustanciar estos pleylos.
§ 30. Eodem tempore et Quatoorviri, q u i curam § . 30. E n aquel mismo tiempo se nombraron nuatro
> i a i u m g e i e i e n t , e l I i i u m v i r i m ó n d a l e s , aeris> a r g e n t i V a r o n e s , q u e c u i d a s e n d o los c a m i n o s : o í r o s t r e s l l a m a
a o r i ílalorcs, e t T r i u m v i r i capitales, q u i carcer'is c u s t o d o s triumviri móndales, p o r q u e c u i d a b a n d e l a f á b r i c a
dian! haberent, u t q u u m a n i m a d v e r t i oporteret, i n t e r - d e l a moneda d e metal, piala y oro; y otros tres Varones
v e n l u e o r u m fierct. capitales, p a r a q u e cuidasen do la cárcel, y interviniesen
q u a n d o fuese necesario cxecular a l g ú n castigo d e p e n a
capital.
. E t q u i a magistralibus vesperlinis lemporibus § . 3 1 . Y p o r q u e n o c o n v e n i a á los M a g i s t r a d o s p r e
i n publicum esse inconvenicns eral, Quinqueviri consti- sentarse e n público p o r las lardes, so n o m b r a r o n cinco
u l i s u n l c i s F i b e r i m e l u l t i s T i b e r i m , q1 u i 1p o s s i n l 1p r o Varones d e u n a y otra parlo del Tibor con facultad d e
magistratibus fungi. substituirles.
§. J2 C a p t a deinde Sardinia, m o x Sicilia, i t e m H i s - § . 3 2 . T o m a d a despues C e r d e ñ a , Sicilia, E s p a ñ a y
pania, deinde Narbonensi provincia, totidem Praetores, l a Provincia Narbonenso, so crearon otros tantos Pretores
quol provinciae m dilionem venerant, creali sunl, p a r c o m o Provincias s e habían sugetado al dominio d o l a R e
né?, ^.UlnU-' r r e ^H 8 ' P a i l i m q u i p r o v i n c i a l i b u s p r a e - pública, p a r a q u e entendiesen, parte e n los negocios
nl. Deinde Cornelius Sulla quaesliones publicas cons- u r b a n o s , y p a r t e e n los Provinciales. D e s p u e s Cornelio
m t , v e l u l i d e falso, d o p a r r i c i d i o , d o sicariis, e l P r a e S u l l a constituyó las qiiesliones p ú b l i c a s , y s e l l a m a r o n
tores q u a t o o r adiecil. Deinde Caius lulius Caesar d ú o s d e falsarios, d e p a r r i c i d a s , d e asesinos, y d e los q u e
3 8 DKIESTO.—LIBRO 1 . " — T I T I L O 2 .
Praetores, ol dúos Acdiles, q u i frumento praecssent, c t a m a l a n con saeta, y añadió qualro Pretores. Cayo Julio
Cerere Cereales constituit. l i a duodocim Praelores, sox Cesar creó otros dos Pretores, y otros dos Ediles, q u e
Aediles s u n l creali. Divus d e i n d e A u g u s t u s sedecim cuidasen del trigo, q u e s e llamaron Cereales, del n o m b r e
Praelores constituit. Posl deinde Divus Claudius d ú o s d e la Diosa Cores; y así fueron creados doce Pretores y
Praelores adiecit, q u i d e íideicommisso ius dicerent; e x seis Ediles. Consecutivamente el E m p e r a d o r A u g u s t o
q u i b u s u n u m Divus Tilus detraxit, e l adiecit Divus N e r - n o m b r ó diez y seis Pretores; y poco despucs Claudio E m
v a , q u i inter ílscum e l privalos ius diceret. lia decem e l perador a u m e n t ó oíros dos Pretores, q u e juzgasen sobre
ocio Praelores i n civilate ius dicunt. e l Fideicomiso, d e l o s q u e e l E m p e r a d o r T i t o q u i l ó u n o :
Nerva añadió otro, para q u e determinase'las causas entre
e l F i s c o y los p a r t i c u l a r e s . D e e s t e m o d o j u z g a r o n l a s
causas e n la Ciudad diez y ocho Pretores.
3 3 . E l liaec o m n i a , q u o l i e s i n r e p ú b l i c a s u n l m a - § . 33. Todas estas cosas se observaban siempre q u o
gistralus,observanlur, quolies auteni proliciscunlur,unus los Magistrados residían e n la Ciudad; pero q u a n d o s e
relinquitur, q u i ius dical; is vocalur Praefeclus u r b i . ausentaban, q u e d a b a p a r a determinar las causas u n o , á
Q u i Praefeclus o l i m constituebatur, postea fere L a l i n a - q u i e n llamaban Prefecto d o la Ciudad. Este, q u e a n t i
r u m feriarum c a u s a introduclus est, c t quolannis o b s e r - guamente e r a nombrado p o r esta razón, después so i n -
v a l u r ; n a m Praefeclus annonac e l vigilum n o n sunt troduxo, y s e n o m b r a b a lodos los a ñ o s p o r c a u s a d e l a s
magistratus, sed e x t r a ordincm utilitalis c a u s a constilu- F e r i a s L a t i n a s ; p o r q u e l o s n o m b r a d o s Pracfcclus Annonac
ti sunl; e l t a m e n h i , q u o s Cistiberes diximus, postea y Praefeclus Vigilum, n o s o n M a g i s t r a d o s , s i n o q u o s e
Aediles scnalusconsulto creabanlur. n o m b r a b a n extraordinariamente p o r la utilidad c o m ú n ;
a u n n u c los q u e l l a m a m o s d e l a p a r t e a c á d e l T i b o r , s o
creaban despucs Ediles p o r conslitucion del Senado.
3 4 . E r g o e x his ó m n i b u s d c c c m T r i b u n i plebis, § . 3 4 . E n conclusión, d e todos estos d e t e r m i n a b a n
Cónsules d ú o , d e c e m e l ocio Praelores, s e x Acdiles i n l a s c a u s a s e n l a c i u d a d los d i e z T r i b u n o s d o l a P l e b e , d o s
civilalc i u r a reddebant. Cónsules, diez y ocho Pretores y seis Ediles.
§ . 3S. luris civiüs scienliam plurimi e t m a x i m i viri § . 3;>. M u c h í s i m o s y g r a v í s i m o s v a r o n e s p r o f e s a r o n
professi sunl; sed q u i e o r u m m a x i m a e dignalionis a p u d l a ciencia del Derecho Civil; pero al presente so h a r á
populum R o m a n u m fuevunt, eorum in praesenüa mentio mención d o aquellos q u e lubieron la m a y o r estimación e n
h a b e n d a est, u l a p p a r c a l , a q u i b u s e l q u a l i b u s liacc i u r a el Pueblo Romano, p a r a q u e s e sepa á q u e sugelos y d e
o r l a e t tradita sunl. E l quidem e x ómnibus, q u i scien q u é c a l i d a d d e b e m o s el o r i g e n y d i s c i p l i n a d e e s t a s l e y e s ;
liam nacli sunt, ante Tiberium Coruncanium publico y á l a v e r d a d d e lodos aquellos q u e alcanzaron esta c i e n
professum n e m i n e m tradilur; celcri autom a d h u n c vel cia, n o s e dico q u e alguno l a hubiese profesado pública
i n latenti ius civile retiñere cogitabant, s o l u m q u c c o n - m e n t e h a s t a Tiberio Coruncano; m a s los d e m á s , q u o h a s t a
sullaloribus vacare polius, q u a m discerc volcnlibus s e entonces l a sabían, solo pensaron e n cultivarla e n s u
piaeslabanl. r e t i r o ; facilitándose á los q u e q u e r í a n consultarlos, a n t e s
q u e á los q u o d e s e a b a n a p r e n d e r .
§ . 36. Fuit aulcm in primis perilus Publius Papirius § . 3 6 . E n p r i m e r l u g a r fué docto e n el Derecho P u -
q u i leges regias i n u n u m contulit. A b h o c A p p i u s C l a u blio Papirio, q u o recopiló e n u n libro las leyes Roales:
dius u n u s ex Decemviris, cuius m á x i m u m consilium in d e s p u é s Apio Claudio, u n o d e los diez v a r o n e s , c u y a
d u o d e c i m tabulis scribendis fuit. Post h u n c A p p i u s C l a u consumada prudencia resplandeció quando se escribieron
dius eiusdcm gencris m a x i m a m scienliam habuit; hic las leyes d e las doce Tablas: d e s p u é s Apio Claudio (de l a
Ccnlemmanus appcllalus esl. A p p i a m v i a m slravil, e l m i s m a familia) fue m u y científico e n e s l a m a t e r i a . E s t e
aquam Claudiam induxit, e t do Pyrrho in u r b e non s e a p e l l i d ó C c n l c m m a n o : h i z o l a v i a Appia: t r a x o á l a
recipiendo sentenliam tulit; h u n c cliam aclioncs s c r i p - Ciudad l a fuente Claudia; y votó q u e Pirro n o fuese r e
sisse t r a d i t u m est, p r i m u m do usurpalionibus, q u i liber c i b i d o e n l a C i u d a d . S o d i c e q u e e s c r i b i ó t a m b i é n accio
n o n exlal. Idem Appius Claudius, q u i vidotur a b h o c nes, y q u e f u e e l p r i m e r o q u e e s c r i b i ó u n l i b r o d e Usur
p r o c e s s i s s e , 11 l i t e r a r a i n v e n i t ; u l p r o Y a l e s i i Y a l o r i i palionibus, q u e y a 110 e x i s t e . Y t a m b i é n A p i o C l a u d i o ,
cssenl, e l p r o Fusiis Furiis. q u e parece trahe s u origen d e este, inventó el u s o d e l a
letra R , p a r a q u e se escribiese Yalerii e n lugar d e Yalesii,
v Furii e n lugar d e Fusii.
§ . 3 7 . F u i t post eos m a x i m a e slicnliac Sempronius § . 3 7 . Despucs d e estos, Sempronio fue también m u y
q u o m p o p u l u s R o m a n u s sapientem a p p c l l a v i l ; n e c q u i s - s a b i o , á q u i e n el p u e b l o R o m a n o l l a m ó Sofon ( n o m b r e
q u a m ante h u n c , a u l posl h u n c hoc nomino cogno- g r i e g o , q u e e n l a t í n c o r r e s p o n d e á sapientem, y e n c a s t e
m i n a t u s est. Caius Scipio Nasica, q u i O p l i m u s a senatu llano á sabio), y n i n g u n o , n i antes n i después d e él t u b o
appcllatus est; c u i etiam publico d o m u s i n sacra v i a tal renombre; y Cayo Scipion Nasica, q u e fué llamado
d a t a est, q u o facilius consuli posset. Deinde Q u i n t u s O p t i m o p o r el S e n a d o , m e r e c i ó q u o s e l e d e s t i n a s e c a s a
Mucius, q u i a d Carlhaginicnscs missus legalus, crnum á expensas del público e n la Via Sacra, pí.ra q u e m a s
c s s e n l d u a c l e s s c r a o p o s i l a e , u n a p a c i s , a l t e r a boíl i , a r fácilmente pudiese s e r consultado: despucs Quinto Mucio,
bitrio sibi dato, u t r a m vcllet, referret R o m a m , u t r a m q u e q u o e n v i a d o p o r L e g a d o á los Cartagineses, habiéndolo
sustulit e t ait, Carlhaginicnscs petere deborc, u t r a m m a - presentado dos tablitas, l a u n a d o paz, y l a otra d e
llenl accipcrc. g u e r r a , dexando á s u arbitrio el llevar á R o m a l a q u e
q u i s i e s e , l o m ó las d o s , y d i x o q u e los C a r t a g i n e n s e s d e
bían p e d i r l a q u e m a s cuenta les tubiese recibir.
§ . 3 8 . P o s t líos f u i t T i b e r i u s C o r u n c a n i u s , u l d i x i , § . 3 8 . A estos s e siguió Tiberio C o r u n c a n o , q u e
q u i p r i m u s proíiteri coepil; c u i u s lamen scriplum n u l l u m c o m o h e dicho, fue el p r i m e r profesor público, y con todo
extat, sed responsa complura c t memorabilia eius f u c - esto n o h a quedado cscrilo alguno suyo; p e r o sí m u c h a s
r u n t . Deinde Sextus Aclius e t frater cius, Publius A e - y memorables respuestas. Después Sexto AElio y s u lier-
DIGESTO.—LIIIRO 1.°—TITULO 2 . 3 9
lius, e l Publius Alilius m a x i m a m scientiam i n profi- m a n o Publio AElio y Publio Alilio, fueron excelentes
tendo habuerunt, u t d ú o Aclii eliam Cónsules fuerint. p r o f e s o r e s , d e f o r m a q u o los d o s h e r m a n o s A E l i o s f u e r o n
Alilius aulem p r i m u s a populo sapiens appcllatus est. t a m b i é n Cónsules. A Alilio fue á q u i e n p r i m e r o h o n r ó el
ooxtum Aelium ctiam E n n i u s laudavit, e l e x l a t illius Pueblo con el r e n o m b r e d e sabio: á Sexto AElio a l a b ó
líber, q u i inscribilur Tripertita; qui liber veluli c u n a b u l a también Enio, y a ú n permanece u n libro suyo, intitula
íuris conlinet. Tripertita a u l e m dicitur, quoniam lego d o Tripartita, q u e c o n t i e n o l o s p r i m e r o s r u d i m e n t o s d e l
(uodecim tabularum praeposita iungitur interpretatio, Derecho. Llámase Tripartita, porque puesta primero u n a
dein subtexilur legis aclio. E i u s d e m esse tres alii libri l e y d e las doce Tablas, s e s i g u e l a interpretación d e ella,
releruntur, quos lamen q u i d a m negant eiusdem esse. y despucs l a acción d e l a ley. S e dice q u o esto S e x t o
líos sectalus a d aliquid e s t Calo. Deinde Marcus Calo, AElio fue a u t o r d e otros tres libros; pero otros dicen n o
piinceps Porciao familiae, cuius e l libri extant; sed p l u - s e r s u y o s . A estos s i g u i ó e n a l g o Catón. Dospues lloreció
n m i liiii e i u s , e t q u i b u s c e l e r i o r i u n l u r . Marco Calón, el principal d e l a familia Porcia, d o q u i e n
también so hallan libros; pero d o s u hijo muchísimos, d e
los qualos tienen otros s u origen.
§ • 3 9 . Post hos fuerunt Publius Mucius, e t Brutus, § . 3 9 . A eslos so siguieron Publio Mucio, Bruto y
e t M a n i l i u s , q u i f u n d a v e r u n t i u s c i v i l e . E x liis P u b l i u s Manilio, q u e fundaron el Derecho Civil. Dexó escritos
JJucius e l i a m d e c e m libellos reliquit, B r u t u s s e p l e m , Publio Mucio diez libritos, Bruto siete, Manilio tres, y
Manilius tres; e t extant v o l u m i n a scripta, Manilii m o n u - a ú n e x i s t e n u n o s v o l ú m e n e s , t i t u l a d o s Manilii Monumen-
ple,nl.a- Uli d ú o c o n s u l a r e s f u e r u n t , B r u t u s p r a e l o r i u s , ta. L o s d o s f u e r o n C ó n s u l e s , B r u t o P r e t o r , y P u b l i o M u c i o
l ublius a u l e m Mucius e l i a m Ponlifex m a x i m u s . f u é t a m b i é n Pontifico M á x i m o .
§ . 40. A b his profccli s u n t P u b l i u s llulilius R u f u s , 4 0 . Do l a d i s c i p l i n a d o oslos s a l i e r o n P u b l i o R u -
q u i R o m a e Cónsul e l A s i a c Proconsul f u i t , Paulus V i r g i - tilio R u f o , q u e fue C ó n s u l e n R o m a y P r o c o n s u l e n A s i a ,
n i u s , e l Q u i n t u s T u b e r o , illc Stoicus, P a n s a e a u d i t o r , Paulo Virginio y Quinto T u b c r o n aquel Sloico discípulo
q u i e l ipse Cónsul. E l i a m Sextus Pompeius, Cneii Pom- d e P a n s a , q u e t a m b i é n fue Cónsul. T a m b i é n lloreció e n
peii p a l m u s , luit eodem tempore, elCoelius Anlipater, aquel tiempo Sexto Pompeyo, hermano del padre do Gneo
q u i historias conscripsit, sed plus eloquentiae, q u a m P o m p e y o ; y Celio Anlipalro, historiador; poro m a s o l o -
scientiae iuris operam dedit; eliam LuciusCrasus, frater qüento q u e jurisla: también Lucio Craso, hermano d e
Publii Mucii, q u i Mucianus diclus est; h u n c Cicero ait Publio Mucio, q u e so llamó Muciano, d o quien dico C i
iurisconsultorum diserlissimum. c e r ó n q u o f u e el m a s e l o q ü e n l e d o l o s J u r i s c o n s u l t o s .
§ . 4 1 . Post hos O u i n t u s Mucius, Publii íilius, P o n t i - § . 4 1 . Después d e eslos Quinto Mucio, hijo d e P u
fex m a x i m u s , ius civile p r i m u s conslituit, generatim i n blio, fue el p r i m e r o q u e siendo Pontifico M á x i m o , o r d e
libros d e c e m e t octo r e d i g e n d o . n ó melódicamente todo el Derecho Civil, reduciéndolo á
diez y ocho libros.
§ . 42. Mucii auditores fuerunt complures, sed p r a e - § 42. T u v o Mucio m u c h o s discípulos; pero los d e
cipue auctoritatis Aquilius Gallus, Balbus Lucilius, S e x - primera nota fueron Aquilio Ga'o, Balbo Lucilio, Sexlo
lus Papirius, Caius luventius; e x quibus Gallum m a x i - Papirio y G a y o Juvencio; y d o estos, s e g ú n Servio, el d e
m a e auctoritatis a p u d p o p u l u m fuisse Servius dicit. m a s autoridad p a r a con el pueblo fué Galo. S i n e m b a r g o ,
O m n e s t a m e n lii a S e r v i o S u l p i c i o n o m i n a n l u r , a l i o q u i n d e todos h a c e mención Servio Sulpicio, a u n q u e s u s escri
p e r so c o r u m scripta n o n talia e x t a n t , u l e a a d o m n e s tos n o s o n tales, q u e lodos los a p e t e z c a n , n i h a g a n u s o
appetant; dcnique ncc versanlur omnino scripta eorum d e ellos; b i e n q u e Servio perfeccionó s u s libros, y p o r
ínter m a n u s h o m i n u m , sed Servius libros suos c o m p l e - s u s escritos se tienen e n m e m o r i a .
yit; p r o cuius s c r i p t u r a i p s o r u m q u o q u o m e m o r i a h a -
belur.
V 43. Servius q u u m in causis orandis p r i m u m l o § 4 3 . D e Servio, q u e tuvo el p r i m e r l u g a r e n l a c l o -
cura, a u t pro corto post M a r c u m Tullium, oblineret, tra- qiicncia, á lo m e n o s d e s p u é s d e Cicerón, s e c u e n t a q u o
dilur ad consulendum Ouintum Mucium d e re amici sui llegó á consultar á Quinto Mucio sobre u n negocio d o
porvenisse, q u u m q u e e u m sibi respondisse d e iure S e r u n amigo suyo; y como n o entendiese s u rospuosla e n
vius p a r u m intellexisset, iterum Q u i n t u m inlerrogasse, derecho, le p r e g u n t ó s e g u n d a vez; y habiéndole r e s p o n
e t a Quinto Mucio responsum esse, n e c t a m e n percepis- d i d o , t a m p o c o a c a b ó d e c o m p r e h e n d e r l e ; p o r lo q u e l e r e
sc, e t i la o b i u r g a t u m esse a Quinto Mucio. N a m q u o e u m prehendió severamente Quinto Mucio, diciéodole q u o e r a
dixisse, lurpe esse patricio, e t nobili, e l causas oranli cosa vergonzosa e n u n Patricio y ilustre O r a d o r ignorar
ius, in q u o versarelur, ignorare; e a velul contumelia el derecho en q u e trataba; y Servio como afrentado con
Servius tractalus o p e r a m dedil iuri civili, e l p l u r i m u m esto tratamiento, esludió con m u c h a aplicación c o n oslos
eos, d e q u i b u s locuti s u m u s , audiit, inslilulus a Balbo d e q u i e n e s liemos h a b l a d o : lo i m p u s o e n los p r i n c i p i o s
Lucilio, instructus a u t e m m a x i m a e a Gallo Aquilio, q u i Balbo Lucilio; y G a l o Aquilio lo i n s t r u y ó m u c h o . E s t u v o
luit Cercinae. Ilaquo libri complures eius exlani Cerci- e n Ccrcina, p o r lo q u o so hallan m u c h o s libros s u y o s
n a e confecti. Ilic q u u m i n legaliono periisset, s t a l u a m escritos p o r é l allí. H a b i e n d o m u e r t o e n l a legacía: e l
ei populus R o m a n u s pro roslris posuit, c l h o d i e q u e exlat P u e b l o R o m a n o lo e r i g i ó e s t a t u a e n e l s i t i o l l a m a d o
p í o íostris Augusli. Iluius volumina complura extant; Roslra, h o y eslá e n el q u e se dice Rostra Augusli. D e
rcuquil autem prope cenlum e l octoginla libros. este existen a ú n muchos volúmenes, puos dexó escritos
quasi ciento y ochenta libros.
§• ^ h o c p l u r i m i profecerunt, fere l a m e n lii § 44. T u v o Servio m u c h o s y excelentes discípulos;
libros conscripserunt; Allenus Y a r u s , Caius, A u l u s O í i - y d o estos casi n i n g u n o escribió sino Alfeno Varo, C a y o ,
d.us'. Cacsius, Aulidius Tucca, Auíidius N a m u s a , A u l o Ofilio, Tilo Casio, Auíidio T u c c a , Aufidio N a m u s a ,
rlavius l nscus, Caius Aleius Pacuvius, Labeo A n l i s - Flavio Prisco, Gayo Aleyo Pacubio, Labeon Anlislio,
lius, Labeonis Antistii paler, Cinna, Publicius Gellius. p a d r e d o Labeon Anlislio, Ciña, y Publicio Gelio, q u e d e
tiX liis d e c e m l i b r o s o c i o c o n s c r i p s e r u n t , q u o r u m o m n e s ios diez los ocho fueron escritores, y todos s u s libros
40 DIGESTO.—Lnmo L.8—TITULO 2.
tius dcbot aptari ius, quao et frequenter ct facilo, quam mas bien so h a do adaptar la ley á aquellas cosas que
quao perraro eveniunt. acontecen con freqücncia y facilidad, que á las quo r a r a
vez suceden.
10. lulianus libro L / X . Digestorum.—Nequo l e 10. Juliano, libro L / X . del Digesto.—Ni las l e
gos, noque sonalusconsulta ita scribi possunt, u t omnes yes ni las constituciones del Senado se pueden escribir
casus, qui quandoque incidorint, comprehendantur, sed de un modo quo comprebendan lodos los casos cjuo al
sufíicit el ea, quao plerumque accidunt, contineri. guna vez pueden suceder; basta quo contengan los quo
ordinariamente acontecen.
11. Idem libro XC. Digestorum.—El ideo de bis, 11. E l mismo, libro X C . del Digesto. —Y por
quao primo conslituuntur, aut interpretatione, aut con- tanto las anteriormente establecidas so han do exponer
stitutione optimi Principis certius slaluendum est. con mas claridad, por la interpretación ó por la decla
ración del Príncipe.
12. Idem libro X V . Digestorum.—Non possunt 12. E l mismo, libro X V. del Digesto.—No so
omnes articuli singulatim aul legibus, aut senaluscon- pueden comprehender en las leyes ni en las constituciones
sultis comprehendi; sed quum in aliqua causa sentenlia del Senado todos los casos, sin quo quedo alguno; y así
eorum manifesta est, is, qui iurisdictioni praeest, ad s i - uando en alguno está manifiesta la monto do ellas, el
milia procedoro ad(|uo ila ius dicoro debet. Íuez debo proceder del mismo modo en la determinación
do los casos semejan les.
13. Ulpianus libro I . ad Edictum Aedilium curru- 13. Ulpiano, libro I . sobre el Edicto de los E d i
lium.—Nam, u t ait Pedius, quolies lego aliquid unum les Cundes.—Porque, como dico Pedio, siempre quo esté
vel alterum introductum ost, bona occasio esl, celera, introducida por la ley alguna cosa, os buena ocasion
quao tendunt ad eandem ulililatem, vol interpretatione, para mío por la interpretación ó ciertamente por ol Juez,
yel certe iurisdictione suppleri. so suplan ó amplíen aquellos casos semejantes, en los quo
so verifica la misma razón do ulilidad.
14. Paulus libro L I V . ad Edictum.—Quod vero 14. Paulo, libro L I V . sobre el Edicto.—Pero lo
contra rationom iuris receptum esl, non ost producendum quo eslá recibido contra la razón do derecho, no so debo
ad consequentias. ampliar ¿los casos semejantes.
16 Paulus libro singular i de iure singulari.— 16. Paulo, libro único sobre el derecho singular.
Ius singulare ost, quod con Ira tenorem rationis propter —Derecho singular se llama aquel quo por alguna ulili
aliquam ulililalem auclorilato conslilucnlium introduc- dad particular está introducido contra la razón, con auto
turn ost. ridad do los quo lo constituyen.
17. Celsus libro X X V I . Digestorum.—Scire legos 17. Celso, libro X X VI. del Digesto.—Sabor las
non boc esl, verba oarum leñero, sed vini ac potestalem. leyes, no es entender sus palabras, sino penetrar el s e n
tido y la mente do ellas.
18. ídem libro X X I X . Digestorum.—Benignius 18. E l mismo, libro X X I X . del Digesto.—So han
legos interpretandao sunt, quo voluntas earum consor- do interpretar las leyes en el sentido mas benigno, para
vetur. quo so conservo la menlo do ollas.
19. Idem libro X X X I I I . Digestorum.—In ambi 19. E l mismo, libro X X X I I I . del Digesto.—La
gua voco legis ea polius accipienda ost significalio, quao voz ambigua do la loy se ha do entender en aquel senli-
D I G E S T O . —L I B R O 1 . ° — T I T U L O 3 . 4 3
21. Neratius libro VI. Membranarum.—El i d e o 21. Neracio, libro VI. de sus pergaminos.—No d e
rallones e o r u m , q u a e constiluuntur, inquirí n o n oporlel; bemos inquirir las razones d e aquellas cosas q u e so e s t a
a
'ioquin multa e x his, q u a e corta sunt, subverluntur. blecieron, poi q u e d o lo c o n t r a r i o m u c h a s q u e s o n ciertas,
s e liarían inciertas.
32. Iulianus libro X C I V . Digestorum.-Do quibus 32. Juliano, libro X C I V . del Digesto.—En a q u e
causis scriplis legibus non utimur, id custodiri oportet, llas c a u s a s q u e n o u s a m o s d e leyes escritas, conviene s o
quod nioribus el consuetudino inductum est; el si qua in guardo aquello q u e está introducido p o r uso y c o s t u m
c
hoc deficeret, t u n e q u o d p r o x i m u m e t consequens e i b r e ; y si esto faltase e n a l g ú n caso, so h a d o g u a r d a r lo
a DIGESTO.—LIBRO 1.°—TITULO 3 .
33. Ulpianuslibro 1. de of/icio Proconsulis.—Diu- 33. Ulpiano, libro 1. sobre el cargo de Proconsul.
t u r n a c o n s u c t u d o p r o i u r c e l l e g o i n liis, q u a c n o n o x — L a costumbre inveterada suele observarse por derecho
scripto dosccndunt, observari solet. y loy e n aquellas cosas, q u o n o provienen do derecho
escrito.
35. Ilermogenianus libro I. íuris Epitomarum,— 35. Uermogeniano, libro I . del Epitome del Dere
Sed ot ca, q u a c longa consuetudino comprobala sunt a c cho.—Aquellas c o s a s q u o s o h a l l a n c o m p r o b a d a s p o r
por anuos plurimos obsérvala, vclul tacita civium c o n - larga costumbre, y observadas por muchos años, como
venlio, n o n minus, q u a m c a , quao scripta s u n t iura, c o n v e n i o tácito d o los C i u d a d a n o s , n o s e o b s e r v a n m e
servantur. n o s q u e los derechos escritos.
38. CaUislralus libro I. Quaestionum.—Nam Ini— 38. Calistrato, libro 1. de las Cuestiones.—Nues
perator nosler Sevorusroscripsit, in ambiguitatibus, q u a o tro E m p e r a d o r Severo ordenó p o r rescripto q u o la c o s
e x logibus proíiciscunlur, consucludinom, a u l r e r u m t u m b r e ó autoridad d e las cosas juzgadas perpetuamente
perpetuo simililer iudicatarum auctoritalem v i m legis d o u n a m i s m a m a n e r a , debia tener fuerza d o ley e n las
oblincro doboro. d u d a s q n o s e ofrecen e n las leyes.
TIT. V. TITULO V .
I/ermogenianus libro I . iuris Epitomarum — 2. Hermogcniano, libro I. del Epítome del dere
Q u u m igitur h o m i n u m causa omno ius conslítutum sil, cho.—Supuesto q u o t o d o el d e r e c h o f u o e s t a b l e c i d o p o r
primo d e porsonarum statu, a c post d o ceteris, ordinem c a u s a d e los h o m b r o s , t r a t a r e m o s lo p r i m e r o d e l e s t a d o
Edicti porpelui secuti e t his proxiinos atquo coniunclos d o las personas, y despues d e las d o m a s cosas, siguiendo
applicantes títulos, u t res patilur, d i c e m u s . el o r d e n d e l E d i c t o p e r p e t u o , aplicándolos los títulos
c o r r e s p o n d i e n t e s y c o n t i n u a n d o s e g ú n p e r m i t a el o r d e n
d e las cosas.
Paulus libro singulari de portionibus, quae li- 7. Paulo, tratado singular sobre las porciones que
beris damnatorum conceduntur.—Qui i n u l e r o e s t , p e r - se conceden á los /lijos de los condenados.—El q u e e s l á
i n d o a c si i n r o b u s l i u m a n i essol, c u s t o d i t u r , quolies d e e n el u l e r o , s e m i r a c o m o y a n a c i d o s i e m p r e q u o s e t r a t a
commodis ipsius partus quaeritur, q u a m q u a m alii, ante- d e l a s c o s a s q u e lo s o n f a v o r a b l e s , a u n q u e a n t e s d e n a c e r
q u a m nascatur, nequaquam prosit. do ninguna manera aproveche á otro.
i Hermogenianus libro I . Inris epitomarum.— 13 • llermogeniano, libro I . del Epitome del dere
Servus i n causa capilali fortunae iudicio a domino c o m - cho—K\ siervo q u e e n l a c a u s a capital n o lo defiende s u
m i s s u s , elsi fuoril absolutus, n o n íit libor. señor, a u n q u e quedo absuello do ella n o so hace libre.
prodigiosum cnixa sil. Parlus a u t c m , qui mcmbrorum truosa ó prodigiosa. Poro el parlo quo amplió los oficios
numanorum ofticia ampliavit, aliquatenus videtur effec- do los miembros humanos, en parle parece perfecto; y
lus; el ideo inler liberos connumerabitur. por lo mismo se debe numerar entre los libres.
10. Ulpianus libro VI. Disputatiomm. — Idem 16. Ulpiano, libro VI. de las Disputas.—Lo
erit, si eadem Aroscusa primo dúo pepererat, postea g e - mismojserá si Arescusa hubiese parido antes dos, y des-
minos ediderat; dicendum est enim, non possedici u t r u m - puos otros dos do un parto; en esto caso so dirá quo no
que ingenuum nasci, sed cum, qui posterior nascitur. pueden llamarse ingenuos estos dos últimos, sino aquel
Quaeslio ergo facti potius est, non iuris. que nace el postrero. Esta qüeslion mas bien es do hecho
quo de derecho.
1 /• Idem libro X X I f . ad Edictum.—In orbe Ro 17. E l mismo, libro X X I I . sobre el Edicto.—Los
mano qui sunl, ex Constilutione Imperatoris Antonini ci- quo están en el dominio Romano se hicieron ciudadanos
ves Romani effeeli sunt. Romanos por la constitución del Emperador Antonino.
20. Ulpianus libro X X X V I I I . ad Sabinum.— Qui 20. Ulpiano, libro X X X V I I I . sobre Sabino.—
furere coepit, elstalum, etdignitalem, in qua fuit, e t m a - El que comenzó á estar furioso, parece que retiene el
gistratum, et poleslatem videtur retiñere, sicut rei suae estado ó dignidad en que se hallaba, y la Magistratura y
dominium retinet. potestad, del mismo modo que retiene el dominio do su
hacienda.
21. Modestinus libro V!I. Regularum.—Ilomo li 21. Modestino, libro VII. de las Reglas.— El
ber, qui se vendidit, manumissus non ad suum slalum hombre libre quo so vendió, aunque se manumita, no
revertitur, quo se abdicavit, sed efficilur liberlinae c o n - vuelve á su antiguo estado, de quo so privó, sino que se
ditionis. haco de¡condicion libertino.
23. Idem libro I . Pandectarum.—Vulgo concepli 23. E l mismo, libro I. de las Pandectas.—Los
dicuntur, qui patrem demonstrare non possunt, vel q u i que no pueden demostrar padre cierto, ó los quo pueden,
possunt quidem, sed cum habent, quem habere non licel; pero lo tienen tal quo no lo permiten las leyes tenerlo,
qui el spurii appellantur a satione. se llaman espurios.
48 DIGESTO.—LIBRO 1.°—TITULO 5 .
24. UJpianus libro X X V t í . ad Sabinum.—Lex 24. Ul piano, libro X X V IT. sobre Sabino.—La l e y
n a l u r a e h a e c cst, u l q u i n a s c i l u r s i n e legitimo m a t r i d e l a n a t u r a l e z a e s e s l a : q u e el q u e n o n a c e d e l e g í t i m o
m o n i o , m a t r e m s e q u a t u r , nisi lex specialis aliud i n - matrimonio sigue á s u m a d r e , á n o haber ley especial
clucil. q u e determine olra cosa.
25. Idem libro I. a d legem Iuliam et P a p i a m . — 25. E l mismo, libro I . sobre la ley Juba y P a -
I n g e n u u m accipero d e b o m u s eliarn e u m , d e q u o s e n l o n - pia.—Debemos t a m b i é n t e n o r p o r i n g e n u o a q u e l q i i c p o r
l i a l a t a e s l , q u a m v i s f u e r i t l i b e r l i n u s ; (juia r e s i u d i c a t a sentencia so declaró serlo, a u n q u e fuese libertino, p o r
pro veritate accipilur. q u e la cosa juzgada se tiene p o r verdad.
TITULO V I .
TIT. V I .
Do l o s que son sui juris, y d e l o s q u e están bajo l a
D e his, qui sui v e l alieni iuria sunt. potestad d e otro.
2. Ulpianus libro VIII. de of/icio ProconMilis.— 2. Ulpiano, libro VIII. sobre el cargo de Procón
S i d o m i n u s i n s e r v o s s a e v i e r i t , vel a d i m p u d i c i l i a m t u r - sul.—Si el s e ñ o r s o p o r t a c r u e l m e n t e c o n s u s s i e r v o s ó
p e m q u e violationom compellat, q u a e sint parles P r a e s i - los compele á deshonestidad, ó lorpe violacion, q u é d e b a
d i s , e x rescripto Divi P i i a d A e l i u m M a r c i a n u m P r o - h a c e r e n osle c a s o el P r e s i d e n t e , s e m a n i f e s t a r a p o r el
consulem Baeticao, manifostabitur. Cuius rescripli v e r b a rescripto del E m p e r a d o r Pió, remitido á A E l i o Marciano,
h a e c sunl: Dominorum q u i d e m poteslatom i n suos servos P r o c o n s u l d e A n d a l u c í a ; c u y o l o n o r á l a l e t r a e s el s i
illibatam esso oportet, n e c c u i q u a m h o m i n u m i u s s u u m g u i e n t e : C o n v i e n e q u e l a potestad d o los señores p a r a
detrahi; sed dominorum interés!, n e auxilium contra con s u s siervos so m a n t e n g a realmente e n s u vigor y fuer
saevitiam, vel famcm, vel intolerabilem i n i u r i a m d e n o - z a , y q u e á n i n g u n o s e le q u i t e s u d e r e c h o ; p e r o l a m b i e n
g e l u r his, q u i iusto doprecantur. ldooquo cognosco d e i m p o r t a á los s e ñ o r e s q u e n o s e d e s a m p a r e n á aquellos
querelis e o r u m , q u i ex familia Iulii Sabini a d slatuam siervos q u e j u s t a m e n t e so q u e x a n d e la h a m b r e , c r u e l -
DIGESTO.—LIBRO 1.°—TITULO 6 . 4!)
3 - Paulus libro I V . ad Sabinum.—Si Cónsul vel 3. Paulo, libro I V . sobre Sabino.—Si el hijo de
Praeses filiusfamilias sil, posse eum apud semelipsum familias fuese Cónsul ó Presidente, es constante que él
vel emancipan, vel inadoptionem dari conslat. mismo ante sí puede emanciparse ú darse en adopcion.
Celsus libro X X V I I I . Digestorum.—In adoplio- 5• Celso, libro X X V I I I . del Digesto.—En las adop
nibus eorum duntaxat, qui suae poteslalis sunt, v o l u n ciones de aquellos que no están baxo de agena potestad,
tas exploratur; sin autein a paire dantur in adoplionem, solo se explora su voluntad; pero si el padre los d a en
in his ulriusque arbilrium speclandum est vel consen- adopcion, se ha do explorar la voluntad de uno y otro,
tiendo, vel non contradicendo. ó consintiendo ó no contradiciendo.
10. Paulus libro I I . ad Sabinum.—Si quis n e p o - 10. Paulo, libro I I . sobre Sabino.—Si alguno
tem quasi ex íilio nalum, quem in potestale babel, con- adoptase, consintiéndolo el hijo, por nielo (como hijo do
senlienle íilio adoptaverit, non agnascitur avo suus h e - aquel hijo que tiene en su potestad) á un extraño, eslo
res; quippe quum posl mortem avi quasi in palris sui adoptado no es heredero suyo del abuelo quo le adopta;
recidil poleslatem. porque después de la muerto do él, recae en la potestad
del que os como padre.
1 1 • Idem libro IV. a d Sabinum.—Si is, qui íilium 11. E l mismo, libro I V . sobre Sabino.—Si el quo
haberet, in nepolis locum adoplasset, perinde alque si tuviese un hijo adoptase á un extraño en lugar de nieto,
ex eo íilio nalus esset, et is íilius auclor faclus non csset, como hijo nacido de aquel hijo, sin consentimiento de
morluo avo non csse nepolem in polestale lilii. él, muerto el abuelo no recae el nielo en la potestad
del hijo.
12. Ulpianus libro X I V . ad Sabinum.— Qui l i - 12. Ulpiano, libro X I V . sobre Sabino.—El quo
beralus est patria potestale, is postea in poteslalem h o quedó libro de la palria potestad no puede después vol
neste revertí non potest, nisi adopliono. ver honestamente á ella sino es por adopcion.
21. Ga¡us libro singulari Regularum.—Nam e l 21. Gayo, libro único de las Reglas.—Porque
lominae e x rescripto Principis arrogarri possunt. p o r decreto del Príncipe también las h e m b r a s pueden ser
arrogadas.
29. Callistralus libro I I . Institutionum.—Sipater 29. Calis trato, libro I I . de las Instituciones.—Si
naluralis loqui q u i d e m non possit, alio lamen m o d o , q u a m el p a d r e n a t u r a l n o p u e d e h a b l a r , y d e otro modo q u e c o n
s e r m o n e , m a n i f e s t u m lacere possit, vello s e iilium s u u m las palabras p u e d e manifestar q u e q u i e r e d a r á s u hijo
i n adoplionem daré, perinde confirmatur adoplio, a c s i e n adopcion, se confirma esta como si fuera hecha según
i u r e lacla esset. l a f o r m a q u e p r e v i e n e el d e r e c h o .
33. Marcianus libro V. Regularum.—Et s i p u b e s 33. Marciano, libro V. de las Reglas.—Y si des-
faclus n o n expediré sibi i n potestatem eius redigi p r o b a - pues de púbero probase no serle conveniente haberse redu
yerit, a c q u u m esse e m a n c i p a n e u m a patre adoptivo; a l q u e cido á la poleslad de él, es justo que sea emancipado por
ila pristinum ius recuperare. el padre adoptivo, y que así recupere su antiguo estado.
39. Ulpianus libro I I I . de officio Consulis.— n a m 39. U¡piano, libro / / / . sobre el cargo de Cónsul.—
DIGESTO.—LIHIIO 1."—TJTULO 8 . 55
ita Divus Marcus Eutychiano rescripsit: Q u o d desideras, P o r q u e así r e s p o n d i ó el E m p e r a d o r M a r c o á E u t y c h i a n o :
a n impetrare debeas, aestimabunt iudiccs adhibitis eliam S i d e b e s a l c a n z a r lo q u e d e s e a s , l o c o n s i d e r a r á n l o s J u e
b's, qui contradicent, id est, q u i laedcrentur conlirma- ces, habiendo citado también á aquellos q u e h a g a n c o n
u o n e adoptionis. tradicción; eslo es, q u e serían perjudicados con la c o n
firmación d e l a a d o p c i o n .
43. Pomponius libro X X . adQuintum Mucium.— 43. Pomponio, libro X X . sobre Quinto Mucio.—
A d o p t i o n e s n o n s o l u m filiorum, s e d e l q u a s i n e p o t u m í i - S e h a c e n las adopciones n o solamente d e los hijos, s í
n n t , u t aliquis ñopos n o s t e r esse v i d e a t u r , perincle q u a s i t a m b i é n d e los nietos, p a r a q u o a l g u n o parezca q u o e s
e x litio, v e l i n c e r l o n a l u s s i l . nielo nuestro, c o m o q u e h a nacido d e nuoslro hijo, a u n
q u e n o tenga padres conocidos.
45. Paulus libro I I I . ad ¡egem Juliam et Papiam. 45. Paulo, libro I I I . sobre la ley Julia y Papia.—
^-Onera e i u s , qui in adoptionem datus e s t , a d patrem L a s c a r g a s d o aquel q u o fue d a d o e n adopcion so t r a n s
a
doplivum transferuntur. fieren a l p a d r e a d o p t i v o .
. 4G. Ulpianus libro I V . ad legem Juliam et P a 4 6 . Ulpiano, libro I V . sobre la ley Julia y P a p i a .
piam.—In s e r v i l u l c m e a q u a e s i t u s raihi í i l i u s i n p o t e s t a - — E l hijo q u e yo tuve estando e n servidumbre, p u e d e
|°ni m e a m r e d i g i b e n e f i c i o P r i n c i p i s p o l e s t ; l i b e r t i n u m v o l v e r ú m i potestad p o r beneficio d e l Príncipe; p e r o n o
tomen e u m m a ñ e r o n o n d u b i l a l u r . s e d u d a q u e q u e d a libertino.
TIT. V I I I . TITULO V I I I .
10. Pomponius libro VI. ex Plantío.—Aristo a i t , 10. Pomponio, libro VI. sobre Plaucio.—Dice
sicut id, quod i n m a r o aedificalum sit, íieret p r i v a t u m , A r i s t o , q u o a s í c o m o s e l i a r í a p r i v a d o lo q u o s e e d i f i c a s e
i t a q u o d m a r i o c c u p a t u r a s i t , fieri p u b l i c u m . e n el m a r , así también s e h a c e público lo q u o el m i s m o
m a r ocupa.
11. Pomponius libro II. ex variis lectionibus.—Si 11 • Pomponio, libro I I . de sus lecciones varias.—
quis violaverit muros, capite punilur, siculisi quis trans- Si a l g u n o v i o l a s e los m u r o s , os c a s t i g a d o c o n p e n a c a p i
sccndol scalis a d m o t i s vcl alia q u a l i b e t r a t i o n e ; n a m c i - tal: c o m o si a l g u n o s u b o á ellos puestas escalas, ú d o
vos R o m a n o s a l i a , q u a m p o r p o r t a s , e g r e d i n o n l i c e l , o t r o m o d o ; p o r q u o n o e s lícilo q u e los C i u d a d a n o s R o
q u u m illud hostile e l a b o m i n a n d u m sit; n a m c t R o m u l i m a n o s s a l g a n sino p o r las p u e r t a s ; y e l h a c e r lo c o n t r a r i o
frater R e m u s occisus tradilur o b id, q u o d m u r u m t r a n s - e s hostilidad, y acción abominable; porque s e cuenta q u e
scondoro voluerit. Remo, a u n q u e hermano d o Rómulo, fue muerto p o r h a
b e r querido trepar p o r el m u r o .
^ • Pauliis libro I I . ad legem Iuliam ct Papiam. Paulo, libro II. sobre la ley Julia y P a p i a . —
S e n a t o r i s lilius e s l e l is, q u o m i n a d o p l i o n e m a c c o - E s también hijo d o Senadoraquel á quien recibióe n a d o p
pit, q u a m d i u lamen in familia cius m a n c l ; c m a n c i p a t u s c i ó n , p o r el t i e m p o q u o p e r m a n e c e e n s u f a m i l i a ; m a s
v e r o n o m e n íilii e m a n c i p a l i o n e a m i l t i t . e l e m a n c i p a d o p i e r d e c o n l a e m a n c i p a c i ó n el n o m b r o d e
§ . 1 . A Scnaloro in adoplionem films d a l u s e i , q u i hijo.
i n f e r i o r i s d i g n i l a t i s e s t , q u a s i S e n a l o r i s filius v i d e t u r ; § . 1 . E l h i j o ([uo el S e n a d o r d i ó e n a d o p c i o n á o t r o ,
q u i a non amittiiur Scnaloria dignilas adopliono inferio q u e e s d e inferior dignidad, parece c o m o hijo d o S e n a
ris dignilatis, non magis, q u a m u t Consularis desinat dor; porque n o se pierde l a dignidad senatoria p o r l a
esse. adopcion del d e inferior dignidad, del mismo m o d o q u o
n o d e x a d e s e r del consular.
7 • Ulpianus libro I. a d legem Iuliam et Papiam. 7. Ulpiano, libro I . sóbrela ley Julia y P a p i a . —
— E m a n c i p a t u m a pairo Scnaloro quasi Senatoris íilium A g r a d a q u o so tenga c o m o hijo d o S e n a d o r el q u o f u e
habori placot. e m a n c i p a d o p o r el p a d r e q u e t e n i a e s l a d i g n i d a d .
DIGESTO.—Tjnno 1.°—TITULO 9. 50
Tu. X. TITULO X.
1. Ulpianus libro II. deofficio Consulis.— Ofíicium 1• Ulpiano, libro I I . sobre el cargo de Cónsul. —
Consulis est, consilium praebere m a n u m i t i e r e volentibus. E l oficio d e Cónsul es d a r consejo á los q u e q u i e r e n
d a r libertad á s u s siervos.
§ . 1 . Cónsules e t seorsum singuli m a n u m i t t u n t ; § . 1 . Los Cónsules c a d a u n o d e p o r sí p u e d e t a m
sed n o n potosí is, q u i a p u d a l t e r u m n o m i n a e d i d e r i t , bién d a r esta libertad; pero n o puede aquel q u e p r e s e n
a p u d a l t e r u m m a n u m i t i e r e ; separalae e n i m s u n t m a n u - t a las c a u s a s do l a m a n u m i s i ó n a n t e u n o , m a n u m i t i r
missiones. S a n e si q u a ex c a u s a collega m a n u m i t i e r e n o n a n l e otro; p o r q u e son distintas manumisiones: p e r o e n
poteril, infirmilate vcl aliqua i u s t a c a u s a impedilus, c o l - caso d e q u e el c o m p a ñ e r o , p o r e s t a r enfermo ó p o r otro
l e g a m posse m a n u m i s s i o n e m e x p e d i r e , S e n a t u s c e n s u i l . motivo j u s t o , n o pudiese m a n u m i t i r , d e t e r m i n ó el S e n a
d o q u e el c o m p a ñ e r o efectúe l a m a n u m i s i ó n .
§ . 2 . Cónsules a p u d se servos suos m a n u m i l t e r e § . 2 . No h a y d u d a a l g u n a q u e los Cónsules p u e d e n
posse, n u l l a dubitatio esl. Sed si evenerit, u t m i n o r v i - m a n u m i t i r á s u s siervos. Pero si aconteciese q u e el C ó n
g i n t i a n n i s Cónsul sil, a p u d se m a n u m i t i e r e n o n poterit, sul sea m e n o r d e veinte años, 110 p o d r á m a n u m i t i r a n t e
q u u m ipse sil, q u i e x Senatusconsulto consilii c a u s a m sí, siendo él m i s m o el q u e p o r constitución del S e n a d o
e x a m i n a t ; a p u d collegam vero, c a u s a p r o b a t a , polest. e x a m i n a l a causa; poro puedo, a p r o b a d a l a c a u s a a n t e
el c o m p a ñ e r o .
TITULO X I .
TIT. X I .
11 Aurelius Arcadius Charisius, Magister libellorum, 1 . Aurelio Arcadia Carisio, Secretorio de peticio
libro singulari de officio Praefecti praelorio.—Breviter nes, tratado especial sobre el cargo de Prefecto del Pre
co ni m e m o r a r e necesse esl, u n d e constituendi P r a e f e c l o - torio.—Es preciso hacer b r e v e m e n t e relación d e d o n d e
r u m praelorio officio origo manavorit. Ad vicem Magistri procedió el origen d o constituir el oficio d e Prefecto P r e
e q u i l u m Praefeclos praelorio anliquitus institutos esse, a torio. Algunos autores dicen q u e fueron instituidos e n
q u i b u s d a m scriploribus Iraditum est. N a m q u u m a p u d l u g a r do los antiguos Generales d e l a Caballería; p o r q u e
veleros Dictaloribus ad t e m p u s s u n i m a poteslas c r e d e r e - como e n t r e los antiguos so fiaba la s u m a potestad á los
t u r , e l Magistros e q u i l u m sibi eligerent, q u i associali p a r Dictadores, q u e p o r tiempo s e n o m b r a b a n , elegían estos
ticípales c u r a e a c mililiae g r a l i a , s e c u n d a m post eos p o - Generales, p a r a q u e los a c o m p a ñ a s e n y cuidasen e n
testalem gererent, regimenlis reipublicae a d l m p e r a t o r e s p a r t i c u l a r d e l a Milicia, y tuviesen después d e ellos l a
perpetuos translalis, a d simililudinom Magislrorum e n u i - p r i m e r a potestad. T r a s l a d a d o después el r é g i m e n y g o
t u m Praefecti Praelorio a P r i n c i p i b u s elecli s u n t , d a t a b i e r n o d e la República 1¡ los E m p e r a d o r e s perpetuos, á
iis pleuioro licentia a d disciplina© publicae c m e n d a - semejanza d e los Generales d e Caballería, eligieron P r e
lioncm. fectos Pretorios, dándoles m a s a m p l i a licencia p a r a l a
reformación d e l a disciplina pública.
§ . 1 . H i s c u n a b u l i s Praefectorum auctorilas i n i - § . 1 . L a autoridad q u e los Prefectos tuvieron e n los
tiala i n l a n l u m m e r u i t a u g e r i , u t appellari a Pracfcctis principios, mereció llegar á tanto a u g e , q u e no so p o d i a
Praelorio non possit. Nam q u u m a n t e q u a e s i l u m fuisset, a p e l a r d e s u s sentencias; porque habiéndose p r e g u n t a d o
a n licerel a Praefeclis Praelorio appellare, e t i u r e liceret, a n t e s si sería- lícito a p e l a r d e ellos, y a d e m a s d e s e r l í
e l e x t a r e n t e x e m p l a e o r u m , q u i provocaverint, p o s t e a cito p o r derecho, h a b i a e x e m p l a r e s ; leída después p ú b l i
publico sentenlia Principali léela appellandi facultas i n c a m e n t e l a senlencia del Príncipe, se prohibió l a facultad
terdicta est; c r e d i d i l e n i m P r i n c e p s , eos, q u i o b s i n g u - d e esta apelación, p o r h a b e r c r e i d o e l Príncipe q u e a q u e
l a r e m i n d u s t r i a m e x p l o r a t a e o r u m íide e l g r a v i t a t e a d llos q u e p o r s u s i n g u l a r zelo y trabajo, despues d e p r o
liuius officii m a g n i t u d i n e m a d h i b e n t u r , n o n alitei i n d i - b a d a su fidelidad y g r a v e d a d , ascienden á tan g r a n d e
caluros esse p r o sapiontia a c luce dignilalis s u a e , q u a m oficio, j u z g a r í a n p o r s u s a b i d u r í a y esclarecida d i g n i d a d ,
ipse forel i u d i c a t u r u s . al modo q u e juzgaría el m i s m o P r í n c i p e .
§ . 2 . Subnixi s u n l etiam alio privilegio Praefecti § . 2. T a m b i é n tuvieron los Prefectos Pretores el
Praelorio, no a sententiis e o r u m m i n o r e s aelale a b aliis privilegio, d e q u e solo ellos, y n o los d e m á s Magistrados,
magistralibus, nisi a b ipsis Praefeclis Praelorio, roslilui pudiesen r e s t i t u i r do s u s sentencias á los m e n o r e s .
possint.
TIT. X I I . TITULO X I I .
1. Ulpianus libro singulari de of¡icio Praefecti Ur- 1. Viviano, tratado especial sobre el cargo de Pre
f j i — ( ) m n i a om ni no c r i m i n a Praefeclura l i b i s sibi \ indi— fecto de la Ciudad.—La c a r i a del E m p e r a d o r Severo, e s -
cavil, n e c lanlum e a , q u a e i n t r a U r b e m a d m i l l u n l u r , v e - c r i t a á Fabio Chilon, Prefecto d e Koma, d e c l a r a c o m o
r u m e a quoquo, q u a c e x t r a Urbem i n l r a l l a l i a m h p i s t o l a el P r e t o r d e R o m a advocó á sí el conocimiento d e todos
Divi Severi a d F a b i u m Cilonem, Praefectum Urbi, m i s s a los delitos, q u e s e cometen, 110 solamente dentro, s i n o
declaralur. fuera d e R o m a en la Italia.
DIGESTO.—LIBRO 1."—TITULO 1 2 , 01
2. Paulus libro singulari de officio Praefecti Urbi.— 2. Paulo, tratado especial sobre el cargo de Prefec
A d i r i e t i a m a b argéntariis, vel a d v e r s u s eos e x Epístola to de la Ciudad.—Por c a r t a del E m p e r a d o r i í a d r i a n o pue
Divi H a d r i a n i e t in pecuniariis causis potosí. d e t a m b i é n acudiese a n l e el Prefecto p o r los A r g e n t a d o s
ó c o n t r a ellos, y t a m b i é n e n las c a u s a s pecuniarias.
3. Ulpianus libro II. ad Edictum.—Praefeclus 3 - Ulpiano, libro II. sobre el Edicto.—El Prefecto
Urbi, q u u m términos Urbis exiorit, pütostatem n o n b a luego q u o sale d e los términos d e la c i u d a d no tiene p o
bel; e x l r a U r b e m polesl i u b e r e i u d i c a r e . testad: f u e r a del territorio p u e d e m a n d a r j u z g a r .
1. Ulpianus libro singulari de officio Quaestoris.— 1 • Ulpiano, tratado especial sobre el cargo de Cues
Origo Q u a e s l o r i b u s c r e a n d i s a n t i q u i s s i m a est, e t p a e n e tor.—El origen d e c r e a r Qüesloros es antiquísimo, y
ante omnes magistratus. Gracchanus denique lunius q u a s i antes q u e todos los Magistrados. Graccano J u n i o
libro s é p t i m o d e Potestalibus, e t i a m i p s u m l l o m u l u m et e n el libro siete de Potestatibus refiere, q u e a u n el m i s
N u m a m P o m p i l i u m binos Quaoslores h a b u i s s e , quos ipsi m o Rómulo y N u m a Pompilio tuvieron dos Qüestores,
n o n s u a voce, sed populi suffragio c r e a r e n t , referí. Sed los q u e c r e a b a n ellos m i s m o s , n o p o r s u voto, sino p o r
siculi d u b i u m e s t , a n R o m u l o e t N u m a r e g n a n l i b u s los del pueblo; pero así como se d u d a si h u b o Qiieslor
O u a e s l o r fuerit, i l a Tullo lloslilio r e g e Quaoslores fuisse e n el roynado do R ó m u l o y N u m a , así también s e s a b e
c e r t u m est. Sane c r e b r i o r a p u d veleros opinio est, T u l - p o r cierto q u e h u b o Qüesloros e n tiempo del R e y T u l o
l u m llostilium p r i m u m in R c m p u b l i c a m induxisse Q u a o llostilio. L a m a s c o m ú n opinion e n t r e los antiguos e s ,
slores. q u e Tulo llostilio fue el primero q u e inlroduxo e n la R e
p ú b l i c a esle m a g i s t r a d o .
§ . 1 . E t a genero q u a e r e n d i Quaeslores initio diclos § . 1 . T a m b i é n J u n i o , Trebacio y Fenestela escriben
e l l u n i u s , e l T r e b a l i u s , e l Fenoslella s c r i b u n t . q u e al principio se l l a m a r o n Qüestores p o r el exercicio
do s u oficio.
§ . 2 . E x Quaesloribus q u í d a m solebant provincias § . 2 . D é o s l o s Qüestores algunos solían s o r t e a r l a s
sortiri e x Senalusconsullo, q u o d f a c l u m e s l Décimo Provincias p o r Decreto del Senado; lo q u o se execuló
D r u s o c t P o r c i n a Consulibus. Sano n o n o m n e s Q u a o s l o siendo Cónsules Décimo Druso y Pórcina; pero n o todos
res provincias s o r t i e b a n t u r , v o r u m oxcepli e r a n t C a n d i - los Qüestores sorteaban las Provincias, porque e r a n e x
dali Principis; h i elenim solis libris Principalibus in S e - ceptuados los llamados Candidati Principis, q u e estos
n a t u legendis vacan I. solo se o c u p a b a n e n leer los libros del Príncipe e n el
Senado.
§ . 3 . I l o d i e q u e o b l i n u i t , indifferenter Quaeslores § . 3 . Y h o y s e observa elegir indiferentemente p o r
croari l a m patricios, q u a m plebeios; i n g r e s s u s esl c n i m Qüestores, así á los patricios, como á los plebeyos; y e s
e t quasi p r i m o r d i u m g e r e n d o r u m h o n o r u m sententiaeque realmente introducción, ó como principio p a r a a d q u i r i r
i n S c n a l u dicendao. honores y sentenciar e n el S e n a d o .
§ . 4 . E x bis, sicut d i c i m u s , q u í d a m s u n t , q u i C a n - § . 4 . ' De estos (como liemos dicho) h a y ciertos q u e s e
d i d a l i Principis d i c e b a n t ü r , q u i q u e epístolas eius in S e - l l a m a n Candidati Principis, y q u e leen s u s c a r i a s e n el
n a t u legunt. Senado.
TIT. X I V . TITULO X I V .
4 - Idem libro I . de ómnibus Tribunalibus.—Prao- 4 . E l mismo, libro I . sobre todos los Tribunales.—
lor ñeque t u t o r e m , ñ e q u e specialem iudicem ipso s e d a r é E l P r e t o r p o r sí m i s m o n o p u e d e d a r s e , n i p o r lulor n i
polest. p o r j u e z especial.
1 • Paulas libro singulari de officio Praefecti vigi 1 • Paulo, tratado especial sobre el cargo de Prefec
lum.—Apud vetustiores incendiis a r c e n d i s T r i u m v i r i to de la Ronda.—Antiguamente se n o m b r a b a n tres v a r o
praeerant, q u i a b eo, q u o d excubias a g e b a n l , n o c l u r n i nes p a r a q u e c u i d a s e n d e q u o n o hubiese incendios y
dicli s u n l . I n l e r v e n i e b a n t n o n n u n q u a m e l Aediles e l T r i - p r e s i d i r en ellos; y p o r q u e velaban d e noche se l l a m a b a n
buni plebis. E r a l a u l e m familia p u b l i c a c i r c a p o r l a m e l Nocturnos. A l g u n a s veces asislian t a m b i é n á ellos los
muros disposita, u n d o , s i o p u s osset, e v o c a b a l u r ; f u e Ediles y T r i b u n o s d e l a Plebe: d o m a s do esto h a b i a c e r
ran! e l privatae familiac, q u a e i n c e n d i a vcl morcedo vel c a d e l a p u e r t a y m u r o s provenida familia pública, d o
gralia exlinguerent. Deinde Divus Augustus maluil por d o n d e , si h a b i a necesidad, s e llamaban gentes. 1 l a b i a
se h u i c r e i c o n s u l i , también familias p a r t i c u l a r e s , q u e p o r s u salario ó g r a
ciosamente e x t i n g u í a n los incendios. Después el E m p e
r a d o r A u g u s t o quiso p o r sí propio t e n e r esto c u i d a d o .
Ulpianm libro singulari de officio Praefecti 2 . Ulpiano, tratado especial sobre el cargo de Pre
vigilum.—pluribus u n o dio incendiis exorlis; fecto de la Ronda.—Solian o c u r r i r á u n m i s m o t i e m p o
m u c h o s incendios.
*' • Paulus libro singulari de officio Praefecti vigi 3 . Paulo, tratado especial sobre el cargo de P r e
lum.—nam s a l u l e m Reipublicao lueri nulli m a g i s c r e - fecto de la Ronda.—Porque creyó el C e s a r q u e n i n g u n o
didit convenire, n e c a l i u m s u f l i c e r e e i r e i , q u a m C a o s a - b a s t a b a p a r a oslo, y q u o á é! princi palmen lo lo c o r r e s
i'em. I t a q u e s e p l e m cohortes opporlunis locis conslituit, p o n d í a el b u e n gobierno d e l a R e p ú b l i c a , puso siete
Ut b i n a s regiones Urbis u n a q u a e q u e c o h o r s l u c a t u r , c o m p a ñ í a s e n lugares oportunos, ú fin d e q u e c a d a u n a
praeposilis iis T r i b u n i s , e l s u p e r omnos speclabili Viro, d e ollas c o m a n d a d a s p o r los T r i b u n o s , c u i d a s e d e d o s
qui Praefeclus v i g i l u m a p p e l l a l u r . partes d e la c i u d a d ; y sobro todos puso u n Varón e x p e c -
\
tablo, q u e so l l a m a b a Praefectus Vigilum.
§ . 1, Cognoscil Praefeclus v i g i l u m d e i n c e n d i a r i i s , § . 1 . Conoco el Prefeclo V i g i l u m d e los incendiarios,
b r a c i o r i b u s , l u r i b u s , r a p l o r i b u s , receptatoribus, n i s i s i d e los q u o d e s c e r r a j a n p u e r t a s p a r a h u r t a r , ladrones, r a
9 u a t a m a l r o x l a m q u e famosa porsona sil, u t Praefeclo teros, y do los q u e los recogen e n sus casas; sino q u e s e a
Urbi r e m i l l a l u r . E l q u i a p l e r u m q u e i n c e n d i a c u l p a í i u n t a l g u n a persona tan atroz y famosa, q u o s e a preciso r e m i
} n hubilanlium, a u t fuslibus castigal eos, q u i negligenlius tiría hl Prefecto do la c i u d a d ; y p o r q u e las m a s veces los
i&oem h a b u e r u n t , a u l s e v e r a inlerloculiono c o m m i n a t u s incendios suceden p o r c u l p a d e los habitantes, ó azota á
'uslium casligalionem r e m i t t i t . los q u o con m u c h o descuido tuvieron el fuego, ó a m e n a
zándolos y reprehendiéndolos s e v e r a m e n t e , les p e r d o n a
los azotes.
2 . Effracturae fiunt p l e r u m q u e in insulis i n h o r - § . 2 . Los rompimientos s e hacen r e g u l a r m e n t e e n l a s
,e
i s q u e , ubi homines prcliosissimam p a r t e m f o r l u n a r u m casas y l u g a r e s d o n d e los h o m b r e s g u a r d a n la p a r t e m a s
s
u a r u m r e p o n u n t ; q u u m vel celia effringitur, vel a r m a - preciosa d e s u s bienes: q u a n d o la a l h a c e n a ó el a r m a r i o ,
llu
o i , v e l a r c a , e t c u s l o d e s p l e r u m q u e p u n i u n l u r , u t Di- ó el a r c a s e a b r e ; y á voces los g u a r d a s son castigados:
Nl,
s A n t o n i n u s E r y c i o Claro rescripsit. A i l e n i m , posso y p o r rescripto del E m p e r a d o r Anlonino á Ericio C l a r o ,
c
u q i horréis effractis quaestionem h a b e r e d e servis c u s t o - dice q u o podia conocer d e los siervos, g u a r d a s d o l a s
(ll
bus, licet in illis ipsius Imporatoris porlio esset. oficinas q u e b r a n t a d a s , a u n q u e e n ellas h u b i e r a a l g u n a
porcion del m i s m o E m p e r a d o r .
. 3 . S c i e n d u m e s t a u l e m , Praefectum v i g i l u m p e r § . 3 . So h a do s a b o r q u e el Prefecto V i g i l u m d e b e
°tam n o c t e m vigilare d e b e r e , e t c o e r r a r o c a l c e a t u m c u m v e l a r toda l a n o c h e , y r o n d a r prevenido d e lorigas, h a
líl
mis e l d o l a b r i s . chas y azuelas.
4. Ut c u r a m a d h i b e a n l omnos inquilinos a d m o - § . i . Debo r e q u e r i r á lodos los inquilinos, p a r a q u o
DIGESTO.—LIBRO 1 . " — T I T U L O 1 6 .
4 . Ulpianus libro singulari de officio Praefecti 4 . Ulpiano, tratado especial sobre el cargo de Pre
Urbi.—Imperatores Severus e l A n t o n i n u s l u n i o Rufino fecto de la Ciudad.—Los E m p e r a d o r e s Severo y A n t o n i
Praefecto vigilum ila rescripserunt: I n s u l a n o s e l eos, q u i n o rescribieron á J u n i o Rufino Prefecto Vigilum e n esta for
n e g l i g e n t e r ignes a p u d se h a b u e r i n t , poles fuslibus vel m a : Puedes m a n d a r q u e sean apaleados ó azotados los h a
flagellis caedi i u b e r e ; eos a u l e m , tjui dolo fecisse i n c e n - bitadores do casas, p o r c u y o descuido h u b o incendio e n
diuin convincenlur, a d F a b i u i n Cilonem Praefeclum U r ellas; p e r o á aquellos q u e fuesen convencidos d e h a b e r l o
bi, a m i c u m n o s l r u m , remilles; fugitivos c o n q u i r e r e , cos c a u s a d o con dolo, los r e m i t i r á s á F a b i o C i l o n , Prefecto
q u e dominis reddero debes. do la c i u d a d , nuestro a m i g o . Debes b u s c a r los fugitivos,
y entregarlos á s u s s e ñ o r e s .
TIT. X Y I . TITULO X V I .
10. ídem libro X . de officio Proconsulis.—Me- 10. El mismo, libro X . sobre el cargo de Procon
minisse oportebit, u s q u e a d a d v e n t u m successoris o m n i a sul.—Convendrá q u e el Proconsul t e n g a presente q u e d e
doberc Proconsulem a g e r e , q u u m s i t u n u s p r o c o n s u l a t u s , b o e v a c u a r todos los negocios, h a s l a la v e n i d a del s u c e
ol ulililas provinciae e x i g a l csso a l i q u e m , p e r q u e m n c - sor; pues siendo u n o el Proconsulado, y pidiendo la u t i
notia s u a provinciales oxplicent; c r g o in a d v e n t u m s u c lidad d o la Provincia q u e h a y a alguno q u e d é expediento
cessoris d e b e b i t ius d i c e r e . á sus negocios provinciales, debo d a r l e s curso h a s l a la
v e n i d a d e s u sucesor.
DIGESTO.—Lumo 1."—TITULO 1 8 . <>7
A A• Venuleius Saturninus libro II. de officio 1 1 • Venuleyo Saturnino, libro I I . sobre el cargo
Proconsulis.—Si q u i d erit, quod raaiorema n i m a d v e r s i o - de Proconsul.—Si ocurro a l g u n a c a u s a q u e p i d a m a y o r
Dem exigat, roiicere L e g a l u s a p u d Proconsulem d e b e t ; castigo, debo el Legado remitirlo al Proconsul, p o r q u e n o
noque e n i m a n i m a d v e r t e n d i , coercendi, vel atrociter v e r - tiene jurisdicción p a r a corregir, castigar ó azotar a t r o z
oerandi i u s h a b e t . mente,
12. Paulus libro II. ad Edictum.—Legalus m a n 12. Paulo, libro I I . sobre el Edicto.—El L e g a d o
i a t a sibi iurisdiclione iudicis d a n d i i u s h a b e t . tiene facultad d e n o m b r a r J u e z p a r a l a j u r i s d i c c i ó n q u e
á él se lo m a n d ó .
lo. Pomponius libro X . ad Quintum Mucium.— 13. Pomponio, libro X . sobre Quinto Mucio.—Los
Legati Proconsulis nihil p r o p r i u m h a b e n t , nisi a P r o c o n - Legados d e Proconsul no tienen p r o p i a j u r i s d i c c i ó n , s i n o
sulo iis m a n d a t a fucril iurisdiclio. s e l a h u b i e r a m a n d a d o el P r o c o n s u l .
. 14- Ulpianus libro X X . ad legem Iuliam el P a - 14. I Jipiano, libro X X . sobre la ley Julia y P a
p i a m . — P r o c ó n s u l e s n o n a m p l i u s , q u a m sex fascibus pía.—Los Procónsules n o u s a n m a s q u o d o seis haces d e
utunlur. varas.
15. Licinius Rufinus libro I I I . Regularum.—E t 15. Licinio Rufino, libro I I I . de las Reglas.—Los
Legali P r o c o n s u l u m tutores d a r é p o s s u n t . Legados d e los Procónsules p u e d e n t a m b i é n d a r t u t o r e s .
T n . XVII. TITULO X V I I .
TIT. XVIII.
TITULO X V I I I .
ciae suscipiendae cognitionis, sed eumaeslimaredebore, de la Provincia, necesidad do tomar conocimiento, sino
ipse cognoscere, an iudicem daré debeat. que él juzgaría si debia conocer ó nombrar Juez que c o
nociese.
10. Ifermogenianus libro I I . inris Epitomarum. 10. Ilermogeniano, libro I I . del Epitome del De
—Ex ómnibus causis, de quibus vel Praefeclus Urbi, vel recho.—Toca á los Corregidores y Presidentes d é l a s P r o
Praefectus Praetorio, itemque Cónsules, ct Praelores c e - vincias el conocimienlo de aquellas causas, de las que
leriquo llomae cognoscunl, Correclorum el Praesidum conocen en Roma el Prefecto de la Ciudad, ó el Prefecto
provinciarum est nolio. Pretorio, los Cónsules y Pretores.
12. Proculus libro IV. Episto larum.—Sed licet 12. Proculo, libro IV. de las Epistolas.—Pero
is, qui provinciae praeest, omnium llomae magistra- aunque el que preside en la Provincia hace las veces, y
luum vice el officio fungi debeat, non tamen spectandum debo exercer el cargo y oficio de todos los Magistrados do
est, quid llomae faclum est, quam quid ficri debeat. Roma, con todo eso no se ha de atender á lo q u e s o hizo
en liorna, sino á lo que deba hacerse.
13. Ulpiams libro VII. de officio Proconsulis.— 13. Ulpiano, libro VIL sobre el cargo de Procón
Congruil bono el gravi Praesidi curare, u t pacata alque sul.—Es cargo del bueno y cuidadoso Presidente procu
quiela provincia sit, quam regit. Quod non difficile obti- rar tener la Provincia quo gobierna en paz y quietud, lo
nebil, si sollicilc agal, ul malis hominibus provincia c a - que con facilidad conseguirá, si solícitamente procura
reat, cosque conquirat; nam el sacrilegos, lalrones, p l a tenerla limpia de malos hombres, y hacer que se b u s
giarios, íures conquirere debet, el proul quisque dclique- quen; porque debo perseguir á los sacrilegos, ladrones,
rit, in cum animadvertere, receptoresque eorum coer plagiaros y rateros, y castigar á cada uno según su de
ceré, sine quibus latro diutius latero non polest. lito, y reprimir á sus receptadores, sin los quales el l a
drón no puede estar oculto mucho tiempo.
§ . 1 . Furiosis, si non possinl pemecessarios conline- § . 1. S i l o s furiosos no pueden ser contenidos por
ri, eo remedio per Praesidem obviam eundum est, scili sus parientes, deberá el Presidente ocurrir á su remedio,
cel ul carcere conlineanlur; el ita Divus Pius rescripsit. mandando que se pongan en encierro, y así lo mandó por
Sane excutiendum Divi Fratres putaverunt in persona su rescripto el Emperador Pió. Por cierlo los dos h e r
eius, qui parricidium admiserat, ulrum simúlalo f'uroro manos Emperadores juzgaron que debían examinarse
í'acinus admisisset, an vero re vera compos menlis non en la persona de aquel, quo habiacometido el parricidio,
essel, ul, si simulasset, plecterelur, si fureret, in carce- si acaso lo habia execulado con disimulada locura, ó si
re conlinerelur. en la realidad oslaba fuera de juicio, para que fuese cas-
ligado, si habia lingido, ó se le pusiese en un encierro
si estaba furioso.
14. Macer libro I I . de Iudiciis Publicis.—Divus 14. Macer, libro II. sobre los Juicios Públicos.—
Marcus el Commodus Scapulae Terlyllo rescripserunt in Los Emperadores Marco y Cómodo rescribieron á Sc/ipu-
liaec verba: Si tibí liquido compcrtum est, Aeliuin P r i s - la Terlyllo en estos términos: Si has averiguado clara
cum in eo furore esse, uteontinua menlis alienalione om- mente que AElio Prisco eslá tan furioso, que carezca de
ni inlelleclu careat, nec subesl ulla suspicio, malrcm toda capacidad, por la continua falta del juicio, y no lo
ab eo simulalione demenliaeoccisam, potes de modo poc- queda sospecha alguna do quo su madre no ha sido
nae eius dissimulare, quum salis furore ipso puniatur; muerta por él con simulación de locura, puedes disimu
el tamen diligenlius custodiendus eril ac, si pulabis, c t - lar en el modo de su pena, porque bastante castigo es su
iam vinculo coerccndus, quoniam tam ad poenam, quam mismo furor; con lodo eso, deberá ser guardado con mas
a
d lulelam eius el securilalem proximorum perlinebil. diligencia, aun atándolo, si lo parece; porque será i m
Si vero, ulplerumque assolcl, inlervallis quibusdam sen- portante, lanío para su castigo, como para su custodia y
s
u saniore, non forte eo momento scclus admiserit—nec seguridad de los parientes; mas, si como á veces s u c e
morbo eius danda est venia—diligenter explorabis; el si de, tuviese intervalos, averiguarás con toda diligencia si
(
iuid lale compereris, cónsules nos, ul aeslimemus, an acaso cometió el delito en aquel momcnlo, y no se ha do
Per immanitatcm facinoris, s i q u u m posselvideri senlirc, a t e n d e r á su enfermedad; y si averiguares alguna cosa de
commiserit, supplicio afficiendus sil. Quum aulcin ex li- esto, nos consultarás, para que formemos juicio, si se le ha
7 0 DIGESTO.—LIBRO 1 . " — T I T U L O 1 8 .
teris luis cognovorimus, tali cuín loco algucordine csse, de quitar la vida por la crueldad del delito, si lo cometió
u l a suis vel cliam in propria villa custodiatur, r e d e fa- en tiempo que podia parecer que estaba en su juicio: y
clurus nobis videris, si eos, a quibus illo tcmporo obser- conociendo también por tu carta que estaba en tal lugar
valus esset, vocaveris, el causam lanlac negligenliao e x - y disposición, que se custodiaba por los suyos, y tam
cusscris, ot in unumquemquo eorum, prout tibi lovari bién en su propia casa, nos parece que será acertado,
vel onerari culpa eius videbilur, constitueris. Nam c u - que llames á los que en aquel tiempo lo cuidaban, y
stodes í'uriosis non ad lioc soluin adhibcntur, no quid por- averigües la causa do tanto descuido, procediendo c o n
niciosius ipsi in se molianlur, sed no aliis quoquo e x i tra cada uno do ellos según lo parezca que resulta c u l
lio sinl; quod si committatur, non immerilo culpae eorum pado; porque á los furiosos se les ponen guardas, no
adscribcndum esl, qui negligentiores in oííicio suo fue- solamente para que no se hagan daño á sí propios, sino
rint. también para que no perjudiquen á otros; y siguiéndose
algún detrimento, con razón debe atribuirse á culpa de
aquellos que fueron negligentes en su oíicio.
15. Marcianus libro / . de ludiciis Publicis.— 15. Marciano, libro I. sobre los Juicios Públi
Illud observandum cst, ne, qui provinciam regil, lines cos.—El que gobierna la Provincia no debe salir de sus
oius excedal, nisi voli solvendi causa; dum lamon abno- límites sino para cumplir alguna promesa, no haciendo
claro ei non liceat. noche fuera de ella.
16. Macer libro I . de officio Praesidis.—Sona- 16. Macer, libro I. sobre el cargo de Presiden
tusconsullo cavelur, u l d e his, quae provincias regentes, te.—Se previene por constitución del Senado, que de las
comités aut liberlini eorum, antequan in provinciam vo- obligaciones que contraxeron, antes de venir a la P r o
nerint, contraxerunt, parcissime iusdicatur, i l a u l a c t i o vincia los Presidentes de ellas, los que le acompañan ó
nes, quae ob cam causam inslitulae non essont, postea- sus libertinos, se juzgue rarísimas veces: de tal suerte
quam quis eoruin ca provincia excosscril, reslituantur. que las acciones que no se hubiesen propuesto por esla
Si quid lamen invito accidit, veluli si iniuriam aul f u r - causa, se restituyan despues que qualquiera de ellos h u -
t u m passus esl, hactenus ei ius dicendum esl, ut litem bieso salido de aquella Provincia; pero si involuntaria
conteslclur, resque ablata exhibeatur el deponalur, aut mente sucediere alguna cosa, como es haber padecido i n
sisli oxliiberivo satisdalo promillalur. juria ó hurlo, se le lia de administrar justicia, hasta
contestar el pleyto; y las cosas hurladas se exhiban y
depositen, ó se dé fianza do estar á derecho ú de exhi
birlas.
17. Celsus libro I I I . Digestorum.—SiforloPrae- 17. Ce/so, libro I I I . del Digesto.—Si acaso el
ses provinciao manumiseril, vel lutorem dcderit, prius- Presidente do la Provincia manumitiere ó diere tutor a n
quam cognoveril succcssorem advenisso, erunt haec rala. tes do saber que el sucesor habia venido, son válidos
estos actos.
18. Modestinus libro V. Regularían.— Plebiscito 18. Modestino, libro V. de las Reglas.—En una
continolur, ut no quis Praesidum m u n u s , donum cape- constitución de la Plcbo se expresa que ninguno de los
ret, nisi esculenlum polulentumvo, quod intra dies p r ó Presidentes reciba don ó regalo, sino es que sea cosa de
ximos prodigatur. comer ó beber, que so gaste en pocos dias.
10. Callistratus libro I. de Cognitionibus. — 19. Calis trato, libro I. sobre el Conocimiento de
Observandum ost ius reddonti, u t in adcundo quidem las causas.— El Juez debo oslar pronto para admitir íl los
facilem so praobcal, sed conlcmni non palialur. Unde que se le presenten; pero no so ha de hacer despreciable:
mandalis adiicitur, no Praesides provinciarum in u l t e - por lo qual so añade en los mandatos, que los Presiden
riorem familiaritatem provinciales admittant; nam ex tes de las Provincias no admitan á los do ellas con fami
convcrsationo acquali conlcmlio dignilatis nascilur. liaridad íntima, porque de la conversación familiar r e
sulta el menosprecio de la dignidad.
§ . 1. Sed ot in cognoscendo ñeque excandesccre a d - 1. Guando eslá conociendo, no conviene se altere
versus eos, quos malos pulal, nequo precibus calamito- contra aquellos quo juzga que son malos, ni que lloro al
sorum illacrimari oportet; id onim non est constan lis el oir las lástimas do los calamitosos; porque no es de juez
recti iudicis, cuius animi molum vullus dclegil. E l s u m - constante y recto manifestar en el semblante los m o v i
matim ila ius reddi debel, ut auctoritalem dignilatis lícenlos del corazon: y en suma debe juzgar de modo quo
ingenio suo augeal. con su ingenio aumente la autoridad de su dignidad.
21. Paulus libro singulari de of/icio Asscssorum.— 21. Paulo, tratado especial sobre el cargo de Ase
Praeses quum cognoscal de servo corrupto, vel ancilla sor.—Ouando el Presidente conozca del siervo corrupto,
dovirginata, vel servo stuprato, si actor rorum agentis esclava desllorada, ó siervo estuprado, si se dice haber
corruptus esso dicetur, vol oiusmodi homo, ul non ad s o - sido corrupto el que hacía oíicio de Mayordomo, ó algún
lam iacturam adversus substantiam, sed ad tolius d o - hombre semejante, que no solamente pertenezca la p é r -
DIGESTO.—LIBRO 1."—TITULO 2 ! . 7 1
TIT. X X . TITULO X X .
r i possunt. Et ideo vidontur errare Magislratus, qui se pueden mandar las que competen por razón de Magis
q u u m publici iudicii habeant exercitionem Logo vel S e - trado. Por esto parece que yerran los Magistrados que
natusconsulto delegalam, vcluli legis Iuliao do adulleriis, teniendo delegado por ley, ó Decreto del Senado, ol
oL si quao sunl aliao símiles, iurisdictionem suam m a n - exercicio de los juicios públicos (como el de la ley Julia
dant. Iluius roi fortissimum argumenlum, quod lego de Adulteriis, y si hay algunas otras semejanles) mandan
Iulia do vi nominatim cavelur, ul is, cui obtigerit exor- su jurisdicción. Es prueba clara de esto, que se manda
cilio, possit e a m , s i proíiciscalur, mandare. Non aliter expresamente por la ley Julia de Vi, que aquel á quien
ilaque mandare potoril, quam si abesso coeporit, quum le perteneciese esta jurisdicción, pueda mandarla, si se
alias iurisdictio otiam a praesente mandetur. E t si a fa ausenta; y en este supuesto no podrá mandarla de otro
milia dominus occissus esso dicotur, cognilionom P r a e - modo, que estando ya para partirse; quando por otra r a
lor, quam ox Sonalusconsulto liabot, mandare non p o zón se podría también mandar la jurisdicción por el que
lo rit. estaba presente; y si so dice que el señor lia sido muerto
por la familia, no podrá mandar el Pretor el conocimien
to que tiene por decreto del Senado.
§ . 1. Qui mandatam iurisdictionem suscopit, p r o - § . 1. El quo admitióla jurisdicción mandada, nada
prium nihil habet, sed ol oius, qui mandavit, iurisdictio- tiene propio, sino que usa do la jurisdicción de aquel que
no utitur. Verius estenim, moro maiorura,iurisdictionem se la mandó; y os muy cierlo que por costumbre de los
(juidem transferri, sod merum imperium, quod Lego mayores también se transfiere la jurisdicción; pero el
(iatur, non posso transiré; quaro nomo dicit, animad- mero imperio, quo se da por ley, no se puede transferir;
vorsionem Legatum Proconsulis liaboro mandala i u r i s - por cuyo motivo ninguno dice que el Legado del Procón
diclione. Paulus notat: et imperium, quod iurisdictioni sul puede castigar por la jurisdicción que le fue manda
cohacrct, mandala iurisdictione transiré verius est. da. Paulo nota (y os cierlo) quo el imperio que está a n e
xo á la jurisdicción, se transfiere mandada esta.
2. Uípianus libro U l . de ómnibus Tribunalibus.— 2. Ulpiano, libro III. sobre todos los Tribuna-
M a n d a l a jurisdictiono a Praosido consilium n o n potosí les.—Mandada la jurisdicción por el Presidente, aquel á
exercore is, c u i m a n d a l u r . quien la manda, no puede d a r el informo que so pidió
al Presidente.
§ . 1. Si tutores vel c u r a t o r e s velint praodia v e n d e - § . 1. Si los tutores ó curadores quisiesen vender a l
r e , c a u s a cognita id P r a e t o r vel Praeses pormittat; q u o d gunas heredades, el Pretor ó Presidente, con conocimien
s i m a n d a v e r i t i u r i s d i c t i o n e m , n e q u a q u a m poleril m a n to do causa, los dará licencia para ello; pero si se man
d a l a iurisdictione c a m qua;3slionem t r a n s f e r r e . dase la jurisdicción, do ninguna manera podrá transfe
rir este conocimiento con la jurisdicción mandada.
TIT. X X I I . TITULO X X I I .
D e offlcio Assessorum. D e l cargo d e Asesor.
1. Paulus libro singulari de officio Assessorum.— 1• Paulo, tratado especial sobre et cargo de A s e
Omno officium Assessoris, quo iuris studiosi partibus sor.—Todo olicio do Asesor, que exercen los juriscon-
DIGESTO.—LIBRO 2 . ' — T I T U L O 1 . 7 3
suis funguntur, el in his fero causis conslal: in cognilio- sultos, consiste casi en estas causas, en conocimientos,
nibus, postulaliouibus, libellis, ccliclis, decretis, epi— peticiones, acusaciones, edictos, decretos y cartas.
stolis.
2. Marcianas libro primo de Judiciis publicis.— Marciano, libro í . sobre los Juicios públicos.—
Liberli assidere possunl. Infames aulem licet non prohi- Los libertinos pueden ser asesores, y no lo pueden ser
beanlur legibus assidere, attamen arbitror, ut aliquo los infames; pues aunque no lo prohiban las leyes, con
quoque decreto Principali refertur conslilutum, non pos- todo eso juzgo, como se dice estar mandado por algún
seoílicio Assessoribus fungi. decreto del Príncipe, que no pueden usar del olicio d e
Asesor.
TIT. I . TITULO I .
D e Iurisdictione. D e l a Jurisdicción.
1• Ulpianus libro primo Regularum.—lus d i c e n - 1. Ulpiano, libro 1. de las Reglas.—El oficio del
lis officium íatissimum est; nam el bonorum possessio- Juez es de mucha extensión, porque puedo d a r posesion
nem daré polest, el in possessionem mittere, pupillis non de los bienes, poner on posesion, dar tutores á los p u p i
habentibus tutores constituere, iudices litiganlibus daré. los que no los tengan, y Jueces á los litigantes
2. Iavolenus libro VI. ex Cassio.—Cui iurisdi 2. Javo leño, libro I I . sobre Casio.—A quien se
ctio data est, ea quoque concessa esse videnlur, s i n e q u i - lo dió jurisdicción, también parece que se lo concedieron
bus iurisdictio explicari non poluil. aquellas cosas, sin las que no se puede exercer la juris
dicción.
Ulpianus libro I I . de officio Quaestoris.—lm- 3. Ulpiano, libro II. sobre el cargo de Cuestor.—
porium aut merum esl, aut mixlum est. Merum esl i m - El Imperio, ó es mixto, ó moro. El mero imperio es poder
perium, babero gladii polestatem ad animadvertendum imponer en el cuerpo pena grave y capital íi los hombres
facinerosos bomines, quod etiam potestas appellatur. facinerosos; el qual también se llama potestad. Mixto,
Mixturo esl imperium, cui etiam iurisdictio inesl, quod aquel á quien también está anexa la jurisdicción, q u e
in danda bonorum possessione consistil. Iurisdictio est consisto en dar la posesion de los bienes. La jurisdicción
cliam iudicis dandi licenlia. es también facultad de dar Juez.
r
5. Mianus libro I. Digestorum.—More m a i o r u m i t a O. Juliano, libro I. del Digesto.—Por c o s t u m b r e d e
c o m p a r a l u m cst, u t is d e n i u m iurisdiclionem m a n d a r e n u e s t r o s m a y o r e s vemos q u e puedo m a n d a r y m a n d a l a
possit, q u i e a m suo iuro, n o n alieno beneficio h a b e r e t . jurisdicción aquel q u e la liene propia, y no p o r beneficio
ageno.
6 Paulus libro II. ad Edictum.—El q u i a nec p r i n - (>• Paulo, libro II. sobre el Edicto.—Si aquel q u e
cipaliler ei iurisdiclio d a t a est, nec ipsa Lex deferí, sed m a n d a la jurisdicción m u e r e antes q u e comience á e x e r -
confirmat m a n d a l a m iurisdiclionem; ideoque si is, q u i corla aquel á q u i e n se la m a n d ó , dice Labeon q u e se a c a b a
m a n d a v i l iurisdiclionem, decesseril, a n l e q u a m res a b eo, l a delegación, como t a m b i é n e n las d e m á s c a u s a s ; p o r q u e
c u i m a n d a t a e s t iurisdiclio, g e r i coeperit, solvi m a n d a t u m á esle, ni so le dio principalmente la jurisdicción, ni s e
L a b e o ail, sicul i n reliquis c a u s i s . l a d a la m i s m a ley, sino solo c o n t i n u a la jurUdiccion
mandada.
7. Ulpianus libro I I I . ad Edictum.—Si quis i d , 7. Ulpiano, libro III. sobre el Edicto.—Si con
q u o d iurisdiclionis p e r p e l u a e c a u s a , non q u o d , proul r e s dolo m a l o corrompiese a l g u n o el edicto perpetuo del P r e
incidil, in albo, vel in c h a r l a , vel in a l i a m a l e r i a proposi- tor, y no q u a l q u i e r a olio, puesto en p a r e d b l a n q u e a d a ,
t u m o r i t , dolo m a l o corruporil, d a l u r in e u m q u i n g e n l o - ó en c a r i a , ó e n o l r a m a t e r i a , s e r á condenado e n j u i c i o
r u m a u r e o r u m iudicium, q u o d populare e s l . e n quinientos d u c a d o s , c u y o juicio es p o p u l a r .
§ . 1 . Servi q u o q u e e l filiifamilias verbis Edicli c o n - § . 1 . Los siervos y hijos d e familia s e c o m p r e h e n d e n
l i n e n t u r ; sed e t u l r u m q u e s é x u m P r a e t o r complexus est. e n las p a l a b r a s del edicto, y t a m b i é n se comprehendió á
hombres y mugeres.
§ . 2 . Q u o d s i d u m p r o p o n i t u r , v e l a n t e propositionem § . 2 . Pero si a l g u n o lo corrompiese al tiempo d e p o
q u i s corruporil, Edicli a u i d c m v e r b a cessabunl; P o m p o - nerlo, ó a n l e s , ciertamente cesarán las p a l a b r a s del e d i c
n i u s a u l e m a i l , s c n t c n l i a m Edicli p o r r i g e n d a m essc a d to; pero dice Pomponio q u e la sentencia del edicto se h a
liaec. d e e x t e n d e r también á osle caso.
§ . 3 . I n scrvos a u l e m , si non d e f e n d u n t u r a d o m i n i s , § . 3. A los siervos q u e no los defienden s u s s e ñ o r e s ,
e l eos, q u i inopia laboran!, c o r p u s l o r q u e n d u m e s l . y á aquellos q u e son m u y pobres, se les i m p o n e p e n a c o r
poral.
§ . 4. Doli m a l i a u l e m ideo in verbis Edicti fil m e n - § . 4. Se hace mención del dolo malo en las p a l a b r a s
tio, q u o d , si p e r i m p e r i l i a m , vel rusticilatem , vel del edicto; p o r q u e si a l g u n o lo hiciese por impericia, ó
a b ipso P r a e t o r e i u s s u s , vel c a s u aliquis íecerit, non r u s t i c i d a d , ó m a n d a t o del m i s m o P r e t o r , ó p o r c a s u a l i
tenetur. d a d , no i n c u r r e en p e n a .
§ 5. IIoc vero Edicto t e n e t u r e t qui lollit, q u a m v i s § . 5 . I n c u r r e t a m b i é n en la pona d e e s t e edicto el q u e
n o n corruporil; ilem q u i suis m a n i b u s fácil, e l (jui alii lo q u i l a , a u n q u e no corrompa. T a m b i é n el q u e lo hace
inandal. Sed si alius sine dolo malofecit, alius dolo m a l o p o r sí, ó lo m a n d a h a c e r á olro; pero si el uno lo hizo sin
m a n d a v i l , q u i mandavil, tenebitur. Si u t e r q u e dolo m a l o dolo malo, y el olro lo m a n d o con él, esle q u e m a n d ó , in
feccrit, a m b o l e n e b u n t u r ; n a m elsi plures fecerint, vel c u r r e e n pena; y si u n o y otro lo hicieron con dolo m a
c o r r u p o r i n t , vel m a n d a v e r i n l , o m n e s l e n e b u n l u r , lo, a m b o s i n c u r r e n : y si m u c h o s lo hiciesen, ó c o r r o m
piesen, ó lo m a n d a s e n , lodos i n c u r r e n .
9. Paulus libro III. ad Edictum.—Si familia a l i - 9. Paulo, libro I I I . sobre el Edicto.—Si la familia
c u i u s á l b u m corruporil, non simililor hic e d i c i t u r u l in d e a l g u n o corrompiese el edicto, entonces no se d e t e r m i
furto, n e in reliquos actio d e t u r , si t a n l u m d o m i n u s , n a como en el h u r l o , p a r a q u e n o se d é acción c o n t r a los
q u u m defenderé voluil, u n i u s nomine praestileril, q u a n d o m a s , si el señor q u a n d o q u i e r a defender, pagase t a n
t u m liber praestaret; forlasse q u i a hic e l c o n t e m l a m a - to e n n o m b r e do u n o , q u a n t o p a g a r í a el libre, acaso por
ieslas Praeloris v i n d i c a t u r , e l p l u r a lacla i n t e l l i g u n l u r , q u e a q u í se vindica la dignidad del Pretor m e n o s p r e c i a
q u e m a d m o d u m q u u m plures servi i n i u r i a m fecerunt, vel d a , y se entienden m u c h o s hechos, á la m a n e r a q u e
d a m n u m d e d e r u n l , q u i a p l u r a facía s u n t , non, u l in l u r - q u a n d o m u c h o s siervos injuriaron ó c a u s a r o n a l g ú n d a
lo, u n u m . Octavenus hic q u o q u e d o m i n o s u c c u r r e n d u m ño; p o r q u e h a y m u c h o s hechos, y no u n o solo, como e n
ait. Sed h o c potosí dici, si dolo malo c u r a v e r i n t , u l a b el h u r l o . Octaveno dice también q u e en esle caso h a d e
alio á l b u m c o r r u m p e r e t u r , q u i a l u n c u n u m consilium sil, s e r socorrido el señor; pero esto se puede d e c i r , s i p r o c u
n o n p l u r a facía; i d e m Pomponius libro décimo notal. r a s e n con dolo malo q u e u n o solo borrase el Edicto;
p o r q u e e n esle caso h a y u n consejo, pero n o muchos h e
chos: lo m i s m o nota Pomponio e n el libro d é c i m o .
10. Ulpianus libro III. ad Edictum.—'Qui i u r i s - 10. Ulpiano, libro III. sobre el Edicto.—El q u e
dictioni praeest, noque sibi i u s dicero debet, noque u x o - e x e r c e jurisdicción no d e b e j u z g a r e n s u propia c a u s a ,
r i vel liberis suis, noque liberlis vel celeris, quos s e c u m ni e n la do su m u g o r , hijos, libertos, ni e n las do los
h abel. d e m á s q u e tiene consigo.
11. Gaius libro I. ad Edictum provinciaíc.—Si 11. Gayo, libro I. sobre el Edicto provincial.—
i d e m c u u i codem p l u r i b u s actionibus a g a t , q u a r u m s i n - Si u n o litiga con olro p o r m u c h a s acciones, y l a c a n l i -
D I G E S T O . — L i i m o 2.°—TITULO 1 . 75
g u l a r u m q u a n l i t a s i n t r a iurisdiclionem iudicantis sil, d a d do c a d a u n a cabo e n l a jurisdicción del q u o j u z g a ;
coacervatio vero o m n i u m e x c e d a t m o d u m iurisdictionis pero si la s u m a d e todas j u n t a s excedo á s u s facultades,
eius; a p u d e u m a g i possc Sabino, Cassio, Proculo pía— son d e s e n t i r S a b i n o , Casio y Próculo, q u e p u e d e n t r a
cu
i t ; q u a e sentenlia Rescripto Imperatoria Antonini c o n tarse a n t e él; c u y a sentencia so confirmó p o r u n r e s c r i p
fírmala e s t . to del E m p e r a d o r Anlonino.
§ . 1 . Sed e t si m u t u a e s u n t actiones, e t aller m i n o - § . 1 . Pero s i las acciones son m u t u a s , y el u n o pido
j'em q u a n t i l a t e m , a l l e r m a i o r e m pelat, a p u d e u n d e m m e n o r c a n t i d a d , y o l otro m a y o r , d e b e litigar a n t e e l
iudicem a g e n d u m e s t ei, q u i q u a n t i l a t e m minorom petit, m i s m o J u e z aquel q u o pido m e n o r c a n t i d a d , p a r a q u o n o
no in potestate calumniosa a d v e r s a r i i mei sil, a n a p u d oslé e n la potestad c a l u m n i o s a d e m i contrario el p o d e r
e u n d e m litigare possim. litigar a n l o el m i s m o J u e z .
§ . 2 . Si u n a aclio c o m m u n i s sil p l u r i u m p e r s o n a r u m , § . 2. Q u a n d o u n a acción os c o m ú n á m u c h a s p e r s o
veluti familiae erciscundae, c o m m u n i d i v i d u n d o , linium n a s , como l a do p a r t i r la familia, d i v i d i r la cosa c o m ú n
r e g u n d o r u m , u t r u m s i n g u l a e parles s p e c t a n d a e s u n t c i r - y s e ñ a l a r t é r m i n o s , acaso se h a d e a t e n d e r á c a d a u n a
c a
iurisdiclionem eius, q u i cognoscit?—quod Olilio e l do las partes, respecto la jurisdicción d e aquel q u e cono
Proculo placel, q u i a u n u s q u i s q u c d e parto s u a l i l i g a t — ; c e , como q u i e r e n Olilio y Próculo; porque c a d a u n o l i t i
a n polius tota res? q u i a e l Iota res in i u d i c i u m venit, e t g a por su parlo, ó m a s bien respecto toda la cosa, p o r
vol uni a d i u d i c a r i polest. Ouod e l Cassio el Pegaso p l a q u e toda ella so c o m p r e h e n d e e n el j u i c i o , y se p u e d e
cel; e l s a n e c o r u m sentenlia probabilis est. a d j u d i c a r á j i n o , s e g ú n el s e n t i r d e Casio y Pegaso; y á
l a v e r d a d la sentencia d e estos es p r o b a b l e .
I¿• Ulpianus libro XVIII. ad Ediclum.—Magi- 1 -• Ulpiano, libro X V I I I . sobre el Edicto.—A los
stralibus municipalibus s u p p l i c i u m a servo s u m e r e non Magistrados Municipales no les es lícito c a s t i g a r al s i e r
liccl; m ó d i c a a u t e m casligalio iis n o n est d c n e g a n d a . v o con pena capital; pero si so les p e r m i t e i m p o n e r l o
u n a pena moderada.
13. Idem libro LI. ad Sabinum.—Eum, q u i i u d i - 1 3 E l mismo, libro LI. sobre Sabino.—El q u o
c a r e iubet, Magislratum esse o p o r l e t . m a n d a j u z g a r os preciso q u e s e a Magistrado.
§ . 1 . Magislratus a u t e m , vel is, q u i in polestate ali- § . 1 . Mas el Magistrado, ó aquel q u o tiene a l g u n a
q u a s i t , u t p u l a Proconsul, vel Praetor, vel alii, q u i p r o potestad (como Proconsul ó P r e t o r , ú oíros q u o g o b i e r
vincias regunt, iudicare iubcre eo die, q u o privali f u t u r i n a n Provincias) no p u e d e n m a n d a r j u z g a r e n a q u e l d i a
essent, n o n possunl: e n q u o h a n d e q u e d a r personas p r i v a d a s .
14. Idem libro X X X / X . ad Edictum.—Est r e c o - 14. E l mismo, libro X X X I X . sobre el Edicto.—
ptum, eoque i u r e u l i m u r , u t si q u i s m a i o r vel aequalis E s t á recibido y puesto on práctica q u o si a l g ú n J u e z s u
subiiciat s e iurisdictioni alterius ; possil ei e l a d v e r s u s perior ó igual s e sujeta á la j u r i s d i c c i ó n do otro, p u e d e
e u m ius d i c i . este j u z g a r á s u favor ó c o n l r a é l .
15. Idem libro II. de ómnibus Tribunalibus.—Si 15. El mismo, libro II. sobre todos los Tribuna
p e r e r r o r e m alius pro alio P r a e t o r fuerit aditus, nihil les.—Si p o r e r r o r se presenta anlo u n P r e t o r , d e b i é n d o s e
valebil, q u o d a c t u m est; nec e n i m fcrendus est, q u i d i - p r e s e n t a r a n t e otro, será nulo lo actuado: ni á la v e r d a d
cal, consensisse eos in Praosidem, q u u m , u l J u l i a n u s debo s e r oido el q u o d i g a q u e ellos a s i n t i e r o n á a q u e l
scribit, non consenliant, q u i e r r e n l . Q u i d e n i m t a m c o n - Presidente; pues como dice J u l i a n o , los q u o y e r r a n n o
t r a r i u m consensui e s t , q u a m e r r o r , q u i i m p e r i t i a m d e - consienten: p o r q u e ¿qué cosa so d a r á m a s c o n t r a r i a a l
tegil? consentimiento, q u e el e r r o r q u o d e s c u b r e la i g n o r a n c i a ?
16. Idem libro III. de ómnibus Tribunalibus.—So- 16. El mismo, libro III. sobre todos los Tribuna
let P r a e t o r iurisdiclionem m a n d a r e ; el a u l o m n e m m a n - les.—Suele el Pretor m a n d a r l a jurisdicción, y ó la m a n
dat, a u l s p e c i e m u n a m ; e t is, c u i m a n d a l a iurisdiclio e s t , d a toda, ó u n a especie; y a q u e l á q u i e n s e m a n d ó , o x e r -
f u n g e t u r vice eius, q u i m a n d a v i t , non s u a . c e r á las veces del q u e l a m a n d ó , y no las s u y a s .
17. Idem libro I. Opmionum.—Praetor, sicut u n i - 17. E l mismo, libro I. de las Opiniones. — A s í
v e r s a m iurisdiclionem m a n d a r e alii potosí, i ta e l in per como el P r e t o r puede m a n d a r á o l r o t o d a s u j u r i s d i c c i ó n ,
sonas corlas, vel d e u n a specie polest; m á x i m o q u u m del m i s m o m o d o puede m a n d a r l a p a r a con c i e r t a s p e r
iustam c a u s a m susceplae a n t e Magislratum advocationis sonas s o b r e u n a especio; m a y o r m e n t e teniendo c a u s a
allorius p a r t i s h a b u e r a t . justa, como la do h a b e r defendido antes do sor M a g i s t r a
do á a l g u n a d e las parles, a b o g a n d o p o r e l l a .
18. Africanus libro VII. Quaestionum.—Si c o n v e - 18. Afiicano, libro VII. de las Cuestiones.—Si s e
nerit, u l alius Praetor, q u a m c u i u s iurisdictio esset, i u s convienen las parles e n q u e sustancie la c a u s a olro P r e
diceret, e l p r i u s q u a m a d i r e t u r , m u l a t a voluntas f u e r i t , tor diverso del q u e tiene la jurisdicción, y antes do p r e
proculdubio nemo compellclur eiusmodi conventioni sentarse anlo él m u d a r e n d e p a r e c e r , sin d u d a no s e r á
slare. precisada a l g u n a do ellas á c u m p l i r semejante c o n
venio.
19. Ulpianus libroVI. Fideicommissorum.—Quum 19. Ulpiano, libro VI. de los Fideicomisos.—Ha
q u a e d a m p u e l l a a p u d compolenlem iudicem litem s u s c e - biendo litigado cierta doncella ante Juezcompolonlo, fuo
pcral, deinde c o n d e m n a l a eral, p o s l c a q u o a d viri m a l r i - condenada, y después casó con hombro sujeto á o t r a j u -
7 (> BIGESTO.—LIBRO 2."—TITULO 2 .
20. Paulus libro I. ad Edictum.—Extra territo— 10. Paulo, libro I. sobre el Edicto.—No i n c u r r e
r i u m ius dicenti i m p u n e n o n p a r e t u r . I d e m est, e l si s u - en p e n a el q u e no obedece al Juez q u e m a n d a fuera d e
p r a iurisdictionem s u a m velit ius d i c e r e . s u territorio; y lo mismo se dice q u a n d o q u i e r e m a n d a r
a l g u n a cosa á q u e n o s e extiendo s u j u r i s d i c c i ó n .
2 . Paulus libro III. ad Edictum.—IIoc Edicto d o l u s 2 . Paulo, libro III. sobre el Edicto.—Por este e d i c
d e b e l ius dicenlis p u n i r i ; n a m si Assessoris i m p r u d e n l i a to d e b e castigarse el dolo del Juez; pero si p o r i m p r u
i u s aliter d i c l u m sil, q u a m oportuit, n o n d e b e l hoc M a - d e n c i a del Asesor, d e t e r m i n ó d e olro modo del q u o c o n
gistralui oflicere, sed ipsi Assessori. v e n í a , no d e b e esto p e r j u d i c a r al Magistrado, sino a l
Asesor.
3 . Ulpianus libro III. ad Edictum.—Si q u i s ini- 3 . Ulpiano, libro III. sobre el Edicto.—El q u o
q u u m a d E d i c t u m ius a d v e r s u s a l i q u e m i m p e l r a v i l , e o obtuvo c o n l r a otro derecho iniquo, y u s a d e él, se o b l i
i u r e u t a t u r ila d e m u m , si por poslulallonem c i u s hoc v e - g a r á al edicto, si so impetró á pedimento s u y o ; poro
n e r i l ; ceterum, si ipso non postulante, non coércelur; sed si lo obtuvo no pidiéndolo, no se o b l i g a r á ; y si lo i m p e
e l si impelravil, sivo usus esl i u r e aliquo, sive i m p e t r a - tró, ó usó d e a l g ú n derecho, ó le impetró p a r a u s a r l o ,
v i t , u l ulorelur, l i c e t u s u s non sil, hoc Edicto p u n i t u r . a u n q u e no lo h a y a usado, e s castigado p o r este edicto.
§ . 1 . Si p r o c u r a t o r ineus postulavit, q u a e r i t u r , q u i s § . 1 . Si m i P r o c u r a d o r lo pidió, se p r e g u n t a , q u i é n
eodem i u r e u l a t u r ? E l p u t a t Poraponius, m e s o l u m ; uti- u s a r á do él? Y Pomponio j u z g a , q u e yo solo; esto es, s i
q u e , si hoc oi specialiter m a n d a v i , vel r a t u m h a b u i . S i y o especialmente se lo m a n d é , ó lo ratifiqué; pero si p i
lamen t u t o r vel c u r a l o r furiosi poslula veril, vel a d o l e - d e el lulor ó c u r a d o r do u n furioso, ó m e n o r , el lulor ó
scenlis, ipse hoc Edicto coercelur. Item a d v e r s u s p r o c u - c u r a d o r e s castigado p o r esle edicto. T a m b i é n se h a d e
r a l o r e m i d o b s e r v a n d u m esl, si in r e m s u a m fueril d a t u s . o b s e r v a r lo mismo c o n l r a el P r o c u r a d o r , si lo fuese e n
causa propia.
§ . 2. Ilaec poena a d v e r s u s o m n e m staluilur, q u i i n § . 2 . E s t a p e n a se establece c o n t r a lodos los q u e i n -
DIGESTO.—LIBRO 2.°—TITULO 3 . 7 7
Edictum incidil, non solum co postulante, qui ab eo l a e - c u r r e n e n el edicto, n o solamente pidiéndolo aquel q u e
s
us est, sed omni, qui quandoque experitur. p o r él fue perjudicado, sino t a m b i é n pidiendo lodos
aquellos q u e e n q u a l q u i e r a tiempo litiguen con é l .
§ . 3 . Si is, p r o q u o spopondisti, i m p e t r a v e r i t , n e a l i - § . 3 . Si aquel d e q u i e n fuiste íiador alcanzase q u e
quis d c b i t o r ipsius a d v e r s u s e u m exceplionc u t a t u r , n i n g ú n d e u d o r s u y o u s e do excepción c o n t r a él; y d e s
deinde lu in negolio, in q u o spopondisti, velis exceplione p u é s q u i e r e s u s a r do excepción e n el negocio e n q u e
nec te, nec i p s u m oporlet hoc i m p e t r a r e , etsi i n l e r - fiaste; ni á tí, ni á él a p r o v e c h a osla impetración, a u n
d u m patiaris i n i u r i a m , si solvendo d e b i l o r n o n sil. Sed q u e tal vez padezcas a l g ú n perjuicio, si el d e u d o r n o l l e
s
i tu incidisli i n E d i c t u m , r e u s q u i d e m u l e l u r exceplione, n e con q u e p a g a r : pero s i lu i n c u r r i s t e e n el edicto, el
non u t a r i s , n e c p o e n a l ú a a d r e u m promittendi p e r - reo u s a r á c i e r l a m e n l e do la excepción; p e r o lu n o , ni l u
tinebit; e l ideo m a n d a t i a c t i o n e m n o n h a b e b i s . p e n a p e r t e n e c e r á al reo d e p r o m e t e r , y p o r lo m i s m o n o
t e n d r á s l a acción d e m a n d a t o .
>§ . 4. Si filius m e u s in Magistratu in hoc E d i c t u m i n § . 4. Si mi hijo, siendo Magistrado, i n c u r r e e n este
cidil, a n in his actionibus, q u a s e x persona eius i n l e n - edicto; ¿acaso t e n d r á l u g a r esto edicto e n aquellas a c
(|
o, huic Edicto locus sil? E l non puto, n e m e a condilio ciones q u e y o e n n o m b r o s u y o intento? J u z g o q u e n o ,
delerior fíat. p o r q u e n o s e h a g a m e j o r m i condicion.
§ . 5. Q u o d a u l e m a i l P r a e t o r , u l is e o d e m i u r e u l a - § . 5 . Mas lo q u e dice el Pretor: que este use del mis
lur, a n e l i a m a d heredera h a e c poena t r a n s m i l l a l u r ? E l mo derecho, ¿acaso esla p o n a p a s a t a m b i é n al heredero?
scribit l u l i a n u s , n o n s o l u m ipsi d e n e g a r i a c t i o n e m , sed Y escribe J u l i a n o , q u o n o solamente s e lo n i e g a la acción
cliam h e r e d i e i u s . á este, sino también á s u h e r e d e r o .
§ . 6 . Illud q u o q u e non sine ratione scribit, non solum § . f>. No sin razón escribo lambicn q u e padece l a p e
in his actionibus pali e u m poenam Edicli, q u a s t u n e n a d e l edicto, no solo e n aquellas acciones q u e tenia q u a n -
h a b u i t , q u u m i n c i d e r e t i n E d i c t u m , v e r u r a s i q u a e postea d o i n c u r r i ó e n él, sino t a m b i é n e n las q u e d e s p u é s a d
ei a c q u i r e n l u r . quiera.
§ . 7 . E x h a c c a u s a s o l u t u m r e p e l i n o n posse l u l i a n u s § . 7 . J u z g a J u l i a n o q u e n o se puedo r e p e t i r lo paga
pulal; s u p e r e s s e e n i m n a t u r a l e m c a u s a m , q u a e i n h i b e t d o p o r e s l a razón; p o r q u e p e r m a n e c e l a c a u s a n a t u r a l ,
repetilionem. q u e impido l a repetición.
4 . Gaius libro I . ad Edictum provinciale.—Illud 4. Gayo, libro I. sobre el Edicto provincial.—Sa
ciegan te r P r a e t o r e x c e p i l : PRAETERQUAM SI QUIS EORUM b i a m e n t e exceptuó el Pretor: S i alguno de ellos hiciese
CONTRA EUM F E C E R 1 T , QUI I P S E EORUM QUID FECLSSET; e l contra aquel que también hubiese hecho alguna cosa de
recle, n e scilicel vel Magistralus, d u m s l u d e t hoc E d i estas. Y con razón, no sea q u e , ó el M a g i s t r a d o e n el
ctum defendere, vel liligalor, d u m v u l l beneíicio h u i u s m i s m o hecho e n q u e p r o c u r a defender este edicto, ó el
Edicli uli, ipse i n p o e n a m i p s i u s Edicli c o m m i t l a t . litigante q u a n d o quiero u s a r del beneíicio q u e p o r él so
le concede, él m i s m o i n c u r r a e n la p e n a d o este edicto.
1 • Paulus libro IV. ad Edictum.—In ius vocare 1. Paulo, libro IV. sobre el Edicto.—Llamar á
osl ius experiundi causa vocare. juicio, es citar á otro para examinar la razón de su d e
recho.
2 . Ulpiams libro V. ad Edictum.—In ius vocari 2 . Ulpiano, libro V. sobre el Edicto.—No es con
non oportet noque Consulem, noque Praefectum, ñeque teniente qne sean llamados á juicio el Cónsul, el Pre
Praetorem, ñeque Proconsulem, ñeque ccleros Magistra- fecto, el Pretor, el Proconsul, ni los demás Magistrados,
lus, qui imperium liabenl, qui el coercere aliquem p o s - que tienen imperio para poder castigar y mandar poner
sunl, el iuberein carcerem duci; nec Pontiíicem, dum sa en la cárcel á alguno, ni al Sacerdote mientras exerce
cra 4acit, noc eos, qui propter loci religionem inde se los actos sagrados, ni á los que por la religión del lugar
niovcro non possunl; sed nec eum, qui equo publico in no pueden ser exlrahidos de él, ni al que por causa p ú
causa publica transvehalur. Praelerca in ius vocari non blica camina en caballo público. Tampoco debo ser llama
debel, qui uxorem ducal, aul eam, quaenubat, n e c i u d i - do a j u i c i o el hombre ó la muger, que está celebrando
com, dum dore cognoscat, nec eum, dum quis apud Prae- sus bodas, ni el Juez mientras se ocupa en el ministerio
torom causam ágil, ñeque funus ducenlcin familiare, iu- de juzgar, ni el que está abogando anlo el Pretor, ni el
slave morluo facienlcm; que tiene que enterrar alguno de su familia, ó le está h a
ciendo las exequias.
3. Callistratus libro I. Cognitionum.—vol qui ca 3 . Calistrato, libro / . de los Conocimientos de las
dáver prosequunlur, quod etiam videtur ex Rescripto Di- causas.—Ni los que han acompañado el cadaver, lo que
vorum Fralrum comprobalum esse, también parece eslá comprobado por rescripto de los
Emperadores hermanos.
7. Idem libro I V . ad Edictum.—Patris adoplivi /• E l mismo libro IV. sobre el Edicto.—A los a s
párenles impune vocabil, quoniam hi eius párenles non cendientes del padre adoptivo los llamará, sin incurrir
sunt; quum his tanlum cognalus fíat, quibus el agnalus. en pena, porque estos no son ascendientes de él; pues
solo se hace cognado de los que también se hace agnado.
v a familia suscoptus. Sed si filius mous e m a n c i p a t u s cibido e n l a familia adoptiva; poro si m i hijo e m a n c i p a
adoplavoril lilium, hic ncpos i n ius vocari poterit, n a m do adoptase á a l g u n o p o r hijo, oslo nielo p o d r á s e r l l a
m i a i alienus est. m a d o á j u i c i o , p o r q u e p a r a mí es e x t r a ñ o .
§ . í). Liberos a u t e m s e c u n d u m Cassium, u l in paren- § . 9 . Liberos (según Casio) e n t e n d e m o s los q u e p a
tibus, e l ultra Irinepotem accipimus. s a n d e lalarauielos, como so h a dicho d e los a s c e n
dientes.
§ . 1 0 . Si l i b e r t a e x patrono fuerit e n i x a , m u t u o s e § . 1 0 . Si el patrono tuviese u n hijo e n s u liberta, e s
i p s a e l lillas oius in ius non v o c a b u n t . ta y s u hijo no s e p u e d e n l l a m a r á juicio el u n o al o t r o .
§ . 1 1 . S i n a u t e m liberi patroni capitis a c c u s a v e r u n t 1 1 . Pero si los hijos del patrono a c u s a r o n do d e -
l i b e r t u m p a t e r n u m , vel i n servitutom p e l i e r u n t , n u l l u s lilo capital al liberto del patrono, ó le pusieron d e m a n
iis h o n o r d e b e t u r . d a sobro la libertad, no les d e b e h o n o r a l g u n o .
§ . 12. Praetor ait: N I IUS, NISI PERMISSU MEO, NE QUIS § . 1 2 . Dico el Pretor: Sin mi licencia no los llame
VOCET; p e r m i s s u r u s e n i m est, si famosa actio non sil, vel alguno. P o r q u e lo p e r m i t i r á , si la acción por la q u a l
p u d o r e m non suggillat, q u a patronus c o n v e n i t u r , vel p á son reconvenidos el patrono ó los p a d r e s , no c a u s a i n f a
renles. E l lolum lioc c a u s a cognita d e b e l facere; n a m i n - m i a , ni d i s m i n u y o la opinion; y todo eslo d e b e hacerlo
t e r d u m eliam ox c a u s a famosa, u l Pedius pulal, p e r m i t con conocimiento d e causa. P o r q u e tal vez (como d i c e
iere dobot p a l r o n u m in ius vocari a liberto, si e u m g r a - Pedio) a u n p o r c a u s a q u o infame, debo p e r m i t i r q u e ol
vissima i n i u r i a al'fecil, flagellis Corle cedidit. patrono s e llame á juicio por el liberto, si fuese i n j u r i a
d o g r a v í s i m a m e n t e , c o m o s i fue castigado con azoles.
§ . 1 3 . S e m p e r a u t e m h u n c h o n o r e m patrono h a b e n - § . 1 3 . Mas, s e g ú n escribo Pomponio, s i e m p r e s e lo
d u m , e l si q u a s i tutor, vel c u r a t o r , vel defensor, vel debo al patrono este honor, a u n q u e i n t e r v e n g a c o m o t u
actor interveniat patronus. Sed si p a t r o n i lulor, vel c u r a tor ó c u r a d o r , defensor ó actor; pero si interviene el l u
tor intorveniat, i m p u n e posso eos i n ius vocari, Pompo- lor ó el c u r a d o r del patrono, escribo P o m p o n i o q u o
n i u s scribit; e l v e n u s e s t . p u e d e n s e r llamados á juicio sin i n c u r r i r e n pena; y e s
lo m a s v e r d a d e r o .
11. Paulus libro IV. ad Edictum.—Quamvis non 11. Paulo, libro IV. sobre el Edicto.—Aunque
adiiciat Praetor, c a u s a cognila se poenalo i u d i c i u m d a - n o d i g a el P r e t o r q u e d a r á el j u i c i o penal con c o n o c i
t u r u m , l a m e n L a b e o ail m o d e r a n d a m iurisdictionem; miento d e c a u s a , con todo eso, dice Labeon, q u o se d e b o
veluli si poeniteat libertum e l actionem r e m i l t a t , vel s i e n t e n d e r q u o h a do preceder este conocimiento, c o m o
patronus vocalus non venerit, a u l si non invitus vocalus q u a n d o se a r r e p i e n t e el liberto, ó remito la donacion, ó
sil, licet Edicti v e r b a non p a t i a n t u r . n o viene el patrono, llamado p o r el liberto, ó si fue l l a
m a d o con s u v o l u n t a d , a u n q u e las p a l a b r a s del edicto
no lo e x p r e s e n .
12. Ulpianus libro LVII. ad Edictum.—Si l i - 12. Ulpiano, libro L V I I . sobre el Edicto.—Si el
b e r t u s i n ius vocaveril c o n t r a Praetoris E d i c t u m filium liberto c o n t r a el edicto del Pretor, llamase a j u i c i o al hijo
patroni s u i , q u e m ipso p a t r o n u s |in potestate babel, p r o - d e s u patrono, q u o e s t á e n su potestad, e n a u s e n c i a d e l
Dandum est, absente paire s u b v e n i e n d u m esse lilio, q u i p a d r e , s e h a do p e r m i t i r q u o sea socorrido el hijo q u e
i n potestate e s t , e l ci poenalem in factum actionem, id está e n potoslad; y lo competo c o n t r a el liberto l a acción
est q u i n q u a g i n t a a u r e o r u m , a d v e r s u s l i b e r t u m c o m penal q u e r e s u l l a del hecho; eslo es, d e c i n c u e n t a s u e l
peteré. dos.
15. Paulus libro I . Quaestiomm.—Libertus a d 15. Paulo, libro I. de las Cuestiones.—El liberto
versus p a l r o n u m d e d i l libellum, n o n dissimulalo so l i présenlo libelo c o n t r a ol patrono n o d i s i m u l a n d o q u e e r a
b e r t u m esse eius; a n , si a d d e s i d e r i u m eius r e s c r i b a t u r , s u liberto; si p o r v e n t u r a so le a d m i t e , ¿ p a r e c e r á q u e
e l i a m Edicti poena r e m i s s a esse videtur? Respondi: n o n t a m b i é n se le h a remitido l a pona del ediclo? Respondí,
p u t o a d liunc c a s u m E d i c t u m Praeloris pertinere; noque q u o o n m i s e n t i r el ediclo del P r e t o r no pertenece á eslo
cniin q u i libellum Principi vel Praesidi dat, in ius v o c a caso; n i tampoco parece q u e l l a m a á juicio á s u patrono
ro p a l r o n u m v i d e t u r . el q u o p r e s e n t a libelo al P r í n c i p e ó al P r e s i d e n t e .
16. Idem libro I I . ñesponsorum.—Ouaesilum est, 16. E l mismo, libro I I . de las Respuestas.—Se
a n lulor pupilli n o m i n e p a t r o n a m s u a m sino permissu p r e g u n t ó si el l u l o r e n n o m b r e del pupilo podia l l a m a r
Praetoris vocare possil? Respondi e u m , d e q u o q u a e r i t u r , á j u i c i o á su patrono, sin el permiso del Pretor? Respon
pupilli nomino eliam in ius vocare patronam s u a m potuis- d í , q u e a q u e l do q u i e n se p r e g u n t a , p u d o t a m b i é n e n
so sino p e r m i s s u Praeloris. n o m b r o del pupilo l l a m a r á j u i c i o á s u p a t r o n a , s i n l i
cencia del P r e t o r .
}
DIGESTO.—LIBRO 2.°—TITULO 6. • 8 1
17. Idem libro I . Sententiarum.—Eum, pro quo 1 t• E l mismo, libro I. de las Sentencias.—El que
quis apud officium cavil, exhibere cogitur. Itém qui apud al oficio da caución por otro, está obligado á exhibirlo.
acia exhibilurum se csse quem promisil, clsi oiíicio non Y do la misma manera el que prometió judicialmente
caveat, ad exhibendum lamen cogitur. presentar á olro, aunque no dé caución al oficio, sin
embargo está obligado á exhibirlo.
18. Gaius libro I . ad legem X I I . Tabularum.— 18- Gayo, libro f. sobre la ley de las Doce T a
Plerique pulaverunl, nullum de domo sua in ius vocari blas.—Los mas han juzgado que no ora justo llamar á
licere, quia domus tulissimum cuiquo refugium alque juicio á alguno estando en su casa; poique á cada uno
recoplaculum sil, eumque, qui indo in ius vocarot, vim debe servirle su casa do muy seguro refugio y acogida;
inferre videri. V que aquel que desde ella lo llama á juicio, parece que
lo hace fuerza.
19. Paulus libro I . ad Edictum.—Salisque poo- 19. Paulo, libro I . sobre el Edicto.—Es constan
nae subiré eum, si non dofendalur et lalitet, cerlum est, te que sufro bastante pena el que no se defiende y oculta,
quod mittitur adversarius in possessionem bonorum eius. porque el contrario so enlra en la pososionde sus bienes;
Sed si adilum ad se praestet, aul ex publico conspiciatur, pero si permito quo se le hable, o s e dexa ver en p ú b l i
recle in ius vocari eum Iulianus ail. co, dice Juliano que puede justamente ser llamado A
juicio.
20. Gaius libro I . ad legem X I I . Tabularum.— 20. Gayo, libro I . sobre la ley de las Doce T a
Sed etiam a vinca, el balneo, et llieatro nemo dubilal in blas.— Pero ninguno duda que os lícito llamar á juicio al
ius vocari licere. que está en la viña, baño ó teatro.
^1- Paulus libro I. ad Edictum.—Sed et si is, 21. Paulo, libro I . sobre el Edicto.—Poro aunque
qui domi est, inlerdum vocari in ius polest, lamen de do el que eslá en su casa puedo tal vez sor llamado á juicio;
mo sua nemo extrahi debet. con lodo, ninguno debo ser extrahido do ella.
22, Gaius libro I. ad legem X I I . Tabularum.— 22. Gayo, libro 1. sobre la ley de las Doce T a
Ñeque impúberes puollas, quac alieno iure subioclao e s - blas.—Tampoco es permitido llamar a juicio ¿ l a s donce
sent, i n ius vocare permissum est. llas impúberes, quo estuviesen sujetas á derecho ageno.
§ . 1. Qui in ius vocalusest, duobus casibus dimilten- § . 1. El que fue llamado á juicio, en dos casos debo
dus est: si quis eius personara defendet, el si, dum in ius sor dexado: el primero, si hay quien defienda su p e r
venitur, de re Iransactum fuerit. sona; y el segundo, si mientras viene !i ól, se hubiese
transigido sobre lo que se pedia.
• Marcianus libro I I I . Institulionum.—Com- 23. Marciano, libro I I I . de las Instituciones.—
munis liberlus, licet plurium sil, debet a Praetore petere, El liberto común, aunnuo sea do muchos, debe pedir l i
ut ei liceat vel quendam ex patronis in ius vocare, nc in cencia al Pretor p a r a llamar a juicio á. qualquiera do los
poenam incidat ex Edicto Praetoris. patronos, para no incurrir en la pona del edicto.
24. Ulpianus libro V. ad Edictum.—In e u m , qui 2 4 . ^ Vlpiano, libro V. sobre el Edicto.—El que
adversus ea fecerit, quinquaginta aureorum iudicium contraviniese a lo expresado incurre en pena de cincuen
datur; quod ncc heredi, nec in horedem, ncc ullra a n - ta sueldos, la que no pasa al heredero, ni se d a c o n
num datur. t r a el heredero, ni pasado el año.
2t). Modestinus libro I. de Poenis.—Si sine venia 2o. Modestino, libro I. de las Penas.—Si no h a
Edicti impétrala liberlus palronum in ius vocavcril, ex biendo pedido licencia, llamase el liberto á juicio á su
querela palroni vel supra diclam poenam, id est q u i n - patrono; querellándose oste, ó so lo saca la sobredicha
quaginla áureos, dat, vel a Praefeclo urbi quasi inofíi- multa de los cincuenla sueldos; ó siendo pobre, es casti
ciosus castigatur, si inopia dignoscitur laborare. gado como inoficioso por el Prefecto de la ciudad.
4. Ulpianus libro I . ad Edictum.—Si quis in ius 1- Ulpiano, libro I. sobre el Edicto.—Si alguno
^ocatus fideiussorem dederit in iudicio sistendi causa
que fue llamado á juicio, diese por fiador do presentarse
non supposilum iurisdictioni illius, ad quem vocalur
ante el Juez, a uno quo no osla sujelo a su |urisdiccion
P.ro non dalo fideiussor habetur, nisi suo privilegio SDO-
ciahter renuntiaverit. 1 se tendía poi no dado el fiador; a no sor quo especial
mente haya renunciado su privilegio.
Paulus libro I . ad Edictum.—Ex quacumque 2. Paulo, libro I. sobre el Edicto.—VA q u e p o r
L
ausa ad Praetorcm vel alios, qui iurisdictioni praesunt,
q u a l q u i e r a c a u s a fuese llamado a juicio a n l e el P r e t o r
n
8 2 DIGESTO.—LIBRO 2.*—TITULO 7 .
I n ius v o c a t i u t eant, aut satis v e l cautum dent. Sobre que l o s citados a j u i c i o d e n fianza ó caución d e
q u e comparecerán.
TIT. Y I Í . TITULO Y I I .
4. Paulas libro ÍV. ad Edictum.—Si decesserit, 4. Pauto, libro ÍV. sobre el Edicto.—Si m u
q u i fideiussorem d e d e r i t iudicio sistendi c a u s a , n o n d e - riese el q u e dio fiadord e presentarse a juicio, n o d e b e r á
bobit P r a e t o r i u b e r e e x h i b e r e e u m . Quod si i g n o r a n s m a n d a r el P r e t o r q u e se presente; p e r o si ignorándolo
iusseril exliibori, vel posl d e c r e l u m eius a n t e d i e m ex~ m a n d ó q u e s e presentase, ú después q u e dio el decrelo
hibilionis decesserit, d e n e g a n d a e r i t aclio. Si a u l e m post m u r i ó antes del d i a d e la presenlacion, s e debe d e n e g a r
d i e m exhibitionis 'ecesserit, a u t a m i s e r i t civitatem, uli— l a acción; poro si m u r i ó d e s p u e s del d i a e n q u e se d e b i a
litor a g i potest. p r e s e n t a r , ó perdió la c i u d a d , se p u e d e p e d i r utilmente.
5. Gaius libro I. ad Edictum provinciale.—Si v e *). Gayo, libro I. sobre el Edicto provincial.—Si
ro p r o condcmnato lidciusseril, u t c o n d e m n a t u s decesse a l g u n o fió á aquel c o n t r a q u i e n so pronunció la s e n t e n
rit, a u l civilalem R o m a n a m a m i s e r i t , recto n i h i l o m i n u s c i a , y este m u c r e , ó p i e r d e l a c i u d a d d e R o m a ; esto n o
c u í n lidoiussore eius a g e l u r . obstante, j u s t a m e n t e p o d r á reconvenir á su fiador.
§ . 1 . Q u i pro roi qualilato ovidentissime locuplelem, § . 1 . S e p u e d e d a r l a acción (fe i n j u r i a s c o n t r a el
vel s i d u b i l o l u r , a p p r o b a t u m fideiussoremiudicio sisten q u e no recibiere p o r fiadord e presentarse á juicio a u n á
d i c a u s a n o n acceperit, i n i u r i a r u m aclio a d v e r s u s e u m el q u e evidenlísimamento e s abonado, s e g ú n l a q u a l i d a d
csse potest; q u i a sano n o n quaelibet i n i u r i a e s l , d u c i i n del negocio, ó (si se d u d a ) q u e so ofrece á probarlo; p o r
i u s cuín, q u i satis idoneum fideiussoremdel. Sed e l ipso q u e realmente n o es p e q u e ñ a i n j u r i a llevar á juicio á el
fideiussor, q u i non sil acceplus, l a n q u a m do i n i u r i a s i b i q u e d a fiadorb a s t a n t e m e n t e abonado. Y a u n el m i s m o
facta q u e r i p o t e r i t . q u e n o fue admilido por fiador, se p o d r á q u e x a r p o r la
i n j u r i a q u e e n a l g ú n modo se le hizo.
7. Ulpianus libro XIV. ad Edictum.—Si fideius 7. Ulpiano, libro XfV. sobre el Edicto.—Si n o s e
s o r n o n n e g e l u r idonous, sed d i c a t u r h a b e r c fori p r a o - n i e g a q u e el fiador e s abonado, pero se dice q u e licne
D I G E S T O . — L i n n o 2."—TITULO 8 . 8O
15. Macer libro I. de Áppellationibus.—Sciendum 15. Macer, libro I. sobre las Apelaciones.—Se
est, possossores i m m o b i l i u m r e r u m satisdaro n o n c o m - h a d e s a b e r q u e á los poseedores do bienes raices n o s e
pclli. les precisa á q u e d e n fianzas.
§. Possessor a u l e m is accipiendus o s t , q u i i n § . í . Mas: so h a d e t e n e r p ó r poseedor a q u e l q u o
a g r o vel civilalo rom soli possidet a u l e x asse, a u l p r o posee bienes raices e n el c a m p o ó e n poblado, e n lodo ó
parlo. Sed c t q u i v e c t i g a l e m , id est e m p h y l o u l i c u m e n p a r t e . T a m b i é n se entiende ser poseedor el q u e p o
a g r u m possidet, possessor inlelligilur. Item q u i solam see la heredad tributaria; eslo es, cnliléulica. T a m b i é n
p r o p r i e t a l e m babel, possessor intelligendus est. E u m s e e n t i e n d e poseedor el q u e tiene sola la propiedad. P e r o
v e r o , q u i l a n l u m u s u m f r u c t u m b a b e l , possessorcm n o n aquel q u e solo tiene el u s u f r u c t o , dice l'lpiano q u e 110
esse Ulpianus s c r i p s i t . es poseedor.
§ . 2. C r e d i t o r , (|ui p i g n u s accepil, possessor n o n g . ü2. E l acreedor q u e recibe e n p r e n d a , 110 es p o
est, laméis i possessionem liabeat a u l sibi tradilam, a u t seedor, a u n q u e t e n g a la posesion, ó d a d a á él, ó c o n c e
precario debitori concessam. d i d a al d e u d o r e n precario.
£ . 3 . Si f u n d u s in d o t e m d a l u s sil, tara u x o r , q u a m § . 3 . Si la h e r e d a d so dió e n d o t e , así la m u g e r ,
niarilus p r o p l e r possessionem cius l'undi possossores i n - c o m o el m a r i d o se entiende q u e son poseedores d e ella.
telligunlur.
§ . 4. Diversa causa e s t e i u s , q u i l'undi pelilionem § . i . E s d i v e r s a l a c a u s a d e aquel á q u i e n pertenece
porsonalem b a b e l . l a petición personal d e la h e r e d a d .
D I G E S T O . —LIBRO 2 . # — T I T U L O 9 . 8 7
16. Paulus libro VI. ad Edictum.—Qui i u r a t o 1 6 Paulo, libro VI. sobre el Edicto.—El q u e
promissit iudicio sisli, n o n v i d e t u r peierasse, s i e x c o n - prometió con j u r a m e n t o presentarse á j u i c i o , no p a r e c e
cessa c a u s a hoc d e s e r u e r i t . q u e j u r ó e n falso, si p o r c a u s a j u s t a n o so p r e s e n t ó .
Paulus libro VI. ad Ediclum.—Si actoris s c r - 2. Paulo, libro \ I . sobre el Edicto.—Si el siervo
DIGESTO.—LIBRO 2.*—TITULO 1 1 . 8 9
vus d o m i n o sciente ct, q u u m possit, n o n p r o h i b e n t e , dolo del a c l o r hiciese con dolo q u e n o m e presente a j u i c i o , y
fecerit, q u o m i n u s in iudicio s i s t a m , Olilius d a n d a m m i el s e ñ o r sabiéndolo y pudiéndolo i m p e d i r , no lo impidie
hi exceptionem a d v e r s u s d o m i n u m a i t , no ex dolo s e r v i se; dice Olilio q u e s é m e h a d e d a r excepción c o n t r a el
dominus l u c r e t u r ; si vero sine volúntale d o m i n i s e r v u s señor, p a r a q u e no reciba interés del dolo del siervo;
hoc fecerit, S a b i n u s noxale i u d i c i u m d a n d u m a i t , n e c pero si lo hiciese sin la voluntad del señor, dice S a b i n o
faclum servi d o m i n o obesso debero, nisi h a c t e n u s , u l q u e so h a d e d a r el j u i c i o noxal; y q u o el hecho d e l
ipso c a r e a t , q u a n d o ipse nihil d e l i q u i t . siervo no d e b e p e r j u d i c a r al s e ñ o r m a s q u e e n c a r e c e r d o
él, q u a n d o el s e ñ o r no tuvo c u l p a .
3. fulianus libro II. Diyeslorum.—Ex hoc E d i c t o 3 . Juliano, libro II. del Digesto.—Por esto edicto
adversus e u m , q u i d o l o fecit, q u o m i n u s q u i s in i u d i c i u m competo acción, q u e resulla del hecho c o n t r a e l q u e c o n
yocalus sistat, in f a c l u m actio c o m p e t i t , q u a n t i actoris dolo hizo q u e el llamado á juicio n o se presentase, pol
interfuit e u m sisli. Jn q u o iudicio d e d u c i t u r , si q u i d a m i - lo q u e al a c t o r lo j m p o r t a q u e se presente; e n c u y o j u i c i o
serit actor o b e a m r o m , veluti si r e u s t e m p o r e d o m i n i u m s e descuenta, si perdió el a c l o r a l g u n a cosa p o r osla c a u
rei i n t e r i m sibi a c q u i r a t , a u t actione I i b e r a t u s f u e r i t . sa, como si el reo e n esto intermedio a d q u i e r a p o r el
l i i m p o el dominio d e la cosa, ó s e e x i m a d e la acción.
§ . 1 . Plañe si is, q u i dolo f e c e r i t , q u o m i n u s i n § . 1 . A la v e r d a d , si aquel q u o hizo con dolo q u e e l
iudicio s i s t a t u r , solvendo n o n fuerit, a e q u u i n e r i t a d v e r reo n o so presen lase en juicio, n o tuviese con q u é p a g a r ,
sus i p s u m r e u m restitutoriam actionem compelero, n e s e r á j u s t o q u e c o n t r a el m i s m o reo le c o m p e l a la acción
p r o p l e r d o l u m a l i e n u m r e u s l u c r u m facial, e l a c t o r d a m n o reslilutoria, no s e a q u e p o r el dolo a g e n o el reo n o a u
afficialur. mento s u patrimonio, y el a c l o r q u e d e p e r j u d i c a d o .
§ . 2 . Si e t slipulalor dolo Titii, e l promissor dolo § . 2. Si fueron impedidos d e presentarse e n j u i c i o
Maevii i m p e d i t u s fuerit, q u o m i n u s in iudicio s i s t a t u r , el eslipulador p o r dolo d e Tieio, y el p r o m i s o r p o r d o l o
uterquo a d v e r s u s e u m , c u i u s dolo i m p e d i t u s fuerit, d e Mevio, u n o y otro litigará con l a acción q u e r e s u l t a
actiono i n faclum e x p e r i e t u r . del hecho c o n l r a aquel q u e lo impidió con dolo.
§ . 3 . Si e t slipulalor dolo promissoris , e t p r o m i s s o r § . 3 . Si el eslipulador p o r dolo del promisor, y el
dolo slipulatoris i m p e d i t u s f u e r i t , q u o m i n u s a d i u d i p r o m i s o r p o r dolo del eslipulador, fuesen impedidos p r e
c i u m veniret, n e u t r i e o r u m P r a e t o r s u c c u r r e r e d e b e b i l s e n t a r s e á j u i c i o , á n i n g u n o d e ellos d e b e r á favorecer ol
a b u l r a q u e p a r l e dolo c o m p e n s a n d o . P r e t o r , c o m p e n s á n d o s e el dolo m u t u a m e n t e .
§ . 4. Si a íideiussore q u i n q u a g i n l a stipulalus fuero, § . 4. Si estipulé c i n c u e n t a con el fiador, s i n o so
•si in i u d i c i u m reus non venerit, pelilurus a r e o c e n t u m , presentase á j u i c i o el reo, habiéndole d e p e d i r á osle
e t dolo m a l o Sempronii f a c l u m f u e r i t , n e in i u d i c i u m ciento, y sucediere q u e p o r dolo m a l o d e S e m p r o n i o n o
reus venial, c e n l u m a Sempronio c o n s e q u a r ; lanli e n i m se presente e n juicio el reo; conseguiré d e S e m p r o n i o
mea interfuisse v i d e t u r , q u i a , si venissel in i u d i c i u m , ciento, q u e es ía cantidad q u e r e a l m e n t e p a r e c e q u e m o
actio m i h i c e n t u m a d v e r s u s r e u m , vel a d v e r s u s h e r e d e m importó; p o r q u e s i h u b i e r a venido á j u i c i o , l a acción
cius compelebat, licel íideiussor m i n o r e m s u m m a m m i h i c o n t r a el reo, ó c o n t r a s u h e r e d e r o , m e compolia p o r
promiserit. ciento, a u n q u e el fiador m e prometiese m e n o r s u m a .
12
9 0 DIGESTO.—LIMO 2."—TITULO 1 1 .
Dixeril aliquis, q u o orgo h a e c exceplio damnato? Sed r o - capital aquel q u e es condonado á m u e r t e ó destierro:
spondebitur, fideiussoribuseius esso n e c e s s a r i a m , a u l s i d i r á a l g u n o q u e á q u é fin se concede esta excepción al
lorie ¡n ex i1i u m s a l v a civitate a b i i t , u b i dcfensori e i u s sentenciado; pero se lo r e s p o n d e r á q u e es necesaria p a r a
exccptio isla p r o d e r i t . s u s fiadores, ó s i acaso fue desterrado sin p e r d e r l a ciu
d a d , d o n d e á s u defensor a p r o v e c h a r á esta excepción.
§ . 1 . 111 ud s c i e n d u m e s t , e u m , q u i i d c i r c o n o n stetit, § . 1 . H a d e tenerse entendido, quo el q u e n o se p r e
quia capitis r e u s faclus esl, in e a c a u s a e s s e , u t e x c c - sentó p o r h a b e r sido hecho reo do p e n a capital, e s l á e n
plione uli non possil; d a m n a t o c n i m d a l u r . Plano si v i n - t a l estado, q u e no puede u s a r do excepción, y al s e n t e n
culis, vel cuslodia militari impedilus ideo n o n s l e l i t , i n ciado s e lo concede. Pero si el motivo do no haberse p r e
ea orit c a u s a , u l exccplionc u l a l u r . sentado fue p o r e s t a r e n prisión, ó con g u a r d a m i l i t a r ,
e s t a r á e n estado q u e p u e d a u s a r d o excepción.
§ . 2. Praetoroa si lunero quis domestico i m p e d i t u s § . 2. Demás d e esto, al q u o n o so presentó p o r e s -
non venit, d e b e l ei exceplio d a r i . l a r precisado á asistir al e n t i e r r o do a l g ú n doméstico
suyo, debo dárselo la excepción.
§ . 3 . I l e m s i quis in sorvitulc h o s l i u m fuerit, a c p e r '§. 3 . Si a l g u n o estuviese e n la esclavitud d e los ene
'ioc in i u d i c i u m n o n slelit, d e b e t exccplionc a d i u v a r i . migos, y p o r esto n o s e presentó a j u i c i o , d e b e t a m b i é n
gozar d e excepción.
§ . 4. Q u a e s i t u m esl, a n possil conveniri, no u l l a § . 4 . So preguntó, si puedo sor reconvenido el q u o
exceplio in promissione d e s e r t a iudicio sistendi c a u s a prometió n o u s a r d e excepción a l g u n a , si no c u m p l i e s e l a
facta obiieiatur? e t ail Alilicinus, conventionem i s t a m p r o m e s a do presentarse á juicio? Y dice Atilicino q u o
non valere. Sed e t ego pulo convenlionem i s t a m i t a v a osla convención no vale; pero yo j u z g o q u e s e r á v á l i d a
lore, si specialiter c a u s a e exceptionum oxprossao sint, osla convención, si p a r t i c u l a r m e n t e s e e x p r e s a r o n l a s
q u i b u s a promissore sponte r e n u n c i a t u m e s t . c a u s a s d e las excepciones q u e el p r o m i s o r renunció vo
luntariamente.
§ . I). I t e m q u a e r i l u r , si q u i s , q u u m iudicio sistendi § . 5 . T a m b i é n so p r e g u n t a , si a l g u n o dió fianzas
c a u s a satisdare non d e b e r e t , salisdalo promiscrit, a n f l d e presentarse e n j u i c i o , n o debiendo d a r l a s , ¿acaso s e
deiussoribus e i u s exceplio d e t u r ? Pulo interesse, u t r u m les d a r á á sus fiadores esta excepción? Juzgo q u o i m p o r
per e r r o r e m salisdalo p r o m i s s u m e s t , a n c x conventiono; t a s a b e r si p o r e r r o r so prometió d a r fianzas,ó si fue p o r
si per e r r o r e m , d a n d a m íideiussoribus exceptionom, si e x convenio. Si p o r e r r o r , so h a do d a r la excepción á los
conventiono, m i n i m e d a n d a m . Nain e l I u l i a n u s s c r i b i t , fiadores; si p o r convenio, d e n i n g u n a m a n e r a so les d e b o
si iudicio sistendi c a u s a pluris, q u a m s t a t u t u m est, por d a r . P o r q u e t a m b i é n escribo J u l i a n o , q u e si p o r c a u s a
i g n o r a n l i a m promissum fuerit, exceptionom d a r i d e b o r e ; d e prosensarsc á j u i c i o , s e prometió p o r i g n o r a n c i a m a s
si a u t o m e x conventiono t a n l a e s u m m a e promissio facía d e lo q u o e s t á establecido, s e debo d a r excepción. P e r o
sil, exceptionom paeli convenli replicaliono i n f i r m a n d a m si p o r convenio so prometió tan g r a n d e cantidad, d i c e
Iulianus a i t . J u l i a n o , (jue la excepción lia do s e r refutada con l a r é
plica del pació convencional.
6. Guius libro I. ad Legem X I I . Tabularían.—Si 6• Gayo, libro / . sobre la ley de las Doce Tablas.—
is, q u i fideiussorem d e d i t , ideo non steterit, q u o d l l o i p u - Si aquel q u e dió fiador, n o se presentase, p o r q u e s e a u
blicae c a u s a abfuit, i n i q u u m e s l , fideiussorem ob a l i u m sentó p o r c a u s a d e la República, no es j u s t o q u e el fiador
necessitalc sislendi o b l i g a l u m esse , q u u m ipsi l i b e r u m q u e d e obligado á presentarse p o r el r e o , oslando el m i s
osscl n o n sistere. m o reo excusado do p r e s e n t a r s e .
7 . Paulus libro L X I X . ad Ediclum.—Si q u i s s c r - 7. Paulo, libro LXIX. sobre el Edicto.—Si a l g u
v u m in iudicio sisli promiscrit, vel a l i u m , q u i in a l i e n a n o prometió p r e s e n t a r e n juicio á s u siervo, ó á o l r o q u o
poleslale est, iisdem oxceptionibus u t i t u r , q u i b u s , s i eslá e n a g e n a potestad, u s a do las m i s m a s excepciones,
p r o libero vel patrefamilias fideiussit; p r a e l e r q u a m s i d e q u o u s a r i a si h u b i e r a prometido p o r h o m b r e l i b r e ó
Heipublicae c a u s a abesso d i c e r c l u r s e r v u s , n a m s e r v u s p a d r e d e familias, e x c e p t u a n d o s i so d i x e s e q u o el s i e r v o
Reipublicao c a u s a abesse non polest. P r a c t e r h a n c a u t o m e s t a b a ausento p o r c a u s a d e l a República; p o r q u e el
O
92 DIGESTÍ).—LIBRO 2 —TITULO 1 1 .
oxcoplionem cclcrac, quia communcs sunt, lam in libero siervo no puede ausentarse por causa do la República. Y
homiue, quam in servo locum habent. fuera de esta excepción tienen lugar las domas; p o r
que son comunes, tanto en el hombro libre, como en el
siervo.
10. Paulus libro I. ad Plautium.—Si eum iudicio 10. Paulo, libro / . sobre Plaucio.—Si prometiere
sisli promisero, qui iam tempore liberalus esso diceba- presentar en juicio á uno quo decia que ya se habia li
t u r , quia iam aclione forte non lenebatur, aclio in mo brado por el tiempo, porque acaso ya no estaba obligado
danda est, ul vol exhibeam eum, vel defondam, u t veri- por aquella acción; so ha de dar la acción contra mí, ó
tas inquiratur. para que lo presente, ó lo defienda, y so averigüe la
verdad.
§ . 1. Homo sisli promissus ante diein dolo promis- § . 1. Si el hombre que se prometió presentar, p o -
aoris periit; corlo iuro ulimur, non anle poenam peli reció por dolo del promisor antes del dia señalado, está
posse, quam dios venerit; tola enim slipulalio in diem recibido en práctica, que no se pueda pedir la pena a n
collata vidolur. tes que llegue el dia. En verdad, toda la estipulación pa
rece quo está suspendida hasla el dia señalado.
§ . 2. Qui iniuriarum aclurus esl, slipulaluseratanlo § . 2. El que habia de demandar sobre injurias, e s t i
lilem conleslalam, ul adversarius suus iudicio sistat, puló anlesde la lilis-contestación, quo su contrario so pre
commissa slipulalione morluus esl; non compelere licre- sentaría en juicio; despues de pasado el tiempo en que se
di eius ex slipulatu actionem placuit, (juia lales slipula- debia presentar murió: se determinó que su heredero no
liones propter rom ipsam darenlur. iniuriarum autem puedo pedir en virtud d e lo estipulado; porque estas es
aclio horedi non compelil; quamvis enim liaec slipulalio tipulaciones se darian por la misma causa. La acción de
iudidio sislondi causa facía ad heredem transeat, tamen injurias no compelo al heredero; y aunque esta estipula
in hac causa danda non esl; nam el defunclus si vel leí ción de presentarse en juicio paso al heredero, con todo,
omissa iniuriarum actione ex slipulatu agere, non p e r - no so h a de d a r en esta causa; porque aunque el difunto
milteretur ei. Idem dicendum esse, el si is, cum quo in dexando la acción do injurias, quisiese usar de la que
iuriarum agere volobam, slipulationo lali commissa d e - resulla por lo estipulado, no se le permiliria. También se
cesserit; nam non compolil mihi adversus heredem eius ha de decir lo mismo, aunque aquel con quien quería
ex slipulatu aclio. El hoc lulianus scribil; secundum litigar con la acción de injurias muriese despues de h a
quod elsi íideiussores dati orant, minime dabilur in eos berse incurrido en la pena estipulada; porque la acción
aclio inorluo roo. Idem Pomponius, si non post longum que resulta do la estipulación, no me compete contra el
tempus decesserit, quia si ad iudicium venjsset, lilem heredero de él, y así lo escribe Juliano: según esto, a u n
cum eo conloslari actor j)otuisset. que se habían dado fiadores, muerto el reo, do modo a l
guno se dará contra ellos acción. Lo mismo escribe P o m -
ponio, si no muriese despues do mucho tiempo; porque
si hubiera venido al juicio, el aclor hubiera podido con
testar el pleylo con él.
11. Ulpianus libro XLVII. ad Sabinum.—Si quis 11. Ulpiano, libro X L V I I . sobre Sabino.—Si
quendam in iudicio sisli promiserit, in oadem causa oum alguno prometió presentar á o t r o enjuicio, debe presen
debel sislere. In oadem autem causa sislere hoc est, ila tarlo en el mismo oslado. Prescnlar en el mismo estado
sistere, utaclori perseculio loco doleriori non sil, q u a m - es presentarlo de modo que no so haga de peor condicion
vis exaclio rci possit esse difficilior. Licel enim difíicilior el derecho del aclor, aunque la exacción de la cosa pueda
exaclio sil, tamen dicendum esl, vidcri in oadem causa ser mas difícil; porque aunque sea mas difícil la exacción.
oum stolisso; nam elsi novuin aes alienum conlraxisset esto no obstante, se ha de decir que permanece en el mis
vol pecuniam perdidissel, vidolur lamen in eadem causa mo estado; poique aunque hubiese conlrahido otras d e u
slclisse. Ergo ct qui alii iudicalus sislitur, in eadem das, ó hubiese perdido el dinero, con lodo eso parece que
causa slaro videtur. permanece en el mismo estado. Luego también el que se
presenta á otro despues de condenado, parece que per
manece en el mismo estado.
I
DIGESTO.—LIBRO 2."—TITULO 1 2 . 0 3
12. Paulus libro X I . ad Sabinum.—Oui aulcm 12. Paulo, libro X I . sobre Sabino.—Mas el q u e
' ovo privilegio ulitur, non vidotur in eadcm causa sisli. u s a d e nuevo privilegio, n o p a r e c e se p r e s e n t a e n el
m i s m o oslado.
§• 1. Illud tenendum est, quod aestimationém cius, § . 1 . P o r lo q u e h a c e á l a estimación d e aquello q u o
quod inlersit agentis, ad illud tempus referendum est, i m p o r t e á la p a r l e del a c t o r , se debe o b s e r v a r q u e es m e
quo sisti debuit, non ad id, quo agitur, quamvis dosierit n e s t e r a t e n d e r á aquel tiempo, en q u e debió p r e s e n t a r s e ,
cius interesse. y n o á aquel e n q u e se pide, a u n q u e h a y a d e x a d o d e
importarle.
Ao . lulianus libro LV. Digestorum.—Quoties s c r - 13. Juliano, libro LV. del Digesto.—Siempre q u e
vus iudicio sistendi causa ut ipse liligaturus vel ab alio u n siervo promete por c a u s a d e presentarse á juicio, co
stipulatur, vel ipse promillit, nec commillitur slipulalio, mo si él mismo h u b i e r a d e litigar, ó e s t i p u l a p o r otro,
nec fideiussores tenenlur, quia servusconveniri, vel con ni es válida la estipulación, ni los fiadores q u e d a n o b l i
venire non polest. gados; p o r q u e el siervo n o p u e d e s e r reconvenido, ni re
convenir.
14. Neratius libro I I . Membranarum.—Si procu- 14. Neracio, libro I!. de sus Pergaminos.—Si el
«ator ita stipulatus e s t , ut sislal duntaxat cum , quem P r o c u r a d o r estipuló así: q u e solamente h a do p r e s e n t a r á
stipularetur, non eliam poenam, si status non esset, aquel á q u i e n estipulase, y n o estipulase t a m b i é n p e n a ,
stipularetur, propemodum nullius momenli est ea slipu si n o se presentase, d e n a d a s i r v e semejante estipulación;
lalio, quia procuraloris, quod ad ipsius ulilitalom perti- p o r q u e p o r lo q u o toca á la utilidad del p r o c u r a d o r , n a
net, nihil inlerest sisli. Sed quum alionum negotium in d a le i m p o r t a q u e él se presente. P e r o qunrnlo t r a t a n e
slipulando egeril, potesl defendi non procuraloris, sed gocio ageno e n la estipulación, so p u e d o defender; y o n
cius, cuius negotium gesserit, utilitatem in ea re spectan- este caso s e h a d e m i r a r l a u t i l i d a d , n o del p r o c u r a d o r ,
dam esse; ut quantum domini lilis inlerfuil sisli, tanlum sino l a d e aquel d e c u y o negocio fue gestor, p a r a q u o
ex ea stipulatione non slalo reo procuratori debeatur. q u a n l o i m p o r t ó al d u e ñ o del pleyto q u e s e presentase,
Eadem et forlius adhuc dici possunt, si procuralor ita lanío se d e b a p o r a q u e l l a estipulación al p r o c u r a d o r n o
stipulatus esset: quanli c a r e s erit, u t lianc conceptionem presentándose el reo. Lo mismo, y a u n con m a s razón s e
yorborum non ad ipsius, sed ad domini ulililalem relatam p u e d e decir, si el p r o c u r a d o r h u b i e s e estipulado e n e s t a
interpretemur. forma: quanlo valga aquella cosa, p a r a q u e la inteligencia
d e eslas p a l a b r a s se a p l i q u e , no á él m i s m o , sino á la u t i
lidad referida del s e ñ o r .
I»). Papinianus libro I I . Quacstionum.—Si tutor 15. Papiniano, libro II. de las Cuestiones.—Si el
iudicio sisti promiserit, ot slipulationi non obtemperave- l u t o r prometiese presentarse e n j u i c i o , y no c u m p l i e s e
rit, el inlerea pupillus adolcverit, aul rnorlem obioril, lo estipulado, y en osle i n t e r m e d i o el pupilo s e hiciese
aut eliam abslentus sil horedilate, denegabitur ex stipu- p ú b e r o ó m u r i e s e , ó so abstuviese d e l a h e r e n c i a , n o s e
latu aclio; nam el ipsius rci, quae petebalur, si tutor d a r á acción p o r lo estipulado; p o r q u e si el t u t o r fuese
iudicalus fuei'il,eteorum quid accidont, non esse dandam condenado, y sucediese a l g u n a cosa do las e x p r e s a d a s ,
in eum actioncm iudicali probatura est. está recibido q u e n o se lia d o d a r c o n t r a él l a acción d e
cosa j u z g a d a , ni a u n p o r la m i s m a cosa q u e so p e d i a .
1 • Ulpianus libro IV. de ómnibus Tribunalibus.— 1. Ulpiano, libro ¡V. sobre todos los Tribuna
Ne q u i s m e s s i u m v i n d e m i a r u n q u e t e m p o r e a d v e r s a r i u m les.—En la oracion del E m p e r a d o r Marco se d e c l a r a q u e
cogat a d i u d i c i u m venire, oratione Di vi Marci e x p r i m i t u r , n i n g u n o precise á s u contrario á v e n i r á j u i c i o e n t i e m
q u i a oecupali c i r c a r e m rusticara in f o r u m coinpellendi p o d e recolección d e las mieses, ni d e v e n d i m i a s ; p o r q u e
non s u n t . los q u e están ocupados en los trabajos del c a m p o , n o d e
ben s e r precisados á presentarse e n juicio.
§ . 1. Sed si P r a e t o r a u l p e r ignoran tiara, vel s o c o r - § . 1 . P e r o si el Pretor, ó p o r i g n o r a n c i a ó desprecio
d i a m evocare eos perseveraverit, hique sponte v c n c r i n t , perseverase e n llamarlos, y estos v o l u n t a r i a m e n t e v i n i e
siejuidem s e n t e n t i a m dixerit praesenlibus illis e l sponte sen, y al fin sentenciase estando presentes, y c o n s i n t i é n
litigantibus, senlentia valebil, lametsi non recte feceril, dolo las parles, v a l d r á l a sentencia, a u n q u e no h a b r á
qui eos evocaveril. Sin vero, q u u m abesse p e r s e v e r a v e - o b r a d o bien e n citarlos. P e r o si n o habiendo comparecido
i'int, sentenliain proluleril e t i a m a b s e n t i b u s illis, c o n s e - las partes, no obstante s u a u s e n c i a sentenciase, s e r á c o n
quens e r i t d i c e r e , sentenliain nullius esse m o m e n l i ; siguiente q u e d i g a m o s q u e es n u l a esta sentencia; p o r
ñeque e n i m Praetoris factura i u r i d e r o g a r e oportet. E l q u e en n i n g ú n m o d o conviene q u e el hecho del P r e t o r d e
citra appcllalionera i g i l u r senlenlia i n í i r m a b i t u r . rogue el derecho; y por esto s e r á n u l a la sentencia s i n
necesidad d o apelación.
§ . 2 . Sed e x c i p i u n t u r certae causae, e x q u i b u s cogi § . 2 . P e r o se exceptúan ciertas c a u s a s , p o r las q u e
poterimus e t p e r id l e m p o r i s , q u u r a messes v i n d e m i a e - podremos s e r obligados á comparecer a n t e los P r e t o r e s ,
(
iue s u n t , a d Praclores v e n i r e , scilicet si r e s t e m p o r e p e - a u n p o r este tiempo d e la recolección d e mieses y v o n d i -
94 DIGESTO.—LIBRO 2.°—TITULO 1 2 .
r i t u r a sil, hoc ost, si dilatio a c t i o n e m sil p e r e m t u r a . S a n o mias: v. g . si l a cosa puedo p e r e c e r p o r el tiempo, esto e s ,
(|uolics ros u r g e t , cogendi q u i d o m s u m u s a d P r a e t o r e m si la acción lia do p e r e c e r con l a dilación. P o r q u e s i e m
v e n i r e , v e r u m a d h o c l a n l u n i cogi a e q u u m esl, ul lis p r e q u e u r g e el negocio podemos sor precisados á c o m
conloslelur; e l i t a ipsis v e r b i s oralionis e x p r i m i l u r . ü o - parecer a n t e el P r e t o r ; pero es j u s t o q u e se nos o b l i g u e
niquo allerutro recusanlo posl lilem conloslalain liligare, solamente á esto, á contestar la d e m a n d a ; y así so e x p r e
dilalionom oratio conccssil. s a p o r las mismas p a l a b r a s d e l a oracion: finalmente s i
después d e la con testación, a l g u n a do las partes n o q u i -
sieso litigar, la oracion concedo dilación.
12. Calistrcitus libro I . Edicti Monitorii. — F e - 12. Cahslrato, libro I . del Edicto instructor.—
niinae remotao v i d e n t u r a b officio a r g e n t a r i i , q u u m c a L a s m u g e r e s p a r e c e q u o n o pueden e x c r c e r ol oficio d o
opera virilis s i t . c a m b i a n t e s , p o r q u e os oficio propio d e h o m b r e s .
13. Ulpiams libro IV. ad Edictum.—Ilaec actio 13. Ulpiano, libro I V . sobre el Edicto.—Esta
noque post a n n u m , n o q u e in h o r e d e m , nisi e x s u o facto acción no s e d a r á d e s p u c s del a ñ o , ni c o n t r a ol h e r e d e
dabitur; heredi aulem dabitur. r o , sino p o r s u m i s m o hecho, m a s so d a r á a l h e r e d e r o .
TIT. X I V . TITULO X I V .
D e Pactis. D e l o s Pactos.
r u m . Dolus m a l u s fil callidilalo e l fallacia, e l u l a i l P o - d e r el pacto hecho con dolo malo. E l dolo m a l o so cometo
clius, dolo malo p a c t u m fit, quolies c i r c u m s c r i b e n d i a l - con a s t u c i a y falacia; y como dice Pedio, se hacc el p a c
l e r i u s c a u s a aliud a g i t u r , e l aliud a g í s i m u l a l u r . to con dolo malo s i e m p r e q u o so liaco u n a cosa, y so
finge hacerse o l r a con á n i m o d o e n g a ñ a r á olro.
§ . 1 0 . Sed si f r a u d a n d i c a u s a p a c l u m f a c l u m d i c a - § . 1 0 . P e r o si so dice q u e el pacto so h a hecho c o n
t u r , nihil P r a e t o r adiieit. Sed eleganler Labeo a i l , h o c el lin do e n g a ñ a r , n a d a a ñ a d e el Pretor; pero dice e l e
a u t i n i q u u m csse, a u l s u p e r v a c u u m ; i n i q u u m , si q u o d s e - g a n t e m e n t e L a b e o n , q u e eslo, ó os i n i q u o ó es superfluo:
m c l remisil c r e d i l o r debitori suo b o n a íide, i t e r u m h o c iniquo si el acreedor inlonla despucs d e s t r u i r lo q u e u n a
c o n e t u r d e s t r u e r e ; s u p e r v a c u u m , si deceplus hoc í'ecorit; vez perdonó á s u d e u d o r con b u e n a fe; y os supcrlluo s i
i n e s l c n i m dolo e l f r a u s . lo hiciese engañado, p o r q u e el fraudo so contiene e n
el dolo.
§ . 1 1 . Sive a u l e m a b inilio dolo m a l o p a c l u m f a § . 1 1 . Mas si dosde el principio se hizo el pacto c o n
c l u m esl, sive posl p a c l u m dolo m a l o aliqüid f a c l u m e s t , dolo malo, ó si despues del pació se hizo a l g u n a cosa c o n
noccbil exceplio p r o p l e r h a c c v e r b a Edicti: ñ e q u e íiat. dolo malo, d a ñ a r á l a excepción p o r estas p a l a b r a s d e l
E d i c l o , ni se haya.
§ . 1 2 . Q u o d foro novissiina parlo p a c t o r u m i l a s o - § . 1 2 . L o q u e o r d i n a r i a m e n t e suele ponerse e n l a ú l
lel inserí: rogavil T i l i u s , spopondit Maevius, h a e c v e r t i m a parto do los paclos e n esta forma: Preguntó Ticio,
b a n o n l a n t u m pactionis loco a c c i p i u n l u r , sed e t i a m y prometió Mevio, n o solamente so reciben estas p a l a b r a s
stipulationis; ideoque e x s l i p u l a l u n a s c i l u r aclio, nisi e n l u g a r do pacto, sino también p o r estipulación; y p o r
c o n l r a r i u m specialiter a p p r o b e t u r , q u o d non a n i m o s l i - eslo n a c e la acción d e l a estipulación: á n o s e r q u o e s
p u l a n t i u m hoc f a c l u m esl, sed t a n t u m paciscentium. pecialmente s e p r u e b o lo contrario, eslo es, q u e n o s e
hizo con á n i m o do estipular, sino solo d e p a c t a r .
§ . 1 3 . S i paciscar, n e i u d i c a l i , vcl i n c e n s a r u m a o - § . 1 8 . Si pactó do no p e d i r p o r l a acción d e cosa
d i u m a g a l u r , hoc p a c t u m valct. j u z g a d a , ó d e incendio do casas, es válido osle pacto.
§ . 1 4 . S i paciscar, no operis n o v i nuntialionen e x - § . 1 4 . Si p a c t a r e n o i n t e n t a r l a denunciación d e
s e q u a r , q u i d a m p u t a n l n o n v a l e r e pactionem, q u a s i i n n u e v a o b r a , j u z g a n algunos q u e n o vale el pacto, p o r q u e
e a r e Praeloris i m p e r i u m v e r s e t u r ; Labeo a u l e m d i s t i n - e n esto i n t e r v i e n e el i m p e r i o del P r e t o r . Mas Labeon haco
g u i t , u l , si e x r e familiari operis novi nuntialio sit facía, osla distinción: si la d e n u n c i a se hiciese sobre cosa p a r
licoat pacisci, si d e re publica, non liceal, q u a e distinctio t i c u l a r , e s lícilo p a c t a r ; p e r o si fuese sobro cosa p ú b l i c a ,
v e r a esl. E l i n c e t e r i s i g i l u r ó m n i b u s a d E d i c l u m P r a e - n o es lícilo el pacto; c u y a distinción es v e r d a d e r a . Y e n
toris perlinenlibus, q u a e non a d p u b l i c a m laosionom, sed todas las domas cosas q u e pertenecen al ediclo del P r e
a d r c m familiarem respiciunt, pacisci liccl; n a m e t d o tor, q u o n o so p e r j u d i c a á la c a u s a pública, sino al Í n t e
f u r t o pacisci lox permillil. r e s p a r t i c u l a r , es lícito p a c t a r , p o r q u e también p e r m i t e
l a ley p a c t a r sobro el h u r l o .
§ . 1 5 . Sed c t si q u i s paciscatur, no deposili a g a t , § . 1 5 . P e r o si a l g u n o p a c t a q u o n o s e p i d a p o r l a
s e c u n d u m P o m p o n i u m valel paclum. Ilem si q u i s paclus acción del depósito, s e g ú n Pomponio es válido el pacto.
sit, u l ox c a u s a deposili o m n e p e r i c u l u m praestet, P o m - T a m b i é n s i a l g u n o pactó obligarse á todo el peligro e n
ponius a i l pactionen valoro, n e c q u a s i c o n t r a i u r i s for- el depósito, dice Pomponio q u o vale este pacto; y q u e s o
m a m factam n o n esse s e r v a n d a m . d e b e o b s e r v a r , a u n q u e sea c o n t r a la f o r m a del d e r e c h o .
§ . 1 6 . E t generaliler, quolies p a c t u m a iuro c o m - § . 1 6 . Y g e n e r a l m e n t e todas las veces q u o el pacto
m u n i r e m o t u m esl, s e r v a r i hoc n o n oporlet; nec logari, es contrario al derecho c o m ú n , n o conviene q u e s e g u a r
n e c i u s i u r a n d u m d e hoc a d a c t u m , n e q u i s a g a t , s e r v a n - do, ñ i q u e so logue, n i el j u r a m e n t o h e c h o sobro e s t o ,
d u m Marcellus libro secundo D i g e s t o r u m scribit. E t s i p a r a q u o n i n g u n o p i d a , escribo Marcelo e n el libro s e
stipulalio sit interposita d e his, p r o q u i b u s pacisci n o n g u n d o dol Digeslo, q u e s e h a d e observar; y si so h u b i e
liccl, s o r v a n d a n o n esl, sed omnimodo r e s c i n d e n d a . se estipulado sobro aquellas cosas, p o r las q u a l e s n o s o
p u e d e p a c t a r , n o so h a d e o b s e r v a r , sino q u o se h a d o
abolir absolutamente.
§ . 1 7 . Si a n t e a d i t a m hereditatem paciscatur q u i s § . 1 7 . Si antes d e a d i r l a h e r e n c i a p a c t a a l g u n o
cuín creditoribus, u l minus solvatur, pactum v a l i l u - con los acreedores q u o s e p a g u e m e n o s , es válido e l
r u m est. pacto.
§ . 1 8 . Sed si s e r v u s sil, q u i paciscilur, p r i u s q u a m § . 1 8 . Mas si fuese siervo el q u e p a c t a a n t e s q u o
libertatem e t hereditatem adipiscalur, q u i a s u b c o n d i t i o n e alcance l a libertad y l a herencia, p o r q u e h a b i a sido i n s
h e r e s scriplus fuerat, n o n p r o f u t u r u m p a c l u m Y i n d i u s tituido heredero b a x o do condicion, escribe Yindio, q u o
scribit; Marcellus a u l e m libro octavo décimo D i g e s t o r u m n o lo h a d e a p r o v e c h a r el pacto. Pero Marcelo e n el l i
e t s u u m heredera, e t s e r v u m necessarium p u r o scriptos b r o 1 8 del Digesto, j u z g a q u o o l heredero s u y o , y el s i e r
paciscentos, p r i u s q u a r a so immisceant, p u l a l roete p a c i v o necesario instituidos p u r a m e n t e , si p a c t a n a n t e s d e
sci; q u o d v e r u m esl. Idem e l in extranco heredo; q u i s i mezclarse e n l a herencia, p a c í a n rectamente, l o q u o n o
m a n d a t u c r c d i t o r u m adierit, e l i a m m a n d a l i p u l a l eura admito d u d a . Lo mismo so dico del heredero e x t r a ñ o , a l
b a b e r o aclionem. Sed si q u i s , u t s u p r a r e t u l i m u s , in s o r - cjuo si adió l a h e r e n c i a p o r m a n d a t o d o los a c r e e d o r e s ,
v i t u t e paclus est, n o g a l Marcellus, q u o n i a m n o n solcl e i j u z g a le competo e s t a acción. Poro si a l g u n o (como so h a
proficere, si q u i d in servilute egil, posl libertatem; q u o d dicho a r r i b a ) pactó siendo siervo, l a niega Marcelo, p o r
i n pacti exccptione a d m i t t e n d u m esl. Sed a n vcl doli e i q u e n o suelo aprovecharlo lo q u e hizo e n el estado d o
p r o s i t exceplio, q u a e r i t u r . Marcellus in similibus specic- siervo, después d e la libertad; lo q u a l s e h a do a d m i t i r
b u s , liccl a n t e a d u b i l a v i t , lamen admisit; u l p u l a l i l i u s - e n l a excepción del pacto. Pero se pregunta: si á lo m o
familias heres instilulus paclus esl cura creditoribus, e l n o s le a p r o v e c h a r á la excepción del dolo. E n semejantes
e m a n c i p a t u s adiit h e r e d i t a t e m , e t dicit doli c u r a posso especies, a u n q u e antes d u d ó Marcelo, con todo oso, d e s
u l i exceplione. Idem p r o b a t , etsi lilius vivo p a i r e c u m p u c s lo admitió; c o m o si el hijo d o familias, instituido
DIGESTO.—LIBRO 2.°—TITULO 1 4 . 1 0 3
creditoribus palcrnis paclus sil, n a m e l h u i c doli c x c c - heredero, pactó con los acreedores, y e m a n c i p a d o adió l a
plioncm p r o f u t u r a m . I m o c t i n servo doli exceplio n o n est herencia, q u o dice puedo u s a r d e l a excepción del dolo.
respucnda. Lo mismo siento, a u n q u e el hijo viviendo el padro h a y a
hecho pació con los acreedores do este; p o r q u e t a m b i é n
e n esto caso le a p r o v e c h a la excepción del dolo; y n i a u n
e n el siervo so h a d e d e s p r e c i a r esta excepción.
§ . 1 9 . ITodie t a m e n i l a d e m u m pactio h u i u s m o d i § . 19. P e r o h o y solo p e r j u d i c a á los acreedores esto
crediloribus obesl, si convenerint in u n u m , e l c o m m u n i pacto, si lodos so convienen e n u n a m i s m a cosa, y d e c o
consonsu declaraverint, q u o l a p a r t e debiti contenli s i n t ; m ú n a c u e r d o d e c l a r a n con q u a n t a p a r t e d e la d e u d a s o
si vero dissentiant, l u n c Praetoris parles necessariao contenían; pero si d i s c o r d a n , entonces es necesario q u e
sunt, q u i decrelo suo s e q u e l u r m a i o r i s p a r l i s v o l u n l a t e m . i n t e r p o n g a s u a u t o r i d a d el P r e t o r , el q u a l e n s u d e c r e t o
s e g u i r á l a voluntad do l a m a y o r p a r t o .
8. Papinianus libro X . Responsorum.—Maiorem 8. Papiniano, libro X . de las Respuestas.—La m a
osse p a r t e m p r o m o d o debili, n o n pro n u m e r o p o r s o n a - y o r p a r t e se d e t e r m i n ó q u e so entendiese respecto l a c a n
r u m placuil. Quodsi aequales s i n t i n c u m u l o debili, l u n c tidad do l a d e u d a , y n o del n ú m e r o d o las personas; p e r o
p l u r i u m n u m e r u s c r e d i l o r u m praeferendus est; in n u m o - si son iguales on el lodo do la d e u d a , entonces h a do s e r
i'o a u l e m p a r i c r e d i l o r u m a u l o r i l a l o m eius s e q u e l u r preferido el m a y o r n ú m e r o do acreedores; y e n igual n ú
Praetor, q u i dignilate i n l e r e o s praecellit. S i n a u l e m o m - m e r o d e acreedores s e g u i r á el P r e t o r la autoridad d o
nia undique in u n a m acqualilatem concurrant, humanior a q u e l q u o excede á los otros en d i g n i d a d ; pero si e n lodo
sonlenlia a Praeloro eligenda est; hoc e n i m e x Divi M a r - son iguales, elegirá el Pretor l a sentencia m a s b e n i g n a ;
ci Rescripto coüigi polest. p o r q u e esto m i s m o p u e d o colegirse del rescripto del E m
perador Marco.
10. Ulpiams libro IV. ad Edictum.—Rescriptum 10. Ulpiano, libro IV. sobre el Edicto.—Mas e l
a u t e m D i v i Marci sic loquilur, q u a s i o m n e s crcditores d e - rescripto del E m p e r a d o r Marco dice así, q u o todos los
beant conveniro. Q u i d e r g o , si q u i d a m absentes sint? acreedores se d e b e n convenir. ¿Pero q u é diremos si a l g u
N u m e x e m p l u m p r a e s e n t i u m absenles s e q u i deboanl? S e d nos están ausentes? ¿Por v e n t u r a estos d e b e n s e g u i r ol
an e t privilegiariis a b s e n t i b u s haec paclio noceal, e l o - e x e m p l o d e los presentes? Y on el caso do q u o esto pacto
Santcr t r a c t a t u r , si modo valel pactio c t c o n t r a a b s e n t e s . s e a válido c o n t r a los ausentes, so controvierte con r a z ó n
Et repelo, a n t e f o r m a m a Divo Marco d a t a m D i v u m si p e r j u d i c a también á los auscnles privilegiados. Y r e
H u m rescripsisse, fiscumq u o q u e in bis c a s i b u s , in q u i - pito, q u o a n l c s d e l a f o r m a d a d a p o r el E m p e r a d o r M a r
b ü s hypothaecas non babel, e l coleros privilegiarlos e x e m co, o s l a b a d e c l a r a d o p o r rescripto del E m p e r a d o r P í o ,
plum c r e d i l o r u m sequi oportere. H a e c e n i m o m n i a i n q u e t a m b i é n el fiscoe n aquellas cosas e n q u o n o tiene h i
¡lis crediloribus, q u i hypolhecas n o n h a b e n t , c o n s e r v a n - poteca, y los d o m a s privilegiados, c o n v e n i a q u e s i g u i o -
da sunt. sen e n el exemplo d e los acreedores; p o r q u e todas estas
cosas so d e b e n o b s e r v a r e n aquellos acreedores q u o n o
tienen hipotecas.
§ . 1 . Si pacto s u b i e c t a sil poenac slipulalio, q u a c r i - § . 1 . Si s e pactase con estipulación do pena, so p r e
t u r , u t r u m paeli exceplio locum h a b e a t , a n e x s l i p u l a t u g u n t a si tiene l u g a r l a excepción del pacto, ó la acción
aclio? S a b i n u s p u l a t , q u o d esl v e r i u s , u l r a q u e v i a u l i d e lo estipulado. S a b i n o j u z g a ( y es lo m a s cierto) q u o
Posse, p r o u t clegerit, q u i s t i p u l a t u s esl; s i lamen e x c a u puedo el q u e estipuló u s a r del medio q u e eligiere; p e r o
sa paeli oxcoplione u l a l u r , a e q u u m c r i l acccplo e u m s t i - si acaso u s a d o l a excepción del pacto, s e r á j u s t o q u o cié
pulationem forre. p o r recibido lo e s t i p u l a d o .
§ . 2 . P l e r u m q u e solemus dicero, doli exceplionem § . 2 . Solemos d e c i r m u c h a s veces q u o l a excepción
104 DIGESTO.—LIBRO 2.°—TITULO 1 4 .
s u b s i d i u m csse pacti exceplionis; q u o s d a m d e n i q u e , (jui del dolo s u b s l i l u y c l a excepción del pació; y finalmente
oxccptionc pacli u t i non possunt, dolí oxccpliono u s u i o s e l escribo J u l i a n o ( á q u i e n s i g u e n muchos) q u o los q u e n o
l u l i a n u s scribit, e l alii plerique consenliunl; u l p u t a s i pueden u s a r do la excepción del pacto, lian d e u s a r d o la
p r o c u r a t o r m e u s p a c i s c a l u r , exccplio dolí m i h i p r o d e r i t , excepción del dolo; como si m i p r o c u r a d o r pacíase, m e
u l Trebalio y i d e t u r , qui p u l a l , siculi p a c l u m p r o c u r a l o - a p r o v e c h a r á la excepción del dolo, s e g ú n p a r e c e á T r e -
r i s m i h i nocel, ila e l prodesso, bacio, q u o j u z g a q u o así como el pacto d e m i p r o c u r a d o r
m e d a ñ a , así t a m b i é n m e a p r o v e c h a .
11. Paulus libro I I I . ad Edictum.—quia e l solvi 11. Paulo, libro III. sobre el Edicto.—Porque
c i polesl. t a m b i é n se le p u e d e p a g a r .
12. Ulpianus libro IV. ad Edictum.—Nam e l n o - 12. Ulpiano, libro IV. sobre el Edicto.—Porque
c e r e conslal, sive ei m a n d a v i , u t paciscerelur, sivo o m - e s constanto q u e t a m b i é n le d a ñ a , y a sea q u e le m a n d a s e
n i u m r e r u m m e a r u m p r o c u r a l o r l'uil; u t e l Puteolanus pactar, ó lo hiciese p r o c u r a d o r g e n e r a l , como t a m b i é n lo
libro p r i m o Assessoriorum scribit, q u u m placuit, e u m escribe Puteolano e n el libro p r i m e r o d e las Asesorías,
e t i a m r e m in i u d i c i u m d e d u c e r e t . p o r q u e s e declaró q u e p u e d a litigar s o b r e ello.
15. (14.) Paulus libro I I I . ad Edictum.— 15. (14.) Paulo, libro I I I . sobre el Edicto.—
T u t o r i s quoquo, u l scribit l u l i a n u s , p a c l u m pupillo El pacto del l u l o r (como escribe Juliano) a p r o v e c h a t a m
prodest. b i é n al p u p i l o .
16. Ulpianus libro IV. ad Edictum.—Si c u m em~ 16. Ulpiano, libro I V . sobre el Edicto.—Si el
tore hcrcdilalis p a c l u m s i l f a c l u m , e t v e n d i t o r h e r e d i t a - pacto s e hizo con el c o m p r a d o r d e l a herencia, y pidiere
tis pelat, doli exccplio nocel; n a m e x q u o r o s c r i p t u m e s t el vendedor do ella, le d a ñ a l a excepción del dolo; p o r
a Divo Pío, uliles a c t i o n e s e m t o r i hcrcdilalis danda«, m e - q u e d e s d e q u e p o r rescripto del E m p e r a d o r Pió se d e t e r
rilo a d v e r s u s vendilorem hereditatis exceplionc doli d e - m i n ó q u o las acciones útiles so d e n al c o m p r a d o r d e l a
b i t o r hereditarius u t i polcst. herencia, puedo con razón el d e u d o r hereditario u s a r d e
§ . 1 . Sed e l si i n t e r d o m i n u m rei vendilae e l e m l o - l a excepción del dolo c o n t r a el v e n d e d o r d e ella.
r e m convenisset, u t homo, (jui omtus e r a l , r e d d e r e t u r c i , § . 1 . Pero si so pactó cnlro el s e ñ o r do l a cosa v e n
q u i pro domino r e m vendidil, polonli ci p r e l i u m doli ox- d i d a y el c o m p r a d o r , q u e el siervo q u e h a b i a sido c o m
ceptio nocebil. p r a d o , so lo volviese á aquel q u e le vendió p o r el s e ñ o r ,
pidiendo él el precio, le d a ñ a r á l a excepción del dolo.
. 17. Paulus libro I I I . ad Edictum.—Si libi d c c c m 17. Paulo, libro I I I . sobre el Edicto.—Si le d o y
d e m e l paciscar, u t viginli m i h i d e b e a n l u r , n o n n a s c i - diez, y pacto q u o se m e d e b a n veinte, no n a c e obligación
l u r o b l i g a l i o u l t r a decem. R e c n i m n o n potosí obligalio m a s q u e p o r diez; p o r q u e n o p u e d e c o n t r a h e r s e o b l i g a
c o n t r a h i , nisi q u a t e n u s d a l u m sil. ción real, sino p o r la cantidad q u e s e d i ó .
§ . 1 . Q u a c d a m actiones p e r p a c l u m ipso i u r e t o l l u n - § . 1 . Ciertas acciones fenecen i n m e d i a t a m e n t e p o r
t u r , u t i n i u r i a r u m , ilem f u r l i . el pacto, como l a do i n j u r i a s y el h u r l o .
§ . 2 . De pignore i u r e honorario n a s c i t u r p a c t o actio, 2 . P o r derecho honorario n a c e del pacto acción
tolfilur autora p e r exccplionem, quolies paciscor, n o d e p r e n d a ; m a s so q u i l a p o r l a excepción, s i e m p r e q u e
potam. pació n o p e d i r .
§ . 3 . Si q u i s paciscalur, n e a se p e t a t u r , sed u t a b § . 3 . Si a l g u n o p a c t a q u e no se le pida á é l , sino á
h e r e d e p e t a t u r , herodi exccplio n o n p r o d e r i t . s u heredero, n o le a p r o v e c h a r á l a excepción al h e r e d e r o .
§ . 4 . Si pactus s i m , no a m e , nevo a Titio p e t a t u r , § . 4. Si pacté q u e n o se m e pida á mí, ó q u o no s e
n o n p r o d e r i t Tilio, etiamsi h e r e s exlilerit; q u i a ex p o s l - lo p i d a á Ticio, n o lo a p r o v e c h a r á á Ticio, a u n q u e s e a
facto id conlirmari n o n potosí. H o c l u l i a n u s scribil in m i heredero, p o r q u e esto n o se puede c o n f i r m a r despucs
p a i r e , q u i p a c t u s e r a l , n e a so, nevo a lilia p e t e r e t u r , del hecho. Asi lo escribo J u l i a n o del p a d r e quo h a b i a
q u u m íitia p a t r i heres exlilissot. pactado q u e n o se pidiese á él, ó á s u hija, q u a n d o esta
lucre s u heredera.
§. I). P a c l u m c o n v e n t u m c u m venditore faclum si i n § . I). L a convención real h e c h a con el v e n d e d o r , s e
r e m constituatur, secundum plurium sententiamet emto- g ú n sentencia c o m ú n , a p r o v e c h a también al c o m p r a d o r ;
r i prodest. E t hoc i u r e nos u l i P o m p o n i u s scribil; s e c u n y escribe P o m p o n i o q u o usamos d e esto derecho; m a s s e
d u m Sabini a u t e m s e n t e n t i a m , etiamsi in p e r s o n a m c o n - g ú n l a s e n t e n c i a d o Sabino, a u n q u e el pacto s e a p e r s o n a l ,
c c p t u m esl, e l in e m t o r e m valet. Q u i hoc esse e x i s t i m a t , a p r o v e c h a t a m b i é n al c o m p r a d o r ; y lo m i s m o se entiendo
clsi p e r donalioncm successio facía s i l . c u a n d o so sucede p o r donacion.
DIGESTO.—LIBRO 2."—TITULO 1 4 . 1 0 5
20. Gaius libro I. ad Edictum provinciale.—vel 20. Gayo, libro I. sobre el Edicto provincial.—Ya
de in r e m verso, vel is q u a s i defensor lilii, si hoc m a - s e a q u e so lo d e m a n d o p o r aquello q u e se convirtió e n . s u
lueril, c o n v e n i a l u r , utilidad, ó como defensor del hijo, s i lo tuviese p o r m a s
conveniente.
21. Paulus libro I I I . a d Edictum.—et h e r e d i 21. Paulo, libro III. sobre el Edicto.—Y al h e
alris vivo filio; posl m o r t c m vero íilii n e c p a t r i , n c c redero del p a d r e viviendo el hijo; pero despuos do l a
eredi eius, q u i a personale p a c t u m e s t . m u e r t e del hijo, n i al p a d r e n i á s u heredero, p o r q u e e s
pacto p e r s o n a l .
§ . 1 . Q u o d s i s e r v u s , n e a se p e t e r e l u r , p a c t u s f u e § . 1 . Pero si el siervo pactase q u e n o so lo p i d a á é l ,
rit, nihil valebit p a c l u m . De doli exceptione v i d e a m u s . d e n a d a s i r v e el pació. Veamos si t e n d r á l u g a r la e x c e p
E t si in r e m paciscalur, proderit d o m i n o e l h e r e d i e i u s ción del dolo. Si el pacto os real, la excepción del pació lo
paeli conventi exceplio; quodsi in personam p a c l u m c o n - a p r o v e c h a r á al señor y á s u heredero; poro si el pació
ceplum esl, l u n c d o m i n o doli s u p e r s s t exceplio. fuese personal, entonces lo q u e d a al s e ñ o r l a excepción
del d o l o .
§. 2. Nos a u l e m h i s , q u i in n o s t r a polestale s u n t , §. 2. Nuestro pacto 110 a p r o v e c h a á los q u e están e n
paciscendo prodesse n o n possumus; sed nobis id p r o f u - n u e s t r a poleslad; pero dice Próculo q u e nos a p r o v e c h a r á
t u r u m , si n o m i n e e o r u m c o n v e n i a m u r , P r o c u l u s a i t . s i somos reconvenidos e n n o m b r e d e ellos; lo q u o so dice
Quod i l a recle d i c i t u r , si in paciscendo id a c l u m sil. C e - con razón, si así so t r a t ó e n ol pacto: pero si pacto q u o
t e r u m s i paciscar, no a Tilio potas, deindo aclionem a d - n o pidas á Ticio, y después intentas la acción c o n t r a m í
versus m e nomino eius instituas, n o n e s t d a n d a paeli e n s u n o m b r e , n o s e h a d e d a r l a excepción del pacto,
convenli exceplio; n a m q u o d ipsi inutile esl, n e c d e f e n - pues lo q u o á él es inútil, no lo a p r o v e c h a al defensor.
sori compelit. I u l i a n u s q u o q u e scribit: si palor p a c t u s T a m b i é n escribe Juliano: si el p a d r e pactó q u e n o so p i d a
sil, no a se, n e v e a filio p e t a l u r , m a g i s esl, u t paeli e x - á él n i á s u hijo, es m a s conforme q u e no se le d é l a e x
ceptio filiofamiliasd a n d a n o n sil, sed doli p r o s i t . cepción del pacto a l hijo do familias; pero q u e le a p r o v e
cho l a del dolo.
§ . 3 . Filiafamilias pacisci potosí, n o d e dolo a g a l , § . 3 . L a h i j a d o familias p u e d e p a c t a r q u o n o
q u u m s u i i u r i s esso cocperit. h a d e u s a r d e l a acción dolal, e n saliendo d e la p o
§ . 4 . I t e m filiusfamiliasd e eo, q u o d s u b conditiono testad.
l e g a l u m est, recle p a c i s c e l u r . § . 4. T a m b i é n el hijo d e familias puedo p a c t a r sobro
a q u e l l o q u e se le legó b á x o do condicion.
§ . 5 . I n h i s , q u i e i u s d e m p e c u n i a e exaclionem h a - § . 5 . E n aquellos q u o tienen derecho a l a repetición
b e n t in solidum, vel q u i eiusdem p e c u n i a e d e b i l o r e s s u n t , d e u n a m i s m a c a n t i d a d , ó q u e son deudores do olla, so
q u a l e n u s alii q u o q u e prosil vel noceat paeli exceplio, p r e g u n t a , cómo aprovecha ó d a ñ a á otro la excepción del
q u a e r i l u r ; e t in r o m pacía ó m n i b u s p r o s u n t , q u o r u m pacto. Los pactos reales a p r o v e c h a n también á todos
obligationcm d i s s o l u l a m esse eius, q u i paciscebalur, i n - aquellos á q u i e n e s importó q u e so h u b i e r a disucllo l a
terfuit. I t a q u e debitoris convenlio lideiussoribus p r o - obligación d e aquel q u o pació; y así la convcncion del
ficiel, d e u d o r a p r o v e c h a r á á los fiadores.
22. Ulpianus libro IV. ad Edictum.—nisi hoc 22. Ulpiano, libro I V . sobre el Edicto.—Sino q u e
aclum cst, ul dunlaxal a reo non petalur, a fideiussore s e h a y a t r a t a d o q u o solamente n o se p i d a al deudor, y so
petatur; lunc enim fideiussor exceptione non ulelur. p i d a al fiador; p o r q u e entonces el fiador n o u s a r á d o
excepción.
esl, proficiat, sicul in reo promillendi el liis, qui pro eo pero e n este caso, q u a n d o p o r a q u e l á q u i e n s e lo d a l a
obligali sunl. excepción, a p r o v e c h a p r i n c i p a l m e n t e á aquel q u e pactó;
coino sucedo e n el q u e so obligó á lo q u o prometió, y á
los q u e p o r él se o b l i g a r o n .
24. Idem libro I I I . ad Plautium.—Sed si fideius- 24. E I mismo, libro I I I . sobre Plaudo.—Pero s i
s o r in r e m s u a m spopondit, hoc c a s u iideiussor pro reo el fiador d a fianzae n c a u s a propia, e n este caso se h a do
accipiendus e s t , e l p a c t u m c u m eo facluni cuín r e o lener p o r d e u d o r , y el pacto hecho con él p a r e c e h a b e r s e
facluin esso v i d e l u r . hecho con el r e o .
26. Ulpianus libro IV. ad Edictum.—videlieet 26. Ulpiano, libro I V . sobre el Edicto.—Convie
si hoc achira sil, no a reo q u o q u e pelalur. I d e m e l i n n e á saber, si s e traló q u e tampoco se p i d a al reo; y lo
coníidoiussoribus e s l . m i s m o se entiende con los q u e son compañeros eii l a
lianza.
27. Paulus libro I I I . ad Edictum.—Si u n u s e x 27. Paw/o, libro I I I . sobre el Edicto.—Si u n o d o
a r g e n l a r i i s sociis c u m debiloro paclus sil, a n oliara a l - los compañeros c a m b i a n t e s pacíase con el d e u d o r , ¿acaso
t e r i noceal exceplio? Neralius , A l i l i c i n u s , P r o c u l u s , le perjudicará t a m b i é n al otro la excepción? Neracio.
n e c si in r e m paclus sit, alleri noccre; l a n l u m eniin Alilicino y Próculo dicen, q u o no lo d a ñ a , a u n q u e el
c o n s t i l u l u m , u l solidum altor petere possit. I d e m Labeo, pacto s e a real; porque lan solamente s e constituyó p a r a
n a m n e c n o v a r e a l i u m posse, q u a m v i s ei recle solvalur; q u o el olro pudiese pedir el lodo. Esto m i s m o dice L a
sic e n i m e l h i s , q u i i n n o s t r a poleslale s u n l , recle solvi, beon; p o r q u e n i el otro puedo i n n o v a r , a u n q u e so lo p a
q u o d crediderinl, licel novare non possint; q u o d esl v e - g u e á él rectamente; así también e s cierto q u o se p a g a
r u m . Idemque in duobus reisslipulandi dicendum esl. j u s t a m e n t e á los q u e están e n n u e s t r a potestad, aquello
q u e prestaron, a u n q u e no p u e d a n i n n o v a r . Lo m i s m o s e
d i r á si dos están obligados p o r u n a m i s m a estipulación.
§ . 1 . Si c u í n reo a d cerlura l e m p u s paclio facía s i l , § . 1 . Si el pacto q u o se hizo con el d e u d o r fue p o r
u l t r a ñ e q u e r e o , nequo íideiussori prodesl. Quodsi sino tiempo limitado, pasado osle, no le aprovecha al d e u d o r
p e r s o n a s u a r e u s p e p i g e r i l , no a íidoiussore p e l a l u r , ni á s u fiador. Pero si el d e u d o r , sin h a c e r mención d e s u
nihil id prodesse íideiussori q u í d a m p u l a n l , q u a r a q u a m persona, pacíase q u e n o se le p i d a al fiador, j u z g a n a l g u
i d rei intersil, (|uia oa d e m u m compelere ei debeal e x nos q u e eslo d e n a d a a p r o v e c h a al fiador, a u n q u e le i m
ceplio, q u a e el reo. E g o didici prodesse íideiussori e x p o r t e al d e u d o r , p o r q u e al fin d e b e compelerle á él la
ceplionem; n o n sic e n i m illi per liberara personara acquiri, m i s m a excepción q u e al deudor: y o entendí q u e al fiador
quara ipsi, q u i paclus sit, consuli v i d e m u r ; q u o i u r o lo a p r o v e c h a l a excepción; poro n o a p r o v e c h a al q u e
ulimur. pactó p o r p e r s o n a libre, p o r q u e e n el pacto parece q u o
m i r ó p o r s u propio Ínteres m a s q u o p o r el d e otro; y así
e s t á recibido e n práctica.
§ . 2. Paclus, n o pelerot, posteaconvenit, u l poteret; § . 2 . Si se pactó no p e d i r , y después s e pació p e
p r i u s paclura p e r posterius elidetur, n o n q u i d e m ipso d i r , p o r el segundo pacto se d e r o g a el primero; pero n o
i u r c , sicul tollilur stipulalio p e r s l i p u l a t i o n e m , si h o c i n m e d i a t a m e n t e , como se d e r o g a u n a estipulación p o r
aclura est, q u i a i n stipulationibus i u s conlinetur, in p a - o t r a (si así se trató); porque e n las estipulaciones licnc
ctis faclum v e r s a l u r ; e l ideo replicalione exceplio elidetur. l u g a r el derecho, y e n los pactos el hecho; y p o r esto l a
E a d e m raliono conlingit, no íideiussoribus p r i u s p a c l u m excepción q u e d a ineficaz p o r la replicacion. P o r esta mis
prosit. Sed si paclum c o n v e n t u m tale íuit, q u o d actionera m a razón el pacto p r i m e r o n o a p r o v e c h a á los fiadores
q u o q u e lollcrel, velul i n i u r i a r u r a , n o n poterit postea pa- P e r o si la convención del pacto fue tal, q u e quilo lambien
ciscendo, u l a g e r e possil, agere; q u i a el p r i m a aclio s u b l a acción, como la d e i n j u r i a s , n o se p u e d e pedir, a u n q u e
í a l a est, e l posterius p a c t u m a d aclionem p a r a n d a m i n - después s e pacte q u e s e p u e d a pedir; p o r q u e se quitó l a
eflicax e s t ; non e n i m ex pació iniuriarura a c t i o n a s c i - p r i m e r a acción, y el pació p o s t e r i o r e s ineficaz p a r a r e
t u r , sed e x conlumelia. I d e m dicemus e t in b o n a e f i d e i p a r a r l a acción. L a acción d e i n j u r i a s n o naco del pacto,
c o n t r a c l i b u s , si p a c l u m c o n v e n l u m tolam obligationem sino d e la injuria. Lo m i s m o diremos en los contratos d e
suslulerit, veluli einli; non e n i m e x novo pació prior obli - b u e n a fe, si p o r lo convenido e n el pació se quilaso l a
galio r e s u s c i l a l u r , sed proticiel p a c t u m a d n o v u m c o n obligación del lodo, como e n la venta, poi q u e la p r i m e r a
lraclum. Q u o d s i non u l lolum conlraclum lollcrel, p a c t u m obligación no resucila p o r el nuevo pació; pero a p r o v e
c o n v e n l u m inlercessit, sed u l i m m i n u e r e t , posterius p a c h a r á el pació p a r a el nuevo contrato. Pero s i el pacto
c l u m polcst renovare p r i i n u m conlraclum. Q u o d e l in no fue p a r a d e r o g a r lodo el contrato, sino p a r a d i s m i n u i r
specio dolis actionis procedero polcst; p u l a pactam i n u - lo, el último pació p u e d e renovar el p r i m e r contrato. Lo
l i e r e m , u l p r a c s e n l o d i e dos r e d d e r e t u r , deinde pacisci, u l q u e p u e d e también suceder en l a especie d e la acción del
temporo ei legibus dalo dos r e d d a l u r ; incipiel dos rediro dolo, como s i la m u g e r pació q u e se le entregase la dote
D I G E S T O . — L m n o 2.°—TITULO 1 4 . 107
"ad ius s u u m , noc d i c e n d u m est, dotoriorcm condilioncm el d i a presente, y después q u e so le e n t r e g u e e n el t i e m
dolis lieri p e r p a c t u m ; quolics e n i m a d ius, q u o d Icx n a - po determinado p o r las leyes, q u e l a acción dolal v o l v e r á
lurae eius Iribuit, d e dolo aclio rodit, n o n lil c a u s a dolis á s u naturaleza; y no se h a do decir q u e la condicion del
deterior, sed formae suao r e d d i l u r . l l a o c e l Scaevolae dote se deteriora p o r el pació, p o r q u e s i e m p r e q u e l a
uostro p l a c u e r u n t . acción del dolo v u e l v e á s u propia naturaleza, no so h a c e
p e o r s u condicion, sino q u e recibe su p r o p i a f o r m a .
T a m b i é n e n esto fue del m i s m o d i c t a m e n nuestro Scovola.
§ . 3 . Illud n u l l a paclione cfíici polest, n o d o l u s p r a e - § . 3 . No so p u e d e p a c l a r q u e no so preste ol dolo; y
stolur, q u a m v i s si q u i s paciscalur, no doposili a g a l , v i a u n q u e del m i s m o hecho do p a c t a r q u e n o se p i d a por l a
ipsa id paclus v i d e a l u r , n e d e dolo a g a l ; quod p a c l u m acción d e depósito, parece q u e so p a c t a q u o no se p r o s -
proderit. te el dolo, es válido esto pacto.
§ . 4 . Pacta, q u a e l u r p o m c a u s a m c o n l i n e n t , n o n § . 4. Los pactos q u e contienen c a u s a torpe n o s e
sunl obsorvanda; veluti si paciscar, no furti a g a m vel i n - d e b e n c u m p l i r : como s i yo pacto no i n t e n t a r c o n t r a tí l a
i u r i a r u m , si foceris; e x p e d i t e n i m limero furli vel i n i u - acción do h u r l o ó i n j u r i a , si m e robases ó i n j u r i a s e s ,
r i a r u m p o e n a m . Sed post a d m i s s a h a e c pacisci p o s s u - p o r q u e conviene temor l a pona d e l h u r l o y d e l a i n j u r i a .
rous. Item, no e x p e r i a r interdicto U n d e vi, q u a l o n u s Pero podemos p a c l a r después do cometido el h u r t o , ó l a
publicam c a u s a m conlingit, pacisci non possumus. E l i n i n j u r i a . Ni podemos p a c l a r no u s a r del interdicto unde vi,
s u m m a , si p a c l u m conventum a re p r í v a l a r e m o l u m s i t , e n q u a n l o perlencco á la c a u s a pública; y e n s u m a los
non est s e r v a n d u m ; ante o m n i a e n i m a n i m a d v e r t e n d u m pactos q u e n o sean sobre cosas p r i v a d a s , n o so d e b e n o b
est, no conventio in a l i a r e facía, a u l c u í n alia p e r s o n a , s e r v a r . P o r r e g l a general so h a do tenor presente q u e l a
in alia r e aliave persona noceat. convención h e c h a s o b r e u n a cosa, ó con o t r a persona, n o
p e r j u d i c a on o t r a cosa, n i á o t r a p e r s o n a .
§ . 5. Si q u u m dccom m i h i deberos, pepigero, n e a § . 5 . Si d e b i é n d o m e diez, pactase q u e n o lo p e d i r é
lo viginti p e t a m , in d e c e m prodesse tibi paeli convonli v e i n t e , se d e t e r m i n a q u o lo aprovecho sobro los diez l a
vel doli cxceplionem placet. I t e m si, q u u m viginti d e b e excepción del pacto ó l a del dolo. Mas s i d e b i é n d o m e
res, pepigerim, n e d e c e m polam, efficeretur p e r cxceplio veinte, pacíase que no tengo de pedirle diez, p o r l a e x
nem mihi opponondam, u t lantum reliqua decem exigere cepción q u o s e m e podria oponer, r e s u l t a r í a q u o solo d e
debeam. b e r í a p e d i r los diez.
§ . 6 . Sed si stipulalus decem a u l S l i c h u m , d e d e c e m § . (i. P e r o s i habiendo estipulado diez, ó á Stico,
paclus s i m , e l petam S l i c h u m a u l d c c o m , cxceplionem pacto después sobro los diez, y pido á Stico, ó los diez,
paeli convenli in t o t u m o b s t a t u r a m ; n a m u t solutione, m e o b s t a r á e n todo l a excepción d e l a convención del
el petitione, e l accepliiatione u n i u s rei Iota obligalio sol— pacto; p o r q u e así c o m o so disolvería toda l a obligación
verotur, i l a pacto q u o q u o convento d o u n a r o non p e l e n d a con la paga, petición y aceplilacion d e u n a cosa; así
interposilo tolam obligalionom s u m m o v e r i . Sed si id t a m b i é n s e d e t e r m i n ó q u e so disuelva toda l a obligación
actum i n t e r n o s sit, n e decem m i h i , sed Slichus p r a e s t e t u r , p o r el pacto do n o p e d i r u n a cosa. Poro si e n t r e nosotros
possuin efíicaciter d e Slicho a g e r e n u l l a , oxceplionc o p - so hubiese tratado que no me paguen diez, sino que se me
ponenda. I d e m est, e t si d o Slicho n o n potendo c o n v o - dé á Stico, puedo eficazmente p e d i r á Stico, sin q u e s e
nerit. m e o p o n g a excepción a l g u n a ; y lo m i s m o e s s i s e p a c t a
n o p e d i r á Si ico.
§ . 7 . Sed si generalilor m i h i h o m i n e m debeas, e t p a § . 7 . Si m e debes e n general u n h o m b r o , y y o pacto
ciscar, n e S l i c h u m petam, S l i c h u m q u i d e m petendo p a q u e n o longo d e p e d i r á Stico, si pido esto, so m e o p o n
eli excopliomihi o p p o n e t u r , a l i u m a u l o m h o m i n e m s i pe d r á la excepción del pacto; pero si pido otro h o m b r e , p e
t a m , recio a g a m . diré bien.
§ . 8. Ilom si paclus, no hereditatem p e l e r e m , s i n g u - § . 8 . Del m i s m o m o d o si pació n o p e d i r l a h e r e n
las res u l heres petam, e x eo, q u o d p a c l u m e r i t , paeli cia, y como h e r e d e r o pido c a d a u n a do las cosas d o olla,
conventi exceptio a p t a n d a erit; q u e m a d m o d u m si c o n v c - t e n d r á l u g a r la excepción; á l a m a n e r a q u e si pacíase n o
nerit, no f u n d u m pelerem, e l u s u m f r u c t u m polam, a u l no p e d i r el fundo, y pido s u usufruto, 6 q u o n o h e d e p e d i r
n a v e m aedificiumvo pelerem, e l dissolulis his s i n g u l a s r e s l a n a v e ó el edificio, y deshechas eslas p i d a c a d a u n a d o
polam, nisi specialiler a l i u d a c t u m e s t . s u s partes; á no s e r q u o especialmente so hubiese p a c t a
d o lo c o n t r a r i o .
§ . í). Si acceplilalio inulilis fuit, tacita 'pacliono id § . í). Si l a aceplilacion fue inulil, p a r e c e q u e t á c i t a
actum v i d e t u r , n e p e t e r e t u r . m e n t e so pactó n o p e d i r .
§ . 10. S e r v u s heredi post a d i t u r o n o m i n a l i m pacisci § . 1 0 . E l siervo n o puede p a c l a r e x p r e s a m e n t e p a r a
non potosí, q u i a n o n d u m is d o m i n u s sil; sed si in r o m ol heredero q u o después h a do a c e p t a r , p o r q u e oslo a ú n
p a c l u m c o n v e n t u m f a c l u m sit, heredi acquiri potest. n o e s señor; pero si l a convención fuese real, so p u e d e
a d q u i r i r p a r a el heredero.
28. Gaius libro I . acl Edictum provinciale.—Con 28. Gayo, libro / . sobre el Edicto provincial.—
tra i u r i s c i v i l i s regulas pacta convenía r a t a non h a b e n t u r , Los pactos hechos c o n t r a las reglas del derecho civil, 110
veluti si pupillus sino tuloris auctoritate paclus sit, no a tienen fuerza a l g u n a ; como si el pupilo sin autoridad d o
uebitore s u o peteret, a u l no i n l r a c e r l u m t e m p u s , v e l u t i s u l u l o r p a c t a q u e no h a do p e d i r á su deudor, ó q u e n o
^ u i n q u e n n i u m , pelerel; n a m n e c sol vi ei sino tuloris le h a d e p e d i r d e n t r o do cierto tiempo, v . g . e n c i n c o
a
uclorilalo potest. E x diverso aulom si pupillus p a c i s c a años; p o r q u e n i a u n so lo p u e d e p a g a r sin l a a u t o r i d a d
lur, no, q u o d debeat, a s e potorelur, r a t u m h a b e t u r p a - del tutor. Mas p o r el contrario, si el pupilo p a c í a q u e n o
c
[ u m c o n v e n t u m , q u i a moliorem condilionom s u a m f a c c r e so le p i d a lo q u o debe, os válido ol pacto; p o r q u e lo e s
«i cliam sino tuloris auclorilalo concessum est. permitido h a c e r mejor s u condicion, a u n q u e sea sin a u
toridad del l u l o r .
108 D I G E S T O . — L i i m o 2.°—TITULO 1 4 .
29. Ulpianus libro [V. ad Edictum.—Sin autora 29. Ul piano, libro I V . sobre el Edicto.—Pero si
d o m i n i c a m pecuniam crediderit, q u o d c r c d c n d i lemporo prestó dinero d e s u señor, dice Celso q u e es válido lo q u o
p a c t u s esl, valere Celsus ait. pació a l liempo d e p r e s t a r l o .
3 0 . C(lius libro í . ad Edictum provinciale. — In 30. Gayo, libro I. sobre el Edicto provincial.—
persona t a m o n íiliifamilias v i d e n d u m est, no aliquando, Mas e n l a p e r s o n a del hijo d e familias hemos d e v e r s i
e t si pactus sit, n e ageret, valeal paclio, q u i a ali(iuando e n a l g ú n caso p o d r á d e x a r d e v a l e r el pacto do no pedir;
fíliusfamilias b a b e l actionem, voluli i n i u r i a r u m . Sed p o r q u e a l g u n a s veces competo acción al hijo d e familias,
q u u m p r o p t e r i n i u r i a m íilio factam habeal e l palor a c l i o - como la (le i n j u r i a ; pero como p o r la i n j u r i a h e c h a al
n e m , q u i n paclio lilii nocilura n o n sil p a l r i agoré v o l e n - hijo, lo corresponde también la acción al p a d r e , es i n d u
li, d u b i t a r i non oporlct. bitable q u e la convención del hijo n o p u e d e p e r j u d i c a r al
p a d r e , (juo q u i e r a u s a r d e la acción.
§ . 1. O u i pecuniam a servo slipulalus esl, q u a m § . 1 . Se p r e g u n t a , si el q u e estipula con ol siervo l a
sibi Titius debebat, si a Titio petat, a n exccptiono pacti cantidad q u e lo d e b i a Ticio, pidiese á Ticio, podrá y d e
convenli s u m m o v e r i e l possil ot debeat, q u i a pactus v i - b e r á s e r repelido por la excepción del pacto, porquo p a
d e a tur, no a Titio polat, quaositum esl. l u l i a n u s ita s u m - rece q u e pació n o pedir á Ticio? J u l i a n o j u z g a q u e h a d o
m o v e n d u m pulat, si slipulatori in d o m i n u m islius s e r v í s e r repelido siempre q u e al q u e estipuló competa la a c
d e peculio aclio d a n d a esl, id osl, si i u s l a m c a u s a m i n - ción do peculio c o n t r a el s e ñ o r d e este siervo, esto es, s i
lercedcndi s e r v u s h a b u i l , q u i a f o r t o t a n l a n d e m p e c u n i a m el siervo luvo j u s t a c a u s a p a r a intervenir; porquo a c a s o
Titio d e b u i t ; quodsi q u a s i lideiussor intervenil, ex q u a debió á Ticio l a m i s m a c a n t i d a d ; pero si intervino c o m o
c a u s a in poculium aclio non d a r e t u r , n o n csse i n h i b e n - fiador, p o r c a u s a e n q u e no se d a r í a acción c o n t r a el p e
d u r a credilorcm, q u o riainus a Titio petat. Aequo nullo culio, n o so h a d e i m p e d i r q u o el acreedor pida á Ticio.
m o d o prohiberi cuín deberé, si e u m s e r v u m l i b e r u m esso Igual raenle n o se le d e b e impedir, s i creyó q u e el s i e r v o
credidisset. e r a libro.
§ . 2. Si s u b condiliono slipulalus fuorim a lo, q u o d § . 2 . Si estipuló conligo b a x o do condicion, lo que
Titius m i h i p u r o deberot, a n deficienle condiliono si a T i Ticio me debiese puramente, si fallando l a condicion pido
tio potam, exccptiono pacti convenli e l possim, e t d e - á Ticio, ¿podré y d e b e r é s e r removido con l a excepción
b e a m summoveri? E l m a g i s est, oxceptionem n o n csse del pacto? E s m a s conformo q u o no se d e b e oponer l a e x
opponcndam. cepción.
31. Ulpianus libro I . ad Eiliclum Aedilium cur- 31. Ul piano, libro I. sobre el Edicto de los E d i
r u l i u m . — P a c i s c i c o n t r a E d i c t u m Aedilium o m n í m o d o l i - les cundes.—Es lícito absolutamente pactar c o n l r a el
cet, sive i n ipso negolio vendilionis g e r e n d o convenisset, edicto del Edil, y a s e a q u o se h a y a n convonido e n el
sive postea. m i s m o aclo d e l a venia ó d e s p u é s .
33. Celsus libro í. Digrstorum.—Avus neptis n o 33. Celso, libro I . del Di(/esto.—El abuelo p r o
m i n o , q u a m ex lilio h a b e b a t , dolera proraisit, ot p a c l u s metió dote por la niela, q u e tenia d e un hijo, y pactó
esl, no a se, novo a lilio s u o dos peteretur; si a c o h e r e d e q u o n o se pidiese el doto á él ni á s u hijo: si la dolo s e
lilii dos p o l a t u r , ipso quidera exceplione convontionis pido al coheredero del hijo, él mismo verdaderamente
t u o n d u s non erit, íilius vero cxcoptiono convenlionis p o d r á u s a r d e la excepción; porque está permitido pactar
DIGESTO.—LIBRO 2."—TITULO 1 4 . 10Í)
ob. Papinianus libro II. Quacstionum.—lus p u - 38. Papiniano, libro II. de las Cuestiones.—El
blicum p r i v a l o r u m pactis m u l a r i non potest. derecho público no puedo m u d a r s e p o r los pactos do p e r
sonas p a r t i c u l a r e s .
39. Idem libro V. Quacstionum.—Vetcribus p l a
cel, paclionem o b s c u r a m vel a m b i g u a m voudilori, e t q u i 39. e i mismo, libro v . de las Cuestiones.—Qui
locavit, nocere; in q u o r u m fuil poleslatc legem a p e r l i u s sieron los antiguos q u o el pacto obscuro ó dudoso p e r j u
conscribcre. d i q u e al q u e vendió, y al q u o a r r e n d ó , p o r q u e estuvo e n
s u facultad ol ponerlo con m a s c l a r i d a d .
40. Idem libro I. Rcsponsorum.—Talo p a c t u m :
Prolileor te non teneri, non in personam d i r i g i t u r , s e d , 40. E l mismo, libro I. de las Respuestas.—Esto
q u u m generalo sit, locum i n t e r heredes q u o q u e litigantes pacto, confieso que no me estás obligado, no so d i r i g e á l a
habebil. persona; p o r q u e como os gonoral, t e n d r á t a m b i é n l u g a r
é n t r e l o s herederos liligantes.
§ . 1. Q u i provocavil, paclus est, i n l r a d i e m c e r l u m § . 1 . El quo apeló, pactó q u e do n o p a g a r d e n l r o d o
pecunia, q u a m Iransegeral, non soluta, iudicatis so salis- t é r m i n o señalado l a c a n t i d a d transigida, h a b i a do satisfa
i'aclurum; iudex appellalionis, nullo alio d e principali c e r lo q u o so sentenció. E n esto caso el J u e z do l a a p e l a
causa discusso, i u s l a m conventionem v e l u t confessi s e - ción, sin a v e r i g u a r a l g u n a o t r a cosa sobro l a c a u s a p r i n
fiuelur. cipal, s e a r r e g l a r á á la j u s t a convoncion, c o m o d e cosa
confesada.
§ . 2 . Post divisionom b o n o r u m e t a e r i s alieni s i n g u - § . 2 . Después d o l a división do los bienos y d e l a s
li credilores a singulis h e r e d i b u s , n o n inlerpositis dele— d e u d a s , c a d a u n o d o los acrcedoros aceptaron d o c a d a
gationibus, in solidum, u t convonerat, u s u r a s acceplave- u n o do los herederos, sin i n t e r p o n e r delegaciones i n
{'unt; acliones, q u a s a d v e r s u s o m n e s pro p a r l i b u s h a b e n t , solidum, las u s u r a s in solidum, como se h a b i a pactado; e n
inipediondae n o n e r u n t , si non singuli p r o fulo r e í g e - esto caso no s e d e b e n i m p e d i r las acciones q u o lionen
slao lolum d e b i l u m singulis offeranl. los acreedores c o n t r a lodos los horederos p o r parles, s i
n o ofrece c a d a u n o d e ellos á c a d a a c r e e d o r toda l a d e u d a ,
p o r la fe do l a convención.
110 D I G E S T Í ) . — L i n n o 2.°—TITULO 1 I .
42. Idem libro X V I / . Responsorum.—Inter d e b i - 42. e i mismo, libro XVII. de las Respuestas.—
torom e t e r e d i t o r e m convenerat, u t c r e d i l o r o n u s tribuli El d e u d o r y el a c r e e d o r se convinieron en que el acreedor
p r a e d i i p i g n e r a t i non agnosceret, sed eius solvendi n e - no reconociese el gravamen del tributo del predio dado en
cessilas debilorcm spectaret; lalera conventionem, q u a n prendas, sino que la precisión de pagarlo quedase de cuen
t u m a d íisci ralionem, n o n e s s e s e r v a n d a m respondi, p a - ta del deudor: respondí q u e tal convención n o so d e b o
ctis etonim p r i v a t o r u m formara iuris íiscalis convclli n o n g u a r d a r respecto del fisco, p o r q u e e s t á declarado q u o la
placuit. forma del derecho fiscaln o se p u e d e a l t e r a r p o r las c o n
venciones d e los p a r t i c u l a r e s .
43. Paulus libro V. Quaestionum.—In emtionibus 43. Paulo, libro V. de las Cuestiones.—En l a s
s c i m u s , quid praestare v e n d i t o r d e b e a t , q u i d q u e e x c o n c o m p r a s sabemos lo q u e debo e n t r e g a r el v e n d e d o r y el
t r a r i o emlor; quodsi in c o n t r a h e n d o a l i q u i d e x c e p t u m c o m p r a d o r ; pero s i al tiempo d e c o n l r a h e r se h u b i e s e
f u e r i t , id s e r v a r i debebit. exceptuado a l g u n a cosa, d e b e r á o b s e r v a r s e .
44. Scaevola libro Y. Responsorum.—Quum in eo 44. Scevola, libro V. de las Respuestas.—Estando
csscl pupillus, ul a b horedilate patris abstineretur, tutor el pupilo on abstenerse d e l a h e r e n c i a del p a d r e , el t u t o r
c u r a plorisque creditoribus decidit, u l corlara porlionera pactó con los d o m a s acreedores, que recibiesen cierta por-
acciporonl; í d e m c u r a l o r e s cuín aliis fecerunt; q u a e r o . a n cion: lo mismo hicieron los c u r a d o r e s con otros a c r e e d o
e l t u t o r i d e m q u e creditor patris eandera portioncm reline- res: ¿pregunto si el lutor, q u o al m i s m o t i e m p o es a c r e e
r e debeat? Respondí, cura tutorem, q u i coleros a d p o r d o r del padre, debo r e t e n e r la m i s m a porcion? Respondí,
lionera vocarel, eadoin p a r l e conlcntuni osso dobore. q u o aquel t u t o r q u e pació con los d e m á s a q u e l l a p o r c i o n ,
(lobo contentarse con la m i s m a p a r t e .
45. Ifermogenianus libro II. Inris Epitomarum.— 45. Ilermogeniano, libro I I . del Epitome del De
Divisionis placiíum, nisi Iradiliono yol stipulalione s u - recho.—El pacto do división, si n o so h a c e efectivo p o r
raaloHbclum, a d aclionem, u t n u d u m p a c l u m , n u l l i p r o - l a tradición ó estipulación, como d e s n u d o no p u e d o pro
desse potoril d u c i r acción á favor do a l g u n o .
46. Tryphoninus libro II. Disputatiomm.—Pa 46. Trifonino, libro I I . de las Disputas.—El p a c
c l u m i n t e r heredera ol legalarium factura, no a b eo satis to hecho entro el heredero y ol legatario sobre q u e n o so
a c c i p i a t u r , — q u u m in Somestribus relata ost Conslilutio lo pidan fianzas al heredero, c o n s t a q u e es válido, r e f i
Divi Marci, servari in hoc quoquo dofuneli v o l u n t a l e m — riéndose e n los semestres l a constitución del E m p e r a d o r
v a l i d u m esse conslat; n c c a legatario remissa liorcdi s a - Marco, q u e e x p r e s a , q u e l a volunlad dol difunlo t a m b i é n
tisdatio p e r pactionem e x poenilenlia rovocari d e b e t , s e o b s e r v a e n esto; n i la fianza q u e al heredero r e m i t i ó
q u u m liceat sui i u r i s porsocutionom, a u l spora f u l u r a e p o r pacto el legatario, debo revocarse p o r el a r r e p e n l i -
pcrceplionis deterioren! conslilucre. íniento, siéndole lícilo h a c e r d e peor condicion l a c o n t i
nuación d e s u derecho, ó la esperanza de la futura p e r
cepción.
47. Scaevola libro I . Digestorum.—Erator p r a e d i i 47. Scevola, libro I. del Digesto.—El c o m p r a d o r
v i g i n t i c a v e r a t s e s o l u t u r u m , e l stipulanli spoponderal; d e u n a h e r e d a d (lió caución, y prometió al eslipulador
postea vonditor cavil sibi convenisso, u l conlenlus esset q u e liabia d e p a g a r veinlo: después el v e n d e d o r dió c a u
trcdcciin, e l u l e a i n t r a praefinita l e m p o r a acciporel; ción, y so convino con el c o m p r a d o r d o contentarse con
d c b i l o r a d c o r u m solulionem convenlus paclus est, s i t r e c e , y q u e estos los h a b i a d e p e r c i b i r d e n t r o d o cierto
c a soluta i n t r a praefinitum tompus non essent, u t e x tiempo: reconvenido el d e u d o r p a r a l a satisfacción, pactó
p r i m a cauliono a b eo pelilio essel; q u a e s i t u m est, a n , q u o d e n o pagarlos d e n t r o del t é r m i n o prefinido, s e lo
q u u m poslcriori pacto salisfactum non sil, orane d e b i t u m pidiese on v i r t u d d e la p r i m e r a caución: Se p r e g u n t ó , s i
ex p r i m a cauliono peti potosí? Respondí, s e c u n d u m o a , n o habiéndose satisfecho, como so pactó ú l t i m a m e n t e , so
q u a e proponoronlur, posse. p u e d e p e d i r p o r l a p r i m e r a caución todo el débito? R e s
pondí, q u e se p u e d e , s e g ú n las circunstancias q u e so p r o
pusiesen.
DIGESTO.—LIMO 2.°—TITULO 1 4 . 111
§. 1. Lucius Titius Gaium Scium mcnsularium, cum § . 1 . G a y o Seyo Banquero, con q u i e n Lucio Ticio
i|uo rationcm implicitam habebat propter accepta el data, tenia c u e n t a sin l i q u i d a r por lo recibido y lo dado, s e
debitorem sibi constiluit, el ab co epistolam accepit in constituyó d e u d o r , y otorgó c i e r t a e s c r i t u r a q u e d e c i a :
liacc verba: Ex ratione mensae, quam mecum habuisli in P o r la c u e n t a q u e longo t u y a e n m i mesa, d e los m u c h o s
hunc diem, ex contraclibus plurimis remanserunt apud contratos hasta el d i a d e h o y , h a n q u e d a d o p a r a m i níesa
me ad mensam meam treccnta octoginta sex, el usurae, e n m i p o d e r trescientos o c h e n t a y seis, y las u s u r a s q u e
quae compelierint; summam aureorum, quam apud mo correspondan: la s u m a do ducados q u e tienes e n m i p o
lacitam habes, refundam tibi, si quod inslrumentum a te d e r sin resguardo, le l a satisfaré: si algún i n s t r u m e n t o
emissum, id est scriplum, cuiuscunque summae ex q u a - escrito, enviado p o r tí, do q u a l q u i e r a s u m a , por q u a í -
cunque causa apud me remansit, vanum el pro cancella- q u i c r a c a u s a h a q u e d a d o e n m i poder, se t e n d r á p o r v a n o
to habebitur. Ouaesilum est, quum Lucius Titus anle y cancelado. H a b i e n d o m a n d a d o Lucio Ticio antes d e
hoc chirographum Scio numulario mandaverat, uli p a este i n s t r u m e n t o á Seyo Banquero, q u e e n t r e g a s e á s u
trono eius Irecenla redderet, an propter illa verba e p i - patrono trescientos, s e preguntó: ¿si p o r aquellas p a l a
stolae, quibus, omnes cautiones ex quocunque contractu b r a s d e l a e s c r i t u r a , p o r las q u e so previno s e h a b i a n d o
vanae el pro cancellaloul haberenlur, caulum est, ncquo l e n e r p o r vanas, y p o r canceladas todas las cauciones
ipse, noque lilii eius co nomine convcniri possunl? R e por q u a l q u i e r a contrato, ni ól n i sus hijos e n s u n o m b r o
spondí, si lantum ratio accepli atque expensi essel com pueden s e r reconvenidos? Respondí, q u e si solamente so
pútala, celeras obligaliones manere in sua causa. h a b i a c o m p u t a d o l a c u e n t a do lo recibido y d a d o , l a s
d e m á s obligaciones q u e d a b a n e n s u oslado.
48. Gaius libro I I I . ad Legem X I I . Tabularim.— 48. Gayo, libro I I I . sobre la Ley de las X I I T a
In traditionibus rerum quodcunque paclum sit, id valere blas.—Es indubitable q u e lo q u e se p a c í a a l tiempo d e l a
rnanifestissimum esl. e n t r e g a , e s válido.
50. Idem libro X L I I . ad Sabinum.—Non impos- 50. E l mismo, libro XLII. sobre Sibi.no.—En los
sibile putoin contraclibus depositi, commodati, el locati, contratos do depósito, empréstito, a r r e n d a m i e n t o y otros
el celcris similibus lioc paclum: no lacias furem servum semejantes, n o juzgo q u e se h a d e l e n e r p o r imposible
meum, lioc esl, ne solliciles, ul í'ur íiat, ut fugitivus íiat, eslo pacto: no has de hacer ladrón á m i siervo; oslo es,
no ita negligas servum, ut fur efíiciatur; sicut enim servi no has d e solicitar q u o m i siervo so h a g a l a d r ó n , ó h a g a
corrupti aclio locum habet, ita polcsl etiam liaec pactio fuga, p a r a q u e no a b a n d o n e s al siervo, do m o d o q u e s e
locum habere, quao ad non corrumpendos servos p e r - h a g a ladrón; p o r q u e así como tiene l u g a r l a acción d e l
linet. siervo corrompido, así t a m b i é n tiene l u g a r este pacto,
q u o se d i r i g e á q u e n o so c o r r o m p a n los s i e r v o s .
53. Idem libro IV. Opinionum.—Sumtus q u i d o m 53. E l mismo, libro IV. de las Opiniones.—Cier
prorogaro litiganti honeslum esl; pacisci autora, u l non t a m e n t e es bien visto a n t i c i p a r los gastos al l i t i g a n t e ;
q u a n l i l a s eo nomino expensa cura u s u r i s licilis r e s t i t u - m a s n o os lícito p a c t a r q u e no so p a g u e l a c a n t i d a d g a s
a t u r , sed p a r s d i m i d i a e i u s , q u o d ex e a lile d a t u r a e r i t , t a d a e n ol pleyto con las u s u r a s p e r m i t i d a s , sino la m i
n o n licet. t a d d e lo q u e se adquiero p o r aquel pleyto.
5 4
54. Scaevola apud Iulianum libro X X I I . Dige- . Scevola hace notar á Juliano en el libro X X I I .
slorum notat: Si paclus s i m , n e S t i c h u m , (|ui m i h i d e b o - del Digesto: Si a l g u n o está obligado á d a r m e á Slico, y
b a t u r , polam, non intelligitur m o r a m i h i íieri; mortuoquo pacto n o pedírselo, n o s e e n t i e n d e q u e i n c u r r e e n t a r d a n
Slicho pulo non leivcri r o u m , q u i anlo p a c l u m m o r a r a za; y m u e r t o Slico, no juzgo q u o eslá obligado el reo q u e
n o n focoral. n o i n c u r r i ó e n m o r a antes del p a c t o .
55. (54.) Iulianus libro XXXV. Digesto 55. (54.) Jaliano, libro X X X V . del Diges
rum.—Si dobilor sil frucluarius, ot paciscatur servus, in to.—Si el d e u d o r e s usufructuario, y el siervo e n q u i e n
q u o usurafruclum babot, n e a b eo p e t a l u r , paciscendo me- tiene el usufrulo pacía q u e no so le p i d a á él, paclando
lioroni condilionera e i u s fácil. Item si credilor essel f r u h a c e m e j o r la condicion do él. T a m b i é n si el a c r e e d o r
c l u a r i u s , e l paclus essel, n e peteret, s e r v u s a u t e m f r u l'ueso usufructuario, y pactase no pedir; y el siervo
c l u a r i u s paciscerelur, u l poterol, bencticio pacti, q u o d s e r usufructuario pactase p e d i r , p o r beneficio del pacto q u e
v u s interposuissol, uliliter a d pelilionem a d m i l t e t u r . el siervo hubiese interpuesto, s e r á a d m i t i d o ú l i l m e n l e á
l a petición.
56. (55.) Idem libro VI. ad Minicium.—Si 56. ( 5 5 . ) E l mismo, libro VI. sobre Minicio.—
eonvencrit, n o d o m i n u s a colono quid peteret, e l i u s í a Si so pacta q u o el s e ñ o r n a d a pida al colono, y fuese
c a u s a convenlionis fuorit, nihilo rainus colonus a d o m i j u s l a l a c a u s a d o esta convención; oslo no obstante, p u e
n o pelero polesl. d e el colono p e d i r a l s e ñ o r .
57. (56.) Florentinus libro VIII. Institutio- 57. ( 5 6 . ) Florentinot libro VIII. de las Insti
n u m . — Q u i in f u t u r u m u s u r a s a debiloro acceperal, l a - tuciones.—El q u e recibió del d e u d o r u s u r a s p a r a lo futu
cito paclus v i d e l u r , n e i n t r a id teinpus sorloin p e l a t . ro, parece u u o tácitamente pació no p e d i r el capital d e n
tro d e aquel tiempo.
§ . 1 . Si e x altera parlo in r e m , e x a l t e r a in p e r s o § . 1. S i p o r u n a parlo hubiese intervenido pació
nara p a c l u m conceplum fuorit, voluli no ego potara, vel real, y p o r otra personal, como que yo no pida, ó que á
no a te p e t a t u r , lieres m e u s a b ó m n i b u s vobis pelilionem tí no te pida; m i heredero os p o d r á p e d i r a todos, y t o
liabebil, e l a b heredo luo omnes petere polorimus. dos podremos p e d i r á lu h e r e d e r o .
58. (57.) Neralius libro I I I . Membrana- 5S. (57.) Nerado, libro I I I . desús Pergami
r u m . — A b e r a t i o n e , venditione, localiono,conducliono, ce- nos.—No s e d u d a q u o los contratos d e c o m p r a y v e n t a ,
terisque similibus obligalionibus, q u i n integris ó m n i b u s a r r e n d a m i e n t o y otras obligaciones semejantes, p u e d e n
conscnsu e o r u m , q u i i n t e r s e obligali s i n l , recedi p o s - disolverse p o r consentimiento d o las parles q u e e n t r e sí
sil, d u b i u r a n o n ost. Arisloni hoc a m p l i u s v i d o b a l u r , se convinieron, permaneciendo íntegros; y a u n m a s j u z
s i e a , q u a o rao ox omto praostare Ubi oporlerol, p r a e s l i - g a b a Aríslono, q u e si yo le h u b i e s e e n t r e g a d o la c o s a
tissera, e l q u u m lu m i h i p r e l i u m deberes, convenisset c o m p r a d a , y d e b i é n d o m e t ú el precio, nos conviniésemos
m i h i lecuin, u l r u r s u s praeslilis rnilii a le in r e vendila q u e volviéndome lú á e n t r e g a r todas las cosas q u e y o t e
ó m n i b u s , q u a o ego Ubi praestilissem, p r e l i u m m i h i n o n h u b i e s e d a d o , n o mo dioses el precio, y tú rao dieses las
daros, t u q u e m i h i e a praestitisses, p r e l i u m lo debero do- cosas vendidas, y a n o m e d e b e s el precio; p o r q u e l a i n
sinere; quia bonao lldei, a d q u a m oinnia h a e c r e d i g u n - terpretación d e l a b u e n a fe, á q u e se r e d u c e n lodas e s
t u r , inlerprolalio h a n c q u o q u e conventionera admitlil. t a s cosas, a d m i t e t a m b i é n e s t a convención; y n a d a i m
Nec q u i d q u a m interest, u t r u r a integris ó m n i b u s , i n p o r t a q u e estando í n t e g r a s todas las cosas, á q u e nos h u
q u a o obligali ossomus, convonirol, u l a b eo negolio d i s - biésemos obligado, nos conviniésemos e n a p a r t a r n o s d o
c e d e r e l u r , a n i n i n t e g r u m reslilutis his, q u a o ego libi este negocio; ó q u e restituidas á s u estado todas las c o
praestilissem, consenliremus, no q u i d lu m i h i eo nomino sas, q u e y o te hubiese d a d o , consintiésemos e n q u e t ú
praoslares. Jllud plañe convenliono, (juae perline-t a d r o - n a d a rae dieses. P o r l a convención q u o s e d i r i g e á r e v o
solvendum id, quod aclura osl, perlici n o n polesl, u l l u c a r lo q u o s e efecluó, no se p u e d e h a c e r el q u o tú p o r el
q u o d iara ego libi praostiti, c o n t r a praestare m i h i c o g a - c o n t r a r i o seas obligado á devolverme lo q u e yo y a lo d i ;
ris; q u i a eo modo n o n l a m hoc a g i l u r , u l a prislino n e p o r q u e d e osle modo, 110 se I r a l a tanto d e q u e nos a p a r
golio discodaraus, q u a m u l novao q u a e d a m obligaliones temos del negocio a n t i g u o , como do q u o so constituyan
i n l e r nos c o n s t i t u a n l u r . e n t r e nosotros ciertas n u e v a s obligaciones.
59. (58.) Paulus libro I I I . Regularum.—Per 59. (58.) Paulo, libro III. de las Reglas.—*
os a c q u i r i nobis slipulaliono potosí, p e r cosdeni eliara Los q u e p u e d e n a d q u i r i r p a r a nosolros p o r estipulación,
DIGESTO.—LIBRO 2.°—TITULO 1 5 . 113
pactis convcnlis meliorem condilionem nostram üori pos- s e d e t e r m i n a q u e pueden t a m b i é n h a c e r m e j o r n u e s t r a
so placet. condicion p o r l a convención d e los pactos.
60. (59.) Papirius Iustus libro VIII. Consti- 60. (59.) Papirio Justo, libro VIII. de las
tutionum.—Imperator A n t o n i n u s Avidio Cassio r e s c r i - Constituciones.—El E m p e r a d o r Anlonino respondió á
psit: Si credilorcs p a r a i i s i n t p a r t e m e x bonis, licet a b Avidio Casio, q u e si los acreedores estaban prontos á r e
exlranoo, consequi, r a l i o n e m h a b c n d a m p r i u s n e c e s s a - c i b i r parle d e los bienes, a u n q u e fuese d e u u e x t r a ñ o , se
r i a r u m p e r s o n a r u m , si idoncae s i n t . h a b i a do a t e n d e r p r i m e r o á los parientes, si e r a n a b o
nados.
61. (60.) Pomponius l ibro I X . ad Sabinum. — 61. (60.) Pomponio, libro I X . sobre Sabino.—
Nomo paciscendo efíicere polest, no sibi locum s u u m d e N i n g u n o p u e d e p a c t a r que no le sea licito consagrar su
dicare liceal, a u l ne sibi in suo sepeliro m o r t u u m liceat, fundo ú Dios, ó enterrar en él, ó enajenarlo, contra la
aul no vicino invito p r a e d i u m alienet. voluntad del vecino.
62. (61.) Furius Anthianus libro I . ad E d i 62. (61.) Furio Ántiano, libro ! , sobre el Edic
ctum.—- Si r c u s , p o s t q u a m paclus s i t a s e n o n poli p e c u - to.—Si el roo despucs q u e pació q u e no so lo pidiese el
n i a m , ideoque coepit id p a c l u m lideiussori q u o q u o p r o - d i n e r o (y p o r oslo empezó el pacto á a p r o v e c h a r l e t a m
desse, pactus sit, u t a se poli liceat, a n utililas p r i o r i s bién al fiador) pacíase q u e s e lo p u e d a p e d i r ; ¿so p r e
pacli s u b l a t a sil lideiussori, quaositum esl. Sed vorius g u n t ó si acaso se le quilo al fiador la utilidad del p r i
esl, semel a c q u i s i t a m lideiussori pací oxceplionem u l l e - m e r pacto? P e r o os m a s cierto q u e la excepción del p a c
i'ius ei invito o x t o r q u e r i n o n posso. to u n a vez a d q u i r i d a p o r el fiador, no so lo p u e d e volver
á q u i t a r c o n t r a s u voluntad.
q u e c u í n co ipso transegit, noc negotium Scplicii M a e - Respondí q u e s e g ú n las cosas q u e se proponían, no podia,
vius gorens accepit. porque n i el u n o transigió con el o l i o , ni Mevio lo r e c i
bió como apoderado d e S o p l i d o .
8. Idem, libro V.dc ómnibus Tribunalibus.—Quum &• E l mismo, libro V. sobre lodos los Tribuna
lii, q u i b u s a l i m e n t a relicta e r a n t , facilo transigerent c o n - les.—En vista d e q u e aquellos, á quienes se h a b í a d e x a d o
tenti modico praeseñte, Divus Marcus Orationo in S e n a l u alimentos, transigían fácilmente, contentándose con poco
recítala el'fecit, no aliler a l i m e n t o r u m transactio r a l a o s - d e presente; p o r u n a oracion del E m p e r a d o r Marco, q u e
sel, q u a m si a u c l o r e Praetore lacla. Solet i g i l u r P r a e t o r se leyó e n el Senado, so previno q u e l a transacción d e
intervenire el i n l e r consenlienles a r b i t r a r i , a n t r a n s a c t i o , los alimentos n o se tuviese por válida, si no estuviese h e
vel q u a o admitli d e b e a t . c h a con autoridad del Pretor. P o r esto suele i n t e r v e n i r y
a r b i t r a r cnlro los q u o t r a n s i g e n , si so d e b e a d m i t i r ó n o
la transacción, ó q u é transacciones se d e b a n a d m i t i r .
§ . 1. Eiusdem Praetoris nolio ob transaclionem e r i t , § . 1 . El m i s m o conocimiento del P r e t o r e s necesario
sive habitalio, sive vestiarium, sive d e praodiis a l i m e n - p a r a l a transacción d e la habitación, el vestido ó el p r e
tum legabítur. dio, q u e se h a legado p a r a alimentos.
§ . ú2. Ilaec Oralio perlinet a d alimenta, q u a o t e s t a § . 2 . E s t a oracion pertenece á los alimentos q u e s e
m e n t o vel codicillis f u e r i n t relicta, sive a d t e s t a m e n l u m d e x a r o n e n el testamento ó codicilos hechos e n el testa
faclis, sive a b inleslato. Idem e r i t d i c o n d u m , e l si m o r - mento ó sin él. Lo mismo s e d i r á a u n q u e las cosas d o n a
tis c a u s a d o n a t a fuerint relicta, vel a b e o , c u i mortis c a u d a s h a y a n sido d e x a d a s por c a u s a d e m u e r l e , ó p o r aquel
s a d ó n a l a s u n t , relicta. Sed e l si condilionis i m p l e n d a e á q u i e n s e d o n a r o n p o r c a u s a d e m u e r t e ; y a u n q u e se
g r a l i a relicta s u n t , adliuc i d e m d i c e m u s . Plano d e a l i - h a y a n d e x a d o p a r a c u m p l i r a l g u n a condicion, s e d i r á lo
menlis, quao non mortis c a u s a d o n a t a s u n t , licebit e t mismo: pero d e los alimentos q u e n o s e h a n d e x a d o por
sino Praetore auclore transigí. donacion p o r c a u s a d e muerte, no h a y d u d a (pie s e p u e
d e t r a n s i g i r sin autoridad del P r e t o r .
§. Sive i g i t u r in mensos singulos, sive i n d i e s , § . 3 . Esto supuesto, a u n q u e los alimentos h a y a n
sive in annos fuerint relicta, Oralio locum babel. Sed e l sido dexados p o r meses ó p o r dias ó p o r a ñ o s , tiene l u g a r
DIGESTO.—LIBRO 2."—TITULO 1 5 . 115
13. Aemilius Nacer libro I . ad legem vicesimam 13. Emilio Macer, libro I . sobre la ley vigésima
heredilatum.—Nulli l'rocuralorum Principis inconsulto de las herencias.—A n i n g u n o do los P r o c u r a d o r e s d e l
Principe transigere licet. Príncipe os lícito transigir sin consentimiento del m i s m o
Príncipe.
14. Scaevola libro II. Responsorum.—Controver 14. Scevola, libro II. de las Respuestas.—Entro
sia inter legitimum el scriplum heredem orla esl, caque el h e r e d e r o legítimo y el escrilo s e suscitó u n a c o n t r o -
118 DIGESTÍ).—LIBRO 3 . ° — T I T I L O Í .
Iransaclione facía c e r t a lego finita esl; q u a e r o , creclilorcs versia, q u e s e finalizó p o r haberse transigido con c i e r t a
q u o m conveniro possunl? Responclit, si iidem creclilorcs condicion; p r e g u n t o : ¿á q u i é n pueden reconvenir los
csscnt, q u i transaclionom fecissenl, id o b s e r v a n d u m e s s e acreedores? Se responde: q u e si los acreedores (son los
do aero alieno, quod i n l e r eos convonissot; si alii c r e d i - mismos q u o hicieron la transacción) so h a d e o b s e r v a r lo
toros csscnl, p r o p t e r i n c e r t u m succossionis p r o parlo h e - q u e ellos mismos pactaron sobre las d e u d a s ; y si fuesen
reditatis, q u a m u l e r q u o i n Iransacliono exprosseril, uli— otros los acreedores, p o r la i n c c r t i d u m b r e do la s u c c c -
l i b u s convcnicndus e s l . sion d e b e u n o y otro s o r reconvenido con las acciones
útiles, á proporcion do la p a r l e d e l a h e r e n c i a q u o c a d a
uno do los herederos percibió p o r l a transacción.
15. Paulus libro I . Sententiarum.—Pacto c o n 15. Paulo, libro l . de las Sentencias.—A la c o n
vento Aquiliana quiclem slipulatio subiici solet; sed c o n - vención del pacto se suele a ñ a d i r estipulación A q u i l i a n a ;
sultius est, huic poonalem quoquo slipulalionem s u b i u n - p e r o e s m a s s e g u r o q u o so lo a ñ a d a también estipulación
gere, q u i a rescisso forte pacto p o e n a e x slipulalo peli penal, p o r q u e acaso rescindido el pacto p u e d e pedirse l a
polcst. pona p o r la estipulación.
lí>. Jíermogenianus libro I . inris Epitomarum.— lí>. Ifermogeniano, libro I. del Epitome del De
O u i (idem licilae transaclionis r u p i t , non oxcepliono recho — E l q u e faíla á la fe do l a transacción licita, n o
t a n l u m s u m m o v e b i t u r , sed e t poonam, q u a m , s i c o n t r a t a n solamente es repelido p o r l a excepción, sino q u e
placitum feccrit, ralo m a n c n l e pació stipulanti recle p r o - también esta obligado á la p e n a q u o había prometido a l
m i s e r a t , praestare c o g e l u r . q u e estipuló rectamente si faltaba á lo prometido, q u e
d a n d o válido el p a c i ó .
17. Papinianus libro II. Quaestionum—Vendi- 17. Papiniano, libro I I . de las Cuestiones.—El
t o r hereditatis, emlori m a n d a t i s actionibus, c u m d e b i - v e n d e d o r d e u n a heredad, m a n d a d a s las acciones al c o m
lore hereditario, q u i i g n o r a b a l vonditam esse h e r e d i t a - p r a d o r , transigió con el d e u d o r hereditario, q u e no s a b í a
t e m , transegit; si e m t o r hereditatis hoc d e b i l u m a b c o q u o la h e r e n c i a liabia sido vendida: si el c o m p r a d o r d o
e x i g e r e velit, exccplio transacti negolii debitori p r o p t e r esta herencia q u i e r e pedirle esta d e u d a , p o r s u i g n o r a n
i g n o r a n i i a m s u a m a c c o m m o d a n d a esl. I d e m r e s p o n d e n - c i a se lo debo conceder al d e u d o r la excepción cíe t r a n
clum esl e l in eo, q u i fideicommissam recepit h c r o d i t a - sacción. Lo mismo se h a d e r e s p o n d e r d e aquel q u e r e
t e m , si h e r e s c u m i g n o r a n t e debitore transegit. cibió la h e r e n c i a fideicomisaria,si transigió el h e r e d e r o
con el d e u d o r q u e lo i g n o r a b a .
TIT. I. TITULO Í .
1. Ulpianus libro VI. ad Edictum.—Ilunc l i t u - 1. Ulpiano, libro VI. sobre el Edicto.—Este título
l u m P r a e t o r proposuit h a b e n d a o rationis c a u s a , s u a e q u e lo propuso el Pretor e n defensa del h o n o r d e s u d i g n i
dignilatis t u o n d a e e l decoris s u i causa, no sino doleclu d a d , p a r a q u o no abogasen a n t e él todas las personas i n
passim a p u d so p o s l u l e t u r . distintamente.
§ . 1 . E a p r o p t e r tres lecil ordines, n a m q u o s d a m in § . 1 . Por oslo hizo Iros clases d e personas: á u n a s
toluin p r o h i b u i t postulare, q u i b u s d a m vel pro so p e r m i - absolutamente les prohibió a b o g a r a n t e él: á oirás s e lo
sil, q u i b u s d a m c t pro corlis d u n t a x a t personis ot p r o so permitió solamente e n s u s propias causas; y á otras p o r
p e r misil. sí, y p o r ciertas y d e t e r m i n a d a s personas.
§ . 2 . Postulare a u t e m esl desidorium s u u m , vel a m i - § . 2 . A b o g a r e s e x p o n e r a n t e el J u e z , ó Magistrado
ci s u i in i u r e a p u d eurn, q u i iurisdictioni praoest, e x - la pretensión propia, ó la del a m i g o , ó c o n t r a d e c i r la d e
ponere, vel alterius desiderio contradicero. otro.
§ . 3 . I n i t i u m a u t e m fecil P r a e t o r a b liis, q u i in t o - § . 3 . Empezó el P r e t o r p o r aquellos a q u i e n e s a b s o
l u m p r o h i b e n t u r postulare. I n q u o Edicto a u l p u e r i l i a m , l u t a m e n t e n o les p e r m i t e a b o g a r a n t e él; e n c u y o edicto
a u l c a s u m excusavit. P u e r i l i a m , d u m m i n o r o m a n n i s d e - c o m p r e h e n d e á los q u e están e n la edad p u e r i l , y á los
c e m e l septem, q u i eos non in lolum complevit, p r o h i q u e se lo i m p i d e a l g ú n accidente casual. P o r razón ele l a
be! postulare, q u i a m o d e r a l a m lianc aetatem r a t u s esl a d edad pueril les prohibe a b o g a r á los m e n o r e s d e diez y
procedondum in p u b l i c u m ; q u a aclalo, a u l paulo maioro siete años c u m p l i d o s , p o r q u e creyó q u e esta e r a s u f i
f e r t u r Nerva lilius e l publico d o i u r c responsitasse. P r o ciente e d a d p a r a presentarse al público. Do este t i e m p o ,
p t e r c a s u m s u r d u m , q u i p r o r s u s non a u d i t , prohibot a p u d ó poco m a s , se dice q u e N e r v a , el hijo, respondió públi—
ÜIGESTO.—LIBRO 3."—TITULO 1 119
s e postulare; n e c e n i m e r a t p e r m i t t e n d u m ei postulare, c a m e n t e á las d u d a s d e derecho. P o r accidento casual, s e
q u i d e c r e t u m Praetoris e x a u d i r é n o n potorat; quod etiani dice q u e al sordo q u e absolutamente n o oye, lo está p r o
ipsi e r a l periculosuni f u t u r u m , n a m n o n exaudito decreto hibido a b o g a r a n l e el Pretor; pues n o s e le d e b í a p e r m i
Praetoris, q u a s i n o n obtemperasset, poena u t c o n t u m a x tir al q u e n o podia o i r el decreto del P r e t o r ; lo q u a l á é l
plecteretur. m i s m o le podia parar perjuicio; p o r q u e si p o r no h a b e r
oido el decreto del Pretor, no lo obedeciese, s e r i a c a s t i
g a d o con p e n a como c o n t u m a z .
§. Ait Praetor: si NON HABEBUNT ADVOCATUM, EGO § . í . Dice el Pretor: si no tuvieren aboyado, yo
DAHO. Nec solum his personis h a n c h u m a n i t a t e m P r a e t o r se lo tiaré; y 110 solo con estos a c o s t u m b r a el P r e t o r
solet e x h i b e r e , v e r u m e t si q u i s alius sil, q u i certis ex u s a r d e esta h u m a n i d a d , sino también con q u a l q u i e r a
causis, yol ambitione adversarii, vel m e t u p a t r o n u m n o n otro, q u e p o r a l g u n a c a u s a , v. g . por respeto d e a m
invenit. bición, ó miedo á la parle contraria, n o e n c u e n t r a a b o
gado.
§ . 8 . Secundo loco E d i c t u m p r o p o n i t u r i n eos, q u i § . 5 . E n s e g u n d o l u g a r se propone el edicto c o n t r a
p r o aliis no postulent; in q u o Edicto excepit P r a e t o r s e - aquellos á q u i e n e s les prohibo a b o g a r p o r otros, y e n él
x u m e t c a s u m , ilem notavit personas in l u r p i l u d i n e n o - excluye al sexo femenino, y á los ciegos, y también á l a s
tabiles. S e x u m , d u m Cerninas p r o h i b e t pro aliis postulare; personas, q u e p o r torpeza se hicieron infames. Prohibo
e l ralio quidem prohibendi, no c o n t r a pudiciliam s e x u i á las m u g e r e s q u e a b o g u e n p o r otros: y la c a u s a d e l a
c o n g r u e n t e m alienis causis se i m m i s c e a n t , n e virilibus prohibición es p o r q u e n o so mezclen eii pleytos á g e n o s ,
ofíiciis f u n g a n l u r mulieres. Origo v e r o introducta esl a n i en oficios propios d o hombres, e n desdoro d e la h o
Carfania, improbissima femina, q u a e inverecundo p o s t u - nestidad, q u e corresponde á s u sexo. E s t a prohibición
l a n s e l Magistratum inquielans c a u s a m d e d i l Edicto. C a t u v o principio en u n a m u g o r dcsenvuella, l l a m a d a C a r
s u m , d u m c a e c u m u l r i s q u e luminibus o r b a l u m Praetor fania, q u e exerciendo el oficio d e abogado con notable
repellit; videlicet q u o d insignia Magislralus v i d e r e e t r e - descaro, é i m p o r t u n a n d o al Magistrado, dio motivo á
v e r e r i non possit. Referí etiam Labeo Publilium c a e c u m , este edicto. Repele á los q u e absolutamente carecen d o
Asprenatis Nonii p a t r e m , a v e r s a sella a B r u t o d e s t i t u t u m , v i s t a , p o r q u e no p u e d e n v e r , ni r e s p e t a r las insignias
q u u m vollel postulare. Q u a m v i s a u l e m caecus pro alio d e l Magistrado. T a m b i é n refiere Labeon, q u e q u e r i e n d o
postulare non possit, lamen e l s e n a l o r i u m o r d i n e m r e l i - el ciego Publilio, p a d r e do Nenio Asprenate, i n f o r m a r
nel, e t iudicandi officio fungetur. N u m q u i d e r g o e t M a delante d e Bruto, se levanló osle d e s u silla, y lo volvió
g i s l r a l u s g e r e r e possil? Sed d e hoc deliberabimus. E x l a l la espalda. Mas a u n q u e el ciego no p u e d e a b o g a r p o r
q u i d e m e x e m p l u m eius, q u i gessil; A p p i u s d e n i q u e olro, m a n t i e n e no obstante l a dignidad d e Senador, y
C l a u d i u s caecus consiliis publicis intererat, e l in S e n a l u p u e d e e x c r c e r el oficio do Juez: ¿y p o d r á p o r v e n t u r a
s e v e r i s s i m a m dixit sentenliam do P y r r h i caplivis. Sed e x e r c e r la d i g n i d a d d e Magistrado? Pero d e oslo so t r a
melius est, ul d i c a m u s , retiñere q u i d e m iain coeplum t a r á después: e n efecto h a y e x e m p l a r do q u e a l g u n o l a
Magistratum posse, a d s p i r a r e a u l e m a d n o v u m p e n i t u s h a y a exercido; y últimamente Apio Claudio, a u n q u e e s
p r o h i b e n ; i d q u e multis c o m p r o b a t u r exemplis. t a b a ciego, asistía á los Consejos públicos, y diú e n el
Senado s u parecer con la m a y o r severidad sobre los c a u
tivos d e P i r r o ; pero m a s bien d i r e m o s , q u o después d e
ciego p u e d e r e t e n e r la dignidad do Magistrado, q u e a n
tes exercia; y q u e absolutamente so lo prohibe a s p i r a r á
o t r a n u e v a ; lo q u a l se c o m p r u e b a con m u c h o s e x e m -
plares.
§ . 6. Removet a u l e m a postulando p r o aliis e t e u m , § . (J. T a m b i é n se lo prohibo a b o g a r p o r olro al p u l o ;
q u i c o r p o r c s u o m u l i e b r i a passus esl. Si q u i s lamen v i pero si a l g u n o f u e e s t u p r a d o p o r violencia d e l a d r o n e s ,
p r a e d o n u m vel hostium s t u p r a t u s est, non d e b e l nolari, ó enemigos, no d e b e i n c u r r i r en n o t a , como dico P o m -
u t e t P o m p o n i u s a i t . E t q u i capilali c r i m i n e d a m n a t u s ponio. Aquel q u e p o r delito fue condenado á p e n a c a p i
est, non d e b e t p r o alio postulare. Item Senatusconsulto tal, n o debo a b o g a r p o r otro. T a m b i é n so prohibe p o r
e l i a m a p u d iudices pedáneos postulare p r o h i b e l u r calu- Constitución d e l Senado, q u e p u e d a a b o g a r a n l e los J u e
m n i a e publico iudicio d a m n a t u s . E t q u i operas suas, u t ces Pedáneos el q u e fue condenado p o r c a l u m n i a d o r e n
c u m besliis d e p u g n a r e l , locaverit. Bestias a u l e m a c c i p e - juicio público, y el q u e so ajustó p a r a l i d i a r con las bes
r e d e b e m u s ex ferilate m a g i s , q u a m e x a n i m a l i s g e n e r e ; tias; y se d e b e r á a t e n d e r m a s á l a fierezaq u o á la e s p e
n a m q u i d , si leo sit, sed m a n s u e l u s , vel a l i a d e n t a t a cio del a n i m a l : p o r q u e ¿ q u é d i r í a m o s siendo u n león
bestia m a n s u e t a ? E r g o q u i locavit, solus n o l a l u r , sive d e - manso, ú o t r a fiera domesticada? Entiéndase q u e solo el
p u g n a v e r i t , sive non. Quod si d e p u g n a v e r i t , q u u m n o n q u e p a r a esto se alquiló i n c u r r e e n ñ o l a do infamia, q u o
iocasset operas suas, n o n tenebitur; non e n i m , q u i c u m se verifique ó n o el que lidie; pero si lidiaso sin a l q u i
besliis d e p u g n a v i t , tenebitur, sed q u i operas s u a s in hoc larse, n o i n c u r r e e n ñ o l a do infamia, p o r q u e 110 se h a c e
locavit. Denique eos, q u i virlutis ostendendae c a u s a h o c infame el q u e lidió, sino el q u e s e alquiló p a r a lidiar.
faciunt sino m e r c e d e , non teneri a i u n t ve le res, nisi in F i n a l m e n t e dicen los antiguos q u e n o q u e d a n infames
a r e n a passi s u n l s e honorari; eos e n i m p u t o n o l a m n o n aquellos q u e lidian sin Ínteres, solo p o r h a c e r o s t e n t a
evadere. Sed si q u i s operas s u a s locaverit, u l feras v e - ción do sus fuerzas y valor, á no s e r q u e consientan s o r
n e t u r , vel u l d e p u g n a r e l f e r a m , q u a e r e g i o n i nocet, e x t r a r e m u n e r a d o s e n el circo; q u o estos j u z g o q u e i n c u r r e n
a r e n a m , n o n est nolatus. H i s i g i t u r personis, q u a e n o n e n nota d e infamia. P e r o si alguno recibiese d i n e r o p o r
virlutis c a u s a bestiis p u g n a v e r u n t, p r o s e P r a e t o r p e r m i t - c a z a r las fieras, ó m a l a r f u e r a del circo l a fiera, q u e
lit allegare, pro alio prohibet. Sed esl a e q u i s s i m u m , si hace d a ñ o en el pais, no q u e d a r á infame. A estos, p u e s ,
lutelam vel c u r a m h u i u s m o d i personae a d m i n i s t r e n t , p o q u e no lidiaron con las fieras por manifestar s u esfuerzo,
s t u l a r e iis pro his, q u o r u m c u r a m g e r u n l , concedí. Q u i les permite el P r e t o r defender s u s p r o p i a s causas, y les
a d v e r s u s e a fecisse m o n s l r e l u r , e l p r o aliis interdicta po prohibe defender las d e oíros; pero si estas personas a d -
120 DIGESTO.—LIBRO 3 . " — T I T I L O 1 .
7. Gaius libro III. ad Edictum provinciale.—Quos 7 . Gayo, libro I I I . sobre el Edicto provincial.—
p r o h i b e l P r a e t o r a p u d se postulare, omnímodo p r o h i b e t , Aquel á q u i e n el P r e t o r p r o h i b e a b o g a r a n l e él, lambion
eliara si a d v e r s a r i u s eos p a l i a t u r p o s t u l a r e . so lo p r o h i b e , a u n q u e lo p e r m i t a l a parlo c o n t r a r i a .
8. Papinianus libro I I . Quaestionum.—Imperator 8 . Pa,oiniano, libro II. de las Cuestiones.—Por
Tilus A n t o n i n u s rescripsit, cura, c u i advocalionibus i n Rescripto del E m p e r a d o r T i t o Antonino, a q u e l á q u i e n
q u i n q u e n n i o i u l c r d i c t u m esset, post q u i n q u e n n i u m p r o so le prohibió a b o g a r p o r cinco a ñ o s , c u m p l i d o esto
ó m n i b u s postulare non prohiberi. D i v u s q u o q u c I l a d r i a - tiempo, lo es permitido a b o g a r p o r todos. P o r otro R e s
n u s rescripserat, d e exilio r c v e r s u m postulare posse; n e c cripto d e l E m p e r a d o r A d r i a n o puedo t a m b i é n a b o g a r
a d h i b e l u r dislinclio, q u o c r i m i n e silentium vel e x i l i u m el q u e h a y a vuelto del destierro, sin d i s t i n g u i r el delito,
sil i r r o g a l u m , n e c scilicet p o e n a t e m p o r e d e l e r m i n a l a q u o motivó la imposición del silencio, ó el d e s t i e r r o , p a r a
c o n t r a senlcnliae fidemu l t e r i u s p o r r i g a l u r . e v i t a r q u e l a p e n a d e t e r m i n a d a 6, cierto tiempo, so e x
t i e n d a á m a s d e l q u e so e x p r e s ó e n l a s e n t e n c i a .
CAUSA I N SCAE NAM PRODIERIT; QUI 1 LENOGIN1UM F E C E R 1 T ; QUI cer el arte lúdrica, ó recitar ó representar en teatros pú
1N IUDICIO PUBLICO CALUMNIAE PRAEVAR1GATION1SVE CAUSA QUID blicos: el alcahuete: el que hubiese sido condenado en j u i
F E C I S S E IUDICATUS E R I T ; QUI F U R T I , V I BONORUM RAPTORUM, cio público por causa de calumnia, ó prevaricato: el que
INIUR1ARUM, DE DOLO MALO E T FRAUDE SUO NOMINE DAMNATU3 ha sido condenado en su propio nombre por hurto, rapiña,
PAGTUSVE E R I T ; QUI PRO SOCIO, TUTELAE, MANDATI, DEPOS1TI injuria, dolo malo y fraude, ó hubiese pactado sobre esto:
SUO NOMINE, NON CONTRARIO 1UDICIO IHMNATUS E R I T ; QUI E A M , también el que fuese condenado en juicio de sociedad, tu
QUAE IN POTESTATE E1US E S S E T , GENERO MORTUO, CUM EUM tela, mandato, ó depósito por la acción directa: el que sa
MORTUUM E S S E SG1RET, INTRA ID TEMPUS, QUO ELUGERE V1RUM biendo que habia muerto su yerno, casa con otro á la que
MORIS E S T , ANTEQUAM V1RUM E L U G E R E T , 1N MATR1MON1UM C O L - tiene en su potestad antes de cumplir el tiempo del luto: el
LOCAVE1UT, EAM VE SC1ENS QUIS UXOREM DUXER1T, NON 1USSU que sabiendo que no ha cumplido el tiempo del luto, casa
E1US, 1N CU1US POTESTATE E S T ; E T QUI EUM, QUEM IN POTESTATE con ella sin mandato de aquel en cuya potestad está, y el
H A B E R E T , EAM, D E QUA SUPRA COMPREHENSUM E S T , UXOREM DU- que lo permite al que está en su potestad, y el que en su
CERE I'ASSUS FUER1T; QUI VE SUO NOMINE, NON 1USSU E 1 U S , IN nombre sin mandato de aquel en cuya potestad está, ó en
CU1US POTESTATE E S S E T , E1USVE NOMINE, QUEM QUAMVE IN P O nombre de aquel, ó aquella que tiene en su potestad, con-
TESTATE Í I A B E R E T , RIÑA SPONSAL1A BINAS VE NUPT1AS I N EODEM traxese esponsales, ó nupcias con dos á un mismo tiempo.
TEMPORE CONST1TUTAS IIABUER1T.
C
2. Ulpianus libro VI. ad Edictum.—Quod a i l 2. Ulpiano, libro Vi. sobre el Edicto.—Guando
P r a e t o r : q u i a b exercitu dimissus e r i t , d i m i s s u m accipero d i c e el Pretor: el que fuese despedido del exército: la p a l a
d e b e m u s militem caligatura, vcl si q u i s alius u s q u o a d b r a despedido debemos entenderla, y a s e a el despodido
C e n t u i i o a e m , vcl Praefectum cohortis, vel alao, vel l c - soldado raso, y a q u a l q u i e r otro h a s t a el Cenlurion, ó C a -
gionis, v e l T r i b u n u m sivo cohortis, sivo legionis d i m i s s u s pitan d e a l g u n a Cohorle, ó A l a , ó Legión, ó T r i b u n o d o
ost. l l o c a m p l i u s , Pomponius ail, e l i a m c u m , (jui exerci- Cohorte, ó d o Legión; y Poraponio a ñ a d e , q u e a u n a q u e l
lui praccsl, liccl c o n s u l a r i b u s insignibus u l i l u r , i g n o m i - q u e m a n d a el Exército, a u n q u e u s e d o las insignias c o n
niao c a u s a a b I m p e r a t o r o m i s s u m h a c n o t a laborare. E r - s u l a r e s , padece la m i s m a nota, si el E m p e r a d o r lo despi
g o c t si d u x , q u u m cxcrcilui pracest, dimissus erit, nola- d e p o r c a u s a do ignominia: y así el C o m a n d a n t e do E x é r
t u r . E l si Princeps dimiserit, e t a d i c c e r i l i g n o m i n i a e c a u cito, q u o fue despedido, i n c u r r e t a m b i é n en n o t a d e i n
s a s e millcre, u t p l e r u m q u e facit, n o n d u b i t a b i s e t e x famia; y si el Principo e n l a expulsión hiciese mención
Edicto Praeloris c u m i n f a m i a e s s e n o t a l u m ; n o n l a m e n , si d e s u delito, como las m a s veces sucede, n o h a y d u d a e n
c i l r a indignalionem Principis succossor ei d a l u s osl. q u e e s nolado do infamo p o r el edicto del Pretor; pero s i
el P r í n c i p e le n o r a b r a sucesor, conservándolo e n s u g r a
c i a , n o i n c u r r e e n n o t a do i n f a m i a .
§ . 1 . E x o r c i t u m a u t e m non u n a m c o h o r t e m , ñ e q u e § . 1 . No llamamos Exército á u n a sola Cohorle, ó
u n a m a l a m d i c i m u s , sed n ú m e r o s mullos m i l i t u m ; n a m A l a , sino á m u c h o n ú m e r o d e Soldados; y así decimos
exercitui praeesse d i c i m u s e u m , q u i legionem, vol legio q u e m a n d a el Exército aquel q u e m a n d a u n a Legión, ó
n e s c u m suis auxiliis a b Imperatoro cominissas a d m i n i - m u c h a s , e n c a r g a d a s p o r el E m p e r a d o r , j u n t o con las tro
strat. Sed hic oliam e u m , q u i a b aliquo n u m e r o m i l i t u m p a s auxiliares; poro a q u í e n t e n d e m o s p o r expulso d e l
m i s s u s est, q u a s i a b oxercilu m i s s u m sic a c c i p i e m u s . exército a u n a q u e l q u o lo fue d e a l g ú n c u e r p o p e q u e ñ o
do tropa.
§ . 2 . I g n o m i n i a e c a u s a m i s s u m , hoc ideo a d i e c t u m § . 2 . Se a ñ a d i ó despedido por causa de ignominia,
est, q u o n i a m m u l t a g e n e r a s u n l missionum. E s t honesta, p o r q u e h a y m u c h a s especies d e despedidas: h a y u n a h o n
([uae emeritis slipendiis, vel a n t c a b Imperatoro i n d u l g e - r o s a , q u e es l a q u e concede el E m p e r a d o r a n t e s , ó d e s
t u r ; ot c a u s a r í a , q u a e p r o p l e r v a l c l u d i n e m l a b o r i b u s p u é s do h a b e r c u m p l i d o el tiempo del servicio: h a y o l r a ,
mililiao solvit. E s l ignominiosa; ignominiosa autora m i s - q u o se concede con c a u s a , q u e e n atención á l a falta d o
sio toties est, quolies is, q u i mittit, a d d i t n o m i n a t i m s a l u d e x o n e r a d e las fatigas militares á los soldados: h a y
ignominiae c a u s a so miltere; sera por e n i m d e b e l a d d e r e , o l r a ignominiosa; y osla se verifica s i e m p r e q u e el q u e
c u r miles m i t t a t u r . Sed e t si c u m exauctoravoril, id e s l , despide a ñ a d a q u e lo h a c e p o r c a u s a do ignominia, p u e s
insignia m i l i t a r í a d e t r a x e r i t , i p t e r infames efficit, liccl s i e m p r e d e b e d a r el motivo p o r q u o despide; pero si lo
non addidisset, ignominiae c a u s a so cuín exauctorasso. despojó d e las insignias militares, a u n q u e n o so expreso
Est c t q u a r l u m g c n u s missionis, si q u i s e v i l a n d o r u i n q u e le despide p o r c a u s a d e i g n o m i n i a , so h a c e infamo:
rauncruni c a u s a m i l i t i a m subiisset; liaec a u l c m missio h a y otro q u a r l o g é n e r o , q u e sucedo q u a n d o a l g u n o s e
existimationem n o n lacdit, u t e s l saepissimc r e s c r i p l u m . hizo soldado p o r e v i t a r los cargos: esla n o i n f a m a , c o
m o c o n s t a do m u c h o s r e s c r i p t o s .
§ . 3 . Miles; q u i logo l u l i a d e adulteriis fuorit d a - § . 3 . E l soldado q u e fue condenado p o r la L e y J u l i a
m n a t u s , i l a infamis est, u t e l i a m i p s a sontontia e u m sacra denlos Adulterios, es t a m b i é n infame, e n tanto g r a d o , q u o
m e n t o i g n o m i n i a e c a u s a solvat. l a m i s m a s e n t e n c i a le absuelve con i g n o m i n i a dol j u r a
mento militar.
§ . 4 . I g n o m i n i a autora raissisnoquo i n Urbo, ñ e q u e § . 4. Los despedidos con i g n o m i n i a n o p u e d e n h a
alibi, u b i I m p e r a l o r est, raorari licel. b i t a r e n R o m a , n i e n o l r a parle, d o n d e r e s i d a el E m p e
rador.
§ . J). A i l Praetor: q u i in s c c n a m prodierit, infamis § . 5 . Dicc el P r e t o r : el que saliese á la escena es i n
esl. Scona ost, u t L a b e o definit, q u a o l u d o r u m faciendo- fame. L a escena, como la difine Labeon, os el teatro, q u e
r u r a c a u s a quolibet loco, u b i q u i s consistat raovealurquo se coloca e n u n l u g a r público, ó privado, a u n q u e sea e n
speclaculura s u i p r a e b i t u r u s , posita sil i n publico p r i v a - u n a a l d e a , a d o n d e sale alguno, y hacc s u papel p a r a d i
tovo, vcl i n vico; q u o t a m e m loco passira h o m i n e s s p o - v e r t i r á los espectadores, á c u y o espectáculo es a d m i t i
claculi c a u s a a d m i l t a n l u r . Eos e n i m , q u i quaesluu c a u s a d a toda clase d e gentes: N e r v a el hijo, y Pegaso c o n v i
i n c e r l a m i n a descendunt, e l oranes p r o p l e r praeraiura in nieron e n q u e son infames todos los q u e se presentan
D i g e s t o . — L i b r o 3.°—Titulo 2 . 123
10. Idem libro VIII. ad Edictum.—Solet a P r i n 1 0 . E l mismo, libro VIII. sobre el Edicto.—Sue
cipo i m p e t r a n , u l i n l r a legilimum l e m p u s m u l i c r i n u - le l a m u g e r alcanzar del Príncipe q u o le s e a lícito c a s a r
bero liceat. s e d e n t r o del tiempo legítimo del l u l o .
§ . 1 . Quao v i r u m olugot, i n l r a id l e m p u s s p o n s a m § . 1 . A l a q u e lo observa n o s e lo prohibo c o n t r a h e r
i'uisso n o n nocet. esponsales antes q u e so c u m p l a el tiempo d e é l .
11. Ulpianus libro VI. ad Edictum.—Libororum 11. Ulpiano, libro VI. sobre el Edicto.—El
a u t c m e l p a r e n l u m luctus impedimento n u p t i i s n o n e s t . luto d o los hijos y d e los p a d r e s 110 impido el c o n t r a h e r
matrimonio.
§ . 1 . E t si lalis sil m a r i l u s , q u e m moro m a i o r u m l u - § . 1 . A u n q u e el m a r i d o s e a tal, q u o p o r c o s t u m b r e
g e f i n o n oportet, n o n posse e a m n u p t u m i n l r a l e g i l i m u m d e los m a y o r e s 110 d e b a l a m u g e r g u a r d a r lulo p o r él, n o
l e m p u s collocari; P r a e l o r e n i m a d id l e m p u s se r e t u l i t , p u e d e casarso d e n t r o del tiempo legítimo del lulo; p o r q u e
q u o v i r elugerelur; q u i solet elugeri p r o p t e r turbalionom el P r e t o r estableció el tiempo del lulo p a r a e v i t a r l a i n -
sanguinis. c e r t i d u m b r e del p a d r e d o lo q u e naciese.
§ . 2 . Pomponius e a m , q u a o i n l r a legilimum l e m p u s § . 2 . Pomponio es d e p a r e c e r q u o l a q u e p a r e d e n
p a r t u m ediderit, putat s l a l i m posso nupliis so collocaro; tro del tiempo legítimo del lulo, puedo casarse i n m e d i a
quod verum pulo. t a m e n t e , lo c u a l j u z g o v e r d a d e r o .
§ . 3 . Non solenl a u t e m l u g e r i , u t Neralius ait, lio § . 3 . No s e suele h a c e r d u e l o , como dice Neracio,
D i g e s t o . — L i b r o 3.°—Titulo 2 . 125
stes, vol pcrduellionis d a m n a l i , n e c suspcndiosi, noc q u i p o r los enemigos, los condenados á m u e r t e p o r traidores,
m a n u s sibi i n t u l e r u n t n o n tacdio vitae, sed m a l a c o n - los q u e s e a h o r c a r o n á sí mismos, n i los q u e so d a n l a
scientia. Si q u i s e r g o post h u i u s m o d i e x i t u m m a r i t i n u - m u e r t o á sí mismos, n o p o r tedio do la v i d a , sino p o r q u e
p t u m se collocaveril, i n f a m i a n o t a b i t u r . l a conciencia les a c u s a d e s u dclilo. Si a l g u n a , p u e s , so
casase h a b i e n d o m u e r t o s u m a r i d o d e a l g u n a d e estas
maneras, incurrirá en nota d e infame.
§ . 4 . N o t a t u r e t i a m , q u i e a m d u x i l , sed si sciens; § . 4 T a m b i é n q u e d a r á i n f a m e el q u e casó con ella,
ignorantia c n i m e x c u s a l u r non iuris, sed facli. E x c u s a l u r , se entiendo si lo sabia; p o r q u e l a ignorancia le e s c u s a ,
q u i iussu eius, i n c u i u s poteslale e r a t , d u x e r i t ; e t ipse, no l a d e derecho, sino l a d e hecho. T a m b i é n se d i s c u l p a
qui passus e s t d u c e r e , n o t a l u r . U t r u m q u e recle, n a m e l al ciue c a s a p o r m a n d a d o d e a q u e l e n c u y a potestad cstó;
q u i oblemperavit, v e n i a d i g u u s est, e l q u i passus e s l d u y el q u e lo p e r m i t e i n c u r r e e n infamia, u n o y otro m u y
cere, nolari i g n o m i n i a . f u n d a d o e n razón; p o r q u e el q u e obedeció es digno d e
p e r d ó n , y el q u e lo p e r m i t i ó debo sor notado do i n f a m e .
12. Paulus libro V. ad Edictum.—Qui iussu p a - 12. Paulo, libro V. sobre el Edicto. —El q u e c a
Iris d u x i l , q u a m v i s liberalus poteslale p a t r i a e a m r e t i - só p o r m a n d a t o del p a d r e , a u n q u e después d e libre do l a
nuit, non nolalur. p a t r i a potestad n o r e p u d i e l a m u g e r , n o i n c u r r e e n in -
famia.
13. Ulpianus libro VI. ad Edictum.—Qui e r g o , 13. Ulpiano, libro VI. sobre el Edicto.—Pero
si n o n d u c e r e sit passus, sed p o s t e a q u a m d u x i l , r a t u m ha- ¿quó d i r e m o s , si n o permitió q u e s e casase, sino q u o
bueril? U l p u l a inilio ignoravil talem esse, postea scit, d e s p u e s do casado lo ratificó: v . g . si al principio lo i g
non notabitur; Praetor enim ad initium nuptiarum se n o r ó , y d e s p u e s lo supo? Q u e n o s e r á notado; p o r q u e el
retulit. P r e t o r so refiere al principio de las nupcias.
§ . 1 . Si q u i s alieno n o m i n e b i n a sponsalia c o n s t i - § . 1. Si a l g u n o e n n o m b r e do olro c o n l r a x o e s p o n s a
t u e r i t , n o n n o l a l u r , nisi e i u s n o m i n e constiluat, q u e m les con d o s á u n m i s m o tiempo, no i n c u r r e e n i n f a m i a ,
q u a m v e in potestalo h a b e r e t ; cerle q u i íilium vel íiliam s i n o los contrallo e n n o m b r e do a q u e l , ó aquella, n u o
consliluero paliluiv, q u o d a m m o d o ipso v i d e t u r c o n s t i - lieno e n su potestad: c i e r t a m e n t e el q u o permito q u o los
tuisse. h a g a s u hijo, ó h i j a , e n a l g ú n m o d o pareco q u o él m i s
m o los hizo.
§ . 2 . Q u o d a i l P r a e t o r : e o d e m tempore, n o n initia § . 2 . Lo q u e dice el Pretor: A l mismo liempo, n o so
sponsaliorum eodem tempore factorum accipiendum est, h a do e n t e n d e r q u e se c o n l r a y g a n esponsales con dos á
sed si i n id l e m p u s c o n c u r r a n t . u n m i s m o tiempo, sino q u e c o n c u r r a n al m i s m o liempo.
§ . 3 . Item si alleri sponsa, alteri n u p t a sil, e x s e n - § . 3 . T a m b i é n i n c u r r i r á e n la p e n a d o esto e d i c t o ,
tentia E d i c t i p u n i t u r . s i debiendo esponsales á u n o , c a s a r e con o l r o .
§ . 4. Q u u m a u t e m factum n o l e t u r , e t i a m s i c u m e a § . 4. Como p o r el hecho so i n c u r r e e n la i n f a m i a ,
quis n u p l i a s vel sponsalia consliluat, q u a m u x o r e m d u a u n q u e a l g u n o case, ó c o n t r a y g a esponsales con q u i e n n o
cere vel non potest, vel fas non est, o r i t n o l a l u s . p u e d e , ó no lo es lícito casarse, i n c u r r i r á e n ñ o l a d e i n
famia.
§ . 5 . E x compromisso a r b i t e r i n f a m i a m n o n facit, § . 5 . L a senlencia d e J u e z á r b i t r o p o r c o m p r o m i s o ,
q u i a n o n p e r o m n i a senlenlia est. n o i n f a m a , p o r q u e n o p r o d u c e efecto do sentencia e n
lodas las cosas.
§ . 0 . Q u a n t u m a d i n f a m i a m pertinet, m u l t u m inler- § . 6 . P o r lo q u e h a c e á l a i n f a m i a , e s m u y distinto
est in c a u s a , q u a c a g e b a t u r , c a u s a cognila aliquid p r o - q u e se h a y a declarado e n j u i c i o a l g u n a cosa con c o n o
n u n l i a t u m sit, a n q u a e d a m cxtrinsecus s u n l elocuta; n a m cimiento d e causa, ó q u e inlerloculoriamenle se h a y a
ex b i s infamia n o n i r r o g a t u r . p r o n u n c i a d o sobre cosa no perteneciente á lo principal d o
q u o s e t r a í a ; p o r q u e p o r esto n o se i n c u r r e e n i n f a m i a .
§ . 7 . P o e n a g r a v i o r u l l r a legem imposita e x i s t i m a - § . 7. L a p e n a q u e s e i m p o n e m a s g r a v e d o lo q u o
t i o n e m conservat, u l e t c o n s l i l u t u m esl, e l r e s p o n s u m ; previene l a ley, no ofendo á l a estimación, como c o n s t a
u l p u l a si e u m , q u i parlo b o n o r u m m u l c t a r i d e b u i t , P r a e - p o r constitución, y p o r respuesta: v. g . si el Presidente
ses relegaverit, d i c e n d u m erit, d u r i o r e senlenlia c u m e o desterró al q u e solo d e b i a m u l t a r e n a l g u n a p a r l e do s u s
t r a n s a c l u m do exislimatione eius, idcircoque n o n esse bienes, s e d i r á q u e se transigió con él do s u estimación
i n f a m e m . Sed si in c a u s a furli n e c manifesti in q u a d r u - p o r senlencia m a s gravosa, y q u e p o r eslo n o es i n f a m e ;
plum iudex condemnavit, oneratum quidem rcum poena pero si e n la c a u s a d e h u r t o n o manifiesto condenase el
a u c l a — n a m e x furto n o n manifestó in d u p l u m c o n v e n i r i J u e z á a l g u n o á q u e pagase el q u á d r u p l o , d i r e m o s q u o
d e b u i l — , v e r u m h a n c r e m existimationem ci non c o n s e r - fue a g r a v a d o el reo con a u m e n t o d e pena; p o r q u e solo
vasse, q u a m v i s , si i n poena n o n p e c u n i a r i a e u m o n e r a s - debió s e r reconvenido e n el d u p l o p o r el h u r l o n o m a n i
sel, t r a n s a c l u m c u m eo v i d e t u r . fiesto; p e r o esto n o lo conservó l a fama, a u n q u e si lo h u
b i e r a a g r a v a d o con p e n a n o p e c u n i a r i a , parece q u o t r a n
sigió c o n é l .
§ . 8 . C r i m e n stellionalus i n f a m i a m i r r o g a l d a m n a l o , § . 8 . E l delito d o estelionato, a u n n u e n o es j u i c i o
quamvis publicum non esl iudicium. público, c a u s a i n f a m i a á q u i e n so le condena p o r é l .
demnatur; quippe quum inilio lis in cuín conteslata mismo juicio; porque no fué condenado en su nombre,
non sit. pues al principio no se contestó el pleylo con él.
15. Ulpianus libro VIII. ad Edictum.—Notatur, 15. Ulpiano, libro V I I I . sobre el Edicto.—Incur
quae per calumniara venlris nomino in possessionera missa re en nota de infamia la que por calumnia, en nombre
est, dura se asseveral praegnantera, de lo que tiene en el vientre, fue puesta en posesion, por
que aíirmó que estaba preñada.
16. Paulus libro VIII. ad Edictum.—quum non 1 6 . Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—No estan
praegnans esscl, vel ex alio concepisset; do preñada, ó habiendo concebido de otro.
17. Ulpianus libro VIII. ad Edictum.—debuil 17* Ulpiano, libro VIII. sobre el Edicto.—Porque
eniin coércori, quae Praetorera decepit. Sed ea notatur, debió ser castigada la que engañó al Pretor; pero no i n
quae, quum suae potestatis essel, hoc fácil. curre en infamia la que lo engaña no estando en potes
tad agena.
18. Gaius libro I I I . ad Edictum provinciale.— 18. Gayo, libro I I I . sobre el Edicto provincial.—
E a , quae falsa oxistimatione decepta est, non potest v i - La que fue engañada por falsa presunción, no parece
deri per calumniara in possessione fuisse. que estuvo en posesion por causa de calumnia.
19. Ulpianus libro VIII. ad Edictum.—Non alia 19. Ulpiano, libro VIlI. sobre el Edicto.—Mas
auteni notatur, quam ea, de qua pronuntiatum est, c a - ninguna otra es notada, sino aquella de quien so decla
lumniae causa eam fuisse in possessionera missam. I d - ró que habia sido puesta en posesion por causa de c a
que el in paire eril sorvandum, qui calumnias causa lumnia: y esto mismo se ha de observar aun en el p a
passus esl liliam, quam in potestate habebat, in posses dre, que por causa de calumnia permitió que la hija, que
sionera yon tris nomine mitli. tenia en su potestad, fuese puesta en posesion en nombre
de lo que tenia en el vientre.
20. Papinianus libro I. Rcsponsorum.—Ob haec 20. Papiniano, libro I . de las Respuestas.—Por
verba sententiao Praesidis provinciao: callido commenlo estas palabras del Presidente do la Provincia: parece que
videris accusationis iastigator fuisse, pudor polius onora- con ficción astuta aconsejaste la acusación, mas bien se
lur, quam ignominia videtur irrogari; non eniiu qui exhor- causa deshonor que infamia; porque el que exhorta no
talur, raandaloris opera fungilur. hace oficio de mandante.
21. Paulus libro II. llesponsorum.—Lucius T i - 21. Paulo, libro II. de las Respuestas.—Lucio
tius crimen inlendit Caio Seio quasi iniuriam passus, Ticio se querelló criminalmente de (íayo Seyo por haber
atque in eam rom teslationem apud Praefeclum Praelorio le injuriado, presentando información de ello ante el Pre
recilavil, Praefeclus (ide non habita testationis, nullara fecto Pretorio: el Prefecto no dando crédito á la informa
iniuriam Luciura Tilium passura esso a Caio Seio pronun- ción, sentenció que Lucio Ticio no había recibido injuria
tiavit; quaero, an lestes, quorum testimonium reproba- alguna de Gayo Seyo. Pregunlo, si los testigos, cuyas
tum est, quasi ex falso leslimonio inter infames haben- deposiciones se reprobaron, deben como testigos falsos
lur? Paulus respondió nihil proponi, c u r hi, de quibus ser tenidos por infames? Paulo respondió que nada se
quaeritur, infamium loco habori debeant, quura non propone para que estos do quienes so pregunta, deban
oporlel ex senlenlia, sive iusla sivo iniusla, pro alio h a ser tenidos por infames, porque no conviene que la s e n
bita alium praegravari. tencia pronunciada contra uno, justa ó injusta, perjudi
que á otro.
22. Marcellus libro I I . Publicorum.—Idus f u - 22. Marcelo, libro I I . de las Cosas publicas.—La
stiura infamiam non importat, sed causa, propter quara execucion do la pena de azotes no infama, á no ser que
id pati meruit, si ea fuit, quae infamiam damnalo i r r o - la causa porque se impuso, sea por sí infamatoria: lo
gat. In ccleris quoque generibus poenarura eadera íorraa mismo está establecido en las demás especies de castigos.
slalula esl.
23. Ulpianus libro VIII. ad Edictum.—1'a ron tes 23. Ulpiano, libro VIII. sobre el Edicto.—Debo
et liberi utriusque sexus, nec non el ceteri agnali vel hacerse duelo por los ascendientes y descendientes do
cognali secundum pietatis rationem et animi sui palien- uno y otro sexo, y los demás agnados y cognados, según
tiara, prout quisque voluerit, lugendi sunt; qui auteni eos la razón de piedad y voluntad de cada uno á su arbitrio;
non eluxil, non notalur infamia. y los que no lo hiciesen no incurren en nota de infamia.
24. Idem libro VI. ad Edictum.—lmperator S e - 24. E l mismo, libro VI. sobre el Edicto.—Por
vorus rescripsit, non obfuisse mulieris faraao quaeslura rescripto del Emperador Severo no ofende la fama de la
cius in servilute factura. muger la ganancia por trato torpe en el estado de sierva.
25. Papinianus libro II. Quacstionum.—Exhere- 25. Papiniano, libro I I . de las Cuestiones.—Tam
dalura quoquo tilium luclum habere patris memoriao p l a - bién agradó que el hijo desheredado hiciese duelo por su
cuii; idemque el in raalro iuris est, cuius heredilas ad padre, y lo mismo se dice respecto de la madre, cuya he
filium non pertinet. rencia no pertenece al hijo.
DIGESTO.—Linno 3."—TITULO 3 . 127
a
8 . Idem libro VIH. ad Edictum.—Filiusfamilias e l 8. E l mismo, libro VIII. sobre el Edicto.—YA
d a g e n d u m d a r é p r o c u r a l o r e m polest, si q u a e s i t aclio, hijo do familias p u e d e n o m b r a r P r o c u r a d o r , a u n p a r a
¡|ua ipse e x p e r i r i polest, n o n s o l u m si castrense p e c u l i u m d e m a n d a r , e n el caso q u o le c o m p e l a acción, p o r la q u a l
'labeat, sed e l quivis filiusfamilias, u t p u l a i n i u r i a m p a s - p u e d a él pedir, n o solamente si lieno peculio c a s t r e n s e ,
s
u s , d a b i t a d i n i u r i a r u m aclionem, si forte ñ e q u e p a l e r sino también q u a l q u i e r a otro hijo d e familias: v . g . s i
pi'aesens sil, n e c palris p r o c u r a t o r velit experiri; e l e r i t padeció a l g u n a injuria, n o m b r a r á P r o c u r a d o r p a r a l a
jure a b ipso filiofamilias p r o c u r a l o r d a l u s . IIoc a m p l i u s acción d e injurias, si acaso n o s e h a l l a presento s u p a
• u ü a n u s scribit, e l si liliofamilias p a t r i p e r íilium e i u s i n d r e , n i el P r o c u r a d o r del p a d r e quisioso i n t e n t a r e s t a
eadem polestalc m a n e n l e m íial i n i u r i a , ñ e q u e a v u s p r a o - acción; e n c u y o caso s e r á legítimo P r o c u r a d o r el n o m b r a
s
®ns sil, posse p a t r e m p r o c u r a l o r e m d a r é a d u l c i s c e n - d o p o r el hijo. E s l o m a s escribe Juliano: Y si al hijo d e
(
ani i n i u r i a m , q u a m n e p o s a b s e n l i s passus esl. A d d e l c n - familias, padre, se lo injuriase e n la persona d o s u hijo,
(
'endum q u o q u e polerit filiusfamilias p r o c u r a l o r e m d a r é q u e e s t á e n la m i s m a potestad, y el abuelo está a u s e n t o ,
^ed e l lihafamilias poterit d a r é p r o c u r a l o r e m a d i n i u r i a - puede el p a d r e n o m b r a r P r o c u r a d o r p a r a v e n g a r la i n
u m aclioncm; n a m q u o d a d dolis exaclionem c u m p a - j u r i a , q u e recibió del nielo del a u s e n t e . T a m b i é n p o d r á
lr
o d a l p r o c u r a t o r e m , s u p e r v a c u u m esse Y a l e r i u s Seve- el hijo do familias n o m b r a r P r o c u r a d o r q u e lo defienda:
>.
1 2 8 D i g e s t o . — L i b r o 3.°—Titulo 3 .
10. Ulpianus, libro VI IT. ad Edictum.—vel lie- 10. Ulpiano, libro VIII. sobre el Edicto.—Oso
redilas superveniens e u m occupet, vel e x a l i a i u s l a c a u s a . lo i m p i d a l a herencia, q u e n u e v a m e n t e a d q u i r i ó , ú o t r a
JIoc a m p l i u s e t s i h a b e a t praesentem d o m i n u m , n o n d e - j u s t a causa. A m a s do eslo, n o so le compelerá al P r o c u
b e r e compelli p r o c u r a l o r e m , r a d o r oslando presente el p r i n c i p a l .
11. Paulus libro VIII. ad Edictum.—si l a m e n 11. Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—Siso
d o m i n u s cogi possit. le p u e d e a p r e m i a r al s e ñ o r .
12. Gaius libro I I I . ad Edictum provinciale.— 12. Gayo, libro I I I . sobre el Edicto provincial.—
Sed e t i a m e x h i s causis d i c i t u r , a l i q u a n d o c o g e n d u m T a m b i é n s e dice q u o sin e m b a r g o d e estas c a u s a s , s e lo
p r o c u r a l o r e m i u d i c i u m accipere, veluli si d o m i n u s p r a e - p u e d e a p r e m i a r al P r o c u r a d o r a l g u n a s veces á q u e a c e p
scns n o n sil, e l a c t o r affirmet Iraclu lemporis f u t u r u m ; te el j u i c i o , c o m o si so h a l l a a u s e n t e el principal, y el
u l res percal. a c t o r dice q u e puedo s u c e d e r q u e con el transcurso del
tiempo perezca la acción.
13. Ulpianus libro VIII. ad Edictum.—Sed liaec 13. Ulpiano, libro VIII. sobre el Edicto.—Pero es
noque passim a d m i l t e n d a s u n t , n o q u e dostricle d o n o g a n - tas c a u s a s n o s i e m p r e s e h a n d e a d m i t i r , n i d e s p r e c i a r ,
d a , s e a a Praetoro c a u s a c o g n i t a t e m p o r a n d a . sino q u e el P r e t o r h a d e d e t e r m i n a r con conocimiento do
causa.
14. Paulus libro VIII. ad Edictum.—Si post 14. Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—Si d e s
d a l u m p r o c u r a l o r e m capitales inimiciliae inlcrcesserunt, pués del n o m b r a m i e n t o d e P r o c u r a d o r i n t e r v i n o enemis
n o n c o g e n d u m accipere i u d i c i u m , n e c slipulationom o b tad capital, n o so lo p o d r á a p r e m i a r á a c e p t a r el juicio,
r o m n o n defensam c o m m i t l i , q u o n i a m n o v a c a u s a s i t . n i i n c u r r i r á p o r esto e n l a p e n a e s t i p u l a d a p o r n o h a b e r
defendido, p o r q u e o c u r r i ó n u e v a c a u s a .
15. Ulpianus libro VIII. ad Edictum.—Si d e f u n - 15. Ulpiano, libro VIII. sobre el Edicto
c l u s sil d o m i n u s anle litom conleslalam, i u d i c a l u m solvi h u b i e s e m u e r t o el principal a n t e s d e contestarse la d o -
Digesto.—Linno 3.°—Titulo 3.
stipulationo pro suo procuratore dala, procurator c o m - manda, pero después de haber dado las fianzas do estar
peílendus est ad iudiciuni accipiendum, ita tamen, si hoc á derecho por su Procurador, osle podrá ser compelido á
dominus scienle procuratore et non contradicente fecit. contestarla, si las dio sabiéndolo, y no contradiciendolo
Quod si aliler actum esl, insciura quidem procuratorem el Procurador; porque si se obró do olro modo, sería cosa
teneri satis incivile esl, commiltitur auteni ob rom non injusta obligar al Procurador, quo so hallase ignoran
defensam slipulalionis clausula. te do eslo. La cláusula do la estipulación tiene lugar en
el caso do haber dexado el Procurador indefensa la
c ausa.
1. Qui ad communi dividundo iudicium datus § . 1 . El Procurador nombrado para el juicio do d i
est ad agendura, idem el ad defendendum videbitur dalus, visión do bienes comunes, se entiendo nombrado para de
duplici cautela interponenda. mandar y defender, por lo quo deben interponerse dos
cauciones.
16. Paulus libro V l l f . ad Edictum.—Ante litem 16. Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—An
conlestatam libera polistas esl vel mutandi procuratoris, tes de la litis-conleslacion se puedo libremente mudar
vel ipsi domino iudicium accipiendi. de Procurador, ó tomar el principal á su cargo la ins
tancia.
17. Ulpianus libro I X . ad Edictum.—Posl litem 17. Ulpiano, libro I X . sobre el Edicto.—VA reo
autem conlestalam reus, qui procuratorem dedit, mutare que nombró Procurador, lo puede mudar, ó transferir en
quidem eum, vel in so litem transferre a vivo procurato sí el ployto después de la contestación de él, aunque no
re, vel in civitato manenlo potest, causa tamen prius haya muerto el Procurador, ó osló en la Ciudad, prece
cognila. diendo conocimiento do causa.
§ . 1. Non solum autem ipsi, qui dedit procurato § . 1. No solamente so permite esto al mismo que hizo
rem, hoc permitlilur, sed eliam herodi cius el ceteris nombramiento de Procurador, sino también á su herede
successoribus. ro, y á sus sucesores.
§ . 2. In causae autem cogniliono non solum haec § . 2 . En el conocimiento do causa para no precisar
versantur, quae supra diximus in procuratore non c o m al Procurador á la defensa del ployto, no solo se exami
peliendo suscipere iudicium, verum el aetas, nan las causas ya expresadas, sino también la edad.
2°. Paulus libro VIII. ad Edictum.—vel i u d i - 20. Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—O impe
cio publico privatove, vel valeludine, vel maiore re sua dido por juicio público ó privado, ó por alguna enfer
distringatur, medad ó por algún gravísimo negocio propio.
21. Gaius libro I I I . ad Edictum provinciale.— 21. Gayo, libro III. sobre el Edicto provincial.—
vel exilio, vel si latilet, vel inimicus postea liat, O por destierro, ó si anda oculto, ó so ha hecho después
enemigo.
22. Paulus libro VIII. ad Edictum.—aul afílnila- 22. Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—O si so
to aliqua adversario iungatur, vel liores ei existat, hiciese afín de la parto contraria, ó sea su heredero.
23. Ulpianus libro I X . ad Edictum.—aul longa 23. Ulpiano, libro I X . sobre el Edicto.—O esté
peregrinalio el aliae símiles causae impedimento sinl, impedido por algún largo viage, ú otras causas seme
jantes.
24. Paulus libro VIII. ad Edictum,— mutari debo 24. Paulo, libro VIII. sobre el Edicto.—So debe
bit; vel ipso procuratore postulante. r á mudar, ó pidiéndolo el mismo Procurador.
17
8
1 3 0 D i g e s t o . — L i b r o 3 . —Titulo 3 .
rore propria lite. Item si retenlione aliqua procurator uti permilir quando vindica su estimación. Si dixese que él
velit, non facile ab eo lis erit transferencia, está constituido Procurador en causa propia, y lo j u s t i
ficase, no debo carccer del propio pieyto. También si el
Procurador quisiere usar de alguna retención, con d i
ficultad se le removerá del plcytc.
26. Paulus libro VIII. ad Edictum.—nisi domi- 23. Paulo, libro VIII. sobrn el Edicto.—A no
nus ei solvere paralus sit. ser que el señor esté pronto á pagarle.
27. Ulpianus libro I X . ad Edictum.—In causao 2.1. Ulpiano, libro I X . sobre el Edicto.—En el c o
cognitiono eliani hoc vcrsabitur, ut ita demum Irans- nocimiento de la causa también se ha do examinar esto,
ferri a procuratore iudicium permittatur, si quis omnia que de tal modo se permita quitarle el Juicio al Procura
iudicii ab eo transferre paratussit; celerumsi velilquae- dor, que absolulamente se le quite para todas las cosas;
dam transferro, quaedam relinquere, iuste procurator pero si se le quiere quilar en parle, y dexarlo para lo
hanc inconstantiam recusabit. Sed haec ita, si mandato demás, el Procurador lo podrá contradecir con justa
domini procurator cgil; ceterum, si mandatum non est, causa; esto se entiende, si litigó con mandato del princi
quum nc(|ue in iudicium quidquam deduxerit, nec tu ea pal; pero si no hubo mandato, ni habia alegado en juicio
comprobasti, quae invito te acia sunt, tibi non praeiu- cosa alguna, ni lu habias aprobado cosa alguna, no te
dicant; ideoque translatió earum litium non est tibi n o - perjudican las cosas quo se hicieron contra tu voluntad;
cessaria, no alieno fado onereris. Haec autem cognitio por lanío no necesitas la translación do estos pleytos,
procuratoris mutandi Practoris est. para que no te perjudique el hecho de otro. El conoci
miento do mudar Procurador corresponde al Pretor.
§ . 1. Si ex parto actoris litis translatió fíat, dicimus § . 1. Si do parte del actor se hace la translación del
committi iudicatum sol vi stipulationem a reo factam; pleyto, decimos que puede pedir el reo la estipulación
idquo el Neratius probatot Iulianus. El hoc iurc utimur; de eslar á lo juzgado; y así lo prueban Neracio y Julia
scilicel sidonúnus satis accepit. Sed el si procurator s a no, y usamos de esle derecho, si al señor se le dieron
tis accepil, el Iransferatur iudicium in dominum, verius fianzas; pero si se le dieron al Procurador, y se transfie
est committi, el ex stipulatu actionein a procuratore in ro el Juicio al señor, es mas verdadero que tiene lugar
dominum transferri. Sed el si a domino, vel a procúralo- la estipulación, y la acción de la estipulación del Procu
re in procuralorem iudicium Iransferatur, non dubilat rador se transfiere al señor; pero si el Juicio se transfiere
Marcellus, quin commiltatur slipulalio; et haec vera del señor al Procurador, ó del Procurador á otro Procu
sunt. El ücel procuratori commissa sil slipulalio, lamen rador, no duda Marcelo que tiene lugar la estipulación; y
domino cril danda ulilis ex stipulatu aclio, directa peni- estas cosas son verdaderas. Y aunque se haya estipulado
lus lollenda. á favor del Procurador, se le dará al señer la acción útil
de la estipulación; pero absolutamente se le denegará
la directa.
29. Idem, libro IX. ad Edictum.—Si actor malit 29. E l mismo, libro I X . sobre el Edicto.—Si ol
dominum polius convenire, quaineum, qui in rem suam actor quisiese mas bien reconvenir al señor, quo al P r o
procurator est, dicendum est ei licere. curador en su propia causa, se ha de decir que le es
lícito.
30. Paulus libro / . Sententiarum.—Actoris p r o 30. Paulo, libro I. de las Sentencias.—El Procu
curator non in rem suam datus propter impensas, quas rador del actor, que no lo es en causa propia, puedo p e
in lilem fecil, polost desidoraro, ul sibi ex iudicaliono dir quo se lo den fianzas de estar á lo juzgado por los
salislial, si dominus lilis solvendo non sit. gastos quo hizo en el pleylo, si el principal no tiene do
dondo pagar.
31. Ulpianus libro / A . ad Edictum.—Si quis, 31. Ulpiano, libro IX. sobre el Edicto.—Si el que
quum procuralorio nomine condemnalus essel, boros ex- fue condenado como Procurador, fuese heredero del s e
tilerit domino lilis, iudicali aclionem non recto rccusa- ñor del pleylo, no rehusará con razón la acción de cosa
D i g e s t o . — L i b r o 3 . ° — V í t u l o 3 . 131
bit. Hoc, si e x asse; sin a u t e m e x p a r t e horos exlilerit e t j u z g a d a ; esto so entiende, si fuese heredero u n i v e r s a l ;
tolum solverit, s i q u i d e m ei m a n d a t u m e s t hoc q u o q u e , p e r o si fuese heredero d e a l g u n a p a r t e , y pagase p o r e l
u t solvat, m a n d a t i aclionem a d v e r s u s coheredes h a b e b i t , todo, si ¿ l a v e r d a d so le m a n d ó también p a g a r , lo c o m
si non sit m a n d a t u m , n e g o l i o r u m g e s t o r u m aclio d a t u r ; p e t i r á l a acción do m a n d a t o c o n t r a los coherederos; p e r o
quod est, etsi heres procúralo!* n o n extilerit e t sol veril. s i n o h u b i e s e m a n d a t o , se le concede la acción q u e r e -
c u l t a d e l a a d m i n i s t r a c i ó n d e les rogocios: lo m i s m o s e
1
í ico a u n q u e el P r o c u r a d o r lio i\>eco heredero, y p a g a s e .
§ . 1 . U n i u s lilis p l u r i u m p e r s o n a r u m p i a r e s d a r i § . ¡¡. No e s t á prohibido q u o p a r a u n pleyto, q u e p e r
procuratores n o n e s t p r o h i b i t u m . tenece á m u c h a s personas, s e n o m b r e n m u c h o s P r o c u
radores.
§ . 2. Iulianusait, eum, qui deditdiversis temporibus g . 2 . D'oe J u l m o , q u e aquel q u e n o m b r ó dos P r o
procuratores dúos, posteriorem d a n d o prio^em p r o h i b u i s - c u r a d o r e s e n distintos ti.empos, p o r el n o m b r a m i e n l o d e l
se v i d e r i . s e g u n d o ce e n t i e n d e q u e revocó el p r i m e r o .
32. Paulus libro VIH. ad Edictum.—Pluribus Paulo, libro VI"t. sobre el Edicto.—3i s e
procuraloribus i n solidum s i m u l d a t i s occupantis m e l i o r n o m b r a n á u n m i s m o t i e m p o m u c h o s Procuradores in só-
conditio e r i t , u t posterior n o n s i t i n eo, q u o d p r i o r pelit, lidum, r,erá preferido el q u e p r i m e r o empezó á e x e r c e r ;
procuralor. d e s u e r t e q u o el s e g u n d o n o s e r á P r o c u r a d o r e n lo ^ u o
el p r i m e r o p i d i ó .
oó. Ulpianus libro I X . ad Edictum.—Servum 33. U¡piano, libro IX. sobre el Edicto.—So dico
q u o q u e e l filiumfamilias procuralorom posse h a b e r o q u e t a m b i é n el siervo, y e) hijo d e familias pueden t e
aiunt. E t q u a n t u m a d liliumfamilias, v e r u m est; in s e r v o n e r P r o c u r a d o r ; y p o r lo q u o m i r a al hijo do familias o s
subsislimus, e l negolia q u i d e m peculiaria servi posse g e - cierto; pero e n q u a n t o al siervo dudarnos; pues a u n q u e
r e r e a l i q u e m , el h o c c a s u p r o c u r a t o r e m eius esse a d m i t - puode a l g u n o a d m i n i s t r a r los negocios peculiares del
l i m u s , q u o d e l Labeoni v i d e t u r ; aclionem a u l e m i n t e n - siervo, y e n este c a s o a d m i t i m o s q u e s e a su P r o c u r a d o r ,
dere velamus. e n lo q u e t a m b i é n conviene el Jurisconsulto Labeon; p e r o
do n i n g ú n m o d o lo p e r m i t i m o s n u e intente acción.
§ . 1. E u m vero, q u i d e s t a l u s u o litigat, p r o c u r a t o í . No d u d a m o s q u e aquel q u ^ i i l i g a sobro s u e s
r e m h a b e r e posse n o n d u b i t a m u s , n o n solum i n a d m i n i - tado, p u e d a t e n e r P r o c u r a d o r , n o s o l a m e n t e p a r a la
stratione r e r u m , sed e l i a m in aclionibus, q u a e e i vel a d administración do las cosas, sino t a m b i é n p a r a las a c c i o
versus e u m competant; e x possessione sive s e r v i l u l i s , n e s q u e á él y c o n t r a él competen; ó bien litigue s o b r e
sive libertatis d e s u o s t a t u liligal. E x contrario q u o q u e s u estado estando e n !a posesion d e siervo, ó e n l a d e l i
e u m procuralorem d a r i posse manifestum e s l . b r e ; y al contrario t a m b i é n es maniíieslo q u e p u e d e s e r
n o m b r a d o P r o c u r a d o r d e otro.
2. Publico ulile est, absonlcs a q u i b u s c u n q u e d e § . 2. Conviene á l a utilidad p ú b l i c a , q u e q u a l q u i o r a
fendí; n a m e l in capitalibus iudiciis dcfensio d a t u r . U b i - p u e d a defender á los ausentes, p o r q u e a u n p a r a los j u i
c u n q u e i t a q u e a b s e n s q u i s d a m n a r i polest, ibi q u e m v i s cios capitales s e n o m b r a defensor. Y así en q u a l q u i e r a
v e r b a p r o eo facientem e l innocentiam e x c u s a n t e m a u d i - p a r l e d o n d e p u e d a s e r condenado el ausente, allí es j u s t o
r i a e q u u m esl, el o r d i n a r i u m a d m i t i e r e ; q u o d e l e x R e o i r al q u e p e r o r a e n s u defensa, y defiende s u inocencia,
scripto I m p e r a l o r i s n o s l r i a p p a r e t . y lo r e g u l a r es a d m i t i r l e , como a p a r e c e del rescripto
del E m p e r a d o r .
§ • 3 . A i l Praelor: Cuius N O M I N E Q U I S ACTIONEM D A R I § . 3 . Dico el Pretor: E l que pida en nombre de otro,
S1B1 P OS TULA B IT, 1S EUM V I I l l ItONl ARB1TRATU D E F E N D A T ; E T defiéndalo á arbitrio de buen varón, y á aquel contra quien
E l , QUO NOMINE A G E T , II) RATUM I I AB E R E EUM, AD QUEM EA R E S pide dé la caución á arbitrio de buen varón, de que lo r a
PERTINET, BONI VIRI ARBITRATU SATISDET. tificará aquel en cuyo nombre pide.
§ . i . A e q u u m Praelori v i s u m est, e u m , q u i a l i c u i u s § . i . Lo pareció al P r e t o r conformo á e q u i d a d , q u e
nomino p r o c u r a l o r e x p e r i t u r , c u n d c m e l i a m defensionem aquel q u e d e m a n d a , como P r o c u r a d o r , e n n o m b r e d e
suscipere. a l g u n o , lome t a m b i é n á s u c a r g o l a defensa del m i s m o .
§ . J>. Si q u i s i n r o m s u a m p r o c u r a l o r i n t e r v e n i a t , § . o . Si a l g u n o interviniese como P r o c u r a d o r en
a d h u c e r i t dióendura, debero e u m defendere, n i s i forte c a u s a propia, todavía so d i r á (pío d e b e defenderlo, á n o
ex nccessilalc fuerit faclus. s e r q u o fuese n o m b r a d o p o r necesidad.
34. Gaius libro III. ad Edictum provinciale.—Si 34. (¡ayo, libro I H . sobre el Edicto provincial.—
quis in r o m s u a m procuralorio n o m i n e ágil, vcluli c m l o r Si a l g u n o litiga como P r o c u r a d o r e n su p r o p i a c a u s a ,
bereditatis, a n deboal invicem vendilorem defendere? E l p o r e x e m p l o , el c o m p r a d o r d e la h e r e d a d , d e b e r á m u
placel, si b o n a fide e t non in fraudem e o r u m , q u i invi— t u a m e n t e defender al vendedor? s e dice, q u e si el negocio
c
e m a g e r e vcllcnt, g e s t u m sil n e g o l i u m , n o n oporlore so hubiese tratado do b u e n a fe, y no con e n g a ñ o d o
e
u m i n v i c e m defendere. aquellos q u o m u l u a m e n l e quisiesen p e d i r , n o conviene
q u e s e defienda m u l u a m e n l e .
35. Ulpianus libro I X . ad Edictum.—Sed e t h a e 35. U!piano, libro I X . sobre el Edicto.—Pero
porsonao p r o c u r a l o r u m d e b e b u n l defendero, q u i b u s sino osla especie d e P r o c u r a d o r e s , q u e pueden d e m a n d a r s i n
fUandalu a g e r e licel; u t p u l a libcri, licet s i n l in poleslale; m a n d a t o , c o m o son los hijos, a u n q u e estén e n la potestad
C o m p á r e n l e s , e l fralres, e l afíines, e t l i b e r l i . del p a d r e , los ascendientes, los h e r m a n o s , los p a r i e n t e s
p o r afinidad, y los libertos, deben t a m b i é n d e f e n d e r .
§ . 1. Patronus liborlum et por procuralorem, u l i n - § . 1. Puede el patrón a c u s a r d e i n g r a t o al liberto
1 3 2 D i g e s t o . — L i r r o 3 . ° — T i t u l o 3,
36. Paulus libro V / l f . ad Ediclum.—vel in o p c - 36. Paulo, libro I I I I . sobre el Edicto.—O por
r i s novi n u n t i a t i o n e . Sed e l s i s e r v u m e x c a u s a noxali l a nunciacion do la n u e v a o b r a . T a m b i é n parece q u e
p a t i a t u r d u c i , defendere v i d e l u r ; ita l a m e n , u l in his ó m defiende, si permite q u o se e n t r e g u e el siervo p o r c a u s a
nibus ratam r e m dominum liabiturum caveat. del d a ñ o q u o hizo; pero do tal modo, q u o e n lodos eslos
casos d e caución d e q u e el s e ñ o r lo raliíicará.
38. Idem libro X L . ad Edictum.—Non lamen eo 38. E I mismo, libro X L . sobre el Edicto.—Pero
u s q u e p r o c e d e n d u m e r i t , u t , s i d e c c m milia p e t a n t u r , e l esto no se h a do e x t e n d e r á lanío, q u o si s e piden diez
e x t a n t d ú o defensores p a r a l i in (juina defendere, a u - m i l , y s e d a n dos defensores p a r a q u e c a d a u n o defienda
diantur. e n cinco mil, se les h a y a d e a d m i t i r .
39. e i mismo, libro I X . sobre el Edicto.—No
39. Idem libro I X . ad Edictum.—Non solum solamente so d e b e defender al señor e n las acciones, i n -
a u l c m i n actionibus e l inlerdictis e l in stipulationibus terdiclos y estipulaciones, sino lambien e n las p r e g u n t a s :
debel d o m i n u m defendere, v e r u m in inlerrogalionibus d e modo q u e p r e g u n t a d o e n juicio, ó s e g ú n D e r e c h o ,
q u o q u e , u t in i u r o i n l e r r o g a l u s ex ó m n i b u s causis r e - d e b e responder e n lodos los casos q u o d e b i a r e p o n d e r el
spondeal, e x q u i b u s d o m i n u s . A n i g i t u r llores sil a b s e n s , señor. E n osle supuesto, si el heredero estuviese ausento,
respondere debcbil, e l si r e s p o n d e r i t vel t a c u e r i l , l e n o - d e b e r á r e s p o n d e r ; y si respondiese ó callaso, q u e d a r á
bilur. obligado.
§ . 1 . Oui alieno n o m i n e ágil q u a m c u n q u e a c t i o n e m , § . 1 . El q u e e n n o m b r o do otro roconvieno con
i d r a l u m h a b i l u r u m e u m a d q u e m e a r e s perlinebit, c a q u a l q u i c r a acción, d e b e d a r caución do q u e lo ratificará
y e r e debel. Sed i n l e r d u m licel s u o n o m i n e p r o c u r a t o r aquel á q u i e n pertenece el negocio. Pero a l g u n a s voces,
e x p e r i a l u r , lamen d e ralo debebit cavere, u l Pomponius aunque el Procurador pida en s u nombre, deberá d a r
libro vicésimo q u a r t o scribit; u l p u l a i u s i u r a n d u m p r o c u - caución d e rato, como dice Poní ponió al libro veinte y
r a t o r i r e t u l i t , i u r a v i t absenli d a r i oportere, á g i l hoc i u - cuatro: p o r cxemplo, se dexó la p r u e b a á el j u r a m e n t o
dicio s u o n o m i n e p r o p l c r s u u m i u s i u r a n d u m ; ñ e q u e e n i m d e l P r o c u r a d o r , y j u r ó q u e se le d e b i a d a r al a u s e n t e :
b a e c aclio d o m i n o compelere poluil; sed debcbil d e r a l o e n este j u i c i o reconviene e n s u n o m b r e e n v i r t u d del j u r a
eavere. Sed e t si procuratori conslilulum est, e l e x e a mento: ni esta acción p u d o competirlo al señor; pero d e
c a u s a a g a l , d u b i t a n d u m non est, q u i n locus s i t do r a l o b e r á d a r caución d e ralo. Pero s i s e obligó á p a g a r al
caulioni; idquo P o m p o n i u s s c r i b i t . P r o c u r a d o r , y pide p o r esla c a u s a , n o so lia do d u d a r q u e
t e n d r á l u g a r la caución d e rato: así lo escribo Pomponio.
§ . 2. Quaerilur apud lulianum, u t r u m dominum 2. P r e g u n t a Juliano si b a s t a r á q u o d é fianzas, d o
D i g e s t o . —L i b r o 3 . ° — T i t u l o 3. 133
41. Paulus libro I X . ad Ediclum.—Feminas p r o 41. Paulo, libro I X . sobre el Edicto.—A las m u -
parontibus agero i n t e r d u m permittetur c a u s a cognita, si gores se los permite e n algunos casos litigar e n n o m b r e
forte parentes m o r b u s a u t actasimpcdiat, n e c q u e m q u a m , d e sus padres con conocimiento d e causa, como q u a n d o
qui agat, habeant. están impedidos p o r enfermedad, ó m u c h a e d a d , y n o
tienen p e r s o n a a l g u n a q u e litigue p o r olios.
42. Idem libro VIII. ad Ediclum.—Licet in p o - 42. E l mismo, libro Y!II. sobre el Edicto.—
puJaribus actionibus p r o c u r a t o r d a r i n o n possit, lamen A u n q u e e n las acciones populares n o se p u e d a litigar p o r
d i c l u m esl, mérito e u m , q u i d e v i a publica ágil, e t p r i - P r o c u r a d o r , con todo se h a dicho ya con razón, q u e a q u e l
v a l o d a m n o e x prohibitione afficitur, q u a s i p r i v a t a e q u o pide p o r la acción d e c a m i n o público, p o r el p e r j u i
aclionis d a r é posse procuratorem. Mullo m a g i s d a b i t a d cio p a r t i c u l a r q u o s e le ocasiona e n impedírselo, p u e d e
sepulcri violati actionem is, a d q u e m e a res perlinct. n o m b r a r P r o c u r a d o r como p a r a u n a acción p a r t i c u l a r
m e n t e s u y a , y m a s bien p o d r á n o m b r a r l e p a r a la a c
ción del sepulcro violado, aquel q u e e n esto t e n g a i n
terés.
§ . 1 . Ad actionem i n i u r i a r u m e x lege Cornelia p r o § . 1. So puedo n o m b r a r P r o c u r a d o r p a r a l a acción
c u r a t o r d a r i potesl; n a m clsi p r o p u b l i c a utililatc e x e r c e - do injurias, q u o so d á p o r la L e y Cornelia; p o r q u e a u n
tur, privata lamen cst. q u e s e exerce p o r p ú b l i c a utilidad, so verifica también
interés p a r t i c u l a r .
§ . 2 . E a obligatio, q u a e i n t e r d o m i n u m e t p r o c u r a § . 2. L a obligación q u e suele i n t e r v e n i r enlro el
torem consislere solet, m a n d a t i actionem p a r i t . Ali— Principal y s u P r o c u r a d o r , produce l a acción d e m a n d a
q u a n d o lamen non c o n t r a h i t u r obligatio m a n d a t i , sicul to. P e r o a l g u n a vez n o se contralle la obligación d e m a n
evenit, q u u m in r e m s u a m p r o c u r a t o r e m p r a e s t a m u s , d a t o , como sucede q u a n d o nombramos P r o c u r a d o r e n
c o q u e n o m i n e i u d i c a l u m sol vi p r o m i t l i m u s ; n a m si e x e a c a u s a p r o p i a , y e n s u l u g a r n o s obligamos p o r l a acción
promissione aliquid praestilcriinus, non m a n d a t i , sed e x do cosa j u z g a d a ; y así si d a m o s a l g u n a cosa e n v i r t u d d o
y e n d i t o , si hereditatem v e n d i d i m u s , vel ex p r í s t i n a c a u esta p r o m e s a , no podemos pedirlo p o r la acción d e m a n
s a m a n d a t i agero d c b e m u s , u t fit, q u u m fidciussor r e u m d a t o ; poro s i vendimos la h e r e n c i a , debemos p e d i r por l a
procuratorem dedil. acción d e venta, ó p o r la a n t i g u a d e m a n d a t o , como s u
cede q u a n d o el fiador dio p o r P r o c u r a d o r al r e o .
§ . 3 . Is, cui hcredilas oxTrobellianoSonalusconsullo § . 3. Aquel á q u i e n so restituyó la herencia, s e g ú n
restituía esl, h e r c d e m i u r e d a b i l p r o c u r a t o r e m . el Senado Consulto Trebcliano, le permito el Derecho
n o m b r a r p o r P r o c u r a d o r al heredero.
§ . 4. Sed e l d o m i n u m pignoris creditor recto d a b i t § . 4. E l a c r e e d o r p o d r á t a m b i é n n o m b r a r al s e ñ o r
procuratorem ad Servianam. d e la p r e n d a p o r P r o c u r a d o r p a r a la acción S e r v i a n a .
§ . ÍJ. Porro si u n i e x rcis c r e d e n d i c o n s l i l u l u m s i l , § . 5 . Si el d e u d o r c o m ú n s e constituyó p a g a d o r del
i s q u e a l i u m i n c o n s l i t u t a m p e c u n i a m det, n o n n e g a b i - u n o d e los acreedores, y este n o m b r a al otro p o r P r o
m u s posse d a r é . Sed e l e x d u o b u s reis promitlendi a l t e r c u r a d o r p a r a pedir p o r ía acción de constitulo, no n e g a
alterum a d defendendum procuratorem dabil. remos q u e p u e d e nombrarlo; y q u a n d o fueron dos los q u e
prometieron, el u n o p u e d e n o m b r a r al otro, p a r a q u o l e
defienda como P r o c u r a d o r .
§ . (>. Si pluros heredes sint, e t familiae erciscundae, § . (i. Si con m u c h o s los herederos, y so intenta el
auí communi dividundo agatur, pluribuseundem procu- juicio d e división d e los bienes, ó d e la familia, n o s e h a
r a t o r e m n o n esl p e r m i t t e n d u m d a r é , q u o n i a m res e x p o - d e p e r m i t i r q u o lodos n o m b r e n u n mismo P r o c u r a d o r ,
d i r i n o n polesl c i r c a adiudicationes e l condemnationes; p o r q u e no se puede d a r expedición á la división e n q u a n -
p l a ñ e p e r m i l l o n d u m d a r é , si u n i coheredi pluros h e r e d e s to á las adjudicaciones y condenaciones; pero se p e r m i
existan l. t i r á d a r l e , si son m u c h o s los herederos do u n o do los
coherederos.
§ . 7 . Reo latilanlo post lilem conlestalam i t a d o - § . 7 . Ocultándose el reo despuos do contestada l a
m u m fideiussorose u m defendere v i d e b u n l u r , si vel u n u s d e m a n d a , p a r e c e r á q u e lo defienden los fiadores, si u n o
e x his e u m p r o solido dofendat, vel omnes, vel q u i e x d e ellos lo defiende e n t e r a m e n t e , ó todos, ó el q u e estos
liis u n u m doderint, in q u e m iudicium transferclur. n o m b r e n , al q u a l se transferirá el j u i c i o .
43. Idem libro I X . a d Ediclum.—Mutus e t s u r - 43. E l mismo, libro I X . sobre el Edicto.—Al
d u s p e r e u m m o d u m , <|ui procediere potest, procuratorem m u d o , y al sordo se les permite n o m b r a r P r o c u r a d o r e n
d a r é non p r o h i b e l u r ; forsitan e t i p s i d a n l u r , n o n q u i d e m l a f o r m a q u e p u e d a n ; y a l g u n a s veces s e les n o m b r a á
a d a g e n d u m , sed a d a d m i n i s l r a n d u m . ellos p o r P r o c u r a d o r e s , n o p a r a litigar, sino p a r a a d m i
nistrar.
§ . 1 . Q u u m q u a e r a t u r , a n alicui procuratorem b a § . 1 . G u a n d o so d u d a si á alguno lo es p e r m i t i d o
bero liceal, inspiciendum e r i t , a n non p r o h i b e a l u r p r o n o m b r a r P r o c u r a d o r , so h a do m i r a r á si n o lo está p r o
c u r a t o r e m d a r é ; q u i a hoc E d i c l u m p r o h i b i t o r i u m e s t . hibido el n o m b r a r l o , porque este edicto es prohibitivo.
Digesto.—Lmuo 3.°—Titulo 3. 135
44. Ulpianus libro V i l . Disputationum.—vel si 44. Ulpiano, libro VJI. de las Disputas.—O s i
longiuquo sit abfulurus, vel alia iusla causa inlerve- liene q u o a u s e n t a r s e m u y lejos, ú o c u r r i e s e a l g u n a o l r a
nerit, causa:::
lilcr ipsius rei n o m i n e , sive extrinsecus ob c a m r o m , d e - por razón del pleyto ó p r i n c i p a l m e n t e respecto d e l a
b e t m a n d a l i iudicio restiluere, usquo adeo, u t elsi p e r m i s m a cosa, ó e x t r í n s e c a m e n t e p o r l a m i s m a cosa, lo
e r r o r e m a u l i n i u r i a m iudicis non d o b i l u m consocutus f u e - d e b e todo r e s t i t u i r p o r la acción de mandato; d e tal modo,
rit, id quoquo r e d d e r e d c b e a l . q u e a u n lo q u o percibió i n d e b i d a m e n t e p o r e r r o r ó injus
ticia del J u e z , t a m b i é n lo h a d e e n t r e g a r .
§ . 5. Item c o n t r a q u o d ob rom i u d i c a t a m procurator § . 5 . Y al c o n t r a r i o lo q u o pagase el P r o c u r a d o r e n
solverit, c o n t r a r i o m a n d a l i iudicio r e c u p e r a r e debet; p o c - v i r t u d d e l a sentencia, t a m b i é n lo d e b e repetir p o r la
n a m a u t e m , q u a m e x suo delicio praeslilit, r e c u p e r a r e acción d e m a n d a t o , contraria; pero l a p e n a á q u e s e
non d e b e l . le condenó p o r s u propio delilo, n o debo repetirla.
§ . 6. Lilis i m p e n d i a bona (ido facía vel a b acloris C. Los gastos del pleyto hechos con b u e n a fe p o r
procuraloro, vel a rei, d e b e r e e i reslilui aequilas s u a d e l . el P r o c u r a d o r del reo, ó p o r el del actor, persuado l a
e q u i d a d q u e se le deben satisfacer.
§ . 7 . Si d u o b u s m a n d a t a sil administratio n e g o l i o - § 7 . S i a l g u n o encargó á dos l a administración d o
r u m , q u o r u m aller debilor sil m a n d a l o r i s , a n a l l e r c u í n s u s negocios, d e los quales el u n o fuese d e u d o r del
e o recle a c l u r u s sil? E l u l i q u e recle; non e n i m o b id m i - m a n d a n t e , ¿ p o r v e n t u r a p o d r á eslo s e r d e m a n d a d o por
n u s p r o c u r a l o r intelligitur, q u o d is q u o q u e , c u m q u o a g i - p o r el olro? c i e r t a m e n t e puede; porque e n n a d a d i s m i
t u r , procurator sil. n u y o el concepto do P r o c u r a d o r el q u e también lo s e a
aquel á quien demanda.
47. Iulianus libro IV. ad Urseium Ferocem.— 47. Juliano, libro I V . á Urscio Fcrocc.—El q u e
Q u i d ú o s p r o c u r a t o r e s o m n i u m r e r u m s u a r u m relinquit, n o m b r ó dos P r o c u r a d o r e s p a r a todas s u s cosas ó negocios,
nisi n o m i n a l i m praecepit, u t a l l e r a b al tero p e c u n i a m á no s e r q u e e x p r e s a m e n t e m a n d e q u e el u n o p u e d a c o
pelal, n o n v i d e t u r m a n d a l u m ulrilibet e o r u m dedisse. b r a r del otro, n o so entiendo q u o el p o d e r s e extiendo
á eslo.
4 8 . Gaius libro I I I . ad Edictum provinciale.—Ila- 48. Gayo, libro I I I . sobre el Edicto provincial.—
q u e si hoc specialiter m a n d a l u m esl, t u n e excipiente eo, P e r o si s e dio especial poder p a r a oslo, e n este c a s o
c u m q u o a g i t u r : si n o n mili i m a n d a l u m sil, u l a debito— poniendo a q u e l á q u i e n s e le pide, la excepción si no se
r i b u s pelerem, a c t o r e m ita d e b e r e replicare: a u l si m i h i me hubiera dado poder vara pedir á los deudores; d e b e r á
m a n d a l u m esl u l a lo p e l e r e m . r e p l i c a r el actor: ó si a mí no se me hubiese dado poder
especial para pedirte.
50. Gaius libro X X Í Í . ad Edictum provinciale.— 50. Gayo, libro X X I I . sobre el Edicto provin
Q u a c u n q u e ralione p r o c u r a l o r t u u s a m e l i b e r a t u s e s t , cial.—Por q u a l q u i e r a razón q u e t u P r o c u r a d o r consiga
i d tibi prodesso d e b e l . q u e yo le dexe libre, debo esto a p r o v e c h a r t e á t í .
51. Ulpianus libro L X . ad Edictum.—Minor v i g i n - 51. Ulpiano, libro LX. sobre el Edicto.—El m e
li q u i n q u é a n n i s si defensor exislal, e x q u i b u s causis i n n o r d e veinticinco años, si fuese defensor e n las c a u s a s
i n l o g r u m reslilui possil, defensor idoneus n o n est, q u i a e n q u e p u e d e s e r restituido p o r entero, no es defensor
e l ipsi, e l iiileiussoribus eius p e r in i n t e g r u m r e s l i l u l i o - abonado; p o r q u e p o r l a restitución se socorro á él, y á
nem succurritur. s u s fiadores.
§ . 1 . Q u o n i a m lamen defendero est e a n d e m Yicem, § . 1 . P o r q u a n t o el defender es h a c e r las veces
q u a m r c u s s u b i r é , defensor m a r i l i in a m p l i u s , q u a m m a - del r e o , el defensor del m a r i d o n o p u e d e s e r c o n d e
r i l u s facere possil, n o n e s t c o n d e m n a n d u s . n a d o e n m a s do aquollo á q u o alcanzan las facultades d o
esto.
§ . 2 . Is, q u i suscepil dofensionem, otsi locuplelissi- § . 2 . E l q u o tomó á s u c a r g o la defensa, a u n q u e
m u s esl, sea m u y rico,
52. Paulus libro LVÍÍ. ad Edictum.—et si c o n - 52. Paulo, libro LVII. sobre el Edicto.—Aunque
sularis sit, sea Varón Consular,
53. Ulpianus libro L X . ad Edictum.—non vide 53. Ulpiano, libro L X . sobre el Edicto.—No s e
t u r defendero, nisi satisdare fuerit paratus. onliondo q u o defiende, s i n o estuviese pronto á d a r
fianzas.
54. Paulus libro L. ad Edictum.—Ñeque femina, 54. Paulo, libro L. sobre el Edicto.—La m u g e r ,
noquo miles, noque q u i Reipublicae c a u s a a b n i t u r u s e s t , n i el soldado, n i el q u e tenga q u o a u s e n t a r s e p o r c a u s a
a u l m o r b o perpetuo l e n e t u r , a u t m a g i s t r a l u m i n i t u r u s d e l a República, ó e s t á continuamente enfermo, ó p r o n
est, a u t invilus i n d i c i u m pali n o n polest, idoneus defen t a m e n t e h a do s e r Magistrado, ó no puedo s e r precisado
s o r intelligitur. á l i t i g a r c o n t r a s u v o l u n t a d , n o se entiende q u e es d e
fensor a b o n a d o .
§ . 1 . Tutores, q u i i n aliquo loco a d m i n i s t r a v e r u n t , § . 1 . Los tutores d e b e n s e r defendidos e n el m i s m o
eociem loco e l dofendi d e b e n l . lugar en q u e administraron.
üigesto.—Libro 3.°—Titulo 3. 137
vr
Ulpianus libro I X V. ad Edictum.—Procura- ¿>t>. Ulpiano, libro L X V . sobre el Edicto.—Al
loro in rem suam dato, praeferendus non csl dorainus Procurador nombrado en causa propia no lo lia do p r e
procuratoris in litem movendam, vcl pccuniam susci— ferir el que lo nombró, en demandar y en cobrar: porque
piendam; qui enim suo nomine útiles acliones babel, r i aquel á quien en su propio nombro lo compelen las accio
le cas intendit. nes útiles, puede intentarlas justamente.
56. Idem libro LXVI. ad Edictum.—Ad rem mo- 56. E l mismo, libro L X V I . sobre el Edicto.—
bilem pelendam dalus procurator ad exhibcndum r e El Procurador nombrado para pedir alguna cosa m u e
cle aget. ble, j us lamen le puede pedir la exhibición.
/
58. Paulus libro I X X f . ad Edictum.—Procura 58. Paulo, libro LX%I. sobre el Edicto.—El Pro
tor, cui genoraliler libera administralio rerum commissa curador, á quien so le dio poder general para la libre
est, polest exigere aliud pro alio permutare. administración do las cosas, puedo cobrar y permutar
unas por otras.
59. Idem libro X. ad Plautium.—Sed el id quoque 59. e i mismo, libro X. sobre Plaucio.—Tam
ei mandari videtur, ut solvat creditoribus. bién parece que se le da poder para pagar á los acre e
dores.
60. Idem libro IV. Responsorum.—Mandato g e - 60. E l mismo, libro IV. de las Respuestas.—En el
nerali non contineri eliam transactionem decidendi c a u poder general no se comprehendo la facultad de transi
sa inlerpositam; el ideo, si postea is, quimandavit, trans gir para decidir la causa pendiente; y por esto, si aquel
actionem ratam non habuit, non posse eum repelli ab que dio el poder no ratificó la transacción, no le obstará
aclionibus exercendis. esta excepción p a r a el uso do sus acciones.
61. Idem libro I . ad Plautium. — Plautius ait 61. E l mismo, libro I . sobre Plaucio.—Plaucio
procuralorem damnatum non debere conveniri, nisi aut dice, y es común opinion, que no se debo reconvenir al
in rom suam dalus esset, aut obtulissel se, quum sciret Procurador, que fue condenado en la sentencia, á no ser
cautum non esse, ómnibus placuit. Idem eril observan- que fuese Procurador en su causa propia, ó que sabien
dum, elsi defensoris loco cum salisdalione se lili o b l u - do que no so habia dado caución, se ofreciese á la d e
lerit. fensa del ploylo. Lo mismo se observará si se ofreció á
defender el plcylo como defensor, dando fianzas.
62. Pomponius libro II. ex P l a u d o — M l e g a - 62. Pomponio, libro II. sobre Plaucio.—El P r o
tum petendum procurator dalus si interdicto u t a t u r a d - curador nombrado para pedir el legado, si usase conlra
versus heredem de tabulis exhibendis, procuratoria e x - el heredero, del interdicto de exhibición del testamento,
ceptio, quasi non el hoc esset ei mandatum, non obslat. no le obsta la excepción de no oslar oslo comprehendido
en el poder.
63. Modestinus libro VI. Differentiarum.—Procu 63. Modestino, libro VI. de las Diferencias.—El
rator lotorum bonorum, cui res administrandao manda- Procurador de todos los bienes á quien se ha encargado
tae sunt, res domini noque mobiles vel immobiles, ñeque la administración de las cosas, no puede enagenar las
servus sine speciali domini mandalu alienare polest nisi cosas muebles ó inmuebles, ni el siervo sin especial
íructus aut alias res, quae facile corrumpi possunt.' mandato del señor, ú excepción de los frutos, y otras co
sas que se pueden corromper fácilmente.
64. Idem libro III. Regularum.—Is, cuius nomine 6 4 n i mismo, libro I I I . de las Reglas.—Si antes
defensor exlitit, si ante litem conteslatam in praesenlia de la litis contestación se presentase aquel, á quien otro
fuerit, el poslulcl suo nomine litem suscipere, causa c o - defendia en su nombre, y pretendiese defenderse por sí,
gaila audiendus est. ha de ser oido con conocimiento de causa.
65. Idem libro singulari de Ileurematicis.—Si pro 65. E l mismo, libro único de las Invenciones.—
curalorem absentem dominus salisdalione relevare velit, Si el señor quisiese relevar de fianza a su Procurador
Hieras suas ad adversarium dirigere debebit, quibus si- ausente, debe dirigir á la parte contraria una carta, en
gniíicet, quem adversus eum procuratorem, el in qua cau que le diga á quien ha nombrado por Procurador conlra
sa feccril, ralumque se habiturum, quod cum eo actum el, y en qué causa, y que ratificará quanlo con él t r a
sit. lloc enim casu, lileris eius approbalis, velut p r a e - tase; porque en osle caso, aprobada su carta, se ha d e
scnlis procuralorem intervenire intelligendum est. Itaque entender que interviene como Procurador del que está
e
lsi poslea mulata volúntate procuralorem esse noluorit, presente; y asi si después mudó de voluntad, y no quiere
18
1 3 8 D i g e s t o . — L i b r o 3."—Titulo 3 .
C7. Idem libro I I . Responsorum.—Procurator, 67. E l mismo, libro II. de las Respuestas.—El
q u i p r o ovicliono p r a e d i o r u m , q u a e vendidit, fidems u a m P r o c u r a d o r q u o so obligó como fiador á l a eviccion d e
adstrinxit, elsi negotia g e r e r e desieril, obligalionis lameii las heredades q u e vendió, a u n q u e d e x e d e a d m i n i s t r a r
onero Praeloris auxilio non levabilur; n a m p r o c u r a t o r , los negocios, con lodo el beneficio del P r e t o r n o le r e l e
q u i p r o d o m i n o v i n c u l u m obligalionis suscepil, o n u s e i u s v a r á d e l a obligación, p o r q u e el P r o c u r a d o r q u e se obli
frustra recusat. g ó p o r el s e ñ o r á a l g u n a cosa, e n vano r e h u s a el c u m
plirla.
68. Idem libro III. Responsorum.—Quod p r o c u 68. E l mismo, libro I I I . de las Respuestas.—Lo
r a l o r e x r e d o m i n i , m a n d a t o . n o n refragante, s t i p u l a l u r , q u o el P r o c u r a d o r estipula pertenecienle á l a cosa del
i n v i t o p r o c u r a t o r e d o m i n u s pelero polest. s e ñ o r , q u o n o so o p o n g a al m a n d a t o , lo puedo p e d i r el
s e ñ o r c o n t r a l a v o l u n t a d del Procurador.
69. Paulas libro III. Responsorum.—Paulus r e - 69. Paulo, libro I I I . de las Respuestas.—Paulo
spondit, e t i a m o u m , q u i a d 1i lera suscipiendara p r o c u r a - respondió, q u e á a q u e l q u e n o m b r ó P r o c u r a d o r p a r a el
lorom dedil, c a u s a e s u a e adesse n o n p r o h i b e n . seguimiento d e s u pleylo, n o s e le p r o h i b e q u o asista á s u
causa.
70. Scaevola libro I. Responsorum.—Palor filio s u o 70. Scevola, libro I . de las Respuestas.—Un p a
pupillo lutorera dedil S e m p r o n i u m c r e d i t o r e m s u u i n , i s d r e n o m b r ó p o r t u t o r do s u hijo i m p ú b e r o á S e m p r o n i o
a d m i n í s t r a l a tutela reliquil f r a t r e m s u u m heredera; q u i s u acreedor: esto d e s p u é s do h a b e r a d m i n i s t r a d o la t u t e l a
e l ¡ipse decessil e l p e r tideicommissura n o m e n debiloris d e x ó á s u h e r m a n o p o r heredero; el q u a l m u r i ó t a m b i é n ,
Tilio reliquil, eique m a n d a l a e s u n t actiones a b h e r e d i - y á Ticio lo dexó p o r fideicomiso lo q u e s e le d e b i a , los
b u s ; q u a c r o , q u t w i lam tulelae aclio, quara p e c u n i a e c r o - h e r e d e r o s también lo m a n d a r o n las acciones á Ticio; s o
d i l a e ex heredilale Serapronii d e s c e n a a n t , a n non a l i l e r d u d ó si procediendo así l a acción d e tutela, como l a del
raandala aclio ei d e l u r , q u a r a si defendat heredes, a d i n e r o prestado d o l a h e r e n c i a d e Sempronio, n o s e le
q u i b u s e i actiones m a n d a t a e sunl? Respondí, d e b e r e d e h a \ a d e d a r l a acción de mandato d e otro modo q u o d e
fenderé. fendiendo á los herederos, q u e lo m a n d a r o n las acciones?
respondí q u o d e b i a defenderlos.
73. Idem libro singulari de of'/icio Assessomm.— 73. E l mismo, libro único sobre el cargo de Ase
S i r e u s p a r a l u s sil a n t e litera contestatara p e c u n i a m s o l sor.—Si el r e o estuvieso pronto á p a g a r el dinero a n t e s
v e r e , procuratore agento q u i d lieri oporlel? N a m i n i q u u r a d o la contestación del pleyto, si el P r o c u r a d o r d e m a n
esl, cogi o u m iudicium accipere, p r o p t e r q u o d s u s p e c t u s dase, ¿qué s e d e b e r á hacer? p o r q u o es injusto precisar
v i d e r i pot<st, q u i praesenlo domino n o n oblulit p e c u al reo á q u o litigue, porque p u e d e tenerse p o r sospechoso
n i a m . Q u i d si t u n e facultatem pecuniae n o n h a b u i t , el q u o n o ofreció el dinero q u a n d o el s e ñ o r e s t a b a p r e
n u m q u i d cogi d e h e a l i u d i c i u m accipore? Q u i d e n i m , s i e t sente. ¿Y q u é d i r e m o s si entonces n o t e n i a con q u e p a
famosa sil aclio? Sed hoc conslat, u l anle litera c o n l o - g a r ? por v e n t u r a se le precisará á litigar? y q u é se h a r á
statam Praeses iubeal in a e d e s a c r a pecuniam deponi; h o c s i la acción es d e las q u e infaman? E s constante q u e el
e n i m lil e t in p u p i l l a r i b u s pecuniis. Q u o d s i lis contéstala Presidente debe m a n d a r depositar el dinero e n el oficio,
esl, hoc o m n e olíicio iudicis diriinendura e s t . c o m o se h a c e con el d i n e r o d e los pupilos; y si so contes
tó el pleyto, e n esto caso d e t e r m i n a r á el J u e z d e oficio.
74. VIpin ñus libro IV. Opimonum.— Nec civitatis 74. Ulpiano, libro IV. de las Opiniones.—El actor
aclor negotiuin publicura p e r p r o c u r a t o r e m agero polest. d e l a c i u d a d n o p u e d e p e d i r p o r P r o c u r a d o r e n l a causa
pública.
Digesto.—Lnmo 3.*—Titulo i. 1 3 9
77. Paulus libro L VIL adEdiclum.—Omnis, q u i 77. Paulo, libro L V I I . sobre el Edicto.—Todo
defenditur, boni v i r i a r b i l r a l u defendendus e s t . aquel q u e es defendido, h a do s e r defendido á a r b i t r i o d o
buen varón.
78. Africanus libro VI. Quaestionum.—Et ideo non 78. Africano, libro VI. de las Cuestiones.—Y p o r
potosí videri viri boni a r b i t r a l u lilem defendere is, q u i tanto el q u e e n g a ñ a n d o al actor, h a c e q u e n o llegue
actorem frustrando efílciat, no a d e x i t u m controversia á efecto el j u i c i o , n o p u e d e p a r e c e r q u e defiendo ol pleyto
deducatur. al arbitrio d e buen varón.
§ . 1 . A d d u a s r e s petendas p r o c u r a t o r d a t u s , si u n a m § . 1 . Al P r o c u r a d o r n o m b r a d o p a r a pedir dos c o s a s ,
r e m pclat, exceptiono n o n e x c l u d i t u r , e l r e m i n i u d i si p i d e u n a , y litiga s o b r e ella, n o so lo puedo o p o n e r
cium deducil. excepción.
T u . IV. TITULO I V .
1. Gaius libro I I I . ad Ediclum provinciale.—Ñe 1• Gayo, libro III. sobre el Edicto provincial.—
q u e societas, ñ e q u e collegium, ñ e q u e h u i u s m o d i c o r p u s No se p e r m i t e á lodos con facilidad f u n d a r sociedad, C o
passim ó m n i b u s h a b e r i conceditur; n a m e l L e g i b u s , e t legio, ú o t r o semejante c u e r p o , ó c o m p a ñ í a ; p o r q u e esto
Senatusconsullis, e t Principalibus Conslitutionibus e a r e s e s t á prohibido p o r Leyes, Decretos del S e n a d o , y C o n s
coércetur. Paucis a d m o d u m in causis concessa s u n t h u tituciones d e los P r í n c i p e s . P a r a m u y pocas cosas e s t á n
iusmodi c o r p o r a , u l ecce v e c t i g a l i u m p u b l i c o r u m sociis permitidos semejantes c u e r p o s , c o m o s e les permito á
p e r m i s s u m est c o r p u s b a b e r o , vel a u r i f o d i n a r u m , vel a r - las c o m p a ñ í a s d e a r r e n d a d o r e s do contribuciones p ú b l i
gentifodinarum, e l s a l i n a r u m . I t e m collegia l l o m a e c e r t a c a s , m i n a s d e oro, ó p l a t a y salinas. T a m b i é n h a y e n
sunt, q u o r u m c o r p u s Senatusconsullis a l q u e C o n s l i t u t i o R o m a ciertos Colegios, q u e e s t á n confirmados p o r D e
n i b u s P r i n c i p a l i b u s c o n f i r m a t u m est, veluli p i s l o r u m e t cretos del Senado, y Constituciones d e los P r í n c i p e s ,
q u o r u n d a m a l i o r u m , ot n a v i c u l a r i o r u m , q u i c l i n p r o v i n - c o m o el d e P a n a d e r o s , y algunos otros, y los d e m a r i
ciis s u n t . n e r o s (jue h a y e n a l g u n a s P r o v i n c i a s .
§ . 1. Ouibus aulem permissum est corpus haboro § . 1 . A los q u e se les permitió f u n d a r Colegio, s o
coílegii, societatis, sive c u i u s q u e alterius c o r u m n o m i n o , ciedad, ú o t r a cosa semejante, á imitación d e la R e p ú
p r o p r i u m e s t a d e x e m p l u m Reipublicao b a b e r o res c o m - blica, se les permite t a m b i é n t e n e r cosas c o m u n e s , a r c a
munes, arcam communem, e l actorem sivesyndicum, per c o m ú n , y a c t o r , ó Síndico, p o r q u i e n , a s í como e n l a
quem t a n q u a m i n R e p ú b l i c a , q u o d c o m m u n i l o r a g i lie— R e p ú b l i c a , s e trate y h a g a lo q u o c o n v e n g a a l c o m ú n .
r i q u e oporteat, a g a t u r , fíat.
§ . 2. Quosi n e m o eos defendal, q u o d e o r u m c o m - § . 2 . P e r o si n o h u b i e r e q u i e n los defienda d e s p u é s
niune e r i t , possideri, elsi a d m o n i l i n o n o x c i t e n l u r a d s u i d o citados p a r a ello, dice el Procónsul, q u e m a n d a r á d a r
defensionem, venire se i u s s u r u m Proconsu! ail. E l q u i - l a posesion d e l a cosa, ó q u e s e v e n d a ; y t a m b i é n e n
tlem n o n esse acloroin vel s y n d i c u m t u n e q u o q u e i n t e l l i - tendemos q u o no h a y actor, ni Síndico, q u a n d o está a u
ÍÚmus, q u u m is absit, a u l valetudine i m p e d i a l u r , a u l i n - sente, ó impedido p o r a l g u n a e n f e r m e d a d , ó q u a n d o s e a
habilis s i l a d a g e n d u m . inúlil p a r a ello.
§ . 3 . Et, si e x t r a n e u s defendero velit u n i v e r s i t a t e m , § . 3 . Y si a l g ú n e s l r a ñ o quisiere defender l a c o m u
permillil Proconsul, s i c u t i n p r i v a l o r u m defensionibus n i d a d , lo p e r m i t e el Procónsul, así como se o b s e r v a e n
observatur, u u i a eo m o d o melior conditio u n i v e r s i t a las defensas particulares; p o r q u e d e este m o d o so haco
tis fit. mejor l a condicion d e la Universidad.
TIT. V . TITULO V .
19
1ÍG Digesto.—Liimo 3.°—Titulo 5.
11. Pomponius libro X X I . ad Quintum Mucium.— 11. Pomponio, libro X X I . sobre Quinto M u d o . —
S i n e g o l i a absenlis e l i g n o r a n l i s g c r a s , e l c u l p a m , e t Si e r e s gestor d e l a u s e n t e , y del q u e lo ignora, le o b l i
doluni p r a e s l a r e debes. S e d P r o s u l u s , i n l e r d u m e l i a m g a s al dolo y á l a c u l p a . P e r o d i c e Próculo q u e también
c a s u m praeslare d e b e r e , v e l u l i si n o v u m n e g o t i u m , q u o d obliga a l g u n a vez el caso fortuito: v . g . si tu fueses g e s
n o n sil solitus a b s e n s (acere, l u nomine eius g e r a s , veluli tor del ausente, y hicieses e n s u n o m b r e a l g ú n negocio
venales novicios coSmendo, vel aliquain negolialionem n u e v o no a c o s t u m b r a d o p o r él, como c o m p r a r siervos n o
ineundo. N a m s i q u i d d a m n u m e x e a r e s e c u l u m fuerit, acostumbrados á s e r v i r , ó mezclándole e n a l g u n a o t r a
le s e q u e t u r , l u c r u m vero absentem; quodsi i n q u i b u s d a m negociación; p o r q u e si d e esto hubiese resultado a l g u n a
l u c r u m f a c l u m fuerit, in q u i b u s d a m d a m n u m , a b s e n s p é r d i d a , s e r á d e c u e n t a l u y a , y el beneficio s e r á p a r a el
pensare lucrum c u m damno debet. ausente; y si e n u n a s cosas hubiese g a n a n c i a , y e n o t r a s
p é r d i d a , el ausente d e b e c o m p e n s a r el beneficio con el d a ñ o .
14. Ulpianus libro X. ad Edictum.—Si í i l i u s - 14. Ulpiano, libro A', sobre el Edicto.—Si s e
l'amilias negolia gessisse p r o p o n a t u r , a e q u i s s i m u m e r i t , propone q.ue el hijo do familias fue gestor d e negocios,
in p a t r e m q u o q u e aclionem d a r i , sive p e c u l i u m h a b e l , s e r á m u y j u s t o q u e también s e d é acción c o n t r a el p a d r e ,
sivo i n r e m palris s u i vertit; el, s i ancilla, simili m o d o . y a s e a q u o tenga peculio, ó q u e h a y a a u m e n t a d o el p a
trimonio del padro: y s i fuese s i e r v a del mismo m o d o .
19. Idem libro I I . ad Neratium.—Al q u i n a t u r a 19. E l mismo, libro II. sobre Neracio.—Pero el
d e b i t o r fuit, e t i a m s i in peculio nihil h a b u i t e t s i b i p o s t q u e s o hizo d e u d o r p o r obligación n a t u r a l , a u n q u e n a d a
e a solvere dobet in e o d e m a c l u p e r s e v e r a n s , s i c u t i s , tuviese e n el peculio, p e r s e v e r a n d o e n el m i s m o a c t o ,
q u i temporali actione t e n e b a t u r , e l i a m p o s t l e m p u s e x a - debo c o b r a r d e él m i s m o ; así como p o r la acción q u e r e
c l u m n e g o l i o r u m g e s t o r u m actionc id p r a e s l a r o c o g i l u r . s u l t a do l a geslion do los negocios, s e o b l i g a t a m b i é n á
p a g a r lo q u e d e b i a , a u n despuos do p a s a d o el liempo, el
q u e e s t a b a obligado p o r acción t e m p o r a l .
§ . 1 . Scaevola n o s t e r ait, p u l a r o se, q u o d S a b i n u s § . 1. Dice n u e s t r o Escevola, q u e le p a r e c e q u e l o
scribit, dobero a capito rationem r c d d c n d u m , sic intelligi, q u e escribo Sabino: (¡ue se ha de dar la cuenta desde el
u t a p p a r e a t , q u i d r e l i q u u m fuerit l u n c , q u u m p r i m u m principio, debo e n t e n d e r s e solo p a r a q u o so reconozca lo
liber esse coeperit, n o n u l d o l u m a u l c u l p a m in servilulo (jue q u e d ó al tiempo q u e s e hizo libro, y n o p a r a q u e e l
a d m i s s a m in obligationem revocct; ilaque s i i n v e n i a l u r dolo, ó l a c u l p a c o m e t i d a e n el estado do siervo o b l i g u e
vel m a l o m o r e p e c u n i a in s c r v i l u l e c r o g a t a , l i b e r a b i t u r . después; y así a u n q u e so verifique q u o m a l g a s t ó a l g ú n
d i n e r o q u a n d o e r a siervo, n o e s t a r á obligado!
§ . 2 . S i libero h o m i n i , q u i b o n a fide m i h i sorviebat, § . 2 . S i yo m a n d o q u o h a g a a l g u n a cosa el h o m b r o
m a n d e m , u t aliquid a g a t , n o n loro c u m eo m a n d a t i a c l i o - l i b r e , q u e m e s e r v i a con b u e n a fe, dico Labeon q u o n o
n e m L a b e o ait; q u i a non libera volúntalo o x s e q u i t u r r e m t e n d r é c o n t r a él l a acción d o m a n d a t o ; porque l a c o s a
sibi m a n d a t a m , sed q u a s i e x necessitate servil i. E r i t m a n d a d a n o l a e x e c u t a con libro v o l u n t a d , sino p o r n e
i g i t u r n e g o t i o r u m g e s t o r u m aclio, q u i a e l g e r e n d i n o - cesidad, como siervo, y so m e d a r á l a acción q u e r e s u l l a
golii m e i h a b u o r i l affeclionom, e t is fuit, q u e m o b l i g a r e d e l a gestión do los negocios; p o r q u e tuvo v o l u n t a d d o
possem. s e r gestor d e m i s negocios, y fue p e r s o n a q u o se p u d o
obligar.
§ . 3 . Q u u m m e absentó negolia m e a goreres, i m p r u - § . 3 . F u i s t e geslor do m i s negocios e n m i a u s e n c i a ,
dens r o m m e a m emisti e t i g n o r a n s usucepisti, m i h i n e g o i m p r u d e n t e m e n t e c o m p r a s t e u n a cosa m i a , y con i g n o
t i o r u m g e s t o r u m , u t reslituas, obligalus n o n es; sed, s i r a n c i a l a hiciste t u y a p o r l a u s u c a p i ó n , n o estás o b l i g a d o
a n t e q u a m u s u c a p í a s , cognoscas r e m m e a m esse, s u b i i e e r o á r e s t i t u í r m e l a p o r la acción do la gestión do los negocios;
debes a l i q u e m , q u i a te polat m e o n o m i n o , u t e t m i h i p e r o si antes d e u s u c a p i r l a s u p i s t e q u o e r a m i a , d e b e s
r e m , e t Ubi stipulalionem evictionis c o m m i t t a t . Nec v i - s u b s t i t u i r á alguno, q u e e n m i n o m b r o lo l a p i d a , p a r a
deris d o l u m m a l u m facere in h a c subieclione; ideo e n i m q u e yo n o p i e r d a l a cosa, y á tí lo aproveche l a e v i c c i o n
hoc facere d e b e s , n e actione n e g o l i o r u m g e s t o r u m t e - (¡ue s e estipuló, y e n esta substitución n o p a r e c e q u o
nearis. procedes con dolo malo; p o r q u e debes h a c e r l a , p a r a n o
obligarlo p o r l a acción d e la gestión d e los negocios.
§ . 4. Non t a n t u m sorlem, v e r u m e l i a m u s u r a s e x p c - § . 4. P o r la acción d e l a gestión d o los negocios, n o
148 Digesto.—Lnmo 3.°—Tjtulo íi.
20. JJlpianus libro X . a d Edictum.—sin autem 20. Ulpiano, libro X . sobre el Edicto.—Pero s i
apud hostes conslilulus dcccssit, el succcssori, et a d v e r - m u r i ó e n p o d e r d e los enemigos, se d a á s u sucesor, y
sus succcssorem cius negoliorum gestorum directa el c o n t r a esle l a acción directa, y contraria, q u e r e s u l t a d e
contraria competit. l a gestión d e los b i e n e s .
22. Gaius libro I I I . a d Edictum provinciale.— 22. Gayo, libro I I I . sobre el Edicto provincial.—
Sivc hereditaria negotia, sivo ea, quao alicuius cssent, Si a l g ú n gestor d o los negocios d e a l g u n a herencia, ó d e
gerens aliquis necessario rom emerit, liccl ea interierit, los do q u a l q u i e r a otro, c o m p r a s e a l g u n a cosa n e c e s a r i a ,
poterit, quod impenderit, iudicio negoliorum gestorum a u n q u e e s l a perezca, p o d r á p e d i r lo q u e le costó, p o r l a
consequi; veluli si frumenlum aut vinum familiae p a r a - acción d e l a gestión d e los negocios, como si hizo p r o
veril, idque casu quodam interierit, forte incendio, ruina. visión do trigo, ó v i n o p a r a los siervos, y so perdiese p o r
Sed ila scilicet hoc dici potost, si ipsa ruina vel incen- caso forluilo do incendio, ó r u i n a ; p e r o esto so podrá,
dium sino vitio oius accideril; nam quum propter ipsam d e c i r si el incendio, ó l a r u i n a fuo sin c u l p a , n i c a u s a
ruinam aul incendium damnandus sil, absurdum est, s u y a ; p o r q u e si debiese s e r c o n d e n a d o p o r h a b e r c a u s a d o
cum islarum rerum nomine, quao ita consumlac sunt, l a r u i n a , ó el incendio, e s a b s u r d o d a r l e acción p a r a l a
quidquam consequi. repetición d e los gastos hechos e n las cosas q u e p e r e
cieron del m o d o e x p r e s a d o .
23. Paulus libro X X . a d Edictum.—Si quis n o - 23. Paulo, libro X X . sobre el Edicto.—Si el g e s
gotia aliena gerens indebitum exegoril, restituere cogi- tor d e los negocios ágenos exige lo q u o n o se debe, e s l á
tur; de co aulcm, quod indebitum solvil, magis esl, u l obligado á l a restitución; p e r o d e lo q u e p a g a i n d e b i d a
sibi imputare dcbeal. m e n t e , e s m a s cierlo q u e s e le d e b e h a c e r c a r g o .
24. Idem libro X X I V . a d Edictum.—Si ego hac 24. E l mismo, libro X X I V . sobre el Edicto.—Si
mcnlc pecuniam procuratori dem, u l ea ipsa crcditoris d o y d i n e r o al P r o c u r a d o r con la intención d e p a g a r á m i
fieret, proprielas quidem per procuralorem non acquiri- acreedor, n o a d q u i e r e l a propiedad p o r el Procurador;
t u r . Polost lamen crcdilor etiam invito me ratum habendo pero s i lo ratifica el acreedor, lo hace s u y o , a u n q u e s e a
D i g e s t o . — L i b r o 3 . ° — T i t i l o o . 149
pecuniam suam faeore, quia procurator in accipicndo contra mi voluntad; porque el Procurador por el solo
creditoris dunlaxat negotium gessit; el ideo creditoris hecho de recibirlo hizo el negocio del acreedor; y por
raliliabilalione liberor. esto por la ratificación del acreedor quedó libre de la
obligación.
25. Idem libro X X V I I . ad Ediclum.—Si quis n e - 25. E l misma, libro X X V I I . sobre el Edicto.—Si
golia aliena gerens plus, quam oportet, impenderit, r e - el gestor de los negocios ágenos gastare mas de lo que
cuperalurum eum id, quod praestari debuerit. conviene, solo ha de repetir aquello que debió gastar.
27. Idem libro I I . Responsorum.—Ex duobus 27. E l mismo, libro I I . de las Respuestas.—Dos
fralribus, uno quidem suae aelalis, alio vero minore hermanos, uno mayor do veinte y cinco af os, y otro
annis, quum haberent communia praedia rustica, maior menor, tcnian sin dividir unas heredades de campo: el
frater in saltu communi habenli habilaliones paternas hermano mayor amplió suntuosamente la habitación que
ampia aedificia aedificaverat; quumquo cundem sallum sus padres tcnian en uno do ellos: habiendo cumplido los
cum fratre divideret, suintus sibi, quasi re meliore ab eo veinte y cinco años el hermano menor, tratando de la
facía, desiderabat fratre minore iam legitimao aelalis división de esta heredad, el hermano mayor pedia los
constilulo; llerennius Modestinus respondit, ob sumlus gastos hechos como mejoras hechas por él en la cosa.
nulla re urgente, sed voluptalis causa faclos eum, de quo Hcrcnio Modestino respondió, quo por los gastos hechos
quaeritur, aclionem non habere. sin necesidad alguna, sino por causa de recreación, no
lenia acción aquel de quien se trata.
§ . 1. Titium, si pietalis respectu sororis aluil íiliam, § . 1. Ticio dió alimentos á una hija do su hermana;
aclionem hoc nomine contra eam non habere respondí. respondí que si lo hizo por causa de piedad, no tenia
acción para repetirlos de ella.
28. Iavolenus libro VIII. ex Cassio.—Si quis 28. Javoleno, libro VIII. sobre Casio.—Si a l g u
mandatu Tilii negolia Scii gessit, Tilio mandati lenelur, no por mandato de Ticio fue gestor de los negocios de
lisque aestimari debet, quanto Scii et Tilii interest; Tilii Scyo, se obliga á Ticio por la acción do mandato en lan
aulem interest, quantum is Seio praeslare debet, cui vel ío quanto importa á S e y o , y á Ticio; á eslo le importa
mandati, vel negotiorum geslorum nomine obligatus est. quanlo le debe dar á Scyo por la acción de mandato, ó
Tilio aulem aclio compelil cum eo, cui mandavit aliena por la que resulla do la gestión de los bienes. También
negolia gerenda, el anlequam ipso quidquam domino compete acción á Ticio conlra aquel á quien le mandó
praestet, quia id ei abesse videtur, in quo obligatus est. ser gestor de los negocios ágenos, y anles que al señor
le dé cosa alguna, porque parece que le falta aquello á
quo está obligado.
29. Callislratus libro I I I . Edicli monitori.— 29. Calis trato, libro I I I . del Edicto instructor.—
Quum pater teslamento postumo tulorem dederit, isque Guando el padre le nombra tutor al postumo en su t e s
lulelam inlerim administraverit, nec postumus natus fue- tamento, y esto administró la tutela hasta que el póslu-
rit, cum eo non lulelae, sed negoliorum geslorum erit mo nació muerto, no se d a r á conlra él la acción de tute
agendum. Quodsi natus fuerit poslumus, lulelae erit la, sino la que resulta do la gestión de los negocios; pero
aclio, el in eam utrumquo tempus veniet, el quo, ante- si el póstumo nació vivo, so dará la acción do tutela pol
quam nascerelur infans, gessil, et quo posleaquam n a la gestión del tiempo anles de nacer el infante, y después
tus sit. do haber nacido.
30. Iulianus libro I I I . Digestorum.—Ex facto 30. luliano, libro I I I . del Dujesto.—Por decreto
Quaerebatur, quendam ad siliginem emendam curalorem del Cabildo del Pueblo so nombró un Procurador para
uecrelo ordinis constilulum, cidcm alium subcuralorem comprar trigo candial: á este se le nombró substituto,
constilutum siliginem miscendo corrupisse, alque ita p r e - quo mezclando el trigo, lo vició, y así se le apremió al
líiO Digesto.—Linno 3.°—Titulo o .
31. Papinianus libro II. Responsorunü.—Liberto 31. Papiniano, libro I I . fie las Respuestas.—
vel amico m a n d a v i l p e c u n i a m accipere m u l u a m , c u i u s Mandó u n o á s u liberto, ó a m i g o q u e recibiese d i n e r o
literas credilor s e c u l u s c o n t r a x i t , el fideiussor i n t e r y e - prestado: e n v i r t u d d e estas c a r t a s c o n t r a x o el a c r e e d o r ,
n i t ; eliamsi p e c u n i a non sil i n r o m e i u s v e r s a , t a m e n é i n t e r v i n o fiador;a u n q u e el d i n e r o n o s e convirtiese e n
d a b i t u r i n c u m n e g o t i o r u m g e s t o r u m aclio crcdilori vel utilidad s u y a , s e d a r á t a m b i é n c o n t r a él al a c r e e d o r , ó
fideiussori, scilicet a d e x e m p l u m insliloriae aclionis. al fiador l a acción q u e r e s u l l a d e l a gestión do los nego
cios; oslo es, del m i s m o m o d o q u e s e d a e n l a acción
institoria.
§ . 1 . I n t e r negotia S e m p r o n i i , q u a e g e r e b a l , i g n o r a n s § . 1 . El g e s t o r d e los negocios d o S e m p r o n i o , j u n l a -
Tiíii n e g o t i u m gessit; ob e a m quo(|ue speciem S e m p r o - m e n t e c o n estos a d m i n i s t r ó los do Ticio, i g n o r a n d o q u e
nio tenebitur; sed ei c a u l i o n c m indemnitatis ofíicio i u d i - e r a n d e este: p o r c i t a gestión t a m b i é n se o b l i g a r á á S e m
cis p r a e b e r i necesse e s l a d v e r s u s T i l i u m , c u i d a l u r a c t i o . pronio; pero e s necesario q u o el J u e z m a n d e do oficio
I d e m in t u t o r e iuris e s t . q u o S e m p r o n i o , á q u i e n so le d a l a acción, d é c a u c i ó n
do i n d e m n i d a d c o n t r a Ticio. L o m i s m o se dice respecto
del lulor.
§ . 2 . L i t e m in iudicium d e d u c l a m e l a reo d e s e r l a m § . 2 . Despues do contestado el pleyto lo a b a n d o n ó
frustatoris a m i c u s nItro e g i l , causas absenliae e i u s a l l e - el reo: u n a m i g o s u y o d e s u p r o p i a v o l u n t a d alegó a n t e
g a n s iudici; c u l p a m c o u l r a x i s s e n o n v i d e b i l u r , q u o d el J u e z las c a u s a s d e s u a u s e n c i a : p o r n o h a b e r a p e l a d o
s e n t e n t i a c o n t r a a b s e n t e m d i c t a ipse non provocavit. U l - do l a s e n t e n c i a q u o s e p r o n u n c i ó c o n t r a el ausento, n o
p i a n u s notal: hoc v e r u m est, q u i a f r u s l r a l o r c o n d e m n a - p a r e c e q u e i n c u r r i ó e n c u l p a . Así lo dice Ulpiano: esto
lus esl. C e t e r u m s i a m i c u s , q u u m absentem defenderet, e s cierto; p o r q u e fue condenado el q u e d e s a m p a r ó l a
c o n d e m n a l u s negotiorum g e s t o r u m a g e l , p o t e r i t ei i m p u c a u s a . P e r o si el a m i g o q u e defendió al ausente, h a b i e n
t a n , si, q u u m posset, non appcllassel. do salido c o n d e n a d o , p i d i e r e p o r l a acción q u e resulla d o
l a gestión, s e le p o d r á c u l p a r , si p u d o a p e l a r y no lo
hizo.
§ . 3 . Q u i aliena negotia g e r i t , u s u r a s p r a e s t a r e c o - § . 3 . E l g e s t o r d o los negocios á g e n o s so o b l i g a á
g i l u r , e i u s scilicet pecuniae, q u a e p u r g a l i s nccessariis las u s u r a s del d i n e r o q u o s o b r a d e s p u e s d e hechos los
sumlibus superest. g a s t o s necesarios.
§ . 4 . Libertos c e r t a m p c c u n i a m accipere lestalor a d § . í . Dispuso u n o e n s u testamento q u e s u s libertos
s u m t u m m o n u m e n t i voluit; si q u i d a m p l i u s fueril o r o g a - recibiesen c i e r l a cantidad do d i n e r o p a r a los gastos d e s u
l u m , iudicio negotiorum g e s t o r u m a b h e r e d e n o n recto pc- sepulcro: s i h u b i e s e g a s t a d o a l g u n a cosa m a s e n v i r t u d
t c l u r do i u r c fideicommissi, q u u m voluntas linem c r o g a - d e l fideicomiso,n o la p o d r á n p e d i r al h e r e d e r o p o r la
tionis fecerit. acción d e l a gestión do los negocios, p o r q u e el testador
expresó l a cantidad q u e so h a b í a d o g a s t a r .
§ . 5 . T u l o r i s h e r e s i m p u b e s filiuso b oa, q u a e t u t o r § . 5 . E l hijo i m p ú b e r o h e r e d e r o del l u l o r , n o so
e i u s i n r o b u s pupillao p a t e r n a e gessil, n o n t e n e l u r ; s e d o b l i g a p o r l a geslion del t u t o r e n las cosas d o l a p u p i l a
t u t o r p r o p r i o n o m i n e iudicio n e g o t i o r u m g e s t o r u m c o n - d o s u p a d r e ; p e r o el t u t o r s e r á reconvenido e n s u propio
voniclur. n o m b r o c o n l a acción q u e r e s u l l a d e l a g e s t i ó n .
§ . (}. Q u a m q u a m m a t e r íilii n e g o t i a s e c u n d u m p a - § . 0 . A u n q u e l a m a d r e p o r razón d e piedad s e a g e s
tris v o l u n t a l e m piolalis fiducia g e r a t , t a m e m ius actoris t o r a d e los negocios del hijo, s e g ú n l a disposición del
periculo su o lilium c a u s a c o n s t i t u e n d i non habebit; q u i a p a d r e ; con lodo n o tiene facultad do n o m b r a r P r o c u r a d o r
neo i|)sa Iilii n o m i n e recle á g i l , a u l res b o n o r u m e i u s para que pida e n s u nombro judicialmente; porque ni
alienat, vel d e b i t o r e m i m p u b o r i s accipiendo p e c u n i a m ella m i s m a puedo p e d i r e n n o m b r e del hijo, n i o n a g e n a r
liberal. las cosas d e s u p a t r i m o n i o , n i disolver l a obligación del
d e u d o r d e l i m p ú b e r o recibiendo lo q u e so le d e b e .
§ . 7 . lino dofendenle c a u s a m c o m m u n i s aquao, s e n § . 7 . Si u n o defiendo l a c a u s a sobro servidumbre
t e n t i a p r a e d i o d a t u r ; sed q u i s u m l u s necessarios p r o b a - d e a g u a c o m ú n , y so d a sentencia e n favor d o la h e r e
biles i n c o m m u n i lito fecit, n e g o t i o r u m g e s t o r u m a c l i o d a d , al q u e hizo gastos necesarios y probables e n el pley
nem babel. to c o m ú n s e lo d a l a acción q u e r e s u l t a d e l a geslion d e
los negocios.
Idem libro I I I . Responsorum.—Fideiussor 32. E l mismo, libro I I I . de las Respuestas.—L'11
i m p e r i l i a l a p s u s a l l e r i u s q u o q u e conlraclus, q u i p e r s o fiador p o r i m p e r i c i a recibió las p r e n d a s , ó las hypotecas
nan! eius n o n c o n t i n g e b a t , p i g n o r a vel hypothecas s u - do otro contrato, q u e á él n o le pertenecía, y p a g ó
scepit, e l u t r a m q u e p e c u n i a m c r c d i l o r i solvil, e x i s l i m a n s a c r e e d o r u n a y o l r a d e u d a , croyendo q u e confundidas l«Jf
indomnitati suao confusis p r a e d i i s consuli posse; o b c a s h e r e d a d e s s e p o d r í a i n d e m n i z a r ; p o r esto s e r á inútil"
D i g e s t o . — L i m o 3 . " — T i t u l o 5. 151
35. Scaevola libro I . Quacstionum.—Divortio fació 35. Pccvola, libro / . de las Cuestiones.—Después
n
° g o l i a u x o r i s gessil m a r i l u s ; dos n o n s o l u m dotis actio- d e l divorcio fue el m a r i d o g e s t o r do los negocios do l a
De
. > v e r u r a n e g o l i o r u m g e s l o r u m sorvari polosl. I l a e c i l a , m u g e r . L a d o t e s e p u e d e r e p e t i r , n o solo p o r la acción
81
in negoliis geslis m a r i l u s , d u m g e r i t , facere p o t u i t ; d o dote, sino t a m b i é n p o r l a q u e resulla d e l a gestión d e
J'ias e n i m i m p u t a r i non potest, q u o d a so n o n e x e g e r i t . los negocios: esto so e n t i e n d e si el m a r i d o m i e n t r a s f u e
kod e l posteaquara p a l r i m o n i u m a m i s e r i l , p l e n a e r i l n e gestor d e los negocios p u d o p a g a r ; p o r q u e d o otro m o d o
goliorum g e s l o r u m aclio, q u a m v i s , si dotis aclione raa- n o se le p u e d e c u l p a r p o r no h a b e r c o b r a d o d e sí m i s m o ;
'^tus c o n v e n i a l u r , absolvendus esl. Sed h i c q u i d a r a m o - poro a u n d e s p u e s d e h a b e r p e r d i d o s u patrimonio, s o
í,u
s s e r v a n d u s esl, u l ila quorolae locus sil: q u a n t u m f a - d a r á p o r el todo la acción q u e r e s u l t a d e l a gestión d e los
Digestí).—Lnmo 3.°—Titulo 5.
coro poluit, quamvis postea amiserit, si illo lemporo ei negocios; aunque si el marido fuese reconvenido con la
solvere poluit; non enim o vestigio in oflicio deliquit, si acción do dote, se le habrá de absolver; poro esto se e n
non protinus res suas distraxit ad pecunia ni redigendam; tiende con esta limitación, que la querella lenga lugar
praeterire deniquo aliquid lómporis debebit, quo cessasse solo en aquello que pudo pagar, aunque después se haya
videalur. Quodsi interea, priusquam officium impleat, quedado imposibilitado do hacerlo, si en aquel tiempo
res amissa~cst, perinde negoliorum gestorum non tono- pudo cobrar de sí mismo; porque no falló á su oficio desdo
tur, ac si nunquam lacero possil. Sed el si facero possil el principio, si inmedialamente no vendió sus cosas para
marilus, aclio negoliorum gestorum inducilur, quia forlo pagar. Finalmente deberá pasar algún espacio de tiempo,
periculum est, no lacero desinat. para que parezca que dexó do pagar; poro si entretanto,
antes de cumplir con el oficio do gestor perdió sus bienes,
en este caso no se obliga por la acción que resulla de l a
gestión do los negocios, como si en ningún tiempo
hubiese tenido de donde pagar; mas aunque pueda pagar
el marido, tendrá lugar la acción que resulta de la gestión
do los negocios; porque tal voz se hizo insolvente por no
haber pagado á liempo.
§ . 1. Illum aulom non credimus leneri, qui gerit § . 1. Mas el gestor de los negocios do su deudor,
nogolia debitoris, ad reddendum pignus; quum pecunia no creemos que eslá obligado á volver la prenda mientras
ei debeatur, nec fuerit, quod sibi possil exsolvore. permanece acreedor, si no tiene de donde hacerse pago.
§ . 2. Sed nec redhibitoriao speciem veniro in nego § . 2 . Ni la acción redhibitoria concurro con la que
liorum gestorum aclionem, el per hoc sex mensibus exa resulta de la gcslion do los negocios; y por oslo perece
clis perire; si vel mancipium in robus non invenit, vel co pasados seis meses, si el siervo no se encontró entre las
invento, quod accessionum nomine addiclum est, vel cosas; ó si so encontró, lo quo so aumentó por via d e
quod doterior homo faclus essel, vel quod per oum essel accesión, ó lo que so deterioró el siervo, ó lo que adquirió
acquisitum non ex re emloris, nec invenit, nec recepis- no perteneciente á la cosa del emlor, no se entiendo que
sel, nec essel in ipsis emtoris negoliis, quao gerebal, so encontró, ni qno se recibió, ni quo el geslor tuviese al
unde sibi in praesenti rcddere, presente en los bienes del comprador, pertenecientes á su
gestión, de donde hacerse pago.
§ . 3. Celerum, si ex alia causa perpeluao obligalio- § . 3. Pero si debia por otra causa de obligación per
nis, q u u m sil locuples, debeat, non esl imputandum, petua (teniendo bienes) no se lo imputará el no haber pa
quod non sol veril; uliquo, si ñeque usurarum ratio q u e - gado, á no ser que se pida por razón do usuras. Y en el
relam movet. Diversumquo est in luloro dcbilore, quia lulor deudor so dice lo contrario, porque allí importó quo
ibi inlerfuitex priore obligalione solvi, ul deberolurex se pagase por la primera obligación, para que se debiese
tulelae aclionc. por la acción de tutela.
36. Paulus libro I V . Quaestionum.—Si liber 36. Paulo, libro I V . de las Cuestiones.—Si el
homo bona fulo mihi serviens muluam pocuniam sumse- hombre libre que me sirve con buena fo, lomase dinero
r i t , eamque in rom meam verteril, qua aclione id, quod prestado, y lo gaslase en negocios mios, so ha do ver por
in rem nostram verlit, reddero debeam, videndum est; qué acción lo deba yo pagar, porque no administró el n e
non enim quasi amici, sed quasi domini negolium ges gocio como do su amigo, sino como do su señor, pero so lo
sit. Sed negoliorum gesloruin aclio danda est, quae d e - lia do dar la acción que resulta de la geslion, y si le p a
sinit compelere, si credílori oius soluta sit. gué á su acreedor, no se le dará.
37. Idem libro I. Sententiarum.—Lilis conleslalae 37. E l mismo, libro I . de las Sentencias.—Si al
tempore quaeri solet, an pupillus, cuius sino luloris a u - guno fuo geslor do los negocios del pupilo sin autoridad
ctorilalo nogolia gosla su ni, locu plelior sit ex ea r e f a del lulor, para ver á lo que eslá obligado, so ha de mirar
clus, cuius patilur aclionem. en quanlef eslá aumentado su patrimonio, al liempo de la
contestación de la demanda.
§ . 1 . Si pocuniao quis negotium gerat, usuras § . 1. Si alguno fuese gestor del dinero do otro, so
quoque praoslaro cogilur, et periculum eorum nominum, obliga á s u s usuras, y á la responsabilidad do lo que pres
quae ipso contraxit, nisi forluitis casibus debilorcs ila tó; á no ser que los deudores pierdan sus caudales por c a
suas-fortunas amiserunt, u t lemporo lilis ex ea aclione sos fortuitos, de modo quo al tiempo do la contestación
conloslalae solvendo non ossenl. del pleylo no tengan de donde pagar.
§ . 2. Palor, si emancipali ñlii res a s e donatas admi- § . 2. S i el p a d r e a d m i n i s t r ó las cosas del hijo e m a n
nistravit, íilio acliono negoliorum gestorum lenelur. cipado, q u o él m i s m o le h a b í a d o n a d o , se o b l i g a r á á él
p o r l a acción q u e resulla d e l a gestión d e los negocios.
38- Tryphoninus libro 11. Disputationum.—Qui 38. Trifonino, libro I I . de las Disputas.—El qu°
sino usuris pocuniam dobebal, crcdiloris sui gessit no- debia dinero sin usuras fuo gestor de los negocios do sü
goiia; quacsilum est, an negoliorum gestorum actiono acreedor, so preguntó ¿si por la acción quo resulta de la
summae illius usuras praoslaro debeat. Dixi, si a semo- geslion do los negocios debia dar usuras de aquella suma';
lipso oxigero oum oportuit, debilurum usuras; quodsi respondí que si debió cobrar del mismo, deberá darlas»
dies solvendae pccuniae lemporo, quo nogolia gerebal, pero si mientras que fue geslor no llegó el liempo en qll(J
nondum venerat, usuras non debilurum; sed dio praelo- debia pagarlas, no las deberá; mas si pasado el d i a e n (ja 0
rilo, si non inlulit ralionibus crcdiloris, cuius nogolia debió pagar no anotó en las cuentas su deuda con las do
gerebal, cam pocuniam a s e dcbilam, mérito usuras b o - los dornas deudores de aquel de quien era geslor, estará
nae fidei iudicio praoslilurum. Sed quas usuras debebit, obligado á las usuras por este juicio do buena fe. P c l '°
D i g e s t o . — L i b r o 3 . " — T i t u l o o .
40. Paulus libro X . a d Sabinum.—Si c o m m u n e s 40. Paulo, libro X . sobre Sabino.—Si tengo c o n
aedes l e c u m h a b e a m , e l pro l ú a p a r t e d a m n i infecti v i - tigo u n a s c a s a s c o m u n e s , y p o r tu p a r l e diese al vecino
cino cavero, d i c e n d u m est, q u o d praeslitero, n e g o t i o r u m caución p o r el d a ñ o q u e a m e n a z a s u r u i n a , se h a d e d e c i r
gestorum aclione potius, q u a m c o m m u n i d i v i d u n d o i u d i - q u e puedo pedir lo q u o di p o r l a acción q u e r e s u l t a d é l a
cio posse m e pelero; q u i a polui p a r t e m m e a m i t a d e f e n - gestión do los negocios, m a s bien, q u o p o r la división d o
dere, u t socii p a r t e m defendere n o n c o g e r e r . los bienes c o m u n e s , p o r q u e p u d o d e f e n d e r m i p a r t e , d e
m o d o q u e n o m e obligase á defenderla del c o m p a ñ e r o .
43. Labco libro VI. Posteriorum E p i t o m a t o n m a 43. Labcon, libro VI. de los Epitomes posteriores
Iavoleno.—Ouum pecuniam eius n o m i n e solveres, q u i tibi á Javoleno.—Si t ú pagaste a l g u n a d e u d a e n n o m b r o d e
niliil m a n d a v e r a t , n e g o t i o r u m g e s l o r u m actio t i b i c o m - a q u e l q u e n o t e lo h a b í a m a n d a d o , le compele l a acción
pclil, q u u m e a solutione d e b i t o r a creditore liberatus s i t , q u e r e s u l l a d e l a gestión do los negocios, p o r q u e p o r
nisi si q u i d debiloris interfuit, e a m p e c u n i a m n o n solvi. a q u e l l a p a g a q u e d ó el d e u d o r libro d e la obligación; á,
n o s e r q u e i m p o r t e a l g u n a cosa al d e u d o r q u e n o so p a
gue aquella deuda.
44. IJlpianus libro VI. Disputatiomm.—Is, q u i 44. Ulpiano, libro VI. de las Disputas.—El q u e
amicitia d u c l u s p a t e r n a pupillis t u l o r e m petierit, vel s u - movido do l a a m i s t a d del p a d r e pidió se les diese t u l o r á
spectos lutores poslulavit, n u l l a m a d v e r s u s eos h a b e t los pupilos, ó los acusó d e sospechosos, s e g ú n l a c o n s t i
aetionem s e c u n d u m Di vi Severi Constilutionem. tución del E m p e r a d o r Severo, n o tiene c o n t r a ellos a c
ción a l g u n a .
45. Idem libro I V . Opinionum.—Quae ulililcr i n 45. E l mismo, libro IV. de las Opiniones.—Lo q u o
negolia alicuius e r o g a n l u r , i n q u i b u s e s t e t i a m s u m l u s so g a s t a ú t i l m e n t e e n l a gestión d e los negocios d e a l g u -
20
1 5 4 Digesto.—Liiiho 3.°—Titulo i>.
TIT. V I . TITULO V I .
D e Calumniatoribus. D e l o s Calumniadores.
§ . 1 . Sed etiam p r a e t e r lianc aclionem condiclio com- § . 1 . A d e m a s d e e s l a acción compele lambien la ro-
polit, si sola t u r p i t u d o accipientis versetur; n a m si e t pelicion, si solamonlo so verificó lorpeza d e p a r l e del
d a n t i s , m e l i o r c a u s a e r i t possidenlis. Q u a r e si fueril q u e recibió; p e r o si lambien i n c u r r i ó e n olla el q u e dio,
c o n d i c l u m , u t r u m lollilur h a e c aclio, a n vero in t r i p l u m s e r á m e j o r la c a u s a del q u e posee. P o r lo qual si so h u
d a n d a sil? A n e x e m p l o furis e l in q u a d r u p l u m aclionem biese repelido, ¿acaso s e exlinguo e s l a acción ó so h a d o
d a m u s e l condiclionem? Sed pulo sul'licere allerulrani d a r p o r v e n l u r a la del Ires lanío, así como e n la acción
aclionem. Ubi a u l e m condiclio compelió ibi non esl n e - d e h u r l o d a m o s l a del q u á d r u p l o , y la repetición? Pero
cesse posl a n n u m d a r é in faclum aclionem. juzgo q u e basla u n a , ú olra; m a s q u a n d o compolo l a r e
petición d e s p u é s del a ñ o , no es necesario q u o so d é la
acción in faclum.
• Gaius libro IV. ad Ediclum provinciale.—Annus 6. Gayo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—
a u l e m in personam q u i d e m eius, q u i d e d i l pecuniam, n e El a ñ o , respecto la persona q u e dió el d i n e r o p a r a q u o
sccum a g e r e t u r , ex eo l e m p o r e cedil, e x q u o dedil, si no so lo c a l u m n i a s e , c o r r e desde ol tiempo q u e lo dió, si
m o d o potestas ci fierete x p e r i u n d i . In illius vero p e r s o tuvo facultad do poder pedir; y d e la del q u e dió d i n e r o
n a m , c u m q u o u l a g a l u r , alius pecuniam dedil, d u b i t a r i á otro p o r q u e c a l u m n i a s e , so puedo d u d a r si so h a d o
polesl, u l r u m e x dio dalao pecuniao n u m e r a r i d e b e a l , c o n t a r desde el d i a q u o se dió el d i n e r o , ó m a s bien d e s
a n polius ex q u o cognovil d a l a m esse; q u i a q u i nescil, i s do q u o tuvo noticia d e h a b e r s e dado; p o r q u e parece q u e
v i d o l u r e x p e r i u n d i polestalcm n o n h a b e r e . E l verius e s l , n o tiene facultad d e p e d i r aquel q u e ignora; y es m a s
ox eo a n n u m n u m e r a r i , e x q u o cognovil. cierto q u o s e c u e n t a ol a ñ o desde q u e tuvo noticia d e
haberse dado.
8. Ulpianus libro IV. Opinionum.—Si a b eo, q u i 8. Ulpiano, libro IV. de las Opiniones.-—Si a l g u n o
innocens fuil, s u b specio c r i m i n i s alicuius, q u o d in eo recibió d i n e r o del q u e oslaba inocente p o r a p a r t a r s e d e l a
p r o b a l u m n o n esl, p e c u n i a m a c e p l a m , is, c u i u s do e a r o acusación del del i to q u e no s é justificó, el Juez q u e t u v o
nolio esl, edoclus fueril; i d , q u o d illiciíe e x l o r l u m esl, el conocimiento d o la c a u s a , como instruido del caso, s e
s o c u n d u m Edicli f o r m a m , q u o d do bis cst, q u i p e c u n i a m , g ú n la f o r m a d e esto Edicto, q u 3 t r a t a d e los q u o so d i c e
u l nogolium faceronl a u l n o n facerent, accepisse d i c e r e n - h a b e r recibido dinero p o r c a l u m n i a r , ó n o c a l u m n i a r ,
t u r , reslilui i u b e a t , ol ei, q u i id commisit, p r o modo do- d e b e m a n d a r q u e s e le r e s t i t u y a lo q u e dió, y aquel q u o
licli p o e n a m i r r o g e t . cometió esle delito le i m p o n d r á la p e n a correspondiente.
9. Papinianus libro II. de Adulteriis.—De s e r v o , Papiniano, libro I I . sobre los Adulterios.—Si
q u i a c c u s a l u r , si poslulelur, quaeslio h a b e l u r ; q u o a b s o so pidió q u e s e a t o r m e n t a s e al siervo acusado, y esle
l u t o in tluplum p r e l i u m accusalor d o m i n o d a m n a l u r . Sod fuese absuelto do la acusación, el q u e lo acusó h a do s e r
e l c i l r a pretii aoslimalionem q u a e r i l u r do c a l u m n i a c i u s . condenado á p a g a r d u p l i c a d o el detrimento del siervo á
S e p a r a l u m osl etenim c a l u m n i a e c r i m e n a d a m n o , q u o d s u señor, y á m a s d o oslo h a d e s e r responsable á l a c a
i n servo p r o p l e r (luaoslionem domino d a l u m e s l . l u m n i a , p o r q u e oslo delito es distinto del d a ñ o q u e el
siervo padeció e n el lormcnlo, y se le a b o n ó al s e ñ o r .
Digestí).—Libro l ' — T i t u l o 1 . 1 5 7
TIT. I. TITULO I .
8. Macar libro II. de Appellationibus.—Inler m i S. Macer, libro II. de las Apelaciones.—Entre los
nores v i g i n l i q u i n q u e a n n i s e l eos, q u i Reipublicae c a u s a menores do veinte y cinco años, y aquellos q u e eslan
a b s u n t , lioc inleresl, quod minores a n n i s , e t i a m q u i p e r a u s e n t e s p o r c a u s a do l a República, h a y e s t a diferencia;
tutores curatorosve suos defensi s u n t , nihilominus in i n - q u e los menores e n e d a d , a u n q u e los h a y a n defendido
t e g r u m c o n t r a Rompublicam r e s l i t u u n t u r , cognita s c i l i - s u s luloros ó c u r a d o r e s , sin e m b a r g o son restituidos e n
c e l c a u s a ; ei vero, q u i Reipublicae c a u s a a b s i t , ceteris el todo c o n t r a la República; esto so e n t i e n d e con c o n o c i
quoquo, q u i in e a d e m c a u s a h a b e n t u r , si p e r p r o c u r a t o - miento d e c a u s a : m a s al q u e está a u s e n t e por c a u s a do l a
r e s suos defensi s u n t , hactenus in i n t e g r u m resliluliono República, y t a m b i é n á los d o m a s q u e se c o m p r e h e n d e n
s u b v e n i r i solet, u l appollare his p e r m i l t a t u r . e n la m i s m a c a u s a , si fueron defendidos p o r s u s P r o c u r a
dores, se les suelo conceder e n t e r a restitución, e n tanto
q u a n l o s e les p e r m i t e q u e a p e l e n .
TIT. I I . TITULO I I .
0. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.—M e 6. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.-—
t u m a u t e m n o n v a n i hominis, sed q u i merilo e t in h o - Diremos q u e pertenece á eslc Edicto, n o el m i e d o d e u n
DIGESTO.—LIBRO 4 . ° — T I T I L O 2 . 159
P r a e l o r complectalur, c l c g a n l e r l a m e n P o m p o n i u s a i l , s i , el P r e t o r c o m p r e h e n d e la fuerza h e c h a p o r q u a l q u i e r a ;
q u o m a g i s le d e v i h o s l i u m , vel I a t r o n u m , vel populi sin e m b a r g o dice elegantemente Pomponio, q u e no e s t o y
l u e r e r vel l i b e r a r e m , a l i q u i d a le aecepero, vel lo o b l i g a - obligado p o r este Edicto, si recibo d e tí a l g u n a cosa p o r
vero, n o n d e b e r e m e lioc Edicto leneri, nisi ipse h a n c tibí defenderte d e la violencia d e los enemigos, ó ladrones, ó
v i m submisi; c e l e r u m s i alienus s u m a vi, leneri m e n o n del pueblo, y to obligase á q u e m e la des, á no s e r q u e
debere, ego e n i m operae polius meao m e r c e d e m a c c o p i s - yo m i s m o lo c a u s e esla violencia ó fuerza: p e r o si n o
se videor. cometí fuerza, no debo e s t a r obligado, p o r q u e m a s b i e n
parece q u e recibí el premio d e m i t r a b a j o .
§ . 2 . I d e m P o m p o n i u s scribit, quosdara b e n e p u l a - § . 2 . El m i s m o Pomponio escribe, q u e a l g u n o s j u z
re,' e l i a m servi m a n u m i s s i o n e m , vel aediíicii depositio- g a n con razón q u e t a m b i é n s e h a d e e x t e n d e r á la r e s t i
n e m , q u a m q u i s coaclus fecil, ad reslilulionem h u i u s tución do esto Edicto, l a m a n u m i s i ó n del siervo, ó l a d e
E d i c l i p o r r i g e n d a m esse. posición del edificio, q u e a l g u n o oxeenló p o r fuerza.
§ . 3 . Sed quod Praelor ail, r a l u m so n o n h a b i t u r u m , § . 3 . Pero v e a m o s cómo s e h a n d e e n t e n d e r las p a
q u a l e n u s a c c i p i e n d u m esl, v i d e a m u s . E t q u i d e m a u l l a b r a s del P r e t o r : que no ha de tener por válido. Y c i e r
imperfecta res esl, licet m e l u s inlerveneril, u l p u t a , s l i - tamente, ó no so perfeccionó el negocio, a u n q u e i n t e r
p u l a t i o n e m n u m e r a l i o n o n e s t secuta, a u l perfecta, si viniese miedo, como si n o s e siguió l a n u m e r a c i ó n del
post slipulationem e l n u m e r a l i o facta est, a u t p e r m e t u m precio q u e s e estipuló, ó so perfeccionó pagando la c a n
accepto d e b i l o r liberalus esl, vel quid simile c o n l i g e r i t , tidad e s t i p u l a d a , ó quedó libro el d e u d o r d a n d o la c a n t i d a d
q u o d ñ e g o l i u m perficeret. E t P o m p o n i u s scribit, in n e - p o r recibida en fuerza del miedo, ó s e verificó a l g u n a
gotiis q u i d e m porfectis e l exceplionem i n l e r d u m , e l o t r a cosa s e m e j a n t e , q u e concluyese el negocio. T a m b i é n
aclionen compelere, i n impcrfectis a u t e m solam e x c e escribe Pomponio, q u e e n los negocios perfeccionados
plionem. Sed e x f a d o scio, q u u m G a m p a n i m e t u c u i d a m compete a l g u n a s veces l a excepción y acción, y en los n o
illalo extorsissent c a u t i o n e m pollicitationis, r e s c r i p l u m perfeccionados solamente l a excepción. Pero sucedió d e
esse a b I m p e r a l o r o nostro, posse c u m a P r a e t o r e i n i n t e - hecho, q u e habiendo los C a m p a n o s precisado á u n o p o r
g r u m reslilulionem postulare; e l Praotorem m e assidente m i e d o á d a r caución d e lo prometido, d e t e r m i n ó n u e s t r o
i n l e r l o c u t u m esse, u l sive aclione vcllel a d v e r s u s C a m E m p e r a d o r p o r s u Rescripto, q u e podia p e d i r al P r e t o r
panos e x p e r i r i , esse propositara, sive excepliono a d v e r la restitución p o r entero; y el Pretor, siendo yo s u Asesor,
s u s pélenlos, non deesse e x c e p l i o n e m . E x q u a Conlitutio- d e t e r m i n ó p o r sentencia interlocutoria, q u e si q u e r i a
no colligilur, u t , s i v e perfecta, sive imperfecta ros sil, e l usaso c o n t r a los C a m p a n o s , d e la acción p r o p u e s t a , ó s e
aclio, e l exceptio d e t u r . le diese l a excepción c o n t r a los q u e pedian. De c u y a
constitución s e coligo, q u e se d a acción y excepción, e s t é
ó n o perfeccionado el negocio.
§ . {. Yolenti a u t e m d a t u r e l in r e m aclio, e l in p e r § . 4. Al q u e lo pide se le d a también la acción real
sonara, rcscissa accoplilationc vol alia liberatione. ó personal, rescindida la aceplilacion, ú o l r a liberación.
§ . 5 . I u l i a n u s libro lorlio Digeslorum p u l a l , c u r a , § . 5. J u l i a n o e n el libro tercero del Digesto, j u z g a
c u i r e s m e l u s c a u s a t r a d i t a est, non s o l u m reddero, v e - q u e a q u e l á q u i e n s e enlregó la cosa p o r c a u s a d e miedo, n o
r u m e l d o dolo r e p r o m i t t e r e d e b e r e . solamente d e b e volverla, sino también r e p r o m e t e r d e dolo.
§ . 0 . Licet l a m e n in r e m aclionem d a n d a m existime- § . 6 . Mas a u n q u e j u z g u e m o s q u e se h a d e d a r l a
m u s , q u i a res in bonis esl eius, q u i v i m passus est, v e - acción r e a l , p o r q u e la cosa e s t á e n los bienes d e a q u e l
r u m non sino r a t i o n e d i c e l u r , si in q u a d r u p l u m q u i s q u e padeció fuerza, con lodo eso so d i r á no sin r a z ó n ,
egerit, finiri in r e m aclionem, vel c o n t r a . q u e si a l g u n o litigase p o r el q u a t r o tanto, s e a c a b a r á l a
acción real, ó al c o n t r a r i o .
§ . 7 . E x hoc Edicto restilutio lalis facienda est, id § . 7 . P o r este Edicto se h a d e h a c e r l a lal restitución;
e s l in i n l e g r u m ofíicio iudicis, u t , si p e r v i m ros Iradita esto es, la restitución p o r cnlero, p o r oficio del J u e z , d e
est, r e t r a d a t u r , e l do dolo, sicul d i c l u m est, repromitla— modo q u e s i l a co.;a so entregó p o r fuerza, se d e v u e l v a ,
t u r , no forte dolerior res sil facta. E t si acceptilalione y ge reprotneta do dolo (como so h a dicho), no sea q u e
liberatio intervenit, rostituenda e r i t in p r i s t i n u m s t a t u m s e deterioro: y si interviniese l a liberación p o r a c e p
obligalio; u s q u e adco, u l I u l i a n u s s c r i b a l libro q u a r l o lilacion, so h a b r á d e r e s t i t u i r l a obligación á s u a n t i g u o
D i g e s l o r u m , si p e c u n i a d e b i l a fuit, q u a o accopla p e r vim estado: e n lal conformidad, q u e s e g ú n escribe J u l i a n o e n
facta est, nisi vel s o l v a l u r , vel restituía obligatione i u d i - el libro q u a r t o d o los Digestos, si s e d e b i a la c a n t i d a d q u e
c i u m accipialur, q u a d r u p l o e u m c o n d e m n a n d u m . Sed e l p o r fuerza s e dió p o r recibida, h a do s e r condonado en
s i p e r v i m slipulanli proinisero, slipulalio accepto f a el q u a t r o lanío, á n o s o r q u e se p a g u e , ó r e s t i t u i d a la
cienda erit. Sed e l si u s u s f r u c t u s vel servilutos amissao obligación so contesto el pleyto; pero si yo prometiese
s u n t , roslilucndae e r u n t . p o r fuerza al q u e estipuló, lo estipulado se h a d e d a r por
recibido; y si se perdieron el u s u í r u l o ó las servidumbres,
so h a b r á n d e r e s l i l u i r .
§ . 8 . Q u u m a u t e m haoc aclio in rom sil scripla, n e c § . 8 . Mas c o m o esta acción real n o se l i m i t a á U
porsonara vira facienlis coerceal, sed a d v e r s u s oranes p e r s o n a del q u e hizo la fuerza, sino q u e quiere q u e se
reslilui velil, q u o d m e l u s c a u s a faclum est, non i m m o r i - r e s t i t u y a c o n t r a todos, lo q u e p o r c a u s a d e m i e d o s °
to I u l i a n u s a Marcello notatus est scribens, si fideiussor hizo; con razón es notado J u l i a n o p o r Marcelo, q u e e s
v i m inlulit, u t accepto l i b e r e l u r , in r e u m n o n esse r e s l i - c r i b e , q u e si el fiador h a c e fuerza p a r a s e r libertado <1°
l u e n d a r a aclionem; sed íideiussorem, nisi a d v e r s u s r e u m s u obligación p o r aceplilacion, n o se h a d e restituir
q u o q u e aclionem reslilual, d e b e r e in q u a d r u p l u m c o n d e - acción c o n t r a el reo; y el fiador debe s e r condenado en el
m n a r i . Sed est verius, q u o d Marcellus nolat, e l i a m a d v e r s u s q u a t r o tanto, á n o s e r nuo también r e s t i t u y a la acción
r e u m c o m p e t e r e h a n c a c l i o n e m , q u u m in r e m sil s c r i p t a . c o n t r a el reo. Pero esla m a s bien fundado lo q u e not ; l
Marcelo, q u e también compolo esta acción c o n t r a el reo»
porque es real.
D i g e s t o . — L i b r o 4. #
—Titulo 2 . 161
10. Gaius libro I V . ad Edictum provinciale.— 10. Gayo, libro I V . sobre Edicto provincial.—
Illud verum est, si ex fació debitoris metum adhibentis T a m b i é n es cierto q u e s i los fiadoresq u e d a r o n libres c o n
fideiussores acceplilalionc libcrali sunt, etiam adversus l a aceplilacion, p o r el hecho del d e u d o r q u e c a u s ó e l
fideiussores agi posse, ul se reponant in obligalionem. m i e d o , s e p u e d e también p e d i r c o n t r a ellos, q u e so r e
p o n g a n e n la obligación.
§ . 1 . Si raolu a te coaclus acceptam tibi s t i p u l a t i o - § . 1. Si tú m o fuerzas p o r miedo á q u e d é p o r r e
n e m fecerim, a r b i t r a t u iudicis, a p u d q u o m e x hoc E d i cibido lo q u e m o d e b í a s p o r estipulación; s e g ú n el a l v e -
cto a g i l u r , non solum illud c o n t i n e t u r , u t in l ú a p e r s o n a d r í o del J u e z anlo q u i e n se p i d a p o r eslo E d i c t o , n o solo
r e d i n l e g r e l u r obligatio, sed u t fideiussoresq u o q u e vel s e contiene q u e se r e i n t e g r e l a obligación e n t u m i s m a
eosdein, vel alios n o n m i n u s idoncos a d h i b e a s ; praetoroa persona, sino q u e t a m b i é n d é s los m i s m o s fiadores, ú
ul e l p i g n o r a , q u a o d e d e r a s , i n e a n d e m c a u s a m reslituas. otros i g u a l m e n t e abonados; y a d e m a s do eslo, q u o r e s
t i t u y a s e n el m i s m o estado las p r e n d a s q u e h a b l a s d a d o .
11 Paulus libro IV. luliani Digestorum no tal:— 11. Paulo, hace notar en el libro I V . del Digesto
Si q u i s alius sine malitia fideiussoris,u l fideiussori a c - de Juliano.—Si a l g ú n otro sin malicia del fiador, hizo
cepto fieret, v i m feeil, non t e n e b i t u r lideiussor, u l r e i p o r fuerza q u e se diese p o r l i b r e al fiador, eslo n o e s t a r á
quoque obligalionem resliluat. obligado á r e s t i t u i r t a m b i é n l a obligación d e l a cosa.
13. Callistralus libro V. de Cognitionibus.—Ex t a l 13. Calis trato, libro V. sobre los Conocimientos de
enim D e c r e t u m Divi Marci in hacc v e r b a : O p t i m u m e s l , las causas.—Hay u n Decreto del E m p e r a d o r Marco e n
u t , si q u a s p u l a s to b a b e r o petiliones, actionibus e x p e r i a - esta forma: E s t a bien q u e si j u z g a s q u o tienes a l g u n a c o s a
ris. O u u m M a r c i a n u s diceret: v i m n u l l a m feci, C a e s a r q u o pedir, uses d o tus acciones, pues diciendo Marciano:
dixit: l u v i m pulas esse s o l u m , si hominos v u l n e r e n t u r ? N i n g u n a fuerza hice; d i x o e l Cesar: ¿Crees t ú , q u o s o l a
Vis est e t l u n c , quolies q u i s i d , q u o d d e b e r i sibi p u l a t , m e n t e h a y fuerza q u a n d o los h o m b r e s son heridos? T a m
non p e r iudicem reposcit. Q u i s q u i s i g i l u r p r o b a t u s m i h i b i é n h a y f u e r z a q u a n d o a l g u n o n o pide auto el J u e z
fuerit rcm u l l a m debiloris, vel p e c u n i a m d e b i t a m n o n aquello q u o j u z g a s e le debe; p u e s q u a l q u i e r a q u o y o s u
a b ipso sibi s p o n t e d a l a m , sine ullo iudice temere p o s s i - p i e r e q u o posee, ó recibió t e m e r a r i a m e n t e sin i n t e r v e n
tlcre, vel accepisse, isquo sibi i u s in e a m r o m dixisse, ción del J u e z , a l g u n a cosa del d e u d o r , y q u e el m i s m o
ius crediti n o n h a b e b i t . a c r e e d o r se hizo j u e z p a r a ello, p e r d e r á el d e r e c h o á l a
deuda.
14. Ulpianus libro X I . ad Edictum.—Item s i , 14. Ulpiano, libro X I . sobre el Edicto.—Del
(
iuum exceplionc a d v e r s u s te p e r p e t u a t u t u s e s s e m , c o e m i s m o modo, s i teniendo y o c o n t r a tí excepción p e r p e
gero lo a c c e p l u m m i h i facere, cessare hoc E d i c t u m , q u i a t u a , t e violentase á q u e dieses p o r recibido lo q u e le d e
nihil t i b i a b e s t . b i a , cesa t a m b i é n este Edicto, p o r q u e n a d a lo falta.
. §• 1. S i q u i s n o n restituat, i n q u a d r u p l u m in e u m § . 1 . Si a l g u n o n o restituye, so d a c o n t r a él l a a c
l
ttdicium pollicetur. Q u a d r u p l a b i t u r a u l c m o m n e , q u o d - ción por el q u a t r o tanto d e todo lo q u e debo restituir:
° u n q u e reslitui oportuit. Satis e l e m e n t a r c u m reo P r a o - con b a s t a n t e conmiseración s e portó el P r e t o r con el r e o ,
egit, u t d a r e l ei resliluendi facultatem, si v u l t p o e - d á n d o l e facultad d e r e s t i t u i r , si q u i e r e e v i t a r la p e n a .
jtem evitare. Post a n n u m vero i n s i m p l u m a c l i o n c m p o l - Despucs d e u n a n o p r o m e t e l a acción p o r solo el i m p o r t o
'icelur, s e d n o n s e m p e r , sed c a u s a c o g n i l a . d o lo q u o se d e b i a restituir; p e r o n o siempre, sino c o n
conocimiento d e c a u s a .
§• 2 . I n c a u s a e a u l e m cognilione v e r s a t u r , u t , si a l i a § . 2 . E n el conocimiento d e la c a u s a s e e x a m i n a r á
Jctio non sil, l u n c haec, d e l u r ; e t s a n e q u u m p e r m e t u m si n o h a y o t r a acción, p a r a conceder esta: y á l a v e r d a d
lacla i n i u r i a a n u o , e l q u i d e m ulili, exoleverit, idónea habiéndose suspendido p o r u n a ñ o ú l i l , el uso do l a a c -
21
1 G 2 D i g e s t o . — L i b r o i . ' — T i t u l o 2.
19. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.— 19. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—
Q u o d autora in heredera oalenus pollicelur actionem P r o Lo q u o promete el Proconsul, q u o d a r á la acción c o n t r a
cónsul, q u a l e n u s a d c u r a perveneril, inlolligondum e s t , el heredero, p o r q u a n t o - s e juslilicase q u e percibió, so h a
a d perpetuo d a n d a m actionem p e r l i n e r e . do e n t e n d e r e n q u a n l o á d a r acción p e r p e t u a .
21. Paulus libro X I . ad Edictum.—Si raulicr 21. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—Si l a
c o n t r a palronuin s u u r a i n g r a t a facía sciens s e i n g r a t a r a , m u g e r q u e s e hizo i n g r a t a á s u patrono, conociendo s u
q u u n i do s u o s l a l u periclilabalur, aliquid patrono d e d e r i t i n g r a t i t u d , y viendo q u e p e l i g r a b a s u libertad, dió ó
vel promiserit, no in servitutem r e d i g a t u r , cessal E d i prometió a l g u n a cosa á s u patrono p a r a q u e n o la v o l
c t u m , q u i a liunc sibi m o l u m i p s a inferí. viese á s e r v i d u m b r e , no tiene l u g a r este Edicto, p o r q u e
este miedo s e lo c a u s a ella m i s m a .
§ . 1 . Quod melus c a u s a g o s t u m e r i t , millo teraporo § . 1. Lo q u e p o r c a u s a de miedo se hiciese, no lo
Praelor r a t u m habebit. d a r á el Pretor por válido en tiempo alguno.
§ . 2 . Q u i possessionem non sui fundi tradidit, n o n § . 2 . El q u e entregó la posesion del fundo q u e n o
q u a n t i f u n d u s , sed q u a n l i possessio esl, eius q u a d r u - e r a s u y o , c o n s e g u i r á el q u a t r o lanío d e aquello e n que
p l u m vel siraplura cura fructibus consequolur; a e s l i m a - s e estime, no el fundo, sino la posesion, ó el valor d e
l u r e n i m , q u o d restitui oportét, id esl, q u o d abesl; (abosl) ella con los frutos; p o r q u e se h a d e t a s a r lo q u e s e debe
aulein n u d a possessio c u m suis fruclibus; q u o d e l Pom restituir; esto es, aquello e n q u e s e le perjudicó á quien
p o ni u s . s e le restituye, q u e es la posesion sola con los frutos;
así lo escribe Pomponio.
§ . 3. S i do's m e l u p r o m i s s a s i t , non pulo nasci obli— § . 3 . Si p o r m i e d o so prometió la dote, j u z g o q u e
gationera, q u i a esl v e r i s s i m u m , n e c lalem promissionera n o n a c e obligación; p o r q u e es cierto q u e n o es válida
dolis u l l a m esse. esta p r o m e s a .
D i g e s t o . — L i b r o i . ° — T i t u l o 3 . 165
D e dolo m a lo . D e l d o l o malo.
chinalionera q u a n d a m allerius decipiendi causa, q u u m quinacion con el fin de engañar á otro, quando se finge
a l i u d s i m u l a t u r , e l aliud a g i l u r . Labco a u l e m , posse e l una cosa, y se hace otra. Labeon dice q u e t a m b i é n p u e d e
sine simulalione id agi, ul q u i s c i r c u m v o n i a t u r , posse e l e n g a ñ a r u n o á otro sin simulación; y q u e s e p u e d e sin
sino dolo malo aliud a g í , a l i u d s i m u l a r i , siculi faciunl, dolo malo h a c e r u n a cosa y fingir o t r a , c o m o hacen los
q u i p e r eiusmodi dissimulalionem deservianl, e l t u e n l u r q u e u s a n d e a l g u n a ficciónq u e defiendo s u s cosas ó l a s
yol sua, vel aliena. Ilaque ipso sic deíiniit, d o l u m m a l u m agenas; p o r lo q u a l , el mismo lo diíine asi: el dolo m a l o
esse o m n e m callidalem, fallaciam, machinationom a d c i r - es t o d a astucia, e n g a ñ o ó m a q u i n a c i ó n , q u o se h a c e p a r a
c u m v e n i o n d u m , f a l l e n d u m , decipiendum a l l e r u m a d l i i - p e r j u d i c a r , e n g a ñ a r ó c o g e r á olro. L a aifinicion d e L a
b i l a m . Laboonis dclinilio v e r a c s l . beon e s v e r d a d e r a .
3 . Non fuil a u l e m conlenlus P r a e l o r d o l u m d i c e r e , § . 3. No se conlenló el P r e t o r con d e c i r dolo, y a ñ a
sed adiecil m a l u m , q ú o n i a m veleros d o l u m o l i a m b o n u m dió malo, p o r q u e los antiguos decían q u e h a b í a dolo
diceban t, e l p r o sollerlia hoc noracm accipiebant, m á b u e n o , y d a b a n eslo n o m b r e á la astucia, en especial si
x i m e si a d v e r s u s hoslem lalronemve q u i s m a c h i n e t u r . a l g u n o m a q u i n a s e c o n l r a e l enemigo ó el l a d r ó n .
§ . i . Ail Praelor: si d e his robus a l i a aclio n o n c r i l ; § . í . Dice el Pretor: si no hubiere otra acción sobre
mérito P r a e l o r ita d e m u m h a n c aclionem pollicclur, s i estas cosas. Con razón promete el P r e t o r osla acción, si
alia n o n sil, q u o n i a m famosa aclio non te m e r e d e b u i t a lio h a y olra; p o r q u e el P r e t o r n o d e b i a d a r I c n i c r a r i a -
P r a e t o r e clecerni, si sil civilis vel h o n o r a r i a , q u a possil m c n l e l a q u e c a u s e i n f a m i a , compeliendo civil ú h o n o
e x p e r i r i ; u s q u e adeo, u l e l Pedius libro oclavo scribat, r a r i a : e n lanío g r a d o q u e , c o m o también escribe Pedio
eliamsi i n l e r d i c t u m sil, q u o q u i s e x p e r i r i , vel exccplio, e n el libro octavo, c e s a r á eslo Edicto si h a y interdicto
q u a so t u e r i possil, cessaro hoc E d i c l u m . Idem e l P o m con q u e se p u e d a p e d i r , ó excepción p a r a defenderse. L o
p o n i u s libro vicésimo octavo; e l adiieit, elsi slipulatione m i s m o dice P o m p o n i o e n el libro veinte y ocho; y a ñ a d e ,
t u l u s sil quis, e u m aclionem do dolo h a b e r e non posse, q u e si a l g u n o e s l á s e g u r o con estipulación, n o p u e d e
u t p u l a s i d e dolo s t i p u l a t u m sil. u s a r d e la acción do dolo, y . g . si estipuló d e d o l o .
§ . 5 . I d e m Pomponius a i l , elsi aclionem i n nos d a r i § . 5 . El m i s m o Pomponio dice: a u n q u e n o c o n v e n
n o n oporteat, veluli si slipulalio t a m turpis dolo m a l o g a q u e so d é acción; c o m o si la estipulación se h a y a h e
facía sil, u l nenio d a t u r u s sil e x e a aclionem, n o n d e b e r é cho tan torpe con el dolo m a l o , q u e n i n g u n o h a y a d e d a r
l a b o r a r e , u l h a b e a m d e dolo malo aclionem, q u u m nenio acción p o r olla; n o d e b e solicitar q u e se lo d é l a acción
sil a d v e r s u s m e d a l u r u s aclionem. d e dolo m a l o , p o r q u e n i n g u n o d a r á acción c o n t r a m í .
§ . 0 . I d e m Pomponius referí, Labeoncm, e x i s t i m a r e , § . 6 . Refiere el m i s m o Pomponio, q u e es d e s e n t i r
eliamsi q u i s in i n l e g r u m rcstilui possil, n o n debero c i L a b e o n , q u o si a l g u n o p u e d e s e r restituido on el lodo,
h a n c aclionem compelere; e l si a l i a aclio lemporo finita n o se le d e b e d a r osla acción; y si prescribiese l a o l r a
sil, lianc c o m p e l e r e non d e b e r é sibi i m p u l a l u r o oo, q u i acción, e s t a 110 t e n d r á l u g a r : i m p ú t e s e á sí l a omision d e
a g o r é supersedil, nisi in hoc q u o q u e dolus m a l u s a d m i s s u s n o p e d i r p o r ella; á n o s e r q u e eslo s e h a y a hecho t a m
sil, u l l e m p u s e x i r e t . bién con dolo m a l o , p a r a q u e s e pasase el t i e m p o .
§ . 7 . Si q u i s , q u u m aclionem civilcm h a b e r e l , vel § . 7 . Si el n u e lenia acción civil ú h o n o r a r i a , e s t i
h o n o r a r i a m in s l i p u l a t u m d c d u c l a m , acceptilatione vel p u l a n d o s o b r e ella l a q u i t a s e p o r aceptilacion ó d e olro
alio modo sustulerit, d e dolo e x p e r i r i non poterit, q u o modo, n o p o d r á u s a r do l a d o dolo, p o r q u e luvo o l r a a c
n i a m h a b u i t aliam aclionem, nisi in ainillenda a c l i o n e ción; á n o sor q u e l a h a y a p e r d i d o p o r h a b e r padecido
d o l u m m a l u m passus e s l . dolo m a l o .
§ . 8 . Non s o l u m a u l e m , si a d v e r s u s e u m sil alia § . 8 . No solamente si tiene o t r a acción c o n t r a el q u e
aclio, a d v e r s u s q u e m d e dolo q u a e r i t u r , propone l a d e d o l o : : : :
4. Paulus libro XI. ad Ediclum.—sil aclio, vel si 4. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—Hay ac
ab alio res milii servari polcst. ción; ó si puedo c o n s e g u i r d e olro la c o s a .
6. Gaius libro IV. ad Ediclum provincialt.—Nam 6. Gayo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—•
i s n u l l a m v i d e l u r aclionem h a b e r e , c u i p r o p l c r i n o p i a m P o r q u e p a r e c e q u o no liene acción a l g u n a el q u e p o r la
adversarii i n a n i s aclio c s l . pobreza del contrario no la p u e d e p r o p o n e r ú t i l m e n t e .
10. Paulus libro X I . ad Edictum.—id esl, u s q u e 10. Paulo, libro XI. sobre el Edicto.—Eslo e s ,
a d dúos á u r e o s , hasta dos escudos d e o r o : : :
D i g e s t o . — L i b r o l ' — T i t u l o 3 . 169
12. Paulus libro XI. ad Ediclum.—ne e x dolo s u o 12. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—P a r a q u o
lucrenlur. n o le resulte interés d e s u dolo.
13. Ulpianus libro X I . adEdictum.—lleredibus 13. Ulpiano, libro X I . sobre el Edicto.—A los
lamen h a r u m p e r s o n a r u m , ilera a d v e r s u s heredes d e dolo h e r e d e r o s y c o n t r a los herederos do estas p e r s o n a s s o
aclio e r i t d a n d a . d a r á también l a acción d e dolo.
§ . 1 . I t e m in causao cogniliono v e r s a r i Labeo a i l , § . 1. T a m b i é n dice Labeon q u o e n el conocimiento
ne in p u p i l l u m do dolo d e l u r aclio, nisi forte n o m i n e h e d e c a u s a se c o m p r c h e n d c el q u e n o so d é c o n l r a el p u p i l o
reditario c o n v e n i a t u r . E g o a r b i t r o r e l e x s u o dolo c o n - l a acción d e dolo, á n o s e r q u e h a y a d e s e r r e c o n v e n i d o
v e n i e n d u m , si p r o x i m u s puberlali esl; m á x i m e si l o c u - como heredero. Yo j u z g o q u o t a m b i é n debo s e r reconve
plelior e x lioc l'actus e s t . nido p o r s u dolo, si eslá próximo á l a p u b e r t a d , y c o n
m a s razón si del dolo le rcsulló m a y o r i n t e r é s .
42
170 D i g e s t o . — L i b r o í . ° — T i t u l o 3 .
19. Papinianus libro XX.XVII. Quaestionum.—• 19. Papiniano, libro X X X V I I . de las Cuestio
Si fideiussorp r o m i s s u m a n i m a l a n t e m o r a m occideril, d o nes.—Si el fiador m a t ó al a n i m a l prometido antes d e i n
dolo aclioncm r e d d i a d v e r s u s e u m oportere Neralius c u r r i r e n m o r a , conviene q u e se d é c o n t r a él la acción d o
P r i s c u s e t l u l i a n u s r e s p o n d e r u n t , q u o n i a m debiloro libéra dolo, s e g ú n respondieron Neracio Prisco, y Juliano; p o r
lo p e r conscquentias ipso quoquo d i m i t t i l u r . q u e libertado el d e u d o r do l a obligación, p o r c o n s i g u i e n
te s e liberta el fiador.
c
20. Paulus libro X I . ad Edictum.—Servus l u u s 20. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—To d e b i a
q u u m tibi d e b e r e t , n e c solvendo esset, h o r t a l u luo p e - t u siervo y n o lo podia p a g a r , y p o r consejo luyo r e c i
c u n i a m n i u l u a m a m e accepit, c t Ubi solvit; Laboo a i t bió d e m í d i n e r o prestado p a r a p a g a r t e : dice L a b e o n ,
d o dolo malo aclioncm in te d a n d a m , q u i a nec d e peculio q u o so d a c o n l r a lí la acción d e dolo; porque no h a b i e n
u l i l i s s i l , q u u m in peculio niliil sil, n e c in r e m d o m i n i d o cosa a l g u n a e n el peculio, n o os útil e s l a acción, n i
v e r s u m v i d e a t u r , q u u m ob d e b i t u m d o m i n u s acceporit. p a r e c e q u o se convirtió e n utilidad del soñor, p o r q u e r o -
cibió lo q u o s e lo d e b i a .
§ . 1 . S i pcrsuascris m i b i , n u l l a m societatom t i b i § . 1 . Si m e hiciste c r e e r q u e n o tuviste sociedad con
fuisse c u m eo, cui lie res s u n t , e t o b id iudicio absolví le aquel do q u i e n soy heredero, y p o r esto permití so le a b
p a s s u s s i m , d a n d a m m i h i do dolo actionem l u l i a n u s solviese d e esta acción, escribe J u l i a n o , q u e so m o d a r á
scribit. l a d e dolo.
22. Paulus libro X I . ad Edictum.—nam sufficit 22. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—Porque
periurii poena. basta la pena d e perjuro.
D i g e s t o . — L i b r o í . ° — T i t u l o 3 . 1 7 1
- 3 . Gaius libro IV. ad Edictum provino'ale.—Si 23. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—
Jegatarius, c u i s u p r a m o d u m legis Falcidiae l e g a l u m c s l , Si el legatario á q u i e n so le legó m a s d e lo q u o p e r m i t o
heredi a d h u c i g n o r a n l i s u b s l a n t i a m hereditalis n i t r o l a ley Falcidia, con j u r a m e n t o voluntario, ó con q u a l -
curando, vel q u a d a m alia fallacia persuaserit, t a n q u a m q u i e r a olro e n g a ñ o , persuadiese al heredero ( q u e todavía
salís a b u n d o q u e a d solida legata solvenda suflicial h c r c - i g n o r a b a á lo q u o se e x l e n d i a l a herencia), q u e e r a s u l i -
ditas, a t q u e co modo solida légala f u e r i t c o n s e c u l u s , d a - cienlc p a r a q u e cupiesen los legados, y d e osle m o d o los
t u r d e dolo aclio. percibiese íntegros, liene l u g a r l a acción d e dolo.
24. Ulpianus libro X I . ad Edictum.—Si dolo 24. Ulpiano, libro X I . sobre el Edicto.—Si p o r
acciderit eius, q u i v e r b a faciebat p r o eo, q u i d e libértalo dolo del Abogado del q u e litigaba s o b r e libertad, se v e r i
eontendebat, q u o m i n u s p r a e s e n t e a d v e r s a r i o s c c u n d u m ficase q u e e n a u s e n c i a do la p a r l e c o n t r a r i a so p r o n u n
liberlalem p r o n u n t i e t u r , pulo s t a l i m d e dolo d a n d a m i n ciase á favor d e l a libertad, j u z g o q u o i n m e d i a t a m e n t e s o
e u m aclionem; q u i a semel p r o libertate d i c t a m s e n l e n - d a r á con Ira él la acción d e dolo, p o r q u e la sentencia q u e
tiam r c l r a c t a r i non oportet. se d a á favor do l a libertad, n o conviene q u e so r e v o q u e .
25. Paulus libro X I . ad Edictum.—Quum a te 25. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—Te pedí el
p e c u n i a m peterem, eoque n o m i n e i u d i c i u m a c c e p l u m e s t , d i n e r o q u o m e d e b i a s , y habiéndose conleslado ploylo
lalso m i h i persuasisli, t a n q u a m e a m pecuniam servo m e o sobro esto, m e hiciste c r e e r q u e s e lo habías p a g a d o á
a u l p r o c u r a l o r i solvisses, e o q u e m o d o conseculus es, u l m i siervo ó á m i P r o c u r a d o r , siendo falso; y d e esto
consenlienle m e absolvereris; q u a e r e n l i b u s nobis, a n in m o d o resultó q u o fueses absuello con cansen! i m i e n t o
t e doli i u d i c i u m d a r i d e b e a t , placuit d e dolo aclionem n o n mió; y habiéndosenos p r e g u n t a d o , si s e m e d o b i a d a r
d a r i , q u i a alio m o d o m i h i s u c c u r r i potosí; n a m ex i n t e c o n t r a tí la acción d e dolo, respondimos, q u o no so d e
g r o a g e r e possum, el, si obiicialur exceplio r e i iudicalae, b í a d a r , p o r q u e podías s e r socorrido do olro modo con l a
replicaliono i u r c u t i potero. restitución p o r entero; y si s e a l e g a c o n t r a mí l a e x c e p
ción d e cosa j u z g a d a , con derecho p o d r é u s a r d e r o p l i -
cacion.
26. Gaius libra I V . ad Edictum provinciale.— 26. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—
I n h e r e d e m e a l e n u s d a t u r u m so e a m actionem Proconsul P r o m e t o el P r e t o r d a r e s t a acción con Ira el h e r e d e r o ,
pollicelur, q u a l e n u s a d e u m pervenerit, id est, q u a l e - p o r aquello q u e llegó á él; esto es, e n lodo aquello q u o
n u s e x e a r e locujjlelior a d e n m licredilas v c n e r i l , p o r esta razón se hubiese a u m e n t a d o la h e r e n c i a q u e a d
quirió.
27. Paulus libro X I . ad Edictum.—dolovc m a l o 27. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—O q u o
eius f j c l u m est, q u o m i n u s p e r v e n e r i t . hizo con dolo malo, q u e n o so a u m e n t a s e .
28. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.— 28. Gayo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—
Itaque si acceplo lala sil tibi p e c u n i a , o m n í m o d o c u m Y así, si so dió p o r recibido el d i n e r o m e d i a n t e a c e p l i l a -
lloredo tuo a g e l u r . A l s i r e s libi Iradita sit, s i q u i d e m cion, do lodas m a n e r a s s e p o d r á reconvenir á tu h e r e d e
niorluo t e c a res extilit, a g e l u r c u m heredo luo, si m i ro. Pero s i á tí so le e n t r e g ó l a cosa, y existo d e s p u é s
n u s , n o n a g e l u r . Sed u l i q u e in h e r e d e m p e r p e t u o d a b i - d o t u m u e r t e , p o d r á s e r reconvenido t u heredero; y s i
t u r , q u i a n o n d e b e t l u c r a r i e x alieno d a m n o . C u i c o n v c - n o , n o s e le p o d r á pedir, y c i e r t a m e n t e s e d a r á acción
n i c n s est, u t e l in ipso, q u i dolo c o m m i s e r i t , in i d , q u o d p e r p e t u a c o n t r a el heredero, p o r q u o del d a ñ o d e olro n o
locuplelior osset, perpeluo d a n d a s i t i n í a c l u m aclio. le d e b e r e s u l t a r beneficio. T a m b i é n os convenionle q u e
c o n t r a el m i s m o q u o cometió el dolo s e d é p e r p e t u a m e n
te acción c o n t r a s u hecho, p o r aquello q u o h u b i e s e a u
mentado s u patrimonio.
Paulus libro X I . ad Edictum.—-Sabinus p u - 29. Paulo, libro X I . sobre el Edicto.—Juzga S a
tat, calculi ralione potins, q u a m maleficii h e r e d e m c o n - bino, q u e el heredero e s reconvenido p o r r a z ó n d e l o
Veniri; d e n i q u e l a m o s u m n o n fieri, ideoquo in p e r p o - q u e recibo, m a s b i e n q u e p o r el delilo; y finalmenteq u o
l u u m leneri oporlcre. n o s e hace infame; y p o r lo m i s m o conviene q u e s u o b l i
gación s e a p e r p e t u a .
31. Proculus libro II. Epistolarum.—Quum q u i s 31. Proculo, libro I I . de las Epístolas.—Quando
porsuaseril familiae m e a e , u l d e possessione decodat, a l g u n o persuadiese á m i familia q u e doxo d e poseer, á l a
Possessio q u i d e m n o n a m i t t i t u r , sed d e dolo m a l o i u d i v e r d a d no se pierdo l a posesion, y m e compele c o n t r a él
cium in c u m compotil, si q u i d d a m n i m i h i accosserit. l a acción d o dolo m a l o , s i s e mo s i g u e a l g ú n d a ñ o .
32. Scacvola libro I I . Digestorum.—Filius l e g a - 32. Sccvola, libro I I . del DUjcsto.—So lo rogó al
' u m sibi s e r v u m p e r praeceplioncm r o g a l u s m a n u m i l t e - hijo m a n u m i t i e s e d e n t r o d e cierto tiempo, al siervo q u e
r
° post c c r l u m l e m p u s , posleaquam raliones ipsi ot c o h e - s e le h a b í a legado del modo llamado p o r precepcion, d e s -
1 7 2 D i g e s t o . — L i b r o í . ° — T i t u l o 3 .
33. Ulpianus libro IV. Opinionum.—Rei, q u a m 33. Ulpiano, libro IV. de las Opiniones.—Sobre l a
v c n a l e m possessor habebat, lilem p r o p r i c t a t i s a d v e r s a r i u s propiedad do la cosa q u e el poseedor tenia d e venia, p u s o
m o v e r e coepit, e l posleaquam o p p o r t u n i t a t o m e m l o r i s , el contrario pleylo, y so desistió do él d e s p u e s q u e e s l o r -
c u i v e n u n d a r i poluil, peremit, deslitil; placuit, p o s s e s - vó la ocasion (íel c o m p r a d o r á q u i e n la p u d o v e n d e r ; y
sori hoc n o m i n o a c t i o n e m i n faclum c u m s u a indemnitato p o r esto a g r a d ó , q u e p a r a indemnizarse, se le dieso al
compelere. poseedor l a acción q u e resultó del hecho.
36. Marcianus libro I I . fíegularum.—Si d ú o dolo 36. Marciano, libro I I de las Reglas.—Si dos s e
m a l o fecerint, i n v i c e m d o dolo non a g e n t . hiciesen dolo recíprocamente, n o p o d r á u s a r el u n o c o n
t r a el olro d e esta acción.
38. Idem libro V. Opinionum.—Quídam dcbilor 38. E l mismo, libro V. de las Opiniones.—Cierto
epistolam q u a s i a Tilio mitli creditori s u o effecit, u t ipso d e u d o r dispuso q u e so e n v i a s e á s u a c r e e d o r u n a c a r t a ,
l i b e r e t u r ; h a c epístola c r e d i t o r deceplus A q u i l i a n a s t i p u - como q u e e r a d e Ticio, p a r a libertarse d e la obligación:
lalione e l acceptilaliono liberavil dcbilorem; postea e p í e n g a ñ a d o el a c r e e d o r con e s t a c a r t a , m e d i a n t e e s t i p u l a
stola falsa vel i n a n i r e p e r l a , c r e d i t o r m a i o r q u i d e m a n n i s ción A q u i l i a n a y aceplilacion, libertó al d e u d o r do l a o b l i
v i g i n t i q u i n q u o d e dolo h a b e b i t actionem, m i n o r a u l e m gación: despues q u e s e a v e r i g u ó s e r la c a r i a falsa, ó d o
in integrum restituelur. n i n g ú n efeelo, al acreedor m a y o r d e veinte y cinco a ñ o s ,
so le d a r á l a acción d o dolo, y el m e n o r s e r á r e s t i t u i d o
enteramente.
39. Gaius libro X X V I I . ad Edictum provincia- 39. Gayo, libro X X V I I . sobre el Edicto provin
le.—Si to Tilio obluleris ile e a r e , q u a m non p o s s i d e - cial—si to prosontasto e n juicio c o n t r a Ticio, s o b r e l a
b a s , in h o c , u t alius u s u c a p i a t , et i u d i c a t u m solví satis— c o s a q u o n o poseías, p a r a q u e olro l a usucapiese y d i e s e
d e d e r i s , q u a m v i s absolulus sis, do dolo m a l o lamen t e - caución do e s t a r á lo q u e se juzgase, y sentenciase; a u n
n e b e r i s ; e l ila Sabino placel. q u e h a y a s sido absuolto, con lodo, s e g ú n Sabino, s e d a r á
con I r a tí l a acción do dolo.
40. Furius Anthianus libro I . ad Ediclum.—Is, 40. Furio Antiano, libro I. sobre el Edicto.—El
q u i decepil a l i q u e m , u t h e r e d i t a l e m n o n idoneam a d i r e t , q u e e n g a ñ ó á a l g u n o p a r a q u e adíese l a h e r e n c i a q u e n o
d o dolo tencbilur, n i s i fortasse ipse creditor e r a l , e l solus e r a lucrosa, so obliga p o r l a acción d e dolo; á n o s e r q u e
oral; t u n e e n i m sufíicil c o n t r a c u m dolí malí exceplio. s e a e l único acreedor hereditario, q u e e n este caso basta
se d é c o n t r a él l a excepción d o dolo m a l o .
D i g e s t í ) . — L i b r o 4 . ° — T i t i l o í . 173
TIL. I V . TITULO I V .
2. Idem libro X I X . ad legan Iuliam et Papiam.— 2. E l mismo, libro X I X . sobre la ley Julia y Pa-
Nec p e r liberos suos r e m s u a m m a t u r i u s a c u r a t o r i b u s pia.—Ni los C u r a d o r e s le h a n d e e n t r e g a r la a d m i n i s t r a
recipiat. Quod e n i m legi b u s c a v e t u r , u l singuli a n n i p e r ción do s u s bienes a n t e s del tiempo expresado, a u n q u e
singulos liberos d e m i t t a n t u r , a d honores p e r l i n e r e D i v u s t e n g a hijos d e legítimo m a t r i m o n i o . Lo q u e p r e v i e n e n
Severus a i t , n o n a d r e m s u a m r e c i p i e n d a m . las leyes, q u e p o r c a d a hijo s e dispense u n a ñ o , d i c e e l
E m p e r a d o r Severo q u e se h a d e e n t e n d e r p a r a o b t e n e r
empleos honoríficos, y n o p a r a l a administración d e los
bienes.
ipsius intcrcsl p r o p t e r s p e m lcgali, q u o d ci posl m o r l e m lituido p o r el lodo, porque tiene propio interés p o r la e s
p a t r i s compclit. Sed e l si ci l e g a t u m sil aliquid, q u o d p e r a n z a del legado q u e lo compelo d e s p u é s d e l a m u e r t o
p c r s o n a e eius cohaeret, p u l a ius mitiliae, d i c e n d u m c s t , d e s u p a d r e . P e r o si le lega a l g u n a cosa q u e tonga c o h e
posse e u m reslitui in i n t e g r u m ; interfuit e n i m eius n o n r e n c i a con su p r o p i a persona, v . g . ' e l d e r e c h o do m i l i
capí, q u u n i h a n c p a t r i non a c q u i r e r e t , sed ipse b a b e r e t . c i a , so h a d o d e c i r q u e puedo s e r restituido e n t e r a m e n t e :
p o r q u e lo i m p o r t ó no s e r e n g a ñ a d o , pues n o la a d q u i r í a
p a r a el p a d r e , sino p a r a é l .
§ . 8 . E l si h e r e s s i l i n s t i t u í a s , si a pairó in d i e b u s § . 8 . Y si fuese instituido h e r e d e r o , si s u p a d r e lo
centum sil emancipalus, mox palrem dcbueril certiorare e m a n c i p a s e e n el t é r m i n o do cien dias; y después d e
nec fecerit, q u u m possel, q u i e u m emancipasset, s i c o - biendo hacérselo s a b e r al padre, n o lo hiciese p u d i e n d o ,
gnovisset; d i c e n d u m erit, posse e u m restituí i n i n l e g r u m , el q u a l lo h u b i e r a e m a n c i p a d o si lo h u b i e r a sabido; s e
paralo paire e u m emancipare. h a d e d e c i r q u e puedo s e r restituido p o r el lodo, oslando
el p a d r e pronlo á e m a n c i p a r l o .
§ . 9. P o m p o n i u s adiicit, e x his c a u s i s , e x q u i b u s § . 9. A ñ a d o Pomponio: P o r aquellas c a u s a s , p o r l a s
i n r e peculiari liliifamilias r e s t i l u u n t u r , posse e l p a l r e m , q u a l c s son restituidos los hijos d e familias e n las cosas
q u a s i h e r e d c m , n o m i n e filii p o s t o b i t u m eius i m p e t r a r e pertenecientes al peculio, puedo el p a d r e como heredero,
cognilionem. d e s p u é s do la m u e r t e del hijo o b t e n e r el conocimiento.
§ . 1 0 . Si a u t e m íiliusfamilias sil, q u i castrense p o - § . 1 0 . P e r o si el hijo d e familias tuviese peculio
c u l i u m h a b e a t , procul d u b i o ex his, q u a c a d castrense castrense, sin d u d a p o r las cosas q u e pertenecen á eslo
p e c u l i u m spectant, in i n l e g r u m restiluendus erit, q u a s i peculio, d e b e r á s e r restituido e n el lodo, c o m o p e r j u d i
in proprio patrimonio c a p l u s . c a d o e n s u propio p a t r i m o n i o .
§ . 11. Servus aulcm minor annis viginliquinque § . 1 1 . El siervo m e n o r d e veinte y cinco a ñ o s , d e
nu'llo m o d o restituí polerit, q u o n i a m domini p o r s o n a s p e - n i n g ú n modo p o d r á s e r restituido, p o r q u e so m i r a á l a
c l a l u r , q u i sibi debebil i m p u t a r e , c u r m i n o r i r e m c o m - p e r s o n a del s e ñ o r , el q u a l so d e b e r á c u l p a r á sí m i s m o e l
misit. Q u a r e e l si p e r i m p u b e r c m c o n l r a x e r i l , i d e m e r i t h a b e r e n c a r g a d o sus cosas al m e n o r . P o r lo q u a l , a u n q u e
d i c e n d u m , u t e t Marcellus libro secundo Digestorum h a y a c o n t r a h i d o p o r medio d e u n m e n o r do catorce a ñ o s ,
scribit. E t si lorie libera peculii adminislralio m i n o r i se d i r á lo m i s m o , como escribe Marcelo e n el libro s e
servo sit concessa, m a i o r d o m i n u s e x h a c c a u s a n o n r c - g u n d o do los Digestos: y si acaso al siervo m e n o r se le
sliluetur. concedió la administración del peculio, p o r oslo no s e r á
restituido el s e ñ o r m a y o r d e e d a d .
6 . Idem libro X. ad Edictum.—Minoribus vigin— 0 • E l mismo, libro X . sobre el Edicto.—A los meno
liquinque a n n i s s u b v e n i l u r p e r in i n t e g r u m r e s t i t u t i o - res d e veinte y cinco años so les socorre con l a r e s t i t u
n e m n o n solum, q u u m d e bonis e o r u m aliquid m i n u i l u r , ción p o r entero, n o solamente q u a n d o so d i s m i n u y e a l
sed e t i a m q u u m inlersit i p s o r u m litibus e l s u m l i b u s n o n g u n a cosa do los bienes do ellos, sino también q u a n d o les
vexari. c o n v e n g a n o s e r molestados con ploytos y g a s t o s .
23
178 Digesto.—Lutito 4.*—Titulo 4 .
11. Ulpianus libro X I . ad Edictum.—Verum vel 1 1 • Ulpiano, libro XI. sobre el Edicto.—Pero t e n
do dolo, vcl ulilis actio c r i l in i d , ([uod minoris intorfuit d r á , ó la acción do dolo, ó la ú t i l , p o r aquello q u e lo
n o n m a n u m i l l i ; proinde q u i d q u i d h i c h a b e r e t , si n o n importase al m e n o r q u e n o s e lo h a y a dado libertad: por
manuraisisset, id ei n u n c praestabilur. Sed e t n o m i n o lo q u a l , todo lo q u e el m e n o r h u b i e r a percibido, s i n o
e a r u m r o r u m , q u a s dominicas s e r v u s m a n u m i s s u s s u p - se h u b i e s e m a n u m i t i d o , se le d a r á e n osle caso. T a m b i é n
p r i m e b a t , c o m p e l u n l a d v e r s u s e u m actiones a d e x h i b e n - p o r todas aquellas cosas del señor, q u o ocultó el siervo
d u m , e l furli, e l condictio; videlicel q u o n i a m e l m a n u m a n u m i t i d o , s e d a r á n c o n l r a él las acciones p a r a l a oxihi-
m i s s u s eas contrectabat. C e l e r u m ex delicio in servilule bicion, la do h u r l o , y la condiction, ó acción c o n l r a la
fació d o m i n o a d v e r s u s e u m posl liberlalem aclio non persona: c o n t i e n e á s a b e r , poi q u e el siervo m a n u m i t i d o
competit; e l hoc Rescripto Divi Severi conlinelur. las a d m i n i s t r a b a ; pero después d e la libertad no se lo d a
al s e ñ o r acción c o n t r a el siervo p o r el delito q u e c o m e
tió q u a n d o e r a siervo, y así se e x p r e s a e n Rescripto del
Emperador Severo.
§ . 1 . Q u i d , si m i n o r viginliquinquo a n n i s , m a i o r vi- § . 1 . Q u e d i r e m o s si el m e n o r d e veinte y cinco a ñ o s ,
ginli h a c lego vendiderit, u l m a n u m i l l a l u r ? ideo proposui m a y o r d e veinte, vendiese con la condicion d e q u e s e
m a i o r e m viginti, q u o n i a m e l S c a e v o l a scribil libro q u a r l o m a n u m i t a : he dicho m a y o r do vcinle, poi q u e también lo
décimo Quaostionum. E l m a g i s est, u l sentenlia C o n - escribe Escévola e n ol libro catorce d e las Qüestiones; y
slilulionis Divi Marci a d A u í i d i u m Viclorinum h u n c , id m a s es, q u o l a sentencia d e la Constitución del E m p e r a
e s l m i n o r e m viginti a n n i s , n o n complectatur. Q u a r o v i - d o r Marco á Aulidio Victorino, dice lo m i s m o ; eslo e s ,
d e n d u m , a n m a i o r i viginli a n n i s s u b v e n i a l u r ? E l si q u i - q u e n o c o m p r e h e n d e al m e n o r do veinte a ñ o s ; p o r lo q u o
demantedesiderel, quani libertascompelat, audielur, sin liemos do v e r si so h a do socorrer al m a y o r d e veinlo
vero poslca, non possil. I t e m q u a e r i polest, si is, q u i años. Y á l a v e r d a d si lo h u b i e r e pedido antes q u e le
e m i l h a c lego, m i n o r sil, a n restituí possil? E l si q u i d e m c o m p e t a la libertad, s e r á oído; p e r o si despues, n o pue
n o n d u m libertas competit, orit d i c e n d u m , posso ei s u b d o serlo. T a m b i é n so p u e d e p r e g u n t a r , ¿si el q u e c o m p r a
v e n i r i ; sin vero posleaquam dios venit, voluntas m a i o r i s con osla condicion es m e n o r , p o d r á s e r restituido? Y so
vendiloris Iibertatem i m p o n i t . d i r á q u e si a u n n o le compete la libertad, se le p u e d e
socorrer; pero despues q u e llegó el d i a , le d a libertad l a
v o l u n t a d del m a y o r q u e lo v e n d i ó .
§ . 2 . E t facto q u a e s i l u m csl: Adolescentes q u í d a m § . 2. Se p r e g u n t ó s o b r e eslo caso: ciertos m e n o r e s
acceperanl c u r a l o r e m S a l v i a n u m q u e n d a m nomino; h i c , h a b í a n recibido p o r s u c u r a d o r á u n o llamado Salviano;
q u u m c u r a m adminislrassel, beneticio Principia u r b i c a m eslo h a b i e n d o a d m i n i s t r a d o la c u r a d u r í a , p o r bo n e ü c i o
p r o c u r a t i o n e m e r a l a d e p l u s , e l a p u d P r a e t o r e m so a c u r a del P r í n c i p e fue h e c h o P r o c u r a d o r d e l a C i u d a d , y s e e s -
adolosccntium c x c u s a v e r a t a b s e n l i b u s iis; adolescentes cusó a n t e el P r e t o r , d e l a C u r a d u r í a d e los m e n o r e s ,
a d i o r a n l P r a e t o r e m dosiderantos in i n t e g r u m a d v e r s u s - estando estos ausentes: acudieron los menores al P r e t o r ,
e u m restituí, quod esset c o n t r a Constilulionos e x c u s a t u s ; pidiendo c o n l r a él la restitución p o r el lodo, p o r h a b e r s e
q u u m eniin susceplam tutelam n o n alii soleant deponer©, escusado c o n l r a las Constituciones; p o r q u e la tutela y a
q u a m q u i t r a n s m a r o Ileipublicao c a u s a a b s u n t , vcl h i , recibida, n o la suelen d e x a r , sino aquellos q u e p o r c a u s a
q u i c i r c a Principem sutil occupati, u l in Consiliarii M o - do la República so a u s e n t a n á las Provincias u l t r a m a r i
n a n d r i A n ii persona est i n d u l l u m , incruisset a u l e m S a l - n a s , ó los q u e están ocupados e n l a asistencia d e la p e r
v i a n u s oxcusationem, a d o l e s c e n t e s q u a s i c a p l i in i n t e g r u m s o n a del Príncipe, como se indultó el Consejero M e n a n -
restituí a P r a e l o r e dosideraverant; A é l r i u s Soverus, q u i a d r o A r r i o ; y t a m b i é n Salviano mereció osla escusa. Los
d u b i t a b a t , a d I m p e r a t o r e m S c v e r u m relulit; a d q u a m m e n o r e s , como perjudicados, solicitaban del P r e t o r l a
consultalionem successor e i u s Benidio Quieto rescripsit, roslilucion p o r el lodo. Estrío Severo dudoso e n esto
n u l l a s p a r l e s osse Praeloris, ñ e q u e e n i m c o n t r a c t u m p r o - caso, consultó al E m p e r a d o r Severo, á c u y a consulta
poní c u m m i n o r e a n n i s viginliquinquo, sed Principes i n respondió s u sucesor á Benidio Quieto, q u e esto n o c o r
tervenir©, e t r e d u c e r e h u n c a d administralionom, q u i respondía al Pretor, p o r q u e n o so proponía a l g u n a e s p e
p e r p e r a m esset a Praetoro oxcusalus. cio d o contrato c o n t r a ei m e n o r do veinte y cinco a ñ o s ,
sino q u e d e b i a conocer el Príncipe; y q u e volviese l a
administración á este q u e fue escusado do olla p o r el
Pretor.
§ . 3 . S c i e n d u m csl a u l e m , n o n passim m i n o r i b u s § . 3. T a m b i é n se debo s a b e r q u e n o s i e m p r e so h a d o
s u b v e n i r i , sed c a u s a cognita, si capli esso p r o p o n a n l u r . r e s t i t u i r á los menores, sino con conocimiento do causa,
s i dicen q u e fueron p e r j u d i c a d o s .
§ . 4. Item n o n r e s t i t u e t u r , q u i sobrio r o m s u a m § . 4. Tampoco s e r á restituido el q u o administrando
a d m i n i s t r a n s occasione d a m n i non inconsulto accidentis, b i e n s u hacienda, q u i e r e s e r restituido p o r razón del
sed fato, velit restituí; ncc e n i m eyentus d a m n i res ti t u - d a ñ o q u o le sobrevino, no p o r falla do consejo, sino p o r
t i o n e m indulget, sed inconsulta facilitas; el ita e t P o m - caso fortuito; p o r q u e la restitución n o la m o t i v a el daño
p o n i u s libio vicésimo octavo scripsit. lindo Marcellus q u e acontece, s i n o l a facilidad, y falta de consejo, y asi
a p u d l u l i a n u m nolat, si m i n o r s i b i s e r v u m n e c e s s a r i u m lo escribe Pomponio en el libro veinte y ocho. P o r cuyo
comparuveril, mox decessoril, n o n d e b e r e e u m restituí; motivo dice Marcelo e n las notas á Juliano, q u o si el m e -
Digesto.—Lntno 4.°—Titulo 4. 179
I
ñ e q u e e n i m c a p t u s esl e m e n d o sibi r o m p e r n c c e s s a r i a m , ñ o r c o m p r a s e p a r a sí u n siervo q u e lo e r a necesario, y
licel m o r t a l e m . d e s p u é s m u r i e s e , n o debo s e r restituido, p o r q u e n o f u e
e n g a ñ a d o e n c o m p r a r u n a cosa q u e lo e r a m u y n e c e s a
ria, a u n q u e m o r t a l .
§ . 5 . Si locupleti h e r e s extilit, e t subilo h e r e d i t a s § . 5. Si fue heredero d e u n rico, y r e p e n t i n a m e n t e
lapsa sit, p u t a p r a e d i a f u e r u n t , q u a e c h a s m a t e p e r i e r u n t , pereció l a h e r e n c i a , v . g . perecieron las h e r e d a d e s a b r i é n
insulae e x u s t a e s u n t , servi f u g e r u n t a u l d e c e s s e r u n t , dose l a t i e r r a , so q u e m a r o n las casas, h u y e r o n los s i e r
Iulianus q u i d e m libro q u a d r a g e s i m o sexlo sic l o q u i t u r , vos, ó s e m u r i e r o n : A u n q u e J u l i a n o e n el libro q u a r e n t a
quasi possil m i n o r in i n l e g r u m restituí; Marcellus autora y seis d a á e n t e n d e r q u e el m e n o r puedo s e r restituido
a p u d I u l i a n u m n o l a t , cessare in i n t e g r u m restilulionem; p o r el todo; Marcelo e n las notas á J u l i a n o , d i c e q u e c e s a
ñ e q u e e n i m aetatis lubrico c a p t u s esl a d e u n d o l o c u p l e - esta restitución; p o r q u e n o fue e n g a ñ a d o p o r l a facilidad
t e m h e r e d i t a t e m , e l q u o d falo conlingit, c u i v i s p a t r i f a m i - d e s u e d a d , e n a d i r u n a h e r e n c i a opulenta; y lo q u e s u
ü a s , q u a m v i s diligenlissimo, possit c o n ü n g e r e . Sed haec cede p o r caso fortuito, p u e d e s u c e d e r á q u a l q u i o r a p a d r e
res afierre polest restilulionem m i n o r i , si a d i i t h c r e d i l a - d e familias p o r m u y diligente q u e sea: pero en oslo c a s o
tera, in q u a r e s e r a n t m u l l a o mortales, vel p r a e d i a u r b a puedo el m e n o r s e r restituido, si adió la h e r e n c i a q u e so
n a , aes a u l c m a l i e n u m g r a v e , q u o d non prospexil posse c o m p o n í a do c a s a s , y d e m u c h a s cosas expuestas á m o
evenire, u t d e m o r i a n t u r m a n c i p i a , p r a e d i a r u a n l , vel rirse, y e s t a b a g r a v a d a con m u c h a s d e u d a s , p o r q u e n o
quod non cito d i s t r a x e r i t haec, q u a e multis c a s i b u s o b n o t u v o presento q u e podia s u c e d e r m o r i r s e los esclavos, a r
xia sunt. r u i n a r s e las casas, ó porquo estas cosas e x p u e s t a s á m u
c h o s accidentes, n o las vendió tan p r o n t a m e n t e .
§ . 6. Item q u a e r i t u r , si m i n o r a d v e r s u s m i n o r o m § . (». T a m b i é n s e p r e g u n t a ; si u n m e n o r p r e t e n d o
restituí d e s i d e r a t , a n sil audiendus? E t P o m p o n i u s s i m - s e r restituido c o n t r a otro m e n o r , ¿debo sor oido? P o m p o -
pliciler scribit, non r e s l i t u e n d u m . P u l o aulera i n s p i c i e n - nio escribe a b s o l u t a m e n t e q u e n o ' d e b e s e r r e s t i t u i d o ;
d u m a Praetore, q u i s c a p t u s sit; proinde si arabo c a p t i pero yo j u z g o q u e el P r e t o r d e b e e x a m i n a r q u i e n fue e l
s u n t , v e r b i g r a t i a m i n o r minori p e c u n i a m dedit, e t illo e n g a ñ a d o ; porquo si lo fueron ambos, v . g . el u n m e n o r
perdidit, melior esl c a u s a s e c u n d u m Poraponiura e i u s , dio d i n e r o al otro, y este lo perdió, s e g ú n l a opinion d o
q u i accepit, e l vel dilapidavit, vel p e r d i d i t . Pomponio os m e j o r l a c a u s a d o aquel q u e lo recibió, y lo
malgastó, ó lo p e r d i ó .
§ . 7 . P l a ñ e si m i n o r a n n i s c u m filiofamilias m a i o r e § . 7 . Si u n m e n o r c o n l r a x o con u n hijo do familias,
conlraxerit, el l u ü a n u s libro q u a r t o Digestorura, e t M a r m a y o r d e veinte y cinco años, así J u l i a n o e n el libro
cellus libro s e c u n d o Digestorum scribit, posse in i n t e q u a r l o d e los Digestos, como Marcelo e n el libro s e g u n d o
g r u m restituí, u l m a g i s aetalis ratio, quara S e n a l u s c o n - d o los Digestos, escribe q u e puede s e r restituido p o r el
sulti h a b e a l u r . todo, atendiendo m a s á la e d a d , q u e al Decreto d e l S e
nado.
12. Gaius libro I V . ad Edictum provinciale.— 12. Goyo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—
Si a p u d m i n o r e m m u l i e r p r o alio inlercessei il, n o n e s l S i u n a m u g e r fue fiadora do otro p o r u n m e n o r , n o s e l e
ei aclio in m u l i e r e m d a n d a , sed pcrindo a l q u e celeri p e r h a d e d a r á esle acción c o n t r a ella, sino q u e d e l m i s m o
exceplionem s u r a m o v e r i d e b e t ; scilicet, q u i a c o m m u n i m o d o q u e los d e m á s h a d e s e r removido con l a e x c e p
i u r e i n priorem debilorem ei aclio reslituilur; haec, s i s o l - ción; conviene á s a b e r , p o r q u e p o r Derecho C o m ú n so le
v e n d o sil p r i o r debitor, alioquin m u l i e r n o n u l e l u r S e n a - restituye esta acción c o n l r a e l p r i m e r d e u d o r ; esto so e n
tusconsulli a u x i l i o . tiende," si el p r i m e r d e u d o r tiene d e d o n d e p a g a r ; p o r q u e
d e olro modo, n o u s a r á la m u g c r del benclicio d o l a
constitución del S e n a d o .
15. Gaius libro I V . ad Edicíum provinciale.— 15. Gayo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—
Sed u b i reslitutio d a l u r , posterior e m l o r r e v e r l i a d a u c l o - Pero q u a n d o so d a restitución, el último q u e c o m p r ó p o
r e m s u u m poleril. P e r p l u r e s (iuoque p e r s o n a s si e m t i o d r á r e p e t i r c o n t r a el q u e le vendió: y lo m i s m o s e d i r á
a m b u l a v e r i l , i d e m iuris e r i l . q u a n d o la v e n i a so h a y a reiterado m u c h a s veces e n t r e
muchas personas.
17. Ilermogenianus libro I . Iuris Epitomar um.— 17. Ilermogeniano, libro I . del Epitome del Dere
Praefccti e l i a m Praelorio e x s u a sentenlia in i n t e g r u m cho.—También los Prefectos Pretorios p u e d e n p o r s u s e n
possunl resliluere, q u a m v i s appollari a b liis n o n possit. tencia restituir por el lodo, a u n q u o 110 s e puede apelar
llaec idcirco t a m vario, q u i a appellalio q u i d e m i n i q u i l a - d e ellos. Consiste esta diferencia, e n q u e la apelación
D i g e s t o . — L i b r o 4 . ° — T i t u l o í . 181
25. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.— 25. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—
lllud nullara h a b e t dubilalionem, q u i n m i n o r , si non do- No tiene d u d a , q u e q u a n d o el m e n o r p a g a lo q u e n o d e b e ,
b i t u m solverit ex e a c a u s a , ex q u a i u r o civiíi repetilio p o r a q u e l l a c a u s a , p o r la q u a l el Derecho Civil n o p e r
non es d a n d a , sit ei ulilis aclio a d r e p e t e n d u m , q u u m mito l a repetición, se le h a do d a r la acción útil p a r a r e
et m a i o r i b u s vigintiquinquo a n n i s iuslis e x causis d a r i petir, s u p u e s t o q u e p o r justas c a u s a s se suele t a m b i é n
solel repetilio. conceder l a repetición á los m a y o r e s d e veinte y cinco
años.
§ . 1 . Si lalis interveniat iuvenis, c u i p r a e s t a n d a s i t § . 1 . Si el m e n o r q u e p i d e la restitución p o r s í
reslitulio, i pso postulante p r a e s t a r i dobet, a u l p r o c u r a l o - m i s m o , es a c r e e d o r á q u e se lo conceda, s e lo d e b e
r i eius, c u i id i p s u m n o m i n a t i m m a n d a t u m sil; q u i v e r o d a r , ó á s u P r o c u r a d o r , q u o p a r a ello t e n g a m á n d a l o
generale m a n d a t u m d e uuiversis negoliis g e r e n d i s a l l e - especial; p e r o si solo dice q u o tiene m a n d a t o g e n e r a l
get, n o n d e b e l a u d i r i . p a r a l a administración do lodos s u s negocios, n o d e b o
s e r oido.
30. Papinianus libro / / / . Quaestionum.—Si íilius 30. Papiniano, libro I I I . de las Cuestiones.—Si
e m a n c i p a tus c o n t r a t a b u l a s n o n accepla possessiono, post el hijo emancipado, q u e 110 pidió la posesion d é l o s bienes
i n c h o a t a m reslitutionis quacslionem l e g a t u m e x t e s t a c o n l r a el testamento del p a d r e ; d e s p u é s do e m p e z a d a l a
m e n t o patris m a i o r vigintiquinquo a n n i s peliisscl, lili c a u s a d e restitución, siendo y a m a y o r d e veinte y cinco
r e n u n l i a r e v i d e t u r , q u u m , etsi b o n o r u m possessionis tem- años, pidiese el legado q u o el p a d r e le d e x ó e n el tes
p u s l a r g i r e t u r , electo indicio defuneli, r e p u d i a l u m b e n c - tamento, parece q u e r e n u n c i a la c a u s a ; p u e s a u n q u e n o
ficium P r a e t o r i s e x i s l i m a r c l u r . h u b i e s e finalizadoel tiempo p a r a p e d i r la posesion do los
bienes, habiendo aceptado el legado, s e c r é e q u e r e p u d i ó
el beneficio del P r e t o r .
3 1 . Idem libro I X . Responsorum.—Si m u l i e r ,
p o s l q u a m h e r e s extilit, p r o p t e r aelatem abstinendi c a u s a 3 1 . E l mismo, libro I X . de las Respuestas.—Si
i n i n t e g r u m restituía fuerit, servos hereditarios ox íidei— la m u g e r , d e s p u é s q u e adió l a herencia, p o r razón d e la
commisso a b e a recle m a n u m i s s o s r e t i ñ e r e libertalem e d a d fue r e s t i t u i d a e n el lodo, p a r a q u e se absluvicse;
respondí; neo e r u n t cogcndi viginli á u r e o s p r o libértalo los siervos d e la h e r e n c i a , m a n u m i t i d o s p o r ella r e c l á
r e l i n e n d a d e p e n d e r é , q u a m i u r e o|)limo consecuti v i d e n - m e n l e e n v i r t u d del fideicomiso,respondí q u o retenían la
t u r . N a m etsi q u i d a m ox creditoribus p e c u n i a m s u a m libertad, y n o s e r á n precisados á p a g a r veinte d u c a d o s
a n l o restitulionem a b e a recupcrassenl, c e t e r o r u m q u o - p o r la retención do ella, la q u a l consiguieron p o r d e r e c h o
r e l a c o n t r a eos, q u i acceperunt, u t p e c u n i a c o m m u n i c e - óptimo; y a u n q u e a l g u n o do los acreedores cobrase Jsu
lur, non admillelur. c r é d i t o antes q u e fuese restituida, n o so a d m i t i r á la q u e
rella do los d e m á s , p a r a q u e se c o m u n i q u o el d i n e r o per
dido c o n l r a aquellos q u o lo recibieron.
32. Paulus libro I. Quaestionum.—Minor v i g i n t i 32. Paulo, libro I. de las Cuestiones.—Un m e n o r
q u i n q u o a n n i s adilo Praeside ex adspeclu corporis falso d e veinte y cinco años, habiéndose presentado a n l e el
probavil perfeclam a e l a t e m ; c u r a t o r e s , q u u m i n l e l l e x i s - Presidente, p o r el aspecto del c u e r p o probó f a l s a m e n t e
D I G E S T O . —L I B R O Í . ° — T I T U L O 4 . 1 8 5
Iformogenianus libro I . Inris Epitomarum.— 35. Ilermofjeniano, libro I. del Epitome del Dere
Si in emtionem pones so collalam m i n o r adiectione a b cho.—El m e n o r q u e os vencido p o r otro q u e hizo m e j o r a
alio s u p e r e l u r , i m p l o r a n s in i n l e g r u m restitulioncm a u - e n el precio d e l a cosa v e n d i d a con el pacto d e addictio-
dielur, si eius inlercsse o m l a m a b eo r e m fuisse a p p r o - nis in diem, si pide l a restitución p o r el lodo, d e b e r á s e r
betur, veluti q u o d m a i o r u m eius fuisset, i l a l a m e n , u t oido si probase q u o c o m p r ó l a c o s a p o r aféelo á e l l a ,
id, q u o d e x licilalione accessil, ipse offcral v e n d i t o r i . v . g . p o r q u e fue d o s u s m a y o r e s ; d e lal modo q u e a q u e
llo q u e s e a u m e n t ó del precio, lo ofrezca él a l v e n
dedor.
Ou. Paulus libro V. Sententiarum.—Minor v i g i n 36. Paulo, libro V. de tas Sentencias.—El m e
tiquinque a n n i s omissam allegationem p e r i n i n l e g r u m n o r d e veinte y cinco años puedo r e p e t i r la alegación q u o
feslitutionis a u x i l i u m repetere polcsl. omitió, p o r el auxilio do l a rcslilucion p o r el todo.
24
186 DIGESTO.—LIBRO 4."—TITULO 4 .
crom poenam iudicem p ro d u x erit. Sed u l ad legis Iuliao g u n a vez la conmiseración do la edad moviese al Juez á
do adulteriis coürcendis p raecep tav en iamu s , utique milla minorar la pena. Mas pa ra q u e vengamos á los preceptos
deprocalio adulterii poenae osl, si so minor annis a d u l - de la ley Julia, q u e t r a t a de la pena de los adulterios;
t e r u m fateatur. Dixi, noc si quid eorum commiseril, q u a e ciertamente no h a y remisión a l g u n a del adulterio, a u n
p r o adulterio eadem lex punit, veluti si adulterii d a m n a - q u e el adúltero diga que es menor de veinte y cinco
t a m sciens uxorem d u x erit, a u l in adulterio d e p r e h e n - años. Dixc, si no es quo cometiese alguna cosa que la
sam uxorem non dimiserit, quaestumve de adulterio u x o - m i s m a ley castiga como adulterio, como si sabiéndolo ca
ris fecerit, pretiumye pro comporto slupro acceperit, a u l sase con m u g e r condenada de adulterio, ó cogida la m u -
d o m u m p r a e b u e r i t a d s l u p r u m adulteriumve in eam c o m - g e r en el adulterio, 110 la d ex a se, ó hiciese ganancia del
m i t l e n d u m ; el non silaelalis oxcusatioladversus praecepla adulterio do la m u g e r , ó recibiese precio por ol eslupro
l c g u m ei, q u i d u m leges invocat, co n tra cas commillit. manifiesto, ó diese casa p a r a que en ella se cometa e s
t u p r o ó adulterio; y 110 sirva do escusa la edad, contra
los preceplos de las leyes, á aquel q u e quando pide el f a
v o r de las leyes, peca contra ellas.
39. Scacvola libro II. Digestorurn.—Intra utilo 39. Scevola, libro I I . del Digesto.—Dentro del
tempus rostitutionis apud Praesidein polierunl in inte— tiempo útil de la restitución, la p i d i e r o n unos menores
g r u m restitulionom minores, el de a d a t o s u a p r o b a v o - anio el Presidente, p o r el todo, haciendo constar su e d a d :
r u n t ; dicta pro aelale senlenlia, adversarii, u l i m p e d i - pronunciada sentencia sobre s u menor edad, los c o n t r a
r e n t cognilionem Praesidis, ad Imperalorem appellarunl; rios con el fin de q u i l a r al Presidente el conocimiento d °
Praescs in eventumappellationis celera cognilionis dislu- la causa, apelaron p a r a ante el E m p e r a d o r : el P r e s i d e n
lit; quaesituin est, si finita appcllalionis apud I m p c r a t o - te cesó en el conocimiento do lo demás, hasta que so d e
rom cognitione, el iniusla appcllaliono pronunliala, terminase la apelación: se preguntó, si después do con
egressi aetalcm d e p r c h e n d a n l u r , a n celera negotii i m cluido el conocimiento do ella ante el Emperador, y d e
plore possunl, q u u m p e r eos non stelcril, quo minus res clarado sor injusta la apelación, so hubiesen hecho m a "
Finem accipial? Respondí, sccundum ea, quae p r o p o n u n - yores de edad; ¿por v e n t u r a se podría continuar en I a
t u r , perinde cognosci, atque si n u n c i n l r a aclalcm esscnl. c a us a a c e r c a d o lo demás, no habiendo consistido e n ellos
el no haberse finalizado? Respondí, que según se propo
nía, se debia conocer del mismo modo q u e si a u n fuoran
menores.
D I G E S T O . — L I B R O i.°—TITULO d. 187
4 1 . Iulianus libro XLV. Digestorum.—Si iudex 4 1 . Juliano, libro XLV. del Digesto.—Si el Juez
circumvento in vendilionc adolesccnii iussil fundum r e - mandó q u e so le restituyese su heredad al menor q u e fue
slilui, eumque prelium cmlori reddere, c t h ic nolit u t i e n g a ñ a d o en la venta, y q u e eslo entregase el precio al
hac in integrum restitutione, poenilenlia acta exceptio- comprador; y el m e n o r arrepentido de esto, no quisiese
nem ulilem adversus pelenlem prelium, quasi ex causa u s a r de la restitución, podrá u s a r conlra el quo pido el
iudicati, adolescens hal)ere poterit, q u i a unicuiquo licct precio, de la excepción útil, como d e cosa juzgada; p o r
contemnere hacc, q u a e pro se introducta sunt. Nec q u e r i q u e á qualquiera lo os lícito menospreciar aquellas cosas
poterit vendilor, si restitulus fuerit in eam causam, in que se establecieron en favor suyo: y 110 podrá q u e j a r s e
q u a se ipse constituit, et q u a m mularc non poluisset, si el vendedor si fuese restituido á aquel estado en q u e él
minor auxilium Praetoris non implorasset. mismo so constituyó, y q u e 110 h u b i e r a podido m u d a r s i
el m e n o r no hubie ra pedido el auxilio del P r e t o r .
. 45. Callislratus libro I. Edicti monitorii.—Etiam 4 5. Calistrato, libro I . del Edicto instructor.—
qui p r i u s q u a m nasceretur, usucaplum amisit, r e s l i - Escribe Labeon, quo a u n á aquel que antes do nacer p e r
tuondam aclionem Labeo scribit. dió por la usucapcion a l g u n a cosa, se le h a do restituir
la acción.
1 8 8 D I G E S T O . — L I B R O 4.°—TITULO i.
§ . 1. Imperator Tilus Antoninus rescripsit, e u m , § . 1. El Empe ra dor Tilo Anlonino respondió, que al
q u i fraude luloris adversarium s u u m diccrcl absolulum, que dixese quo s u contrario había sido absuello por
ot agoré cuín co ex integro vellet, licenliam habere p r i u s fraude de su tulor, y quiere pedir contra él la restitución
c u m lulo re age r e . por el lodo, so le h a de d a r licencia p a r a reconvenir p r i
mero á s u l u t o r .
48. Paulus libroI. Sententiarum.—Minorsein i d , 48. Paulo, libro I . de las Sentencias.— Guando
quod íideiussil vel m a n d a v i l , in integrum resliluondo el menor es restituido por el lodo respecto de lianza ó
r e u m principalem non liberal. mandato, no libra do la obligación al reo principal.
§ . i . Minor ancillam vendidit; si e a m emtor m a n u - § . 1 . Si el menor vendió u n a siorva, y el c o m p r a
miserit, ob lioc in i n t e g r u m reslilui non polerit, sed d o r le diese libertad, no podrá ser resliluido por el todo;
adversus cmlorem quanli s u a interest aclionem habebit. poro c onlra el c o m p r a d o r so le d a r á acción por aquello
q u e le i m p o r t e .
§ . 2. Mulier m i n o r viginliquinquo annis, si pactio- § . 2. Si la m u g e r m e n o r do veinte y cinco años, so
no dolis dotorior conditio eius tial, et tale paclum inicrit, perjudicase en el pació de la dote, paclando do u n modo
quod n u n q u a m maioris aelatis conslilulae paciscerenlur, quo n i n g u n a m a y o r d e veinte y cinco años pactaría, y
alquo ideo revocare velil, a u d i e n d a e s l . p o r eslo pida que se revoque el pacto, h a d e s e r oida.
50. Pomponius libro IX. Epistolarum et variarum 50. Pomponio, libro I X . de las Epístolas.—Junio
Leclionum.—Iunius Diophantus Pomponio suo salutem. Diofanlo saluda á s u amigo Pomponio, y lo c o n s u l t a ,
Minor vigintiquinque annis novandi animo inlercessit q u e u n menor do veinte y cinco años, con ánimo do h a -
p r o oo, qui temporali acliono i e n e b a t u r tune, q u u m cor novacion, fió á otro que estaba obligado por acción
adliuc suporerant dccem (lies, el poslea in integrum r e - temporal, á tiempo quo solo fallaban diez dias para qu®
stitulus esl; u l r u m restitutio, quao credilori adversus se cumpliese el tiempo, y después fue restituido por el
priorom debilorem d a t u r , dccem d i c r u m sil, an plenior? todo: la restitución q u e se d a al acreedor contra ol p r i "
D I G E S T O . — L I B R O 4 . " — T I T U L O J>. 189
6. Ulpianus libro L L ad Sabinum.—Nam e t celera 6. Ulpiano, libro LI. sobre Sabino.—Ni los d e m á s
oíTicia, q u a o publica s u n l , in eo non finiuntur; capitis oficios públicos se a c a b a n e n él, p o r q u e p o r l a m u t a c i ó n
e n i m m i n u t i o p r í v a l a hominis el familiao eius i u r a , non do estado so pierden los derechos particulares do l a p e r
civilalis amillit. s o n a y l a familia, n o los d e l a C i u d a d .
8. Qaius libro I V . ad Edictum provinciale.—Eas 8. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—-
obíigaliones, q u a e n a l u r a l o m praestalioncm babero i n t e l - Aquellas obligaciones q u o p o r derecho n a t u r a l se d e b e n
l i g u n t u r , p a l a m osl capitis deminuliono non p e r i r e , q u i a c u m p l i r , es claro q u o n o perecen p o r l a mutación d e e s -
civilis ralio n a t u r a l i a i u r a c o r r u m p e r e n o n polest. l l a q u e l a d o , p o r q u e l a razón civil n o p u e d e d e r o g a r los d e r e
do dolo aclio, q u i a in bonuin e t a e q u u m concopla est, chos naturales. Y así la acción d e dote p e r m a n e c e también
nihilo m i n u s d u r a t eliam posl capilis d o m i n u l i o n c m , a u n después d e l a mutación d e estado, p o r q u e está c o n
c e b i d a s e g ú n lo b u e n o y equitativo.
10. Modestinus libro VIII. Differentiarum.— 10. ftlodcstino, libro VIII. de las diferencias.-—
L o g a t u m in annos singulos vel m e n s e s singulos r e l i c l u m , E l legado q u e se dexó p a r a c a d a a ñ o , ó p a r a c a d a m e s , ó
vel si habitalio Iegelur, m o r t e q u i d e m legalarii legalum si so lega la habitación, á l a v e r d a d , m u e r t o el legatario
intercidil, capitis d e m i n u l i o n e lamen interveniente p e r - c e s a el legado; p e r o p e r m a n e c e a u n q u e h a y a m u t a c i ó n
severat; vidoliccl, q u i a lalo logalum in facto polius, q u a m d e estado, conviene á s a b e r , p o r q u e el lal l e g a d o m a s
in i u r o consislil. bien consisto e n hecho, q u e e n d e r e c h o .
11. Paulus libro II. ad Sabinum.—Capilis d e m i - 11. Paulo, libro I I . sobre Sabino.—Ilay tres es
n u l i o n i s Iria g e n e r a s u n l : m a x i m a , media, m í n i m a ; t r i a pecies d e c á p i t i s - d i m i n u c i o n : g r a n d e , m e d i a n a y pequeña;
e n i m s u n t , q u a o b a b e m u s : libcrlatem, civitatem, i'ami- porquo p a r t i c u l a r m e n t e tenemos oslas tros cosas, libertad,
l i a m . I g i l u r q u u m o m n i a liaec a m i l l i m u s , boc ost, l i b e r - C i u d a d y familia; y así, c u a n d o las perdemos lodas, eslo
t a l o m , e l c i v i t a t e m , e l familiam, m a x i m a m esse capitis es, l a libertad, l a C i u d a d y l a familia, padecemos l a c á -
d e m i n u l i o n e m ; q u u m v e r o a m i l l i m u s civitatem, l i b e r t a - p i t i s - d i m i n u c i o n m á x i m a ; quando p e r d e m o s la Ciudatl,
t e m retinemus, mediara esse capitis d e m i n u l i o n e m ; q u u m p e r o retenemos la libertad, padecemos l a m e d i a ; y quan
e t libertas e l civitas r c t i n e t u r , familia t a n l u m m u t a l u r , d o se retiene l a libertad y la C i u d a d , y solamente m u d a '
m i n i m a n osso capilis dominutioncin conslat. nios l a familia, consta q u e solamente padecemos l a m i "
nima.
DIGESTO.—LIBRO I.*—TITULO C . 191
T u . VI. TITUO V I .
2 . Callistratus •libro I I . Edicti monitorii.—IIoc 2. Calistrato, libro II. del Edicto instructor.—
E d i c t u m , q u o d a d eos perlinet, q u i ei c o n l i n e n t u r , m i - Esto Edicto e s t á poco recibido e n l a p r á c t i c a p o r
n u s i n u s u frequenlalur; h u i u s m o d i e n i m persouis e x t r a lo q u e loca á aquellas personas e x p r e s a d a s e n él; p o r
ordinem i u s d i c i t u r e x Senatusconsultis e t Principalibus q u e las e x p r e s a b a s , f u e r a del orden son socorridas
Conslitutionibus. p o r Derecho, p o r Contiluciones d e l S e n a d o y d e los P r í n
cipes.
§ . 1 . IIoc a u t e m capite a d i u v a n t u r in p r i m i s lii, q u i § . 1 . P o r este Edicto son socorridos e n p r i m e r l u g a r
m e t u s c a u s a abfuissent, scilicet s i non s u p e r v a c u o t i m o - los q u e s o a u s e n t a r o n p o r c a u s a d e miedo, conviene á
r e deterriti abí'uissent. s a b e r , si n o fueron atemorizados p o r temor v a n o .
3 . Ulpianus libro X I I . ad Edictum.—Metus a u 3. Ulpiano, libro X I I . sobre el Edicto.—El quo se
tem c a u s a abesso v i d e l u r , q u i iusto limoro mortis vel ausenta por temor de la m u e r t e , ó por no ser a t o r m e n t a
cruciatus corporis c o n t e r r i t u s abest; e l hoc e x alíectu do en el cuerpo, parece que so ausenta por temor j u s t o ;
eius intelligilur. Sed n o n sufficit quolibet t e r r o r e a b d u - y esto so entiende por su afecto; pero no basta quo h a y a
c t u m timuisse, sed h u i u s r e i disquisitio iudicis e s t . temido p o r qualquier temor, y el conocimiento de esto
pertenece al Juez.
4. Callistratus libro II. Edicti monitorii— I t e m 4 . Calistrato, libro II. del Edicto instructor.—
hi, q u i Reipublicae c a u s a sine dolo m a l o abfuissent. I)o- T a m b i é n son socorridos los q u o sin dolo malo s e a u s e n
lum m a l u m eo p e r t i n e r e accepi, u t q u i r e v e r t í potost, taron p o r c a u s a do l a República. Dolo m a l o j u z g o q u o so
noque r e v e r t e r e t u r , i n eo, q u o d p e r id t e m p u s a d v e r s u s debo e n t e n d e r , si n o volviese el q u e podía volver, y eslo
cutn f a c t u m est, n o n a d i u v e t u r ; veluli si altorius g r a n 110 e s socorrido p o r aquel tiempo e n el q u a l p u d o v o l v e r ,
áis c o m m o d i c a p t a n d i g r a t i a i d e g e r i t , u t Reipublicae y n o lo hizo; y si t a m b i é n dispuso el modo do a u s e n t a r s o
c p o r c a u s a d e l a República, y lo hizo p o r motivo d e la g r a n
^ u s a abesset, c t r e v o c a t u r a b isto p r i v i l e g i o ;
d e utilidad q u e lo r e s u l t a b a , n o g o z a r á del privilegio d o
este E d i c t o .
tes refertur, non eliam ad e u m , qui metus causa; q u o - sion do oslas palabras por dolo malo hacen relación á los
n i a m nullus metus esl, si dolus intercedit. quo se ausentan por c a us a de la República, y no al n u e se
ausenta por causa de miedo; porque no hay miedo alguno
si interviene dolo.
§ . 1. Sed q u i Romao Rcipublicao causa operam d a n t , § . 1. Pero los que se ocupan en Roma por causa d e
Re'ipublicao c a u s a non a b s u n l ; la República, no están ausentes de ella:
9 . Callistratus libro II. Edicti monitorii.—Suc 9. Calistrato, libro I I . del Edicto instructor.—So
c u r r i l u r eliam ei, q u i in vinculis fuisset. Quod non so- socorro al q u e estuvo preso: lo qual porlcnece no solo al
lum a d c u m perlinet, q u i publica cuslodia coercetur, sed que lo está en cárcel pública, sino también al que es d e
ad e u m quoque, q u i a lalronibus a u t praedonibus, vel tenido por los ladrones, ó fuerza superior. L a p a l a b r a
polenliore vi oppressus vinculis coercebalur. Vinculorum prisiones se loma en significado m u y lato; pues lambicn
aulcm appellalio lalius accipilur; n a m eliam inclusos, vo- se extiende á los q u e están encarcelados en calabozos
luli laulumiis, vinclorum n u m e r o haberi placel, q u i a subterráneos, porque nada i m p o r t a que esto aprisionado
niliil inlersít, pariclibus, an compcdibus lenealur. C u s l o - con encierro, ó con grillos; pero Labeon j u z g a , que por
d i a m aulcm solam publicam accipi Labeo j)ulal. cárcel solamente se h a de entender la pública.
10. Ulpianus libro X I I . ad Edictum.—In eadem 10. Ulpiano, libro X I I . sobre el Edicto.—Lo
cau sa s u n l el q u i a mililibus slaloribusquo, vcl a m u n i - mismo so dice do los q u e están presos por soldados, a l
cipalibus ministeriis asservantur, si probenlur rci suáo guaciles, ó ministros públicos, si se prue ba q u e no p u
supcrcsse non potuisse. In vinculis aulcm eliam eos acci- dieron asistir á sus cosas. También entendemos quo eslan
pimus, q u i ila alligati sunl, u l sino dedecore in publico presos, los que lo están de modo que no pueden p r e s e n
parere non possinl. tarse al público sin deshonor s u y o .
11. Callistratus libro I I . Edicti monitorii.—Ei 11. Calistrato, libro I I . del Edicto instructor.—
quoque succurrilur, qui in servitute fuerit, sive bona lidc También es socorrido aquel q u e h a estado en s e r v i d u m -
servial homo liber, sive dolcnlus sil, bre, ya sea que el hombro libre s i r v a do buena fe, ó q u e
esté d e t e n i d o .
13. Paulus libro X I I . ad Edictum.—Recle Labeo 13. Paulo, libro X I I . sobre el Edicto.—Con r a
a i l e u m non conlincri, q u i liber el hores institutus sil, zón dice Labeon, q u e no es comprehcndido el que fue
anlcquam sil heres, q u i a ncc bona liabcal, el Praolor do instituido heredero con libertad, antes do serlo; porque
l i b e n s hominibus loqualur. no tenia bienes, y el Pretor habla do los hombres l i
bres.
§ . 1. Pulo lamen (iliumfamilias in caslronsi peculio § . 1. E l hijo do familias, por lo perteneciente al
pertinere ad hoc E d i c t u m . peculio castrense, juzgo quo también es comprehcndido
en este Edicto.
14. Callistratus libro I I . Edicti monitorii.—Item 14. Calistrato, libro I I . del Edicto instructor.—-
ei s u c c u r r i l u r , q u i in hostium potcslale fuil, id esl a b Del mismo modo es socorrido el q u e estuvo en poder do
hoslibus caplus; nam transfugis nullum credcndum est los enemigos, esto es, el que fue cogido por ellos; p o r
boneíicium Iribui, q u i b u s negatum esl postliminium. P o - q u e á los desertores se ha de c r e e r q u e no se los concedo
loranl t a m e n , q u i in hoslium poloslale essenl, illa parle osle beneficio, á los qualos se les niega lambicn el d e r e
Edicli conlincri, q u a c loquilur do his, q u i in servilule cho de poslliminio. Pero podian también los quo e s t u
fuerint. vieron en poder de los enemigos s e r comprohendidos e n
aquella parle de Edicto quo habla do aquellos quo h a y a ü
estado en s e r v i d u m b r e .
ibi mortuis, q u i a n c c procuratorem babero possunt, q u u m corre p o r el derecho de poslliminio: los quo murieron e n
aliis suprascriplis etiam por procuratorem possit s u b v e - el cautiverio también son socorridos, porque no pueden
niri, praeter eos, q u i in sorvilule detinentur. Ego a u - tener procurador; pudiendo ser socorridos los a r r i b a e x
lem etiam nomine eius, qui hoslium potitus est, si c u r a - presados por Procurador, excepto los detenidos en s e r v i
tor, u t plerumque, fuerit bonis conslilulus, a u x i l i u m d u m b r e . Yo juzgo también q u e debe ser socorrido e n
compelere existimo. n o m b r e del quo fue cogido por los enemigos, el C u r a d o r
que se nombrase d e sus bienes, como muchas veces so lo
nombra.
§ . 1. Non minus autem a b hoslibus capto, q u a m i b i § . 1 . No menos parece debe ser socorrido, y q u o
nato, q u i poslliminium habet, succursum v i d e t u r . debe gozar del derecho do poslliminio el quo í'uo cogido
por los enemigos, quo el quo nació en poder de ellos.
§ . 2. Si d a m n i infeeli missus sil in aedes mililis, s i - § . 2 . Si fui puesto en posesion do las casas del sol
quidem praosenlo oo iussit Praetor possideri, non r e s t i - dado, por causa del daño quo amenazaban, si estando él
tuilur; sin vero absenle eo, dicendum s u b v e n i r i e i d eb e re . presento m e mandó el P r e t o r poseerlas, no será r e s t i t u i
do; poro si lo mandó en ausencia s u y a , se d i r á quo debo
sor socorrido.
§ . 3. Sed quod simpliciter Praetor cdixit posloave, § . 3 . L a palabra después, quo simplemente so e x p r e
ila accipiendum est, u t , si inchoata sit bonao fidei pos- s a en el Edicto del Pretor, se ha do e nte nde r do esta
sessoris delcntalio ante absentiam; finita autem reverso, ma ne ra : si empezase la detentación del poseedor do b u e
restitulionis auxilium locum habeal non q u a n d o q u e , sed n a fo antes do s u ausencia, y so finalizase después q u e
i t a d e m u m , si i n t r a modicum tempus, q u a m reaiil, lioc volvió, tonga l u g a r el beneficio do la restitución, n o
conligit, id est, d u m liospitium quis conducit, sarcinulas siempre, sino quando se verifica la usucapión á poco
CQmponit, q u a e r i t advocalum. Nam oum, q u i differt r e - tiempo d e h a b e r vuelto; esto es, mientras q u e a lqui l a
stitulionom, non esse audiendum Neralius scribit; casa, compono los fardos y b u s c a Abogado; porque e s
c ribe Ncracio, que el que dilata la restitución no debe ser
oido.
16. Panlus libro X I I . ad Edictum.—non onim 16. Paulo, libro X I I . sobre el Edicto.—Porque
negligenlibus subvenitur, sed necossilate r e r u m i m p e d i - no se socorro á los perezosos, sino á los impedidos p a r a
tis. Totumquo istud arbitrio Praetoris lemperabitur, id la asistencia de sus negocios; y solo esto quedará, al a r
est, u t ila (lemum restituat, si non negligenlia, sed t e m - bitrio del Pretor; esto es, concederá la restitución si n o
poris angustia non potuerunt litem c o n t e s t a n . pudieron contestar el ploylo, no p o r descuido, sino por
f a l l a d o tiempo.
20. hlcm libro X I I I . Quaestionum.—nec utilem 20. E l mismo, libro X I I I . de las Cuestiones.—Pfa
A
B
1 9 4 DIGESTO.—LIBRO 4,U—TITULO G .
21. Ulpianus libro X I I . ad Edictum.—Ilem ait 21. Ulpiano, libro X I I I . sobre el Edicto.—Dice
Praetor: si q u i s u s u s u u m fecissct, a u t , q u o d n o n u l e n d o t a m b i é n el Pretor: si alguno hubiese hecho suya alguna
sil a m i s s u m , conscculus, aclioncvc (|ua solulus ob i d , cosa por el uso, ó hubiese adquirido lo que se perdió por el
q u o d dies oius exieril, q u u m absens non d e f c n d e r e t u r . no uso, ó se hubiese hecho libre de alguna obligación por
Q u a m clausulam Praetor inseruit, ul, quemadmodum haberse pasado el dia de ella sin haberse defendido, por
s u c c u r r i l s u p r a scriplis personis, n e c a p i a n t u r , i l a e l estar ausente: c u y a cláusula la puso el Pretor, p o r q u e así
a d v e r s u s ipsas s u c c u r r i l , n e c a p i a n t . como socorre á las personas e x p r e s a d a s a r r i b a p a r a q u e
n o sean e n g a ñ a d a s , socorre también c o n t r a ellas p a r a q u e
n o engañen.
§ . 1 . E l e r i l n o t a n d u m , q u o d plus P r a e t o r expressit, § . 1 . Y s e d e b e r á a d v e r t i r q u e el Pretor quiso decir
q u u m a d v e r s u s eos restiluit, q u a m q u u m ipsis s u b v e n i l ; m a s e n lo q u e dixo, q u e r e s t i t u i r á c o n t r a ellos, q u e
n a m hic n o n corlas personas e n u m e r a v i t , a d v e r s u s q u a s q u a n d o expresó q u e los socorrería: p o r q u e a q u í no e x p r e s ó
s u b v e n i l , u l s u p r a , sed adiecil c l a u s u l a m , q u a omnes, q u i personas c i e r t a s c o n t r a q u i e n e s socorre, como lo hizo
absenles non d e f e n d u n l u r , complcxus esl. a r r i b a ; poro puso l a c l á u s u l a e n q u e comprehendió á lodos
los q u e estando ausentes n o se defienden.
§ . 2. Iíaeo a u t e m reslilulio locum babel, sive p e r § . 2 . Tiene también l u g a r esta restitución si los q u e
se, sive p e r subiectas sibi personas u s u acquisierunt, q u i 110 se defienden e s t a n d o ausentes, ó p o r sí, ó p o r otra
absenles non d e f e n d e b a n l u r ; e l ila, si nomo e o r u m e r a l p e r s o n a a d q u i r i e r o n por el uso; y t a m b i é n si n i n g u n o do
defensor. Nam si fuit p r o c u r a t o r , q u u m h a b u e r i s , q u e m ellos tenia defensor: p o r q u e si tuvo P r o c u r a d o r , t e n i e n d o
convenías, n o n debel inquielari. C e l e r u m si non existebat á q u i e n poder reconvenir, no debo s e r inquietado. Pero
defensor, a e q u i s s i m u m e r a l subveniri; eo potius, q u o d si no h a b í a defensor, e s m u y j u s t o q u e lo sea, y m u c h o
e o r u m , q u i n o n d e f e n d u n l u r , siquidera lalitent, P r a e l o r m e j o r p o r q u e los q u o n o se defienden y se ocultan, p r o
e x edicto pollicelur in b o n a e o r u m mittere, u t , si res e x e - m e t e el P r e t o r p o r s u Edicto e n t r a r a l c o n t r a r i o e n los
g e r i t , eliam d i s t r a h a n t u r ; si v e r o n o n lalitent, licel n o n bienes d e ellos, y e n caso d e necesidad, q u e t a m b i é n se
d e f e n d a n l u r , in b o n a l a n t u m m i t t i . v e n d a n ; pero s i no so ocultan, a u n q u e n o se defiendan,
§ . 3 . Dofendi a u t e m n o n is v i d e l u r , c u i u s se d e f e n solo s e e n t r a al contrario en los bienes do ellos.
s o r ingorit, sed q u i requisilus a b a d o r e , non (esl) d e f e n § . 3. Mas no parece q u o so defiende aquel q u e es d e
sión! defulurus; ])lena(iue defensio accipietur, si e l i u d i - fendido p o r defensor intruso, sino el q u o requerido por
c i u m non detrecletur, e l i u d i c a t u m sol vi s a t i s d e t u r . el a c l o r , n o h a d e faltar á la defensa. Y s e d i r á q u e es
defendido como corresponde, el q u e c o n t i n ú a la defensa,
y d a fianzad e e s t a r á lo j u z g a d o y sentenciado.
25. Gaius libro I V . ad Edictum provinciale.— 25. Gayo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—•
Quod q u i d e m simili modo a d e u m q u o q u o pertinere d i - Lo qual diremos q u e perlencce t a m b i é n á aquel q u e h i
cemus, q u i non f r u s t r a n d i g r a l i a id í'aceret, sed quod ciese lo m i s m o , no con á n i m o d e d i l a t a r el Juicio, s i n o
multiludine r e r u m distringerelur. p o r q u e oslaba ocupado con m u c h o s negocios.
u t , si dolus cius intervenit, no ci succurratur; ipsis onim conviene á saber, p a r a q u e no so los socorra si i n t e r v i
delinquenlibus Praetor non subvcnil. Proinde si, d u m v u l t niese dolo do parto s u y a , porque el Pretor no socorre á
apud sequonlcm Praetorem agere, lempus frustratus ost, los mismos delinquientes. P o r tanlo, no será socorrido si
non ci subvenielur. Sed e l si, d u m Decreto Praetoris non doxó pasar ol tiempo, p a r a litigar ante el Pretor s u c e s i
oblcmpcrat, iurisdiclionem ci denegaverit, non esse e u m vo. También escribe Labcon, q u e no h a do ser socorrido
reslituendum Labco scribit; idemque, si ex alia iusla el que denegó la jurisdicción al Pretor p o r no obedecer
cau sa non fuerit a b e o a u d i t u s . s u decreto: y lo mismo se d i r á si no fuese oido por él por
otra justa causa.
§ . 7 . Si ícriae ex tra ordinom sint indictae, ob r e s § . 7 . Si so hubiesen publicado algunas ferias e x
p u l a prospere gestas, vel in honorem Principis, el pro- traordinarias por razón d e algunos sucesos favorables, ó
pterca Magistralus ius non dixeril, Caius Cassius n o r a i - en honor del Príncipe, y por esto motivo no diesen a u
n a t i m edicebal restiluturum so, quia per Praolorcm v i d e - diencia los Magistrados; Gayo Casio d e c i a expresamente,
b a t u r factum; solennium cnim feriarum ralioncm habori q u e habia de conceder restitución, porque oslo parece q u e
non deberé, q u i a prospiccroeas potuoril el debueril actor, h a b i a consistido en el Pretor. No deben s e r v i r de escusa
n e in eas incidal; quod vCrius cst, el i la Celsus libro s e las tiestas solemnes, porque el aclor podía y debia h a
cundo Digestorum scribit. Sed q u u m feriao lempus e x i - berlas previsto, p a r a q u e no le perjudicasen; lo qual es
m u n t , restilutio d u n t a x a t ipsorum d i e r u m facienda cst, m a s verdadero, y así lo escribe Celso en el libro s e g u n
non totius lemporis. E l ila lulianus libro quarto Dige do de los Digeslos: pero quando las ferias impiden el
storum scribit; a i t e n i n i rcscissionem usucapionis ita l'a- tiempo, solo se h a de hacer restitución de aquellos dias,
ciendam, u l hi(lies rostiluantur, quibus actor agere voluil, no d e lodo el tiempo; y así lo escribe Juliano en el libro
e l intervenlu feriarum impeditus cst. q u a r l o del Digesto; pues dice, q u e la rescisión do la u s u
capión se debo h a c e r de modo, quo se restituyan a q u e
llos dias, en los quales quiso litigar el aclor, y so lo i m
pidieron las ferias que ocurrieron.
§ . 8. Quolics per absentiam quis non tolo lompore § . 8. Todas las veces quo la ausencia no le i m
aliquem exclusit, u t p u t a r e m luam possedi uno minus dio pidió á alguno, de todo el tiempo, v. g. si poseí a l
slalulo i n usucapionibus tempore, deinde Reipublicae g u n a cosa luya u n d i a menos do lo doler minado p a
causa abesse cocpi, restilutio adversus m e unius diei r a las usucapiones, y en esto tiempo me ausentó d e
facienda est. l a República, solo so rao concederá la restitución d e
u n dia.
§ . í). Item, inquit P raeto r, si q u a alia m i h i iusla § . !). T a m b i é n dice el Pretor: si me parece que hay
cau sa Yidcbilur, in integrum restituam. l l a e c clausula alguna otra justa causa, daré la restitución por el todo:
Edicto inserta esl necesario, muí ti enim casus eveniro esta cláusula necesariamente se insertó en el Edicto; por
poluerunt, q u i deferrent restitutionis auxilium, nec sin- q u e pueden o c u r r i r muchos casos, en quo so d é el a u x i
gulatim e n u m e r a n poluerunt, ul, quolics aequitas r e s t i l u - lio de la restitución, q u e no se pueden expresar con d i s
tionem suggeril, a d banc clausulara crit descendendum; tinción: por lo q u e , siempre quo la equidad dictase q u e
u t p u t a legalione quis pro civilalo functus cst, a c q u i s - so debe restituir, so h a b r á do r e c u r r i r á esta cláusula:
s i m u m csl e u m reslilui, licel Reipublicae causa non absit; v. g. si á alguno so le diese por la Ciudad alguna lega
e l saepissimo conslilulum esl, adiuvari e u m deberé, sivo c í a , os justo quo goco de la restitución, a u n q u e no esté
liabuil procuratorem, sivo non. Idem p u t o c t sUestimonii ausente por c a u s a de la República. Y consta por m u c h a s
cau sa sil cvocatus ex qualibel provincia vel i n Urbem, Constituciones, q u e esto debe ser socorrido, q u e h a y a
vcl ad Principcm; n a m el liic saepissimo est rescriplum tenido ó no Procurador. Y lo mismo juzgo si fuere llamado
subveniri. Sed el liis, qui cognilioncs g r a l i a vcl a p p c l l a - á alguna Provincia ó Ciudad, ó por el Príncipe por causa
tionis peregrinilati s u n t, simililer subvenlum. Et g c n c r a - do alguna declaración; porque consta de muchos R e s c r i p
liter quolioscun([uc quis ex neccssitalo, non ex volúntale tos, q u e debe ser socorrido en este caso. También son
abfuil, dici oportet, ei subveniendum. socorridos del mismo modo aquellos quo peregrinan par a
el conocimiento do alguna c a u s a ó apelación; y g e n e r a l
mente, siempre q u e alguno so ausente por necesidad, se
dico quo h a do ser socorrido.
27. Paulas libro X I I . ad Edictum.—Et sive q u i d • 2 7 . • Paulo, libro X I I . sobre el Edicto.—Y y a sea
amiscrit, vel Iucralus non sil, restilutio facienda cst, quo h a y a perdido a l g u n a cosa, ó no la h a y a adquirido, so
ctiarasi non ex bonis quid amissum sil. h a do hacer la restitución, a u n q u e no h a y a perdido cosa
a l g u n a do sus bienes.
28. Ulpianus libro X I I . ad Edictum.—Nec non 28. Ulpiano, libro X I I . sobre el Edicto.—Si a l
et si quis do c au s a probabili abfucrit, deliberare debet guno so ausentase p o r causa probable, d e b e r á también
P ra e t o r , an ei subveniri debeat; pula studiorum c a u s a , deliberar el Prelor, si lo h a de restituir, v. g. por causa
forte procuratore suo dcfuncto, no decipialur p e r iuslissi- de los estudios, habiendo muerto su Procurador, p a r a quo
m a m absenliaó c au s ara. no sea perjudicado por esta justísima causa de a u
sencia.
§ . 1. Item si quis nec in custodia, nec in vinculis sil, § . 1. También si alguno, que no oslá preso n i en cus
sed s u b fideiussorum satisdatione, ct dura propter hoc todia, sino baxo do fianzas, y no pudiondo apartarse por
recedere non potest, captus sil, restituetur; el adversus esto, lo resultase algún perjuicio, será restituido, y t a m
cura d a b i t u r restilutio. bién se d a la restitución contra él.
§ . 2. Quod oius, i n q u i t Praetor, p e r Lcgcs, P l e b i s § . 62. Dico el Pretor: lo que sea lícito á ellos por las
cita, Senatusconsulla, Edicla, Decreta Principum liccbit; leyes Constituciones de la Plebe, y del Senado, Edictos y
\
quao clausula non illud pollicetur, r e s l i t u t u r u m , si leges Decretos de los Principes; c u y a cláusula no prometo r e s -
permittant, sed, si leges non prohibeant. t i t u i r si las leyes lo previenen, sino si las leyes no lo p r o
hiben.
§ . 3. Si quis saopius Reipublicae cau s a abfuit, ex § . 3. Si alguno se ausenló m u c h a s veces p o r c a u s a
novissimo reditu tempus restilutionis esso ei c o m p u - dé la República, j u z g a Labeon, que se lo h a de c o m p u t a r
tandum, Labeo putat. Sed si omnes quidem absenliae el liempo de la restitución desde la ú l l i m a vez q u e v u e l
a nnum colligant, singulae minus anno, u l r u m a n n u m ei ve; pero si á la verdad lodas las ausencias componen u n
damus ad reslilutionem, an vero t a n l u m temporis, q u a n año, y c a d a u n a menos del año, se h a de v e r si lo d a m o s
t u m novissimaeius absenlia occupavit, videndum; el pulo u n año p a r a la restilucion, ó si lodo el tiempo que c s l u -
annum dandum. vo ausento la ú l l i m a vez. Yo juzgo q u e se lo debo d a r
u n año.
§ . 4. Si q u u m in provincia domicilium haberes, § . 4. Pero si teniendo t ú el domicilio en la provin
esses a u l e m in Urbe, a n mihi a n n u s cedat, quasi e x p e - cia, esluvieses en la Ciudad, ¿por ventura se me d a r á el
riendi poteslatem habeam? el ait Labeo non cedere. Ego año, como si tenga facultad d e litigar? Labeon dice, q u e n o
aulem pulo hoc ila verum, s i i u s revocandi d o m u m a d v e r - se da rá : pero yo juzgo quo esto es verdad, si el contrario
sarius habuit; si m i n u s , videri esse experiendi poleslalem, tuvo privilegio do ser reconvenido en su propio domicilio;
q u i a el Romac conleslari lilem poluil. pero si no, parece q u e lieno facultad de litigar, p o r q u e
también pudo contestar el pleylo en R o m a .
§ . 5. Exemplo rescissoriae aclionis oliam exceplio § . 5. Así como lo compele acción rescisoria, se le
ei, q u i Reipublicae c a u s a abfuil, compelit, forle si res d a también excepción á aquel quo se ausentó por causa
ab eo possessionem nació vindicentur. de la República, si acaso se vindica la cosa por aquel
q u e obtuvo la posesion de ella.
§ . G. í n aclione rescissoria, quae adversus mililem § . G. E n la acción recisoria, quo competo contra el
compelit, aequissimum esse Pomponius ait, eius q u o q u e soldado, dice Pomponio, q u e es m u y justo quo él d é
temporis, quo absens defensus n o n e s t , f r u c l u s e u m p r a e - también los frutos de aquel tiempo, en el qual no fue
slare. Ergo el militi debebunl reslitui; u t r i n q u e a c t i o e r i t ; defendido el ausente: luego también deberán restituírse
le al soldado, y so d a r á acción.
29. Africamslibro VII. Quaestionum.—videlicet 29. Africano, libro VII. de las Cuestiones.—Con
ne cui officium publicum vel damno, vel compendio sil. viene á saber, pa ra q u e por c a us a del oficio público á
ninguno le resulte perjuicio, n i aumento e n s u p a t r i
monio.
31. Idem libro L i l i , ad Edictum.—Si is, c u i u s 31. El mismo, libro L U I . sobre el lidíelo.—Si
r e m usucepil Reipublicae c a u s a absens, possessionem se usucapió alguna cosa del quo estaba ausento do la R e
suae r e i ab illo usucaptae naclus sit, elsi poslea a m i s o T pública, y recuperase la posesion d e ella, a u n q u e d e s
r i t , non temporalem, sed p e r p e l u a m habet aclionem. pues la pierda, no tiene acción temporal, sino pe r pel ua.
33. Idem libro singulari de Enucleatis Casi bus.— 3 3 . E l mismo, libro único de sus Casos ilustra
Inter eos, q u i ex generali clausula a d i u v a n t u r , el fisci dos.—'También es comprehendido el defensor del fisco
patrouus c o n n u m e r a t u r . e n t r e los q u e deben s e r socorridos por l a clausula g e n e r a l .
198 DIGESTO.—LIMO Í.°—TITULO G,
1. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.—Omni 1• Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—
b u s modis Proconsul id á g i l , no c u i u s d e t e r i o r c a u s a fial E l Proconsul p r o c u r a p o r lodos los modos, q u o l a c a u s a
e x alieno laclo. E l q u u m intelligeret i u d i c i o r u m e x i t u m d e u n o no se h a g a do peor condicion p o r el hecho a g e n o ;
i n t e r d u m d u r i o r c m nobis constilui opposiio nobis alio y entendiendo q u o el éxilo d e los juicios, lal vez s e n o s
adversario, i n e a m q u o q u e rcin prospexit, u l s i q u i s a l i e haco m a s gravoso oponiéndonos otro contrario, t a m b i é n
n a n d o r o m a l i u m nobis a d v e r s a r i u m suo loco substiluo- t u v o esto presente, p a r a q u e si alguno e n a g e n a n d o l a
r i l , i d q u e d a l a o p e r a i n f r a u d e m n o s l r a m feceril, t a n l i cosa, nos substituyese e n s u l u g a r olro contrario, y eslo
nobis in faclum acliono lonealur, q u a n l i n o s l r a inlersil, lo hiciese con f r a u d e e n perjuicio nuestro, nos esté o b l i
alium adversarium nos non habuisse. g a d o p o r l a acción q u e resulla del hecho, e n aquello q u o
nos i m p o r t e el n o h a b e r tenido olro c o n t r a r i o .
§ . 1 . í l a q u e si allorius provinciae h o m i n e n , a u l § . 1 . Y así, si nos diese p o r contrario al q u e es d o
polcnliorem nobis opposueril a d v e r s a r i u m , Icnebitur; o t r a provincia, ó á olro m a s poderoso p a r a nosotros, e s
t a r á obligado.
3 . Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.—quia, 3 . Gayo, libro I V . sobre el Edicto provincial.—
eliamsi cuín eo, q u i allorius provinciae sil, o x p e r i a r , i n P o r q u e s i litigase con el q u o es do o l r a provincia, d e b o
illius provincia exporiri debeo, e l potenliori paros esse liligar e n s u provincia; y n o podemos s e r iguales al m a s
non possumus. poderoso.
§ . 1 . Sed elsi hominom, q u o m p e l e b a m u s , m a n u m i - § . 1 . Pero s i diese libertad al siervo q u e p e d i a m o s ,
seril, d u r i o r nosdra condilio íit, (|uia Praeloros faveanl s e hace peor n u e s t r a condicion, p o r q u e los Pretores favo
liberlalibus. r e c e n las libertades.
§ . 2 . Item si locum, in q u o o p u s feceris, c u i u s n o § . 2. T a m b i é n s i enagenases el l u g a r e n q u o hiciste
m i n e inlerdicto Q u o d v i a u t c l a m , vel actione a q u a e p l u - a l g u n a o b r a , p o r lo q u a l estabas obligado al inlerdicto
viao arcendao tenebaris, alienaveris, d u r i o r n o s l r a c o n quod vi, aut clam, ó á l a acción aquae pluviae arcendae\ s e
dilio facía inlelligilur, q u a si t e c u m a g e r e t u r , luis i n i - entiende q u e so hizo p e o r n u e s t r a condicion, p o r q u e s i
pensis id o p u s tollero deberes; n u n c vero, q u u m incipial litigase contigo, d e b e r á s d e m o l e r á t u cosía lo o b r a d o ;
m i h i a d v e r s u s a l i u m aclio esse, q u a m q u i leceril, c o m - pero d á n d o s e m e á mí acción c o n t r a olro q u o el q u o edifi
pellor meis i m p e n s i s id lollere, q u i a q u i a b alio faclum có, esloy obligado á demolerlo á m i cosía, p o r q u e el q u e
possidet, hactenus islis actionibus t e n e l u r , u t p a l i a l u r id posée lo q u o olro hizo, solo se obliga p o r estas acciones á
o p u s lolli. p e r m i t i r q u e so d e m u e l a l a o b r a .
§ . 3 . O p u s (|uoquo n o v u m si libi n u n l i a v c r i m , l u - § . 3 . Si también te denunciase l a n u e v a o b r a , y t ú
q u o cuín locum alienaveris, e l e m t o r opus feceril, dici— enagenases aquel l u g a r , y el c o m p r a d o r edificase, s e d i c e
t u r , lo h o c iudicio teneri, q u a s i nequo tecum e x operis q u o tú le obligas á este j u i c i o , pues no puedo litigar c o n
n o v i nunlialione agoré possim, q u i a niliil feceris, ñ e q u e tigo p o r l a nunciacion d o l a n u e v a o b r a , p o r q u e no h i c i s
c u m co, c u i id alicnavoris, q u i a ei n u n l i a l u i n n o n s i l . t e cosa a l g u n a , n i con aquel á q u i e n lo cnagenasle, p o r
q u e n o so lo d e n u n c i ó á 61.
§ . í . E x q u i b u s a p p a r c t , q u o d Proconsul i n i n t o - § . 4 . P o r lo q u a l s e manifiesta q u e el Procónsul
g r u m r e s t i t u t u r u m s e pollicelur, u l h a c actione^ ofíicio prometo q u e restituirá e n el lodo, p a r a q u e el actor c o n
t a n t u m iudicis c o n s e q u a l u r actor, q u a n t u m eius i n l e r s i l s i g a por osla acción, p o r oficio del Juez, todo aquello
a l i u m a d v e r s a r i u m n o n habuisse; forlo si q u a s i m p e n s a s q u o lo i m p o r t e no h a b e r tenido otro contrario, s i acaso
fccoril, a u l si q u a m a l i a m incommodilalom passus e r i t h u b i e s e hecho algunos gastos, ó h u b i e s e padecido a l g u
alio a d v e r s a r i o s u b s t i t u t o . n a s otras incomodidades p o r h a b e r substituido otro c o n
trario.
§ . lí. Q u i d orgo ost, si is, a d v e r s u s q u e m lalis actio § . 5 . Y ¿quó d i r e m o s si aquel c o n t r a quien compete
compelit, p a r a l u s sil ulilo i u d i c i u m pali, perinde a c s i esta acción, está pronlo á litigar p o r la acción útil, d e l
possádorcl? Recto dicilur, d e n o g a n d a m esse a d v e r s u s e u m m i s m o modo q u e si poseyese? Con r a z ó n s e dice, q u e p o r
e x hoc E d i c t o actionena. este Edicto n o so d a acción c o n t r a ól.
f
•DIGESTO.—LIBRO -I.0—TITULO 7 . 201
malo (Jesinere p o s s i d e r e , n e c l a m e n iudicii m u t a n d i semejantes á esle. Mas p u e d o a l g u n o d e x a r d e poseer c o n
c a u s a fecisse, n e c hoc Edicto teneri; noque e n i m a l i e n a t , dolo malo, y n o haberlo hecho p o r c a u s a do m u d a r e l
qui d u n t a x a t omiHit possessionem. Non l a m e n e i u s f a c t u m j u i c i o , y no se obliga por este Edicto. Ni e n a g e n a el q u e
i m p r o b a t P r a e t o r , q u i lanli h a b u i t r e c a r e r e , n e p r o p t e r d e x a la pososion. Ni el Pretor r e p r u e b a el hecho del q u e
e a m s a e p i u s liligarel; liaec e n i m v e r e c u n d a cogitalio solo q u i s o c a r e c e r d e la cosa por n o litigar m a s sobro olla:
eius, q u i liles exsecratur, non est v i t u p e r a n d a , sed e i u s p o r q u e esle pensamienlo d e vergonzoso t e m o r d o a q u e l
d u n l a x a t , q u i , q u u m r e m h a b e r e v u l t , lilem ad a l i u m q u o a b o r r e c e los pleylos, no es v i t u p e r a b l e , sino s o l a
transferí, u t m o l e s t u m a d v e r s a r i u m p r o s e subiiciat. m e n t e el d e aquel q u e q u e r i e n d o t e n e r la cosa, transfiere
el pleylo á otro p a r a s u b s t i t u i r e n s u l u g a r u n c o n t r a r i o
molesto.
§ . 2 . P e d i u s libro n o n o non s o l u m a d domihii trans- § . 2. Dice Pedio e n el libro nuevo, q u o esto Ediclo
lalionem hoc E d i c t u m p e r t i n e r e a i l , v e r u m ad possessio- n o solo pertenece á la translación del dominio, sino t a m
nis q u o q u e ; alioquin, c u m q u o in r e m a g e b a l u r , i n q u i t , bién al do la posesion; pues no siendo así, dice q u o n o
si possessione cessit, non l e n e b i t u r . s e o b l i g a r í a aquel con q u i e n se litigaba, s o b r e acción
real, si cediese la posesion.
§ . 3 . Si q u i s a u l e m o b v a l e t u d i n e m , a u t a e t a t e m , § . 3 . Si a l g u n o transfiriese el pleyto e n o t r o p o r
a u l occupaliones necessarias litem in a l i u m t r a n s l u l e r i t , e n f e r m e d a d , p o r m u c h a e d a d , ó p o r precisas o c u p a c i o n e s ,
in e a c a u s a non est, u t hoc Ediclo l e n e a t u r , q u u m in h o c n o so obliga p o r este Edicto, p o r q u e e n él se e x p r e s a q u e
Edicto doli m a l i fíat mentio. C e l o r u m e r i l i n t e r d i c t u m e t p o r dolo malo; y á no s e r así, estaría t a m b i é n p r o h i b i d o
p e r procuratores litigare, dominio in eos p l e r u m q u e ex litigar p o r P r o c u r a d o r e s , transfiriéndose e n ellos el d o
iusla c a u s a transíalo. m i n i o , p o r j u s t a c a u s a , m u c h a s veces.
§ . í . Ad i u r a cliam p r a e d i o r u m hoc E d i c t u m p e r t i - § . i . T a m b i é n pertenece oslo E d i c t o á los d e r e c h o s
nel, modo si dolo malo fíat alienatio. do los predios, si s u enagenacion so hace con dolo m a l o .
§ . ,'j. H a e c aclio in id, q u o d interest, competit; p r o - § . 5. E s t a acción competo p o r aquello q u e i m p o r
i n d e si res n o n fuit petitoris, a u t si is, q u i a l i e n a l u s e s t , t a ; y p o r esto c e s a esto j u i c i o si l a cosa n o fue del q u o
sino c u l p a decessit, cessal i u d i c i u m , nisi si q u i d actoris l a pidió, ó si el q u o la e n a g e n ó so a p a r t ó sin .culpa,
praeterea inlerfuit. á n o s e r q u e a d e m a s d e esto le i m p o r t ó al a c t o r a l g u n a
o t r a cosa.
§ . 6 . l í a e c actio non est poenalis, sed rei p e r s e c u - § . (>. Esta acción n o es penal, sino q u o contiene l a
tionem a r b i t r i o iudicis conlinet; q u a r e e t heredi d a b i t u r , persecución d o l a cosa al a r b i t r i o del J u e z ; p o r lo q u a l
in he r e d e m a u l e m , so lo d a r á al h e r e d e r o , y c o n t r a el h e r e d e r o ,
7. Gaius libro IV. ad Edictum provinciale.—quia 7. Gayo, libro IV. sobre el Edicto provincial.—
p e r l i n e t q u i d e m a d rei persecutionem, v i d c t u r a u l e m ex P o r q u e c i e r t a m e n t e so d a p a r a la persecución do l a c o s a :
delicio d a r i . t a m b i é n p a r e c e q u o so d a p o r el delito.
8- Paulus libro X I I . ad Edictum.—Ex hoc E d i 8. Paulo, libro X I I . sobre el Ediclo.—Por e s t e
cto t e n e t u r e t q u i r e m e x h i b e t , si a r b i t r a t u iudicis pri- Edicto e s t á también obligado el q u e e x h i b e l a cosa, si n o
s l i n a m iudicii c a u s a m non restituit. restituye l a c a u s a a n t i g u a del j u i c i o , s o g u n el a r b i t r i o
del J u e z .
§ . 1. A i l Praetor: Q Ü A E V E ALIENATIO IUDICII MIJTANIH § . 1 . Dice ol Pretor: ó sise hiciese alguna enagenacion
CAUSA FACTA E R I T , id csl, si fu t u r i iudicii c a u s a , n o n eius, por causa de mudar el juicio; esto es, si p o r c a u s a d e l
quod iam sit. j u i c i o futuro, n o del p r e s e n t e .
§ . 2 . Alienare intelligilur etiam, q u i a l i e n a m r e m § . 2 . T a m b i é n so entiende q u o e n a g e n a el q u o v o n -
vendidit. dió la cosa a g e n a .
§ . 3 . Sed h e r e d e m inslitucndo, vel legando s i q u i s § . 3 . Si alguno enagenaso instituyendo h e r e d e r o , ó
alienet, h u i e Edicto locus non e r i t . legando, n o tiene l u g a r esle E d i c t o .
§ . i . Si q u i s alienaverit, d e i n d e receperit, n o n l e n e § . 4 . Si a l g u n o enagenaso, y después volviese a r e
b i t u r hoc Ediclo. c i b i r , n o s e o b l i g a p o r esto E d i c t o .
§ . ,rí. Q u i venditori s u o r e d h i b e t , n o n v i d e t u r iudicii § . 5 . El q u e vuelve á e n t r e g a r al q u o lo vendió, n o
mutandi causa abalienare, p a r e c e q u e e n a g e n a p o r c a u s a d e m u d a r el j u i c i o .
9. Paulus libro I. ad Edictum Aedilium curru- 9. Paulo, [libro I . sobre el Edicto de los Ediles C u -
lium.—quia redhibilo h o m i n e o m n i a r e t r o a g u n t u r . E t rules.—Porque vuelto el h o m b r e se retrotrahon todas las
ideo non v i d e t u r iudicii m u t a n d i c a u s a a l i e n a r e , q u i r e cosas; y p o r esto n o parece q u e e n a g e n a el q u e lo v u e l v e ,
dhibet, nisi si propter hoc i p s u m redhibet, n o n r e d h i b i t u - á n o s e r q u e lo v u e l v a p o r no hacerlo e n otro t i e m p o .
r
Us a l i a s .
w
202 DIGESTO.—Lnmo 4.°—TITULO 8 .
11. Idem libro V. Opinionum.—Quum miles p o - 11. E l mismo, libro V. de las Opiniones.—Un
slulabat suo n o m i n o l i t i g a r e do possessionibus, q u a s sibi soldado pedia e n s u nombro j u d i c i a l m e n t e u n a s p o s e
donatas csso diccbat, responsum esl, si iudicii m u l a n d i siones, q u e decia so le h a b í a n donado; y so respondió,
c a u s a donatio lacla fuerit, priorom d o m i n u m e x p e r i r i q u e s i s e hizo la donacion por c a u s a d e m u d a r el juicio,
oportere, u t r o m magis, q u a m litem in militem t r a n s t u - d e b i a litigar s u a n t i g u o señor, p a r a q u o se entienda, q u e
lisso c r e d a l u r . m a s bien se lo h a b í a transferido al sodado la cosa, q u e el
pleyto.
12. Marcianas libro XIV. Institutionum.—Si 12. Marciano, libro XIV. de las Instituciones.—
quis iudicii c o m m u n i dividundo ovilandi c a u s a r e m alio— Si a l g u n o e n a g e n a s e por c a u s a d e e v i l a r el juicio d e d i
n a v e r i t , ex lego Licinia ei interdicilur, n e c o m m u n i d i visión d e la cosa c o m ú n , so le prohibo p o r la ley Licinia,
v i d u n d o indicio e x p e r i a l u r ; v e r b i g r a l i a , u t polenlior q u o litigue e n el juicio d e división d e ella: v. g . q u e el
e m t o r p e r licitationem vilius c a m accipiat, e l por h o c c o m p r a d o r m a s poderoso l a c o m p r e e n la subhastacion
i teruin ipso recipiat. Sed ipse q u i d e m , q u i p a r t e m a l i e - e n menos d e lo q u e vale, y d e s p u e s la r e c i b a el m i s m o
n a v e r i l , c o m m u n i d i v i d u n d o iudicio si agoré vclit, non p o r el m i s m o precio. P e r o si el m i s m o q u e enagenase l a
a u d i e l u r . Is vero, q u i e m i t , si e x p e r i r i velit, e x illa p a r parte, q u i e r e litigar e n el j u i c i o d e división do l a cosa
te Edicli v c l a t u r , q u a c a v e t u r , no q u a alienalio iudicii c o m ú n , no s e r á oido. Y si q u i e r e litigar el q u o la c o m p r ó ,
m u l a n d i c a u s a fiat. so u s a r á do a q u e l l a parle del Edicto, por la qual se p r e
viene q u e n o se h a g a cnagenacion a l g u n a por c a u s a d e
m u d a r el j u i c i o .
TIT. V I I I . TITULO V I I I .
D o receptis, qui arbitrium roeeperunt, u t s e n - D e los recibidos como árbitros para pronunciar s e n
tontiam dicant. tencia.
(>• Gaius libro V. ad Edictum provinciale.—Quino- Gayo, libro V. sobre el Edicto provincial.—
tiam d e r e patris d i c i t u r filiuinfamilias a r b i t r u m esse; T a m b i é n s e dice q u e el hijo d e familias puedo s e r á r b i l r o
fiara e l iudicem e u m esse posse plerisque placet. e n el negocio del p a d r e , porquo los m a s son do opinion
q u e también puede s e r Juez.
15. Ulpianus libro X I I I . ad Edictum. — Licet 15. Ulpiano, libro X I I I . sobre el Edicto.—Mas
a u l e m P r a e l o r deslricle e d i c a l , sontenliam s e a r b i t r u m a u n q u e r i g u r o s a m e n t e d i g a el P r e t o r , q u e o b l i g a r á al
dicere c o a c l u r u m , atlamon i n l e r d u m r a t i o n e m e i u s h a b e - a r b i t r o á sentenciar; con lodo, a l g u n a s veces d e b e s e r
r e debel, e l oxcusalionem recipere c a u s a cognita, u l p u l a o i d a s u r a z ó n , y a d m i t i r s u e s c u s a con conocimiento d o
si f u e r i l infamalus a litigatoribus, a u t si inimiciliae c a c a u s a ; v . g . si fuese infamado p o r los litigantes, ó si s o
pitales i n t e r e u m e t liligalores a u l a l l o r u m e x l i t i g a l o breviniesen enemistades capitales e n t r e él y los l i t i g a n
r i b u s intercesáerint, a u t si aetas a u t valetudo, q u a e p o tes, ó a l g u n o d o los litigantes; ó si la edad, ó e n f e r m e
stea contigit, id ei m u n u s r e m i l t a t , a u t occupatio n e g o - d a d , q u e después tuvo, lo e s c u s a do este c a r g o , ó la o c u
t i o r u m p r o p r i o r u m , vel profectio u r g e n s a u t m u n u s pación e n s u s propios negocios, ó a l g u n a a u s e n c i a u r
aliquod Keipublicae; c t ila L a b e o ; g e n t e , ó a l g ú n c a r g o d e la R e p ú b l i c a ; y a s í lo dice L a
beo n .
22. Paulus libro X I I I . ad Edictum —utique nisi 2 2 . Paulo, libro X I I I . sobre el Edicto.—Esto s e
e i u s intorfuerit t u n e solví. entiendo si n o le i m p o r t a r e q u e se p a g u e entonces.
21
210 DIGESTO.—LIBRO 4.*—TITULO 8 .
sen ten lia m a r b i l r i fit, si p e l a l u r a b co, a q u o a r b i t é r peli c o n t r a la sentencia del a r b i t r o , si s e le pide á aquel á
v e t u i t . Q u i d ergo, si a lideiussore eius pelalur, a n p o e n a q u i e n el a r b i t r o prohibió q u o so lo pidiese. ¿Pero q u é
c o m m i t l a l u r ? E t p u l o , c o m m i l l i l u r ; e l ila S a b i n u s s c r i - d i r e m o s si so le p i d a á s u fiador, acaso so i n c u r r i r á e n
bit, n a m effectú a reo pelit. Sed si c u m lideiussore pena? Y j u z g o q u e s e i n c u r r o ; y así lo escribo S a b i n o ;
c o m p r o m i s i , e l a reo p e l a l u r , nisi inlersit fideiussoris,n o n p o r q u e el q u e pide al fiador, p i d e al roo. Pero s i c o m
commitlelur. prometí con el fiador, y se pidiese al reo, si n o i m p o r t a
al fiador, n o s e i n c u r r e e n p e n a .
3 4 . ' Paulas libro X I I I . ad Edictum.—Si d ú o rei 34. Paulo, libro X I I I . sobre el Edicto.—Si son
s u n t a u t c r e d e n d i , a u t debendi, e l u n u s c o m p r o m i s e r i t , dos los acreedores, ó los deudores, y el u n o s e c o m p r o
i s q u e velitus sil pelero, a u l no a b eo p e t a t u r , v i d e n d u m metiese, y á este so lo prohibiese q u e se le pida á él, so
esl, a n , si a l i u s petal, vel a b alio p e l a t u r , poena c o m m i l - h a d e v e r s i s e i n c u r r i r á e n l a p e n a si pide á o t r o , ú o l r o
talur. Idem in duobus argenlariis, quorum nomina s i - le pide: lo mismo se h a d e d e c i r d e dos Cambistas q u e
m u l ount. E t fortasse p o l e r i m u s i l a fideiussoribusc o n - tienen el c a m b i o ¡unto; y acaso podremos decir lo mis-;
i u n g e r o , si socii s u n t ; alias n e c a lo pelilur, n e c e g o m o d e los fiadores, si son socios: pues d e olro modo n i
pelo, n e c meo n o m i n e politur, liccl a lo p e l a t u r . so pide p o r tí, n i yo pido, n i s e pide e n m i n o m b r e ,
aunque se pida por tí.
§ . 1. Semol c o m m i s s a p o e n a solvi c o m p r o m i s s u m § . 1 . Juzgo q u o s e dice con m a s razón q u e s e d i s u o l -
DIGESTO.—LIBRO 4."—TITULO 8 . 213
Gaius libro V. ad Edictum provinciale.— 35. Gai/o, libro V. sobre el Edicto provincial.—
Si pupillus sino lutoris auctorilate c o m p r o m i s o r i a n o n Si s e comprometiese el pupilo sin autoridad del l u t o r , el
est a r b i l e r cogendus p r o n u n l i a r e , q u i a , si c o n t r a e u m á r b i l r o n o h a do sor precisado á p r o n u n c i a r s e n t e n c i a ;
p r o n u n t i e t u r , poena non tonolur, p r a e l e r q u a m si í i d e i u s - p o r q u e si s e p r o n u n c i a c o n t r a él, n o está obligado á la
sorem dodorit, a q u o poena peli possit; idquo e t I u l i a n u s p e n a , á no s e r q u o diese fiador, á q u i e n se lo p u e d a p e
senlit. d i r l a p e n a : y así lo siente J u l i a n o .
4 1 . Callistralus libro I . Edicti monitorii.—Quum 41. Calistrato, libro I . del Edicto instructor.—
lege l u l i a c a u l u m sil, no m i n o r viginti a n n i s i u d i c a r e E s l a n d o prevenido p o r la l e y Julia, q u o no s e a precisado
eogalur, n e m i n i licero m i n o r e m viginti a n n i s c o m p r o - á s e r J u e z el m e n o r d o veinte años, n o le e s p e r m i l i d o á
ttissarium iudicem eligere; ideoquo poena e x s e n t e n t i a n i n g u n o elegir por J u e z c o m p r o m i s a r i o al m e n o r do v e i n
eius nullo m o d o c o m m i t l i t u r . Maiori l a m e n viginti a n n i s , t e años; y p o r eslo, do n i n g ú n modo so i n c u r r e e n p e n a
si m i n o r v i g i n t i q u i n q u e a n n i s sil, e x h a c c a u s a s u c u r - p o r l a sentencia d e él. Pero m u c h o s d i x e r o n q u o el m a
re
n d u m , si ternero a u d i t o r i u m receperil, m u l l i d i x e r u n t . y o r d e veinte a ñ o s , q u o no hubiese llegado á los veinte y
cinco, d e b e s e r socorrido p o r osla c a u s a , si t e m e r a r i a
m e n t e a d m i t i ó el conocimiento d e la c a u s a .
42. Papinianus libro II. Jlesponsorum.—Arbiler 42. Papiniano, libro LI. de las Respuestas.—
Jotra c e r l u m d i e m servos restitui iussit, q u i b u s n o n r e - E l á r b i l r o m a n d ó q u e so restituyesen los siervos d e n t r o
s
Jitulis p o e n a e c a u s a íisco s e c u n d u m f o r m a m c o m p r o m i s - d e cierto dia; y do lo contrario, s e g ú n lo e x p r e s a d o e n
condemnavit. O b e a m s e n l e n l i a m fisco niliil a c q u i r i - el compromiso, condenó p o r v i a d o p e n a , a p l i c a d a a l
211 D I G E S T O . — L m n o í."—TITULO 8.
t u r , sod nihilominus stipulationis p o e n a c o m m i t t i t u r , lisco. P o r esta sentencia n a d a s e a d q u i e r e p a r a el fisco;
q u o d a b a r b i t r o slatulo n o n sil o b l c m p e r a t u m . p e r o no obstante s e i n c u r r e e n l a p e n a do l a e s t i p u l a
ción, p o r no haberse obedecido lo d e t e r m i n a d o p o r el a r
bitro.
4o. Scacvola libro / . Responsorum.—De r e b u s 43. Scevola, libro 1. de las Respuestas.—Lucio
controversiisque ó m n i b u s c o m p r o m i s s u m in a r b i l r u m a Ticio, y M o v i o Sompronio so c o m p r o m e t i e r o n e n á r b i t r o
Lucio Tilio ot Maevio S e m p r o n i o f a c l u m est, sed e r r ó r e s o b r e t o d a s s u s cosas y controversias, pero p o r e r r o r
q u a e d a m specios in pelilione a Lucio Tilio d e d u c l a e n o n omilió Lucio Ticio e n s ú petición c i e r t a s ospecies, n i el
s u n t , noc a r b i l e r d e his q u i d q u a m pronunliavil; q u a e s i - á r b i t r o pronunció cosa a l g u n a sobro ollas: so p r e g u n t ó si
t u m est, a n specios omissac poli possinl? Ilospondil, poli s e podrán p e d i r estas especies omitidas: Respondí q u e so
posse, n e c p o e n a m e x compromisso c o m m i l l i ; q u o d s i podían p e d i r sin i n c u r r i r e n la p e n a del c o m p r o m i s o ;
m a l i g n e hoc fecil, pelero q u i d o m potosí, sed poenao s u - p e r o si esto lo hizo con malicia, c i e r t a m e n t e n o p u e d o
biugabilur. p e d i r , m a s so s u j e t a r á á la p e n a .
pecunia ex compromisso peti? Respondí, n o n posse, ideo, si se podia p e d i r á oslo l a pona del c o m p r o m i s o . R e s p o n
q u o d n o n essel a r b i t r o c o m p r o m i s s u m , u t id h a b e r e l . d í , q u e n o s e podia: p o r q u e e n el c o m p r o m i s o n o s e h a
b í a e x p r e s a d o q u o el á r b i t r o pudiese m a n d a r e s t o .
Marcianas libro II. RegularUm.—Sido r e 51. Marciano, libro 11. de las Reglas.—Si a l g u
s u a q u i s a r b i l c r faclus sit, sentenliam dicere n o n p o l - n o fuese n o m b r a d o á r b i t r o s o b r e cosa s u y a , n o p u e d o
est, q u i a s e lacere i u b c a t , a u l petere prohibeat; ñ e q u e p r o n u n c i a r sentencia, p o r q u e él m i s m o so h a d e m a n d a r
a u t e m i m p e r a r e sibi, ñ e q u e se p r o h i b e r e q u i s q u a m polest. lo q u e h a d e hacer, ó p r o h i b i r lo q u o n o d e b e pedir: n i n
g u n o p u e d e m a n d a r s e á él m i s m o , n i p r o h i b i r s e h a c e r
alguna cosa.
Idem libro I V . Regularum.—Si, q u i i u s s u s 52. e i mismo, libro IV. de las Reglas.—Si in
est a r b i t r o ex c o m p r o m i s s o solvere pecuniain, m o r a m f o - c urrie s e en m o r a aquel á quien el á r b i t r o lo m a n d ó p a
cerit, poenam e x compromisso debet; sed postea s o l v e n - g a r la cantidad expresada en el compromiso, i n c u r r e e n
do p o e n a l i b o r a t u r . la pena de él; poro pagándola despuos, se l i b r a do la
pena.
T u . IX. TITULO I X .
P A R T E S E G U N D A DEL DIGESTO
ó
TIT. I . TITULO I .
qui revocandi d o m u m ius h ab en t, in ca s u n t causa, u l ridad del Pretor; pues los Legados, y los demás q u e g o
in ius vocati veniant privilegia s u a allegaluri. zan privilegio de s e r reconvenidos en sus propios d o m i
cilios, si son llamados á juicio, deben comparecer á a l e
g a r sus privilegios.
6. Idem libro VI. ad Edictum.—Caecus i u d i c a n d i t>. E l mismo, libro VI. sobre el Edicto.—El ciego
ofíicio f u n g i l u r . retiene el o l i d o de J u e z .
7. Idem libro VII. ad Edictum — S i quis, p o - 7 . E l mismo, libro VII. sobre el Edicto.—Si algu
steaquara in ius vocalus est, miles, vel allerius fori esse no despucs q u e fué llamado á Juicio, adquiriese fuero
coeperil, in e a c a u sa ius revocandi forum non h a b e b i t , militar, ú otro, no gozará del privilegio de ser reconve
quasi praoventus. nido en su fuero en la c a us a en q u e y a se h a b i a p r e v e n i
do el Juicio.
8 - Gaius libro II. ad Edictum provinciale.—Si q u i s 8 . Gayo, libro I I . sobre el Edicto provincial.—Si
in legalione constituerit, quod ante legalionem d e b u c r i l , el Legado se obligó á p a g a r lo q u e debia antes de s e r l o ,
non cogi cuín ibi iudicium pati, u b i c o n s l i t u e r i l . no está obligado á litigar donde se obligó.
11. Idem libro X I I . ad Edictum.—Si a m e fuerit 11. E l mismo, libro X I I . sobre el Edicto.—Si
arrogatus, q u i mecum e r a t litem contestatus, vel c u n i a r r o g u é á aquel quo habia conlcslado pleyto conmigo, ó
quo ego, sol vi iudicium Marcellus libro lerlio Digeslo- yo con él, escribe Marcelo en el libro quinlo del Digesto,
r u m scribit, quoniam nec ab inilio i n l e r nos poluil c o n - q u e so disuelve el Juicio, porque no puedo subsistir e n
sistere. tro nosotros ni desde el principio.
12. Paulus.libro X V i l . ad Edictum.—Quum Prae- 12. Paulo, libro XVII. sobre el Edicto.—Guan
lor u n u m ex pluribus iudicare vetat, celeris i d c o m m i t - do el Pretor le prohibe j u z g a r á u n o d e muchos, parece
tere videtur. q u e lo encarga á los d e m á s .
§ . 1. ludicem d a r é possunl, quibus hoc Lego, vel § . 1. Pueden n o m b r a r Juez aquellos á quien se les
Constitutione, vel Senalusconsullo conceditur. Lege, s i - permite por ley, p o r Constitución, ó Decreto del S e n a
cut Proconsuli. Is quoque, cui m a n d a t a est iurisdiclio, do. P o r ley, como al Procónsul. También aquel q u o
iudicem d a r é potest, u l s u n t legati Proconsulum; item exerco jurisdicción ma nda da , puede n o m b r a r Juez, c o
l)i, quibus id more concessum est propler vim imperii, mo los Legados de los Procónsules: también aquellos á
sicul Praei'cclus Urbi celerique Romae Magislralus. quienes se les permite por costumbre, en virtud de s u
Imperio, como al Prefecto y á los domas Magistrados d e
Roma.
§ 2. Non autem omnes iudices d a r i possunl a b b i s , § . 2. Mas no lodos pueden s e r nombrados Jueces por
q u i iudicis d a n d i ius habent; quídam enim lege i m p e - aquellos q u e tienen esla facultad: porque á unos les
u i u n t u r , no iudices sint; quidam n a t u r a , q u íd am m o r i - prohibe la ley ser Jueces, á otros la naturaleza, y á oíros
bus. Natura, u l s u r d u s , m u l u s , et perpetuo furiosus, e l la costumbre. La naturaleza, v . g. al sordo, al m u d o , a l
impubes, quia iudicio carent. Lege impedilur, q u i S e n a - furioso perpetuo y al impúbero, porque carecen d e j u i
lu molus est. Moribus feminae, e t servi, non q u i a n o n cio. Está impedido por ley el que fué removido del S e
habent iudicium, sed q u i a receplum esl, u l civilibus oí'íi- nado. Por costumbre, las mugeres y los siervos, no p o r
ciis non f u n g a n l u r . que no tienen juicio, sino porque está recibido quo no
exerzan los oficios civiles.
§ . 3. Qui possunl esse iudices, niliil interest, in p o - § . 3. Nada importa que los q u e pueden ser Jueces,
lestate, a n sui iuris sint. oslen en potestad, ó sean de su derecho.
13. Gaius libro VII. ad Edictum provinciale.— 13. Gayo, libro VII. sobre el Edicto provincial.—
In tribus islis iudiciis, familiae erciscundae, c o m m u n i So p r e g u n t a quien se entiende q u e es actor en estos
divíduudo, et finium r e g u n d o r u m , q u a e r i l u r , quis actor Iros Juicios, en la adjudicación de los siervos, división
intelligatur, q u i a par c a u s a omnium videtur. Sed m a g i s do cosas comunes, y señalamiento de límites, p o r q u e
Placuit, e u m videri aclorem, q u i ad iudicium provocasel; parece q u e la causa de lodos es u n a misma; pero a g r a
dó ma s , quo se tuviese por actor el q u e provocase al
Juicio
222 D I G E S T O . — L m n o ¿i."—TITULO 1 .
19. Idem libro L X . ad Edictum.—llores absens 19. E l mismo, libro L X . sobre el Edicto.—El h e
ibi defendendus est, u b i defunclus debuit, et convenien- redero ausente se ha de defender á donde se debió defen
dus, si ibi i n v e n i á l u r nulloque suo proprio privilegio d e r el difunto, y ha de s e r reconvenido si se e n c u e n t r a
excusatur. allí y no se excusa por algún privilegio propio.
§ . 1. Si quis tulelam, vel c u r a m , vel negolia, vel § . 1. Si alguno administró en cierto L u g a r a l g u n a
argenlariam, vel quid aliud, u n d e obligatio oritur, certo tutela ó c u r a d u r í a , ó negocio, ó cambio, ó a l g u n a otra
loci administravil, el si ibi domicilium non habuit, ibi se cosa, d e que resultó obligación; a u n q u e no tonga en él
debebit defendere, el si non defendat ñeque ibi d o m i c i s u domicilio, so deberá defender en él; y si no so defien
lium habeal, bona possideri p a t i e t u r . de, ni liene domicilio en él, se pondrá al contrario en
posesion de los bienes.
ÍJIÜESTO.—LIBRO 5.*—TITULO 1 . 223
20. Paulus libro L V I Í I . ad Edictum.—Omnem 20. Paulo, libro LVIII. sobre el Edicto.—Se h a
obligalionein pro c o n l r a c t u b a b e n d a m e x i s t i m a n d u m e s t , d e t e n e r e n t e n d i d o q u o toda obligación s e h a d e t e n e r
u t , u b i c u m q u c aliquis obligelur, e l conlralii v i d e a l u r , p o r contrato, p a r a q u e en q u a l q u i e r a l u g a r q u o a l g u n o
quamvis non ex credili causa debealur. s e obligue, parezca q u e c o n t r a e ; a u n q u e n o so d e b a p o r
causa de préstamo.
24. Idem libro X V I I . ad Plautium.—Non a l i a s i n 24. E l mismo, libro XVII. sobre Plaucio.—No
e
ps, q u o s Princeps evocavit, R o m a e compelil aclio, q u a m d e olro modo p u e d e n s e r reconvenidos e n R o m a aquellos
s
i hoc t e m p o r e c o n l r a x e r i n t . q u e llamó el P r í n c i p e , q u e si c o n t r a x e r o n en este tiempo.
§ . 1 . Legali e x deliclis in legalione commissis c o g u n - § . 1. Los Legados están obligados á litigar en R o m a
le u r i u d i c i u m R o m a e pali, sive ipsi a d m i s e r u n l , sive s e r v í por los delitos cometidos en el tiempo d e su Legacía, y a
orurn. s e a q u e ellos los hayan cometido, ó s u s siervos.
§. 2. Sed si p o s t u l a t u r i n r e m aclio a d v e r s u s l e g a - § . 2 . P e r o si s e pido c o n t r a el Legado p o r a c c i ó n
l
p m , n u m q u i d d a n d a sil, q u o n i a m e x praesenli p o s s e s - r e a l , ¿acaso so d a r á c o n t r a él, p o r q u e esta acción e s pol
Sl
° n e h a e c aclio esl? Cassius respondil, sic s e r v a n d u m , l a posesion q u e está presente? Casio respondió q u e s e h a
si s u b d u c a l u r m i n i s t e r i u m ei, n o n s i l concedenda d e o b s e r v a r esta distinción: si se lo a p a r t a d e s u m i n i s
?ctio; si v e r o ex m u l t i s servis d e u n o a g a l u r , non s i l terio, n o s e h a do d a r acción c o n t r a él; p e r o si es p o r
" m i b e n d a . l u l i a n u s , sine distinctione d e n e g a n d a m a c t i o - a l g u n o d o l o s siervos, n o se lo h a d e d e n e g a r . J u l i a n o s i n
224 DIGESTO.—Linno o."—TITULO 1 .
ñera; mérito, ideo e n i m n o n d a l u r aclio, n e a b officio distinción dice q u e s e le h a n e g a r la acción: y con razón,
susceplo legationis a v o c e t u r . p o r q u e no se d a acción c o n l r a él p a r a q u e n o s e d i s t r a i g a
d e la Legacía q u e lomó á s u c a r g o .
26. Paulus libro XVII. ad Plautium.—De eo a u - 26. Paulo, libro XVII. sobre Plaucio.—De a q u e l
tem, qui adiil heredilalera, Cassius scribit. q u a m v i s R o m a e (¡ne adió la herencia, a u n q u e la adíese e n R o m a , e s c r i b e
adieril heredilalera, non compelere in e u m aclionera, n e Casio, q u e no so d a acción c o n t r a él, p a r a q u e n o se i m
i m p e d i a l u r legalio; e l hoc v e r u m est. Sed n e c legalariis p i d a l a Legacía: y eslo es cierto. Mas, n i á los l e g a t a
d a l u r aclio, s e d nisi satisdot, m i l l u n t u r i n possessionem rios se d a acción; pero si no d a n lianzas, so los pono e n
r e r u m h e r e d i l a r i a r u i n ; q u o d e l i n heredilariis c r e d i l o r i b u s la pososion do las cosas d e la herencia; y lo mismo se h a
dicendum esl. d e d e c i r d e los acreedores hereditarios.
27. Iulianus libro I. Digestorum.—Quid e n i m pro- 27. Juliano, libro I . del Digesto.—Mas ¿que e m
hibet, legalum publico m u ñ e r e fungí, e t a c l o r e m cuslodiae b a r a z a q u e el Legado e x e r z a s u c a r g o p ú b l i c o , y q u e el
c a u s a in possessiono r e r u m h e r e d i l a r i a r u m csse? a c t o r esté e n posesion d e las cosas h e r e d i t a r i a s p o r v i a
de custodia9
28. Paulus libro XVII. ad Plautium.—Sedet si 28. Paulo, libro X V I I . sobre Plaucio.—Y a u n q u e
r e s l i l u a l u r ei heredilas ex Trebelliano, aclio i n e u m n o n se le r e s t i t u y a l a h e r e n c i a en v i r t u d del S e n a l u s c o n -
d a b i t u r , sive sponle, sive coaclus h e r e s e a m adieril; com sullo Trebcliano, n o se d a r á acción c o n l r a él, y a s e a q u e
m o d i u s e n i m esl, reddi q u i d e m ei h e r e d i l a t e m , p e r i n d e el h e r e d e r o la h a y a adido v o l u n t a r i a m e n t e , ó precisado:
auleni h a b e n d u m a c si ipse adiisel h e r e d i l a l e m . le es e n realidad m a s conveniente q u e s e le v u e l v a l a h e
r e n c i a ; y p o r eslo s e h a d e t e n e r como s i él m i s m o l a
adióse.
§ . 1 . C o n l r a si legalus tempore legationis adieril e l § . 1 . Al c o n t r a r i o , si el Legado l a adiese e n el t i e m
reslituerit, d a t u r i n fidiecommissarium aclio, n e c exceplio po d e l a Legacía, y l a restituyese, se d a acción c o n t r a el
Trebelliani obstal ex p e r s o n a legati, q u i a hoc legati p e r - fideicomisario; y n o o b s t a la excepción p o r la p e r s o n a
sonale beneíicium e s t . del Legado, p o r q u e este beneficio del Legado e s p e r
sonal.
§ . 2 . E x q u i b u s a u t e m causis non c o g i l u r legalus § . 2 . Mas por las c a u s a s q u e al Legado n o se le precisa
i u d i c i u m accipere, nec i u r a r e cogendus esl, s e d a r é n o n á litigar, tampoco se le h a d e p r e c i s a r á q u e j u r e q u e n o
oporlere; q u i a hoc i u s i u r a n d u m in locum lilis conteslatae le conviene d a r , p o r q u e esto j u r a m e n t o so s u b r o g a e n l u
succedit. g a r d e la contestación del pleyto.
§ . 3 . A e d i u m n o m i n e legalus d a i n n i infecti p r o r a i t - § . 3 . E l Legado d e b e p r o m e t e r p o r las c a u s a s q u e
t e r e debel, a u t vicinura a d m i t i e r e in possessionem. posee, caución del d a ñ o q u e a m e n a z a n , ó p e r m i t i r q u e
se ponga al vecino e n la posesion d e ellas.
§ . 4. Sed e l si dies actionis e x i t u r a e r i t , c a u s a c o - § . i . P e r o si está p a r a e s p i r a r el d i a d e l a a c c i ó n ,
g n i l a a d v e r s u s e u m i u d i c i u m P r a e l o r d a r é debet, u l lis el P r e t o r con conocimiento d e c a u s a d e b e p e r m i t i r q u e s e
conteslelur, ila u l in provincia i r a n s f e r a l u r . litigue c o n l r a él, p a r a q u e se contesto el pleyto, y s e
c o n t i n ú e e n restituyéndose á s u provincia.
§ . 5 . Si paterfamilias m o r t u u s essel relicto u n o tilio § . 5 . S i m u r i e s e el p a d r e d e familias, d e x a n d o u n
e l u x o r e p r a e g n a n l e , n o n recto íilius a d e b i t o r i b u s parlera hijo y l a m u g e r preñada, el hijo n o p u e d e p e d i r con j u s
d i m i d i a m c red i ti pelero potest, q u a m vis postea u ñ u s Íilius ticia á los d e u d o r e s del p a d r e la m i t a d d e l a d e u d a , a u n
n a l u s sil, q u i a p o t e r a n t plures nasci, q u u r a p e r r e r u m q u e d e s p u é s h a y a nacido u n hijo solo, p o r q u e podían n a
n a t u r a m certuni fuerit, u n u r a nasci. Sed S a b i n u s , C a s - c e r m u c h o s , a u n q n e sea cierto q u e s e g ú n lo n a t u r a l naco
sius, parlera q u a r l a i n peli debuisse, q u i a i n c e r t u m essel, u n o . P e r o S a b i n o y Casio dicen, q u e se debió p e d i r la
a n tres n a s c e r e n t u r ; n e c r e r u m n a t u r a m i n t u e n d a m , i n q u a r t a p a r t e , p o r q u e es d u d o s o , si acaso nacerían t r e s ;
q u a o m n i a c e r t a cssenl, q u u r a f u t u r a u l i q u e tierent, sed y q u e n o s e d e b i a a t e n d e r á la naturaleza ( s e g ú n la q u a l
n o s t r a m inscienliam adspici d e b e r e . s e r á n ciertas todas las cosas d e s p u e s d e sucedidas), s i n o
q u e se d e b e m i r a r á n u e s t r a i n c e r t i d u m b r e .
29. Idem libro Y I I I . ad Plautium.—Qui a p p e l l a l 29. E l mismo, libro VIII. sobre Plaucio.—El q u e
prior, ágil. p r i m e r o a p e l a es a c t o r .
30. Marcellus libro I . Digestorum.—Ubi a c c e - 30. Marcelo, libro I. del Digesto.—El Juicio so
ptura est scniel i u d i c i u m , ibi e l finemaccipere d e b e t . debo d e t e r m i n a r d o n d e se empezó.
3 1 . Cclsus libro X X VII. Digestorum.—Si petilor 31. Celso, libro X X V I I . del Digesto.—Si el a c t o r
plures heredos reliqueril, u n u s q u e e o r u r a iudicio e g e r i t , d e x ó m u c h o s herederos, y el u n o litigase, n o s e r á c i e r t o
n o n erit v e r u m lotara r o m , q u a e in p r i o r e iudicio fuerit, q u e s e e n t i e n d a comprchcndido e n el Juicio todo lo q u e
DIGESTO.—LIRMO 5 . " — T I T I L O 1 . 22:»
44. Idem libro I I . Responsorum.—Non idcirco 4 4 . E l mismo, libro II. de las Rspuestas.—No
iudicis officium i m p e d i t u r , q u o d q u í d a m e x t u t o r i b u s s e impido el oficio d e l J a e z p o r q u e a l g u n o s d e los lulores
p o s t litem a d v e r s u s o m n e s i n c h o a t a m Reipublicae c a u s a s e a u s e n t a r o n p o r c a u s a do l a República, despues d e
abesse coeperunt, q u u m praesentium e t e o r u m , q u i n o n contestado el pleylo c o n t r a lodos, p o r q u e so p u e d e s e p a
dcfendunlur, administratio discerní e l a e s t i m a r i possil. r a r y d e t e r m i n a r la a d m i n i s t r a c i ó n d e los presentes, y d e
aquellos q u e n o se defienden.
§ . 1 . Q u u m postea s e r v u s a p p a r u i t , c u i u s n o m i n o § . 1 . Q u a n d o aquel e n c u y o n o m b r e so h a b i a l i t i
p e r p r o c u r a l o r e m fuerat a c t u m , absolvi debilorem o p o r - g a d o p o r P r o c u r a d o r , d e s p u e s apareciese q u e e r a siervo,
tcl, Q u a e res d o m i n o q u a n d o q u e p r o p r i a m litem inferenti se d e b e absolver al d e u d o r ; lo q u a l no le o b s t a r á al s e ñ o r
n o n obslabil. p a r a q u e litigue e n s u n o m b r e q u a n d o q u i e r a .
4-6 Paulus libro I ! . Quaestionum.—Iudex d a t u s 46. Paulo, libro II. de las Cuestiones.—El Juez
i n eodcm oflicio p e r m a n e t , licet furero eoeperit, q u i a r e n o m b r a d o p e r m a n e c e en el mismo oficio, a u n q u e e m p i e -
c l e a b initio i u d e x addictus csl; sed iudicandi nocessita- c o á e s t a r furioso, p o r q u e al principio fué bien n o m b r a "
l e m m o r b u s sonlicus remiltit; e r g o m u t a r i debol. do; pero la perpetua enfermedad lo e x c u s a d e la n e c e s i
d a d d e j u z g a r : luego s e d e b e m u d a r .
47. Callistratus libro I . Quaestionum.—Obser- 47. Calistrato, libro I. de las Cuestiones.—Se h a
v a n d u m est, n e is i u d e x d e t u r , q u e m a l t e r a p a r s n o m i - d e o b s e r v a r , q u e n o so h a d o n o m b r a r p o r J u e z al <l u 0
nalirn pctat, id e n i m iniqui exempli esse Divus H a d r i a - p i d a e x p r e s a m e n t e l a u n a parle. El E m p e r a d o r A d r i a n o
n u s rescripsit, nisi hoc specialiler a P r i n c i p e a d v o r e - respondió, q u e esto e r a d a r m a l excmplo; á no sor q u e s C
c u n d i a m pelili iudicis respicienle p e r m i t l e l u r . p e r m i t a particularmente p o r el Príncipe, p a r a q u e el Juez
pedido n o padezca d e s a y r e .
DIGESTO.—LIBRO 5.°—TITULO 1 . 227
4o. Paulus libro II. Responsorum.—Pars litera- 4 8 . Paulo, libro II. de las Respuestas.—Parlo
Tum Di vi Hadriani: Mngistratus, quo anno cum impe del Edicto del E m p e r a d o r Adriano dice así: E n el a ñ o
rio sunt, ñeque propriam, ñeque eorurn, quorum tutelan que los Magistrados excrcen s u imperio, no pueden 1i l i
vel curam gerunt, causan in indicio vel agendo, vel defen- g a r , n i como actores, ni como reos, ni por su propia
dendo sustinento. Simulac vero Magistratus dies exierit, c a u s a , ni por la d e aquellos c u y a l u i d a ó c u r a d u r í a a d
non ipsis tantum adversus reos suos, sed etiam aliis ad ministran; poro luego quo dexan de s e r Magistrados, n o
versus ipsos litem intentare ius fasque esto. tan solamente les os permitido litigar como actores; sino
también es permitido q u e se les reconvenga c o m o á r e o s .
49. Idem libro III. Responsorum.—Ycnditor a b 49. E l mismo, libro I I I . de las Respuestas.—El
emtore denunliatus, u t cum eviclionis nomine d e f e n d e vendedor denunciado por el c o m p r a d o r p a r a q u e lo d e
ré!, dicit se privilegium liaberc sui iudicis; q u a e r i t u r , fendiese en la eviccion, dice q u e tiene privilegio p a r a n o
an possit litem a b eo iudice, a p u d q u em res inter p e l i - litigar sino ante s u propio Juez: se pre gunta ¿si p o d r á
torem ct emtorem coepla est, ad s u u m iudicem r e v o c a llevar anle su Juez el conocimiento del pleylo empezado
re? Paulus respondí!, venditorcm cmtoris iudicem sequi e n t r e el q u e pide y el q u e compró? Paulo respondió q u e
soleré. el vendedor suele s e g u i r el Juez del c o m p r a d o r .
§ . 1. Iudices a Praeside dati solent etiam in lempus § . 1. Los Jueces dados por el Presidente, suelen
successorum eius d u r a r e , el cogi pronuntiare; casque ta mbié n d u r a r hasta el tiempo de los succesores de él,
sentenlias servari. In e u n d e m sensuin etiam Scaevola y s e r precisados á sentenciar, y s u s sentencias se deben
respondit. obedecer. Lo mismo respondió Scévola.
50. Ulpianus libro VI. Fideicommissorum.—Si »)0. Utpiano, libro VI. de los Fideicomisos.—
fideicommissum a b aliquo petatur, isque dicat alibi esse Si ti alguno se le pide el fideicomiso, y responde q u e l a
maiorem partem heredilatis, non e r i t ad praestationem m a y o r p a r t e de la herencia está en otra parte, no h a d e
compellendus; ct ita multis Constitutionibus c a v e t u r , u t ser precisado á entregarlo, y así está prevenido p o r m u
ibi petatur tideicommissum, ubi maior pars heredilatis chas constituciones, q u e se pida el fideicomiso donde eslá
est, nisi si probelur, eo loco voluisse testalorem t i d e i la mayor parto de la herencia; á no s e r q u e so p r u e b e
commissum praestari, u b i petitur. q u e el testador quiso q u e so entregase el Iidcicomiso en
aquel l u g a r donde se pide.
§ . 1 . T r a c t a t u m est de aere alieno, si in c a p r o v i n § . 1. Se ha tratado de las deudas: s i e n aquella p r o
cia, ubi fideicommissum petitur, plus essel aeris alicni, vincia donde se pide el fideicomiso, fuesen mas las d e u
an, quasi maior pars alibi esset, praescriptio locum h a - das ¿por ve ntura tendrá l u g a r la prescripción de fuero
beret? Sed el liic placuit, nihil lacere aeris alicni n o me n, como si la m a y o r parte de la herencia estuviese en otro
quuin non loci sil aes alienum, sed u n i v e r s a r u m f a c u l - lugar? Pero también a gra dó quo no hace al caso q u e h u
tatum; aes enim alienum patrimonium lolum i m m i n u o - biese deudas, porque oslas no son deudas q u e p e r t e n e
r e constat, non ccrli loci facúltales. Quid lamen, si forte cen al lugar, sino á lodo el patrimonio, pues es c o n s t a n
cerlis oneribus deslinatum sil id patrimonium, u t p u t a te q u e las deudas disminuyen todo el patrimonio, no los
alimentis praeslandis, q u a e Romae praeslari p a t e r f a m i - bienes que h a y en cierto lugar. Pero quo diremos si e s
lias iusserat, vel tribu lis, vel quibusdam aliis e n e x c u s a - tos bienes se destinaron p a r a la p a g a do ciertas c a r g a s ,
bilibus oneribus, an possit praescriptio locum liabere? v. g. p a r a pa ga r alimentos, q u e el padre de familias h a
'l i e putem iustius dici, locum babero. bía mandado q u e se diesen en Roma, ó tributos, ó a l g u
nas otras c a r g a s inexcusables, ¿tendrá acaso l u g a r la
prescripción do fuero? En osle caso juzgo quo con m a s
razón se dice q u e tiene lugar.
§ . 2. Sed c t rescriptum est, u t illic fideicommissum § . 2 . T a m b i é n se respondió, q u e se p i d a el fideico
Pptalur, ubi domicilium heres babel. Quolies a u l e m c o e - miso donde el heredero tiene el domicilio. Mas todas las
pil quis fideicommissum solvere, non polest liac praescri- veces q u e alguno comenzó á p a g a r el fideicomiso, no
plione u t i , puedo u s a r do esla prescripción do fuero.
51. Marcianus libro VIII. Institutionum.—quam- 51. Marciano, libro VIH. de las Instituciones.—
v
i s ad eum hereditas fuerit devoluta, q u i domicilium in Aunque la herencia so haya devuelto á aquel q u e tiene
provincia babel. Sed el Di vi Severus c t Antoninus r e - s u domicilio en la provincia; pero los Emperadores S e
scripserunt, si consenserit fideicommissarius alio loco d a vero y Anlonino respondieron, (pie si consintiese el fi
ré, neccsse habere s e c u n d u m consensum d a r é , ubi c o n deicomisario q u e so d é en olro l u g a r , según este c o n s e n
senserit. timiento tiene necesidad de darlo adonde consintió.
52. Ulpianus libro VI. Fideicommissorum.—Sed Ulpiano, libro VI. de los Fideicomisos.—Pero
el
si suscepil actionem íideicommissi, el aliis defensioni- si admitió la acción del fideicomiso, y usando de otras
bus u s u s hanc omisit, postea, q u a m v i s ante senlenliam, defensas, omitió esla; a u n q u e despuos, anles do la s e n
re
v e r l i ad hanc defensionem non polest. tencia, quie ra volverse á esta defensa, no puedo.
. §• 1. Si libertis suis tesseras frumentarias emi v o - § . 1. Si quiso q u e se comprasen p a r a sus libertos
Ufi
ril, quamvis maior pars heredilatis in provincia s i t , ciertas medidas de trigo; a u n q u e la mayor parte de la
Sitien Romae debere tideicommissum solvi, dicendum herencia esté en la provincia, se ha do decir q u e esto no
esl
, q u u m a p p a r c t id testalorem sensisse ex genere c o m - obstante, se d e b e pngar en Roma el fideicomiso, p o r q u e
P a ''aiionis. aparece que así lo quiso el testador, p o r la especie d e
medidas.
228 DIGESTO.—LIBRO 5 / — T I T U L O 1 .
53. Ilermogcnianus libro I . Iuris Epitomarum.— 53. Hermogeniano, libro / . del Epitome del Dere
V i x cerlis e x causis a d v e r s u s dominos servis consislere cho.—Apenas se les p e r m i t e á los siervos presenlarse e n
p e r m i s s u m est, id est, si q u i suppressas tabulas t e s l a - j u i c i o c o n t r a s u s señores, por d e t e r m i n a d a s c a u s a s ; eslo
m e n l i d i c a n t , i n q u i b u s libcrlalcm sibi relictam a s s e v e - e s , si s e d i g a q u e ocultan el testamento en q u e se a s e g u
r a n l . I t e m arctioris a n n o n a e populi llomani, c e n s u s r a q u e s e los dexó la libertad. T a m b i é n Ies es permitido
e t i a m , e t l'alsae monelao c r i m i n i s reos d o m i n o s detegere á los siervos d e s c u b r i r q u e s u s señores ocultan las p r o
servis p e r m i s s u m est. Praoterea fideicommissaml i b e r l a - visiones del P u e b l o R o m a n o , ó los tributos, ó q u e son
t e m a b his petent; sed e t si q u i suis n u m i s redemtos s e , m o n e d e r o s falsos. A d e m a s d e esto, les p e d i r á n q u e les
e t n o n m a n u m i s s o s c o n t r a placiti fidemasseverent. L i b c r d e n la libertad q u e se les dexó p o r fideicomiso:y también
e t i a m esso iussus si raliones reddideril, a r b i t r u m c o n s i a l g u n o s dixesen q u e h a n sido c o m p r a d o s con s u p r o
t r a d o m i n u m rationibus excutiendis recle pelel. Sed e t si pio d i n e r o , y n o son m a n u m i t i d o s , faltando á l a fe q u e
q u i s fidem alicuius elegeril, u l n u m i s eius r e d i m a t u r , prometieron. Asimismo al q u e se le m a n d ó la libertad si
a l q u e his solutis m a n u m i t t a t u r , nec illo oblalam p e c u - diese las c u e n t a s , puedo también p e d i r c o n t r a el s e ñ o r ,
n i a m suscipere vello dicat, c o n l r a c l u s íidem detegendi q u o n o m b r o J u e z a r b i t r o p a r a q u e las examine. T a m b i é n
servo potestas t r i b u í a e s l . si se valiese d e la confianza d e a l g u n o p a r a q u e lo c o m
p r e con s u d i n e r o , y q u e despues d e pagarle lo m a n u
m i t a , y d i g a (iuo no q u i e r e r e c i b i r el d i n e r o q u e lo o f r e
c e , puedo t a m b i é n el s i e r v o d e s c u b r i r l a fe del c o n t r a t o .
55. Idem libro singulari de of/icio Assessorum.— 5 5 E l mismo, libro único sobre el cargo de Ase
E d i c t u m , q u o d a b antecessoro d a t u m est, in n u m e r o sor.—El Edicto q u e s e dió p o r el antecesor, s e debo c o n
t r i u m E d i c l o r u m c o n n u m e r a n debet; plano licel o m n i s t a r e n el n ú m e r o do los tres Edictos; pero si p o r el a n t e
a b antecessoro n u m e r u s finitussit, solct successor u n u m cesor se h u b i e s e n d a d o lodos, suele t a m b i é n el succesor
Edictum daré. d a r u n edicto.
57. Idem libro X L I . ad Sabinum.—Tam ex c o n - 57. E l mismo, libro XLI. sobre Sabino.—Tanto
t r a c t i b u s , q u a m e x dolictis i n íiliumfamilias compelit p o r contratos, como p o r delitos, se d a acción c o n t r a el
aclio; sed m o r l u o lilio posl litis contestationem, t r a n s f e r - hijo d o familias; pero m u e r t o el hijo d e s p u e s d e la litis-
l u r i u d i c i u m i n p a t r e m d u n l a x a l d e peculio e l q u o d i n contestación, se transfiere el juicio c o n t r a el p a d r e , sola
r e m eius v e r s u m est. Corlo si q u a s i p r o c u r a t o r alicuius m e n t e e n q u a n l o al peculio, y p o r el interés q u e lo r e
filiusfamiüas i u d i c i u m acceperit, m o r l u o eo i n e u m , sultó. A la v e r d a d , s i el hijo d e familias litigase como
q u e m defenderit, transactio vel iudicali d a t u r . P r o c u r a d o r do a l g u n o , m u e r t o él, so transfiere el pleyto
e n el q u e defendió, ó s e d a l a acción d e cosa j u z g a d a .
58. Paulus libro X U L ad Sabinum.— Iudicium 58. Paulo, libro X I I I . sobre Sabino. —Se disuel
solvilur veíanlo eo, q u i iudicare iusserat, vel etiam eo, v e el juicio prohibiéndolo aquel q u e m a n d ó j u z g a r , ()
DIGESTO.—LIBRO 5.°—TITULO 1 . 229
qui maius imporiura in eadem iurisdicliono habot, vol tambion aquel quo tione mayor jurisdicción en el mismo
eliam, si ipso iudex eiusdem imperii osse coopcriL, c u i u s territorio, ó si el mismo Juez empozase á tenor la misma
eral, q u i iudicaro i u s s i l . jurisdicción quo el que le mandó j u z g a r .
59. Ulpianus libro Lf. ad Sabinum.—Si locus 59. Ulpiano, libro L I . sobre Sabino.—Si q u a n -
i n iubendo iuuicare non cst comprohensus, v i d e t u r eo lo do se mandó j u z g a r no so expresó el lugar, parece q u e
co iudicaro iussisse, quo solel iudicari sino incommodo se mandó juz ga r en aquel lugar, en ol qual se suele j u z
liliganlium. g a r sin incomodidad de los litigantes.
T60. Paulas libro XIV. ad Sabinum.—Mortuo i u - 60. Paulo, libro X I V . sobre Sabino.—Muerto el
dice, quod e u m iudicaro oportuerat, idera e u m , q u i s u b - Juez, conviene que su succesor continúo lo mismo que á
dilus est, soqui oporlol. él lo correspondía j u z g a r .
'64. Idem libro I . Disputatiomm.—Non a b iudice 64. El mismo, libro I . de las Disputas.—No es
dolí aestimatio ex co, quod interest, íit, sed ex eo, quod tima el Juez ol dolo por aquello q u e importa, sino por el
in lilem i u r a l u r ; donique ot praedoni depositi et c o m m o - j u r a m e n t o judicial d e la parto. Finalmente, no se d u d a
dali ob eam causam competere aclionom, non d u b i t a t u r . q u e por esta c a u s a le compele también al ladrón la a c
ción do depósito, ó comodato.
§ . 1. Si quis alio iudicio acturus iudicalum solvi § . 1. Si alguno p a r a litigar en un juicio, recibióse
satis acceperit, deinde in alio iudicio ag at, non c o m m i t - caución de oslar á lo quo se sentenciase, y despuos l i t i
tetur slipulalio, q u i a do alia r e c a u l u m v i d e t u r . g a en olro, no s e r á válida l a estipulación, porque parece
q u e se dió sobro otra cosa.
66. Idem libro I I . Disputatiomm.—Si quis i n - 66. E I mismo, libro I I . de las Disputas.—Si algu -
tonliono a m b i g u a vel oratione usus sil, id, quod ulilius no usó do intención ó palabra a m b i g u a , se h a de cnlen -
oí esl, accipiendum est. d e r en aquel sentido q u e le sea m a s ú t i l .
67. •Idem libro VI. Disputatiomm.—Quis so d i - 67. E l mismo, libro VI. de las Disputas.—El q u e
cit suis n u m i s r e d e m t u m , si hoc probaverit, exinde líber dico que fué comprado con su propio dinero, si lo p r u e
crit, ex quo rcdemtus esl, q u i a Gonstilutio non liberum ba, será libre desde q u e fué comprado; porque la c o n s
pronunfiari praecipit, sed restituí ei liberlatem iube t. titución no m a n d a que se declaro libro, sino que se le
Proinde compellendus eril m a n u m i l l e r e e u m , q u i se suis restituya á la libertad: y p o r esto s e r á precisado á m a
Jiumis redemit. Sed et si lalilet, exempla Senatusconsul- n u m i t i r á aquel q u e se compró con s u propio d i n e r o ;
DIGESTO.—LIMO 5.°—TITULO 1 .
68. Idem libro VIII. Disputationum.—Ad po- 68. E l mismo, libro VIII. de las Disputas.—Por
r e m l o r i u m edictum lioc ordino v e n i t u r , u t p r i m o q u i s esto Ȓrden se procede al edicto perentorio: p r i m e r o s e
polat post a b s e n t i a m a d v e r s a r i i e d i c t u m p r i m u m , m o x pide: después d e l a a u s e n c i a d e l a parlo c o n t r a r i a , s e d a
allerum el p r i m e r ediclo, y después el o l r o .
69. Idem libro I V . de ómnibus Tribunalibus.— 69. EI mismo, libro IV. sobre todos los Tribuna
p e r intervallum non m i n u s d e c e m dierum, les.—Por diez d i a s , y no menos.
70. Idem libro VIII. Disputationum.—et t e r l i u m . 70. El mismo, libro VIII. de las Disputas.—Y el
Q u i b u s proposilis t u n e peromloriuni impolret; q u o d i n d e tercero: los q u a l e s propuestos, se d a r á el perentorio; el
h o c n o m e n s u m s i t , q u o d porimeret disceptationcm, h o c q u a l lomó este n o m b r e , p o r q u e d a (in á la controversia:
est, u l t r a non p a t e r e t u r a d v e r s a r i u m t e r g i v e r s a n . eslo os, no p e r m i t e p o r m a s tiempo las tergiversaciones
del c o n t r a r i o .
71. Idem libro IV. de ómnibus Tribunalibus.—In 71. El mismo, libro IV. sobre todos los Tribuna
p e r e m t o r i o a u t e m c o m m i n a t u r is, q u i e d i c t u m d e d i l , les.—En el ediclo perentorio a m e n a z a el q u e le dio, q u e
e t i a m absentó d i v e r s a p a r t e c o g n i t u r u m se e l p r o n u n t i a - h a do conocer y p r o n u n c i a r scnlencia, a u n e n a u s e n c i a
turum. d e la parle contraria.
72. Idem libro VIII. Disputationum.—Nonnun- 72. E l mismo, libro VIII. de ¡as Disputas.—Mas
q u a m a u l e m hoc edictum posl lol n u m e r o edicla, q u a e a l g u n a s veces so d a eslo ediclo después do h a b e r p r e c e
praecesserint, d a l u r ; n o n n u n q u a m post u n u m vel alio— dido los expresados; oirás veces d e s p u é s d e u n o ó dos, y
ruin, nonnunquam slalim, quod appellatur u n u m pro otras i n m e d i a t a m e n t e ; al q u a l se l l a m a u n o p o r todos;
ó m n i b u s . Hoc a u l e m a e s l i m a r e oportet e u m , qui ius d i - pero esto q u e d a al a r b i t r i o del J u e z ; y s e g ú n la c a l i d a d
x i l , e l pro condiliono c a u s a e , vel personao, vcl tomporis d e l a c a u s a , ó la p e r s o n a , ó el tiempo", asi se h a n d e m o
i l a o r d i n e m e d i c l o r u m vel c o m p e n d i u m m o d e r a r e . d e r a r el n ú m e r o y el o r d e n d e los ediclos.
73. Idem libro IV. de ómnibus Tribunalibus.— 7 3 . El mismo, libro IV. sobre todos los Tribuna
E t post e d i c t u m p e r e m t o r i u m i m p e l r a l u m , q u u m d i e s les.—Después d e d a d o el ediclo perentorio, y pasado el
e i u s supervenorit, t u n e a b s e n s cilari debet; et, sivo r e término d e él, se d e b e c i t a r a l a u s e n t e ; y q u e r e s p o n d a
s p o n d e r á , sive n o n responderit, a g e l u r c a u s a e l p r o n u n - ó no, s e c o n t i n ú a en l a c a u s a , y se p r o n u n c i a s e n t e n c i a ,
l i a b i t u r ; non u l i q u e s e c u n d u m práesenlem, sed i n l e r d u m n o á favor d e l a p a r l e presente, p o r q u e lal vez v e n c e r á
vcl a b s e n s , si b o n a m c a u s a m h a b u i l , vincet. el a u s e n t e , si tuvo j u s t a c a u s a .
§ . 1 . Quodsi is, q u i e d i c t u m peremlorium i m p e t r a - § . 1. Pero si aquel q u e impetró el edicto perentorio,
v i l , a b s i l dio cognitionis, is v e r o , a d v e r s u s q u e m i m p e estuviese a u s e n t e el d i a d e l a sentencia, y estuviese p r e
l r a l u m est, adsit, t u m c i r c u m d u c e n d u m c r i l e d i c t u m p e sente aquel c o n t r a q u i e n s e i m p e t r ó , e n este caso no v a l
r e m l o r i u m ; nequo c a u s a cognoscelur, ncc s e c u n d u m d r á el edicto perentorio, ni se s e n t e n c i a r á l a c a u s a , ni so
praesentem pronunliabilur. p r o n u n c i a r á e n favor del presente.
§ . 2 . C i r c u m d u c t o edicto videamus, a n a m p l i u s r e u s § . 2 . A n u l a d o el edicto, veamos si acaso el reo s e
c o n v e n i r i possit, a n vero s a l v a q u i d e m lis esl, v e r u m p o d r á volver á reconvenir, ó si q u e d a s a l v a la instancia,
i n s t a n l i a l a n t u m edicli periil? E l m a g i s esl, u l instanlia ó si solamente pereció la del edicto: y es m a s cierto q u e
t a n l u m perieril, ex integro a u l e m liligari possit. solo pereció l a instancia; p e r o s e puedo l i t i g a r d e n u e v o .
§ . 3 . S c i e n d u m esl, ex perem torio a b s e n l e m c o n d e - § . 3 . So h a d e sabor, q u e el a u s e n t e c o n d e n a d o por
m n a l u m , si appellct, non esse a u d i e n d u m , si m o d o p e r el ediclo perentorio, si apelase, no h a d e s e r oido si fué
c o n l u t n a c i a m defuil; si m i n u s , a u d i e t u r . a u s e n t e contumaz; pero si no, s e r á oido.
76. Alfenus libro VI. Digestorum.—Proponeba- 76. Alf'eno, libro VI. del Digesto.—Sodecia, q u o
t u r , e x h i s iudicibus, q u i i n e a n d e m r e m dali e s s e n l , d e los Jueces q u o so n o m b r a r o n p a r a u n a m i s m a c a u s a ,
nonnullos c a u s a a u d i t a excúsalos esse, i n q u e e o r u m l o - algunos habiéndola visto, se e x c u s a r o n , y e n s u l u g a r s e
c u m alios esse sumios, e l q u a e r o b a t u r , s i n g u l o r u m i u d i - n o m b r a r o n otros: y s e p r e g u n l a b a , si con la m u t a c i ó n
c u m m u t a t i o e a n d e m r o m , a n a l i u d i u d i c i u m fecisset? d e estos J u e c e s la c a u s a p e r m a n e c í a la m i s m a , ó h a b í a
Respondí, non modo, si u n u s a u t aller, sed etsi o m n e s hecho q u e fuese otro j u i c i o distinto? Respondí, q u e n o
iudices m u t a t i essenl, t a m e n e l r e m e a n d e m , e l i u d i c i u m solo s i se hubiesen m u d a d o u n o ó dos, sino a u n q u e s e
i d e m , q u o d a n t e a fuissel, p e r m a n e r e ; ñ e q u e in hoc so - hubiesen m u d a d o todos, p e r m a n e c í a n la m i s m a c a u s a y
l u m evenire, u l p a r t i b u s c o m m u l a l i s e a d e m res esse e x i - j u i c i o q u e e r a anlcs: y q u e n o solamente acontecía e n
s l i m a r e t u r , sed e l in m u l l i s celeris r e b u s . Nam e t legio- este caso q u e m u d a d a s las parles, so j u z g a s e q u e la c a u s a
nem e a n d e m h a b e r i , e x q u a m u l t i decessissónl, q u o r u m e r a l a m i s m a , sino en otras m u c h a s cosas; p o r q u e t a m - •
in locum alii subieeli essent, e l p o p u l u m e u n d e m h o c bien se tenia p o r la m i s m a aquella Legión d e la cual so
t e m p o r e putari, q u i a b h i n c c e n t u m a n n i s fuissent, q u u m r e t i r a r o n m u c h o s , e n c u y o l u g a r so s u b r o g a r o n olios: y
ex illis nenio n u n c viveret. I t e m q u e n a v e m , si adeo s a c - q u e e n osle tiempo se j u z g a s e r el Pueblo los mismos q u e
pe re fec la es sel, u l n u l l a t a b u l a e a d e m p e r m a n e r e t , q u a e cien a ñ o s h a , a u n q u e a h o r a n o v i v a n i n g u n o d e ellos: y
non nova fuissel, n i h i l o m i n u s e a n d e m n a v e m esse existi también la n a v e q u e se r e p a r ó m u c h a s veces, y n o q u e d ó
m a n . Quodsi q u i s p u l a r e t , p a r l i b u s c o m m u l a l i s a l i a m ni u n a t a b l a q u e no fuese n u e v a , con lodo se c r e e q u o e s
r e m fieri, fore, u l e x e i u s r a t i o n e nos ipsi non i i d e m la m i s m a nave. Pero si a l g u n o j u z g a s e q u e m u d a d a s las
essemus, q u i a b h i n c a n n o fuissemus, p r o p l e r e a q u o d , u l parles, la cosa es o t r a ; s e verifica ría q u e s e g ú n su d i c
philosophi dicerent, ex q u i b u s particulis m i n i m i s c o n s i - t a m e n , nosotros n o seríamos los mismos q u e é r a m o s u n
sleremus, hae quotidie e x nostro c o r p o r e d e c e d e r e n t , a ñ o h a ; porque, como dicen los Filósofos, aquellas m i s
aliaeque exlrinsocus in e a r u m locum accederenl. Q u a - m a s partículas d e q u e c o n s t á b a m o s , c o n t i n u a m e n t e s e
p r o p t e r c u i u s rei species e a d e m consisteret, r e m q u o q u e s e p a r a n d e nuestro c u e r p o , y e n s u l u g a r so nos u n e n
e a n d e m esse e x i s t i m a n . otras. P o r lo cual existiendo la m i s m a especio d e q u a l -
q u i e r a cosa, también s e tiene p o r la m i s m a c o s a .
77. Africanas libro III. Quaestionum.—In pri— 77. Africano, libro I I I . de las Cuestiones.—En
valis negotiis p a t e r íilium, vel íilius p a l r e m i u d i c e m h a - los negocios privados el p a d r e puede s e r J u e z del h i j o ,
be re potest, y el hijo del p a d r e .
78. Paulus libro X V I . ad Plautium.—quippe 78. Paw/o, libro XVI. sobre Plaucio.—Porquanlo
iudicare m u n u s p u b l i c u m e s t . el j u z g a r es c a r g o p ú b l i c o .
79. Ulpianus libro V. de of/icio Proconsulis.— 79. Ulpiano, libro V. sobre el cargo de Procon-
E u m , q u o m lemere a d v e r s a r i u m s u u m in i u d i c i u m v o - su l — E l q u e se justificase q u e llamó á juicio t e m e r a r i a
casse conslilil, viatica lilisque s u m l u s a d v e r s a r i o s u o mente á su contrario, convendrá q u e sea condenado e n
reddere oporlebit. las costas personales y procesales.
§ . 1 . Iudicibus d e i u r e d u b i t a n l i b u s Praesides r e § . 1 . Los Presidentes suelen r e s p o n d e r á los J u e c e s
sponderé solenl, d e facto consulenlibus n o n d e b e n l P r a e q u e d u d a n del Derecho; pero no d e b e n r e s p o n d e r á los
sides consilium imporliro, v e r u m i u b e r e eos, p r o u t r e - q u e consultan s o b r e el hecho, sino m a n d a r l e s q u e p r o
ligio s u g g e r i l , senlenliam proferre; haec e n i m res n o n - n u n c i e n sentencia, s e g ú n les dicte su conciencia; p o r q u e
n u n q u a m infamat e t m a l e r i a m g r a l i a e vel a m b i l i o n i s esto i n f a m a a l g u n a s veces, y d a motivo p a r a g r a c i a , ó
tribuit. ambición.
80. Pomponius libro II. ad Sabinum.—Si in i u - 80. Pomponio, libro II. s o b r e Sabino.—Si se e r r ó
dicis n o m i n e , p r a e n o m i n o o r r a l u m esl, Servius r e s p o n d i l , e n el n o m b r e , ó apellido del J u e z , respondió Servio, q u o
si ex convenlione litigatorum is i u d e x a d d i c t u s esset, si se dió esto Juez p o r convenio d e los litigantes, s e
e u m esse i u d i c e m , d e q u o litigalores sensissent. r á J u e z aquel q u o los litigantes tuvieron v o l u n t a d d o
nombrar.
232 DIGESTO.—LIBRO 5 . ' — T I T U L O 2 .
81. Ulpianus libro V. Opinionum.—Qui noque ol« Ulpiano, libro Y. de las Opiniones.—El q u e
iurisdiclioni praeest, ñeque a Principe potestate aliqua no exerce jurisdicción, ni tiene potestad alguna d a d a
praeditus est, ñeque a b eo, qui ius d a n d o r u m iudicum por el Príncipe, ni fué nombrado por el q u e tiene f a c u l
habet, datus est, nec ex compromisso sumlus, vel ex tad de n o m b r a r Jueces, ni fué nombrado por compromiso,
aliqua loge comíirmatus est, iudex esse non poluil. ni confirmado por a l g u n a ley, no puedo s e r Juez.
82. Idem libro I . de officio Consulis.—Nonnun- 82. E l mismo, libro I . sobre el cargo de Contul.—
qua m solenl magistratus populi Román i vialorem nomi- Algunas veces suelen los Magistrados de Roma, en lugar
natim vice arbitri daré; quod r a r o el non nisi re u r g e n t e do los Arbitros, n o m b r a r expresamente á sus Mandatarios
faciendum est. ó Ministros; lo qual no se h a de hacer sino en casos u r
gentes y necesarios.
1. Ulpianus libro XIV. ad Edictum .—Sciendum 1• Ulpiano, libro XIV. sobre el Edicto.—So h a
est, frequentes esse inofficiosi querelas; ómnibus enim de s a b e r q u e son freqüentes las querellas de inoficioso,
tam parenlibus, q u a m liberis do inoflicioso licet d i s p u porque tanto á los padres, como á los hijos les es p e r
tare. Cognali enim proprii, q u i s u n l u l t r a fratrem, m c - mitido u s a r do ella. A la verdad los propios cognados,
lius facerent, si so sumlibus inanibus non vexarent, q u u m excepto los he rma nos , ha ría n mejor en no molestarse con
oblinere spem non haberent. gastos inútiles, p o r q u e no tienen esperanza de obtener.
4 . Gaius libro singulari ad legem Glitiam.—Non 4 . Gayo, libro único sobre la ley Glicia.—Porque
est enim consentiendum parenlibus, q u i iniuriam a d v e r - no se h a do creer á los padres, q u e en s u t e s t a m e n t o
sus liberos suos testamento inducunt; quod plerumquo expresan a l g u n a i n j u r i a contra sus hijos; lo qual, las
faciunt maligne circa sanguinem s u u m inferentes i u d i - mas veces lo hacen persuadidos do alguna falsedad c o n
cium, novercalibus delinimentis insligationibusve c o r - t r a ellos, sobornados d e los halagos é instancias do las
rupli. madrastras.
10. Marcellus libro / / / . Digestorum.—Si p a r s i u - 10. Marcelo, libro I I I . del Digesto.—Si parto d e
(
'icantium d e inofficioso testamento c o n t r a t e s t a m e n l u m , los J u e c e s q u e conocieron d e la q u e r e l l a d e inoficioso I e s -
Pai's s e c u n d u m id sententiam dederit, q u o d i n t e r d u m íieri lamento, d e c l a r a r o n c o n t r a él, y parlo p r o n u n c i a s e e n
s
°'ct, h u m a n i u s e r i t sequi eius partis s e n t e n t i a m , q u a e favor, c o m o suelo s u c e d e r a l g u n a s veces, s e r á m a s c o n
? e c u n d u m lestamentum spectavit, nisi si a p o r t e Índices f o r m e á e q u i d a d s e g u i r la sentencia d e aquella p a r t e q u e
ln
»que s e c u n d u m s c r i p l u m heredera p r o n u n t i a s s e a p p a - p r o n u n c i ó en favor del testamento; á n o s e r q u e se j u s t i
fique c l a r a m e n t e q u o fué injusta la sentencia d e los J u e
ces q u e d e t e r m i n a r o n á favor del heredero escrito e n el
testamento.
§• 1 . I l l u d n o t i s s i m u m est, e u m , q u i l e g a l u m p e r - § . 1 . E s m u y claro q u e el q u e recibió el legado n o p u e
9®perit, n o n recte d e inofficioso testamento d i c t u r u m , nisi do i n t e n t a r j u s t a m e n t e la q u e r e l l a d o inoficioso t e s t a m e n
1(1
tctuin alii a d m i n i s t r a v i t . to, á no s e r ' q u o lo recibiese c o m o a d m i n i s t r a d o r do o l r o .
236 D J G E S T O . — L I B R O 35.*—TITULO 2 .
12. Idem libro singulari de Praescriptionibus.— 12. E l mismo, libro único sobre las Prescripcio
Nihil interest, sibi relictum l e g a l u m iilius e x h e r e d a t u s nes.—Nada i m p o r t a q u e el hijo desheredado h a y a a c o p
a g n o v e r i t , a n filio servove relictum consecutus sil; u l r u - lado el legado q u e se le dexó, ó q u e h a y a percibido l o q u e
b i q u e e n i m praeseriptiono s u m m o v e b i l u r . Q u i n e l i a m si so lo dexó al hijo ó al siervo, p o r q u e e n u n o y otro caso
i d e m i n s t i l u l u m s e r v u m , p r i u s q u a m a d i r e horeditatém s e r á repelido p o r l a prescripción. Lo m i s m o se d i r á si él
i u b e r e t , m a n u m i s e r i t , u l ille suo a r b i t r i o a d e a t h e r e d i - m i s m o m a n u m i t i e s e al siervo instituido, antes d e m a n
lalem, i d q u e fraudulento consilio feceril, s u m m o v e b i l u r d a r l e a d i r la herencia, p a r a q u e l a a d a á s u a r b i t r i o ; pues
al) acliono. si lo hiciese c o n intención d e d e f r a u d a r , s e r á removido
d e la acción.
§ . 1 . Si a statulibero e x h e r e d a t u s peouniam petero § . 1 . Si el d e s h e r e d a d o le pidiese el d i n e r o al s i e r
coeperil, v i d e r i agnovisse p a r e n t i s i u d i c i u m . v o m a n u m i t i d o , p a r e c e q u e se conformó con la voluntad
del p a d r e .
§ . 2. Si, q u u m fílius a d e m l u m legalum instituerit § . 2 . Si el hijo q u e pidió el legado q u e s e revocó, y
pelero, s u m m o l u s r e p e l a t inofficiosi q u e r e l a m , p r a e s c r i - fué repelido, i n t e n t a la q u e r e l l a d o inoficioso, no se le h a
p l i o n e r e m o v e n d u s non est; q u a m v i s e n i m a g e n d o te*ta- d o o p o n e r excepción; p o r q u e a u n q u e pidiendo a p r o b ó el
n i e n l u m c o m p r o b a y e r i l , l a m e n e s t a l i q u i d , q u o d lestalo- testamento, con lodo h a y a l g ú n v i c i o q u e se le puede i m
r i s vilio r e p u l e l u r , u l mérito repellondus n o n sil. p u t a r a l testador, p a r a q u e e n j u s t i c i a no se le e x c l u y a .
§ . 3 . Filius testatoris, q u i c u m Titio e i u s d e m pecu- § . 3 . E l hijo del testador q u e con Ticio d e b i a u n a
niao r e u s fuerat, liberaliono Titio légala, p e r acceplila- m i s m a c a n t i d a d , y q u e p o r habérsele legado á Ticio la
tionem Tilii liberatus a b acliono inofficiosi non s u m m o v e liberación, q u e d ó libre p o r la aceplilacion d e osle, n o s e r á
bitur. r e m o v i d o d o la acción d e inoficioso.
13. Scaevola libro I I I . Responsorum.—Tilia fi- 13. Scevola, libro III. de las Respuestas.—Ticia
l i a m h e r e d e m instituit, filio legalum dedil, eodem testa instituyó á s u h i j a p o r heredera; á s u hijo lo dexó u n l e
m e n t o ila cavil: E a omnia, q u a o s u p r a d a r i fieriiussi, e a g a d o , y e n el m i s m o testamento dixo así: Todas aquellas
d a r i fieri volo a b o m n i herede, b o n o r u m v e possessore, cosas q u e a r r i b a m a n d é q u e se d e n y h a g a n , es m i v o
q u i m i h i e r i t eliam i u r e inlestato. Item q u a e d a r i i u s s e - l u n t a d q u s se d e n y h a g a n p o r q u a l q u i e r a q u e sea mi he
r o e a u l i d e n l u r lianlquo fidei e i u s cominillo; q u a e s i - r e d e r o ó poseedor do mis bienes, q u e m e s u c e d a a u n q u e
l u m est, s i soror c e n l u m v i r a l i iudicio obtinuerit, a n í i - m u e r a sin testar: y también le e n c a r g o y dexo á s u c o n
deicommissa e x capite suprascriplo debeantur? Respondí, ciencia, q u e se d e n y h a g a n las cosas q u e y o m a n d e q u e
si hoc q u a e r a t u r , a n i u r e e o r u m , q u o s q u i s sibi a b inlo- so d e n y h a g a n : so p r e g u n t ó si l a h e r m a n a p o r sentencia
stato heredes b o n o r u m v e possessores successuros c r e d a t , d e los cien v a r o n e s obtuviese, ¿se d e b e r á n acaso los fidei
fideicommiltere possit, respondí: posse. P a u l u s n o t a l ; comisos p o r el capítulo expresado? Respondí: si se p r e
p r o b a t a u l e m , n e c (ideicommissa a b inlestato d a l a d e b e - g u n t a , si acaso so p u e d e d e x a r fideicomisop o r aquellos
r i , quasi a dómenle. q u e a l g u n o c r e e q u e le h a n d e s u c e d e r a b i n l e s t a t o , ó c o m o
poseedor do s u s bienes: respondí q u e podia. P a u l o lo ñola:
y p r u e b a q u e n o s e d e b e n los fideicomisosdexados abin-
iestato," asi como d e x a d o s p o r el d e m e n t o .
14. Papinianus libro V. Quaestionum.—Paler fi- 14. Papiniano, libro V. de las Cuestiones.—El p a
l i u m e m a n c i p a v i t e l nepotem e x eo relinuil; c m a n c i p a - d r e e m a n c i p ó al hijo, y r e t u v o e n s u potestad al nielo d e
t u s susceplo postea filio, d u o b u s exheredalis, p a i r e él: el e m a n c i p a d o tuvo despues u n hijo: m u r i ó d e s h e r e
p r a e l e r i t o , vita decessit; in quaestione d e inofficioso l o - d a n d o á los dos, y sin h a c e r mención del padre: e n la
stamenlo praecedente c a u s a liliorum patris intenlio a d - querella del testamento inoficioso, precediendo l a c a u s a
liuc pondel; quodsi c o n t r a íilios i u d i c e l u r , palor a d q u e d o los hijos, la intención del p a d r e pende a u n . Pero si se
r e l a m v o c a l u r , e l s u a m inlentionem implore potosí. p r o n u n c i a s e c o n t r a los hijos, el p a d r e es llamado á la
q u e r e l l a , y tiene l u g a r s u intención.
15. Idem libro X I V . Quaestionum. — N a m etsi 15. E l mismo, libroXIV. de las Cuestiones—Por"
p a r e n l i b u s n o n d e b e l u r liliorum heredilas, p r o p t e r vo~ q u e a u n q u e á los p a d r e s no s e d e b a la h e r e n c i a d e los
t u m p a r e n t u n i e l n a l u r a l e m e r g a Iilios c a r i l a t e m , l u r b a t o hijos p o r obligación n a t u r a l y c a r i d a d q u e se d e b e a
lamen o r d i n e morlalitalis, non m i n u s p a r e n l i b u s , q u a m los hijos; con todo si el hijo m u e r e antes q u e el padre»
liberis pie r e l i n q u i d e b e t . p o r razón d e piedad d e b e n s e r instituidos l o s p a d r e s , asi
como los hijos. .
§ . 1 . I í e r e d i eius, q u i post litem d e inoflicioso p r a e - § . 1 . Al h e r e d e r o del q u e d e s p u e s do p r e p a r a d a la
p a r a t a m m u í a l a volúntalo decessit, n o n d a l u r d e inofli querella d e inoficioso, m u r i ó m u d a n d o s u v o l u n t a d ,
cioso (jucrcla; non e n i m sufficit litem instiluere, si n o n se le permito esta querella, p o r q u e n o b a s l a p r o p o n e n
in c a perseveret. si n o se c o n t i n ú a .
§ . 2 . Filius, q u i inofficiosi acliono a d v e r s u s d ú o s § . 2 . S i el hijo siguió l a q u e r e l l a d e inoficioso coi -
DIGESTO.—LIBRO 5."—TITULO 2 . 237
heredes e x p e r t u s d i v e r s a s sententias itidicum tulit, e l Ira dos herederos, y se pronunciaron dos sentencias c o n
u n u m vicil, a b altero s u p e r a l u s est, e l debilores c o n v e - t r a r i a s , u n a á s u favor, y o t r a c o n l r a él, p u e d e r e c o n v e
n i r e , e l ipse a crediloribus conveniri pro parlo polest, e l n i r á los d e u d o r e s e n p a r t e , y s e r reconvenido p o r ellos,
c o r p o r a vindicare, e l h e r e d i t a t e m dividere; v e r u m e n i m v i n d i c a r los bienes, y dividir la herencia; p o r q u e es c i e r
e s t , familiae e r c i s c u n d a e i u d i c i u m compelere, q u i a c r o - to q u e le competo el j u i c i o d e división d e bienes, p o r q u e
d i m u s c u m l e g i l i m u m heredera p r o p a r l e esse f a c l u m ; e l lo tenemos p o r heredero legitimo respecto su parlo; y p o r
ideo p a r s hcredilalis in testamento r e m a n s i t . Nec a b s u r - esto parto d e la h e r e n c i a q u e d ó s e g ú n se dexó e n el tes
d u m v i d e l u r , p r o p a r l o inlestatum vidóri. t a m e n t o ; n i obsta el q u e parezca q u e e n parlo m u r i ó sin
testamento.
1 «• Paulas libro II. Quaestionum.—Qui r e p u - 17. Paulo, libro II. de las Cuestiones.—El q u e
dianlis a n i m o n o n v e n i l a d accusationem inofíiciosi lesta- con el á n i m o d e r e p u d i a r no c o n c u r r e á l a q u e r e l l a d e
m e n l i , p a r t e m non f a c i t h i s , q u i e a n d e m q u e r e l a m m o v e r e inoficioso testamento, no h a c e p a r t e con los q u e la q u i e
volunl. Unde si d e inofíicioso testamento palris altor ex r e n intentar: p o r lo q u a l s i u n o d e los hijos d e s h e r e d a d o s
liberis exheredalis a g e r e t , q u i a rcscisso testamento altor propusiese la q u e r e l l a d e inoficioso c o n t r a el testamento
q u o q u e a d successionem a b in téstalo v o c a l u r , e l ideo del p a d r e , p o r q u e rescindido el leslamenlo el otro es t a m
u n i v e r s a m hereditalem n o n recle vindicassel, hic, s i bién llamado á l a succesion abintcstato, y p o r c s t o e s l o n o
oblinuerit, u t e t u r rci iudicalac auctorilate, q u a s i C e n t u m - v i n d i c a r í a j u s t a m e n t e toda la herencia, si obtuviese,
viri h u n c solum filiumin r e b u s h u m a n i s esse n u n c , q u u m o p o n d r á la a u t o r i d a d d e cosa j u z g a d a , del m i s m o m o d o
facerenl i n t e s t a l u m , c r e d i d e r i n t . q u e si los cien v a r o n e s h u b i e r a n creido q u e s o l a m e n t e
h a b i a esle hijo q u a n d o d e c l a r a r o n n u l o el testamento.
§ . 1. Q u u m c o n l r a l e s t a m e n l u m u l inofficiosum i u - § . 1 . Q u a n d o el testamento s e d e c l a r a inoficioso n o
d i c a l u r , teslamenli faclionem habuisse defunclus n o n cre- s e c r e e que"el difunto p u d o t e s t a r ; pero n o se h a d e d e
d i t u r . Non i d e m p r o b a n d u m est, si herede n o n r e s p o n - c i r lo m i s m o si n o respondiendo el heredero, se p r o n u n
d e n t e s e c u n d u m p r a e s e n t e m i u d i c a t u m sit; hoc enira c a s u ció á favor del presente; porque e n este caso n o s e c r e e
non c r e d i t u r ius e x sententia iudicis íieri; e l ideo libér q u e d e la sentencia del J u e z resulta acción: y p o r e s l o s e
tales c o m p e t u n t e l légala p e l u n l u r . d e b e n las libertades, y s e piden los legados.
18. Idem libro singulari de inofficioso testamen 18. E l mismo, libro único sobre el testamento in
to.—De q u a r e e l i a m Constitutio e x l a t D i v o r u m f r a t r u m , oficioso.—Sobre lo q u a l h a y t a m b i é n constitución d e los
q u a e h u i u s m o d i distinctionera a d m i l l i t . dos h e r m a n o s E m p e r a d o r e s , q u e a d m i t e e s t a d i s t i n c i ó n .
19. Idem libro I I . Quaestionum.—Mater d e c e - 19. E l mismo, libro 11. de las Cuestiones.—Cierta
d e n s e x l r a n e u m e x d o d r a n l e heredera inslituit, filiara m a d r e , al m o r i r , instituyó p o r heredero d e la n o v e n a
u ñ a r a e x q u a d r a n t e , a l l e r a m praeteriil; h a e c d o inofficio p a r l e d e s u s bienes á u n e x t r a ñ o , y á u n a hija e n Ires
so egit, e t oblinuit; q u a e r o , scriplac tiliae q u o m o d o s u c - onzas: d e o t r a no hizo mención e n s u leslamenlo, y e s l a
c u r r e n d u m sil? Respondí: tilia p r a e t e r i t a i d v i n d i c a r e d e - intentó la q u e r e l l a d e inoficioso, y o b t u v o e n ella. P r e
bel, q u o d inlestata raatreh a b i l u r a esset. I l a q u e dici p o t g u n t o ¿cómo so h a d e s o c o r r e r á í a h i j a instituida? R e s
osí, eara, q u a e oraissa est, etiarasi lolara h e r e d i t a l e m a b pondo: l a hija d e q u e no se hizo mención e n el t e s t a m e n
inlestalo petat, e l oblineat, solara h a b i t u r a r a u n i v e r s a m to, d e b e p e r c i b i r aquello q u e t e n d r i a si la m a d r e h u b i e r a
successionem, q u e m a d m o d u m si a l t e r a omisissel l e g i t i m u e r t o sin testar. Y así so p u e d e d e c i r , q u e a q u e l l a d e
mara hereditalem. Sed non e s t a d r a i l t e n d u m , u l a d v e r s u s q u e no s e hizo mención, a u n q u e p i d a toda l a h e r e n c i a
sororem a u d i a t u r a g e n d o d e inofficioso. P r a e l e r e a dicen - abinleslalo y o b t e n g a , h a d e s e r a b s o l u t a h e r e d e r a c o m o
d u m est, non esse similem oraillcnli eara, q u a e e x t e s t a s i h u b i e r a excluido á l a o t r a do l a herencia legítima;
mento adiit; e l ideo a b extranco semissem v i n d i c a n d u m , pero no se h a d e p e r m i t i r q u e e n la q u e r e l l a d o inoficio
e l d e f e n d e n d u m , tolura semissem esse a u f e r e n d u m , q u a - so s e a o i d a c o n l r a la h e r m a n a . A d e m a s d e eslo, s e h a d e
si serais tolus a d h a n c pertineal. S e c u n d u m q u o d non i n d e c i r q u e a q u e l l a q u e adió lo q u e se lo dexó en el t e s t a
totum t e s t a m e n t u m i n f i r m a t u r , sed p r o p a r l e intestata mento, n o es s e m e j a n t e á l a q u e lo d e x a d e a d i r : y p o r
efíicitur, licet q u a s i furiosao i u d i c i u m ultiniura c i u s d a - oslo, d e l e x t r a ñ o so h a d e v i n d i c a r la mitad: y s e h a d o
ranelur. C e t e r u m si q u i s p u t a v e r i t , filia obtinenle tolura defender, q u e se le h a d e p r i v a r do t o d a la m i t a d ; corno
t e s t a m e n t u m i n f i r m a n , d i c e n d u m est, eliam i n s l i l u t a m si toda ella pertenezca á esla: según lo q u a l , n o s e a n u l a
a b inlestalo posse a d i r e h e r e d i t a l e m ; nec e n i m q u a e e x lodo el testamento, sino q u e se d e c l a r a q u e e n p a r l e m u -
238 D IG E S T O . — L I B R O 5 . ° — T I T U L O 2 .
2 0 . Scaevola libro II. Quaestionum.—Qui d e inof 20. Scevola, libro II. de las Cuestiones.—Al q u e
i c i o s o v u l t dicere, licet n e g e t u r íilius, Carbonianam b o q u i e r e querellarse d e inoficioso, a u n q u e se n i e g u e q u e e s
n o r u m possessionem n o n d e b e t accipere; tolies e n i m e a hijo, n o se le debo d a r la posesion C a r b o n i a n a d e los b i e
i n d u l g e n d a esl, quolies, si v e r e Iilius esset, heres esset nes; p o r q u e esta so h a d e d a r s i e m p r e que, si fuera v e r
a u l b o n o r u m possessor, u t i n t e r i m e t possideat, e l a l a - d a d e r o hijo, s e r i a h e r e d e r o , ó poseedor d e los bienes;
t u r , e t actionibus p r a e i u d i c i u m non patiatur. Q u i vero d e p a r a q u e e n el ínterin los posea y se alimente, y no so le
inofíicioso dicil, nec actiones moveré d e b e t , n e c a l i a m p e r j u d i q u e e n s u derecho. Mas el q u e se q u e r e l l a do i n
u l l a m , q u a m hereditatis pelilionem exorcere, nec ali, n o oficioso, n i d e b e m o v e r acciones, n i e x e r c e r o t r a a l g u n a
u n q u a m melioris s i t conditionis, q u a m si conlilelur a d - q u e l a petición d e la h e r e n c i a , ni d e b e s e r alimentado;
versarius. p a r a q u o en tiempo a l g u n o s e a do m e j o r condieion q u o s i
confesase el c o n t r a r i o .
•21. Paulas libro III. Responsorum.—Eum, q u i 21. Paulo, libro I I I . fíelas Respuestas.—Aquel
inofficiosi tostamonti q u e r o l a m inslituit, e l f r a u d e h o r e - q u e intentó la querella d e inoficioso testamento, y p o r
d i s scripli, q u a s i lorliam p a r t c m hereditatis tacile r o g a - fraudo del heredero escrito, q u e d i x o q u e tácitamente s e
t u s esset ci roslituere, r e l i q u i t e a m aclionem, non videri le h a b i a rogado restituirle la t e r c e r a p a r t e do la h e r e n
deseruisse q u e r e l a m , e t ideo non p r o h i b e n e u m repetere c i a , se desistió, n o parece q u e la renunció, y p o r eslo
inchoalan actionein. n o se p r o h i b e volver á la acción e m p e z a d a .
§ . 1 . Item q u a e s i t u m est, a n heres a u d i e n d u s e s t § . 1 . T a m b i é n se p r e g u n t ó , si d e b e s e r oido el here
anlo d e inofficiosi querolam aclara desidorans reslilui sibi d e r o q u e p r e t e n d e q u e so le r e s t i t u y a n aquellas cosas q u e
e a , q u a e solvil? Respondí!, ci, q u i seiens i n d e b i l u m fidei- p a g ó antes q u e se intentase la q u e r e l l a d e inoficioso?
c o m m i s s u m solvil, n u l l a m repelitionem ex e a c a u s a c o m Respondí, q u e á aquel q u e pagó el fideicomiso,s a b i e n d o
pelero. q u e no s e d e b i a , n o lo compele repilicion a l g u n a p o r osla
causa.
§ . 2 . Idem respondit, evicta hereditale por inoffi § . 2 . T a m b i é n respondí, q u o vindicada l a h e r e n c i a
ciosi querolam a b eo, q u i heres inslitutus esset, porindo p o r la querella do inoficioso, del q u e h a b i a sido instituido
o m n i a observari oportere, a c si heredilas adita non fuis- h e r e d e r o , so d e b e e n lodo o b s e r v a r lo m i s m o q u e si no s e
sel, e l ideo e l pelilionem i n t e g r a m debiti heredi inslitulo h u b i e r a a d i d o l a herencia: y p o r esto se d a t a m b i é n a l
a d v e r s u s e u m , (jui s u p e r á v i t , compotcro, e t compensalio- instituido h e r e d e r o , c o n t r a el q u e obtuvo la absoluta pe
n e m debiti. tición d e l a d e u d a , y compensación d e lo q u e se le d e b e .
¿3- Paulus libro singulari de inofficioso testamen 23. Paulo, libro único sobre el testamento inofi
to.—Si ponas filium e m a n c i p a l u m p r a e l e r i t u m , e l e x e o cioso.—Si supones q u e en el testamento n o se hizo m e n
nepotem in polestate r e t e n t u m h e r e d e m i n s t i l u l u m esse, ción del hijo e m a n c i p a d o , y q u e u n hijo do este, q u e so
filius potest c o n t r a filium s u u m , testatoris n e p o t e m , p e - retuvo e n la potestad, fue instituido heredero, el hijo
tere b o n o r u m possessionem; q u e r i a u t e m d e inofficioso p u e d e pedir l a posesion do los bienes c o n t r a s u hijo, nielo
testamento non polerit. Quodsi exlieredalus sil íiiius del testador; pero n o so p o d r á q u e r e l l a r d e inoficioso t e s
e m a n c i p a l u s , poteril q u e r i , e l i t a i u n g e t u r lilio s u o , e t tamento; m a s si fuese desheredado el hijo e m a n c i p a d o ,
simul c u m eo hereditatem oblinebit. s e p o d r á querellar: y así se j u n t a r á á s u hijo, y j u n t a
m e n t e con él o b t e n d r á la h e r e n c i a .
§ . 1 . Si h e r e d i t a t e m a b h e r e d i b u s instilulis e x h e r e § . 1 . Si los desheredados c o m p r a r o n do los q u e f u e
d a d e m e r u n t , vel res singulas, scientes eos heredes esse, r o n instituidos herederos la herencia, ó a l g u n a s c o s a s ,
a u l c o n d u x e r u n t praedia, a l i u d v e q u i d simile fecerunt, sabiendo q u o ellos e r a n herederos, ó a r r e n d a r o n los p r e
vel s o l v e r u n t heredi, q u o d testatori d e b e b a n t , i u d i c i u m dios, ó hicieron a l g u n a o l r a cosa semejante, ó p a g a r o n a l
defuncti agnoscere v i d e n t u r , e t a q u e r e l a e x c l u d u n l u r . heredero l o q u e d e b í a n al testador, parece q u o a p r u e b a n
l a voluntad del difunto, y q u e son excluidos d e la q u e
rella.
§ . 2 . Si d ú o s i n t íilii exheredali, e t a m b o d e inof— § . 2 . Si se d e s h e r e d a r o n dos hijos, y los dos p r o p u
IÍCÍOSQ testamento e g e r u n t , e t u n u s postea consliluit n o n sieron la q u e r e l l a d e inoficioso testamento, y despuos el
a g e r e , p a r a eius alleri accrescit. I d e m q u e e r i t , elsi l e m - u n o resolvió no c o n t i n u a r l a , la p a r l e d e este s e acrece a l
pore exclusus s i l . otro: y lo m i s m o so dice si fué excluido p o r el tiempo.
24. Ulpianus libro XLV1II. ad Sabinum.—Circa 24. Ulpiano, libro X L V I I Í . sobre Sabino.—Acer
inofíiciosi q u e r e l a m e v e n i r e p l e r u m q u e assolet, u l i n c a d e l a querella d e inoficioso, las m a s veces suele s u c e
u n a a t q u e e a d e m c a u s a d i v e r s a e senlentiae p r o f e r a n t u r ; d e r q u o e n u n a m i s m a c a u s a so pronuncien diversas s e n
q u i d e n i m , «i f r a t r e a g e n t e heredes s c r i p t i d i v e r s i i n r i s tencias. ¿Y q u é d i r é m o s si querellándose el h e r m a n o , los
íuerunl? Quodsi i'uerit, pro p a r t e leslatus, p r o p a r l o i n - herederos escritos no tuviesen u n m i s m o derecho? E n
testalus decessisse v i d e b i t u r . este caso p a r e c e r á q u e m u r i ó p a r t e con testamento, y
parto sin é l .
26. Idem libro VIII. Disputationum.—Si s u b h a c 26. El mismo, libro VIH. de las Disputas.—Si
condiiionc fucrit heres inslitulus, si S l i c h u m m a n u m i s e - el heredero fué instituido b a x o d e osla condicion, si m a
i'il, e t manumisisset, e l posteaquam m a n u m i s i l , inofficio- numitiese á Estico, y lo m a n u m i t i e s e , y despues q u o lo
s u m vel i n i u s t u m l e s t a m e n t u m p r o n u n t i e l u r , a e q u u m m a n u m i t i ó se declarase el testamento inoficioso ó injusto,
csl, h u i c quoquo s u c c u r r i , u l s e r v i p r e t i u m a m a n u m i s - e s conforme á e q u i d a d , q u o t a m b i é n s e s o c o r r a á esto,
so accipiat, no f r u s t r a s e r v u m p e r d a t . p a r a q u e perciba del m a n u m i t i d o el precio del siervo, y
n o lo p i e r d a p o r e n g a ñ o .
27. Idem libro VI. Opinionum.—Si instituía d o 27. E l mismo, libro VI. de las Opiniones.—Si
inofficioso testamento accusatione d e lile pacto t r a n s a - p r o p u e s t a la acusación do inoficioso testamento, se t r a n
J t u m est, ncc fieles a b herede transactioni p r a e s t a t u r , inof- sigió el pleyto p o r pació, y n o s e d a p o r el h e r e d e r o lo
'iciosi c a u s a m i n t e g r a m esse p l a c u i t . q u e se prometió e n la transacción, se d e t e r m i n ó q u e q u e
d a s e í n t e g r a la c a u s a do inoficioso.
§• 1 . E i , q u i se filium eius esse affirmat, q u i t e s t a § . 1 . A el q u e a f i r m a q u o es hijo d e a q u e l q u o lo n e
mento id d e n e g a v i t , lamen c u m e x h e r e d a v i t , d e inofficio g ó e n el testamento, y sin e m b a r g o lo desheredó, s e lo
so testamento c a u s a s u p e r e s t . d a l a q u e r e l l a do inoficioso testamento.
240 D I G E S T O . — L I M O J>.*—TITULO 2.
§ . 2 . Do inofíicioso testamento mililis dicere nec m i § . 2 . Ni a u n ol soldado puedo a c u s a r d e inoficioso
les potesl. ol teslamento del soldado.
§ . 3 . De inofíicioso testamento nepos c o n t r a p a t r u u m § . 3 . Un nieto h a b i a seguido, p o r s u legítima, l a
s u u m vol a l i u m s c r i p t u m h e r e d e m p r o porliono e g e r a t e l q u e r e l l a d e inoficioso testamento c o n t r a s u lio, ú o l r o
o b t i n u e r a t , sed s c r i p t u s heros appellaverat; placuil inte- heredero escrito, y h a b i a obtenido en ella; pero el h e
r i m propler i n o p i a m pupilli alimenta pro modo f a c u l t a - redero escrito h a b i a apelado. S e d e t e r m i n ó , q u e p o r s u
t u m , q u a e p e r inofficiosi testamenti accusalionom p r o pobreza se lo señalasen alimentos a l pupilo i n t e r i n a m e n
p a r l e ei v i n d i c a b a n l u r , decerni, c a q u e a d v e r s a r i u m ei te, s e g ú n las facultades q u e s e pedían p o r s u parle, p o r l a
s u b m i n i s t r a r e necesse babero usquo a d finomlilis. querella d e inoficioso testamento: y q u e la p a r t e c o n t r a
ria tenia precisión do dárselos h a s t a q u e el pleylo se f i n a
lizase.
§ . 4. De testamento m a t r i s , q u a e , existimans periisso § . 4. El hijo puedo a c u s a r d e inoficioso el t e s t a m e n
filium, a l i u m h e r e d e m instituit, do inofíicioso q u e r i to d e su m a d r e , q u o p o r j u z g a r q u e h a b i a m u e r t o , n o m
polest. bró á olro p o r s u h e r e d e r o .
28. Paulus libro singulari de Septemviralibus í u - 28. Paulo, libro único sobre los juicios de los Sep-
diciis.—Quum m a l e r mililom filium falso audiisset d c - tenviros.—La m a d r e p o r q u e oyó q u e h a b i a m u e r t o s u
ccssisse, e l testamento heredes alios instituisset, Divus hijo q u o e r a soldado, siendo incierto, n o m b r ó otros h e
l l a d r i a n u s decrevit, hereditatem ad filiumperlinere, ila rederos e n s u testamento: el E m p e r a d o r A d r i a n o decretó,
u l libertates el légala p r a e s t e n t u r . llic illud a d n o l a t u m , q u e l a h e r e n c i a pertenecía al hijo, d e modo q u e se d e n
q u o d do liberlatibus e l legalis adiieitur; n a m q u u m i n o f - las libertades y los legados. A q u í se h a d e o b s e r v a r lo q u e
íiciosum t e s l a m c n l u m a r g u i l u r , nihil e x co tcslamenlo s e dice d e los legados y do las libertados: p o r q u e q u a n d o
valel. se r e d a r g u y e d e falso el teslamento, n o e s válida cosa a l
guna de él.
29. Ulpianus libro V. Opinionum.—Si s u s p e c t a 29. Ulpiano, libro V. de las Opiniones.—Si Jos le
collusio s i l legalariis i n t e r scriptos heredes e l e u m , q u i gatarios sospechan a l g u n a colusion e n t r e los h e r e d e r o s
d e inofíicioso loslamonlo ágil, adesse c l i a m legatarios, e t escritos y el q u e a c u s a d o inoficioso el teslamento, d e b e n
volunlalom defuncti tueri, c o n s t i l u t u m esl; iisdemquo t a m b i é n c o n c u r r i r los legatarios: y eslá d e t e r m i n a d o q u e
p e r m i s s u m e s l c l i a m appellare, si c o n t r a tcslamonlum defiendan l a voluntad del difunto: t a m b i é n les e s permi
pronuntialum fuerit. tido el a p e l a r , si so p r o n u n c i a s e c o n t r a el testamento.
§. 1. Do inofíicioso loslaincnlo m a l r i s s p u r i i q u o q u o § . 1 . Los hijos espurios p u e d e n también a c u s a r d e
íllii diccrc possunl. inoficioso el teslamento d e la m a d r e .
§ . °2. Q u a m v i s instituta inofficiosi testamenti a c c u - § . 2 . A u n q u e d e s p u é s do p r o p u e s t a l a q u e r e l l a d e
salione ros Iransacliono docisa sil, l a m e n t e s l a m c n l u m i n inoficioso t e s l a m e n t o se d e t e r m i n e l a c a u s a p o r t r a n s a c
suo iuro manol; e t ideo d a t a e in co liborlalos a l q u e l ó ción, esto n o obstante p e r m a n e c e e n s u fuerza el t e s t a
g a l a , u s q u e q u o Falcidia permitlit, s u a m h a b e n l p o t e - mento: y p o r eslo subsisten válidas las libertades, y t a m
slalom. bién los legados, h a s t a d o n d e lo p e r m í t e l a falcidia.
§ . I). Q u o n i a m fomina n u l l u m a d o p t a r e filium s i n e § . 3 . P o r q u e la m u g e r no puede a d o p t a r á a l g u n o
i u s s u Principis polest, nec d e inofíicioso tcslamenlo e i u s , p o r hijo sin permiso del Príncipe: tampoco p u e d e a c u s a r
q u a m q u i s sibi m a t r e m a d o p l i v a m falso esse e x i s t i m a b a t , (lo inoficioso el teslamento d e a q u e l l a , q u e falsamente
agoré poleát. crcia que era su madre adoptiva.
§ . 4. I n e a provincia d e inofficioso teslamento a g i § . 4. E s conveniente q u o s e a c u s e el testamento d e
oporlet, in q u a scripti heredes domicilium h a b e n t . inoficioso c i l l a provincia, e n d o n d e los herederos e s c r i t o s
tienen s u domicilio.
30. Marcianus libro [V. Institutionum.—Adver- 30. Marciano, libro IV. de las instituciones.—El
sus t e s l a m c n l u m íilii in adoplionem d a t i p a t e r n a l u r a l i s p a d r e n a t u r a l con derecho puedo i n t e n t a r l a q u e r e l l a d e
recle do inofíicioso testamento agoro potcst. inoficioso, c o n t r a el hijo d a d o e n a d o p c i o n .
§ . 1 . T u t o r i b u s pupilli n o m i n e sino periculo c i u s , § . 1 . Los E m p e r a d o r e s Severo y Antonino r e s p o n
q u o d loslamonlo d a t u m esl, agero posse d e inofíicioso vel dieron q u e los tutores podían a c u s a r el teslamento d o
falso loslamonlo, Divi Sevcrus e l A n t o n i n u s r e s c r i p s e r u n t . inoficioso ó falso, e n n o m b r e del pupilo, sin p e r d e r l o q u e
se les doxó e n é l .
31. Paulus libro singulari de Septemviralibus I u - 31. Paulo, libro único sobre los juicios de los Sep-
diciis.—Si bis, q u i a d m i l t i t u r a d accusalioncm, nolil, tmviros.—Si el q u e es a d m i t i d o á l a acusación n o q u i e
a u l non possil accusaro, a n sequens a d m i l t a t u r , v i d o n - r e , ó n o p u e d e a c u s a r , se h a d e v e r si p u e d e s e r a d m i t i
d u m esl; e l placuil, posse, u l lial successioni locus. do'el, q u o se sigue: y se d e t e r m i n ó , q u e puedo, p a r a q u o
se h a g a l u g a r á la sucesión.
§. 1. Q u a n t u m a d inofficiosi l i b e r o r u m vel p a r o n l u m §. 1. P o r lo q u e correspondo á l a q u e r e l l a do i n o f i
q u e r e l a m pertinet, nihil intorest, q u i s sil h e r e s s c r i p t u s , cioso do los hijos, ó do los p a d r e s , n a d a i m p o r t a q u e s e a
e x liberis, a n e x t r a ñ é i s , v e l m u n i c i p i b u s . el h e r e d e r o escrito a l g u n o do los hijos, ó e x t r a ñ o , ó á lo»
municipios. .
§ . 2 . Si h e r e s extiterim ei, q u i eo testamento i n s t i - § . 2 . Si fuere heredero del q u e fué instituido e n ol
t u l u s esl, q u o d do inofíicioso a r g u o r o volo, non m i h i no- teslamento q u e quiero a c u s a r d e inoficioso, n o m e p e r
cebit, m á x i m o si e a m porliouem non possideam, vel i u r o j u d i c a r á , e n especial si no poseo a q u e l l a p a r l e , ó l a posea
s u o possideam. en su nombre.
DIGESTO.—LIBRO 5.°—TITULO 3 . 219
oxistiment, vel alios successoros iuslos, vel sibi restilu— d e los bienes ú oíros legítimos sucesores, ó so los h a y a
tam hereditatem, in e a d e m e r u n l condilione. resliluido la herencia, s e r á n do la m i s m a condicion.
. § 14. P a p i n i a n u s a u l e m libro tertio Q u a e s t i o n u m , § . 14. Papiniano, on el libro tercero do las Oilestio-
si possessor hereditatis p c c u n i a m i n v e n t a m i n h e r e d i t a t e n e s , n i e g a a b s o l u t a m e n t e q u e d e b a s e r reconvenido s o b r e
non altingat, n e g a t e u m o m n i n o in u s u r a s c o n v e n i e n d u r a . las u s u r a s el poseedor d e la h e r e n c i a , si no loca e n el
d i n e r o e n c o n t r a d o e n ella.
§• 1 5 . Rodactae, i n q u i t , p e c u n i a e ex prelio r e r u m § . 1 5 . Dico, el d i n e r o percibido do las cosas v e n d i
v
e n d i t a r u m ; r e d a c l a m sic accipiemus, n o n s o l u m iara d a s : l a p a l a b r a percibido l a entendemos d e este modo, n o
e
x a c t a m , v e r u m , e l s i exigi poluil, nec e x a c l a e s t . solamenlo el y a cobrado, sino lambien si so p u d o c o b r a r ,
y no se cobró.
§• 1 6 . Q u i d , si post pelilam h e r e d i t a t e m ros d i s t r a - § . 1 6 . ¿ Q u é d i r e m o s si vendiese las cosas d e s p u é s d o
xerii? Ilic ipsae res \ c n i e n l fruclusque e a r u m . Sed s i f o r l a petición d o la herencia? E n esto caso so c o m p r e h e n d o -
jo lales f u e r u n t , q u a o vel steriles e r a n t , vel t e m p o r e p o r - r á n e n l a petición las m i s m a s cosas, y los frutos do ollas:
iturae, e l hao distractae s u n t vero prelio, fortassis possit y si acaso fueron lales q u e ó e r a n estériles, ó s e h a b i a n
pelitor eligere, u t sibi pretia e l u s u r a e p r a e s t e n t u r . do c o n s u m i r con ol tiempo, y so v e n d i e r o n e n s u j u s t o
precio, quizás e s t a r á e n la elección del q u e pido, (¡uo s e
le d é ei precio y las u s u r a s .
§ • 1 7 . Ait Senalus: Placere, a q u i b u s p e t i t a h e r e d i - § . 17. Dice l a constitución del S e n a d o , q u e lo a g r a
tas fuissel, si a d v e r s u s eos i u d i c a l u m essel, p r e t i a , q u a o d a q u e aquellos á q u i e n e s s e pidió la herencia, s e a n o b l i
ad eos r e r u m ex heredilale v e n d i t a r u m pervenissent, elsi g a d o s á r e s t i t u i r I O J precios q u e s o e n c o n l r a r o n e n s u p o
anle pelilam hereditatem doperiissenl d e m i n u t a e v e essenl, d e r , d e las cosas q u e v e n d i e r o n do ella, si so senlenció
r
e s t i l u e r e deboro. Uonao íidoi possessor si v e n d i d e r i t r e s c o n t r a ellos, a u n q u e h u b i e s e n perecido, ó s e h u b i e s e n
hereditarias, sivo exegil p r e l i u m , sive n o n , q u i a h a b e t d i s m i n u i d o antes d e la petición d e la herencia. E l p o s e o -
aclionem, d e b e b i l p r e l i u m praeslaro. Sed u b i h a b e t aclio- d o r do b u e n a fe, si h u b i e s e vendido las cosas d e l a h e r e n
n e m , sufíiciet e u m actiones p r a e s t a r e . c i a , fjue h a y a cobrado ó no el precio, d e b e r á d a r l o , por
q u e tiene la acción; p e r o q u a n d o tiene la acción, b a s t a r á
q u e la ceda.
§ . 18. Sed si vendidil, e t evicta r e rosliluil, q u o d § . 1 8 . Poro si vendió l a cosa, y e v i n c i d a l a r e s t i t u
accepil, non v i d e b i l u r a d e u m pervonisse, q u a m q u a m yó, lo q u e recibió n o parece q u e lo percibió, a u n q u e s o
possit dici, n e c a b initio p r c l i u m venire, q u i a n o n fuil p u e d a d e c i r q u e ni desde el principio percibió el p r e c i o ,
r
c s hereditaria, q u a e d i s t r a c l a est. Sed etsi S e n a l u s r e p o r q u e la cosa q u e vendió no fué hereditaria. Mas a u n q u e
r u m ex heredilale d i s t r a c t a r u m , n o n h e r e d i t a r i a r u m fecil l a constitución del S e n a d o hizo mención d e las cosas v e n
nienlionem, restilui l a m e n n o n dcbet, q u i a niliil a p u d d i d a s d o l a herencia, no d e las hereditarias; con lodo, n o
e
u m r e m a n e t . N a m e t l u l i a n u s libro sexlo Digestoruin d e b o s e r resliluido, p o r q u e e n poder s u y o no q u e d ó c o s a
seribit, q u o d i n d e b i t u m exegil, reslituere e u m n o n d e b e a l g u n a : y p o r lanío escribo J u l i a n o en el libro soxlo d o
ré, n e c i m p u l a l u r u m , q u o d non d e b i l u m solvil. los Digestos, q u e el q u e c o b r a lo q u e n o s e debo, n o lo
d e b e restituir; n i s e h a d o desconlar lo q u e pagó, q u e n o
se debia.
§• 1 9 . Sed si res s i t redhibila, h i c u l i q u o e l h e r e d i § . 1 9 . P e r o si la cosa so devuelvo, e n esto caso c i o r -
taria est, e l p r e t i u m non veniel, q u o d r c f u s u m e s t . t a m e n l o es h e r e d i t a r i a , y n o se c o m p r e h e n d e r á e n l a p e
tición el precio q u e so s u b r o g ó e n l u g a r d e ella.
§ . 2 0 . Sed e t si o b venditionem obslriclus sil o m l o - § . 2 0 . Y como el poseedor do l a h e r e n c i a , e n v i r t u d
ri possessor hereditatis, d i c e n d u m e r i t , prospici ei c a u - do la v e n t a so o b l i g a al c o m p r a d o r , so h a do d e c i r q u e s e
tione. le h a d e d a r c a u c i ó n .
§ . 2 1 . Reslilucre a u l e m p r e t i a d e b e b i l possessor, § . 2 1 . El poseedor d e b e r á t a m b i é n r e s t i t u i r los p r e
etsi deperdilae s u n l r e s , vel d e m i n u l a e . Sed u l r u m i l a cios, a u n q u e las cosas s e h a y a n perdido ó d i s m i n u i d o .
d e m u m reslituat, si b o n a e fidci possessor est, a n e l s i ¿Pero p o r v e n t u r a el poseedor d e m a l a fe, y el d e b u e n a ,
malao íidei? E l si q u i d e m res a p u d c m l o r e m oxtent, n e c h a n d e h a c e r la restitución d e u n m i s m o modo? Si las
d e p e r d i t a e , n e c d e m i n u l a e s u n l , sino d u b i o ipsas r e s de- cosas existen e n p o d e r del c o m p r a d o r , y no so h a n p e r
bol p r a e s t a r e m a l a e íidei possessor, a u l s i rocipcre eas a b dido ni d i s m i n u i d o , sin d u d a el poseedor do m a l a fo d e
e m l o r e n u l l o m o d o possit, l a n l u m , q u a n t u m in lilem bo volver las m i s m a s cosas: ó si n o p u e d e do m o d o a l
esset i u r a l u m . A l u b i d e p e r d i l a e s u n t e t d e m i n u l a e , v e g u n o r e c o b r a r l a s del c o m p r a d o r , lo q u e j u r a s e a n l e e l
r u m p r e l i u m d e b e l p r a e s t a r i , q u i a , si pclilor r e m c o n s o - J u e z , q u e valían; pero q u a n d o las cosas so p e r d i e r o n ó
cutus esset, dislraxisset, e l v e r u m p r e l i u m r e i n o n p e r - d i s m i n u y e r o n , s e d e b o volver s u v e r d a d e r o precio, p o r
deret. q u e si al q u e p i d e s e le h u b i e r a vuelto la cosa, la h u
b i e r a v e n d i d o , y n o p e r d e r i a el v e r d a d e r o precio d o ella.
21. Gams libro VI. ad Edictum provinciale.— 21. Gayo, libro VI. sobre el Edicto provincial.—
u o p e r d i t u m intclligilur, q u o d in r e r u m n a t u r a esso d e - P e r d i d o se entiendo lo q u e doxa d o sor: d i s m i n u i d o lo q u e
« i t , d e m i n u l u m v e r o , q u o d u s u c a p l u m esset, e t o b id d e s e u s u c a p i ó , y p o r esto d e x ó d e e s t a r e n la h e r e n c i a .
nereditale e x i i t .
25. Ulpianus libro XV. ad Edictum.—Sed e t s i 25. Ulpiano, libro X V . sobre el Edicto.—Si se
lego commissoria vendidit, i d o m e r i t d i c e n d u m , l u c r u m , vendió con el pacto de la ley Comisoria, se ha de decir
q u o d scusil lego commissoria, p r a e s t i t u r u m . q u e lo percibido por este pacto se h a d e d a r t a m b i é n .
§ . 1 . Item si r o m distraxit, e t e x prclio a l i a m r e m § . 1 . Si vendió l a cosa, y con lo percibido p o r e l l a
c o m p a r a v i l , veniel prclium in petitionem hereditatis, n o n c o m p r ó o t r a , e n l a petición d e la h e r e n c i a l a m b i c n so
r e s , q u a m i n p a t r i m o n i u m s u u m converlil. Sed si r e s m i - c o m p r e h e n d e r á el precio, y n o la cosa q u o so incorporó
n o r i s valet, q u a m c o m p a r a t a est, haclenus locuplelior fa e n s u patrimonio; p e r o si í a c o s a so c o m p r ó e n menos d o
clus v i d e b i t u r , q u a l c u u s res valet, q u e m a d m o d u m s i con- lo q u o valia, p a r e c e r á n u e a u m e n t ó s u p a t r i m o n i o e n
sumsisset, i n l o l u m locuplelior faclus non v i d e b i l u r solo el v a l o r d e l a cosa; a la m a n e r a q u e s i lo c o n s u m i e
se, n o p a r e c e r á q u o a u m e n t ó s u p a t r i m o n i o e n cosa
alguna.
§ . 2 . Q u o d a i l Senatus: eos, q u i b o n a invasissent, § . 2. L o q u o dico el Senado: aquellos q u e se e n t r a n
quao scirent a d so non pcrtincre, etiamsi a n t e lilom c o n - e n la pososion do los bienes, s a b i e n d o q u e no les c o r r e s
lestalam fecorinl, q u o rainus possiderent, p e r i n d e c o n - p o n d e n , a u n q u e a n t e s d o l a contestación del ploylo doxen
domnandos, q u a s i possiderent, ila intelligendum est, u l d e poseer, h a n d e s e r condenados del m i s m o m o d o q u o s i
c t dolus praeterilus in petilionem hereditatis d c d u c e r e l u r ; poseyesen: s e h a d e e n t e n d e r d e modo q u e el dolo p a s a d o
s e d e l c u l p a , el ideo a b eo, qui a b alio n o n exegil, vel a se c o m p r c h e n d a t a m b i é n e n la petición d e l a herencia; y
sometipso, si t e m p o r e esset liberalus, peli h e r e d i t a l e m t a m b i é n l a c u l p a : y p o r oslo se obligan á l a petición d o
posse; hoc u t i q u e si e x i g e r e p o l u i t . l a h e r e n c i a p o r aquello q u e n o pidieron á otro, ó d e x a -
r o n d e c o b r a r d e ellos mismos; y prescribió l a d e u d a ;
esto se entiende si p u d i e r o n c o b r a r .
§ . 3 . Q u o d a u l c m ail Senatus: eos, q u i b o n a i n v a s i s - § . 3 . L o q u e dico l a constitución del Senado: los
sent, l o q u i t u r d e p r a e d o n i b u s , id est d e b i s , q u i q u u m quo entrasen p o r fuerza e n l a pososion do los b i e n e s , s e
scirent a d se n o n perlinorc h c r c d i l a t c m , i n v a s c r u n l b o n a , entiende d e los ladrones, esto es, d o los q u e s a b i e n d o
sciliccl q u u m n u l l a m c a u s a m h a b e r e n t possidendi. q u e no les correspondía l a h e r e n c i a , so e n t r a r o n e n los
bienes; es á saber, n o teniendo c a u s a a l g u n a p a r a p o
seerlos.
DIGESTO.—LIBRO 5.*—TITULO 3 . 251
vit, non videtur locuplelior faclus, nisi forle h a b c a l c o n - el poseedor de b u e n a fe d e b e r á también d a r caución do
diclionem. El lioc nomine vidolur locuplelior, q u i a polcsl q u e se defenderá: porque en aquello quo paga, no parece
repeleré; tingo cnim cuín, d u m so heredero p u l a t , solvie q u e a u m e n l a s u patrimonio, á no sor q u e le compela l a
se suo nomino. El vidolur mihi Iulianus de solo praedo- condiclion: y en eslos términos parece q u e a u m e n l a s u
no, u l caveat, sensisse, non etiam de bonae fidei posses- patrimonio, porque puede repetir. F i n g e t a m b i é n , q u e
sore; condiclioncm lamen praestare debebit. Sed e l poti- creyendo q u e e r a heredero, pagó en su nombre. Aroíroe
tor si a crcdiloribus conveniatur, exceplione uli debebit. parece que Juliano fué do parecer q u e solo el ladrón die
se caución, pero no el poseedor de b u e n a fe: también so
obligará á la condiction. Mas el que pide deberá también
u s a r de excepción, si fuosc reconvenido p o r los a c r e e
dores.
§ . 1. Sed si ipsi aliquid praedoni d eb eb at ur, lioc d e - § . 1. Pero si al mismo ladrón so le debia a l g u n a c o
ducere non debebil, m á x i m e si id fuil d e b i t u m , quod sa, eslo no se deberá descontar, en especial si so debia
n a t u r a debebalur. Quid lamen si expediebat p c l i l o n , id p o r obligación natural. Mas ¿que so d i r á , si al q u e pedia
d e b i l u m esse dissolutum propler poenaro vel aliam c a u - le convenia la solucion de esla d e u d a por la pena, ú olra
sam? Potosí dici, ipsum sibi vel solvisse, vel debuisse causa? Se puedo decir, ó quo él mismo so pagó, ó q u e
solvere. se debió p a g a r .
§ . 2 . luslus aulem possessor dubio procul debebil § . 2 . E l poseedor do b u e n a fe sin d u d a a l g u n a d e
deducero, quod sibi d e b e t u r . b e r á descontar lo que se le debe.
§ . 3. Sicul a u t e m s u m t u m , quero fecil, deducil, ila § . 3. Mas así como so hace pagó del gasto q u e hizo,
si iacero debuit, nec fccil, culpae huius reddat ralionem, del mismo modo si debió hacerlo, y no lo hizo, será r e s
nisi bonae fidei possessor csl; lunc cnim, quia quasi s u a m ponsable á esla culpa si no es poseedor de b u e n a fe T por
rom neglexit, nulli qucrclae subicclus csl anle pelitam q u e en eslo caso, como negligente en cosa propia, antes
heredilatem, poslca vero el ipso praodo esl. de la petición do la herencia no es responsable á p e r j u i
cio alguno; poro después también es l a d r ó n .
§ . 4. Ulud plano praedoni imputari non potest, c u r § . 4. No se lo puede c u l p a r al poseedor de m a l a fo
passus esl debilores liborari el pauperiores íiori, e l non p o r h a b e r permitido que con el liempo so librasen los
eos convenit, q u u m actionem non liabueril. deudores d e la obligación, y so hiciesen mas pobres, y
no haberlos reconvenido, por no h a b e r tenido acción.
§ . 5. Quod aulem possessori solulum ost, a n r e s t i - § . 5. Veamos si el poseedor debe restituir lo quo á
tu e r e tlebcal, videamus; el si bonae íidei possessor fuit, él se le pagó: y y a sea poseedor de buena ó mala fe, a g r a
sivo non, debere restiluere placel; el quidem, si restilue- d a que lo debe restituir: y si restituyese, como escribo
ril, u l Cassius scribil et Iulianus libro sexlo, liberari ipso Casio, y Juliano al libro sexto, ciertamente por d e r e c h o
i u r e debilores. se libertan los deudores.
35. Gaius libro V I . a d E d i c t u m provinciale.— 35. Gayo, libro V I . sobre el Edicto provincial.—
Idem Iulianus ait, etiamsi nonduro prelia reruro consccu- Dice el mismo Juliano, quo a u n q u e el siervo no h a y a aun
t u s sil servus, posso a domino, quasi a iuris possessorc, percibido el precio de las cosas, se puede pedir la heren
hcredilalcm peti, q u i a habet actionem, q u a campecuniaro cia al señor, como á poseedor d e derecho: por que tiene
D i g e s t o . — L i b r o JJ.°—Titulo 3. 2¿55
n a m impendit. Sed benignius est, i n huius quo(|uo p e r cúlpese á él mismo de ha be r gastado con cierta ciencia en
sona haberi ralionom i m p e n s a r u m ; non enim debel p e t i - cosa agena; pero es mas equitativo q u e al poseedor d e
tor ex aliena i a c t u r a l u c r u m facere. El id ipsum officio mala fe se le abonen estos gastos, porque el q u e pide,
iudicis conlinebitur; n a m nec exceplio doli malí d e s i d e - ciertamente no debo a u m e n t a r su patrimonio con pérdida
r a t u r . Plano potosí in eo differenlia osso, u l bonae fidei d e otro: y así lo d e t e r m i n a r á el Juez de oficio, porque no
quidem possessor omnimodo impensas deducal, licel r e s es necesaria la excepción del dolo malo: pero en esto p u e
non oxtet, in q u a m fecil, sicul tutor vel c u r a t o r c o n s e - de h a b e r esta diferencia: q u e al poseedor d e b u e n a fe a b
q u u n l u r ; praedo autem non aliter, q u a m si res m o - solutamente se le abonan las expensas, a u n q u e no exista
lior s i l . la cosa en que las hizo; poro al ladrón no so le abonan
do otro modo, q u e si se mejoró la cosa.
39. Gaius libro V I . a d Edictum provinciale.— 39. Gayo, libro V I . sobre el Edicto p r o v i n c i a l . —
Utiles autem necessariaeque s u n t, veluli q u a e íiunt r e í i - También son útiles las quo son necesarias, como las q u e
ciendorum aedificiorum gratia, a u l in novellela, a u l se hacen en renovar los edificios, ó plantar de nuevo, ó
q u u m servorum g r a tia lilis aoslimalio solvilur, q u u m id quando por c a us a do los siervos se paga la estimación d e
utilius sil, q u a m ipsos dedi. Deniquo alias compluros la causa, quando esto sea mas útil quo entregarlos. F i
oiusdom generis esse impensas, manifestum est. nalmente es cosa c l a r a q u e hay otras muchas expensas
de esto mismo género.
§ . 1. Videamus lamen, ne el ad picturarum quoque § . 1. Veamos si también nos aprovechará la excep
e l m a r m o r u m e t c e t e r a r u m voluplariarum r e r u m i m p e n ción del dolo para los gastos de las pinturas y los m á r m o
sas aeque proíiciat nobis doli exceplio, si modo bonae les, y de las demás cosas de guslo, si somos poseedores
íidei possessores simus; n a m praedoni probo dicelur, non de b u e n a fe, porque al u s u r p a d o r con razón se le d i r á quo
debuisse in alienam rom supervacuas impensas lacere, no debió hacer gaslos superlluos en cosa agena; pero con
u l lamen poteslas ei liercl tollendorum e o r u m , quao sino lodo so le permite la separación do lo quo se puedo q u i
detrimento ipsius rei lolli possunt. t a r sin detrimento do la m i s m a cosa.
41. Gaius libro V I . a d Edictum provinciale.— 4 1 . Gayo, libro V I . sobre el Edicto provincial.-"
Si quo tempore conveniebalur possessor heredilatis, pau- Si al tiempo en q u e el poseedor de la herencia e r a recon
ciores res possidebat, deinde a i i a r u m quoque r e r u m pos- venido, poseia menos cosas, y despues tomó posesion <lo
sessionem assumsit, cas quoque victus resliluere d e b e - otras, vencido d e b e r á también restituirlas, ya sea que a l
bil, sive auto acccplum i u d i c i u m , sive postea acquisieril canzase la posesion antes de contestado el pleyto, ó d e s
possessionem. E l si fideiussores, quos dederat, ad lilcm pués: y si los fiadores q u e h a b í a dado p a r a el pleyto no
non suffíciant, iubere cuín debebit Proconsul, ul idoncc son suficientes, el Proconsul le d e b e r á m a n d a r que d e
caveat. Ex diverso quoque si pauciorcs postea posside- fiador abonado. P o r el contrario, si también d e s p u e s po
bil, q u a m inilio possidebat, si modo id sino dolo eius seyese menos q u e poseia al principio, si esto s u c e d i e s e
D i g e s t o . — L i b r o 5 . ' — T i t u l o 3 . 257
accidorit, absolví debet quod ad eas ros, q u a s dcsiit p o s - sin dolo del poseedor, deberá ser absuelto por lo p e r t e
sidere. neciente á aquellas cosas q u e dexó do poseer.
§• 1. Fr u c t u s compulandos etiam oarura r o r u m , § . 1. Dice Juliano, que también se han de contar los
quas defunctus pignori accopit, l u l i a n u s a i t . frutos de las cosas q u e el difunto tenia en p r e n d a s .
riis, a u l qui ros hereditarias occupaverint, consisloro, a u - los deudores hereditarios, ó con los que ocupasen las c o
d i e t u r , ulique si periculura erit, no inter moras aclioncs sas hereditarias, ciertamente será oido, si hubiere peli
intercidant. Potitor autom heredilatis citra melum e x c e - gro d e que por la dilación fenezcan las acciones propues
p t i o n i si n rom agoré poterit. Quid cnim, si posscssor h o - tas. Mas el q u e pide la herencia podrá liligar, sin que le
reditatis negligat? q u i d , si nihil iuris habere se sciat? obste la excepción do la cosa. ¿Qué dirémos si el posee
d o r d e la herencia es nogligonte, ó ignora q u e tiene d e -
rocho?
53. Paulus libro X . cid Sabinum.—Non solum ad 53. Paulo, libro X . sobre Sabino.—No solo t i e n e
aes alicnum hereditarium exsolvondum noccssaria a l i e - el poseedor necesidad do vender p a r a pagar lo q u e debo
natio possessori est, sed el si impensae necessariae in l a herencia, sino también pa ra si tuviese que hacer a l
rom heredilariam laclae s u n l a possessoro, vel si m o r a gunos gaslos necesarios en la cosa hereditaria, ó si son
p e r i l u r a e deterioresvé futurae e r a n t . cosas q u e no se pueden g u a r d a r , ó q u e se deterioran
guardándolas.
54. Iulianus libro V I . Digestorum.—Ei, q u i p a r 54. Juliano, libro. V I . del Digesto.—No es injusto
tos hereditarias, vel totam á fisco mercatus fuorit, non q u e so le dé acción p a r a pedir lodos los bienes, al q u e
esl i n i q u u m d a r i aclionem, por q u a m u n i v e r s a bona compró del Fisco las partes d e la herencia, ó toda ella;
p e r s e q u a l u r ; q u emad mo d u m ci, cui ox Trebelliano Sena- así como se le d a la petición de la herencia al q u e se le
lusconsullo heredilas restituía esl, petitio heredilatis restituyó la herencia por la constitución del Senado T r e -
dalur. beliano.
1. líeres debitoris id, quod dofunclus p i g n o r i d o - § . 1. No so d u d a q u e el heredero del deudor en la
derat, quin hereditatem petendo consequi possit, d u b i u m petición do la herencia p u e d a pedir lo que el difunto h a
non est. b í a dado on p r e n d a .
§ . 2. O u u m praedia u r b a n a et rustica negligenlia § . 2. Quando los predios urbanos y los rústicos se
possessorum pciora sinl facía, veluti q u i a vinoao, p o m a - deterioraron por negligencia de los poseedores, v. g»
r i a , horli e x t r a consuctudincm patnsfamitias defuneli porque las viñas, los manzanos, los huertos no se c u l t i
cu lia sunl, lilis aestimalionem e a r u m r e r u m , q u a n l o varon según acostumbraba el padre do familias difunto,
peiores sinl faclao, possessores pati d e b e n t . deben responder los poseedores á lo q u e por tasación j u
dicial se regule q u e se deterioraron estas cosas.
D i g e s t o . — L i b r o 5 . C
— T i t u l o 4. 259
58. Scaevola libro I I I . Digestorum.—Filius a 58. Scevola, libro I I I . del Digesto.—El hijo e m a n
paire emancipalus secundum condilionem leslamenli m a - cipado p o r su padre, según la condicion del testamento
tris adiit heredilalem, q u a m palor, anlequam filium de la madre, adió la herencia q u e el padre poseyó a n t e s
e
nianciparel, possedil fructusque ex e a percepit, sed e r o - q u e emancipase al hijo, y poseyó los frutos de ella; poro
gaiionem in honorem filii, q u u m esset Senalor, fecit ex gastó de ella en honor del hijo, p a r a quo fuese Senador.
e
a ; quaesilum esl, q u u m paralus sil paler resliluero h e - Estando el padre p a r a restituir la herencia, descontando
reditalem h a b i t a ralione e o r u m , q u a e in eu m e r o g a v i t , aquello q u e gastó con él, se preguntó, si no obslanlo,
aníilius nihilominus perseverans pelero hcredilatem doli perseverando el hijo en pedir la herencia, podria sor r o -
mali exceplione summoveri possil? Respondí, elsi non movido con la excepción de dolo malo. Respondí, q u e el
®xciperelur, salís p e r oflicium iudicis consuli. Juez lo habia de indemnizar de oficio, a u n q u e no se o p u
siese excepción.
TIT. I V . TITULO I V .
TIT . V . TITULO V .
§ . 1. Tíanc actionem sciendum cst adversus e u m , § . 1 . Se debe saber, que esla acción no compelo c o n
qui restituít hereditatem, non competere. t r a aquel quo restituyó la herencia.
§• 2. I l a e autem actiones rnihi d a n l u r , q u a e horedi, § . 2. Mas á mí se me dan las mismas acciones q u o
el in hered e m compelunt. competen al heredero, y contra el heredero.
TIT. I . TITULO I .
saín redactum esl, erit nobis c o m m u n e , el unusquisquo masa, será nuestra en común, y cada uno de nosotros la
pro r a l a ponderis, quod in massa habemus, v i n d i c a b i - vindicaremos según la parto q u e tenemos en ella, a u n q u o
m u s , elsi incerlum sil, q u a n l u m quisque ponderis in mas sea incierto quánto peso do plata lieno c a d a uno en la
s a babel; masa.
6 . Paulus libro VI. a d Edictum — S i in rom ali— 6 . Paulo, libro V I . sobre el Edicto.—El que pido
quis a g a l , debel designare rom, el u t r u m totara, an p a r por acción real, h a d e expresar la cosa quo pide, y s l
tera, ct quotam pelal; appollalio enim rei non genus, sed la pido toda, ó parto, y la parte del -lodo quo pide: por
speciera significat. Oclavenus ila definit, quod infectae q u e el nombre cosa no es específico, sino genérico. O c -
q u i d e m raateriao pondus, signalae vero n u m e r u m , faclae taveno dice, quo el que pide la materia sin forma, h a do
aulem speciem dici oportel. Sed ct m e n s u r a dicenda erit, expresar el peso, si o s l a acuñada el número, y si lieno
q u u m res m e n s u r a conlinebitur. E l si vesliincnla noslra forma la especie: y si se mide, la medida d e que consta.
esse, vel d a r i oporlerc nobis polamus, u t r u m n u m e r u r a Si decimos que los vestidos son nuestros, y los pedimos,
eorum diccrc debebimus, a n el eolorem? E l raagis esl, u l ¿deberemos e x p r e s a r el n ú m e r o , ó el color de ellos? í
u l r u m q u e ; n a m illud i n h u r a a n u m esl, cogi nos diccrc, es mas cicrlo quo uno y olro; pero es demasiado rigor
trita sinl an nova. Quamvis el in vasis occurrat difficul- precisarnos á expresar si están usados, ó nuevos; a u n q u 6
las, u t r u m lancera d u n t a x a l dici oporteat, an etiara q u a - también ocurre d u d a , si en las vasijas conviene e x p r e s a r
d r a l a vel rotunda, vel p u r a an caelala sinl. Ouao ipsa in solamente u n pialo, ó a ñ a d i r si es q u a d r a d o , ó r e d o n d o ,
pelilionibus q u o q u e adiieere difficile esl; nec ila c o a r - cincelado, ó sin cincelar; lo qual es dificultoso e x p r e s a r
clanda res esl, licel in petendo hominc nomen eius dici en las peticiones: ni esto se debe poner en términos ' a I 1
debeal, el u l r u m puer, an adolescens sil; uliquo si p l u estrechos, a u n q u e en la petición del siervo so d e b a cxpi' 0 '
res sinl. Sed si nomen eius ignoren), demostraliono eius s a r su nombre, y l a edad, si son muchos; pero si igno'' 0
ulendura eril, veluli: q u i ex illa hereditate esl, qui ex illa el nombre, se ha de demostrar, v. g. el q u e corresponj} 1 ;
natus ost. Item fundum petiturus nomen eius, ct quo loci á lal herencia, el que nació de tal. El q u e h a y a de pedí'
sil, dicere debebit. el fundo d e b e r á expresar su situación, y s u n o m b r e .
13. Ulpianus libro X VI. a d Edictum.—Non solum 1 3 . Ulpiano, libro X V I . sobre el Edicto.—Mas el
a
uteni r e m restituí, v e r u m etsi detcrior res sit facía, r a - Juez no solo h a de m i r a r á que se restituya la cosa, sino
¡ l °neni iudex babero debebil. F i n g e enim debililalum también á si se deterioró. Finge que el siervo se restituyó
^°niinem, vel v e r b e r a t u m , vel vulneralum restilui; u l i - debilitado, azotado, ó herido: ciertamente h a do e s t i m a r
ralio per iudicem habebitur, quanto detcrior sit f a - el Juez en quanlo fué deteriorado; a u n q u e el poseedor
clu
$ , q u a m q u a m el legis Aquiliae aclione-conveniri p o s puede también s e r reconvenido con la acción de la ley
e s o r possil. Unde q u a c r i l u r, an non alias iudex aeslima- Aquilia. P o r lo qual so p r e g u n t a , si el Juez no podrá h a
ípdamnum debeal, q u a m s i r e m i t t a t u r actio legis Aquiliae? c e r estimación del daño de otro modo quo desisliéndoso
^ Labeo putat, caverc pelitorom oporlere, lego Aquilia de la acción de la ley Aquilia? Y j u z g a Laboon, quo c o n
a c t u r u m ; q u a e scntenlia v era esl. viene quo el actor d é caución de q u e no h a do p e d i r por
la ley Aquilia: c u y a sentencia es verdadera.
14. Paulus libro X X I . a d E d i c t u m . — O u o d s i m a -
11
actor polius legis Aquiliae aclione uti, absolvendus 14. Paulo, libro X X I . sobre el E d i c t o . — P e r o si el
possessor. Itaque eleclio actori d a n d a esl, non u l tri- actor quiero mas u s a r de la acción de la ley Aquilia, so
P'11®, sed d u p l u m consequalur. lia do absolver al poseedor: y así se lia do d a r la e l e c
ción al aclor, p a r a quo consiga, no el triplo, sino el d u p l o
3-1
2G6 D i g e s t o . — L i h r o f>."—Titulo 1 .
15. Ulpianus libro X V I . a d Edictum.—llera s i 15. Ulpiano, libro X V I . sobre el Edicto. — Dice
verberatuiri t r a d i d i t , L a b e o a i l e l i a m i n i u r i a r u r a c o m p e t a m b i é n L a b e o n , q u e si lo entregó despues d e haberlo azo
lero actionera pelilori. tado, q u e le compele t a m b i é n al a c t o r la acción d e i n j u r i a .
§ . 1 . Si q u i s rcin e x nccessilalo d i s l r a x i t , forlassis § . 1. Si a l g u n o vendió la cosa p o r necesidad, quizas
liuic officio iudicis s u c c u r r e t u r , u l p r e l i u m d u n l a x a l d e - lo socorrerá d e oficio el J u e z , p a r a q u e solamente d e b a
beal resliluere. Nam clsi f r u c t u s perceplos d i s l r a x i t , n o r e s t i t u i r el precio: p o r q u e si vendió los frutos p e r c i b i
corrumpanlur, aeque non amplius, q u a m prelium p r a e - dos, p a r a q u e n o s e c o r r o m p a n , i g u a l m e n t e n o d a r á m a s
slabit. q u e el precio.
§ . 2 . Ilem si Corle a ^ e r fuit, q u i pelilus esl, e t m i - § . 2. T a m b i é n s i lo q u e so pidió fué h e r e d a d a s i g n a
lilíbus a s s i g n a l u s e s l modico honoris g r a l i a possessori d a á los soldados, y se dio al poseedor e n c o r l a cantidad
d a l o , a n hoc resliluere debeal? E l pulo p r a e s l i l u r u r a . p o r c a u s a d e r e m u n e r a c i ó n , ¿se d e b e r á acaso restituir
esto? J u z g o q u e también s e h a d e d a r .
§ . 3 . Si s e r v u s pelilus, vel a n i m a l aliud d e m o r l u u m § . 3 . Si el siervo, ó a l g ú n otro a n i m a l q u e se pidió,
s i l sino dolo m a l o e l c u l p a possessoris, p r e l i u m non esse h u b i e s e m u e r t o sin dolo, n i c u l p a del poseedor; dicen
p r a e s t a n d u m pleriquo a i u n t . Sed e s l vcrius, si forte d i s - los m a s q u e no s e h a d e d a r el precio; pero es m a s cierto
t r a c t u r u s e r a l petitor, si accepissel, morara passo d e b o - q u e si el a c t o r lo h a b i a d o h a b e r vendido si se le hubiese
r e praestari; n a m si ei restiluissel, dislraxissel ot p r e e n t r e g a d o , lo debo d a r , s i i n c u r r i ó e n m o r a ; p o r q u e si
l i u m es^et l u c r a t u s . so lo h u b i e r a restituido, lo h u b i e r a vendido y percibido
el p r e c i o .
18. Gaius libro V I L a d Edictum provinciale.— 1S. Gayo, libro V I I . sobre el Edicto provincial
Si post a c c e p l u m i u d i c i u m possessor u s u h o m i n e m c e p i t , Si el poseedor u s u c a p i ó al siervo despues d e l a c o n t e s t a
d e b e l eura t r a d e r e , coque n o m i n e do dolo cavcre; pori- ción del pleyto, lo d e b e restituir; y d e eslo h a d e dar
c u l u r a esl e n i m , n e c u r a vcl p i g n o r a v e r i t , vel m a n u m i - caución d e dolo, p o r q u e h a y peligro d e q u e ó lo d é en
serit. p r e n d a s , ó lo m a n u m i t a .
19. Ulpianus libro X V I . a d Edictum.—Ipsi quo— 19. Ulpiano, libro X V I . sobre el Edicto.—Tana-
DIGESTO.—LIBRO 6.8—TITULO 1 .
que roo cavendum esso Laboo dicit, bis robus roclo bien dice Labeon, que se lo h a de d a r caución al m i s m o
praestari, si forlo fundi nomino d a m n i infecli cavil. roo. En estos casos se d a como se debe; si respecto del
fundo se dio por el daño quo amenaza s u r u i n a .
Gaius libro V I I . a d E d i c t u m p r o vin cia le.— 20. Gayo, libro V I I . sobre el Edicto p r o v i n c i a l . —
l^raelerea roslituero dobol possessor el quao posl a c c e - Domas do esto, debo también restituir el poseedor l o q u e
ptum iudicium per e u m non ox r e s u a acquisivit. I n q u o adquirió despues de la contestación del ploylo, respecto
nereditates quoque legalaque, quae per eum s e r v u m o b - las cosas q u e no e r a n suyas (en las quales se c o m p r e -
venorunl, conlinenlur; nec e n i m sufíicit corpus i p s u m henden también las herencias, y los legados q u e lo v i
restituí, sed opus est, u l e l cau s a rei r e s l i t u a l u r , id e s t , nieron p o r el siervo), porque no basta q u e restituya el
ut omne babeal petilor, quod b a b i t u r u s foret, si eo t e m - mismo cuerpo, sino quo también es necesario q u e resti
pore, (juo iudicium accipiebatur, reslilutus illi homo f u - tuya lo adquirido por c a us a do la cosa, oslo es, que t e n
ísset. Ilaíjue parlus ancillao reslilui debet, quamvis p o g a el aclor todo lo q u e h a b r í a do tenor, si al tiempo q u o
stea ed ilus sil, q u a m m a l r c m eius, posl acceplum s c ili- se conlesló el ployto so le hubie ra rostiluido aquel s i e r
ce
t iudicium, possessor usuceperit; quo casu cliam do vo. También se debe restituir lo quo parió la s i e r v a ,
partu, sicul de m a l r e , et Iradilio el caulio de dolo n e a u n q u e haya nacido despues q u e el poseedor usucapió la
c e s a r i a esl. m a d r e , despues de la contestación del ploylo: on c u y o
caso os lan necesaria la caución de dolo respecto do la
e ntre ga do la m a d r e , como do lo que do olla nazca.
24. Gaius libro V I I . a d E d i c t u m provinciale.— 24. Gayo, libro V I I . sobre el Edicto provincial.—•
I s , q u i deslinavil rom pelero, animadvertero debol, a n El q u e determinó pedir la cosa, debe m i r a r si puede o b
aliquo interdicto possit nancisci possossionom, quia l o n tener la posesion por algún interdicto, porque le es m u
go commodius esl, ipsum possidero el a d v e r s a r i u m ad cho mas útil el poseerla, y precisar á la cont r ar i a á los
onera petitoris compollcre, q u a m alio possidenle pelero. g r a v á m e n e s de actor, q u e pedir poseyéndola olro.
\
270 DIGESTÍ).—LIBRO 6 . ' — T I T U L O 1 .
38. Celsus libro I I I . Digestorum.—In fundo a l i e 38. Celso, libro I I I . del Digesto.—Tú edificaste,
n o , a u e m i m p r u d e n s e m e r a s , aedilicasli a u t conseruisti, ó plantaste e n el fundo ageno, q u e c o m p r a s t e impruden
d e i n d e evincitur, bonus i u d e x v a r í e ex p e r s o n i s c a u s i s q u e temente: y d e s p u é s se vindica: el q u e e s buen Juez d e
consliluet. F i n g e e l d o m i n u m e a d e m f a c t u r u m fuisse, t e r m i n a r á con v a r i e d a d s e g ú n las personas y las causal-
r e d d a t i m p e n s a i n , u l f u n d u m recipiat, u s q u e e o d u n l a x a t , F i n g e q u e el s e ñ o r h u b i e r a do h a b e r hecho también
q u o preliosior factus esl, e l si plus pretio f u n d i accessil, so- m i s m a s cosas: p a r a r e c i b i r el fundo solamente abona' ^
l u m , q u o d i m p c n s u m e s l . F i n g e p a u p e r o m , q u i , si r e d d o - los gastos hechos e n mejorarlo, a u n q u e la estimación q
r o id c o g a t u r , laribus, sepulcris avilis c a r e n d u m h a b e a l ; lia recibido sea m a y o r . F i n g e q u e es pobre, q u e si se
D i g e s t í ) . — L i b r o 0 . ' — T i t u l o 1 . 271
sufficit tibi permitli lollore ex his robus, quao possis, precisa á volver los gaslos, t e n d r á q u e carecer de las e s
dum ila, ne deterior sil fundus, q u a m si initio non f o - tatuas de los Dioses tutelares, y de los sepulcros d e s ú s
ret aedificatum. Conslituimus vero, u l , si paralus est abueloá: basta quo se lo permita q u i t a r d e eslas cosas las
dorainus tanlum d a r é , q u a n l u m h a b i l u r u s est possessor q u e puedas, de modo quo el fundo no quedo peor q u e an
bis rebus ablalis, fíat ei poleslas; ñeque malitiis i n d u l - tes q u e se edificase. También determinamos quo si el
gendum est, si tectorium puta, quod induxeris, p iclu r a s - dueño está pronto á d a r el importe que el poseedor h a
(
jue corradere velis, nihil laturus, nisi ut ofíicias. F i n g e b r í a de percibir si quitase eslas cosas, pueda retenerlas;
eam personan) esse doniini, quao receptura l'undum mox porque no se ha d e favorecer la m a l a fe: v. g. si quieres
^endilura sil, nisi reddit, q u a n t u m p r i m a parle r e d d i b o r r a r lo q u e pintaste en el techo, sin mas utilidad q u e
oportero d i x i m u s , eo deduelo lu condemnandus est. h a c e r daño. Finge q u e el señor del fundo es tal, que i n
mediatamente q u e so le entregue lo ha de vender; á n o
s e r quo pague lo q u e en la p r i m e r a parte diximos q u e
d e b i a pagar: sacado eslo, ha de ser condenado.
bonac fidei possessore, palo cavendum csso do dolo solo; lo restituye el poseedor do buena fe, iuzgo q u e solo debe
deboro coleros eliam de c u l p a sua, inlcr quos eril el b o - d a r caución do dolo: y los demás también d e la culpa: en
nae fidoi possessor post liteiu contestatam. los quales se comprehonde el poseedor de b u e n a fe d e s
pués de la contestación del pleyto.
46. Paulus libro X . a d Sabinum.—Eius rei, q u a o 46. Paulo, libro X . sobre S a b i n o . — E l dominio
per in rom aelionem pelila lanli aestimala esl, q u a n l i in de la cosa, q u e pedida por acción real fué apreciada en
lilem aclor iuraveril, dominium slalini ad possessorcm lo q u e el actor j u r ó en el pleyto, inmediatamente perte
perlinel; Irar.segisse enim cum eo el decidisso videor eo nece al poseedor, porque parece que transigí con él, y q u e
prelio, quod ipso consliluil. conviene en el precio q u e él mismo señalo.
50. Callistratus libro I I . E d i c t i monitorii.—Si 50. Calistrato, libro I I . del Edicto instructor.—
a g e r ex omlionis causa ad aliquem perlineat, non roclo Si el predio rústico pertenece á alguno por causa de com
h a c actiono agi poterit, a n l e q u a m traditus sil a g e r , t u n c - p r a , no podrá u s a r rectamente de esta acción, sin q u e
quo possessio araissa sil. primero se le h a y a entregado, y despues h a y a perdido la
posesion.
§ . 1. Sed heros do eo, quod hereditali obveneril, § . 1. Mas el heredero podrá pedir rectamente lo quo
roclo agol, ctiamsi possessionem eius a d h u c non h a - obtuvo por la herencia, a u n antes de lomar posesion
bueril. de ella.
52. Iulianus libro L V . Digestorum.—Quum a ute m 52. Juliano, libro L V . del Digesto.—Mas q u a n d o
i'undi possessor anlo litera conteslalain dolo malo fundum el poseedor del fundo anles de la contestación del pleyto
possidero desiil, heredes eius in r e m quidem aelionem dexó de poseerlo con dolo malo, ciertamente no se p u e
suscipere cogendi non sunl, sed in factum aclio advorsus de i n t e n t a r la acción real contra sus herederos; pero d e
eos reddi dobebil, per q u a m resliluero coganlur, q u a n t o berá d a r s e contra ellos la acción q u e resultó del hecho,
locupleles ex ea re facti f u e r u u l . por la qual se les obligará á restituir lo que hubiesen au
mentado su patrimonio por esta razón.
58. Paulus libro I I I . E p i t o m a r u m Alfeni Dige 58. Paulo, libro I I I . del Epitome del Digesto de
storum.—A q u o s e r v u s pelebalur, e l e i u s d e m s e r v i n o Alfeno.—Se le pedia á u n o u n siervo, y e n n o m b r e d e l
mine c u m eo furli a g e b a l u r , q u a e r e b a l , si u l r o q u e i u d i - m i s m o siervo se litigaba con él p o r l a acción d e h u r t o : s i
cio c o n d e m n a l u s essel, q u i se facere oporlerel, si p r i u s fuese c o n d e n a d o e n a m b o s juicios, se d u d a b a q u é c o n v e n
servus a b eo evictus essel? Hespondil, n o n o p o r í e r e i u d i - d r í a h a c e r , si p r i m e r o hubiese v i n d i c a d o el siervo? Res
ccm cogere, u l e u m t r a d e r e t , nisi ei s a l i s d a t u m essel, pondí, q u e n o c o n v e n d r í a q u e el J u e z lo precisase á e n
quod p r o eo h o m i n e i u d i c i u m accepissel; si q u i d o b e a m t r e g a r l o ; á no d a r l e fianzad o q u e si a d m i t í a el j u i c i o
r
ein d a l u m essel, id recle p r a e s l a r i . Sed si p r i u s d e f u r n o x a l p o r aquel siervo, volvería lodo lo q u o hubiese p e r
to i u d i c i u m factum essel, e l h o m i n e m noxae d e d i s s e t , cibido p o r e s l a razón. P e r o si p r i m e r o so h u b i e s e l i
deinde do ipso homine s e c u n d u m p e ü l o r e m i u d i c i u m f a t i g a d o s o b r e el h u r l o , y el siervo so h u b i e s e d a d o e n
ctum esset, n o n debero ob e a m r o m i u d i c e m , quod liomi- l u g a r del d a ñ o , y d e s p u e s so d e t e r m i n a s e el juicio s o
Doni n o n t r a d e r e t , litem aeslimare; q u o n i a m nihil e i u s b r o el m i s m o siervo, n o d e b e el J u e z p o r esla r a z ó n ,
culpa ñ e q u e dolo conligisscl, q u o m i n u s h o m i n e m t r a p o r n o e n t r e g a r el siervo, h a c e r estimación del j u i c i o
deret. p o r q u e p o r s u c u l p a , ó dolo no doxó d e e n t r e g a r s e e l
siervo.
62. PapinianuÉ libro V I . Quaestionum.—Si n a v i s 62. Papiniano, libro VI. de las Cuestiones.—Si
a
nialao íidei possessore p e t a l u r , e l fruclus a e s t i m a n d i al poseedor do m a l a fe se le p i d e l a nave, t a m b i é n se h a
SUl
U, u l i n t a b e r n a c t a r c a , q u a e locari solenl. Q u o d d e h a c e r estimación do los frutos, del mismo m o d o q u e
jj°n esl ei c o n t r a r i u m , q u o d do p e c u n i a deposita, q u a m d e las c o s a s . q u e se s u e l e n a r r e n d a r , como la t i e n d a , l a
^eres n o n atlingit, u s u r a s p r a e s t a r e n o n c o g i l u r ; n a m a r c a : á lo q u o no s e opone el q u e al heredero n o so lo
°lsi m á x i m e v e c t u r a , s i c u t u s u r a , n o n n a t u r a p e r v e n i t , obligue á d a r u s u r a s del d i n e r o depositado, q u e n o llegó
sed iuro p e r c i p i t u r , lamen ideo v e c l u r a d e s i d e r a r i p o - á él. P u e s a u n q u e i m p o r t e m u c h o el transporte, c o m o l a
^esl, q u o n i a m p c r i c u l u m n a v i s possessor petitori p r a e - u s u r a no la produce l a naturaleza, sino q u o se p e r c i b e p o r
35
274 Digestí).—Limio 6.°—Titulo 1 .
restiluere, n c c dolo fecit, q u o m i n u s possit, n o n p l u r i s , de poseer por dolo, ni puedo restituir, no h a de ser c o n
q u a m q u a n l i res csl, i d est, q u a n l i a d v c r s a r i i i n t e r f u i t , denado en mas de lo q u e importa la cosa, esto os, e n
condemnandus csl. Ilaec scnlcnlia generalis est, e l a d quanlo importo al contrario. E s t a o s la sentencia c o m ú n ,
omnia, sive interdicla, sive acliones i n r e m , sive in p e r y se exliende á todos los interdictos y acciones reales y
sonan! s u n t , e x q u i b u s a r b i t r a t u iudicis q u i d r e s t i t u i i u r , personales, por los qualcs se restituyo a l g u n a cosa á a r
locum h a b e t . bitrio del Juez.
71. Paulus libro X I I I . a d Sabinum.—Quodsi pos- 71. Paulo, libro X I I I . sobre Sabino.—Pero si el
sessor quidem dolo fecil, a d o r vero i u r a r e non vult, sed poseedor ciertamente cometió dolo, y el actor no quiso
quanli res sil, a d v e r sa riu m condemnari m a l u i t , mos ci j u r a r , sino quo quiero mas quo el contrario sea c o n d o
gorendus est. nado en lo quo valga la cosa, lia do sor oido.
74. Paulus libro X X I . a d Edicium.—id est, q u i 74. Paulo, libro X X I . sobre el Edicto.—eslo e s ,
in alieno solo superficiem ila h a b e t , u l c c r t a m pensionen! aquel quo liono en ageno suelo la superficie, de s u e r t e
praestet, q u e pague a l g u n a pensión.
76. Gaius libro V I I . a d Edicium provinciale.— 76. G a y o , libro V I I . sobre el Edicto provincial.—
Quae de tola r e vindicanda dicta sunt, eadem el do p a r Lo q u e se h a dicho de vindicar toda la cosa, se h a de en
te intelligenda s u n t ; officioque iudicis continetur, pro tender también de la parle: y correspondo al oficio del
modo partis e a quoque reslilui iubere, q u a e simul c u m Juez m a n d a r , q u e también se restituya lo perteneciente á
ipsa parle reslilui debent. la parte, que se debe restituir j u n t a m e n t e con e l l a .
§ . 1. Incertae p a r t i s Yindicatio d a l u r , si i u s t a c a u s a § . 1. La vindicación do parle incierta so d a si so v c -
interveniat. Iusla a u t e m c a u s a esse potest, si forle legi ritica j u s t a causa. Puede ser justa causa si acaso tiene
Falcidiae locus sil in testamenlo })ropler i n c e r t a m d e t r a - l u g a r en el testamenlo la ley Falcidia, por no s e r c i e r t a
ctionem e x legalis, q u a e vix a p u d iudicem e x a m i n a t u r ; la cantidad en que so h a n de d i s m i n u i r los legados: lo
iuslam e n i m h a b e t i g n o r a n t i a m legatarius, c u i h o m o l e - qual apenas puedo e x a m i n a r el Juez: porque el l e g a t a
g a t u s est, q u o l a m p a r t e m v i n d i c a r e debeat. l l a q u c lalis rio, á quien se le legó algún siervo, i g n o r a con razón l a
d a b i l u r aclio; e a d e m e l d e cclcris r e b u s i n t e l l i g o m u s . parte q u e debe vindicar, y asi se le d a r á esta acción: lo
mismo entendemos respecto las d e m á s cosas.
78. Labeo libro I V . P i t h a n o n a Paulo epitomato- 78. Labcon, libro I V . de sus dichos recopilados por
rum.—Si c i u s fundi, q u c m a l i e n u m possideres, f r u c t u m Paulo.—Si n o cogiste fruto del fundo a g e n o q u e poseias,
n o n coégisli, n i h i l cius f u n d i f r u c t u u m n o m i n e lo d a r é n o d e b e s d a r cosa a l g u n a p o r razón d e los frutos d e aquel
oporlet; Paulus: imo q u a c r i t u r ; h u i u s fructus idcirco f a - fundo. Paulo p r e g u n t a si los frutos se hicieron d e este,
e t u s est, quod is e u m s u o n o m i n e perceperit. P e r c e p l i o - p o r q u e los percibió e n s u n o m b r e . L a percepción d e los
n e r a f r u c t u s accipere d e b e m u s , n o n si perfccti collecli, frutos l a debemos e n t e n d e r , n o si y a perfectamente están
sed e t i a m coopti i l a pprcipi, u t t é r r a continere so f r u c t u s cogidos, sino t a m b i é n si se h a b i a n empezado á percibir, d o
desierint, veluli si olivae, u v a c leclae, n o n d u m a u l c m m o d o q u e y a se h a b i a n s e p a r a d o d e l a tierra: p o r q u e s e
v i n u m , o l e u m a b aliquo f a c t u m sil, s l a l i m e n i m i p s e h a d e d e c i r q u e i n m e d i a t a m e n t e se percibe el frulo c o
accepisse f r u c l u m e x i s t i m a n d u s csl. g i d a l a a c e y t u n a , ó l a u v a , a u n q u e n o so h a y a hecho
v i n o , ó aceite.
7 9 . I d e m libro V I . Pithanon a Paulo epitomato- 79. E l mismo, libro V I . de sus dichos recopilados
r u m . — S i h o m i n e m a m e pelieris, e l is posl lilem c o n - ñor Paulo.—Si m e pidieres a l g ú n siervo, y este m u r i e s e
t e s t a l a m m o r l u u s sil, fruclus quoad is vixorit, a e s l i m a r i d e s p u é s d e l a contestación del pleylo, se h a n d o e s t i m a r
oportet. P a u l u s : ila id v e r u m csse pulo, si n o n p r i u s i s los frutos do lodo el l i e m p o q u e vivió. P a u l o dice: J u z g o
h o m o in e a m v a l e t u d i n e m inciderit, p r o p t e r q u a m o p e r a e q u e esto es cierto, si este siervo n o hubiese c o n t r a i d o a n t e s
cius inútiles faclae s u n t ; n a m , n e s i vixisset q u i d e m i n aquella enfermedad, p o r la qual n o p u d o t r a b a j a r : p o r
e a valetudine, fruclus eius temporis n o m i n e aeslimari q u e a u n q u e h u b i e r a vivido con l a m i s m a e n f e r m e d a d ,
conveniret. c i e r t a m e n t e n o podria hacerse estimación d e los frulos
do aquel tiempo.
causa noxae dedilionis, sivc v era causa sit, sive h a y a entregado por causa de noxa, y a sea la c a us a f a l
falsa. s a , ó verdadera. >
vis bonae fidei quis emtor sil, experiri Publiciana non prador por razón de la venia: y a u n q u e uno h a y a c o m
potcrit. prado con buena fe, no le competerá l a publiciana antes
d e la entrega de la cosa.
§ . 1 7 . lulianus libro séptimo Digestorum s c r i p s i t , § . 17. Juliano al libro séptimo do los Digestos e s
tradilionem rei cnilac oportere bona lide ficri; ideoquo cribió, que la entrega de la cosa c o m p r a d a convenia que
si scicns alienam possessioncm apprehendit, Publiciana se hiciese con b u e n a fe: y por lanío, al q u e lomó la po
cum experiri non posse, quia usucapero non poterit. Nec sesión sabiendo quo la cosa e r a a g e n a , no lo competera
q u i s q u a m putei, hoc nos existimare, sufficere inilio t r a - la publiciana, porque no podrá us uc a p i r . Y ninguno
dilionis ignorasse rem alienam, uti quis possit P u b l i c i a juzgue q u e somos d e sentir quo basta i g n o r a r quo la cosa
n a experiri, sed oportere et tune bona lide emtorem esse. e r a agena al tiempo do la tradición, p a r a q u e pueda
c o m p e l e r l a publiciana, sino q u e ta mbié n conviene q u e á
este tiempo c onc urra la buena fe en el c o m p r a d o r .
10. Paulus libro X I X . a d E d i c t u m . — s i v e pecu- .10. P a u l o , libro X I X . sobre el Edi ct o.—Ya sea
liari nomine servus emerit, sive n o n . q u e el siervo comprase p a r a el peculio, ó n o .
16. Papiniani libro X . Quaeslionum Paulus n o - 16. Paulo, hace notar en el libro X . de las Cues
tat:—Exccplio iusti d o m i n i i Publicianao obiicienda cst. tiones de Papiniano.—Á la acción p u b l i c i a n a s e p u e d o
o p o n e r l a excepción del legítimo d o m i n i o .
§ . 3 . D i v e r s u m d i c e m u s , si l e g a v c r i t milii c a m r o m , § . 3 . Lo c o n t r a r i o d i r e m o s si m e legase a q u e l l a c o s a
q u a m q u i s e x eo testamento accepcrat; n a m si c a m a g n o s - q u e a l g u n o h a b i a recibido p o r aquel testamento, p o r q u e
cam, repellar a b accusatione. si l a acepto, s e r é repelido d é l a a c u s a c i ó n .
§• L Q u i d e r g o , si alias v o l u n t a t e m testaloris p r o - § . i . ¿Pero q u é d i r e m o s si do otro m o d o a p r o b a s e l a
baverim, p u t a i n testamento a d s c r i p s e r i m post m o r t e m v o l u n t a d del testador? v. g . si pusiese p o r escrito e n el
palris consentiré me? Ropellendus s u m a b accusatione. testamento, d e s p u é s do l a m u e r t o d e m i p a d r e , q u e c o n
s e n t í a e n él: s e r é repelido d e la acusación.
I d e m libro singulari de inofficioso testamen- 32. E l mismo, libro único sobre el Testamento
'o.-—Si e x h e r e d a t u s petenti l c g a t u m ex testamento a d v o - inoficioso.—Si el desheredado fuese Abogado del q u e p e
cationem p r a e b u i t , p r o c u r a t i o n c m v o susceperit, r e m o v e - d i a el legado doxado e n el testamento, ó fuese s u p r o c u
lu
' ' a b accusatione; agnovisso e n i m v i d e l u r , q u i q u a l e - rador, s e r á removido do l a acusación: p o r q u e p a r e c e q u e
^ualo i u d i c i u m defuncti c o m p r o b a v i t . lo consintió el q u e d e a l g u n a m a n e r a c o m p r o b ó l a volun
t a d del d i f u n t o .
. §• 1 . S i legatario heres extiterit e x h e r e d a t u s , petie— § . 1 . Si el desheredado fuese heredero del l e g a t a r i o ,
rilque l c g a t u m , v i d e b i m u s , a n s i t s u m m o v e n d u s a b h a c y pidiese el legado, v e a m o s si h a do s e r r e m o v i d o do o s l a
aecusalione; c e r t u m e s t e n i m i u d i c i u m defuncti, e t r u r - acusación, p o r q u e es c i e r t a l a voluntad del difunto, y
s
u s nihil e i e x testamento r e l i c t u m , v e r u m est; t u t i u s a d e m a s do esto es v e r d a d q u e n a d a s e lo dexó á él p o r el
lamen fecerit, s i se a b s t i n u e r i t a petitiono logati. testamento; p e r o h a r á m e j o r s i so abstuviese d e l a p e t i
ción del legado.
T I T . III. TITULO I I I .
31
242 D i g e s t o . — L i b r o 5.°—Titulo 3 .
10. Gaius libro V I . a d Edictum provinciale.—licet 10. Gayo, libro V I . sobre el Edicto p r o v i n c i a l . —
nnniman. Aunque pequeña.
§•. 1- Itaque q u i e x asse yel ex p arle heres est, in- §. L Y así, el quo es heredero do toda ó do pa r t e d e
tendit quidem hereditatem suam esse lolam vcl pro p a r la herencia, ciertamente dice q u e es suya, ó toda ó parto
te) sed hoc solum ei oflicio iudicis restituitur, quod advor- do ella; poro el Juez solo lo restituyo en lo quo el contra
sar
i u s possidet, a u l lolum, si ex asse sil heres, a u l pro rio posee, ó en el lodo si os único heredero, ó según la
P a,, le, ex q u a heres esl. parle de q u e es heredero.
r
12. I d e m libro L X V I I . a d E d i c t u m . — q u i inter— 12. E l mismo, libro L X V I I . sobre el E d i c t o . —
°galus, c u r possideal, responsurus sil, q u i a possideo, E l q u e preguntado por quo poseo, respondiese po r quo
n
cc contendel se h e r e d e m vel p e r m e n d a c i u m , poseo, y el q u e falsamente dice q u e es heredero.
actioncm; a b heredo enim poli non oxpedil perexiguum d a acción contra el fideicomisario, porque no conviene
p r e t i u m habente. pedir al heredero que percibió m u y corta c a n t i d a d .
§ . 6. Sed el si relenla corla quanlitate reslituero § . 0. Pero si so le rogase restituir reteniendo cierta
rogalus sil, idem eril dicendum. Plano si accopla c e rta cantidad, so d i r á lo mismo. Ciertamente, si se lo rogó
quanlitate resliluero rogatus esl, non pulat P a p i n i a n u s restituir recibiendo cierta cantidad, j u z g a Papiniano q u e
a b heredo petendam hereditalem, quoniam pro h e r e d e , no se h a de pedir la herencia al heredero, porque lo q u e
quod eonditionis implcndao g ratia accepit, non possido- se percibo p o r c a u s a do c u m p l i r la condicion, no so po
lur. Sed Sabinus in stalulibero contra; el id verius e s t , see como heredero; pero Sabino dice lo contrario dol q u e
q u i a pecunia hereditaria est. se le dexó libertad baxo do condicion; y eslo es mas v e r -
dadero, porque es dinero de la herencia.
§ . 7. Idem el i n eo, q u i solos fruclus ex heredilate § . 7 . También se d i r á lo mis mo en el quo solamente
rotinet, dicendum eril; lonetur e n i m ct is horodilalis p e - retiene los frutos do la herencia, porquo este también
lilionc. e s t á obligado á la petición do la herencia.
§ . 8. Si quis sciens a l i o n a m e m i t hereditatem, q u a - § . 8 . Si alguno con c ie rta ciencia, compró la h e r e n
si pro possessoro possidet, el sic poli a b eo horedilalem cia a g e n a , posee como poseedor; y así juzgan algunos,
quidara p u t a n t . Q u a m sententiam non pulo v e r a m ; nomo quo so lo puede pedir la herencia: c u y a senlencia no la
e n i m praedo esl, q u i pretium n u m e r a v i t , sed u l eiulor juzgo verdadera; porque no so h a do tener por ladrón el
universitalis ulili tenelur. quo la compró; m a s como comprador d e cosa universal,
s e obliga á la acción ú t i l .
§ . 9. Item si quis a fisco herodilatcm quasi v a c a n - § . 0. Si alguno comprase al Fisco la herencia q u e
t e m emorit, a e q u is im u m eril, ulilem actionein adversus se c re ia vacante, será m u y justo quo so d é cont r a él la
eum dari. acción ú t i l .
§ . 1 0 . Apud Marcellum libro quarto Digeslorum r e - § . 1 0 . Dico Marcelo en el libro quarlo do los Diges
la t u m est, si m u l i e r hereditatem in dotem dedil, m a r i - tos, q u e si la m u g e r dió on dolé la herencia, el marido
t u m pro dolo quidom possidere hereditatera, sed petitio- ciertamente la poseo con el título de dolo, y eslá o b l i g a
no hereditatis ulili teneri; sed el ipsam mulierem d i r e do á la útil petición do la herencia. También escribe
c t a tenori Marccllus scribit, máxime si i a m factum divor- Marcelo, quo la m u g e r está obligada á la directa; e s p e
t i u m est. cialmente si y a se hizo ol divorcio.
§ . 11. l í e r e d e m aulcm oliam c a r u m r e r u m nomine, § . 1 1 . Mas el heredero consta quo está también o b l i
quás defunctus pro cmtore possedil, hereditatis petitione gado á la petición de la herencia p o r aquellas cosas q u e
leneri conslat, quasi pro herede possideat, quamvis eliam ol difunto poseyó como comprador, porque posee como
c a r u m r e r u m nomine, quas pro heredo vel pro possosso- heredero: aunquo también se obliga del mismo modo en
ro defunctus possedit, u l i q u e toneatur. n o m b r e do aquellas cosas quo el difunto poseyó como h e
redero, ó como poseedor.
§ . 12. Si quis absenlis nomine possideat h e r e d i t a § . 12. Si alguno poseo la herencia en nombro dol
lem, q u u m sil incerlum, an illo r a t u m haboat, pulo ausento por no sabor do cierto si lo ratificará, juzgo q u e
absenlis nomino petendam hereditalem, ipsius Yero n e se h a de pedir en nombro do él, y de n i n g u n a m a n e r a en
q u á q u a m , quia non videlur pro heredo vel p r o posses n o m b r e suyo; porque no parece que posee como h e r e d e
soro possidere, q u i coiHcmplalione altorius possidet; nisi ro, ó como poseedor el quo poseo en nombre do otro; á no
forlo quis dixerit, q u u m ratum non habot, i a m p r o c u r a - ser quo alguno d i g a que el procurador quo carece d e po
torera quasi praedonem esso; t u n e e n i m suo nomino te der, es tenido por u s u r p a d o r , y q u e en osle caso se p u e
nori potest. de obligar en s u propio nombro.
§ . 1 3 . Non solum aulcm a b e o p e t i hereditas potest, § . 13. Mas no solo se le puedo p e d i r la herencia al
q u í corpus heroditarium possidet, sed et si nihil. E t v i - que la posee, sino también al que no la posee. Y se h a
d e n d u m , si non possidens oblulerit tamon se petilioni, de v e r si acaso estará obligado si no posea, y con todo so
a n tenealur? E t Cels u s libro q u arto Digeslorum scribit, e x ofrece á la petición. Y Celso, en el libro quar l o d e los
dolo oum teneri; dolo e n i m lacero e u m , q u i so offert po- Digestos, escribe quo se obliga por el dolo: porquo hace
litioni. Q u a m sonlcnliara genoraliter Marcellus apud I u - dolo ol q u e so ofrece á la petición; c u y a senlencia g e n e
l i a n u m probat, omnem, q u i so offert petitioni, quasi p o s - ralmente a p r u e b a Marcelo en Juliano. Todo aquel quo so
sidentem teneri. obliga á la petición, so obliga como poseedor.
§ . 14. Item si quis dolo focerit, quo minus p o s s i § . 14. También eslá obligado á responder á la p e
deat, hereditatis pelitiono tenebitur. Sed si alius na c tus tición do la herencia el quo con dolo dexó de poseer.
possessioncm, q u a m ego dolo malo amiseram, p a r a t u s sit Pero si el q u e obtuvo la posesion quo yo perdí por dolo
iudicium pali, Marcellus libro quarto Digeslorum t r a c t a t , malo, está pronto á s u f r i r el j u i c i o , pre gunt a Marcelo al
no forlo evanoscat adversus e u m , qui desiit, litis a c s l i - libro quarto do los Digostos, si acaso cesará la e s t i m a
raalio; el magis evanescore ait, nisi polenlis intorest. ción del juicio c ontra é l : y dice, q u e es m a s cierto que
Corlo, inquil, si rom paralas sil resliluero, indubitalum c e s a ; á ño ser quo lo importe al que pide. Ciertamente,
e r i l evanescero; sed si is, q u i dolo desiit, anlo c o n v e n i a - dice, quo si estoy pronto á restituir ¡a cosa, cesa sin
t u r , e u m , q u i possidet, non liberabit. d u d a alguna. Mas si antes fuese reconvenido el que con
dolo dexó de poseer, el q u e posee también q u e d a r á
obligado.
§ 1 5 . Itera a debitore hereditario, quasi a iuris pos § . 1 5 . También so puede pedir al deudor h e r e d i t a
sessoro; nara ol a i u r i s possessoribus posso horedilalem rio como á poseedor de derecho, porquo consla q u e I a
peli conslat. herencia se puede p e d i r á los poseedores do derecho.
bitor aulem hereditarius intelligitur is quoque, q u i servo Deudor de la herencia se entiendo también aquel q u e
hereditario promisil, vel q u i aníe ad ilam hereditatem d a - prometió al siervo hereditario, ó lo causó daño antes do
m n u m dedil, a d i r la herencia.
15. Gaius libro V i . acl E d i c t u m provinciale.— 15. Gayo, libro Y I . sobre el Edicto p r o v i n c i a l . —
vel aliquam r e m heredilariam s u r r i p u e r i t . Ó h u r l ó a l g u n a cosa de la herencia.
rx 1 ' • Gaius libro V I . a d E d i c t u m provinciale.— 17. Gayo, libro VI. sobre el Edicto provincial.—
quodsi possesor hereditalis ob id, quod ex testamento Pero si el posoedor do la herencia, creyendo q u e e r a
^ p edem se esse p u t a r e t , legalorum nomine do suo s o l - heredero por el testamento, pagase los iegados d e s u s
I ' si quis a b intestato eam horeditatem evincat, licet propios bienes, y alguno cvincieso la herencia , a u n q u e
a|
ü n u m videlur esse possessoris, quod sibi non prospe- parezca quo es en daño del poseedor, por no h a b e r s e
c,
.'it stipulatione evicta hereditate légala reddi, altamen precavido, estipulando q u e se lo volviesen los logados, si
JUia n e r [ p 0 t e s t , u l eo tempore sol veril légala, q u o se evincia la he re nc ia ; con lodo, porquo puedo suceder
,(
-'üuc nulla controversia mo la sil, el ob id n u l l a m í n t e r - q u e pagaso los legados en el tiempo quo a u n no h a b i a
2 40 D i g e s t o . — L i b r o 5 . ° — T i t u l o 3 .
posuorit cautioncm, placot in co casu cvicta hereditato controversia, y p o r oslo no interpusiese caución al guna;
d a n d a m oi esso rcpetitionom. Sed q u u m cessanle c a u l i o - a g r a d a quo en esto caso si so ovinciese la herencia, se le
no rcpotitio dalur, periculura cst, no proptor inopiam haya do d a r la repetición; pero quando se d a repetición
oius, cui solutum ost legatum, nihil repetí possit; ot ideo por defecto do caución, hay peligro de que p o r la p o b r e
s e c u n d u m Senatusconsulti sentontiam subvenicndum e i za de aquel á quien se le pagó el legado, n a d a se pueda
ost, u l ipso q u i d em ex relontiono r e r u m heredilariarum repetir: y por oslo, sogun constitución del Sonado, h a do
sibi satisfaciat, cedat autem aclionibus potitori, u l suo ser s o c o r r i d o , p a r a q u e él mismo se h a g a pago con la
periculo cas oxorceat. retención do las cosas do la h e r e n c i a ; cediendo las accio
nes al que pido, p a r a q u e use de ellas á riesgo s u y o .
19. Paulas libro X X . a d Edictum.—o¡{ non t a n - 19. Paulo, libro X X . sobre el Edicto.—Y no tan
lum hereditaria corpora, sed e t q u a o n o n s u n l h e r e d i t a r i a , solamente las cosas do la herencia, sino las quo no lo
q u o r u m lamen poriculum a b heredem pertinet, u l ros p i - son, como el heredero sea responsable al riesgo do ollas,
gnori datao dcfunclo vcl commodalao dcposilacvo. E t v. g. las cosas dadas en pre nda al difunto, ó prestadas, ó
quidem rei pignori datao cliam specialis potitio ost, u l c t depositadas; a u n q u e ciertamente h a y también especial
horcdilatis pelitione conlincatur, sicul illac, q u a r u m n o petición p a r a la cosa d a d a en prendas, p a r a q u e también
mino Publiciana compelit. Sed liccl e a r u m nomino, q u a e se comprchenda en la petición do la herencia, c o m o
commodalao vcl deposilae s u n l , nulla sil facilo actio, aquellas por las quales compete la Publicana. Pero a u n
q u i a lamen poriculum e a r u m ad nos pertinet, a c q u u m q u e no se dé con facilidad acción a l g u n a respecto de las
cst cas reslitui. quo se dieron en comodato ó en depósito, como nos p e r
tenece el peligro do ellas, es j u s t o q u e se r e s t i t u y a n .
§. 1. Quodsi pro emtoro usucapió a b herede i m p i d a § . 1. Pero si el tiempo de la usucapión con el título
sit, non veniol in lioreditatis petiliono, q u ia heres, id cst do compra, se hubiese completado p o r el h e r e d e r o , no
politor, c a m vindicare polcst; nec ulla cxceptio d a l u r estará obligado á la petición do l a herencia, porque el
possessori. heredero, esto os, el q u e pide, la puede vindicar : y n o
se d a al poseedor excepción a l g u n a .
§ . 2. Veniunt et bao res in hercditatis pctilioncm, § . 2. Se pueden pedir en este juicio aquellas cosas,
in quibus possossor rotcntioncm habuit, non cliam p c t i c u y a retención, pero no la petición, le compelió al posee
lioncm; veluli si i u r a v e r a t defunctus, pcliloris r c m non dor: v. g. si el difunto h a b i a j u r a d o q u e aquella c o s a no
osse, ct decesserit, debent bao quoquo reslitui. Imo e t s i e r a del q u e la pedia, y muriese, deben laminen restituir
possossor s u a culpa cas amiscrit, tencbilur hoc nomine. se estas cosas; y p o r mejor decir, aunque el poseedor
Idcmquo cril el in praodone, liccl hic propler culpam non por culpa s u y a las perdiese, e s t a r á obligado respecto do
lonoalur, q u i a ncc hic debel has res retiñere. ellas: lo mismo se d i r á del ladrón, a u n q u e osle no esló
obligado por c ulpa , pues este n i a u n debe retener estas
cosas.
§ . 3. Scrvitules in rcslilutionem hercditatis non v e § . 3. Yo aprendí q u e las servidumbres no se c o m
niro, ego didici, q u u m nihil co nomino possit reslitui, prehendcn en la restitución do la herencia, como las
s i c u t c s t , in c o r p o n b u s ct fructibus; sed si non paliatur cosas corporales y los frutos, porque en nombro suyo no
iro el agoré, propria acliono convenietur. se puede restituir cosa alguna; pero el que no p e r m i l 0
el iter, n i el acto, podrá ser reconvenido con s u propia
acción.
20. Ulpianus libro X V . (id Edictum. — Item v e - 20. Ulpiano, libro X V . sobre el E d i c t o . — T a m -
D i g e s t o . — L n m o 5."—Titulo 3. 217
niunt in hereditatera eliam ca, quao hereditatis caus a bien se comprebenden en la petición de la herencia las
comparata sunt, u t p u l a mancipia, pecoraque, el si q u a cosas compradas por c a us a do ella, v . g. los esclavos,
alia, quac necessario hereditate s u n l comparala. E t s i q u i - las roses, y las domas cosas necesarias compradas por
dem pecunia hereditaria sint comparala, sino d u b io v e - causa de la herencia: y si ciertamente fueron c ompradas
nient, si vero non pecunia hereditaria, videndum eril; e t con dinero de la herencia, sin d u d a a l g u n a s e r á n c o m -
Pulo, eliam haec venire, si m a g n a ulililas hereditatis v e r - prehendidas en la petición do ella; pero si no se c o m p r a
selur, pretium scilicet restituluro herede. ron con dinero d e la herencia, se h a de ver si se c o m -
prehenden: y juzgo q u e también se com prebenden oslas
cosas, si rcsulla en g r a n d e utilidad do la he re nc ia ; esto
se entiende, restituyendo e l precio el heredero.
§• 1 . Sed non omnia, q u a e ex hereditaria pecunia § . 1. Pero no todas las cosas q u e se compraron con
comparata su n t , in hereditatis petitionem veniunl. D e n i - el dinero do la herencia, se comprehenden en la petición
9ue scribit Iulianus libro sexto Digeslorum, si possessor de ella. Finalmente escribo Juliano en el libro sexlo d e
ex pecunia hereditaria hominem emerit, el a b eo pelalur los Digeslos, q u e si el poseedor compró un siervo con el
üereditas, ila venire in hereditatis pelilionem, si h e r e d i dinero do la herencia, y se le pide esta, se comprehende
tatis interfuit e u m emi; a t si s u i cau s a emit, p r e t i u m también en la petición de ella, si á la herencia le i m p o r
venire. tó a u e so c ompra s e , pero si lo compró p a r a él, so c o m -
p r e h e n d e r á el precio.
§ . 2. Simili modo, e l si fundum hereditarium d i s - § . 2. Del mismo modo, si ciertamente vendió sin
traxit, siquidem sino causa, et ipsum f u n d u m el fruclus c a u s a el fundo de la herencia, el mismo fundo y los f r u
i n
hereditatis pelilionem venire; quod si aeris exsolvendi tos se comprehenden en la petición do ella; pero si lo
gratia hereditarii id fecit, non amplius venire, q u a m p r e - vendió p a r a pagar lo q u e debia la herencia, solamente s e
tiuni. comprehende el precio.
§ . 3. Item non solum ca, quao morlis temporc f u e - § . 3. También se comprehenden no soio las cosas
1>u
nt, sed si q u a postea a u g m e n t a heredilati accesscrunt, q u e h a b i a al tiempo de la m u e r t e , sino ta mbié n las q u e
v
enire in hereditatis pelilionem; n a m hereditas et a u g - después por accesión so a u m e n t a r o n á la h e r e n c i a ; p o r
jttenlum recipit, el dominutionem. Sed ea, (|uae post a d i - q u e esta recibe aumento y diminución. Pero las accesio
la
Qi hereditatem accedunt, si q u id em ex ipsa hereditate, nes despues d e la adición do la herencia, juzgo que la
Pulo heredilati accedere; si extrinsecus, non, q u i a p e r s o corresponden si h a n provenido por razón do la m i s m a
n e possessoris accedunt. F r u c l u s aulcm omnes a u g e n t herencia; pero si el aumento fué por o l r a causa e x t r í n
ueredilatem, sivo anle a d i t a m , sive post aditam h e r e d i t a - seca, no le corresponden, porque pertenecen al poseedor.
lei
u accesserinl. Sed el p a r l u s ancillarum sino dubio a u - Todos los frutos aumentan la herencia, y a se hayan p e r
8°nt hereditatem. cibido anles ó despues do adirla. Los parios do las s i e r -
vas sin d u d a a l g u n a a u m e n t a n también la herencia.
§• 4. Q u u m praediximus, omnes hereditarias a c l i o - § . í . Habiendo dicho q u e todas las acciones h e r e d i
lle
s i n hereditatis pelilionem venire, q u a e r i t u r , u t r u m c u m tarias se comprehenden en la petición d e la herencia, so
SUa
n a t u r a venianl, an contra; u t p u l a est quaedam aclio, p r e g u n t a , si según s u naturaleza, ó al contrario: por
^ a e infitiatione crescil, u t r u m c u m suo incremento, a n exemplo, si es acción que se a u m e n t a p o r la negación,
y e r ° in simpluin venit, u t legis Aquiliae? E l Iulianus l i - ¿se c ompre he nde rá con el aumento, ó sin él, v. g. l a d o
Jj,,
° sexto Digeslorum scribit, s i m p l u m s o l u l u r u m . la ley Aquilia? Y Juliano, en el libro sexlo de los Diges
tos, escribe, q u e se h a de p a g a r el simplo.
. §• 5\ Idem recle a i t , si noxali iudicio condemnalus § . 5. Con razón dice también Juliano, q u e si el d i
8
U possessor defunclo, non posse e u m d e d e n t e m noxaeofli- funto fué condenado en el juicio noxal, no lo puedo l i
iudicis liberari, q u i a t a m d i u q u i s h a b e t n o x a e d e d e n - b e r t a r el Juez do la dación de la noxa, porque la facultad
uao facultatem, q u a m d i u iudicati convenialur; posl s u s - de d a r l a solo compele hasla s e r reconvenido p o r la s e n
Ce
plum iudicium non potosí noxao dedendo se liberare, tencia pronunciada en el juicio noxal; pero después do
S
uscepit autem p e r petitionem hereditatis. empezado el juicio no se puedo l i b r a r dando la noxa: y
este so empieza p o r la petición de la herencia.
§. (i. Praeter haec m u l l a r e p e r i m u s Iractala et d e § . G. Ademas do esto, se hallan también muchos
D°Ulione hereditalis, de distractis robus heredilariis, d o tratados d e l a petición do la herencia, do las cosas h e r e
S 0 l ° praeterilo, e t d e fruclibus; de q u i b u s q u u m forma ditarias vendidas, del dolo pasado, y de los frutos: do l a s
Oll
atusconsulto sil d a l a , o p t i m u m est ipsius S e n a t u s - quales, habiéndose dado fórmula por constitución d e l
(
°nsulii interpretationem facere verbis eius relatis: P i u - Senado, es m u y conveniente i n t e r p r e t a r l a constitución
LE
IDUS MARTIAS QUINTUS IULIUS BALBUS E T PUBLIUS IÜ- dol Senado, expresando sus palabras: El d i a catorce d e
ENT
SI ' U S C E L S U S , TITIUS AUFIMUS, OENUS SEVERIANUS C O N Marzo Quinto Julio Balbo, Publio Juvcncio Celso, Ticio
DES VERBA FECE RUNT DE 1I1S, QUAE IMPERATOR C A E S A R , Auíidio, y Oenio Sevcriano, Cónsules, t r a t a r o n de a q u e
FTAIAMPARTHICI F I L I U S , nivi NÉRVAE NEPOS, HADRIANUS llas cosas q u e el E m p e r a d o r César, hijo de Trajano P á r -
ÜGÜ
8 T U S IMPERATOR MAXIMUSQUE PR IN C EPS PROPOSU1T QULN- thico, nielo del E m p e r a d o r Nerva, Adriano Augusto E m
NO:VAS
J,L MARTIAS, QUAE PROXIMAE F U E R U N T , LIBELLO C O M - p e r a d o r y Príncipe Máximo, el d i a tres do Marzo p r ó x i
^ fcXl's E S S E T , QUID F 1 E R I PLACEAT. DE QUA R E I T A C E N S U E - m o preguntó en su consulla, pidiendo su parecer al S e
% N T : C U M
' A N T E
C Ü A M
^ n T E S CADUCAE EX BON1S RuSTICI nado: por no h a b e r pedido a u n el Fisco las partes q u o
PET
llpC° E R E N T U R , U I , QUI S E H E R E D E S E S S E E X I S T I M A N ! ' , H E - caducaron do los bienes de Rústico, y vendido la heren
* * * * * D1STRAXER1NT, P L A C E R E , REDACTAE E X P R E T I O I l E - c i a aquellos q u e se creian herederos: respondieron, q u o
ON* VENI)
1 T A R U M P E C L N I A E USURASFION E S S E E X I G E N D A S . I D E M - no se les habian de pedir las u s u r a s del dinero percibido
Bl]
1N
SIMILI BUS CAUSIS SERVANDUM. Í T E M P L A C E L E , A Q U I - de las cosas vendidas, y q u e lo mismo se debia observar
UEREDiTAS PET1TA F U I S 8 É T , S I ADVERSUS EOS IUD1CATUM en otros casos semejantes. También respondieron, q u o
E l
) P R E T I A , QUAE AD EOS R E R UM E X H E R E D I T A T E VEN DITA las cantidades que hubiesen percibido de las cosas v e n -
248 Digesto.—Libro 5.°—Titulo 3.
TIT. I . TITULO I.
36
282 DIGESTO.—LIBRO 7.°—TITULO 1 .
l u m por nosmetipsos, sed etiam p e r c a s quoquo personas, nosotros mismos, sino también por aquellas personas quo
q u a s iuri noslro suhicctas h a b e m u s . están en n u e s t r a polcslad.
§ . 3. Niliil autem velat, servo meo heredo inslilulo § . 3. Nada importa que instituido m i siervo h e r e
legari pro prieta le m deduelo u s u f r u c t u . dero, se legue la propiedad sin e l usufructo.
usumfructum perlinere íulianus libro trigésimo oclavo ella. Juliano al libro treinta y ocho do los Digostos dice,
Digestorum probat. Si ususfructus lcgatus sil, non p r i u s que esto pertenece á todo usufructo. Si so hubiese legado
dandam actionera usufrucluario, q u a m salisdederit, se el usufructo, no se ha do d a r acción al usufructuario a n
boni yiri arbilratu u s u r u m f r u i t u r u m ; sed elsi plures tes que d é fianza do quo ha de u s u f r u c t u a r á arbitrio d e
sint, a quibus ususfructus relictas esl, singulis satisdari buen varón; pero si el usufructo se dexó á muchos, l o
oportet. dos deben d a r fianza.
§• 1. Q u u m igitur do usufructu a g i t a r , non solum § . 1. Esto supuesto, quando so trata del usufructo,
Mu°d faclum est, a r b i t r a t u r , sed eliam in f u l u r u m q u e - no solo se h a de a r b i t r a r sobro lo que se h a hecho, sino
ttadmodum uti fruí debet. también del modo quo se debo usufructuar en lo s u
cesivo.
§ . 2. De praeterilis aulem damnis frucluarius eliam § . 2. El usufrucluario por la ley Aquilia también
Jego Aquilia tenetur, et interdicto Quod vi a u l clam, u t esta obligado á los daños pasados, y al interdicto do lo
Iulianus ait; n a m fructuarium quoque teneri his a c l i o - ( p í e s e hizo por fuerza,.ó clandestinamente, como dico
Dibus, nccnon furli, c e r t u m est, sicut quemlibot a l i u m , Juliano; porque es cierto q u e el usufrucluario también
(
I"i in aliena re lale quid commiserit. Denique c ó n s u l se obliga á aquellas acciones que no son de hurlo, como
e s , (pío bonum fuit, actionem polliceri Praelorem, q u u m qua lquie ra otro q u e h a y a causado algún daño en la cosa
conapetat legis Aquiliae aclio, respondit, (|uia s u n l c a - agena. Consultado últimamente, (juéutilidad s e s e g u i a d e
s
ps, q u i b u s cessat Aquiliae aclio, ideo iudicem d a r i , u t quo el Pretor prometiese acción, competiendo la de la ley
eius a r b i l r a t u u t a t u r ; nam qui a g r u m non proscindit, Aquilia: respondió, porque hay algunos casos en los q u a -
i vites non subserit, item a q u a r u m ductus c o r r u m p i les cesa la acción d e la ley Aquilia, y por eso la d a el
palitur, lege Aquilia non ten etu r Eadem et in usuario Juez, pa ra que use á su arbitrio; porque el que no c u l
dicenda s u n l . tiva el campo, ni las viñas, y permite que so corrompa
el aqüeducto, no está obligado por la ley Aquilia: lo m i s
m o se h a d e decir del q u e liene el uso.
§. 3. Sed si i n t e r dúos fructuarios sil controversia, § . 3. Pero si entro dos usufructuarios hubiese c o n
Iulianus libro trigésimo octavo Digestorum scribil aequis- troversia, escribe Juliano al libro treinta y ocho do los
sinium esse, q u a s i c o m m u n i dividundo iudicium d a r i , Digostos, que es m u y j u s t o q u e so dé así como en el j u i
stipulatione inter se eos cavere, qualiter f r u a n l u r . cio de división de bienes, ó que por estipulación se den
C u r e n i m , inquit Iulianus, ad a r m a el rixam procedere m u t u a acción del modo como se ha do usufructuar; p o r
patialur Praelor, quos potest iurisdictione sua componc- que (dice Juliano) ¿por quo razón el Pretor ha de p e r m i
r
°? Quam sentenliam Cclsus quoque libro vicésimo D i - t i r que r i ñ a n las partes, pudiendo consumirlos en virtud
Sestorum probat, ct ego pulo v e r a m . de su jurisdicción? Cuya sentencia a p r u e b a también Cel
so en el libro veinte do los Digestos, y la juzgo v e r
dadera.
§ . 4 . F r u c l u a r i u s causam proprietalis deteriorem § . 4. El usufructuario no debo h a c e r peor la condi
lacere non debet, meliorem facere potest. E t a u t fundí ción del propietario, poro la puede hacer mejor: y ó so
e
*l ususfructus legalus, el non debet noque arbores f r u - legó el usufructo del fundo, y no debo n i corlar los "árbo
Siíeras excidere, ñ e q u e villam diruere, nec q u i d q u a m les fruíales, ni a r r u i n a r el edificio rústico, ni hacer cosa
[acere in perniciem proprietalis. E t si forte voluptare alguna en perjuicio do la propiedad: y si acaso el predio
«il praedium, viridaria vel gestaliones vcl d e a m b u l a fuese de recreación con j a r d i n e s , diversiones, ó paseos
r n o s arboribus infructuosis opacas alque amoenas ha— cubiertos do árboles infructuosos, ó tuviese otras a m e n i
bens, non debebit deiieere, u t forte hortos olilorios f a - dades, no podrá arrancarlos p a r a hacer huertos, ú o t r a
c
iat, vel aliud quid, quod ad redilum spectat. cosa semejante, que reditúe.
§ . íj. Inde est quaesitum, a n lapidicinas, vel creli— § . 5. Por eslo se preguntó si eslo podrá hacer c a n
'odinas, vcl arenifodinas ipse instiluere possit? E t ego teras, ó minas do g r e d a , ó arena: y juzgo que puede, con
Pulo eliam ipsum inslituére posse, si non agri p a r t e m tal q u e no haya de ocupar la parte necesaria del predio
ttecessariam liuic rei occupalurus est. Proinde venas p a r a eslo fin: por tanto podrá también buscar las venas
Quoque lapidicinarum ol huiusmodi metallorum i n q u i r o - do piedra, y de otros metales: luego podrá u s a r de las
poterit; ergo e t a u r i , e t a r g e n l i , el sulphuris, el aeris, minas de oro, plata, azufre, melal, hierro, y otros m e t a
el
.ferri, el ceterorum fodinas, vel q u a s paterfamilias i n - les, q u e el padre de familias descubrió, ó él podrá a b r i r
8l
Uuit, exercere polcrit, vel ipse instituere, si nihil agri- las de nuevo, si no impide el cullivo del predio; y si a c a
c,1
Uurae nocebit. El si forte in hoc, quod insliluit, plus so el descubrimiento de estas minas produxese mas Í n t e
,e
d i t u s sit, q u a m in vineis, v e l arbustis, vel olivelis, r e s ' q u e las viñas, árboles, ú olivos que habia, también
jjuae fueru n t , forsilan eliam haec deiieere po toril, s i q u i - podrá a rra nc a rla s , porque se le permite mejorar la p r o
e
S e* permiltilur meliorare proprietatem. piedad.
6. Si lamen q u a e insliluit u s u f r u c t u a r a s , a u t § . 0. Pero si lo que innova el usufructuario vicia la
0o u
d ! m c o r r u m p a n t a g r i , a u t m a g n u m ap p aralu m s i n l ventilación del predio, ó acaso neccsila mucho n ú m e r o d e
l ^ ' d e r a t u r a , opificum forte vel legulorum, q u a e non po- artífices ú operarios, q u e no puede sostener el propicia-
s
sustinero proprietarius, non videbilur viri boni arbi- rio, parecerá que no usufructúa según el arbilrio do buen
d®'lu > írui; sed nec aedificium quidem positurum in f u n - v a r ó n ; ni tampoco puede edificar en el fundo sino lo q u e
'• n ¡si quod ad fruclum percipiendum necessarium sit. es necesario p a r a la percepción do los frutos.
7. Sed si aedium ususfructus legalus sil, Nerva § . 7 . Pero si se legó el usufructo de las casas, dico
'us el lumi n a immittere eum posse ail; sed et colores, Nerva el hijo, quo puedo darles lucos, pintarlas, poner
(l f r i u r a s , el m a r m o r a poterit, e t sigilla, el si quid ad eslaluas, y qualquiera otra cosa correspondiente al a d o r
n us
c ! ornatum. Sed ñeque diaelas transformare, vel no; pero no so le permitirá poner de otro modo las h a b i
mi
J » g e r e , a u l separare ei permittelur, vol aditus p o - taciones diarias, ó junta rla s , ó separarlas, ó m u d a r la
casv
e vertere, vcl refugia aperire, vel a l r i u m m u t a r e , enlrada, ó los pórticos, ó a b r i r puertas secretas, ó m u d a r
28G D i g e s t o . — L i b r o 7 .
#
—Titulo 1 .
Us
Idem libro X V I I . a d Sahinum.—Si s e r v i 21. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X V I I .
usfruclus sil Icgalus, q u i d q u i d is e x o p e r a s u a a c q u i - — S i se legase el usufructo del siervo, pertenece á él todo
288 Digesto.—Libro 7.*—Titulo 1.
lorum, cui magis servus acquirat? Si numoratione sol vil, se pagó. Qué diremos si acaso so pagase á u n mismo
intererit, cuius priores numos solvat; nara, quos postea tiempo del caudal do los dos: v. g. se debían diez mil, y
solverit a u t vindieabit, a u l si fuerinl n u m i consumli, pagó diez del caudal do cada uno, ¿quien a d q u i r i r á el
ad condictionem pertinent; si vero simul in sacculo sol- dominio del siervo? Si entregó el dinero, se h a do v e r
Vl
t, nihil fecit accipientis, et ideo nondum acquisiisse qual se entregó primero; porque el dueño de la cantidad
quisquam dominium videtur, quia, q u u m plus pretiuni entregada últimamente, ó la vindicará, ó si e s t u v i e
8
°lvit servus, non faciet numos accipienlis. se consumida, la podrá pedir. Pero si j u n t a m e n t e
los entregó en u n talego, n i una, ni olra so hizo
del q u e la recibió: y por esto parece que ni uno, n i
otro adquirió el dominio; porque como el siervo pagó
m a y o r cantidad do la q u e se debia, no se hizo del q u e
la recibió.
§• 2. Si operas suas iste servus locaverit, et in a n - § . 2. Si esto siervo alquiló s u trabajo en canlidad
n
° s singulos certum aliquid slipulelur, e o r u m quidem determinada por c a d a año, adquirirá el usufructuario la
annorum stipulatio, quibus ususfruclus mansit, a c q u i r e cantidad estipulada por cada año de los q u e tuvo el u s u
l, Jr
. fructuario, sequenlium vero stipulatio ad p r o p r i e t a - fructo de él: y la de los domas años siguientes p e r t e n e
'lum transit semel acquisila fructuario, quamvis non cerá al propietario, a u n q u e el usufructuario la h a y a
s<
?leat stipulatio semel cui quaesila ad alium t r a n s i r é , percibido, sin embargo de que la estipulación a d q u i r i d a
j?Jsi ad heredem vel arrogatorem. Proinde si forte u s u s - por uno, no suele pasar á otro, sino al heredero, ó al
lr
uctus in annos singulos fueril lcgatus, el iste servus que adrogó. Y por esto si acaso el usufructo se legase
°peras suas locavit, e t stipulatus est, u t s u p r a s c r i p t u m p a r a cada año, y este siervo alquilase s u trabajo, y esti
esl
i prout capilis minuliono amissus fueril ususfruclus, pulase como se h a dicho, y el usufructo se hubiese p e r
111
°x reslilutus, ambulabit stipulatio; profectaque a d h e - dido por capitis-diminucion, si despues so resliluyeso,
l
'edem redibit ad f r u c t u a r i u m . también continuará la estipulación: y a d q u i r i d a por el
heredero, volverá al u s u f r u c l u a r i o .
. §• 3. Quaestionis est, an id, quod acquiri f r u c l u a - § . 3. Se d u d a también si lo q u e no puede a d q u i r i r
rift
non polest, proprielario acquiratur? E t Iulianus q u i - el usufructuario, lo adquiera el propietario: y escribo
J.'eni libro trigésimo quinto Digestorum scripsit, quod Juliano al libro treinta y cinco d e los Digeslos, quo lo
•fucluario acquiri non potesl, proprielario quaeri. Deni- q u e no puede a d q u i r i r ¿1 usufrucluario, lo adquiere el
Jíue scribit, e u m , qui ex re fructuarii slipulelur nomina- propietario: escribe últimamente, q u e aquel quo estipula
proprietario, vel iussu eius, ipsi acquirerc; contra expresamente p a r a el propietario de cosa correspondien
a
utem nihil ágil, si non ex re fructuarii, nec e x operis te al usufrucluario, ó por mandado de él, adquiere p a r a
SU|
s fructuario slipulelur. él: y al contrario, q u e no es válida la estipulación si n o
estipula p a r a el usufructuario sobre cosa perteneciente
al fructuario, ni respecto do sus obras.
§• <í. Servus frucluarius si u s u m f r u c l u m in se d a r i § . i . El siervo usufrucluario si estipulase quo so d é
^ ' p u l e t u r a u l sino nomine, a u l nominalim proprietario, el usufructo constituido en él, sin expresión do n o m b r e ,
m proprietario aequirit exemplo s erv i communis, q u i ó expresamente p a r a el propietario, adquiero pa ra el m i s
8
"pulando rem alteri ex dominis, cuius res est, nihil mo propietario, así como el siervo común, q u e e s t i p u
a
$it, quoniam rem suam s t i p u l a n d o quis nihil agit, a l l e - lando la misma cosa p a r a uno do los señores, dueño d e
ri
stipulando aequirit solidum. ella, n a d a hace, porque os inútil la estipulación de la
cosa propia: estipulándola p a r a otro, la adquiero e n t e
ramente.
§ . 5. Idem Iulianus eodem libro scribit: si servo § . 5. El mismo Juliano escribió en el propio libro,
,p
ucluarius operas eius locaverat, nihil agit; n a m el si e x q u e si el fructuario arrendase al siervo sus mismas o b r a s ,
r
° mea, inquil, a m e stipulatus sil, nihil agit, non n a d a hace; porque dice, q u e si respecto lo q u e es mió
nia
gis, q u a m servus alienus bona íide mihi serviens idem estipulase p a r a mí, n a d a adquiere, así como si el s i e r
a
Rondo domino q u i d q u a m aequirit. Simili modo ait, n e vo ageno (que me sirve con buena fe) estipulase p a
^"'dem si rem meam a me fructuario conducat, m e non r a m í , n a d a adquiere pa ra el señor. También dico,
^ igavit. E l regulariter definiit: quod quis ab alio s t i - q u e a u n q u e me arriende la cosa á mí, que soy el u s u
Pilaudo mihi aequirit, id a me stipulando nihil ágil, n is i frucluario, no mo obligará: y regularmente dice, q u e
0|
'to, inquit, nominalim domino suo slipulelur a me, vel lo q u e uno adquiere d e olro estipulando p a r a mí, e s
c
°nducal. tipulando esto conmigo, n a d a hace; á no ser, dice,
q u e expresamente estipulo de m í p a r a s u señor, ó
arriende.
§• 6. Si dúos fructuarios proponas, el ex alterius r e § . 0. Si se supone q u e hay dos usufructuarios, y e s
Crv
u s sit stipulatus, q u a e r i t u r , u t r u m tolum, an pro tipulase el siervo sobre cosa perteneciente al uno, se pre
R r l e , q u a babel u su m f r uclu m, ci q u a e r a t u r ; nam e l in g u n t a si se adquiere pa ra él el lodo, ó según la parte q u o
Uobus bonae fidei possessoribus hoc idem est apud Scae- tiene de usufructo; porque respecto de dos poseedores d e
o am agitalum libro secundo Quaeslionum. E t a i t , b u e n a fe, suscita esta misma d u d a Escévola en el libro
Jj'&o c r e d i t u m , ralionemque hoc (acere, u t si ex r e segundo do las Qüestiones, y dice, q u e se cree v u l g a r
ler
J ¡ u s slipulelur, parlem ei d u n t a x a t q u a e r i , partern mente, y está fundado en razón, que si se estipula r e s
°mino; quod si nominalim sit stipulatus, n e e d u b i t a r i pecto la cosa del uno, este solo adquiere u n a parte, y o l r a
l'oero, quin adiecto nomine solidum ei q u a e r a t u r . ídem- el señor; pero si estipuló expresamente, no se debe d u d a r
1 ' e ait, elsi iussu eius slipulelur, quoniam iussum pro q u e adquiere el lodo aquel en cuyo nombre se estipuló:
nuno accipimus. Idem et in fructuariis e r i l d icen d u m , y lo mismo dice si so estipulase por mandato suyo; p o r
( (
l io casu non lolum acquiretur fructuario, p r o p r i e t a - q u e el mandato equivale á la expresión del nombre: lo
m
290 Digesyo.—Limo 7."—Título 1.
tis domino crit quaesitum, quoniam ex ro fructuarii mismo se lia do decir de los usufructuarios, p a r a que en
quaeri ci posse ostendimus. el caso de que no lo adquiriese del lodo el fructuario, lo
a dquie ra el señor do la propiedad; porque hemos m a n i
festado, q u e puedo a d q u i r i r p a r a el usufructuario r e s
pecto la cosa perteneciente á este.
§ . 7. Quod aulem diximus, ex r e fructuarii vel ex § . 7. Mas lo que hemos dicho, quo puede a d q u i r i r
operis posse acquirere, u t r u m lunc locum h a b e a t , q u o - respecto la cosa del usufructuario, ó do sus obras, hemos
ties iure legali ususfructus sil conslitutus, an e l si per de ver si solo tendrá l u g a r siempre que el usufructo se
traditionem, vel stipulalionem, vel a l i u m quemcunquo h a y a constituido por logado, ó si también por entrega,
m o d u m , videndum. E l vera esl Pegasi senlcnlia, q u a m p o r estipulación, ó do otro q u a l q u i e r modo: y es v e r d a
el Ju l i a n u s libro sexto décimo secutus esl, omnia f r u d e r a la sentencia de Pegaso, q u e sigue Juliano en el libro
ctuario a c q u i r i . diez y seis, de q u e todo lo adquiero el usufructuario.
30. Paulus libro I I I . a d Sabinum.—Si is, q u i 30. Paulo; Comentarios á Sabino, libro I I I . —
D i g e s t o . — L i b r o 7 . ' — T i t u l o 1 . 291
f r u c l u s legatus est, sed heros s c r i p t u s o b lioc t a r d i u s bro I.—Si s e legó el usufructo, y el heredero escrito d i
a d i i t , u l tardius a d l e g a l u m p e r v e n i r e l u r , b o c q u o q u e lató a d i r l a h e r e n c i a con el fin d é q u e el legatario l a r d a
p r a e s t a b i l u r , u t Sabino placuit. s e m a s e n a d q u i r i r el legado, t a m b i é n se le d a r á esto m a s ,
como agradó á Sabino.
§ . 1 . Ususfructus servi m i h i legatus est, i s q u e , q u u m § . 1 . S e m e legó el usufructo dol siervo, y se le dió
ego uli f r u i desiissem, liber esse iussus est, deinde ego l i b e r t a d , q u a n d o y o dexase d e usufructuarlo: despues
a b h e r e d e aestimationem legati tuli; nihilo m a g i s e u m percibí del h e r e d e r o el importe del legado: responde Sa
l i b e r u m (ore, S a b i n u s respondit; n a m q u e videri m e u t i b i n o , q u o no obstante n o se h a r á libre; p o r q u e parece
f r u i h o m i n e , p r o q u o a l i q u a m r e m h a b e a m , conditionem q u e tengo el usufructo del siervo, e n el q u a l tengo a l g u
a u t e m eius libertatis e a n d e m m a ñ e r o , i l a u t mortis m c a o n a cosa, y q u e pende l a m i s m a condicion d e s u libertad,
a u t capitis d e m i n u t i o n i s interventu l í b e r f u t u r u s esset. de suerte q u o so h a r á libre p o r m i m u e r t e , ó capitis—
diminución.
' Pomponius libro V. e x Plautio.—Quodsi h e - 47. Pomponio\ Doctrina de Plaucio, libro V.—Po
, C s 'loe non fecisset, e l o b id I'ructuarius fruí non p o - r o si el heredero no lo hiciese, y por esto no p u e d a u s u
J U s e t i heres e t i a m fructuarii eo n o m i n e h a b e b i t a c l i o - f r u c t u a r l a el u s u f r u c t u a r i o : el heredero del usufructuario,
]. ( ' in i q u a n l i fructuarii interfuisset, non cessasse h e r e d e m , p o r e s t a razón, p o d r á también p e d i r lo q u e le i m p o r t a s e
ususfruclus morle e i u s interiisset. al u s u f r u c t u a r i o q u e el heredero la h u b i e r a reedificado,
a u n q u e el usufructo h a y a fenecido p o r s u m u e r t e .
48. Paulus libro I X . a d Plautium.—Si absenté 48. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro I X . — S i
l, (
' luario h e r e s q u a s i n e g o t i u m eius g e r e n s reíiciat, n e - estando a u s e n t e el usufructuario, el heredero l a reedifica
Uor
u m g e s t o r u m actionem a d v e r s u s f r u c l u a r i u m h a - s e como gestor do s u s negocios, le c o m p e t e r á c o n l r a él
m D i g e s t o . — L i b r o 7.*—Titulo 1.
38
208 D i g e s t í ) . — L i b r o 7 . ° — T i t u l o 2.
74. Gaius libro V i l . a d E d i c t u m provinciále.— 74. Gayo; Comentarios a l Edicto provincial, /*-
Si Sticho s e r v o t u o ' e t P a m p h i l o meo legatus fuerit usus bro VII.—Si s e logase el usufructo tu siervo Estico y
fruclus, talo e s t l e g a t u m , q u a l e , si m i h i e l tibi l e g a t u s ¿L Panfilo siervo m i ó , es lo m i s m o esto legado q u e si se
esset, e l ideo d u b i u m non est, q u i n a e q u a l i t e r a d n o s legase á ií y á m í : y p o r esto n o s e d u d a q u e nos p e r t e
porlineat. n e c e á los dos i g u a l m e n t e .
sil: Altio e l Scio c u m h e r e d i b u s meis, Iros parles fient, así: á Acio y Scyo con m i s h e r e d e r o s , so h a r á n tres p a r
u t u n a m h á b e a n l heredes, lerliam A l l i u s , lerliam Seius. tes: l a u n a l a tendrán los herederos, o t r a Acio, y Seyo la
Neo e n i m inleresl i l a legelur: illi e l illi c u m Maevio, a n t e r c e r a . Y n a d a i m p o r t a q u e s e legue asi: á a q u e l y á
ila: illi e l illi e l Maevio. aquel con Mevio; ó así: á aquel y á aquel y Mevio.
TIT. I V . TITULO I V .
§ . 2. Q u u m singulis fruclus alternis annis l e g a t u r , § . 2. Guando á cada uno se lega el fruto en años
si consenlianl in eundem a n n u m , impediunlur, quod non alternativos, si consienten en un mismo año, se impiden;
id actura videtur, u t concurrerent; multum elenini referí, porque eslo parece q u e no se hizo p a r a q u e u s u f r u c t u a
duobus simul alternis annis legetur,—quod sano ultra sen en u n mismo año; pues es m u y diverso legar á dos
p r i m u m a n n u m procedere non poterit, non magis, q u a m j u n t a m e n t e en años alternativos, ó á c a d a uno s e p a r a
si uni legatus i l a fuissel,—an singulis alternis annis; n a m damente en años alternativos (lo que á la verdad no so
si concurrere volenl, a u t impedient invicem propler v o - podra extender á mas del p r i m e r año: del mismo modo
lunlalem, a u l s i e a non refragabitur, singulorum a n n o r u m que si se hubiese logado á uno); pero si quisiesen c o n
fruclus vacabil. c u r r i r , ó se impedirán m u t u a m e n t e por la voluntad, ó si
esta no lo impidiese, v a c a r á cl fruto do los demás años.
11• Paulus libro I I I . a d Sabinum.—nisi alius a n 11• Paulo; Comentarios á Sabino, libro I I I . — A no
te diem legali cedenlem subslilutus sil. s e r q u e se h a y a substituido otro antes do verificarse el
dia del legado.
18. Pomponius libro I I I . a d Sabinum.—Si servo 18. Pomponio', Comentarios á Sabino, libro I I I . —
heredilario anle aditam hereditatem legatus ususfructus. Si al siervo hereditario se le hubiese legado el usufructo
fuissel, m a g i s placel, adita heredilate eum usumfructum antes de a d i r la herencia, es mas cierto q u e a d i d a la h e
ad te transiré, nec interirc quasi mulato dominio, q u i a rencia, se le transfiere el usufructo; porque no porece,
nec dios anle cesscril, q u a m tu heres exlileris; como quando se m u d a el dominio: pues no precedió el
d i a en que lú fuisle heredero.
21. Modestinus libro I I I . Differentiarum.—Si 21. Modeslino; Apuntes varios, libro III.—Si e l
ususfructus civitali legelur, e l a r a t r u m in e a i n d u c a t u r , usufructo se lega á a l g u n a c i u d a d , y se m a n d a s e a s o l a r ,
Evitas esse desinil, u l p a s s a e s t C a r t h a g o ; ideoque q u a s i d e x a do s e r c i u d a d , como sucedió á Carlago: y p o r esto
®orte desinil h a b e r e u s u m f r u c t u m . p i e r d e el usufructo, como p o r l a m u e r t e .
22. Pomponius libro V I . a d Quintum M u c i u m . — 22. Pomponio; Comentarios á Quinto Mucio, libro
niulieri u s u s d o m u s l e g a l u s s i t , e t illa t r a n s m a r e pro— VI.—Si so legó á u n a m u g e r el uso d e u n a c a s a , y e s t a s e
léela sil, e t conslitulo t e m p o r e ad a m i l l e n d u m u s u m a b - fué al otro lado del m a r , y esluviese a u s e n t o el tiempo de
fuerit, m a r i l u s vero d o m o u s u s fuerit, r e t i n e t u r nibilo t e r m i n a d o p a r a q u o se p i e r d a el uso, pero s u m a r i d o u s ó
Ql
'nus u s u s ; q u e m a d m o d u m s i familiam s u a m in d o m u d e l a c a s a , n o obstante retiene el uso, d e l m i s m o m o d o
re
'iquisset, c a q u e p e r e g r i n a r e l u r . E l hoc m a g i s d i c e n d u m q u e si d e x a s e e n l a c a s a á s u familia, y ella a n d u v i e s e p e
e
?t, si u x o r e m in d o m u reliqueril m a r i t u s , q u u m ipsi raa regrinando. Y m a s bien se h a d e d e c i r esto q u a n d o al m a
dlo u s u s d o m u s legalus s i l . rido s e lo logó el uso d e l a casa, y d e x ó e n ella á l a
muger.
I¡l 2 6 . Paulus libro I . a d Neratium.—Si a g e r a b hos- 26. Paulo\ Comentarios áNeracio, libro I.—Si ol
DÍM?- °. C C u palus, s e r v u s v e c a p t u s l i b é r a l a s fuerit, i u r c c a m p o ocupado p o r los enemigos, ó el siervo cogido, q u e
s
" i m i n i i r c s l i l u e l u r ususfructus. d a s e libre, e l usufructo so r e s t i t u i r á p o r el d e r e c h o d o
poslliminio.
2 7
0 8 n "7 * I d e m libro I. Manualium.—S^sorvus, in q u o 27. E l mismo; Manuales, libro I.—Si el s i e r
Uclus
tan a l i e n u s est, n o x a e d e d a t u r a d o m i n o p r o p r i e - v o , e n el q u a l so lione el usufructo ageno, lo diese e l
tai;l l Ss Qs
ufructuario, l i b e r a b i t u r confusa servilule p r o p r i o - s e ñ o r d e l a propiedad al u s u f r u c t u a r i o e n satisfacción del
comparalione. dailo, q u e d a r á libre, p o r h a b e r s e confundido l a s e r v i
d u m b r e con l a u n i ó n á l a p r o p i e d a d .
30. Gaius libro V I I . a d Edictum provinciale.— 30. Gayo ; Comentarios al Edicto provincial, libro
C a r o e t c o r i u m m o r t u i pecoris in f r u c t u non est, q u i a VII.—La c a r n o y el c u e r o d e la res m u e r t a n o pertenece al
m o r l u o eo ususfructus e x l i n g u i l u r . u s u f r u c t u a r i o ; p o r q u e m u e r t a esla, fenece el usufructo.
31. Pomponius libro I V . a d Quintum M u c i u m . — 31. Pomponio; Comentarios d Quinto Mucio, H"
Q u u m gregis ususfructus legalus est, e l u s q u e eo n u m e - bro IV.—Quando se legó el usufructo do u n rebaño, y
r u s pervenit g r e g i s , u l g r o x n o n intclligatur, p e r i t u s u s este se r e d u x o á u n n ú m e r o q u e no constituye rcbaño y
fructus. p e r e c e el u s u f r u c t o .
TIL. V . TITULO Y.
D e usufructu earum rerum, q u a e usu consumuntur D e l usufructo d e las cosas que s e consumen, ó d i s
v e l minuuntur. m i n u y e n por e l uso.
quoque debitori posse asumfructum legari, scribit, el re- puedo legar, según juzgan Casio y Próculo. El mismo
miltendas ei usuras; Nerva escribe, quo también se puede legar al mismo
deudor el usufructo do la cantidad que debe, y que se le
han de perdonar las usuras.
4. Paulus libro I . ad Ncratium.—ergo caulio eliam 4 . Paulo; Comentarios áNerario, libro I.—Luego
ab hoc exigenda erit. también á este se le lia de pedir caución.
^. Ulpianus libro XVIII. ad Sabinum.—TIoc Sena- 5. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X V I I I . —
lusconsullum non solum ad cum perlinet, qui pecuniac Esla constitución del Senado no solamente perlencco á
usumfruclum vel cclerarum rerum, quas habuit, lcgavil, aquel que legó el usufructo del dinero, ó de las domas
verum el si fucrinl alienae. cosas que tuvo, sino también aunque fuesen agenas.
r
§. 1. Si pecuniac sil usufructus legalus vel'aliarum § . 1 . Si so legó el usufructo del dinero, ó de oirás
v
crum, quac in abusu consistunt, nec caulio interveniat, cosas que se consumen con el uso, y no intervino cau
idendum, finilo usufructu an pecunia, quac dala sil, vel ción, se ha de ver si acabado el usufructo se podrá repe
ceterae res, quae in absumlione sunt, condici possinl. tir el dinero que se dio, ó las demás cosas que se toma
Sed si quidem adliuc constante usufructu cautioncm quis ron. Pero si duranlc el usufructo quiere alguno pedir la
v
elit condicerc, dici potest, omissam cautioncm posse caución, se ha de decir que se puede pedir la quo dexó
condici incerli condiclione; sed si íinito usufruclu, ipsam do dar por la condiclion de cosa incierta; pero acabado
(
iuanlitatcm Sabinus pulal posse condici; quam senlen- el usufructo, juzga Sabino que se puedo pedir la misma
ttam el Cetsus libro octavo décimo Digeslorum probal; cantidad; cuya sentencia aprueba Celso en el libro diez
^uae mihi non inargula videlur. ocho do los Digeslos, y á mí no me pareco impro-
able.
§. 2. Quac in usufructu pecuniac diximus vel cele- § . 2. Lo que liemos dicho del usufructo del dinero,
rarum rerum, quae sunl id abusu, eadem el in usu d i ó de las demás cosas que se consumen con el uso, so ha
cen da sunl; nam idcm conlinerc usum pecuniac el usum- de entender en quanto al uso; porque lo mismo contiene
fruclum,
s
el lulianus scribit, el Pomponius libro octavo do el uso del dinero, que el usufructo, como escribe Juliano
lipulalionibus. y Pomponio en el libro octavo de las Estipulaciones.
6. lulianus libro X X X V . Digestorum.—Si libi d e - 6. Juliano; Digesto, libro XXXV.—Si se lo l e
Ce
ni millia légala l u c r i n l , m i h i e o r u n d e m decem millium garon diez mil, y á mí el usufructo de los mismos diez
Ususfructus, licnl q u i d e m l ú a Iota decem millia, sed m i mil, ciertamente se harán luyos lodos los diez mil; pero
hi quinqué n u m e r a r i d c b e b u n t ila, u l tibi c a v e a m , l e m á mí se me deberán entregar cinco, de modo que te dó
po re mortis m c a e a u l capitis deminulionis r e s t i t u t u m i r i . caución de restituírtelos al tiempo de mi muerlo, ócapilis-
ct si fandus libi legalus fuisset, et mihiciusdcm fun diminucion. Porque si se lo hubiera legado un fundo, y
dí ususfructus, haberes lu quidem lolius fundi propricla- á mí el usufructo de él, tendrías tú la propiedad de lodo
tern, sed parlem cum usufruclu, parlem sine usufructu; el fundo, pero parle con usufruclo, y parlo sin él; y no
el
non heredi, sed tibi cavcrcm boni viri arbitratn. al heredero, sino á lí, lo daria caución á arbitrio de buen
varón.
§ . 1 . Sed si duobus eorundem decem millium usus § . 1. Pero si so legase á dos el usufruclo do los mis
fructus
€
legalus fucrit, quina millia accipient, el inviccm mos diez mil, recibirán á cinco mil, y recíprocamente
t heredi salisdabunl. darán caución al heredero.
7 . Gaius libro VII. ad Edictum provinciale.— 7. Gayo\ Comentarios al Edicto provincial, li
Si lini, olei, frumenti ususfructus legalus erit, proprie bro VII.—Si se legase el usufructo del aceyle, vino, ó
tas ad legalarium transferri debet, ct ab eo caulio deside- trigo, la propiedad se debe transferir al legatario, y se
f
anda esl, ul, quandoque is mortuus aul capilc deminu- le ha de pedir caución de que quando muera, ó padecie
lu
re
«sit, ciusdcm qualitalis res restiluatur, aul aeslimalis se capitis-diminucion, restituya la cosa igualmente bue
Co,
bus cerlae pecuniac nomine cavendum est; quod ct na: ó si las cosas fueron apreciadas, so ha de dar caución
nmodius est. Idem scilicel de celeris quoquo robus, de cierta cantidad do dinero: lo qual es mas cómodo.
^uae usu conlinentur, intelligemus. También entenderemos lo mismo de las demás cosas que
se consumen con el uso.
8 - Papinianus libro X V I I . Quaestionum.— Tribus S. Papiniano; Cuestiones, libro XVII.—Institui
heredibus inslitutis usumfructum quindecim millium Ti- dos tres herederos, se legó á Ticio el usufruclo de quin
Jí° legavil, ol dúos ex heredibus iussit pro legatario s a ce mil, y á dos do los herederos se mandó dar caución
ldare; placebat, ulile esse cautionis quoque legatum,
n c
por el legatario. Agradó quo también era úlil el lega
° refragari Senatusconsultum, quia caulio non impedi- do do caución, y quo no era contra la conslilucion del
[.1etor, el esseallerum legatum velul cerli, alterum incer- Senado, porque no se impidiese la caución; y quo liabia
Ususfructus ilaquc nomine parlem pecuniac pelendam dos legados, uno do cosa cierta, otro de incierta; y así,
y e o, qui satis accepil a coherede, incerlique cum eo- quo por razón del usufructo so liabia do pedir parle de la
jleni agendum, si salis non dedisset. Eum vero, qui sa- cantidad por aquel que recibió caución del coheredero, y
lls
praeslitit, ac propter moram coheredis salis non ac- que se liabia de pedir al mismo por la acción de cosa i n
f e Pil, ñeque fruclus nomine inlerim teneri propter Sena- cierta, si no diese caución. Pero el que dió caución, y no
^consultum ñeque aclione incerli, quia coheredi salis- la recibió por la demora del coheredero, entretanto no
Jfclil. lllud eliam nobis placet, legalarium cogendum pro eslá obligado por razón del u s u f r u c t o , según la constitu
f i e r e . Finito autem usufructu si coheredes ex causa ción del Senado, ni por la acción de cosa incierta, por-
308 DIGESTO.—Lnmo 7.'—Titulo 6.
fideiussoria convcnircntur, eos mandali nonacturos; non que dio lianza al coheredero. También nos agrada, que
enim susccpissc mandalum, sed volunlati paruisse, deni- so obligue al legatario á prometer. Y acabado el usufruc
que caulionis legato libéralos. De illo neediu Iraelandum to, si los coherederos fuesen reconvenidos por causa de
í'uit, secundum legalum, id esl caulionis, non heredum la fianza, no han de litigar por razón de mandato, por
"videri, sed eius, cui pecuniae ususfructus relictas esl, que no se les mandó cosa alguna, sino que obedecieron
caique teslalor prospicere voluit, el cuius inleresse cre- la voluntad: finalmente,fueron libres del legado de la
didit, fideiussores non suo periculo quarere. caución. Ni se trató por mucho tiempo de aquello, esto
es, que el segundo legado de caución no fué do los here
deros, sino de aquel á quien se le dexó el usufructo del
dinero, por quien quiso mirar el testador, y á quien cre
yó que importaba no dar fiadoresde su cuenta.
9 . P a u h s libro / . ad Neratium.—In slipulalione 9. Paulo; Comentarios á Neracio, libro I.—La esti
de reddendo usufructu pecuniae dúo soli casus interpo- pulación de volver el usufructo del dinero, se interpone por
nunlur, mortis el capilis deminulionis, dos casos solos, por la muerto v por la capitis-diminucion.
10. Ulpianus libro L X X I X . ad Edictum.—quo- 10. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro L X X I X .
niam pecuniae usus aliler amilti non polest, quam liis —Porque el uso del dinero no se puede perder sino por
casibus. estos casos.
§ . 1 . Si usus tantum pecuniae legatus sit, quia in § . 1 . Si tan solo se legó el uso del dinero, también
hacspecie usus appellalione eliam fructum contineri ma- se ha de decir que se ha de interponer esta estipulación;
gis accipiendum est, slipulalio isla erit intorponenda. Et porque en este caso, baxo del uso so coniprehendo tam
quídam aiunt, non aillo lianc inlerponi slipulationem, bién el usufructo: y dicen algunos, que osla estipulación
quam dala fuerit pecunia; ego aulein puto, sive antea, no se interpone antes que so dé el dinero: mas yo juzgo
sivo postea ea pecunia data sit, leñero slipulationem. que es válida la estipulación, ya so dé el dinero antes, ó
después.
n . Idem libro X V I I I . ad Sabinum.—Si lanae ali- 11. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro
cui legatus sil ususfructus, vel odorum, vel aroinalum, XVIII.—Si á alguno se le lega el usufructo do lana, de
nuilus videtur ususfructus in istis iure constilulus, sed ad olores, ó do aromas, parece que no se constituye usu
Senalusconsullum erit doscendendum, quod de caulione fructo en estas cosas; pero se ha de descender á la cons
eorum loquilur. titución del Senado, que habla de la caución de ellas.
12. Marcianus libro VII. Institutionum.—Quum 1 2 . Marciano; Instituciones, libro V I I . — Q u a n d o
pecunia erat relicta Tilio ila, ul poxtmortem legalarii ad se le dexó á Ticio alguna cantidad, para que d e s p u é s
Maevium rediret, quamquain adscriptum sit, ul usum eius do la muerte del legatario la volviese á Mevio, a u n q u e
Tilius haberel, proprietalem lamen ci legatam, el usus se dixeso que Ticio tuviese el uso de ella: los Empera
mentionom factam, quia eral restituenda ab eo pecunia dores Severo y Antonino respondieron, que porque ha
posl morlem eius, Divi Sovcrus et Anloninus rescri- bía do restituir el dinero despuos de su muerte, aun
pserunt. que se hizo mención del uso, se le legó también la pro
piedad.
§. 3. Ulrum autem adilus lantum el iler, an vero ct § . 3. Duda Pomponio en el libro quinto si al usu
via debealur fructuario légalo ei usufructu, Pomponius fructuario á quien se legó el usufructo, so le deberá con
libro quinto dubilal; el recle pulat, proul ususfructus ceder la entrada por la servidumbre iler, ó también por
perceplio desideral, lioc ei praestandum. la de vía para carruage: y juzga con razón que se le ha
de dar, según sea necesario para la percepción del
usufructo.
§ . 4. Sed an et alias ulililales et servitutes ei heres § . i . Pero el heredero ¿acaso deberá darle también
pi'aeslare
no
debcal, puta luminum et aquarom, an vero otras utilidades y servidumbres, y. g. luz y agua? Y juz
p? Et pulo eas solas* praeslare compellendum, sine go que solo ha do ser obligado á darle aquellas sin las
quibus omnino uli non potosí; sed si cum aliquo incom quales absolutamente no puede usufruclar; pero si puede
o d o ulatur, non esse praeslandas. usar, aunquo con alguna incomodidad, no se las ha
de dar.
Pomponius libro V. ad Sabinum.—Si ab herede 2. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro V.—Si
testamento fundi ususfructus petilus sit, qui arbores al heredero que corló los árboles, ó demolió el edificio, ó
(loiecisset, aul aedificium demolitus esset, aul aliquo mo deteriorando de otro modo el usufructo, imponiendo ser
do deteriorem usumíructum fecissel aul servitutes impo- vidumbres, ó librando de ellas álos predios vecinos, so lo
flpndo, aul vicinorum praedia liberando, ad iudicis rcli- pidiese en virtud del testamento el usufructo del fundo,
gionem pertinet, ut inspiciat, qualis ante iudicium acce- pertenece al oficio del Juez mirar en los términos que lo
plum
a
fundas fuerit, ul usufructuario hoc, quod inlerest, recibió antes del juicio, para que so le dé al usufructua
b eo servetur. rio lo que le importa.
3. lulianus libro VII. Digestorum.—Qui usum 3 . Juliano; Digesto, libro VII.—Si aquel á quien
fruclum
Qs
traditum sibi ex causa fideicommissi desiit in se le entregó el usufructo por causa do fideicomiso,
u habere tanto tempore, quanto, si legitime eius factus dexó de usarlo por el liempo que lo perdería si legíti
es
áel, amissurus euni fuerit, aclionem ad reslituendum mamente se hubiera hecho de él, no debe tener acción
cuni habere non debet; est enim absurdum, plus iuris para que se lo restituya; porque es absurdo que tengan
habere eos, qui possessionem duntaxal ususfructus, non
e
mas derecho aquellos que solo obtuvieron la posesion del
liam dominium adepli sint. usufructo sin haber también obtenido el dominio.
4. Idem, libro X X X V . Digestorum.—Fundus d e - 4. E l mismo; Digesto, libro XXXV.—Si se legó
j'aclo usufructu legalus est Tilio, eteiusdem fundi usus- á Ticio el fundo sin el usufructo, y á Scmpronio baxo
''uctus Scmpronio sub condilione; dixi interim cum pro- de condicion el usufructo del mismo fundo, dixe quo
P'ielate usumfruclum esse, licet placeat, quum detracto ínterin el usufructo estaba unido á la propiedad (aunque
usufructu fundus legalur, apud heredem usumfruclum so dice que quando se lega el fundo sin el usufruc
c
'sse, quia paterfamilias, quum detracto usufructu fun- to, permanece este en el herodero): porque quando el
(
'um legal, el alii usumfruclum sub condilione, non hoc padre de familias lega el fundo sin el usufructo, y á otro
a
£it, ul apud heredem ususfructus remaneal. el usufructo baxo de condicion, no lo hace porque el
usufructo permanezca en el heredero.
. Ulpianus libro X V I I . ad Edictum.—Uli frui 5. Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro X V I I . —
jus sibi esse solas polesl in tendere, qui babel usumfru- Solamente puede decir que puede usufruclar el que tiene
tum; dominas aulem fundi non polest, quia qui habel el usufructo: el señor del fundo no puede, porque el quo
proprielatem, utendi fruendi ius separalum non habet. tiene la propiedad no tiene separado el derecho de usu
Nec enim potest ei suus fundas servire; de suo enim, non fructuar: y á la verdad su fundo no puede deberlo ser
alieno iure quemque agere oporlet Ouamquam enim vidumbre. Conviene que cada uno pida respecto su d e
Uc
lio negativa domino compelal adversus fructuarium, recho, y no el ageno, porque aunquo compele al señor
'Uagis lamen de suo iure agere videatur, quam alieno, contra el usufructuario la acción nagaliva, con lodo mas
íluuin invito se negal ius esse utendi fructuario, vel sibi bien parece que trata do su derecho, quo del ageno,
lQ
s esse prohibendi. Quodsi forte qui ágil, dominus pro- quando niega que tiene el usufructuario derecho de usar
P'ielatis non sit, quamvis fructuarius ius utendi non ha- contra su voluntad, ó que el lieno derecho para prohi
vincet tamen iure, quo possessores sunl potiores, birlo. Pero si acaso el que pide no es señor de la pro
lc
°l nullum ius habeant. piedad, aunquo el usufructuario no liene derecho de usar,
con todo eso vencerá según derecho; porque los poseedo
res son de mejor condicion, aunque no tengan derecho
alguno.
, §• 1. Utrum aulem adversus dominum duntaxal in § . 1 . Se pregunla si lan solamenie competa al usu
J0111 actio usufructuario competat, an etiam adversus fructuario la acción real contra el señor, ó si también
lueniyis possessorem, quaeritur. Et lulianus libro sepli- contra qualquiera poseedor. Y Juliano al libro sexlo do
110
Digestorum scribit, hanc aclionem adversus quemvis los Digestos escribe, que esta acción le compele contra
J^ssessorem ei compelere; nam etsi fundo fructuario ser- qualquiera poseedor, porque aunque se deba servidumbre
UQ
f s debealur, fructuarius non servilulem, sed usum- al fundo usufructuario, el usufructuario no debe vindi
ruc
lum vindicare debet adversus vicini fundi dominum. car la servidumbre, sino el usufructo conlra el señor del
predio vecino.
e §• 2. Si parlis fundi ususfructus conslituatur, pol- § . 2. Si so conslituye usufructo de parle del fundo,
s
vv c d e e o i n rom agi, sive vindicel quis usumfructum, si- puedo pedirse osla por la acción real, ya sea que alguno
alii neget. vindique el usufructo, ó que se lo niegue á otro.
310 D i g e s t o . — L i b r o 7 . ° — T i t u l o 7 .
§ . 3. In his aulem aclionibus, quac do usufruclu § . 3. Mas en estas acciones que tratan do usufruc
agunlur, etiam fructus venire, plus quam manifcslum est. to, es muy cierto quo lambien so comprehenden los
frutos.
§ . 4. Si post litem do usufruclu contostalam fuoril § . 4. Si despucs de contestado el pleyto sobre el
finilus usasfructus, an ulterius fructus desinant dobori? usufructo, este se acabase, ¿por ventura dexarán de de
Et pulo dosinere; nam ot si morluus fucrit frucluarius, berse los frulos anteriores? Y juzgo que sí; porque si
horedi oius actionom praeteritorum duntaxat frucluuni muriese el usufrucluario, escribe Pomponio en el libro
dandam Pomponius libro quadragesimo scribil. Fructua quarenla, que se ha de dar á su heredero acción por los
rio, qui vicil, omnis causa rostituonda est; el ideo si sor- frutos pasados. Al usufructuario que venció, se le ha de
vi l'ueril ususfruclus legalus, quidquid ex re fructuarii restituir lodo lo que debia haber percibido por causa del
vel ex operis suis consecutas ost, possessor debebil ro- usufructo. Y por eslo si se legó el usufructo del siervo, se
sliluere. deberá restiluir lodo lo que adquirió el poseedor respecto
la cosa del usufrucluario, ó de sus obras.
§ . 5. Sed el si Corlo temporo ususfruclus amissus § . 5. Pero si acaso el usufructo so perdió por el
esl, alio quidem possidenle, alio aulein lili se offerente, tiempo, poseyéndolo uno, y litigando olro , no basta que
non sufficit eum usumfructum ilerum renovare, verum renueve segunda vez el mismo usufructo, sino que tam
cavere quoque cuín do eviclione ususfruclus oportet. bién conviene que dé caución do la eviccion del usufruc
Quid enim, si servum aut fundum is, qui possidebat, to. ¿Qué se dirá si el que poseía el fundo, ó el siervo, lo
pignori dedil, isque ab co, qui pignori accepil, iurc uli dió en prenda, y á este so le prohiba usar por el que lo
prohibotur? Debebil itaque habere caulum. recibió en prendas? Ciertamente deberá dárselo caución.
§ . 6. Sicul fructuario in rem confessoriam agenli § . 6. Así como so han de dar los frulos al usufruc
fruclus praestandi sunt, ita el proprietatis domino, si nc- tuario que pide por la acción confesoria; del mismo modo
galoria actione utatur. Sed in ómnibus ila demum, si al §eñor de la propiedad, si usa de la acción negaloria;
non sil possessor, qui agat, nam el possessori competunt; pero esto se entiende en lodos los casos que no es posee
quod si possident, nihil fructaum nomine consequentur. dor el que pide, porque competen á este; pues si poseen,
Quid ergo ofíicium erit iudicis, quam hoc, ut securus no percibirán cosa alguna por razón do frulos. ¿Quo otra
consequalur frucluarius fruendi licenliam, proprietatis cosa deberá determinar el Juez, sino que el usufruclua
dominus nc inquietelur? rio consiga seguramente la licencia de disfrutar, y que
no se inquiete al señor de la propiedad.
(>. Paulus libro X X I . ad Edictum.—Qui de usu f>. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I . — E l
fruclu iudicium accepil, si desierit possidere sino dolo, quo litigó acerca del usufructo, si dexare de poseer sin
absolvelur; quodsi lili se oblulit, elquasi possessor aclio- dolo, será absuello; pero si promovió el ploylo, y como
nem de usufruclu accepil, damnabilur. poseedor recibió acción acerca del usufructo, será conde
nado.
T I T . VII. TITULO V I L .
1. Paulus libro I I . ad Edictum.—Opera in aclu 1. Paulo-, Comentarios al Edicto, libro II.—La obra
consistit, nec ante in rcrum natura esl, quam si dies ve- consiste en el aclo, y no existe antes de quo llegue el dia
nit, quo praestanda esl, quemadmodum quum slipula- en que se debe: al modo que quando eslipulamos, lo q u e
mur: quod ex Aretliusa nalum erit. » naciere de A relusa.
2 . Ulpianus libro X V I I . ad Edictum.—Operae 2. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I . —
serví legatao capilis minuliono non amittuntur. Las obras del siervo, quo so legaron, no se pierden por la
capitis-diminucion.
3. Gaius libro Vil. ad Edictum provinciale.—In 3. Cmayo; Comentarios al Edicto provincial, li~
hominis usufructu operae sunt, el ob operas mercedes. bro VII.—En"el usufructo d e l siervo se c o m p r e h e n d e n
sus obras, y los salarios por su trabajo.
4. Idem libro I I . de liberali causa Edicti urba- 4 . E l mismo', Edicto Urbano sobre l o s j u i c i o s de
nici.—Fruclus hominis in operis consislit, et retro in Libertad, libro II.—El fruto consisto en la obra del sier
fructu hominis operae sunt. Et ut in celeris rebus fru vo: y por el contrario en el usufructo de este sus o b r a s .
ctus deduclis necessariis impensis intelligitur, ila el in Y así como en las demás cosas el fruto se entiendo dedu
operis servorum. cidos los gastos necesarios, del mismo modo en las o b r a s
de los siervos.
5. Terentius Clemens libro X V I I I . ad legem Iuliam 5. Terencio Clemente; Comentarios á la ley Jul , a
et Papiam.—Operis servi legatis usum dalum intelligi el y Papia, libro XVIII.—Yro entiendo, y j u z g a Juliano?
ego didici, el lulianus existimat. ue legadas las obras de los siervos, se entiende que se
a el uso.
6. Ulpianus libro LV. ad Edictum.—Quum de 6, Juliano; Comentarios al Edicto, libro LV-
D i g e s t o . — L i b r o 7 . ° — T i t u l o 8 . 311
serví operis artiílcis a g i l u r , pro m o d o r e s t i t u e n d a e s n n t , Ouandose traía de las obras del siervo artífice, se han de
sed mediastini s e c u n d u m m i n i s t e r i a m ; e t i t a Mela s c r i b i t . restituir á arbitrio de buen varón; pero las dolos siervos
que se ocupaban en ministerios baxos, según su ministe
rio: así lo escribe Mela.
§ . 1 . Si m i n o r q u i n q u é a n n i s vel debilis s e r v u s s i t , § . 1 . Si el siervo es menor de cinco años, ó enfer
vel quis alius, cuius n u l l a o p e r a esse a p u d d o m i n u m p o - mo, ó algún olro, que no pueda dar alguna utilidad al
tuit, n u l l a aeslimalio íiet. señor, no se apreciará en cosa alguna.
§• 2. l l e m voluptatis vel affectionis aeslimalio n o n § . 2. Tampoco se apreciará el valor que se funda en
habebitur, veluli s i dilexerit e u m d o m i n u s , a u l in deli— gusto, ó en afecto: v. g. si el señor lo eslimase mucho,
ciis h a b u e r i t . ó le tuviere para su diversión.
§• 3. C e l e r u m deductis necessariis impensis íiet § . 3. También se ha de apreciar deducidos los
aeslimalio. gastos necesarios.
pión dos, magis dicendum est; et per témpora fructuum los frutos; pero también puede venir á ella el propietario
oolligendorum eliam habitare illic posse, admittendum est. para percibir los frutos, y habitarla por el tiempo do su
recolección.
§ • 1 . Praeter habitationem, quam habet, cui usus § . 1. Ademas do la habitación que tiene aquel á
dalas est, dpambulandi quoque et gestandi ius habebit. quien so concedió el uso, tendrá derecho para pasearse
sabinos et Cassius, el lignis ad usum quotidianum, el y divertirse. Sabino y Casio son de sentir quo puedo
"orlo,
fi
el pomis, etoleribus, el floribus,el aqua usurum, usar de la leña para el uso cotidiano, del huerto, fruías,
on usque ad compendium, sed ad usum, scilicet non hortalizas, llores y agua, no para vender, y percibir Ín
Us
e
.que ad abasum. Idem Nerva; el adiicil, stramentis teres, sino para el uso preciso, sin abusar. Lo mismo*
»iani usurum, sed ñeque foliis, ñeque oleo, ñeque fru dice Nerva: y añade, que también ha do usar do las c a
mento, ñeque frugibus usurum. Sed Sabinus et Cassius mas de heno para trabajadores, pero no do las hojas,
Labeo el Proculus hoc amplius eliam ex his, quae in aceyto, trigo, ni de las frutas. Pero Sabino, Casio, La-
•undo
s
nascuntur, quod ad viclum sibi suisque sufíiciát, bcon y Próculo añaden, que ha do lomar lo (|ue necesito
Qmturum, et ex liis, quae Nerva negavit. Iuvenlius, para su uso y el de su familia de lo quo naco en el fun
eliani
lla
eiim convivís el hospilibus posse uli. Quae senten- do, y de aquellas cosas que negó Nerva. Juvencio añade,
a
niihi vera videlur; a!i(¡uo enim largius cum usuario que también puede usar para los conviles, y sus huéspe
ul
8endum est pro dignilate eius, cui reliclus est usus. Sed des; cuya sentencia me parece mas verdadera, porque .se
ri|
°lur is, ut puto, duntaxal in villa. Pomis autem, el ole- ha de permitir alguna extensión mas al que tiene el uso,
c
His, el floribus,el lignis, videndum, utrum eodem lo- según la dignidad de él; pero este usará solamente en la
.°
Sln
uta tur duntaxat, an eliam in oppidum ei deferri pos- casa do campo (según yo juzgo). Mas se ha de ver'si solo
t? Sed melius est accipere, el in oppidum deferenda; podrá usaren aquel lugar do las frutas, hortaliza, llores
fiequoenim grave onus est hórum, si abundent in fundo. y leña, ó si también las podrá llevar al lugar de su r e
sidencia. Y mas bien se hade decir quo las puede llevar,
porque esto no es mucho gravámen, si el predio os abun
dante.
§• 2. Sed si pecoris ei usus reliclus est, puta gregis § . 2. Mas si se le doxó el uso de un rebaño, v. g. do
j)Vl| is, ad stercorandum usurum duntaxat Labeo ait; sed ovejas, dice Labeon, que solo ha do usar para estercolar;
*0(a pie lana, ñeque agnis, ñeque lacle usurum; liaec enim pero que no puede usar ni do las crias, ni de la lecho,
®s, gis in fructu esse. Hoc amplius eliam modico lacte porque esto pertenece al fruto; pero juzgo quo puede usar
n uni pulo, ñeque enim tan stricte interpretandae sunt de algún poco de leche, porque las voluntades de los d i
^ n i a l e s defunctorum. funtos no solían de interpretar con lanía limitación.
S|
8- 3. Sed si boum armenli usus relinquatur, omnem § . 3. Si se dexó el uso do la manada do bueyes,
Tes
)m habebit el ad arandum, et ad celera, ad quae b o - tendrá el uso para arar, y para las demás cosas para
apti sunt. que pueden servir.
§• 4. Equitii quoque légalo usu videndum, n e e l d o -
a,
§ . 4. Si so legase el uso do alguna manada do c a
Ur,
;« possit, et ad vehendum sub iugo uti. El si forte ballos, so ha do ver si podrá domarlos, y usar do ellos
p ga fuit, cui usus equorum reliclus est, non pulo para arar: y si acaso era cochero á quien so dexó el uso
."j11 Circensibus his usurum, quia quasi locare eos v i - do los caballos, juzgo que no usará de ellos para los jue
lla
J s °d si testalor sciens, cum huius esse insliluti el gos circenses, porque esto es como alquilarlos. Pero si
e, reliquit, videlur eliam de hoc usu sensisse. el testador se los dexó sabiendo que este era su instituto y
vida, parece que también quiso que usase en esta forma.
8 §• I). Si usus ministerii alicui fueril reliclus, ad § . 5. Si se legó á alguno el siervo do algún ministe
, efUní ministerium uletur, el ad liberorum coniugisque, rio, respecto del queexerza, so servirá do él para su uso,
|(' iue) videbitur alii concessisse, si simul cum ipsis uta- el do su muger, é hijos; y no parece que so concedió á
v j- Quamquam si íiliofamilias usus servi sil reliclus otro, si juntamente usa con ellos: aunque si al hijo do
1
servo, patri dominove acquisitus, ipsius duntaxat familias, ó al siervo so ledexa el uso del siervo adquirido
exigal, non eliam eorum, qui sunl in polestate. por el padre, ó por el señor, solo este tendrá el uso de
él, y no los domas quo están en su potestad.
6. Operas autem servi usuarii non locabit, ñeque §". fí. Mas no arrendará las obras del siervo do quien
Con , J ' e n ^ 0 concedet; et ila Labeo. Quemadmodum enim lieno el uso, ni lo dará á otro para quo use do él; y así
lele 1)1e< ^ ere a ' i i ° P e r a s P o l e r i t ? quum ipso uli debeal? lo dice Labeon. ¿Do que modo podrá conceder á otro
U lamen Labeo putat, si fundum conduxerit quis, las obras, debiendo él usar? También juzga el mismo
r e s . í u Í U m servum posse ibi operari. Quid enim inle- Labeon, que si alguno arrendase el fundo, el siervo en
<¡0 ' in qua re opera cius utatur? Quare et si lanam quien tiene el uso podrá trabajar en él; porque ¿que im
Usu . Xer it usuarias expediendam, poterit eliam per porta quo use de su trabajo oii esta, ó en aquella cosa?
texeail,a8 ancillas opus períicere; idemque, si vestimenta Por lo qual si el que lieno el uso lomase lana para bene
Pot0n- 1 r e d e m e n t , vel insulam vel navem fabricandam, ficiarla por cierto precio, podrá también hacer esta obra
Saiji'1-1 sa d ' i a c c operis uli usuarii. Ncc offendelur illa por las s i e n a s de quienes lieno el uso. Y si por deter
H°n ' eutentia, ancillae usu dato ad lanificium eam minado precio lomaso para texer alguna lela, ó fabricar
1 111 n c c e x 0 0 r i s
facéis
f
- ' P mcrccdcm capi, sed sibi lanam alguna casa, ó nave, tambiep podrá usar do las obras
a$ e¡° l u , r e cogeré; sibi enim lacere videlur, qui non opo- del siervo cuyo uso tiene: sin que se oponga la sentencia
loca
cl
v i l , sed opus, quod conduxit, expediit; idem de Sabino, quo expresa, quo si se concede el uso de una
avenus probat. sierva, no so ha do enviar al fabrican lo do lanas para
percibir salario por su trabajo; pero que puedo precisar
la á beneficiar la lana para él; porque parece quo hace
para sí el que no arrendó su trabajo, y la ocupa en la
obra que arrendó. Lo mismo dice Óclaveno.
40
314 D i g e s t o . — L i r r o 7 . ' — T i t u l o 8 .
13. Gaius libro VII. ad Edictum provincial)!.— lo. Gayo ; Comentarios al Edicto provincial, libro
Sed ipsi servo ancillaeve pro opera morcedem imponi VII.—También agrada á Labeon, quo se puede estipular
posse, Labeoni placet. con el siervo, ó la sierva cierta cantidad por razón de su
trabajo.
14. Ulpianus libro X V I I . ad Sabinum.—Per ser- 14. Ulpiano\ Comentarios á Sabino, libro X V I I . —
vum usuarium si stipuler, vel per tradilionem accipiam, Siel siervo en quien tengo el uso, percibe alguna cosa por
-on acquiram, quaeritur, si ex re mea, vel ex operis estipulación, ó por enlrega: respecto de lo quo es mió, 6
eius. El, si quidem ex operis eius, non valebit, quoniam sus obras, se pregunta si acaso lo adquiriré? Y ciertamen
nec locare operas eius possumus; sed si ex re mea, d i - te no valdrá si fué respecto do sus obras, porque tampoco
cimus servum usuarium slipulantem, vel per Iradilio podemos arrendarlas; pero si respeelo do lo quo es mió,
nem accipientem mihi acquirero, quum hac opera eius decimos que adquiere para mí el siervo cuyo uso tengo,
ular. que eslipula, ó quo recibo por entrega, porque puedo
usar do él para osla obra.
§ . 1. Ususfructus, an fruclus legelur, nihil interest; § . 1. Nada imporla que se legue el usufructo, ó el
nam fructui el usus inesl, usui fruclus deesl; el fruclus fruto; porque en el fruto se comprchende el uso, y en este
quidem sino usu csse non polest, usus sino fructu polest. no se comprchende el fruto. Y el fruto ciertamente no
Deniquc si libi fruclus deduelo usu legatus sil, inulile puede estar sin el uso, y el uso puede eslar sin el fruto.
esse legatum, Pomponius libro quinlo ad Sabinum scri- Finalmente, si se te legó el fruto excepto el uso, e s c r i b e
bit; el si forlo usufructu légalo fruclus adimalur, lotum Pomponio al libro quinto á Sabino, quo es inútil el l e
videri ademlum scribit. Sed si fruclus sino usu, videri gado: y también dice, que si se legase el usufructo, y se
constilulum,.qui el ab inilio conslilui polesl. Sed si fru- quitase el frulo, parece quo se quitó todo: poro si el fru
clu légalo usus adimalur, Arislo scribit, nullam1
esse to sin el uso, parece constituido, poique se puedo cons-
ademtionem; quae senlenlia benignior est. tiluir desde el principio. Mas si se legó el usufructo, y so
quitó el uso, escribe Arislo, quo no so quila cosa a l g u n a :
la qual sentencia es la mas benigna.
§ . 2. Usu legato si cidem fruclus legetur, Pompo § . 2. Legado el uso, si al mismo se le legase el fru
nius ail confundi eum cum usu. Idem ail, el si libi usus, lo, dice Pomponio, queso confunde con el uso: lambien
mihi fruclus legelur, concurrero nos in usu, me solum dice, quo si á tí se le legó el uso, y á mí el fruto, con
fruclum habilurum. currimos nosotros en el uso, y quo yo solo tendré el fruto.
§ . 3. Polerit aulem apud aliuin esse usus, apud alium § . 3. También podrá tener uno el uso, olro el fruto
fruclus sino usu, apud alium proprielas; veluti si qui sin el uso, y otro la propiedad: v. g. si el que lieno el
babel fundum, lega veril Tilio usum, mox heres eius libi fundo legase á Ticio el uso, después su heredero te lega
fruclum legaveril, vel alio modo conslilueril. se, ó dexase de olro modo el frulo.
15. Paulus libro I I I . ad Sabinum.—Fundi usu 15. Paulo; Comentarios á Sabino, libro III.—Lo
légalo licobit usuario el ex penu, quod in annum dun- gado el usufructo del fundo, lo será lícito al que tiene el
laxal sufficiat, capero; licel mediocris praedii eo modo uso percibir do los frutos lo que necesito para el año,
fruclus consumanlur, quia el domo, el servo ila ulerelur, aunque por esto so consuman los del predio mediano;
ul nihil alii frucluum nomine superesset. porque lambien puede usar de la casa y del siervo, aun-
que riadaquede de los frutos.
§ . 1. Sicul is, cui usus fundi legalus esl, quominus § . 1. Así como aquel á quien so legó el uso del fu ni
dominus agri colendi causa ibi versetur, prohibere non do, no puede prohibir que el señor de él entre en él ®
polest, aüoquin el fruidominum prohibebit, ila nec lie- ciillivarlo (porque de olra suerte le prohibiría el usu3,
res quidquam lacere debet, quo minus is, cui usus le fructuar): del mismo modo no puede hacer cosa algujj
galus est, ulatur, ul bonus paterfamilias uti debet. el heredero que impida usar de él como buen padre d®
familias á aquel á quien se legó el uso.
16. Pomponius libro V. ad Sabinum.—Si ila l e 16. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro V.—
galus essel usus fundi, ul instructus essel, earum ro- ol uso del fundo se legase con los instrumentos que s\t"
rum, quae inslrumenlo fundi esscnl, perinde ad legala- ven para su cultivo, lambien pcrleneco al legalarioel
rium usus porlinet, ac si nominatim ei earum rerum de ellos, como si especialmente se lo hubiese legad"
usus legalus fuisset. su uso. 1
§ . 1. Dominus proprictalis eliam invito usufructua § . 1. El señor de la propiedad, aunque sea conlj u0
rio vel usuario fundum, vel aedes per salluarium, vel la voluntad del que lieno el usufructo, ó el uso, p ¿
insularium custodire polest; interest enim eius, fines guardar el fundo, ó la casa por el Guarda del monto»
praedii lueri. Eaque omnia dicenda sunt, quolibel modo de las casas, porque le importa la custodia de ellos: y '
constilulus ususfruclus vel usus fuerit. mismo se ha de decir do qualquier modo que se hay
constituido el usufructo, ó el uso.
§ . 2. Servo, cuius usum dunlaxat, non eliam fru § . 2. Al siervo en quien solamente tenemos el '
clum habemus, polest et a nobis quid donari, vel eliam y no el usufructo, le podemos dar alguna cosa, ó p'3
ex pecunia nostra nogolialum esse, ut quidquid eo modo milirle que negocie con nuestro dinero, para que lo (1
acquisierit, in peculio nostro sil. por esta razón adquiriese, se haga nuestro.
17. Africanus libro V. Quaeslionum.—Filiofa- 17. Africano; Cuestiones, libro V.—Si se l ° c ^
milias vel servo aedium usu legato, et utile legatum esse el uso de unas casas al hijo de familias, ó al siervo, Jl
D i g e s t o . — L i b r o 7 . — T i t u l o 9. 3 1 5
existimo, et eodem modo pcrseculioncm eius compelitu- go que es útil el legado, y le compele la petición de él,
ram, quo competeret, si fructus quoquo legalus esset. del mismo modo que le competería si también se le h u
Itaque non minus absentó, quam praosenlo filio scrvovo biera legado el fruto. Y así, ya sea quo esté ausento, ó
paler dominusve in his aedibus habilabit. presento el siervo, ó el hijo, el padre, ó el señor habitará
las casas.
Paulus libro I X . ad Plaulium.—Si domus 18. Paulo\ Comentarios á Plaudo, libro f X . —
usus legalus sit sino fructu, communis refeclio cst rei in Si se legase el iyso de la casa sin el fruto, el reparo do
sartis leclis lam hcredis, quam usuarii. Yideamus lamen, ella para su conservación es común, lanío al herede
ne
Ver
, si fruclum heres accipiat, ipse reficero debeal; si ro, como al que tiene el uso. Pero hemos do ver si debe
o lalis sil res, cuius usus relegalus est, ul heres fru rá repararla el heredero, aunque no reciba fruto. Á la
clum
es
percipcre non possit, legalarius reficere cogendus verdad, si la cosa cuvo uso se logó fuese tal, que el h e
t; quae distinctio rationem babel. redero no pueda recibir fruto, ha de ser obligado á re
pararla el legatario; cuya distinción se funda en razón.
U . Idem libro I I I . ad Vilellium.—Usus pars lo- 19. E l mismo; Comentar ios á Vitelio, libro I I I . —
gari non polest; nam frui quidem pro parle possumus, No se puede legar parlo del uso, porque aunque podemos
Uli pro parle non possumus. usufructuar en parle, no podemos usar en parto.
20. Marcellus libro X I I I . Digestorum.—Servus, 2°. Marcelo; Digesto, libro XIII.—El siervo do
cuius mihi usus legalus est, acquiril milii, si institor quien se me legó el uso, adquiero para mí si fuese n e
crit, el operis eius ular in taberna, nam mercibus v e n - gociante, y uso de él en alguna casa do trato; porquo en
dendis emendisque acquiril mihi; sed et si iussu meo, per las venias y compras de las mercancías adíjuiero para
tradilionem accipiet. mí, aunque perciba lo que se le entregue por mi man
dato.
21. Modestinus libroII. Regularum.—Usus aquao
personalis esl, el ideo ad heredem usuarii transmilti non 2 1 . Modestino; Reglas, libro II.—El uso del agua
polest. os personal, y por eslo no puede pasar al heredero del
que tiene el uso.
22. Pomponius libro V. ad Quintum Mucium.—
Divus Hadrianus, quum quíbusdam usus silvae legalus 22. Pomponio; Comentarios á Quinto Mucio, li
®8set, slaluil fruclum quoque iis legatum videri, quia bro V.—El Emperador Iladriano determinó, quo á aque
uisi liceret legatariis caedere silvam el vendere, quemad- llos á quienes so les legó el uso do la selva, parecia quo
¡ttodum usufrucluariis licet, nihil habituri essenl ex eo también se les habia legado el frulo, porquo si no se les
légalo. permitiese á los legatarios corlar la selva, y venderla,
del mismo modo quo á los usufructuarios, no percibirían
§ . 1. Licel tam angustus esl legatarius, cui domus cosa alguna de eslo legado.
usus legatus esl, ul non possit occuparo lolius domus § . 1. Aunque el legatario, á quien se le legó ol uso
usum, tamen iis, quae vacabunt, proprielarius non u l e - do la casa, tenga lan poca familia quo no pueda ocupar
lur, (|uia licebit usuario aliis et aliis lemporibus tola la loda, con todo el propietario no podrá usar do lo quo
domo uli, quum interdum domini quoque aedium, prout no habitase: para que el quo tiene el uso, pueda usar do
temporis condilio exigit, quibusdam utanlur, quibusdam toda ella en el tiempo quo le pareciese, como acontece
non ulantur. que los dueños de las casas, según lo pidón las circuns
tancias do los tiempos, unas veces usan de una parlo, y
§ . 2. Usu légalo si plus usus sit legalarius, quam otras de otra.
oportet, ofíicio iudicis, qui iudical, quemadmodum uta- § . 1. Si aquel á quien se logó el uso, usa mas do
tur, quid continetur? Ne aliler, quam debet, ulatur. aquello que le pertenece, el Juez á quien de oficio le
correspondo, declarará el modo como debe usar.
23. Paulus libro / . ad Ncratium.—Neratius: usu-
ariae rei specicm is, cuius proprietas esl, nulio modo 23. Paulo; Comentarios á J\erario, libro / . — S e
conimutare potesl. Paulus: deteriorem enim causam gún Neracio, el propietario de modo alguno puede mudar
Usuarii facere non potesl; fácil aulem deteriorem etiam la forma do la cosa en que otro tiene el uso. También dico
iu meliorem slalum commulata. Paulo, que no puede deteriorar el derecho del que tiene el
uso: y lo deteriora aunque mejore el estado de la cosa.
§ . 2. Illutl sciendum est, ad fidoicommissa ctiam § . 2. So ha de entender que esto se puede también
aptari cam debere. Plañe et si ex morlis causa donaliono adaptar á los fideicomisos. También se deberá dar esta
ususfructusconstitualur, exemplo legatorum debebit haec caución aunque el usufructo so constituya por donacion
cautio praestari; sed el si ex alia quacunque causa consti- por causado muerte, así como en los legados. Y lo mismo
tulus lucril ususfructus, idom dicendum est. se ha de decir de qualquiera modo que se haya constitui
do el usufructo.
§ . 3. Cavero autem debet, viri boni arbitralu per- § . 3. También debe dar caución de percibir el usu
ceplum iri usumfructum, hoc est, non clcteriorem socau- fructo á arbitrio de buen varón: esto es, de que el usu
sam ususfructus faclurum, celeraquo facturum, quae in fructo no se ha de deteriorar por su causa, y de hacer lo
re sua face reí. demás que liaría en su propia cosa.
§ . {. ltcclo autem facienl et boros, el legatarius, § . 4. El heredero y o l legatario harán bien en tomar
qualis res sil, quum frui incipit legatarius, si in testa- rázon del estado de la cosa al tiempo que empieza el
tum redegerint, ul indo possit apparere, an el quatenus usufructo, para que se pueda averiguar si el legatario la
rem peiorem legatarius fecerit. ha deteriorado, y quanto.
§ . 5. Ulilius aulein visum esl, stipulatione de hoc § . 5. También pareció útil que en la estipulación se
eaveri, ut, si (juis non viri boni arbitralu utalur, com- dé caución de esto: que si no usase á arbitrio de buen v a -
mittalur slipnlalio slalim; nec exspectabimus, utamilta- ron tenga efecto lo estipulado, sin esperar á que se acabe
lur ususfructus. el usufructo.
§ . 6. Jíabel autem slipulatio ista duas causas, unam, § . (5. Esta estipulación tiene do-s partes: una de no
si aliter (|uis utalur, quam vir bonus arbitrabilur, aliam usar sino conforme arbitrio de buen varón: otra de resti
de usufruclu restiluendo; quarum prior statimcommitte- tuir el usufructo. En la primera se incurre inmediata
lur, quam aliter fuerit usus, el saepius commillelur, s e - mente, y otras tantas veces quantas no so usa como se
quens commillelur finitousufruclu. debe: y en la segunda luego que se acaba el usufructo.
§ . 7. Sed quod diximus, id, quod inde extabit, res- § . 7. Pero porque hemos dicho que se restituirá lo
tilulum iri, non ipsam rem stipulalur proprielarius; que quede: no estipula el propietario la misma cosa, sino
inuliliter enim rem suam stipulari videretur, sed stipula que se ha de restituir lo que exista de ella (porque pa
lur restilutum iri, quod indo exlabit. Interdum autem rece inútil quo estipule su misma cosa). Alguna vez
ineril proprietalis aestimalio, si forte fructuarius, quum comprchendo la e limación de la propiedad, si acaso el
possil usucapionem inlerpellare, neglexit; omnem enim usufructuario, pudiendo impedir la usucapión no lo hizo:
rei cu rain suscipi l, porque se encargó del cuidado de la cosa.
2 . Paulas libro L X X V . ad Edictum.—nam fru 2. Paulo; Comentarios al Edicto, libro L X X V . —
ctuarius cuslodiam praestaro debet. Porque el usufructuario se obliga á la custodia.
3. Ulpianus libro L X X I X . ad Edictum.—Omnes 3. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro L X X I X . —
aulem casus conlinenlur huic slipulalioni, quibus usus En esta estipulación so contienen todos los casos en que
fructus amiltilur. se pierde el usufructo.
1. Dosinero perlinere usumfruclum accipiemus, § . 1. Entendemos que doxa do pertenecer el usu
eliamsi nec coeperit perlinere, quamvis legalus sil; et fructo, aunque no haya empezado á pertenecer: aunque
commillelur ni hilo minus slipulatio, quasi desinat per sé haya legado: y no obstante tendrá efecto lo estipula
linere, quod nec coepit.' do, como si dexase do pertenecer lo que no empezó.
§ . 2. Si ususfructus repoli tus erit legato, quoliesque § . 2. Si el usufructo se repitiese en el legado: todas
amissus fuerit, nisi utiliter fuerit caulum, commitletur las veces que se hubiese perdido, tendrá lugar esta esti
ista slipulatio, sed excepliono opus erit. pulación; á no sor que se hubiese dado la caución útil
mente: pero tendrá lugar la excepción.
§ . 3. Sed el si quis usumfructum tibi legaverit, et § . 3. S i alguno lo logase el usufructo, y a s i m i s m o
sub conditiono, si Ii boros habueris, propriotatem, amisso la propiedad baxo la condicion si tuvieses hijos: perdido
usufruclu commitletur quidem slipulalio, sed cxceplio el usufructo, ciertamente tendrá lugar la estipulación;
locuin habebit. pero también competeiá la excepción.
§. Si heres alienaverit proprietatem, et postoa § . 4. Si el heredero enagenaso la propiedad , y des-
amiltalur ususfructus, an ex slipulalu agere possil, v i - pues so perdiese el usufructo: hemos de ver si se puedo
deamus. El forlius dici poslest, ipso iuro non commilli pedir en virtud de lo estipulado. Y con mas razón se pue
stipulalionem, quia ñeque heredi successoribusve eius de decir que no licno lugar la estipulación, porque no
restituí potes!, ñeque is, cui potest, id esl, ad quein per- puede restituir á su heredero, ó á sus succesorcs, ni esti
venil proprietas, perlinel ad stipulalionem. Sed is, ad puló aquel á quien puede, esto es, á quien pasó la pro
quem pervenit, lemporc quaesiti dominii sibi prospicero piedad. Pero aquel a quien pasó, al t i e m p o q u e a d q u i r i ó
alia cautione debet; quod et si non fecerit, nihilo minus el dominio debe indemnizarse con otra caución: y si no
in rem acliono uli potest. lo hiciese, no obstante puede usar do la acción real.
4 . Venuleius libro X Í I . Stipulationum.—Si fru 4 Venuleyo; Estipulaciones, libro XII.—Si el usu
ctuarius proprietatem assecutus fuerit, desinit quidem fructuario adquiriese la propiedad, por la c o n f u s i o n dexa
ususfructus ad eum perlinere propter confusionem, sed de pertenecerle el usufructo; pero si se le pido por r a z ó n
si ex slipulalu cum eo agiiur, aul ipso iure inuliliter agi do lo estipulado, ó so ha de declarar quo pide inútilmen
dicendum est, si viri boni arbitrium huc usquo porrigi- te, si el arbitrio de buen varón se extiende á esto: ó de
tur, aul in factum cxcipere debebit. berá oponer la excepción que resulla del hecho.
Ulpianus libro L X X I X . ad Edictum.—Iluic 5. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro L X X l X -
1)[gesto.—Linno 7 . ° — T i t u l o 9. 317
slipulationi dolura malum abesseabfuturumqueessecon- —En esla estipulación no debo intervenir dolo : lo qual
tinetur; et quum in rem sil doli mali menlio concepta, so entiende también respecto del tiempo futuro: y siendo
omnium dolum comprehendere videtur, successorum et real, parece que comprebende el dolo do lodos los sueco-
adoptivi palris. sores, y del padre adoptivo.
§• 1. Sed si usus sino fruclu legalus erit, ademta § . í . Pero si se legó el uso sin el fruto, manda el
fructuscausa salisdari iubet Praelor; lioc mérito, ul do Pretor que se dé caución solo por el uso: por esla razón,
solo usu, non eliam de usufructo caveatur. porque se ha de dar solamente del uso, no del usufructo.
§• 2. Ergo etsi fructus sineusu obtigeril, slipulalio § . 2. Luego si el fruto se legase sin el uso, tendrá
locum habebit. también lugar la estipulación.
§• 3. Et si habitatio, vel operae liominis, vcl cuius § . 3. Y si so dexó la habitación, ó las obras del
alterius animalis reliclae fuerint, stipulatio locum habe- siervo, ó de qualquiera otro animal, tendrá lugar la esti
'Jit, licel per omnia haecusumfructum non imitantur. pulación; aunque estas cosas no son en todo semejantes
al usufructo.
Paulus libro L X X V . ad Ediclum.—Idem est, 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro L X X V . —
in redilu praedii, sienli si vindemia légala esset, vel Lo mismo se dice en el rédito del predio: v. g. si so logó
n
'0ssis, quamvis ex usufructo ea percipianlur, quae l e - la vendimia, ó la mies; aunque so perciban del usufruc
Sata morle legatarii ad heredem redeunt. to, cuyos legados vuelven al heredero por la muerto del
usufructuario,
^• Ulpianus libro L X X I X . ad Ediclum.—Et si 7. Ul piano] Comentarios al Edicto, libro L X X I X .
ususfructus nomine re' tradila salisdatum non fuerit, — Y si entregada la cosa como usufructo, no se hubiesen
V'oculus ait, posse heredem rem vindicare; et si obii- dado lianzas, dice Próculo, que el heredero la puede vin
Cl dicar: y si se opusiese la excepción de haberse entregado
alur exceptio do re ususfruclus nomine tradila, repli-
Ca
ndum eril.Quae sentenlia liabcl ralionem; sed et ipsa la cosa con el nomJjre de usufructo compelerá replicacion:
s cuya sentencia se funda en razón. Y también se podrá
lipulalio condici poterit.
pedir que se estipulo.
§. 1. Ouum ususfructus pecuniao legalus essel, ox- § . 1. Si se legó el usufructo del dinero, so deben ex
P'iini debent hi dúo casus in slipulatione: quum morie- presar en la estipulación estos dos casos: quando murie
r ses, ó padecieses capitis-diminucion lo has do volver:
is, aut capite minueris, dari, idcirco hi dúo soli casus,
Jiuoniam pecuniao usus aliler amitli non potest, quam porque solo en estos dos casos se pierdo el uso del
uis casibus. dinero.
§• Paulus libro L X X V . ad Ediclum.—Si tibi 8 Paulo; Comentarios al Edicto, libro L X X V . —
Ususfruclus, ct mihi proprielas légala sit, mihicavendum Si á lí se te legó el usufructo, y á mi la propiedad, á mí
es
t; sed si mihi sub condilione proprietas légala sil, qui- se me ha de dar caución; pero si se me legó la propiedad
(a
' ni el Marcianus, el heredi et mihi cavendum esse pu- baxo de condicion, juzgan algunos con Marciano, que se
tant; quae sentenlia vera est. Item si mihi légala sit, ct ha de dar caución á mí y al heredero: cuya sentencia es
( u
l uin ad me pertinere desierit, alii, ct hic ulrisque ca- verdadera. También si se me legó á mí, y á otro, en per
Ve
ndum ul supra, placuit. Quodsi duobus coniunctim diéndola yo, se ha de dar caución á uno y á olro en este
Ususfructus legalus sit, el invicem sibi cavero debebunt, caso, como se ha dicho arriba. Pero si juntamente se les
01
heredi in casum illum, si ad socium uon pertineat legó á dos el usufructo, deberán darse caución recípro
Ususfructus, heredi reddi. camente, y al heredero en este caso, si no pertenezca al
compañero el usufructo, vuelve al heredero.
9 . Ulpianus libro L í . ad Ediclum.—Si ususfru- 9- Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro LI.—Si
(:lu
s mihi legalus sil, eumque reslilucre sim Tilio roga- se me legó el usufructo, y se me rogó que lo restituyese
Us
i videndum est, quis debeat cavere, utrum Tilius, á Ticio: so ha de ver quien deberán dar caución, si
111 c
j S o , q u i legalarius sum; an illud dicimus, mecum Ticio, ó yo que soy el legatario. ¿Acaso dirémos que
ueredem aclurum, cum fideicommissario meagere debe- el heredero ine ha do pedir á mí, y que yo debo pe
re
? Et est expeditius hoc dicere, si mihispes aliqua d u - dir al fideicomisario? Y es mas conveniente decir oslo,
ususfruclus, el, quum lu amiseris, potest ad me ro- si á mí me queda alguna esperanza del usufructo, y
^'jere, hoc est ad legalarium, ila rem expediri, ul tu quando lú lo pierdas puede recaer en mi, oslo os, al
ogo domino proprietatis caveam. Quodsi lideicom- legatario: asi se ha de determinar, que tú me des cau
uussarii causa ususfructus mihi relielus est, nec est ulla ción á mí, y yo al señor de la propiedad. Pero si se me do-
es
r P ad nie reverteudi fructus, recia via fideicommissa- xó el usufructo por causa del fideicomisario, y no hay es
lu
ui cavere oporlet domino proprietatis. peranza de que vuelva á mí, directamente conviene que
el fideicomisario dé caución al señor de la propiedad.
a §• 1. Illud sciendum est, sive iuro ipso quis usum- § . 1 . Se ha do decir que ya sea que alguno tenga el
. uelum habet, sive eliam per tuitionem Praetoris, ni hi— usufructo por derecho civil, ó pretorio, no obstante solo
ÍC3
"linus cogendum esse fructuarium cavere, aut actio- ha de precisar á dar caución, ó á litigar con el que
suscipere. la pida.
u V 2. Plañe si ex die proprietas alicui legata sit, § . 2. Pero si á alguno se le legó la propiedad hasta
•'isfructus puro, diccndum esse Pomponius ait, remit- cierto dia, y el usufructo sin condicion: dice Pomponio
n(
a j lam esse hanc cautionem fructuario, quia cortum sit, que se ha do decir que esta caución se ha do remitir al
(
^um proprielatcm, vel ad heredem eius pervcnluram. usufructuario, porque es cierto que la propiedad ha do
recaer en él, ó en su heredero.
3 1 8 D i g e s t o . — L i b r o 8.°—Titulo 1 .
§ . 3. Si vestís ususfructus Iegatus sil, scripsit Pom- § . 3. Si se lego el usufructo de un vestido, escribió
ponius, quamquam heres slipulatus sil, Imito usufructu Pomponio, que aunque haya estipulado el heredero quo
vos le ni reddi, atlamen non obligari promissorem, si eam se vuelva el vestido acabado el usufructo, con lodo no se
sino dolo malo attritam reddidorit. obliga el quo prometió, si lo volviese muy deteriorado,
sin dolo suyo.
§ . í . Si plures domini sint propriotatis, unusquis- § . i . Si son muchos los señores de la propiedad,
quo pro sua parte stipulabitur. estipulará cada uno por su parle.
10. Paulus libro X L . ad Edictum.—Si servi, qui 10- Paulo; Comentarios al Edicto, libro XL.—Si
nobis communis eral, usumfruetum tibi legavero, neces- yo le legase el usufructo del siervo que era común á los
saria erit hace cautio heredi meo: quamvis enim de pro- dos, esta caución es necesaria á mi heredero; p o r q u o
priolate possil communi dividundo experiri, lamen cau aunque le compele la acción de división do la cosa c o
sa ususfructus, qui luus proprius est, ad officium com mún, respecto la propiedad; con lodo, respecto del usu
muni dividundo iudicis non pertinebit. fructo, que es propio luyo, no corresponde al oíicio del
Juez la acción de división do cosa común. >
11. Papintanus libro VII. ñesponsorum.—Usu 11. Papiniano; Respuestas, libro VII.—Dexado el
quoquedomus relicto, viri boni arbitratu cautionem in- uso do la casa, se debe dar caución á arbitrio de buen
terponi oportet, noc mulat, si pater heredes íilios simul varón: y no se muda, si el padre quiso que los hijos he
habitare cum uxore legalaria voluit. rederos habitasen juntamente con la muger legalaria.
12. Ulpianus libro X V I I I . t ad Sabinum.—Si v a - 12. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro XVIII-
sorum ipsorum ususfructus reliclús sit, non eril caulio —Si se dexaso el usufructo do unos mismos vasos, no
Senalusconsulli necessaria, sed illa sola, boni viri arbi será necesaria la caución de la conslilucion del Senado,
tratu usurum fruiturum. Si igitur tr^dita sunl fruendi sino esta sola, de usar y usufructuar á arbitrio de buen
causa, nemo dubitat, non fieri eius, qui accepil; non varón. Pero si se entregaron para usufructuar, ninguno
enim ideo traduntur, ul dominium recedat ab eo, qui duda que no se hacen de aquel que los recibe: porquo
Iradit, sed ul ulalur fruatur legalarius. Ergo quum nom no se entregan de modo que pierda el dominio el q u e los
iiant frucluarii vasa, vindicari a proprietario possunt entrega, sino para que el legatario los usufructúe: luego
caulione non dala. Videndum esl do condictione, an no haciéndose los vasos del usufructuario, no dándose la
possil locum babero; el prodilum est, nominem rom caución, los puede vindicar el propietario. Se ha do ver
suam, nisi furi condicere posse. si tendrá lugar la condiction: y se dice que á ninguno lo
compele la condiction de su propia cosa, sino contra el
ladrón.
TIT. I . TITULO I .
men si liacc adiicial]lur pacli vel per doli oxceplionem si se expresasen estas cosas al quo vindique la servidum
occurretur contra placila servilutem vindicanli. Idquo et bre, contra lo expresado se lo opondrá la excepción del
Sabinum respondisse Cassius relulit, el sibi placero. pacto, ó del dolo: así refiere Casio quo respondió Sabi
no; y él es del mismo sentir.
§. 1. Modum adiiei servitutibus posse conslal, v e - § . 1. Consta quo se pueden consliluir las servidum
luti quo genere vehiculi agalur, vel non agalur, veluli bres con imposición de modo: v. g. de qué modo so haya
11
1 cquo duntaxat, vel ul certum pondus vehalur, vel do acarrear, si solamente con caballo, ó que se lleve cier
grex illc Iransducalur, aul carbo porletur. ta carga, ó que pase tal rebaño, ó quo se transporto
carbón.
, §• 2. Intervalla dierum et horarum non ad tompo- § . 2. Los intervalos do los dias y las horas no per
ns causam, sed ad modum perlinent iuro conslilulae tenecen á la causa del tiempo, sino ai modo de la servi
servitutis. dumbre constituida por derecho.
5. Gaius libro VII. ad Edictum provinciale.— 5. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li
Via, iter, aclus, ductus aquae iisdem foro modis consli- bro VII.—La via, iter, acto y el aqüeducto se constitu
tuilur, quibus et usumfructum constilui diximus. yen casi de los mismos modos quo el usufructo.
§. 1. Usus servitutum temporibus secerni potest, § . 1. El uso de la servidumbre se puede distinguir
forte ut quis posl horam tertiam usque in horam deci- por tiempos: v. g. que uno uso despues de las tres hasta
ftam eo iure utatur, vel ul alternis diebus ulalur. las diez, ó que use un día sí y otro no.
Paulus libro X X I . ad Edictum.—Ad certam 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro XXL—La
partem fundí servitus lam remilti, quam constilui polest. servidumbre so puede reducir y consliluir á determinada
parte del fundo.
7. Paulus libro X I I I . ad legem luliam et P a - 7. Ulpiano; Comentarios á la ley Julia y Papia,
p\am.—Ius cloacae miltendae servitus cst. libro XIII.—El derecho de echar las aguas sucias en el
vertedero ageno, es servidumbre.
8. Paulus libro AT. ad Plautium.—Ul pomum de- 8. Paulo, Comentarios á Plaucio, libro XV.—No
cerpere liceat, el ut spaliari, el ul coenare in alieno pos- se puede imponer servidumbre de que se pueda coger
sinius, servitus imponi non potesl. fruta, pasearse ó cenar en el predio ageno.
§ . 1. Si praedium tuum mihi servial, sive ego par- § . 1. Si tu predio me debe servidumbre, ya sea quo
lis praedii tui dominus esse coopero, sive tu raei, per yo adquiera el dominio de parle do él, ó tú del mio; se
partes servitus relinetur, licel ab inilio per parles acqui- retiene la servidumbre por partos, aunque al principio
ri non polerit. no se podia adquirir en esla forma.
Celsus libro V. Digestorum.— Si cui simpli— 9. Celso; Digesto, libro V.—Si á alguno indeter
cius via per fundum cuiuspiam cedalur vel relinqualur, minadamente se le cediese, ó so lo dexase via por algún
in infinito, videlicet perquamlibet cius partem iré, age- fundo para siempre, podrá usar de ella por qualquiera
re liccbit, civiliter modo. Nam quaedam in sermone tá parle, como lo haga conforme á derecho; porque en la
cito excipiuntur, non enim per villam ipsam, nec per concesion se exceptúan tácitamente algunas cosas, pues
medias vincas iré, agere sinendus est, quum id aequo no se ha do permitir por la misma casa de campo, ni por
corrimode per alteram partem facere possil minore ser- medio de las viñas, pudiendo ir con igual comodidad por
vienlis fundi detrimento. Verum conslilit, ul qua pri- otra parle con ménos daño del fundo; porque es cons
toum viam direxisset, ea demum iré, agere deberet, tante que por donde empezó á usar la via, la debe conti
nec amplius mutandae cius poleslalem haberet; siculi nuar; y no tiene facultad para mudarla, como parecía á
Sabino quoque videbatur, qui argumento rivi ulebalur, Sabino, que usaba del argumento del canal para guiar el
'iiiem primo qualibel ducere licuisset, posteaquam d u - agua, el qual al principio pudo echarle por qualquiera
etus
(
essel, transferre non liceret; quod el in via servan- parte, y despues no le será lícito mudarlo: lo qual es
'um esse verum est. cierto que también se debe observar en la via.
10. Idem.libro XVIII. Digestorum.—Si iter lega- 10. E l mismo; Digesto, libro X V I I I . —Si so legó el
l
um sil, qua, nisi opere facto, iri non possil, liccre fo- iter, por el qual no so puede ir sin hacer alguna obra, di
cHendo, substruendo iter facere, Proculus ait. ce Próculo quo es lícito hacerle cabando ó terraplenando.
11. Modestinus libro VI. Differentiarum.—Pro 11. Modestino; Apuntes varios, libro VI.--So
parle
lur
dominii servilutem acquiri non posse, vulgo tradi- dice vulgarmente que no se puede adquirir servidumbre
- El ideo si ([iiis fundum habens viam stipulelur, et según la parte del dominio; y por esto si el quo tiene un
partem fundi sui postea alienet, corrumpit slipulalioncm fundo estipula la via, y despues cnagcnasc parle do él,
10
eum casum deducendo, a quo slipulatio incipere non se disuelve la estipulación; porque llega á aquel caso en
P°ssil. Pro parto quoque ñeque legari, ñeque adimi via el qual no podia empezar. Tampoco se puedo logar, ni
Potest, ot si id íaclum esl, noque legatum, noque a d e m - quitar en parle la via; y si se intentase quitarla, subsis
te esla, y no es válido el legado.
12. Iavolenus libro I V . Epistolarum.—Nondubi- 12. Javo leño; Epístolas, libro IV.—No dudo quo
l0
ac , quin fundo municipum per servum recle servitus también se adquiere reclámenlo servidumbre para el
quiralur. fundo municipal por el siervo.
320 DIGESTO.—LIBRO 8."—TITULO 1 .
13. Pomponius libro X I V . ad Quintum Mucium.— Pomponio; Comentarios á Quinto Mudo, libro
Si lam angustí loci domonslraliono facía v i a concessa XIV.—Si se concediese v i a , d e m o s t r a n d o u n l u g a r tan
fuerit, u t noque v e h i c u l u m , noque i u r a e n l u m e a i n i r e angosto q u e no p u e d e i r p o r él ni c a r r o , ni j u m e n t o , p a
possit, i l e r m a g i s , q u a m v i a a u l aclus acquisilus v i d e b i - r e c e r á q u e m a s bien se a d q u i r i ó i l e r q u e v i a ó aclo. P e r o
t u r ; sed si i u m e n t u m e a d u c i polerit, non e t i a m v e h i c u - si p u e d e i r p o r ella j u m e n t o , y n o c a r r o , p a r e c e r á q u e so
l u m , aclus v i d e b i l u r a c q u i s i l u s . a d q u i r i ó aclo.
14. Paulas libro X V . ad Sabinum.—Servilules 14. Paulo; Comentarios á Sabino, libro XV.—Las
p r a e d i o r u m r u s t i c o r u m , eliamsi corporibus a c c e d u n t , i n s e r v i d u m b r e s d e los predios rústicos, a u n q u e existen e n
corporales lamen s u n t , e l ideo u s u non c a p i u n l u r , vel cosa corporal, con todo son incorporales, y p o r eso, ó
ideo, q u i a talos s u n t servilules, u t n o n h a b e a n t c e r t a m p o r q u e son d e tal especie q u e n o tienen cierta y c o n t i n u a
c o n l i n u a m q u e possessionem; nomo e n i m l a m p e r p e t u o , d a posesion, n o se a d q u i e r e n p o r el uso; p o r q u e n i n g u n o
t a m conlinenter i r é potest, u l millo m o m e n t o possessio p u e d e i r tan p e r p e t u a y c o n t i n u a d a m e n t e , q u e no d e x e
c i u s inlerpellari videalur. I d e m e l i n servitutibus p r a e d e i n t e r r u m p i r s e la posesion p o r a l g ú n m o m e n t o ; y lo
diorum urbanorum observatur. m i s m o se o b s e r v a e n las s e r v i d u m b r e s d e los predios
urbanos.
§ . 1 . S e r v i l u s itineris a d s e p u l c r u m p r i v a t i i u r i s § . 1 . L a s e r v i d u m b r e d e i l e r p a r a el sepulcro, p e r
m a n e t , e t ideo rcmitli d o m i n o fundi servientis polesl; m a n e c e d e d e r e c h o privado; y p o r esto s e le p u e d e p e r
e l a c q u i r i e l i a m post religionem sepulcri liaec s e r v i l u s d o n a r al s e ñ o r del fundo q u e la d e b e ; y esla s e r v i d u m
polesl. b r e so p u e d e a d q u i r i r después d e h a b e r s e hecho r e l i g i o
§ . 2 . Publico loco interveniente, vel v i a p u b l i c a , so el sepulcro.
h a u s t u s servilus imponi polesl, a q u a e d u c t u s non polest; § . 2. L a s e r v i d u m b r e d e l o m a r a g u a se p u e d e i m
a principo a u t e m poli solel, u l p e r v i a m p u b l i c a m p o n e r m e d i a n d o l u g a r ó c a m i n o p ú b l i c o , y n o se p u e d e
a q u a m d u c e r e sine incommodo publico liceal. S a c r i e t i m p o n e r la d e aqiieduclo; pero se suele pedir facultad al
religiosi loci i n t e r v e n l u s etiam itineris servitutem i m p e - Príncipe p a r a llevar el a g u a p o r v i a pública sin perjuicio
dil, q u u m servilus p e r e a loca nulli d e b e r i polesl. público. Mediando l u g a r s a g r a d o ó religioso, s e i m p i d e
t a m b i é n la s e r v i d u m b r e d o iler; p o r q u e á n i n g u n o s e le
p u e d e d e b e r s e r v i d u m b r e p o r estos l u g a r e s .
17. Pomponius libro singular i Regularum.—Viae, 17. Pomponio; Reglas, libro único.—No se p u e d e
itineris, a c l u s , a q u a e d u c l u s p a r s in obligationem d e d u c i c o m p r e n d e r e n l a obligación p a r l e d o l a v i a , iler, aclo ó
n o n polesl, q u i a u s u s eoruin indivisus est; e l ideo s i aqiieduclo; p o r q u e no se p u e d e d i v i d i r el uso d e estas c o
stipulator decosserit p l u r i b u s h e r e d i b u s reliclis, s i n g u l i sas. Y p o r esto si m u r i e s e el q u e estipuló d e x a n d o m u c h o s
solidam v i a m p e l u n l , e l si promissor decesseril p l u r i b u s herederos, c a d a u n o p e d i r á toda la via; y si m u r i e s e el
h e r e d i b u s reliclis, a singulis h e r e d i b u s solida pelilio e s t q u e prometió d e x a n d o m u c h o s herederos, so p o d r á p e d i r
toda á cada uno.
18. Paulus libro X X X I . Quaeslionum Papiniani 18. Paulo; Nota al libro X X X I de las Cuestiones
nolat.—In ó m n i b u s s e r v i t u t i b u s , q u a e adilione conl'usae de Papiniano.—En todas las s e r v i d u m b r e s q u e se c o n
s u n t . r e s p o n s u m est, doli exceptionem n o c i l u r a m l e g a t a fundieron p o r la adición, so respondió q u e c o m p e l e c o n
rio, si non p a t i a t u r eas i l e r u m i m p o n i . t r a el legatario l a excepción d e dolo, si n o p e r m i t i e s e
q u e se vuelvan á imponer.
19. Labeo libro IV. Posteriorum a Iavoleno epilo- 19. Labeon; Obras póslumas compendiadas por Ja-
matorum.—Ei fundo, q u e m q u i s v e n d a t , s e r v i l u t e m i m - w b o , libro IV.—Juzgo q u e q u a l q u i e r a p u e d e i m p o n e r
DIGESTO.—LIBRO 8 . ° — T I T U L O 2 . 321
\
poni, etsi non utilis sil, posso existimo; vcluli si aquam servidumbre al fundo quo vendo, aunque esta noseaúlil:
alicui dedere ducerc non expediret, niliilo minus consli- como si ú alguno no lo importase que se lo conceda lle
lui ea servilus possit; quaedam cnim dcbere habere pos- var agua por él, con todo se puede constituir osla servi
sumus, quamvis ea nobis ulilia non sunt. dumbre; porque podemos tener algunas cosas, aunque
no nos sean uliles.
Iavolenus libro V. ex Posterioribus Labeo- 20. Javoleno; Doctrina de las obras pósturnas de
nis.—Quolies via, aul aliquid ius fundi emerelur, c a - Labeon, libro V.—Siempre quo se comprase via, ó algún
yendum pulal esse Labeo, per te non fieri, quo minus eo
1Ul
olro derecho de algún fundo, juzga Labeon quo se ha de
'e uti possit, quia nulla eiusmodi iuris vacua tradilio dar caución do no impedir el uso de aquel derecho, por
°sset. Egopulo, usum eius pro iuris tradilione possessio- que no se puede entregar libre de olro modo: yo juzgo
ni
s
s accipiendum esse; ideoque el interdicta veluli posses- quo el uso de él so ha de entender por la entrega do la
oria constituía sunt. posesion; y por esto se han constituido los interdictos
casi-posesorios.
n 6. Gaius libro VII. ad Edictum provinciale.— 6. Gayo-, Comentarios al Edicto provincial, li
Y^ec aulem iura simililcr, ul rusticorum quoque prae- bro VII.—Estos derechos perecen también del mismo mo
jjiorum, certo temporo non ulendo pereunt; nisi quod do que el de los predios rústicos, no usándolos por cier
uaec dissimilitudo est, quod non omnimodo pereunt non to tiempo; pero hay esta diferencia, que estos no perecen
utendo, sed ila, si vicinus simul libertatem usucapial, absolutamente por el no uso, sino de este modo: si el v e
)'°luti si aedes luaeaedibus meis serviant, no allius l o l - cino junlamenlo adquiero la libertad por la usucapión,
la
ülur, no luminibus mearum aedium officiatur, et ego v. g. si tus casas deben á las mias la servidumbre de quo
41
322 Digesto.—Lutno 8.°—Titulo 2.
por statutum lompus fonostras moas praefixas habuero no se puedan lovanlar, para quo no los impidan las l u
vel obstruxoro, ita domum ius rneumamilto, si lu por ces, y yo tuviese las ventanas corradas ó clavadas por el
hoc tempus aodos lúas allius subíalas habueris; alioquin tiempo establecido, pierdo mi derecho si tú en osle i n
si niliil novi feceris, rolinoo servitulom. Item si ligni termedio hubieses tenido levantadas tus casas; pero si
immissi aodos luao servilutem dobont, ot ego oxemoro no hiciste cosa alguna de nuevo, retengo la servidumbre.
tignum, ila domum amillo ius meum, si lu foramen, Mas si lus casas deben la servidumbre do quo yo entro
undo exemlum esl tignum, obluravoris, et per consli- el madero en ollas, y lo sacase, y tú lodases el agugero
tulum lompus ila habueris; alioquin si nihil novi feceris, donde estaba, y lo tuvieses así por el tiempo establecido,
intogrum ius suum permanet. pierdo mi derecho; poro si no hicieses alguna cosa do nue
vo, lo retendré.
7. Pomponius libro X X V I . ad Quintum M u - 7 . ^ Pomponio; Comentarios á Quinto Mucio, li
cium.—Quod aulom aodilicio meo mo posso consequi, ut bro XXVI.—Lo quo so expresa, quo yo puedo adquirir
liberlalcm usucaporem, dicilur, idem mo non consecu- por usucapión la libertad do mi edificio, dice Mucio, y
turum, si arborom eodem loco silam habuissem, Mucius con razón, quo no lo conseguiré si plantase un árbol en
ait; et recle, quia non ila in suo slalu el loco maneret el mismo lugar; porque el árbol no permanece'siempre
arbor, quomadmodum parios, proptor molum naluralom en el mismo oslado y lugar, así como la pared, por el
arboris. nalural movimiento del árbol.
8. Gaius libro V I L ad Edictum provincialo.— 8. Gayo-, Comentarios al Edicto provincial, l i
Parietem, oui naturali ratione communis ost, alterutri bro Vil.—Ninguno do los vecinos tiene derecho do de
vicinorum domoliondi eurn el reficiondi ius non ost, quia moler y reedificar la pared, que por razón natural es
non solus dominus osl. común, porque no es único señor de ella.
9. Ulpianus libro L U I . ad Edictum.—Cum eo, 9. Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro L i l i . —
qui tollendo obscural vicini aedes, quibus non sorviat, Contra el que levantando quita las luces á las casas del
nulla competil aclio. vecino, á las quales no les debo servidumbro, no com
peto acción alguna.
10. Marcellus libro I V . Digestorum.—Gaurus Mar- 10. Marcelo; Digeslo, libro IV.—Propuso Gauro
cello: binas aodos habeo, alleras Ubi lego, heres aedes á Marcelo: tengo dos casas: to lego la una: el heredero
alleras allius tollil, el luminibus luis oflicil; quid cum levantó la olra, y quitó las luces á la luya: qué acción
illo agoré polos, et an interesso pules, suas aedes allius to competerá contra él? y acaso juzgas que so debe dis
lollal, an hereditarias? El de illo quacro, an por alionas tinguir si levantó la suya ó las hereditarias? Y pregunto
aodos accessum heres ad eam rom, quao legalur, prao- si acaso ol heredero debo dar entrada á la que so le legó
slaro debol, sicul solel quaeri, quum ususfrnctus loci lo- por la agena, como so suelo preguntar, quando so le legó
galus osl, ad quom locum accodi, nisi per alienum non el usufruto de un lugar al qual no se puede llegar sino
potosí? Marcellus respondit: qui binas aedes habebal, por el ageno: respondió Marcelo, que el quo tenia dos c a
si alteras legavil, non dubium esl, quin boros alias pos- sas, si logó la una, no so duda quo levantando ol here
sit allius lollondo obscuraro lumina legatarum aedium; dero la olra, puedo quitar las luces á la legada. Lo mis
idem dicondum ost, si allori aedes, alleri aliarum usum- mo se ha de decir si al uno legó una casa, y al otro el
fructum legaverit. Non autom sempor simile ost ilineris usufruto do la olra: y que no es siempre semejante a l
argumentum, quia sino accossu nullum ost fruclus l e - argumento del iler; porque el legado del usufruto es nulo
galum, habitare autom polest ol aodibus obscuralis. Ce- sin la entrada; pero aunque so obscurezca la casa, se
tcrum usufruclu loci legato eliam accossus dandus ost, puedo habitar: mas legado el usufruto de algún lugar, so
quia ot haustu relicto iler quoquo ad hauriondum prao- ha de dar entrada á él; porque legada la servidumbro
starelur. Sed ita ofíicoro luminibus ol obscuraro legatas de tomar agua, también so ha do permitir iler para to
aodos concedilur, ul non penilus lumen recludatur, sed marla. So permito impedir las lucos, y obscurecer las
lanlum relinqualur, quantum sufficil habitanlibus in casas legadas do modo ciuo absolutamente no se les dexo
usus diurni modoralione. sin luz, sino quo se les iloxo la suficiente para p o d e r l a s
habitar de dia.
11 • Ulpianus libro / . de officio Consulis.—Qui 11. Ulpiano; d e l cargo de Cónsul, libro / . — E l
luminibus vicinorum ofíicoro, aliudvo quid facoro con que quiera quitar las luces á los vecinos, ó hacer a l g u n a
tra commodum oorum vollot, sciet so formam ac slalum otra cosa contra la comodidad de ellos, ha de saber que
antiquorum aedificiorum cuslodiro debero. dobo guardar la forma y el estado do los edificios a n t i g u o s .
§ . 1 . S i inter te ol vicinum tuuiu non convenit, ad § . 1. Si tú y tu vecino no os conformáseis sobre la
quam allitudinem exlolli aodificia, quao facoro inslitui— altura que puedes dar al edificio quo intentas hacer, po
sti, oporleat, arbilrum acciporo poleris. dréis nombrar árbitro sobro oslo.
12. Iavolenus libro X. ex Cassio.—Aedificia, 12. Javoleno; Doctrina de Casio, libro X.—Los
(juao servilutem patiantur, no quid allius lollalur, viri— edificios que están gravados con la servidumbre do quo
(lia supra eam allitudinem babero possunl; al si do no se puedan levantar, pueden tener sobre ellos jarai-
prospcclu est, eaquo obslalura sunt, non possunl. nes; pero si la servidumbre os do no impedir la vista, Y
la impiden, no pueden.
13. Proculus libro I I . Epistolarum.—Quídam 13. Próculo; Epístolas, libro II.—Uno que se
Digesto.—Liimo 8.°—Titulo 2. 323
Jliberus nomine, qui habet post liorrcamea insulana, bal llamaba Ilibcro, y tenia su casa detrás do mis troxes,
nearia fecil secundum parielcm communem; non licet hizo baños arrimados á la pared común. No le os permi
autem tubuloshabere admotos ad parielem communem, tido tener los tubos junto á ella, así como le está prohi
sicuti me parielem quidem suum per parielem communem. bido edificar en ella: respecto de los tubos hay esta r a
De lubulis eo amplius hoc iuris esl, quod per eos flam zón mas, que la llama que sube por ellos, quema la pa
e a lorretur parios; qua de re volo cum Hibero loqua- red; por lo qual quiero que digas á Ilibcro, que no haga
J'is, ne rem illicitam facial. Proculus respondil: nec lo quo no le es permitido. Eslo responde Próculo. Ni
Hiberum pro ea re dubilare pulo, quod rem non per- juzgo quo Ilibcro duda en quanlo á esto, que hace lo que
missam fácil lubulos secundum communem parictem no le es permitido fabricando tubos arrimados á la pa
Estruendo. red común.
§. 1. Parielem communem incrustare licet secun § . 1. Según la sentencia de Capitón es lícito blan
dum Capitonis sententiam, sicul licet mihi preliosissi- quear la pared común, así como lo os tener en ella pin
ttias picluras habere in pariete communi; celerum si d e - turas muy preciosas; pero si la demuele el vecino, y se
woliius sil vicinus, el ex slipulalu aclione damni infccli usase de la acción de estipulación para pedir el daño que
Jgalur, non pluris, quam vulgaria lectoría aestimari d c - se causó, solo se ha do apreciar el valor ordinario do
ocnt. Quod observan el in incrustalione oportet. las paredes. Lo mismo se ha do observar en quanlo á lo
blanqueado.
14. Papirius íustus libro I . de Constiiulionibus.— 14. Papiño Justo; De las Constituciones, l i
¡roperalores Antoninus et Vcrus Augusti rescripserunl, bro I.—Los Emperadores Augusto Anlonino y Yero res
in área, quao nulli servitulem debet, posse dominum pondieron, que en el área que no debo servidumbre,
v
el alium volúntalo eius aodiíicare inlcrmisso legitimo puede su señor, ú olio con la voluntad do él, edificar,
s
palio a vicina Ínsula. dexando el espacio quo previene la ley entre la casa
vecina.
5
1 . Ulpianus libro X X I X . ad Sabinum.—Inler 15. Ulpiano; Comentarios á Sabino , libro
servitutes, ne luminibus officiatur, el no prospeclus offcn- XXIX.—Entre las servidumbres do no quitar las luces,
dalur, aliud et aliud observalur, quod in prospeclu plus y no impedir la vista, hay diferencia; esta se extiendo á
quis habet, ne quid eiofliciatur adgraliorem prospectum que no se impida la vista mas libre y agradable, y aque
clliberum, in luminibusaulemjnon ofíicere, ne luminacu- lla á no obscurecer las luces de alguno: en cuyo supuesto
iusquam obscuriora fiant;quodcunquo igilur facial ad lu- qualquiera cosa quo se haga que impida la luz, se puede
¡üinis impedimentum, prohiberi polesl, si servilus de- prohibir, si so débeosla servidumbre; y se puede de
beatur; opusque ci novum nuntiari polesl, si modo sic nunciar la nueva obra, si so hace do modo quo impida
facial, ul lumini noceal. la luz.
16. Paulus libro I I . Epilomarum Álfeni Digcsto- 16. Paulo; Digestos de Alfeno compendiados, l i
*um.—Lumen id est, ul coeluin videretur; et interest Ín bro II.—La luz, eslo es, que se vea el ciclo: entre la luz
ter lumen et prospectum, nam prospeclus oliam ex i n - y la vista hay esta diferencia; porque la vista so entien
fcrioribus locis est, lumen ex interiore loco esse non de también aun de los lugares inferiores, y la luz no se
polesl. puede recibir de lugar inferior.
17. Ulpianus libro X X I X . ad Sabinum.—Si ar- 17. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X X I X . —
borem ponal, ut lumini officiat, aoque dicendum erit, Si se planta un árbol de modo que quite la luz, también
contra impositam servitulem cum facerc; nam el arbor se ha decir que se hace conlra la servidumbre impuesta;
e
fl¡cit, quo minus cocli vidcri possit. Si lamen id, quod porque el árbol impido que so vea el ciclo; pero si lo
ponilur, lumen quidem nihil impediat, solcm aulem a u - que se pone ciertamente no impido la luz, sino quo quila
fcrat,si quidem eo loci, quo gratum eral cum non esse, el sol, no so puede decir que hace contra la servidumbre
polest dici, nihil conlra servitulem facere; sin vero helio- si se puso en el lugar en quo con venia que hiciese som
camino vol solario, dicendum erit, quia umbram fácil in bra; pero si en lugar destinado para lomar ol sol, ó don-
loco, cui sol fuit noccsarius, conlra servilutem imposi do habia relox do sol, se ha de decir que hace conlra la
tam fieri. servidumbre; porque hace sombrío el lugar en quo se
necesitaba sol.
§. 1. Per contrarium si deponat aodificium, vel a r - § . 1. Al contrario si quita el edificio ó las ramas del
boris ramos, quo fado locus opacus quondam cocpit s o - árbol, con lo qual diese sol en el lugar que ánles era
lis esse plenus, non facit contra servilutem; hanc enim sombrío, no obra conlra la servidumbre; porque esta es
debuit, ne luminibus officiat, nunc non luminibus officil, de no impedir las lucos; y con lo expresado no las quita,
plus aequo lumen facit. ántes las aumenta.
§ . 2. Interdum dici polest, cum quoque, qui tollit § . 2. Se puedo decir alguna vez que las quita el que
ac
dificium vel deprimit, luminibus ofíicere, si lorie per derriba ó demuele el edificio: v. g. si quitó el rollexo de
rc
percussionem, vel pressura quadam lumen incas aedes la luz, por lo qual se obscurecen las casas mas pronto.
oevolvatur. < %
§• 3. Ilaec lex traditionis, stillicidia uli nunc sunl, § . 3 . Si al tiempo do la entrega so exprosa: perma
u
t ita sint, hoc signiíicat, impositam vicinis necessita- nezcan los cslilicidios como están; so entiende quo se im
icni stillicidiorum oxcipiendorum, non illud, ut oliam pono á los vecinos necesidad de recibirlos; poro no que
cmtor stillicidia suscipiat aediíiciorum vicinorum; hoc el comprador los reciba también do los edificios vecinos;
1
gilur pollicetur venditor, sibi quidem stillicidiorum ser- porque en eslo da á entender el vendedor que se lo debe
v la servidumbre de los eslilicidios, y quo él no la debe.
itutem deberi, so aulem nulli debore.
3 2 4 D i g e s t o . — L i b i i o 8.°—Titulo 2 .
§ . 4. Quae do stillicidio scripta sunt, etiam in ceto- §. 4. Lo quo se ha dicho do los estilicidios, so ha
ris sorvilulibus accipicnda sunt, si in contrarium nihil do entender también do las domas servidumbres, si no
nominatim actum csl. so dixo expresamente otra cosa en contrario.
18. Pomponius libro X . ad Sabinum.—Si Pislulao, 18. Pomponio; Comentarios al Edicto, libro X . —
por quas aquam ducas, aodibus raéisapplicatae damnum Si el encañado por donde tú guias el agua, mo causa al
raihi dcnt, in factura aclio railiicorapetit; sed el darani gún daño por eslar arrimado á mis casas, me compele
infecli stipulari a te potoro. la acción i n [actum; pero podré estipular que me pagues
el daño quo puedo resultarme.
19. Paulus libro VI. ad Sabinum.—Fislulam 19. Paulo; Comentarios á Sabino, libro VI.—Dice
iunclam paricti communi, quao aut ex castcllo, aul ex Próculo, que junio á la pared común no se puedo tener
coolo aquam capil, non iure haberi Proculus ait; sed non encañado que reciba el agua del castillo ó del cielo; pero
posso prohiberi vicinura, quo minus balneum Iiabeat s c - que no so le puedo prohibir al vecino que tenga el baño
cundura parietom communcm, quamvis humorem capiat junto á la pared común, aunque perciba humedad, asi
parios, non raagis, quara si vel in triclinio suo, vel in como no se le puedo impedir que vierta agua en el cena
cubículo aquam effunderet. Sed Ncralius ait, si talis sil dor con tres camas. Poro Noraciodice, quo sido la ofici
usus tepidarii, ul assiduum humorem habeat, el id no- na donde el bañero lienc el agua libia, sale humedad con
coal vicino, posso prohiberi eum. tinua, que perjudique al vecino, esle lo puede prohibir.
§ . 1. Iuxla communcm pariotcm cameram ex figli- § . 1 . Si la bóveda hecha de ladrillo junto á la pared
no opero factam, si ita retineatur, ut etiam sublato pa común, estuviese de modo quo pueda subsistir aunque
rióte maneat, si modo non impedial refcctioncra com- se quite la pared, y no impidiese que se reedifique, es
raunis pariotis, iure haberi licet. lícito tenerla.
§ . 2 . Scalas posse rao ad pariotom communcm h a - § . 2. Con razón escribe Sabino, que yo puedo tener
boro, Sabinus recle scribit, quia removeri hao possunt. escalera arrimada á la pared común; porque estas so
pueden mudar.
20. Idem, libro XV. ad Sabinum.—Servitutes, 20. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X V . —
quaoin superficie consistunt, possessiono relinentur; nara Las servidumbres que consisten en la superficie, se re
si forte ex aedibus inois in aedes lúas tignum iramissum tienen por la pososion; porque si acaso los maderos de
habuero, hoc ut imraissum habeam, per causara ligni mis casas entrasen en las tuyas, por este mismo hecho
possideo habendi consuctudincm. Idem eveniel, el si poseo por causa del madero la costumbre de tenerle: lo
moenianum in tuum imraissum habuero, aul stillicidium mismo so dirá si tuviese mirador en cosa luya, ó vertiese
in luum proiecero, quia in tuo aliquid ulor, ot sic quasi el estilicidio en lu pertenencia; porque uso en algún
laclo quodam possideo. modo de cosa luya, y tengo como cicrlo acto do posesion.
§ . i . Si domo mea altiorarea tua essel, tuque raihi § . 1 . Mo cediste el derecho de ir á mis casas por tu
per aroam luain in domum meara iro, agero cessisli, nec área: si esta estaba mas alta que mi casa, y no estaba
ex plano aditus ad domum raeamper aroam tuam esset, llana la entrada á ella por tu área, mo será permitido
yol gradus vel clivos propius ianuam meara iuro facero hacer gradas ó declives junto á mi puerta, con tal quo
possura, dum no quid ultra, quara quod nocessoost, ili- no desmonte mas de lo necesario para el paso.
noris causa demoliar. § . 2. Si se quitase el edificio desde el qual caía el
§ . 2 . Si sublalum sil acdiíicium, ex quo stillicidium eslilicidio, para reedificarlo do la misma especie y cali
cadit, ut cadera spocio ct qualitato reponatur, ulilitas dad, pide la razón de equidad que se entienda el mismo;
oxigit, ut idera inlelligatur; nam alioquin, si quid slri- pues de otro modo, si so interpreta rigurosamente, es
clius inlcrpretctur, aliud csl, quod sequenti loco ponitur; distinto el que se edifica en su lugar; y por esto si se
el ideo sublato aediíicio ususfructus interit, quamvis area^ arruina el edificio, perece el usufructo, aunque el área
pars ost acdificii. es parle de él.
§ . 3. Si sorvilus stillicidii imposita sit, non licot do § . 3. Si se impuso la servidumbre do estilicidio, no
mino servientis areao ibi acdificarc, ubi casilaro coepis- le es permitido al señor del área que la debo, edificar en
sel stillicidium. donde empezó á caer el estilicidio.
§ . 4. Si antea ex legula casitaverit stillicidium, po § . 4. Si ánles cayese el estilicidio de lexado, des
lca ex labulato, vel ox alia materia casitare non polest. pués no puede caer de cubierta de tablas, ú otra materia.
§ . 5. Stillicidium, quoquo modo acquisilum sil, a l - § . 5. El eslilicidio de qualquicra manera que se
tius lolli potost; levior enim fit co fació servilus, quura haya adquirido, se puede lovantar mas alto; porque de
quod ex alto cadit, lenius ol interdum direplura, nec esto modo se hace menos gravosa la servidumbre; pues
porveniat ad locum servientem; inforius demitli non po desdo alio cao mas suavemente; y algunas veces arreba
tost, quia til gravior servilus, id csl pro stillicidio Hu tado del viento, no llega al lugar que debe la servidum
men. Eadem causa retro duci potosí stillicidium, quia in bre: no so puedo baxar, porque se hace mas gravosa la
noslro raagisincipiot cadoro; produci non polesl, ne alio servidumbre, esto es, en lugar de estilicidio, la do
loco cadat stillicidium, quam in quo posila sorvitus est; Humen. Por la misma causa so puede entrar mas adentro
lenius facero potorimus, acrius non. Et omuino seiendura el eslilicidio; porque de este modo caerá mas en nuestra
est, raelioremvicini condilionem fieri posse, deteriorem pertenencia: no se puede sacar, porque no caiga en otra
non posso, nisi aliquid nominatim servituto imponenda parto do la quo está impuesta la servidumbre; y últi
imraulalum fuorit. mamente se ha do entender que so puedo hacer mejor la
condicion del vecino; pero no peor, á no ser que expre
samente se inovase alguna cosa al tiempo de imponer la
servidumbre.
D i g e s t o . — L i b r o 8 . ° — T i t u l o 2 . m
§• 6. Oui in arca, in qua slillicidium cadil, aedifi- § . (i. El que edifica en el área en quo cae el cslilici-
°at, usquo ad eum locum perducero aedificium potest, dio, puede extender el edificio basta el lugar donde cao
unde slillicidium cadil recle; sed ct si in acdificio cadit perpendicularmento; pero si esle cae en el edificio, se le
s
} jcidiiím, supra aedificare ei conceditur, dum lamen concedo edificar mas alio, con tal quo se reciba el esli-
slillicidium recto recipialur. licidio perpendicularmenlc.
21. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinun.—Si 21. Pomponio; Comentarios á Sabino , l i
domus tua aedificiis meis ulramque servitutem deberet, bro XXXIII.—Si lu casa debiese á mis edificios las dos
ne
n
allius lollerelur, el ul slillicidium aedificiorum servidumbres de no levantar mas alio, y de recibir el os-
Vl
]eorum recipere deberet, et tibi concessero, ius esse i n - lilicidio do ellas, y te concediese quo las puedas levantar
to me allius lollere aedificia lúa, quod ad slillicidium conlra mi voluntad, por lo quo loca á mi estilicidio se
a
altinet, sic slalui debebit, ul, si allius sublatis debe determinar que si levantadas mas, no puedo caer
eaiftciis luis stillicidia mea cadere in ea non possint, ea on ellas, por esta razón no le es lícito levantarlas mas;
pilone
lu,<
allius libi aedificare non liceal; si non impedian- pero si no impides mi estilicidio, lo es licito levantar
slillicidia mea, liceal tibi allius lollere. mas alto.
22. lulianus libro I I . ex Minicio.—Oui aodifi- 2 2 . Juliano; Doctrina de Minicio, libro II.—El
Cl
s
uir> habet, potest servitutem vicino imponero, ut non que tiene edificio puede imponer servidumbre al vecino,
olum
llan
do bis luminibus, quae in praesenlia erunt, sed para que no solo dé caución do no impedir las luces que
° i de bis, quae postea l'uerint, caveat. al presente tiene, sino también do las que tuviese
despues.
23. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.—Si 23. Pomponio; Comentarios á Sabino, l i
^erviius imposila fucrit, lumina, quae nunc sunl, ut ita bro XXXIII.—Si se impusiese servidumbre do quo per-
: s . l n t 5 de fuluris luminibus nihil caveri videlur; quod si manc7xan las luces del modo quo eslán, parece que no
lla
s ri
. s i l caulum: ne luminibus officiatur, ambigua esl so da caución do las luces futuras; pero si se diese de no
?
Sl n
ptura, utrum ne bis luminibus ofíicialur, quae nunc impedir las luces, se puedo dudar por esta escritura si so
. t, an etiam bis, quae poslea quoque fuerint. Et huma entienden las presentes ó las futuras; y e s mas conformo
o s est, verbo genorali omne lumen significan, sivo
(u
á equidad que baxo de osla palabra general se compre
l od in praesenli, sive quod posl lempus convenlionis benden unas y oirás.
contigerit.
. §• 1. Futuro quoque aedificio, quod nondum est, vel § . 1 . Al edificio quo aun no existo, se lo puedo i m
^poni, vel acquiri servitus potest. poner servidumbre, y la puede adquirir.
.24. Paulus libro X V . ad Sabinum.—Cuius acdi- 24. Paulo; Comentarios á Sabino, libro XV.—El
llc
ium iure superius est, eius esl in infinito supra suum señor del edificio superior puede levantarle lo que quie
Aedificium imponere, dum inferiora aedificia non gravio-
r
ra, con tal que no agrave a los edificios inferiores con
° servitule oneret, quam pati debent. mayor servidumbre de la que deben sufrir.
jr Pomponius libro' X X X I I I . ad Sabinum.— 25. Pomponio; Comentarios á Sabino, l i
oCl°.Ci (Iuod diclum est de immissis, locum babel ex aedi- bro XXXIII.—Lo que se ha dicho de la servidumbre do
u
° alio in aliud; aliler enim supra alienum aedificium enlrar el madero, tiene lugar do un edificio á otro; por
Perius babere nemo potosí. que do otro modo sobre el edificio ageno ninguno puedo
tener otro superior.
§• 1. Si ex tribus aedibus in loco impari posilis aedes § . 1 . Si de tres casas situadas en lugar desigual, la
m n-1 a e s u P e r i o r i b u s serviant aedibus, inferiores autem de en medio debe servidumbre á la superior, y las infe
JJ." . serviant, et parios communis, qui sil inler aedes riores á ninguna, y el señor de la inferior levantase mas
10res
suhí
U1)
^ m c c ^ a s ' allius a domino inferiorum aedium alíala pared común entro la inferior y la de en medio,
latus sil, iure eum allius habilurum Sabinus ait. dico Sabino quo tiene derecho para ello.
?6. paulus libro X V . ad Sabinum.—In re com- 2 6 . Paulo; Comentarios á Sabino, libro XV.—En
^ nomo dominorum iure servitutis ñeque facere la cosa común ninguno de los señores por razón de ser
JJ^dquam invilo altero polest, noque probibere, quo m i - vidumbre puede hacer cosa alguna contra la voluntad
p alier facial; nulli enim res sua servit. Itaque pro- del otro, ni prohibir que el olro la haga; porque á nin
l C r ^mensas contenliones plerumque rosad divisionem guno le debe servidumbre lo que es suyo: y así por las
|lV,vonit; sed per communi dividundo actioncm conse muchas conlicndas, se divide la cosa muchas veces; y por
j e11tUr s o c * u s > n 110 minus opus íiat, aul ut id opus, quod le acción de división do lo que es común, consigue el
5 tollal, si modo toli socielali prodesl opus lolli. socio que no se haga la obra, ó quo se quilo la que se
hizo, si así es convenienlo á toda la sociedad.
2 7
$i: , Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.—Sed 27. Pomponio; Comentarios á Sabino , li
his i - r n ? e e t te.001111?111116.8 sunt Tilianae aedes, ct ex bro XXXIII.—Si las casas Ticianas son comunes á los
a'iquid non iure in alias aedes meas proprias i m - dos, y sin derecho entras algún madero de ellas en las
d ero SU ?,( crsit > nempe lecum mihi agero licet, aul rom per- mias propias, podré pedir que le quites, ó perder esto
n i ; ' ' n íiet, si ex tuis propriis aedibus in communes derecho. Lo mismo se dirá si en las casas comunes so
on;,111S e M u a s aedes quid simililer essel proieclum: mibi hiciese balcón, ú otra cosa semejante, que caiga sobro las
solí tecum est actio. mias propias; pues yo solo tendré acción contra tí.
326 Digesto.—Linno 8.°—Titulo 2 .
33. Paulus libro V. Epitomalorum Álfeni üiges- 33. Paulo; Digeslos de Alfeno compendiados, libro l •
DIGESTO.—Lnmo 8.°—TITULO 2 . 327
torum.—Eum dcbero columnam restituere, quac onus —El dueño do las casas que deben servidumbre, dobo
vicinarum aedium ferebat, cuius osscnt aedes, quac ser- reponer la coluna en que cargan las casas vecinas, y no
virent, non eum, qui imponere vellet; nam quum in lege aquel que quiero cargar; porque está determinado on esta
aedium ita scriptum esset: paries oneri fcrundo, uli nunc especio de servidumbres que la pared que ha do sufrir
®st) ila sit, satis aperte significan, in perpeluum parie- la carga, permanezca como está: se expresa con bastanto
icm esse debere; non enim lioc liis yerbis dici, ut in per claridad que la pared debe permanecer siempre. No so
peluum idem paries aeternus esset, quodne íieri quidem ha do entender por oslo que la pared haya do ser cierna,
posset, sed uti eiusdem modi paries in perpeluum csset, porque no puedo ser, sino que haya do estar siempre do
ípi onus sustineret. Quemadmodum si quis alicui ca modo quo sostenga la carga; así como si alguno pactase
visset, ut servitutem praeberet, qui onus suum sustine- con otro que le preste servidumbre de cargar sobre su
r
ej, si ea res, quac servil, el tuum onus ferret, periisset,
all
pertenencia: si pereciese aquella cosa que dobo la sorvi-
a in locum eius dari debeat. dumbre do sufrir la carga do la luya, debe substituir
olra en su lugar.
34. lulianus libro I I . ex Minicio.—Et qui duas 34. Juliano; Doctrina de Minicio, libro II.—El
ar
eas habet, alteram tradendo servara alleri eflicero q u e tiene dos á r e a s , e n t r e g a n d o l a u n a , puedo i m p o n e r
Potes l. s e r v i d u m b r e á favor do la o t r a .
35. Marcianas libro I I I . Regularum.—Si binarum 35. Marciano; Rey las, libro III.—Si el quo tie
a
edium
set
dominus dixissel eas, quas venderet, servas foro, ne dos casas, dixese auo habían do deber sorvidumbro
l in tradilione non fecissel mentionem servitutis, vel las que vendiese, y al liempo do la entrega no hiciese
Vl
vendilo agoré polest, vel incertum condicere, ut ser- mención do ella, puede usar de la acción do venta, 6 do
tus imponalur. la condicion do cosa incierta, para que so imponga la
servidumbre.
. 3 6 . Papiniams libro VII. Quaestiomm.—Binas 36. Papiniano; Cuestiones, libro VII.—Tenia uno
(
aedes habebat una contignalione tectas, ulrasquo dos casas baxo do un mismo techo, las logó íi dos d i s
iversis legavit; dixi, quia magis placcal tignum posse tintas personas; porque es mas cierto quo el lecho puedo
üuorum esse, ila ut certae parles cuiusque sint conti- ser do dos, do modo quo ciertas y determinadas parios
í?nationis, ex regione cuiusque domini foro tigna; nec de él sean de cada uno, dixe quo no tenían acción recí
uilam invicem habituros aclionem, ius non esse immis- proca para prohibir quo los maderos do las unas estu
suni habere. Nec interest, puré ulrisquo, an sub condi viesen dentro de las otras, y nada importa que las casas
g n o alteri aedes legalae sint; se legasen á uno y á otro puramente, ó á alguno de ellos
baxo de condicion.
es
37. lulianus libro VII. Digeslorum.—idemque 3 7• Juliano; Digesto, libro VII.—Lo mismo se
se, et si duobus aedes cesserint. dice si las casas se hubiesen cedido á dos.
3 8 . Paulus libro I I . Quaestionum.—Si aedes moao 38. Paulo; Cuestiones, libro II.—Si m i s casas
a
tuis aedibus tantum distent, ut prospici non possint, dislan do las l u y a s lanío q u o n o s e p u e d e n v e r , ó a l g u n a
flrQu t medius mons earum conspectum auferat, servilus a l t u r a q u o h a y e n medio, (juila la vista d o ellas, n o s o
poni non polesl; puedo imponer servidumbre.
39. j ( ¡ m ni) ro i Manualium.—nomo enim pro- 39. e i mismo ; Manuales, libro I.—Ninguno
Prus aedificiis servilulem imponere polest, nisi el is, qui puedo i m p o n e r s e r v i d u m b r e á s u s propios edificios, á n o
j^dit,
la
et is, cui cedilur, in conspcctu habeant ea aedifi- s e r q u e el q u o cede y aquel á q u i e n se c e d e eslon d o
) ila ut ofíicere allcrum alleri possit. modo, q u o el u n o p u e d a i m p e d i r l a visla al otro.
40. Idem libro I I I . Rcsponsorum.—Eos, qui ius 40. E l mismo; Respuestas, libro III.—Ilospondí
'Uniinis immittendi non habuerunt, aporto pariete com- quo á los quo no se les dobia la servidumbre do recibir
^uni nullo iurc fenestras immisisso respondí.
espondi. luz, sin derecho pusieron ventanas abriendo la pared
común.
j1al)( .4 1*.. Scaevola libro I . Rcsponsorum.—Olympico 41. Sccvola; Respuestas, libro I.—So logó á,
itationem et horreum, quod in ca domo erat, quoad Olímpico por los dias do su vida la habitación y oficina
cJ C l °t' ' e S a v it; iuxla eandem domum horlus, et cocna- que había en la casa para guardar géneros; inmediato ix
aium, quod Olympico legatum non est, fuerunt; ad hor- olla habia un huerto y cenador, que no so le legó, y
j. P auJom el cocnaculum semper por domum, cuius siempre tuvieron entrada por la casa cuya habitación so
a
Dio
c u
^ ° r e , i c t a c r a t > a ( ' ^ u s fuit; quaesitum est, an Olym- lo habia dexado; se preguntó si dobia permitir la entra
^ . s adilum praestaro deberet? Respondi, servitutem da: respondí que ciertamente no habia servidumbre;
i^Weni non esse, sed heredera transiré por domum ad pero que podía el heredero pasar por la casa al expresa
gatarj^6 c o m m e m o r a l a s u n l ' P o s s e > t l u m n o n noceat l e - do huerto y cenáculo, con tal quo no causo daño al
legatario.
j §• 1 • Lucius Tilius aporto pariclo domus suao, qua- § . 1. Lucio Ticio abriendo la pared do su casa hasta
ian U a n i ngor ot tignorum protoclus corapotebal, donde el rigor del eslilicidio y la extensión del lecho lo
üi| in publico aporuit; quaero, quum noque lumi- permitía, puso puerta en lugar público, no perjudicando
üu
s rublii Maevii vicini, nequo itineri vicini ofíicerel, ni á las luces de Publio Movió su vecino, ni al paso do
328 D i g e s t o . — L i ü r o 8 . ° — T i t u l o 3 .
ñeque stillicidium, no vicini domo cadat, analiquam aclio- él, ni cayendo el estilicidio en la casa del vecino: pre
nem Publius Maevius vicinus ad prohibondum haborcl? guntó si acaso Publio Mcvio vecino tendrá alguna acción
Respondí, secunduin ca, quao proponcrontur, nullam h a - para impedirlo; y respondí que según se proponía, no
boro. la tenia.
pasoendi servitus, ilcra ad aquam appellendi, si praedii dumbre de apacentar el ganado, y do llevarlo al agua,
fructus máxime in pecore consislat, praedii magis, quam si el frulo del predio consiste particularmente en el
porsonae videlur. Si lamen testalor personam demon- ganado, mas parece predial que personal; pero si el
stravit, cui servitutem praestari voluit, emtori vel liere- testador demostró la persona á quien quiso conceder la
di non eadem praeslabilur servitus. servidumbre, esta no se dará al heredero ó al com
prador.
Ulpianus libro X V I Í . ad Ediclum.—Ergo s e - 5. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I . —
cundum eum et vindicari polerit. Luego según esto también so podrá vindicar.
§ . 1. Neralius libris ex Plautio ait, nec haustum, § . 1. Dice Neracio en los libros á Plaucio , que el
pecoris nec appulsum, nec crelae eximendae calcisque derecho de lomar agua, de llevar el ganado á beber, el
coquendae ius posse in alieno esse, nisi fundum vicinum de sacar greda, y el de cocer cal, no so pueden consti
habeat; el hoc Proculum el Alilicinum existimasso ait. tuir en el predio ageno si no hubiese fundo vecino; y oslo
Sed ipse dicil, ul máxime calcis coquendae et crelae exi dice quo juzgó Próculo y Alilicino; pero dice el mismo,
mendae servitud conslilui possit, non ultra posse, quam que se puede constituir servidumbre, en especial la de
qualcnus ad eum ipsum fundum opus sil; cocer cal, y sacar arena, solo en quanlo sea necesario
para el mismo fundo.
Paulus libro XV. ad Plautium.—veluli si figli- 6. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro X V . —
nas haberet, in quibus ca vasa íierent, quibus fructus Gomo si también tuviese alfarería, en la qual so hiciesen
«ius fundi exporlaretur, sicul in quibusdam íit, ut a m - las vasijas para transportar los frulos del fundo, como
phoris vinum evehalur, aul ut dolía íiant, vel tegulae yol sucede en algunas, quo el vino se lleva en cántaras, ó
a
d villam aedificandam. Sed si, ut vasa venirenl, figli— para hacer lenajas ó lexas para los edificios do la casa;
uae exercerentur, ususfruclus erit. pero si so tuviesen estas alfarerías para vender los v a
sos, será usufrulo.
§. 1. Item longo recedit ab usufructu ius calcis c o - § . 1. También dista mucho del usufrulo el derecho
Jpendae, el lapidis eximendi, et arenae fodiendae aedi- de cocer cal, sacar piedra y arena para el edificio quo
ncandi eius gratia, quod in fundo esl; ilem silvao cae- hay en el fundo; y también tomar del bosque que se corla
duae, ul pedamenta in vincas non desint. Quid ergo, si las estacas necesarias para las viñas. ¿Pero qué dirémos
iraediorum meliorcm causam haec facianl? Non esl du- si estas cosas hacen mejor la condicion de los predios?
úlandum, quin servilutis sit; et hoc et Maecianus pro- No se ha de dudar que es servidumbre; y así lo dice Men
bat in tanlum, ut el talem servilutem conslilui posse ciono, en tanto que juzga quo so puede constituir osla
putet, ut tugurium mihi habere liceret in tuo, scilicet
s
servidumbre, que me sea lícito tener cobertizo en lu
j habeam pascui servitutem, aul pecoris appellendi, ul fundo, para tenor donde albergarme en el invierno quan-
si hiems ingruerit, habeam, quo me recipiam. do llueve, si longo la servidumbre do pastar ó de dar
agua al ganado.
Idem libro X X L ad Edictum.—Qui sella aul 7. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro X X I . —
lectica vehitur, iré, non agere dicitur; iumentum vero El que es llevado en litera, ó va á caballo, se dice quo
ducere non potest, qui iter lantum habet. Qui aclum h a - tiene iter, y no acto; pero no puede llevar jumento el
bet, el plaustrum ducere, el iumenla agere potosí; sed que solamente tiene iter. El que tiene acto puedo llevar
tj'ahendi lapidem aul tignum neulri eorum ius esl. Quí carro y jumenlos; pero ninguno de ellos tiene derecho
dam,
Cu
nec hastam reclam ei Ierre licere, quia noque de transportar piedra ó materiales. Y algunos dicen que
ndi, noque agendi gratia id faceret, el possenl fructus no puede llevar lanza levantada, porque no puedo ha
modo lacdi. Qui viam habent, eundi agendiquo ius cer esto por causa de iler, ni acto; pues de eslo modo
nabent; plerique, el Irahendi quoque, el reclam hastam puede perjudicar los frutos. El quo tiene via, las mas
•'eíerendi, si modo fruclus non laedal. veces tiene derecho de iter y acto, y do transportar y
llevar la lanza derecha, con tal que no perjudique los
frulos.
§• 1. In rusticis aulem praediis impedit servitutem § . 1. Pero en los predios rústicos, el que os libre,
Médium praedium, quod non servil. y oslá en medio, impido la servidumbre.
si ut quacrcro liccal, cedere possumus, oliam ul invenía igualmcnlc lícito constituir la servidumbre de agua án-
ducatur, ccdi polesl. ' tes quo so haya hallado? Y si podemos ceder el que sea
lícito buscarla, lambien se puede ceder el que so llevo
después do hallada.
11. Celsus libro X X V Í Í . Digestorum.—Per fun 11. Celso; Digesto , libro XXYII.—La servi
dum, qui plurium est, ius mihi cssé cundi, agendi, po dumbre iler ó acto por el fundo que es de muchos, so
test soparatimeedi. Ergo sublili ralionc non aliler meum puedo conceder separadamente; pero según el sumo rigor
íiot ius, quara si omnes cedant, el novissima deraum c e s - do derecho no se adquiero de otro modo quo cediéndola
siono superiores omnes coníirmabunlur. Benignius la lodos; y por la cesión del último se confirmarán todas las
men dicetur, el anlequain novissimus cesserit, eos, qui antecedentes; pero mas equitativamente se dirá, quo á n -
anlca ccsserunl, vetare uli cesso iuro non posso. les que ceda el último, los que ya la habian cedido, no
pueden impedir el uso de ella.
12. Modestinus libro IX. Differentiarum.—Inter 12. Modcstino; Apuntes Varios, libro IX.—Entre
actum ct iler nonnulla est differenlia; iter est cnim, qua el aclo y el iter hay alguna diferencia: iter es poder ir
(juis pedes vcl cques comineare polcst, actus vero, ubi ct uno á pié ó á caballo; pero el aclo os poder pasar el g a
armenia traiieere, ct vehiculum ducere liceat. nado quo sirve para la labor, y llevar el carro.
V
13. Iavolemis libro X . ex Cassio.—Cerlo gene- 13. Javoleno-, Doctrina de Casio, libro X.—So
ri agrorum acquiri servitus potest, velut vineis, quod ea puedo adquirir servidumbre en cierta parte de la here
ad solum magis, quam ad superficiom pertinet. Ideo dad: v. g. en las viñas; porque mas pertenece al suelo
sublalis vincis servitus mancbit, sed si in contrahcnda que á la superficie; pero si al tiempo do constituirla, so
servituto aliud actum erit, doli mali cxceplio erit noces- trató otra cosa, será necesaria la excepción do dolo malo.
saria.
§ . 1 . Si lotus ager itineri aut aclui servil, dominus § . 1 . Si lodo el campo tiene la servidumbre de iler
in 'eo agro niliil lacere potest, quo servitus impediatur, ó acto, el señor no puede hacer en él cosa que las impi
quae ita diffusa est, ut omnes glcbac scrvianl At si iler da; porque esta se entiende de modo que comprehende
actusve sino ulla determinatione legatus est, modo d e - todas las partes; pero si so legó el iler o el aclo indeter
lerminabitur; ct qua primum iter determinatum est, ca minadamente, se señalará después, y la servidumbre se
servitutus consistit, cotcrac parles agri liberaesunt. Igi- constituyo en el primer iter que se señaló, y las demás
tur arbiter dandus est, qui ulroquc casu viám determi parles oslan libres. Esto supuesto, so ha do nombrar á r -
nare debcl. bitro quo señale la via en uno y otro caso.
§ . 2. Laüludo aclus itincrisquo ca est, quae demón § . "2. Lo ancho del acto y del iler es el que se ha
strala est; quodsi niliil dictum est, hoc ab arbitro sta- demostrado; pero si no se dixo cosa alguna, se ha de
tuendum est. In via.aliud iuris est, nam si dicta latitudo señalar por el árbilro. Respecto la via se dice lo contra
non est, legitima debelur. rio; pues si no so señaló lo ancho, se debe la que expre
sa la ley.
§ . 3. Si locus non adiccla lalitudine nominatus esl, § . 3 . Si se señaló el lugar sin expresar el ancho,
per oum qualibcl iri polcrit; sin autcm praelermissus por qualquicra parle se podrá ir por él; pero si se omi
est aeque lalitudine non adiecla, per totum fundum una tió señalar el lugar, y lo ancho, se podrá elegir una via
poloril eligi via duntaxat cius Iatiludinis, quae lego com- por lodo el fundo solo con aquel ancho que permite la ley;
prehensa est; pro quo ipso, si dubilabilur, arbitri ofíi- y si se dudase sobre esto, se ha de nombrar Juez ár
cium invocandum csl. bilro.
14. Pomponius libro X X X I I . ad Quiníum M u - 14. Pomponio; Comentarios á Quinto Mucio, li
cium.—Per quem locum viam alii cosscro, per cundcm bro XXXII.—Por el mismo lugar quo concedo á u n o
alii aquaeduelum ccdcre non polero; sed ct si aquaedu- via, no podré ceder á otro aqiieduclo; pero si concediese
clum alii conccsscro, alii iter per eundem locum venderé á uno aqiieduclo por el mismo lugar, n o podré vender ó
vol alias ccderc non potero. ceder á otro iler.
15. Idem libro X X X I . ad Quintum Mucium.— 15. E l mismo; Comentarios á Quinto Mucio, li
Quintus Muciusscribit, quuni iter aquac vcl quotidianae, bro X X X I —Si alguno tuviese la servidumbre de aqiie
vcl aestivac, vcl quae intervalla iongiora habeat, per duclo por el fundo ageno, ya sea cotidiano, ó por el v e
alienum fundum erit, licerc íislulam suam vcl íictilcm, rano, ó do tiempo en tiempo, escribe Quinto Mucio que
vel cuiuslibct gcnqris in rivo ponerc, quae aquam latius lo os lícito poner en el arroyo cañería de barro, ó de
exprimeret; ct quod vcllct, in rivo faccrc licero, dum no qualquicra olra cosa para traer el agua de léjos, ó hacer
domino praedii aquagium deterius faccrol. lo que quiera en el arroyo, con tal que no perjudique al
señor del predio en el manantial.
16. Callistralus libro I I I . de Cognilionibus.— 16. Calistrato; De las Jurisdicciones, libro I I I . - "
Divus Pius aucupibus ita rescripsit: non est consen- El Emperador Pió en un rescripto hablando con los c a z a
tancum rationi, ut per aliena praedia invihs dominis a u - dores, dice: No es conforme á razón que cacéis en los
cupium faciatis. predios ágenos contra la voluntad do los señores.
17. Papirius Iustus libro I . de Constitutionibus.— 17. Papirio Justo; De las Constituciones, libro I>
Imperatores Antoninus ct Ycrus Augusti roscripscrunl, Los Emperadores Anlonino y Vero respondieron que con-
D j g e s t o . — L i h r o 8 . ° — T i t u l o 3. 331
aquam de fluminepublico pro modo possossionum ad venia dividir el agua del rio público á proporcion de las
irrigandos agros dividi oportcre, nisi proprio iure quis posesiones do cada uno para regarlas, á no ser que algu
plus sibi datum ostenderit. Item rescripserunt, aquam no probase tener derecho privativo para que se lo die
itademum permitli duci, si sine iniuria allerius id fíat. se mas: también respondieron que se debia permitir lle
var el agua, con tal que so hiciese sin perjuicio de
tercero.
v
lo» Ulpianus libro X I V . ad Sabinum.—Una est 18. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X I V . —
ia, elsi per plurcs fundos imponatur, quum una servi - La via os solo una, aunque se imponga por muchos fun
lus sil. Denique quaerilúr, an, si per unum fundum iero, dos, porque solo es una servidumbre. Se pregunta final
per alium non, per tantum tempus, quanlo servitus amil- mente si retendré la servidumbre yendo por un fundo, y
Ütur, an retineam servitutem? Et magis est, ut aut tola no por el olro por el tiempo determinado para que so
amillalur, aut tota relineatur; ideoque si mullo usus sum, pierda. Y es mas cierto que ó se ha de perder toda, ó
Iota amitlitur, si vel uno, tota servatur. toda se ha do retener. Y por esto si no use de la servi
dumbre por ningún fundo, so pierdo toda; y si por uno
solo, toda so retiene.
19. Paulas libro VI. ad Sabinum.—Si unus ex 19. Paulo; Comentarios á Sabino, libro VI.—Si
sociis slipulelur ilcr ad communem fundum, inutilis e.-l uno de los socios estipulase el iter para el fundo común,
stipulalio, quia nec dari ei potest; sed si omnes stipulcn- es inútil la estipulación; porque ni aun á él se le puedo
lur, sive communis servus, singuli ex sociis, sibi dari dar; pero si lodos estipulasen, ó el siervo común, cada
oportcre pclcre possunt, quia ita dari iis potest, nc, ¡4 uno do ellos puedo pedir, y so le debo dar; porque tam
stipulator viae plures heredes reliquerit, inutilis slipu- bién tú puedes dársela á cilos para que no sea inútil la
laiio íiat. estipulación, si el que estipuló la via dexase muchos h e
rederos.
20. Pomponius libro X X X Í Í I . ad Sabinum.—Si 20. Pomponio; Comentarios á Sabino, li
mihi eodem lempore concesscris et iro agere peí- tuum bro XXXIII.—Si á un mismo tiempo rnoconcodiesos iter
locum, ct uli frui eo ius esse, deinde ego tibi concesse- y acto por lu fundo, y el derecho do usufrulo, y dospues
10, ius mihi uli frui non esse, non aliler co loco uleris io concediese el derecho do 110 usufrutuar, 110 usufru-
frueris, quam ut iro agere mihi recto liceat. Item, si et tuarás de olro modo quo siéndome á mí lícito el iter y el
ducere per tuum fundum aquam iure poluero, et in eo acto. También si yo tuviese derecho do llevar el agua por
tibi aedificare invito me ius non l'ucrit, si tibi concesse- . tu fundo, y tú 110 lo tuvieses do edificar en él sin mi
ro, ius esse aedificare, nihilo minus hanc servitutem permiso, podrás edificar si lo lo concediese; y esto 110
mihi praestare debebis, ne aliler aedilices, quam ut du- obstante me deberás conceder la servidumbre do quo no
clus aquae mcus maneat; toliusque eius rei conditio talis e dificarás do olro modo quo reteniendo yo el derecho do
esse debet, qualis esset, si una dunlaxal initio concessio llevar el agua; y la condicion de lodo oslo debo ser
facía esset. del mismo modo quo si al principio se hubiera hecho
una sola conccsion.
§ . 1. Servitus naturalitcr, non manulacto laedcre § . 1. La servidumbre puedo perjudicar natural men-
potest fundum servientem, quemadmodum si imbri cres le al fundo quo debo la servidumbre, con tal quenada se
o l aqua in rivo, aul ex agris in oum confluat, aut aquao haga con la mano: v. g . si con las lluvias creciese el
lons secundum rivum, vel in eo ipso inventus postea agua del arroyo, ó las reciba de los campos, ó salga una
fuerit. fuente inmediata á él, ó se hallase después en él.
§ . 2. Si fundo Seiano coníinis fons fuerit, ex quo § . 2. Si confina una fucnlo con el fundo Soyano, do
fon le per fundum Seianum aquam iure ducebam, meo la qual tenia derecho de llevar el agua por ei mismo
toctofundo Seiano manel servitus. fundo, y so hiciese mió, permanece la servidumbre.
§ . 3. Ilauriendi ius non hominis, sed praedii est. § . 3 . El derecho de sacar agua no es personal, sino
predial.
21. Paulus libro XV. ad Sabinum.—Si mihi con 21. Paulo\ Comentarios á Sabino, libro XV.—Si
cesscris iter aquae per fundum tuum, non dostinata par me concedieses el derecho de ir por agua por tu fundo,
te, per quam ducerem, totus fundus luus servid. sin señalar la parlo por donde longo do ir, está la servi
dumbre en lodo el fundo.
22. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.— 22. Pomponio; Comentarios á Sabino, li
Sed quac loca eius fundi tune, quum ea fieret cessio, bro XXXIII.—Pero solamente deberán la servidumbre
aetliiiciis, arboribus, vincis vacua fuerint, ea sola eo no los lugares del fundo que quando se concedió estaban sin
mine servient. árboles, viñas, ni edificios.
23. Paulus libro X V . ad Sabinum.—Yia consti- 23. Paulo\ Comentarios á Sabino, libro XV.—So
vel latior ocio pedibus, vel angustior potest, ut la puede constituir via ó mas ancha ó mas angosta de ocho
men eam laliludinem habeat, qua vehiculum iro potest; pies, con tal que tenga el ancho para que pueda ir un
a
noquin iter erit, non via. carro; pues no siendo así, será iter, y no via.
§• 1. Si lacus pcrpeluus in fundo tuo ost, navigan- § . 1 . Si hay una laguna perpetua en tu fundo, tam
.líü1 quoquo servitus, ut pervenialur ad fundum vicinum, bién se puede imponer la servidumbre de navegar por
poni potest. ella para ir al fundo vecino.
332 D i g e s t o . — L i b r o 8 . ° — T i t u l o 3 .
§ . 2 . Si fundus sorviens, vcl is, cui servitus dobe- § . 2. Si so coníicase el fundo que debo servidumbre,
tur, publicaretur, ulroquo casu durant servitulos; quia ó aquel á quien se debe la servidumbre, permanece esla
cum sua condilionc quisque fundus publicatur. en uno y olro caso; porque qualquiera do ellos se confis
ca según su condicion.
§ . 3. Quaecunque servitus fundo debotur, ómnibus § . 3 . Qualquiera servidumbre que so debo al fundo,
eius parlibus debotur; el ideo, quamvis parliculatim ve- se debe á lodas las parles de él; y por eslo aunque se
nieril, omnes partes servitus sequitur, et ila, ut singuli venda por parles, sigue á todas ellas la servidumbre; y
recto agant, ius sibi esse fundi. Si lamen fundus, cui así cada uno puede pedir el derecho que tiene en el fun
servitus debelur, certis regionibus inter plures dominos do; pero si el fundo al qual so debe la servidumbre, so
divisus esl, quamvis ómnibus parlibus servilus debeatur, dividiese en parles determinadas enlre muchos señores,
lamen opus esl, ullii, qui non próximas partes servien- aunque á lodas las pai tes se deba servidumbre, con lodo
ti fundo habebunt, transitum per reliquas parles fundi es necesario que aquellos que no tuvieren pai tes inme
divisi iuro habeant, aut si proximi patiantur, transeant. diatas al fundo que debe la servidumbre, tengan paso
por las domas partes del fundo dividido, ó pasen, si so lo
permiten los que tienen las partos inmediatas.
24. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.—Ex 24. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro
meo aquaeduclu, Labeo scribit, cuilibet posse me vicino XXXIII.—Escribe Labeon quo de mi aqüeduclo puedo
commodare; Proculus conlra, ut no in meam partem dar en comodato á mi vecino. Próculo dice lo contrario,
fundi aiiam, quam ad quam servitus acquisila sil, uli ea de modo que no podré usar do él para otra parte de mi
possit; Proculi senlcntia verior ost. fundo, sino para aquella para la qual adquirí la servi
dumbre. La sentencia do Próculo es mas verdadera.
25. Idem, libro X X X I V . ad Sabinum.—Si par 25. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro
tem fundi mei corlam tibi vendidero, aquaeduclus ius, XXXIV.—Si lo vendiese cierta parto de mi fundo, tam
oliamsi alterius partís causa plerumque ducatur, le quo- bién te corresponderá el derecho do aqüeduclo, aunquo
que sequetur; noque ibi aut bonilatis agri, aut usus oius se lleve muchas veces por causa do la olra parte, ni en
aquao ralio habenda esl, ila ul cam solam partem fundi, ella se ha do atender á la bondad del campo, ó el uso
quae pretiosissima sil, aul máxime usum eius aquao dc- de él, do modo que el derecho do aqüeduclo siga aquella
sideret, ius eius ducendae sequalur; sed pro modo agri parlo del fundo quo es mas preciosa, ó mas necesito do
delenli aul alienali íial eius aquao divisio. agua; sino que la división del agua se ha de hacer según
la parle del predio cnagenado, y del quo no se vendió.
26. Pauhis libro X L V I I . ad Edictum.—Si via, 26. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X L V I I . —
iler,. aclus, aquaeduclus legelur simpliciler per fundum, Si indeterminadamente se lega via, iler, aclo ó aqüeduclo
facullas esl heredi, por quam partem fundi volit consti- por algún fundo, el heredero tiene facultad do constituir
tuere servilulom, si modo nulla caplio legatario in servi- la servidumbre por la parle del fundo que quiera, con tal
lulo fit. que no se lo perjudique al legatario en la servidumbre.
2 7 . Iulianus libro VII. Digestorum.—Si com- 27. Juliano; Digesto, libro VIL—Si el fundo
muni fnndo meo el luo serviat fundus Sempronianus, el Semproniano debe servidumbre al fundo común luyo y
eundera in commune redemerimus, servilus extinguitur, mió, y lo comprásemos en común, se extingue la servi
quia par utriusquo domini ius in ulroquo fundo esse i n - dumbre; porque ambos sonoros empiezan á tener igual
cipit. At si proprio meo et proprio luo idem serviat, ma- derecho en uno y olro fundo; poro si el mismo debo ser
nebit servilus, quia proprio fundo per communom ser vidumbre á mi propio fundo, y al que es propio luyo,
vitus deberi polost. permanecerá la servidumbre, porque el fundo común la
puede deber al fundo propio.
2 8 . Idem libro X X X I V . Digestorum.—Ilinere ad 2 8 . E l mismo; Digesto, libro XXXIV.—Si so legaso
praodium communo duorum legato, nisi uterquo de loco iter al predio quo os do dos en común, si no consiento
itineris consentiat, servitus noque acquiritur, ñeque de- uno y olro en quanlo al lugar del iler, no so adquiere la
perit. servidumbre, ni so pierde.
29. Paulus libro I I . tSpitomarum Alfeni Digesto 29. Paulo; Digestos de Alfeno compendiados l i
rum.—Qui dúo praedia confinia habuerat, superiorem bro II.—Uno tenia dos predios confinantes, y vendió el
fundum vendiderat, in logo ila dixorat, ul aquam sulco que oslaba mas alio con la condicion de quo abriendo un
aperto emtori educere in fundum in ferio rem roete liceat; surco, lo fuese permitido al comprador llevar agua al
si emtor ex alio fundo aquam acciperet, et eam in info— fundo quo estaba mas baxo: si el comprador recibiese el
riorem ducero vellel, quaesilum esl, an possil id suo agua de olro fundo, y quisiese echarla al inferior, se pre
iuro lacere, ncc ne? Respondí, nihil amplius, quam quod guntó si podría hacerlo* Respondí que el predio inferior
ipsius fundi siccandi causa derivaret, vicinum inferiorem no debía recibir mas agua que la del mismo fundo s u
recipe re debere. perior, que se sacase de él para desaguarlo.
30. Idem libro IV. Epitomarum Alfeni Digesto 30. E l mismo; Digestos d e A l f e n o c o m p e n d i a d o s ,
rum.—Qui dúo praedia babebat, in unius venditiono libro IV.—Uno quo lenia dos predios, vendió el uno,
aquam, quae in fundo nascebalur, et circa eam aquam exceptuando el agua que nacia en él, y diez pies do lati
late decem pedes exceperal; quaesitum est, utrum dorni- tud del nacimiento do ella: se preguntó si acaso lo porte-
P i g e s t o . — L i b r o 8 .
#
—Titulo 3 . 333
nium loci ad euni pcrlineat, an ul per eum locum acce- necia el dominio de aquel lugar, ó el iler por él: respondí,
dero possil? Respondit, si ita recepissel: circa cam si se expresó en esta forma: diez pies do latitud del agua;
aquam lalo pedes decem, iler duntaxat videri vendilo- parece que el vendedor solo tiene el iler.
ris esse.
ait, Caesarem Slatilio Tauro rescripsisse in hace verba: Dice Alilicino que el César respondió á Estalilio Tauro
Iíi, qui ex fundo Sutrino aquam duccre solili sunt, adie- las palabras siguientes: Los que acostumbraban ¿ tomar
runt me, proposuerunlque, aquam, qua per aliquos an agua del fundo Sutrino, recurriéron á mí, y me propu
uos usi sunt, ex fonte, qui csl in fundo Sutrino, duccre sieron quo el agua que por algunos años tomáron de la
non potuisse, quod l'ons exaruisset, et postea ex eo fonte fuente que hay en dicho fundo, no la habían podido re
aquam Huero coepisse, petieruntque a me, ut, quod ius cibir por haberse secado la fuente, la qual empezó á cor
non negligentia aut culpa sua amiscrant, sed quia d u - rer después; y me pidiéron quo el derecho que no habían
cero non polerant, his restitucretur. Quorum mihi pos- perdido por su culpa, ni omision, sino por no haber po
tulatio quum non iniqua visa sil, succurrendum his pu- dido usar de é l , so les restituyese: pareeiéndome justa
tavi. Itaque* quod ius habuerunt tune, quum primum ea su pretensión, juzgué que so les debia restituir, y deter
aqua pervenire ad eos non potuit, id iis restituí placet. miné que se les restituyese el derecho que tenían al tiem
po quo dexáron de recibir el agua.
36. Idem libro II. Responsorum.—Quum fundo, 36. E l mismo; Respuestas, libro II.—Un vende
quem ex duobus retinuit venditor, aquac ducendae ser- dor impuso servidumbre do aqüeducto al fundo quo retu
vilus imposita sil, cmlo praedio quaesita servitus dislra- vo de dos que tenia: la servidumbre quo adquirió el pre
ctum denuo praedium sequilur; ncc ad rem pertinet, dio comprado, sigue de nuevo al predio vendido; y no
quod stipulatio, qua poenam promitti placuit, ad perso- os del caso que la estipulación con promisión do pena se
nam emtoris, si ci forte frui non licuisset, relata est. refiera á la persona del que compró, si acaso no le fueso
lícito usar de ella.
37. Idem libro I I I Responsorum.—Lucius Titius 37. E l mismo; Respuestas, libro I I I . — Lucio
Caio Seio fratri piarimam saluteml I)e aqua fluenle in fon Ticio saluda á su hermano Gayo Soyo: Te doy y concedo
tem, quem pater meus in isthmo instruxit, do concedoque gratuitamente un dedo de agua de la fuente que mi pa
tibi gratuito digitum m e ad domum, quam in isthmo tenes, dre construyó en el istmo, ó para la casa que tienes en
sive quocunque tándem volueris; quaero, • an ex hacscrip- él, ó para lo quo tú quieras. Pregunto, ¿acaso por esta
tura usus aquac etiam ad heredes Gaii Seii pertineat? escritura pertenecerá también á los herederos de Gayo
Paulus respondit, usum aquac pcrsonalein ad heredem Soyo el uso del agua? Paulo respondió, que el uso per
Soii, quasi usuarii, transmitti non oportere. sonal del agua no conviene que paso al heredero de Soyo,
como heredero del que tenia el uso.
38. Idem libro I. Manualium.—Flumine interve 38. E l mismo; Manuales, libro I.—Mediando rio
niente \ i a constituí potest, si aut vado transiri polcst, aul se puede constituir via, si ó se puede pasar por vado, o
pontem habeat; diversum, si ponlonibus traiieiatur. tiene puente: lo contrario se dice si se pasa por ponto
líaec ila, si per unius praedia flumen currat; alioquin si nes: esto es si solo corro el rio por los predios de uno
lúa praedia mihi vicina sint, deindo flumen,deinde Titii solo; pues de otro modo si lus predios están vecinos a
praedia, deinde via publica, in quam iler mihi acquiri los míos, despues el rio, y después los predios de Ticio,
volo, dispiciamus, no nihil vclcl, a le mihi viam dari y últimamente la via pública, para la qual quiero adqui
usque ad flumen,deinde a Titio usque ad viam publi— rir iler, hemos de ver si acaso no hay impedimento para
cam? Sed videamus, num ct si tu corum praediorum do- que tú me des via hasla el rio, y despues me la dé Ticio
minus sis, quae trans fluirán in Ira viam publicam sint, hasta la via pública; pero veamos si se ha de decir
idem iuris sit, quia via consummari solcl vel civilate le- mismo aunque tú seas señor do los predios que hay del
nus, vel usque ad viam publicam, vel usque ad flumen, otro lado del rio en el camino público; porque la via sue;
in quo ponlonibus Iraiicialur, vel usque ad proprium lo acabarse ó hasla la ciudad, ó hasta la via pública, e0
aliud eiusdcm domini praedium? Quod si est, non vide- hasta el rio que se pasa por pon Iones, ó hasta olro pi' '
tur interrumpí servitus, quamvis ínter eiusdcm domini dio propio del mismo señor. Lo qual si es así, no parece
praedia Humen publicum intercedat. que se interrumpe la servidumbre aunque entre los pi'O"
dios de un mismo señor pase el rio público.
Communia praediorum tam urbanorum, quam Servidumbres comunes, tanto á los predios rústicos,
rusticorum. como á los urbanos.
-• Idem libro XVII. ad Edictum.—De aqua per 2. E l mismo; Comen tarios al Edicto, libro XVI/.•"**
rotam lollenda ex Ilumine, vel haurienda, vel si quis Algunos dudáron si eran servidumbres l a de s a c a r a g u a
sorvituleni caslello imposuerit, quídam dubilaverunt, ne del rio con rueda, ó la que se impuso á algún estanque
D i g e s t o . — L n m o 8.°—Titulo í .
hae servitutes non essent; sed Rescripto Imperaloris An- público; pero en rescripto del Emperador Antonino á
toniniad Tullianum adiieitur, licet servilus iurc non va- Tuliano se expresa, quo aunque la servidumbre no sea
Juit, si lamen hac lege comparavit, seu alio quocunquc válida por derecho, con todo si compró con esta condi
legitimo
(
modo sibi hoc ius acquisivit, tuendum esse eum, ción, ó de otro modo legítimo adquirió esto derecho, el
iui hoc ius possedit. que lo posee ha do sor amparado en él.
Gaius libro Y I I . ad Edictum provinciale.— 3. Gayo; 'Comentarios al Edicto provincial, l i
yuorum praediorum dominus si alterum ea lege libi d e - bro yII.— Si el señor de dos predios le dió el uno con
(
'erit, ul id praedium quod datur, serviat ei, quod ipse eslacondicion, que el que leda, deba servidumbre al quo
relinet, vel contra, iure imposita servilus intelligitur. retiene, ó al contrario, se entiendo que según derecho so
impuso servidumbre.
*• lavolemis libro X . ex Casio.—Caveri, ut ad 4. Javoleno; Doctrina de Casio, libro X.—No so
certam allitudinem monumentum aediíicelur, non potest, puede dar caución de que se edificará monumento hasta
(
|Uiaid, quod humani iuris esse desiit, servilulem non cierla altura; porque lo que dexó de ser de derecho h u
re
cipil, sicut ne illa quidem servilus consislerc potest, mano, no admilo servidumbre; así como no so puede
Ut cerlus numerus hominum in uno loco humetur. constituir servidumbre de que se entierro en un lugar
cierto número do hombres.
Idem libro I í . Epistolarum.—Proprium solum 5. E l mismo; Epístolas, libro II.—Si yo vendo mi
v
®ndo, an servilulem lalem iniungere possim, ut mihi et propio solar, ¿le podré imponer servidumbre á favor do
v
icino serviat? Similiter si comnrune solum vendo, ul mi predio y del de mi vecino? Y si vendo el solar común,
toihiet socio serviat, an consequi possim?Respondí, ser- ¿podré también imponerle servidumbre á favor del mió
v
}tutem recipere, nisi sibi, nenio polest. Adiectio itaque y de mi compañero? Respondí que ninguno puede adqui
v
icini pro supervacuo habenda est, ila ut tola servilus rir servidumbre sino para sí; y por esto la expresión del
a
d eum, qui receperit, pertineal. Solum aulem com- vecino será superflua: de modo que toda la servidumbre
muñe vendendo, ut mihi et socio serviat, efficcre non pertenecerá al que la excepluase. Mas vendiendo el solar
possum, quia per unum socium communi solo servilus común, no puedo hacer que deba servidumbre al mió y
ac
quiri non polest. al de mi socio; porque el uno de los socios no puede ad
quirir servidumbre para el solar común.
6 . Ulpianus libro X X V I I I . ad Sabinum.—Si quis 6. Ulpiano; Comentarios áSabino, libroXXVIII.—
y.uas aedes habeat, et alteras tradat, polest legem tradi- Si alguno tiene dos casas, y da las unas, al tiempo de la
jlpni dicere, ul vel islae, quae non traduntur, servae sinl entrega puedo poner la condicion de que las quo retiene,
j¡is, quae traduntur, vel contra ut tradilae relcnlis aedi deban servidumbre á las que entrega, ó al contrario, quo
bus serviant;' parvique referí, vicinae sinl ambae aedes, estas la deban á aquellas: importa poco que las dos casas
a
n non. Idem erit el in praediis rusticis, nam et si quis esten ó no inmediatas. Lo mismo se dice de los predios
dúos fundos habeat, alium alii polestservum faccre tra rústicos; porque si alguno tiene dos fundos, al tiempo do
yendo. Duas aulem aedes simul tradendo non polest offi entregar el uno puede imponer servidumbre á favor del
ca e alteras a'teris servas, quia ñeque acquirere alienis olro. Entregando á un mismo licinpo dos casas, no puede
edibus servilulem, ñeque imponcro potest. imponer á las unas servidumbre á favor do las otras; por
que no puede adquirir ni imponer servidumbre á las
agen as.
§. 1. Si quis parlem aedium Iradel vel parlcm fundi, § . 1 . Si alguno entrega parte de unas casas, ó de un
?°n polest servilulem imponere, quia per parles servilus fundo, no le puede imponer servidumbre; porque esta no
lni
poni non polest, sed nec acquiri. Plañe si divisit fun- se puede imponer ni adquirir por partes; pero si se dividió
uum regionibus, et sic partem tradidit pro diviso, polest el fundo en partes, y do este modo entregó la parle como
a
'terutri servilulem imponere, quia non est pars fundi, dividida, á una y á otra se puede imponer servidumbre;
Se
d fundus. Quod el in aedibus polest dici, si dominus porque no es parle del fundo, sino fundo. Lo mismo se
Pariete medio aediíicalo unam domum in duas diviserit, (¡ice respecto las casas, si el señor dividiese una en dos,
pleriquc faciunt; nam et hic pro duabus domibus ac- edificando una pared en medio, como hacen muchos; por
°ipi debet. que en este caso so tiene por dos casas.
§• 2. Item si dúo homines binas aedes communcs g . 2. También si dos tenemos dos casas comunes,
lla
beamus, simul Iradendo idem efficcre possumus, ac si entregándolas juntamente; podemos hacer lo mismo que
solus proprias binas aedes haberem. Sed el si sepa- si yo solo tuviese las dos; pero si las entregásemos separa
r
atim tradiderimus, idem fiel, sic tamen, ul novissima damente, se dirá lo mismo, con tal que la última entrega
lp
aditio efficiat cliam pracccdcntcm Iradilionemcfficaccm. también haga eficaz la anterior.
§• 3. Si tamen alterac unius propriaesint aedes, al- § . 3. Pero si unas casas fuesen propias del uno, y
Jerae communes, neulris servilulem vel acquirere, vel otras comunes, respondió Pomponio en el libro octavo á
lni
ponere me posse, Pomponius libro octavo ex Sabino Sabino, que no podia adquirir ni imponer servidumbre á
Sc,,
ipsil. Si in vendilione quis dixerit, servas foro aedes, ninguna de ellas. Si al tiempo de la venta expresase a l
^ a s vendidit, necesse non habet liberas traderc; quarc guno, que las casas que vendia habían de deber servi
^ s u i s aedibus eas servas faccre polest, vel vicino con- dumbre, no tiene necesidad de entregarlas libres; por lo
ceclere servilulem, scilicel ante traditionem. Plañe si qual puede imponerlas servidumbre á favor de las suyas,
lio servas fore dixit, si quidem Tilio servilulem con- ó concederla al vecino, es á sabor, ánles de entregarlas;
(
osserit, absolutum esl, si vero allí concesserit, ex cmto pero si dixo que habían de deber servidumbre á 1icio, si
icnebitur. A quo non abhorrel, quod Marcellus libro ciertamente concediese á este la servidumbre, queda per-
33G DIGESTO.—LIBRO 8.°—TITULO i.
sexlo Digestorum scribit, si quis in tradendo dixcrit fcccionada; y si la concedió á otro, estará obligado por la
fundum Tilio serviré, quura ei non serviret, essel aulem acción do venia ; á lo qual no se opone lo que escribo
obligatus venditor Titio ad servitutem praesfandam, an Marcelo en eWibro sexlo do los Digestos, que si alguno
agere possit ex vendilo, ut emtor servilulem imponi p a - dixese al tiempo de la entrega, que el fundo debo servi
tiatur praedio, quod mercalus est? Magisque pulal, per- dumbre á Ticio, no debiéndosela, el vendedor quedará
miltendum agere; idemque ait, el si possil vendilor obligado á prestarle la servidumbre: ¿acaso podrá pedir
Tilio servilulem vendere, aeque agere permitlendum. por razón de la venta, que el comprador permita que so
líaec ila demum, si recipiendae servilutis gratia id in imponga servidumbre al predio que compró? Tiene por
tradilione expressum est; celerum si quis, inquil, v e - mas cierto que sí. Lo mismo dice si el vendedor puedo
rilus, ne servilus Tilio debeatur, ideo lioc excepit, non vender á Ticio la servidumbre, que también se le lia do
oril ex vendilo aclio, si nullam servilulem promisil. pedir: eslose entiende si por causado imponer servidum
bre, se expresó así al tiempo do la entrega; pero si so
dixo dudando si á Ticio se le debia servidumbre, no ten
drá lugar la acción de venta, si no la prometió.
7. Paulus libro V. ad Sabinum.—In tradendis 7. Paulo; Comentarios á Sabino, libro V.—El que
unis aedibus al) eo, qui binas habel, speeies servilutis liene dos casas, al tiempo do entregar la una lia de ex
exprimonda esl, ne, si generaliter serviré dictum erit, presar la especie de servidumbre; y si generalmente di
aul nihil valeat, quia incertum sil, quae servilus exce xese que deben servidumbre, nada vale, ó porque no
pta sit, aul omnis servilus imponi debeat. consta de la que se impuso, ó porque se deberán i m p o n e r
todas.
§ . 1. Inlerpositis quoque alienis aedibus imponi po § . 1. También se puede imponer servidumbre ha
tosí, veluli, ul aitius lollere vel non lollero liceat, vel biendo otras casas por medio: v. g. la de levantar ó no
eliam, si iler debeatur, ul ila convalescal, si mediis aedi levantar mas alto: ó también si so deba itor para quo
bus servilus posloa imposila fuerit; siculi per plurium convalezca si después se impusiese servidumbre en las
praedia servilus imponi eliam divorsis lemporibus polesl. casas que median: así como también se puedo imponer
Quamquam dici polesl, si tria praedia continua habeam, servidumbre en diversos tiempos por los predios do mu
el extremum tibi tradam, vel tuo, vel meis praediis ser chos; aunque se puede decir que si hay Ires predios con
vilulem acquiri posse; si vero exlremo, quod retineam, tinuos, y lo entrego el último, se puede adquirir servi
quia el médium meum sil, servilulem consistere; sed si dumbre ó para el tuyo, ó para los mios; pero si r e t e n g o
rursus aul id, cui acquisila sit servilus, aul médium el último, porque también es mió el de en medio, se pue
alienavero, interpellari eum, doñee medio praedio servi de imponer servidumbre. Y si segunda vez enagenase ó
lus imponalur. el quo adquirió la servidumbre, ó el de en medio, esta
jinpedida hasta que se imponga al predio de en medio.
8. Pomponius libro Y I I I . ad Sabinum.—Si, quum 8. Pomponio\ Comentarios á Sabino, libro V I I I . —
duas haberem Ínsulas, duobuseodem momenlo Iradidero, Si dos casas que longo, las entregase á dos á un mismo
videndum est, an servilus alterulris imposila valeat, tiempo, so ha de ver si vale la servidumbre impuesta a
quia alienis quidem aedibus nec imponi, nec acquiri ser la una; porque á las casas agenas no se puede imponer
vilus polesl; sed an lo traditionem peraclam suis magis servidumbre, ni adquirirla para ellas. Mas ánles de en
acquirit, vel imponil is, qui Iradit, ideoque valebil ser tregarlas parece mas bien que el quo las entrega la ad
vilus. quiere, ó la impone á las suyas, y por esto valdrá la ser
vidumbre.
9. Idem libro X. ad Sabinum.—Si ei, cuius 9. El mismo; Comentarios á Sabino , libro X -7"
praedium mihi serviebat, heres extili, cleam heredilalem Si fui heredero do aquel cuyo predio m e debia s e r v i
tibi vendidi, reslilui in prislinum slatum servilus debel, dumbre, y te vendí la herencia, la servidumbre se debo
quia id agilur, ul quasi tu heres videaris exlilisse. restituir á su anliguo estado; porque esto se hace como
que parece que tú fuislo heredero.
10. Ulpianus libro X . ad Sabinum.—Ouidquid 10. Ul piano; Comentarios á Sabino, libro X . - ~
vendilor servilutis nomine sibe recipcre vull, nominalim Todo lo que el vendedor quiere reservar para sí como
recipi oporlot; nam illa goneralis receptio: quibus esl servidumbre, lo debe reservar expresamente; porque esta
servilus, ulique esl, ad oxlraneos perlino!, ipsi nihil expresión general, los quo tienen servidumbre cierta
prospicit vendilori ad iura eius conservanda, nulla mente la tienen, pertenece á los extraños, y nada apro
enim habuit, quia nemoipsesibi servilulem debet; quin vecha al mismo vendedor para conservar sus d e r e c h o s ,
imo el si debita fuit servilus, deinde dominium rei ser- porque no tuvo alguna; pues ninguno se debo á sí mis
vienlis pervenit ad rae, consequenler dicilur, exlingui mo servidumbre. Antes bien se dice que se extingue la
servilulem. servidumbre si ánles se le debia, y despuos se hizo sen01'
de la cosa quo la debia.
11. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.-—Re- 11 • Pomponio; Comentarios á S a b i n o ,
fectionis gralia accedendi ad ea loca, quae non servían!, bro XXXIII.—Para hacer algún reparo tienen facultad
facultas tributa esl his, quibus servilus debelar, qua la aquellos á quienes se debo servidumbre de a c e r c a r s o »:l
men accedere iis sit necesse, nisi in ccssiono servilutis los lugares que 110 la deben; porque es necesario llegar
nominalim praefmilum sil, qua accederetur; el ideo nec ellos, á n o ser que en la concesion de l a servidumbre so
socundum rivum, nec supra eum, si forte sub térra aqua haya señalado por que parte se ha de ir. Y por esto para-
DIGESTO.—LIBRO 8 / — T I T U L O Í . 337
ducalur, locum religiosum dominus soli facere polest, no que no se extinga la servidumbre, el señor del suelo no
servilus inlereat; el id verum cst; sed el depressurum lo puede hacer religioso, ni junto al arroyo, ni sobre 61,
vel allevaturum rivum, per quem aquam iure duci po- si va por baxo do tierra; y ésto es cierto. También pue
teslalem habes, nisi si, ne id laceres, dHulum sil. des levantar ó baxar el arroyo por donde tienes derecho
de llevar agua, á no ser quo se haya expresado que no
lo hagas.
§ . 1 . Si prope luum fundum ius est mihi aquam § . 1 . Si tengo derecho de llevar agua por el arroyo
rivo ducere, lacila haec iura sequunlur, utreficere mihi inmediato á tu fundo, tácitamente me compele el dere
rivumliceat, ut adire qua proxime possim ad reficien- cho do repararlo, y el de ir yo y mis obreros ¿i repararlo
dum eum ego fabrique mei; item ul spalium relinquat por la parle mas inmediata que pueda, y también do quo
mihi dominus fundi, quo dexlra el sinislra ad rivum me dexe el señor del fundo lugar para ir á él por ¿unbos
adeam, el quo lerram, liinum, lapidem, arenam, calcem lados, y poder llevar tierra, barro, piedra, arena y cal.
iacere possim.
1 2 . Paulus libro XV. ad Sabinum.—Ouum fun- 12. Paulo; Comentarios á Sabino , libro X V . —
dus fundo servil, vendilo quoque fundo servilules sequun- Ouando un fundo debo á otro servidumbre, sigue osla al
lur; aedilicia quoque fundis, el fundí aedificiis eadem quo so vendo. También los edificios deben servidumbre
condilione serviunt. ¿i los fundos, y estos á aquellos.
13. Ulpianus libro VI. Opinionum.—Yendilor 13. Ulpiano; Opiniones, libro VI.—El vendedor
fundi Geroniani fundo Bolriano, quem relinebat, legem del fundo Geroniano puso la condicion al fundo Bolroya-
dederat, ne conlra eum piscalio Ihynnaria exercealur. no quo relenia, de que no se pescasen alunes junio á, él,
Quamvis mari, quod nalura ómnibus palet, servilus im- aunque al mar no se le puede imponer servidumbre por
poni privata lege non polesl, quia lamen bona íides con- voluntad particular; porque por su naturaleza es libro á
traclus legem servari vendilionis exposcil, personae pos- todos: con lodo porque la buena fe de los contratos pido
sidenlium, aul in ius eorum succedenlium, por slipu- queso guardo la condicion expresada en ellos, las per
lalionis vel vendilionis legem obligantur. sonas do los poseedores ó sus sucesores se obligan en
virtud de la estipulación y do la condicion expresada en
la venia.
§ . 1. Si conslal, in luo agro lapidicinas esse, invilo § . 1. Si consta que hay canteras en lu campo , nin
le nec privalo, nec publico nomine quisquam lapidem guno puede sacar piedra contra lu voluntad, ni en nom
caedere polesl, cui id faciendi ius non est, nisi lalis bro público, ni en privado; porque no tiene derecho para
consueludo in ilüs lapidicinis consislal, ut, si quis v o - ello, á no ser que haya costumbre do sacar piedra do
lueril ex bis caedere, non aliter hoc facial, nisi prius ellas el que quiera, dando el precio acostumbrado al
solilum solarium pro hoc domino praestat; ita lamen l a señor: siendo así, puede sacar piedra después do satisfa
pides caedere debel, postquam salisfacial domino, ul cer al señor, para que no se embarace el uso necesario
ñeque usus necessarii lapidis intercludalur, ñeque com- de la piedra, ni al señor so lo prive do la utilidad quo
modilas rei iure domino adimalur. por derecho le corresponde.
14. Iulianus libro X L I . Digestorum.—Iter nihil 14. Juliano; Digesto, libro XLI.—No hay prohi
prohibel sic constitui, ul quis interdiu dunlaxal cal; bición alguna para quo el iter se consliluya en estos tér
quod fere circa praedia urbana eliam necessarium est. minos, que se pueda ir solamente do día; lo qual casi es
también necesario en quanlo á los predios urbanos.
15. Paulus libro I. Epitomarum Alfeni Digesto 15. Paulo; Digeslos de Alfeno compendiados, li
rum.—Oui per cerlum locum iter aut aclum alicui c e s - bro I.—El quo cedió á alguno iter ó acto por lugar deter
sisset, eum pluribus per eundem locum vel iter, vel minado, es cierto que lo puedo ceder á oíros por el mis
aclum cedere posse, verum est. Quemadmodum si quis mo; á la manera que si alguno constituyese servidumbre
vicino suas aedes servas fecissel, niliilo minus aliis, quol en sus mismas casas á favor del vecino, oslo no obstante
Vellel, multis cas aedes servas facere polesl. las puedo imponer servidumbre á favor de los demás quo
quiera.
16. Gaius libro I I . Rerum quotidianarum sive 16. Gayo; Diario, libro II.—También puede qual-
Aureorum.—Polest eliam in testamento heredem suum quiera condenar en el testamento á su heredero á quo no
quis damnare, ne allius aedes suas tollat, no luminibus levante mas sus casas, para que 110 quilo las luces á las
aedium vicinarum ofíiciat, vel ut patiatur eum tignum vecinas, ó á que permita que so cnlre el madero en la
}D parielem immiltcre, vel stillicidia adversus eum ha- pared, ó á que reciba el estilicidio, ó no impida al veci
uere, vel ut patiatur vicinum per fundum suum vel h e - no ó á su heredero el iter ó el acto ó el aqücduclo por su
r
edis iré, agere, aquamveex eo ducere. fundo.
17. Papinianus libro VII. Quaestionum.—Si 17. Papiniano; Cuestiones, libro VII.—Si el veci
Precario
( ,J
vicinus in luo maceriam duxerit, interdicto, no hiciese alguna cerca en tu pertenencia por el tiempo do
l od precario habet, agi non poterit, nec maceria pósi tu voluntad, no tendrá lugar el inlcrdiclo; porque la lio-
to donalio servitulis perfecta inteliigitur; nec ulililer in- no en precario, y no se entiende que hubo perfecta dona
tendelur, ius sibi esse, invilo le aediíicalum babero, ción do servidumbre por haber hecho la cerca, ni le com
^uum aedificium soli condilionem seculum inutilem facial peto acción útil para decir que tiene derecho de tenerla
mienlionem. Celcrum si in suo maceriam precario, qui conlra lu voluntad; porque siguiendo el edificio lacondi-
43
338 D i g e s t o . — L i b r o 8 . " — T i t u l o 5 .
servitutem libi debuit, duxerit, ncquo liberlas usuca- cion del suelo, hace inútil la intención; pero si el quo le
pietur, el interdicto, quod precario habct, utiliter cuín debia servidumbre, hiciese cerca en su pertenencia por el
eo agelur. Quod si donalionis causa perraiseris, et inter tiempo de lu voluntad, no usucapirá la libertad, y podrás
dicto agere non poleris, el servilus donalione lollilur. usar del interdigo útilmente, porque lo tiene en preca
rio. Pero si lo permitieses por causa de donacion, no po
drás usar de este interdicto, y la servidumbre se perderá
por ella.
18. P a u h s libro I. Mamalium.—Reccptum est, 18. Paulo; Manuales, libro /.—Está recibido que
ut plures domini, el non pariler cedenles, ser\ilutes ini- muchos señores quo no ceden á un mismo tiempo, i m
ponant, vel acquiranl, ul lamen exnovissimo actu eliam pongan ó adquieran servidumbres, con tal que por el
superiores confirmenlur, perindcque sil, alque si eodeni último aclo se confirmen también los anteriores, y quo
tempore omnes cessissenl; el ideo si is, qui primus cessit, oslo sea como si al mismo tiempo hubieran cedido todos;
vel defunclus sil, Ael alio genere, vel alio modo parlem y por esto el que primero cedió ó murió ó enagenó de
suarn alienaverit, post deinde socius cesserit, nihil age- otro modo su parle, y después la cediese al compañero,
tur; quum enim postremus cedat, non retro acquiri ser nada hará; porque cediendo el último, no parece que la
vilus videtur, sed perinde habetur, alque si, quum pos servidumbre so adquiere por relrolraccion, sino quo se
tremus cedat, omnes cessissenl. Igitur rursus lúe actus liene como que todos cedieron después que cedió el últi
pendebit, doñee novus socius ccdal. Idem iuris est, et si mo: eslo supuesto, quedará después pendiente este aclo
uni ex dominis cedalur, deinde in persona socii aliquid hasta que ceda el nuevo socio: lo mismo se dice aunque
horum acciderit. Ergo el ex diverso si ei, qui non cessit, se ceda á uno de los señores, y después so verificase a l
aliquid talecorum contigerit, ex integro omnes cedere guna de estas cosas en la persona del socio. Y por el
debebunt; lantum enim tempus iis remissum est, quo contrario, si al quo 110 cedió, sucedió algo de eslo, lodos
daré facere possunl, vel diversis temporibus possinl; el deberán ceder enteramente; porque se les ha dado á ellos
ideo non potosí uni vel unus cedere. Idcmquo dicendum el tiempo necesario para que puedan dar y hacer, ó para
esl, el si alter cedat, alter leget servilutes; nam si omnes que puedan en diversos tiempos; y por oslo no se puedo
socii legenl servitules, el pariler eorum adeatur heredi- ceder á uno, ó ceder el uno. Lo mismo se ha do decir si
las, polesl dici, utilc esse legalum; si diversis tempori uno cediese, y olro legase las servidumbres; porque si
bus, inútil ile r (lies legali ccdit, nec enim sicul vivenlium, lodos los socios las legasen, y juntamente so adíesela
ila el defunclorum aclus suspendi rcceplum est. herencia de ellos, se puedo decir que es útil el legado;
pero si en diversos tiempos, el dia del legado cede inútil
mente; porque no está recibido que se suspendan los
actos de los difuntos, así como se suspenden los de los
vivos.
Tu. y . TITULO V .
7. Paulus libro X X Í . ad Edictum.—ITarum actio- "7. Paulo; Comentarios al Edicto, libro XXI.—Las
nura evenlus hic est, ul victori oflicio iudicis aul ros resultas de estas acciones son mandar el Juez que al que
praeslclur, aul caulio. Ros ipsa haec est, ul iubeal ad- vence, se le dé ó la cosa, ó caución. La cosa se entien
Ycrsariura iudex enicndaro vitium parielis, et idonoum de, que el Juez manda á la parle contraria, que repare
praestare. Caulio haec est, ut eum iubeal do reticiendo la pared como corresponde. La caución es mandar que la
parióle cavere, nequo so, ñeque succcssores suos prohi- dé do reparar la pared, y quo ni él ni sus sucesores ira-
D I G E S T O . — L I B R O 8 . ° — T I T U L O Í>. 341
bituros altius tollere, sublalumque habere; et si caverit, pedirán levantar mas alto; y si diese caución, será a b -
absolvetur, si vero ñeque rem praestat, ñeque cautionem, suelto; pero si no da la cosa, ni la caución, le condenará
lanli condemnet, quanti actor in lileni iuraverit. en lo que el actor jurase judicialmente.
Ulpianus libro X V I I . ad Ediclum.—Sicut a u 8. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I . —
tem refectio parielis ad vicinum pertinel, ila ful tura Así como cl reparo de la pared pertenece al vecino, del mis
aedificiorum vicini, cui servilus debetur, quamdiu pa- mo modo no debo corresponder al vecino inferior cl repa
nes reíicielur, ad inferiorem vicinum non debet perti— ro de los edificios de aquel á quien se debe la servidumbre
Ju1016; n am si non yultsuperior fulcire, deponat, el resti- por el tiempo en que se reparase la pared; porque si el su
f net, quum parios fuerit restilulus. Et hic quoque, sicut perior no la quiere reparar, la demolerá, y la restituirá lue
!1Us celeris servitutibus, actio contraria dabilur, hoc est, go que la pared se naya vuelto á edificar; y en esle caso,
tibi non esse me cogero. así como en las demás servidumbres, se dará la acción
contraria, esto es, no tendrás derecho para obligarme.
§; 1. Competil mihi actio advcrsus cum, qui cessit § . 1. Contra el que me cedió la servidumbre de e n
Ie r i íalem servitutem, ut in parietem eius tigna immit- trar los maderos en su pared, y hacer un corredor sobro
e mihi liceat, supraquo ea tigna verbi gratia porticum ellos, y sobre la misma pared poner colunas que sosten
'inibuiatoriam
lr
facere, superque eum parietem columnas gan el corredor, me compele acción.
®
s uctiles imponere, quae tectum porticus ambulatoriae
ustineant.
§• 2. Distant autem hae actiones inter se, quod s u § . 2. Eslas acciones se diferencian entro sí en quo
perior quidem locum liabet etiam ad compellendum v i - la superior so extiende también á poder obligar al veci
einum reíicere parietem meum, haec vero locum habet no á reparar mi pared, y esla se limita solamente á quo
J" hocsolum, ut tigna suscipiat; quod non est contra permita que se entro cl madero; lo qual no es contra la
o^era servilulum. naturaleza de las servidumbres.
.0 r§•
,
3. Sed si quaeritur, quis possessoris, quis peti- § . 8. Pero si se pregunta quién es poseedor, y quién
s parles suslineal, sciendum est, possessoris parles hace veces de aclor, se lia do decir que hace veces do po
Riñere,
ll
si quidem tigna immissa sint, eum, qui ser- seedor cl que dice que se le debe la servidumbre, si cier
ulem sibi deberi ait; si vero non sunl immissa, eum, tamente están puestos los maderos; pero si no, cl que
negat. niega.
, e§• í . Et si quidem is oblinuerit, qui servitutem sibi § . 4. Si obtuviese cl que dice que se lo debe servi
r. '°ndit, non debet ei servitus cedi, sive recto pronun- dumbre, no se le debe ceder, porque la tiene, ya sea quo
¡alum est, quia habet, sive perperam, quia per senlen- se haya pronunciado bien, ó mal; porque la servidum
larn non dcbel servitus constituí, sed quae est, declára- bre no se debe constituir por sentencia, sino declararse
Plañe si non ulendo amisil dolo malo domini aedium la que es; pero si después de contestado cl pleyto, la per
litem conleslalam, reslitui ei oportel, quemadmodum dió por el no uso por dolo malo del señor de las casas, se
P'acet in domino aedium. le debe restituir, del mismo modo que agrada en quanlo
al dueño de ellas,
§• S. Aristo Cerellio Yitali respondit, non pulare se, § . 5. Aristo respondió á Ccrelio Vital, que no era do
* taberna casearia fumum in superiora aediíicia iuro opinion que el humo quo sale de la oficina donde se hace
mmiiti posse, nisi ei rei servitutem lalem admittit. Idem- queso, se pueda introducir en Ies edificios superiores, á
i.1llll(
!0 ait: el ex superiore in inferiora non aquam, non quid no ser quo se diga que tiene esta servidumbre. También
l immitli licet; in suo enimalii hactenus facere licel, dice que no es lícito introducir agua, ni alguna olra c o
patenus nihil in alienum immillat, fumi autem, sicut sa desde el edificio superior á los inferiores; porque en
j(n,|uae, csse immissionem; posse igilur superiorem cum lanío le es permitido á alguno hacer alguna cosa en su
, eriore agere, ius illi non esse id ita facere. Alfenum pertenencia, en quanlo no introduzca cosa alguna en la
en
ü
)quo scribere ait, posse ila agi, ius illi non esse in agena; y I4 introducción del humo es como la del agua;
(| 'apidem caedere, ul in meum fundum fragmenta c a - y en este supuesto cl del edificio superior puededecir quo
aV¡!; dicil igilur Arislo, eum, qui labernam caseariam el del inferior no tiene derecho do hac'erlo: finalmente
j./'iinlurnensibus conduxit, a superiore prohiben posse dice que escribe Alieno, que se puede decir que no lieno
"¡um immiltero, sed Minlurnenses ei ex conducto te- derecho para sacar piedra en su pertenencia, de modo
.•*'? agique sic posse dicitcum eo, qui eum fumum im- que caigan pedazos en mi fundo. También dice Aris
ll
I ap |at, ius ei non esse fumum immillere; ergo per con- to, que al que alquiló á los Miturnenses la oficina para
. ium agi polerit, ius csse fumum immiltero, quod et hacer queso, puede prohibirle el do la superior que no
yidetur Arislo probare. Sed et inlerdiclum Uti introduzca cl humo, y que los Miturnenses están obligados
0
„
1 a|
^ l i s polerit locum habere, si quis prohibeatur, á esto por razón del arrendamiento, y que puede pedir
Her velil suo uti. contra el que introduce el humo sin derecho para ello:
luego por el contrario se podrá decir quo compele dere
cho para introducir el humo; lo qual también parece quo
aprueba Arislo. También podrá tener lugar cl interdicto
uti possidetis, si á alguno se le prohibo usar de lo quo
es suyo del modo que quiera.
sim ' 6 ' • ^ ,)UCÍ í > o m P o n i u m d ubi ta tur libro quadrage- § . G. Pomponio en el libro quarenta y uno do las
fun° Léctionum, an quis possit ila agere, licere Lecciones duda si alguno podrá decir, que le es lícito ó
C * n «n grave m, puta ex foco, in suo facere, aut non 110 hacer humo en su pertenencia poco molesto, v. g. cl
ius e s Cl- a ^ ' m a n ' s n o n P o s s e sicul agi non potest, do fuego, y dice que es mas cierto que no, así como no
se in suo iguem facere, aut sedero, aut lavare. puedo decir que lieno derecho de hacer fuego en su per
tenencia, ó de sentarse ó lavar.
m Digesto.—Libro 8.'—Titulo 5.
§ . 7. Idem in divcrsum probat, nam el in balncis, § . 7. Al contrario dice el mismo, que habiendo he
inquit, vaporibus quum Quintilla cuniculum porgcntem cho Quintila un canal on los baños, por el qual se intro
in lírsi lulii instruxisset, placuit, poluisse tales servitutes ducían los vapores á las de Urso Julio, agradó que se
imponi. podia imponer osla especie de servidumbres.
9. Paulus libro X X I . ad Edictum—Si eo loco, 9 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X f . — S i
por quem mihi iter debetur, lu aediíiacaveris, possum edificases en el lugar por el qual se me debe iler, puedo
mtendere, ius mihi esso iré agere; quod si probavoro, decir que tengo derecho do ir por él; y si lo.justificase,
inhibebo opus luum. Item lulianus scripsit, si vicinus prohibiré que edifiques. También escribió Juliano, que
in suo acdificando effecerit, no slillicidium mcum reci- si el vecino, edificando en su fundo, impidiese el recibir
perot, posse me agere do iuro meo, id est, ius esse i m - mi eslilicidio, puedo usar do mi derecho, eslo es, pedir
miltendi slillicidium, sicut in via diximus. Sed si qui- que reciba el eslilicidio, así como hemos dicho respecto
dem nondum aedificavit, sive usumfructum, sivo viam la via; pero si aún no hubiese edificado, ya sea que tenga
babel, ius sibi esse iré agere, vel frui intendere po- usufruto ó via, puedo decir que tiene derecho do iter,
tesl; quodsiiam aedificavit dominus, is, qui iler et aclura acto ó usufruto: mas si el señor habia ya edificado, el
habet, adhuc potest intendere ius sibi esse, fructuarius quo tiene el iter y aclo aun puedo decir que tiene dere
aulcm non potest, quia amisit usumfructum; et ideo do cho, y el usufrutuario no puede, porque perdió el usu
dolo aclionem dandam hoc casu lulianus ait. Contra si fruto; y por esto en este caso dice Juliano, queso ha de
in ilinere, quod per fundum libi debeo, aedifices, recto dar la acción de dolo. Al contrario si edificases en el iler
intendam, ius libi non esso aedificare, vel aedificatum que le debo por el fundo, con derecho diré quo no tienes
babero, quemadmodum si in arca mea quid aediíices. facultad de edificar, ó tener edificado: del mismo modo
quo si edificases en mi suelo.
§ . 1. Qui latiore via vel angustiore usus est, retinet § . 1. El que usó de via ó mas ancha ó mas angosta, re
servitutem, sicuti qui aqua, ex qua ius habet utendi, tiene la servidumbre, así como retiene su derecho el que
alia mixla usus est, retinet ius suum. usó de la servidumbre de agua que liene mezclada con otro.
10. Ulpiamis libro L i l i , ad Edictum.—Si quis 10. Ul piano] Comentarios al Edicto, libro IJIÍ.*7"
diuturno usu et longa quasi possossiono ius aquae ducen- Si alguno por el uso continuado, y por la larga casi-
dao nactus sil, non est ei necesso (locero de iuro, quo posesion adquirió derecho de sacar agua, no tiene n e c e
aqua constituía est, veluli ex légalo, vel alio modo, sed sidad de justificar por que derecho se le constituyó esta
ulilcm babel aclionem, ul oslendat, per annos forte tot servidumbre: v. g. si por legado, ó de olro modo; por
usum so non vi, non clam, non precario possedisso. que lo compele acción útil para manifestar los a ñ o s que
usó, y que poseyó, no por fuerza, ni clandestinamente;
ni en precario.
§ . 1. Agi autem hac actiono poterit non lanlum § . 1. Se podrá usar de esta acción no solo contra
cum eo, in cuius agro aqua oritur, vel por cuius fun aquel en cuya heredad nace el agua, ó por cuyo f u n d ó s e
dum ducitur, verum eliam cum ómnibus agi poterit, lleva, sino también contra todos los que impiden que se
quicumquo aquam non ducere impediunl, cxemplo coto- lleve agua, así como on las demás servidumbres: y ge
rarum servilutum. Et genoraliter, quicunque aquam du neralmente podré usar de esta acción contra qualquier»
cere impediat, hac acliono cum eo experiri potero. que impida llevar el agua.
í i . Marcellus libro VI. Digestorum.—An unus 11. Marcelo; Digesto, libro VI.—So pregunta si
ox sociis in communi loco invilis celeris iure acdificaro uno de los compañeros liene derecho para edificar en c
possil, id est, an, si prohibeatur a sociis, possit cum bis suelo común contra la voluntad de los demás, esto es, 3si
ita experiri, ius sibi esse aedificare; et an socii cum eo prohibiéndoselo los compañeros, podrá litigar con ello »
ita agere*possint, ius sibi prohibendi esse, vel illi ius diciendo que tiene derecho de edificar; y si hubiese Y®
aediíicandi non esse; et si aedificatum iam sil, num pos- edificado, se pregunta si acaso podrán litigar con él, di'
sint cum eo ila experiri, ius libi non esso ila aedifica ciendo que 110 le compete derecho para tener el edificio»
tum babero, quaerilur. Et magis dici polest, prohiben y mas bien se puede decir que liene derecho el c o m p a n e r ^
di polius, quam faciendi esse ius socio, quia magis ille, do prohibirlo que de hacerlo; porque el que intenta
qui lacero conatur, ul dixi, quodammodo sibi alienum cer (como ho dicho), en algún modo se apropia el deroj
quoque ius praeripit, si quasi solus dominus ad suum cho ageno, como si él solo fuera señor para querer usa
arbitrium uti iuro communi velit. á su arbilrio del derecho común.
12. lavolenus libro I I . Epistolarum.—Egi, ius 12. Javolcno; Epístolas, libro II.—Si so declaré
illi non esso ligua in parietem mcum immissa habere; an quo uno no tenia derecho de cargar sus maderos sobrj>
et do futuris non immittendis cavendum esl? Hespondi, mi pared, ¿acaso ha de dar caución do no c a r g a r en '
iudicis officio conlincri puto, ul de futuro quoque opero sucesivo? Respondí: juzgo que corresponde al oficio de
cavori debeat. Juez que se dé caución para lo futuro.
13. Proculus libro V. Epistolarum.—Fístulas, 13. Próculo\ Epístolas; libro V.—Si tengo en
quibus aquam duco, in via publica babeo, et bao ruptae via pública la cañería para llevar el agua, y se rompe- .
inundant pariolom luum; pulo, posse lo mecum recto inunda tu pared, juzgo quo con razón puedes decir 'I '
agere, ius mihi non esse ilumina ex meo in luum pa no me compele derecho para llevar las aguas á tu pare
rietem Huero. por la mia.
14. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.—Si, 14. Pomponio; Comentarios á Sabino, ' l
D i g e s t o . — L i b r o 8."—Titulo ü . 343
quum mcus proprius esset paries, passus sim te immit- Iro XXXIII.—Si siendo rnia la pared, te permito quo
tere ligna, quae anlea habueris, si nova velis immiltero, cargues sobre ella los maderos que habías cargado tin
prohiberi a me potes; imo eliam agoré lecum potero, ut tes, y quieres cargar otros de nuevo, lo lo puedo prohi
ca, quae nova immiseris, tollas. bir: por mejor decir podré también litigar contigo para
que quites los que cargaste do nuevo.
§• 1. Si paries communis opere abs te facto in aedcs § . 1 . Si por la obra que hiciste, la pared común se
meas
es
se inclinaverit, potero tecum agoré, ius tibi non inclina hácia mis casas, puedo decir quo no tienes dere
se parietem illum ita habere. cho de tenerla así.
15* Ulpianus libro V1. Opinionum.—Altius aedes 15. Ulpiano; Opiniones, libro VI.—Levantando
suas extollendo, ut luminibus domus minoris annis v i - uno mas sus casas, quilo las luces á oirás do un menor
ginli quinqué vel impuberis, cuius curator vel lulor eral, de veinte y cinco años, ó do un impúbero de quien era
piaciatur, efíicit; quamvis hoc quoque nomine aclione tutor ó curador, aunque por esla razón compela acción
'pse heredesque teneantur, quia quod alium faeienlern contra él y sus herederos, porque no debió hacer lo quo
prohibere ex ofíicio necesse liabuil, id ipse commillere debia prohibir á olro por razón do su oficio: esto no obs
debuil, lamen et adversus possidentem easdem aedes tante, también se ha de dar acción al impúbero, ó al m e
«anda esl impuberi vel minori aclio, ut, quod non iure nor, contra el que poseo las casas, para quo demuela lo
•actum est, lollalur. que hizo contra derecho.
Iulianus libro VII. Digestorum.—Si a te 16. Juliano; Digesto, libro VII.—Si yo lo com
cniero, ut milii licealex aedibus meis in aedes lúas sli- prase la facullad de que recibas en tus casas el eslilici-
"jeidium
ls
immillere, el postea te scienlo ex causa cmlio- dio de las mias, y después en virtud de la venia lo reci
®
(u
immissum habeam, quaero, an ex hac causa aclione biesen sabiéndolo tú: pregunto, ¿me compelerá por esla
l adam vel exccplione tuendus sim? Respondí, ulroque causa alguna acción ó excepción? Respondo, que mo c o m
a f i l i o me usurum. pete uno y otro.
17. Alfenus libro II. Digestorum.—Si quando iler 17. Alfeno-, Digesto, libro II.—Si entre dos c a
aedes
Vlci
binas parios esset, qui ita vcnlrem facerel, ut in sas hubiese alguna pared que haga panza, de modo quo
ni domum semipedem aut amplius procumberet, agi esté inclinada medio pié ó mas á la casa del vecino, liene
°portet, ius non esse, illum parietem ita proieclum in acción para decir quo la pared ségun derecho no debo
SUu
ni esse invito se. estar de aquella manera sobre su pertenencia contra su
voluntad.
. §• 1. Quum in domo Caii Seii locus quidam aedibus
Aíl
§ . 1. Cierta parte do la casa do Gayo Seyo debia
nii ita serviret, ut in eo loco posilum babero ius Seio servidumbre á la do Annio, do modo que en ella no lo
jton
le
essel, elSeius in eo silvam sevissel, in qua labra e l fuese permitido á Seyo poner cosa alguna: hizo en ella
ne
nues cucumcllas posilas haberel, Annio consilium o m - una huerta, en la qual tenia cubos, y oirás vasijas para
ess
s iurisperili dederunl, ul cum eo agerel, ius ei non regar: todos los Jurisconsultos aconsejaron á Annio, quo
o, in eo loco ca posila habere invito se. ¡3 pusiese demanda para que no tuviese coiilra su volun
tad aquellas cosas en aquel lugar.
fe §• 2. Secundum cuius parietem vicinus storculinum § . 2 . Un vecino había hecho estercolero junio á la
°erat, ox(]uo paries madescebat; consulebatur, quemad- pared de otro, por lo qual recibía humedad la pared: so
pioduni posset vicinum cogere, ul slerculinum lollerel? consultaba de qué modo se lo podría precisar á quitarlo.
^c e spondi, si in loco publico id fecissel, per interdiclum Respondí, que si lo habia puesto en lugar público, se lo
.°ríi posse, sed si in privato, de servilule agero oporlere; podia precisar por interdicto; pero si en lugar privado,
?lal damni infecti slipulalus esset, posse et per can» slipu- se podría usar do la acción do servidumbre; y si hubie
lionem, si quid ex ea re sibi damni dalum esset, ser- se intervenido estipulación por el daño que podia sobre
vare. venir, en virtud do ella se podría indemnizar, si por esta
causa le hubiese resultado algún daño,
. Iulianus libro VI. ex Minicio.—Is, cuius fa 18. Juliano-, Doctrina deMinicio, libro VI.—Aquel
milia vicinum prohibebat aquam ducere, sui poleslalem cuya familia prohibía al vecino el aqiieducto, so oculta-
n 01
.S, } faciebat, no secum agi posset; quaerit aclor, quid ba porque no so pudiese pedir contra él: el aclor pro-
W faciendum essel? Respondí, oporlere Praelorem cau- gnnló qué debia hacer. Respondí, que el Pretor con c o
?a cognita iubere bona adversarii possideri, el non ante nocimiento do causa debia ponerlo en posesion de los
®.('° discedere, quam is aclori ius aquae ducendae con- bienes de la parle contraria, y que permaneciese en ella
^'luissel, et si quid, quia aquam ducere prohibitus esset hasla qne le constituyese el derecho do aqiieducto, y lo
ic
citaiibus detrimenli ccpisset, veluti si prata arboresve satisfaciese el .perjuicio quo le hubiese resultado en las
x cosas que por la prohibición de él se hubiesen secado:
aruissent.
v. g. si so secaron los prados ó los árboles.
. Marcianus libro V. Regularum.—Si de com- 19. Marciano; Reglas, libro V.—Si uno con r a z ó n
jj^ni servilule quis bene quidem deberi inlendit, sed ali- dice que se le debe servidumbre respecto la cosa común,
l l, ° modo lilem perdidit culpa sua, non esl acquum, hoc y en algún modo perdió el plevlo por su culpa, no os
®®U5rÍ8 damno esse; sed si per collusionem cessil lilem juslo que perjudique á los demás; pero si por colusion
av
ersario, celeris dandam esso aclionem de dolo, Cel- cedió el ployto al contrario, competerá á los compañeros
Us
scripsit; idque ait Sabino placuisso. la acción de dolo, según escribió Celso, y agradó a
Sabino.
3ii D i g e s t o . — L i b r o 8 . " — T i t u l o 6.
20. Scacvola libro IV. Digcstorum.—Testatrix fun 2 0 . Scfoola; Digesto, libro IV.—Una testadora te;
do, quoni legaverat, casas iunclas habuit; quaesilum est, nia unas casas juntas á un fundo que había legado: si
si bao fundo légalo non cederent, eumque legatarius v i n - oslas no se entendiesen legadas juntamente con él, y 1°
dicassel, an isle fundus aliquam servitutem casis debe- vindicase el legatario, ¿acaso el fundo las deberá aiguna
ret, aul, si ex fideicommissi causa cuín sibi dari legata servidumbre? ó si el legatario pretendiese que se le d ó
rius desideraret, heredes servitutem aliquam casis exci- por causa de fideicomiso, ¿los herederos deberán reser
pere deberenl? Ilespondit, deberi. var alguna servidumbre á favor de las casas? R e s p o n d í
que debian.
§ . 1. Plures ex municipibus, qui diversa praedia pos- § . 1. Muchos de un municipio, que poseían diferen
sidebant, sallum communom, ut ius compascendi habe- tes predios, compráron un monte común para tener dere
renl, mercali sunl, idque eliam a successoribus eorum cho de pastar,y lo mismo observáron sus sucesores; pero
cst observalum; sed nonnulli ex bis, qui hoc ius habe- algunos do los que lenian este derecho, vendieron sus
banl, praedia sua illa propria venundederunl; quaero, an propios predios. Pregunto, ¿en l a venia de ellos se com-
in venditione eliam ius illud secutum sit praedia, quum prehenderá también este derecho, habiendo tenido los
eius voluntalis venditores fuerint, ut et hoc alienarent? vendedores voluntad de enagenarlo? Respondí que se de
Respondit, id observandum, quod actum inter contrahen- bía observar lo que los contrayentes hubiesen tratado; y
tes essel; sed si voluntas conlrahenlium manifesta non sit, que aunque no se expresase la voluntad do estos, también
ct hoc ius ad emlores transiré. Item quaero, an, quum pasaba este derecho á los compradores. Pregunto tambiefl;
pars illorum propriorum fundorum legato ad aliquem si alguna parte de los propios fundos pasó á, alguno por
transmissa sit, aliquid inris secum huius compascui tra- razón del legado, ¿pasará con ella algún derecho de pas
xeril? Respondit, quum id quoque ius fundí, qui legatus tar? Respondí que pareciendo que este también era dere
essel, viderelur, id quoque cessurum legatario. cho del fundo legado, debia pasar al legatario.
21. Labeo libro I . Pithanon a Paulo epitomato- 21. Labeon\ Dichos recopilados por Paulo,
rum.—Si qua aqua nondum apparet, eius iler, ductus bro I.—Dice que si no se maniíiesla agua, no se puedo
conslitni non polest. Paulus: imo pulo idcirco id falsum constituir aqiieducto. Paulo juzga quo esto no es cier
esso, quia cedi polest, ut aquam quaercres, et inventam to ; porque se puede conceder quo se busque el agua, y
ducere liceret. quo hallada, se constituya aqüeduclo.
mitio duobus fundís debita sit; et sibi quisque domino- lo mismo que si desdo el principio so haya debido á dos
rum usurpat servilutem, sibi non utendo deperdit, ncc fundos, y cada uno de los señores retieno la servidum
aniplius in ea re causae eorum fundorum miscentur, nec bre para s í , y por el no uso la pierde respecto á 61: ni
"tulla iniuria ei, cuius fundus servil, imo si quo melior, so verifica ser el fundo común respecto la parte quo cada
quoniam aller dominorum utendo sibi, non toti fundo, uno tiene, ni se le hace injuria al señor del fundo quo
proncit. Sed si is fundus, qui servierit, i ta divisus est, debe la servidumbre, ántes bien hace mejor su condi
P'usculum dubilalionis ea res habet; nam si cerlus acfini- ción; porque usando uno do los señores, le aprovecha á
tus viae locus est, tune, si per longitudinem eius fundus él, no á todo el fundo. Si se dividió el fundo quo debia
divisus est, eadem omnia servanda erunt, quae, si ini- la servidumbre, del mismo modo tiene oslo poca duda;
constituendae eius servitutis simililer liic dúo fundi porque si el lugar de la via es cierto y determinado, on
luissent; si vero per latitudinem viae fundus divisus est, este caso si el fundo so dividió por su longitud, so deberá
e
multum refert, aequaliter id faclum est, an inaequa- observar lo mismo quo si al principio do consliluirse la
s
' '"> tune manet idom ius servitutis, quod fundo indivi— servidumbre de él, hubieran sido dos fundos; pero si se
Dl
o fuerat; ncc aut usu detineri, aut non utendo deperire, dividió el fundo por la latitud de la via (y nada importa
si tola via poterit; nec si forte inciderit, ut semita, que la división haya sido igual ó desigual) permanece el
quae pop allerum dunlaxat fundum erit, uleretur, ideir- mismo derecho de servidumbre que ántes do la división,
e° aller fundus liberabitur, quoniam unum alque eo mo y no so podrá retener por ol uso, ó perderse por el no
jí0 indi vid uum viae ius est. Possunl lamen allerutrum uso sino toda la via; y si acaso usase do la sonda que ha
'undum liberare, si modo hoc spccialiler convenil. Corlo bía por uno do los fundos, no por eslo so librará ol olro
y w , eui servitus debebatur, allerum ex ea divisione fun- fundo; porque el derecho do la via solo es uno, ó indi
"Um redemerit, num ideo minus ea ro fundi allerius ser- visible: también puedo dexar libre uno do los fundos, si
\Uus permanebit? Nec video, quid absurdo consecuturum
Sl
expresamonlo so convinieron en eslo. Ciorlamenlo si
l eam sentónliam fundo altero mancille servo, si modo aquel á quien se debia la servidumbre, la remitiese á una
®lab inilio potuil angustior conslilui via, quam lege fini de las parles del fundo dividido, esto no obstante, ¿per
to est, el adhuc id loci suporest in co fundo, cui remissa manecerá la servidumbre? No entiendo quo resulte algún
servitus non est, ul sufficial viae. Ouodsi minus loci su- absurdo do la sentencia, do que permanezca la servidum
perest,
all
quam viae sufficiat, uterque fundus Iibcrabilur, bre en la olra parto, si también se pudo constituir via
pr propter redemtionem, aller, quia per cum locum, mas angosta desdo ol principio que lo quo determina la
s
su pe res t, via conslilui non polest. Colerum siilacon- ley, y en el fundo en que permanece la servidumbre, hay
hlutum est ius viae, ul per quamlibet partem fundi irc aun lugar para la via; pero si oueda mónos lugar del quo
a
p r c liceat, idque vel subindo mutare nihil prohibel; es suficiente para ella, quedaran libres ámbas partes, la
pino ila divisus est fundus, si per quamlibet eius par- una por la redención, y la otra porque no es .suficiente
Jem aeque iri alque agí possit, tune perinde observabi- para que pueda constituirse en ella via. Pero si esta se
j^us, atquo si ab inilio duobus fundis duao servitutes
l!1
constituyó do modo que so pudiese usar de ella por qual-
iunclae fuissent, ul altera retineri, allera non utendo nuiera parlo del fundo, y no hay cosa quo prohiba m u
Possit doperire. Nec me fallit, alieno facto ius allerius darla; y así so dividió el fundo, si por qualquiora parto
^mulatum iri, quoniam ante satius fueral, per alleram de él puedo haber via y acto: se dirá lo mismo quo si
P ar lem irc agere, ul idem ius ci in altera parte fundi re- desde el principio so hubiesen puesto dos servidumbres
toorelur.Contra, illud commodum accessisse ei, cui via á dos fundos, de modo quo se pueda retener la una, y
J
ebebalur, quod per duas pariter vias irc agerc possit, perderse la olra por el no uso; y no ignoro quo el dere
¡sque oelonos in porrectum, el senos denos in anfra- cho dol uno so mudaría por hecho ageno; porque basta
ciuni. nue ántes haya habido iler yació en la una parlo dol fun
do, para quo on la olra so retenga el mismo derecho: al
contrario, al quo se debia la via, so le aumentó la como
didad de tenor por dos partes iter, via y acto de diez y
sois pies por lo ancho, y treinta y dos para tomar la vuelta.
7
'• Paulus libro X I I I . ad Plautium.—Si sic con 7 • Paulo; Comentarios á Plaucio, libro XIII.—Si
c l u í a sit aqua, ul vel aeslale ducalur tantum, vel uno la servidumbre do agua so constituyó do modo quo solo
jpHse, quaeritur, quemadmodum nonulendo amitlatur, se pudiese lomar en el eslío, ó no en un mes, so pregunta
lCsU| a non est conlinuum tempus, quo, quum uti non po- cómo so perderá por el no uso, porque no es continuado
, l) non sil usus. Ilaque el si alternis annis vel mensi- el tiempo quo se puedo dexar do usar. Y así si tiene a l
quis aquam habeat, duplicato conslilulo temporo guno la servidumbre de agua por años ó meses alterna
pijllitur; idem el de ilinere custodilur; si vero allernis tivos, se pierde por tiempo duplicado del establecido: lo
. l c ' j u s , aul dic toto, aut tantum ñoclo, slatuto legibus mismo so observa respecto del iler; pero si en dias alter
•upore amillilur, quia una servilus est. Nam et si a l - nados, ó solamente do noche ó do (lia, se pierde por ol
c 'rniy . s horis, vel una hora quolidie servilutem liabcat, tiempo establecido por derecho, porque es una sola ser
. (ius scribit, perdoreeum non utendo servilutem, quia vidumbre; pero si la tiene por horas allomadas, ó por
' luod habet, quolidianum sil. una hora lodos los dias, escribo Servio quo so pierdo por
el no uso; porque el derecho quo tiono os cotidiano.
o
mili n* i- i^u se ,mi a^b cra om XV' a(^ Plnutium.—Si stillicidii im~ §• E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro X V . —
in o inaream tuam, et permisero ius libi Si tengo derecho de estilicidio en lu solar, lo pierdo si
j, ea area aedificandi, slillicidii immiltendi ius ammilto. le permito edificar en él: del mismo modo si se modebe
Porn-11ls e 0°'- s - Pne r0 l0 u u m f u n d u m v i a mihi debeatur, et la via por tu fundo, y to permito hacer alguna cosa en el
alin, - . » i* Ioco, per quem via mihi debelur, mismo lugar por donde tengo la via, la pierdo.
9uid lacere, amitlo ius viae.
44
3i(> Digesto.—Linno 8 . ° — T i t u l o 0 .
17. Pomponius libro X I . ex Variis Lectionibus.— 17. Pomponio; Doctrina de autores varios, l i
Labeo a i t , si is, q u i h a u s t u m habet, p o r t e m p u s , q u o bro XI.—Dice Labeon, q u e si el q u e tiene derecho d e lo
servilus a m i l l i l u r , ieril a d fonlem, n e c a q u a m h a u s e r i t , m a r a g u a , fuese á la fuente p o r el tiempo q u o se p i e r d e
iler q u o q u e e u m amisisse. l a s e r v i d u m b r e , pero n o lomase a g u a , t a m b i é n p i e r d o
el i l e r .
18. Paulus libro XV. ad Sabinum.—Si q u i s a l i a 18. Paulo\ Comentarios A Sabino, libro XV.—Si
aqua u s u s fuerit, q u a m d e q u a in servituto i m p o n o n d a a l g u n o h u b i e s e usado do o l r a a g u a q u o la q u o so t r a t ó ,
actura est, seryitus a m i l l i l u r . se pierde l a s e r v i d u m b r e .
§ . 1. T e m p u s , q u o n o n e s t u s u s praecedens f u n d i § . 1 . El tiempo q u e d e x ó d e u s a r el s e ñ o r anlorior
tlominus, c u i s e r v i l u s d e b e t u r , i m p u l a t u r ei, q u i in e i u s del fundo á q u i e n so debo l a s e r v i d u m b r e , se lo c u e n t a
loco successit. al q u o sucedió en s u l u g a r .
§ . 2 . Si, q u u m i u s h a b e r e s i m m i t l e n d i , vicinus s l a - § . 2 . Si t ú tenias derecho d o c a r g a r , y l u v e c i n o
tuto l e m p o r e aedificatum n o n h a b u e r i t , ideoque n e c t u d e x ó ' do edificar p o r el tiempo d e t e r m i n a d o , y p o r esto
iüimittore polueris, n o n ideo m a g i s s c r v i l u l e m a m i l l e s , n o pudiste c a r g a r , n o p o r eso pierdes l a s e r v i d u m b r e ;
(
iuia n o n polesl videri usucepisse vicinus t u u s l i b e r t a t e m p o r q u e lu vecino, q u e n o conlradixo lu d e r e c h o , p a r e c e
médium s u a r u m , q u i i u s l u u m n o n interpellavil. q u e no p u d o u s u c a p i r l a libertad do s u s c a s a s .
22. Scaevola libro I. liegularum.— d e n i q u o q u i - 22. Servóla; Reglas, libro I.—Finalmente qual-
c u n q u o q u a s i debita via u s u s íuorit, quiera quo haya usado do la via como debida.
23. Paulas libro V. Sententiarum.— sivo a d f u n - 23. Paulo; Sentencias, libro V.—O yendo á nues
d u m n o s t r u m facit, v e l e x f u n d o , tro fundo, ó volviendo do 61.
24. Scaevola libro I. Regularum.— licet m a l a o 24. Scévola; Reglas, libro I.—Aunque sea po
fidoi possessor sit, r e t i n e b i t u r scrvitus. seedor do mala fe, se retendrá la servidumbre.
25. Paulus libro V. Sententiarum.—Serviluteusus 25. Paulo; Sentencias, libro F.—No parece quo
n o n v i d e t u r , nisi is, q u i suo i u r o uli se c r e d i d i t ; i d c o - usó de la servidumbre sino aquel quo creyó que usó de
q u e si q u i s p r o v i a p u b l i c a , vel pro alterius serviluto su derecho; y por esto si alguno usó de ella como do via
u s u s sit, n e c i n t e r d i c t u m , n e c actio ulililer compclit. pública, ó en nombre de otro, ni lo competo interdicto,
ni acción útil.
TIT. I . TITULO I .
Si quadrupes pauporiom feoisse dicatur. Si el animal de quatro pies se dixeso que ha causado
algún daño.
1. Ulpianus libro X V I I I . ad Edictum.—Si qua 1. Ulp iano; Comen tarios al Edicto, libro XVIII.-—
drupes pauperiem lecisso dicetur, aclio ex lege duode- Si se dixese que el animal de qualro pies causó algún
cim tabularum descendit; quao lex voluit aul dari id, daño, se da acción por la ley de las doco tablas, cuya
quod nocuit, id est id animal, quod noxiam commisil, ley quiso ó que se diese lo que causó el daño, esto es, el
aut aestimalioncm noxiao offerri. animal que lo hizo, ó el importe del daño.
§ . 1. Noxia autem esl ipsum delictum. 1. Noxia so llama el mismo delito.
2. Quao aclio ad omnes quadrupedes portinet. 2. Cuya acción pertenece respecto todos lo ani
males do quatro pies.
§ . 3. Ail Praelor: I'AUPEWEM F E C I S S E ; paupories est § . 3. Dice el Pretor: Pauperiem fecisse. Pauperies so
damnum sino iniuria facientis datum, nec enim potosí llama el daño causado sin injuria del que lo hace; porque
animal iniuria fecisse, quod sensu carel. el animal no puede causar injuria, pues carece de razón.
§ . í . Itaque, ul Servius scribit, lunc liaec actio § . L Por lo qual, como escribo Servio, tiene l u g a r
locum habol, quum commota ferilalo nocuil quadrupes, esla acción quando el animal do qualro pies, movido do
pula si equus calcitrosus calce percusseril, aul bos cornu s u ferocidad, c a u s ó daño: v. g. si el caballo falso c a u s a s e
pelero solilus polieril, aut mulao proptor nimiam foro- daño con alguna coz, ó el buey acostumbrado á dar cor
ciam. Quodsi proptor loci iniquitatem, aul proptor c u l nadas, hiriese con el asta, ó la muía por su d e m a s i a d a
para mulionis, aut si plus iusto onorata quadrupes in ferocidad; pero si por el mal lugar, ó por culpa del m u
aliquem onus overtorit, liaec aclio cessabil, damniquo lero, ó por muy cargada, echase la carga sobre a l g u n o ,
iniuriao agetur. cesará esta acción, y tendrá lugar la d e daño causado con
injuria.
§ . 5. Sed el si canis, quum duccretur ab alio quo, § . 5. Pero si el perro que uno llevaba, se solíase por
asporilato sua evaserit, el alicui damnum dederit, si con- su aspereza, y causase daño á alguno: si le pudo llevar
tineri íirmius ab alio poterit, vel si per eum locum indu- con mas seguridad, ó si no lo debió conducir por aquel
ci non debuil, haec aclio cossabil, el tenebilur, qui canem lugar, cesará esla acción, y se obligará el que llevaba ol
tenebat. perro.
§ . 6. Sed et si insligalu alterius fera damnum d e § . 6. Mas si la fiera causó daño porque alguno Ia
derit, cessabil haec actio. osligó, cesará esla acción.
§ . 7. Jít generaliler haec actio locum habet, quolies § . 7. Generalmente tiene lugar esta acción s i e m p r o
contra naluram fera mola pauperiem dedil. Ideoquo si quo la fieramovida conlra su naturaleza, causare daño.
equus doloro concilalus calce polieril, cessaro istam ac- Por eslo si el caballo movido del dolor quo se le c a u s ó ,
lionem; sed eum, qui oquum percusserit aut vulnerave- dió una coz, cesa esta acción; y el que le causó el d a ñ o ,
rit, in factum magis, quam lege Aquilia teneri, uliquo ó lo hirió, está obligado por la acción in factum, m a s q u o
ideo, quia non ipso suo corporo damnum dedil. At si, por la de la ley Aquilia: por esla razón, porque ól no
quum oquum permulsisset quis vel palpatus essel, calce liizo el daño por sí propio; poro si al que le m a n o s e a b a ,
eum percusseril, erit aclioni locus. le dieso alguna coz, tendrá lugar esla acción.
i
D i g e s t o . — L i b r o 9 . " — T i t u l o 1 . 349
£>• Álfcms libro I I . Digestorum.—Agaso quum in 5. Alfeno; Digesto, libro II.—Un arriero llevó un
labcrnam cquum dcduccrct, mulara equus olfecit; muía caballo á un establo, esté olió á una muía, la muía tiró
calcem reiecil, el crus agasoni fregit; consulebalur, pos- una coz, y quebró una pierna al arriero: se consultó si
selno cum domino mulae agi, quod ea pauperiem fecis- so podia pedir al señor do la muía por el daño que hizo:
sel? Respondí, posse. respondí que sí.
TIT. I I . TITULO I I .
quemadmodum circa iniuriarum actionem contumcliam qualquiera palabra afrentosa, así como en la acción de
(juandam, sed quod non iuro factum est, hoc est contra injurias, sino lo que no so hizo con derecho, esto es, si
ius, id est, si culpa quis occiderit, et ideo inlerdum ulra- por su culpa matase uno á olro contra derecho, y por
que aclio concurrit, el legis Aquiliae, et iniuriarum; sed tanto en algunos casos concurro una y otra acción, 'la de
duae erunl aeslimationes, alia damni, alia contumeliae. la ley Aquilia, y la de injurias; pero habrá dos esti
Igilur iniuriam liic damnum accipiemus culpa dalum, maciones, una la del daño, otra de la palabra injuriosa:
etiam ab eo, qui nocere noluit. esto supueslo, por injuria entendemos aquí el daño c a u
sado por culpa, aun por aquel que no lo quiso causar.
. §• 2. El ideo quaerimus, si furiosus damnum dede- § . 2. Por esto preguntamos si tendrá lugar la acción
nt, an legis Aquiliae aclio sil? Et Pegasus negavit; quao de la ley Aquilia quando el furioso hiciese algún daño.
enim in eo culpa sil, ouum suae mcnlis non sil? El hoc Pegaso dixo que no, porque el que no está en su juicio,
est verissimum; cessabit igilur Aquiliae aclio, quem no puede cometer culpa; y oslo es muy cierto. Eslo s u
admodum si quadrupes damnum dederil, Aquilia cessat, pueslo, cesará la acción do la ley Aquilia, así como cesa
aul si legula ceciderit. Sed el si infans damnum dcderit, quando el animal do quatro pies hizo algún daño, ó si ca
ídem eril dicendum. Ouodsi impubes id fecerit, Labeo ait, yese alguna lexa: lo mismo se dirá si el que está en la
quia furli tenolur, lencri el Aquilia cum; et hoc pulo edad de la infancia causa el daño; pero si lo causaso ol
^erum, si sit iam iniuriae capax. impúbero, dice Labcon que porque so obliga al hurto, se
obliga también á la ley Aquilia; y juzgo que esto es ver
dadero si ya era capaz do injuria.
v
§ . 3. Si magister in disciplina vulneraverit servum § . 3. Si el maestro que enseña al siervo, lo hiriese
el occiderit, an Aquilia teneatur, quasi damnum iniuria ó matase, ¿acaso se obligará por la ley Aquilia, como si
dederil? Et Iulianus scribit, Aquilia lencri eum, qui hiciese este daño con injuria? Juliano escribe que eslá
eluscaveral discipulum in disciplina; mullo magis igitur obligado por la ley Aquilia el que enseñando al discípu
in occiso idem eril dicendum. Proponitur aulcm apud lo, lo saca un ojo: luego con mas razón so ha do decir lo
cum species lalis: sulor, inquit, puero discenti, ingenuo, mismo si lo matase. También propone osla especio, dice:
ÍUiofamilias, parum beno í'acienli quod demonstraverit, un Zapatero porque un hijo de familias libre no hacia
forma calcei cervicem percussil, ut oculus puero perfun- bien lo que lo enseñaba, lo hirió con una horma en la cer
derelur; dicil igitur Iulianus, iniuriarum quidem actio viz, do modo que le salló un ojo: dico Juliano que no
nem non compelere, quia non faciendae iniuriae causa compete la acción do injurias; porque no lo hizo por cau
percusserit, sed monendi et docendi causa; an ex localo, sa do injuria, sino por amoncslarlo y enseñarle: duda si
«ubitat, quia levis duntaxat castigalio concessa est do-
Ce
tendrá lugar la acción de locacion; porque al que enseña
nti. Sed lege Aquilia posse agi non dubito, solo lo es permitida la moderada corrcccion; pero no
dudo que compele la de la ley Aquilia.
r
6 . 'Paulus libro X X I I . ad Sabinum.—praoceplo- 6 . Paulo; Comentarios á Sabino, libro XXII.—La
'is enim nimia saevilia culpae assignalur. demasiada crueldad del preceptor se computa por culpa.
7. Ulpiams libro X V I I I . adEdictum.—Oua actio- 7. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I I . —
n
s
o patrem consecuturum ait, quod minus ex (Tperis filii Por cuya acción dico que conseguirá el padre lo que d e -
f
ui propter viliatum oculum sit habiturus, et impendía, xase de percibir del trabajo del hijo por razón do haber
|uae pro cius curalione fecerit. quedado tuerto, y los gastos que hizo en la curación do él.
. §• 1. Occisum autem accipere debemus, sive gladio,
Slv
§ . 1. Debemos entender el que ha sido muerto, ya
e eliam fuste, vel alio lelo, vcl manibus, si forte stran- sea con espada, dardo, palo, ó con las manos, si acaso lo
gulavit eum, vel calce pcliit, vcl capitc, vel qualiter- ahogó, ó le dio paladas ó cabezadas, ó do qualquiera
Rualiter. otro modo.
§. 2. Sed si quis plus iuslo oneratus deiecerit onus, § . 2. Pero si alguno cargado mas do lo justo, dexaso
servum occiderit, Aquilia locum habet; fuit enim in la carga, y matase al siervo, le competo la acción do la
'Psius arbitrio, ila se non onerare. Nam el si lapsus ali ley Aquilia, porque pudo no cargarse lanío; poro si ha
b i s servum alienum onere presserit, Pegasus ait, lego biendo resvalado, cogiese dobaxo do Ja carga al siervo
^quilia eum leneri ila demum, si vel plus iusto se one- ageno, dico Pegaso que está obligado por la ley Aqui
'averit, vel negligenlius per lubricum transierit. lia, esto es, si se cargase mas do lo justo, ó pásase sin
cuidado por lugar rcsvaladizo.
. §• 3.
íle
Proinde si quis allerius impulsu damnum d e - § . 3. Por lanío si alguno hiciese daño porque olro le
rit, Proculus scribit, noque eum, qui impulit, teneri, empujó , escribe Próculo que no está obligado ni el quo
( Ula
f
j non occidit, ñeque eum, qui impulsus est, quia impelió, porque no mató, ni el impelido, porque no cau
aninum iniuria non dedit; secundum quod in factum só el daño con injuria; y quo según esto se dará la acción
'dio eril danda in eum, qui impulit. que resulta del hecho contra el que empujó.
S ; i . Si quis in colluctalione, vcl in pancraüo, vel § . 4. Si los que se exercitaban en la lucha, se diesen
i pUli l e s dum inlcr se cxerccntur, alius alium occiderit, si muerto uno á olro: si fuó en público cerlámen, cesa la
j dem in publico cerlamine alius alium occiderit, cessat acción de la ley Aquilia; porque este daño parece quo so
v i « i a , quia gloriao causa el virtulis, non iniuriae gralia hizo no por injuria, sino por causa de gloria y ostenta
jlolur damnum dalum. Hoc aulcm in servo non proce- ción del valor. Esto no tiene lugar en los siervos, porque
n ' ^uoniam ingenui solenl corlare; in íiliofamilias v u l - solo los ingenuos suelen luchar: también procedo en el
^jato procedit. Plano si cedenlem vulneraverit, eril hijo do familias herido; pero si hiriese al que so daba por
jj^iljao locus; aut si non in cerlamine servum occidit, vencido, tendrá lugar la ley Aquilia; ó si mató al siervo
.® l si domino committente hoc factum sit; tune enim fuera de la lucha, á no ser quo su señor le permitiese l u
char, que en este caso cesa la ley Aquilia.
m DIGESTO.—LIBRO 0.°—TITULO 2 .
§ . 5. Sed si quis servum aegrotum loviler percusse- § . 5. Si alguno hirió levemente al siervo enfermo, y
rit, el is obierit, recle Labeo dicil, lego Aquilia eum lo- muriese, dice Labeon que se obliga por la ley Aquilia;
neri, quia aliud alii morliferum osse solet. porque lo uno con lo otro suele ser mortal.
§ . (). Celsus aulem mullum interesse dicit, occido- § . 6. Dice Celso que hay mucha diferencia entre
ril, an mortis eausam praéstiterit, ut, qui inorlis causam haber dado muerte, ó haber sido causa de ella; porque
praestilit, non Aquilia, sed in factum actione tenealur. el que la causó, no se obliga por la ley Aquilia, sino por
Ilude afferl cuín, qui venenum pro niedicamcnlo dcdit, la acción que resulta del hecho; por lo qual afirma que
el ai!, causam morlis praoslilisse, quemadmodum eum, el que dió veneno por medicina, fue causa do la muerte,
qui furcnli gladium porroxil; nam ncc hunc legc Aquilia del mismo modo que el que dió la espada al furioso; por
tcneri, sed in faclum. que tampoco so obliga por la ley Aquilia, sino por la a c
ción que resulta del hecho.
§ . 7. Sed si quis do ponlo aliqucm praecipilavit, § . 7. Si uno precipitó á otro do una puente, dice
Celsus ail, sive ipso ictu perierit, aut continuo submer- Celso, ya soa quo perezca do la misma caida, ó que al
sus est, aul lassalus vi lluminis victus perierit, legc instante se sumergiese, ó vencido do la fuerza del rio,
Aquilia tcneri, quemadmodum si quis pucrum saxo pereciese, se obliga por la ley Aquilia: del mismo modo
illisissol. que si alguno estrellase á un muchacho contra un p e -
fiasco.
§ . ií. Proculus ail, si medicus servum imperito sc- § . 8. Dice Próculo, que si el Médico hiciese con im
cueril, vcl ex locato, vcl ox logo Aquilia competerc pericia alguna opcracion al siervo, compelo la acción do
aclionem. locacion, ó la do la ley Aquilia.
S. Gaius libro VII. ad Edictum provincialc.— 8. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, libro
Idem inris est, si medicamento perperam usus fuerit. Sed VII.—Lo mismo so dice si usase mal del medicamento;
et qui bene secueril, et dcreliquit curationem , sccurus pero si el que hizo bien la opcracion, dexase la cura, no
non erit, sed culpac rcus inlelligitur. estará seguro; porque so enliende reo que comete culpa.
§. 1. Mulionom quoque, si por imperitiam impetum § . 1. Si el mulero no pudo contener el ímpetu de las
mularum retiñere non potueril, si cae alienum hominem muías por su impericia, si estas atrepellasen al siervo
oblriverinl, vulgo dicilur culpao nomino tcneri. Idem ageno, se dice vulgarmente quo por esta razón so obliga
dicitur, el si proptor inlirmitatem sustinere mularum i m por la culpa. Lo mismo so dice si no pudo contenerlas
petum non poluerit. Nec videtur iniquuni, si intirmitas por falta de fuerza; y no parece injusto quo esto se im
culpao annumeretur, quum affectare quisque non debeat, puto por culpa; porque ninguno debe engañar en lo que
in quo vel inlelligit, vel iutelligerc debel, inlirmitatem entiendo, ó debo entender, si su debilidad ha de ser pe
«uani alii periculosam fuluram. Idem iuris est in persona ligrosa á otro: también se dice lo mismo del que por su
cius, qui impetum equi, quo veliebatur, proptor impe impericia, ó falta de fuerzas, no pudo contener el ímpetu
ritiam vel infirmitalem retiñere non poluerit. del caballo en quo iba.
9. UJpianus libro X V í í l . ad Edictum.—Item si 9. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I I . —
obstetrix medicamentum dederit, el inde mulier perierit, También si la partera dió algún medicamento, y por esto
Labeo distinguit, ut, si quidem suis manibus supposuit, pereciese la muger, distingue Labeon, que si lo a p l i c ó
videalur occidisse, sin vero dedil, ut sibi mulier offer- con sus propias manos, parece que la mató ; pero si lo
rel, in factum aclionem dandam; (juae scnlcnlia vera cst, dió para quo ella se lo aplicase, se ha de dar la acción
magis enim causam mortis praestilit, quam occidil. que resulta del hecho, cuya sentencia es verdadera; por
que es mas cierto que no la mató, sino quo dió c a u s a
para su muerto.
§ . 1. Si quis per vim vel suasum medicamcnlum § . 1 . Si alguno por fuerza ó persuasión introduce á
alicui infundit vcl ore, vel clyslcre, vcl si eum unxil m a otro algún medicamento ó por la boca, ó con ayuda, ó lo
lo veneno, lege Aquilia eum teneri, quemadmodum ob untase con veneno, so obliga por la ley Aquilia; del
stetrix supponens ienetur. mismo modo quo se obliga la partera quando lo pono
con sus manos.
§ . 2. Si quis hominem famo necaverit, in factum § . 2. Si alguno matase de hambre al siervo, dice Ne-
aelione loncri Ncratius ail. racio que se obliga por la acción que resulla del hecho.
§ . 3. Si servum mcum cquilanlem concitato equo § . 3. Si mi siervo iba á caballo, y por haberle tu
effeceris in Humen praecipitari, alque ideo homo perie espantado, le precipitase en el rio, y por esto pereciese,
rit, in factum esse dandam aclionem Ofilius scribit, quo- so ha de dar la acción quo resulla del hecho, como es
madmodum si servus tncus ab alio in insidias deductus cribe Otilio; así como se dirá si uno llevase á mi siervo
ab alio esset occisus. engañado para que otro le matase.
§ . 1. Sed si per lusum iaculanlibus servus fueril § . i . Si los quo por juego tiraban dardos, m a t a s e n
occisus, Aquiliao locus cst. Sed si, quum alii in campo un siervo, tiene lugar la ley Aquilia; pero si los a r r o j a
iacularenlur, servus per cum locum transierit, Aquilia ban en el campo, y el siervo pasó por aquel lugar, ces«i
cessal, quia non debuit por campura iaculatorium iter esta ley; porque no debió pasar en aquella ocasion p°^l
intempestivo lacere; qui lamen data opera in eum iacu- donde jugaban; pero el que á propósito dirigió á él °
íalus cst, ulique Aquilia tcncbilur, dardo, ciertamente se obligará por la ley Aquilia.
10. Paidus libro X X I I . ad Edictum.-—nam lusus 10. Paulo; Comentarios alEdicto, libro X X I I -
quoquo noxius in culpa cst. Porque el juego que causa daño, es también culpable.
11- Ulpianus libro X V I I I . ad Edictum.—Item 11. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V l U '
D i g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o 2 . 3 5 3
Mela scribit, si, quum pila quídam luderent, vehementius —También escribo Mela, que si jugando á la polola, la
quis pila percussa in tonsoris manus cam deiecerit, el despidiese uno con tal fuerza, que dando en la mano do
sic servi, quem lonsor habebat, gula sil praecisa adioclo un Barbero, corlase con la navaja el cuello do un siervo
culiello, in quocunque eorum culpa sit, eum logo Aqui que afeitaba, se obliga por la ley Aquilia el que en eslo
lia leneri. Proculus, in lonsore esse culpam. El sano si tuviese culpa. Próculo culpa al Barbero; y á la verdad
ibi londebat, ubi ex consuetudine ludebalur, vel ubi si afeitaba adonde se acostumbraba jugar, ó so transi
transitus frequens erat, esl quod ei impulelur; quamvis taba con freqüencia, hay motivo para culparlo: aunque
necillud male dicalur, si in loco periculoso scllam ha no sin fundamento so puede también decir que si alguno
benli lonsori se quis commiserit, ipsum de se queri d e - so pone á afeitarse en lugar peligroso, donde afeitaba el
bere. Barbero, debe culparse á sí mismo.
§ . 1. Si alius tenuil, alius inleremit, is, qui lenuil, § . 1. Si uno luvo a un siervo, y olro lo mató, el quo
quasi causam morlis praebuit, in factura aclione lenelur. lo tuvo, como que dió causa para la muerto, so obliga
por la acción que resulla del hecho.
§ . 2. Sed si plures servum percusserint, utruüi § . 2. Si muchos hirieron al siervo, hemos do ver si
omnes, quasi occiderinl, leneanlur, videamus; el si qui— lodos se obligan, como si le hubieran muerto; y cierta
dem apparel, cuius iclu perierit, ille, quasi occiderit, le mente si constase quién lo hirió de muerto, osle se obli
nelur; quod si non apparet, omnes, quasi occiderinl, l e gará por ella; y si no, dice Juliano que lodos so obligan;
neri lulianus ait. El si cum uno agatur, ccleri non Iibe— y aunque se litigue con uno, no se libertan los demás;
ranlur, nara ex loge Aquilia quod alius praeslitit, aliuni porque siendo penal la ley Aquilia, lo que uno paga, no
non releval, quum sil poena. releva al otro.
§. 3. Celsus scribit, si alius morlifero vulnere por- § . 3. Escribe Celso, quo si al quo uno hirió do muer
cusserit, alius postea exanimaverit, priorcm quidem non te, le matase otro, no so obliga el primero por razón do
teneri, quasi occiderit, sed quasi vulneraveril, (juia ex la muerto, sino de la herida; porque murió do la que
alio vulnere periil; posteriorem teneri, quia occidil; ([uod olro le dió; y se obliga el último porque lo mató: lo qual
el Marcello videtur, el esl probabilius. parece á Marcelo, y es mas probable.
§ . 4. Si plures trabem deiecerint, et hominem § . i . Si muchos dexasen caer un madero, y cogiese
oppresserint, aeque veteribus placel, omnes lego Aquilia á un siervo, también determinaron los antiguos quo lodos
teneri. so obliguen por la ley Aquilia.
§ . 5. Ilem cum eo, qui cancm irrilaverat, ct effcce- § . 5. También respondió Próculo, que se da la a c
ral, ut aliquem morderel, quamvis eum non lenuit, Pro- ción de la ley Aquilia contra el que irritó al perro para
culus respondit, Aquiliae aclionem esse; sed lulianus que mordiese á olro", aunque no estuviese atado; pero úl
cum demum Aquilia teneri ait, qui tenuil, el effecit, ut timamente dice Juliano, quo so obliga el quo lo luvo ala
aliquem morderel; celerum si non lenuit, in factura do, y fué causa de que mordiese á olro: mas si no lo es
agendura. taba, se ha de dar la acción que resulta del hecho.
§ . (>. Legis aulem Aquiliae actio hero corapelil, hoc § . 6. La acción de la ley Aquilia compelo al dueño,
est domino. eslo es, al señor.
§ . 7. Si in eo horaine, quera tibi redhibiturus § . 7. Si se causase daño con injuria al siervo quo yo
cssera, damnura iniuria datura essel, lulianus ait, legis te debia entregar, escribo Juliano que me compete la
Aquiliae aclionem niihi compctore, meque, quum coope acción do la ley Aquilia, y que le la lengo do restituir al
ro redhibere, tibí rcstitulurum. tiempo de entregártele.
§ . 8. Sed si servus bona tide alicui serviat, an ei cora § . 8. Pero si el siervo sirviese á alguno con buena
pelil Aquiliae actio? El magis in factura aclio eril danda. fe, ¿acaso le compelerá la acción de la ley Aquilia? Mas
bien se le dará la que resulta del hecho.
§ . 9. Eum, cui vestimenta commodata sunt, non § . 9. Dice Juliano, que aquel á quien se le diéron
posse, si scissa fuerint, lege Aquilia agerc lulianus ait, los vestidos en comodato, si los rasgasen, no lo compelo
sed domino eam compelere. la acción do la ley Aquilia, sino al señor.
§ . 10. An frucluarius vel usuarius legis Aquiliae §. 10. Trata Juliano si al que tiene el usufructo ó.
aclionem haberet, lulianus tractal; el ego puto melius, el uso le compete la acción de la ley Aquilia; y juzgó mas
ulile iudicium ex hac causa dandura. cierto que por esta causa le compete la acción útil.
12. Paulus libro X. ad Sabinum.—Sed el si pro- 12. Paulo; Comentarios á Sabino, libro X.—Si
prielatis dominus vulneraveril servum, vel occiderit, in el señor de la propiedad hiriese Ó matase al siervo de
quo ususfruclus raeusest, danda esl mihi ad cxeraplura quien yo tengo el usufruto, se raodará contra él acción,
legis Aquiliae aclio in eum pro portionc ususfruclus, ut según la parlo del usufrulo, á exemplo do la de la ley
eliam ea pars anni in aestimalioncm venial, qua nondura Aquilia, de modo que también se estime la parlo del año,
nsusfruclus meus fuit. que aun no hice mios los frulos.
13. Ulpianus libro X V I I I . cid Edictum.—Libor 13. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
nomo suo nomine ulilem Aquiliae habet aclionem; diré— —Al hombro libro le compele en su nombre la acción
c
tain enim non habet, quoniam dominus membrorum útil do la ley Aquilia; pero no lo corresponde la directa,
suorura nemo videtur. Fugilivi aulem nomino dominus porque ninguno es señor do sus miembros: también la
habet. tiene el señor en nombro del siervo fugitivo.
§• 1. lulianus scribit, si homo liber bona íide mihi § . 1 . Escribe Juliano, si me sirve con buena fe el
serviat, ipsum lege Aquilia mihi teneri. hombre libro, mo está obligado por la ley Aquilia.
§• 2. Si s e n us hereditarius occidatur, quaeritur, § . 2. Si se da muerte al siervo hereditario, se pre
quis Aquilia agal, quum dominus nullus sil huius ser- gunta á quién compele la acción de la ley Aquilia, por
Vl
; el ait Celsus, legem domino damna salva esse voluis- que osle siervo no tiene señor: y Celso escribe, que la ley
45
3S4 D i g e s t o . — L i « n o 9."—Titulo 2.
16. Marcianus libro I V . Regularum.— q u i a i n ' 16. Marciano; Reglas, libro IV.—Porque l a cosa
e u m c a s u m ros pervenit, a q u o incipere non polesl. llegó á a q u e l caso desde el q a a l no p u e d e e m p e z a r .
18. Paulus libro X . ad Sabinum.—Sed e t si i s , 18. Paulo; Comentarios á Sabino, libro X.—Aun
q u i p i g n o r i s e r v u m accepit, o c c i d i t e u m , vel v u l n e r a v i l , q u e p u e d e s e r reconvenido por la ley Aquilia y l a p i g n o
lego Aquilia e t pignoraticia conveniri polcst; se a l t e r u - raticia el q u e recibió e n p r e n d a s á u n siervo, y lo h i r i ó
t r a conlenlus osse debebil a c l o r . ó dió m u e r t e , el aclor d e b e r á contentarse con u n a ú o t r a .
§ . 9. Si dolo scrvus occisus sit, el lego Cornelia § . 9. Si el siervo fué muerto por dolo, consta que
agoré dominum posse constat, el si lego Aquilia egerit, su señor puede pedir por la ley Cornelia; y la petición
praeiudicium íieri Corneliae non debel. por la ley Aquilia no debe perjudicar á aquella.
§ . 10. Ilaec aclio adversus confitentem competil in § . 10. Esta acción compele en solo su importe contra
simplura, adversus neganteni in duplum. el que confiesa, y en el duplo contra el que niega.
§ . 11. Si quis liominem vivum falso confiteatur occi- § . 1 1 . Si alguno confesase falsamente que dio muer
disse, el poslea paratus sil ostendere, hominem vivum te a un siervo, y después estuviese pronto á justificar que
esse, lulianus scribit cessare Aquiüam, quamvis confes- el siervo estaba vivo, escribe Juliano que cesa la acción
sus sil, se occidisse; hoc enim solum remittere aclori do la ley Aquilia, aunque confesó que él le había muerto;
confessoriam actionem, no necesso habeat docere, eum porque esto solo excusa al aclor do la acción confesoria,
occidisse; ceterum occisum esse hominem a quocunque para que no haya necesidad de jusliíicar quo él le maló;
oporlet. pero es preciso que el siervo haya sido muerto por
alguno.
24. Paulus libro X X I I . ad Edictum.—TIoc aper- 24. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I . —
tius esl circa vulneralum hominem; nam si confossus sil Eslo es mas claro acerca del siervo herido; porque si
vulnerasse, nec sil vulneralus, aeslimalionem cuius vul- confesó que lo hirió, y no lo está, ¿de qué herida hemos
noris faciemus? vel ad quod lempus recurremus? de hacer estimación? ¿ó á qué tiempo hemos de recurrir?
27. Ulpianus libro X V I I I . ad Edictum.—Si ser- 27. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
YUS servum alienum surripuerit el occiderit, et lulianus, — S i el siervo hurtase ó matase al siervo ageno, Celso y
el Cclsus scribunt, el furti, el damni iniuriao compele- Juliano escriben, que compelo la acción de daño hecho
ro aclionem. por injuria, y la de hurto.
§ . 1 . Si scrvus communis, id est mnus et luus, ser § . 1. Si el siervo común, eslo es, el mió y el luyo
vum mcum occiderit, legi Aquiliae locus esl adversus matase á mi siervo, si lo hizo con tu voluntad, se dará
te; si lúa volúntate fecil; el ilaProculum existimasse Ur- contra tí la acción do la ley Aquilia; y así refiere Urseyo
seius referí. Quod si non volúntale lúa fecil, cessare no- que lo juzgó Próculo; pero si no lo hizo con tu voluntad,
xalem aclionem, no sil in polestalo servi, ul libi soli cosa la acción noxál, para que no oslé en el arbitrio del
servia!; quod puto verum esse. siervo servirte á tí solo: lo qual juzgo mas verdadero.
§ . 2. Item si scrvus communis, mous el tuus, sil § . 2. Mas si el siervo común mió y tuyo, fuese
occisus a servo Tilii, Celsus scribit, alterum ex dominis muerto por el de Ticio, escribe Celso, que si pidiese uno
agenlem aul lilis aestimationem conseculurum pro par do los señores, ó conseguirá respecto su parle aquello en
lo, aul noxae dedi ei in solidum oporlere, quia haec res que se lase, ó se le deberá dar en noxa á él solo; porque
divisionem non recipit. el siervo no admite división.
§ . 3. Servi aulem occidentis nomine dominus tene- § . 3. El señor también so obliga en nombre del sier
tur, is vero, cui bona fidoservil, non tenetur. Sed an is, vo que da muerte á otro: mas aquel á quien sirve con
qui servum in fuga habet, leneatur nomine eius Aquiliae buena fe, no so obliga; y so pregunta si el señor del
aclione, quaeritur; et ail lulianus, teneri; et esl verissi- siervo fugitivo estará obligado por esla razón por la ac
mum, cui el Marcellus consenlit. ción de la ley Aquilia, Juliano dice, y es muy cicrlo, que
eslá obligado. Marcelo es de la misma opinion.
§ . í . Iluius legis secundum quidem capilulum in § . 4. El segundo capítulo de esta ley no eslá en uso.
desuctudinem abiil.
§ . !j. Tertio aulem capite ail eadem lex Aquilia: § . II. El tercer capítulo do la ley Aquilia dice:
C E T E R A R U M RERUM, P R A E T E R HOMINEM E T PECUDEM OCCISOS, respecto las demás cosas, excepto del siervo, ó res que
SI QUIS A L T E R I DAMNUM F A X I T , QUOI) USSER1T, FREGER1T, R U - hayan sido muertos, s i alguno causase daño en las do
P E R I T lPslURIA, QUANTI EA R E S ER1T IN DIEBUS TR1GINTA P R O - mas cosas, quebrantándolas, quemándolas, ó r o m p i é n d o
XIMIS, TANTUM AES DOMINO DARE DAMNAS E S T O . las por injuria, todo aquello que valían masen los Ircin-
ta dias inmediatos, ha de ser condenado á darlo al s e ñ o r .
§ . 0. Si quis igitur non occiderit hominem vel pe- § . G. Esto supuesto, si alguno no malaso al siervo
D i g e s t o . — L i b r o O . 0
—Titulo 2 . 357
cudom, sed usseril, fregerit, ruperil, sine dubio ex bis ó á lares, sino quo lo quemase, quebrantase, ó rompie
verbis legis agendum erit. Proinde si facem servo meo se, sin duda podrá pedir por oslas palabras de la ley: por
obioeeris el cum adusscris, teneberis mihi. lanío si á mi siervo le arrimases una hacha encendida, y
le quemases, me estarás obligado.
§• 7. Iicm si arbustum meum vel villam mcam in- § . 7. Si incendiases mi arboleda, ó mi casa decam
cenderis, Aquiliae aclionem habebo. po, me competerá la acción do la ley Aquilia.
§. 8. Si quis insulam voluerit mcam exurere, et § . 8. Si alguno quisiese quemar mi casa, y el fuego
jgnis eliam ad vicini insulam pervcneril, Aquilia lene llegase á la del vecino; se obligará este por la ley Aqui
bilur eliam vicino; non minus eliam inquilinis lenebilur lia, y también á los inquilinos por las cosas quo se que
ob res eorum exuslas. masen.
§• 9. Si fornacarius servus coloni ad fornacem ob- § . 9. Si el Hornero siervo del colono se durmiese
j'ormisset, el villa fuoril oxusta, Neralius scribit, ex ¡unto al horno, y se quemase la casa de campo, escribo
lócalo convenlum pracslaro dcbero, si negligens in eli— Ncracio, que reconvenido con la acción do locacion, debe
í?eii(lis
r
ministeriis fuil; celerum si alius ignem subiece- satisfacer el daño, si fué negligente en la elección de los
¡t fornaci, alius negligcnler cuslodierit, an lenebilur, oficiales; pero si uno encendió el horno, y olro fué negli
(|ui subiecerit? nam, qui cuslodiil, niliil focil, qui recle gente en cuidarlo, ¿por ventura estará obligado el que lo
Jgnom subiecit, non peccavil; quid crgo esl? Pulo ulilcm encendió? Porque el que lo guardó, n^da hizo: el que lo
compelere aclionem lam in cum, qui ad fornacem obdor- encendió como correspondía, no pecó; ¿pues qué se dirá?
ttivil, quam in eum, qui negligcnler cuslodiit. Nec quis- Yo juzgo quo del mismo modo compele la acción útil
quam
ct
dixerit in eo, qui obdormivit, rem eum bumanam contra el que se durmió junio al horno, como contra el
naluralcm passum, quum deberet vel ignem oxlin- que fué descuidado en guardarlo; y no lo excusará el quo
ftuere, vel ila muñiré, ne evagelur. se diga quo el quo se durmió, hizo una cosa natural y
humana; porque debió ó apagarlo, ó dexarlo do modo quo
no pudiese salir la llama.
§ • 1 0 . Si furnum secundum parielcm communcm § . 10. Si tenias el horno junto á una pared común,
•'aberes, an damni iniuria lenearis? El ail Proculus, agi ¿acaso estarás obligado al daño hecho con injuria?
ae
posse, quia nec cum eo, qui focum haberet; et ideo Próculo dice que no se puede pedir, porque tampoco so
quius pulo, in faclum aclionem dandam, scilicel si puede reconvenir al que lieno hogar; y por esto juzgo
paries exuslus sil; sin aulem nondum mihi damnum d e - quo es mas justo quo se dé la acción que resulta del
(
¡oris, sed ila ignem babeas, ul meluam, no mihi damnum hecho en el caso que se quemase la pared; pero si aun
( e
' s, damni infeeli pulo sufíicere caulionem. no hubiese causado daño, y tienes el fuego do modo quo
recelo que lo cause, juzgo que se ha de dar caución por
el daño que amenaza.
s
. §• 11. Proculus ait, quum coloni servi villam exus- § . 11. Dice Próculo, que si los siervos del colono
issent, colonum vel ex localo, vel ex lege Aquilia lene- quemasen la casa de campo, está obligado por la acción
í'1} ila ul colonus possil servos noxao dodero; et si uno de locacion, ó por la de la ley Aquilia; do tal modo, que
ludicio res essel iudicala, altero amplius non agendum. el colono puede dar el siervo en satisfacción del daño; y
liaec ila, si culpa colonus carerct, cetcrum si noxios si se hubiese sentenciado respecto la una, no se puede
^ervos habuit, damni eum iniuria lenori, cur tales ha- pedir por la olra: oslo se en tiende si el colono careciese
"Uerit. Idem servandum el circa inquilinorum insulae de culpa; pero si tenia siervos acostumbrados á hacer
l^sonas scribil; quao sentenlia babel ralionem. daño, por tenerlos, se obliga al daño hecho con injuria.
Lo mismo escribe que so ha de observaren quanlo á los
inquilinos de las casas; cuya sentencia se funda en razón.
§• 12. Si, quum apes meae ad lúas advolassent, tu § . 12. Si mis abejas volasen adonde estaban las
° a s exusseris, legis Aquiliae aclionem compelero Col— tuyas, y lú las quemases, dice Celso que me compelo la
^ 8 ail. acción de la ley Aquilia.
or
§• 13. ínquit lex: ruperit; rupisso verbum fere § . 13. Dice la ley rompiese, y osla palabra casi lo
ünes veteres sic intcllexerunt, corruperit. dos los antiguos entendieron que es lo mismo que cor
romper.
.l[] §• 14. El ideo Celsus quaeril, si lolium aut avenam § . 14. Por esto dice Celso, quo si ochases alguna
s
cgelcm alienam inieceris, quo eam tu inquinares, non mala semilla ó avena en el sembrado do otro, con la
So
'Um Quod vi aut clam dominum posse agere, vel si lo- qual la viciases, no solo el señor podrá usar de la ac
Cal
us fundus sil, colonum, sed el in faclum agendum; et ción que resulla de lo que se hace por fuerza ó clandes
^ colonus camcxercuil, cavero cum deberé, amplius non tinamente, ó el colono, si el fundo so hubiese dado en
1
l& , scilicet no dominus amplius inquietet; nam aliaquae- arrendamiento, sino también de la que resulta del hecho:
an
* species damni esl, ipsum quid corrumpero^el mu- y si el colono pidiese por ella, debe dar caución c|e no
ul lex Aquilia locum habeal, alia, nulla ipsius mu- volver á pedir; conviene á saber, para que el señor no lo
,l
'ione applicare aliud, cuius molesla scparalio sil. molesto segunda v-ez; porque es olra especio distinta do
daño corromper ó mudar alguna cosa para quo tenga lu
gar la ley Aquilia, que el echar algo, cuya separación
sea molesta, sin que cause alguna mulaeion á la misma
cosa.
§• 1íi. Cum eo plano, qui vinum spurcavit, vel effu- § . 1Í>. Contra el quo echó agua al vino, lo derramó,
vel acelum fecil, vel alio modo viliavil, agi posso ó volvió vinagre, ó lo vició de olro modo, dice Celso que
(
iuilia Celsus ail; quia eliam effusum el acelum faclum se puede usar de la acción do la ley Aquilia; porque
0ri>
upti appellatione conlinelur. también se comprehende baxo la palabra corromper lo
que se derrama, ó vuelve vinagre.
358 Digesto.—Libro 9.°—Titulo 2.
§ . 1 6 . Et non nogal fractura oí ustum conlineri cor- § . 16. Tampoco niega que lo quebrantado y lo
rupti appcllationo, sed non csso novum, ut lex speciali- quemado se comprebendo baxo del nombre corrom
ter quibusdam enumeratisgeneralesubiiciatverbum, quo pido; pero que no es nuevo que la ley después de ex
specialia complectalur; quae senlenlia vera esl. presar especialmente algunas cosas baxo la palabra ge
neral, comprehcnda otras particulares; cuya sentencia es
verdadera.
§ . 17. Rupisseeum ulique accipiemus, qui vulnera- § . 17. También entendemos que corrompió el que
veril, vel virgis, vel loris, vel pugnis cecidit, vel telo, hirió con varas, correas, ó puñadas, dardo, ó q u a l q u i e r a
vel quo alio, utscinderet alicui corpus, vel tumorera fe- otro instrumento, do forma que hiriese á alguno en el
ceril. Sed ita demum, si damnum iniuria dalum est; ce- cuerpo, ó l e hiciese algún tumor; pero oslo se entiende
terum si millo servum pretio viliorem deterioremve fe- si el daño se hizo con injuria: mas si al siervo que no es
cerit, Aquilia cessat, iniuriarun que eritagendura dunta- de algún valor, lo deteriorase, ó le hiciese mas despre
xat. Aquilia enim cas rupliones, quae damna dant, por- ciable, cesa la acción do la ley Aquilia, y solo t e n d r á
sequilur. Ergo elsi pretio quidem non sil delerior servus lugar la de injurias; porque la* Aquilia se usa para la
faclus, verum sumlus in salutem cius et sanilatem facli repetición de las corrupciones que causan daño. L u e g o
sunt, in haec mihi videri damnum dalum, alquo ideo aunque el siervo no se haya deteriorado en el precio, si
lege Aquilia agi posse. se hubiesen hecho algunos gastos para su curación, en
esto me parece quo se causó el daño; y por tanto se puo-
do pedir por la ley Aquilia.
§ . 18. Si quis vestimenta scideril vel inquinaverit, § . 1 8 . Si alguno rasgase, ó manchase el vestido, se
Aquilia, quasi ruperit, lenelur. obliga por Ja ley Aquilia, como si lo rompiese.
§ . 19. Sed el si quis milium vel frumenlum meum § . 19. Pero si alguno echase en el rio el mijo, ó el
cfftideril in Humen, sufficit Aquiliao aclio. trigo, se dará la acción de la ley Aquilia.
§ . 20. Item si quis frumento arenam vel aliud quid § . 20. Mas si alguno mezclase con el trigo arena, ú
immiscuit, ut difficilis separatio sil, quasi de corrupto olra cosa que con dificultad se pueda separar, se podrá
agi poterit. usar de acción, como si se hubiese corrompido.
§ . 21. Si quis de manu mihi numos excusserit, Sa § . 21. Si alguno me sacudiese los dineros de la ma
binos exislimat, damni iniuriae. esse aclionem, si ila pe- no, juzga Sabino quo compele la acción de injuria hecha
rierint, ne ad aliquem pervenirent; puta si in Humen, con daño, si por eslo se perdieron, y ninguno los halla
vel in mare, vel in cloacam ceciderunt; quodsi ad ali se: v. g. si cayeron en el rio, en el mar, ó en algún su
quem pcrvenerunl ope consilio, furtum factum agendum; midero; pero si los halló alguno, se ha de usar de la ac
quod et anliquis placuit. Idem, etiam in factum dari pos- ción do hurlo hecho con auxilio y consejo, como delcr-
so aclionem, ail. mináron los antiguos: también dico que so puede dar
acción in factum.
§ . 22. Si mulier pugno vel cqua iclu a le percussa § . 22. Si diste con el puño á la rauger,ó á la yegua
eieceril, Brulus ail, Aquilia loneri, quasi rupto. preñada, y malparieso, dice Bruto que tiene lugar la ac
ción de la ley Aquilia, como si se hubiese corrompido.
§ . 23. El si mulum plus insto oneraverit, el aliquid § . 23. Si por cargar al mulo mas (lelo regular, se
raembriruperit, Aquiliao locum foro. le rompiese algún miembro, tendrá también lugar la ac
ción de la ley Aquilia.
§ . 24. Si navem venaliciarum mercium perforasset, § . 21. Si se barrenase la nave de los m e r c a d e r e s ,
Aquiliao aclionem esse, quasi ruperit, Vivianus scribit. tiene lugar la acción de la ley Aquilia, como siso hubie
ra corrompido, según escribe Viviano.
§ . 25. Siolivam immaluram decerpserit, vel segetem § . 25. Si se cogió la aceyluna, ó se segó el s e m b r a
desecuerit immaluram, vel vincas crudas, Aquilia tene- do sin madurar, ó la uva en agraz, tendrá lugar la ac
bitur; quodsi iam maluras, cessat Aquilia, nulla enim in ción d é l a ley Aquilia; pero no se dará si ya e s l a b a f l
iuria esl, quum tibi eliam impensas donaverit, quae in maduras, porque no se verifica injuria; pues te d o n ó l o s
colleclionem huiusmodi fructuum impendenlur. Sed si gastos que se hacen en la recolección de estos frutos;
colleela haec interceperit, fui ti lenelur; Oclavonus in pero si cogidos, se los llevase, se obliga por la acción de
uvis adiieit, nisi, inquil, in torrara uvas proiecil, ut cf- hurlo; y respecto á las uvas añade Octaveno: á no sor
funderentur. que se echen en la tierra para que se pierdan.
§ . 20. Idem et in silva caedua scribil, ut, si ira- § . 26. También escribe, que si el bosnuo se corta
malura, Aquilia teneatur; quodsi matura interceperit, ánles de tiempo, tiene lugar la acción de la ley Aquilia;1
furti lencri eura et arborum furlim caesarura. pero si se corla en tiempo, y se lleva la leña, liene luga '
la acción de hurlo, y la de árboles cortados furtivamente'
§ . 27. Si salictum malurum ita, neslirpes laederes, § . 27. Si tomases los sauces en sazón para c o r t a r l o s »
luleris, cessaro Aquiliam. de forma que no causes daño á las raices, cesa la W
Aquilia.
§ . 28. El si puerum quis caslravorilet pretiosiorera § . 28. Si alguno castrase á un muchacho, y lo diese
fecerit, Vivianus scribit, cossare Aquiliam; sed iniuria— mas estimación, escribe Viviano que cesa la a c c i ó n de i
rum eril agendum, aut ex edicto Aedilium, aut in qua- ley Aquilia; pero se podrá pedir por la de injuria, ó p°
druplum. el edicto del Edil, ó por la del quádruplo.
§ . 29. Si calicom dialnctuni faciendum dedisli, si § . 29. S i diste á tornear un cáliz, y se r o m p i ó p °
quidem imperitia fregit, damni iniuria lenebilur; si vero impericia, se dará la acción de injuria hecha con daño»
non imperitia fregit, sed rimas habebat vitiosas, polest pero si no se rompió por impericia, sino p o r q u e t e n u
esse excusalus; el ideo plerumque arliíices convenire so- hendiduras, se puede excusar; y por eslo suelen I?aC:Jg
lent, quum eiusmodi raaleriaodanlur, non periculo suo muchas veces los arlífices, quando se les dan somejanl
/
Digis t o . — L i b r o 9 . " — T i t u l o 2. 359
se facere; quae res ex locato tollil actionem el Aqui malci iales, quo no lo han de hacer á riesgo suyo; y eslo
liae. pació impido quo tenga lugar la acción do locación, y la
de la ley Aquilia.
las
§• '50. Si, quum maritus uxori margaritas extrica- § . 30. Si el marido dio á su mugor unas margaritas
dedisset in usum, eaque invilo vel inscio viro pcrfo- sin labrar para su uso, y ella las agujerease, ignorándolo
í'assel, ul perlusis in linea uterelur, leneri eam lego el marido, ó contra su voluntad, para usarlas engarzadas,
Aquilia j si ve diverlit, si ve nupla esl adhuc. se obliga por la acción do la ley Aquilia, ya esté casada,
ó divorciada.
§• 31. Si quis aedificii mei fores confregeril, vel re- § . 31. Si alguno quebrantase las puertas do mi edi
¡regerit aul si ipsum aediíicium diruerit, lego Aquilia ficio, ó lo arruinase, se obliga por la ley Aquilia.
tenelur. ^
I- 32. Si quis aquaeduclum meum diruerit, licet § . 32. Si alguno deshiciese mi aqüeducto, aunque
dementa
,n
mea sunt, quae diruta sunl, lamen quia térra son mios los materiales que se deshicieron, porque no es
ne
ea non sit, qua aquam duco, melius est dicere, actio- mió el terreno por donde pasa el aqüeducto, es mejor de
m ulilem dandam. cir que se ha de dar la acción útil.
§• 33. Si ex plaustro lapis ceciderit, el quid ruperit § . 33. Si de un carro cayese alguna piedra, y rom
SI
fregerit, Aquiliae actione plaustrarium teneri placel, piese, ó quebrantase alguna cosa, agrada que el carrelo-
malo composuerit lapides, el ideo lapsi sunt. ro se obligue por la acción de la ley Aquilia, si no puso
bien las piedras, y por eslo secayéron.
. §. 34. Si quis servum conductum ad mulum regen-
(lu § . 34. Si uno alquila un siorvo para cuidar do un
"i commendaverit ei mulum, ille ad pollicem suum mulo, y so le - entregase, y se alase el freno al dedo pul
Gum alligaverit de loro, el rauluseruperil sic, ut et pol- gar, y el mulo le rompiese, y arrancase el dedo al sier
'icem avelleret servo, et se praecipilaret, Mola scribit, si vo, y se despeñase, escribe Mela, que si siendo i m
Pro perito imperitus localus sit, ex conducto agendum perito, se alquiló como porilo, podrá pedir por la acción
CUrn
domino oh mulum ruplum vel debililalum; sed si de conducción al señor del siervo, respecto lo que el
!(l ' lu aul terrore mulus turbatus sil, lum dominum eius, mulo se rompió, ó se debilitó; pero si so espantó por gol
¡hríls®sl muli el s e n i, cum eo, qui turbavit, habiturum lo- pe, ó terror, en este caso al señor del mulo y al del
' Aquiliae aclionem. Mihi aulem videlur, et eo casu,
( Uo
siervo se les dará la acción do la ley Aquilia conlra el
l ex locato aclio est, competero etiam Aquiliae. que lo espantó: y á mí me parece quo en el caso que com
pete la acción de locacion, compele también la de la lev
Aquilia.
§• 35. Iiem si tectori locaveris lacum vino plenum § . 35. Si alquilases un artífice para oue compusiese
' uajandum, el ille oum pertuderit, ut vinum sil effusum, una vasija grande llena de vino, y la golpeaso do modo
- t)eo scribil in faclum agendum. ue se derramase el vino, escribo Labeon quo so ha do
ar conlra él la acción in faclum.
Paulus libro X . ad Sábimm.—Oui foveas 28. Paulo; Comentarios á Sabino, libro X.—Los
Jjrsorum cervorumque capiendorum causa faciunf, si in quo hacen hoyos para coger osos ó ciervos, si los hicie
ll
( ¡)eribus fecerunt, eoque aliquid decidit, faclumquedo- sen en los caminos, y alguno cayese, y se deteriorase, se
e
Hus esl, lego Aquilia obligali sunl; at si in aliis locis, obligan por la ley Aquilia; pero si los hicieron en otros
°> neri solenl, fecerunl, nihil tenenlur. lugares donde se suelen hacer, no están obligados.
.1 V 1. Iíaec lamen actio ex causa danda est, id est, §. 1. Mas esta acción se ha de dar por causa, eslo
Deque denuntiatum esl, ñeque scierit, aul providero es, si no se denunció, ni lo supo, ó lo pudo proveer; y
Poluerit; el mulla huiusmodi deprehendunlur, quihus hay otros muchos casos por los quales es repelido el que
UQ
imovetur petitor, si evitare periculum potueril; pide, si pudo evitar el peligro.
9Q
ad m< Ulpianus libro X V I I I . acl Edictum.—quem- 29. Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
¡dum si laqueos eo loci posuisses, quo ius ponendi —Como si pusieses lazos en donde no los debías poner,
R haberes, et pecus vicini in eos laqueos incidisset. y cayese en ellos la res del vecino.
n, n ?1 Si prolectum meum, quod supra domum tuam §. 1. Si quitases el cobertizo, que sin derecho lenia
j ."° iure habeham, recidisses, posse me lecum damni sobre lu casa, puedo usar conlra lí do la acción do inju
i 1Uls
'ia agere, Proculus scribil; debuisti enim mecum, ria hecha con daño, según escribo Próculo; porque pri
a e mihi non esse protectum habere, agoré, nec esso mero mo debiste reconvenir, diciendo que no tenia dere
o s N -
(ll
U
damnum me pali recisisa te meis tignis. Aliud
n i
' cho para tenerle, pues no es justo que yo padezca el daño
cendumex Hescriplo Imperaloris Severi, qui ei, per do que tú cortes mis maderos. Lo contrario se ha do
le U s domum traieclus oral aquaeduclus citra servilu- decir, según rescripto del Emperador Severo, de aquel
Hlo • lescr 'P s ^5 i u r o s u o P n s s o e u m intercidere; el m e - por cuya casa se pasó el aqüeducto sin deber osla servi
il0 ^ t e r e s t enim, quod hic in suo protexit, ille in alie dumbre; pues respondió, que do su propia autoridad lo
podia quitar, y con razón, por sor diverso; puos esto
obra en cosa propia, y aquel en la agena.
né' Si navis lúa impacta in mcam scapham da- § . 2. Si lu nave fué impelida conlra mi esquifo, y
p e i ! \ m i h i dedil, quaesitum est, quae aclio mihi corn me causó daño, se pregunta qué acción mo compelerá,
i l i'.61- El ait Proculus, si in poleslale naularum fuit, Próculo dice, que si los marineros lo pudieron impedir,
c
UiJ aC( 'í t ' G,, et, el culpa eorum faclum sil, lege Aquilia y eslo sucedió por culpa suya, se repetirá contra olios
t en I nauiis agendum; quia parvi referí, navem immil- por la acción de la ley Aquilia; porque no es del caso quo
d an °> a ul servaculum ad navem duccndo, an tua manu hayas causado el daño con lu propia mano llevando la
nurü
dederis, quia ómnibus his modis j)er le damno nave, ó guiándola con el timón; porque do qualquiera do
360 D i g e s t o . — L n m o 9.°—Titulo °2.
afficior. Sod si fuñe ruplo, aut quum a millo regerelur, estos modos me causas daño; pero si rolas las c u e r d a s ,
navis incurrissct, eum domino agendum non esso. ó no gobernándola alguno, se fuese la nave, el señor de
ella no estará obligado.
§ . 3. Item Labeo scribit, si quum vi venlorum na § . 3. También escribe Labeon, que si la nave i m p e
vis impulsa osscl in funes ancorarum allerius, etnautae lida del viento, fuese á las cuerdas de las áncoras de
funes praecidissenl, si nullo alio modo, nisi praecisis otra, y los marineros las cortasen, si no se pudieron des
fu ni bus explicare se poluit, nullam aclionem dandam. enredar de olro modonuc corlando los cordeles, no se lia
Idemque Labeo et Proculus el circa relia piscatorum, in de dar acción alguna; lo mismo dicen Labeon y P r ó c u l o
quae navis piscatorum inciderat, aestimarunt. Plañe si do las redes de los pescadores, en las qualcs se les habia
culpa nautarum id faclum essel, loge Aquilia agendum. enredado la nave; pero si oslo sucedió por culpa do los
Sed ubi damni iniuria agilur, ob relia, non piscium, qui marineros, se podrá pedir por la lev Aquilia; y q u a n d o
ideo capli non sunt, íieri aestimationem, quum incerlum se pide respecto las redes, compele la acción de i n j u r i a
fuerit, an caporenlur. Idemquo et in venatoribus, et in hecha con daño; y no se hace aprecio do los peces, por
aucupibus probandum. que no se cogieron, y era consiguiente el cogerlos: lo mis
mo se ha de decir cíelos cazadores de aves ó de a n i m a l e s .
§ . \ . Si navis alleram contra so venienlem obruissel, § . í . Si una nave desbarató á otra que chocó con
aul in gubernalorem, aut in ducatorem aclionem compe ella, dice Alfeno quo so ha de dar la acción de daño
lere damni iniuriae, Alfenus ail. Sed si lanía vis navi hecho con injuria, ó contra el quo la gobierna, ó el que
facía sit, quae temperari non poluit, nullam in dominum la guia; pero si fuese tanta su violencia, que no se p u d ;o
dandam aclionem; sin autem culpa nautarum id faclum contener, no so ha de dar contra el señor ninguna accioii
sit, puto Aquiliae sufíicere. mas si esto sucediese por culpa de los marineros, juzgo
quo basla la acción de la ley Aquilia.
§ . o. Si funem quis, quo relígala navis eral, prac- § . 5. Si alguno corló la maroma con que estaba ala
cideril, de nave, quao periil, in faclum agendum. da la nave, se ha de pedir por la acción i n faclum la n a v e
que pereció.
§ . 6. Ilac actione ex hoc legis capito de ómnibus § . 0. Por esto capítulo de la ley se ha do pedir con
animalibus laesis, quae pecudes non sunt, agendum esl, esta acción respeclo de lodos los animales que padeciéroD
ut puta de cano; sed el de apro, el leone, celcrisque algún daño, y no se comprehenden baxo la palabra p "
feris el avibus idem eril dicendum. cudes: v. g.'cl^erro, el javalí, el león, y las demás lie-
ras: lo mismo se ha de decir de las aves.
§ . 7. Magistralus municipales, si damnum iniuria § . 7. Los Magistrados municipales si causáron daño
dedcrint, posso Aquilia leneri. Nam et quum pecudes con injuria, se pueden obligar por la ley Aquilia; p o r q u e
aliquis pignori cepisset, etfame cas necavisset, dum non quando alguno recibiese en prendas los animales com"
palilur le iis cibaria afferrc, in faclum aclio danda est. )rehendidos baxo el nombre pecudes, y los matase de
Ítem si, dum putat se ex loge capero pignus, non ex íambre, no permitiendo que tu los lleves á pastar, se ba
lego ceperil, el res Irilas corruplasquo rcddal, dicitur, de dar la acción in faclum. También si alguno juzga qu°
legem Aquiliam locum habere; quod dicendum esl, el si toma la prenda según derecho, y no la lomase legítima-'
ex loge pignus cepit. Si quid lamen Magistralus advcr- menle, y volviese las cosas rotas y corrompidas, se die°
sus resistentem violentius fecerit, non tenebilur Aquilia; que liene lugar la ley Aquilia; lo qual se ha de deci''
nam el quum pignori servum cepisset, el ille se suspen- aunque tómasela pronda, según derecho; pero si el M&"
derit, nulla datur aclio. gistrado obrase violentamente contra el que se le r e s i s t e »
no se obligará por la ley Aquilia; p o r q u e si tomó el s i e r
vo en prendas, y csle so ahorcase, no liene lugar n i n g u
na acción.
§ . 8. Ilacc verba: quanti in triginla diebus proxi- § . 8 . Estas palabras: quanto valia en los treinta dia s
mis fuit, etsi non habent: plurimi, sic lamen esse acci- próximos pasados; aunque no se expresase la palabi'a
pienda constat. mas, consta que se ha de en tender como si se expresase-
30. Paulus libro X X I I . ad Edictum.—Qui occidil 30. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X U ^
adullerum deprehcnsuin servum alienum, hac'lcge non El que mató al siervo ageno cogido en adulterio, no esta'
tenebilur. rá obligado por esla ley.
§. 1. Pignori dalus servus si occisus sil, debitori § . 1 . Si se diese muerte al siervo dado en p r e n d a s »
aclio compelil. Sed an el crcdilori danda sil ulilis, quia compele acción al deudor; pero se pregunta si tambie01J
polest interesse eius, quod debitor solvendo non sil, aul so ha de dar la útil al acreedor, porque lo puede imp01 '
quod litem tempore amisil, quaerilur. Sed liic iniquum lar, ó porque el deudor no tiene de donde pagar, ó p "
cal, el domino, el crcdilori eum leneri, nisi si quis p u - que prescribió la acción, pero en esle caso es injusto QruC
tavcrit, nullam in ca re dcbilorem iniuriam passurum, el que causó el daño, se obligue al señor y al acreed° >
quum prosil ci ad debili quanlilatcm, et, quod s i t a m - á no ser que alguno juzgue que el deudor no padece 6
plius, conseculurus uit ab eo, vel ab initio in id, quod esto injuria; porque se le cuenta en pago de la deuda;)
ampliussit, quam in debito, debitori dandam aclionem. lo domas que haya de percibir de él, ó que al prindP'
Et ideo in his casi bus, in quibus crcdilori danda csl aclio se le dará al deudor acción por lo domas que importa
propter inopiam debiloris, vel quod lilemamisit, creditor deuda; y por esto en los casos en que al acreedor se ^
quidem usque ad modum debili habebil Aquiliae aclio lia de dar acción, ó por la pobreza del deudor, ó Por<Ilja
nem, ul prosil hoc debitori, ipsi aulem debitori in id, perdió el pleylo, se lo dará sin duda la a c c i ó n de
quod debitum exccdil, compelil Aquiliae aclio. ley Aquilia e n quanto al importe de la deuda, paraq"
esto le aproveche al deudor; y á este le compete tan
bien la misma acción en lo que excede á la deuda.
D i g e s t o . — L i b r o 9.°—Titulo 2 . 361
§. 2. Si quis alienum vinum vcl frumontum con- 2. Si alguno consumiese el vino, ó el trigo ageno,
sumserit, non videtur damnum iniuria daré; ideoque no parece que causa daño con injuria, y por eslo se ha
ulitis danda est aclio. dar la acción útil.
.§• 3. In liac quoquc aclionc, quao ex hoc capilulo § . 3. En la acción que tiene su origen do este capí-
oritur, dolus el culpa punitur. Ideoque si quis in stipu- lulo, también so castiga la culpa y el dolo; y por eslo si
} a m suam vcl spinam comburendae cius causa ignem alguno pusiese fuego á su raslroxo, con ol fin de quemar
unmiserit, el ultcrius evagalus et progressus ignis alio— también los cardos, y pasase al sembrado ageno, ó cau
nam segetem vcl vincam laeserit, requiramus, num i m - sase daño á la viña, hemos de examinar si eslo aconteció
pcrilia
so
cius, aul negligentia id accidit; nam si die vcnio- por impericia, ó negligencia; porque si lo hizo en dia do
sla
id fecit, culpac reus est; nam el qui occasionem prae- viento, incurre en culpa; pues el que da causa para el
(
t, damnum fecisse videlur. In codem crimine esl el daño, parece que lo causó. En el mismo delito incurre
iui non observavit, nc ignis longius procederet. Al si el que no tuvo cuidado do que el fuego no pasaso mas
ounia,
,Q
quao oporluit, observavil, vel subila vis venli adelante; pero si observó todas las cosas oportunas, y por
ngius ignem produxit, carel culpa. el viento que sobrevino repentinamente, pasó el fuego
adelante, carece de culpa.
§• 4. Si vulncralus fueril servus non morlifere, nc- § . 4. Si un siervo recibió una herida que no era do
8'igcnlia aulcm pericrit, de vulnéralo aclio erit, non de muerto, y pereciese por omision, tendrá lugar la acción
occiso. respecto la herida, mas no respecto la muerto.
3 1 . Idem libro .Y. ad Sabinum.—Si pulator, ex 31. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X . —
ar
bore ramum quum dciicerct, vcl machinarius homincm Si el podador echase una rama desdo el árbol, ó el que
praetereuntem occidil, ila lenelur, si is in publicum d e - hacia alguna máquina matase al hombre que pasaba, es
nec illc proclamavit, ul casus cius evitari possit. tará obligado si la echó al lugar público sin avisar, para
Mucius eliam dixil, si in privalo idem accidisscl, que se pudiese evitar el peligro. También dicc Mucio,
Ppsse de culpa agi; culpam aulcm csse, quod, quum a que si eslo sucediese en lugar privado, se puede pedir
(
Agento provideri potuerit, non esset provisum, aul lum por razón do la culpa, y quo esla consiste en que pudien-
^Uunlíatum esset, quum pcriculum evitari non possct. do haber avisado con tiempo, no lo hizo, ó en haberlo
^cundum
tu
quam ralioncm non multum referí, per publi— hecho quando ya no so podía evitar el peligro: por cuya
ui, an per privatum iter fieret, quum plerumque per razón no hay mucha diferencia en que pasase por el c a
P'ivata loca vulgo iter fial. Quodsi nullum iter erit, do- mino público, ó por el privado; porque muchas v o
'•un
Vl(
dunlaxat praestare debel, ne immittat in eum, quem ces so camina por lugares privados; pero si no habia
lerit transeuntem; nam culpa ab co exigenda non est, camino alguno, solo debe prestar el dolo; poique no
jluum
lra
divinare non potuerit, an per eum locum aliquis debió echarla viendo al que pasaba; pues no so puedo
nsiturus sit. culpar, no pudiendo adivinar si pasaría alguno por aquel
lugar.
.. Gaius libro VII. ad Ediclum provinciale.— 32. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li
"lud quaesilum est, an quod Procónsul in furto observal, bro Vil.—Se preguntó si en la acción de daño hecho con
J111u°d a familia factum sit, id esl, ul non in singulos dc- injuria so debía observar lo mismo que observa el Pro
; ' poenae perseculio, sed sufficeret id praestari, quod cónsul respecto del hurto execuladó por la familia, eslo
Faestandum foret, si id furtura unus liber fccissct, d e - es, que la persecución de la pena no se dé contra cada
®?at el in aclionc damni iniuriae observari. Sed magis uno, sino quo basta que so dé lo que so daria si el hurlo
isuni esl, idem csse observandum, el mérito; quum lo hubiese hecho un hombro libre; y pareció mas bien
p'no circa furli actionem liaec ratio sit, no ex uno d c - que se debía observar lo mismo, y con razón; porque
.lc1 to tota familia dominus careat, caque ratio similiter ct atendiéndose en la acción de hurlo á que por el delito
J Actionem damni iniuriae interveniat, sequilur, ul idem del uno el señor no carezca de loda la familia, habiendo
p e a l aestimari; praesertim quum inlerdum levior sit la misma razón en la acción de injuria hecha con daño,
(Causa delicti, veluti si culpa, el non dolo damnum se sigue, que se deberá juzgar lo mismo, en particular
quando tal vez sea mas leve esta causa del delilo: v. g.
si se causase el daño por culpa, y no por dolo.
. §• 1. Si idem oundem servum vulneraverit, postea § . 1. Si uno hiriese á un siervo, y despuos él mismo
^nde etiam occidcrit, lencbilur et de vulnéralo, ct do lo matase, será responsable por razón do las heridas y de
.Cciso; dúo enim sunl delicia. Alitcr atque si quis uno la muerte; porque son dos delitos: lo contrario so dice, si
^petu pluribus vulneribus aliquem occidcrit; tune enim á un mismo tiempo uno matase á otro dándole muchas
erit aclio de occiso. heridas; porque entonces solo será responsable por la
muerte.
33. Paulus libro I I . ad Plautium.—Si servum 33. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro II.—Si
v > occidisli, non affectiones acslimandas csse pulo, diste muerto á mi siervo, juzgo que no se lia de apreciar
uti si filium tuum naluralcm quis occidcril, quem tu según la estimación que tú hacías do él, sino según la
I ^n° emtum velles, sed quanti ómnibus valerct. Scx- común , como si alguno diese muerto á lu hijo natural,
5 queque Pedius ail, prclia rerum non ex affcctiono, que le eslimabas en mucho. También dice Sexto Pedio,
eun U ^' l . la ' ,c singulorum , sed communiter fungí Itaquo que las cosas so aprecian, no según la estimación, ni
e s s ' qui filium naluralcm possidet, non eo locupletiorem utilidad particular, sino la común; y así no es do mas
9Uod eum plurimo, si alius possidcrcl redemturus valor el hijo natural quo uno tiene; porque lo compraría
ber'c n e c *" um » Q11^ íilium alienum possideat, lantum ha- en mas si otro lo tuviese, ni el que posee el hijo ageno
' quanti eum palri vendere posset; in lege enim tiene la cantidad en quo él podría venderlo ai padre;
4G
362 D i g e s t o . — L i b r o 9.°—Titulo 2 .
Aquilia damnum consequimur, ct amisisso decimur, porque por la ley Aquilia se repite el daño, y decimos
quod aul conscqui potuimus, aul erogare Cogimur. que se perdió lo que ó pudimos percibir, ó tenemos pre
cisión de gaslar.
§ . 1. In damnis, quao lego Aquilia non tencntur, in § . 1. Hospedo los daños, que no so comprehendcn
faclum dalur aclio. en la ley Aquilia, se da la acción in faclum.
34. Marccllus libro X X I . Digestorum.—Tilio ct 34. Marcelo ; Digesto, libro XXI.—A Ticio y
Seio Slichum legavit, deliberante Seio qunm Titius vin- á Scyo les legué á Estico: mientras deliberaba Soyo,
dicasset legalum, Slichus occisus est, deinde Seius repu- vindicó Ticio el legado, y murió Estico: despues repudio
diavil legalum; perinde Tilius agere possit, ac si soli lo- Seyo el legado, y por eslo podrá pedir Ticio, como si á
galus cssel, él solo se le hubiese legado.
35. Ulpianus libro X V I I I . ad Edictum.—quia 35. Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro XVIII.
r e t r o accrevisse d o m i n i u m oí v i d e r e t u r . —Porque parece que se lo acreció el dominio por retro-,
tracción.
36. Marcellus libro X X I . Digestorum.—Nam sic- 3 6 Marcelo; Digesto, libro XXI.—Porque así
ut repudiante legatario legalum heredis esl aclio, per- como repudiando el legatario el legado, adquiere el he
indo ac si legalus non esset, ita huius aclio esl, ac si soli redero la acción del mismo modo que si no so hubiera
legalus esset. legado, de la misma manera adquiero esle la acción*
como si solo á él se le hubiese legado.
§ . 1. Si dominus servum, quem Tilius morlifere § . 1. Si el señor concedió libertad, ó insliluyó lioro-
vuineraverat, liberum el heredem esse iusserit, eique dero a l siervo quo Ticio hirió do muerte, y despues fue-*
postea Maovius (extiterit heres, non liabebil Maevius) se Mevio su heredero, no compelerá á Mevio contra Ticio
cum Tilio legis Aquiliae aclionem; scilicet secuudum Sa- la acción do l a ley Aquilia, según la opinion de S a b i n o ,
bini opinionem, qui pulabat, ad heredem aclionem non que juzgaba que no se transmitía al heredero la a c c i ó n
transmilti, quao defuncto competere non potuit. Nam que no pudo compeler a l difunto; porque á la verdad es
sano absurdum accidet, ul heres pretium quasi occisi absurdo que el heredero perciba el precio respectivo a
consequatur cius, cuius heres oxlilil. Quodsi ex parlo la muerte de aquel do quien fué heredero ; pero si el
cum dominus heredem cum libértalo esso iusserit, colie- señor le diese libertad, y le instituyese heredero e n p a r
ros cius mortuo eo agel logo Aquilia. lo, muerto él, podrá pedir el coheredero por la acción do
la ley Aquilia.
37. Iavolenus libro X I V . ex Cassio.—Liber homo 37. Javoleno; Doctrina de Casio, libro X I V . ' -
si iussu allerius manu iniuriam dedit, aclio legis Aqui Si el hombre libro por mandado do otro dió una bofeta
liae cum eo esl, qui iussit, si modo ius imperandi ha- da, compete la acción do la ley Aquilia contra el que 1°
buil; quod si non liabuit, cum eo agendum esl, qui fecil. mandó, si tenia facultad de mandarle; pero si no, so b a
do pedir contra el quo la dió.
§ . 1. Si quadrupes, cuius nomino actio esscl cum § . 1. Si uno matase el animal en c u y o nombre s®
domino, quod pauperiem fecissot, ab alio occisa esl, ct pide contra el señor por el daño que causó, y fuese re-
cum eo lego Aquilia agitur, aestimatio non ad corpus convenido por la acción do la ley Aquilia , la e s t i m a c i ó n
quadrupedis, sed ad causam eius, in quo do pauperie de él no ha de ser por lo que valia, sino respecto l a c a u
actio est, referri debet; el tanti damnantlus est is, qui sa por que compete acción para la petición del daño: V
occidit, iudicio legis Aquiliae, quanli actoris interest el que lo dió muerle h a de ser condenado por la a c c i ó n
noxae polius doditione defuugi, quam lilis aestimatione. do la ley Aquilia en lo que le importase al actor poder
entregar el animal en satisfacción del daño, mas bien que
á lo quo importase aquello sobro que s o litiga.
3 8 . Idem libro IX. Epistolarum.—Si eo tempore, 38. e i mismo; Epístolas, libro I X . — S i en e l tiem
quo tibi meus servus, quem bona íide emisti, serviebat, po quo to sirva mi siervo, que habías comprado c oll n
ipso a servo tuo vulneratus est, placui, omnímodo me buena fe, fuese herido por otro siervo luyo, pareció q °
tecum recto logo Aquilia experiri. absolutamente pudiese yo pedir contra tí por l a a c c i ó n
de la ley Aquilia.
39. Pomponius libro XVII. ad Quintum Mucium. — 39. Pomponio; Comentarios á Quinto Mudo,
Quinlus Mucius scribil: equa, quum in alieno pascerelur, bro XVII.—Escribe Quinto Mucio, que una yegua prG"
in cogendo, quod praegnans eral, eiecil; quaerebatur, ñada pastaba en el campo ageno, y malparió por haberla
dominus eius posselno cum eo, qui coegisset, lego Aqui violentado para quo saliese do él: se dudaba si su seño''
lia agere, quia equam in enciendo ruperat? Si poreus- podía pedir por la acción de la ley Aquilia contra el qn°
sisset, aul consulto vehomenlius egisscl, visum esl age- la hizo salir; porque la yegua malparió por haberla
re posso. echado: pareció que se podia pedir si la dió golpes,
premeditadamente la violentó con exceso.
§ . 1. Pomponius: quamvis alienum pecus in agro § . 1. Pomponio dice que el que aprehendo en su cam
suo quis deprehendisset, sic illud expeliere debet, quo- po la res agena, la deber echar fuera, del mismo m o d o qlj
modo si suum deprehendisset, quoniam, si quid ox ea ro si hubiera aprehendido alguna suya; porque si p o r esto i
damnum cepil, babel proprias actiones. Ilaque qui pecus causó algún daño, compelen acciones propias; y así el q u
alienum in agro suo deprehenderit, non iurc id íncludit, aprehendiese en su campo la res agena con d e r e c h o , n
D j g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o 2. 3 6 3
nec agere illud alilor debct, quam, ut supra diximus, la puede encerrar en él, ni oslo lo debe hacer de otro
quasi suum; sed vcl abigere dobcl sino damno, vol ad- modo que como si fuese suya, como hemos dicho, sino
monero dominum, ut suum recipiat. que la debe ahuyentar sin daño, ó amonestar al señor
para quo la recoja.
40. Paulus libro I I I . ad Edictum.—In lego Aqui- 40. Paulo; Comentarios al Edicto, libro III.—Me
lla
, si deletum chirographum mihi esse dicam, in quo compelerá la acción do la ley Aquilia si digo que se
JJjb conditione mihi pecunia debita fueril, el interim les- borró la escritura por la qual so me debia cierta cantidad
tibus quoque id probare possim, qui testes possunt non baxo do condicion: ínterin pendo esta, lo podré justificar
esse co tempore, quo conditio extitit, et si summatim re con testigos, quo pueden no existir quando so verifique, y
^xposiia ad suspicionem iudicem adducam, debeam vin- deberé obtener si por información sumaria resultasen
Sed tune condemnationis exaclio compelit, quum indicios que muevan al Juez á sospechar; pero la senten
tiebiti
nu
condilio extiterit; quod si defecerit, condemnatio cia no se ha de oxecutar hasla que se verifique la condi
Has vires habebit. cion do la deuda; y si no se verifica, quedará sin electo.
%
41. Ulpianus libro X L l . ad Sabinum.—Si quis 41. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X L L —
ptamenlum deleverit, an damni iniuriae aclio compe- Si alguno borrase el testamento, hemos de ver si com
íat> videamus. El Marcellus libro quinto Digeslorum du- pete la acción de injuria hecha con daíío; y Marcelo al
Wans negat compelere; quemadmodum enim, inquit,
ae
libro quinto de los Digestos, dudando, niega que compe
íu
^imatio inibitur? ligo apud eum nolavi, in lestatore te, pues dice: ¿de qué modo se ha de hacer la estima
lm ulem hoc esse verum, quia quod inlerest eius, aosli- ción? Yo noté en él, que oslo es verdadero respecto del
ari non potesl; veruntamen in herede vel legatariis di- testador; porque no so puedo apreciar lo que á él lo
J er sum, quibus testamenta paene chirographa sunl. Ibi- importa; poro respecto al heredero y á los legatarios so
Qem ls
Marcellus scribit, chirographo delelo compelere lo- dice lo contrario; porque para ellos los testamentos son
&
a
Aquiliae aclionem. Sed el si quis tabulas lestamcnti como escriluras de obligación: en el mismo lugar escribe
pud se depositas deleverit, vel pluribus praesenlibus lo- Marcelo, que borrada la escritura do obligación, compe
fa(r i t , ulilius esl in faclum et iniuriarum agi, si iniuriae le la acción de la ley Aquilia; y si alguno borrase las
'iendao causa secrela iudiciorum publicaverit. tablas del testamento depositadas en él, ó las leyese en
presencia do muchos, es mas útil que se pida por la
acción in faclum y do injurias, si por causa do injuria
publicó los secretos del testamento.
§• 1. Inlerdum evenire Pomponius eleganter ait, ut § . 1 . Elegantemente dice Pomponio, quo tal voz
r l s tabulas delendo furli non lenealur, sed lanlum suele suceder quo el quo borra las labias, no se obliga
pQini
ai
iniuriae, ulpula si non animo furli faciendi, sed por la acción de hurlo, sino solo por la do injuria hecha
*CUrUum damni dandi dclevit; nam furti non tenebilur, con daño: como si las borraso no con ánimo de hurlar,
n fació enim eliam animum furis furlum exigit. sino solo de hacer daño, porque no so obliga al hurto;
pues ademas del hecho, también so requiere la intención
de hurtar.
« i * lulianus libro X L V I I I . Digestorum.—Qui 42. Juliano; Dif/esto, libro XLVIII.—El quo
^billas
Ü,
teslamenli depositas, aut alicuius rei instrumen- borró la oscriluradcl testamento, ó do algún otro instru
a(1
Q ita delevit, ut legi non possit, depositi aclione, el mento quo estaba depositado en él, de modo que no se
exhibendum tenelur, quia corruplam rem resliluerit, pueda leer, se obliga por la acción de depósito, y á !a
exhibuerit. Legis quoque Aquiliae aclio ex eadem exhibición, porque restituyó ó exhibió una cosa corrom
¡^usa compelit, corrupisse enim tabulas recle dicitur, el pida: por la misma causa compete también la acción de
"uieas inierleverit. la ley Aquilia; porque rectamente se dice que corrompió
las tablas el que las borró.
;i ( Pomponius libro X I X . ad Sabinum.—Ob 43. Pomponio; Comentarios á Sabino, li
,Utl» tuod antequam hereditatem adires, damnum admis- bro XIX.—Por el daño que se hizo en las cosas heredi
j)c s i in res hereditarias est, legis Aquiliae aclionem ha- tarias ánlos quo adieses la herencia, lo corresponde la
' > quod post morlem eius, cui heres sis, accideril; d o - acción de la ley Aquilia; porque acaeció dospues do la
p n u m enim lex Aquilia appellat non ulique eum, qui muerte do quien fuiste heredero; pues la ley Aquilia
fueril, quum damnum darelur; nam islo modo no llama señor no al que lo era quando sucedió el daño,
J'c l l co quidem, cui heres quis erit, transiré ad eum ea porque de osle modo no podrá pasar esla acción del di
o polerit, ñeque ob id, quod lum commissum fueril, funto al heredero, ni por el daño quo so cometió quando
H^uni i n hostium polestale esses, agere postliminio r e - estabas en poder do los enemigos, dospues de habor
C'sus poteris; et hoc aliter conslilui sine magna caplio- vuello podrás pedir por derecho do postliminio; y esto no
P°stumorum liberorum, qui parentibus heredes erunt, so puede constituir de otro modo sin grande perjuicio de
U Q polerit. Eadem dicemus et do arboribus eodem tem- los descendientes postumos, que son herederos do los pa
J ¡.° furlim caesis. Pulo eadem dici posse eliam de hac dres: lo mismo decimos de los árboles que so cortaron
le
feo C.°- ,ll a
' ^ u o t ' v* aul clam, si modo quis aut prohibilus furtivamente en aquel tiempo: juzgo quo también se pue
a(j i « t apparuerit, eum intelligere debuisse, ab iis, de decir lo mismo respecto de la acción que resulta de lo
'juos ea acreditas perlineret, si resciissenl, prohibi- quo se execuló por fuerza, ó clandestinamente, si alguno
lo hiciese después de habérselo prohibido, ó se justificase
que él debió entender, quo si lo supiesen aquellos á quie
nes locaba la herencia, se lo hubieran prohibido.
3 6 1 D i g e s t o . — L i b r o 9.°—Titulo 2 .
44. Ulpianus libro X L I l . ad Sabinum.—In lego 44. Ulpiano] Comentarios á Sabino, libro X L I I . —
Aquilia ct levissima culpa venit. E n l a ley Aquilia so c o m p r c h e n d e también la c u l p a l e
vísima.
§ . 1. Quotics scionlo domino servus vulnerat, vcl § . 1 . S i e m p r e q u e el siervo hiere ó m a t a sabiéndolo
occidil, Aquilia dominum lencri dubium non cst; s u s e ñ o r , n o so d u d a q u o esto s e obliga p o r l a ley
Aquilia.
4 5 . Paulus libro X. ad Sabinum.—scientiam hic 45. Paulo; Comentarios á Sabino, libro X —
pro patientia aecipimus, ul qui prohibere potuil, Lenea- E n esle caso l a noticia se toma e n l u g a r d e l a tolerancia,
tur, si non fecerit. d e m o d o q u e el q u e p u d o prohibirlo, si no lo hizo, osla
obligado.
§ . 1. Lego Aquilia agi polcst ct sanato vulnéralo § . 1. So p u e d e p e d i r p o r l a ley A q u i l i a a u n después
servo. d e sano el siervo herido.
§ . 2. Si mcum servum, quum liberum pulares, § . 2. Si malases mi siervo teniéndolo por libre, te
occideris, lego Aquilia teneberis. obligarás por la acción de la ley Aquilia.
§ . 3. Quum stramenta ardenlia transilircnt duocon- § . 3 . Si concurriéron dos á u n m i s m o tiempo á p a
currcrunt, amboquc cecidcrunl, el aller flamma consum- s a r p o r u n a h o g u e r a e n c e n d i d a , y cayeron a m b o s , y el
lus esl; nihil co nomino polesl agi, si non inlelligilur, u n o d e ellos fué consumido p o r la llama, n a d a se puedo
uler ab ulro eversus sil. p e d i r p o r esta r a z ó n , si n o so justifica q u e el u n o echo
a l otro.
§ . 4. Qui, quum alilcr lueri se non possent, damni § . í . Los q u o n o pudiéndose defender d e otro modo,
cuípam dederint, innoxii sunl; viin enim vi defenderc c a u s a r o n a l g ú n d a ñ o p o r su c u l p a , no son responsables;
omnes legos omniaque iura permiltunl. Sed si defenden- p o r q u e lodas las leyes y derechos p e r m i t e n repeler la
di mei causa lapidem in adversarium misero, sed non f u e r z a con l a fuerza; pero si p o r defeudorme tirase u n a
eum, sed praelereunlem percussero, lenebor lege Aqui p e d r a d a á mi contrario, y n o hiriese á este, sino á otro
lia; illum enim solum, qui vim inferí, ferire concedilur, q u e p a s a b a , m e obligaré p o r l a ley Aquilia; p o r q u e solo
ct hoc, si luendi duntaxat, non eliam ulciscendi causa s e p e r m i t e h e r i r al q u e c a u s a l a f u e r z a ; y oslo si se
faclum sil. hizo solo p o r c a u s a d e defensa, y n o p o r v e n g a n z a .
§ . 5. Qui idoneum pariclem suslulit, damni iniuria § . 5 . E l q u o d e r r i b ó la p a r e d q u o e s t a b a f i r m e , se
domino cius lenelur. h a c e responsable al s e ñ o r do ella p o r razón d e l a injuria
h e c h a con d a ñ o .
46. Ulpianus libro L. ad Sabinum.—Si vulno- 46. Ulpiano; Comentarios á Sabino,, libro L.—-Si
rato servo lego Aquilia aclum sil, postea mortuo ex co p o r h a b e r herido al siervo se pidió p o r la ley Aquilia,
vulnere agi lege Aquilia nihilo minus potest. d e s p u é s d e m u e r t o do la m i s m a h e r i d a , n o obstante so
p o d r á p e d i r p o r esta acción.
49. Ulpianus libro I X . Disputationum.—Si quis 49. Ulpiano; Disputas, libro IX.—Si a l g u n o ha
fumo laclo apes alienas fugaverit, vcl eliam necayerit, ciendo h u m o a h u y e n t a s e ó m a t a s e las abejas agonas, nías
magis causam morlis praestilisse videtur, quam occidise; bien parece q u o ¿lió c a u s a á la m u e r t e , q u e no q u o la s
et ideo in factum actione lenebilur. mató, y p o r esto s e r á responsable p o r l a acción in [actuM-
§ . 1. ' Quod dicilur damnum iniuria datum Aquilia § . 1 . Lo q u o se d i c e , q u e el d a ñ o c a u s a d o con i n ~
porsequi, sic erit accipiendum, utvideatur damnum in j u n a so repite p o r l a l e y A q u i l i a , so h a do e n t e n d e r del
iuria datum, quod cuín damno iniuriam attulerit, nisi d a ñ o por el q u a l so h a g a i n j u r i a con d a ñ o , á no sor q u 0
magna vi cogen le fuerit factum, ul Celsus scribit circa se h a y a hecho precisado p o r a l g u n a g r a v o c a u s a , c o m °
eum, qui inccndii arcendi gralia vicinas aedes interci- escribo Celso del q u e corló las casas vecinas p o r c a u s a
dil; nam hic scribit cossaro legis Aquiliae actionem, do contener el incendio, a u o dice q u e e n esto c a s o n
iuslo enim motu duclus, no ad so ignis perveniret, vici— tiene l u g a r l a acción d e l a l e y A q u i l i a ; porquo lo
nasaedes intercidit, et sive pervenit ignis, sivo anlo ex- impelido d e u n m i e d o j u s t o p a r a q u o n o llegase el fue»
tinctus cst, existimat, legis Aquiliae actionem cessare. á las s u y a s ; y y a s e a q u e llegase, ó q u e se a p a g a s e ánie »
j u z g a q u o cesa l a acción do l a ley A q u i l i a .
50. Idem libro VI. Opinionum.—Qui domum 50. E l mismo; Opiniones, libro VI-—El q u e d e r
D i g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o 2. 365
alicnam invito domino demoliit, ct co loco balneas e x - riba la casa agena contra la voluntad del señor, y en el
struxit praeter nalurale ius, quod superficies ad domi- mismo lugar hace baños, á mas de que por derecho natu-
num soli perlinet, etiam damni dali nomine actioni su- ral la superficie pertenece al señor dol suelo, por osla ra-
biieitur. zon puede también ser reconvenido con la acción del
. daño causado.
51. Iulianus libro L X X X VI. Digestorum.—Ita 51. Juliano; Digesto, libro LXXXVI.—Un siervo
vulncralus est servus, ul eo ictu certum essel moritu- fué herido do modo quo do la herida se creia le habia do
rum, medio deinde tempore heres institutus est, el post resultar la muerte: en eslo medio tiempo fué instituido
ea ab alio ictus decessit; quaero, an cum ulroque do heredero, y despues herido también por otro, murió. Pre
occiso loge Aquilia agi possil? llespondil, occidisse dici- gunto, ¿por la ley Aquilia se podrá pedir á los dos por
tur vulgo quidem, qui morlis causam quolibet modo razón do la muerte? Respondo, vulgarmente so dico que
praebuit, sed lego Aqíiilia is demum tcncri visus est, qui mató el que do algún modo dio causa para la muerte;
adhibita vi el quasi manu causam morlis praebuisset, poro por la ley Aquilia pareció que estaba obligado el
li'acta videlicet interpretationc vocis a cadendo et a cae- que violentamente, y con su propia mano causó la muer
de. Rursus Aquilia lege tencri existimati sunt non so- te, tomando la interpretación del verbo cacdo, y del nom
lum, qui ita vulnorassent, ut confestim vita privarent, bre cackis También se juzgó quo están obligados por la
sed etiam hi, quorum ex vulnere certum esset aliqttem ley Aquilia no solo los que fuéron heridos de modo que
vita excessurum. Igitur si quis servo morliferum vulnus muriéron inmediatamente, sino también los quo era cier
inílixerit, eundemque alius ex inlervallo ila percusserit, to que la herida por lo natural les habia do causar la
ut maturius interficeretur, quam ex priore vulnere mo- muerto: esto supuesto, si alguno hiriese mortalmente á
rilurus í'ucrat, statuendum est, utrumque corum lego un siervo, y otro le hiriese algún tiempo después, de
Aquilia tencri. modo quo por esla razón muriese ánles do lo quo habia
do morir, se dirá que uno y otro están obligados por la
ley Aquilia.
§ . 1, Idque est consequens auctoritati veterum, qui, '§. 1. Esto es también conforme á la autoridad do los
quum a pluribus idem servus ila vulncralus esset, ut non antiguos, que en el caso de quo muchos hiriesen á un
appareret, cuius ictu periissel, omnes lege Aquilia tcneri siervo, y no se justificase quién le dio la herida de la
iudicaverunt. qual murió, juzgaron que todos estaban obligados por la
ley Aquilia.
§ . 2. Aestimatio autem peremti non eadem in ulri- § . 2. Mas la estimación de la muerte no so hará res
usquo persona íiet; nam qui prior vulneravit, tantum pecto la persona do uno y olro; porque el quo primero
praestaoit, quanlo in anno proximo homo plurimi fuerit, hirió, solo dará el mayor valor quo luvo el siervo en el
repclitis ex dio vulneris tercentum sexaginla quinqué año proximo, contados trescientos sesenta y cinco dias
diebus, posterior in id tencbitur, quanti homo plurimi desde el que fué herido; y el último será responsable á
venire poterit in anno proximo, quo vi la excessit; in aquello en que pudo ser vendido en el año proximo al
quo prelium quoque hereditatis erit. Eiusdem crgo ser-- quo murió; en cuya condenación se eomprohenderá tam
vi occisi nomine alius maiorcm, alius minorcm acstio- bién el precio do la herencia: por la muerte de un mis
nem praestabit; ncc mirum, quum uterejue corum ex mo siervo, uno dará mayor cantidad quo olro; y no es
diversa causa el diversis temporibus occiilisse hominem de extrañar, porque uno y olro so entiende que lo dié-
intelligitur. Quodsi quis absurdo a nobis haec constitui ron muerte por diversa causa, y en diversos tiempos; y
putaverit, cogitet, longo absurdius conslilui, neutrum si alguno juzgase que es absurda esta resolución, tendrá
lege Aquilia tencri, aul alterum polius, quum ñeque presente que seria mayor absurdo que ni uno ni olro
inapunita maleficia esse oporteat, nec l'acilc conslilui so obligasen por la ley Aquilia, ó quo se obligase solo
possit, uter polius lege teneatur. Mulla aulem iure c i - uno; porque conviene que los delitos no queden sin cas
vili conlra rationcm disputandi pro ulililatc communi re tigo, y no pudiéndose determinar fácilmente quál de los
cepta esse, innumerabilibus rebus probari potesl; unum dos se habia de obligar por la ley Aquilia; porque por la
inlerim posuisse contentus ero. Quum plures trabcm común utilidad hay muchas cosas recibidas por derecho
alienam furandi causa sustulerint, quam singuli ferro civil contra la suma razón del rigor del derecho, como se
non possent, furti aclione omnes tcneri existimantur, puedo probar on innumerables casos, de los quales mo
tjuamvis sublili ralione dici possil, ncmincm corum tc contentaré con referir uno: Quando muchos hurtáron una
neri, quia ncmincm verum sil eam suslulisse. biga, que cada uno no podría llevar, so dico que lodos
se obligan por razón de hurto, aunque por sumo rigor de
derecho so puede decir, que ninguno de ellos está obli
gado, porque no se verifica que ninguno do ellos la
llevó.
52. Alfenus libro I I . Digestorum.—Si ex pla 52. Alfeno; Digesto, libro II.—Si el siervo m u
ñís servus mortuus esset, noque id mcdici inscientia, aut rió do las heridas, y no por ignorancia del Cirujano, ni
doniini ncgligenlia accidisset, recto de iniura occiso co por descuido del señor, bien se puedo pedir por la a c
agilur. ción do injuria respecto su muorlo.
§ . 1. Tabcrnarius in semita noctu supra lapidem lu- § . 1. Un Ventero habia puesto un farol sobro una
eernam possuerat, quidam praoteriens cam sustulerat, piedra en una senda: un pasagero lo quitó: el Ventero lo
tabcrnarius cum consecutus tucernam reposcobat, ot fu- seguia, pidiéndosele: le alcanzó, y lo lenia asido para
gienlcm relinebat; illo ílagollo, quod in manu habebat, quo se le diese: el pasagero para quo lo soltase empezó
ln
quo dolon inerat, verberare tabernarium coeperat, ut á darle con un palo que llevaba en la mano, el qual l e
So
mitleret; ex co maioro rixa facía tabernarius ci, qui nia un arma oculta: por esto so hizo mayor la riña, y el
D i g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o 2.
lucernam suslulerat, oculuni offodcrat; consulebat, num Ventero le sacó un ojo al que le habia quitado ol farol:
damnum iniuria non videretur dedisso, quoniam prior se consultó si habia causado daño con injuria, porque él
flagellopercussus csscl? Respondí, nisi data opera offo- habia sido ántes herido con el arma que llevaija oculta
dissel oculum, non videri damnum iniuria fecciso, c u l - en el palo: respondí, quo si no le sacó el ojo á propósito,
pam enim penes eum, qui prior flagello percussit, resi- parece que no hizo daño por injuria; porque la culpa fué
dere; sed si ab co non prior vapulasset, sed quum ei l u del que primero empezó á herirle con el palo; y si pri
cernam eripere vcllel, rixalus essel, tabernarii culpa fa- mero no le hubiera dado con él, sino que al tiempo de
ctum videri. quitarle el farol, hubiera reñido, parecería que la culpa
habia sido del Ventero.
§ . 2. In clivo Capitolino dúo plaustra onusta mu- § . 2. En la cuesta Capilolina llevaban unas ínulas
lae ducebant; prioris plauslri muliones convorsum plau- dos carros cargados: los carreteros del primero lo soste
strum rolis sublevaban!, quo facilo mulac ducerent; i n - nían para quo las muías lo pudiesen llevar con mas faci
terim superius plauslrum cessim iré coepit, et quum mu lidad: en este tiempo el quo estaba arriba empezó á ce
liones, qui inler dúo plauslra fuerunt, e medio exiissent, jar; y habiendo salido los carreteros que estaban en me
posterius plaustrum a priore percüssum relio redio- dio de los dos carros, el último, impelido del primero,
ral, el puerum cuiusdam oblriveral; dominus pueri con- retrocedió, cogió, y causó daño á un muchacho: el señor
sulebat, cum quo se agere oporlerel? Respondi, in causa de él preguntaba á quién debia pedir: respondí, que el
ius csse positum, nam si muliones, qui superius plau derecho dependía del hecho, porque si los carreteros que
slrum suslinuissent, sua sponle so subduxissent, el ideo habían sostenido el carro de arriba, se apartáron volun
factum essel, ul mulae plauslrum relinere non possont, tariamente,y por esta razón las muías no pudiéron con
alque oncre ipso rctrah eren tur, cum domino mularum tenerle, y la misma carga las hizo cejar, no compelo ac
nullam esse actionem; cum hominibus, qui conversum ción alguna contra el señor do las muías, y se debia pe
plauslrum suslinuissent, lego Aquilia agi posse; nam ni dir por la ley Aquilia contra los que sostenían el carro
mio minus eum damnum daré, qui, quod sustineret, que volvió alrás; porque el daño lo causáron los que lo
mitleret sua volúntate, ul id aliquem Jeriret, veluti si soslenian, y voluntariamente lo dexáron para que causa
(juis asellum, quum agilasset, non relinuisset, aequo si se daño: como si alguno no contuviese al asno que in
quis ex manu Iclum aut aliud quid immisisset, damnum quietó: y lo mismo se dice si el quo arrojó el dardo, ó al
iniuria daret. Sed si mulae, quia aliquid reformidassent, guna otra cosa que lenia en la mano, causase daño con
el muliones tirnore permoti, ne opprimerentur, plauslrum injuria; pero si las ínulas se espantaron, y los carrcleros
reliquissent, cum hominibus actionem nullam csse, cum dexáron el carro porque no los cogiese, no se dará a c
domino mularum esse. Quodsi ñeque mulae noque ho ción contra ellos, sino contra el señor do las muías; y si
rnillosin causa essent, sed mulae retiñere onus ncquis- 110 hubo culpa en los carreteros, ni defecto en las muías,
sent, aut, quum conniíerentur, lapsao concidissent el ideo porque estas no pudiéron retener la carga, ó al tiempo
plauslrum cessim rediissel, alque hi, quo conversum de contenerla, se resbaláron, ycayéron, y por oslo volvió
fuisset, onus sustinere nequissent, noque cum domino el carro hacia atrás, y los carreteros tampoco pudiesen
mularum, ñeque cum hominibus esse actionem. Illud contenerlo, no se dará acción ni contra el señor de las
quidem cerlo, quoquo modo res se haberel, cum domi muías, ni contra los carreteros; pero de qualquiera m a
no posteriorum mularum agi non posse, quoniam non nera 110 licne duda que no se puedo pedir contra el señor
sua sponle, sed percussae retro rediissent. do las ínulas del úllimo carro; porque no volviéron alrás
voluntariamente, sino por fuerza.
§ . 3. Quidam boves vendidit ea lego, uti daret e x - § . 3. Uno vendió unos bueyes con la condicion do
periundos, postea dedit exneriundos; emtoris servus in darlos á prueba, como los dió después: uno de ellos dio
experiundo percussus ab altero bove cornu esl; quacre- una cornada al siervo del comprador, que los probaba:
batur, num vendilor emlori damnum praestare deberel? se pregunta si el vendedor debería responder del daño
Respondi, si emtor boves emlos haberel, non debere pra- al comprador: respondí, quo si este ya los había compra
estare, sed si non haberel emlos, tum, si culpa liominis do, no estaba obligado; pero si todavía no los tenia com
faclum essel, ul a bove forirelur, non dobere praestari; si prados, y por culpa del siervo le dió el buey la cornada,
vitio bovis, (lobero. no seria responsable; y sí lo seria si fué herido por vicio
del buey.
§ . 4. Quum pila compluresluderenl, quidam ex his § . i . Estando muchos jugando á la polola, uno do
sorvulum, quum pilam percipereconaretur, impulit, ser ellos'por darla, atropello á un siervo, lo derribó, y le
vus cecidit, et crusfregit; quaerebalur, an dominus ser- rompió una pierna: se pregunta si ol señor del siervo
vuli lego Aquilia cum co, cuius impulsu ceciderat, agere podría pedir contra el que le dió el empellón, y le hizo
potesl? Respondí, non posse, quum cassu magis, quam caer: respondí, que no; porque mas bien parece que lo
culpa videretur faclum. hizo por casualidad que por culpa.
53. Ncratius libro I. Membranarum.—Rovos 53. JSei-ario-, Notas, libro I.—Tú ahijoneaste los
alíenos in anguslum locum coegisli, coque éffeclum est, bueyes ágenos en un lugar estrecho, y por esta razón se
ut deiicerenlur; dalurin lo ad cxcmplunilegis Aquiliaein precipiláron, á exemplo de la ley Aquilia se da contra tí
faclum aclio. la acción in faclum.
54. Papinianus libro X X X V I I . Quaestionum.— 54. Papiniano; Cuestiones, libro XXXVII.—Com
Legis Aquiliae debilori competit aclio, quum reus slipu- pete al deudor la acción do la ley Aquilia quando el que
landi anlo moram promissum animal vulneravit. Idem esl, prometió el animal, lo hirió ánles do incurrir en m o r a :
el si occiderit animal. Quodsi post moram promissoris, o mismo so dice si lo matase; pero si despues de haber
qui stipulatus fueral, occidil, debilor quidem liberatur, incurrido en mora el que lo prometió, lo mató el que lo
lege autcni Aquilia hoc casu non recle experietur; nam estipuló, también se liberta el deudor; y en este caso no
D i g e s t o . — L i b b o 9 . " — T i t u l o 3 .
creditor ipse sibi potius, quam alii iniuriam fecisso v i - se pido bien por la ley Aquilia, porque parece que el
delur. acreedor se hizo injuria á sí mismo mas bien que á otro.
r r
55. Paulus libro X X I I . Quaestionum.—Stichum, 00. Paulo; Cuestiones, libro XXII.—A Ticio lo
aut Pamphilum ptomisi Titio, q u u m Stichus esset d c - promelí á Estico, ó Panfilo, valiendo Estico diez mil, y
cem m i l l i u m , Pamphilus viginti, stipulator Slichum anlo Páníilo veinte: el que estipuló, mató *á Estico ánlos que
ni o ram occidit; q u a e s i l u m est dcaclionc legis Aquiliae. se incurriese en mora: se preguntó si tendrá lugar la
Respondí, quum viliorcm occidisse p r o p o n i t u r , in huno acción d é l a lev'Aquilia: respondí, que proponiéndose
tractatum nihilum differt ab exlranco creditor. Quanti haber muerto el do precio mas ínfimo, en quanto á oslo
ígitur fiel aestimatio, ulrum decem millium, cuanli fuit el acreedor nada se diferencia del extraño: esto supuesto
occisus, an quanti cst, quem necesse haboo daré, id est, ¿en quanlo se estimará? ¿Acaso en diez mil, que fué el
quanti mea interest? Et quid dicemus, si et Pamphilus valor del muerto, ó el importo del que tengo necesidad de
decesserit sino mora? lam pretium Slichi minuetur, quo- dar, oslo es, lo míe á mí me importa? ¿Y qué diremos si
fliam liberatus est promissor, et sufficiet fuisso pluris, Páníilo muriese anles que se incurriese en mora? ¿Acaso
quum occideretur, vel i n t r a annum. Ilac quidem rationo, se disminuirá el precio do Estico por haberse librado el
ctiamsi post mortem Pamphili intra annum occidatur, que prometió? ¿Y bastará que hubiese valido mas quando
pluris videbitur fuisse. fué muerto, ó dentro del año? Por esla razón parecerá
que fué de mas valor, aunque fuese mucrlo después do
la muerte do Páníilo dentro del año.
56. Idem libro II. Sentenliarum.—Mulier, si in 56. E l mismo ; Sentencias, libro II.—Si la muger
rom viri damnum dederit, pro tenore legis Aquiliae con causase daño en lo que era del marido, podrá sor recon
ven i tur. venida al señor do la ley Aquilia.
57. Iavolenus libro VI. ex Posterioribus Labeo- 57. Javoleno\ Doctrina de las obras postumas de
nis.—Equum tibi commodavi, in eo tu quum equitares, Labeon, libro VI.—Te presté un caballo, y yendo lú
et una complures equitarent, UITUS ex his irruit in equum, montado en él con oíros que también iban á caballo, uno
tcque deiecit, el co casu crura equi fracta sunt; Labco do ellos atropello el luyo, y le derribó, y al caballo so lo
ttegat, tecum ullam actionem esse; sed si equitis culpa rompiéron las piernas por causa de la caida. Labeon
factumesset, cum equite sane, non cum equi domino agi niega que se dé contra lí acción alguna; pero si sucedió
posse verum pulo. por culpa del que iba montado, tengo por cierto que so
puede pedir conlra él, y no conlra el señor del caballo.
De his, qui effuderint vel doiecerint. D e los que derraman ó arrojan alguna cosa.
§ . í . Ilacc in faclum aclio in cum dalur, qui inha- § . í . Esta acción in factum se da contra el que h a
bilat, quum quid dciiccrclur vcl effunderetur, non in do- bita quando se echa ó derrama alguna cosa, y no contra
minum aedium; culpa enim penes cum csl. Nec adiiei— el señor do las casas, porque la culpa es do aquel: no so
tur culpac mcnlio vcl iníitiationis, ul in duplum dotur hace mención de la culpa ó de la negación, para quo so
aclio, quamvis damni iniuriae ulrumquo exigat. dé acción en el dos lauto, aunque la del daño hecho con
injuria pide uno y otro.
§ . 5. Sed quum homo líber periit, damni aeslimalio § . 5 . Si pereció el hombre libre, la estimación del
non íit in duplum; quia in homine libero nulla corporis daño no so hace en el duplo; porque no so puede apre
aeslimalio íieri polest, sed quinquaginla aurcorum con- ciar, sino que se condena en cincuenta ducados.
demnalio Iit.
§ . 6. líacc aulcm verba: si vivet, nocitumquo ei § . 0. Estas palabras: si viviese, y. dixeso quo so lo
esse dicetur, non perlinen't ad damna, quac in rem h o - ha hecho algún daño, no pertenecen á los daños quo se
minis libori facía sunt, si lorie vestimenta eius, vcl quid hicieron en la cosa del hombro libre: y. g. si acaso lo
aliud scissum corruplumve cst, sed ad ea, quac in cor- rompieron ó rasgáron el vestido, ó alguna otra cosa, sino
pus eius admitluntur. al quo so le hizo en el cuerpo.
§ . 7. Si liliuslamiliascocnaculumconduclumhabuit, § . 7 . Si el hijo de familias tenia un cenáculo alqui
et indo deiectum vcl effusum quid sil, de peculio in pa- lado, y de él se echó ó derramó alguna cosa, no se da
trem non dalur, quia non ex conlractu venit; in ipsum contra el padre la acción de peculio; porque no procedo
ilaquo íilium haec aclio compelit. de contralo; y osla acción compele contra el mismo hijo.
§ . 8. Quum servus habitator cst, ulrum noxalis § . 8. Si habita el siervo, se duda si se ha de dar la
aclio danda sil, quia non cst ex negotio geslo, an de pe acción noxal; porque 110 resulta do gestión do negocio, ó
culio, quia non ex delicio servi venil? noque enim recio la do peculio; pues 110 procedo do delito del siervo, ni so
servi dicitur noxa, quum servus nihil nocuerit. Sed ego dice reclámenle quo el siervo causó daño, porque no lo
pulo, impunitum servum esse non oporterc, sed extra hizo; poro yo juzgo quo no conviene que el siervo quede
ordincm ofíicio iudicis corrigendum. sin castigo, y quo el Juez de oficio le ha de imponer pe
na extraordinaria.
§ 9. Habitare aulcm dicimus vcl in suo, vel in con § . 1). Decimos quo habita el que vive en su propia
duelo, vcl gratuito. IIospcs plano non tenebitur, quia casa, ó en la alquilada, ó en la que vive do vahío. El
non ibi habital, sed tanlisper hospilatur; sed is lenelur, huésped 110 se obliga porque 110 habita, sino que lan so
qui hospilium dederit. Multum aulcm interest inter ha- lamente se hospeda; pero es responsable el que le hospe
bilatorem el hospilem, quantum interest inter domici- da: la misma diferencia hay enlro el que habita y el
lium habentem el peregrinantem. huésped, como entre el quo lieno domicilio y el pasagero.
§ . 10. Si plures in eodom coenaculo habitent, unde § . 10. Si habitan muchos en un mismo aposento, do
deiectum csl, in qucmvis haec aclio dabitur, donde se arrojó alguna cosa, so dará esta acción con
tra qualquicra do ellos.
2. Gaius libro VI. ad Edictum provinciale.—quum 2. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, l i
s a n e impossibile cst scire, q u i s deiecisset, vel effudisset; bro VI.—Porque realmente es imposible saber quien
echó ó derramó.
3 . Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—el qui- 3. Ul piano\ Comentarios al Edicto, libro X X II T —
dom in solidum. Sed si cum uno fucrit aclum, cetcri l i - Ciertamente por el lodo; pero si se exigió de alguno, so
berabuntur libertarán los demás.
4 . Paulus libro X I X . ad Edictum.—porccplio- 4 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
no, non lilis conteslaliono, p r a e s l i t u r i p a r t o m d a m n i s o - Por la percepción, y no por la conleslacion del pleyto so
ciclalis iudicio, vel ulili actiono ci, q u i solvil. ha do dar la parle del daño al que pagó, por la acción de
sociedad, ó por la útil.
5. Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—Si vero 5. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I I .
plures diviso inter se coenaculo habitent, aclio in cum so- —Si muchos habitan el cenáculo dividido enlro ellos, e s
lum dalur, qui inhabilabal eam parlem, unde effu tará obligado solamente el que habitaba la parte desdo
sum cst. donde so derramó.
§ . 1. Si quis gratuitas habilaliones dederit liberlis § . 1 . Si alguno diese habitación de valdo á los l i
el clicntibus vcl suis, vcl uxoris, ipsum corum nomino bertos, ó á los cliemlos suyos, ó de su muger, dice Tro-
toneri Trebatius ail; quod verum osl. Idem erit dicendum, bacio, y es cierto, que él mismo se obliga en nombre do
el si quis amicis suis módica hospiliola distribuerit. Nam ellos: lo mismo so ha decir si alguno distribuyese á sus
el si quis coenaculariam exercens ipse maximam parlem amigos pequeñas posadas; y si el que cuida del cenáculo
coenaculi habeat, solus tenebitur; sed el si hospilaculi tenia la mayor parte de él, solo él estará obligado; y si
liabeat, solus lencbilur; sed si quis coenaculi, ipse solus lieno una pequeña hospedería, solo él estará obligado;
aequo tenebitur. Sed si quis coenaculariam exercens m o - mas si algún cenáculo, se obligará él solo; pero si el que
dicum sibi hospilium retinueril, residuum locavcril plu- cuida del cenáculo retuviese para sí una pequeña hospe
ribus, omnes tenobuntur, quasi in hoc coenaculo habi dería, y lo demás lo, alquilase á otros, lodos estarán
tantes, undo deiectum effusumve esl. obligados, como que lodos habitan el cenáculo de donde
se arrojó ó derramó.
§ . 2. Interdum lamen, quod sino caplionc acloris § . 2. Pero tal vez convendrá que el Prelor por razón
fíat, oporlebil Praelorem acquilalo niolum in cum polius do equidad mas bien dé la acción contra el quo a r r o j ó
D i g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o 3 . 309
daré aclionem, ex cuius cubículo vel cxedra dciectum alguna cosa desde su quarlo ó ventana (lo que hará sin
esl, licet plures in eodem eoenaculo habitent; quodsi ex perjuicio del actor), aunque habiten muchos en el co-
mediano coenaculi quid dciectum sil, verius esl omnes náculo; pero si so echase alguna cosa desde el tránsito
tener i. común do é l , es mas ciorlo quo todos están obligados.
§. 3. Si horrearius aliquid deiecerit vel effuderit, § . 3. Si el que tenia alguna oficina echase ó derra
aul conductor apothecae, vel qui in hoc duntaxat condu- mase alguna cosa, el arrendatario, ó el que solo la tenia
ctum locum habcbal, ut ibi opus faciat, vel doceat, in alquilada para trabajar ó enseñar on ella, se obliga por
factumactioni locus est, etiamsi quis operantium deio- la acción in factum, aunque la arrojase ó derramase al
cc,
'it vel effuderit, vel si quis discentium. guno de los que trabajaban ó aprendian.
§• i . Quum autem legis Aquiliae actione propter § . 4. Quando alguno fuese condenado por esto por
J10c quis condemnatus est, mérito ei, qui ob hoc, quod la acción do la ley Aquilia, dice Labeon, y es ciorlo, que
Ijospes vel quis alius de coenaculo doiecit, in factum al que pagó por lo que el huésped, ó alguno otro arrojó
dandam esse Labeo dicit adversus deiectorem; quod v e - del cenáculo, se le ha do dar la acción in factum contra
¡"um est. Plano si locaverat deiectori, etiam ex locato ha- el que arrojó: también lo compelerá la acción de locacion,
bebit aclionem. si arrendó al que arrojó.
§. I). Ilaec autem aclio, quae compelit de effusis et § . 5. Esla acción, quo compele por las cosas arroja
deiectis,
Ve
perpetua est, ct heredi competil; in heredem das ó derramadas, es perpetua, y compelo al heredero;
ro non datur. Quae autem do co compelit, quod liber pero no se da conlra él: mas la quo compolo por decir
Periisse dicetur, intra annum duntaxal competil; ñeque que pereció el hombro libro, solamente se da (¡entro do
(m
esl
heredem, sed nec heredi similibusque) personis, nam un año, y no al heredero, ni conlra él, y oirás personas
poenalis el popularis; dummodo sciamus, ex pluribus semejantes; porque es penal y popular; y liemos do e n
dosideranlibus lianc aclionem ei polissimum dari debere, tender, que si muchos intentan quo so les dé esta acción,
c
uius inlerest, vel qui afiinitate cognalioneve defunelum principalmente so ha do dar al quo le importa, ó os pa
c
°niingii. Sed si libero nocilum sit, ipsi perpetua erit riente del difunto por afinidad ó consanguinidad; pero
ac
lio; sed si alius velit experiri, annua erit haec aclio, si se causó daño al hombre libre, á esto so lo dará acción
lle
c enim heredibus iurc hereditario compelit; quippe perpetua; y si otro pido por él, será anual, y no com
( u
I od in corpore libero damni dalur, iure hereditario peto á los herederos por derecho hereditario; porque el
"'ansire ad successores non debet, quasi non sil dam- daño que so causa, ó so hace al hombre libre, no debe
pecuniarium; nam ex bono el aequo oritur. pasar a los sucesores por derecho hereditario; porque no
es daño pecuniario, y se da por razón do equidad y
justicia.
§. G. Praclor ail: NE QUIS IN SUGGRUENDA PROTECTOVE § . G. Dice el Pretor: En las alas do los tejados ó c o
SIJ >
I HA EUM LOCUM, QUA VULGO 1TER F1ET, 1NVE QUO CONS1STE- bertizos que caen á la callo ó sitio por donde pasa la
II) POS1TUM HABEAT, CUIUS CASUS NOCERE CUL I'OSSIT. gente ó so detiene, ninguno tonga puesta cosa alguna,
VUL ADVERSUS EA FECER1T, IN EUM SOL1DORUM DECEM IN FA- quo si cayóse haga daño: al que hiciere lo contrario, lo
CT
UTT 1UD1C1UM DAHO, SI SERVUS INSCIENTE DOMINO FEC1SSE 1)1- condenaré por la acción in factum en diez sueldos: si el
CKTUR, AUT NOXAE DE DI 1LIBERO. siervo lo hiciese ignorándolo su señor, mandaré quo se dé
ó su importe, ó la acción noxal.
§. 7. IIoc Edictum superioris porlioesl; consequens § . 7. Este edicto es parlo del antecedente; porque era
e
lenjm fuit, Praetorem etiam in hunccasum prospicere, consiguiente que el Pretor atendiese también al caso en
^8e si quid in his parlibus aedium periculoso posilum e s - que si alguno tenia puesta alguna cosa en su casa, fuese
l, non noceret. en lugar en donde no pudiese causar daño.
§. 8. Ail Praetor: no quis in suggruenda prolectove; § . 8. l)ico el Pretor, que ninguno tenga puesto en las
haec verba ne quis ad omnes pertinent, vel inquilinos, alas de los tejados ó cobertizos: esla palabra ninguno
Ve
Wlominos aedium, sive inhabilcnt, sive non, habent comprehondoá lodos, ya sean inquilinos, ó señores do los
temenaliquid expositum his locis. edificios, ya sea que habiten ó no, como tengan alguna
cosa puesta en estos lugares.
§. 9. Supra eum locum, qua vulgo iler fiel,inve quo § . 9. Sobro el lugar por donde frcqüonteniente pasa
J°nsistetur, id possitum habeat; accipero debemus posi- la gente, ó so detiene, no se tenga puesta cosa alguna: la
sive in habitationis vel coenaculi, sive etiam in lior- palabra puesto la debemos entender, ó en la habitación,
*>i vel cuius allerius aedificii. ó en el cenáculo, ó en el granero, ó en otro edificio.
. §. 10. Posilum habere etiam is recto videtur, qui § . 10. También parece quo tiene puesto el que no lo
JPse quidem non posuil, verum ab alio posilum patilur. puso por sí, sino quo permite que olro lo haya puesto;
vuare si servus posuorit, dominus autem posilum pa- por lo qual si lo pusiese el siervo, y el señor lo permito
uaiur, non noxali iudicio dominus, sed suo nomino t e - quo lo tenga puesto, no se dará contra el señor la acción
^ebitur. noxal; porque so obligará en su propio nombre.
§• 11. Praetor ait: cuius casus nocere posset; ex § . 11. Dice el Pretor: cuya caida puede hacer daño:
üls
verbis manifestatur, non omne, quidquid positum esl, por eslas palabras se manifiesta, que el Pretor no quiso
N quidquid sic positum est, ut nocere possit, hoc so- prohibir absolutamente, que se pusiese alguna cosa, sino
prospicere Praetorem, ne possit nocere; nec specla- quo so tuviese de modo que pudiese causar daño; porque
^ U s , ut noceat, sed omnino, si nocere possil, Edicto lo- para quo tenga lugar este edicto, no solo se ha do mirar
ÍU. Goercetur autem, qui posilum habuit, sive n o - a que haya daño, sino también á si lo puede haber; y so
CUl
t id, quod posilum eral, sive non nocuit. obliga el que tenia puesto, ya sea que haya causado daño
ó no lo que eslaba puesto.
§ • . 1 2 . Si id, quod positum eral, deciderit el n o - §.12. Si lo quo estaba puesto cayó, y hizo daño,
0 .rit, in eum competil aclio, qui posuil, non in eum, compele acción conlra el que lo puso, no conlra el quo
l U l babitaverit, quasi haec aclio non sufíiciat, quia posi- habitaba, como que no basta esta acción; pues el que lo
3 7 0 Digestí).—Libro 9 . ° — T i t u l o í .
lum habuisso non utiquo videtur, qui posuit, nisi vcl do- puso, ciertamente no parece que lo luvo puesto, si no fué
minus fuil aedium, vcl inliabilalor. Nam el quum piclor señor do la casa, ó habitaba en ella. Servio respondió,
in pérgula clypeum vcl tabulam expositam habuisset, que á excmplo do esta acción, se debía dar también a c
eaque excidissel, ct transeunti danini quid dedisset, Ser- ción contra el pinlor, quo á la puerta de su obrador colgó
vius rospondil, ad exemplum liuius actionis dári oporlc- un escudo ó tabla, y cayó y hizo daño á uno que pasa
ro aclioncm; hanc cnim non competere palam csso, quia ba; porque esta acción es claro quo 110 tiene lugar; pues
ñeque in suggruenda, ñeque in prolecló labula fucral po- la tabla no oslaba puesta ni en el ala del tejado, ni en
sila. Idem servandum respondit, el si amphora ox r e - el cobertizo: lo mismo respondió quo s e debe o b s e r v a r
liculo suspensa decidissel, ot damni dedisset, quia et si cayese la vasija que estaba colgada do un cordel; por
legilima, el honoraria aclio déficit. que falta la acción civil y la pretoria.
13. Isla aulcm aclio popularis est, ct heredi s i - § . 13. Esta acción es popular, y compelo al herede
milibusque compelit; in heredes aulom non corapctit, ro y á otros semejantes; pero no competo contra los he
quia poenalis cst. rederos, porque es penal.
6 . Paulas libro X I X . ad Ediclum.—IIoc Edictum 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
non tanlum ad civilalcs et vicos, sed ct ad vias, perquas Esto edicto 110 solo pertenece á las ciudades y l u g a r e s ,
\ulgo iler fit, pcrlinct. sino también á los caminos por donde de ordinario pasa
gente.
§ . 1. Labco ait, locum babero hoc Edictum, si inter- § . 1. Dice Labeon, quo tiene lugar este edicto si so
diu dciectum sil, non nocle; sed quibusdam locis ct ño echó alguna cosa do dia, y no do noche; porque por a l
clo iter fit. gunos lugares también se pasa de noche.
§ . 2. Habitator suam suorumquo culpam pracslaro § . 2. El quo habita se obliga por su culpa, y por la
debet. do los que viven con él.
§ . 3. Si do nave dcicclum sil, dabitur aclio ulilis § . 3. Si se arrojó desdo la nave, se dará la acción
in cum, qui navi praepositus sil. útil contra el patrón do ella.
7 . Gaius libro VI. ad Ediclum provinciale.— 7 . • Gayo\ Comentarios al Edicto provincial, li
Quum liberi hominis corpus ox co, (juod dcicclum effu- bro VI.—Quando lo que se echó ó derramó causó daño
sumve quid erit, laesum fueril, iudex compulat merce al hombre libre, el Juez apreciará lo pagado á los médi
des medicis pracslilas celcraquc impendía, quac in cura» cos, y los domas gastos hechos en la curación, y ademas
liono facía sunt; praclcrca opcraruin, quibus caruit, aut do eslo los salarios quo dexó de percibir por razón de su
carilurus cst ob id, quod inulilis faclus cst. Cicalricum trabajo, ó do los q u e ha do carecer por haber q u e d a d o
aulcm, aul deformitalis nullafil aestimalio, quialiberum inútil; pero no se apreciará la cicatriz ó deformidad; p o r
corpus nullam recipit aestimalioncm. que el cuerpo del hombre libre no se puede apreciar.
T u . IV. T I T U L O IV.
ffiinussuo nomino tenetur; alin lege Aquilia, inquit, do- cion noxal en nombre del siervo, y ol señor 110 so obliga
niinussuo nomine lonetur, non scrvi. Utriusque logis red- en su nombre; pero por la ley Aquilia dice, quo el señor
dit rationem: duodecim tabularum, quasi volueril scrvos se obliga en su nombro, y no en el del siervo: da la razón
dominis in hacre non obtemperare, Aquiliae, quasi igno- do una y otra ley: la do las doce labias, quo quiso que
verit servOj qui domino paruit poriturus, si non fecissel. los siervos no obedeciesen en esto á sus señores, y la de
Sed si placeal, quod Iulianus libro octogésimo sexto scri- la ley Aquilia, excusando de culpa al siervo que obede
bit, si servus furtum faxit, moxiamve nocuit, etiam ad po ció á su señor, y habia de perecer si no lo hiciese. Pero
steriores leges perlinero, polerit dici, etiam servi nomi si so aprobase lo que escribe Juliano en el libro ochenta
ne cum domini agi posse noxali indicio, ul, quod delur y seis, que si el siervo hurla ó hace daño, pertenece tam
Aquilia adversus dominum, non servum excuscl, sed d o bién á las leyes posteriores, se podrá decir quo aun on
minum oneret. Nos autem secundum Iulianum probavi- nombre del siervo se podrá pedir contra el señor por la
jnus; quae sententia babel rationem, el a Marcello apud acción noxal; pues aunque so dé la do la ley Aquilia con
Iulianum probalur. tra el señor, no so excusa el siervo, sino que agrava al
señor: nosotros seguimos la opinion de Juliano; cuya
sentencia se funda en razón, y también la aprueba Mar
celo en las notas do aquel.
3 . Idem libro I I I . ad Edictum.—In ómnibus n o - 3 . E l mismo; Comentarios al Edicto, libro 111.—
xalihus aclionibus, ubicunquo scientia exigilur domini, En todas las acciones noxalcs siempre que so requiere la
sicaccipienda ost, si, quum prohibere posset, non prolii- noticia del señor, so ha de entender quando pudo prohi
buit. Aliud esl enim, auctorem esse servo dolinquenli, birlo, y 110 lo prohibió; porque una cosa os quo el siervo
aliud pati delinquere. sea autor del delito, y otra permitir que incurra en él.
4 . Paulus libro I I I ad Edictum.—In delictis sor- 4 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro / / / . —
vorum scientia domini quemadmodum accipienda esl? ¿Cómo so ha de entender que los señores tienen noticia
Ulrum cum consilio, an el si viderit lanlum, quamvis de los delitos do los siervos? ¿Acaso so requiero su con
prohibere non polucrit? Quid enim, si ad liberlalem pro- sejo, ó basla su presencia, aunque no hayan podido pro
clamans domino sciente facial? aut qui conlemnal domi hibirlo? ¿Qué dirómos si habiendo reclamado la libertad,
num? vel quum trans flumen sil servus, vidente quidem, lo hiciese con noticia del señor? ó no hace caso do él, ó
sed invito domino noxiam noceal? Reclius ilaque dicitur, estando el siervo del olro lado del rio, causase daño vién
scienliam eius accipiendam, qui prohibere potesl; et hoc dolo el señor, pero contra su voluntad. Con mas razón se
in loto Edicto inlelligendum est circa scienliae verbum. dirá quo la noticia ha do ser respecto del que lo puedo
prohibir; y así so ha de entender en lodo esto edicto la
palabra con noticia.
§ . 1 . Si extraneus servus sciente me fecerit, eumque § . 1 . Si el siervo extraño hiciese daño sabiéndolo
redemero, noxalis aclio in me dabilur; quia non videtur yo, y lo comprase, se dará contra mí la acccion noxal;
domino sciente fecisse, quum eo lempore dominus non porque no parece que lo hizo sabiéndolo el señor, no
fuerim. siendo yo su señor en aquel tiempo.
§ . 2. Quum dominus ob scienliam tenealur, an ser- § . 2. Quando ol señor se obliga por la nolicia, se ha
vi quoquo nomine danda sil aclio, videndum est, nisi de ver si también se ha do dar acción en nombro del sier
forte Praetor unam poenam a domino exigi voluit; ergo vo, á no ser que el Pretor haya querido que al señor se
dolus servi impunitus erit? Quod est iniquum, imo utro- le exija una pena: luego el dolo del siervo quedará sin
que modo dominus lenebilur, una aulem poena exacta, castigar; lo que 110 es justo: mas bien se ha do decir que
quam actor elogerit, altera tollilur. el señor so obliga do uno y olro modo; pero exigida la
pena quo eligiese el aclor, so extingue la otra.
§ . 3. Si detracta noxae dedilione, quasi cum con- § . 3. Si no usando de la acción noxal, se pidió con
8cio domino actum sil, qui non eral conscius, absolulio- tra el señor, como que tuvo noticia, no habiéndola t e
no lacla el finitoiudicio, amplius agendo cum noxae d e nido, absuello, y finalizadoel juicio, si so pido segunda
dilione exceplione rei iudicatao summovebilur, quia res vez por la acción noxal, obstará la excepción do cosa
in superius iudicium deducía et finita est. Doñee aulem juzgada; porque la cosa so conlroverlió y se finalizóon
prius iudicium agilatur, licenlia agenli esl, si eum de el juicio anterior. Miénlras se controvierto el primor jui
scientia domini arguenda poenilcal, tune ad noxalem cio, puedo el actor, si se arrepiento de pedir respecto la
causam transiré. Contra quoquo si cum eo, qui scit, cum nolicia del señor, pedir por la acción noxal: al contrario, si
noxae dedilione aclum sit, amplius in dominum detracta contra el quo tuvo nolicia se pidió por osla acción, no so ha
noxae dedilione danda aclio non est. In ipso aulem iudi de pedir segunda vez contra el señor extinguida la acción
cio si voluerit ot scienliam domini arguere, non ost pro- de la noxa; pero en el mismo juicio, si quisiere, 110 se le ha
hibendus. do prohibir quo pida también por la nolicia del señor.
K # # •
O. Ulpianus libro I I I . ad Edictum.—Si plurium 5 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro I I I . —
servus deliquerit ómnibus ignoranlibus, noxalo iudi Si causó daño el siervo do muchos, ignorándolo lodos,
cium in quemvis davitur. Sed si ómnibus scientibus, el juicio noxal so ha de dar contra cada uno; poro si to
quivis eorum lenebilur detracta noxae dedilione, que dos lo supiéron, qualquiora do ellos se obligará sin po
madmodum si plures deliquisscnl; nec altero convento der usar do la acción noxal; así como quando muchos
a
lter liberabitur. Sed si allcr scit, aller ignoravil, qui comelen algún delito, y reconvenido el uno, no so libertará
scit, detracta noxae deditionc convenitur, qui nescit, el olro: mas si el uno lo ignoró, y ol otro lo supo, si eslo
cum noxae dedilione. fuese reconvenido, no podrá usar de la acción noxah y
si so reconviniese al que lo ignoró, podrá usar de ella.
3 7 2 Digesto.—Liimo 9 . ° — T i t u l o í .
§ . 1 . Difícrenlia autcm harum actionum non solum § . 1 . La diferencia do estas acciones no solo os quo
illa csl, quod qui scil, in solidura tonotur, vorum illa so obligue en el todo el que lo supo, sino también el s e
quoquo, quod sivo alienaverit servum, qui scit, sivema- ñor, ya sea quo el siervo se enagenaso, se manumitiese,
numiserit, sivo doccssorit scrvus, dominus tonetur; sed ó so muriese; pero si muriese el señor, no estará obliga
si ipse dominus decesserit, heres eius non tenetur; do su lio red ero.
6. Idem libro X V I I I . ad Edictum.—sed et ipse 6. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
sorvus manuraissus tenelur. —También so obliga el mismo siervo hecho ya libro.
7. Idem libro III. ad Edictum.—Noxalis aulcni 7 • E l mismo; Comentarios al Edicto, libro I I I .
non alias dalur, nisi apud mo sil scrvus; et si apud rao —La acción noxal no se da do otro modo quo oslando el
sil, licel eo tempore non fuit, quo delinquebat, teneor, siervo en mi potestad; y estándolo, aunque no lo tuviese
et heres racustenetur, si noxius vivat. quando hizo ol daño, estoy obligado, y se obliga mi h e
redero si vivo el siervo.
§ . 1. Pomponius ail, si cinlor servi noxali conven- § . 1. Dice Pomponio, si el que compró el siervo fué
lus sil, venditorera, quo scicnle factum est, convenid iam reconvenido por la acción noxal, después no puede ser
non posso. reconvenido el vendedor quo tuvo noticia del daño.
8 . Idem libro X X X V I I . ad Edictum.—Si servus 8. E l mismo; Comentarios al Edicto, l i
communis furlum fecerit, (juivis ex dominis in solidura bro XXXVII.—Si el siervo común cometió hurlo, qual-
noxali iudicio tenetur; coque iuro uliraur. Sed non alias quiera do los señores so obliga en el lodo por la acción
poterit is, quiconventus csl, ovadero litis aestimationem, noxal, y así so practica; pero el que fué reconvenido no
nisi in solidura noxao doderit servum; ncc ferendus, etsi podrá libertarse de la estimación del pleylo do otro modo
parlera dedere fuerit paratus. Plano si proplcrhoc, quod quo entregando lodo el siervo en satisfacción del daño;
sociidcdcre parali non fuerint, in solidum fuerit condora- y no ha de ser oido si quiero entregar parlo; pero si
nalus, communi dividundo vcl familiao erciscundae i u i'ueso condenado en el lodo, porque los compañeros no
dicio adversus eos exporietur. Anlc noxale sane iudiciura quisieron entregarlo, le compelerá contra ellos la acción
acccpluni poterit sua parlo ccdcndo sccuritalcm conse- do división do la cosa común, ó do la familia; mas ántes
qui, no neccssc habeal susciperc iudiciura, quamquara de contestar el juicio noxal creo que podrá conseguir la
quis possit dicere, cvcnire, ut, dura pars ei ccdalur, seguridad, cediendo su parle; y no necesita conloslar el
amiltat aclionem; dominus cnira pro parlo faclusnon po pleyto, aunque alguno puedo decir que do eslo modo,
tosí cura socio noxali exporiri—l'ortassis ncc corarauni cediendo su parte, pierde la acción; porque el que solo
dividundo agere possit eius maleíicii nomine, quod anlo so hizo señor do una parte, no puedo usar de la acción
comniunionem admissura csl—; quod si non polcst, evi- noxal contra el compañero, y acaso ni de la do división
dcnli iniuria afíicielur; sed raoliusest dicero, corapetero do la cosa común, por razón del delito quo cometió ántes
ei corarauni dividundo iudiciura. quo so hiciese común; pues si no puede, se lo causará
perjuicio evidente; pero mas bien se ha do decir que le
compelo la acción do división de la cosa común.
9 . Paulus libro X X X I X . ad Edictum.—Si com 9 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X X I X .
munis familia vcl communis servus furtum fcceril altero —Si la familia ó el siervo común hiciese un hurlo con
ox dominis scienli, is, qui scit, omnium nomino lonebi- noticia de uno de los señores, el quo lo sabe se obligará
tur, ct convenios alterum quoquo liberal, ncc a socio en nombre do lodos; y reconvenido, libra también al
quidquam debebit conscqui; sui enira facti nomino poo- otro, y no deberá percibir cosa alguna del compañero;
nara moruit. Quodsi is, qui ignoravit, duplura praeslilc- porque la pona la mereció por su propio hecho; pero si
rit, a socio simplum consequclur. el que lo ignoró pagase el duplo, conseguirá del compa
ñero una parle.
10. Idem libro X X I I . ad Edictum.—Sed et eo 10. E l mismo; Comentarios al Edicto, l i
nomino agoré cura socio poterit, quod servum conimu- bro XXII.—También podrá pedir por esta razón al com
nom doteriorem fecit, quomadmodum cum quolibet alio, pañero lo quo so deterioró el siervo común, al modo quo
qui rom coramunom dclcriorora fecissel. Cclcruni si n i - contra otro qualquiera quo deteriorase la cosa común:
liil praelcroa post noxao dedilionem corarauno habebit, ademas do eslo, si después do entregar el siervo en sa
pro socio, vcl si socii non fuerunt, in factura agi poterit. tisfacción del daño, 110 quedase otra cosa común, podrá
usar do la acción de sociedad, ó do la do in factum, si
no fueron compañeros.
1 1 • Ulpiams libro VIL ad Edictum.—liona íido 11. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro V I I . —
servi possessor eius nomino furti acliono lencbilur, do El quo posee al siervo con buena fá, podrá ser reconve
minus non tenelur; sed noxao dedendo non fácil quidera nido en su nombro por la acción do hurlo, y el señor no
acloris. Quum aulem coeperil islura servum dominus eslá obligado; poro entregando al siervo en satisfacción
vindicaro, doli exccpliono summovcbilur, vel ofíicio i u - del daño, no lo hace del actor; y luego quo el señor i n
dicis consequclur, ut indemnis manoat. tenta la vindicación de esto siervo, será repelido por la
excepción del dolo, ó ol Juez lo indemnizará de oficio.
1 2 . Paulus libro VI. ad Edictum.—Si bona íido 1 2 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro V I . —
possessor cum servum, quoni bona lide possidebat, d i - Si el poseedor do buena fe doxaso el siervo quo poscia r
Digesto.—Linno 9.°—Titulo í . 373
ttiserit, no agi cuni oo ex noxali causa possit, obligan para que no se le pudiese pedir por la acción noxal, so
®um acliono, quae datur adversuseos, qui servum in po- obliga por la que so da contra los que tienen el siervo
testate habeant, aut dolo fecerint, quo minus haberent, en su poteslad, ó con dolo doxaron do poseerlo; porque
f uia
l per hoc adhuc possidcre videnlur. por esto aun se entiende que lo poseen.
w 1^ Gaius libro X I I I . ad Ecliclum provinciale.— 13. Gayo ; Comentarios al Edicto provincial, li
*on solum advcrsus bona (ido possessorcm, sed cliam bro XIII.—La acción noxal se da no solo contra los p o
adversus eos, qui mala fidopossident, noxalis aclio datur; seedores do buena fe, sino contra los de mala; porque
nani et absurdum videlur, eos quidcm, qui bona fide parece absurdo que so dé esta acción contra los quo po
possiderent, excipere actionem, praedones vero securos seen con buena fe, y no contra los ladrones.
14- Ulpianus libro X V I I I . ad Edictum.—Si quis 14. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
a
u
mullís convenialur ex noxa eiusdom servi, vcl si ab —Si uno es reconvenido por muchos respecto del daño
no, ex pluribus lamen deliclis, non necesse babel, quia que causó un mismo siervo, ó por uno solo por el delilo
jmnibus
Us
dedere non polest, litis aestimationem offerrc de muchos, no tiene obligación de ofrecer la estimación
, quibus dedere non polest. Quid ergoest, si a pluri- del pleylo á los que no lo pudo entregar, porque no lo
bus
s
convenialur? si quidcm unus occupavit, an melior puedo dar á todos. ¿Qué diremos si fuese reconvenido
d1 conditio, ut ipsi soli dedatur, an vero vel ómnibus dc- por muchos? Si ciertamente uno adquiriese posesion do
j' debeat, vcl cayere debeat, defensum iri advcrsus c e - él, ¿acaso será mejor su condicion para quo á él solo se
toros?
n
Et vorius est, occupanlis meliorem esse condilio- le entregue? ¿ó se deberá dar á todos, ó deberá dar cau
a
em. Ei i laque dedetur, non qui prior egit, sed qui prior ción de defenderse contra los demás? Y es mas cierto
a
u sententiam pervenit; el ideo ci, qui postea vicerit, que es mejor la condicion del que posee, y así se dará,
ctionem denegari iudicali. no al quo pidió primero, sino al que primero obtuvo sen
tencia favorable; y por esto al que después venciese, so
deniega la acción do cosa juzgada.
§• 1. Sed el si statuliber sit, ct ante dcditioncm e x - § . 1. Pero si ánlos que se entregase existiese la con
íiterit conditio, per fideicommissum libertas fuerit ante dicion baxo la cual so le dexó libertad, ó se le diese á n -
Pi'aeslita,
111
vel existente condilionc legali dominium fue- les la libertad que se le dexó por fideicomiso, ó verifica
traslatum, arbitrio iudicis absolvi cum oportet. Et da la condicion del legado, so hubiese transferido el d o
°'l¡cii iudicis hoc quoque erit, ut caveatur ci, cui dedi— minio do él, conviene que sea absuelto á arbitrio del
Ul
\ ob eviclionem ob suum factum contingenten!. Juez; y también penderá do su arbitrio quo dé caución
aquel á quien se entrega por la oviccion que le corres
ponde por su propio hecho.
15
> * Gaius libro VI. ad Edictum provinciale.— 15. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, l i
Jr&etor decernere debet, translationem iudicii in staluli- bro VI.—El Pretor debo determinar quo so transfiera ol
®®rum íiori. Si vero rei iudicandae lemporc adhuc in juicio en el que adquirió la libertad que so lo dexó baxo
j^spenso sit staluta libertas, Sabinus et Cassius liberan de condicion; pero si al tiempo do la sentencia pendo la
jcle,e''edcm putant tradendo servum, quia toto suo iure c e - condicion baxo la qual se lo dexó la libertad, Sabino y
*et; quod el verum est. Casio juzgan quo so liberta el heredero entregando el
siervo, porque cede lodo su derecho; lo qual es cierto.
16. Iuliams libro X X I I . Digestorum.—Si ho- 16. Juliano; Digesto, libro XXII.—Si el h e
es
í)e,, dolo malo fecerit, ne statulibcrum in poleslate lia— redero con dolo malo doxó de poseer al que se lo dexó
ct, el propter hoc iudicium sine noxao dedilione ac- la libertad baxo do condicion, y por esto contestase el
e
pcril,
lnai
el implela condilionc slalutac libertatis conde- juicio sin entregar el siervo, cumplida la condicion baxo
'i debebit, siculi mortuo servo condcmnarelur. la qual se dexó la liborlad, deberá ser condenado, así
como se le condenaría si el siervo hubiera muerto.
•
agcre volint, vel si unus pluribus iudiciis eiusdem scrvi acción noxal en nombre de un mismo siervo, ó si uno
nomine agat, in quo ususfructus luus, propriotas measit, pidiese en muchos juicios en nombre de un mismo sier
officio iudicis conlinebitur, quum cuni noxae dedero, ut vo, del qual tú tienes el usufruto, y yo la propiedad: si
eliam usumfructum acloris faciam; sed per Praetorem id lo diese yo en satisfacción del daño, corresponderá al
consequar ego dominus propriclalis, ul aul cogal Praetor oficio del Juez quo yo haga también el usufrulo del ac
lo pro acstimaliouo ususfruclus conferro ad lilis aeslima- tor; pero yo quo soy señor do la propiedad, c o n s e g u i r é
tionom, aul usufructu cedero, si lioc cxpedial; ct s i e g o por el Pretor ó que le obligue á pagar el importo del
dominus propriclalis eum servum nolui dcfendero, do- pleyto según el imporle del usufrulo, ó á cederlo si con
fensio libi pormittenda esl; etsidamnatus hominemtra- viene así: y si yo quo soy señor de la propiedad, no
das, et advcrsus me lucris. quisiere defender al siervo, lo so permitirá á tí su de
fensa; y si habiendo sido condenado, lo entregases, tam
bién lo defenderás conlra mí.
18. Pomponius libro X V I I I . ad Sabinum.—Is, 18. Pomponio] ComentariosáSabino, libro XVIII-
qui usumfruclum in servo babel, porinde cum domino —Al que tiene el usufrulo del siervo, se lo da conlra el
babel aclionem furti, alquo si quilibel alius esset, sed señor la acción de hurto, como á qualquiora otro; pero
cum co non cst, quamvis serviat ei; et ideo dominus no se da conlra él, aunque lo sirva; y por oslo condena
damnatus fructuario noxae dedcns liberabitur. do el señor, so liberta entregándolo al usufruluario en
lugar del daño.
19. Paulus libro X X I I . ad Edictum.—Si in re 1 9 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I . —
communi mea el lúa damnum nobis dederit Titii servus, Si el siervo de Ticio causase daño en lo que es n u e s t r o
si cum co agemus, eril noxali Aquiliao aclioni locus, ne en común, si litigamos con él, tendrá lugar la a c c i ó n
damnatus in solidum singulis noxae dedero cogalur. Sed noxal do la ley Aquilia, para nuo condenado por el todo,
potosí dici, quasi unius damnum sil el una obligalio, aul no se le precise á entregarlo a cada uno en s a t i s f a c c i ó n
utrisquo pecuniam sufferendam, aul officio iudicis simul del daño; y so puede decir ó quo á los dos so nos ha do
utrisquo noxae dedendum. Sed et si alterutri nostrum ofrecer el dinero, como si e l daño se hubiese c a u s a d o á
in solidum noxae dedilus fuorit, ct ob id ab ulroquo do uno, y la obligación fuese una, ó que por oficio d e l J u e z
minus sit absolulus, recto dicitur, eum, cui noxae dedi se nos ha de entregar el siervo á los dos; pero si se en-
lus sil, alleri loneri communi dividundo iudicio, ut tregaso á uno de los dos por el lodo en satisfacción del
oommunicet servum noxao sibi dedilum, quum ob rem daño, y por esto el señor fuese absuello respecto de uno
communcm aUíjuid ad socium pervenerit. y otro, con razón se dirá que aquel que se lo e n t r e g ó ,
queda obligado al otro por la acción do división do la
cosa común, para que se haga común el siervo dado á
él en satisfacción del daño; porque de la cosa c o m u u lo
corresponderá algo al compañero.
§ . 1. Si scrvi, in quo ususfruclus alicnus esl, do § . 1. Si el señor do la propiedad arrendase las o b r a s
minus propriclalis operas conduxeril, verba efficiunt, ut del siervo, en que olro tiene el usufrulo, las p a l a b r a s
cum noxae deditiono damnolur. del edicto hacen que sea condenado á la entrega do la
noxa.
§ . 2. Si servus luus navem excrcuorit, oiusquo v i - § . 2 . Si tu siervo fuese patrón de la nave, y su
carius el idem ñau la in cadem nave damnum dederit, pe- vicario, que también era marinero, causaso algún daño
rinde in te aclio danda ost, ac si is exercitor libor, ct nic en ella, se dará acción conlra tí, del mismo modo que si
vicarius servus cius esset, ut de peculio serví tui ad no- el patrón no fuese libro, y el vicario siervo suyo, y s e r á s
xam dedero vicarium damneris; ut lamen, si servi tui condenado á entregar a l vicario, quo estaba en el p e c u l i o
iussu, vel scionloct patiente co damnum vicarius dedo- de tu siorvo, en satisfacción del daño: del mismo modo
rit, noxalis aclio scrvi tui nomine esso debeat, idemque se dará la acción noxal en nombre do lu siervo, quo si
sil otiam, si nautam lacero iusseril. causaso daño el vicario permitiéndolo él, ó por m a n d a ut o
suyo. Lo mismo so dirá si mandase al marinero q °
causaso el daño.
20. Gaius libro VII. ad Edictum provinciale.— 20. Gayo; Comentarios al Edicto provincial,
Qui ox pluribus noxis diversis tomporibus experitur, ex bro VII.—El que pido por muchos daños hechos en di"
una noxia servi dominium naclus nullam amplius aclio versos tiempos, si obtuvo el dominio del siervo por alg ul(n
nem habel advcrsus eum, qui dominus fuerat, quum aclio daño, no lo compelo ninguna otra acción conlra el Q J
noxalis capul sequatur. Al si maluit dominus priori i u fué señor de él; porque la acción noxal sigue al s i e r v o ;
dicio litis aeslimalionem sufferre, vel cidcm, vel alii ex poro sí el señor quiso en el primer juicio pagar la osU"
alio maleficio agenti nihilo minus tenolur. macion del pleyto, esto no obstante estará obligado á
mismo, ó á otros que pidan por olro delito.
2 1 . Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—Quoties 2 1 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro
dominus ex noxali causa convenitur, si nolit suscipero —Siempre que el señor sea reconvenido con a c c i ó n no-j
iudicium, in ea causa res esl, ul debeat noxao dedero xal, si no quisiere contestar el juicio, está en su f a c u l t ' 1 1
cum, cuius nomino iudicium non suscipitur, aut si id non entregar el siervo, en cuyo nombre no lo quiere c o n t ^
facial, iudicium suscipiotur omnímodo; sed non alias lar; y si 110 hiciese esto, absolutamente lo ha de contó®"
condemnabilur, quam si in potostale habeat, dolove malo lar; pero 110 se le condenará si no puede entregar el sid"
leceril, quo minus haboret. vo, ó no lo ha dexado de poseer con dolo malo.
D i g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o i . m
§• 1. Eos, quorum nomine noxali iudicio agilur, § . 1. Agradó que también se pudiesen defender los
cliam absentes defendi posse placuit; sed hoc ila de- siervos ausentes, en cuyo nombro se controvierto el jui
Num, si proprii sint serví, nam si alieni, praesentes csso cio noxal: eslo se cnliendc si son siervos propios; por
°portet, aul si dubiletur, utrum proprii sinl, an alieni; que si son ágenos, ó so duda si lo son, conviene que es-r
ila pulo accipiendum, ut, si constel vel bona fide tén presentes; lo qual juzgo quo se ha de entender de esta
serviré, ctiam absenles possinl defendi. manera: si constase que sirven de buena fé, se pueden
defender aunque estén ausentes.
§• 2. Praelor ait: Si is, IN cuius POTESTATE ESSE DI- § . 2. Dice el Prelor: si aquel en cuya potestad se
CF
' T L T U , NEGAV1T S E I N SUA r O T E S T A T E SEIIVUM IIABEBE, UTRUM dice que está el siervo, negase que lo tiene en su poder,
ACTOR VOLET, Y E L ÜEIERARE ÍUBEBO, IN POTESTATE SUA NON ó mandare jurar, si el actor lo quiere así, quo no está en
Eíí
S E , ÑEQUE S E DOLO MALO F E C I S S E , QUO M1NUS E S S E T , V E L su potestad, ni doxó de poseerlo por dolo, ó daré conlra
ll]
filClUM DABO SINE NOXAE DEDITIONE. él acción sin la entrega del siervo.
§• 3. In poleslale sic accipere debcmus, ul faculla- § . 3. La palabra en su potestad, la debemos enten
,uutir et potes talem exhibendi eius habeal; celerum si in der de esta manera: que tenga facultad, y pueda exhi
' b a sil, yel porcgre, non videbilur esse in poleslale. birlo; pero si anda huido, ó eslá muy distante, no pareco
que puedo entregarlo.
§• 4. Quodsi reus iurare nolil, similis est ei, qui § . i . Pero si el reo no quiere jurar, es semejante al
wcque defendil absentem, ñeque exbibel; qui condemnan- que no defiendo al ausente, ni lo exhibe; los quáles son
quasi conlumaces. condenados como conlumaces.
.ln §• 5. Si lulor vel curator exlenl, ipsi iurare debent, § . 5. Si hubiese tutor ó curador, deben jurar que no
< poleslale domini non esse; si aulein procuralor sit, do están en la potestad del señor: pero si es procurador, es
minus ipse iurel necesse est. necesario que jure el mismo señor.
§. 6. Si iusiurandum exegil aclor, reusque iuravit, § . 6. Si el aclor pidió quo jurase el reo, y este j u
deinde poslea noxali velil aclor expcriri, videndum est, rase, y después quiere el actor usar de la acción noxal,
excoptio iurisiurandi debeal adversus actorem dari. se ha de ver si le compelerá á aquel contra el actor la ex
M Sabinus pulat, non esse dandam, quasi de alia re sit cepción de juramento. Sabino juzga que no, como si so hu
^ratum, hoc est, lunc non fuisse in potestale, modo ve- biese jurado de otra cosa, oslo es, que entonces no oslaba
r
° quum in poleslale deprehendalur, do fació eius posse en su potestad; pero si después so hallase en ella, so puede
a
8i. Neralius quoque dicebal, posl exactum iusiurandum pedir por razón de su hecho. También dccia Ncracio, quo
Posse actorom detracta noxae dediliono experiri, si modo después del juramento podia pedir el actor sin pretender
' l °c conlendat, posleaquam iuralum est, cocpisse in po- la entrega del siervo, si dice que después del juramento
téstalo liabore. vino á su poder.
22. Paulus libro X V I I I . ad Edictum.—Si servus 22. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I f . —
P.osilus vel commodalus sit, cum domino agi polest no- Si el siervo estuviese depositado, ó dado en comodalo, so
jali aclione; ei enim serviré inlclligilur, et quod ad hoc puede pedir al señor por la acción noxal; porque so c n -
j^liclum attinet, in poleslale eius est, máximo si copiam liendo que le sirve, y por lo tocante á eslo edielo, que
h&beal recuperandi hominis. eslá en su potestad, en especial si puedo recuperarlo.
. § . 1. Is, qui pignori accepit, vel qui precario roga- § . 1. El que lo recibió en prenda ó en precario, no
^1, non tenclur noxali aclione; licel enim iuste possi- se obliga por la acción noxal; porque aunque posean jus
tie
anl, non lamen opinione domini possidenl; sed hos tamente, no poseen como señores; pero se entiende quo
'luoque in poleslale domini inlelligi, si facullalem repe- estos siervos también están en la potestad de su señor, si
eos dominus habeat. tiene facultad de recuperarlos.
§ . 2 . Quid est, habere facultalem repetendi? Si h a - § . 2. ¿Oue es, pues, lener facultad de recuperarlos?
pecuniam, ex qua liberan polest, nam non debet Tener dinero para rescatarlos; porque ninguno debe ser
c
s
°gi vendere res suas, ut solval pecuniam, et repetat obligado á vender sus cosas para pagar la deuda, y re
ervum. cuperar el siervo.
§. 3. Dominus, qui servum in sua poleslale esse § . 3. El señor que confiesa quo el siervo está en su
c
°níitelur, aul exhibere cum debet, aul absenlem defen- potestad, ó lo debe exhibir, ó defenderlo, si eslá ausen
"n e,,c; quod nisi facial, punitur, alque si praesenlem non te; y si no lo hiciese, será castigado del mismo modo quo
°xae dederit. si no lo entregase estando presente.
§. í . Si negavit dominus, in sua poleslale esse ser § . í . Si el señor negase que el siervo eslá en su po
e n í , pcrmitlit Praelor actori arbitrium, utrum iureiu- testad, el Pretor dexa al arbitrio del aclor el que se
j'&ndo id decidero, an iudicium diclare sino noxae dedi- decida por juramento sobro eslo, ó litigar sin la entrega
Jl0sl0ne velit; per quod vincet, si probaveril, eum in po- del siervo, y vencerá si probase que el señor lieno al sier
lale esse, vel dolo eius faclum, quo minus essel; qui vo en su potestad, ó dexó de poseerlo por dolo; y si no
jutem non probaverit, in potestate adversarii esse ser- probase que el siervo eslá en la potestad do la parlo con
Ui
Ü, rem amiltit. traria, pierdo el pleyto.
23. Gaius libro VI. ad Edictum provinciale.— 23. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li
? eer . °tsi postea advorsarius eius in potestate habere coe bro VI.—Pero si después la parte contraria adquiere el
¡J
ex
it servum, tenetur ex nova possessiono denegata ei siervo, so obligará por razón do la nueva posesion, y no
ceptionc. le compelerá excepción.
. ^4. Paulus libro X V I I I . ad Edictum.—De illo 2 4 . P a u l o \ Comentarios al Edicto, libro X V I I I . —
lc c
' ndum,
utrum adversus cum tanlum, qui dolo fccit, Hemos do ver si solamcnto la parte contraria, quo con
ll
i ° minus in potestate haberct, actio locum habeat n o - dolo dexa de lener en su polcslad al siervo, se obliga
37G Digesto.—Lmno 9.°—Titulo i .
xalis, si ox dolo oius acciderit, ul cessot noxalis aelio> por la acción noxal, si por dolo suyo aconteciese que cese
forte si servo suo fugam mandavit, an et si possit niliilo esla acción: v, g. si mandó á su siervo que huyese; y si
minus cum alio agi, quod accidil, quum alienalus m a - esto no obslanle se podrá litigar con olro; lo qual suce
numissusve est; quod esl vcrius. lu quo casu electio cst de quando fué enagenado ó manumitido; y oslo es mas
acloris, cum cuo vclil agero. Iulianus aulcni ail do eo, verdadero: en cuyo caso esta en la elección dol actor li
qui manumisit, si paratus sil defender© so manumissus, tigar con quien quiera; pero respeclo del (jue manumi
oxcoplioneni dandam ei, qui manumisit. lloc et Labeo. tió, dice Juliano, quo si este eslá pronto a defenderse,
se lia do dar excepción al que lo manumitió: lo mismo
dice Labcon.
2 5 . Gaius libro Vi. ad Edictum provinciale.— 2 5 . Gayo-, Comentarios al Edicto provincial, li
Idem esl, et si novus dominus servi iudicium patiatur. bra VI.—Lo mismo se dice si el nuevo señor del siervo
contesta el juicio.
26. Paulus libro X V I I I . ad Edictum.—Electio 26. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I I . —
vero alterum liberabil; id onini Praetor introduxit, ne La elección libertará al otro; porque el Pretor inlroduxo
eluderelur actor, non ut eliam lucrum faceret, ideoquo oslo para quo el aclor no quedase perjudicado, y no pa
cxceptionc a sequenti summovcbitur. ra que adquiriese interés; y por eslo al olio le compe
terá excepción con Ira él.
§ . 1. Bis consequons est, ut, si plurcs dolo fecerint, § . 1. A eslo es consiguiente, que si muchos come
quo minus in potestate haberent, eligere dcboat actor, tiesen dolo para no tener el siervo, el aclor deberá ele
quem velit conveniro. gir al que quiero reconvenir.
§ . 2. Item, si ex pluribus dominis quídam dolo malo § . 2. Mas si do muchos sefíores algunos dexasen do
partes suas desierint possidero, electio erit acloris, poseer con dolo las partes que les corresponden, está en
utrum directo agere vclil cum eo, qui possidet, an Prao- el arbitrio dol aclor usar de la acción directa eonlra el
loriacum co, qui desiil possidero. poseedor, ó de la pretoria contra el que dexó de poseer.
§ . 3. Si servum alienum alius in iurc suum esse § . 3. Si alguno respondiese en juicio, que el siervo
rosjponderit, altero solvento altor liberalur. ageno es suyo, pagando el uno, se liberta el otro.
i . Si is, quem desioris dolo possidero, deces- § . 4. Si el que dexaslo do poseer con dolo, murie
serit, priusquam liac acliono convenireris, liberaris, se ántes que fueses reconvenido con esla acción, le liber
quia liacc aclio in locum directae aclionis succedit; divor- tarás; porque £o subroga en lugar do la directa: lo con
sum dicemus, si moram feceris in iudicio accipiendo. trario so dirá si fuiste moroso en contestar el pleylo.
§ . Í5. Nequo heredi, noque in heredem, quod defun- § . 5. Por haber mentido el difunto no se ha do dar
clus mentitus esl, aclio dandaest, nec in ipsum quolibot acción á favor, ni eonlra el heredero, ni contra él mismo
temporo; nam liberum esse dcbet dofendenti absentem en qualquiora tiempo; porque el quo defiendo al siervo
sorvum, huius Edicti poenam evitare, id esl, ul sino n o - ausente, debo tener libertad para evitar la pena do oslo
xao deditiono convenialur. Et ideo, si nogaveris servum edicto, eslo es, para ser reconvenido sin entregar al sier
in lúa potestate esso, postea fateri poteris, nisi si iam lis vo; y por lanío si negases quo el siervo está en lu polos-
adversus le contéstala esl; nam tune audiri non dobebis, lad, despues podrás confesarlo, á no ser que se haya con
ut Labeo ail. Oclavonus, ex causa eliam lile conlcslata testado el pleylo contra lí; porque en este caso 110 debe
tibi succurrondum, uliquo si actas lúa ca sil, ul ignosci rás ser oido, como dico Labeon. Oclaveno dice, que con
tibi debeat. justa causa to so ha do conceder el beneficio de la resli-;
tucion aun después de contestado el pleylo, eslo es, si
eres do tal edad que to se deba conceder.
§ . C. Si absenté domino ductus sil sorvus, vel eliam § . 0 . Si en ausencia ó presencia del señor fuo en
praescnlo, el in oadom causa sit, ut in integrum reslilui tregado el siervo, y eslá en estado do poder ser entera
possil, defensio permittitur eius nomine, nui ductus esl; mente restituido, se lo permitirá la defensa en nombre del
poslulantibus enim exhiberi cum ad dofenuendum indul- que fué entregado; porque el Pretor debo conceder la e x
gere Praetor debet. Idem concodendum esl fructuario, vel hibición á los quo la piden para defenderlo: también so
cui pignoris nomino obligatus esl, si praosens dominus lia de conceder al usufrutuario, ó al que está obligado
defendero noluerit, no alterius dolus aul desidia aliis no- por razón de prenda, si estando presento el señor, no lo
coal. Idem praestandum esl in servo communi, quem al quisiere defender, para que el dolo ó la omision agena
tor ex dominis praesens noluil defendere. Sed el actori 110 perjudique á oíros: lo mismo se ha de decir respecto
his casibus succurrondum cst, qui placel, dominii acqui- del siervo común, si 110 lo quiere defender uno do los so
silione oxlingui aclioncm; iussu cnim Praetoris ductus in noros que estaba presente: el aclor también ha de ser so
bonis 111 oius, qui duxit. corrido en oslos casos; porque agrada que fenezca la ac
ción por la adquisición del dominio: el que es entregado
por mandato del Pretor, eslá en los bienes del que lo en
tregó.
2 7 . Gaius libro VI. ad Edictum provinciale.— 2 7 . Gayo; Comentarios al Edicto provincial,
Si noxali iudicio agilur do servo, qui pignoris iure te- bro VI.—Si el juicio noxal se Irala respecto del s i e r v o
netur, aut do eo, cuius ususfruclus allerius esl, admo- que se tiene en prendas, ó del que olro liene el usufru"
nendi sumus, si crcdilor vel ususfructuarius praosens lo, hemos de entender que si el acreedor ó u s u f r u t u a r i o
defensionem suscipere noluerit, Proconsulem interventu - quo se halla presente, no quisiese defenderlo, ha de in
rum, ct pignoris pcrscculioncm yol ususfruclus aclioncm tervenir el Procónsul, y ha de negar la acción del usu-
negalurum. Quo casu dici polcst, ipso iure pignus libc- frulo, y la persecución de la prenda; en cuyo caso s e
Digesto.—Libro 9 . ° — T i t u l o i . 3 7 7
rari; nullum cnim pignus esl, cuius persccutio negatur. puede decir que la prenda queda libre por derecho; por
JJsusfructus aulcm, eliamsi persccutio cius denegetur, que no hay prenda alguna, si se nioga la repetición do
ipso iure durat eousque, doñee non ulendo constituto ella: mas aunque se niegue la repetición del usufrulo,
tempore percal. por derecho dura hasta que se pierda doxando do usufru-
tuar por el tiempo determinado.
§• 1. Ex Iris, quae diximus de servo, qui alicui pi- § . 1. Según lo que hemos dicho del siervo quo olro
gnoris
cu
iure obligalus esl, deque statulibero, el de eo, lieno en prendas, del quo se lo doxó libertad baxo do con
ius ususfructus alicnusost, apparet, eum, qui alicnum dición, y del que otro es usufruluario, se manifiesta que
seryum in iure suum esse responderit, quaravis noxali el que respondiese en juicio quo el siervo es suyo, aun
ludicio lenealur, non lamen posse noxae dedilione ipso que se obligue por la acción noxal, no se liberta por d o -
iure
rc
liberari, quia nullum ad aclorem dominium Iransfcr- recho por la entrega do él; porque no pueden transferir
possunt, quum ipsi domini non sint. Corle lamen, si ningún dominio al actor no siendo señores; poro si e n
e x
e a causa tradilum postea dominus vindicet, ncc litis tregado por esta causa, el señor lo vindica después sin
aeslimationem offerat, poterit per exceplionem doli mali dar la estimación del pleylo, podrá ser repelido por la
repelli. excepción de dolo malo.
2 8 . Africams libro VI. Quaestiomm.—Et gene- 2 8 . Africano ; Cuestiones, libro VI.—General
r
aliter, si alieni servi nomino, qui tibi iustam servitutem mente si litigase contigo con la acción noxal en nombro
sorviret, noxali tecum egerim, tuque eum mihi noxae d e - del siervo ageno, que á tí to servia con buena fe, y tú me
deris, sive me possidente dominus eum vindicet, exce- lo entregases en satisfacción del daño, y poseyéndolo yo,
plioni doli mali, nisi litis aostimationem offerat, eum lo vindicase el señor sin ofrecer el importe del daño, lo
summovero possum, sivo ipse possideat, Pubüciana mihi podré repeler con la excepción de dolo malo; y poseyén
datur; el adversus excipienlem, si dominus cius sil, uti- dolo él, so me dará la acción pubüciana: contra el que
lom mihi replicalionem doli mali profuturam. Et secun- pusiese excepción, si fuese señor do él, me competerá la
dum haec usu quoque me capturum, quamvis sciens alic replicacion de dolo malo; y conformo á esto también
num possideam; alioquin si aliter constilualur, fulurum, lo podré usucapir, aunque sepa que poseo la cosa agena;
ul summa iniquilate bonao fidei possessor afficialur, si, pues no siendo así, so verificaría que al poseedor do buo-
quum ipso iure noxalis aclio adversus eum competit, ne- na fe se lo perjudicaría gravemente si quando por dere
cessitas oi imponatur, ut lilis aeslimalionem sufferat. cho so da con ira él la acción do noxa, so lo precisase á
Eademque dicenda sunt, el si, quum ab eo non defendoro- pagar la estimación del pleylo: lo mismo so ha do decir
tur, iussu Praeloris eum duxerim, quoniam islo quoquo si no defendiéndolo, lo entrégase por mandato del Juez;
casu iustam causam possidendi habeo. porque en esle caso también tengo justa causa de poseer.
2 9 . Gaius libro VI. ad Ediclum provinciale.—Non 2 9 . Gayo\ Comentarios al Edicto provincial, li
solum aulem qui in polcstale non habel, recusare (po- bro VI.—No solo puede excusarse del juicio noxal el
Icsl noxalo iudicium, verum cliam habenli in) poleslalo quo no tiene al siervo en su potestad, sino quo también
liberum esl evitare iudicium, si indefensam eam perso puedo evitarlo el quo lo tiene, no defendiéndole; pero on
nara relinquat; sed huic nccesse esl ius suum ad actorem esle caso tiene necesidad do transferir su derecho al actor,
transferre, perinde ac si damnalus csset. del mismo modo que si fuese condenado.
3 0 . Idem libro ad Ediclum Praeloris urbani, t i 3 0 . E l mismo; Comentarios al Edicto del Pretor,
tulo de dainno infecto.—In noxalibus actionibus eorum, libro del Pretor urbano, título del daño causado.—Los
ui bona fideabsunl, ius non corrumpitur, sed roversis quo están ausentes con buena fe, no pierden el derecho
efendendi ox bono et aequo potoslas dalur, si domini en las acciones noxales; y por derecho do equidad se
sint, sive aliquid in ea re ius habeant, qualis esl cre- pueden defender, restituyéndose do su ausencia, si son
ditor el fructuarius. señores, ó tienen algún derecho en el siervo, como el
acreedor y usufructuario.
3 1 . Paulus libro VII. ad Plautium.—Quod ail 3 0 . Paulo; Comentarios á Plaucio, libro V I I . —
Praetor, quum familia furtum facial, ad cum modum so Lo quo dice el Pretor, que quando la familia cometa hur
actionem daturum, ul tantum actor consequalur, quan to, dará acción de modo quo el actor perciba lo quo con
tum, si liber fccisset, consequerolur, quaerilur, utrum ad seguiría si lo hubiera hecho una persona libro: so pre
pecuniao praestationem respiciat, an eliam ad noxae d e - gunta si acaso es respecto á la entrega do la cantidad, ó
diclioncm, ulpula si ex pretiis noxae deditorum duplum también á la de los siervos: v. g. si cesarán las demás ac
colligalur, sequcnlos acliones inhibeantur. Sabinus et ciones percibiendo el duplo de los precios do los siervos
Cassius pulant, prelium quoque noxae deditorum imputa- dados en satisfacción del daño. Sabino y Casio juzgan
r
j debere; quod Pomponius probat, et esl verum; nam et que también so debe contar el precio de los siervos d a
sie s servus indefensus duclus sit, aestimatio eius imputanda dos en satisfacción del daño: lo qual aprueba Pomponio,
r
l. Cerle non lantum duptationis, sed et condiclionis y es verdad; porque si se entregó el siervo indefenso, so
ationem habendam lulianus putat; furti faciendi tempus íia de contar el precio do él. Juliano juzga que no solo so
s
poclandum esse, an eiusdem famiíiae sint servi, nam si ha de considerar el duplo, sino también la condiccion, si
hi, qui plurium dominorum erunt, unius esso postea
c
al tiempo del hurto fueron los siervos do una misma fa
oeperint, locus Edicto non eril. milia; porque si fuéron do muchos señores, y despues
empezaron á ser de uno, no tendrá lugar esle ediclo.
3 2 . Callistratus libro I I . Edicti vnonitorii.—Is, 3 2 . Calis trato; Del Edicto monitorio, libro I I . —
*iui in aliena polestale esl, si noxam commisisse dicatur, Si se dixose que el que está en potestad agena cometió
48
3 7 8 D i g e sto.—Libr o 9 . " — T i t u l o 4 .
si non defondatur, ducitur; ct si pracsens esl doniinus, algún daño, si no se defendiese, se entregará; y si eslá
tradere cuni ct de dolo malo promittere debot. presente el señor, debe entregarlo, y dar caución do dolo
malo.
3 3 . Pomponius libro X I V . ad Sabinum.—Noxali 3 3 . Pompon io ; Comentarios á Sabino, li
iudicio invitus nenio cogilur alium defendere, sed carero bro XIV.—Ninguno está obligado contra su v o l u n t a d á
debct co, quem non defondit, si servus est; quodsi líber defender á otro en el juicio noxal; pero d e b e c a r e c e r del
esl, qui i'n poteslalo sit, indislincte ipsi sui dcfensio que no defiendo si es siervo; y si es libre el quo está en
danda esl; la potestad, indistintamente se le ha de permitir á él mis
mo quo so defienda.
3 4 . Iulianus libro I V . ad Urseium Ferocem.— 3 4 . Juliano; Comentarios á Urseio Ferox, li
quoties enim nenio filiumfamilias ex causa delicli defen- bro IV.—Si ninguno defiende al hijo do familias por cau
clit, iu cum iudicium datur. sa de delito, se litiga con él.
3 5 . Ulpiamis libro X L l . ad Sabinum.—Et si 35. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X L l —
condemnatus fueril lilius, iudicatum facero debet; tenct Si el hijo fuese condenado, debe executar lo quo se pro
enim condemnalio. Quin imo etiam illud diccndum est, nunciase en la sentencia, porque vale la condenación.
patrom quoquo pos condemnalionem lilii duntaxat do También solía de decir que el padre puede ser reconve
peculio posso conveniri. nido solo respecto del peculio después de la condenación
del hijo.
3 6 . Idem libro X X X V I I . ad Edictum.—Si quis 3 6 . E l mismo; Comentarios al Edicto, li
servum pignoratum, deinde a debilore surreplum e m e - bro XXXVII.—Si el deudor hurló el siervo quo tenia
rit a debitore, nomino cius furti tenebilur, dominio ser- dado en prendas, y otro le comprase do él, el que ad
vi acquisito, noc obcrit, quod Serviana polest ci homo quiere el dominio del siervo se obligará por razón del
avocari. Idemquo et si a minore quis viginliquinque hurlo que comete este, y no obsta que se pueda vindi
annis emerit, vnl in fraudem creditorum scicns; hi enim, car por la acción serviana: lo mismo se dice si alguno lo
quam\is auferri iis dominium possil, interim lamen con- comprase del menor do veinte y cinco años, ó con cien
veniendi sunl. cia cierta, en fraude do los acreedores; pues aunque á es
tos so les puede quitar el dominio, con lodo entre tanto
han do ser reconvenidos.
37. Tryphoninus libro XV. Disputationum.— Si 37. Trifonino; Disputas, libro XV.—Si el siervo
alienus servus" furlum mihi fecerit, qui postea in meum ageno me hurtase alguna cosa, y despues so hiciese mió,
dominium pervonerit, exlinguilur furti actio, qnao milii la acción de hurto quo me compelia, y aun no se habia
competiorat, nondum in iudicium deducía; nec si posloa deducido en juicio, se extingue; y no se restaurará si
alienavero cum, quem ante lilem contestalam emeram, despues lo eñagenasc, por haberlo comprado ánlcs de la
furti aclio restaurabilur. Quodsi posl lilem conlestatam contestación del pleyto; pero si lo compraso después do
eurn redemero, condemnandus erit vondilor, la contestación, el vendedor sera condenado.
3 8 . Ulpianus libro X X X V I I . ad Edictum.—que- 3 8 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, li
madmodum si alii vendidisset; parvi enim referí, cui bro X X X V I I . — D e1 mismo modo quo si lo hubiese v e n
vendiderit, adversario, an alii, suaquo culpa lilis aesli- d i d o á otro, porque nada importa que l o haya vendido a l
mationom sublaturum, qui vendendo noxao deditionem contrario, ó á olio; y por su culpa ha d e ser c o n d e n a d o
sibi ademit. á l a estimación del pleyto el quo vendiéndolo, se privo
do entregar a l siervo.
§ . 1. Iulianus autem libro vicosimo secundo Dige- § . 1. Escribe Juliano al libro veinte y dos de los Di-
storum scribit, si servum pro dorclicto habeam, qui tibí gestos, que si el siervo que dexé pro derelicto, te hurtase
furlum fecorat, liberari me, quia statim meus esso desi- alguna cosa, no estoy obligado; porque inmediatamente
nit, no cius nomino, qui sino domino sit, furti sil actio. dexó de ser mió; pues no se da acción do hurlo en nom
bre del que 110 lieno dueño.
§ . 2. Si servus mous rom tuam subtraxerit et ven- § . 2 . Si mi siervo le hurlase alguna cosa, y la ven
dideril, tuque numos, quos ex prelio habebat, ci excus- diese, y t ú le sacudieses de la mano el dinero que t e n i a
soris, locus oril furti actioni ullro citroquo, nam et tu del importe de ella, tendrá lugar la acción de hurlo pofe l
adversus me furti ages noxali servi nomine, ciego adver- una y otra parte; porque tú pedirás contra mí por a
sus lo numorutn nomine. hurló en nombre del siervo que hizo el daño, y yo conU'
tí por razón del dinero.
§ . 3. Sed et si servocreditoris mei solverim numos, § . 3 . Si al siervo de mi acreedor le pagase lo q u ^
ut is eos domino suo del, aeque locus erit furli aclioni, si debia, para que lo entregase á su señor, también tendrá
is numus acccplos interccperit. lugar la acción de hurlo, si no entregase la cantidad q u °
recibió.
tí
3 9 . Iulianus libro I X . Digcstorum.—Si plurium 3 9 . Juliano; Digesto, libro IX.—Si el s i e r v o <j
servus furlum fecerit, el omnes dolo fecerint, quo m i - muchos cometiese un hurlo, y todos dexasen do p o s e e r l o
nus eum in potostate haberent, subsequi debet Practor con dolo, el Pretor debe dar la acción del derecho civi
iuris civilis actiono, et iudicium honorarium, quod ex y la honoraria, que por esta causa promete, contra el q u
D i g e s t o . — L i b r o 9 . ° — T i t u l o 2 . 3 7 9
hac causa pollicelur, in cura daré, quem actor elegerit; eligiese el actor; y no dobe conceder á esto mas que ol
Deque enim amplios praestare actori debet, quam ut d e quo sin entregar el siervo, pueda litigar con el que po
tracta noxae deditione agere possit cum eo, cum quo no- dría reconvenir en juicio noxal si se entregase el siervo.
xali iudicio exporiri potuisset, si servus exhiberetur.
v
. §• 1 • Qui alienum servom suum csse fatetur, quam- § . 1. El que confiesa que es suyo el siervo ageno,
|s noxali actione obligetur, nihilo minus causa c o g - aunque so obligue por la acción noxal, esto no obstante
fiitasatisdare debet. Qui autem pro servo convenilur, debo dar caución con conocimienlo de causa: mas el quo
satisdalionc onerandus non cst, non enim offert se de es reconvenido por el siervo, no debo dar caución; por
fensión i alien i servi. que no se ofrece á la defensa del siervo ageno.
§• 2. Si quis dicat, dominum dolo fecisse, quo m i - § . 2. Si alguno dice que el señordexó do poseer con
fifisin potcstatc eius servus esset, illo autem conlendat, doloá su siervo, y él dixesequo otro lo defiendo, habien
euni servum ab alio defendi cum satisdalionc, doli mali do dado fianza do oslar á derecho, tendrá lugar la excep
®xceplioni locus erit. ción de dolo malo.
8
§• 3. Sed el si post iudicium acceplum cum domino § . 3 . Si después de haber contestado el juicio con ol
c
8rvus apparuerit, el, quia non dofendebalur, duclus sit, señor, apareciese el siervo, y se enlregaso porque 110 le
xceptionc doli mali posila dominus absolverelur. dofendia, puesta la excepción do dolo malo, so absolverá
al señor.
. §• í . Sed el morluo servo antequam iudicium acci- § . 4. Si el siervo muriese ántes quo so contesto el
pialur, omnino hac aclione non tcnebilur dominus. pleyto, el señor absolulamento no so obligará por esta
acción.
40. Idem libro X X I I . Dujestorum.—Si servus 4 0 . E l mismo; Digesto, libro XXII.—Si el siervo
'egalus anle adilam hereditatem rem heredis fuluri s u b - legado, ántes que so ada la herencia, hurlase la cosa del
fraxerit,poteril is cum legatario, qui legatum agnove- heredero futuro, podrá este pedir por la acción do hurto
r
't, furli agerc; sed si idem servus hereditariam rem al legatario que aceptó el legado; pero si el mismo siervo
8
ublraxerit, furti aclio cessabit, quia huiusmodi rerum hurtase la cosa de la herencia, cesará la acción de hurto;
furtum non lit; ad exhibendum autem aclio compelit. porque do semejantes cosas no se cómele hurlo, y compo
te acción para que se exhiba.
4 1 . Idem libro II . ad Urseium Ferocem.—Ouum 4 1 . E l mismo; Comentarios á Urseio Ferox, li
servus communis alleri dominorum damnum iniuria d c - bro II.—Si el siervo común causase daño con injuria á
dit, idcirco legis Aquiliao aclio non esl, quia, si ex tra uno de los señores, por oslo no compele la acción de la
fico damnum dedissel, cum altero in solidum lege Aqui- ley Aquilia; porque si el daño se hubiese hecho á un ex
'ia agi possel; sicuti, quum servus communis furtum fo- traño, con el otro pudiera litigar por el lodo con la acción
c
erit, curtí altero domino furti agi non polest, sed com- de la ley Aquilia: así como si el siervo común comete
fiiuni dividundo agi polest. hurto, no se puedo litigar por esta acción con el olro
señor; pero so puede pedir la do división do la cosa
común.
4 2 . Ulpianus libro X X X V I I . ad Edictum.—Si 4 2 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, l i
a
<J liberlatem proclamaverit is, cuius nomine noxale i u bro XXXVII.—Si el siervo en cuyo nombre se conlostó
dicium susceplum est, sustineri debet id iudicium, quo- el juicio noxal, reclamase su libertad, so debo suspender
ad de stalu eius iudicotur; el sic, siquidem servus fuerit osle juicio, hasta que so juzguo sobro su oslado; y si fue
Pronunliatus noxale iudicium exorcebilur, si líber, inu- se declarado siervo, continuará el juicio noxal; y si li
Wo videbilur. bre, parecerá inútil.
§ . 1. Si quis pro servo morluo, ignorans eum d c - § . 1. Si alguno contestase ol juicio noxal por el sier
c
essisse, noxale iudidium acceperit, absolvi debet, quia vo muerto, ignorando su muer le, debe ser absuollo;
dessit verum esse, propter eum daré oporlere. porque es cierto que no se debió dar en su nombro.
§ . 2. Iíae actiones perpeluao sunt, locumque habe- § . 2. Estas acciones son perpeluas, y tendrán lugar
fiunt tamdiu, quamdiu servi dedendi facullatem liabe- en lanío en quanlo tenemos facultad de entregar el sier
fi^us; noc tamtum nobis, verum eliam successoribus nos- vo, y no nos compelen á nosotros solamente, sino tam
tris compelenl; ilcm adversus succcssores, sed non quasi bién á nuestros sucesores: también s e d á n contra estos;
in successores, sed iure dominii. Proinde et si servus ad poro no como á sucesores, sino por razón del dominio;
a
'ium pervenisse proponatur, iure dominii noxali iudicio por lo qual si se propusiese que el siervo pasó á otro, el
fiovusdominus convenielur. nuevo señor será reconvenido en el juicio noxal por ra
zón del dominio.
4 3 . Pomponius libro VIII. Epistolarum.—Servi, 43. Pomponio\Epístolas, libro VIII.—Los siervos
fiorum noxa capul sequitur, ibi defendendi sunt, ubi á los qualcs sigue el daño que causáron, deben ser de
°H(juisse arguenlur; itaque servos dominus eodem loco fendidos en el lugar donde se dixeso quo cometieron el
e
xhibere debet, ubi vim inlulisse dicenlur, el carero delito; y así el señor los debe exhibir en el mismo lugar
°fiinium dominio potest, si eos non defendal. donde so dixese que cometieron la violencia, y puedo c a
recer del dominio do ellos, si no les defendiese.
LIBER DECIMUS. (LIBRO DECIMO.)
TIT. I . T i t u l o I .
§• 6. Qui communem fundum habenl, intcr so non § . 0. Los que tienen el fundo común, no son condo
Jjondemnantur, ñeque enim interipsos accipi videtur iu- nados entre sí, ni parece que el ploylo so conlesla entro
ellos.
. §• "7. Si communem fundum ego et lu habemus, el § . 7. Si tú y yo tenemos una heredad común, y yo
^'icinum
Clu
fundum ego solus, an finiumregundorum iudi- solo la heredad vecina, ¿acaso so dará entre nosotros el
ni accipere possumus? El scribit Pomponius, non pos juicio de división de limilos? Pomponio escribe que no;
ó n o s accipere, quia ego el socius meus in liac aclione porque mi compañero y yo no podemos ser contrarios en
adversarii esse non possumus, sed unius loco habemur. osla acción, pues somos tenidos por una persona: tam
Mem
(
Pomponius ne ulile quidem udicium dandum dicit, bién dice el mismo Pomponio, que no so ha do dar la
iuuni possil, qui proprium habeat, vel communem vel acción útil; poro quo el quo tiene el fundo propio puedo
pfoprium fundum alienare, el sic experiri. enagenar esto ó el común, y de osle modo puedo pedir.
e
§• Ü. Non solum autem inter dúos fundos, vcrum § . 8. No solamente puedo tenor lugar ol juicio de
re
uani inler Ires pluresve fundos accipi iudicium (inium división de límites respecto dos fundos, sino también
gundorum potesl, ulpula singuli plurium fundorum respecto Ires ó mas: v. g. si cada uno do ellos confina
Cofines sunt, trium forte vel quatum. con tres ó qualro.
. §• 9. Finium regundorum aclio el in agris vecliga- § . 9. La acción de división de límites puedo tener
'Jbus,
,lu
el inter eos, qui usumfructum habenl, vel fruclua- lugar en los predios tributarios, entre los que lionen ol
ru
ni el dominum proprietatis vicini fundi, el inler eos, usuí'rulo el usufruluario, y el señor de la propiedad del
l i iure pignoris possident, compelere polest. predio vecino, y entre los que poseen por derecho do
prenda.
.. §• 10. ÍIoc iudicium locum babel in confinio prae-
(ll
§ . 10. Esto juicio liene lugar respecto los límites do
oi'um rusticorum, urbanorum displicuit; noque enim los predios rústicos, pero no en quantoá los urbanos; por
pufinos
iJUs
hi, sed magis vicini dicunlur, et ea communi- que estos mas bien so dice que son vecinos, que no que
parietibus plerumquo disterminanlur; el ideo elsi in confinan; y do ordinario los separan las paredes comu
?8i'is aedificia iuncla sint, locus huic aclioni non erit. Et nes: por esto si en alguna heredad están juntos los edifi
ll u
? 'be hortorum laliludo conlingere potest, utetiamfi- cios, no tendrá lugar esta acción; y en la ciudad puedo
flium regundorum agi possit. haber dos huertos confinantes, do modo quo también ten
ga lugar esta acción.
lc
§ • 1 1 . Si via publica intervenit, confinium non i n - § . 1 1 . Si media camino público, no so entiende que
"igilur, el ideo finiumregundorum agi non potest, confinan; y por esto no tiene lugar la acción de división
de límites.
Idem libro X Y . ad Sabimm.—quia magis in 5. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X V . —
c
°nfinio meo via publica vel ílumen sil, quam ager vicini. Porque mas bien confina con mi heredad el camino ó rio
público que la heredad del vecino.
,6. Idem libro X X I I I . ad Edictum.—Sed si rivus 6. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro X X I I I .
íJrivatus inlervenit, finiumregundorum agi potcst. —Pero si media arroyo privado, tiene lugar la acción
de división do límites.
•• Modestinus libro X . Pandectcirum.—Do modo 7. Modestino; Pandectas, libro X.—Para la m e
a
K''orum arbitri danlur, et is, qui maiorem locum in ter
, l
dida do las heredados so nombran árbitros; y al quo so
!Sl( °rio
e
habere dicitur, ceteris, qui minorcm locum pos- dice quo tiene en él la mayor parle, so lo precisa á quo
res
' nt, integrum locum assignare compcllilur; idquo ila señale una parle íntegra á los domas quo poseen la m e
criptum est. nor; y así se determinó por rescripto.
Ulpianus libro VI. Opinionum.—Si irruptione 8. Ulpiano; Opiniones, libro VI.—Si por el rom
«M'^inis
1
fines agri conl'udit inundatio, ideoque usurpan- pimiento del rio la inundación confundió los límites de la
quibusdam loca, inquibusius non habent, occasionem heredad; y por osla ocasión dio motivo á algunos para
JJ'aesiat, Praeses provinciao alieno eos abslinere, et que usurpasen el terreno que no Ies correspondía, el Pre
°min0 suum restituí, terminosque per monsorcm decía sidente do la Provincia mandará quo el agrimensor do-
i s rari iubet. claro los límites, y que los usurpadores so abstengan do
lo que no es suyo, y io rosliluyan á su señor.
§• 1. Ad officium do finibus cognoscenlis perlinet,
Qe
1. Al Jiioz correspondo el conocimienlo do los l í
( nsores mitlere, el per eos dirimero ipsam finium mites, enviar medidores, y por ellos determinar la qiies-
l^aestioncm,
u
ul aequum est, si ita res exigit, oculisquo lion como es justo, reconociendo por sí los terrenos, si es
biectis locis. necesario.
r¡ lulian.us libro V I I I Digestorum.—Iudicium fi- ^ • Juliano; Digesto, libro VIII.—Aunque los com
UJIJ regundorum manet, quamvis socii communi divi pañeros hayan litigado sobre la división do la cosa co
dido egerint, vel alienaverint fundum. mún, ó hayan onagenado el fundo, queda aun el juicio
de la división do límites.
n Idem libro LI. Digestorum.—Iudicium com- 1 0 . E l mismo; Digesto, libro LI.—El juicio de
111
r
ni
dividundo, familiae erciscundae, finium rogundo- división do la cosa común, el do la familia, y ol de la
u ant
Ule est, ul in eo singulae personae dúplex ius ha- división do límites, es do lal manera, que en él cada una
? agentis, el eius, quo cum agilur. de las personas haco veces de actor y de reo.
3 8 2 Digesto.—Liimo 1 0 . ° — T i t u l o 2.
11. Papinianus libro II. Responsorum.—In íína- 1 1 . Papiniano; Respuestas, libro II.—En las
libus quaestionibus velera monumenta, census auctorilas controversias sobre división de límites se han de seguir
ante lilcm inchoatam ordinali sequenda esl, modo si non los monumentos antiguos, la autoridad del censo ordena
varietale successionum ct arbitrio possessorum linos, ad- do ántes de la contestación del pleylo, á no ser que so
ditis vel delractis agris, postea permútalos probetur. pruebe que por la variedad de las posesiones, y volun
tad do los poseedores, se hayan mudado después los con
fines, aumentando, ó disminuyendo las heredades.
11. Paulus libro III. Responsorum.—Eos térmi 12. Paulo; Respuestas, libro I I I . — P o r lo corres
nos, quantum ad dominii quaestionom pertinet, obser pondiente á la controversia sobre el dominio, es necesa
v a n oportore fundorum, quos demonstravit is, qui ulri- rio que so observen los límites de los fundos, (juo señaló
usque praedii dominus fuit, quum alterum eorum ven- el que fué señor de uno y olro predio quando vendió uno
deret; non onim lermini, qui singulos fundos separabant, do ellos; porque no se deben observar los límites que los
observan debent, sed demonstratio affinium novos íines separaban, sino que los deben señalar de nuevo.
Ínter fundos constiluere.
13. Gaius libro I V . ad Legem duodecim Tabula- 13- Gayo; Comentarios á la ley de las doce Ta
rum.—Sciondum esl, in actione finium regundorum illud blas, libro IV.—Se ha de saber que en la acción de di
observandum esse, quod ad exemplum quodammodo eius visión do límites se ha do observar lo quo eslá escrito en
legis scriplum est, quam Allienis Solonem, dicilur, alguna manera, á cxemplo de la ley, que s e dico que
tulisse; nam illic ita esl: S i c/uis sepem ad alienum Solon estableció en Aleñas, que dice así: Si alguno hi
vraedium fixerit infoderilque, terminum ne excedí to; si ciese vallado en el predio agono, y cabase, no e x c e d a de
rnaceriam, pedem relinquilo; si vero domum, pedes dúos; su límite: si hiciese cerca, dexe un pie: si casa, dos pies:
si scpulcrum aui scrohcm, foderit, quantum profunditatis si sepulcro ú hoyo, ha do dexar otro tanto espacio c o m o
habuerint, tantum spatii relinquito; si puleum, passus lati- tuviese de profundidad: la oliva ó higuera so hade plan'
tudinem; at vero oleam aut ficum ab alieno ad novem p e lar á nueve pies de distancia del predio ageno, y cinco
des plañíalo; celeras arbores ad pedes quinqué. pies los demás árboles.
esso, el acliono expertas viccrit, dcindo condilio heredis heredero; y habiendo litigado sobre esto, se determinase
extilerit, vel postliminio redierit, an vicloriac commo- ó sn favor, y después existiese la condicion baxo la qual
dum dobeal cum co communicari—nam indubitate iudi- fué instituido heredero, ó se libertase del poder de los
cati aclio ci in solidum compelit.—? Et electionem coho- enemigos, y usase del derecho de postliminio, ¿acaso Je
rcdi dandam, id esl aut communicandam eam, aul e x - resultará Ínteres de la sentencia favorable? Porque sin
periundi faciendam potestatem huic, (jui posl victoriam duda a él solo le competo la acción de cosa juzgada, y
cohercdis offcclus sil lie res, aul reversus sil in civitatem. la elección, oslo os, do hacerlo partícipe do la utilidad
Idemquo observandum, si posteanalus sil postumus; non de la sentencia, ó permitirle que pida'al que fué herede
cnim his personis silenlium imputari potesl, quum ad ro después que se pronunció sentencia á su favor, ó que
heredilatem post victoriam cohercdis pervenerint. volvió á la ciudad. Lo mismo se ha de observar si des
pués naciese el póstumo; porque el silencio de eslos no
es culpable, por haber sido herederos después que so
pronunció sentencia á favor do su coheredero.
S. Ulpianus libro X I X . ad Edictum.—Pompo- 8- Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
nius scribit, si uni ex heredibus praclogatae fuerint ra Escribe Pomponio, que si á uno de los herederos se lo
llones, non prius ei tradondas, quam coheredes descri- hubiesen legado las cuentas, se le han de entregar des
pserinl; nam el si servus aclor, inquil, fuerit legatus, pués que lomen copia los herederos; porque dice, que si
non alias cuín Iradondum, quam rationes reddiderit. el siervo administrador fuese legado, no se ha de entre
Nos videbimus, numquid el eaulio sil interponenda, ut gar sin que dé las cuentas. Nosotros verémos si acaso
quolies desidoralae fuerint rationes, vel aclor praelcga- se ha de dar también caución de que siempre que se pi
lus, co|)ia eorum tiat; plcrumquo cnim aulhenlicae ratio dan, ó el siervo administrador que se prologó, se mani
nes sunl necessariae actori ad instruenda ca, quae post fiesten; porque muchas veces necesita el administrador
ea emergunt ad notitiam cius speclanlia. Et neccessa- las cuentas auténlicas para instrucción do lo que des
rium esl, caulionem ab co supor hoc coheredibus praes- pués ocurra perteneciente á su noticia, y es necesario
tari; idem Pomponius. que él dé caución sobre eslo á los coherederos.
§ . 1. Pomponius ait, columbas, quae emilli solent § . 1. Dice Pomponio, que las palomas que sueleo
de columbario, venirc in familiae erciscundao iudicium, salir del palomar so comprehcnden en el juicio de divi
quum noslrae sint lamdiu, quamdiu consuetudinem ha- sión do la familia; porque son nuestras todo el l i e m p o q u o
beant ad nos revertcndi; quare si quis cas apprehedissel, tienen la costumbre de volver á él; por lo qual si a l g u n o
furli nobis compelil aclio. Idem et inapibus dicilur, quia las cogiese, nos competo la acción do hurto: lo mismo se
in patrimonio nostro computanlur. dice respecto las abejas; porque se computan en n u e s t r o
patrimonio.
§ . 2. Sed el si quid c pecoribus nostris a bestia ore- § . 2. También juzga que se comprehcnde en el jui
plum sil, venire in familiae erciscundao iudicium pulal, cio de división de la familia, si alguna de nuestras reses,
si feram evaserit; nam magis esse, ut non desinat no- que fué arrebatada por alguna fiera,se libertase do ella;
slrum csse, inquil, quod a lupo eripilur, vel alia bestia, porque dice que no dexa de ser nuestro lo que el lobo,
tamdiu, quamdiu ab co fuerit consumtum. ú otra bestia arrebata, ínterin no se lo coma.
9 . Paulas libro X X f l í . ad Edictum.—Vcniunt 9 . Paulo\ Comentarios al Edicto, libro X X I
in hoc iudicium res, quas heredes usuccporunl, quum Se comprehcnden en csle juicio las cosas que usucapió'
defunclo traditae essent; bao quoque ros, quae heredi ron los herederos, y se entregáron al difunto: también Ia5
bus tradilae sunl quum defunctus emisset; que se entregaron á los herederos, y compró el difunto-
10. Ulpianus libro X I X . ad Edictum.—item prae - 10. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X I }
dia, quae nostri patrimonii sunl; sed el vectigalia, vel —También los predios que están en nuestro patrimonio,
superiieiaria, nec minus bao quoque res, quas alienas y los vecligales y supcrliciarios, y las cosas agenas q u
defunctus bona (ido possidet. poseia el difunto con buena fe.
11. Paulus libro X X I I I . ad Edictum.—Partum 11. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I i
quoque editum el posl aditam horcdilalem, —También lo que nació despues do adida la herencia-
12. Ulpianus libro X I X . ad Edictum.—et posl 12. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X I
litcm contestatam, Sabinus scribit, in familiae erciscun Escribe Sabino, que también so comprchendc en el j ulllü^
dao iudicium venire, el adiudicari posse. ció do división de la familia, y so puede adjudicar loQ
se adquirió despues do contestado el pleyto. -a
§ . 1. Idem erit, el si servis hereditariis ab cxlraneo § . 1. Lo mismo se dirá si al siervo do la herenci
aliquid daluin sil. le dió alguna cosa el extraño. [0
2. lies, quao sub condilionc lógala esl, interim § . 2. La cosa que se logó baxo do condicion, ín ^
heredum esl; ct ideo venit in familiae erciscundao iudi rin se verifica es de los herederos, y por esto se con
cium, el adiudicari potosí, cum sua sciliccl causa, u l e x i - prebende en el juicio de división de la familia, Y b
slcnlo condilionc eximatur ad eo, cui adiudicata cst, aul puede adjudicar con la condicion de que existiendo o* '
deficiente condilionc ad eos rcverlalur, a quibus relicla se le quilo á aquel á quien so le adjudicó ó faltan '
cst. Idem el in stalulibero dicilur, qui interim est here vuelva á aquellos á quienes se les dexó: lo mismo se <
dum, existente aulem conditione ad liborlalem pcrvenial. co del siervo á quien so le dexó libertad baxo de 9on.Ci0i
cion; porque ínterin es de los herederos, y existió' 1 1
se hace libre.
D i g e s t o . — L i b r o 1 0 . ° — T i t u l o 2 . 38IJ
1o
10. Papinianus libro VII. Quacslionum.—Alio- 13. Papiniano; Cuestiones, libro VII.—Las enage-
Jj'iliones cnim post iudicium acceplum interdiclae sunt, naciones voluntarias bochas después do contestado el
Quntaxat
0,
volunlariac, non quao velusliorem causam et pleylo, también están prohibidas; pero no las necesarias
'iginem inris habent necossariam. que tienen causa y origen anterior.
14. Ulpianus libro X I X . ad Ediclum.—Sed el 14. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X I X .
si usucapió fucrit coepla ab eo, qui heres non erat, anlc —Pero si el que no era heredero empezó a usucapir la
010
. e m contestatam, et postea implóla fuerit, rem de iudi- cosa ánles de la contestación del ploylo, y se porficio-
subducit. nase después, no se comprchendo en el juicio.
r ur
§• 1. Ususfructus an in iudicium deducatur, quae- § . 1. Se pregunta si el usufrulo se comprohenderá
{ /. 5 nípula si deduclu usuí'ruclu fundus fuit ab hcre- en este juicio: v. g. si se legó el fundo dexando el usu
iibus Iegalus, frulo á ios herederos.
1 5• Paulus libro X X I I I . ad Edictum.—vel si ser- 15. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I I .
niá
hereditario ususfructus Iegalus sil; nec enim a perso- —O si al siervo hereditario se le legó el usufrulo; por
discedere sine interilu sui polesl. que no puede fenecer sin que muera.
Ulpianus libro X I X . ad Edictum.—Et pulo 16• Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
°'hcio
l
iudicis conlincri, ut, si volenl heredes a comniu- Juzgo que correspondo al oficio del Juez, que si los he
?ln °ne ususfructus discedere, morem iis geral caulionibus rederos no quieren tener comunidad en el usufrulo, se
lerpositis, lo permita dando las cauciones acostumbradas.
. §•. 1. lulianus ait, si alii fundum, alli usumfruclum § . 1. Dico Juliano, que si el Juez adjudicase á uno
'undi iudex adiudicaveril, non communicari usumfru- el fundo, y á otro el usufrulo do él, no se comunica el
ctum. usufrulo.
Ccr
§• 2. Ususfructus et ex corlo tempore, el usquo ad § . 2. El usufrulo se puede adjudicar desde cierto
lum lempus, et alternis annis adiucari potest. tiempo hasta cierto tiempo, y por años alternativos.
..§•
ai|
-5. Id, quod amnis fundo post litcm conleslalam § . 3. Lo que por aluvión se aumentó al fundo des
uil, aeque venit in hoc iudicium. pués do la contestación del ploylo, se comprchendo tam
bién en este juicio.
,f)§ • 4. Sed el si dolo vel culpa quid in usumfruclum § . í . Si alguno do los herederos hizo alguna cosa
uno ex heredibus faclum sit, hoc quoquo in iudicium con dolo ó culpa contra el usufrulo, dice Pomponio quo
« eni,, e Pomponius ait. Nam et omnia, quao quis in here- se comprchendo en este juicio; porque lodo lo que algu
p 6 dolo aul culpa fecerit, in iudicium familiae erciscun- no hiciese contra la herencia por dolo ó culpa, se com-
lv
veniunl, sic lamen, si quasi heres fecerit. Et ideo, si prehende en el juicio de división de la familia, si lo hizo
f ar o testatore unus ex heredibus pecuniam sustulerit,'in como heredero: y por esto si viviendo el testador uno do
niliae erciscundae iudicium ca non venit, quia tune los herederos hurlase dinero, oslo no so comprchendo en
y d u m heres erat; ubi autem quasi heres fecil, etsi el juicio do división de la familia; porque entonces aun
nani praelerea quis aclionem habeat, lamen leneri eum
dlll
no lo era: mas quando lo hizo como heredero, aunque
iliae erciscundae iudicio lulianus scribit. tenga otra acción, con todo se obliga al juicio de división
do la familia, como escribe Juliano.
C(
§• •>. Denique ait, si unus ex heredibus raliones ho- § . 5. Finalmente dice, que si uno do los herederos
lilarias deleverit vel interleverit, leneri quidem lego bonaso ó entrelinease las cuentas de la herencia, so
püilia, quasi corruperit, non minus autem eliam fami- obliga por la ley Aquilia del mismo modo que si las
erciscundae iudicio. rompiese; y también por la do división de la familia.
pu« 6. Item si servus hereditarius propriam rem h e - § . (5. Mas si el siervo hereditario hurlase la cosa
^ ni unius surripuoril, Oíilius ait, csse familiae ercis- propia de uno de los herederos, dice Otilio que se da la
/JHdao aclionem, et communi dividundo furlique aclio- acción de la división do la familia, y do la cosa común,
U
' cessare; quare agenlem familiae erciscundae iudicio
Qs
y que cesa la do hurlo; por lo quai el actor ha de sor
1Ql
ecuturum, ut aul ei servus adiudicetur, aul lilis aes- socorrido en el juicio do división do la familia para quo
<Hio in simplum offeralur. so le adjudiquo el siervo, ó so ofrozca la estimación del
ploylo.
* 17. Gaius libro VII. ad Edictum provinciaie.— 17. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, l i
an
sj »no commisso ab uno herede, conveniens est dicero, bro VII.—Es conveniente que se diga que el daño come
; ! > l i habendam aeslimationcm in familiae erciscundae tido por alguno do los herederos se ha de estimar en
Cilicio. solo su importe en el juicio de división de la familia.
18, Ulpianus libro X I X . ad Edictum.—Ilis con- 18. Ulpiano', Comentarios al Edicto, libro X I X .
'v/Hicnter lulianus ait, si ex pluribus heredibus uni ser- —Conforme á esto dice Juliano, que si á uno do muchos
Cj
Js
generaliter per optionem Iegalus, el heredes Sti— herederos generalmenle se le legase un siervo, el quo
D¡Uni tabulas hereditarias interlevisse dicant vel corru- quisiese escoger, y dixosen los herederos quo Estico h a
et propter hoc renunliaverint, nc optaretur servus, bía interlineado ó rompido ol testamento, y por esto lo
j K1 l c optatus vindicetur, poterunt, si iis vindiccl-ur, hiciesen saber que no lo eligiese, y despuos de elegido
'iiali exceplione uti, el de servo quaestionem habere. lo vindicase, podrán, si se vindicase do ellos, usar do la
excepción de dolo malo, y litigar en quanto al siervo.
§• 1. Sed an in familiae erciscundae iudicium de § . 1. Se pregunta s i e n el juicio de división de la
49
3 8 6 Digesto.T—Libro 1 0 . ° — T i t u l o 2.
morlo leslaloris, vcl do morle uxoris liberorumque suo- familia podrán tratar los herederos do la muerte del tes
rum habobunt quaestionem heredes, quaerilur; el r e c t í tador, de la de su mugej, ó de la de sus hijos; y Porn-
simo Pomponius ait, haec ad divisionem rerum hcrcdi- ponio dicc con razón, quo estas cosas no pertenecen á la
tariarura non perlinero. división do la herencia.
§ . 2. Idem quaerit, si quis leslamonlo caverit, ul § . 2. Pregunta el mismo, que si alguno expresase
scrvus exporlandus vcneat, offieio familiao ereiscundao en su testamento que so venda el siervo que se habia de
iudicis contineri, ut voluntas defuncli non intercidat. desterrar, correspondo al Juez que entiendo en el juicio
Sed el, quum monumonlum iussil lostator fieri, familiao do división de la familia hacer que so cumpla la volun
ereiscundao agent, ut íial. Idem lamen tcntat, quia hc- tad del difunto. Si el tostador mandó que se hiciese al
redum interest, quos ius monumenti sequitur, praescri- gún monumento, pedirá quo se haga por la acción de
plis verbis posso eos experiri, ul monuincnlum íiat. división do la familia: también dico quo los herederos á
quienes importa en virtud de la cláusula del testamento,
pueden pedir por la acción praescriptis verbis, quo se
haga el monumento.
§ . 3. Sumluum, quos unus ex heredibus bona íido § . 3. Según el rescripto del Emperador Severo y
feceril, usuras quoque consequi polest a coheredo ox dio Anlonino, desde el dia en que se incurrió en mora, uno
morao, secundum llcscriptum Imperatorum Severi el An- dó los coherederos, puede pedir al heredero l a s usuras
tonini. de los gastos quo hizo con buena fo.
§ . 4. Gelsus etiam illud eleganter adiieit, cohcrc- § . 4. También dice Celso elegantemente, que al co
dern, etsi non solvit, babero familiao ereiscundao iudi heredero, aunque no haya pagado, lo corresponde la ac
cium, ulcogalur coheres solvere, quum alias non sil l i - ción de división de la familia para precisar al coherede
beralurus rcm crcdilor, nisi in solidum ci satisíiat. ro á que pague, quando la cosa no se baya de libertar
del acreedor de otro modo, si no se le hace pago ente
ramente.
§ . 5. Si íiliusfamilias palri lieres pro parto extilis- . § . 5. Si el hijo d e familias heredero d e l p a d r e e n
set, el a crediloribus pcculiaribus convenirelur, quum parto reconvenido por los acreedores del peculio, les pa~
paralus sil solvere id omne, quod debetur, per dolí e x - gase lodo lo que les debía, conseguirá do ellos por la ex
ceptjonem consequelur a crcditoribus manaarisibi actio- cepción de dolo que lo cedan las acciones; y también se
nes; sed eliam familiae erciscundae iudicium cum colic- dará contra los coherederos la acción de división de la
redibus babel. familia.
§ . 0. Quum unus ex heredibus logatum cxsolvil ci, § . 0. Quando uno de los herederos pagó el l e g a d o
qui missus í'ucral in possessionem logatorum servando- al que había sido puesto en posesion por causa de conser
rum causa, pulat Papinianus, el verum esl, familiae er- var los legados, dicc Papiniano, y os cierto, quo le com
ciscundao iudicium ci compelere adversus coheredes, pele contra los coherederos el juicio de división de la fa
íjuia non alias discederet legatarius a possessione, quam milia; porquo el legatario no dexaria la posesion que so
vico pignoris oral conseculus, quam si lolum ei legalum lo habia dado en lugar do prenda do otro modo que pa
fuisscl exsolulum. gándolo lodo el legado.
§ . 1. Sed el si quis Titio dobilum sol veril, no pig- § . 7 . Si alguno hubiese pagado á Ticio lo que so ¡e
nus venircl, Neralius scribil, familiao erciscundae iudi- debia para que no so vendiese la prenda, escribe Neracio
cio cum posso experiri. que puede pedirlo en el juicio do división de la familia-
19. Gaius libro VII. ad Edictum provinciale.— 19. Gayo-, Comentarios al Edicto provincial,
Ilem ex diverso similiter prospicere iudex debet, ut, l, ro VII.—Por el contrario debo el Juez mirar del mismo
(|uoil unus ex heredibus ex re hereditaria percepit, s l i - modo, que lo que uno do los herederos percibió ó esti
pulatusve esl, non ad eius solius lucrum pertineat. puló de la cosa hereditaria no ceda e n t e r a m e n t e en be
Ouao ila sciliccl consequelur iudex, si aul reputationes neficio do él; lo qual conseguirá el Juez repartiéndolo
Ínter eos feecrit, aul si curaverit caulionos interponi, entre ellos, ó procurando que so dé caución de que se co
quibus inter eos communiccnlur commoda el incommoda. municará entre ellos la pérdida y la ganancia.
toro effodit, familiac erciscundae iudicio cum teneri, elsi descubre el tesoro que doxó el testador, so obliga al jui
cum extraneo conseio partitus sit. cio do división de la familia, aunque lo haya partido con
el extraño que sabia donde estaba.
§ . 1. Familiao erciscundae iudex itapotest pluribus § . 1. El Juez de división do la familia puede adju
eandem rem adiudicaro, si aul pluribus l'ucrit unius rei dicar á muchos una misma cosa si fué dexada á muchos
praeceplio relicta, ubi eliam necessilalem (acere Pompo- (en cuvo caso escribe Pomponio, que es necesario que
nius scribit, ul pluribus adiudicelur, vel si certam par se adjudique á muchos); ó si señala cierta parle á cada
tem unicuique coheredum assignet; sed potosí eliam li- uno do los herederos: y uue también puede adjudicar la
cilatione admissa uni rem adiudicaro. cosa al que dé mas por ella.
§ . 2. Sed el regionibus divisum fundum posso adiu § . 2. Pero ninguno duda que puede adjudicar el
dicaro secundum divisionem, nomo dubilavent. fundo dividido en partes según la división.
§ . 3. Sed eliam, quum adiudical, poterit imponero § . 3. También podrá imponer alguna s e r v i d u m b r e
aliquam servilutem, ul alium alii servum facial ex iis, al tiempo de la adjudicación, para que de las cosas que
quos adiudical; sed si puro alii adiudicaverit fundum, adjudica, una deba servidumbre á otra; y si adjudicase
alium adiudicando amplius sorvilulem imponero non po- el fundo á uno sin condicion alguna, adjudicándolo á
terit. otro, no le podrá imponer servidumbre.
§ . í . Familiao erciscundae iudicium ex duobus con- § . í . El juicio do división do la familia consta de
slat, id esl robus alque praoslalionibus, quae sunl per dos parles, esto es, de cosas y prestaciones, las q u a l e s
sonales aclionos. son acciones personales.
§ . 5. Papinianus do ro, quae apud hosles est, Mar- § . 5. Papiniano reprehendo á Marcelo porque juzga
collum reprenendit, quod non pulal praestaliones eius que no se comprehenden en el juicio de división, do la
rei venirc in familiao erciscundae iudicium, quae apud familia las prestaciones respecto do la cosa que está en
lioslcs esl; quid enim impedimentum esl, rei praestalio- poder do los enemigos; porque ¿qué impedimento hay en
nem vonire, quum el ipsa venial que so comprehenda la prestación respecto de la. cosa,
quando osla lambien so comprehende?
2 3 . Paulus libro X X I I I . ad Edictum.—proptor 2 3 . Paulo-, Comentarios al Edicto, libro X X I I I . —
spem postliminii? scilicot cum cauliono, quia possunl Por l a esperanza del postliminio, pero con c a u c i ó n ,
non reverti, nisi si lanlum aeslimalus sil dubius evenlus. porque pueden no volver, á no ser que solo se haya
apreciado el acontecimiento dudoso.
2 4 . (Jlpianus libro X I X . ad Edictum.—Sed et 2 4 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
eius rei, quae in robus humanis esso desiit, veniunt También so comprehenden las prestaciones respectivas á
praestaliones; c i e g o Papiniano consentio. las cosas que perecieron: y yo convengo con Papiniano.
§ . 1. Familiac erciscundae iudicium et inter bono- § . 1. El juicio de división do la familia tiene lugar
rum possossores, el inter eum, cui restituía esl heredi- entro los poseedores de los bienes, y entro aquel á quien
tas ex Trébolliano Senalusconsullo, el coleros honorarios so restituyó la herencia por el Senadoconsullo Trebelia-
succcssores locum habet. no, y los demás sucesores honorarios.
2 5 . Paulus libro X X I I I . ad Ediclum.—Heredes 2 5 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I ] -
eius, qui apud hosles decessil, hoc iudicium experiri —Los herederos del que murió en poder de los enemi
possunt. gos, pueden usar de este juicio.
§ . 1. Si miles alium castrensium, alium ceterorum § . 1 . Si el soldado instituyese á uno por h e r e d e r o
bonorum horedem fecerit, non esl locus familiao ercis do los bienes castrenses, y á otro de los demás b i e n e s ,
cundae iudicio; divisum esl enim per Constilutiones Ín no tiene lugar el juicio de división do la familia; p o r q u e
ter eos patrimonium. Quemadmodum cossal familiao e r por las constituciones se dividió entre ellos el p a t r i m o
ciscundae iudicium, quum nihil in corporibus, sed nio: al modo que tampoco lieno lugar quando no hay
omniam in nominibus sunl. ninguna cosa corporal, y todo está en créditos. < .
§ . 2. Quantum vero ad accipicndum familiao ercis § . 2. Por lo que toca á la acción del juicio de divi
cundae iudicium, nihil interest, possideat quis heredita- sión do la familia, nada importa que uno posea la h e r e n
lem, nec no. cia ó no.
§ . 3. Do pluribus horeditatibus, quao inler eosdem § . 3. Los que por diversas causas tienen muctia8
ex diversis causis communcs sint, unum familiao ercis herencias sin dividir, pueden usar de solo un juicio do
cundae iudicium sumi potosí. división do la familia.
§ . 4. Si inter me el lo Tiliana hereditas communis § . í . Si la heredad Ticiana os común do los dos, y
sil, inler raoautem el le et Titium Sciana, posse unum la Seyana mia, tuya y do Ticio, escribo P o m p o n i o q u 0
iudicium accipi inler tres, Pomponius scribit. podemos litigar los tres en u n juicio.
§ . í). Item si pluros hereditates inler noscommunes § . í). Mas si los dos tenemos muchas h e r e d a d e s en
sunl, possumus do una familiao erciscundae iudicium común, podemos pedir en el juicio do división de la i®**
experiri. milia respecto de una sola. .
§ . G. Si leslalor rom communcm cum extraneo h a - § . 6. Si el testador tenia alguna cosa común con c
bobal, sivo rei suae partem alicui legavit, aut heros a n extraño, ó legó á alguno parte do lo quo era s u y o , o
te iudicium familiao erciscundae acceptum partem suam heredero cnagcnó su parte ánles do contestar el P'9- -
alienavit, ad officium iudicis perlinet, uteam partem, de división de la familia, pertenece al oficio del J « ^
quao lostaloris fuit, alicui iubeal Iradi. mandar entregar á alguno la parto que fué del &
lador. ra
§ . 7. Quod pro emtore vel pro donalo, pula, cohe- § . 7 . Lo quo el heredero posee por título de comí
Digesto.—Lreno 1 0 . ° — T i t u l o 2. 389
res possidet, in familiao erciscundae iudicium vonire nc- ó donacion, niega Pomponio que correspondo al juicio do
£at Pomponius. división de la familia.
§• 8. Idem scribil, quum ego el lu heredes Tilio ex- § . 8. El mismo escribo, que si tú y yo fuésemos he
«lissemus, si tu partem fundi, quem tolum hereditarium rederos do Ticio, si tú pidieses íi Sompronio parte del
uicebas, a Semproniopetieris el viclus fuoris, mox can fundo que decías que lodo era do la herencia, y fueses
den!
a
parlem a Scmprónio emero, el Iradilus mihi fuerit, vencido, y dospues comprase yo á Sompronio la misma
s
Kente lo familiao erciscundae iudicio non vcnienl non parte, y me la enli egaso, pidiendo lú por el juicio de d i
°lum hoc,quod pro heredo possidelur, sed nec id, quod visión de la familia, no solo no so comprehcnderá lo que
Pl ro emlore. Ouum enim per iudicem priorem apparuit, posee como heredero, sino tampoco lo que posee como
er
°latn non esse heredilalis, quemadmodum in familiao comprador; porque habiendo declarado el primer Juez
ciscundae iudicium venial? que no es lodo de la herencia, ¿cómo se ha de compre-
hender en el juicio de división de la familia?
§• 9. An ra slipulatio, qua singuli heredes in soli § . í). So'duda si acaso se comprehcnderá en esto
dum habent aclionem, venial in hoc iudicium, dubita- juicio la estipulación, por la qual les corresponde acción
uir—veluti si is, qui viam, iler, aclum slipulalus erat, por el lodo á cada uno de los herederos, v. g. si murie
«ecesserit—, quiatalis stipulalio por legem duodecim ta- se el q>ue habia estipulado iler, acto ó via; porque osla
bularum non dividitur, quia nec potest. Sed verius est,
n
estipulación no se divide, ni so puede dividir por la ley
°n vonire eam in iudicium, sc(l ómnibus in solidum do las doce tablas; y es mas cierto que no se comprehen-
^nipeloro aclionem, et si non praeslelur via, pro parte de en esto juicio, sino que á todos Ies compote acción por
hereditaria condemnationem fierioporlel. el lodo; y si no so prestase via, convieno que so haga
condenación respeclo la parte do herencia.
, §• 10. Conlra, si promissor viae decesserit piurí § . 10. Al contrario, si el que prometió via, murie
aj s heredibus instilulis, nec dividilur obligatio, nec du- se habiendo dexado instituidos muchos herederos, ni so
Jl eium
st
esl, quin duret, quoniam viam promiltere el is po- divide la obligación, ni so duda que permanece; porque
uria
, qui fundum non habet; igitur quia singuli in solí • también puedo prometer via el que no tiene fundo: oslo
lenenlur, ofíicio iudicis cauliones inlerponi debent, supuesto, porque cada uno está obligado al lodo, por
Jler\ s i quis ox his convonlus lilis aeslimationom praesti— oficio del Juez deben imponer cauciones, para que si re
¡t, id pro parlo a celeris consequatur. convenido alguno de estos, pagase la estimación del jui
cio, pueda repetir de los demás respecto su parte.
§ • 1 1 . Idem dicendum esl, et si teslalor viam lega- § . 11. Lo mismo so ha de decir aunque el testador
verit. legase via.
c
§• 12. In illa quoquo slipulationo prospiciendum est § . 12. También se ha de mirar por los coherederos
°neredibus, si teslalor promiserat, noque per so, noque en aquella estipulación, si el testador habia prometido
Pe'' heredem suum fieri, quominus iro, agero possil; que ni por sí, ni por su heredero embarazaría el iter;
jiuoniam
la
uno prohibente in solidum committitur slipu- porque prohibiéndolo el uno, se falta en lodo á la esti
tio, no unius faclum ceteris damnosum sil. pulación, para que el hecho del uno no perjudique á los
demás.
r
§ 1 3 . Idem iuris est in pecunia promissa a lestalo- § . 13. Lo mismo se dice respecto do la cantidad pro
5 t s i sub poena promissa sil; nam licet haec obligatio metida por el testador, si se prometió baxo do pena; por
jhvidatur per legem duodecim tabularum, lamen, quia que aunque esta obligación se divida por la ley de las
^'liilum prodest ad poenam evitandam parlem suam sol doce tablas, como no aprovecha para evitar la pena de que
e rr o , sive nondum solula est pecunia, nec dies venit, pague su parto, si aun no so pagó la cantidad, ni llegó el
PAeaospiciendum esl per cautionom, ut de indemnitate c a - dia, se ha de procurar que dé caución de indemnidad
re
t ; per quem factum fuerit, ne omnis pecunia solvc- aquel en quien consistió que no so pagase toda la canti
b)r, aut uteaveat, se ei, qui solidum solverit, partem dad, ó que dé caución do dar su parle al que pagase el
P^aesliturum; sive etiam solvit unus universam pecu- lodo; y si uno pagó toda la cantidad que prometió el d i
^ala ni, quam defunctus promisit, no poena commiltorotur, funto para no incurrir en la pena, podrá recibir las par
miliae erciscundae iudicio a coheredibus parles reci tes de los coherederos en el juicio do división do la ho-
b o poterit rencia.
a
§• 14. Idem observalur in pignoribus solvendis, § . I I . Lo mismo so observa en las redenciones de
"Cre'i> nisi universum, quoddebelur, offerelur, iure pignus las prendas; porque si no se ofreciese todo lo que so
dilor vendere potest. debe, por el derecho do prenda la puedo vender el
acreedor.
§• 15. Si unus ex coheredibus noxali iudicio ser- § . 13. Si uno do los coherederos defendiese al sier
) u ni hereditarium defenderit, et litis aeslimationom obtu- vo hereditario en el juicio noxal, y ofreciese la estima
er
't, quum hoc expediret, id pro parle hoc iudicio con- ción del plcylo, por convenirle así, se le abonará en esto
í^uetur. Idem est, et si unus legatorum nomine cave- juicio según la parte: lo mismo so dice si uno diese cau
ne in possessionem milterentur, el omnino quae pro ción respeclo los legados, para que no se les entrase en
pec1 ' ^ expedíri non possunt, si unus cogenlo necessilalc posesion; y generalmente si uno hiciese alguna cosa obli
erit, familiao erciscundae iudicio locus est. gado do la necesidad en las cosas que no se pueden pedir
en parte, tiene lugar la división do la familia.
r §• !/>• Non tanlum dolum, sed eteulpam in re h e - § . 10. El coheredero respecto la cosa hereditaria,
°ditaria
n
praestari debel cohores, quoniam cum coherede no solo debo prestar el dolo, sino también la culpa;
(r° Conlrahimus, sed incidimus in eum; non tamen dili- porque no contraemos con el heredero, sino que concur
J°nliam praestaro debel, qualem diligens pater familias, rimos con él: no debo prestar la diligencia que el dili
( p°niam hic propter suam partem causam habuil geren- gente padre de familias; porque osle respecto su parlo
'5 e l ideo negoliorum gestorum ei aclio non compolit. tuvo causa para administrar, y por esto no le competo
390 Digesto.—Libro 1 0 . ° — T i t u l o 2 .
Talem igitur diligontiam pracstaro debet, qualem in suis la acción do la gestión de los negocios: eslo supuesto,
rol)us. Eadem sunt, si duobus res légala sil; nam cilios debe prestar la misma diligencia que en sus propias co
•eoniunxit ad socielatem non consensus, sed res. sas: lo mismo se dice si á dos so legó una misma cosa;
porque á eslos no los hizo socios el consentimiento, sino
la cosa.
§ . 17. Si incerto homine légalo, el poslca defunclo § . 17. Si se legó un siervo incierto, y muerto el
legatario aliquis ex lieredibus legalarii non consenliondo legatario alguno do los herederos do él, sin consentimien
impedicrit legalum, is, qui impedit, hoc iudicio celeris, to de los domas, impidiese el legado, el que lo impidió
quanli inlersit eorum, damnabitur. Idem est, si e con será condenado en este juicio en aquello que importe a
trario unus ex lieredibus, a quibus generaliler homo lo- los domas: lo mismo so dirá si por el contrario uno do los
gatus est, quem ipsi elegerint, noluerit consentiré, ul herederos, á quien generalmente se legó el siervo quo
praestetur, quem sol vi ómnibus expodiebat, el ideo con- ellos eligiesen, no quisiese consentir en que so dé el quo
venti a legalario iudicio pluris damnali fuerint. á todos convenia que se diese, y por eslo reconvenido en
juicio por el legatario, fuere condonado en mas.
§ . 18. Ilcm culpae nomine tenetur, qui, quum ante § . 18. También se obliga por razón de culpa el quo
alios ipseadiisscthereditatem, servitutes praodiis heredi- habiendo adido la herencia antes que los demás, permitió
lariis debitas passus est non utendo amilli. que se perdiesen por el no uso las servidumbres debidas
á los predios hereditarios.
§ . 19. Si íilius, quum patrem defenderet, condem- § . 19. Si pagó el hijo que defendió al padre, y fue
naíus solverit vcl vivo co, \el post mortem, potest condenado, ó viviendo él , ó después de su muerte, se
aequius dici, habere pctilionem a coheredo in familiae puedo decir que es mas conformo á equidad que por el
orciscundae iudicio. juicio de división do la familia le compete petición contra
el coheredero.
§ . 20. ludex lamiliae orciscundae nihil debel indi- § . 20. El Juez do la división do la familia no debo
visum relinquoro. dexar cosa alguna sin dividir.
§ . 21. Item curare debet, ul do eviclione caveatur § . 21. También debe procurar que so dé caución do
bis. quibus adiudicat. eviccion á aquellos á quienes adjudica.
§ 22. Si pecunia, quac domini relicta non est, per § . 22. Se duda si la cantidad que se dexó por loga
praeceptionem relicta sit, utrum universa a cohereaibus do de precepcion, y no se encuentra en la casa del testa
praestanda sit, an pro parlo hereditaria, quemadmodum dor, la han de pagar todos los coherederos, ó según la
si pecunia in heredilalo relicta essel, dubitatur; el magis parte que heredaron, así como si se legase la que liabia
dicendum est, ul id praestandum sit, quod praostarelur, en la herencia; y mas bien so ha de decir que se debo
si pecunia essct inventa. dar, del mismo que si se hubiese hallado.
26. Gaius libro V I L ad Ediclum provinciale.— 2 6 . Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li~
Ofílcio autem iudicis convenit, iubere rom hereditariam bro VII.—También conviene al oficio del Juez mandar
venire unam pluresve, pecuniamquo ex pretio redactara que se venda una ó muchas cosas de la herencia, y quo
ei numerari, cui légala sit. de su imporle so enlreguo la cantidad á quien se legó.
2 7 . Paulas libro X X I I I . ad Ediclum.—In hoc iu 2 7 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I I . —
dicio condomnationes el absoluliones in omnium persona En esle juicio las absoluciones y condenaciones se han d°
í'aciondae sunt; el ideo si in alicuius persona omissa sit hacer respecto de todos; y por eslo si hubiese e x c e p t u a d o
damnatio, in colcrorum quoque persona quod lecit iudex, á alguno de la condenación, no valdrá respecto los demás
non valebit, quia non potosí ex uno iudicio res iudicata que condenó el Juez; porque en un mismo juicio la sen
in partera valore, in parlera non valere. tencia 110 puede valer en pai te.
28. Gaius libro V i l . ad Ediclum provinciale.— 2 8 . Gayo; Comentarios al Edicto provincial, h '
Rcm pignori croditori datam si per praeceptionem lega- bro VIL—Si el testador legase por precepcion la cosa
veril leslalor, cilicio iudicis conlinelur, ul ex conimuni dada en prendas al acreedor, correspondo al oficio due l
pecunia lualur, camquo feral is, cui co modo fuerat Juez el redimirla del dinero común, y entregarla al q °
légala. lo fué logada de este modo.
29. Paulus libro X X I I I . ad Ediclum.—Si pig 2 9 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I l l
nori res data defunclo sil, dicendum csl, in familiae c r - La cosa quo se dió en prendas al difunto, se dirá qc,u °
ciscundae iudicium venire; sed is, cui adiudicabitur, in corresponde al juicio do división do la familia; p '°
familiae orciscundae iudicio pro parte cohcrcdi erit da- aquel á quien so le adjudicase en esto juicio, será coU"
mnandus. Nec cavore debet coheredi, indemnem euni foro donado á dar al coheredero su parle; y esle no le dol'O
adversus eum, qui pignori dederit, quia pro co erit, ac dar caución de indemnizarlo contra el que dió la prenda,
si hypothecaria vel Serviana actione pelila lilis aestiraa- porque en quanlo á esto so ha decir lo mismo que s*
lio oblata sit, ul el is, qui obluleril, adversus dominum pidiéndola por la acción hipotecaria ó serviana, o f r e c iuó '
vindicantem excoplione tuendus sil. Contra quoque, si is se el imporle do aquello sobre quo se litiga, y para q ^
boros, cui pignus adiudicalum csl, vclit totum rcddcro, al quo ofreció se lo dé excepción contra el señor que viU'
licet debitor nolit, audiendus est. Non idem dici potest, dica: por el contrario, si el heredero á quien so adjudi^
si alterara partera creditor emerit; adiudicatio cnini u e - la prenda quiero volverla toda, aunque el deudor 11,
cessaria est, emtio voluntaria, nisi si obiieiatur crodi quiera, ha do ser oido: no se puedo decir lo m i s m o si1
tori, quod animoso licilus csl. Sed liuius rci ralio habe- acreedor (esto os, el heredero) comprase alguna P® '
bitur, (juia quo;l creditor ogit, pro co habendum est, ac porque la adjudicación es necesaria, y la compra volui
Digestí).—Libro 1 0 . ° — T i t u l o 2 . 3 9 1
si debitor por procuralorom egisset, et oius, qnoel pro- taria, á no ser quo se excepciono que en venta judicial
P|er necessitalem impendil., uí tro cliam est aclio cre- dio por ella mas de lo que valia; pero oslo también so
ditori. debe considerar, porque lo que hizo el acreedor, esto es,
el heredero, so ha do cnlender del mismo modo quo si el
deudor lo hubiera hecho por procurador, y por los gastos
íililes que hizo, aunque voluntariamente se da acción al
acreedor.
30. Modestinus libro VI. Responsorum.—Fundus 3 0 . Modestino; Respuestas, libro VI.—Tengo un
lni
!'i communis osl pupillae coheredi, in co fundo reli- fundo común con la pupila coheredera: en él hay algunas
Quiao sunl condilae, quibus religio ab ulriusque patribus reliquias, á las quales debemos veneración; porque los
«ebatur—nam párenles quoque eiusdem pupillae ibi se— ascendientes de la pupila estaban sepultados en él: sus
c
PuUi sunt—; sed lulores distraeré fundum volunt, egonon tutores quieren venderlo: j o no consiento; porque quiero
°nsenlio, sed porlionom mcam possidere malo, quum mas bien poseer mi parle; y si no pudiendo comprarlo
jjpiversitalem emere non possim, et velim pro meo a r lodo, quisiere por mi parle cumplir con el derecho de
bitrio
c
exscíjui ius religionis; quaero, an recto arbitrum religión, pregunto: ¿acaso podré pedir arbitrio para la
°oimuDi dividundo ad liunc fundum parliendum petam, división del fundo común? ¿y acaso el que se da para la
?.Ilsn etiam is arbiter, qui familiae erciscundae dalur, división de la familia podrá dividir lambien esta posesion
dem parlibus fungí possil, ut hanc possessionem, entre las partes, exceptuando lo demás de la herencia
exemtis celeris corporibus hereditariis, pro iure cuiquo para que se divida entro nosotros, según el derecho quo
* partiatur? Ilorcnnius Modestinus respondit, nihil corresponda á cada uno? Ilerennio Modestino responde,
P'oponi, cur familiae erciscundae iudicio addictus arbi- que no se propone cosa por la qual el árbitro nombrado
j^'.ofíicium suum etiam in cius fundi, de quo agilur, para el juicio do división do la familia, no pueda usar
í'U(lv{sionom interponere non possit, sed religiosa loca in también de su oficio respecto el fundo do que so Irala;
í111 ücium non deduci, eorumquo ius singulis heredibus pero el lugar religioso no se puede comprehendcr en el
solidum compelere. juicio, y quo á cada uno do los herederos le compete
derecho in solidum respecto de él.
3 l
; Pápinianus libro V I L Quaeslionum.—Si servus 31. Popiniano\ Cuestiones, libro VIL—Si el sier
pifínori obligalus luatur ab uno ex heredibus, quamvis vo dado en prendas se redimiese por uno do los herede
P°sloa decedat, officium lamen arbitri durat; sufficitenim
c
ros, aunque después muera, con lodo dura el oficio del
°niínunionis causa, quae praecessit, quaeque hodie du-
rap
árbilro; porque basta que la causa antoocdonle haya sido
et, si res non intercidisset. común, la qual duraría hoy si no hubiera fenecido la
cosa.
32. Idem libro I I . Responsorum.—Quae pater in- 3 2 . n i mismo; Respuestas, libro II.—Las cosas
er
a(
'jlios non divisil% post datas actiones vice divisionis que no dividió el padre entre los hijos después do las
' singulos pro hereditaria portione pcrlinent, modo si acciones dadas en lugar de la división, pertenecen á
petera, quae non divisit, in unum generaliter non con- cada uno, según la parle do herencia, esto es, si las d e -
vel res dalas non sequunlur. mas cosas que no dividió, no las dexó lodas á uno, ó no
eran accesorias á las dadas.
33. Idem libro VII. Responsorum,.—Si palerfami- 3 3 . E l mismo; Respuestas, libro VIL—Si el padre
ias
íUn singulis heredibus fundos legando divisionis arbitrio do familias quiso dividir sus bienes, legando los fundos
gi voluit, non aliler parlem suam cohores praestaro á cada uno de los herederos, el coheredero no estará
J'°8etur, quam si vice mutua parlem noxu pignoris libe- obligado á dar su parlo do olro modo que consiguiendo
consequalur. libertar la suya del gravamen de la prenda.
^4. j'¡em YIIÍ. Responsorum.—Servos inler 3 4 . n i mismo\ Respuestas, libro VIII.—Los sier
^heredes tempore divisionis aeslimalos non emendi, sed vos apreciados entre los coherederos al tiempo do la d i
lv
s Hlendi animo pretiis adscriplos vidori placuil, quare visión, agradó quo se tengan por apreciados, no por ra
us
. ponsa condilione mortus tam heredi, quam tideicom- zón do compra, sino con el ánimo de dividir; por lo qual
'issario deperiisse. si muriesen pendiente la condicion, perecen lanío para
el heredero, como para el fideicomisario.
,, 3 5
- Idem libro X I I . Responsorum.—Pomponius 3 5 . E l mismo-, Respuestas, libro XII.—Pomponio
^iladelphus dolis causa praedia liliac, quam habobal in Filadelfo entregó unos predios á la hija que tenia en su
v év t a l e , tradidit, el redilus eorum genero sol vi man- poleslad por causa do dolé, y los réditos do ellos mandó
fr. U; an ca praecipua tilia retiñere possil, (juum omnes quo se pagasen al yerno: se preguntaba si la hija los
jos heredes instituisset, cjuaerebalur. Iustam causam podia retener como suyos, habiendo instituido herederos
iinendao possessionis habero filiam, quoniam palor a todos los hijos: respondí, que la hija tenia justa cau
j ri aet 'ia, de quibus quaerebalur, dolis esse voluit, el ma- sa do retener la posesion; porque el padre la quiso dar
Ujl^onium post morlem quo(|ue palris slelerat, respondí; en dolo los predios de los quales se preguntaba, y el
laai
etenim, quae naluralilor agros tenuit, spccie do- matrimonio exislia lambien después de la mucrlo del
i (;uius capax fuisset, defendí. padre, para que la hija, que naturalmente luvo los pre
dios , se defendiese con el título de dote de que fué
capaz.
3 9 2 D i g e sto.—Libr o 1 0 . " — T i t u l o 2 .
3 6 . Paulus libro II. Quaestionum.—Quum pilla 3 6 . Paulo; Cuestiones, libro II.—Creyendo que
ran le coheredera mcum csse, idque verum non esset, lú eras mi coheredero no siéndolo, traté contigo el juicio
egi lecum íaniiliao erciscundae iudicio, el a iudice invi- do división de la familia, y se hicieron por el Juez recí
cem adiudicaliones el condemnaliones faclae sunl; quaero, procas adjudicaciones y condenaciones: pregunto, cono
reí verilale cognila ulrum condielio invicera compelal, cida la verdad ¿acaso compelerá la recíproca condicion,
an vindicalio, el an aliud in co, qui heres est, aliud in ó la vindicación, ó se ha de decir una cosa en quanlo al
eo, qui heres non sil, dicendum esl? Respondí: qui ex heredero, y otra respecto del que no lo es? Respondí: el
asso lieres eral, si, quum putaret se Tilium cohederem que era universal heredero, si juzgando que Ticio era
habero, acceperil cuín co familiae erciscundae iudicium, heredero, contestase con el juicio do división de bienes,
el condcranalionibus faclis sol veril pecuniam, quoniam y pagase el importe de las condenaciones hechas, no lo
ox causa iudicali sol v i l , repelare non polesl. Sed lu y i - puede repetir, porque lo hizo por causa de la sentencia;
deris co moveri, quod non esl iudicium familiae ercis pero parece que tú te fundas en que el juicio de la divi
cundae, nisi iuler coheredes acccplum; sed quamvis non sión de los bienes, no se contestó sino enlre los cohere
sil iudicium, lamen ad impediondam repetilionem sufíi- deros: mas aunque no se verifique juicio, basta también
cit, quod (juis se putat condomnatum. Quodsi neuter para impedir la repetición, que alguno se juzgue conde
eorum heres fuit, sed, quasi heredes csscnl, acccperint nado; pero si ningnno de ellos fué heredero, y como si
familiae erciscundae iudicium, de repelilione ídem in lo fuesen contestasen el juicio de división de bienes, en
u trisque dicendum est, quod diximus in altero. Plañe si quanlo á la repetición se ha de decir lo mismo del uno
sino iudice diviserint res, etiam condiclionem earum re- que del otro; pero si dividiesen las cosas sin intervención
rum, quae ei cesscrunt, quem cobcredem esse putavil, del Juez, también se puede decir que la condicion de las
qui fuit heres, compelere dici polesl; non enim Iransa- que se adjudicáron al que juzgaba que era coheredero,
ctum inlcr eos inlolligitur, quum ille cohoredem csse pu- compele al que lo fué; porque por creer que era h e r e d e
taverit. ro no se entiende que entre ellos hubo transacción.
3 7 . Scaevola libro X I f . Quaestionum.—Qui fami 3 7 . Scévola; Cuestiones, libro XII.—El que pide
liao erciscundae iudicio ágil, non coníltetur, adversarium en el juicio de la división de los bienes, no confiesa quo
sibi esse colicrcdcm. el contrario es su coheredero.
3 9 Scaevola libro I. Responsorum.—Ex parte he- 3 9 . Scévola; Respuestas, libro /.—El heredero
ros inslilulus causam do lotis bonis, quam omnes heredes instituido en parle defendió la causa de lodos los bienes,
patiebanlur ob inullam moriera, suscepit, et obtinuit; co- que se seguía conlra lodos los herederos, por no haber
heres ab eo parlera suara petebat, nec partem sumluum vengado la mucrle, y obtuvo senlcncia favorable: el co
faclorum in litera praeslare volcval; quaesitum esl, an heredero le pedia su parte; pero no quería pagar la <j°
doli exceplio nocerei? Respondí, si idcirco amplius ero- los gastos hechos en el pleyto: se preguntó si acaso 1°
galum ossol, quod ipsius quoque causa defensa esset, lia- perjudicaría la excepción de dolo: respondí, que si hu
bendam rationera sumluum. Sed el si omiserit doli c x - biese gastado nías por haber defendido lambien su causa,
ceplionera, agere polesl de recipicnda porlione sumluum. ha de ser responsablo á los gastos; y si omitiese la ex
§ . 1. Inleslato moriens codicillis praedia sua orania cepción de dolo, puedo pedir la parte délos gastos. > .
el palrimoniura inlcr liberos divisit ila, ul longe amplius § . 1. Uno que murió ab inféstalo dividió por codici'
filio, quam liliae relinquerel: quaesitum est, an soror los^ todas sus heredades y patrimonio enlre sus hijos, de
fralri (lotera confcrre dcbcrel? Respondí, secundum ca, modo quo dexó mas al hijo que á la hija: so pregunto
quao proponcrenlur, si nihil indivisum reliquisset, rc- si la hermana debia Iracr á colacion su doto: respond 1
ctius dici, ex volúntale ¿lefuneli collalionera dotis ccs- según se proponía, quo si no quedó por dividir cosa al
sare. guna, con razón se puedo decir que cesa la colacion do
la dote por la voluntad del difunto.
§ . 2. Servo libertatem dedil, qui eral annorum § . 2. Dió uno libertad á un siervo que tenia qui m .
quindecim , quum eril annorum triginla; eklem ex dio años para quando tuviese treinta, y significó que qucri
mortis suae, quoad viveret, cibariorura nomine denarios quo se le dieran diez denarios para comer, y veinte }
denos, vesliarii denarios viginliquinque praestari se vello cinco para veslir: so preguntó si seria úlil el legado <•0
Digesto.—Libro 1 0 . ° — T i t u l o 2 . 398
significavit; quaosilum est, an ulilo essel cibariorum ot comida y vestuario, por haber muerto Estico antes del
v
esliariorum logalum, quuni Sliclius anlc libortatis l e m - tiempo en que dcbia ser libre; y si en el caso do no ser
pus decossorit, el an, si non est ulilo, lieres, quí praesti- útil, el heredero que lo habia dado lo podría repetir del
jorat, a coherede repetere possit, apud (juem morabatur? coheredero con quien vivia: respondí, que ciertamente
'tespondi, non quidem debita fuis.se, sed si id, quod no se dcbia; pero que si so consumió lo que so dio por
fctum est in alimenta, consumtum sil, repetí non posse. razón de alimentos, no so puede repetir.
S; B. Filius Reipublicae debita, quao post mortem § . 3. La parle de herencia del hermano no es res
Patria contraxit, fralri suo pro parte hereditaria reputare ponsable á la deuda, que por causa de la república con-
j1011 potest, si non in ómnibus socii essenl, licel heredi- traxo el hijo después do la muerte del padre, si no tenían
wteni paternam communem baberent, el pater pro altero sociedad universai, aunque tuviesen en común la heren
"' l0 in patria magislratu functus decessit. cia del padre, y este hubiese muerto después de haber
consentido que uno de los hijos fuese Magistrado en su
patria.
Un
§• L Dúos filios scripsit heredes, el certos homines § . i . Un padre instituyó á dos hijos por herederos,
icuique eorum praelegavit, in quibus uni Stcphanum y á cada uno lo legó ciertos siervos, entre los quales á
peculio; is vivo testatore manumissus decessit, uno le legó á Estéfano con su peculio: este después de
j,0inde palor; quaesitum est, an id, quod in peculio ha- manumitido, murió, viviendo el testador, y después el
l 0s
Stephanus priusquam raanumitteretur, ad ulrosque padre: se preguntó si lo que Estéfano lenia en el peculio
l' pertineat, an vero ad eum solum, cui cum peculio anlcs de ser manumitido, pertenecía á los dos hijos, ó
P'aelegalus
n e
fuerat? Respondi, secundum ea, quao propo- solamente al que se lo legó con el peculio: respondí, que
°r ntur, ad utrosque. según se proponía, á los dos.
. §• 5. Pater in íilios divisit bona, et eam divisionem
lGs
§ . í>. Un padre dividió sus bienes entre sus hijos, y
tamento confirmavit, el cavit, ut aes alienum, quod confirmó la división por el teslamento, y expresó, que lo
^"Usquisquo eorum habet, sive habebit, solus sustineret; que cada uno debia ó debiese, lo pagase él solo: despuos
P°slea unus ex filiis quum pecuniam mutuaretur, inler- fué fiadorel padre de uno de los hi jos á quien se lo prestó
V*it pater, eiusque consensu praedia, quao filioassigna- dinero, y con su consentimiento dio en prendas los pre
pignori dala sunt; post mortem patris eadem prae- dios que habia señalado al hijo: muorlo el padre, poseyó
?.llaa e ídem filius possedit, usuras solvit; quaero, an fami- el hijo estos predios, y pagó las usuras: pregunto, si el
- erciscundae iudicio, si praedia pignori data distra- acreedor vendiese los predios dados en prendas, 6lo d e
hat creditor, aliquid ei a coherede praestandum sil? Res- berá dar alguna cosa su coheredero por el juicio de divi
¡¡on di, secundum ea, quao proponerentur, non esse sión de los bienes? Respondí que no, según se proponía.
P |a ostandum.
i10r 4 0 . Gaius libro II. Fideicommissorum.—Si ex asse 40. Gayo; Fideicomisos, libro II.—Si al heredero
°s inslilutus rogalus sil, mihi parlem aliquam resti—
10r
universal se le rogase que me restituya alguna parte do
'1U| e, veluli dimidiam, ulile familiae erciscundae iudi- la herencia: v. g. la mitad, se podrá usar entre nosotros
fi recte inter nos agetur. del juicio útil de división do los bienes.
i. 4 1 . Paulus libro I. Decretorum.—Ouaedam m u - 4 1 . Paulo; Decretos , libro I.—Cierta muger
(j01" ab iudice appellaverat, quod dicerel, eum de divi apeló de la sentencia do un Juez, diciendo que había
so?
e
hereditato inter se et coheredem non tantum res, mandado dividir la herencia entre ella y su coheredero,
Cer l . t libertos divisisse, et alimenta, quao dari lestalor no solo las cosas, sino también los libertos y los alimen
e t 's liberlis iussisset, nullo enim iure id cum lecissc; tos quo el tostador habia mandado á ciertos libertos, y
* diverso rospondebatur, consensisso eos divisioni, et que esto lo hizo contra derecho: la parto contraria res
Di annis alimenta secundum divisionem praestitisse; pondía que ellos habían consentido en la división, y que
U{
standum esso alimenlorum praeslationi; sed et se habían dado alimentos muchos años, conformo so ha
' acliecil, nullam esse libertorum divisionem. bia mandado, según la división: agradó quo so habia de
estar á la prestación do alimentos; y también añadió que
era nula la división de los libertos.
fya, Pomponius libro VI. ad Sábinum.—Si ila Io- 4 2 . Pomponio; Comentarios á Sabino, li
Urtl
fuerit uni ex heredibus: quod mihi debet, praeci- bro VI.—Sí á uno do los herederos so lo logase de esta
ofíicio iudicis familiae erciscundae continetur, no manera: percibe ¿ules lo quo me debes: corresponde al
Ph?0CÍ- c °heredes exigant; nam el si quod alius deberet, oficio del Juez de división de los bienes mandar que no
pra°e Pe.re u n u s i u s s u s fuerit, ofíicio iudicis acliones ei se lo pidan los coherederos; porque si á uno se lo man
stari debebunt pro portione coheredis. so recibir ánles lo que olro debia, el Juez mandará de
oficio quo los coherederos lo cedan las acciones según su
parte.
43.
f a n i,. Ulpianus
u if/iuiiiu/'i libro
c w i i /X mu/ uSabinnm.—Arbitrum
i iXa jX. ,. ad uuiuu/iii. xyiuiuuiu 4 3 . Ulpiano; Comentarios ASabino, libro X X X . —
car,, a 0 e r c i s c u n d a e vel unus pelero potest; nam provo- Uno solo puede pedir árbitro para que divida los bienes
i g i l Pud iudicem vel unum heredem posso, palam est; de la herencia; porque es claro que un heredero solo
l 01
arK;.
bllr
praesentibus ceteris et invilis poleril vel unus puede pedir judicialmente: esto supuesto, estando pre
um poseeré. sentes los domas, y conlradiciéndolo, uno puede pedir
árbitro.
^4. Paulus libro VI. ad Sabinum.—Inter cohe- 4 4 . Paulo; Comentarios á Sabino, libro VI.—En
eo
3 9 4 D i g e s t o . — L i m o 1 0 . " — T i t u l o 2 .
redes etiam communi dividundo agi potosí, ni ros dun- tro los coherederos también tiene lugar la acción de di
laxal, quao eorum communes sint, elcausao ex his robus visión de la cosa común, para quo se comprehenda en
pendentes in iudicium venianl; do celoris vero in integro el juicio solo lo que les es común, y las causas pendien
sil familiao erciscundae iudicium. tes respecto de oslas cosas; pero las domas se coraprchen-
derán enteramente en el juicio do la división de los bienes.
§ . 1. Si familiao erciscundae, vel communi dividun § . 1 . Si se hubiese tratado de la división de los bie
do actum sil, adiudicaliones Praotor tuetur excepliones nes, ó de la división de la cosa común, defenderá ol Pre
aut actionos dando. tor las adjudicaciones, dando acciones ó excepciones.
§ . 2 . Si coheredes absentó uno coheredo rom vendi- § . 2. Si los coherederos en ausencia de un cohere
derunt, el in ca re dolo malo fecerunt, quo plus ad eos dero vendiesen la cosa, y en eslo cometiesen dolo malo,
perveniret, vel familiao erciscundae iudicio praestabunt lo que percibieron do mas lo abonarán al que no estuvo
ei, qui abfuil, vel heredilalis petiliono. presente, ó por la petición de la herencia, ó por el juicio
de división de los Dicnes.
§ . 3. Fructus, quos ante adilam hereditalem ex fun § . 3. Los fulros quo recibo el heredero del fundo
do hereditario heres capil, non aliter familiao erciscun hereditario ántes de adir la herencia, dice Juliano que
dae iudicio pracslaro eum Iulianus ail, quam si, quum no los debe prestar por el juicio de la división do los bie
scirel hereditarium fundum esso, ceperit. nes, á no ser que los haya percibido sabiendo que el
fundo era hereditario.
§ . h. Qui familiao erciscundae, et communi dividun § . 1. Los que litigan en el juicio de división de los
do, el finiumregundorum agunt, el actores sunt, el rei; bienes, y el de división do la cosa común, son actores y
el ideo iuraro debent, non calumniae causa litcm inten- reos; y por esto deben jurar que no litigan, ni están ne
dere, el non calumniae causa ad infilias iré. gativos por causa de calumnia.
§ . í). Quod ex fació suo unus ex coheredibus ex § . 5. Lo quo por su propio hecho da uno de los co
slipulalione hereditaria praestat, a coherede non repetet; herederos por la estipulación hereditaria, no lo repetirá
veluli si a se heredequo suo dolum malura abfulurum dc- del coheredero: como si prometió el difunto que ni él, n*
functus spopondit, vel ñeque per so, nequo per heredera su heredero no cometerían dolo malo, ó que ni él, ni su
suuni foro, quo rainusquis eal agat. lino el si reliqui heredero impedirían quo otro pidiese; ánles bien que si
propter factura unius teneri coeperint, quasi conditio los demás se obligasen por el hecho de uno, como ^
stipulalionis heredilariae exliterit, habebunl familiae er existiese la condicion hereditaria, tendrán el j u i c i o
ciscundae iudiciura cura eo, propter quera commissa sit división de los bienes con aquel por quien se incurrió en
stipulalio. la pena de la estipulación.
§ . (>. Si quis slipulalus fucrit, Tilium hercdemquo § . G. Si alguno estipulase que ratificarán algún acto,
eius ratum habilurura, el Tilius pluribus heredibus re- Ticio y su heredero, y muriese Ticio habiendo d e x a d o
lictis decesserit, eum solum teneri, qui non habuil ra muchos herederos, solo se obligará el que no ratificase;
tum, el solum ex heredibus stipulatoris aclurura, a quo y de los herederos del que estipuló, solo litigará a q u e l a
fuerit pclilura. quien se le pidiese.
§ . 7. Usufruclu uxori legato, donoc ei dos solvalur, § . 7 . Si se legó el usufrulo á la mugor hasta que
per arbitrum familiae erciscundao tara id, quod colic- la pague la dolo, dice Casio, y es cierto, que anle el Juez
redis nomine ex doto solulum sit, recuperan, quam, ut de división do los bienes cío la herencia se puede recu
colieres solval, effici posso Cassius ail; el verum est. perar lo quo so pagó do la dote en nombre d e l h e r e d e r o ,
y también se puede hacer que pague el coheredero. 1
§ . 8. Si dúo coheredes damnati sint slatuam ponere, § . 8. Si dos coherederos fuesen condenados á pone '
el altero cossanle altor eam feccrit, non esse iniquum una estatua, y lo hiciese uno, y otro no,dice Juliano, quenjj3
Iulianus ait, familiae erciscundae iudicium daré, ut pars es injusto que se dé el juicio de división do los bienes par1
impendiorura boni viri arbilratu praestelur. que á arbitrio de buen varón so abono parle do los gaslo "
4 6 . Paulus libro VII. ad Sabimm.—Si maritus 4 6 . Paulo; Comentarios á Sabino, libro vn:rf
sub condilione a pairo heres inslilulus sit, inlerira uxoris el padre instituyó heredero al marido baxo de condici 01 '
de dolo actionem pondero. Plañe si post moriera socori entre tanto se suspende la acción do dote do la mu£0c '
divortium faclum sil, quamvis pendenlo condilione ins— pero si después de la muerte del suegro so divorcia* ^'
tilulionis, dicendum est, praeceptioni dolis locura esse, aunque penda la condicion de la institución, se lia
quiamorluo patre quaedam íilios sequunlur, eliamante- decir que tiene lugar la percepción anticipada de J as /.
quara Íianl heredes, ut matrimonium, ul libori, ut tílle te; porque muerto el padre siguen algunas cosas á l° .
la. Igitur el dotem praecipere debct, qui onus matrimonii jos, aun ánles quo sean herederos: v. g. el roalrij1101 ¿.
post moriera palris suslinuit; el ita Scaevolae quoquo los hijos y la tutela: eslo supueslo, debe percibir la 1
,nostro visura csl. anticipadamente el que después de la muerte del P* ¿
sostuvo la carga del matrimonio; y así pareció lamín
nuestro Escévola.
Digesto.—Libiio 1 0 . ° — T i t u l o 2 . 3 9 5
cmaneipato sludiorum causa peregro egenli subministra- padre suministró al hijo emancipado ausente por causa
vit, si non crcdcndi animo palor misisse fuerit compro- do los estudios, si no se probase que lo dio como en prés
batus, sed pietale dcbila duclus, in ralionem portionis, tamo, sino por razón do piedad, no permito la e q u i d a d
quac ex deiuncti bonis ad eundem filiumpertinuit, com quo so cuente en pago del haber que lo correspondo en
putan acquilas non palilur. los bienes del padre difunto.
51. Iulianus libro VIII. Digestorum.—Fundus, 51. Juliano; Digesto, libro VIII.—La heredad
qui dolis nomine socoro tradilus fuerit, quum socer lilium que so entregó al suegro por razón de dote, si instituyese
ex aliqua parte heredem instiluerit, per arbitrum fami- al hijo heredero do alguna parto, se debo adjudicar por
liae erciscundae praecipi ila debel, ut ca causa filii sil, el arbitro de la división do los bienes, de modo que lu
in qua fulura esscl, si dos per praccoplioncm légala luis- causa del hijo subsista en los mismos términos que si la
sel; quacro l'ruclus posl lilem contcslalam perccpli ad dolo so hubiese legado por precepcion; por lo qual los
eum redigendi sunl habita ratione impensarum; qui vero frutos percibidos después de la contestación del pleyto,
anlo lilem contcslalam perccpli fuerint, acqualilcr ad se le han de adjudicar computadas las expensas; pero los
omnes heredes perlinebunt. El impensarum ralio haberi quo fueron percibidos antes de la contestación del pleyto,
debet, quia nullus casus intervenire polesl, qui hoc ge pertenecerán igualmente á lodos los herederos, y se de
ñus deductionis impedial. berán compular las expensas; porque no se puede dar ca
so en que no se deduzcan.
§ . 1 . Si ego a le heredilalem pelero vollcm, lu m e - § . 1 . Si yo te quiero pedir la herencia, y tú quieres
cum familiao erciscundao agere, ex causa utrique no- litigar conmigo en el juicio de división de los bienes, con
strum mos gerendus esl; nam si ego lolam heredilalem jusla causase nos ha de oir á entrambos; porque si yo
possideo, el le ex parle dimidia heredem esse conlileor, poseo toda la herencia, y confieso quo lú eres heredero
sed a communione discedere volo, impetrare debeo fa de la mitad, pero quiero que so divida, se me ha de con
miliao erciscundae iudicium, quia aliler dividi inter nos ceder el juicio de división do los bienes; porque de otro
hereditas non potosí, llem si lu iuslam causam habes, modo no se puedo dividir la herencia enlro nosolros;
propíer quam per horeditalis pelitionem polius, quam fa pero si lú tienes justa causa, por la qual quieres que so
miliao erciscundae iudicium negolium distrahere velis, trato mas bien por la petición de la herencia, quo p o r el
tibi queque permiltendum erit heredilalem pelero; nam juicio do división de los bienes, también le se permitid
quaedam veniunt in hereditatis petilionom, quac in fami pedir la herencia; porque algunas cosas corresponden ¡i
liao erciscundae iudicio non deducunlur; veluli si ego la petición de la herencia, quo no corresponden al juicio
debilor horodilarius sim, iudicio familiao erciscundao do división de los bienes, v. g. si soy deudor de ía he
non consequeris id, (juod dcfuncto dobui, per hereditatis rencia, no conseguirás por el juicio de división de los bie
pelilionein consequeris. nes lo que dobia al difunto, y lo conseguirás por la peti
ción do la herencia.
5 2 . Idem libro II. ad Urseium Ferocem.—Mae- 5 2 . E l mismo; Comentarios á Urscio Ferox, H~
vius, qui nos heredes fecil, rom communem habuit cum bro II.—Mevio, que nos insliluyó herederos, tenia una
Allio; si cum Allio communi dividundo egissemus, et cosa común con Acio: dice Próculo que si tratásemos con
nobis ea res adiudicata csset, venturam cam in familiao Acio la división do la cosa común, y so nos adjudicase,
erciscundao iudicio Proculus ait. so ha do comprehendor en el juicio do división do los
bienes.
§ . 1. Servus liber el heros esse iussus id, quod ex § . 1. Si el siervo que se mandó que fuese libro y he
rationibus, quas patri familias gessisset, et penes se re- redero, entregará á sus coherederos por el juicio do divi
tineret, iudicio familiao erciscundao cohercdibus suis sión do la familia lo que retiene en sí do las cuentas del
praes lábil. padre üde familias de que fué gestor.
§ . 2. Arbiter familiao erciscundae inter me el lo § . 2. El árbilro quo lomamos los dos para la divi
sumtus quaedam mihi, quaedam tibi adiudicari volebal; sión do los bienes, queria adjudicar unas cosas á mí, í
pro his robus allerum alteri condomnandos esse intelli- oirás á lí: por esto enlendia que debia condenar al uno a
gebal, quaositum esl, an possit pensaliono ullrocilroquc que diese alguna cantidad al otro: se pregunló si hecha la
condemnalionis facía cum soluin, cuius summa excodo- mútua compensación de la condenación, puedo c o n d e n a r
ret, eius duntaxat summae, (|uao ila excederet, damna- en el exceso al que percibió mayor cantidad: y a g r a d o
re? El placui!, posso id arbitrum facore. que sí.
§ . 3. Quum familiao erciscundao, vel communi di § . 3. Quando so pide por la división de los bienes,
vidundo agilur, universae res aestimari debent, non sin- ó do la cosa común, se deben apreciar todas las c o s a s , y
gularum rerum partos. no las partes do cada una do ellas.
5 3 . Ulpianus libro I I . ñesponsorum.—Pecuniam, 5 3 . Ulpiano; Respuestas, libro I I . — L a cantidad
quam filius emancipatus ilacredidit, ut patri solvorctur, que el hijo emancipado prestó con la calidad do que se le
ita demum in horedilatom patria numerari, si patri ad- pagaso al padre, so contará en la herencia de este, si 1°
versus lilium eiusdem quanlitatis nomino aclio c o m - compelia acción contra el hijo por la misma cantidad.
petebal.
5 4 . Neratius libro I I I . Membranarum.—Ex h c - 5 4 . JSeracio; Notas, libro III.—Enagené la par
reditate Lucii Tilii, quae mihi et tibi communis erat, fun- le de fundo quo me correspondía de la herencia dcLucio
di parlem meam alicnavi, deinde familiao erciscundao Ticio, quo t ú y yo teníamos en común: despucs t r a t a m o s
iudicium inter nos acceptum esl; ñeque ea pars, ijuao el juicio do división do los bienes: la parlo que fué mía
mea fuil, in iudicio veniet, quum aliónala de hereditate no so comprehenderá en el juicio; porque por h a b e r l e
D i g e s t o . — L i b r o 1 0 . ° — T i t i l o 3 . 397
oxieril, ncquo lúa, quia, eliamsi romanetin prístino iuro enagenado no quedó en la herencia; ni la tuya porquo
nercdilariaque est, (amen alienalione mcao partís exil (lo aunque permaneció en su anliguo oslado, y e s heredita
communionc. Utrum autem unus licres partem suam non ria, por la enagenacion do mi parte dexó do ser común:
ajienavei-it, an plures, nihil i n le res t, si modo atiqua por- y nada importa que un heredero no haya enagenado su
lio alicnata ab aliquo ex heredibus hereditaria essedesiil. parto, ó lodos, como haya doxado de ser hereditaria por
haber enagenado su parte alguno de los herederos.
Ulpianus libro II. ad Edictum.—Si familiae
• • I •!
5 5 . 00. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro I I —
r r
erciscundae, vel communi dividundo iudicium agatur, et Si so Irala del juicio de división do los bienes, ó do la
( v
JI isio tara difficilis sil, ul paene impossibilis esso v i - cosa común, y es tan dificultosa la división, que parezca
deatur, polesl iudex in unius personam lolam condemna- casi imposible, puede el Juez adjudicar todas las cosas á
lioneui conferre, el adiudicare omnes res. una persona sola, condenándola á pagar á los demás lo
que corresponde á cada uno.
56. Paulus libro X X I I Í . ad Edictum.—Non so- 56. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I t . —
jurn in finiuraregundorum, sed et familiae erciscundae Los frutos del tiempo pasado se comprohenden no solo en
Cilicio praeleriti quoque temporis fruclus veniunt. el juicio de división do límites, sino en el do división do
los bienes.
57. Papiniams libro I I . Responsorum.—Arbitro 57. Papiniano; Respuestas, libro II.—Después do
apoque accepto fralres conimunem heredilatem consensu haber recibido arbitro, los hermanos de común consen
c
»ivi(ionlcs pietatis officio funguntur; quam revocari non timiento dividiéron la herencia: por razón do piedad con
°porlet, licet arbilor sententiam iurgio peremto non d i - viene que no so revoque la división, aunque el árbitro no
Xer
¡t, si non inlercedal aelalis auxilium. haya pronunciado sentencia por haber finalizadola con
troversia, á no ser que haya lugar á la restitución por
razón do la edad.
Labeo ait, communi dividundo iudicium tibi non esse, amenazan las casas, dice Labeon que no le compele el
jjuum necesse tibi non fucrit in solidum cavere, sed suf- juicio do división de la cosa común, no teniendo necesi
licere pro parte lúa; qnae senlenlia vera est. dad de dar caución por entero; porque bastaba respecto
lu parle; cuya sentencia es verdadera.
d
§• 8. Si fundus communis nobis sil, sed pignori § . 8. Si leñemos un fundo común, y yo le di en
atus a me, venilquidem in communi dividundo indicio, prendas, ciertamente corresponde á la división de la cosa
sed ius pignoris credilori manebit, eliam si adiudicatus común; pero el derecho do prenda permanecerá en el
'uerit;
nc
nam el si pars socio Iradita fuisset, integrum raa- acreedor, aunque se haya adjudicado; porque si al socio
''cl. Arbilrum aulem communi dividundo hoc minoris se hubiera entregado su parle, permanecería íntegro:
P^i'lem
r
aeslimare debero, quod ex pació vendere eam mas el árbitro do división do la cosa común por eslo debo
cni creditor polest, Iulianus ait. apreciar en menos la parle ; porque por el pació puede
venderla el acreedor, según dice Juliano.
(
§• 9. Idem Iulianus scribit, si is, cum quoservum § . 9. Escribo el mismo Juliano, que si aquel con
'°mmuncm liabebam, parlem suam mihi pignori dederit, quien yo lenia un siervo común, me diese en prendas su
Ce
communi dividundo agere coeperit, pignoraticia ox- parte, y quisiere usar de la acción de división do la cosa
ptiono cum summoveri debere. Sed si exceplionc usus común, debe ser repelido con la excepción de prenda;
[llo1()n fuero, officium iudicis erit, ut, quum debilori lolum pero si no la opusiese, corresponde al oficio del Juez
niinem adiudicaverit, parlis aeslimalioneeum condern- condenarlo en la estimación de la parle, adjudicando al
®®t
(
; mañero enim integrum ius pignoris. Quod si adiu- deudor lodo el siervo, porque debo permanecer íntegro el
'icavci il iudex mihi, lanli duntaxat me condemnet, derecho do prenda ; pero si el Juez me lo adjudicase, solo
¡llanto
l
pluris pignus sil, quam pecunia credila, el dobi- me condenará en quanlo vale mas la prenda que el d i
°fem a meiubeat liberari. nero prestado, y me mandará que dé liberación al deudor.
§. 10. Ofíicio iudicis eliam lalis adiudicatio fieri § . 10. El Juez puedo también adjudicar á uno el
P°lest, ut alleri fundum, alleri usumfructum adiudicet. fundo, y á olro el usufructo.
(
§. 11. Celera eadem sunt, quae in í'amiliae orciscun- § . 1 1 . Hospedo las demás cosas se ha do observar
'ae iudicio tractavimus. lo mismo que hemos dicho en el juicio de división de los
bienes.
§• 12. Urseius ait, quum in communi aediíicio vici- § . 12. Dice Urseyo, que quando el vecino denunció
nus nunliavit, ne quid operis fierel, si unus ex sociis ex para que no so hiciese obra en el edificio común, si uno
hac causa damnatus fuisset, posse eam poenam a socio de los compañeros fuero condenado por osla causa, puede
P''o parle servare. Iulianus autem recle nolal, itademum conseguir del compañero la pena correspondiente á su
"oc verum csse, si interfuit aedium hoc fieri. parle; pero Juliano ñola reclámenle, que eslo es cierto,
se importó á las casas que so hiciese.
•• Idem libro X X . ad Ediclum.—Communi divi 7. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro X X . —
dundo iudicium locum habet el in vectigali agro. V e - El juicio de división do la cosa común tiene lugar en el
cjigalis ager an regionibus dividi possit, videndum; m a - predio tributario: se ha do ver si este predio so puedo
a
aulem debet iudex abstinere huiusmodi divisiono, dividir en parles: es mas cierto que el Juez se debo abs
Hoquin pracstatio vqcligalis confundclur. tener de semejante división; porque de olro modo so con
fundiría la paga del tributo.
(
§. 1. Neratius scribit, arbilrum, si regionibus fun- § . 1. Escribe Neracio, que si el árbitro adjudicase á
''iin non vectigalem divisum duobus adiudicaverit, posse dos el fundo que no era tributario dividido en partos,
9nasi in duobus fundís servitulem imponere. puede imponer servidumbre como si fuesen dos fundos.
§. 2. Qui in rem Publicianam habent, eliam com § . 2. A los que compele la acción publiciana respec
muni dividundo iudicium possunt excrcere. to la cosa, compete también el juicio do división do la
cosa común.
s
. §. 3. Ex quibusdam aulem causis vindicalio cessal; § . 3. La vindicación cesa también por ciertas cau
¡ lamen iusta causa est possidendi, nlilc communi divi sas; pero si es ¡usía la causa de la posesion, compele el
dendo competit, utpula si ex causa indebili soluli res juicio útil de división do la cosa común, v. g. si se po
Possidealur. see la cosa por que no so paga la deuda.
§. i . Inter praedones aulem hoc iudicium locum non § . L Entre los ladrones no tiene lugar este juicio,
'claabet, necsi precario possideant, locum habebil, ncc si ni en Iré los que poseen en precario, ó clandestinamente,
' ni, quia iniusla est possessio isla; precaria vero iu-
s,a
porque no es justa* esta posesion: la precaria es justa,
quidem, sed quae non pergat ad iudicii vjgorem. pero no lieno fuerza para eslo juicio.
§. íi. Iulianus scribit, si alter possessor provocet, § . 5. Escribe Juliano, que si un poseedor provocase,
«ilter dicat eum vi possidere, non debere hoc iudicium Y el olro dice que poseo por fuerza, no so debe dar eslo
«ari, ncc post annutn quidem, quia placuit, eliam post juicio ni aun después del año; porque agradó que so dé
an
num in eum, qui \ i deiecit, interdiclum reddi; el si interdicto después del año contra el que echó por fuerza;
l
precario, inquit, dicat eum possidere, adhuc cessabit hoc y si expresase que posee en precario, dice que aun c e
s
udicium, quia el de precario interdiclum datur. Sed ct sará esle juicio; porque también se dá interdicto de pre
! clam dicatur possidere, qui provocal, dicendum esse cario; pero si el que provoca dice que posoc clandesti
ai,
110
> cessare hoc iudicium; nam de clandestina possessio- namente, expresa que so ha de decir que cesa osle j u i
competeré interdiclum inquil. cio; porque compete el interdicto dé posesion clandestina.
. §• (J. Si dúo sint, qui rem pignori acceperunt, aequis- G. Si dos recibieron la cosa en prendas, es muy
'Sl,^um esse, ulile communi dividundo iudicium dari. justo que se dé el juicio úlil de división de la cosa común.
. §• 7. Sed et si de usufruclu sil inter dúos controver- § . 7. Si hubiese controversia entre dos respecto el
Sla
» dari debet. usufructo, se debe dar.
4 0 0 D i g e s t o.—Libr o 1 0 . ° — T i t u l o 3 .
§ . 8. 1tom si tino a Praetore missi sinl in posses- § . 8. También si el Pretor entrase ádos en posesion
sioncm legalorum; estenim iusla causa possidendi c u s - de los legados por causa de custodia; porque es justa la
todiae gralia. Ergo etsi dúo veniros, ídem eril dicendum; causa de poseer: luego si hay dos preñadas se ha de de
quod liabet ralionem. cir lo mismo, porque hay la propia razón.
§ . !). Plano si iam damni infeeli missus iussus sil § . 9. Pero si so le mandó poseer al que fué pues
possidere, non eril liuic ulili iudicio locus, quum vindi- to en posesion por causa del daño que amenazaba, no
cationem babero possil. tendrá lugar esle juicio útil; porque compele la vindica
ción.
§ . 10. Quum do usufructu communi dividundo i u § . 10. Quando el juicio de división do la cosa c o
dicium agilur, iudex oíficium suum ita diriget, ul vol mún se trata respecto del usufruto, el Juez mandará, ó
rogionibus iis uti fruí pormitlal, vcl locct usumfructum que se permita que ellos usufrutúen derlas partes, ó que
uni ex illis, vel tertiae personao, ul hi pensiones sine se arriende el usufruto á uno de ellos, ó á otra tercera
lilla controversia percipiant, vel, si res mobilcs sinl, persona, para que estos perciban sus pensiones sin con
eliam sic polerit, ul inter eos conveniat, caveanlque, por troversia; ó si son cosas muebles, también podrá man
témpora so usuros ot fruituros, lioc est, ul apud singulos dar que se convengan, y se den caución de usufrutuar en
mutua vice cerlo tempore sil ususfruclus. ciertos tiempos, esto es, que cada uno usufruluará a l
ternativamente en ciertos tiempos.
§ . 1 1 . Ñeque colonis, ñeque iis, qui dopositum su- § . 1 1 . Este juicio no compele ni á los colonos, ni á
sceperunt, lioc iudicium compelil, quamvis naluraliter los que recibieron el depósito, aunque naturalmente
possideaní. poseen.
§ . 12. Inter eos, qui pignori acceperunt, talisdivi- § . 12. Entre los que recibieron alguna prenda so
sio lieri debet, ul non vero pretio aestimelur pars, sed debe hacer división do modo, que la parlo no se eslime
in tantum duntaxat, quantum pro ea parle debetur, el en su verdadero precio, sino solo en quanto so debe res
assignetur quidem pignus uni ex creditoribus, licentia pecto á ella, y la prenda se adjudique á uno de los acree
lamen non denegelur dobitori, debitum offerre, el pi dores, y al deudor no se le deniegue la licencia de ofre
gnus suum lucro. Idemque dicilur, el si possessor p i - cer lo que debe, y redimir su prenda: lo mismo se dice
gnoris litis aestimationem pignoraticia in rcm agenti of- si el poseedor de la prenda litigiosa ofreciese al que liti
ferat. ga la estimación de ella.
§ . 13. Si debitor communis praedii partem pignori § . 13. Si el deudor dió en prendas parte del predio »
dedil, ot a domino alterius parlis |)rovocalus credilor común, y su acreedor provocado por el acreedor do otro
eius, aul ab alio creditoro alterius debitoris, licendo s u deudor, vendió haciendo mejor postura; v el deudor do
perávit, el debilor eius, cui res l'uil adiudicata, velit par esto á quien se le adjudicó la cosa, quisiere recuperar la
tem suam praedii recuperare soluto eo, quod ipse debuit, parto de su predio, pagándole lo que le debia, se dice
eleganter dicilur, non esse audiendum, nisi el eam par elegantemente que no lia de ser oido, si no está pronto á
tem paralus sit recuperare, quam credilor per adiudica— recibir aquella parle que el acreedor compró por ad judica
tionem emit. Nam et si partem vondideris rei, et prius- ción; porque si vendieses la parlo de la cosa, y antes que
quam Iraderes emtori, communi dividundo iudicio pro- la entregases al comprador, fueses provocado al juicio do
vocalus fueris, aliaque pars tibi adiudicata sit, conse- división de la cosa común, y lo se adjudicase la otra parte,
quentor dicilur, ex emtoagi non posse, nisi lotam rem consiguientemente se dice que no »e puede pedir por la
suscipero fuerit paratas, quia liaec pars beneficio alte acción de compra, si 110 se allanase á recibir toda la cosa;
rius venditori accessil. Quinimo eliam ex vendilo posse porque esta parte so acreció al vendedor por beneficio do
conveniri emtorem, ul recipiat tolum. Soluin illud spe- otro; antes bien puedo ser reconvenido el comprador por
clandum eril, num forte fraus aliqua vendiloris inlerve- razón de la venta para que lo reciba lodo, y solo se ha do
nit. Sed et si distracta parlo cesserit viclus licitalione mirar si intervino fraude de parte del vendedor; y si este
vendilor, aeque, prelium ut rosliluat, exemlo tenebitur. vencido, en el juicio de almoneda, cediese la parle ven
llaec eaclein el in mandato ceterisque liuius generis iu- dida, también se obligará por la acción do compra á res
diciis sorvanlur. tituir el precio: lo mismo se observará en el mandato,
y en los demás juicios de esle género.
8. Paulus libro X X í f l . ad Edictum.—Et si non 8. jPaulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I I . —
omnos, qui rem communem liabonl, sed cerli ex bis d i - Aunque 110 lodos los que tienen la cosa común, sino a l
videro desiderant, lioc iudicium inler eos accipi potosí. gunos do ellos, deseen la división, se puedo tratar esto
juicio entre ellos.
§ . 1 . Si incerlum sit, an lox Fajcidia locum liabeat, § . 1. Si so duda si acaso tiene lugar la ley falcidia
inler íegatarium el heredem communi dividundo agi po entro el legatario y el heredero, puedo usar do la acción
tes!, aul incorlae parlis vindicatio datur. Similiter Ul, do división de la cosa común, o se dará la vindicación
e t s i peculium legatumsil, quia, in quantum res pecu do parle incierta: lo mismo se dice si se legó el peculio;
liares deminuitid, quod domino debetur, incerlum est. porque es incierto quáulo lo disminuyo lo que debe al
señor.
§ . 2. Venil in communi dividundo iudicium, eliam § . 2. So comprchende también en el juicio de divi
si quis rem communem deteriorem fecerit, forte servum sión de la cosa común, lo que uno la deterioró, ó hirien
vulnerando, aul animum eius corrumpendo, aul arbores do al siervo, ó corrompiéndolo en las costumbres, ó cor
ex fundo excidendo. tando los árboles de la heredad.
§ . 3. Si communis servi gralia noxae nomino plus § . 3. Si el compañero diese alguna cosa mas por el
praesliterit, aeslimabilur servus, et eius partem conse daño que causó el siervo común, se apreciará esto, y con
que lur. seguirá su parto.
§ . 4. Item si unus in solidum de peculio conventus § . 4 . Si uno fuese reconvenido y condenado en el
D i g e s t o . — Lmno 1 0 . ° — T i t u l o 3. 401
et damnatus sil, esl cum socio communi dividundo aclio, todo por razón del peculio, se le dará contra el compa
ul parlem pcculii conscqualur. ñero la acción do división do la cosa común, para que
consiga la parle del peculio.
9 . Áfricanus libro VII. Quacstionum.—Sed post- 9. Africano; Cuestiones, libro YII.—Pero despucs
quam socios servi communis nomine do peculio in soli- quo el compañero fuese condonado por el lodo en el pe
dum damnalus esset, si apud socium res peculiares in- culio en nombre del siervo común, si pereciesen las cosas
tercidant, nibilo minus ulile eril iudicium communi d i del peculio en poder del compañero, con todo se dá el
vidundo ad recuperandam parlem pecuniae; alioquin ini— juicio útil de división de la cosa común para recuperar
quum foro, si Iota ea res ad damnum eius, qui iudicium parle del dinero; pues no siendo así, seria injusto si lodo
acccperil, pertineat, quum ulriusque domini poriculum el daño perteneciese al que contestó el ployío; porque á
in robus peculiaribus essedebeal. Nam el eum, qui man- uno y á otro señor pertenece la pérdida de las cosas p e
dalu domini defensionem servi suscepit, omno, quod bona culiares; pues el que por mandato del señor admite la
íide praeslilerit, servalurum, quamvis poculium poslca defensa del siervo, ha de percibir todo lo quo bubioso
inlercideril. Ilaec ila, si neulrius culpa inlorveneril; ele- dado con buena fe, aunque después perezca el peculio:
nim dominum, cum quo de peculio agilur, si paralus sil esto se entiendo si sucedió sin culpa de ellos; porque el
rebus peculiaribus pelilori cedere, ex causa audiendum señor con quien se litiga sobro el peculio, si estuviese
pulavil, scilicel si sine dolo malo et fruslratione id pronto á ceder al que pide las cosas de él, habiendo cau
facial. sa para ello, ha de ser oido, si lo hace sin dolo malo y
sin engaño.
10. Paulus libro X X I I I . ad Edictum. — Ilom 10. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I I . —
quamvis legis Aquiliae aclio in heredem non compolat, Aunque no competa la acción do la ley Aquilia contra el
lamen hociudicio boros socii praestet, si quid defunctus heredero, con lodo por oslo juicio se obligará el heredero
in re communi admisit; quo nomine legis Aquiliae aclio del compañero, si causó el difunto algún daño en la cosa
nascitur. común, por cuya razón se da la acción de la ley Aquilia.
§ . 1. Si usus lanlum nosler sil, qui noque venire, § . 1. Si solo el uso es nuestro, el qual no so puede
noque locari polesl, quemadmodum divisio polest fieri in vender, ni arrendar, hemos de ver do qué modo so puede
communi dividundo iudicio, videamus. Sed Praelor i n - dividir en el juicio de división do la cosa común; pero
lervoniel, ct rem emendabit, ul, si iudex alteri usum intervendrá el Pretor, y lo enmendará, para que si el
adiudicaverit, non videalur alter, qui merccdcm accepit, Juez adjudicare á uno el uso, no parezca que no usa el
non uli, quasi plus facial, qui videlur frui, quia boc otro que recibo el precio, como que baga mas el que pa
propler necessilalem íil. rece que disfruta; porque esto so hace por necesidad.
§ . 2. In communi dividundo iudicio iuslo prclio rem § . 2. En el juicio do división do la cosa común el
aoslimare debebit iudex, el de eviclione quoque caven- Juez deberá apreciar la cosa en su justo precio, y también
dum erit. se debo dar caución de eviccion.
11 Gaius libro VII. ad Ediclum provinciale.— 11 • Gayo; Comentarios al Edicto provincial, libro
In summa admonendi sumus, quod, si posl interitum rei VII.—En suma hemos de saber, que si después que pe
communis is, cui aliquid ex communiono praeslari o por rece la cosa, aquel á quien so le debia dar algo por razón
tel, eo nomine agere velit, communi dividundo iudicium de la comunidad, quiere pedir por osla causa, se le dá el
utile datur, veluli si actor impensas aliquas in rem com- juicio úlil de división do la cosa común: v. g. si el actor
munera fecit, sive socius eius solus aliquid ex ea re l u - liizo algunos gastos en la cosa común, ó si su socio perci
cralus ost, volul operas servi mercedesve, boc iudicio bió solamente por razón de ella algún interés, como las
eorum omnium ralio liabclur. obras ó los salarios dol siervo: lodo esto se comprehende
en este juicio.
12. Ulpianus libro L X X J . ad Edictum.—Si aedes 12. Ulpiano; Comentarios al Edicto, li
communes sint, aul parios communis, et cum reíicere, bro LXXI.—Si es necesario reparar las casas ó las pa
vel demolire, vol in cum immiltere quid opus sil, com redes comunes, ó demolerlas, ó hacer alguna obra en
muni dividundo iudicio eril agendum, aul inlerdiclo Uli ellas, se ha pedir por el juicio de la cosa común ó so usa
possidelis experimur. rá del interdicto uli possidetis.
1 3 . Idem, libro L X X V . ad Edictum.—In iudi 13. E l mismo; Comentarios al Edicto, l i
cium communi dividundo omnes res veniunt, nisi si quid bro LXXV.—En el juicio do división do la cosa común
fueril ex communi consensu exceptum nominatim, ne ve se comprchondon todas las cosas, á no sor que por común
nial. consentimiento de las parles expresamonle so haya excep
tuado alguna cosa.
14. Paulus libro I I I . ad Plautium.—In hoc iudi 1 4 . Paulo; Comentarios á Plaucio, libro l I I . —
cium boc venit, quod communi nomine aclum est, aut En este juicio se comprehende también lo quo so ha tra
agi debuil ab eo, qui scit, se socium babero. tado en nombro común, ó debió tratarse por aquel quo
sabe que lieno compañero.
§ . 1 . Impendía autem, quae, dum proprium mcum § . 1. Los gastos que hice en el fundo creyendo que
jundum existimo, feci, quae scilicel, si vindicaretur fun era mió, se ha do ver si los podré retener, si so traíase
dí pars, per exccptionom dolí relinere possem, an eliam, conmigo el juicio do división do la cosa común, por la
si communi dividundo iudicio mecum agelur, aequilale equidad del mismo juicio: lo qual juzgo que es mas cier-
51
Digesto.—Libro 1 0 . " — T i t u l o 3 .
ipsius iudicii relinero possim, considerandum esl. Quod lo; porque el juicio de división do la cosa común es do
quidem magis puto, quia bonae íidei iudicium esl com buena fe; pero oslo se entiende si se litigase conmigo:
muni dividundo; sed hoc ila, si mecum agatur. Getcrum mas si cnagenase mi parlo, no hay motivo para la reten
si alienas ero parlcm meam, non erit, unde retiñere pos ción, y se ha do ver si esta compele al que yo vendí;
sim. Sed is, qui a raeemeril, an relinere possit, viden- porque si la parle se vindicase do él, lo compeleria la
dum esl; nam el si vindicaretur ab eo pars, impendio- retención por razón de los gastos quo yo hubiese hecho,
rum nomine, quae ego fecissem, ila ut ego, poterat del mismo modo que á mí; y es mas cierto que en este
retenlionem lacere; el verius esl, ut el in hac specie e x - caso so retienen los gastos; y siendo oslo así, rectísima-
pensae rolineanlur. Quae quum ila sint, reolissime dici- racntoso dice, que por razón do ellos so rae debe dar á
lur, eliara impendiorum nomine ulile iudicium dari d e raí contra mi compañero la acción útil, aun permane
beré mihi in socium eliam manenle rci communiono. Di- ciendo la cosa en común: lo contrario so dice quando gas
versum esl enim, quum quasi in rom meam impendo, té creyendo que la cosa era mia, siendo agena 6 común;
quao sil aliena, aul communis; hoc enim casu, ubi quasi porque quando gasto como en cosa mia, solo lengo la re
in rem meara impendo, lantum retenlionen babeo, (|uia tención; pues á ninguno quise obligarlo á mí: mas quan
neminem mihi obligare volui. Al quum pulo rem Titii do juzgo que es de Ticio la cosa que es do Movio, ó que
esse, quae sil Maevii, aul esse mihi conirauneni cura lengo comunidad en la cosa con otro distinto de aquel
alio, quam esl, id ago, ut aliura mihi obligera; et sicul con quien la tengo, hago esto para obligarle á raí; y así
nogoliorum.gestorum aclio datur adversus eura, cuius como me compele la acción de la gestión de los negocios
negó lia curavi, quura putarem alterius ea esse, ila el in contra aquel, cuyos asuntos administré juzgando quo
proposito. Igilur el si abalienavero praedium, quia in ea oran de otro, también se me da en el caso propuesto: por
causa i'uil, ut mihi aclio dari deberet, danda mihi erit, ul tanto si enagenase el predio, porque hubo causa para
lulianus quoijue scribil, negoliorum gestorum aclio. que se me debiese dar acción, so rae ha de dar la de la
gestión do los negocios, como eseribe Juliano.
§ . 2. Si convcniat, ne oranino divisio fiat, huius- § . 2. Si se conviniese que absolutamente no se haga
modi paclum nullas vires habere manifestissimum est; la división, es muy cierto quo no tiene fuerza semejante
sin autein inlra cerlura terapus, quod eliara ipsius rci pació; pero si hasta cierto tiempo, el qual es útil según
qualitali prodest, valel. la qualidad de la cosa, vale.
§ . 8. Si inler socios convenisset, no inlra cerlura § . 3. Si so conviniéron los socios en quo no se d i
tempus socielas dividerelur, quin venderé liceal ei, qui suelva la sociedad hasta cierlo tiempo, no se duda que el
tali convenlionc tenetur, non esl dubiura; quare cinlor que está obligado por lal convención, no le es lícito ven
quoque corara uní dividundo agendo cadera exceplione der; por lo qual si el comprador pidiese la división de la
suniinovebilur, qua auctor cius suramoveretur. cosa común, también será removido por la propia excep
ción que podría serlo su aulor.
§. i . Si paciscatur socius, ne parlera suara polat, § . i . Si pacíase el socio no pedir su parte, la socie
effectu lollilur socielas. dad so disuelve en el efeclo.
15. Idem libro V. ad Plautium.—Si socius servi 15. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro V . —
communis nomine conventus el condomnalus sil, agel Si el socio fuese reconvenido y condenado en nombre del
corarauni dividundo el antequam praestet; nam el si no- siervo común ántes de pagar, lo competerá la división do
xali iudicio cura uno actura sil, slalira agel cura socio, ut la cosa común; porquo si se trata con el uno el juicio
ei pars Iraderolur caulionibus interpositis, ut, si non d e - noxal, al instante pedirá al socio para que le entregue su
derit, reddat. parle, interpuestas las cauciones de volverla, si no se la
diese.
i
16. ídem libro VI. ad Plautium.—Quum socii 16. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro V I . —
dividunt socielatem, do co, quod sub condilione debero- Quando los compañeros dividen la sociedad, suelen inter
tur, cautiones intorvenire solent. venir cauciones respecto lo que se debe baxo de con
dición.
17. Modestimis libro I X . Itef/ularim.—Qui co 17. Modcstino; Reglas, libro IX.—El que tiene
heredes babel, si fundum pignori datura a testatore suo coherederos, si comprase á su acreedor el fundo dado en
coraparaverit a credilore, non debel a cohercdibus iudi prendas por el testador, no debe ser reconvenido por los
cio communi dividundo conveniri. coherederos en el juicio de división do la cosa común.
18. Iavolenus libro II. Epistolarum.—Ul fundus 18. Javoleno; Epístolas, libro II.—El árbitro no
heredilarius fundo non hereditario serviat, arbiter dis- puede imponer servidumbre al fundo hereditario á favor
ponere non potest, quia ultra id, quod in iudicium d c - del que no lo es; porque la potestad del Juez no puedo
ductura esl, exccdere polcstas iudicis non polesl. extenderse á mas de lo que se deduxo en juicio.
19. Paulus libro VI. ad Sabinum.—Arbor, quae 19. Paulo; Comentarios á Sabino, libro VI.—El
in coníinio nata esl, itera lapis, qui per utruraque fundura árbol y la piedra que nació en los límites, y se extien
exlendilur. quamdiu cohaeret fundo, e regione cuiusque de por uno y olro l'uudo, miénlras recibe xugo de ellos,
tinium utriusquo sunt, nec in communi dividundo iudi es do uno y olro, según la extensión de los límites; y no
cium veniunl; sed quum aul lapis exemtus, aul arbor se coraprehenden en el juicio do división de la cosa co
eruta vel succisa esl, communis pro indiviso fiel, el ve mún; pero sacada la piedra, 6 arrancado ó corlado el
n i d in communi dividundo iudicium; nam quod eral fini- árbol, se hará común sin división do parles, y se cont-
lis partibus, rursus confunditur. Quare duabus massis prehenderá en el juicio de división de la cosa común;
fhGESTO.—Libro 1 0 . " — T i t u l o 3 . 1 0 3
duorura dominorum conflatis tola massa communis esl, porquo lo que constaba de partes determinadas segunda
eliamsi aliquid ex prima specie separalum maneal; ita vez, se confunde; por lo qual confundidas las masas
arbor el lapis separatus a fundo confundit ius dominii. de dos señores, toda la masa se hace común, aunque
alguna cosa quede separada de la primera especie: asi el
árbol y la piedra separados del fundo, confunden el de
recho del dominio.
§ . 1. De vestíbulo communi binarum aediumarbi- § . 1. No se debo nombrar arbitro para la división
ter communi dividundo invito utrolibct dari non debet, del portal común de dos casas contra la voluntad de los
quia qui do vestíbulo liceri cogatur, necesse habeat, in- dos señores de ellas; porque el que es precisado á vender
terdum totarum aedium pretium facere, si alias aditum el portal en pública almoneda, tal vez tendrá necesidad
non habet. de vender todas las casas, si no tienen entrada por otra
parte.
§ . 2. Si per eundern locum via nobis debeatur, et in § . 2. Si se nos debe via por un mismo lugar, y en
eam impensa facía sil, durius ail Pomponius, communi ella se hizo algún gasto, dice Pomponio que es cosa dura
dividundo, vel pro socio agi posse; quae enim commu- el que se pueda pedir por la acción de división de la cosa
nio iuris separalim intolligi potest? Sed negotiorum ges- común, ó por la de sociedad; porque ¿qué cosa común por
torum agendum. derecho se puede entender separadamente? Pero so puede
usar de la acción quo resulla de la gcslion de los ne
gocios.
§ . 3. ludes communi dividundo, item familiae or- § . 3. Hospedo del siervo quo eslá en fuga, el Juez
ciscundae de servo, qui in fuga esl, iubere debet liceri de'la división de la cosa común, y también el do las
eos, inler quos iudex esl, el lunc eum adiudicare, pones cosas do la herencia, debe mandar que se venda, y se le
quem licilatio remansit; nec eril periculum, no ex Sena- adjudique al que dé mas de los que tratan este juicio; y
tusconsullo poena legis Faviae commitlalur. en este caso no hay peligro de que por la constitución del
Senado se incurra en la pena de la ley Favia.
§ . 4. Aquarum iter in iudicium communi dividun § . 4. Dice Labeon, que el aqüeduclo no se compre-
do non venire, Labeo ail; nam aul ipsius fundi est, el hondo en el juicio de división de la cosa común; porque ó
ideo in iudicium non venit, aut separalum a fundo, d i - es del mismo fundo, y por esto no so comprehende en el
)'isum lamen aul mensura, ant temporibus. Sed possunt juicio, ó está separado de él, pero dividido ó por medi
iura interdum el separata a fundo esse, el nec mensura, da, ó por tiempos: y tal vez pueden estar separados del
nec temporibus divisa, vcluli quum is, cuius fuerunl, fundo los derechos, y no estar divididos por medida, ni
plures heredes reliquit. Quod quum accidit, consenla- por tiempos: v. g. quando aquel de quien fueron dexó
neum esl, et ea in arbitrio familiae erciscundae venire; muchos herederos: y quando oslo sucede, es conforme á
nec videro, inquit Pomponius, qua re minus in communi razón que se comprebendan en el juicio de división de
dividundo, quam familiae erciscundae iudicium venial. la familia: y dice Pomponio, que no la hay para que se
Igitur in huiusmodi speciebus eliam in communi divi comprehendan ménos en el juicio de división de la cosa
dundo iudicio venit, ut praefala iura aut mensura, aul común, que en el de la herencia: esto supuesto, en s e
temporibus dividantur. mejantes especies también corresponde el juicio do d i
visión de la cosa común, para que los derechos expresa
dos se dividan ó por medida, ó por tiempos.
20. Pomponius libro X I I I . ad Sabinum.—Si is, 2 0 . Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X I I I .
cum quo fundum communem habes, ad dolectum non re- —Si no responde al delito aquel con quien tienes un
spondit, el ob id molu iudicis villa dirula esl, aut ar- fundo común, y por oslo manda el Juez de oficio quo se
busla succisa sunt, praestabitur libi delrimenlum iudicio arruine la casa decampo, ó que se corle la arboleda, te
communi dividundo; quidquid enim culpa socii amissum so abonarán los daños por el juicio do división de la cosa
esl, eo iudicio continelur. común; porque lodo lo quo se pierdo por culpa del com
pañero, se comprehende en esto juicio.
21. Ulpianus libro X X X . ad Sabinum.—Iudicem 21. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X X X . —
in praediis dividundis, quod ómnibus ulilissimum est, El Juez en la división de los predios se ha de conformar
^el quod malinl liligalores, sequi convenil. con l o q u e e s muy útil á lodos, ó quieren mas los liti
gantes.
22. Pomponius libro X X X I I I . ad Sabinum.—Si 2 2 . Pomponio; Comentarios á Sabino, li
meo el vicini nomine parietem acdiíicem, vel repetiturus bro XXXIII.—Si edifico una pared en mi nombre y en
ab eo pro parle impensam, vel donalionis gralia, com- el del vecino, 6 tengo de repelir de él los gastos respecto
niunis fiel paries. la parte, ó por.causa de donacion, se hará la pared
común.
2 3 . Ulpianus libro X X X I I . ad Edictum.—Si con- 2 3 . Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro X X X I I .
"venerit inter le el socium luum, ut alternis annis fru- —Si entro tú y lu compañero os conformaseis en percibir
etum perciperdis, et non patiatur te socius tui anni fru- los frutos en años alternativos, y tu compañero no per
ctum percipere, videndum, utrura ex conducto sil actio, mito que tú percibas los frutos do lu año, se ha de ver
fin vero communi dividundo. Eadem quaeslio est, et si si acaso tendrá lugar la acción de conducción, ó la de
socius, qui convenerat, ut alternis annis frueretur, p e - división déla cosa común: la misma duda hay si el com
cus immisil, el effecit, ut fuluri anni fruclus, quos s o - pañero que se habia conformado en disfrutar en años al-
404 Digesto.—Linno 1 0 . ° — T i t u l o 3.
cium porcipere oporluil, corrumperenlur. Et pulo ina- tornalivos, entró su ganado, é hizo que los frutos del año
gis communi dividundo iudicium, quam ex conducto l o - futuro, que los debia percibir el compañero, se corrom
cum liabere; quac eniin localio est, quum merces non piesen: y juzgo que mas bien ha do tener lugar el juicio
intercesseril? aul corlo aclionem incerli civilem red- do división de la cosa común, que el de arrendaniienlo
dendam. (porque ¿qué arrendamiento hay no habiendo intervenido
precio?), ó ciertamente se ha de dar la acción civil do
cosa incierta.
2 4 . Iuliams libro VIII. Digestorum.—Communis 2 4 . Juliano; Digesto, libro VIII.—Si el siervo
servus si ex re allerius dominorum acquisieril, nihilo común adquiriese respecto la cosa de uno de los señores,
minus communo id erit, sed is, ex cuius re acquisitum con lodo so hará común: pero aquel por razón de cuya
fuerit, communi dividundo iudicio eam summam perci- cosa se adquirió, puede percibir aquella cantidad en el
pere polest, quia fidei b.onae convenit, ul unusquisque juicio de división de la cosa común; porque conviene á
praecipuum habeal, quod ex re eius servus acquisieril. la buena fe que cada uno tenga para sí lo que el siervo
adquiriese respecto lo que á él le corresponde.
§ . 1. Quum agere tecum communi dividundo vellem, §. 1. Queriendo yo litigar contigo por el juicio de
partem tuam Tilio tradidisti mutandi iudicii causa, l e - división de la cosa común, entregaste lu parlo á Ticio,
neris mihi Praeloria aclione, quod fecisses, no lecum por causa de mudar el juicio: me estarás obligado por la
communi dividundo agerelur. acción pretoria; porque hiciste que no le pudiese re
convenir por el juicio de división de la cosa común.
2 5 . Idem libro X I I , Digestorum.—Si Stichus 2 5 . El mismo; Digesto, libro XII.—Si Estico nues
communis meus el luus servus habuerit Pamphilum v i - tro siervo común tuviese á Páníilo por vicario suyo, para
carium aureorum dcccm, el mecum aclum de peculio que pagaso por él diez ducados, y so me pidiese respec
fuerit, condemnalusque decem praestilero, íjuamvis post to del peculio; y condenado, diese los diez: aunque des-
ea Pamphilus decesserit, nihilo minus aclione commu pues muriese Páníilo, no obstanlo me deberás dar los
ni dividundo, vel pro socio quinqué millia praeslare d e - cinco por la acción de división do la cosa común, ó la do
bebis, quia te lioc aero alieno liberavi. Longo magis con- sociedad; porque pagué por tí osla deuda: y con mas ra
sequar, si Stichus posl mortem Pamphili alium vicarium zón los conseguiré si Estico habia nombrado otro vicario
acquisierat. despues de la muerte de Páníilo.
2 6 . A Ifenus Varus libro I I . Digestorum.—Com 26. Alfeno Varo; Digesto, libro II.—El siervo
munis servus, quum apud alterum esscl, crus fregit in común estando trabajando en poder de uno de los seño
opere; quaerebatur, altor dominus quid cum co, pones res, se quebró una pierna: el otro preguntaba qué podría
quem fuisset, ageret? llespondi, si quidem culpa illius pedir á aquel en cuyo poder estaba el siervo: respondí,
magis, quam casu res communis damni cepisset, por que si sucedió el daño mas por culpa de él, que por c a
arbitrum communi dividundo posso recuperare. sualidad, lo puede recuperar en el juicio de división do
la cosa común.
2 7 . Paulus libro I I I . Epitomarum Alfeni Dige 27% Paulo; Digestos de Alfeno compendiados, l i
storum.—Do communi servo unus ex sociis quaestionem bro III.—Uno do los socios no puede dar tormento al
babero, nisi communis negolii causa, iure non potest. siervo común, á no ser por el negocio común.
2 9 . Paulus libro II. Quaestionum.—Si quis, quum 2 9 . Paulo; Cuestiones, libro II.—Si creyendo a l
existimaret fundum communem sibi cuín Maevio esso, guno que el fundo era común do él y de Movio, siendo
quem cum Tilio communem habebat, impendisset, recto Ticio el compañero, gastó en él alguna cosa, se dice con
dicilur, eliam communi dividundo iudicium ei sulticere; razón, que también le compete la acción de división déla
hoc enim est, si sciam rom communem esso, ignorem cosa común: esto se entiende si sabia que la cosa era co
aulem, cuius socii; ñeque enim negolia socii gero, sed mún; pero ignoraba quien era el compañero; porque no
propriam rcm lueor, el magis ex re, in quam impendi- es gestor de él, sino que cuidó de la cosa propia; y mas
lur, quam ex persona socii actio nascitur. penique ea resulla la acción por la cosa, en la qual se gasta, que
aclione pupillum teneri dicimus, ut impendia restituat por la persona del compañero: finalmente decimos, que
D i g e s t o . — L i b r o 1 0 . ° — T i t u l o í . 40í>
officio iudicis. Diversa causa est eius, qui pulat, se in per esla acción el Juez obliga do oficio al pupilo á la res
rem propiam impenderé, quum sit communis; huic enim titución do estos gastos: diversa es la causa del que j u z
nec communi dividundo iudicium competit, nec ulilo ga que gasta en cosa propia, siendo común; porque ix
dandum est. Ule enim, qui scil rem esse communem, esto no le compele el juicio de división do la cosa común,
vel aliena negotiaeo animo gerit, utaliquem sibi obligel, ni se le ha de dar el útil; porque el que sabe que la cosa
ct in persona labitur. es común, y es gestor de los negocios ágenos, lo es con
el ánimo de obligar á alguno á él, y yerra en la persona,
§ . 1. Pomponius scripsit, posci iudicem posse a § . 1. Escribe Pomponio, que qualquiera de los c o m
quolibet sociorum, sed etiam si unus ex sociis mutus pañeros puede pedir que se nombre Juez; y que aunque
crit, recio cum eo communi dividundo agi. alguno de ellos no consienta, se puede tratar con él el
juicio de división de la cosa común.
d U . Scaevola libro I. Responsorum.—Communi 3 0 . Scévola; Respuestas, libro /.— Se puede pedir
dividundo iudicio recle agi, sive neuter possideat, sive rectamente por el juicio do división de la cosa común,
alter sociorum fundum non possideat. aunque ninguno posea, ó aunque el uno de los compa
neros no posea el íundo.
3 1 . Paulus libro X V . Responsorum.—Mina manci- 3 1 . Paulo; Respuestas, libro XV.—Dos siervos,
pia, quae ex heredilate paterna iussu Praetoris pupillis nue por mandado del Pretor se reserváron de la herencia
ministerii causa reservata essenl, divisa non videri, sed (leí padre para que sirviesen á los pupilos, no parece que
omnium communia permansisse. se dividiéron, sino que quedaron comunes.
horren posuit, cuín conductore ad exhibendum agi po- macen las mercancias, cuya conducción arrendó, se le
lest. Ilcm si mortuo conducloro hcrcs exislat, cum he puede pedir la exhibición de ellas: y si muerto él, doxa-
rede agendum. Sed si nenio lieres sil, cum horreario se heredero, á eslo se le puedo pedir la exhibición: y si
agendum, nam si a nullo, inquit, possidentur, veruin no luviese heredero, so ha de pedir al que cuida del al
est, aul horrearium possidere, aul cerle ille est, qui pos- macén ; porque si ninguno las posee, es cierto quo las
sil exhibere. Idem ail, quomodo aulem possidet, qui ve poseo el que cuida del almacén, ó que ciertamente es él
rendas conduxit, an quia pignus lenel? Ouae species el que puede exhibirlas. También dice: ¿de qué modo po
oslendil, eliam eos, qui facullalem exhibendi habenl, ad see el que arrendó el llevarlas? ¿acaso porque las lieno
exhibendum leneri. en prendas? Cuya especio manifiesta que los que tienen
facultad do exhibir, también están obligados á la exhi
bición.
§ . 1. Iulianus aulem ila scribit, ad exhibendum § . 1. También escribo Juliano, que so obliga á la
aclione leneri eum, qui rerum vel legalorum servando- exhibición el que está en posesion por causa de guardar
rum causa in possessione sil, sed el eum, qui ususfru- las cosas ó los legados, y el que tiene la cosa como usu-
clus nomine rom leneal, quamvis nec hic ulique possi- frutuario, aunque eslo tampoco posea. También pregunta
deal. lude Iulianus quaeril, qualenus hos oporlcal exhi Juliano de qué modo deben eslos exhibir: y dice que el
bere? El ail, priorem quidem sic, ul aclor possessionem primero: de esla manera, para que el actor tenga la po
habeal, is aulem, cuín quo agelur, rei sorvandae causa sesion, á este se le pide porque está en posesion por cau
sil in possessione; cum \cro, qui usumfruclum habeal, sa de custodia de la cosa; pero al que lieno el usufruto,
sic, ul aclor rom possideal, is, cum quo agelur, utalur se lo pide, para quo el actor posea la cosa; y osle á quien
frualur. se pide, usufrulúa.
§ . 2. Idem Iulianus scribit, emtorem, qui rulacae- § . 2. Escribo el mismo Juliano, que el comprador
sa non resliluil, ad exhibendum leneri, in quanlum in que no restituye lo quo so sacó ó se cortó, se obliga á la
lilem iuravero; sed ibi adiieit, si emlor possideal, aut exhibición de ío que judicialmente jurase; y añado, si lo
dolo feceril, quo uiinus possideal. poseyese el comprador, ó por dolo lo hubiese dexado de
poseer.
§ . 3. Ilem CeUus scribil, slercus, quod in aream § . 3. También escribe Celso, quo puedes conseguir
meam congessisli, per ad exhibendum aclionem posse lo por la acción do exhibición que se quite el estiércol quo
consequi, ul tollas, sic lamen, ut totum lollas; celerum echaste en mi solar; de modo quo lo quites lodo, porque
alias non posse. de olro modo no puedes.
§ . 4. Sed et si ralis delata sit vi fluminis in agrum § . 4. Escribe Neracio, que si la avenida llevase la
al leí i us, posse eum con veniri ad exhibendum, Neralius barca al campo de otro, puede ser reconvenido para que la
scribil. linde quaeril Neratius, utrum de fuluro dunta- exhiba; por lo qual pregunta si al señor del campo solo so
xat damno, an el de praeterilo domino agri cavendum lo ha do dar caución del daño fuluro, ó también del pasa
sit? El ail, eliam de praclerilo caveri oportere. do; y dice que también conviene que so le dé del pasado.
§ . 5. Sed et si de ruina aliquid in tuam aream, vel § . «'). Si cayó en tu solar ó en lu casa alguna cosa de
in lúas aedes deciderit, leneberis ad exhibendum, licet la ruina, eslás obligado á exhibirlo, aun quo no lo poseas.
non possideas.
§ . 0. Ilcm, si quis facullalem restiluendi non habeat, § . G. Si alguno no puedo restituir aunque posea, no
licet possideal, lamen ad exhibendum non tenebitur; ul- estará obligado á la exhibición, v . g. si hizo fuga el sier
puta si in fuga servus sit, ad hoc plano solum lenebilur, vo: solo estará obligado á dar caución de exhibirlo si vol
ut caveat se exhibiturum, si in poteslalem eius pervo- viese á su poder; pero si no hubiese huido, y lo permi
nerit; sed el si non sil in fuga, permiseris aulem ei, ubi tes vivir adonde quiera, so dirá lo mismo: ó si lo envia
velit, morari, idem erit dicendum; aut poregro a te mis- ses muy lejos, ó estuviese en tus predios, solo eslarás
sussit, vel in praediis luis agal, ad hoc solum leneberis, obligado á dar caución.
ut caveas. *i
6 . Paulus libro X I V . ad Sabinum.—Gemma i n 6. Paulo; Comentarios á Sabino, libro XIV.—La
clusa auro alieno, vel sigillum candelabro vindican non piedra preciosa engastada en el oro ageno, ó el sello
polesl, sed ul excludalur, ad exhibendum agi polest. Ali- puesto en el candelero, no so puede vindicar; pero so
ter alque in ligno iunclo aedibus, de quo nec ad exhiben puedo pedir quo se exhiba, para que so sopare: lo con
dum agi potosí, quia lex duodecim labularum sol vi v e - trario se dice del madero puesto en las casas, quo aun
taret; sed aclione de ligno iunclo ex eadem lego in du- no se puede pedir que so exhiba; porque la ley de las
plum agitur. doce tablas prohibe que se quilo; pero por la misma ley
so da la acción de ligno júnelo por el dos lanío.
7. Ulpianus libro X X I V . ad Edictum.—Tigni 7. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I V . —
a
ppellaliono omnem maleriam in lege duodecim tahula- La palabra tignum comprehende todos los materiales, s e
•um accipimus, ut quibusdam recle videlur. gún la ley de las doce tablas, como con razón párese á
algunos.
§ . 1 . Sed si rolam meam vehiculo aptaveris, tene- § . 1. Si tú pusieres á lu carro mi rueda, te obligas
heris ad exhibendum; el ila Pomponius scribit, quamvis á la exhibición, según escribe Pomponio, aunque en esto
tune civililer non possideas. caso no posees civilmente.
§. 2. Idem el si armario vel navi tabulam meam, § . 2. Lo mismo se dice si á lu armario, ó á tu n a
v
el ansam scypho iunxeris, vel emblemalá phialae, vel ve, ó á lu vasija, ó garrafa, ó á lu vestido, ó á tu esta
Purpuram vestimenlo intexeris, aul brachium slatuae
c
tua, le pusieses mi labia, mi asa, mi púrpura, ó el bra
°adunaveris. zo de mi estatua.
D i g e s t o . — L i b r o 1 0 . ° — T i t u l o í .
§ . 3. llem municipes ad exhibendum conveniri pos- § . 3. Los municipios pueden ser reconvenidos para
sunl, quia facultas esl reslituendi; nam ct possidere, el que exhiban; porque lienen facultad de restituir, y cons
usucapere eos posse constat; idera el in collegiis celeris- ta que pueden poseer y usucapir: lo mismo se ha de d e
que corporibus dicondum erit. cir de los colegios, y demás cuerpos.
§ . í . Si quis non possideal lilis conlestatae tempore, § . i . El que no posee al tiempo do la contestación
sed poslea auto senlenliam possidere coeperit, oportere del pleyto, y despues posee ánles de la sentencia, juzga
dici pulamus, debere condenmari, nisi restituat. mos que se ha de decir que debo ser condenado si no
restituye.
§ . ÍJ. Si quis, quum iudicii accepli lempore possíde- § . 5. El quo posee al tiempo de la contestación del
rel, poslea sino dolo malo possidere desierit, absolvieum pleyto, y despues dexaso de poseer sin dolo malo, debe
oporlet, quamvis sil, inquit Pomponius, quod ei impu- ser absuelto, aunque (como dice Pomponio) se le culpe
telur, cur non stalim resliluil; sed passus esl secum li- de no haber restituido al instante, y de haber permitido
tem conleslari. que ol pleylo se contestase con él.
§ . O. Idem scribil, si quis lilis conleslalae lempore § . 0. También escribe, que si el que posee al tiem
possederit, deinde desierit possidere, mox coeperit sive po de la contestación del pleylo, dexa de poseer, y vuelvo
ex eadem causa, sive ex alia, condemnari eum oportere, á poseer despues ó por la misma causa, ó por otra, debe
nisi restituat. ser condenado si no restituye.
§ . 1. lbidem non malo Pomponius iungit, eius, qui § . 7. En el mismo lugar dice Pomponio no sin ra
ad exhibendum egit, utroquo lempore interfuisse oporte zón, quo ó aquel que pide la exhibición, le ha de impor
re, rem ei reslilui, hoc esl, ct quo lis conlcslatur, etquo tar quo se le restituya la cosa en uno y otro tiempo, es
íil comdemnalio; el itaLabeoni placet. to es, al de la contestación del pleyto, y al de la conde
nación: lo mismo dice Labeon.
8 . lulianus libro I X . Digestorum.—Si ad exhiben S. Juliano; Digesto, libro IX.—Si se pide la ex
dum aclum esl eum eo, qui noque possidebat, ñeque dolo hibición al que no posee, ni dexó de poseer por dolo, y
malo fecerat, quo minus possicíeret, deinde co defunclo despues de su muerte poseyese su heredero, á este se lo
heres eius possidet rem, exhibere cam cogendus erit. Nam ha do obligar á la exhibición; porque si pidiese un fun
8i fundum vel hominem peliero, el heresex eadem causa do ó un siervo, y el heredero empezase á poseerlo por la
possidere coeperit, resliluore cogilur. misma causa, eslá obligado á la restitución.
Ulpianus libro X X I V . ad Edictum.—lulianus 9• Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I V . —
scribil, si quis hominem, quem possidebat, occiderit, sive Escribo Juliano, que si alguno matase al siervo que po
ad alium transluleril possessionem, sive ita rem cor- seía, ó diese á otro la posesion de él, ó deteriorase la c o
ruperit, ne liaberi possit, ad exhibendum tenebilur, quia sa de modo que no se pueda poseer, se obliga á la exhi
dolo fecit, quo minus possideret. Proinde el si vinum, bición, porque dexó de poseerlo con dolo: por eslo si der
vel oleum, vel quid aliud cffuderil, vel confregerit, ad ramase el vino, el aceylo, ó alguna otra cosa, ó la rom
exhibendum tenebilur. piese, se obliga á la exhibición.
§ . 1. Glans ex arbore tua in fundum meum incidil, § . 1. La bellota de tu árbol cayó en mi fundo: yo
eam ego innnisso pecore depasco; qua acliono possum introduzco mis roses para que la coman: ¿por qué acción
teneri? Pomponius scribil, compelere aclionem ad exhi estaró obligado? Pomponio escribe, quo le compele acción
bendum, si dolo pecus immisi, ul glandem comederet. para la exhibición, si con dolo introduxe mis roses para
Nam el si glans extaret, nec patieris me lollere, ad ex que comiesen la bellota; porque si existiese, y no mo
hibendum laneberis, quemadmodum si maleriam meam permitieses tomarla, le obligarás á la exhibición, á la
delatam in agrum suum quis aulcrro non paterelur. El manera que si alguno no permitiese que lomase mis ma
placet nobis Pomponii senlenlia, sive glans exlet, sive teriales, que estaban en su fundo: y nos conformamos
consumía sil. Sed si exlet, etiam interdicto de glande le con la sentencia de Pomponio, ya sea que exista la bello
genda, ut milii terlio quoque dio legendae glandis facul ta, ó se haya consumido; pero si existe, podré usar del
tas ossel, uli potero, si damni infeeli cavero. interdicto de glande legenda, para que tenga yo facultad
de coger la bellota al tercero dia, si diese caución por el
daño que amenazaba.
§ . 2. Si quis rem fecit ad alium pervenirc, videtur § . 2. Si alguno hizo de modo que olro adquiriese la
dolo fecisse, quo minus possideat, si modo hoc doloso cosa, parece que dexó de poseerla con dolo, si esto lo
fecerit. hizo con dolo.
§ . 3. Sed si quis rem deteriorcm exhibuerit, aeque § . 3. El que exihibe la cosa deteriorada, dice Sabino
ad exhibendum eum teneri, Sabinus ail. Sed hoc ibi uli— que también se obliga á la exhibición; pero eslo es ver
que verum esl, si dolo malo in aliud Corpus res sil trans dadero si con dolo malo se dió á la cosa otra forma, v. g .
íala, veluli si ex scypho massa lacla sil; quamquamenim si el vaso se hizo masa, que aunque exhiba esta, se obli
massam exhibeat, ad exhibendum tenebilur, nam mula ga á la exhibición; porque mudada lo forma, como quo
ta forma prope inlerimit substanliam rci. perece la substancia de la cosa.
§ . i . Marcellus scribil, si tibí decem numismata § . í . Escribe Marcelo, que si le se logaron diez suel
sinlsub conditione lógala, el mihi decem ususfructus pu dos baxo de condicion, y á mí puramente el u s u f r u l o d o
ro, deinde boros pendente conditione non exacta caulio- ellos; y despues el heredero, pendiente la condicion, los
ne decem fructuario sol veril, ad exhibendum eum aclio pagase al usufruluario sin pedirle caución, se obliga á
ne leneri, quasi dolo fecerit, quo minus possideret; dolus la exhibición, como si doxase de poseer con dolo: eslo
aulom in co esl, quod caulionem oxigero supersedil a consiste en no haber pedido caución al usufruluario, y
fructuario, olTeclumquo, ul legalum luum evanescerel, en haber hecho que se desvaneciese lu legado; porque ya
quum iam numos vindicare non possis. lia demum au- no puedes vindicar los sueldos: finalmentetendrá lugar
Pigesto.—Limo 10.°—Titulo i. 4.09
tom locum habobit ad exhibendum aclio, si condilio e x - la exhibición en este caso, si existiese la condicion del
tileril logali. Poluisli tamen libi prospicoro slipulaliono legado: también te pudiste indemnizar con la estipula
legalorum, ct si prospexisti, non crit libi nccossaria ad ción de los legados: y si lo hiciste, no tendrás necesidad
exhibendum aclio. Si lamen ignarus logali lui a fructua de la exhibición; pero si ignorando quo le se habia legado,
rio salis non exogit, dicil Marcellus, cessaro ad exhiben no pidió fianzas al usufruluario, dice Marcelo que cesa
dum, scilicel quia nullus dolus esl; succurrondum lamen la exhibición, porque no hay ningún dolo: y oico quo
legatario in faclum adversus fructuarium acliono, ait. también se ha do socorrer al legatario contra el usufru
luario con la acción quo resulta del hecho.
§ Quanlum autem ad hanc aclionem allinet, e x § . 5. Por lo quo toca á esta acción, exhibir os ma
hibere esl in eadem causa praeslare, in qua fuil, quum nifestar la cosa en el mismo oslado en que oslaba quau-
ludicium acciperetur, ulquis copiam rei habons possit do se conlesló el pleyto, para que teniéndola presente,
cxsequi acliono, quam deslinavit, in nullocasu, quam pueda pedir por la acción que determinó, no perjudican
intendit, laesa, quamvis non de resliluendo, sed do exhi- do en caso alguno la quo intonló, aunque no so Iralo do
bendo agalur. restituir, sino do exhibir.
§ . 6. Proinde si posl lilem conleslalam usucaplum § . G. Por tanlo si exhibiese lo quo so usucapió des
exhibeat, non videtur exhibuisse, quum petitor inlenlio- pués de la conteslacion del pleylo, no parece que exhi
nem suam perdiderit; el ideo absolví eum non oporlere, bió; porque el actor perdió su intención, y por lo mismo
uisi paralus sit, repolila dio inlenlionem suscipere ila, no conviene que se le absuelva; á no ser que esté pron
ui fruclus secundum legem aestimunlur. to á conleslar, volviendo la cosa á su primitivo estado,
para que el fruto se eslime según derecho.
§ . 7. Ouia lamen causa pelilori in hac acliono ro- § . 7. Pero porque la causa so restituyo al actor en
stiluilur, Sabinus pulavil, parlum quoque rosliluendum, esta acción, juzgó Sabino que también se habia de resti
sive praegnans fueril mulier, sive poslea conceperil; tuir el parto, ya sea quo la muger estuviese preñada, ó
quam senlenliam el Pomponius probal. quo concibiese después: cuya sentencia lambicn aprueba
Pomponio.
§ . 8. Praeterea ulililales, si quae amissae sunl ob § . 8. Ademas de eslo si se dexáron de percibir algu
hoc, quod non exhibetur, vel lardius quid exhibetur, nas utilidades porque no se exhibió, ó porque hubo mo
aeslimandae a iudice sunl. El ideo Neralius ail, ulilita- rosidad en exhibir, so han do apreciar por el Juez: y por
tem acloris venire in aestimalionem, non quanli res sil; eslo dice Neracio, que la utilidad del actor so comprehen-
quae ulililas, inquil, inlerdum minoris erit, quam do en la estimación, no en lo quo importa la cosa, cuya
res erit. utilidad dice quo tal vez importa menos que la cosa.
1^* Paulus libro X X V I . ad Edictum.—Si opliono 10. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X V I . —
intra certum tempus dala iudicium in id lempus extra- Si se dió la elección dentro do cierto liempo, y el juicio
clum est, quo fruslra exhibelur, ulililas peliloris conser- se dilató hasta el tiempo en que es inútil la exhibición,
velur. Ouodsi per heredem non slelil, quo minus exhi- so conservará la utilidad del que pido; poro si no consin
bcret lempore iudicii accipiondi, absolvendus est heres. tió en el heredero oí quo no so exhibiese al liempo do la
conteslacion del pleylo, ha do ser absuelto.
11. Ulpianus libro X X I V . ad Edictum.—Scd et 11 • Ulpiano; Comentarios n i Edicto, l i
si nereditas amissa sil ob hoc, quod servus non exhi- bro XXIV.—Si se perdió la herencia porque no se exhi
fiealur, aequissimum est, aeslimari officio iudicis dam- bió el siervo, es muy justo quo el daño se eslimo por el
num heredilatis. Juez.
§• 1- Quo autem loco exhiberi rom oporteal, vel § . 1. Veamos en qué lugar, ó á cosía do quién con
cuius sunilibus, videamus; el Labeo ait, ibi exhibendam, viene quo so exhiba la cosa. Labeon dico, quo so ha do
ubi íuerit, quum lis conlestaretur, periculo el impendiis exhibir donde estuviese quando se conleslaso el pleylo, y
acloris perferendam perducendamve eo loci, ubi aclum que á costa y riesgo del actor so ha do llevar y conducir
sil. Pascero plano servum, vestire, curare possessorcm al lugar adonde se pidió, Dice que el poseedor debo ali
opertere ail. hgo autem arbilror interdum eliam haec mentar, vestir y curar al siervo: mas yo juzgo que eslo
aclorem agnoscero opertere, si forlo ipse servus ex ope- debe hacerlo algunas veces el actor, si acaso el mismo
Hs vel artificio suo solebat se exhibere, nunc vero cogi siervo so solia exhibir desdo las obras ó arlilicio, y por
tar vacare. Proindo et si apud ofíicium fueril deposilus eslo no puedo trabajar; pero si el quo so ha do exhibir
exhibendus, cibaria debebit agnoscere, qui exhiberi fuere depositado por el Juez, el que pide la exhibición
desideravit, si nonsolebal possessor servum pascero; nam debe alimentarlo, si el poseedor no acostumbraba hacer
si solebat, siculi pascil, ila el cibaria polest non recusa- lo; pero si lo acostumbraba, no puede reusar el alimen
re. Interdum tamen eoloci exhibere debel suis sumtibus, tarlo, como lo hacia. Alguna vez lambicn debo exhibirse
sif, lorie proponas, dala opera eum in locum abdilum res á cosía suya en el lugar adonde ha de ser exhibido: v. g .
niulisse, ul actori incommodior essel exhibilio; nam in si se propone que á propósito se llovó á lugar distante, p a
? u nc casum suis sumlibus et periculo debebit exhibere ra que la exhibición fuese mas incómoda al actor; porquo
a eum locum, ubi agalur, no ei callidilas sua prosil. en esto caso deberá exhibirlo en el lugar donde se pido,
á su costa y riesgo, para quo no le favorezca su dolo.
§• 2. Si de pluribus robus quis conveniatur, el li- § . 2. Si uno fuese reconvenido por muchas cosas,
contcslalae lemporo omnes possederil, licel postea y las poseia lodas al liempo de la conteslacion del pleyto,
H^asdam
u
desieril, quamvis sine dolo malo, possidere, aunque después dexaso de poseer algunas sin dolo malo,
amnandum, nisi oxhibeal eas, quas potest. lia de ser condenado si no exhibiese las que puede.
12. Paulus libro X X V I . adEdictum.—De eo e x - 1^- Paulo-, Comentarios al Edicto, libro X X V I .
52
4 1 0 Digesto.—Libro 1 0 . ° — T i t u l o i .
hibendo, quera quis in libertatem vindicare velit, liuic —Esla acción puedo tener lugar respecto la exhibición
actioni loeus esso polcst. do aquel cuya libertad se quiere vindicar.
1. El filiusfamilias ea aclione tenelur, si faculta- § . 1. Él hijo de familia también so obliga por esta
lera rci exhibcndao habct. acción, si tiene facultad de exhibir la cosa.
§ . 2. Saepius ad exhibendum agenli, si ex cadera § . 2. Dice Juliano, quo al quo pide muchas veces la
causa agat, obslituram exceptionera, lulianus ait. Novara exhibición por una misma causa, lo obstará excepción:
aulera causara inlervenire, si is, qui vindicandi gratia interviene nueva causa si el quo intentó la vindicación
egisset, posl acccplum iudicium cara ab aliquo accepit, de la cosa después de contestado el pleylo, la recibió de
et ideo exceptionera ei non ofücere. Itera si ci, qui furli otro, y por esto no le obsta la excepción. También si al
acturus ad exhibendum ogissel, ilerura furlum factum que ha de pedir por la acción do hurlo, so le hurló s e
sil. Donique, si quis oplandi gratia ad exhibendum egis- gunda vez, podrá pedir la exhibición: finalmente si algu
set, et post litem contcstalam allerius testamento oplio no pidiese la exhibición para elegir, y después de la con
dala sil, ad exhibendum agoré potesl. testación del pleito se le diese la obeion por testamento
de otro, puede pedir la exhibición.
§. 3. Si quis ex uvis meis rauslurafccerit, vel ex § . 3 . Si alguno hiciese moslo do mis uvas, aceyte
oüvis oleura, vel ex lana vestimenta, quum scirel haec de mis accytunas, ó vestido de mi lana, sabiendo quo es
alieno esso, utriusque nomine ad exhibendum aclione to- agena, se obligará á la exhibición por uno y otro; porquo
nobilur, quia quod ex re nostra flt, nostrum esso vc- es muy cierto que es nuestro lo quo so hace de cosa
rius est. nuestra.
§ . í . Si posl iudicium acccplum homo murtuus sil, § . 4. Si murió el siervo después do contestado e l
qüamvis sino dolo malo et culpa possessoris, lamen i n - pleylo, aunque sin dolo malo, ni culpa del poseedor, no
terdura tanli damnandus est, quanli acloris interfuerit obstante, alguna vez ha do ser condenado en lo que i m
por euni non offectum, quo rainustune, quum iudicium porta al ador quo no hubiese impedido la exhibición del
acciperelur, homo exhiberelur; tanto magis, si appare- siervo al tiempo do la contestación del pleylo; y con mas
bit, eo casu mortuum esso, qui non incidissel, si tura razón si apareciese quo murió por aquel accidente, quo
exhibitus fuissel. no hubiera ocurrido si so hubiera exhibido entonces.
§ . 5. Si iusla ex causa slatira exhiberi res non pos- § . 5. Si por justa causa no so puede exhibir inme
sit, iussu iudicis cavcro debebil, so illo dio exhibilurum. diatamente la cosa, deberá dar caución por mandado del
Juez, de que so exhibirá en aquel dia.
§ . 6. llores non quasi heres, sed suo nomino hac § . (I. El heredero puedo usar de esta acción, 110 co
acliono uli potosí. Item heres possessoris suo nomino le- mo heredero, sino en su propio nombre: el del poseedor
netur. Igilur non procedit quaeroro, an heredi el in h e también so obliga en su nombre: esto supuesto, no hay
redera danda sit. Plano ex dolo defuneli danda est in he necesidad do preguntar si acaso se ha de dar al heredero
redera haec actio, su locupletior horedilas co nomino fa y contra el heredero. Por el dolo del difunto se ha do
cía sit, voluli quod prolium rei conseculus sit. dar esta acción contra el heredero, si la herencia so hu
biese aumentado por osla razón, porquo percibió el pre
cio do la cosa.
1¿>. Gaius libro ad Ediclum Praetoris Urbani, t i 13. Gayo; Comentarios al Edicto del Pretor, libro
tulo de liberali causa.—Si liber horao delineri ab aliquo del Pretor Urbano, título de los Juicios sobre libertad.—
dicatur, inlerdiclum abversus cum, qui detinere dicitur, Si se dixese que el hombre libro es detenido por alguno,
do exhibendo eo potosí quis habero; nam ad exhibendum qualquiera puedo usar del interdicto de exhibición con
aclio in cam rem inulilis videtur, quia haec actio ei crc- tra el quo le detiene; porque esla acción parece inútil
ditur compelere, cuius peculiarilor inlerost. en este caso; pues so creo que competo al que particular
mente le importa.
14. Pomponius libro X I V . ad Sabinum.—Si vir 1 4 . Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X Í V .
numos ab uxore sibi donatos sciens suos factosnon esse, —Si el marido compró alguna cosa con los dineros do
pro re cmla doderit, dolo malo fecit, quo rainuspossi- que su raugerlo hizo donacion, sabiendo que 110 los ha
deat, el ideo ad exhibendum acliono lonetur. bía hecho suyos, doxó de poseerlos con dolo malo, y por
oslo so obliga á la exhibición.
15. Idem libro X V I I I . ad Sabinum.—Thesaurus 1 E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X V I I I .
mous in luo fundo est, nec eum paleris me el'fodere; —Mi tesoro está en tu fundo, y no me permites sacarlo:
quum eum loco non moveris, furli quidem, aul ad exhi mientras 110 lo muevas do aquel lugar, dice Labeon, quo
bendum co nomino agoré recle non posse me, Labeo ail, 110 puedo pedir rectamente por la acción de hurto, ni quo
quia nequo possideros cura, nequo dolo fecoris, quo rai so exhiba por esta razón, porque 110 lo posees, ni con
nus possideres, ulpolo quum fiori possil, ut nescias, dolo lo dexas de poseer; porque puede suceder quo igno
eum Ihcsaurum in luo fundo esso. Non esse autem ini— res que el tesoro está en tu fundo. No es injusto que j u
quum, iuranli mihi, non calumniae causa id postulare, rando quo 110 lo pido por causa de calumnia, se 1110 dé
vel interdictum, vel iudicium ita dari, ut si per me non interdiclo ó acción do modo, que si 110 consisliese en mí
slotit, quo minus damni infeeli libi operis nomino c a - el 110 dar caución del daño quo amenaza por razón de la
voalur, no vim lacias mihi, quo minus eum lliesaurum obra, 110 rae impidas violentamente quo saque, lome, y
effodiam, tollam, oxportoni. Quodsi eliara farlivus isto rae llevo el tesoro; pero si este es hurtado, también se
Ihesaurus est, cliam furli agi polcst. puede usar de la acción de hurlo.
16. Paulus libro X . ad Sabinum.—Ouumservus 16. Paulo; Comentarios á Sabino, libro X.—•
Digesto.—Libro 1 1 . ° — T i t u l o 1 . 4 1 1
tonot aliquid, dominus ad exhibendum suo nomine teno- Guando el siervo tiene alguna cosa, el señor so obliga á
tur; si aulem servus citra scientiam domini dolo fccil, la exhibición en nombre de él; y si el siervo doxó do t e
quo minus habeat, vel furti actio, vel do dolo malo no- nerla con dolo sin noticia do su señor, so dará la acción
xalis servi nomino danda est, ad exhibendum aulcm uli- do hurto, ó la noxal de dolo malo en nombro del siervo:
lis nulla constiluenda est. mas no compele acción alguna útil para la exhibición.
17. Ulpianus libro I X . de ómnibus Tribunali- 17. Ulpiano; De todos los Tribunales, libro I X . —
bus.—Si quis hominem debilitalum exhibeat vel elusca- El quo exhibo el siervo debilitado ó tuerto, debo ser
tum, ad exhibendum quidem absolvi dobet; exhibuit absuollo do la exhibición; porque exhibió, y esta exhi
enim, elnihil impedit direetam actionem talis exhibilio; bición no impido la acción directa; poro puede también
poterit lamen agoré actor ex logo Aquilia de hoc damno. pedir el actor respoclo do este daño por la ley Aquilia.
1 8 - Idem libro VI. Opiniomm.—Soluliono chiro- 18. E l mismo; Opiniones, libro VI.—Aunque pol
grapho inani facto et pignoribus liberatis nihilominus la paga queda inútil la escritura, y libres las prendas,
creditor, ut instrumenta ad eum contractum perlinentia no obstante el acreedor puedo pedir que se exhiban los
ab alio, quam debitore exhibeantur, agoré potosí. instrumentos pertenecientes á aquel contrato, tanto al
deudor, como á otro.
1^- Paulus libro IV. Epitomarían Alfcni.—Ad 19. Paulo; Epitome de Alfeno, libro IV.—Todos
exhibendum possunt agoré omnes, quorum interest. Sed aquellos á quienes los importa, pueden pedir la exhibi
quidam consuluil, an possil efíicere haec actio, ul ra- ción. Uno consultó si acaso so lo daria esta acción para
tiones adversarii sibi exhiboronlur, quas exhiberi magni que so le exhibiesen las cuentas do su contrario, cuya
eius inleressel? Respondit, non oportero ius civilo calum exhibición le importaba mucho: respondí que no conve
nian, nequo verba captari, sed qua monto quid dicerelur, nia que el Derecho Civil padeciese esta calumnia, ni que
animadverlero convenire; nam illa raliono eliam sludio- sus palabras se interpretasen maliciosamente, sino ob
sum alicuius doclrinae posse dicere, sua interesse, illos servar la mente de ellas; porque el quo deseaba saber a l
aut illos libros sibi exhiberi, quia, si ossenl exhibili, guna doctrina, por la misma razón podia decir quo lo
quum eos legisset, doclior et melior fulurus essel. importaba quo so lo exhibiesen tales y tales libros; por
que si se lo exhibiesen, leyéndolos so baria mejor y mas
docto.
. Ulpianus libro I I . Itegularum.—Ouaoslionis 2 0 . Ulpiano; Reglas, libro II.—Por los delitos
habendae causa ad exhibendum agilur ex deliclis servo- do los siervos so pido la exhibición do olios, para casti
rum ad indicandos conscios suos. gar los quo en el tormento declaren quo fuéron c ó m
plices.
TIT. I . TITULO I .
De intorrogationibus in iure faciendis et interroga- D e las preguntas que se han de hacer ante el Juez,
toriis actionibus. y de las acciones interrogatorias.
1• Callistratus libro II. Edicti monitorii.—Tolies 1. Calistrato; Del Edicto monitorio, libro I I . —
hores in iure interrogandus est, qua ex parto heres sit, El heredero ha do sor preguntado ante el Juez do qué
quoties adversus eum actio instituitur, et dubilat actor, parle es heredero, siempre quo se intenta acción contra
tjua ex parte is, cum quo agoré velil, heres sit. Est aulem él, y duda el actor qué parte do herencia pertenece al
intcrrogalio lunc necessaria, quum in porsonam sil aclio, que quiere demandar. Es necesaria esta pregunta quan-
ita, si certum petolur, no, dum ignorel actor, qua ex do la acción es personal, y so pido cosa cierta, no siendo
parto adversarius defuncto heres exlileril, inlerdum plus quo ignorando el actor lá parle de quo el contrario ha
pelendo aliquid damni senliat. sido heredero del difunto, pidiendo mas, lo resulto a l
gún daño.
Dl
§ . 1. Interrogatoriis aulem actionibus hodie non uli- § . 1. Noy no usamos do las acciones intcrrogalo-
ur, quia nomo cogitur ante iudicium de suo iure ali— rias; porque ninguno está obligado an tes del juicio á res
quid responderé; ideoque minus írequenlanlur el in d e - ponder alguna cosa do su derecho, y por osla razón no
suotudinem abierunl; sed tanlummodo ad probalionos li- so freqüonlan, y se lian doxado de practicar; porque solo
M D i ge sto.—Libr o 1 1 . ° — T i t u l o 1 .
tigaloribus sufficiunt ca, quae ab adversa parle expvessa basta á los litigantes para su prueba lo que por la con
fuerint apud iudices vel in heredilalibus, vel in aliis re- traria so expresa ante los Jueces, ó en las herencias, ó en
bus, quae in causis verlunlur. otras cosas de que se trata en las causas.
2. Ulpianus libro X X I I . ad Edictum.—Edictum 2 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I . —
do inlcrrogalionibus ideo Praetor proposuit, quia scio- El Pretor propuso el edicto de preguntas, porquo sabia
bal difficile esso ei, qui licredcm bonorumve possessorcm que era difícil al que reconviene al heredero ó al posee
convenit, probare, aliquem esse heredcm bonorumve dor de los bienes probar que alguno es heredero ó posee
possessorcm, dor de los bienes.
3 . Paulus libro X V I I . ad Edictum.—quia pie— 3 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I . —
rumquc difíicilis probalio aditae heredilatis est. Porque las mas veces es difícil la prueba do haberso adi
do la herencia.
4 . Ulpianus libro X X I I . ad Edictum.—Yoluil 4. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I . —
Praotor adstringero eum, qui convenilur, ex sua in i u - (Juiso el Pretor obligar á que responda judicialmente el
dicio responsiono, üt vel conütendo, vel mcnticndo seso quo es reconvenido, ó para que confesando ó mintiendo
oneret; simul etiam portionis, pro qua quisque beres cx- se haga responsable, y juntamente se sepa por medio do
titit, ex interrogalione ccrliorctur. la pregunta la parle de que cada uno es heredero.
§ . 1. Quod ail Praetor: QUI IN IURE INTERROGATUS § . 1 . Lo que dice el Pretor: el quo respondiese pre
RESPONDERIT, sic accipiendum est, apud Magislralus po- guntado por el Juez: se ha de entender ante el Magistra
puli llomani, vel Praeuides provinciarum, vel alios iudi do del pueblo Romano, ó los Presidentes de las Provin
ces; ius cnim cum solum locum esse, ubi iuris dicendi, cias ú otros Jueces; porque esta palabra jus solo se e n
vel iudicandi gratia consistal, vel si domi, vel ilinero tiende del lugar donde se juzga, ó está determinado para
lioc agal. juzgar, aunque sea en casa ó en camino.
5 . Gaius libro I I I . ad Edictumprovinciale.—Qui 5 . Gayo\ Comentarios al Edicto provincial, l i
interrogalur, an heres, vel quota ex parlo sil, vel an in bro III.—Al que es pregunlado si es heredero, ó de qué
poleslalo liabeal eum, cuius nomino noxali iudicio agi- parle lo es, ó si tiene en su potestad á aquel en cuyo
lur, ad deliberandum tempus impetrare dcbel, quia, si nombre se trata el juicio noxal, debe dárselo tiempo para
porpcram confossus fuerit, incommodo afficitur. deliberar; porque si confesase mal, le puedo resultar per
juicio.
6 . Ulpianus libro X X I I . ad Edictum.—Et quia 6. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I .
hocdefunclorum interest, ul habeanl successores, inler- —Porque imporla á los difuntos tener sucesores, tam
csl el vivcntium, ne praecipitentur, quanuliu iustc deli bién les imporla á los quo viven no precipitarse quando
beran l. justamente deliberan.
§ . 1. Inlerdum interrogalus quis, an heres sil, non § . 1. Alguna vez no está obligado á responder aquel
cogilur respondere, ulputa si conlroversiam hcredilalis á quien se le pregunta si es heredero, como quando li
ab aliquo palialur. Et ita Divus Iladrianus consliluit, no tiga con otro sobro la herencia; y así lo determinó el
aul negando se heredcm praciudicel sibi, aul diccndo Emperador Hadriano, para que no se perjudique negan
liercdcm illigelur cliam ablata sibi hercditatc. do que es heredero, ó diciendo que lo es, quedo obliga
do, aunque se le prive de la herencia.
7 . Idem libro X V I I I . ad Edictum.—Si quis in 7 . E l mismo; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
iuro intorrogatus, an quadrupes, quae pauperiem fecit, —Si alguno preguntado en juicio si es suyo el animal
oius sil, responderit, tenetur. quadrúpedo que causó daño, respondiese, se obligará.
8 . Paulus libro X X I I . ad Edictum.—Si quis i n 8. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I . —
terrogalus do servo, qui damnum dedil, rospondit, suum Si alguno preguntado en quanto al siervo que causó
osso servum, lenebilur lege Aquilia quasi dominus; et daño, respondiese que es suyo, como si fuera su señor,
si cum co aclum sil, qui respondit, dominus ea actiono se obliga por la ley Aquilia; y si litigó con el quo res
liberatur. pondió, el señor se liberta de aquella acción.
9 . Ulpianus libro X X í I . ad Edictum.—Si sine in 9 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I .
terrogalione quis responderit so heredcm, pro interróga —Si alguno sin ser preguntado respondiese auo es h e
lo habotur. redero, se tiene como si hubiera sido preguntado.
§ . 1. lnterrogalum non solum a Praeloro accipere § . 1. Preguntado, debemos entender no solo el que
debemus, sed el ab adversario. lo es por el Pretor, sino también por la parto contraria.
§ . 2. Sed si servus inlerrogetur, nulla erit inlerro- § . 2. Si se preguntase al siervo, es nula la pregun
gatio, non magis, quain si servus interroget. ta, del mismo modo que si preguntase él.
§ . 3. Alius pro alio non debet respondere cogi, an § . 3. Ninguno debo ser precisado á responder por
heres sil; do so cnim debet quis in iudicio interrogan, otro si es heredero; pornuo enjuicio cada uno debo ser
boc est, quum ipse convenilur. preguntado respecto á él, esto es, quando el mismo es
reconvenido.
§ . 4. Celsus libro quinto Digeslorum scribil: si d e § . i . Escribo Celso en el libro quinto de los Diges
fensor in iudicio interrogalus, an is, quem defendit, be- tos, que si un defensor fuose preguntado en juicio si es
Digesto.—Libro 1 1 . ° — T i t u l o 1 . m
res, vel quola ex parle sit, falso responden!;, ipse quidom heredero el que defiendo, ó de qué parlo lo es, y respon
defensor adversario tencbilur, ipsi autom, qucm defen- diese falsamente, el mismo defensor se obligará á la par
dit, nullum facit praeiudicium. Yerara itaque esse Celsi to contraria; porque aquel á quien defiendo no causa
sententiam dubium non esl. An ergo non videatur defen- perjuicio alguno; y por esto no hay duda que es verda
dere, si non responderit, videndum; quod ulique el con- dera la sentencia de Celso. So ha de ver si parecerá quo
sequens eril dicore, quia non plene defendit. no lo defiendo si no respondiese: lo quo ciertamente es
consiguiente decir, porque no lo defiendo del lodo.
§ . 5. Qui interrogalus heredem so responderit, nec § . 5. El que habiendo sido preguntado, respondiese
adiecerit, ex qua parte, ex asse respondisso dicendum que es heredero, y no expresase do fjué parte, so ha do
est; nisi forte i ta interrogetur, an ex dimidia parte heres decir que respondió que del lodo, a no ser quo se lo
sil, et responderit: heres sum; hic enim magis eum pulo pregunte si lo era do la mitad, y respondiese, soy here
ad inlerrogatum respondisse. dero; porque juzgo quo este mas bien respondió á lo quo
se le preguntó.
§ . 6. Illud quaeritur, an quis cogalur responderé, § . (J. Se pregunta si alguno está obligado á respon
ulrum ex testamento heres sil, et utrum suo nomine ei der si es heredero por testamento, ó si adquirió la h e
quaesita sit hereditas, an per eos, quos suo iuri subie- rencia en su nombre, ó por aquellos que tieno en su
ctos habel, vel per eum, cui heres exlilil? Summatim potestad, ó por aquel de quien fué heredero: esto s u
igilur tractor cognoscere debebit, quum quaeralur, an puesto, el Pretor deberá conocer sumariamente quando
quis responderé debeat, quo iuro heres sit, ut, si valdo se pregunta si alguno debo responder por qué razón os
inleresse compererit, plenius responden iubeal; quao heredero, para quo si se averiguase que importa mucho,
obtinere debent non solum in heredibus, so eliam in ho- lo mande responder mas claramente: lo qua! so debo
norariis successoribus. observar no solo en los herederos, sino también en los
sucesores honorarios.
§ . 7. Denique Iulianus scribit, eum quoquo, cui est § . 7. Finalmenlo escribe Juliano, quo aquel á quien
hereditas resliluta, debere in iuro inlerrogatum respon se restituyó la herencia, preguntado judicialmente si so
deré, an ei hereditas sit restituía. le restituyó, debe responder.
§ . 8. Si do peculio agalur, non oportere responden § . 8. Si se trata del peculio, no conviene quo so
a pairo vel domino, an in potestato habeal filium vel ser- responda por el padre ó el señor si tieno en su potes
vum, quia hoc solum quaeritur, an peculium apud eum, tad al hijo ó al siervo; pornuo solo so pregunta si está
cum quo agilur, est. el peculio en poder do aquel con quien se litiga.
disse videalur, qui ad inlerrogatum non respondit, id est rece que absolutamente no respondió el que no responde
ad dictum. á lo que se lo pregunta, esto es, no contestó.
§ . (>. Si interrogatus quis, an ox assc lioros esset, § . 0. Si el que fué preguntado si era heredero de
responderit: ex parte, si ex dimidia esset, nihil ci noce- toda la herencia, respondiese de parle, si lo fuese de la
ro responsum; quae senlcnlia humana est. milad, no le perjudica la respuesta: cuya sentencia es
mas equitativa.
§ . 7. Nihil interest, neget quis, an taccal interroga § . 7. Lo mismo es que el que fué preguntado nie
tus, an obscuro respondeat, ut incertum dimittat interro gue ó callo, ó no responda con claridad, de modo que de-
ga torem. xe dudoso al mío pregunta.
§ . 8. Ex causa succurriei, qui interrogatus respon § . 8. No dudamos que con causa es socorrido ol quo
dit, non dubitaraus; nam el si quis interrogatus, an respondo á la pregunta; por lo qual si el quo fué pre
patri lieres esset, responderit, íuox prolato testamento guntado si era heredero de su padre, respondiese, y
inventus sit exheredatus, aequissimum est, succurri oi; después publicado el testamento, se hallase desheredado,
et ita Gelsus scribil. llic quidem et alia rationo, quod es muy justo que sea socorrido: así lo escribo Celso,
ea, quao posteaemergunt, auxilio indigent; quid enim,si ciertamente por esta razón; porque lo que después acon
oceullae tabulae et remotae postea prolatao sunt, cur tece necesita auxilio. ¿ Qué diremos si despuos se mani
noceat ei, qui id responderit, quod in praesentiarum vi- festó el testamento que estaba oculto, y se ignoraba?
debalur? Idem dico, el si quis iieredem se responderit, ¿Porqué ha de perjudicar al quo respondió lo quo al
mox falsum, vcl inofficiosum, vel irritum teslamcnluin présenlo lo parecía? Lo mismo digo si alguno respondió
fuerit pronuntiatum; non enim improbo respondit, sed que era heredero, y despuos se pronunciase quo el testa
scriptura duclus. mento era falso, inoficioso ó nulo; porque según la e s
critura respondió bien.
§ . 9. Qui interrogatus responderit, sic tenelur, qua- § . 1). El quo preguntado respondiese, se obliga así
si ex contráctil obligatus, pro quo pulsabitur, dum ab como por contrato, por el qual seria reconvenido si se lo
adversario interrogatur. Sed el si a Praetore fuerit i n preguntase por el contrario; pero si fuese preguntado
terrogatus, nihil fácil Praeloris auctorilas, sed ipsius por el Pretor, la autoridad do oslo nada hace, sino la
responsum sive mendacium. respuesta ó la mentira de él mismo.
§ . 10. Qui iuslo erro re duclus negaveril se heredem, § . 10. El que con justo error negó que era herede
venia dignus est. ro, es digno do perdón.'
§ . 1 1 . Sed et si quis sino dolo malo, culpa lamen § . 1 1 . Si alguno sin dolo malo, pero con culpa res
responderit, dicendum crit, absolví eum clebere, nisi pondiese, se ha de decir que hado sor absuello, á no ser
culpa dolo próxima sit. quo la culpa sea próxima al dolo.
§ . 12. Celsus scribil, licere responsi poenitere, si § . 12. Escribo Celso quo es lícito arrepentirse de
nulla caplio ex eius poenitencia sil actoris; quod verissi- la respuesta, si del arrepentimiento no resulla perjuicio
mum mihi videlur, máxime si quis postea plenius in- al actor: lo qual me parece muy cierto, especialmente si
structus quid facial, inslrumenlis vcl epislolis amicorum lo hace por haberse instruido después mas plenamente
iuris sui edoelus. por instrumentos ó carias de sus amigos, que le mani
festaban su derecho.
12. Paulus libro X V I I . ad Edicium.—Si lilius, 12. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I . —
qui abslinuit so paterna hercdilale, in iuro inlcrogalus Si el hijo que so abstuvo de la herencia del padre, pre
responderit se heredem csse, tenebilur; nam ila respon guntado enjuicio respondiese que es heredero, so obli
diendo pro herede gessisse videlur. Sin aulem lilius, qui gará; porque respondiendo así, parece que se declaró
se abslinuit, interrogatus tacuerit, succurrcndum est ei, heredero; poro si el hijo que se abstuvo callase siendo
quia hunc, qui abslinuit, Praetor non habel heredisloco. preguntado, ha de ser socorrido; porque el Pretor no
tiene por heredero al que se abstuvo.
§ 1. Exceptionibus, quao institutis in iudicio con § . 1. También puede usar de excepciones el que es
tra reos actionibus opponuntur, etiam is uli polest, qui reconvenido por su respuesta, las quales propuestas en
ex sua responsiono convcnilur, veluli pacti conventi, rei juicioso oponen contra las acciones do los reos, como la
iudicalao, el cetcris. do convención del pacto, cosa juzgada, y oirás semejanles.
1 3 . Idem libro II. ad Plautium.—Confessioni- 13. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro I I . —
bus lalsis rospondentes ita obliganlur, si eius nomine, Los que responden en sus confesiones lo que no os, tam
de quo quis interrogatus sit, cum aliquo sit aclio, quia bién se obligan si so dá acción contra alguno por aque
quao cum alio aclio essel, si dominus esset, in nosmet llo do que fué preguntado; porque la acción que tenia
confossione noslra cpnferemus. E t s i eum, qui inpotesta- con otro si fuera señor, la transferiríamos en nosotros por
lo palris esset, respondissem, filium meum esso, ita nuestra confesion; y si respondiese que era mi hijo el que
mo obligan, si actas eius palerelur, ut lilius mcus esso estaba en la potestad de su padre, me obligo, si fuese do
possit, quia fa'lsae eonfessiones naturalibus convenir© tal edad que pueda serlo; porque las confesiones falsas
deberenl; propter quae íiat, ul palrisfamilias nomino res- deben convenir con lo quo es natural; por lo qual suce
pondendo non obligar. derá no obligarme respondiendo en nombre del padro do
familias.
§ . 1. Eum, qui patremfamilias suum esse responde § . 1. No so obliga por la acción noxal el que respon
rit servum, non tencri noxali actione; ac ne si bona fide dió quo el padre de familias era su siervo: tampoco se
liber homo mihi serviat, mecum noxali iudicio agi po )ucde tratar conmigo el juicio noxal, aunque el hombro
tosí, et si aclum fuerit, manobil integra actio cum ipso, ibro me sirva con buena fe; y si se hubiese tratado, per
qui admisit. manece íntegra la acción contra el que causó ol daño.
Digesto.—Libro 1 1 . ° — T i t u l o i .
*4. Iavolenus libro I X . ex Cassio.—Si is, cuius 1 4 . Javoleno; Doctrina de Casio, libro I X . —
nomine noxao iuclicium acceptum est, manente iudicio Si aquel en cuyo nombre so contestó el juicio noxal,
líber iudicatus esl, reus absolví debct, nec quidquam in- durante él fué declarado libre, so debo absolver al reo,
terrogatio in iurc facía procfcrit, quia cius personae, c u y no aprovecha la pregunta hecha en juicio; porque la
ius nomine quis cum alio aclionem habct, obligationem obligación de la persona en cuyo nombro uno tiene ac
transferre non polesl in eum, qui in iuro suum osso con- ción con olro, no so puede transferir en el quo confiesa
filetur,vclul alienum servum suum essc confilcndo; li- en juicio que es libre, como confesando que es suyo el
bcri autem hominis nomine, quia cum alio aclio non est, siervo ageno: mas en nombre del hombre libre, porque
ne per interrogalionem quidem, aul confessionem Irans- no hay acción contra olio, no podrá transferirse por pre
l'crri poleril. Quo casu eveniet, ut non recle hominis li- gunta, ni confesion: en cuyo caso acontecerá que no so
beri nomine aclum sil cum eo, qui confessus est. litigó reclámenle en nombre del hombre libre con el que
confesó.
§. 1. In totum aulcm confessiones ila ralae sunt, si § . 1. Las confesiones son válidas en el lodo, si lo
id, quod in confessionem venil, el ius, el naluram reci que se comprebende en ellas puede verificarse por dere
pero polest. cho y naturaleza.
19. Papinianus libro VIII. Quaestionum. — Si 19. Papiniano; Cuestiones, libro VIII.— Si el
niius, quum pro pairo suo ageret, laceal interrogalus, hijo que litiga por su padre, callase siendo preguntado,
°ninia perindo observanda erunl, ac si non esset inter se ha de determinar lo mismo que si no fuese preguntado.
rogatus.
2°. Paulus libro II. Quaestionum.—Qui servum 2 0 . Paulo; Cuestiones, libro II.—El que respon
alienum responderil suum osse, si noxali iudicio conven diese que es suyo el siervo ageno, si fué reconvenido en el
í s sil, dominum liberal; aliler alque si quis confessus juicio noxal, liberta al señor: al contrario, si alguno
sit, se occidisse servum, quem alius occidil, vel si quis confesó quo maló al siervo, á quien olro dió muerto, ó
responderil so heredem, nam his casibus non liberalur, respondiese que es heredero, en estos casos no se liberta
4 1 6 Digesto.—Liiiro 1 1 . ° — T i t u l o 2 .
qui fccit, vcl qui lloros osl. Neo liacc intor se contraria el quo hizo la muerte, ó el quo os heredero. Ni estas cosas
sunt; nam superioro casu e \ persona servi dúo tenenlur, son entro sí contrarias; porque en el caso primero so
sicut in servo communi dicimus, ubi altero convento obligan los dos por la persona del siervo, como decimos
altor quoque liberatur; al is, qui coníitetur, se occidisso en el siervo común, quo reconvenido el uno, se liberta
vel vulnerasse, suo nomino tenetur; needebet impunitum también el otro; pero el que confiesa que dio muerte ó
esso deliclum eius, qui fecit, propter eum, qui respon hirió, se obliga en su nombre; porque no debo quedar sin
dí!, nisi quasi defensor eius, qui admisit, vel heredis, castigo el delito del quo lo hizo, por el que respondió, á
litem subiil hoc genere; tune enini in factuni exceptiono no ser que lomaso á su cargo esto pleylo, como defensor
data summovendus est actor, quia illo negoliorum gesto- del que lo cometió, ó del heredero; porque en esle caso
runi, vel mandati aclione recepturus est, quod praostitil. será repelido el actor por la excepción que resulta del
Idem est in eo, qui mandatu lieretlis heredem so esso hecho; porque él ha de recibir lo quo dió por la acción
respondil, vel quum eum alias defendere vellet. que resulta de la gestión délos negocios, ó del mandato:
lo mismo se dice del que por mandato del heredero res
pondió que era heredero, ó del que lo quiere defender do
otra manera.
§ . 1. In iuro interrogatus, an fundum possideat, § . 1. Al quo se le pregunta en juicio si poseo el fun
quaero, an responderé cogendus sil, et quota ex parte do, pregunto ¿so le podrá precisar á quo responda, y quó
fundum posideal? Respondí: lavolenus scribit, possesso- parto de fundo posee? Respondí que escribía Javoleno,
rem fundi cogi debere responderé, quolaex parte fundum uo al poseedor del fundo se le podia obligar á rospon-
possideat, ut, si minoro ex parle possidero se dicat, in er qué parte de fundo poscia, para que si dixeso quo
aliam partom, quao non defenderelur, in possessionem posee menor parte, se entre al actor en posesion de la
actor millalur. parto que no defendiese.
§ . 2. Idem, et si damni infeeli caveamus; nam el § . 2. Lo mismo se dico si diésemos caución por el
liic respondore debel, quota ex parlo eius sil praedium, daño quo amenaza; porque en esle caso también debo
ul ad eam partem slipulalionem accommodemus. Poena responder la parlo quo licno en el predio, para que según
aulem non repromillentis haec est, ut in possessionem ella se dé la oslipulacion: la pena del que no repromete es
eamus, el ideo eo perlinet scire, an possideat. uo so nos ponga en posesion, y por esto le pertenece á
1 saber si posee.
2 1 . Ulpianus libro X X I I . ad Edictum.—Ubicun- 2 1 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I .
quo iudicem aequilas moveril, aequo oportero fieri i n - —No se duda que es justo quo so pregunte siempre quo
terrogalionem, dubium non est. al Juez le parezca conforme á equidad.
22. Scaevola libro IV. Digeslorum.—Procuratore 2 2 . Scévola; Digesto, libro IV.—Preguntando el
Caesaris ob debilum liscale interrogante, unus ex íiliis, Procurador del César por razón de la deuda fiscal,uno
qui nec bonorum possessionem acceperal, nec heres eral, do los hijos, que aun no habia tomado posesion do los
respondil, se heredem esse; an quasi inlerrogatoria cre- bienes, ni era heredero, respondió quo lo era: ¿por v e n
ditoribus celoris teneatur? llespondit, ab his, qui in iuro tura so obligará á los domas herederos por razón de la
non interrogassent, ex responso suo conveniri non posse. pregunta? Respondí que no podia sor reconvenido por
su respuesta por los quo no le hubiesen preguntado en
juicio.
TIT. I I . TITULO I I .
D e quibus rebus ad eundem iudicem eatur. Sobre qué cosas se ha d e recurrir ante el mismo Juez.
tor: QUl S E R V U M , SERVAM, ALIENÜM, AL1ENAM R E C E P I S S E , Dice el Pretor: Si se dice que alguno acogió al siervo ó
PERSUAS1SSEVE Q l ' l D E l D1CETUR DOLO MALO, QUO E U M , E A M sierva ágenos, ó los persuadió á alguna cosa con dolo
DETERIOREM F A C E R E T , 1N EUM, QUANT1 EA R E S E I U T , 1N D U - malo, por lo qual se deterioraron, daré contra ellos la
PLUM IUDJC1UM DAIJO. acción del dos tanto por lo que perdieron de su estima
ción.
§. 1. Qui bona fulo servum cmit, hoc Edicto non te- § . 1. El que con buena fe compró al siervo, no so
nobitur, quia noc ipsc poteril servi corrupti agere, quia obligará por este edicto; porque ni ¿l mismo podrá usar
nihil eius interest, servum non corrumpi; el sane si quis de la acción de servo corrupto, pues nada le importa quo
hoc admiserit, eveniet, ul duobus actio servi corrupti no se corrompa el siervo: y á la verdad si esto se per
compelal, quod est absurdum. Sed nec eum, cui bona mitiese, sucedería que la acción de servo corrupto c o m
fidehomo liber servit, lianc aclionem posse exercere opi- pelería á dos: lo qual es absurdo; porque ni aun aquel
namur. á quien con buena fe sirve el hombre libro, somos do
opinion que puede usar de esta acción.
§ . 2. Quod autem Praetor ail: recepisse, ita accipi- § . 2. La palabra recepisse quo dice el Pretor, la do-
mus, si susceperil servum alicnum ad se; et est proprie bemos entender si recibiese el siervo ageno para sí; y
recipcrc refugium abscondendi causa servo praeslare vel recibirlo es propiamente darle acogida, y esconderlo en
in suo agro, vel in alieno loco aedificiove. su predio, ó en el lugar ó edificio ageno.
§ . 3. Persuadere autem est plus, quam compelli § . 3. Persuadir es mas que precisar y obligar á otro
alciue cogi sibi parere; sed persuadere ex mediis est, nam á que obedezca; porque persuadir es con palabras, puos
et nonum consilium quis dando patest suadere, el malum; dando alguno bueno ó mal consejo, puede persuadir; y
et ideo Praetor adiecit: dolo malo, quo eum deteriorem por esto añade el Pretor: con dolo malo, por lo qual lo
faceret; ñeque enim delinquit, nisi qui tale aliquid servo haga peor; y no cometo delito sino el quo persuado al
persuadet, ex quo eum facial deteriorem. Qui igilur ser siervo alguna cosa, por lo qual lo haga peor: esto s u
vum sollicitatad aliquid vel faciendum, vel cogitandum puesto, el que solicita al siervo para que piense ó haga
improbe, hic videtur hoc Edicto nolari. alguna cosa mala, parece que es comprehendido en esto
edicto.
§ . í . Sed utrum itademum tenetur, si bonao frugi 4. ¿Acaso se obligará de la misma manera el quo
servum perpulit ad delinquendum, an vero el si malum obíigó á hacer alguna cosa mala al siervo de buenas eos-
horlalusest, vel malo monstravit, quemadmodum facerel? lumbres, quo el que aconsejó ó enseñó á hacer mal al
El est verius, etiam si malo monstravit, in quem modum que era malo? Y es mas cierto que aunque fuese malo
delinqueret, teneri eum; imo el si eral servus omnímodo aquel á quien enseñó el modo de ser malo, se obliga: por
fugiiurus, vel furlum faclurus, hic vero laudator huius mejor decir aunque el siervo de lodos modos hubiese do
proposili exlilit, tenelur; non enim oportel laudando huir, ó cometer hurlo, el que alabó su intención, se obli
augeri maliliam. Sirve ergo bonum servum fecerit m a ga; porque no conviene que la malicia se aumente ala
lum, sive malum fecerit deteriorem, corrupisse vide- bándola: y así parecerá que corrompió el quo hizo malo
bilur. al siervo bueno, ó peor al malo.
§ . Y). Is quoque deteriorem fácil, qui servo persua § . 5. También lo hace peor el que persuade al sier
det, ul iniuriam faceret, vel furlum, vel fugeret, vel vo* para que injurie, hurle ó huya ó solicite al siervo
alienum servum ul sollicitaret, vel ul peculium intrinca- ageno, para que obligue con deudas el peculio, ó sea
r
et, aul amator exislerel vel erro, vel malis artibus essel amigo de malas mugeres, ó se dé á malos artes, ó á algún
dedilus, vel in speclaculis nimius, vel sediliosus, vel si error, ó á entretenimientos públicos, ó so haga alborota
actori suasit verbis sive pretio, ut rationes dominicas i n - dor, ó si al siervo ador lo aconsejó con palabras ó ínte
tercideret, adulteraret, vel etiam ul ralionem sibi com- res para que bórrelas cuentas del señor, ó las adultere,
üiissam lurbaret, ó ponga confusa la cuenta que se le encargó.
2 . Paulus libro X I X . ad Edictum.—vel l u x u r i o - 2 - Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . — O
s
u m , vel contumacem fecit, q u i v e , ut stuprum pateretur, lo hizo luxurioso ó contumaz, ó le persuade á que per
persuadet. mita que le eslrupon.
3. Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—Dolo ma 3. Ulpiano; Comentario,s al Edicto, libro X X I I I . —
lo adiecto caílidilatem notat Praetor eius qui persuadet; Dolo malo. En la expresión do dolo malo comprehendo
ceterum si quis sine dolo deteriorem fecerit, non notatur; el Pretor el engaño del que persuade; pero si alguno lo
el si lusus gralia fecit, non tenelur. hiciese peor sin dolo, no os comprehendido; y si lo hizo
por burla, no so obliga.
. §• 1. Unde quaoritur, si q u i s servo alieno suaseril § . 1. Por lo qual se pregunta, que si alguno per
iu teelum adscendere, vel in puleum descendere, et ille suadió al siervo ageno á que subiese al tejado, ó á que
P&rens adscenderit vel descenderit, el ceciderit, crus- baxase al pozo, y él lo hiciese, y cayese, y se rompiese
9 U e vel quid aliud fregerit, vel perierjt, an tenealur? una pierna, ó alguna otra parte del cuerpo, y pereciese,
El siquidem sino dolo malo fecerit, non lenctur, si dolo si acaso se obligará: y si ciertamente lo hiciese sin dolo
toalo,tenebitur; malo, no se obliga; si con dolo malo, se obligará.
4 . Paulus libro X I X . ad Edictum.—sed commo- 4 . Paulo\ Comentarios al Edicto, libro X I X . —
(
üus est, ulili lego Aquilia eum teneri. Pero le es mas conveniente quo so obligue por la acción
útil de la ley Aquilia.
Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—Doli ver- 5. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I I . —
bum etiam ad eum, qui recepit, referendum est, ul non La palabra dolo también se ha de referir al que recibió
53
418 U i g e s t o . — L i m o 11.°—Titulo 3.
alius lencalur, nisi qui dolo malo fecerit; ceterum si al siervo para que no se obligue otro si no el que lo h i
(juis, utdomino cuslodiret, recepil vel humanitate vcl mi ciese con dolo malo; pero si alguno lo recibió por guar
sericordia duclus, vel alia probala atquc iusla ralione, darlo para su señor, ó movido de compasión, misericor
non tcnebitur. dia, ó por otra justa razón, no se obligará.
§ . 1. Si quis dolo malo persuaserit quid servo, quem § . 1 . Si el que con dolo malo persuadió alguna cosa
liberum putabal, mihi videtur, teneri eum oportere; ma- al siervo que tenia por libro, me parece quo convieno
gisenim delinquit, qui liberum putans corrumpit, et ideo, que se obligue; porque mas peca el que corrompo al quo
si servus fuerit, tenebitur. juzga libre; y por esto se obligará, aunque sea siervo.
§ . 2 . Ilaec actio eliam adversus falentera in duplum § . 2. Esta acción se da también por el dos tanlo
est, quamvis Aquilia iníiliantem duntaxat coerceat. contra el que conlicsa, aunque por la ley Aquilia solo se
da contra el que niega.
§ . 3. Si servus sorvavo fecisse dicelur, iudicium § . 3. Si el siervo ó la sierva hiciese alguna cosa de
cum noxao dedilione redditur. las expresadas, tendrá lugar esto juicio entregando al
siervo.
§ . 4. Ilaec actio referlur ad tempus servi corrupli, § . 4. Esta acción so refiere al tiempo quo so cor
vcl recepli, non ad praesens; el ideo el si decesserit, vel rompió ó se recibió al siervo, no al présenle: y por esto
alienalus sil, vcl manumissus, nihilo minus locum liabe- si muriese ó se enagenase ó se manumitiese, esto no obs
bilaclio; ncc extinguilur manumissione semel nata aclio tante tendrá lugar esta acción; y la acción que una vez
empezó á competer, no so extingue por la manumisión.
6. Paulus libro X I X . ad Edictim.—practerilao 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
enim ulililatis aeslimalio in hoc iudicium versalur—; También se com prebende en este juicio la estimación de
la utilidad pasada.
V. Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—nam ct 7. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libroXXIII.—
mali servi forsitan consequunlur libertalem, el posterior Porque los malos siervos consiguen tal vez libertad, y la
causa inlerdum Iribuil manumissionis iustam ralionem. causa posterior alguna vez da jusla razón para la manu
misión.
8 . Paulus libro X I X . ad Edictum.—Sed ct heres 8. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
eius, cuius servus corruplus esl, habel hanc aclionom El heredero de aquel cuyo siervo fue corrompido, tiene
non solum si manserit in heredilale servus, sed el si esla acción, no solo si el siervo permaneciese en la he
exieril, forle legatus. rencia, sino también si saliese de ella, v. g. si fué l e
gado.
9 . Ulpianus libro X X I I I . ad Edictum.—Si quis 9 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, l i b r o X X I I I . —
servum communem mcumclsuum corruperit, apud lulia- Si alguno corrompió el siervo común mió y suyo, pre
num libro nono Digestorum quacrilur, an hac actiono gunta Juliano en el libro nueve do los Digestos, si se po
leneri possil? El ait, teneri eum socio; praetarea poteril drá obligar por esla acción; y dice que se obliga el s o
el communi dividundo, el pro socio, si socii sint, tene cio: y ademas de esto podrá también obligarse por el
ri, ut Iulianus ail. Sed cur deteriorcm fácil lulianus con- juicio do división y de sociedad, si son socios, como dice
dilioncm socii, si cum socio agat, quam si cum ex tranco Juliano. ¿Pero por qué razón hace Juliano peor la condi
ágil? nam qui cum extraneo ágil, si ve receperit, sivo ción del socio si litiga con el socio, que quando litiga
corruperit, agere polcst, qui cum socio, sinc alternatione, con el extraño? Porque el que litiga con el extraño,
id esl, si corrupit, nisi forte non putavit lulianus hoc puede pedir, ya sea que lo recibiese, ó lo corrompiese,
caderc in sociura, nemo enim suum recipit. Sed si celan- y el que liligá con el socio sin alternación, esto es, si lo
di animo recepil, potosí defondi, leneri cum. corrompió: á no ser que Juliano juzgase que eslo no se
podia verificar en el socio; porque ninguno recibe lo
que es suyo; pero si lo recibió con el ánimo de ocultar
lo, se puede defender quo se obliga.
§ . 1 . Si in servo ego habeam usumfruclum, tu pro- § . 1 . Si yo tengo el usufruto del siervo, y tú la pro
prielatem, si quidem a me sil deterior faclus, poteris mc- piedad, y yo lo deterioro, me podrás pedir: y si tú lo
cum experiri, si tu id feceris, ego agere ulili aclione pos- hicieses, te podré yo pedir por la acción útil; porque esla
sum; ad omnes, enim corruptelas liaec aclio perlinct, ct acción pertenece á todas las corruptelas, y parece quo
interesso fructuarii videlur, bonao frugi servum esse, importa al usufruluario que el siervo en que tiene el
in quo usumfruclum habel. El si forte alius cum recepe usufruto sea de buenas costumbres: y si acaso lo reci
rit, vcl corruperit, ulilis aclio fructuario compolit. biese otro, ó lo corrompiese, compele al usufruluario la
acción útil.
§ . 2. Dalur autom aclio, quanli ea ros erit, eius § . 2. También se da acción por el dos lanío, según
dupli. el importe del siervo.
§ . 3. Sed quacslionis est, aeslimalio ulrum eius dun- § . 3. Pero se duda si la estimación se ha de hacer
laxal íicri debeat, quod servus in corpere vel in animo solamente do lo quo el siervo fué deteriorado en el cuer
damni senserit, hoc est, quanto vilior servus faclus sit, po, ó en las costumbres, esto es, de quanlo el siervo so
an vero et celcrorum? El Ncralius ait, tanti condemnan- hizo de ménos valor, ó también do las demás cosas; y
dum corruplorem, quanli servus ob id, quod corruplus diccNeracio, que el que le corrompió ha do ser conde
sit, minoris sit. nado en quanlo baxó de precio el siervo quo fué corrom
pido.
D i g e s t o . — Lnmo 1 1 . ° — T i t u l o 3. 419
1U. Paulus libro X I X . ad Edictum.—In hoc i u - 10. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
dicium etiam rerum aestimatio venil, quas secum servus En esto juicio también se comprehende la cslimacion de
abstulit, quia omno damnum duplalur, ñeque intererit, las cosas que el siervo llovó consigo; porque so duplica
ad eum perlalae fuerinl res, an ad alium, si ve eliam todo el daño; y nada importa que él haya llevado siem
consumtae sint; elenim iuslius est, eum leneri, qui prin pre consigo la cosa, ó que la haya entregado á otro, ó
ceps fuerit delieli, quam eum quaeri, ad quem res per que se haya consumido; porque es mas justo que se obli
lalae sunt. gue el autor principal del delito, que aquel a quien so
entregaron las cosas.
11 • Ulpianus libro X X I I I . ad Ediclum.—Nera- 11 • Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I I I .
tius ail, poslea furia facía in aeslimationem non venire; —Dice Neracio, que los hurtos que se cometieron des
quam senlenliam veram pulo, nam el verba Edicli: pués, no so comprehenden, cuya sentencia juzgo verda
quanli ea res erit, omne delrimentum recipiunt. dera; porque las palabras del ediclo, quanlo importase
la cosa, comprehenden todo daño.
§ . 1. Servo persuasi, ul chirographa debilorum cor- § . 1. Si persuadí al siervo que rompiese las escri
rumpat, vidclicel lenebor; sed si consueludine peccandi turas do los deudores, sin duda estaré obligado; pero
poslea el raliones ceteraque similia instrumenta sublra-
x
si por la costumbre de hacer mal hurlase después, v i
r
erit, vel inteiieverit, deleverit, dicendum erit, corrupto- ciase ó borrase otros instrumentos semejantes, se ha do
em horum nomine non leneri. decir que el quo le corrompió no so obliga por estas
cosas.
§. 2. Ouamvis autem rerum subtraclarum nomino § . 2. Mas aunque por razón do las cosas hurtadas
servi corrupli compela! actio, lamen el furli agere pos- compele la acción do servo corrupto, también podemos
sumus, ope enim consilio sollicitatoris videnlur res ab- pedir por el hurlo; porque parece que faltan las cosas
esse; nec sufíiciet, allerulraaclione ogisse, quia altera al- por ayuda y consejo del que lo solicitó, y no basta el ha
teram non minuil. Idem el in eo, qui servum recepit, el ber pedido por una y otra acción; porque la una no so
celavit, et deleriorem fecil, Iulianus scribit; sunt enim pierde por la otra: lo mismo escribe Juliano respecto del
diversa maleficia furis el cius, qui deleriorem servum fá que recibió, ocultó ó deterioró el siervo; porque son di
cil.
v
IIoc amplius el condiclionis nomine tenebitur; quam- versos delitos el hurlo, y el deteriorar al siervo: y á
isenim condictione hominem, poenam autem furli actio- mas do esto se obligará á la condiccion; pues aunque por
uo
s
consecutus sit, lamen el quod inlerest, debebil con- la repetición del siervo se consigue también la pena do
cqui aclione serví corrupli. hurto, no obstante, lo que importa se debo pedir por la
acción de servo corrupto.
Ulpianus libro X I X . ad Ediclum.—quia m a - 12. Pauto; Comentarios al Ediclo, libro X I X . —
üel reus obligalus eliam rebus reddilis. Porque el reo queda obligado aun despucs de restituidas
las cosas.
meum corruperit, cril mihi aclio cum domino proprie- al mió, mo compelerá acción contra el señor do la pro
talis. piedad.
§ . 4. Pignori dali nomino debitor habet lianc aclio— § . 4. El deudor tiene esla acción por razón de la
nem. cosa que tiene dada en prenda.
§ . I). In liac aclionc non oxlra rem duplum cst, id § . i». En esla acción el dos tanto se entiende com-
enim, quod damni datum csl duplalur. prehendida la cosa; porque se duplica el daño que se
hizo.
§ . 6. Ilis conscqucnlcr ct illud probatur, ut, si ser § 6. También so prueba de lo expresado, que si
vo meo persuaseris, ul Tilio furlum facial, non solum in persuadieses á mi siervo para que hurlo á Ticio, no solo
id lenearis, quo deterior servus effeclus esl, sed el in id, t • obligas en lo que el siervo se deterioró, sino también
quod Tilio praesliturus sim. en lo que yo haya do dar á Ticio.
§ . 7. llcm non solum, si mihi damnum dedcritcon- § . 7 . No solo mo estás obligado si me causase daño
silio luo, sed eliam si extraneo, eo (juoque nomine mihi por consejo luyo, sino también si lo causase á un e x
teneris, quod ego logo Aquilia obnoxius sim; aul si ex traño; porque soy responsablepor la ley Aquilia, ó si
conductor leneor alicui, quod ci servum locavi, el propter por razón de locacion estoy obligado á alguno: porque
lo deterior faclus sil, lenebcris el hoc nomine, et si qua le alquilé el siervo, y tú lo deterioraste, estarás obliga
lalia sinl. do por esla razón, y por oirás semejantes.
§ . 8. Aeslimalio autem habolur in hac aclionc, quan- § . 8. En esla acción se apreciará lo que el siervo
ti servus vilior l'aclus sil, quod ofíicio iudicis expedietur. perdió do su valor, lo cual lo determinará el Juez do
oficio.
§ . 9. Interdum lamen el inulilis sil, ul non expe- § . 9. Tal vez si el siervo es tan inútil, que no sea
diat talcm servum babero; utrum ergo el pretium cogi- conveniente tenerlo, ¿acaso el que lo solicitó estará obli
tur daré sollicitator, el servum dominus lucrifaciat, an gado á dar el precio, y el señor se ha de quedar con él?
yero cogi debet dominus reslituere servum, et pretium ¿O acaso se le obligará al señor á restituir el siervo, y
servi accipcre? Et verius esl, eleclionem domino dari, recibir el precio de él? Y es mas cierto queso da laelec-
sivo servum delincre cupil, el damnum, quanli deterior cion al señor, ya sea que quiera retener al siervo, y re
servus l'aclus esl, in duplum accipcre, vel servo rcslilu- cibir doblado el daño en que fué deteriorado el siervo, ó
to, si copiam huius rci habeat, pretium consequi; quodsi restituido este, si lo puede hacer percibir el precio; y si
non habeat, pretium quidem simili modo accipcre debet, no lo tuviese, del mismo modo debe recibir el precio, y
cedere autem sollicilatori periculo cius de dominio servi ccdcr al que lo solicitó á riesgo suyo las acciones respec
aclionibus. Quod lamen do restilulione hominis dicitur, tivas al dominio del siervo: mas lo que se dice en
tune locum habet, quum homine vivo agilur. Quod autem quanto á la restitución de este, lienc lugar quando se
si manumisso co agalur, non facile apud iudicem audie- pide estando vivo; pero si pidiese despues de manumiti
tur dicendo, ideo so manumisisse, quoniam habere no- do, diciendo quo le dio libertad, porque no lo queria te
luerat domi, ul el prolium habeat, el liberlum. ner en su casa, para tener el precio y el liberto, no lo
oirá el Juez fácilmente,
15. Gaius libro VI. ad Edictum provinciale.— 15. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, l i
Corrumpitur animus servi, el si persuadealur ei, ul do- bro VI.—Se corrompo el ánimo del siervo, si se le per
minum contcmnerel. suade á que menosprecie á su señor.
16. Álfmus Varus libro II. Digestorum. 16. Alfeno Varo; Digesto, libro II.—El señor
nus servum dispensalorem'manumisit, postea rationes ab manumitió al siervo administrador: despues le lomó las
eo acccpil, ct quum iis non constaret, comperit, apud cuenlas; y no estando conformes, averiguó que habia
quandam mulierculam pecuniam cum consumsisse; quao- gastado dineros con una mugercilla, se dudaba si se lo
rebalur, possetno agere servi corrupti cum ea muliere, podria pedir á esla por la acción de servo corrupto, por
quum is servus iam liber essel? Respondí, posso, sed eslar ya libre el siervo: respondí que s í ; y también por
eliam furti de pecuniis, quas servus ad eam dolulisset. la de hurto respecto la cantidad que el siervo la habia
dado.
17. Marcianus libro IV. Regularum.—Servi cor 17. Marciano; Reglas, libro IV.—Durante el ma
rupti nomino et constante matrimonio marito in mulio- trimonio, también se da al marido contra la muger la
rem dalur aclio, sed favore nupliarum in simplum. acción de servo corrupto; pero en el simplo por favor del
matrimonio.
1. Ulpianus libro I. ad Edictum.—Is, qui fugiti- 1• Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro I.—El
vum celavit, fur est. quo ocultó al siervo fugitivo, es ladrón.
§ . 1. Senatus censuit, ne fugitivi admitían tur in sal- §, 1. Determinó el Senado que los fugitivos no so
tus, noque prologanlur a villicis vel procuratoribus pos- admitiesen en los bosques, ni se protegiesen por los ma
sessorum, et mulctam staluit; his autem, qui inlra v i - yordomos y procuradores de los poseedores, y les impu
ginli dies fugitivos vel dominis reddidissent, vel apud so mulla: y a aquellos quo dentro de veinte dias volvie
Magistratus exhibuissenl, veniam in anlo aclum dedil. sen á sus señores, ó exhibiesen ante el Magistrado los
D i g e s t o . — L i b r o 1 1 . ° — T i t u l o i. 421
Sed ct deinceps codem Senalusconsullo impunitas dalur fugitivos, les concedió perdón del delito anterior. Por la
ei, qui inIra praestituta témpora, quam reperit fugitivos misma constitución del Senado se concedió después i n
in agro suo, domino vel Magistratibus tradiderit. dulto á los que dentro del tiempo señalado entregasen á
su señor ó á los Magistrados á los fugitivos que encon
trasen en sus predios.
§ . 2. IIoc autcm Senatusconsultum aditum etiam § . 2. Esta constitución del Senado permite también
dedit militi vel pagano ad investigandum fugitivum in la entrada al soldado ó al pagano en los predios de los
praedia Senatorum vel paganorum. Cui rei etiam lex Fa- senadores ó de los paganos para buscar al siervo fugiti
yia prospexerat ct Scnalusconsultum Modesto Consule vo: sobre lo qual lambien habia determinado laleyFavia,
factum, ut fugitivos inquirere volentibus literae ad Ma y la constilucion del Senado establecida siendo Cónsul
gistratus dentur; muleta etiam centum solidorum in Ma- Modesto, para que á los que querian buscar á los fugiti
gistratus slatula, si literis acceptis inquirentes non adiu- vos, se les diesen letras para los Magistrados, imponien
vent. Sed ct in eum, qui quaeri apud se prohibuit, do á estos la mulla de cien sueldos, si habiéndoles pre
eadem poena statula. Est etiam generalis Epistola Divo- sentado las letras no diesen auxilio á los que buscaban á
rum Marci et Commodi, qua declaratur, et Praesides, los fugitivos: y contra el que prohibiese buscar al que
et Magistratus, et milites stalionarios dominum adiuva- tenia oculto, impuso la misma pena. Hay también una
re debere inquirendis fugitivis, et ut inventos redderent, carta general de los Emperadores Marco y Cómodo, por
el ut hi, apud quos delitescant, puniantur, si crimino la qual se declara que los Presidenles, Magistrados y
corflinganlur. Soldados de guarnición deben ayudar al señor que busca
los siervos fugitivos; y que hallándolos, los entreguen:
y aquellos en cuyas casas se ocultan, sean castigados si
fueron cómplices en el delito.
§. 3. Unusquisque eorum, qui fugitivum apprehen- § . 3. Oualquiera que aprehendiese á un fugitivo, lo
dit, in publicum deducere debet. debe manifestar.
§ . 4. Et mérito monentur Magistratus, eos diligen § . 4. Con razón se amonesta á los Magistrados á (in
te!* custodire, ne evadant. de quo los guarden diligentemente para que no huyan.
§ . 5. Fugitivum accipo, et si quis erro sit; fugitivi § . í). También se entiende que el vago os fugitivo.
autem appellatione ex fugitiva natum non conlineri, La- Escribe Labeon en el libro primero del Edicto, que no se
beo libro primo ad Edictum scribit. tiene por fugitivo el que nació de fugitiva.
§ . G. In publicum deduci intelligunlur, qui Magis § . (í. Manifestar públicamente se entiende quo es
tratibus raunicipalibus traditi sunl, vel publicis mini- entregar al siervo á los Magistrados municipales, ó á los
steriis. Ministros públicos.
§ . 7. Diligcns custodia etiam vincire permittit. § . 7. La custodia diligente permito también que sean
puestos en prisión.
§ . 8. Tamdiu autem custodiuntur, quamdiu ad Prae- 8. So guardan hasta que son llevados al Prefecto
fectum vigilum, vel ad Praesidem deducantur, eorumque de los que rondan de noche, ó anle el Presidente, y se les
nomina, et notae, el cuius se quis esse dicaf, ad Magis hace saber sus nombres, las señas, y quién dicen son
tratus deferantur, ut facilius agnosci ct percipi fugitivi sus señores, para que mas fácilmente puedan ser conoci
possint. Notae autem verbo etiam cicatrices continentur. dos y entregados: en las señas se han de expresar lam
Idem iuris est, si haec in scriptis publico vel in aedes bien las cicatrices: lo mismo se dice si estas cosas so po
proponas. nen en parage público, ó en las casas públicas por
escrito.
Callistratus libro Vi. Cognitionum.—Fugitivi Calistrato\ Tratado de las Jurisdicciones, li
simplices dominis reddendi sunt; sed si pro libero se bro VI.—Los que solo son fugitivos se han de entregar á
gesserint, gravius coérceri solent. sus señores; pero si se tratáron como libres, suelen ser
castigados gravemente.
o. Ulpianus libro V I L de of¡icio Proconsulis.— 3 . Ulpiano; Del cargo de Procónsul, libro V I I . —
Divus Pius rescripsit, eum, qui fugitivum vull requirere El que quiere buscar al fugitivo en los predios ágenos,
in praediis alienis, posse adire Praesidem literas ei da- según rescripto del Emperador Pió, puede ir al Presiden
turum, et si ila res exegerit, apparitorem quoque, ut ei te á que le dé letras, y si fuese necesario lambien un
permittatur ingredi et inquirere, el poenam eundem ministro, para que se le permita entrar y reconocer; y el
Praesidem in eum consliluere, qui inquirí non permise- mismo Presidente puede imponer pena al que no dexaso
ril. Sed et Divus Marcus Oralione, quam in Senatu re- reconocer: y por oracion del Emperador Marco, que dixo
citavit, facultatem dedil ingrediendi tam Caesaris, quam en el Senado, á los que quieren buscar á los fugitivos,
Senatorum el paganorum praedia volentibus íugitivos se dió facultad de entrar en casa del César, en las de
inquirere, scrularique cubilia alque vestigia occultan- los Senadores, y en los predios de los Paganos, y reco
tium. nocer los quarlos de los que tienen noticia que los
ocultan.
4. Paulus libro I . Sentenliarum.—Limenarchae 4 . Paulo; Sentencias, libro I.—Los guardas m a
ct stationarii fugitivos deprehensos recle in custodiam re- yores de los puertos marítimos y sus dependientes pueden
Ünent. Magislralus municipales ad officLum Praesidis tener en custodia á los fugitivos que aprehenden: los Ma
provinciae vel Proconsulis comprehensos fugitivos recto gistrados municipales pueden enviar a los fugitivos que
transmittunt. aprehendiéron, al Presidente ó al Procónsul de la pro
vincia.
m Digesto.—Liimo 11.°—Titulo 5 .
TIT. Y. TITULO V .
lis, quia ex negolio gesto agilur. Sed non amplius c o - cuüo, no la noxal; porque se pido por el negocio quo so
gendus est praestare, quam id, quod ex ea rein peculio sil. hizo; pero no lia de ser obligado á dar mas de lo que
haya en el peculio respecto de aquella cosa.
§. 2. Adversus párenles et patronos repelido eius, § . 2. Contra los padres y los patronos so dá por esto
quod in alea lusum esl, ulilis ex hoc Ediclo danda est. edicto la repetición útil por lo que se jugó á juego do
suerte.
TIT. V I . TITULO V I .
§ . 4. Idem Poníponius scribit, si propler iudiciura § . 4. Escribe el mismo Pomponio, que si el medidor
adhibitus monsor fraudaveril mo in renunliatione, tenc- nombrado para este juicio, me defraudase en la declara
ri eum, si ob hoc de iudieio minus tuli. Plañe si a iudi- ción, se obliga, si por esto se me (lió ménos por la sen
co adhibilus contra me renuntiaverit dolo malo, dubitat, tencia; poro si el nombrado por el Juez declarase contra
an teneri mihidebcat; quod magis admittil. mí con dolo malo, duda si me estará obligado: y es mas
cierto que sí.
§ . 5. ÍTanc actionem heredi similibusque personis § . 5. Escribo Pomponio, que esta acción se ha de
dandam Pomponius scribit, sed in heredem similesque dar al heredero, y á oirás personas semejantes; pero que
personas denegandam ait. no so ha do dar contra el heredero, ni contra los quo se
repulan por tales.
§ . 0. Serví aulem nomino magis noxale, quam do § . (>. En nombre del siervo mas bien dice quo com
peculio compelere ait, quamvis civilis actio de peculio pele la acción noxal, que la de peculio, aunque compela
competat. la acción civil de peculio.
4. Paulus libro XXV. ad Ediclum.—Ilaec actio 4 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X V . —
perpetua est, quia initium roi non a circumscriptione, Esta acción es perpetua, porque licnosu origen no desde
sed a suscepto negolio originem accepit. que se cometió el dolo, sino desde que se acopló el encargo.
r
Ulpianus libro X X I V . nd Edictum.—Si mensor 5. U1piano\ Comentarios al Edicto, libro X X I V . —
non falsum modum renuntiaverit, sed traxerit renuntia- Si el medidor no declaró falsamente sobre la medida,
tionem, el ob hoc evenerit, ul vendilor laederelur, qui sino que difirió su declaración, y por esto aconteciese
assignalurum se modum inlra cerluin diem promisit, quo se liberte el vendedor que prometió señalar la me
haec actio locum non habel; sed nec dari ulilem debere, dida dentro de cierto dia, no tiene lugar esta acción, ni
Pomponius ait; erit orgo ad actionem do dolo decur- se debe dar la útil, según dice Pomponio: oslo supuesto,
rendum. so habrá de recurrir á la acción de dolo.
§ . 1. Si, quum falsus modusrcnunlialus esset, emlor § . 1. Si por haberse declarado falsamente sobre la
cuín vendilore ex emto egissel, agere poterit etiam medida, el comprador pidiese al vendedor por la acción
cuín mensore; sed si nihil eius interest, condemnari do compra, podrá también pedir contra el medidor; pero
mensorem non oportet. Quodsi non de tolo modo, qui do- si nada le importa, no conviene que sea condenado el
eral, eum vendilore egerit, sed de minore, consequenter medidor: y si no pidió al vendedor por toda la medida
scribit Pomponius, de residuo cuín mcnsoroagi posse. que faltaba, sino por ménos, consiguientemente dice
Pomponio quo so le puede pedir al medidor lo restante.
§ . 2. Hoc iudicium latius Praetor porrexit; nam et § . 2. El Pretor extendió esle juicio; porque si se
si cuius alterius rei mensuram falsam renuntiavisse di- dixese que se delaró falsamente sobre la medida de a l
celur, haec actio competit. Proinde, si in aedificii men guna cosa, competo esta acción: así como si engañó en
sura fefeliit, vel in frumenli, vel in vini, la medida del edificio, ó la del trigo ó vino.
6 . Paulus libro X X I V . ad Ediclum.—sivedeitine- 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I V . —
ris laliludine, si ve de servitu le immittendi proiiciendique Ya sea que se Iralo sobre el ancho del iter, ó de la ser
quaeralur, sive aream, vel lignum, vel lapidem moliendo vidumbre do entrar el madero, ó do verter, ó el que hu
menlitus fueril, biere mentido sóbrela medida del solar, madero ó piedra.
7. Ulpianus libro X X I V . ad Edictum.—vel cuius 7. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I V . —
alterius rei, tcnebilur. O de alguna otra cosa, quedará obligado.
§ . 1. El si mensor machinarius fefelleril, haec actio § . 1. Si el medidor de máquinas engañase, se dará
dabitur. esta acción.
§ . 2. Nec non illud quoque Pomponius dicit, etiam § . 2. También dice Pomponio, que compele esta a c
in'cum, qui mensor non fuit, fefeliit lamen in modo, ción contra el que no fué medidor, y engañó en la m e
compelere hanc actionem. dida.
§ . 3. lloc exemplo etiam adversus archileclum actio § . 3. A este exemplo también se debo dar acción
dari dobet, qui fefcllil; nam el Divus Severus adversus contra el Arquitecto que engañó; porque el Emperador
archileclum el redemlorem acliones dandas decrevit. Severo decretó que también se debian dar acciones con
tra el Arquitecto y el Asentista.
§ . 4. Ego etiam adversus tabularium pulo acliones § . 4. Yo juzgo que se deben dar acciones contra el
dandas, qui in compulalione fefcllil. Contador que engañó en la cuenta.
D e religiosis, et sumtibus funerum, et u t funus D e los lugares religiosos, y de los gastos de los e n
ducere liceat. tierros, y de que se permita llevar á enterrar.
§• 1. Qui mortuum in locum alienum inlulil vcl i n - § . 1. El que cuidó de enterrar al muerto en lugar
Jerre curavil, tencbilur in faclum aclione. In locum alte— ageno, estará obligado por la acción que resulta del
rius accipcre debemus, sive in agro, sivc in aedilicio. Sed hecho. Debemos entender por lugar ageno, ya sea campo
hic sermo domino dat aclionem, non bonae lidei pos- ó edificio; pero por esto compelo acción al señor, no al
sessori; nam quum dical in locum allerius, apparet do poseedor de buena fe; porque quando dice: en lugar
domino eum sentiré, id esl. eo, cuius locus est. Sed el ageno: manifiesta que habla del señor, c¡-loes, de aquel
fructuariusinferendo tenebilur domino proprietalls. An de quien es el lugar: mas enterrando el usufruluario, se
socius lenealur, si ignorante socio intulerit, tractari obligará al señor de la propiedad. También se puede du
polest; est tamen verius, familiae erciscundae, vel com- dar si estará obligado el compañero que dió sepultura á
niuni dividundo conveniri eura posso. algún cuerpo ignorándolo el otro compañero: y es mas
cierlo que lo puede reconvenir en el juicio de división de
los bienes, ó de la cosa común.
§. 2. Praetor ail: S I V E IIOMO MORTÜÜS, OSSAVE I I O M I - § . ó2. Dice el Pretor: Si el hombro muerto, ó los
N1S MORTÜl IN LOCUM PURUM ALTER1US, AUT 1N1D SEPÜLCHRÜM, huesos del hombro muerto, se enterrasen en el lugar p u
1NQUO IUS NON FUER I T , ILLA TA ESSE DICENTUR, QUI IIOC F E - ro que es de otro, ó en el sepulcro en que no tenia
CIT, I N FACTUM ACTIONE T E N E T U R , E T POENA PECUNIARIA S U I Í l l - derecho alguno: el que hizo eslo so obliga por la a c
CIEI'UR. ción que resulta del hecho, y se sujetará á pena pecu
niaria.
§. 3. De ea autem illalione Praetor sensit, quao s c - § . 3. El Pretor habló do aquel entierro que se hace
pullurae causa fit. por causa de dar sepultura.
§. 4. Purus autem locus dicilur, qui ñeque sacer, § . 4 . Se llama lugar puro el que no es sagrado,
flequesanctus esl, ñeque religiosus, sed ab ómnibus sanio, ni religioso, sino aquel á quien no pertenece a l
huiusmodi nominibus vacare videtur. gún nombre de estos.
§ . 5. Sepulcrum esl, u b i Corpus ossave hominis con- § 5. Sepulcro es donde se entierra el cuerpo ó los
<Jila sunl. Celsus aulcm ail, non totus, qui sepulturae huesos del hombre. También dice Celso, que no lodo el
dostinalus esl, locus religiosus sil, sed qualenus corpus lugar destinado para sepultura se hace religioso, sino lo
humalum esl. que ocupa el cuerpo enterrado.
§. (5. Monumenlum est, quod memoriae servandae § . (i. Se dice monumento, porque existe para con
gratia extat. servar la memoria.
§. 7. Si usumfructum quis habeat, religiosum locum § . 7. El que tiene el usufruto no hace el lugar re
non facit. Sed el si alius proprietatem, alius usumfru- ligioso; pero si uno tuvo la propiedad, y otro el usu
clum habuit, non faciet locum religiosum noc proprie- fruto, no liará el lugar religioso, ni el propietario, á
tarius, nisi forte ipsum, qui usumfruclum legaverit, in- no ser que so enterrase el mismo que legó el usufruto,
tuleril, quum in alium locum inferri tam opporluno non no pudiéndose enterrar tan oportunamente en otro l u
posset; et ila lulianus scribit. Alias autem invito fru gar: así lo escribe Juliano: do otro modo contra la vo
ctuario locus religiosus non fiet, sed si consentiat fru- luntad del usufruluario no se hará el lugar religioso;
ctuarius, magis est, ut locus religiosus íiat. pero si osle consiente, es mas cierto que el lugar se hace
religioso.
§ . 8. Locum, qui servit, nemo religiosum facit, nisi § . 8. No se hace religioso el lugar que debo servi
conscnlial is, cui servitus deberetur. Sed si non minus dumbre, á no ser que consienta aquel á quien se le debe;
commode per alium locum servilute uli polest, non vido— pero si con la misma comodidad puedo usar do la ser
tur servilu lis impediendae causa id íieri, el ideo religio vidumbre por otro lugar, parece que no so hace esto por
sus fit; et sane ha bel hocrationem. causa do impedirla, y por lanío se hace religioso: y á la
verdad es conformo á razón.
§ . í). Is, qui pignori dedil agrum, si in eum suorum § . 9. Si el que dió una heredad en prendas, enter
juorluum intulerit, religiosum eum facit, sed el si ipse rase en ella á un pariente suyo, la hace lugar religioso:
Wferatur, ídem est, celerum alii concedere non polest; y si lo enterrasen á él, so dice lo mismo; pero no se
pueden enterrar otros.
3 . Paulus libro X X V I I . ad Edictum.—ex con~ 3 Paulo', Comentarios al Edicto, libro X X V I I . —
sensu tamen omnium utilius esl dicere, religiosum poss 6 Por consentimiento de todos es mas útil decir que el lu
heri; idque Pomponius scribit. gar se puede hacer religioso: así lo escribe Pomponio.
4. Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—Scriplus 4 . [¡'piano; Comentarios al Edicto, libro X X K.
heres, priusquam heredilatem adeat, palremfamilias mor El heredero escrito antes de adir la herencia hace el lu
tuum inferendo locum fácil religiosum. Nec (|uis putei, gar religioso enterrando en éi al padre de familias: y no
h°c ipso pro herede eum gerere; fingocnim, adhuc eum se ha de juzgar que esto lo hace como heredero: supon
deliberare de adcunda hereditate. Ego, eliamsi non heres gamos que aun no ha deliberado adir la herencia. Yo
e i
a
| m intulerit, sed quivis alius herede vel cossanlc, vcl juzgo que también se hace el lugar religioso, aunque no
bsente, vel verenle, nc pro herede gerere videalur, ta lo entierro el heredero, sino algún otro, por no hacerlo
jeen
u
locum religiosum facere pulo; plerumque enim d e - el heredero, ó por eslar ausente, ó por temer no parezca
lu
ncli ante sepeliuntur, quam quis heres iis exlet, Sed que lo hace como heredero. Las mas veces se enlierran los
nc locus til religiosus, quum dcfuncli fuit; naturaliler difuntos ántes de tener herederos; pero entonces se hace
J ni m videlur ad morluum pertinero locus, in quem i n - el lugar religioso quando fué del difunto; porque natu
jertur, praesertim si in eum locum inferatur, in quem ralmente parece que pertenece á este el lugar donde es
J
cu
Pse destinavit; usque adeo, ul, eliamsi in legatum lo- enterrado, particularmente si se en tierra en el que él
u i sil illalus ab herede, illalione lamen leslaloris sit mismo señaló: en lanío grado, que aunque sea enterrado
54
42G Digesto.—Liimo 1 1 . ° — T u l l o 7.
rcligiosus, si modo in alium locuni lam opportune infcr- por el heredero en el lugar que legó, por el hecho de
ri non poluil. enterrarlo se hace religioso, si no se pudo enterrar tan
cómodamente en otro lugar.
5. Gaius libro X I X . ad Edictum provinciale.—Fa- O. Gayo\ Comentarios al Edicto provincial, li
miliaria sepulcra dicunlur, quac quis sibi familiaeque suao bro XIX.—Sepulcros de la familia se llaman los que a l
consliluil; hereditaria autcm, quae quis sibi heredibus- guno señaló para sí y para su familia: y hereditarios los
quo suis constituí!, que alguno señaló para sí y para sus herederos.
6. Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—vel quod 6. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V . —
paterfamilias iure hereditario acquisivit. Sed in utroquo O el que el padre de familias adquirió por derecho de
heredibus quidem cctciisquc successoribus, qualescun- herencia; pero en uno y otro les es lícito enterrarse á
quo fuerint, licel sepelid et morluum inferrc, etiamsi ex los herederos, y demás sucesores, qualesquiera quesean,
mínima parle heredes ex testamento vel ab inteslato sint, y enterrar al muerlo, aunque sean herederos por testa
licet non consentiant alii. Liberis autcm cuiuscunque mento ó ab intestato de alguna pequeña parle, aunque
sexusvet gradus, etiam íiliisfamilias et eniancipatis, idem no consicnlan los demás. El mismo derecho está conce
ius concessum esl, sive extilcrint heredes, sive seso abs- dido á los descendientes, de qualquiera sexo ó grado,
tineant. Exheredatis autcm, nisi specialiter testator iusto aunque sean hijos do familias, ó eslen emancipados, ya
odio commotus eos vetuerit, humanilatis gralia tantum sean herederos, ó se abstengan de la herencia: mas los
sepeliri, non etiam alios praeter suam postcritatem infer desheredados solo se pueden enterrar por razón de hu
rc licet. Libcrti autem nec sepeliri, ncc alios inferrc potc- manidad, á no ser que el testador movido de justa i n
runl, nisi heredes extilcrint patrono, quamvis quídam dignación lo impidiese: no es lícilo enterrará otros sino
inscripserint, monumentum sibi liberlisquc suis fccisse; á sus descendientes: los libertos si no fueren herederos
et ita Papinianus respondit, etsaepissimo idem conslilu- del patrono, ni pueden ser enterrados, ni enterrar á oíros,
tum est. aunque algunos hayan puesto en su monumento esta
subscripción: que lo hacían para sí y para sus libertos.
Así lo respondió Papiniano, y consta de muchas consti
tuciones.
§ . 1 . Si adhuc monumenlum purum est, polerit quis § . 1 . Si aun no se ha enterrado alguno en el monu
hoc et venderé, et donare. Si cenotaphium sil, posse hoc mento, se podrá vender y donar: si fuere ccnolafio, se
venire, dicendum esl; ncc enim esse hoc religiosum, Divi ha do decir que se puede vender; pues los dos hermanos
Fralrcs rcscripscrunl. Emperadores respondiéron que no era lugar religioso.
7 . Gaius libro X I X . ad Edictum provinciale.— 7 . Gayo', Comentarios al Edicto provincial, li
Is, qui intulit morluum in alicnum locum, aut lollcrc id, bro XIX.—El que enterró al muerto en lugar ageno, ó
quod intulit, aul loci prelium pracstaro cogitur per in lo debe desenterrar, ó se obligará á pagar el importe del
faclum actionem, quae lam heredi, quam in heredem lugar por la acción que resulla del hecho: la qual com
compclit, el perpetua est. peto al heredero, ó se da contra él, y es perpetua.
§ . 1. Adversus eum, qui in allcrius arcam lapideam, § . 1. Contra el que entró al muerto en clarea de
in qua adhuc morluus non eral condilus, morluum inlu- piedra agena, en la qual aun no so habia cnlrado muerto
lerit, utilcm actionem in faclum Proconsul dal, quia non alguno, da el Procónsul la acción útil que rcsulla del he
proprie vel in sepulcrum, vcl in locum allcrius iululisse cho; porque no se puede decir con propiedad que enter
dici polest. ró á otro en el sepulcro ó sitio ageno.
8 . Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—Ossa, quae 8. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V —
ab alio illata sunt, vcl corpus an liccal domino loci cffo- Se duda si al señor del lugar lees permitido desenterrar
dere vcl erucre sine decreto Ponlilicum, seu iussu Prin- sin decrelo de los Pontífices, ó mandato del Príncipe, el
cipis, (juacslionis esl. Et ait Labco, expeclandum vcl cadáver ó los huesos que otro enterró: y dice Labcon
permissum pontificale, seu iussioncm Principis, alioquin que es necesario permiso de los Pontífices, ú orden del
iniuriarum foro actionem adversus cuín, qui ciecit. Príncipe; y que de otro modo se dará la acción de inju
ria contra el que desenterró.
§ . 1. Si locus rcligiosus pro puro venisse dicelur. § . 1 . Si se dice que el lugar religioso fué vendido
Praetor in faclum aclionem in eum dal ei, ad quem ea como puro, el Pretor da la acción que resulla del hecho
res perlinct; quac aclio ct in heredem compclit, quum á aquel á quien le importa: cuya acción también se da
quasi ex emlo aclionem conlincal. contra el heredero ; porque como que contiene la acción
4 de venta.
§ . 2. Si in locum publicis usibus deslinalum intulc— § . 2. Si alguno enterrase un muerlo en lugar desti
rit quis morluum, Praetor in eum iudicium dal, si dolo nado para los usos públicos, el Pretor da acción contra
feceril, el cril extra ordinem plectendus, módica lamen él si lo hizo con dolo; y ha de ser castigado extraordina
coercilione; sed si sino dolo, absolvendus est. riamente, pero con un corlo castigo : y si lo hizo sin dolo,
ha de ser absuello.
§ . 3. In hac autcm actione loci puri appellalio el ad § . 3. En esta acción la significación de lugar puro
aediíicium producenda esl. se extiende también al edificio.
§ . 4. Ncc solum domino haec actio compclil, verum §. i . Esta acción no solamente compete al señor,
ei quoque, qui eiusdcm loci habet usumfruclum, vcl ali- sino también á aquel que lienc el usufrulo, ó alguna ser
quam servitutem, quia ius prohibendi etiam hi habent. vidumbre del mismo lugar; porque eslos también tienen
derecho para prohibirlo.
Digesto.—Liimo 1 1 . " — T i t u l o 7 . m
§ . 5 . Ei, qui prohibitus esl infcrre in eum locum, § . 5. Si alguno tenia derecho do enterrar en algún
quoei ius inferen di esset, in factum actio compolit el i n - lugar, y so le prohibió, le compele la acción que resulta
terdictum, eliamsi non ipse prohibitus sil, sed procura- del hecho, y interdicto, aunque no se lo prohibiese á él,
toreius, quia intellectu aliquo ipse prohibitus videlur. sino á su procurador; porque so entiende quo se le pro
hibió á él mismo.
^• Gaius libro X I X . ad Edictum provinciah.— 9. Gayo ; Comentarios al Edicto provincial, l i
Liberum esl ei, qui prohibetur, mortuum ossave mortui bro XIX.—Lo es libre á aquel á quien so le prohibe en
inferre, aut statim interdicto uti, quo prohibetur ei vis terrar el muerto ó sus huesos, usar inmediatamente del
fieri, aut alio inferre, el postea in factum agere; per quam interdicto, por el qual se prohibo que se le haga fuerza,
consequitur actor, quantieius interfuerit, prohibitum non ó enterrar en otra parte, y después pedir por la acción
esse; in quam compulationem caditloci emli prelium, aut que resulta del hecho, por la qual conseguirá el actor lo
conducti merces, item su i loci prelium, quem quis, nisi quo lo importa que no se le hubiera prohibido: en cuya
coaetus, religiosum facturus non esset. Unde miror, qua- cantidad se comprehende el precio del lugar queso com
re constare videatur, ñeque heredi, ñeque in heredem pró, ó el importe del arrendamiento, y juntamente el
dandam hanc aclionem; nam, ut apparet, pecuniariao precio del lugar, el qual no lo habría hecho alguno reli
quantiialis ralio in eam deducitur; certe perpetuo ea Ín gioso, á no haber sido precisado: loque admiro; por
ter ipsos competit. que no se ha de dar esta acción ni al heredero, ni con
tra el heredero: lo quo es cierto; pues como aparece se
comprehende en la cuenta la cantidad pecuniaria: cier
tamente siempre competo esta enlro ellos mismos.
10. Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—Si von- 10. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V . —
dilor fundi exceperit locum sepulcri ad hoc, ut ipse poste- Si el vendedor del fundo exceptuase el lugar del sepul
i'ique eius illo inferrentur, si via uti prohibeatur, ut mor cro para enterrarse él y sus descendientes en él, y se le
tuum suum inferret, agere potest; videlur enim eliam hoc prohibiese la via para enterrar á su pariente difunto,
excepium inlerementem etvendenlem, ut ei per fundum puede pedir; porque parece que entre el comprador y el
sepulturae causa iré liceret. vendedor so exceptuó también el quo fuese lícito ir al
sepulcro por el fundo.
11. Paulus libro X X V I Í . ad Edictum.—Ouodsi 11. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X V I I .
locus monumenli hac lego venierit, ne in eum inferrentur, —Pero si se vendió el lugar del monumento con la con
quos ius est inferri, paclum quidem ad hoc non suflicit, dición de que no se entorrasen en él los quo tienen dere
sed slipulalione id caveri oportet. cho de enterrarse, no basla el pacto para eslo, porque es
necesaria estipulación.
12. Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—Si quis 12* Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V .
sepulcrum habeat, viam aulem ad sepulcrum non habeat, —Si alguno tiene sepulcro, y no tiene via para él, y el
el a vicino iré prohibeatur, fmperalor Antoninus cum vecino se la prohibe, el Emperador Anlonino con su pa
paire rescripsit, iterad sepulcrum peti precario et con dre respondió, que el iter para el sepulcro se pedia en
cedí solero, ut, quoties non debelur, impetrelur ab eo, qui precario, y se solia conceder para que quando no se debe,
fundum adiunctum habeat. Non lamen hoc rescriptum, se pida al que liene el fundo inmediato; pero este res
9 u od impetrandi dat facultatem, etiam actionem civilem cripto que da facultad para que so pida, no induce ac
índucit, sed extra ordinem interpelletur. Praeses eliam ción civil, sino que extraordinariamonte se hado supli
com pollero debet, iuslo prelio iter ei praeslari, ila t a - car quo se conceda. El Presidente de la provincia debe
^en, ut iudex eliam de opporlunilato loci prospiciat, ne precisar á que so le dé iter por su justo precio; pero de
vicinus magnum patiatur detrimentum. forma que el Juez mire también la oportunidad del lugar,
para quo el vecino no padezca mucho perjuicio.
§ . 1 . Senalusconsulto cavelur, ne usus sepulcrorum § . 1. Por constitución del Senado so proviene, que
permulalionibus pollualur, id est, no sepulcrum alienae el uso de los sepulcros no so viole con permutaciones, esto
conversalionis usum accipial. es, quo no so haga otro uso de los sepulcros.
§ . 2. Praetor ait: QUOD FUNEIUS CAUSA SUMPTÜS FACTUS § . 2. Dice el Pretor: Los gastos que se hicieren por
EUIT , E1US RECIPERANDI NOMINE I N EUM , AD QUEM E A R E S causa del entierro, daré acción para que los recupere á
• ' E n T l N E T , IUDIC1UM ÜABO. aquel á quien le corresponde.
§ . 3. lloc Edictum iusta ex causa propositum est, § . 3. Este edicto se propuso por justa causa, para
ut qui funeravit, persequalur id, quod impendit; sic que el que enterró repita lo que gastó: y así sucede quo
e
nim fieri, ne insepulta corpora iacerent, neve quis de los cadáveres no queden sin sepultura, y que ninguno sea
alieno funerelur. enterrado á costa de otro.
(l(í
§• í . Funus aulem eum facero oporlel, quem decc- § . í . Conviene que haga el entierro aquel á quien
ns elegil; sed si non ille fecit, nullam esse huius rei eligió el difunto; pero si eslo no lo hiciese, no incurre en
Poenam, nisi aliquid pro hoc emolumontum ei reliclum pena alguna, si por esto no so lo dexó alguna cantidad,
?ls1o'Jc tune enim, si non paruerit voluntati defuncti, ab que en oslo caso si no obedeció la voluntad del difunto,
n
repellilur. Sin autem de hac re defunclus non cavit, no so le dará; pero si el difunto nada expresó sobre esto
° c ulli delegatum id munus est, scriptos heredes ea res particular, ni nombró á ninguno para esto, les corres
contingii; si nemo scriptus est, legítimos, vel cognatos, ponde á los herederos escritos: y si no los hubiese, á los
MUosque suo ordinc, quo succedunt. legítimos y á los parientes, según le sucedan por su
órden.
4 2 8 D i g e s t o . — L i b r o 1 1 . " — T i t u l o 7 .
§ . 5. Sumtus funeris arbitranlur pro facultalibus, § . 5. Los gastos del entierro se han do regular s e
vel dignilate defuneli. gún las facultades ó la dignidad del difunto.
§ . (i. Praetor, vel Magislratus municipalis ad í'unus § . 0. El Pretor ó el Magistrado municipal debe do-
s u m t u s decernero debol, si quidem esl pecunia in hore- terminar ó señalar los gastos del entierro del dinero do la
ditatc, ex pecunia; si non cst, distraliere debet ea, qnao herencia, si lo hay: y si no, debe vender las cosas quo
lempore peritura sunt, quorum rctentio onerat horedita- han de perecer con el tiempo, y que á la herencia la es
tem; si minus, si quid auri argenliquo fuerit, distrahi, gravoso retenerlas: y si no, si hay algunas alhajas do oro
aut pignoran iubebit, ul pecunia expedialur, ó plata, las mandará vender, para que haya diucro, ó
mandará que se den en prendas.
13. Gaius libro X I X . adEdictum provincialc.—vel 13- Gayo ; Comentarios al Edicto provincial, li
a debitoribus, si facile exigi possit. bro XíX.—O cobrar do los deudores, si se puede hacer
con facilidad.
1 4 . Ulpiantts libro X X V . ad Edictum.—Et si 1 4 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V .
quis impediateum, qni emil, quominusei res tradantur, —Si alguno embaraza que al comprador se le entreguen
Praetorem intervenire oporlore, luerique huiusmodi fa- las cosas, conviene que intervenga el Pretor, y quo haga
clum, si quid impediat, quominus ei res vendilao tra (¡uo se entreguen las cosas vendidas, si aiguno lo impide.
dantur.
§ . 1 . Si colonus vel inquilinus sit is, qni morluus § . 1 . Si murió el colono ó el inquilino, y no hubie
cst', nec sil, unde funeretur, ex in vedis illatis eum í'une- se con (pie enterrarlo, escribe Pomponio que se le ha de
randum Pomponius scribil; et si quid superíluum re- enterrar de las cosas que se pusieron y encontraron : y si
manserit, hoc jiro debita pensione teneri. Sed ot si res quedase algo, esto estará obligado por lo quo se debe del
lega tao sint a leslalore, de cuius lunero agilur, nec sit, arrendamiento. Aunque estas cosas hayan sido legadas
unde funerelur, ad cas quoque manum millero oportel; por el lestador, de cuyo entierro so trata, si no hay con
s a t i u s est enim, de suo lestatorem funerari, quani ali— (pie enterrarlo, conviene valerse do ellas; porque es m e
quos légala consequi. Sed si adila fuerit postea heredi- jor que el testador se entierro do lo que es suyo, quo el
las, res emtori auferenda non est, quia bonae fidei pos- que otros perciban los legados; y aunque después se ada
sessor esl, el dominium habet, qni auelore iudice com- la herencia, la cosa no se ha de quitar al que la c o m
paravit. Legatarium lamen légalo carere non oporlet, pró; porque es poseedor do buena fe, y adquiere domi
si potosí indemnis ab heredo praeslari; quod si non po nio el quo compró con autoridad del Juez; pero no con
tosí, melius esl, legalarium non lucrari, quam emlorcm viene que el legatario carezca del legado, si el heredero
darano afíici. so lo puede entregar indemne: y si no puede, es mejor
que dexo de percibirlo el legatario, que el comprador
quede perjudicado.
§ . 2. Si cui funeris sui curam lestator mandaverit, § . 2. Si el testador encargase á alguno que lo entier
et ille aceepta pecunia funus non duxerit, de dolo a c - ro, y él recibiese el dinero, y no lo enterrase, escribe
tionem in eum dandam Mela scripsit; credo lamen, et Mela que se ha de dar contra él la acción de dolo. Yo
extra ordinem eum a Praelore competíendum funus du~ creo que laminen lo ha de precisar el Pretor extraordi
cere. nariamente á qno lo entierro.
§ . 3. Funeris causa sumtus faclusvidelurisdemum, § . 3. Finalmente parece que se hizo por causa del
qni ideo fit, ul funus ducalur, sino quo funus duci non entierro el gasto hecho para llevarlo á enterrar, sin el
possit, nípula si quid impensum esl in delalionem mortui. qual no podria haberse enterrado: v. g. si se gastó algu
Sed el si quid in locum fuerit erogalum, in quem mor na cosa en llevar á enterrar al muerto, parece que se
luus inferrelur, funeris causa videri impensum Labeo gastó por esta causa, según escribe Labeon ; porque n e
scribil, quia necessario locus paralur, in (juo corpus con- cesariamente se previene el lugar en que al cuerpo se lo
dilur. da sepultura.
§ . 4. Impensa peregre mortui, quae facía est, ut § . í . El gasto que se hizo para llevar el cuerpo lejos
Corpus perferretur, funeris esl, licel nondum homo fune del lugar en que murió, aunque no haya sido enter
relur. ldemque, el si quid ad Corpus custodiendum, vel rado, es perteneciente al entierro. Lo mismo se dice si se
eliam commendandum factum sit, vel si quid in mar- hizo algún gasto para guardar el cuerpo, ó depositarlo,
mor, vel vestem collocandam. ó en colocar el mármol ó el vestido.
§ . 5. Non aulem oportet ornamenta cum corporibus § . 5. No conviene que so en tien en los cuerpos con
condi, nec quid aliud huiusmodi, quod hornillos simpli- los ornamentos, ni otras cosas semejantes, como hacen
ciores faeiunt. los hombres que no tienen dignidad alguna.
§ . G. Ilaec aclio, quae funeraria dicitur, ex bono e l § . (I. Esta acción so llama funeraria, y trae su orí-
aequo oritur, conlinot aulem funeris causa tantum i m - gen del Derecho Civil y del Pretorio, y solo contiene los
pensam, non etiam ceterorum sumtuum. Aequum aulem gastos hechos por causa del entierro, no los demás. Tam
accipilur ex dignilale eius, qui funoralus est, ex causa, bién se llama equitativo por la dignidad del que fué e n
ex lempore, el ex bona fide, ul ñeque plus impuletur terrado, la causa, el tiempo, y la buena fe, para que no
s u m t u s nomine, quam faclum est, ñeque tantum, quan se cuenten mas gastos que los quo se hiciéron, ni todo lo
tum factum est, si immodice factum est; debet enim ha- que se gastó, si se gastó inmoderadamente; porque deben
beri ralio facullatum eius, in quem factum est, el ipsius tener presentes las facultades del que se enterró, y de lo
rei, (|uao u11ra modum sine causa consumilur. Quid ergo, queso consume sin causa con demasía. ¿Qué dirémos si
si ex voluníale lestaloris impensum esl? Sciendum esl, se gastó por voluntad del testador? Se ha de decir q u e
nec volunlalem sequendam, si res egredialur iustam sum no se ha de observar su voluntad, si los gastos fuesen
tus rationem, pro modo aulem facullatum sumtum fieri. excesivos; porque estos deben ser según las facultades.
D i g e s t o . — L i b r o 1 1 . #
— T i t u l o 7 . 429
§ . 7. Sed interdum is, qui sumlum in funus fecit, § . 7 . El que hizo los gastos del entierro, lal vez no
sumtum non recipit, si pietalis gralia fecit, non hoc ani los recibe si los hizo por causa de piedad, y sin ánimo do
mo, quasi recepturus sumtum, quem fecit; el ita Impe- cobrarlos: así lo respondió nuestro Emperador: esto s u
ratornoster roscripsit. Igitur aestimandum erit arbitro puesto, el árbilro deberá considerar y examinar con qué
et perpendendum, quo animo sumtus factus sil, utrum ánimo se gastó, si acaso alguno lo hizo como gestor del
negolium quis vel defuncti, vel heredis gerat, vel ipsius difunto, ó del heredero; ó movido de caridad, ó por mise
humanitatis, an vero misericordiae vel pietali tribuens, ricordia, piedad ó aféelo. También se puede distinguir el
vel affectioni. Potest tamen distingui et misericordiae modo do misericordia en esta forma, si el que lo enterró
modus, utin hoc fuerit misericors vel pius, qui funera- por misericordia ó piedad, lo hizo porque no quedase sin
vit, ut eum sepeliret, ne insepultus iaceret, non etiam, enterrar, pero no para enterrarlo á su propia costa; lo
utsuosumtu íeccrit; quod si iudici liqueat, non debet qual si lo consta al Juez, no debe absolver al que es re
eum, qui convenitur, absolvere; quis enim sino pietalis convenido; porque ¿quien habrá que no enlierre al cada-
intentiono alienum cadaver funeral? üporlebit igitur Ic- ver del extraño por causa de piedad? Y así para que des
stari quem, quo animo funeral, no postea paliatur quao- pués no haya duda, convendrá expresar el ánimo con que
slionem. en tierra.
§ . 8. Plerique ülii, quum parentes suos funerant, § . 8. Los hijos muchas veces quando entierran á sus
vel alii, qui heredes fteripossunt, licet ex hoc ipso no padres, ú otros que pueden ser herederos, aunque por
que pro herede geritio, ñeque adilio praesumitur, Lamen, esto no se entiende que obran como herederos, ni que
no vel miscuisse necessarii, vel celeri pro heredo gessisse aden la herencia: con lodo, para que no parezca que los
"videanlur, solent testari, pietalis gralia faccre se sepul- parientes se mezclaron, ni quo los demás lo hiciéron
turam. Quid si supervacuo fuerit factum? Ad illud se como herederos, suelen expresar quo lo hiciéron por
muñiré videnlur, ne miscuisse so credanlur, ad illud causa de piedad. ¿Qué diremos si se hizo superíluamente?
non, ut sumlum consequantur, quippo protestantur, pie Parece que lo execuláron para que no se crea que se mez-
talis gralia id se facere; plenius igitur eos leslari opor- cláron en la herencia, no para dexar de repetir los gas
let, ut et sumlum possint servare. tos, supuesto que protestan que los hacen por causa de
piedad: así conviene que mas plenamente protesten, para
que puedan repetir los gastos.
§ . 9. Fortassis quis possil dicere, interdum partem § . 9. Acaso podrá decir alguno que lal vez puede
sumtus faeli posse recuperan, ut quis pro parte quasi ne- recuperar parte del gasto hecho, como si siendo gestor
golium gerens, pro parle pietalis gralia id faciat; quod en parle, lo haga en parle por causa do piedad: lo que
est verius. Partem igitur sumtus consequetur, quem non es mas cierto. listo supuesto, repetirá la parlo de gastos
donandi animo fecit. que hizo sin ánimo de donar.
§ . 10. ludicem, qui do ea aequitate cognoscil, inler- § . 10. El Juez que conoce de esta equidad, absolu-
dum sumlum omnino non debere admitiere modicum fa lamenle suelo excluir alguna vez el gaslo pequeño, si
ctum, si forte in conlumeliam defuncti hominis locuplo- acaso se hizo en deshonor del difunto hombro rico; por
lis modicus factus sil; nam non debet huius ralioncm ha- que no se debe entrar en cuenta pareciendo que lo hizo
here, quum conlumeliam defunclo fecisso videalur ita en deshonor del difunto, habiéndole enterrado en la for
eum funerando. ma expresada.
§ . 11. Si quis, dum se heredem pulat, patremfami- § . 11. Si alguno juzgando que era heredero, enterró al
lias funeraveril, funeraria aclione uli non poterit, quia padre de familias, no podrá usar do la acción funeraria;
non hoc animo fecit, quasi alienum negolium gerens; el porque no lo hizo con el ánimo do ser gestor del negocio
ita Trebatius et Proculus putal; puto lamen el ei ex cau ageno: y así lojuzg.inTrebacioy Próculo; peroyojuzgoque
sa dandam aclionem funerariam. también se le hade dar la acción funeraria por esta causa.
§ . 12. Labeo ait, quoties quis aliam aclionem babel § . 1'2. Dice Labeon, que todas las veces que haya
de funeris impensa consequenda, funeraria eum agere otra acción para repetir los gastos del entierro, no se
non posse; et ideo, si familiae erciscundae agere possil, puede usar de la funeraria; y por esto el quo puede pedir
funeraria non aclurum, plañe si iam familiae erciscun por la do división de los bienes, no ha de usar de la fu
dae iudicio aclum sit, posse agi. neraria; pero podrá usar do esta si ya pidió en el juicio
de división de los bienes.
§ . 13. Idem Labeo ait, si prohiben le herede fuñera- § . 13. Dice el mismo Labeon, que si prohibiéndolo
veris testalorem, ex causa competere tibi funerariam; el heredero, e n t e r r a s e s al testador, con justa razón te
quid enim, si filium testatoris heres eius prohibuil? lluic compete la acción funeraria. ¿Qué diremos si el here
contradici potesl: ergo pietalis gralia funerasti; sed pone dero se lo prohibió al hijo del testador? A osle se le pue
me testatum, habiturum me funerariam aclionem; desuo de replicar: luego le enterraste por causa de piedad; pero
enim expedit morluos funerari, et quid, si teslalor qui- supon que yo hice testamento: me competerá la acción
dern funus mihi mandavit, heres prohibet, ego lamen funeraria; porque conviene que los muertos se enlierren
nihilominus funeravi? Nonne aequum est, milii funera de su patrimonio. ¿Qué diremos si el testador me mandó
riam compelere? El generaliter pulo, iudicem iustumnon que lo enterrase, el heredero me lo prohibe, y no obs
meram negotiorum geslorum aclionem imitari, sed solu- tante yo lo enterré? ¿Acaso es justo que so me dé la a c
tius aequilatem sequi, quum hocei et actionis natura in- ción funeraria? Y generalmente juzgo que el Juez justo no
dulget. ha de imitar la mera acción de la gestión de los nego
cios, sino que libremente ha de seguir la equidad; por
que así se lo permite la naturaleza de la acción.
§ . 14. Divus aulem Marcus roscripsit, eum heredem, §. 14. El Emperador Marco respondió, que no ha
qui prohibet funerari ad eo, quem lestalor olegit, non cia bien el heredero que prohibía dar sepultura al testa
recle facere, poenam lamen in eum stalulam non esse. dor á aquel á quien se lo mandó; pero que no habia pe
na establecida contra él.
4 3 0 D i g e s t o . — L i b r o 1 1 . * — T i t u l o 7 .
§ . 15. Qui mandalu alterius funeravil, non habet § . 15. Al que enterró por mandato de otro, no lo
funerariam actionem, sed is scilicet, qui mandavit fune- compete la acción funeraria, sino á aquel que mandó
randum, sive sol\il oi, cui mandavit, sive debel. Quod enterrar, ya sea que haya pagado ó no á aquel á quien
si pupillus mandavit sino lulore auctore, ulilom funera se lo mandó; pero si lo mandó el pupilo sin autoridad
riam dandam adversus heredera ei, qui impendit; lucra- del tutor, al que hizo los gastos so le ha de dar contra el
ri enim heredem iniquum est. Si autem pupillus funus heredero del difunto la acción útil funeraria; porque no
ad se perlinens sino luloris auctoritale mandavit, dan es justo que se lucre en esto. Mas si el pupilo sin la a u
dam in eum actionem arbitror, si el heres exlilil ei, qui toridad del tutor mandó enterrar á aquel á quien debia
funoratus esl, solvendoque heredilas est. Contra si quis dar sepultura, juzgo que se ha do dar acción contra él,
mandalu heredis funeravit, non posse eum funeraria si fué heredero del que se enterró, y hay con qué pagar
agoré, Labeo scribit, quia habet mandati actionem. en la herencia. Al contrario, si alguno enterró por man
dato del heredero, escribe Labeon que no puede usar de
la acción funeraria, porque tiene la de mandato.
§ . 10. Si lamen quasi negotium heredis gercns f u § . 10. Pero si enterró como que hacia el negocio del
neravit, licet ratum non habeat, lamen funeraria eum heredero, aunque no se ratifique, ron lodo escribe La
agoré posse, Labeo scribit. beon, que le compete la acción funeraria.
§ . 17. Dalur autem haec aclio adversus eos, ad quos § . 17. Esta acción se dá también contra aquellos que
funus pertinet, ulputa adversus heredem bonorumve pos- tenian obligación do enterrar: v. g. contra el heredero,
sessorem celerosque successores. el poseedor de los bienes, y los demás sucesores.
15. Pomponius libro V. ad Sabinum.—Funeris 15. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro V . —
impensam el palronus, qui bonorum possessionom polil El patrono que pido la posesion de los bienes contra
conlra tabulas, praeslal. el testamento, también se obliga á los gastos del e n
tierro.
1 6 . Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—In eum, 16. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V .
ad quera dotis nomino quid pervenerit, dat Praelor fu —Conlra el que percibió alguna cosa por razón de dote,
nerariam actionem; aequissiraum enira visura esl vele- dá el Pretor la acción funeraria; porque pareció muy jus
ribus, mulieres quasi de palriraoniis suis, ita do dotibus to á los antiguos, quo las raugeresse enterrasen de sus
funerari, et eum, qui morlo raulierisdotera lucratur, in dotes como de sus patrimonios; y el que percibe la dote
funus conferro debere, sive pater raulierisesl, sivo ma- por la muerto do la muger, debo costear el entierro, ya
rilus; sea el padre de la muger, ó el marido.
17. Papinianus libro III. Responsortm.—sed si 17. Papiniano; Respuestas, libro III.—Pero si el
nondum pater dotem recupera veril, vir solus conve- padre aun no hubiese recuperado la dote, solo el marido
nielur repulalurus patri, quod eo nomino praestiterit; debe ser reconvenido, contándole al padre lo que hubiese
gastado en el entierro.
1^. lulianus libro X . Digestorum.—impensa enim 18. Juliano; Digesto, libro X.—Porque los gastos
funeris aes alienum dotis est, del entierro es deuda que correspondo á la dote.
19. Ulpianus libro X V . ad Sabinum.—ideoque 19. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X V . —
otiara dos sen tire hoc aes alienum debet. Por esto la dolo debo pagar esle gasto.
2 0 . Idem libro X X V . ad Edictum.—Neralius 20. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro X X V.
quaorit, si is, qui dotem dederat pro muliere, stipulatus —Si el que dio la dote á una muger, estipuló que le vol
esl duas partes dotis reddi, tertiam apud marilum ro viesen las dos parles de ella, y que el marido quedase
manero, paclus sil, no quid marilus in funus conferrel, con la tercera, y pactó que esteno se obligase á dar cosa
an funeraria marilus teneatur? Et ait, siquidom ipsesti- alguna para el entierro, ¿acaso estará el marido obligado
pulator mulierem funeravit, locura esse pació, el inu- á la.acción funeraria? Y responde, que si el que estipuló,
lilem ei funerariam foro; si vero alius funeravil, posse enterró á la muger, tiene lugar el pacto, y que le será
eum marilum conveniro, quia pacto hoc publicum ius inútil la acción funeraria; pero que si olio la enterró,
infringi non possil. Quid lamen, si quis dotem hac lege puede esto reconvenir al marido, porque el pacto no pudo
dederil pro muliere, ul ad ipsum rediret, si in matri perjudicar el Derecho público. Mas si alguno diese la doto
monio morlua esset, aul quoquo modo soluto matrimo á la muger con la condicion do quo volviese á él si mu
nio, numquid hic in funus non conforal? Sed quura dos riese durante el matrimonio, ó disuelto de alguna mane
morlo mulieris ad eum pervenerit, potosí dici, conforro ra, ¿acaso oslo estará obligado al entierro? Se puedo d e
eum. cir que está obligado, por haber vuello á él la dote do la
muger.
§ . 1. Si marilus lucratur dotem, convenietur fune § . 1. Si el marido percibiese la dote, será reconveni
raria, pater autem non. Sed in hunccasum puto, sidos, do con la acción funeraria, y no lo será el padre; pero en
quia permodica fuil, in funus non sufíicit, in superfluura osle caso, si por ser corto el dote, no basta para el en
in palrem debere actionem dari. tierro, se debe dar acción conlra el padre por lo quo
falla.
§ . 2. Quum malerfamilias decedit, nec esl eius sol- § . 2. Si muere la madre do familias, y su herencia
vendo heredilas, funerari eam ex dote tanlura oporlet; et no alcanza para pagar los gastos del funeral, solo se han
ita Celsus scribit. de sacar de la dote: y así lo escribe Celso.
D i g e s t o . —L i b r o 1 1 . " — T i t u l o 7 . 431
26. Pomponius libro X V . ad Sabinum.—nec acre 26. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X V .
alieno deduelo; —Ni las deudas.
27. Ulpianus libro X X V . ad Edictum.—sic pro 27. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V .
rata el marilum, el heredera conferro in funus oporlcl. —De esto modo conviene quo á prorrata contribuyan
para el entierro el marido y ol heredero.
§ . 1. Maritus funeraria non convenielur, si mulieri § . 1. El marido no podrá ser reconvenido por la
in malrimonio dotem solverit, utMarcellus scribit; quae acción funeraria si pagó á la muger la dote durante el
senlenlia vera est, in his lamen casibus, in quibus hoc matrimonio, según escribe Marcelo, cuya sentencia es
ei facere legibus permissum cst. verdadera; pero en los casos quo según las leyes l o e s
permitido hacer eslo.
§ . 2. Praelerea marilum pulo funeraria in id demum § . 2. A mas de esto juzgo que el marido se obliga
tencri, quod facere potest; id enimlucrari videlur, quod por la acción funeraria en aquello que puede hacer; por
praeslaret raulieri, si convcniretur. que parece quo aumenta su patrimonio en lo que seria
responsable á la muger, si fuera reconvenido.
28. Pomponius libro XV. ad Sabinum.—Quodsi 28. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X V .
nulla dos esset, tune omnem impensam patrem praestare —Pero si no hubiese doto, dice Alilicinio que el padre
debere, Alilicinus ait, aut heredes eius mulieris, puta estará obligado á hacer los gastos, ó los herederos de la
emaneipalae. Quodsi ñeque heredes habeant, noque p a muger, si estaba emancipada; pero si no tenia herede
lor solvendo sil, marilum, in quantum facere potosí, pro ros, ni el padre do donde pagar, puedo sor recon
hoc conveniri, no iniuria eius videretur, quondam u x o - venido el marido en quanto puede hacer; porque p a
i'em eius insepullam relinqui. rece quo lo es injurioso que á su muger no se la d é
sepultura.
29. Gaius libro X I X . ad Edictum provinciale.— 29. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li
Si mulier po.sl divorlium alii nupla decesseril, non pulal bro X I X . — S i la muger que después do divorciada casó
Fulcinius, priorem marilum, liccllucri dotem facial, f u - con olio, muriese, no juzga Fulcinio que el primer m a
neris irapensam pracslare. rido eslá obligado á los gastos del entierro, aunque h a
ya adquirido la dolo.
§ . 1. Is, qui filiarafamilias funcravil, antcquam dos § . 1 . El que enterró á la hija de familias ánles do
palri reddatur, cum marito recle ágil; reddila dote p a volver la doto al padre, con razón pido al marido; y des
trem obligalum habet. Ulique aulcm, si cura raarilo pués de volver la dote, le está obligado el padre; pero
aclura fuerit, is eo minus palri mulieris restitulurus cst. si hubiere litigado con el marido, eslo menos restituirá
al padre de la muger.
31. Ulpianus libro X X V . ad Ediclum.—Si íil i us 31. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X V .
ía ni i lias miles sit, el habeat castrense peculium, p u —Si el hijo de familias es soldado, y tiene peculio cas
lo, successores eius ante teneri, sic deinde ad patrem trense, juzgo que sus sucesores están obligados en p r i
veniri. mer lugar, y despues el padre.
§ . 1. Oui servum alienum vel ancillam sepelivit, § . 1. Al que enterró al siervo ó sierva ágenos, le
liabel adversus dominum íunerariam actioneni. compele conlra el señor la acción funeraria.
§ . 2. Ilaec aclio non est annua, sed perpetua, el h e - § 2. lista acción no perece pasado un año; porque
redi ceterisque successoribus, el in successores datur. es perpetua, y se dá al heredero, y á los demás suceso
res, y conlra los sucesores.
34. Paulus libro L X 1 V . ad Ediclum.—Si locus 34. Paulo; Comentarios a! Edicto, libro L X I V . —
sub conditione legalus sil, ¡nlerim heres inferendo m o r - Si se legó algún lugar baxo de condicion, no se h a
luum non l'acil locum religiosum. ce religioso ínterin el heredero no entierro en él al d i
funto.
35. Marcellus libro V. Digeslorum.—Minime m a - 35. Marcelo; Digesto, libro V.—Juzgaron los m a
iores lugendum putaverunl eum, qui ad palriam delen- yores que no se debía hacer duelo por el que viniese c o n
dam, el párenles el liberos interficiendos venerit; quem, tra su patria, y í\ d a r muerte á sus ascendientes y des
si íilius patrem, aut palor filium occidissel, sino scelere cendientes; pero si el hijo mató á semejante padre, ó el
etiam praemio afliciendum omnes constiluerunl. padre á semejante hijo, todos determinaron que no co
meto delito, antes sí es digno de premio.
36. Pompónius libro X X V í . ad Quintum Mu- 36. Pomponio'y Comentarios á Quinto Mucio, l i
cium.—Ouum loca capia sunt ab hoslibus, omnia d o - bro X X V I . — L o s lugares que caen en poder do los ene
sinunl religiosa vel sacra esse, sicut homines liberi in migos dexan de ser religiosos ó sagrados, así como los
servitutem perveniunl. Quodsi ab hac calamilale fuerint hombres libres que incurren en servidumbre; pero si se
libérala, quasi quodam postliminio reversa prístino s t a - libertasen de esta calamidad, se restituyen ú su antiguo
tui resliluunlur. estado por derecho de postliminio.
37. Macer libro I. ad Lcgem vicesimam heredita- 37. Macer\ Comentarios á la ley vigésima de las
tum.—Funeris sumlus accipilur, quidquid corporis causa, herencias, libro /.—Gasto do entierro se entiende lodo lo
veluti unguenlorum, erogatum est; et prelium loci, in que se gastó por causa del cuerpo, como los ungüentos, y
quo defunctus bumatus est, el si qua veetigalia sunt, vel el precio del sepulcro en el qual se enterró el difunto, el
sarcophagi, el vectura, el quidquid corporis causa, ante llevarlo á él, la caxa de marmol llamado sarcófago, y al
quam sepelialur, consumtum est, funeris impensam esse gún otro gaslo; y todo lo quo se consumió por causa del
existimo. cuerpo ánles de enterrarlo, juzgo que son gastos del e n
tierro.
§ . 1. Monumenlum autem sepulcri id esse, Divus § . ' 1 . El Emperador Hadriano respondió quo el mo
üadrianus rescripsit, quod monumenli, id est causa m u - numento del sepulcro era lo que se hacia por causa de su
niendi eius loci faclum sil, in quo corpus imposilum sit. conservación, esto es, por causa de defender el lugar
Itaque si amplum quid aediíicari leslalor iusserit, veluli donde oslaba el cuerpo; y así, si el testador m a n d a
in circum porticaliones, eos sumlus funeris causa non se que se edificase algún monumento suntuoso con pór
esse. ticos al rededor, estos gastos no son por causa del e n
tierro.
45. Marcianus libro VIII. Fideicommissorum.— 45. Marciano\ Fideicomisos, libro VIII.—Los
Impensa funcris semper ex hereditate deducilur, quae gaslos del enlierro siempre se sacan de la herencia: los
eliam omne crcdilum solet praecedere, quum bona s o l - quales también suelen tener antelación á los demás cré
vendo non sint. ditos, cuando no hay bienes para pagar.
46. Scaevola libro II. Quaestionum. — Si plura 46. Scevola; Cuestiones, libro II.—Si uno lenia
praedia quis liabuit, e l omnium usumfVuclum separalim muchos predios, y separadamente legó el usufrulo de lo
•egaveril, poleril in unum inferri; e t eleclio eril heredis, dos, puedo enterrarse en el que eligiere d e ellos s u h e
et gralificalioni locus; sed fructuario ulilem aclionem in redero; pero al usufruluario le compele la acción ú l i l
heredem dandam ad id recipiendum, quod propler e a m contra el heredero para repetir lo que el usufrulo se d i s
eleclionem minutus esl ususfruclus. minuyó por la elección.
§ . 1 . Si heres mulieris inferat m o r l u a m i n hcredila- § . '1. S i el heredero d e la m u g e r enterrase al m u e r -
4 3 4 Digesto.—Libro 1 1 . * — T i t u l o 8 .
rlum fundum, a marito, qui debot in funus conferre, pro lo en el fundo hereditario, repetirá del marido, que d e
aeslimalione loci consequatur. b e contribuir para el entierro, lo que importe el lugar.
§ . 2 . Ei, cui vestimenta legantur, si in funus e r o g a - § . 2 . A aquel á quien se le logan los vestidos, si s e
la sinl, ulilem actionem in heredem dandam placuit, e t consumen en el entierro, agradó que se d é la acción útil
privilegium funerarium. contra el heredero, y el privilegio funerario.
D e mortuo inferendo et sepulcro aediflcando. D e dar sepultura á los muertos, y edificar sepulcros.
4 . Ulpianus libro II. Responsorum.—Longa pos- 4 . Ulpiano; Respuestas, libro II.—La larga p o s e
sessione ius scpulcri non Iribui ei, cui iurc non competit. sión no da derecho do sepulcro al que por derecho no lo
compete.
ídem libro I. Opinionum.—Si in eo monumen 5. E l mismo; Opiniones, libro I.—Si en el m o n u
to, quod impcrfectum esse dicitur, reliquiao liominis mento que no está perfeccionado se pusiéron las reliquias
condilae sunt, nihil impedit, quo minus id períicialur. del hombre, no impide que se perfeccione.
§ . 1. Sed si religiosus locus iam factus sil, Pontífi § . 1 . Pero si y a eslaba hecho el lugar religioso, los
ces explorare debent, qualenus salva religione desiderio Pontífices deben mirar de q u é modo se ha do condescen
reficiendi operis medendum sil. der al deseo d e reparar la obra sin perjuicio do la r e
ligión.
,
D. I U S T I N I A N I
DIGESTOEUM SEU PANDEGTARUM
P A R T E T E R C E R A DEL D I G E S T O
TIT. I . TITULO I.
De rebuB creditis, si certum petetur, e t d e condictione. D e lo que Be dá prestado, de quando se pide cosa cierta,
y de la petición de la cosa propia.
dcre, numero, mensura conlinentur; sieut, si eandem rem las cosas que se pesan, s e cuentan ó se miden, así como
reeepluri sumus, creditum est. llem mutuum non polest s i hemos de recibir la misma cosa, so verifica que hay
esse, nisi proficiscalur pecunia, creditum autem inler- crédito. No se puede verificar m u l u o si no interviene d i
d u m , eliamsi nihil proliciscatur, veluli si post nuptias nero; y tal vez s e verifica crédito aunque no intervenga
dos promiltalur. cosa alguna, como si s e prometiese dote después d e las
nupcias.
§ . 4 . In mului dalioneoporlet dominum e s s e d a n l e m , § . k. Conviene que sea señor de la cosa el que la
nec obest, quod filiusfamilias el servus danles peculiares dá en m u l u o ; y no obsta que el hijo d e familias y el
numos obliganl; id enim tale esl, quale si volunlalo m e a siervo q u e d a n dinero do sus peculios, obliguen; porque
tu des pecuniam, narn mihi actio acquirilur, licet mei esto es como quando tú entregas dinero por mi voluntad,
n u m i non fuerint. que yo adquiero acción, aunque el dinero no sea mió.
§ . 5 . Yerbis quoque credimus q u o d a m a c l u ad obli- § . 5 . También prestamos do palabra interviniendo
gationem comparandain inlerposito, veluli slipulalione. cierto acto para la obligación, v . g . estipulación.
3. Pomponius libro X X V I l . ad Sabinum.—Ouum 3. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X X V i l .
quid mutuum dederimus, elsi non cavimus, ut aeque bo- — Q u a n d o dimos alguna cosa en mutuo, aunque no e x
num nobis redderelur, non licet debitori deterioren) rem, presásemos q u e se nos volviese otra igualmente buena,
q u a e ex eodem genere sil, reddere, veluli vinum novum no es permitido al deudor volver otra peor del mismo g é
pro velero; nam in conlrahendo quod agitur, pro cauto nero, v . g . vino nuevo por añejo; poique lo que es p r o
habendum est, id autem agi intelligitur, u l eiusdem g e - pio del contrato, se ha de tener por expresado; y s e
neris e l eadem bonilale solvalur, qua dalum sil. entiendo que s e Iraló que se pagase del mismo género y
do la misma bondad que lo que se dió.
4. Ulpianus libro X X X I V . ad Sabinum.—Si quis 4. Ulpiano; Comentarios á Sabino Jibro X X X I V .
n e c c a u s a m , nec propositum foenerandi habuerit, et tu — S i alguno no luvo causa ni intención de dar á usuras,
emturus praedia desideraveris mutuam pecuniam, nec y tú le pidieses dinero prestado para comprar unos pre
volueris creditae nomine, antequam emisses, suscipere, dios, y antes d e comprarlos no lo quisieres recibir como
ataue ila creditor, quia necessilatem forte proliciscendi prestado, y así el acreedor por tener necesidad de ausen
habebat, deposueril apud lo hanc eandem pecuniam, ut, tarse, dexase depositada en tí la misma cantidad, para
si emisses, crediti nomine obligalus esses, hoc deposilum quo si comprases quedases obligado á él por razón del
periculo est eius, qui suscepit. Nam e l qui rem v e n d e n - préstamo, esle depósito está á riesgo del quo lo recibió;
dam acceperit, u l pretio ulerelur, periculo suo rem h a - porque el que recibo alguna cosa para venderla, y usar
bebit. del precio d e ella, la tendrá á riesgo suyo.
§ . 1. Res pignori dala pecunia solula condici potesl, § . 1. La cosa dada en prendas despues d e pagada l a
et l'ruclus e x iniusla causa percepli condicendi sunt. Nam deuda, so puedo pedir como propia; y los frutos p e r c i
ul si colonus post lustrura complelum fructus percepe- bidos por causa injusta, también se han d e pedir como
rit, condici eos constat ila d e m u m , si non ex volunlalo propios; porque si el arrendador despues de pasado el
domini percepli sunt; nam si ex volúntale, procul dubio tiempo del arrendamiento percibiese los frutos, consta
cessat condiclio. que so pueden pedir como propios: esto se entiende si
no los recibió con la voluntad del señor; pero si los per
cibió con ella, sin d u d a alguna cesa la condiction.
§ . 2. Ea, quae vi fluminum impórtala sunt, condici § . 2 . Las cosas que fuéron llevadas por las avenidas
possunt. d e los rios, s e pueden pedir como propias.
5. Pomponius libro X X I I . ad Sabinum.—Quod le 5. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X X I I .
mihi daré oporleal, si id postea perierit, quam per le — S i pereciese la cosa que m e debías dar despues d e n o
factum erit, quominus id mihi dares, luum lore id dotri- habérmela entregado quando debías, consla que ha d e
mentum constat. Sed quum quaeratur, an per te factum perecer para tí; pero quando s e duda si pereció por culpa
sil, animadverli debebil, non solum in poloslale luafuerit tuya, s e deberá mirar no solamente si la cosa estuvo ó
id, nec ne, aul dolo malo feceris, quo miuus esset vel 110 en tu potestad, ó dexó d e eslar por dolo, ó haya e s -
fuerit, nec ne, sed eliam si aliqua iusta causa sil, pro- lado ó no, sino también si hay alguna causa justa, por
pter quam intelligero deberes lo daré oportero. la qual debieses entender que tú debías entregarla.
6 • Paulus libro X X V I I l . ad Ediclum.—Cortum 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X V I I I .
est, cuius species vel quanlilas, quae in obligaliono ver- — S e llama cosa cierta la especio ó cantidad comprehen-
salur, aul nomino suo, aul e a demonslraliono, quae no- dida en la obligación, c u y a cantidad ó qualidad se decla
m i n i s vice l'ungilur, q u a ü s quanlaquo sil, ostenditur. ra ó j)or su nombre, ó por la demostración que la mani
Nam e l Pedius libro primo d e slipulationibus nihil r e - fiesta del mismo modo que si se expresase, Porque Pedio
ferro ail, proprio nomine res appellelur, an dígito o s l e n - en el libro primero de las Estipulaciones dice, que nada
datur, an vocabulis quibusdam demonslrelur, qualenus importa que la cosa se exprese por s u propio nombre, ó
mutua vice funganlur, quae lantundem praeslent. s e señalo con el dedo, ó por voces, d e las quales regular
mente se usa para demostrarlas.
7. Ulpianus libro X X V I . ad Edictum.—Omnia, 7• Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X XV I . —
quae inseri slipulationibus possunl, eadem possunl eliam Todas las cosas sobre que se puede estipular, se pueden
numerationi pecuniae, e l ideo e l condiliones. también comprehendcr al tiempo d e entregar el dinero;
y por eslo también las condiciones.
Digesto.—Linno 1 2 / — T i t u l o 1 . m
Pomponius libro VI. ex Plantío.—Proinde m u - o. Pomponio; Doctrina de Piando, libro Vi.—Por
Ini datio interdum pcndcl, u t e x poslfacto confirmetur, tanlo la dación de mutuo lal vez está pendiente para que
veluti si dera libi mutuos mimos, ut, si condilio aliqua se confirme después; como si le prestase dinero para q u e
extiterit, lui fiant, sisque mihi obligatus. Item, si l e g a - si se verificase alguna condicion, se haga luyo, y m e
tam pecuniam heres crediderit, deinde legatarius e a m quedes obligado: lo mismo so dice si el heredero presta
noluit ad s e pertinere, quia heredis ex die aditae heredi- se el dinero legado, y despucs el legatario no quiso quo
talis videntur numi fuisse, ut credita pecunia peli possit. le perteneciese; porque desde el dia que fué adida la h e
Nam lulianus ait, e l traditionos ab herede facías ad id rencia, parece que fué del heredero, para que se pueda
tempus redigi, quo hereditas adita fuerit, quum r e p u - pedir la cantidad prestada; porque Juliano dice, que las
diatum sil legatum, aul acquisitum. entregas hechas por el heredero, se retrotraen al t i e m
po que se adió la herencia, quando so repudió el legado,,
ó faltó la condicion.
9 . Ulpianus libro X X V I . ad Edictum.—Cerli c o n - U¡piano; Comentarios al Edicto, libro X XVI.
dictio compelit e x onini causa, ex omni obligatione, e x — L a condicion de cosa cierta compete por toda causa,
qua certum pelilur, sive ex cerlo conlraclu petatur, sive y por toda obligación, por la qual se pide cosa cierta, y a
ex incerlo; licel enim nobis ex omni contractu certum sea que se pida por contrato cicrlo ó incierto; porque la
condicere, dummodo praesens sil obligalio; ceterum si in cosa cierta que se nos debe por qualquiera contrato, n o
diem sil, vel sub conditione obligalio, anlo diem, vel e s lícito pedirla judicialmente como nucslra, si la obli
condilionem non potero agere. gación es d e presente; pero si fuese hasta cicrlo dia, ó
baxo de condicion, no podré pedir ánles que llegue el
dia, ó so verifique la condicion.
§ . 1 . Compelit haecactioetiam ex legali causa, e l e x § . 1 . Esta acción compele lambien por causa del l e
lege Aquilia; sed et ex causa furtiva per hanc actionem gado, y por la ley Aquilia; pero por causa de hurto s e
condicilur; sed et si ex Senalusconsullo agelur, c o m p o - pide también judicialmente comonueslro por esta acción;
tit baec aclio, veluti si is, cui fiduciaria hereditas resti y si se pide por alguna constitución del Senado, también
tuía esl, agere volet. compete esta acción; como si aquol á quien s e le resti
tuyó la herencia que s e le doxó por fideicomiso,quiero
pedir.
§ . 2. S i v e autem suo n o m i n e q u i s obligalus sit, sive § . 2 . Ya sea que uno esté obligado en su nombre ó
alieno, per hanc actionem recle convenilur. en el ageno, será reconvenido justamente por esta acción.
§ . 3 . Quoniam igilur ex ómnibus contractibus haec _§ . 3 . Eslo supuesto, porque esta acción d e pedir j u
cerli condiclio compelit, sive re fueril contraclus faclus, dicialmente la cosa cierta como propia compete por todos
sive verbis, siveconiunclim, referendae sunt nobis quae- los contratos reales ó verbales, ó reales y verbales, h e
dam species, quae djgnum habent tractalum, an haec mos de referir ciertas especies, que convieno tratar, s i
aclio ad pelilionem eorum sufficiat. esta acción es bastante para la petición de ellas.
§ . 4. Numeravi libi deccm, et haec alii slipulalus § . 4 . T e presté diez, y estipulé esla cantidad para
s u m , nulla est stipulatio; an condicere decem per hanc otro, es nula la estipulación: acaso podré repetir los diez
actionem possim, quasi duobus contractibus inlervcnien- por esta acción, como si hubieran intervenido dos c o n
tibus, uno, qui re faetus est, id est numeralione, alio, tratos, uno real, e s t o e s , el do la entrega, y otro verbal
qui verbis, id est inulililer, quoniam alii slipulari non inútil, porque no pudo estipular para olio? y juzgo quo
polui? Et puto, posse. puedo.
§ 5 . Idem erit, si a pupillo fuero sine tutoris aucto- § . .'i. Lo mismo se dirá si estipulase del pupilo sin
rilale slipulalus, cui lulore (auclore) credidi, nam et la autoridad del tutor lo que lo presté con la autoridad do
lunc manebit miíii condictio ex numeralione. este; porque en esle caso se me dará la repetición judicial
como d e cosa mia por la entrega.
§ . (>. Idem quaeri polest, et si, quod libi numeravi, § . 6 . También s e puedo preguntar s i se m e dará la
sub impossibili conditione slipuler; quum enim nulla sit repetición como de cosa mia por lo que le presté y esti
stipulatio, manebit condictio. pulé baxo do condicion imposible, por ser nula la e s t i p u
lación.
§ . 7 . Sed e l si ei numeravero, cui postea bonis i n - § . 7 . Si prestase al quo despucs se le privó do la a d
terdictum esl, mox ab eo stipuler, pulo pupillo eum c o m - ministración de sus bienes, y despucs estipulase do é l ,
parandum, quoniam et stipulando sibi acquirit. juzgo que eslo se ha de comparar al pupilo, porque a d
quiere por la estipulación.
§ . 8 . Si numos meos luo nomine dedero, velul luos § . 8 . Si prestase dinero en lu nombre estando l ú
absentó le et ignorante, Alisto scribit, acquiri tibí c o n - ausente, y ignorándolo, escribe Al isto, que adquieres tú
diclionem. lulianus q u o q u e d e hoc interrogatus libro d é la repetición judicial como de cosa luya. Preguntado J u
cimo scribit, veram esso Arislonis sentenliam, n e c d u - liano sobre esto, escribe también al libro diez, que e s
bitari, quin, si meam pecuniam luo nomino volúntate verdadera la sentencia d e Aristo; y no se duda quo s i
tua dedero, libi acquiralur obligalio, quum q u o t i d i e c r e - prestase mi dinero por lu voluntad en tu nombro, ad
(
iituri pecuniam mutuam ab alio poscamus, ut nostro quieres obligación ; porque frcqüenlemente para dar d i
oomine crcdilor numeret fuluro debilori noslro. nero prestado pedimos á olro que lo entregue en nuestro
nombre al que después se hace nuestro deudor.
,l
§• 9. Deposui apud le decem, postea permisi libi § . 9. Deposite en tí diez, después le permití el u s o
)i; Nerva, Proculus, etiam antequam moveantur, con - de ellos: Nerva y Próculo dicen, que ánles quo se remue
dicere quasi mutua tibi haec posse, aiunt; e l est v e r u m , van se pueden pedir como prestados; y es cierto, c o m o
u
t e l Marcello videlur, animo enim coepit possidere, también parece á Marcelo; porque empezó á poseer con
440 DIGESTO.—LIBRO 1 2 . ° — T I T U L O 1.
ergo Iransil poriculum ad e u m , qui mutuam rogavit, e l el ánimo: luego el riesgo s e transfirió al que lomó el d i
polerit ei condici. nero en mutuo; y para repetirlo so puede usar d e c o n -
diclion.
10. Idem libro I I . ad Ediclum.—Quodsi ab ini- 10. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro I I . —
tio, quum deponerem, uti tibi, si voles, pcrmisero, c r o - Si al principio, al tiempo de depositarlo, le permitiese s u
ditam non essc, anlequam mota sil, quoniam debituni iri uso: si quisieses, antes d e ser removida la cantidad, n o
non e s t c e r t u m . se entiende q u e s e prestó, porque no os cierto que s e
debia.
11 • Idem libro X X V I . (id Ediclum.—llogasli m o , 11- E l mismo; Comentarios al Edicto, li
u l tibi pecuniam crederem, ego, quum non haberem, l a n - bro \ X \ / . — M o pediste prestado; y por no tener dinero,
c e m tibi dcdi, vcl massam auri, ul eam venderos, e l n u - te di un plato ó masa d e oro para que lo vendieses y
m i s ulereris; si vondideris, puto mutuam pecuniam fa- usases do su importe. Si lo vendieses, juzgo que hubo
ctam. Quodsi lancem vcl massan sino lúa culpa perdide- mutuo; pero s i el pialo ó la masa ánles do venderlo le
ris, priusquam vendores, ulrum milii, an Ubi perierit, perdieses sin tu culpa, s e duda si perece para lí ó para
quaestionis csl. Mihi videlur Nervae dislinctio verissima mí. A mí m e parece que es m u y verdadera la distinción
exislimanlis, multum inlercsse, venalem habui hanc lan do Nerva, que juzga que h a y mucha diferencia en s i s e
c e m vel massam, nec ne, ul, si venalem habui, m i h i p e - tenia ó no para vender el plato ó masa; porque si se t e
rierit, quemadmoduin si alii dedissem vendendam; quodsi nia para vender, perecerá para m í del mismo modo q u e
non íui proposito lioc, u l vonderem, sed liaec causa l'uil si lo hubiese dado á otro para venderlo; y que si no s e
vendendi, u l tu ulereris, libi eam pcriisse, et máxime s i tenia para vender, y fué causa d e venderlo el que t ú
sino usuris credidi. usases del dinero, perece para l í , y en particular si s e
prestó sin usuras.
§ . 1 . Si libi dedero decem sic, ut novem debeas, § . 1 . Si te d o y diez con la condicion do que m e d e
Proculus ait, e l recle, non amplius lo ipso iure debore, bas nueve, dice Próculo, y con razón, que no lo debo
quam novem. Sed si dedero, ul undecim debeas, pulal m á s d e los nueve; pero si te doy diez para q u e m e debas
Proculus, amplius, quam decem condici non posse. once, juzga Próculo, que solo compele la condiction ó
repetición por los diez.
§ . 2 . Si fugitivus servus numos tibi credideril, an § . 2.^ Si le prestó dinero el siervo fugitivo, se p r e
condicere libi dominus possil, quaerilur; et quidem si gunta si al señor lo compelerá condiction contra tí; y
servus meus, cui concessa e s t pet'ulii adininistralio, cre ciertamente si m i siervo, á quien concedí la administra
dideril tibi, eril mulua. Fugilivus aulem, vcl alius ser ción del peculio, le la prestase, será mutuo; pero el sier
v u s contra voluntalem domini credendo non fácil acci- v o fugitivo, ú olro que presta contra la voluntad del s e
pienlis. Quid ergo? Vindican n u m i possunl, si extanl, ñor, no hace el dinero del que lo recibe: ¿qué se dirá?
aul, si dolo malo desinanl possideri, ad oxhibendum agi; S e pueden vindicar los dineros si existen; ó sj so dexan
quodsi sino dolo malo consumsisti, condici tibi p o - de poseer por dolo malo, se podrá pedir que s e exhiban;
terunt. pero si los consumiste sin dolo malo, compelerá contra
tí la condiction.
12. Pomponius libro VI. ex Plautio.—Si a furio 12. Pomponio; Doctrina de Piando, libro V I . —
so, q u u m e u m compotem mcnlis csse putares, pecuniam Si recibieses dinero prestado del furioso creyendo q u e
quasi mutuam acceperis, caque in rem luam versa f u e - estaba en s u sano juicio, y osla cantidad s e convirtiese
rit, condictionem furioso acquiri lulianus ait; n a m e x en utilidad tuya, dice Juliano que el furioso puede usar
quibus causis ignoranlibus nobis acliones acquii'untur, do condiction, pues por las mismas causas quo ignorán
e x iisdem etiam furioso acquiri. Item s i is, qui servo c r o - dolo nosotros adquirimos acción, la adquiere también el
diderat, furere coeperit, deinde sorvus in rem domini id furioso: mas si el que prestó al siervo, so hiciese furioso,
verterit, condici í'uriosi nomine posse. E t s i alienam p e y . d e s p u é s el siervo convirtiese el dinero en utilidad d e
cuniam credendi causa quis dederit, deinde furere coepe s u señor, al furioso le compele la condiction d e la c a n
rit, e l consumía sil ea pecunia, condictionem furioso tidad; pero si alguno prestase el dinero ageno, después
acquiri; s e hiciese furioso, y s e consumiese la cantidad prestada,
compelo al furioso ía condiction d e ella.
13. Ulpianus libro XXVI. ad Ediclum.—nam et 13. Ulpiano; Comentarios al Edicto, li
si fur numos libi credendi animo dedil, accipienlis non bro XXVI.—Si el ladrón te dió dinero con ánimo d e
fácil, sed consumlis iis uascilur condictio. prestártelo, no se haco del que lo recibe; y consumido,
compete la condiction d e é l .
§ . 1. linde Papinianus libro oclavo Quaestionum ail: § . 1 . Por lo qual dice Papiniano al libro octavo do
s i alíenos numos libi muluos dedi, non ante m i h i teneris, las Qüestiones, que si lo presté el dinero ageno, n o t e
quam eos consumseris. Quodsi per partes eos c o n s u m s e - obligas á mí hasta q u e lo consumes; y s i lo c o n s u m i e s e s
ris, an per parles libi condicam, quaeril; et ail, c o n d i - por partes, pregunta s i podré usar d e la condiction por
cturum, s i admonilus alicuos numos fuisse, ideo per par- partes; y dice que sí, si s e m e hizo saber que los d i n e
tem condico, quia nondum tolos consumios compereram. ros oran ágenos; y por esto compele la condiction, por
que aún no se habian consumido lodos.
§ . 2 . Si servus communis decem credideril, pulo, § . 2 . Si el siervo común prestase diez, ya sea quo so
sive administratio servo concessa est, sive non, el c o n s u - le haya concedido ó no la administración, y s e consumen,
manlur numi, quinum competcro aclionem; nani et si juzgo que compelo acción por los cinco; porque si te pres-
D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . ° — T i t u l o 1 . 4 4 1
communes tibi mimos credidero centum, posso m e q u i n - té ciento, que eran comunes, escribo Papiniano al libro
quaginta condicere, libro octavo Quaestionum P a p i n i a - octavo d e las Qiiesliones, que puedo usar do condiclion
nus scribil, etiamsi singula corpora communia fuerinl. por los cincuenta, aunque cada moneda fuese común.
14. ídem libro X X I X . ad Ediclum.—Si filiusfa- 14. E l mismo; Comentarios al Edicto, li
milias contra Senatusconsultum mutuatus pecuniam s o l - bro XXIX.—Si el hijo d e familias que contra la consti
veril, palri numos vindicanti nulla cxceplio obiieietur; tución del Sonado tomó dinero prestado, lo pagase, n o
sed si fuerint consumli a creditore n u m i , Marcellus ait, compelerá excepción alguna contra el padre que lo v i n
cessare condictionem, quoniam loties condiclio datur, dica; pero si el acreedor los consumiese, dice Marcelo,
quoties e x e a causa numerati sunt, ex q u a aclio esse p o - q u e c e s a la condiclion; porque esta se dá siempre que s o
tuisset, si dominium ad aceipienlem transiisset; in propo prestó, por causa do que pudo resultar acción si el d o
sito aulem non esse. Denique per errorem soluli contra minio se hubiera transferido al que recibió; lo qual no so
Senatusconsultum crediti magis est, cessare repetitionem. verifica en el caso presento: en fin, si se pagó por error
lo que s e prestó contra la constitución del Senado, e s
mas cierlo q u e no se puede repetir.
15. Idem libro X X X I . ad Ediclum.—Singularia 15. E l mismo; Comentarios al Edicto, l i
quaedam recepta sunt circa pecuniam creditam; nam s i bro XXXI.—Algunas cosas particulares están recibidas
tibi debitorem meum iussoro daré pecuniam, obligaris acerca del dinero prestado; porque si mandase á mi d e u
mihi, quamvis meos numos non acceperis. Quod igitur in dor que le preste dinero, le obligas á mí, aunque no r e
duabus personis recipitur, hoc e l in eadem persona r e - cibas m i dinero; porque lo quo s e dice respecto do dos
cipiendum est, ut, q u u m e x causa mandati pecuniam personas, so entiendo también respecto do una, como s i
niihi debeas, e l convenerit, u t crediti nomine eam r e l i - m e debieses alguna cantidad por causa do mandato, y
neas, videalur mihi data pecunia, et a m e ad te profecía. m e conformase en que la retengas como prestrada,
parece q u e s e m e entregó el d i n e r o , y quo pasó d e
m í á tí.
•6 . Paulus libro X X X I I . ad Edictum.—Si s o - 16. Paulo; Comentariosal Edicto, libro X X X I I . —
cius propriam pecuniam muluam dedit, omnímodo credi Si el compañero presló su dinero propio, absolutamente
tam pecuniam facit, licet ceteri dissenserint. Quodsi c o m - transfiere el dominio d e él, aunque no consientan los d o
munem numeravit, non alias creditam efficit, nisi celeri mas; pero si prestó el dinero común, no transfiere el d o
quoque consentiant, q u i a s u a e parlis tanlum alienalionem minio do él, si no consienten los demás; porque solo p u
nabuil. do cnagenar s u parte.
1^; Ulpianus libro I . Dispula!ionum.—Quum í i - 17. Ulpiano; Disputas, libro I.—Si el hi jo d e f a
liusfamilias vialicum suum mutuum dederit, quum s t u - milias quo iba á estudiar á Itoma, prestase el dinero quo
diorum causa Uomae ageret, responsum e s l a Scaevola, s u padre lo habia dado para ol viage, respondió E s c é v o -
extraordinario iudicio esse illi subveniendum. la, quo habia d e ser socorrido en juicio extraordinario.
18. Idem libro VII. Dispulationum.—Si e g o p e 18. E l mismo; Disputas, libro VII.—Si le diese
cuniam tibi quasi donalurus dedero, tu quasi muluam dinero como en donacion, y tú lo recibieses como en m u
accipias, Iulianus scribit, donalionem non esse; sed an tuo, escribo Juliano, quo no hay donacion; pero veamos
m u l u a sit, videndum. E t pulo, nec muluam esse, magis- si hay muluo. Y juzgo que no lo hay; porquo es mas
quo numos accipientis non fieri, q u u m alia opinionc a c - cierto q u e el dinero no so hace del quo lo recibe, porque
ceperil. Quare si eos consumserit, licet condiclione tenca- lo recibió en otra inteligencia; por lo qual si lo c o n s u
tur, lamen doli excepliono uli poterit, quia secundum miese, aunque compela contra él condiclion, podrá usar
volunlalcm dantis n u m i sunl consumli. d e la excepción do dolo; porque el dinero so consumió
§ . 1. Si ego quasi deponens tibi dedero, tu quasi según la voluntad del q u e lo (lió.
muluam accipias, ncc deposilum, nec m u l u u m esl. Idem § . 1 . Si lo di el dinero como en depósito, y lú lo
est, e l si tu quasi mutuam pecuniam dederis, e g o quasi recibieses como en m u l u o , no so verificará mutuo, n i
commodalam ostendendi gralia accepi; sed in ulroque depósito: lo mismo se dice si tú dieses como en muluo, y
casu consumlis numis condiclioni sine doli excepliono y o lo recibiese como en comodalo; poro si se consumiese,
locus erit. ¿n uno y otro caso tendrá lugar la condiclion sin la e x
cepción del dolo.
19. Iulianus libro X . Digestorum.—Non omnis 19. Juliano; Digesto, libro X—No toda entrega
numeralio e u m , q u i accepit, obligat, sed quoties id i p - d e dinero obliga siempre al que lo recibo, sino quando
sum agitur, ut confeslim obligarelur. Nam e l is, qui s e d á para que inmediatamente resulte obligación; pues
mortis causa pecuniam donat, numeral pecuniam, sed el quo lo entrega por donacion por causa do muerte,
non aliler obligavil accipicnlem, quam si exlitissel c a - ciertamente lo entrega; pero no obliga al quo lo recibo d o
sus, in quem obligalio collala fuissel, veluli si donalor otro modo, q u e s i se verificase el caso á que s e refirió l a
convaluissel, aul is, qui accipiebat, prior decessisset. E t obligación, v . g . si convaleciese el que donó, ó muriese
quum pecunia darelur, ut aliquid íiercl, quamdiu in ánles el que lo habia recibido; y quando so dió dinero
pendcnli essel, an id fulurum essel, cessabil obligalio. para que so hiciese alguna cosa, cesará la obligación
Quum \ e r o c e r l u m esse coepisset, futurum id non esse, miénlras no so verifique que so haya hecho; y siendo
obligabilur, qui accepissct; veluli s i Titio decem dedero, cierlo quo no se hizo, so obligará el que recibió, c o m o
u t Slichum intra Kalendas manumitleret, ante Kalendas s i di diez á Ticio para que manumita á Estico dentro
50
4 4 2 D i g e s t o.—Libr o 1 2 . ° — T i t u l o 1 .
nullam actionem habebo, posl Kalendas ila demum a g o de las Kalcndas, ánles no tendré acción, y despues le
ré polero, si manumissus non fuerit. podré pedir, si no le hubiese manumitido.
§ . 1. Si pupillus sino tutoris auctoritate crediderit, § . 1 . Si el pupilo diese prestado, ó pagase sin a u t o
autsolvendi causa dederit, consumía pecunia condiolio- ridad del lulor, consumido el dinero, le compele la con-
nem babel, vel liberalur non alia raliono, quam quod fa- diclion, ó queda libre, no por olra razón, sino porque
clu eius inlelligitur ad cuín, qui acceporit, pervenisse; por su hecho so entiende que se hizo del que lo recibió;
quaproplcr si candeni pecuniam is, qui in creditum vel por lo qual si el que lo recibió prestado, ó en pago de lo
in solulum acceperal, alii porro in credilum vel in solu- que se le debia, diese á otro la misma cantidad prestada,
tum dederit, consumía ea el ipso pupillo obligatur, \ e l ó en pago de lo que debia, consumida esta, se obliga al
eum a so liberabil, el eum, cuidederil, obligalum babo- mismo pupilo, ó le libertará de lo que le debe, y q u e d a
bil, vel se ab eo liberabil. Nam omnino qui alienam p e r á obligado aquel á quien la entregó, ó él se libertará do
cuniam credendi causa dal, consumlaea habet obligalum lo que le debia á él; porquo absolutamente el que d á
eum, qui accepcril; ilem qui in solulum dederit, libera- dinero ageno por causa de mutuo, consumido este, obli
bilur ab eo, qui accepcril. ga al que lo recibió; mas el que lo dió en pago, se liber
tará del que lo recibió.
20. Idem libro XVIII. Digestorum.—Si libi pecu 20. El mismo; Digesto, libro X V I I I . — S i te h i
niam donassem, ul lu mihi eandem crederes, an credila ciese donaeion de algún dinero para quo tú me prestases
fierel? i)ixi, in buiusmodi proposilionibus non propriis la misma cantidad, ¿acaso so entenderá prestado? Dixe
verbis nos uli; nam lalem contraclum ñeque donalionem en semejantes proposiciones, que nosotros no usamos con
esso, ñeque pecuniam credilam; donalionem non csse, propiedad de las palabras, porquo este contrato ni es do
quia non ca nienle pecunia daretur, ut omnímodo penes naeion, ni mutuo: no es donaeion, porque el dinero no
accipientem maneret, credilam non csse, quia exsolvendi so d á con la intención de que absolutamente se haga del
causa magis darelur, quam allerius obligandi. I g i l u r s i quo lo recibe: no es muluo, porquo mas bien se daria
is, qui pecuniam bac condilione accepil, ul mihi in cre por causa de pagar, quo do obligar áotro: oslo supues
dilum daret, acceplam dederit, non fore credilam; magis to, si el que recibió dinero con esta condicion para quo
enim mcum accepissc intelligi debeo. Sed hacc inlelli- so me prestase y lo diese por recibido, no se entenderá
genda sunl propter sublililalem verborum, benignius t a - que so prestó, poi que mas bien debo entender que recibo
men est, ulrumquo valere. lo que es mió; pero estas cosas se han de entender por
la sutileza de las palabras; y es mas eonl'orme á equidad
que valga uno y olro.
22. Idem libro IV. ex Minicio.—Vinum, quod 22. E l mismo-, Doctrina de Minicio, libro I V . —
muluum datuiri eral, periudicem pelilum esl; quaesitum El vino quo se habia prestado, se dió judicialmente: se
est, cuius lemporis acslimalio fieret, ulrum quum dalum preguntó en qué tiempo se debia apreciar, quando so dió,
esset, an quum lilem conleslatus í'uissel, an quum res iu- ó quando se contestó, ó al tiempo de la sentencia. S a b i
dicarelur? Sabinus respondit, si diclum esscl, quo tem- no respondió: si so expresó á qué tiempo se habia de vol
pore redderetur, quanti tuncfuisset, (si non,quanli tune), ver, según valiese entonces; si no, según valia quando
quum pelilum essel. Interrogavi), cuius loci pretium s e - se pidió. Pregunté á qué precio se debia estar del quo
qui oporleal? Respondit, si convenisset, ul cerlo loco r e d - tuviese en estos lugares. Respondí: si se traló que so
Jeretur, quanti eo loco essel, si diclum non essel, quan- habia do entregar en lugar determinado, á quanlo valia
li, ubi esset pelilum. en él; y si no so expresó, al que tuviese donde se pidió.
23. Africanus libro I I . Quaestionum.—Si eum 2 3 . .\f,•icano; Cuestiones, libro II.—Si yo pose-
servum, qui libi legatus sil, quasi mihi legalum posse- yeso y vendiese el siervo que te so legó como si se mo
derim, el vendiderim, mortuo eo posse te mihi pretium hubiera legado á mí, muerto el siervo, dice Juliano, que
condicore, lulianus ait, quasi ex re tua locuplclior Ca te compete condiclion conlra mí por el precio, como que
ctus sim. he aumentado mi patrimonio con cosa luya.
24. Ulpianns libro singulari Pandectarum.—Si 24. Ulpiano; Pandectas, libro único.—Si alguno
quis certum stipulatus fuerit, ex slipulalu aclionem non estipulase cosa cierta, no lo compelo la acción que r e
habet, sed illa condicticia actione id persequi debel, per sulla do la estipulación, sino que para repetirla le c o m
quam cerluin petilur. peto condiclion, por la qual se pide cosa cierta.
25. Idem libro singulari de officto Consularium.— 25. m mismo; Del cargo Consular, libro único.—
Credilor, qui ob reslilutionem aediliciorum crediderit, in El acreedor quo prestó para la reedificación de los edifi
pecuniam, quam crediderit, privilegium exigendi habebit. cios, tiene privilegio para pedir la cantidad quo prestó.
26. Idem libro V. Opinionum.—Si pecuniam mi 26. E l mismo; Opiniones, libro V . — S i el procu-
Digesto.—Libro 1 2 . ° — T i t u l o 1 .
lilis procuralor cius mutuam dedil, fideiussoremque ac- rador del soldado prestó el dinero do 61, y recibió fiador,
copil, exemplo eo, q u o s i lutor pupilli, a u t e u r a l o r inve agradó que se diese acción al soldado de quien fué el d i
nís pecuniam alterulriuseorum creditam stipulatus fuerit, nero, así como se dá si el tutor del pupilo, ó el curador del
aclionem dari niiliti, cuius pecunia fuerit, placuit. menor estipulase la cantidad prestada de alguno de ellos.
27. Idem libro X. cid Edictum.—Civilas mutui 27. E l mismo; Comentarios al Edicto, l i
dalione obligari potes!, si ad ulilitatem eius pecuniae bro X . — L a ciudad se puede obligar recibiendo dinero
versae sunl; alioquin ipsisoli, qui conlraxerunl, non ci prestado, si la cantidad recibida se convirtió en su u l i l i -
c l a s , lenebunlur. dad; y no siendo así, se obligarán, no la ciudad, sino
los que conlraxéron.
28. Gaius libro X X I . ad Edictum, provinciale.— 28. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, li
Crcditor, qui non idioneum pignus accepit, non amittat bro X X I . — E l acreedor que no recibió prenda suficiente,
exaclionera eius debiti quanlilalis, i n q u a m pignus non no pierde la repetición de la cantidad que so le debo,
sufíioit. para la qual no es suíicienle la prenda.
29. Paulus libro IV. ad Plaulium.—Si inslilorem 29. Paulo; Comentarios á Plaudo, libro I V . —
servum dominus habuerit, posse dici, Iulianus ail, eliam Si el señor tuviere algún siervo institor, dice Juliano,
condici ei posse, quasi iussu eius conlrahalur, a quo que se puede decir quo también le compele la condiclion,
praeposilus sil. porque contrae por mandato del señor, respecto aquello
para quo le puso.
30. Idem libro V. ad Plautium.—Qui pecuniam 30. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro V . —
creditam accepturusspoponditcreditori futuro, in polesta- Si el que habia de recibir dinero prestado, prometió á su
te habet, ne accipiendo se ei obslringat. futuro acreedor, puede no obligarse á él no recibiéndolo.
31. Idem libro XVII. ad Plautium.—Quum f u n - 31. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro X V I I .
dus vel homo per condictionem petilus esset, puto, hoc —Guando se intenta la condiclion del siervo ó del f u n
nos iure uli, ul post iudicium acceptum causa omnis r e - do, juzgo quo so praclica, quo despuos do contestado el
sliluenda sil, id esl omne, quod habiturus essel actor, si pleyto, se ha do restituir toda la causa, eslo es, lodo lo
lilis contcstaiulae lempore solulus fuissel. quo hubiera percibido el actor si se le hubiese pagado al
tiempo de la contestación del ploylo.
§ . 1. Servum luum imprudens a fure bona Pide emi; § . 1. Imprudentemente compré al ladrón con buena
is ex peculio, quod ad le pcrlinebat, homincm paravit, fe el siervo que le habia hurtado: este con el peculio quo
qui mihi traditus esl; Sabinus, Casius, posse lo mihi ho- te pertenecía compró otro siervo, quo se me entregó.
minem condicere, sed si quid mihi abesset ex nfgotio, Sabino y Casio dicen, que te compete contra mí la c o n
quod is gessissel, invicem me lecum acturum. El hoc diclion del siervo; pero si me resultaso algún perjuicio
verum esl; nam el Iulianus ail, videndum, ne dominus respecto el negocio que hubiese administrado: puedo r e
integram ex cmto aclionem habeat, venditor aulem c o n cíprocamente pedir contra tí; y eslo es cierto, porquo
dicere possil bonae fidei emtoii. Quod ad peculiares n u - dice Juliano, que se h a de mirar si compele al señor por
mos atlinel, si exlanl, vindicare eos dominus potesl, sed el todo la acción de compra: mas al vendedor lo compete
actione de peculio tenelur vendilori, ul prelium solval; también lacondiction contra el comprador de buena fe.
si consumli sint, acliode peculio evanescit. Sed adiieere Por lo quo loca á los dineros del peculio, si existen, los
debuil Iulianus, non aliter domino servi venditorom ex puedo vindicar el señor; poro por la acción do peculio
emlo teneri, quam si ei prelium solidum, el quaecunque, está obligado á pagar el precio al vendedor; y si so c o n -
si cum libero conlraxisset, dcberenlur, dominus servi sumiéron, perece la acción do peculio. Pero Juliano d e
praeslaret. Idem dici debet, si bonae fidei possessori sol - bió añadir, que el vendedor no se obliga al señor del
vissem, si lamen acliones, quas adversus cum habeam, siervo por la acción de compra, si no es quo esto le e n
praoslare domino paratus sim. tregue todo el precio, y todo lo que se le (lobería si hubiese
contraído con hombre libre. Lo mismo se dobe decir si
hubiese pagado al poseedor do buena fe, si estoy pronto
á ceder al señor las acciones quo tenia conlra él.
32. Celsus libro V. Difjcstorum.—Si et me, el T i - 32. Celso; Digesto, libro V.—Si á mí y á Ticio
tium mutuam pecuniam rogaveris, el ego meum debilo- nos pides dinero prestado, y yo mandase que te lo dé m i
rem tibí piomiltere iusserim, tu stipulalus sis, quum pu deudor, y lú eslipillases creyendo que era deudor de T i
tares eum Tilii debilorem esse, an mihi obligará? S u b cio, ¿acaso te obligarás á mí? Lo dudo, porquo nada t r a
sisto, si quidera nuil «i m negolium mecum con Iraxisti; sed taste conmigo; pero es mas propio juzgar quo lú rae estás
propius esl, ul obligari te exislimem, non quia pecuniam obligado, no porque te presté dinero, porque eslo no so
tibi credidi,—hoc enim nisi inler consentienles fíeri non puede verificar sino entro los quo consienten, sino p o r
potosí—, sed quia pecunia mea, quae ad te pervenit, que es bueno y equitativo quo me vuelvas el dinero que
eain mihi a te reddi bonum et aequum est. recibiste mió.
33. Modestinus libro X . Pandcctamm.—Princi- 33. Modestino; Pandectas, libro X.—Se previene
palibus Conslitulionibus cavetur, ne hi, qui provinciam por las constituciones do los Príncipes, que los que g o
regunt, quive circa eos sunl, negolientur, muluamve pe biernan las provincias ó sus dependientes, no negocien,
cuniam dent, foenusve exerceanl. ni den dinero prestado, ni perciban us uras .
Ul D i g e sto.—Libr o 1 2 . ° — T i t u l o 1 .
34. Paulus libro I I . Sententiarum.—Praesidis 34. Paulo; Sentencias, libro II.—Los oficiales del
provincia© officiales, quia pcrpetui sunt, muluam p e c u - Presidente d e la provincia, porque son perpetuos, p u e
niam daré e l foenebrem exercere possunt. den dar dinero prestado, y percibir usuras.
§ 1 . Praeses provinciae muluam pecuniam foenebrem § . 1 . Al Presidente d e la provincia no se le prohibo
s u m e r e non proliibelur. tomar dinero prestado á usuras.
35. Modeslinus libro III. Responsonm.—Pericu- 35. Modestino; Respuestas, libro III.—La p é r
lum nominum ad e u m , cuius culpa dolerius faclum p r o - dida do lo que se debo, pertenece á aquel por c u y a culpa
bari potosí, perlinet se probase quo s e deterioró.
40. Paulus libro III. Quaestionum.—Léela esl i n 40. Paulo; Cuestiones, libro III.—Se leyó en l a
auditorio Aemilii Papiniani, Praefecli Praelorio, luriscon- audiencia del Jurisconsulto Emilio Papiniano, Prefecto
sulti, caulio liuiusmodi: Lucius Tilius scripsi, m e a c c e - Pretorio, la caución siguiente: Yo Lucio Ticio otorgué
pisse a Publio Maovio quindecim mutua numerata mihi escritura á favor do Publio Movio, por quince que me h a
do domo; e l haec quindecim proba recle dari Kalendis dado prestados, contados d e s u caudal. Publio Mevio e s
futuris slipulalus e s l Maevius Publius, spopondi ego L u tipuló que so lo liabia do dar en las Kalendas futuras l a
cius Tilius. Si dio suprascripta s u m m a Publio Maevio, expresada cantidad en buena moneda, y y o Lucio Ticio
eivo, ad quem e a res perlinebit, dala, soluta, satisve eo lo prometí; y si en el dia expresado no pagase la referida
nomine faclum non erit, tune eo ampíius, quo post sol— cantidad á Publio Movio, ó á aquel á quien perteneciese,
v a m , poenae nomine in dies Iringita inque denarios c e n en tal caso do aquella cantidad quo despuos pagase, e s t i
tenos, denarios singulos dari slipulalus est Publius Mae puló Publio Mevio, quo en pena habia d e dar un real d e
vius spopondi ego Lucius Tilius. Convenilque inler nos, cada cien denarios por cada treinta dias. Yo Lucio Ticio
uti publio Maevio e x summa suprascripla menstruos re- lo prometí, y nos convenimos en que á Publio Mevio, ó á
fundero dobeam denarios trecenos ex omni s u m m a ei, h e - s u heredero le habia do contribuir por la s u m a expresa
redivo eius; quaesitum esl do obligatione usurarum, quo- d a trescientos denarios cada mes: se dudó en quanto á l a
niam numerus mensium, qui solulioni compotebat, Iran- obligación do las usuras, porque habian pasado los meses
sierat. Dicebam, quia pacta in continenti facía s t i p u l a - dentro de los quales se debia pagar: decia, que porque
tioni inesse creduntur, perinde esse, ac si per singulos los pactos hechos inmediatamente so cree q u e están c o m -
menses certam pecuniam stipulalus, quoad tardius soluta prehondidos en la estipulación, era lo mismo que si s e
essel, usuras adiecissel; igitur finito primo menso primao hubiese estipulado cierta cantidad cada mes, añadiendo,
pensionis usuras currere, e l similiter posl secundum et que se pagase usuras por el tiempo que se tardase en p a
terlium tractum usuras non solulae pecuniae pensionis gar: esto supuesto, pasado el primer mes, corrían las
crescere; nec anle sortis non solulae usuras peli posse, usuras do la segunda pensión, y del mismo modo pasado
quam ipsa sors peli poluerat. Paclum aulem, quod s u b - el segundo y tercoro, s e aumentaban las usuras d e la,
D i g e s t o . — L i r r o 1 2 . ° — T i t u l o 1 .
ieclum cst, quídam dicebant ad sortis solulionom t a n - cantidad quo no se habia pagado, y q u e antes no se p o
lum perlinere, non eliam ad usurarum, quae prioro par dían pedir las usuras de la cantidad no pagada, que l a
te simpliciter in stipulationem venissent, pactumque id deuda principal: mas el pació que intervino, decían a l
tanlum ad exceptionem prodesse; et ideo non solula p e gunos, que solo pertenecía á la paga del principal, no d e
cunia slalulis pensionibus ex die slipulalionis usuras d e - las usuras; las quales, respecto la primera parte, estaban
beri, alque si id nominatim essel expressurn. Sed q u u m comprehendidas en la estipulación; y que este pació s o
sortis pelitio dilata sil, consequens esl, u t eliam usurae lamente aprovecha para la excepción; y por esto no h a
ex eo tempore, quo moram fecit, accedanl; e l s i , ut ille biendo pagado la deuda con las pensiones establecidas,
putabat, ad exceptionem tantum prodesset paclum, q u a m - s e deben usuras desde el dia de l a estipulación, como s i
Vis senlentia diversa obtinuerit, tamen usurarum obliga— expresamente se hubiesen estipulado; pero habiéndose di
lio ipso iure non commilletur, non enim in mora esl is, latado la petición do la deuda principal, es consiguiente
a quo pecunia propler exceptionem peli non polest. Sed que también se deban las usuras desde el tiempo quo i n
(si) quantitatem, quae medio tempore colli^itur, stipula- c u r r i ó en mora; y si (como él juzgaba) el pacto solo apro
niur, q u u m condilio extiterit, s i c u t e s t in fruclibus, idem vechase para la excepción, aunque obtuviese por s e n t e n -
et in usuris polest exprimí, ut ad diem non solula p e tcncia diversa, con todo, la obligación de las usuras n o
cunia, quo compelil usurarum nomine, ex die inlcrposi- se verificaría por dcrccho, porque no incurre en mora
lae slipulalionis praestelur. aquel á quien no se l e puede pedir por la excepción quo
le compele. Pero si estipulamos la cantidad correspon
diente al medio tiempo, quando cxislió lacondicion, c o
m o en los frutos, lo mismo se puede decir respecto las
usuras, que no pagándose al tiempo señalado, s e deben
dar las correspondientes desde el dia que so estipuló.
41. Áfriccinus libro VIII. Quaestionum.—Eius, 41. Africano; Cuestiones, libro VIII.—Se publicó
qui in provincia Stichum servum kalendario praeposue- en Roma el testamento d e uno q u e tenia en la provincia
rat, Romae lestamenlum recilalum erat, quo idem S t i - á s u siervo Estico, que corria con el libro do sus c u e n
chus líber, e l ex parle heres erat scriplus; qui status sui tas, para que cobrase lo que s e le debia, para dar d i
ignarus pecunias defuncli aul exegit, a u l credidil, u t i n - nero prestado, cobrar las usuras, y administrar sus c a u
terdum slipularetur, et pignora acciperel; consulebalur, d a l e s ; y en s u testamento le dio iibcrlad, y le insliluyó
quid d e his i u i i s essel 9 IMaeebat, debilorcs quidem, e i heredero d e parte d e s ú s bienes: este, ignorante de s u
qui solvissenl, libéralos esse, si modo ipsi quoque i g n o - estado, cobraba y prestaba dinero del difunto, algunas
rassent dominum decessisse; earum aulem summarum veces estipulaba ,y recibía prendas: se consultaba q u é
nomine, q u a c a d Sliclium pervenissent, familiac erciscun- se debia determinar según derecho: se decia que los d e u
dae quidem aclionem non compelere cohcredibus, sed dores que le habían pagado, se habían libertado, s i
pegoliorum gestorum dari debere; quas vero pecunias también ignoraban ellos que habia muerto el señor: m a s
ipse credidisset, cas non ex maiore parle, q u a m ex q u a respecto d e las sumas que habia cobrado Estico, no c o m
ipse heres sit, aliénalas esse. Nam el si libi in hoc d e d e - pelía á los coherederos la acción d e división do la heren
rim numos, ut eos Slicho credas, deinde morluo m e cia, sino que se les debia dar la que resulta d e la g e s
ignorans dederis, accipienlis non lacios; ñeque enim, sicut tión de los negocios; pero que el dinero que él m i s m o
illud receplum esl, ut debitores solventes ei libérenlur, habia prestado, no se habia cnagenado sino solo en l a
ila hoc quoque receplum, u t credendo numos alienarct. parto d e quo él era heredero; porque aunque y o te e n
Quare si nulla slipulalio intervenisset, ñeque u t c r e d i - tregue dineros para q u e los prestes á Estico; y después
tam pecuniam pro parlo coheredis peli posso, ñeque de m i muerte, ignorándolo tú, los entregases, no los
pignora leneri. Ouodsi slipulalus quo(|ue essel, referret, harás del que los recibe; pues así como no está recibido
quemadmodum stipulalus essel; nam si nominalim, for que so liberten los deudores q u e lo pagan, del m i s m o
te Titio domino suo morluo iam dari slipulalus sil, p r o - también lo está que se enagonen los dineros que presta;
cul dubio inutiliter essel slipulalus. Ouodsi sibi dari sti por lo qual, si se estipuló inútilmente, n o se podrá pedir
pulalus essel, dicendum heredilati eum acquisiisse; sicut el dinero prestado por parlo del coheredero, ni será v á
enim nobismel ipsis ex re noslra per eos, qui liberi, vel lida la obligación respecto d e la prenda; pero si se hu
alieni servi bona íide serviunt, acquiralur, ita hereditali biese estipulado, so ha d e mirar d e qué modo se e s t i
quoque ex re hereditaria acquiri. Post aditam vero a co puló; porque si Ticio estipuló expresamente quo se diese
hcredibus heredilalem n o n a e q u e idem dici potest, ulique á su señor, que y a habia muerto, sin duda alguna e s i n
si scierint eum sibi cohereden! dalum, quoniam tune non útil la estipulación; pero si estipuló que s e le diese á é l ,
possunl videri bonae fideipossessores esse, qui nec possi— s e ha de decir que adquirió para la herencia ; porque así
dendi animum haberent. Ouodsi proponalur, coheredes como adquirimos por razón d e nuestras cosas por medio
eius id ignorasse, quod í'orlo ipsi quoque e x necessariis d e los siervos ó los hombres libres que nos sirven con
¡uerint, potest adhuc idem responden; quo quidem casu buena fe, del mismo modo se adquiero también para la
í'lud eventurum, ut, si suae condilionis coheredes isle herencia por razón de la cosa hereditaria; pero despues
servus habeat, invicem bona lido serviré videanlur. que los coherederos adiéron la herencia, no se puede d e
cir lo m i s m o : ciertamente si supiesen quien era su c o
heredero, porque no pueden parecer poseedores de buena
fe los q u e no tenían ánimo d e poseer; pero si s e propu
siese que los coherederos lo ignoráron, porque también
fuéron herederos necesarios, aun se puede responder lo
m i s m o ; en c u y o caso sucederá, que si esle siervo tiene
coherederos d e su propia condicion, parecerá que r e c í
procamente s e sirven con buena fe.
M Digestí).—Libro 1 2 . ° — T i t u l o 2 .
4 L. Celsus libro VI. Digestorum.—Si ego decem 42. Celso; Digesto, libro VI.—Si estipulo diez d e
slipulalus á Tilio, deinceps slipuler a Seio, quanto m i Ticio, y después estipulo d e S e y o lo quo dexe d e perci
nus á Tilio consequi possim, si decem petiero a Tilio, bir d e Ticio por esta cantidad, si pidiese los diez á Ticio,
non liberalur Seius, alioquin noquidquam mihi cavelur; no se libertará Seyo; y no siendo así, es inútil la cau
al si iudicalnm fccerit Tilius, nihil ultra Seius tenebitur. ción ; pero si Ticio obedeciese la sentencia, no se obliga
Sed si cuín Seio egero, quanluincunque esl, quo minus rá Seyo á cosa alguna: mas si pidiese á Seyo, después
a Tilio exigere poluero eo lempore, <juo iudiciura inler podré p e d i r á Ticio la cantidad que d e x é d e percibir do
m e e l Seium acepluui e s l , tanto minus a Tilio postea pe él en el tiempo que litigué con Seyo.
lero possum.
§ . 1 . Labeo ait, q u u m decem curari slipulalus s i s , § • 1 . Dice Labeon : s i estipulaste procurar q u e se
ideo non posse lo decem dari oportero intendere, quia diesen diez, por esto no puedes pedir que precisamente
eliam reum locupleliorom dando promissor liberari p o s - te so den los d i e z ; porque el que prometió, también s e
sil; quo scilicet signilical, non esse cogendum c u m acci- puedo libertar dando fiador mas abonado, dando á e n t e n
pere iudicium, si reum locuplelem offerat. der e n esto, que no so le ha do precisar á contestar el
pleylo, si ofreciese fiadorabonado.
T u . II. TITULO I I .
igitur iusiurandum parlui ncn proficiet, noc nocebit, si gunte si lo que ha nacido es ó no d e quien dice? Mar
mater delulerit, et iurctur ex eo praegnans non esse. celo trata sobro esto, y dice, que se ha d e averiguar l a
verdad; porque el juramento, ni aprovecha ni perjudica
á otro: eslo supuesto, el juramento do la madro no a p r o
vechará ni perjudicará á lo que naco, si se remilioso la
prueba al juramenlo de ella, y jurase que no eslá p r e
ñada de aquel de quien so dice.
§ . 4 . Iurari aulcm oportet, u t delatum est iusiuran § . 4. Conviene jurar en los términos que s e pidió;
dum; ccterum si ego deluli, ut per Deum iurares, tu per pero s i yo pedí que jurases por Dios, tú jurases por tu
capul luum iurasli, cabeza.
4 . Paidus libro X V I I I . ad Edictum.—vel filiorum 4 . Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
tuorum. — O la de tus hijos.
5. Ulpianus libro X X I I . ad Edictum.—non crit 5 . Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro X X I I .
ratum habendum iusiurandum. Quodsi exegi, u l per sa- — E l juramenlo no se tendrá por válido; pero si pedí quo
lutem tuam iurares, e t iurasli, slabitur; omno onim o m - jurases por l u salud, y jurases, so estará á él; porque e s
nino licilum iusiurandum, per quod voluit quis sibi i u lícito y suíicionto el juramenlo del modo quo uno quiso
rari, idoneum est, e t s i e x eo fuerit iuratum, Praelor id q u e s o jurase; y si el juramento fuese e n esla forma, el
tuebitur. Pretor lo mandará observar.
§ . 1 . Divus Pins iureiurando, quod propria s u p e r - § . 1 . El Emperador Pió respondió, quo se debia
sliiiono iuratum est, standum rescripsit. estar al juramenlo hecho según la superstición del quo
juró.
§ . 2 . Dato iureiurando non aliud quaeritur, q u a m , § . 2 . Después del juramento solo se pregunta si so
an iuratum sit, remissa quaeslione, an debeatur, quasi juró, omitida la duda, si acaso s e debe, c o m o si s u í i -
satis probalum sit iureiurando. cienlemente estuviese probada por el juramento.
§ . 3 . Sed si quis illicilum iusiurandum delulerit, § . 3 . Pero si alguno remitiese la prueba á j u r a
scilicet improbatae publico religionis, videamus, an pro mento ilícito, esto es, d e alguna religión públicamen
oo habeatur, a t q u e s i iuratum non esset; quod niagis e x i - te reprobada, hemos de ver si so ha do lener c o m o
stimo dicendum. s i no s e hubiese jurado; lo qual tengo por mas v e r d a
dero.
§ . í . S i ñeque iuratum est, nequo remissum iusiu § . 4 . Si no so hubiese jurado, ni se hubiese perdo
randum, pro eo debel haberi, atque si res in iusiurandum nado el juramento, se debe decir lo mismo quo si no so
admissa non esset; proinde, si postea iurare paralus s i l , hubiese pedido que so jurase; por lo qual si después e s
nihil ei hoc iusiurandum proíiciet, quia e x eo, quod d e tuviese pronto á jurar, no aprovechará el juramento,
latum est, iuratum non est. porque no es el que se pidió.
6. Paulus libro X I X . ad Edictum.—Rcmitlit 6. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I X . —
iusiurandum, qui, deferente so quum paralus esset a d - Renuncia el juramento el que habiéndolo pedido, no q u i e
Versarius iurare, graliam ei fácil contentus volúntale re que jure la parte contraria, oslando esta pronta á j u
suscepli iurisiurandi. Quodsi non suscepil iusiurandum, rar, contentándose con quo haya manifestado voluntad
Kcel postea parato iurare actor nolit deferre, non v i d e b i - do hacerlo; pero si no acopla el juramento, aunque d e s
tur remissum; nam quod susceplum est, remilti debel, pués no quiera el actor que juro el quo eslá pronto á j u
rar, no parece que so renunció; porque se debe renunciar
el quo se acopló.
§ . 2 . Si damnetur quis posl iusiurandum ox famoso § . 2. El que después del juramento fué condenado
iudicio, famosum csse magis esl. por juicio que causa infamia, es mas cierlo que se hace
infame.
§ . 3 . S i is, qui temporaria aclione mihi obligatus § . 3. Si el que m e oslaba obligado por acción t e m
eral, detuleril iusiurandum, ul iurom, eum daré o p o r - poral, pidiese que declare baxo de juramento, que él m e
lore, cgoquc iuravero, temporo non liberatur, quia posl debía dar, y yo lo hiciese, no se liberta por el transcurso
lilem conleslalam cum eo perpeluatur adversus e u m obli— d e tiempo; poique después do contestado el ploylo, s e
galio. perpetúa la obligación contra é l .
§ . 4. Si minor vigintiquinque annis dolulerit, e l l i o c § . 4 . Si jurase el menor d e veinte y cinco años, y d i -
ipso caplum so dieal, adversus exceplionera iurisiurandi xese que en esto ha sido perjudicado, se replicará contra
replicari debebil, u l Pomponius ail. Ego aulem pulo, la excepción del juramento, como dice Pomponio. Mas y o
lianc replicalionem non scmper csse dandam, sed plo- juzgo, que no so ha de dar osla replicacion siempre, sino
rumquo ipsum Praotorem deberé cognoscero, an caplus q u e las mas veces deberá el Pretor conocer si fué perjudi
sil, e l sic in inlegrum resliluere; nec enim ulique, qui cado; y así le concederá la restitución por el todo; porque
minor esl, slalim e l circumscriptum so docuil. Praclcrea el que es menor, no justifica inmediatamente que también
exceplio isla, sivo cognilio stalulum lempus posl annum fué engañado: á mas d e esto, esta excepción ó conoci
vicesimum quintum non dobel egredi. miento no s e debo dar después d e los vcinle y cinco años.
§ . 5 . Si alguno en fraude d e los acreedores dexase
§ . 5 . Sed e l si quis in fraudem creditorum iusiuran la prueba al juramento do su deudor, se deberá dar á s u s
d u m detuleril debilori, adversus exccplionom iurisiuran acreedores la replicacion del fraude contra la excepción
di replicalio íraudis crcditoribus dobel dari. Praclcrea del juramento. A mas d e esto, si el defraudador pidiese
si fraudator dclulcril iusiurandum crcditori, u l iurcl, q u e el acreedor jure que se le deben diez, y despues d e
sibi deccm dari oportere, mox bonis eius vendilis e x p e - vendidos los bienes de él, quisiese pedir, ó so le debo d e
riri volcl, a u l denegari debel aclio, aut exceplio o p p o - negar la acción, ó se lo opondrá la excepción d e haber
nitur fraudatorum creditorum. sido engañados los acreedores.
§ . (J. Iusiurandum defensoris vcl procuraloris ci ab § . 6. Escribe Juliano, que el juramento del defensor
adversario delalum prodesse, exceplioncmquo domino ó del procurador pedido á eslos por la parle contraria,
parere, lulianus scribit. Idem ergo dicendum eril, e l aprovecha; y que do él resulta excepción al señor: lo m i s
si dalus ad pelendum procurator reo deferente iuraverit, m o se ha d e decir si el procurador que se dio para p e
dari mihi oportere; nam actionem m i h i parit; quao sen- dir, pidiéndolo el reo jurase que se m e debía dar; porque
tcnlia habel ralionem. do él m e resulla acción; c u y a sentencia se funda en razón.
§ . 7 . Si pelitor iuravit possessoro dcfcrcnle, rcm § . 7 . Si pidiéndolo el poseedor, jurase el que pido
suam csse, aclori dabitur aclio; sed hoc dunlaxal a d v e r q u e es suya la cosa, resultará acción á favor del actor:
sus e u m , q u i iusiurandum delulil, cosque, qui in eius esto se entiende solo contra el que juró, y contra sus s u
locum successerunl; cclcrum adversus alium si velit cesores; pero no le aprovechará el juramento, s i quiere
praerogaliva iurisiurandi uli, nihil ci proderit, usar do él contra olro.
10. Paulus libro XV¡II. ad Edictum.—quia non 10. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I I I . —
debcrcl alii noccrc, quod ínter alios aclum csscl. Porque lo que se trató entre unos, no debe perjudicar á
otros.
§ . 3 . Si, quum d e horeditate inter m e e l le contro § . 3 . Si los dos litigásemos sobro alguna herencia,
versia esset, iuravero, heredilatem m e a m esse, id conse- y jurase que es mia, deberé conseguir lo quo percibiría,
q u i d e b e o , quod haberem, s i secundum m e d e heredilalo si s e pronunciase quo m e porlenecia; y no solo debes ros-
ronuntiatum esset; e l non solum eas res resliluere d e tiluir las cosas quo poseias, sino también las q u e p o s e
es, quas lunc possidebas, sed el si quas poslea c o e p i s - yeses despues; porque el juramento es lo mismo quo l a
ses possidere; perindeque liaberi, quod iuralum est, prueba; y por esto m e compele la acción útil; poro s i y o
atque si probatum essel; idcirco ulilis aclio m i h i compe- poseyese alguna cosa de la misma herencia, y tú m e l a
til. Quod si ego ex cadem heredilale possiderem, tuque pidieses, habiendo jurado conlra tí, mo competo la e x
coepisses petere a me, quum adversus te iurassem, e x - cepción del juramento: mas si otro m e la pidiese, no s e
ceplione m e uli debere íurisiurandi. Plano s i alius a m e duda que de nada m e aprovecha el juramento, como t a m
hereditatem pelero coeperil, dubium non erit, u l et I u bién escribe Juliano.
lianus scribil, niliil mihi iusiurandum prodesse.
12. Iuliams libro I X . Digestorum.—Idem cst, e t 12. Juliano; Digesto, libro IX.—Lo mismo s e
si ego a quolibol alio possidenlo res hereditarias petere dice si yo quiero pedir las cosas hereditarias á qualquiera
velim, quia et si peliissem a le heredilatem, et probassem otro q u e las posea; porque si te pidiese l a herencia, y
mcam, nihilo minus ab altero petendo id ipsum probare probase quo es mia, no obstante pidiendo ¿ o t r o , tendría
necesse haberem. necesidad d e probar lo mismo.
13. Ulpianus libro X X I I . ad Edictum.—Si d ú o 13. U¡piano; Comentarios al Edicto, l i
latroni essenl, e l liberlus altero deferente iurassel, so bro XXII.—Si fuesen dos los patronos, y ol liberto, p i
iberlum eius non esse, utrum alteri tolius debilae p a - diéndolo el uno, jurase que n o era liberto suyo, ¿por
tronis porlionis, an vero dimidiae debilae iis partís bo- ventura compelerá al olro la pososion de los bienes d e
norum possessio compelerel? E t ait, si is, cui iuralum toda la parle que so dobia á los dos patronos, ó la m i
est, palronus fuisset, alteri suae partis bonorum p o s s e s - tad? Y dice: si aquel conlra quien so juró fuese patrono,
sionem compelere, nec ei prodesse, quod adversus alto- compele al olro la posesion do los bienes do su parto, y
rum liberlus iurassel; mullum tamen fidei et auctoritalis no lo aprovecha que el liberto haya jurado conlra ol
apud iudicem palronum habilurum, quo magis solum so otro; pero el patrono tendrá para con el Juez m u c h a ib
patronum probaret, quod liberlus iurasset, allcrum pa y autoridad para probar q u e él solo era patrono, por
lronum non esse. haber jurado el liberto que el otro no lo era.
• § . 1. Iulianus ait, e u m , qui iuravit, fundum s u u m § . 1 . Dice Juliano, que al que juró que el fundo era
esse, post longi lemporis praescriplionem etiam utilem s u y o , despues d e l a prescripción d e largo tiempo, lo
aclionom habere debere. compele también la acción útil.
§ . 2 . Idem Iulianus scribil, e u m , qui iuravit, f u r - § . 2 . Escribe el mismo Juliano, quo el que juró quo
tum se non fecisse, videri d e loto iurasse; atquo ideo no cometió hurto, parece que juró sobre lodo; y por oslo
noque furli, noque condiclicia lenclur, quia condicticia, n o s e obliga ni por la acción do hurto, ni por la c o n d i c -
inquit, solus fur lenclur. Numquid ergo, qui iuravit, s e tion; porque por esta solo so obliga el ladrón: el que j u r ó
furlum non fecisse, hoc solo nomino, condictione si c o n - que no habia cometido hurto, s i fuese reconvenido por
venialur, exceplione ulalur? Ceterum si contendal, q u i esta razón con la condiclion, acaso podrá usar do e x c e p
condicit, quasi c u m herede se furis agere, non debet r c - ción? poro si el que intenta la condiclion dice que pido
polli, et quasi unimembris condiclio oi dari debel a d v e r al heredero del ladrón, no debo ser repelido; porque l a
sus furis heredem; nec pali e u m iudex debet, si coeperil condiclion so debe dar conlra el heredero del ladrón
tentare, probare furem. como copulativa; pero no lo debo permitir el Juez, si i n
tentase probar quo fué ladrón.
§ . 3 . Si quis iuraverit, vendidisse mo ei rem c e n - § . 3. Si alguno jurase q u e lo vendí en ciento alguna
tum , e x emto agero poterit, u l ei colera praeslenlur, id cosa, podrá pedir por la acción do compra, quo se lo don
est, res tradatur, et d e evictione cavealur. A n tamen ad las demás, oslo e s , que so lo entregue la cosa, y so lo
pretium consequendum e x vendito conveniri possit, v i - d é caución do eviccion; pero so h a do ver si acaso puede
dendum; e l si quidem ol do hoc ipso iuralum est, quod ser reconvenido por la acción d e venia respecto dol pre
pretium solutum cst, nulla pro pretio aclio superest, si cio; y ciertamente si también so juró que se pagó el p r e
vero hoc non fuerit iuralum, lunc consequens est, d e pre cio, en quanto á él no lo quedará acción; pero si no s o
tio e u m teneri. juró sobro esto, por consiguiente está obligado al precio.
§ . í . Idem dicemus, et si quis societatem fecisse § . i . Lo mismo dirémos si alguno juró que hizo
iuraverit, n a m et is pro socio poterit conveniri. compañía; porque esto también podrá ser reconvenido
por la acción d e sociedad.
§ . 5 . Marcollus etiam scribit, si quis iuraverit, ob § . 5 . También escribe Marcelo, quo si alguno jurase
decem pignori dedisse fundum, non alias eum pignorati q u e había dado en prendas el fundo por diez, no p o
cia agere posse, quam si decem solverit; sed et illud dría pedir por la acción do prenda sin pagar los diez.
a
diicit, forlassis eum etiam in decem e x iureiurando s u o También añade, que podria ser reconvenido por los diez
Ppsse conveniri; quod magis probat. Cui Ouinlus Salur- e n virtud do su juramento: lo que e s mas cierto; con lo
üinus consentil, argumcnloquo ulilur oius, qui iuravit, qual s e conforma Quinlo Saturnino, usando del argumen
ear
n, quae uxor sua fuerit, rem sibi in dotem dedisse; to dol quo juró quo su muger lo habia dado en dolo a l
na
tti et hic uxori ail utilem do dote aclionom dandam; g u n a cosa, y dice, quo á esla so la ha do dar la acción
9uae non esse extra aequitalem posita, non negaverim. útil de doto; lo qual no negaré que es conforme á
equidad.
p .§• 6 . Si quis iuraverit in re pecuniaria per gonium § . 6. Si jurase alguno por el genio del Príncipe q u e
* r iucipis, daro se non oportere, ol poieraverit, v e l , dari no dobia, ó quo s e le debia la cantidad quo s e pide , y
57
m Digesto.—Libro 1 2 . ° — T i t u l o 1 .
sibi oportero, vel intracertum lempus iuraverit se s o l u - fuese perjuro, ó jurase que habia de pagar dentro d e
t u r u m , n e c s o l v i l , Imperator noster cum paire rescripsit, cierto tiempo, y no pagase, nuestro Emperador con s u
fustibus cum casligalum dimitli; e l ila ei superdici: padre respondió, que debia ser castigado con azoles, e x
temere nc iura. presándose la causa por que era azotado.
14. Paulus libro I I I . ad Edictum. — Ouolics 14. Paulo; Comentarios al Edicto, libro I I I . —
propler rcm iuralur, ncc parenli, ncc palrono remitti- Siempre que se jura por razón de alguna cosa, no se e x
lur iusiurandum; propler rcm aulem iusiurandum e x i g i - cusan de jurar el padre, ni el palrono. So pide que s e
tur, veluli do pecunia crcdila, q u u m iural aclor, sibi juro respecto la cosa, v . g . sobro el dinero prestado,
dari oporlcre, vel rcus, se daré non oportere. Idem est, quando jura el actor que se le debe dar, ó el reo que n o
q u u m de pecunia constituía iusiurandum exigitur. lo debe dar: lo mismo s e dice quando se pide j u r a m e n t o
sobro s i se obligó á pagar la cantidad que otro debia.
15. Idem libro VI. ad Edictum.—Ad personas 15. E l mismo; Comentarios al Edicto, libro V I . —
egregias, cosque, qui valetudine impediuntur, domum A las personas ilustres, y á los que oslan impedidos por
mitli oporlet ad iurandum. enfermedad, s e les debe tomar juramento en sus casas.
16. Ulpiams libro X. ad Edictum.—Si patrónus 16. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X . —
libertam suam uxorem duxcrit, non compellelur iuraro Si el patrono casase con su liberta, no s e le precisará á
de rcrum amotarum iudicio; sed e l si ipse deferat i u s i u jurar en el juicio sobre las cosas amovidas; pero si é l
randum libertae suae, de calumnia non debet iuraro. pide á la liberta que jure, no debe jurar d e calumnia.
2 8 . Paulus libro XVIII. ad Edictum.—In duobus 28. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
reis slipulandi ab altero delalum iusiurandum etiara a l - — S i dos están obligados por estipulación, la prueba q u e
teri nocebit. so remitió al juramento del uno, también perjudicará al
olro.
§ . 1 . Quod reus iuravit, etiara fuleiussori proficit; § . 1 . El juramenlo del deudor lambien aprovechará
a íideiussore exaclum iusiurandum prodesse eliam reo, á su fiador; y el juramenlo del fiadoraprovechará l a m
Cassius e l lulianus aiunt; nam quia iu locura solutionis bien al deudor, según dicen Casio y Juliano; porque lo
succedit, hic quoque eodem loco habendura est, si modo q u e tiene fuerza d e solucion, se ha d e t e n e r por tal, s i el
ideo inlerposilum est iusiurandum, u l de ipso con trac t u , juramento fué respecto del mismo contrato ó de la cosa,
e l de re, non d e persona iurantis ageretur. y no respecto la persona.
§ . 2. Si ei, q u i debitorem meura in iudicium e x h i - § . 2 . S i al q u e prometió presentar en juicio á m i
bere promisit, iusiurandum detulerim, isquo iuraverit, deudor, le pidiese juramenlo, y jurase que ño prometió
se omnino exhibilionem cius non promisisse, prodesse la exhibición, no debo aprovecharlo á mi deudor; pero
debilori meo i.l non debet; si vero iuraverit, s e nihil mihi si juró q u e él no m e debia dar cosa alguna, se ha d e d i s
praeslare oporlere, dislinguendum sit, e t replicaliono tinguir, y se ha d e enmendar por la replicacion, si acaso
emendandum, utrum ideo iuraverit, an quia post prorais- juró que porque habia exhibido después d e la promesa,
sionem exhibuerit, an vero quia solverit. Quod e l in ó porque habia pagado; porque en la misma forma s o
fideiussoredebiti dislinguendum est. h a d e distinguir respecto el fiadord e la deuda.
§ . 3 . Ex duobus reis promittendi eiusdera pecuniae § . 3 . El juramenlo d e uno d e dos deudores, quo p r o -
a
Uer iuravit, alteri quoque prodesse debebit. metiéron una misma cantidad, deberá también a p r o v e
char al olro.
§• 4 . Exceptio iurisiurandi non tantum, si e a actio- § . 4. La excepción del juramento so debe oponer, no
Jje quis ulatur, cuius nomine exegil iusiurandum, opponi solo si alguno u s a do la acción por la qual pidió quo s e
debet, sed eliam si alia, si modo eadcm quaestio in hoc jurase, sino si pidiese por otra, con tal que so deduzca l a
iudicium deducatur—forte si ob actionem mandati, n e - m i s m a qüeslion en este juicio, v. g . si so pidió el j u r a
gotiorum geslorum, societalis, ceterasque símiles i u s i u mento por la acción do mandato, la do la gestión d e los no-
randum exactum sil, deinde ex iisdem causis certura gocios, l a d o sociedad, y otras semejantes, y después s e
c
°ndicatur,—quia per alleram actionem altera quoquo intentase lacondiction d e cosa cierta por las "mismas c a u
eensumilur. sas; porque por u n a acción lambien so consume la otra.
Digesto.—Liuno 12."—Titulo 1.
§ . 5. Si quis iuraverit, so non rapuissc, non dcbet § . I). Si alguno jurase que no habia robado, no l e
adiuvari hociureiurando in acliono furli, a u l condicliono, debo servir este juramento en la acción ó condiclion de
quia aliud csl furlum fecissc, quod vel clam üeri polest. hurto; porque es cosa distinta haber cometido hurlo,
el qual s e puede cometer clandestinamente.
§ . 6. Colonus, c u m quo propter succisas forlo arbó § . G. Si el colono á quien se pedia por la acción d e
rea agebatur e x localo, si iuraverit, s e non succidisse, locacion por haber cortado los árboles, jurase que no los
sive e lego duodeciin tabularura d e arboribus succisis, corló, se podrá defender por la excepción do juramento,
sive e lege Aquilia damni iniuria, sive interdicto Quod y a sea quo después sea reconvenido por la ley Aquilia
v i a u l clani postea convenietur, per excepcionem i u r i s - respecto la injuria hecha con daño, ó por el interdicto
iurandi defendi polerit. que compete por lo quo se execula viólenla ó clandesli
namenle.
§ . 7 . Quao iuravit, divortii causa rom se non amo- § . 7 . La que juró en la c a u s a d o divorcio, q u e n o
visse, non debel defendi per exceplionom, si cum ea in había amovido la cosa, no se debe defender por esla ex
rom agatur; e t si contendal, suam esse, alio iureiurando cepción, si e s reconvenida respecto la vindicación de ella;
opus esl; contra si iuraverit, suam esse, debet in a c l i o y si dice que es suya, h a y necesidad do otro juramcnlo.
no rcrum amotarum defendi. E l omnino hoc observan- Al contrario, si jurase que la cosa es suya, debe ser de
d u m csl, licel per aliam aclioncm eadcmquaeslio m o v e a - fendida en la acción d e las cosas amovidas: y esto se h a
lur, ul exceplio iurisiurandi locum babeat. d e observar absolutamente, para q u e la excepción del
juramcnlo lenga lugar, aunque por olra acción se suscito
la misma controversia.
§ . 8 . Igilur si quis iuravit, so non esse condomna- § . 8 . Esto supuesto, s i alguno juró que no habia sido
t u m , eliamsi e x slipulatu iudicatum solví ob rom iudica- condenado, aunque sea reconvenido por la estipulación
tam conveniatur, defendelur per éxceplionem. Contra s i , do pagar la cantidad á que fué condonado por la s e n t e n
quum e x slipulatu iudicatum sol vi convcnirctur, i u r a cia, so lo dará esla excepción. Al contrario, si siendo r e
v i t , so daré non oportere, agenli iudicati non uliquo convenido por la estipulación d e o s l a r á lo juzgado, j u
obslabil exceplio; potosí enim íieri, u l non sit commissa rase que no debia dar, no lo obstará la excepción al que
stipulalio, licct res indícala sil, nisi ideo iurasset, quod pedia en virtud d e la sentencia; porque s e puedo verifi
ncc damnalum se esse diceret. car que no haya tenido efecto la estipulación, aunque s e
h a y a pronunciado sentencia, á no ser que jurase que n o
habia sido condenado.
§ . 9. Item Pomponius ait, e u m , qui furlum sibi f a - § . 0 . También dice Pomponio, que si alguno juró quo
ctum alicuius reí iuravit, non slalim cliam condiclionis se lo habia hurtado alguna cosa, no resulta inmediata
causam nancisci. mente la causa d e la condiction.
§ . 1 0 . Item q u u m e x hac parte iusiurandum e t § . 1 0 . Mas como por esta parte el juramento p r o
aclioncm, e l exceptionem inducat—si forte reus extra iu- duzca acción y excepción, si acaso el reo jurase ex I r a -
dicium a d o r o infcrenlo iuraverit, se daré non oportere, judicial mente á petición del actor, quo no debia dar, ó
e l actor reo deferente, dari sibi oportere, vel contra—, al contrario, el actor pidiéndolo el reo, quo so lo debia
posterior causa iurisiurandi polior habebitur; nec tamen dar, la causa posterior del juramento se tendrá por mejor,
praeiudicium periurio allerius fiet,quia non quaerelur, y 110 le resultará perjuicio del juramento falso del otro;
an daré e u m oporleat, sed an actor iuraverit. porquo 110 se preguntará si deberá dar, sino si juró el actor.
29. Tryphonims libro VI. Disputationum.—Quod- 29. Trifonino; Dispulas, libro VI.—Pero si p i
s i iuravi lo deferente, non iurasse te, dari tibi oportere, diéndolo tú, juró que no juraste que s e le debia dar c o n
e t a d v e r s u s ulilem aclioncm, qua hoc quaeritur, an iura- tra la acción útil, por la qual so pregunta si lias jurado
veris, tibi dari oporloro, opponcnda c s l exceplio i u r i s quo se lo debia dar, se ha d e oponer la excepción del
iurandi perimenlis quaeslionem acliono comprehensam. juramento, que quita la qiicslion comprchendida en la
acción.
30. Paulus libro X V I I I . ad Edictum.—Eum, qui 30. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X V I I I .
iuravit, ex ca acliono, quao infiliando crescit, aliquid — A l que juró que s e le debia alguna cosa por la acción
sibi deberi, simpli, non dupli porseculioncm sibi a c q u i - ([uc crece por la negación, dice Pedio, que se le dá l a
rere Pedius ait; abunde enim sufficero, exonerare poli- repetición del simplo, y 110 del duplo; porque basta e x o
torem probandi nocessitale, quum omissa hac parle E d i - nerar al que pide de la necesidad d e probar; pues o m i
cli dupli aclio integra maneat; e l potosí dici, hoc iudicio tiendo esta parle del edicto, la acción del duplo perma
non principalem causam exerceri, sed iusiurandum a c l o - nece íntegra, y s e puede decir que en este juicio no s e
ris conservari. exerce la causa principal, sino que s e observa el j u r a
mcnlo del actor.
§ . 1 . Si iuravero, le Stichum mihi daré oportere, § . 1 . S i jurase que me debias dar á Estico, que n o
qui non sit in rcrum natura, nec aestimationem mihi existo, ni aun su importe m e debes dar, á no ser por
praeslaro reus dcbet, nisi ex causa furtiva, vel propter causa d e hurlo, ó por haber incurrido en mora; porquo
moras; lunc e n i m cliam post mortem servi aeslimalio en estos casos se dá la estimación del siervo aun después
praeslatur. d e s u muerte.
§ . 2. Si mulicr iuraverit, decem dotis sibi deberi, § . 2. Si jurase la m u g e r quo se la deben diez por
tola ea s u m m a praeslanda cst; sed si iuravit, decem s e razón do su dote, so la debe dar loda esla suma; pero si
dedisse in do.lem, hoc solum non erit quaerendum, an juró quo dio diez en dolo, 110 so ha de preguntar sola
data sint, sed, quasi dala sinl, quod e x eo reddi oportet, mente si acaso se diéron, sino si so ha de dar lo que s e
praestandum erit. debe volver d e esla cantidad, como si se hubiesen dado.
D i g e s t o . — L i r r o 1 2 . ° — T i t u l o 1 .
parit. Idcirco poenam quoquo petenlem creditorem e x - produce excepción perpetua; y por oslo conviene que e l
ceptionc summoveri oportet, et solutum repelí polcst, u t - acreedor que pide la pena, sea repelido con excepción; y
pole q u u m interposito eo ab omni controversia d i s c e - se puedo pedir lo que so pagó; porque interviniendo j u
dalur. ramento, cesa toda controversia.
41» Pomponius libro singular i Regularum.—La- 41. Pomponio; Reglas, libro único.—Labeon res
beo, etiam absenli e l ignoranti iurisiurandi graliam fieri pondió, que también so lo podia excusar do jurar al
posse, respondil; sed e l per epislolam gratia iurisiurandi ausente y al ignorante; y que esta gracia se podia hacer
fieri potesl. por medio de carta.
42. Idem, libro X V I I I . Epistolarum.—Crédito— 42. E l mismo; Epístolas, libro XVIII.—El acree
f e , qui d e mutua pecunia contra pupillum contendebal, dor q u e controvertía contra el pupilo sobro dinero quo
iusiurandum deferente pupillus iuravit, s e daré non opor- le había prestado, remitió la prueba al juramento d e
tere; eandem pecuniam a fideiussoreeius petit; an e x - este, y juró que no dobia: esta misma cantidad la pidió á
cludendus sil excepliono iurisiurandi? Quid tibi placet, s u fiador, ¿acaso ha do ser repelido con la excepción d e l
rescribo milii. E a m rom aperlius explicat 1 ulianus; n a m juramento? ¿qué te parece? respóndeme. Juliano explica
si controversia inter credilorem et pupillum fuerit, a n eslo mas claramente; porque si la controversia entre e l
omnino pecuniam mutuam accepisset, e l convenerit, u l acreedor y el pupilo fuese sobre si habia recibido dinero
ab omni condilione discederelur, si pupillus iurasset, i s - prestado, y se conviniesen en apartarse de todo pacto, s i
que iuraveril, so daré non oportere, naluralis obligatio jurase el pupilo, y este jurase que no debia, s e quitará la
liac pacliono tollelur, e l soluta pecunia repetí polerit; sin obligación natural con esto pacto, y so podrá repetir la
vero credilor quidem s e mutuam dedisse conlendobat, cantidad pagada, pero s i el acreedor decía que c i e r t a
pupillus autem hoc solo dcfendebatur, quod tutor eius mente lo habia prestado dinero, y el pupilo solamente
non intervenisset, et lioc lale iusiurandum inlerposilum replicaba que no habia intervenido s u tutor, y sobre eslo
est, hoc casu fideiussorem Praelor non luebilur. Si aulem juró, en este caso el Pretor no dará por libro al fiador;
liquido probari non potest, quid actum sil, ct in obscuro pero si (como sucede muchas veces) no so puede justifi
erit, u l plerumque íit, d e f a d o , an de iure inter credito car el hecho, y se duda si la controversia entre el acree
rem et pupillum controversia fuerit, deferente creditore dor y el pupilo fué sobre el hecho, ó sobre el derecho,
pupillum iurasse intolligere debemus, id actum inter eos, s i pidiéndolo el acreedor jurase el pupilo, debemos e n
ul, si iurasset. so daré non oportere, ab omni condilione tender q u e se trató enlre ellos, quo si jurare que no d e
discederetur; ataue ila e t s o l u l a m pecuniam repoti p o s - bia, so apartaba d e todo pacto; y así juzgamos que so de
so, et fideiussoribus exceplionem dari debere c x i s l i m a - bia repetir la cantidad pagada, y que se debía dar excep
bimus. ción á los fiadores.
§ . 1 . Si fideiussoriuraverit, se daré non oportere, § . 1 . S i el fiador jurase que no debia, al deudor
excepliono iurisiurandi reus promittendi tutus est. Alquin principal lo competo la excepción d d juramento; pero s i
si, quasi omnino idem non fideiussisset, iuravit, non d e - no juró quo no fué fiador, esto juramento no aprovecha
bet hoc iusiurandum roo promittendi prodesso. al deudor.
§ . 2. Sed ct si actore deferente defeDsor absentis vel § . 2 . Si el defensor del ausenle ó presente á c u y o
praesenlis iuravit, e u m , queni defendit, daré non o p o r juramento remitió la prueba el actor, jurase que no d o
tere, exceptio iurisiurandi ei, cuius nomine iuratum fuo- bia á aquel á quien defendía, la excepción del juramen
j'il, dari debebit. Eadem ralio est, e l si íideiussoris d e to competo á aquel en cuyo nombre juró; y por la m i s
fensor iuraveril; reo enim detur exceptio. m a razón si jurase el defensor del fiador, también so d á
excepción al reo. ¡
§ . 3 . Item, si reus iuravit, fideiussor tutus sil, quia § . 3 . Si el reo jurase también, estará seguro el lia—
°t res iudicata secundum alterulrum corum ulrique pro- dor; porque la sentencia á favor do alguno do los dos,
íiceret. aprovecha á ámbos.
TITULO III.
TIT. III.
Del juramento que ol Juez manda quo haga el actor
quo probó su intención sobre lo que le importarla
Do in litem iurando. quo la cosa sobre quo so ha litigado, la exhibiese
ó la restituyese ol reo.
restituentis vel non exhibentis, quanli in lilcm iuraverit castiga el dolo ó la contumacia del que no restituye,
actor. ó del que no exhibe en quanlo jurase judicialmente el
actor.
Ulpianus libro X X X . ad Edictum.—Numis de- 3. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X X . —
posilis iudicem non oportet in litcm iusiurandum d e f e r No convieno que el Juez mande jurar sobro el dinero q u e
ro, ut iurct quisque, quod s u a interfuit, q u u m certa s i l se depositó; porque cada uno jura sobre lo que le impor
numorum aestimalio, nisi forte do eo quis iurct, quod tó; y la estimación del dinero es cierta, á no ser que a l
sua interfuit, numos sibi sua die redditos esse. Quid e n i m , guno j u r e sobre lo que le hubiera importado que el d i
si sub poena pecuniam debuit, aut sub pignore, quod, nero s e le hubiese vuelto en el dia que s e debia. ¿Qué d i
quia deposita ci pecunia abnegata est, distractum cst? remos si se debia baxo d e cierta pona ó de prenda, y esta
so vendió porque negó que so habia depositado dinero
e n él?
4 . Idem libro X X X V I . ad Edictum.—Videamus, 4. E l mismo] Comentarios al Edicto, libro X X X V I .
in tutclari causa nuis iurare, e l adversus quem possil; e l — V e a m o s quién y contra quién se puede jurar en la c a u
quidem ipso pupillus, si impubes esl, non polest, hoc s a sobre tutela: el pupilo si e s impúbero ciorlamenlo n o
enim saepissime rescriptum esl. Sed nec lulorem c o g e n - puede: así consta por muchos rescriptos: el tutor tampo
d u m , vel matrem pupilli admittendam, elsi parata essot co puede ser precisado; y la madre del pupilo no debe
iurare, Divi Fratres rescripserunt; grave enim videbalur, ser admitida, aunque esté pronta á jurar: así lo respon-
e l ignorantes, e l invilos tutores sub alieni compendii dióron los dos hermanos Emperadores; porque parecía
emolumento cliam periurium anccps subiré. Curatores cosa dura que los tutores con ignorancia y contra su v o
quoque pupilli vel adolesccntis non esso cogendos in l i - luntad, so expusiesen á jurar en falso por el inleres age-
tem iurare, Rescriplis Imperatoris nostri e l Divi Patris no: los curadores d e los pupilos, ó de los que han salido
eius conlinetur. Si lamen tanlam affectionem pupillo s u o d e la pubertad, no han de ser precisados á jurar en el
vel adolescenli tutores vel curatorcs praestare volunl, a u - pleyto, según se contiene en las respuestas d e nuestro
ctoritas iuris non refragabitur, quin iudicio, quod ínter Emperador, y del Emperador su padre; pero s i los l u l o -
ipsos acceptum esl, íinis eiusmodi possil adhiberi; non res ó curadores por afecto del pupilo, ó del que y a salió
enim ad suam utililatem iurisiurandi referenda a e s l i m a - d e la pubertad se ofrecen á jurar, no lo impide el d e r e
l i o e s l , sed ad domini, cuius nomino lutelao ralio poslu- cho, para que el juicio que ellos empezáron, se pueda
lelur; adolescens vero, si vclil, iurare potest. finalizar do esle modo; porque la estimación del j u r a
mento no se ha de referir á su propia utilidad, sino á l a
del señor en c u y o nombro se pide la cuenta de la tutela;
pero el que salió de la pubertad puede jurar si quiere.
§ . 1 . Deferro aulem iusiurandum iudicem oportet; § . 1 . Conviene que el Juez precise á jurar; pero si
ceterum si alius dcluleril iusiurandum, vel non delalo o l i o pidiese el juramento, ó s e jurase sin pedirlo, n o
iuratum sit, nulla eril religio, nec ullum iusiurandum; obligará la religión del juramento, y será nulo: así s e
e l ila Conslitulionibus expressum e s l Imperaloris nostri expresa en las constituciones de nuestro Emperador, y
et Divi Patris eius. del Emperador su padre.
§ . 2 . Iurare aulem in iníinitum licet. Sed an iudex § . 2 . E s permitido estender el juramento á l a c a n
m o d u m iuriiurando slatucre possil, u l in Ira cerlam quan- tidad que se quiera; pero s e pregunta si el Juez puede
tilatem iuretur, n e arrepta occasiono in immensum i u r e - determinar aquella sobre que se ha de jurar, para q u e
tur, quaero; ct quidem in arbitrio esse iudicis, deferre s e jure sin exceder de ella, y cese la ocasion de jurar
iusiurandum, nec ne, conslat. An igitur, qui possil i u s cantidad excesiva; y ciertamente consta, que pende del
iurandum non deferro, idem possil e l taxalionom i u arbitrio del Juez precisar ó no á que s e jure. También
riiurando adiieero, quaorilur; arbitrio lamen bonae íidei s e pregunta si el que puede precisar á que s e jure, p u e
iudicis eliam lioc congruit. d e también tasar la cantidad sobre que se h a de jurar:
Eslo también pende del arbitrio del Juez conforme á la
buena fe.
§ . 3. Item videndum, an possil iudex, qui detulit ius § . 3 . También s e h a d e v e r si el Juez que mandó
iurandum, non sequi id, sed vel prorsus absolvere, vel que se jurase, podrá no conformarse con lo que se juró,
eliam minoris condemnare, quam iuratum est; el magis absolviendo al reo, ó condenándolo en menor cantidad
esl, ul ex magna causa el poslea repcrlis probalionibus d e la que se juró; y es m a s cierto que puedo por alguna
possil. gravo causa, ó por justificaciones posteriores halladas
de nuevo.
§ . 4. E x culpa aulem non esso iusiurandum d e f e - § . 4. Consta que por razón de culpa no s e debe p e
rendum, conslal, sed aestimalionem a iudico faciendam. dir juramento, sino que el Juez ha d e hacer la e s t i m a
ción .
5. Marcianus libro IV. liegularum.—In aclionibus 5. Marciano; Reglas, libro IV.—En las acciones
in rom, e l in ad exhibendum, et in bonae lidei iudiciis reales, en la d e exhibición, y en los juicios d e buena fe,
in litem iuratur. s e jura judicialmente.
§ . 1. Sed iudex potesl praefinire certam summam, § . 1 . Pero el Juez puede señalar cantidad determi
usque ad quam iurclur; licuil enim el a primo nec de nada, hasta la qual se haya d e jurar; porque le fué líci
ferro. to al principio no permitir el juramento.
§ . 2 . Item ct s i iuratum fuerit, licet iudici vel absol § . 2 . Aunque so haya jurado, también es lícito al
vere, vel minoris condemnare. Juez, ó absolver ó condenar en menos.
D i g e s t o . —L i b r o 1 2 . ° — T i t u l o 4 . 457
§ . 3 . Sed in his ómnibus ob dolum solum in litem § . 3 . Pero en lodas estas cosas s e jura j u d i c i a l m e n
iuralur, non eliam ob culpam; liaec enim iudcx acstimat. te solo respecto del dolo, y no do la'culpa; porquo ol
Juez arbitra sobre eslo.
§ . 4 . Plano interdum et in artione stricli iudicii in § . 4 . Tal vez en la acción que procede por s u m o
litem iurandum est, veluli si promissor Slichi moram rigor do derecho, se ha de jurar sobre el importe d e lo
fecerit, e l Slichus decesseril; quia iudex aeslimarc sino que se litiga, v . g . si incurriese en mora el q u e p r o m e
relalione iurisiurandi non polesl r e m , quae non exlal. tió á Estico, y muriese este; porque el Juez sin la prue
b a q u e resulta del juramento, no puede juzgar sobro la
cosa q u e no existe.
^ • Paulus libro X X V I . ad Edictum.—Alias, si e x Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X V I . —
slipulalu vel e x teslamento a g a l u r , non solel i n litem Pero si s e pide por razón d e la estipulación ó del testa
iurari. mento, no suelo intervenir juramento judicial.
7. Ulpianus libro VIH. ad Edictum. — V u l g o 7. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro V I I I . —
praesumilur, alium in litem non debere iurare, quam Regularmente s e cree, que no debe jurar judicialmente
dominum lilis; denique Papinianus ait, alium non posse otro que el señor del pleyto: finalmentedice Papiniano,
iurare, q u a m eum, qui litem suo nomine conleslalus est. que no puede jurar otro que aquel q u e contestó el p l e y
to en su nombre.
o. Marcellus libro VIII. Digestorum.—Tutor rem 8 . Marcelo; Digesto, libro VIII.—Si el lulor n o
adulti, quam possidel, restituero ei non vult; quaero, quiere restituir al adulto la cosa q u e poseo d e este, s e
utrum quanli res esl, an quanti in litem iuralum fuerit, eluda si deberá ser condenado en el importe d e la cosa,
condemnari debet? Respondí: non e s l a e q u u m , prelio, id ó en lo q u e se jurase judicialmente: se respondo q u e n o
esl, quanti res esl, litem aeslimari, quum e l contumacia es justo q u e se estime judicialmente el precio, e s l o e s ,
punienda s i l , e l arbitrio potius domini reí pretium el valor de la cosa; porque debiéndose también castigar
slaluendum s i l , poleslate pclilori in lilem iurandi c o n - la contumacia, es mejor que s e determine el precio d o
cessa. la cosa á arbitrio del señor, concediendo al actor q u e
jure sobre la estimación d e la cosa que s e litiga.
9- Iavolenus libro X V . ex Cassio.—Quum furli 9. Javoleno; Doctrina de Casio, libro A T . — G u a n
agilur, iurare ila oporlel, lanli rem fuisse, quum furlum do se pide por razón d e hurlo, conviene que s e j u r e d e
faclum sil, non adiici: eo, plurisve, quia quod res p l u - este modo, que la cosa valia tanta cantidad quando s e
ris est, ulique tanli est. hurtó, sin añadir poco mas ó menos; porquo aquel mayor
valor ciertamente es también s u importo.
l u . Calhstratus libro I. Quaestionum.—In instru 10. Calistrato; Cuestiones, libro I.—Respectólos
m e n t é quae quis non exhibet, aclori permitlitur in l i instrumentos que alguno no exhibe al actor, se permito
tem iurare, quanti sua inlerest e a proferri, u l lanli c o n - el juramento judicial d e aquello q u e lo importa quo s e
demnelur reus; idque eliam Divus Commodus rescripsit. manifiesten, para q u e el reo sea condenado en la misma
cantidad: así lo escribe el Emperador Cómodo.
11. Pau'us libro I I I . Responsorum.—De p e r - 11 • Paulo-, Respuestas, libro III.—Sobro ol j u
iurio eius, qui ex necessitale iuris in lilem iuravit, q u a e - ramento falso d e aquel que por necesidad juró judicial
ri facile non solero. mente, no s e suelo con facilidad admitir querella acerca
d e s u falsedad.
D e condictiono causa data causa non secuta. De la petición judicial que compete para repetir lo que
uno dió a otro por alguna causa quo no se verificó.
§ . 4 . Sed ubi accepit, u t manumittcrct, dcindc s e r - § . i . Si dospues que recibió alguna cantidad por
v u s dccessil, siquidem raoramfecit manumissioni, c o n - manumitirlo, muriese ei siervo, si fué moroso en m a n u
sequens esl, u t dicamus refundere e u m , quod accepit; mitirlo, es consiguiente que digamos q u e pierde lo q u e
quodsi moram nou fecit, sed, quuni profectus esscl a d recibió; pero si no lo fué, y al tiempo de ir al Presidente,
Praosidem, vcl apud (|uem manumitlore posset, servus ó á aquel ante quien s e debia manumitir, muriese el s i e r
in itinere decesseril, verius esl, siquidem distracturus v o en el camino, es mas. cierto que se ha do decir q u e n o
eral, vel quo ipse usurus, oporlere dici, nihil eum refun debe pagar cosa alguna, si lo habia d e vender ó usar d e
dere debere. Enimvero si nihil eorum faelurus, ipsi a d - él; poro si no habia de hacer alguna do estas cosas,
h u c servum obiisse; decederetenim, et si non accepisset, también perece el siervo para él; porque moriría aunque
ut manumitteret, nisi lorie profeclio manumissionis g r a - no hubiera recibido dinero para manumitirlo, á no ser
lia morli causam praebuit, ul vel a latronibus sil i n t e r - que el viago para la manumisión le hubiese causado la
feclus, vcl ruina in slabulo oppressus, vel vehículo o b - muerle, v . g . si hubiese sido muerto por ladrones, por
trilus, vel alio quo modo, quo non periret, nisi manumis- haberse arruinado el establo, ó le hubiese cogido el c a r
sionis causa proíicisceretur. ro, ó hubiese perecido de olra manara, que no pereceria
si no s e hubiera puesto en camino para ser m a n u m i
tido.
6. Idem libro IIT. Disputationum.—Si extraneus • E l mismo; Disputas, libro III.—Si el extraño
pro muliero dolem dedisset, e l paclus essel, ut quoquo diese el dolo por la muger, y pacíase que de qualquiera
modo finitum essel matrimonium, dos ei redderetur, nec modo que so disolviese el matrimonio, s e le volviese, y
fuerint nupliae scculac, quia d e bis casibus solummodo no tuviese efecto el matrimonio; porque solamente fué l a
fuit c o n v c n l u m , qui matrimonium sequunlur, nupliae convención sobre aquellos casos que se siguen al m a t r i
aulem secutao non sint, quaerendum erit, utrum mulieri monio, y esle no tuvo efecto, se preguntará si acaso c o m
condictio, an ei, qui dotem dedil, compelat? E l verisi- pelo la repetición á la muger, ó al que dió la dolé; y e s
mile est, in h u n c quoque casum e u m , qui dat, sibi verosímil q u e el quo lo dió quiso que se compreliendicso
prospicere; nam quasi causa non sécula habere polest oslo caso; porque por no haberse verificado la causa, n o
condictionem, qui o b matrimonium dedil, matrimonio habiendo tenido efecto el matrimonio, al que dió respecto
non copúlalo; nisi forlc evidenlissimis probationibus m u - d e él debe compclerl-e la condiclion, á n o ser q u e la m u
lier ostenderit, hoc eum ideo fecisse, u l ipsi magis m u ger manifieste con pruebas m u y evidentes, que él lo hizo
lieri, quam sibi prospiceret. mirando mas bien por ella quo por él.
§ . 1. Sed et si pater pro filia det, e l ila convenit, § . 1 . Si el padre d á por la hija, y traía en los t é r
nisi evidenler aliud actum sit, condictionem patri c o m minos expresados, dice iMarcelo, que le compete la repe
pelere Marcellus ait. tición, s i claranienlc no se trató lo contrario.
8. Neratius libro I I . Membranarum.—Quod ser 8- Neracio; Notas, libro II.—Lo quo escribe Ser
villa in libro de dolibus scribit, si inter eas personas, v i o en el libro d e las dotes, que si se contraxo matrimo
quarum altera nondum iuslam aelatem habeat, nupliae nio entro personas, do las quales la una no tenia edad
faclao sint, quod dotis nomine inlerim dalum sil, repelí legítima, lo quo entre tanlo se dió por razón de dote, s e
posse, sic intelligendum est, u l , si divortium inlercesse- puedo repetir; se ha d e entender, que si intervino d i
ril, priusquam utraque persona iuslam aolalem habeat, vorcio ántes que una y olra persona tenga la edad l e g í
sit eius pecuniae repetitio; doñee autem in codem habilu tima, compele la repelicion de esta cantidad; pero p e r
matrimonii permaneant, non magis id repeti possil, quam maneciendo en el matrimonio, solo s e puede repetir lo
quod sponsa sponso dolis nomine dederit, doñee maneat quo la esposa dió al esposo en nombre do dolo niiénlras
inter eos affinilas; quod enim e x ea causa nondum coito permanezca entre ellos la afinidad; porque lo que so d á
matrimonio dalur, q u u m sic detur tamquam in d o l e m por esta causa no habiéndose consumado el matrimonio,
perventurum, quamdiu perveniro polesl, repetitio e i u s dándose como por causa de dolo futuro, miénlras so p u e
.non est. do verificar, n o s e puedo repetir.
D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . " — T i t u l o i. 4 6 1
10. Iavolenus libro I. ex Plautio.—Si mulier e i , 10. Javolcno; Doctrina de Plaucio, libro I—Si la
cui nuptura erat, q u u m dolem daré vellct, pecuniam, m u g e r queriendo dar la dote á aquel con quien se habia
(
iuae sibi debebalur, acceptam fecit, ñeque nupliae i n - d e casar, diese por recibida la cantidad que le debia, y
secutao sunt, recle ab eo pecunia condicetur; quia nihil no tuviese efecto el matrimonio, la podrá repetir d e é l ;
inlerest, ulrum ex numeraliono pecunia ad eum sine cau porque nada importa que la haya recibido sin causa, ó
sa, an per acceplilationem pcrvcnerit. por acceptilacion.
12. Paulus libro VI. ad legem luliam etPapiam.— 12. Paulo; Comentarios á la ley Julia y Papia, li
Quum quis morlis causa donationem, quum convaluisset bro VI.—Uno hizo donacion por causa de muerte; y h a
'lonator, condicit, fructus quoque donatarum rerum, e t biendo convalecido, repitió lo que habia dado: también
partus, e t q u o d accrevit rei donatae, repetere potest. puede repetir los frutos, los partos, y lo que se aumentó
á la cosa donada.
13. Marcianus libro I I I . Regularum.—Si filius 13. Marciano; ficglas, libro III.—Lo que el hijo
contulerit fratri quasi agniturus bonorum possessionem, traxo á colacioncon su hermano como que habia do pedir
et l a posesion de los bienes, y no la pidiese, escribe Marce
non agnoverit, repetere eum posse Marcellus libro
Quinto Digestorum scribit. lo en el libro quinto d e los Digestos, que lo puede r e
petir.
14. Paulus libro I I I . ad Sabinum.—Si procu- 14. Paulo; Comentarios á Sabino, libro III.—Si
r
atori falso indebitum solutum sit, ita demvm a procura- s e pagó al falso procurador lo que no s e debia, no s o
Jore repeti non potest, si dominus ratum habuorit; sed podrá repetir d e él; pero se obligará el señor, s i lo rati
ipse dominus lenetur, ut Iulianus scribit. Quod si d o m i - ficase, como escribe Juliano: mas si no lo ratificase, a u n
fins ralum non habuisset, elianisi debita pecunia soluta que se debiese la cantidad que se pagó, se repetirá del
fuisset, ab ipso procuratorc íepelelur, non enim quasi mismo procurador, no como por haber pagado lo qne n o
]
ndebilum datum repetetur, sed quasi ob rem datum, se debia, sino como dado por causa q u e no se verificó,
j^c res secuta sit ratihabilione non intercedente; vel quod por no haberse ratificado, ó porque el falso procurador
¡nrlum faceret pecuniae falsus procurator; c u m quo non comclió hurto de la cantidad; al qual no solo se le puedo
ta
ntuni furti agi, sed etiam condici ei posse. pedir por esta acción, sino que también compele c o n d i c -
tion contra é l .
Pomponius libro X X I I . ad Sabinum.—Quum 15. Pomponio\ Comentarios á Sabino, hbro X X I I .
ser
vus tuus in suspicioncm furti Atiio venisset, dedisti —Sospechándose que tu siervo habia hurlado alguna c o s a
(!
umin quaestionem sub e a causa, u l , si id repertum in á Acio, se le entregaste para que se lo diera tormento,
e con la condición d e que te se volviese, si no lenia la c o
? non esset, redderelur tibi; is e u m Iradidit Praefeclo
, Vl Silum quasi in facinore deprehensum; Praefectus vigi— sa. Acio lo entregó al Prefecto Vigilum, como si hubiese
u,
n eum summo supplicio affecit; ages c u m Atlio, daré sido cogido en el hurto: el Prefecto le condenó á muerte:
0,J
ni tibi oporlere, quia et ante morlem daré tibi e u m pides á Acio que te lo entregue, porque también lo l o
m D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . ° — T i t u l o 5 .
oporliicril. Labco ait, posse eliam ad exhibendum agi, debió entregar t\nles d e ser condonado á muerte. Dice
quoniam feceril, quominus cxhiberet. Sed Proculus dari Labcon, que también puedes pedir la exhibición; p o r q u e
oporlere ila ail, si fecisses eius hominem; quo casu ad dexó d e exhibirlo por dolo; pero Próculo dice, que p u e
exhibendum agoré le non posse, sed si luus mansisset, des pedir que le s e entregue, s i l o hicieses suyo, en cuyo
etiam furli te a cl urum c um co, quia re aliena ila sil usus, caso no puedes pedir la exhibición: mas si permaneció
n i sciret, se invito domino uli, aul dominum, si scirel, tuyo, también lo puedes pedir por la acción d e hurlo;
prohibilurum esse. )orquo usó do la cosa agena, sabiendo q u e usaba contra
a voluntad del señor, ó que osle so lo prohibíria si lo
supiese.
í t)' Celsus libro III. Digesforum.—Dedi libi pecu 16. Celso; Digesto, libro III.—Te di cierta c a n
niam, ul mihi Slichum dares; ulrum id conlraclus genus tidad para que m e dieses á Estico: ¿acaso esta especie de
pro porlione emlionis el vendilionis csl, an milla hic alia contrato es semejante al de compra y venta? ¿ó no resulta
obligalio esl, quam ob rom dali re non sécula? In quod d e él otra obligación quo la que se verifica d e lo dado por
proclivior sum; el ideo, si morluus csl Slichus, repeleré causa quo no t u v o efecto? A lo qual m e inclino mas: v
possum, quod ideo libi dedi, ul mihi Slichum dares. Fin por esto la puedo repetir, aunque haya muerto Estico;
ge, alienum esse Slichum, sed lo lamen eum tradidisse; porque te la entregué para que me lo dioses. F i n g e que
repelere a le pecuniam pelero, quia hominem accipienlis e s ageno Estico; y no obstante te lo entregué, podré re
non feceris; el rursus si luus esl Slichus, el pro evictione petir de tí el dinero; porque no hiciste el siervo del que
eius promil(ero non vis, non liberaberis, quominus a le lo recibió: últimamente, si es luyo Estico, y no quieres
pecuniam repelere possim. obligarle á su exhibición, no te libertarás; porque puedo
repetir d e tí la cantidad.
TIT. V . TITULO Y .
§ . 2. Ouoties aulom solius accipienlis turpiludo ver- § . 2. Mas todas las veces que so verifica torpeza solo
sa
Jur, Celsus ait, repoli posse; \ e l u t i s i libi oledero, 110 d e parte del que recibe, dice Celso que se puede repetir,
mil» iniuriam facías. como si le di porque no m e injuries.
§• 3. Sed quod meretrici da tur, repetí non polest, § . ¡i. Lo que se dá á la m u g e r pública, no so puedo
u
t Labco e l Marcellus scribunt; sed nova ralione, non repetir, como escribe Labeon y Marcelo; pero por nuova
quod ulriusque turpiludo versatur, sed solius dantis; razón, y no porque so verifica torpeza en uno y otro,
'"ani
l
enim lurpiler facere, quod sil merelrix, non l u r p i - sino solamente respecto del que dá; porque ella obra t o r
°i' accipere, quum sil merelrix. pemente siendo ramera; pero siéndolo, no recibe torpe
mente.
. §• 4. Si libi indicium dedero, u l fugitivum m e u m § . { . Si te ofreciese alguna cosa porque me m a n i
indices, vel furem rerura mearum, non poterit repeti, fiestes m i siervo fugitivo, ó el que me hurló mis cosas,
(
{uod dalum esl; nec enim turpiter accepisli, Ouodsi a no podré repetir lo que so dió, porque no recibiste tor
fugitivo meo acceperis, no eum indicares, condicere libi pemente; pero si recibieses de mi siervo fugitivo porque
' 10 c quasi furi possim; sed si ipse fur indicium a m e ac- no le descubras, lo puedo repetir como si lo hubiese ro~
( e
' pit, vel furis vel fugitivi socius, pulo condictionem l o - cibido del ladrón; pero si el mismo ladrón, ó el siervo
habere. fugitivo recibieron do mí por manifestar s u compañero,
juzgo que tiene lugar la repetición.
íulianus libro I I I . a d Urseium Ferocem.—Si 5. Juliano; Comentarios á Urscio F e r o x , li
J servo m e o pecuniam quis accepisset, n e furlum ab e o bro I I I . - Si alguno recibiese dinero do mi siervo p o r
^ctum indicaret, sive indicasset, sive non, repetitionem q u e no manifestase el hurlo que hizo, y a sea que lo m a
' 0 , , e eius pecuniae, Proculus respondil. nifieste, ó no, respondió Próculo, que se dará la repeti
ción de aquella cantidad.
6 . Ulpianus libro X V I I I . a d Sabinum.—Pcrpe- 6. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X V I I . —
! l | o Sabinus probavit veterum opinionem exislimantium, Siempre aprobó Sabino la antigua opinion do los q u e
1(
.'5 quod ex iniusta causa apud aliquem sil, posse c o n d i - juzgaban que se podía repitir lo que alguno lenia por
Cl
> in qua sententia etiam Celsus est. causa injusta: d e c u y a sentencia también es Celso.
7. Pomponius libro X X I I . a d Sabinum.—Ex e a 7. Pomponio ; Comentarios á Sabino, libro X X I I .
s
tipulatione, quae per vim extorla esset, si exacta essel — E l dinero que se recibió por estipulación hecha por
P e cunia, repetitionem esse constat. fuerza, consla que se puede repetir.
8. Paulus libro III. Quaestionum.—Si ob tur— 8. Paulo; Cuestiones, libro II!.—Si prometieses á
peni causam promiseris Tilio, quamvis, si petat, e x c e - Ticio en virtud de torpe causa, aunque lo puedes repe
Püone dolí mali vel in factura summóveré e u m possis, ler por la excepciom de dolo malo, ó in factum, si pidie
Afilen, si solveris, non posse lo repetere; quoniam s u b l a - s e , con lodo no lo podrás repetir si pagases; porque q u i
lli
próxima causa stipulationis, quae propter e x c e p l i o - tada la causa próxima d e la estipulación, que no tendría
,le
>n inanis esset, prístina causa, id est turpiludo, s u p e r - efeclo por la excepción, quedaría la causa antigua, esto
0s
$ct. Porro autem si et dantis, et accipienlis lurpis c a u - es, la torpeza. Finalmente, si es torpe la causa del que
síl s
it, possessorem, potiorem esse, et ideo repetitionem d á y del que recibe, es mejor la condicion del poseedor:
cessare, tamelsi e x slipulalione solutuin esl. y por esto cesa la repetición, aunque so haya pagado e n
virtud de la estipulación.
9. Idem libro V. a d Plautium. — Si vestimenta 9 . E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro V.—Si
u
|°nda libi commendavero, deinde prelium, ut recipe- te diese vestidos para que los usases en comodato, y d e s
l(i|
u, dedissem, condiclione me recle acturum, respon- pués lo diese alguna cantidad porque me los vuelvas, s e
SUl
n est; quamvis enim propter rom dalum sil, et causa respondió que m e competería la repetición; porque aun
sec
uta sil, tamen lurpiler datum est. q u e se dió por alguna cosa, y se verificó la causa, c o n
todo se dió torpemente.
§• 1 . Si, rom locatam libi, vel venditam a le, vel § . 1 . Si recibieses dinero por entregar la cosa quo
'^ndalam u l redderes, pecuniam accoperis, habebo te- diste en arrendamiento, ó vendiste, ó mandaste, r n e c o m -
ex localo, vel vendito, vel mandati actionem; q u o d - polerá contra tí la acción d e arrendamiento, d e venia, ó
í 1 ' ut id, quod e x testamento vel e x stipulatu debebas, de mandato; pero lo di dinero porque me entregases
Quieres mihi, pecuniam libi dederim, condictio dunta- lo que m e debías por testamento ó eslipulacion, por esta
^ pecuniae datae eo nomine erit; idquo e l Pomponius razón compelerá solo la repetición del dinero entregado:
así lo escribe Pomponio.
TIT. V I . TITULO V I .
por lianc aclionom condicerc polcst; sed si scions s e non que no debia, por esta acción s e podrá repetir; pero si
debere sol vil, cessal repelilio. pagó sabiendo que no debia, cesa la repetición.
2. Idem libro XVI. cid Sabinum.—Siquis sic s o l - 2. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X V I —'
veril, u l , si apparuisset esse indebilum, vel Falcidia Si alguno pagase con la condicion d e que se le ha de
emerseril, reddalur, repelilio locum habebil; negolium volver si apareciese que no debia, ó le compilieso el d e
e n i m contraclum est inler eos, recho d e la ley Falcidia, tendrá lugar la repetición; por
q u e así so trató enlre ellos.
§ . 1 . Si quid ex leslamenlo solutum sil, quod poslea § . 1 . Si por el testamento que después se rompió, ó
falsum, vcl inofficiosum, vel irrilum, vel ruptura a p p a - anuló, ó se declaró falso, ó inoficioso, se pagó a l g u n a
rueril, repelelur; vel si post mullum lemporis emerseril cosa, ó si después d e mucho tiempo apareciese que el tes
aes alienum, vel codicilli diucelali prolali,qui ademtionem tador debia alguna cantidad, ó s e manifestaron los codi-
conlinenl legalorum solulorum, veldeminulionem per lioc, cilos que habian estado ocultos por mucho tiempo, por
quia aliis quoque légala relicta sunt; nam Divus lladria- los quales se revocaban ó disminuian los legados pagados,
nus circa inolliciosum e l falsum testamentura rescripsit, porque también se dexaban á otros otros legados, s e repe
actionom dandam e i , sccundum quem de heredilale i u d i - tirá; porque el Emperador Adriano en quanlo al lesla
calum esl. menlo inoficioso ó lalso, respondió que s e habia d e dar
acción á aquel á cuyo favor se declaró que le correspon
día la herencia.
3. Papinianus libro X X V I I I . Quaestionum.—Idem 3. Papiniano; Cuestiones, libro X X VIII.—Lo m i s
est, ct si solulis legalis nova ct inopinala causa h e r e d i - mo so dice si despues d e pagados los legados privó al
talcm abslulil, veluli nato poslumo, quem heres in ulero heredero de la herencia alguna causa nueva, y no pensa
fuisse ignorabat, vcl eliam ab hoslibus reverso lilio, q u e m da: v . g . si hubiese nacido el póslumo, quo ignoraba el
paler obiisse falso praesumsérat; n a m útiles acliones p o s heredero que estaba en el útero de la madre, ó por haber
tumo, vel lilio, qui hereditatem evicerat, dari oporlere vuelto el hijo que estaba en poder d e los enemigos, y el
in eos, qui legalum pcrceperunt, lmperator Titus A u t o - padre habia presumido falsamente que habia muerto;
ninus rescripsit; sciliccl quod bonae íidei possessor, in porque el Emperador Tilo Anlonino respondió, q u e al
quantum locuplctior factus esl, tenelur; nec periculum póslumo, ó al hijo que habian vindicado la herencia, s 0
huiusmodi nominum ad e u m , qui sino culpa solvit, p e r - les debían dar las acciones útiles contra los que percibió-
linebit. ron el legado: conviene á saber, porque el poseedor de
buena fé se obliga en quanlo aumentó su patrimonio; y no
está obligado al riesgo d e semejantes deudas, que pago
sin culpa.
Paulus libro VI. ad Sabinum.—Ouod nomino 8 . Paulo; Comentarios á Sabino, libro VI.—Lo q u o
niarili, qui solvendo non sil, alius mulieri solvisset, r e en nombre del marido, que no tenia con que pagar, pagó
pelere non polest, adco debilum esset mulieri; otro á la mugor, no so puedo repelir en quanlo so d e
biese á esla.
13. Idem libro X . ad Sabinum.—Naturaliter oliam 13. E l mismo; Comentarios á Sabino, libro X . —
fervus oblií?atur; e l ideo si quis nomine eius solvat, vel El siervo se obliga también naturalmente: y por esto s i
jpse manumissus, ul Pomponius scribit, ex peculio, c u i u s alguno paga en s u nombre, ó él mismo después d e m a
bberam administralionem habeat, repoli non poterit; e t numitido pagase del peculio, c u y a libre administración
°b id e l fideiussorpro servo acceplus lenelur, et pignus tenia, no se podrá repetir, como escribo Pomponio: y por
Pjo eo dalum lenebitur; et si servus, qui peculii a d m i - esto so obliga el fiador recibido por el siervo, y queda
jjistrationem habet, rem pignori in id, quod debeal, d o - obligada la prenda dada por él: y si el siervo quo tieno
Qerit, ulilis pignoraticia reddenda est. la administración del peculio, diese en prendas alguna
cosa por lo q u e debia, se h a d e dar la acción útil d o
prenda.
§ . 1 . Item quod pupillus sino tuloris aucloritalo m u - § . 1 . Mas lo quo recibió el pupilo en mutuo sin a u
luu
8
'n accepit, e t locuplelior faclus est, s i pubes faclus toridad del tutor, y aumentó s u patrimonio, s i lo pagaso
°lvat, non repetit; después do púbero, no lo repito.
14. Pomponius libro X X I . ad Sabinum.—nam 14. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X X I .
«oc natura aequum est, n e m i n e m c u m alterius detrimen — P o r q u e e s conformo al Derecho Natural quo n i n g u n o
to Heri locupleliorem. aumento su patrimonio con perjuicio do otro.
15. Paulus libro X . ad Sabinum.—Indebiti s o l u 15. Pau\o\ Comentarios á Sabino, libro X.—La
to condiclio naluralis esl; e l ideo cliam quod rei solutae repetición d e lo pagado indebidamente es natural; y por
a
pcessit, venil i n condictioncm, utputa partus, qui e x an esto lambien so comprehendo en ella lo que s e aumentó
i l l a nalus sil, vel quod alluvione accessit, imo e l f r u - y agregó á la cosa pagada, v . g . lo que nació do l a s i e r -
c
lus, quos is, cui solulum esl, bona íide porcepit, in va, ó lo que agregó ei aluvión: y lo mismo los frutos quo
c
°ndiclionem vcnicnl. percibió con buena fé aquel á quien se pagó.
§ . 1 . Sed et si numi alieni dali sint, condiclio c o m § . 1 . Aunque s e haya dado dinero ageno, compele
i t a l , u l vel possessio corum reddalur, quemadmodum, la repetición para que se vuelva la posesion d e é l : á l a
81
falso existimans possessionem m e tibi debere alicuius manera q u e si creyendo falsamente que lo debia la pose
Iradidissem, condicerem. Sed e t si possessionem sion de alguna cosa, la repetiría si le la entregase; pero
iJam fecissem, i l a u l tibi per longi temporis praescriplio- si hiciese luya la posesion, de modo que no le l a pueda
,Jl avocari non possil, cliam sic recle tccum per i n d e - quitar por la prescripción do largo tiempo, esto no o b s
lain condiclionem agerem. tante s e m e dará contra tí l a repetición do lo quo p a g u é
indebidamente.
j G(,§• 2. Sed et si ususfructus in re soluta alienus s i l , § . 2 . Si en la cosa pagada es el usufrulo ageno, la
ucto usufruclu a le condicam. repetiré do lí, excepto e l usufrulo.
16. Pomponius libro X V . ad Sabinum.—Sub 16. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X V .
0ll{
c itione debilum per errorem solulum pendente quidcm — S i lo que so debia baxo do condicion, so pagó por
n(
° litione repelilur, condilione autem existente repelí orror, se puede repetir pendiente la condicion; pero
1100
potcst. verificada esta, no s e puedo repetir.
5»
p
4GG D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . — T i t u l o 6 .
§ . 1. Quod autem sub incerta die debolur, dio e x i § . 1. Mas lo quo se debe baxo de dia incierto, v e r i
stente non repetilur, ficado este, no se repite.
17. Ulpianus libro I I . ad Edictum.—nam si, 17- Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro I I . —
quum moriar, daro promisero, el anloa solvam, repelero Pero si promoliese darle quando muera, y lo pagase á n -
me non posse, Celsus ail; quao senlenlia vera est. tes, dice Celso que no lo puedo repetir: cuya sentencia
es verdadera.
20. Iulianus libro X . Digestorum.—Si reus et 20. Juliano; Digesto, libro X . — S i pagasen el reo
íideiussor solverint pariter, in hac causa non differunt a y el fiador á un mismo tiempo, en esta causa no so d i
duobus reis promiltendi; quare omnia, quao de his dicta ferencian de dos que prometieron; por io qual todo lo
sunl, et ad hos transferre licebit. que se ha dicho de estos, se puede entender do aquellos.
21. Paulus libro I I I . Quaestionum.—Plano si 21. Paulo; Cuestiones, libro III.—Pero si se obli
dúos reos non eiusdem pecuniao, sed allerius obligalio- garon á pagarte por otros dos deudores, no de una mis
nis conslitueris, utpula Sliclii, aul Pamphili, el pariter ma cantidad, sino de distinta obligación, v. g. do Estico
dúos datos, aul logará, vel denaria mille, non idem dici ó Panfilo, y entregasen los dos á un tiempo ó la loga, ó
poleril in repelilione, u l partos repetant, quia nec s o l mil denarios, en quanto á la repetición no se podrá decir
vere ab initio sic potorunt. Igilur lioc casu clectio esl que también repetirán las partes; porque ni aun al prin
crediloris, cui vclil solvero, ul allorius repelilio impe- cipio podian pagar de esta manera: esto supuesto, en
dialur. eslo caso está en la elección del acreedor pagar á quien
quiera para impedir la repetición del otro.
falsa enim causa datum est. Idem pulo dicendura, et si lición? Y dice quo s e debe repetir, porque so dió por
transaclio sécula non fuerit, propter quam datum est. falsa causa. Lo mismo juzgo que s e ha do decir s i n o
Sed et si resoluta sit transaclio, idem erit dicendum. tuvo efecto la transacción por la qual s e dió; y lo propio
so dirá si so rescindió.
§ . 1 . Si post rem iudicatam quis transegerit, e t sol— § . 1 . Si alguno transigiese y pagase despues d e
veril, repelere poleril idcirco, quia placuil, transaclio- sentenciado el pleylo, podrá repetirlo: por eslo, porquo
nem nullius esse momenli. IIoc enim Imperator Antoni- so determinó que la transacción no fuese válida: así res
ñus c u m Divo Paire suo rescripsit; relineri lamen atquo pondió el Emperador Antonino con el Emperador s u pa
compensan in causam iudicali, quod ob lalem transaclio- dre. Pero también se puedo retener lo quo se pagó por
nem solulum est, potest. Quid ergo, si appellatum sit, semejante transacción, y compensarse con lo quo se d e
vel hoc ipsum incertum sit, an iudicalum s i t , vel an bía en virtud d é l a sentencia. ¿Pero qué so dirá s i s e
sententia valeat? Magis est, u l Iransactio vires habeat; apeló, ó no sea cierto si se pronunció sentencia, ó si e s
tune enim rescriplis locum esse credendum est, quum d o ta fué válida? E s mas probable que es válida la transac
senlenlia indubilata, quae nullo remedio attenlari potest, ción; porquo s e ha de creer quo tienen lugar los r e s
transigitur. criptos quando so transige sobro la sentencia indubitable,
quo no se puede intentar recurso alguno contra ella.
§ . 2 . Item si ob Iransactionem alimentorum testa § . 2 . Mas si s e hubiese dado por la transacción d o
mento relictorum datum sil, apparet, posse repelí, quod alimentos dexados e n el testamento, e s claro que se p u e
dalum est, quia transaclio Senalusconsullo infirmatur. d e repetir lo que s e dió; porque por la constitución del
Senado no os válida la transacción.
§ . 3 . Si quis posl transaclionem niliHominus c o n - § . 3 . Esto no obstante, s i alguno fuese condenado
demnalus fuerit, dolo quidem id fit, sed lamen senlenlia despues de la transacción, ciertamente esto se haco con
valel; poluit aulcm quis, si quidem ante litem conlesla- dolo; pero vale la sentencia; porquo pudo oponer la e x
tam transegerit, volenli litem contestari opponere doli cepción de dolo al quo quería quo so contestase el pleylo,
exceptionem; sed si posl litem conleslatam transactum si se transigió ántcs d e la contestación; pero si se t r a n
est, nihilominus poleril exceptione doli uli post secuti, sigió despues do ella, también podrá usar d e la excepción
dolo enim facit, qui contra transaclionem experlus a m - del dolo, quo intervino despues; porquo el que pide con
plius pelil; e l ideo condemnatus repelere polest, quod e x tra la transacción, pide mas, y comete dolo; y por oslo el
causa Iransactionis dedit. Sane quidem ob causam dedil; que fué condenado puede repetir lo quo dió por causa d o
noque repetí solet, quod ob causam datum est, causa transacción. A la verdad dió por causa, y no s e suele
sécula; sed hic non videtur causa secuta, quum t r a n s a - repetir lo que se dió por causa, si esta se verifica; pero
clioni non slelur. Quum igitur repelí lio oritur, Iransa en este caso no parece que s e verificó; porquo no s e está
ctionis exceplio locum non babel, noque enim utrumque á la transacción: esto supuesto, quando hay repetición
debel locum babero, e l repelilio, e l exceplio. no tiene lugar la excepción d e la transacción; porquo n o
debo tener lugar uno y otro, repetición y excepción.
§ . 4. Si qua lex ab inilio dupli vel quadrupli slatuit § . í . S i alguna ley desdo el principio estableció
actionem, dicendum est, solulum e x falsa eius causa r e acción del dos ó del quatro lanío, se ha do decir que s o
pelí posse. puedo repetir lo quo se pagó por falsa causa en virtud
d e ella.
24. Idem libro XLVI. ad Sabinum.—Si is, qui 24. n i mismo; Comentarios á Sabino, libro X L V L
perpetua exceptiono tueri s e polerat, q u u m scirel sibi — S i el quo tenia excepción perpetua, conslándolo quo
exceplionem profuluram, promiseril aliquid, u l liberare- lo podia aprovechar, prometiese alguna cosa para liber
tur, condicere non potest. tarse, no la puedo repetir.
25. Idem libro XLVII. nd Sabinum.—Quum d ú o 25. Elmismo\ Comentarios á Sabino, libro X L V I I .
pro reo íideiussissenl decem, deinde reus tria solvisset, — S i dos fuesen fiadores do uno quo debía diez, y el
e l poslea fideiussores quina, placuit, e u m , qui posterior deudor pagase tres, y despues cinco cada uno do los fia
sol vil, repelere tria posse; hoc mérito, quia tribus a reo dores, s e determinó, que el que pagó úllimamenlo podia
solulis sepiera sola debita supererant, quibus persolutis repetir los Iros; y con razón, porque con los tres q u o
tria indebila solula sunl. pagó el deudor, solo so restaban á deber sieto; y paga
dos estos, so diéron los tres indebidamente.
26. Idem libro X X V I . ad Edictum.—Si non s o r - 26. E l mismo-, Comentarios al Edicto, libro X X V I .
tem quis, sed usuras indebitas solvit, repelere non pote— — S i alguno no pagó el principal, sino las usuras quo n o
f i t , si sortis debilae solvit; sed si supra legilimum m o - debia, no las podrá repetir, si pagó las d e la cantidad
dum solvit, Divus Severus rescripsit, quo iuro ulimur, que d e b i a ; pero si pagó mas d e las quo debia legítima
repelí quidem non posse, sed sorti imputandum; e l si mente, respondió el Emperador Severo, q u e no las podia
poslea sortera solvit, sortem quasi indebilam repelí pos- repetir: lo que está recibido e n práctica; sino q u e s e
j e . Proinde e t si ante sors fuerit soluta, usurae supra han d e descontar d e la cantidad principal; y s i después
íegitímum modum solulae quasi sors indebila repetunlur. paga, puede repetirla como pagada indebidamente; por
Quid, si simul solveril? Polerit dici, e l lunc ropetitionem lo qual si ántos se hubiese pagado el principal, las usuras
locum babero. pagadas en mayor cantidad de lo q u o permite la l e y , s o
pueden repetir c o m o pagadas indebidamente. ¿Qué diré-
mos s i so pagase juntamente? S e podrá decir quo e n este
c a s o también lieno lugar la repetición.
1. Supra duplum aulem usurae, et usurarum § . 1 . Las usuras que exceden del dos tanto, y las d e
4 6 8 Digesto.—Libro 1 2 . " — T i t u l o G.
usurae ncc in stipulatum d e d u c i , ncc exigí possunt; ct las usuras, no se pueden estipular, ni so pueden repetir
solulao repetuntur, quemadmodum futurarum usurarum del mismo modo que las usuras de las usuras fuluras.
usurae.
§ . 2. Si quis falso so sorlem dobero credens usuras § . 2. Si alguno creyendo falsamente q u e debía el
solverit, potest condicere, nec videlur scicns indebilum principal, pagase las usuras, las podrá repetir; porque
solvisso. no parece que pagó sabiendo que no debia.
§ . 3 . Indebilum aulem solulum accipimus, non s o - § . 3 . Entendemos pagado indebidamente, n o solo si
l u m si omnino non debeatur, sed et si per aliquam e x - absolutamente no so debe, sino también si no so podia pe
ceptionem perpeluam peli non poterat; quare lioc quoquo dir por alguna excepción perpelua; por la qual también
repelí polerit, nisi scicns s e lutum cxceplionc solvit. so podrá repetir esto, á no ser q u e pagase sabiendo quo
le compelía excepción perpetua para no pagar.
§ . 4 . S i c e n l u m debens, quasi ducenta deberem, § . 4. Si debiendo ciento, diese en pago un fundo quo
fundum ducenlorum solví, competerc repelilionem M a r - valia doscientos como si debiese esta cantidad, m e c o m
cellus libro vicésimo Digeslorum scribit, e l cenlum m a pete repetición, según escribe Marcelo en el libro veinte
ñero slipulationem. Licet cnim placuit, rem pro pecunia d e los Digeslos, y permanece la estipulación de los cien
solulam parere liberalionem, lamen, si e x falsa debiti to; poique aunque se determinó que la cosa dada en pa
quanlilalo maioris prolii res solula esl, non íil coní'usio g o d e la canlidad libertase d e la obligación, con todo, si
parlis reí c u m pecunia, nomo enim invilus compellilur creyendo falsamente que debia mayor canlidad, di e n
ad communionem. Sed oleondielio inlcgrae reí manet, ct pago alguna cosa d e mayor precio, no s e confunde con
obligatio incorrupta; ager aulem relinebilur, doñee d e b i la canlidad la parle d e la cosa; porque á ninguno se le
ta pecunia solvatur. precisa á que tenga comunidad con olro, sino quo queda
la repetición d e loda ella, y la obligación como antes;
pero se retendrá la heredad hasta quo se pague la canli
dad q u e se debe.
§ . 5 . Idem Marcellus ait, s i pecuniam debens oleum § . 5. Dice el mismo Marcelo, que si el q u e debia a l
dederil pluris prolii, quasi plus debens, vel, quum oleum g u n a cantidad diese en aceyte mas de lo que debia, c r e
doberet, oleum dederil, quasi maiorem m o d u m debens, yendo que era mayor la deuda, ó debiendo aceyte diese
superíluum olei esse repelendum, non lotum; e l ob hoc m a s do lo que se debia, se ha do repetir, no todo el a c e y
peremlam esse obligalioncm. te que dio, sino lo que dió d e mas, y la obligación s e e x
tingue enteramenlo en esta parte.
C. Idem Marcellus adiieit, si, quum fundí pars § . (í. Dice lambicn Marcelo, que si so m e diese parle
m i h i deborelur, quasi lolus deberelur, aeslimationo facía de algún fundo, y s e apreciase como si s e debiese lodo,
solulio pecuniae solidi pretii fundi facía sil, repelí posse V se pagase toda la cantidad que importó, se puede repe
non lolum p r c l i u m , sed partís indebilae prclium. tir, no lodo el precio, sino la parle que no se debia.
§ . 7. Adeo aulem perpelua exceplio paril condictio- § . 7 . De tal modo produce repetición la excepción
nem, ul lulianus libro décimo scripserit, si emlor fundi perpelua, que si el comprador del fundo condenase á s u
damnaverit, horedem suum, ul vendilorem nexu venditi heredero á que liberto al vendedor d e la carga sobre la
liberaret, mox vendilor ignoraos rom tradiderii, posso cosa vendida; y después, ignorándolo el vendedor, la e n
eum fundum condicero. Idemquo, el si debílorem suum tregase, escribe Juliano al libro diez, quo puede repetir
damnaverit liberare, el ille ignoraos solverit. el fundo; y lo mismo se dice si lo condenó á que liberta
s e á su deudor, y pagase ignorándolo é l .
§ . 8 . Qui filíofamiliassolverit, quum esse cius p e - § . 8 . El que pagó al hijo d e familias siendo deudor
cuíiaris debilor, s i quidem ignoravit ademtum ei p c c u - do su peculio, si lo hizo ignorando que s e le había q u i t a
l i u m , liberalur; si scit, ct solvit, condiclionem non babel, do, se liberta: si lo supo, y le pagó, no le compete l a
quia scicns indebilum solvit. repetición, porque pagó sabiendo que no debia.
§ . 9 . Filiusfamilias contra Macedonianum mutualus § . 9 . Si el hijo do familias pagase la cantidad q u e
s i sol veril, et palri suo hores effeclus vclil vindicare n u recibió prestada contra el Senadoconsullo Macedoniano,
mos, excepliono summovebilur a vindicaliono n u m o r u m . y después d e haber heredado á su padre, la quisiese re-
pelir, será repelido con excepción.
§ . 1 0 . Si quis quasi e x compromisso condemnatus § . 1 0 . Si alguno creyendo que habia sido condena
falso solverit, repetere potest. do por compromiso pagase lo que no debia, lo puede re-
pelir.
§ . 1 1 . Ileredilalis vel bonorum possessori, si q u i § . 1 1 . Lo que s e pagó indebidamente se podrá r e
dem defendat hcredilalem, indebilum solulum condici petir del poseedor de la herencia, ó do los bienes, si d e
poloril; si vero is non defendat, oliam dobitum solulum fendiese la herencia; pero si no la defendiese, también
repetí polesl. so puede repetir la deuda q u e se pagó.
§ . 1 2 . Libertus, quum so pularet operas patrono § . 1 2 . El liberto trabajó para el palrono creyendo
debero, solvit; condicero eum non posse, quamvis putans que estaba obligado á ello: esto no obstante, escribió J u
s e obligalum solvit, lulianus libro décimo Digeslorum liano en el libro décimo de los Digestos, que no le c o m
scripsit, n a t u r a cnim operas patrono libcrlus debet. Sed pelía repetición; porque naturalmente el liberto debe Ira
e t s i non operae patrono sunt solulao, sed, q u u m ofticium bajar para el palrono. Pero si no hubiese trabajado para
ab eo desideraretur, c u m patrono decidit pecunia, e l el palrono, sino quo deseando esto d e él las obras oficia
solvit, repeleré non polesl. Sed si operas patrono e x h i - les, las transigió por cierta cantidad, y se ¡a pagó, n o
buil non ofíiciales, sed fabriles, veluti piclorias vel alias, puede repetirla; pero si trabajó para el patrono, no e n
d u m putat se debere, videndum, an possil condicere? E t obras oficiales, sino en artificiales, como pintar ú o t r a s
Celsus libro sexto Digeslorum pulal, e a m esse causam semejantes, creyendo quo debia hacerlo, ¿se ha do v e r
oporarum, u l non sint caedom, ñeque eiusdem hominis; si podrá repetirías? Juzga Celso al libro sexto de los Di-
D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . " — T i t u l o 6 . 4 6 9
nequo eidom exhibcntur; nam plerumque robur hominis, gestos, que estas obras no son de u n a misma manera, n i
acias, tempus, opporlunilasque naturalis mulat causam respecto del que las debe, ni do la persona A quien se d e
operarum, e l ideo nec volens quis reddere polest. Sed ben; poraue las m a s veces se diferencian las obras, s e
bao, inquit, operao recipiunt aeslimalionem, e t inter- gún la robustez y edad del hombro, el tiempo y la o p o r
d u m , licet aliud praestemus, inquit, aliud condicimus; tunidad natural, y por esto no puede trabajar qnando
utputa fundum indebitum dedi, e t fructus condico; vel quiero; pero dice que estas obras reciben estimación; y
hominem indebitum, et liunc sine fraude modico dislra— tal vez aunque demos alguna cosa, dice que repetimos
xisti, nempe hoc solum refundere d e b e s , quod e x pretio otra: v . g . di un fundo que no debia, y repilo los frutos
habes; vel meis sumtibus pretiosiorem hominem foci, ó el hombre que no debia, que tú sin fraude vendiste e n
nonne aestimari haec debent? Sic e l in proposito, ait, corto precio, V solo debes volver la cantidad que existe
posse condici, quanti operas essem conducturus. Sed si en tu poder. Y si á costa mia hice mas precioso el siervo,
delegatus sil a patrono in ofíiciales operas, apud Marccl- ¿acaso se deberá apreciar eslo? En esto caso dice, que so
lum libro vicésimo Digeslorum quaeritur; et dicit Mar- puede repetir aquello en que arrendaría su trabajo; poro
cellus, non tcneri c u m , nisi forte in artificio sint; bao s i el patrono nombrase á otro para que percibiese las obras
cnim iubcntc patrono et alii cdcndae sunt. Sed si solverit oficiales, duda Marcelo en el libro veinte d e los D i g e s
ofíiciales delegatus, non potest condicere ñeque e i , c u i tos, y responde, q u e no se obliga si no son comprchendi-
solvit, creditori, cui alterius contemplatione solutum est, das en las artificiales; poique oslas, mandándolo el p a
quique s u u m rccipit, ñeque patrono, quia natura ei d e trono, las puede percibir otro; pero si al delegado p a g a
ben tur. s e las oficiales, no la puede repetir ni de aquel á quien
pagó como acreedor por contemplación d e olro que r e
cibe lo que se le debia, ni del patrono, porque natural
mente s e le deben.
§ . 1 3 . Si decem, aut Stichum stipulatus solvam § . 1 3 . Si se estipuló diez, ó á Estico, y pagase c i n
quinqué, quaeritur, an possim condicere? Ouaestio e x co s e pregunla si los podré repetir: la duda consiste e n
hoc descendit, an libererin quinqué; nam si liberor, c e s - s i m e liberlo de los cinco; poique si m e liberto, cesa l a
sat rondiclio, si non liberor, eritcondiclio. Placuit autem, repetición; y si no, liene lugar: se determinó que no s e
ut Celsus libro sexto et Marcellus libro vicésimo D i g e - disolvía la mitad de la obligación, como escribe Celso al
storum scripsit, non perimi partem dimidiam obligalio- libro sexto, y Marcelo al libro veinte d e los Digoslos; y
nis, ideoque eum, qui quinqué solvit, in pendenti h a - por esto si se pagaron cinco, queda pendiente la o b l i g a
bendum, an liberaretur, petique ab e o posse reliqua ción, y se pueden pedir los cinco restantes, ó á Eslico;
quinqué, aut Stichum, e t si praestiterit residua q u i n y si diese los oíros cinco, so dirá que los primeros l a m
qué, videri eum et in priora debita solvisse; si a u inen se recibieron en pago; pero si diese á Estico, podrá
tem Stichum praestilisset, quinqué eum posse condi repetir los cinco como pagados indebidamente: así ¡a ú l
cere quasi indebita. S i c posterior solutio comprobabit, tima paga comprobara si los cinco primeros s e pagáron
priora quinqué ulrum debita, an indebita solverentur. debida ó indebidamente. Pero si después do pagados los
Sed et si post soluta quinqué et Slichus solvatur, e l m a - cinco, s e enlregase también á Eslico, y quisiesen m a s
lim cgo habcrc quinqué, et Stichum reddere, an sim a u - lener los cinco, y dar á Eslico, pregunta Celso si tengo
diendus, quaerit Celsus. Et putat, natam esse quinqué d e ser oido; y juzga, que s e d a repetición por los cinco,
condictionem, quamvis utroquc simul soluto mihi reti- aunque pagado u n o y otro á un mismo tiempo, luvieso
nendi, quod vellem, arbilrium daretur. facultad de retener lo que quisiese.
§ . 1 4 . Idem ait, e t s i dúo heredes sint stipulatoris, § . 1 4 . Dice él mismo, que si los dos fuesen h e r e d e
non sic posse, allcri quinqué solutis, alteri partem Sti- ros del que estipuló, no s e puedo do la misma manera
chi solvi. Idem, et si dúo sint promissoris heredes. S e - después do haber pagado cinco al uno, pagar al olro par
cundum quae íiberatio non conlingit, nisi aut utrique te de Estico; y lo mismo s e dice si son dos los herede
quina, aut utrique partes Stichi fuerunt solutae. ros del que prometió, según lo qual no resulta la l i b e r
tad d e la obligación, sino pagando cinco á cada uno, ó
las dos partes do Eslico.
27. Paulus libro X X V I l l . ad Edictum.—Qui l o 27. Paulo; Comentarios al Edicto, l i b r o X X V í l í . —
co corto debere exislimans indebitum solvit, quolibel l o El que creyendo que debia en cierto lugar, pagó lo q u e
co repetet, non enim existimalioncm solventis eadem s p e - no debia, lo repetirá en qualquiera lugar; porque por
cies repetitionis sequitur, el juicio del que paga no s e sigue la misma especie d o
repetición.
28. Idem libro X X X I I . ad Edictum.—Iudex s i 28. EI mismo; Comentarios al Edicto, l i
tóale absolvit, e t absolutus sua sponte solverit, repelero bro XXXII.—Si el Juez absolvió injustamente, y aquel
non polest. á quien absolvió pagó voluntariamente, no puede r e
petir.
29. Ulpianus libro II. Disputatiomm.—Interdum 29. Ulpiano; Disputas, libro II.—La persona tal
persona locum facit repetitioni, ulputa si pupillus sine vez hace que tenga lugar la repetición, y . g . si el p u p i
!uloris auclorilatc, vel furiosus, vel is, cui bonis i n l e r - l o , el furioso, ó aquel á quien so le habia prohibido l a
diclum est, solverit; nam in bis personis generaliter r e - administración* do sus bienes, pagasen sin autoridad del
Pctilioni locum esse non ambigitur. E t si quidem cxlant tutor; porque no so duda que á estas personas general
nu
m i , vindicabuntur, consumtis vero condiclio locum ha- mente se les concede repetición; y si existiese la c a n t i
bebit. dad, se vindicará; pero si se hubiese consumido, lendrá
lugar la repetición.
470 Digesto.—Liuno 12.'—Titulo G.
30. Idem libro X. Disputationum.—Qui invicem 30. m mismo', Disputas, libro X.—El que recí
crctlilor idemque debitor est, in his casibus, in quibus procamente e s acreedor y deudor, en los casos en que n o
compensatio locum non babel, si solvil, non babel c o n - tiene lugar la compensación, si paga, no tiene repetición
diclionem, veluli indebili soluli, sed sui crediti pelitio- como quando paga lo q u e no debe, sino que puede pedir
nem. lo que so le debe.
31. Idem libro I. Opinionum.—Is, qui plus, 31. E l mismo', Opiniones, libro I.—El que por
quam heredilaria portio efficit, per errorem creditori c a - error diese caución al acreedor do mayor cantidad do lo
veril, indebili promissi babel condictionem. que importa la parto de herencia, lo compete repetición
por lo que prometió indebidamente.
32. Iulianus libro X . Digestorum.—Quum is, qui 32. Juliano; Digesto, libro X.—Si el que debe á
Pamphilum, a u l Slichum debel, simul ulrumquo solve- Panfilo ó á Estico, entregase juntamente á los dos, y des
ril, si, posleaquam ulrumquo sol veril, aul uterque, a u l pués de la entrega pereciesen ambos, ó alguno d e ellos,
altor e x his desiil in rerum natura esse, nihil repelel; id no tendrá repetición; porque el que no murió, queda en
enim remanebil in solulo, quod superesl. pago del que se debia.
§ . 1 . Fideiussor quum paciscitur, n e ab eo pecunia § . 1 . Si pacía el fiador que no s e le pida la deuda,
pelatur, e l per imprudenliam sol veril, condicere slipula— y pagase por imprudencia, podrá repetirla de aquel con
tori poleril; e l ideo reus quidem manet obligalus, ipso quien estipuló; y por eslo ciertamente queda obligado el
aulem sua exceptiono lulus esl; nihil autem interest, reo, y él seguro en virtud d e s u excepción; porque nada
íideiussor, an beres eius solvat. Quodsi huic lideiussori importa que pague el fiadoró su heredero: pero si el reo
reus heres extiterit, e l solverit, nec repelel, sed libera- fuese heredero del fiador, y pagase, 110 podrá repetir, y
bilur. quedará libre.
2 . Mulicr, si in ea oj)inione sil, u l credal se pro § . 2 . Si la muger creo que está obligada á la dote,
dolé obligatam, auidquid dolis nomine dederil, non r e - 110 repite lo que diese por esla ra/011; p u e s aunque ceso
pelil; subíala enim falsa opinione relinquilur pielalis l a falsa opinion, queda la causa d e piedad, por la qual no
causa, ex q u a solulum repeli non polest. podrá repetir lo que pagó.
§ . 3 . Oui hominem generaliler promisit, similis est § . 3 . Del que generalmente prometió un siervo, so
e i , qui hominem, a u l deccm debel; e l ideo, si, q u u m dice lo mismo q u e del que debe diez, ó un siervo; y por
exislimaret se Slichum promisisse, eum dederit, c o n d i - eslo, si creyendo que prometió á Estico, lo diese, lo r e
cel, alium aulcm quemlibet dando libcrari poleril. petirá; pero entregando qualquiera otro, se podrá l i -
bertar.
33. Idem libro X X X I X . D i g e s t o r u m . S i in arca 33. E l mismo; Digesto, libro XXXIX.—Si edifi
t u a aedificassem, e l tu aedcs possidcres, condictio locum case en lu suelo, y tú poseyeses las casas, no tendrá l u
non habebit, quia nullum negolium Ínter nos conlrahe- gar la repetición;'porque no so contraxo negocio alguno
retur; nam is, q u i non debilam pecuniam solverit, hoc entre nosotros; pues aquel que pagó la cantidad que no
ipso aliquid negolii gerit, quum aulcm aedificium in arca debia, en esto mismo contrae algún negocio; pero el s e
s u a ab alio positum dominus occupal, nullum negolium ñor que ocupa el edificio q u e otro hizo en su suelo, n o
contrahit. Sed e l s i is, qui in aliena area aedilicasset, contrae negocio alguno; porque el que edificó e n solar
ipse possessionem Iradidisset, condictionem non habebit, ageno, ól mismo entregó la posesion, y no le compelerá
quia nihil accipienlis lace rol, sed suam rem dominus h a - la repetición; porque 110 hace cosa alguna del que recibe,
bere incipial. Et ideo constat, s i quis, quum exislimaret sino que el señor empieza á poseer lo quo es suyo; y por
se heredem esse, insulam hereditariam fulsissel, nullo esto consta, que si alguno juzgando que era heredero,
alio modo, quam per retenlionem impensas servare posse. reedificase la casa d e la herencia, no puedo conseguir los
gastos do otro modo quo por la retención.
3 4 . Idem libro X L . Digestorum.—Is, cui heredi- 34. E l mismo; Digesto, libro XL.—Aquel á quien
tas tota per fideieommissum relicta est, et praeterea fun- so le dexó toda la herencia en virtud de fideicomiso, y
d u s , s i deccm dedisset heredi, et heres suspectam h e r e - ademas de esto un fundo, si diese diez al heredero, y
ditatem dixeril, e t eam ex Trebelliano restiluerit, c a u - este dixese que era sospechosa la herencia, y la restitu
sam dandae pecuniae non habet; e l ideo quod eo nomino yese en virtud del Senadoconsulto Trobeliano, no tiene
quasi implendae condilionis gratia dederit, condiclione causa para dar el dinero; y así lo que dioso por esla r a
re pe leí. zón, como por causa de cumplir la condicion, lo podrá
repetir.
35. Idem libro X L V . Digestorum.—Qui ob r e m
non defensam solvil, quamvis postea defenderé paralus 35. E l mismo; Digesto, libro X L V . — E l que pagó
est, non repelet, quod solverit. por 110 haber defendido la cosa, aunque después e s t é
pronlo á defenderla, no repetirá lo quo pagó.
36. Paulus libro V. Epitomarían Alfeni Digesto
rum.— Scrvus cuiusdam insciente domino magidem c o m - 36. Paulo; Digestos de Alfcno compendiados, li
modavit; is, cui commodaverat, pignori- eam posuit, et bro V.—U11 siervo ignorándolo su señor prestó una fuen
l'ugit; qui aecepit, non aliler so redditurum aiebal, q u a m te: aquel á quien so lo habia prestado, la dió en prendas,
si pecuniam accepisset; accepit a servulo, et reddidil y huyó: el quo la recibió decia, quo no la enlrcgaria si
magidem; quaesitum est, an pecunia ab eo repeti possil? 110 so le volvia su dinero: se lo entregó el siervo, y vol
Respondit, si is, qui pignori accepissel magidem, a l i e - vió la fuente: se preguntó si so podia repetir el dinero
D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . ° — T i t u l o G. 4 7 1
nam scivit apud se pignori deponi, furli euni s e obligas— entregado por el siervo. Respondí/ si el quo recibió l a
se, ideoque, si pecuniam a servulo accepisset redimendi fuente en prendas, sabia quo era agena, s e obligó por la
furli causa, posse repeli; sed si nesciisset alienam apud acción d e hurlo: y por oslo si recibiese del siervo el d i
se deponi, non esse furem. Item si pecunia eius nomine, nero por causa de redimir el hurto, puedo repetirlo; pero
a quo pignus accepcrat, a servo ei soluta esset, non p o s si no supo que se depositaba en él la cosa agena, no e s
se ab eo repeti. ladrón: mas si el siervo pagó el dinero en nombro del
que habia recibido la prenda, no se puede repetir do é l .
37. Iulianus libro I I I . ad Urscium Ferocem.— 37. Juliano; Comentarios á Urseio Ferox, libro
Servum meum insciens a t e emi, pccuniamque tibi sol vi; III.—Te compré mi siervo ignorando que era mió, y te
cam me a te repetilurum, e t e o nomine condiclionem mi- pagué su importe: juzgo quo puedo repetirlo d e tí, y quo
hi esse, omnímodo puto, sive sciisses meum esse, sive absolutamente mo compete la repetición por esla causa,
ignorasses. y a supieses que era mió, ó lo ignorases.
38. Africanus libro I X . Quaestionum.—Fraler a 38. Africano; Cuestiones, libro IX.—Un hermano
fratre, quum in'eiusdem poleslate essent, pecuniam m u - lomó dinero prestado de otro hermano estando ámbos e n
tualus post morlem palris ei sol vil; quacsilum esl, an la patria potoslad, y lo pagó después do la muerte del
repetere possit? Respondit, utique quidem pro e a parte, padre: se preguntó si acaso se podía repetir? s e respon
qua ipse patri heres extitisset, repetilurum, pro ea vero, dió, que ciertamente se habia do repetir por la parlo quo
qua fraler heres exlilcrit, ita repetilurum, si non m i n u s hubiera heredado do su padre, y la repelirá por la quo
ex peculio suo ad fratrem pervenisset; naturalem e n i m heredó el hermano, con tal qne esto no perciba menos d e
obligalioncm, quae fuisset, hoc ipso subhatam videri, lo que le corresponda d e su peculio; pues la obligación
quod peculii parlem fraler s i l consecutus, adeo ut, s i nalural quo habia, parece que faltó inmediatamente q u e
praelegalum lilio eidemque debitori id fuisset, deductio el hermano adquirió parle del peculio, d e modo, quo s i
iiuius debiti a fratre e x eo fierel;idque m á x i m e c o n s e - esle se le hubiese prelegado al hijo quo era deudor, e l
q u e n s e s s e ei senlenliae, quam Iulianus probaret: si e x hermano percibirá d e él la deuda; y esto es conforme á
tranco quid debuisset, ct ab eo post morlem palris e x a - l a sentencia que aprobaría Juliano, si se debiese al ex
clum esset, tantum iudicio e u m familiac erciscundae r e - traño alguna cosa, y hubiese cobrado d e él después do la
cu peraturum a coheredibus fuisse, quantum ab bis c r e - muerte del padre, q u e en el juicio de división de la f a
ditor aclione de peculio consequi potuisset. Igitur et s i milia recuperaría de los herederos lo que el acreedor p o
re integra familiae erciscundae agalur, ita peculium d i dría percibir de ellos por l a acción d e peculio. Esto s u
vidí aequum esse, ut ad quanlitatem eius indemnis a c o puesto. siántes d e cobrar se traíase del juicio d e división
herede pracstetur; porro e u m , quem adversus cxtrancum d e la familia, es justo que se divida el peculio d e modo,
defendí oporlet, longo magis in eo, quod fralri debuis- que al coheredero le quede indemne su cantidad: última
sel, indemnem esse praestandum. mente, aquel que conviene que sea defendido contra e l
extraño, con mayor razón ha do quedar indemne respec
to lo que debiese al hermano.
§ . 1 . Ouaesitum est, si pater filiocredideril, isque § . 1 . So preguntó si un padre prestó dinero á u n
cmancipatus solvat, an repetere possit? Respondit, si hijo, y este pagase después do emancipado, lo podrá r e -
nihil ex peculio apud patrem remanserit, non repetilu pelir. S e respondió quo no lo repelirá si no le quedase
rum; nam manere naturalem obligalioncm, argumento cosa alguna de su peculio en poder del padre; porque
ejsse, quod extraneo agente intra annum do peculio, d e - permanece la obligación nalural: lo mismo s e ha de de
duceret pater, quod sibi íilius debuisset. cir quando el extraño pide por la acción do peculio d e n
tro de un año, que el padre sacará l o q u e le debía el hijo.
§ . 2. Contra si pater, quod filio debuisset, cidcm § . 2 . Al contrario, si el padre pagase lo que debia
emancípalo sol veril, non rcpelet; nam h i c q u o q u e m a n e - al hijo emancipado, no lo repelirá; porque en este caso
re naturalem obligationem, eodem argumento probatur; también permanece la obligación nalural, y se prueba
quodsi extraneus intra annum de peculio agat, etiam con el mismo argumenlo; pero si el extraño pide dentro
quod pater ei debuisset, computelur. Eademquo crunt et del año por la acción de peculio, también so computa lo
si extraneus heres exherédalo íilio sol veril id, quod ei p a que el padre lo debia: lo mismo so dirá si el heredero
ter debuisset. extraño pagase al hijo desheredado lo que el padre lo
debia.
§ . 3 . Legati satis accepi, et quum íideiussor mibi § . 3 . S e me diéron fianzasd e pagarme un legado; y
solvisset, apparuil indebitum fuisse legalum; posse e u m habiéndomelo pagado el fiador,se declaró q u e no s e d e
repetere exislimavit, bía el legado, juzgué que lo podia repetir.
3 9 . Marcianus libro VIII. Instilutionum.—Si quis, 39. Marciano; Instituciones, libro VIII.—Si e l
{
iuum a tideicommissario sibi caverc poleral, non c a v e - que pudo recibir caución del fideicomisario,no la r e c i
'il, quasi indebitum plus debito e u m solulum repetere bió, los Emperadores Severo y Antonino respondieron,
posse, Divi Severus e l Antoninus rescripserunt. uo puede repetir lo quo pagó de m a s , como quo no lo
ebia.
40. ídem Ubro III. licgularum.—Qui exccptio- 40. E l mismo; Reglas, libro III.—El q u e tiene
uem perpetuara habet, solulum per errorera repetere p o - excepción perpetua puede repetir lo que pagó por error;
les
t . Sed hoc non esl perpeluum; nam si quidem e i u s pero oslo no siempre; porque si en realidad se dá la e x
eausa exceplio dalur, cum quo agilur, solulum repetere cepción par causa de aquel á quien se pide, puede repe
Potest, u l accidil in Senalusconsullo d e inlcrcessionibus; tirlo, como acontece en la conslilucion del Senado, quo
472 Digesto.—Liimo 1 2 . ° — T i t u l o G.
ubi vero in odium eius, cui debetur, exceplio dalur, per- habla d e las fianzas;pero quando se d á la excepción e n
poram solulurn non repelilur, veluti si filiusfamilias
con odio d e aquel á quien so debe, no s e repite lo mal paga
tra Macedonianum muluam pccuniam acccperil, e l paler- do, como quando el hijo de familias recibió dinero p r e s
familias faclus sol veril, non repetit. tado contra la conslilucion del Senadoconsullo Macedo-
niano, y pagó después q u e se hizo padre de familias.
§ . 1 . Si pars domus, quae in diem per fideicommis- § . 1 . Si la parle de la casa quo se dexó por fideico
suin relíela est, arseril anle diem fideicommissicedcn- miso desde cierto dia, se quemase ántes que llegase el dia
lem, e l eam heres s u a impensa refecerit, deducendam señalado en el fideicomiso, y el heredero la reedificase á
esse impensam ex íideicommisso constal; e l si sine d e d u - s u s expensas, e s constante que el gasto se ha do sacar del
clione domum tradidoril, posso incerli condici, quasi fideicomiso; y si entregase la casa sin sacarlo, puede usar
plus debilo dederit. d e la repelicion d e cosa incierta, como s i hubiese dado
mas d e lo que debía.
§ . 2 . Si pactus l'ueril palronus c u m liberto, no o p e - § . 2 . Si el liberto pactase con s u patrono, que n o
rae ab e o pelanlur, quidquid poslea solulurn fueril a l i había de trabajar para él, todo lo que el liberto trabaja-
berto, repeli polest. so despues, lo puede repetir.
41. Neralius libro VI. Membranarum.—Quod p u - 41. ]Seracio\ Notas, libro VI.—Lo que el pupilo
pillus sine tuloris auclorilate stipulanti promiserit, sol- prometió al quo estipuló, y pagó sin la auloridad del tu
veril, repelitio est, quia nec natura debet. tor, lo puede repetir; porque ni aun naluralmente lo debe.
42. Ulpianus libro LXVIII. ad Edictum.—Poe- 42. Ulpiano\ Comentarios al Edicto, libro L X V I I I .
nae non solenl repeli, q u u m depensao sunt. — L a s penas no s e suelen repetir despues d e haberse
pagado.
43. Paulus libro I I I . ad Plautium.—Si quis i u - 43. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro III.—Si
rasset, se daré non oportere, ab onini conlcntiono disce- alguno jurase que no debia dar, se aparla de toda c o n
delur; alque ita solulam pccuniam repeti posse d i c e n - troversia, y por esto se ha d e decir que s e puede r e p e
d u m est. tir el dinero q u e se pagó.
44. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro X I V .
44. Idem libro XIV. ad Plautium.—llcpetitio nul- — N o compele repelicion contra el q u e recibió lo que s e
la esl ab eo, qui suum recepil, tamelsi ab alio, quam lo debia, aunque le haya pagado otro quo el que le debia.
vero debilore, solulurn est.
4 5 Javoleno; Doctrina de Plaucio, libro II.—Si
45. lavolemis libro I I . ex Plautio.—Si is, qui el que vendió la herencia, y la entregó al comprador, n o
heredilatem vendidit e l cmtori tradidit, id, quod sibi retuvo lo que le debia el difunto, lo podrá repetir; por
morluus debuer'al, non retinuit, repelero poterit, quia que con razón se dirá que le compele la repelicion d e lo
plus debito solutuin per condiclioncm recle recipietur. que pagó mas d e lo que debia.
46. Idem libro IV. ex Plautio.—Oui heredis no 46. E l mismo\ Doctrina de Plaucio, libro I V . —
mine légala non debita ex numis ipsius heredis solvit, El que en nombro del heredero, con dinero d e esto pagó
ipse quidem repetere non potesl, sed si ignorante herede los legados que no se debían, no lo puede repetir: pero
numos eius Iradidit, dominus, ait, eos recio vindicabit. si ignorándolo el heredero, entregó los dineros do é l ,
Eadem causa rerum corporalium est. dice que el señor d e ellos los vindicará: lo mismo s e dice
respecto las cosas corporales.
47. Celsus libro VI. Digestorum.—Indebilam
47. Celso; Digesto , libro VI.—Promctislo por
pccuniam per errorem promisisli; e a m , qui pro te íide-
iusserat, solvit; e g o existimo, si nomino tuo sol veril error el dinero quo no debías, y lo pagó tu fiador:j u z g o
fideiussor, te íideiussori, slipulatorem Ubi obligatum fore, que si lo pagó en lu nombre, estás obligado á él, y el
nec exspeclandum est, ut ratum babeas, quoniam potes que lo estipuló, á tí: y no so ha d e mirar á s i lo ratifi
videri id ipsum mandasse, u t tuo nomine solveretur; sin c a s ; porquo puede parecer q u e lú lo mandaste que p a
autem fideiussor suo nomine sol veril, quod non debebat, gase en tu nombre. Pero si el fiadorpagó en s u nombro
ipsum a stipulatore repelere posso, quoniam indebilam lo que no debía, lo puede repetir del que estipuló; p o r
iure genlium pccuniam solvit; quo minus autem conse- que pagó la cantidad q u e no debia por Derecho de G e n
qui poterit ab eo, cui solvit, a le mandati iudicio conso- tes, y conseguirá do tí por la acción de mandato lo que
culurum, si modo per ignorantiam pelenlem oxceptione dexase de percibir d e aquel á quien pagó, si por i g n o
non summovcril. rancia no pusiese excepción al que le pedia.
48. Idem libro VI. Digestorum.—Oui promisil, s i 48. E l mismo; Digesto, libro VI.—El q u e p r o
aliquid a s o factumsil, v e l , quum aliquid factum sit, daro metió dar diez s i hacia, ó quando hubiese hecho alguna
so decem, si, priusquam id factum í'ucrit, quod promisil, cosa, s i diese lo que promolió ánles d e hacerla, parecerá
dederit, non videbitur fecisse, quod promisil; alque ideo que no hizo lo que prometió, y por esto los podrá r e
ropelero polest. petir.
49. Modestinus libro I I I . Jiegularum.—Ilis solis 49. Modestino; Reglas, libro III.—Solo s e repite
pecunia condicitur, quibus quoquo modo soluta est, non el dinero d e aquellos á quienes de algún modo s e les pagó,
quibus proíicit. no d e aquellos á quienes aprovecha.
Digesto.—Liimo 1 2 . ° — T i t u l o 6. 473
Pomponius libro V. ad Quintum Mucium.— 50. Pomponio; Comentarios <i Quinto Mucio, li
Quod quis sciens indebitum dedit liac mente, ul postea bro V.—Lo que alguno pagó sabiendo que n o lo debia,
repeteret, repelere non potesl. con intención do repetirlo después, no lo puede repetir.
51. Idem libro VI. ad Quintum Mucium.—Ex 51. E l mismo; Comentarios á Quinto Mucio, l i
quibus causis relentionem quidem h a b e m u s , potitionera bro VI.—Por las causas que so nos concedo retención,
aulem non habemus, ea si solverimus, repetere non pos- no nos compete petición, y no podemos repetir lo q u o
sumus. pagásemos por ollas.
52. Idem libro X X V I I . ad Quintum Mucium.— 52. E l mismo ; Comentarios á Quinto Mucio, li
Damus aul ob causam, aul ob rem; ob causam praeteri- bro XXVII.—Damos ó por alguna causa, ó por alguna
tam, veluli quum ideo do, quod aliquid a te consecutus cosa: por causa pasada, como quando d o y porque tú m e
sum, vel quia aliquid a te factum est, u t , etiamsi falsa diste, ó porque hiciste por mí alguna cosa: do modo q u o
causa sil, repelitio eius pecuniao non sil; ob rom vero aunque sea la causa falsa, no se puede repetir la canti
datur, u l aliquid sequatur, quo non sequente repelitio dad que s e dio: so d á por alguna cosa para conseguir
competil. olra, l a qual, si no s e consigue, s e puedo repetir.
5»]. Proculus libro VII. Epislolarum.—Dominus 53. Próculo; Epístolas, libro VII.—Un señor dio
testamento servo suo libertatem dedil, si decem del; s e r en su testamento libertad á s u siervo si dioso d i e z : ol
vo ignorante id leslamenlum non valere, dala sunt mihi siervo ignorando que no valia esto testamento, m e dió los
decem; quaeritur, quis repetere potosí? Proculus respon- diez: s e pregunta quién los podrá repetir. Próculo res
dil, si ipse sorvus peculiares numos dedil, q u u m ci a d o pondió, q u e si el mismo siervo dió los dineros d e s u p e
mino id permissum non essel, manenl numi domini, culio no permitiéndoselo s u señor, permanecen do eslo,
cosque non por condiclioncm, sed in rem acliono pelero y no los puede repetir por la condiclion, sino quo los h a
debel. Si aulem alius rogatu servi suos numos dedit, f a - d e pedir por la acción real. Pero si por ruego del siervo
cli sunl mei, cosque dominus servi, cuius nomine dati dió olro s u dinero, se hicieron m i o s ; y el señor del sier
sunt, per condiclionem pelero potest. Sed tam benignius, v o en c u y o nombro so diéron, los piicde repetir por l a
quam ulilius esl, recta via ipsum, qui numos dedit, s u u m condiclion; poro es tan equitativo como útil quo el quo
recipere. dió el dinero los repila directamente.
54. Papinianus libro II. Quacstionum.—Ex bis 54. Papiniano; Cuestiones, libro II.—Tendrá l u
ómnibus causis, quae iure non valucrunl, vel non h a - gar la repetición de lo quo so pagó con error por todas
buerunl effeclum, secuta por errorem solutiono condi- las causas que no fueron válidas por derecho, ó quo n o
clioni locus erit. tuviéron efecto.
5o. Idem libro VI. Quaestionum.—Si urbana 55. E l mismo; Cuestiones, libro VI.—Si el ladrón
praedia locaveril praedo, quod mercedis nomine ceperit, diese en arrendamiento las casas, no so repetirá lo q u e
ab eo, qui solvit, non repetelur, sed domino erit obliga— recibió por razón de alquileres d e aquel quo los pagó,
tus. Idemquo iuris erit in veeluris navium, quas ipse sino quo estará obligado al señor. Lo mismo so dirá d e
locaveril, aut exercuerit. Item in merccdibus sorvoruin, lo quo percibiese por el transporto do lo que conduxesen
quorum operao per ipsum fuorinl localae; nam si servus las naves que 61 mismo alquilase ó gobernase, ó por ol
non locatus mercedem, ut domino, praedoni relulit, non salario do los siervos, cuyas obras dió e n arrendamiento.
íiet accipientis pecunia. Quodsi vecluras navium, quas Pero si el siervo quo no fué alquilado pagase al ladrón
dominus locaveral, item pensiones insularum acceperit, lo quo recibió por s u trabajo, creyendo quo era su señor,
ob indebitum ei lenebilur, qui non est liberalus s o l v o n - no lo hace suyo el quo lo recibe: y si percibiese los por
do. Quod ergo dici solet, praedoni fruclus posse condici, tes d e las naves, ó los alquileres d e las casas que su d u e
tune loc.um habet, q u u m domini fructus fuerunl. ñ o habia alquilado, no so libertará d e la obligación por
haberle pagado al quo no debia: lo quo se suele decir,
q u e s e pueden vindicar los frutos del ladrón, tieno lugar
quando so hiciéron del señor.
56. Idem libro VIII. Quaestionum.—Sufficit ad 56. E l mismo; Cuestiones, libro VIII.—Para d e
causam indebiti, incertum esse, lemporaria sil, an p e r cir que no se debe, basta que sea incierto si es perpetua
petua exceplionis defensio. Nam si qui, n e convenialur, ó temporal la excepción; porque s i s e pactó que alguno
doñee Tilius cónsul íiat, paciscalur, quia potesl Titio d e - no fuese reconvenido hasta que Ticio sea Cónsul, porque
cedenle perpetua fieri exceplio, quae ad tempus esl T i muriendo esto so puedo hacer perpetua la excepción q u e
tio consulalum ineunle, summa raliono dicetur, quod i n - era temporal hecho Cónsul Ticio, con m u c h a razón s e
terini solvilur, repeli; ut enim paclum, quod in tempus dirá que s e repile lo que entretanto se paga; porque así
cerlum collalum est, non magis inducit condiclionem, como el pacto quo se refirió á tiempo determinado n o
quam si ex dio debilor solvil, ita prorsum defensio iuris, produce repetición d e olro modo que si el deudor pagase
quae causam incerlam habet, condilionis instar oblinet. desde aquel dia, d e la misma manera la excepción d o
derecho, quo absolutamente lienc causa incierta, so liene
por condiclion.
57. Idem libro I I I . Iiesponsorum.—Quum inde- 57. E l mismo; Respuestas, libro III.—Quando el
bitum impuberis nomine tutor numeravil, impuberiscon- tutor pagase en nombre del pupilo lo quo esto no debia,
uictio esl. compete al pupilo repetición.
«o
4 7 4 D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . ° — T i t u l o (j.
§ . 1. Creclitor, ut procuratori suo dobitum reddere- § . 1. Mandó el acreedor que se pagase á su procu
tur, mandavit; maiore pecunia soluta procuralor indebiti rador lo que se le debia: si se le pagó mas, el procura
causa convenietur; quodsi nominalim, u t maior pecunia dor ha de ser reconvenido por lo que se le pagó indebi
solverolur, delegavit, indebiti cum eo, (qui) delegavit, damente; pero si expresamente delegó mayor cantidad
erit aclio: quae non videtur peremla, si frustra cum pro- para que se le pagase, so dará la repetición de lo quo se
cu ralorc lis fueril instituía. pagó indebidamente contra el que delegó; la qual parece
quo no espira, si se intenló inútilmente conlra el procu
rador.
5 9• Idem libro I I . Definitionum.—Si fidoiussor 59. E l mismo; Definiciones, libro II.—Si el fia
iure liberatus solverit errore pecuniam, repetenti non dor que por derecho quedó libre, por error pagase la
oberit; si vero reus promittendi per errorem el ipsi post deuda, no le obstará para la repetición; pero si el quo
ea pecuniam solverit, non ropelet, quum prior solutio, prometió por error, pagase también despues por error,
quae fuit irrita, nalurale vinculum non dissolvit, nec c i - no lo repetirá; porque como la primera paga no fué v á
vile, si reus promittendi toncbatur. lida, no disolvió la obligación natural ni la civil, si e s
taba obligado el que prometió.
60. Paulus libro I I I . Quaestionum.—Iulianus ve- 60. Paulo; Cuestiones, libro III.—Negaba Julia
rum debitorem post litem conleslalam, manente adhuc no que el verdadero deudor que pagaba despues de la
iudicio, negabat solvenlcm repeleré posse, quia nec a b - contestación, ántes cruo se determinase el pleylo, podia
solulus, nec condemnalus ropetero posscl; licelenim a b - repetir; porque ni absuello ni condenado puede repetir;;
solulus sil, nalura lamen debilor permanel; similemquo pues aunque fuese absuello, quedaba naturalmente o b l i
esse ei dicit, qui ila promisil, sivo navis ex Asia venerit, gado: y quo era semejante al que prometió, si la nave
sive non venorit, quia ex una causa allorius solulionis viniese del Asia, ó no viniese; porque el origen de u n a
origo proficiscitur. y olra paga procede de una misma causa.
§ . 1. Ubi autem quis, quod puro debot, sub condi- § . 1. Mas quando alguno con ánimo de innovar,
tionc novandi animo promisil, plerique pulant, penden prometió baxo de condicion lo que puramente debe, juz
te novaliono solutum repelere posse, quia, ex qua obli- gan los mas, quo estando pendiente la novacion, se pue
galiono sol val, adhuc incerluin sil; idemque esse, eliam- do repetir lo que se pagó; porque no se sabe do cierto
si diversas porsonas ponas eandem pecuniam puro, et por qué obligación paga: y quo es lo mismo que si s u
sub condiliono novandi animo promisisse, sed hoc dissi- pieses que promeliéron diversas personas una misma c a n
mileest, in slipulalioneenim pura el condilionali eundem tidad puramente y baxo de condicion, con ánimo do quo
debilurum cerlum est. interviniese novacion; pero esto es distinto, pues en la
estipulación pura, y en la condicional, es cierto que d e
berá una misma persona.
61. Scaevola libro V. Responsorum.—Tutores p u - 61. Scévola; Respuestas, libro Y.—Los lulores d o
pilli quibusdam crediloribus palris ex patrimonio p a t e r un pupilo pagaron del patrimonio del padre á los acree
no solverunt, sed postea non sufficienlibus bonis pupi- dores de él; pero despues por no bastar los bienes, no
llum abslinuerunt; quaerilur, an quod amplius credilo quisiéron que el pupilo acoplase la herencia: se pregun
ribus per tutores pupilli solutum est, vel tolum, quod ta si los acreedores deberán restituir lo que les pagáron
acceperunt, resliluere dobeanl? Respondí, si nihil dolo de mas los tutores del pupilo, ó todo lo que recibiéron:
factum esset, lulori quidem,vel pupillo non deberi, cre respondí, que si no se hizo con dolo, ciertamente no d e
diloribus aulom aliis iu id, quod amplius sui debili s o bían restituirlo á los tutores ni al pupilo; pero que se
lutum est, leneri. obligan á los demás acreedores, por lo quo se les pagó
de mas.
62. Marciams libro IV. Fidcicommissorum.—Fi 62. Marciano; Fideicomisos, libro I V . — E l fidei
deicommissum in stipulalionodeduclum, tametsi non d o comiso pagado en virtud do estipulación, aunque no se
bitum fuissel, quia lamen a scienle fidoi oxplendae c a u debiese, con todo, porque se prometió con ciencia cierta
sa promissum esset, debolur. para satisfacer la confianza del tostador, se debo.
63. Gaius libro singulari de casibus.—Neratius 63. Gayo; Casos, libro único.—Neracio refiere un
casum referí, u t quis id, quod sol veril, repelere non caso, en el qual no se puede repetir lo que alguno h u
possit, quasi debilum dederil, nec lamen liberelur; v e - biese pagado, como que dió lo que debia, y con lodo no
lul si is, qui, quum cerlum hominem deberel, statulibo— quede libre: v. g. si el que debia cierto siervo diese al
rum dederil; nam ideo cum non liberari, quod non in que se le debia libertad baxo de condicion, porque no so
plenum slipulaloris hominem fecerit, nec lamen repeleré liberta de la obligación; pues no lo hizo absolutamente del
eum posse, quod debitum dederit. que estipuló, ni lo puede repetir, porque dió lo que debia.
D i g e s t o . — L i b r o 1 2 . ° — T i t u l o 6 .
65. Paulus libro XVII. ad Plauhum.—In summa, 65. Paulo\ Comentarios á Plaudo, libro X V I I . —
u l generaliter de repolitione Iraclcmus, sciendum est, Finalmente, para que en general tratemos do l a repeti
dari aul ob transaclionem, aut ob causam, aul propler ción, s e ha d e saber q u e s e d á ó por transacción, ó por
condilionem, aut ob rem, aut indebilum; in quibus ó m causa, ó por condiction, ó por alguna cosa, ó por lo q u e
nibus quaerilur d e repelilione. no s e debe; y en todos estos casos s e traía de la repe
tición.
§ . 1 . E l quidem quod transaclionis nomine datur, § . 1 . Lo que se d á por la transacción, aunque no h a
licet res nulla media fueril, non repelilur; nam s i lis l'uit, y a mediado cosa alguna, no so repite; porquo s i hubiese
hoc ipsum, quod a lile disceditur, causa videtur esse. habido controversia, el mismo hecho do aparlarso del
Sin aulem evidens calumnia delegitur, e t Iransaclio i m plevto parece que es la causa; pero si so descubro c a -
perfecta est, repelilio dabitur. lumia evidente, y aun no eslá perfecta la transacción, s e
dará repetición.
§ . 2 . Id quoque, quod ob causam datur, puta quod § . 2 . También lo que s e d á por causa, v . g . porque
negolia mea adiula ab eo putavi, licet non sit faclum, creía q u e alguno m e habia ayudado e n mis negocios,
quia donare volui, quamvis falso mihi persuaserim, r o aunque n o haya sido así, no se puede repetir; porquo
po li non posse. quise donar, sin embargo d e haber crcido lo que no era
cierto.
§ . 3. Sed agere per condictionem propler condilio § . 3 . También se puedo repetir lo que di para c u m
nem legali vel hereditatis, sive non sit mihi legatum, sive plir la condicion del legado ó la herencia, ya sea que n o
ademtum legatum, possum, u l repetam, quod dedi; q u o - se m e haya legado, ó que se m e haya quitado el legado;
niam non contrahendi animo dederim, quia causa, propler porque no lo di con ánimo d e contraer; pues la causa
quam dedi, non est sécula. Idem, e l si heredilatem adire porque lo di no tuvo electo: lo mismo se dice si no quiso
nolui, vel non polui. Non idem polesl dici, si servus m e u s ó no pude adir la herencia. No se puede decir lo propio s i
sub condilione heres instilulus sit, e l ego dedero, deindo m i siervo fué instituido heredero baxo do condicion, y y o
manumissus adieril; nam hoc casu secuta res est. lo diese para que la cumpliese, y despues d e manumilido
adíese la herencia; porquo e n osle caso se verificó l a
causa.
§ . í . Quod ob rem dalur, e x bono e t aequo habet § . 4 . Lo q u e s e d á por alguna cosa so puede repetir
repelilionem, veluli si d e m tibi, u l aliquid facias, n e c por Derecho Civil y d e equidad: v . g . s i te d o y para q u e
feceris. hagas alguna cosa, y no lo hicieses.
§ . 5 . E i , qui indebilum repelit,el fruclus, et partus § . íí. A l que repito lo que dió indebidamente, s e le
restituí debet deducía impensa. deben restituir los frutos y los partos, deducidos los
gastos.
§ . 6. In frumento indebito soluto e l bonitas esl, e t § . G. Si se pagó el trigo que no se debia, so ha d e
si consumsil frumentum, prelium repelet. repetir otro tan bueno; y si so consumió, s e repetirá el
precio.
§ . 7 . Sic habitatione dala pecuniam condicam, non § . 7 . Esto supuesto, s i so dió la habitación, repetiré
quidem quanli locare polui, sed quanli tu conduclurus s u importe, no e n quanlo pudo alquilarla, sino e n quan-
fuisses. lo tú la hubieras alquilado.
§ . 8 . S i servum indebilum tibi dedi, eumque m a n u - § . 8 . Si le di un siervo que no lo debia, y lo disto
misisli, s i sciens hoc fecisti, leneberis ad prelium eius; libertad: si lo hiciste sabiéndolo, lo obligarás á pagar s u
si nesciens, non leneberis, sed propler operas eius liber importe: s i ignorándolo, no lo obligarás; pero restituirás
to, e l u l heredilatem eius reslituas. las obras q u e percibiste d e él como liberto luyo, y la h e
rencia.
§ . 9 . Indebilum est non tanlum, quod omnino non § . i). No solo se dice que no se debo lo q u e a b s o l u
debetur, sed e l quod alii dcbelur, si alii solvalur, aut tamente no s e debo, sino también si lo quo so debe á uno
s i id, quod aliusdebebal, alius, quasi ipse debeal, solval. so paga á otro; ó si lo q u e uno debia lo paga otro como
si él lo debiese.
66. Papinianus libro VIII. Quaestiomim.—Haec 66. Papiniano; Cuestiones, libro VIII.—Esta r e
condiclio ex bono et aequo introducía, quod alterius apud petición fué introducida por Derecho Civil y Pretorio p a
aUerum sine causa deprehendilur, revocare consuevil. r a revocar lo quo siendo do uno, percibo otro sin causa.
67. Scaevola libro V. Digestorum.—Slichus te 67. Scéúola; Digesto, libro V.—Estico recibió l i
stamento eius, quem dominum suum arbitrabatur, l i bertad por el testamento del que creia q u e era s u señor,
bértale accepla, si decem annis e x die morlis annuos d e - con la condicion de dar por diez años desde el dia d e s u
4 7 6 Digesto.—Libro 1 2 . ° — T i t u l o 7 .
ccm horedibus praeslilissct, per ocio annos praofinitam muertc diez á cada uno do los herederos: dio por ocho
quanlilatem, u l iussus eral, dedil; postmodum so inge- años la cantidad expresada, como se le habia mandado,
n u u m compcriit, nec reliquorum annorum dedil, el pí o— hasta que averiguó que era ingenuo, que no dio la d e los
nuntiatus est ingenuus; quaesilum esl, an pecuniam, años restantes, y se pronunció que era ingenuo: se p r e
quam heredibus dedil, u l indebilam dalam repelere et guntó si podia repetir como no debida la cantidad que dio
qua acliono possil? Respondit, si eam pecuniam dedil, á los herederos, y por qué acción la podria repetir: r e s
quao ñeque e x operis suis, nequo e x re eius, cui bona pondí, que si el dinero que dió lo adquirió con su traba
íido serviebat, quaesila sil, posso repeli. j o , y no con la herencia d e aquel á quien servia con b u e
n a fé, lo podia repetir.
§ . 1 . Tutor creditori pupilli sui plus, quam d e b e - § . 1 . Si el tutor pagó al acreedor d e su pupilo mas
balur, exsolvil, e l tulelae iudicio pupillo non imputavit; d e lo que se debia, y en el juicio de la tutela no se lo conló
S uaero, an repetilionem, adversus creditorem naberel?
espóndil, babero.
§ . 2 . Tilius, quum mulloscrcditorcs haberet, in q u i -
al pupilo, pregunto, so le dará repetición contra el acree
dor? Respondí que si.
§ . 2 . Ticio tenia muchos acreedores, y entre ellos á
bus e l Seium, bona sua privatim lacla vendilione Maevio Seyo: cedió á Mevio sus bienes para que vendiéndolos
concossil, u l satis crediloribus faceret; sed Maevius s o l - privadamente, pagase á sus acreedores: Mevio pagó á
v i l pecuniam Seio lanquam debilam, quae iam a Tilio Seyo como si se le debiese lacanlidad que y a le habia
fueral solula; quaesilum est, quum postea reperiantur pagado Ticio: habiéndose hallado después cíi poder d e
apochao apud Titium debitorem parlim solulae pccuniac, Ticio deudor, escritura d e pago de parle de lo que d e
c u i magis repetitio pccuniac indebitae solulae competit, bia, se dudó quién tenia mas derecho á la repetición do
Tilio debitori, an Maevio, qui i n rcm suam procurator l o q u e se pago indebidamente, ¿Ticio que era deudor, ó
faclus esl? Respondit, s e c u n d u m e a , quao proponerenlur, Mevio, que se hizo procurador en causa propia? R e s p o n
e i , qui postea solvisset. dí, según lo que se proponia, que el que pagó después.
§ . 3 . Idem quaesiit, an paclum, quod in pariationibus § . 3 . También preguntó, si lo que se suele pactar
adscribi solcl in hunc modum, e x hoc contracta nullam en las escrituras d e liquidación de cucnlas en esla forma:
inter so conlroversiam amplius esse, impediat rcpelitio- por este contrato no tendrán en lo sucesivo controversia
ncm? Respondit, nihil proponi, cur impediret. alguna entre sí: ¿impedirá la repetición? Respondí, q u e
nada se proponia que la impidiese.
§ . 4. Lucius Tilius Caio Seio minori annis viginti- § . 4. Lucio Ticio prestó á Gayo Seyo, menor d e
quinquo pecuniam ccrtam credidit, et ab eo aliquantum veinte y cinco años, cierta s u m a de dinero, y recibió d e
usurarum nomino accepil; e l Caii Scii minoris heres a d él alguna cantidad por razón do usuras: el Presidente d e
versus Pubtium Maevium a Praesido provinciae in i n l e - la provincia concedió restitución por el lodo al heredero
grum restitutus est, no debitum hereditarium solverel; et de Gayo Seyo conlra Publio Mevio para que no pagase
nec quidquam de usuris eiusdem sorlis, quas Seius minor la deuda d e la herencia; y no se trató ni se pronunció por
annis viginliquinqueexsolveret, repetendistraclalum apud el Presidente cosa alguna en quanto á repetir las usuras
Pracsidcm, a u l ab eo esl pronunlialum; quaero, an u s u de la cantidad principal, que Seyo, menor d e veinte y
ras, quasCaius Soius minor annis viginliquinque, quoad cinco años, habia pagado: pregunto, ¿el heredero de Gayo
viverct, creditori cxsolvercl, heres eius repelere possil? Seyo podrá repetir las usuras que este menor pagó á s u
Rcspondil, s e c u n d u m e a , quao proponerenlur, c o n d i c i i d , acreedor miénlras vivió? Respondí, que según so propo
quod usurarum nomine defunclus solvisset, non posse. nia, n o se podia repetir l o q u e el difunto hubiese pagado
Item quacro, si existimes repelí non posse, an e x alio por razón do usuras. También se preguntó, ¿si juzgases
dobilo lieres retiñere cas possil? Respondil, n e hoc quidem. que no se podian repetir, acaso las podrá repetir el h e
redero por otra causa? Rospondí, que n o .
minus invcnorit vestimenta, qua aelione debeat conscqui l a acción de locacion, entregase el precio al señor, y d e s
pretium, quod dedil? E l ait Cassius, e u m non solum e x pués este hallase los vestidos, ¿por qué acción deberá c o n
conducto agero, verum condicere domino p o s s e ; e g o seguir el precio que dió? Casio dice, que no solo puedo
puto, e x conducto omnímodo e u m habere aclionem. A n pedir por la acción d e conducción, sino q u e también
aulem et condicere possit, quaesitum est, quia non inde- puede repetirlo del señor. Y o juzgo que le compelo abso
bitum dedil? Nisi forte, quasi sine causa dalum, sic puta- lutamente la acción de conducción; pero so dudó si t a m
mus condici posse; clenim vestimcnlis invenlis quasi sine bién se podría repetir porque dió lo que debia, ó no sor
causa datum videtur. que juzguemos que s e puedo repetir como que so dió sin
causa; pues hallados los vestidos, parece que se dió c o m o
sin causa.
3 . lulianus libro VIII. Digestorum.—Qui sino 3 . Juliano; Digesto, libro VIH.—Los que se o b l i
causa obligantur, incerti condictione consequi possunt, gan sin causa, pueden conseguir que se les liberte por la
nt liberenlur; nec refert, omnem quis obligalionem sino condiclion do cosa incierta; y no importa que alguno r e
causa suscipiat, an maiorem, quam suscipere eum opor- ciba sin causa loda la obligación, ó mas de lo que debia
luerit; nisi quod alias condictione id agilur, u t omni obli- recibir, sino es porque unas veces se pide por esta c o n -
gatione liberetur, alias, ut exonerelur, veluli qui dccem diction para libertarse de loda la obligación, y otras v e
promisit; nam si quidem nullam causam promittendi ha- ces para exonerarse, v . g . como el nuo prometió diez;
buit, incerti condictione consequilur, u l tola slipulalio porque s i ciertamente no tuvo causa alguna para p r o m e
acceplo fíat; at si, quum quinqué promittere doberet, ter, consigue por la condiclion do cosa incierta que so
decem promisit, incerti consequelur, u t quinqué liberetur. tenga por recibido lodo l o q u e so estipuló; pero si debien
do prometer cinco, prometió diez, conseguirá por la c o n -
diction do cosa i n c i d ía libertarse d e los cinco.
4 . Africanus libro VIII. Quacstionum.—Nihi r e 4 . Africano; Cuestiones, libro VIII.—Nada impor
fert, utrumne ab inilio sine causa quid datum sil, an c a u ta que al principio se haya dado alguna cosa sin causa, ó
sa, propter quam datum sit, secuta non sil. q u e no haya tenido electo la causa por quo so dió.
5 . Papinianus libro X I . Quacstionum.—Avúncu 5 . Papiniano; Cuestiones, libro XI.—La que habia
lo nuplura pecuniam in dotem dedil, ñeque nupsit; an d e casar con su lio le dió en dote cierta cantidad, y d e s
eandem repelcre possit, quaesitum esl. Dixi, quum o b pués no so casó: s e preguntó si la podria repetir: respon
turpem causam dantis e l accipienlis pecunia numeretur, dí, que quando la cantidad s e entrega por causa torpo
cessare condiclionem, et in delicio pari potiorem esse respecto del que la d á y del que la recibe, cesa la r e
possessorem; quam rationem forlassis aliquem secutum petición; y en igual delito es mejor la causa del quo p o
responderé, non habituram mulierem condictionem. Sed see; y acaso fundado alguno en esta razón responderá,
recto defendí, non lam lurpem causam in proposito, q u a m quo á la muger no la compete repetición; pero con razón
nullam fuisse, quum pecunia, quao daretur, in dotem s e puede defender quo en el caso presento no lanío fué l a
convertí nequiret; non enim slupri, sed matrimonii g r a - causa torpe, como nula; porque la cantidad quo se dió n o
tia dalam esse. so pudo convertir en doto; pues se dió, no por causa do
estupro, sino d e matrimonio.
§ . 1 . Noverca privigno, nurus socoro pecuniam d o - § . 1 . La madrastra dió cierta cantidad á s u anlenado,
lis nomino dedil, noque nupsit; cessare condictio prima ó la nuera al suegro por razón do dote, y no so casó: á
facie videlur, quoniam iure genlium inceslum c o m m i l l i - primera vista parece quo cesa la repetición, porquo por
tur; atqui vol magis in ea specio nulla causa dolis d a n - Derecho do Gentes se comelo incesto; poro c i e r t a m e n
dae fuit. Condictio igilur competit. te en este caso fué nula la causa do dar la dolo: esto s u
puesto compelo repelicion.
TIT. I . TITULO I .
lidum tenemur, dum soli heredes sumus; pro parte a u - gados no por la parle quo llegó á nosotros, sino en el
tem lieres pro ea parle, pro qua hcres est, tenetur. todo, si somos únicos herederos: mas el que lo es en
parte, so obliga por la que es heredero.
11. Paulus libro X X X I X . ad Edictum.—Sed nec 11. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X X I X .
legalarius condicere potesl; ei enim compelit condictio, —Mas ni al legatario lo compete la condiclion; porque
cui res surrepta est, vol heredi eius; sed vindicare rem solo compele á aquel á quien se hurló, ó á su heredero;
legatam ab eo polest. pero puede vindicar de (ú la cosa legada.
15. Celsus libro X I I . Digestorum.—Quod ab alio 15. Celso; Digesto, libro XII.—El que hurtó á
servus surripuit, eius nomino liber furti lenelur; condici otro siendo siervo, eslá obligado por esta condiclion
aulom oi non potosí, nisi liber conlrectavit. despues que adquirió libertad; pero no so d á conlra él
condiclion si no hurla despues do libre.
16. Pomponius libro X X X V I I I . ad Quinlum Mu- 16. Pomponio; Comentarios á Quinto Mucio, li
cium.—Qui furlura admittil vel re commodata, vel d e bro XXXVIIí.—El que comete hurto usando do la cosa
posita utendo, condictione quoque ex furtiva causa o b - dada en comodato ó en depósito, también se obliga á la
stringitur. Quae differt ab aclione commodali hoc, condiclion por causa de hurlo; la qual so diferencia d e
quod, eliamsi sino dolo malo e l culpa eius interierit ros, la acción do comodato en que aunaue perezca la cosa siu
condictione lamen lenelur, quum in commodali aclione dolo malo y culpa do él, s e obliga a esta condiclion; por
non facile ultra c u l p a m , el in deposili non ultra dolum q u e aquel á quien s e pide por la acción de comodato,
mal uní tcnealur is, cuín quo deposili agelur. solo se obliga por la culpa; y aquel á quien so pide por
l a acción d e depósito, por el dolo malo.
17. Papinianus libro X . Quaestiomm.—Parvi r e 17. Papiniano\ Cuestiones, libro X.—Para quo se
ferí ad tollendam condiclionem, olíeratur servus furlivus, extinga la condiclion importa poco que el crédito s e
a n in aliud nomen aliumque slatum obligalionis transfo- transfiera en otro, ó en olra la obligación: ni es del caso
ratur. Ncc m e movet, praesens homo fuerit, nec no, quo el siervo e s l é ó no presente; porque la morosidad
quum mora, quae eveniebat e x furto, veluli quadam do- que resultaba del hurto, so extingue como por cierta
legaliono (inialur. delegación.
18. Scacvola libro IV. Quaestiomm.—Quoniain 18. Scévola\ Cuestiones, libro IV.—Porque come
furtum til, quum quis indebitos nuinos sciens acceperil, te hurto el que recibe los dineros que sabe que no so le
videndum, si procurator suos numos sol val, an ipsi f u r deben, so h a d e ver si se le hurta al procurador que p a
tum fíat? E l Pomponius Epistolarum libro octavo ipsum g a de su dinero. Pomponio en el libro octavo d e s ú s
condicere ail e x causa furtiva; sed ot m e condiccre, si ra- Epístolas dice, que lo compele la condiclion furtiva; v
tum liabeam, quod indebitum dalum sil; sed altera c o n - que también m e compele á mí si ratifiqué lo quo se pagó
dicliono altera lollitur. indebidamente; pero que u n a condiclion so extingue por
la olra.
19. Paulus libro III. ad Neratium.—Iulianus e x 19. Paulo\ Comentarios á ISeracio, libro I I I . —
persona filiae, quao res amovit, dandam in patrem c o n - Respondo Juliano, que s e ha de dar conlra el padre la
dictionem in peculium respondit. condiclion respeelo del peculio por la hija que a m o v i ó
la cosa.
1. Paulus libro II. ad Plautium.—Si obligalio 1. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro II.—Si por
lego nova introducta sil, nec caulum eadem lege, q u o alguna ley nueva so inlroduxo obligación, y no so e x
genero aclionis experiamur, e x lege agendum est. presó en la misma ley d e qué acción s e habia do usar, so
ha de pedir por la misma ley.
Digesto.—Libro 1 3 . * — T i t u l o í . 481
D e eo, quod certo loco dari oportet. De lo que se debe dar en lugar cierto.
61
(82 üigesto.—Libro 13."—Titulo 4.
turum so promisissel, nunquam accederet, quod ve! dala prometió no so presentase nunca en el lugar donde s e
opera faccrel, vel quia aliis locis nccessario distringere- obligó á dar (ó porque no quisiese, ó porque tuviese pre
lur—,11011 posso stipulatorem ad suum pervenire, ideo cisión do asistir en olro), y por esto el que estipuló n o
visum esl, ulilem aclionem in e a m rem compararo. pudiese pedir lo que se le debia: por oslo pareció que s e
diese acción úlil en csle caso.
rabilur obligalioni usurarum; ibi enim duao slípulalio- se auraenle la obligación del fiador;porque esta causa n o
nes sunt, hic autcm una pccuniae credilae cst, eirca se comparará rectamente á la obligación do las usuras;
cuius cxcculioncm aeslimationis ralio arbitrio iudicis porque en aquel caso hay dos estipulaciones: mas en este
commiltitur. Eiusque differcnliae manifeslissimum angu solo se dá una cantidad, sobre cuya execucion se comete
ín entura cssc pulo, quod, si posl morara lacla ni pars p c la estimación al arbitrio del Juez: y juzgo q u e e s m u y
cuniae soluta sil, e l reliquum petalur, officiura iudicis manifiesto el argumento d e esta diferencia; porque si d e s
tale esse debeat, u l aeslimcl, quanli actoris inlcrsit, cara pués de incurrir en mora se pagase parle de la cantidad,
dunlaxal s u m m a m , quae pclelur, Capuao solulara cssc. y se pidiese la restante, el Juez deberá eslimar lo que i m
porte al a d o r que se hubiese pagado en Gapua solo la
s u m a q u e se pidiese.
1 0 . Paulus libro IV. Quaestionum.—Si post rao- 10. Paulo; Cuestiones, libro IV.—Si despucs d e
ram factam, quominus Capuao solverelur, quura a r b i incurrir en mora respecto de lo que debías pagar en C a -
traria vellel agoré, íideiussor acccptus s i l eius actionis pua, queriendo pedir por la acción arbitraria, s e dio fia
nomino, videamus, no ea pecunia, quae ex scnlonlia dor en nombre de esta acción, hemos d e ver si acaso n o
iudicis accedere polesl, non debealur, ncc sil in obliga- se deberá, ni estará obligado á aquella cantidad, que por
tiono, adeo u l nunc quoque sorle soluta, vol si Capuae sentencia del Juez se puede aumentar, d e modo, que p a
petatur, arbilriuin iudicis cosset; nisi si q u i s d i c a t , si gando la principal, ó pidiéndose en Capua, cesará el a r -
iudex centum ct viginli condcranaro debuerit, ccnluin biIl io del Juez, á no ser que alguno diga que si el Juez
solulis ex uni\ersilale tara ex sortc, quam ex poena s o - debió condenarle en ciento y veinte, pagados cíenlo, p a
lulura videri, ul supersil petilio cius, quod excedít s o r - rezca q u e tanto se pagó por lo principal, como por la pe
lera, e l acccdal poena pro cadera quantitate. Quod non na, de modo que reste la petición d e aquello que falta
pulo admillendum, lanío magis, quod credilor accipicndo del principal, y la pena correspondiente á la misma c a n
pecuniam eliain remisisse poenam videtur. tidad: lo qual juzgo que no se ha de admitir mas parti
cularmente; poique el acreedor que recibió el dinero,
también parece que remitió la pena.
TIT. Y . TITULO V.
D e la acción quo resulta quando alguno se obliga por
De pecunia constituía. nueva obligación á pagar lo que é l mismo ú otro d e -
bia por obligación anterior.
ex causa dolis, vcl ex causa lulelae, vcl e x quocunquo d e b a l a cantidad por causa de venta, dote, tutela, ó q u a l -
alio co ni rae Iu. quiera otro contrato.
§ . 7. Debitum autem vel natura sufficit. § . 7 . Basta que so deba por obligación natural.
§ • 8 . Sed et is, qui honoraria aclione, non iurc c i § . 8. El q u e eslá obligado no por Derecho Civil, sino
vili obligalus est, eonstituendo tenctur; videlur enim d e por acción honoraria, también se puede obligar por l a
bitum, et quod iure honorario debelur; e l ideo e l palor acción de conslilulo; porque lo que se debe por Derecho
el dominus d e peculio obstrieli, si consliluerinl, lenebun- Pretorio, también parece «JIJO S O debe: por esto el padre
tur usque ad eain quanlitatem, quae lunc fuil in peculio, y el señor obligados por la acción de peculio, si contra-
quum consliluebatur; celerum si plus suo nomine c o n - xeren obligación do conslilulo, se obligarán por aquella
sliluit, non tenebilur in id, quod plus e s l . canlidad que importaba el peculio quando la contraxé-
ron; pero si esta obligación so conlraxo en su nombre por
mayor canlidad, no se obligará en lo que excede.
se pro alio, non lenclur; et ila Pomponius libro octavo d e que otro pagará por é l , y no él por olro, no s e obli
scribit. ga: así lo escribe Pomponio en el libro octavo.
§ . 5. Item, si mihi constiluas t e s o l u l u r u m , tenebe- § . 5 . Mas si por obligación de conslilulo prometie
ris; quodsi mihi cont>lituoris, Sempronio te solulurum, ses pagarme, quedarás obligado; pero si conlraxesos obli
non teneberis. gación de conslilulo d e pagar á S e m p r o n i o , no te obli
garás.
§ . 6 . Iulianus libro undécimo Digestorum scribit, § . G. Juliano al libro once do los Digestos e s c r i b e ,
procuratori constituí posse; quod Pomponius ila interpre- que se puede contraer obligación d e conslilulo con mi
talur, u t ipsi procuratori constiluas le solulurum, non procurador; lo qual interpreta Pomponio en esta forma:
domino. quo en la obligación de conslilulo le obligues á pagar al
mismo procurador, y no al señor.
§ . 7 . Item tuloii pupilli conslilui polest, e l actori § . 7 . So puedo contraer obligación do conslilulo » «
municipum, e l curalori furiosi. favor del tulor del pupilo, del aclor del municipio, y del
curador del furioso.
§ . 8. Sed e l ipsi conslituentes tonebuntur. § . 8. Si ellos mismos se constituyesen, también so
obligarán.
§ . 0 . Si actori municipum, vel tutori pupilli, vel § . 9. Si se conlraxcse obligación de conslilulo con
curalori furiosi, vel adolescente ila consliluatur: niuni- el aclor del municipio, ó el tutor del pupilo, ó el curador
cipibus solvi, vel pupillo, vel furioso, vel adolescenli, del furioso ó del menor en esla forma: que se pagará al
ulilitalis gratia pulo dandam municipibus, vel pupillo, municipio, al furioso, al pupilo ó al m e n o r , juzgo que
vel furioso, vel adolescenli ulilcm actionem. por razón de utilidad s e lia de dar á los municipios, al
furioso, al pupilo ó al menor la acción útil.
§ . 1 0 . Servo queque conslilui posse constal; e l si § . 1 0 . También consta que s e puede contraer o b l i
servo consliluatur, domino solvi vel ipsi servo, qualem- gación d e conslilulo á favor del siervo; y si s e conlraxc
qualom servum domino acquirere obligationem. s e á su favor, s e puede pagar al señor ó al siervo; por
q u e por qualquiora obligación adquiere el siervo para el
señor.
Paulus libro I I . Sententiarum.—Idem esl, e l si 6. Paulo; Sentencias, libro II.—Lo mismo se dice
ei, qui bona lide mihi s e n i l , constilulum fucril. si se conlraxese obligación de conslilulo á favor del quo
m e sirve con buena fe.
7 . Ulpiamis libro X X V I I . ad Edictum.—Sed et 7 . [Jipiano\ Comentarios al Edicto, libro X X V I I •
si filiofamilias consliluatur, valet constilulum. — S i s e conlraxese obligación d e conslilulo con el hijo
d e familias, es válida.
§ . 1 . Si mihi, aut Titio stipuler, Titio conslilui s u o § . 1 . Si eslipulaso para mí ó para Ticio, dice J u
nomino non posse, Iulianus ait, quia non habet pelitio- liano, nue no puede contraer obligación d e conslilulo en
n e m , tamelsi solvi ei possit. su nombre; porque no le compele petición, aunque s e le
puede pagar.
8. Paulus libro X X I X . ad Ediclim. — Si vero 8. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I X . —
mihi, aut Titio conslitueris te solulurum, mihi compctit Pero si la obligación d e conslitulo fuese d e pagarme á
actio. Quodsi, postcaquam soli mihi te solulurum consli- m í ó á Ticio, me competo acción ; y s i después d e c o n
tuisti, solveris Titio, D i h i l o minus mihi teneberis; traer obligación do conslilulo de pagarme á mí solamen
te, pagases á Ticio, no obstante me estarás obligado.
9 . Papinianus libro VIII. Quaestionum.—Titius 9. Papiniano\ Cuestiones, libro VIII.—Pero Ticio
lamen indebiti condiclione tenebilur, ut, quod ei p e r p e - eslará también obligado á la restitución do lo que so
ram solulum esl, ei, qui solvil, reddatur. pagó indebidamente, para que lo que se pagó eu esta
forma, lo vuelva al que lo pagó.
10. Paulus libro X X I X . ad Edictum.—Idem est, 10. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I X . —
ol si e x duobus reis stipulandi allcri constilulum, alteri Lo mismo se dice si habiendo dos reos d e estipular d e s
postea solulum est, quia loco eius, c u i i a m solulum est, pués d e haber contraído obligación do conslilulo, con el
naberi debel is, c u i constituitur. uno s e pagase al olro; porque aquel con quien so c o n -
traxo l a obligación d e constilulo, s e debe tener en lugar
do aquel á quien se pagó.
11. Ulpianus libro X X V I I . ad Edictum.—Ilacte- 11. Pardo; Comentarios al Edicto, libro XXV11-
DUS igilur constilulum valebit, si, quod constituitur, d o - — E s t o supuesto, en lanío será válida la obligación do
bitum sil, eliamsi nullus appareal, qui interim debeat; conslilulo, si s e debia la cantidad por q u e se conlraxo,
ulpula si ante adilam heredilatem debiloris, vel capto aunque d e presente no parezca persona que deba: v . g-
e o ab hoslibus consliluat quis s e solulurum; nam e l si alguno prometiese por esla obligación que pagará á n -
Pomponius scribit, valere constilulum, quoniam debila les que se ada la herencia del deudor, ó del que eslá en
pecunia conslilula e s l . poder d e los enemigos; porque también escribe Pompo
n i o , que vale la obligación d e conslilulo, porquo fue
respecto la cantidad que s e debia.
Digesto.—Libro 1 3 . * — T i t u l o 5 . 4 8 7
§ . 1 . Si quis conlum áureos debens ducentos consli- § . 1 . Si alguno debiendo cien ducados conlraxo
tunl, in ccntum tanlummodo tenelur, quia e a pecunia obligación do constiluto por doscientos, solo so obligará
debita est; ergo e l is, qui sorlem e l usuras, quae non á pagar los ciento, que es la cantidad q u e so debia: l u e
debebantur, constiluit, tenebilur in sorlein dunlaxat; g o el que contraxo esta obligación por el principal y
usuras que no s e d e b i a n , solo so obligará respecto l a
cantidad principal.
12. Paulus libro X I I I . ad Edictum.—sed et si 12. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X I I I . —
docem debeanlur, e l decem et Slichum conslilual, polest S i so debiesen diez, y se conlraxese obligación d e c o n s
dici, decem tanlummodo nomine teneri. tiluto por esta cantidad y por Estico, se puede decir q u e
solo hay obligación á pagar los diez.
13. Idem libro X X I X . ad Edictum.—Sed si quis 13. El misino; Comentarios al Edicto, l i
viginli debens d e í e m constiluit s e solulurum, tenebilur. bro XXIX.—Pero si el que debe veinte, contrae obliga-
cien de conslilulo á pagar d i e z , so obligará.
15. Paulus libro X X I X . ad Edictum.—Et licet 15. Paulo\ Comentarios ai Edicto, libro X X I X . —
'ibera persona sil, per quam libi constituí, non erit i m - Aunque una persona libre contraiga obligación de c o n s
pedimentum, quod per liberam personam acquirimus, tiluto á tu favor, no hay impedimento, porque adquiri
( m o s por ella; pues en osle caso solo parece quo presta e l
iuiaministerium tanlummodo boc casu praeslare videlur.
ministerio.
alia (lie offerat, nec actor accipere voluit, nec ulla causa Poro si ofreciese en otro dia, y el actor no lo quisiere re
iusta fuil non aceipiendi, aequum est, succurri reo aut cibir sin lener justa causa para ello, so debe socorrer al
exceplione, a u l iusta interprolatione, u t faclum actoris reo ó con la excepción, ó con la justa interpretación, para
usque ad lempus iudicii ipsi noceal, ul illa verba: noque quo el hecho del aclor lo perjudique hasta el tiempo de
fccisso, hoc signilicent, ut ñeque in diem, in quem c o n - l a contestación del plcylo, para que aquellas palabras: ni
slituit, feeerit, noque poslea. hiciese; signifiquen que 110 haga ni en el dia que se ex
presó en la obligación do consliluto, ni después.
18. Ulpiams libro X X V I I . ad Edictum.—I lem 18. Ulpiano; Comentarios al Edicto, h '
illa verba Praeloris: noque per aclorem sletisse, eandem bro X X V I I . —Aquellas palabras del Pretor: y no consis
recipiunl dubitationem. E l Pomponius dubilat, si forte ad tiese en el actor; también admiten la misma d u d a : y si
diem constiluti per aclorem non stelerit, anle slctit, vel acaso no consistiese en el aclor dar en el dia expresado
poslea? 151 puto, e l haec ad diem consliluti referenda, en la obliga, ion do consliluto, pero consistiese dar antes
proindo si valeludine impeditus, aut vi, aul lempestatc ó después, duda Pomponio; y juzgo que oslas cosas so
pelitor non venit, ipsi nocere Pomponius scribil. lian de referir al dia expresado en dicha obügacion: por
lo qual si no se presentase el aclor por enfermedad, ó por
fuerza que se le hizo, ó por tempestad, escribe Pomponio,
que le perjudica á él mismo.
§ . 1. Quod adiieitur: KAMQUE PECUNIAM, CUW CONSTI- § . 1. Lo que s e añade: y aquella cantidad que so
TUEBATUB, DEBITAN FüissE, inlerpretalioiiem pleniorem debia quando se eonlraxo la obligación d e consliluto; ad
exigil. Nam primum illud efficit, u l , si quid tune d o b i - mite interpretación m u y Iala; porque primero hace quo
tum fu i t, quum constituerelur, nuno non sil, nihilominus si se debia alguna cosa quando se eonlraxo la obligación,
teneal eonstilulum, quia retrorsum so aclio referí. Proin y no exisla de presente, no obstante subsista la obliga
do el lemp:)raü aclione obligalum consliluondo, Celsus e l ción de consliluto, porque so retrotrae la acción: por
Iulianus seribunt, leneri (lobero, licet post conslitutum tanto el que debia por acción temporal, obligándose por
dies temporalis aelionis exierit. Ouarc e l si post lempus la d e consliluto, escriben Celso y Juliano, que está obli
obligalionis se solulurum constiluerit, adliuc ídem Iulia gado, aunque después de la obügacion do consliluto ha
nus putal, quoniam oo tomporo consliluit, quo eral obli- y a pasado el dia d e la acción temporal: por lo cual aun
galio, licel in id lempus, quo non tenebatur. que alguno so constituyese á pagar despues del tiempo de
la obügacion, juzga lo mismo Juliano, porque se consti
tuyó quando oslaba obligado, aun para el liempo en quo
no lo estaba.
§ . 2 . E re autem est, liic subiungere, ulrum poo- § . 2 . También es del caso expresar aquí si osla ac
nam conlineat haec aclio, an rei perseculionem? E l m a - ción es penal, ó por ella se repite la cosa: y es mas
g i s e s t , ul eliam Marcellus putal, ul rei sil perscculio. cierto, como también juzga Marcelo, que se dá para la
repetición de ella.
§ . 3 . Yotus fuit dubilalio, an, qui hac actiono egit, § . 3 . So dudó antiguamente si pidiendo por esta ac
sorlis obligalioncm consumal? El lutius est dicoro, solu- ción so consume la obügacion do la principal: v e s mas
tiono polius ex hac aclione facía liberalionem continge- seguro decir que mas bien so consigue la liberación por
ro, non lilis conlestalione, quoniam solulio ad ulramque la paga hecha por esta acción, que no por la contesta
obligalioncm proficit. ción del plevlo; porque la paga aprovecha para ámbas
obligaciones.
1 9 . Paulus libro X X I X . ad Edictum.—Id, quod 19. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X I X .
suh condilione debetur, sive puro, sive corto die c o n s l i - Lo que s e debe baxo do condicion, y a sea que por la
tuatur, cadem condilione suspenditur, ul existente c o n obügacion d e consliluto so prometa puramente, ó en dia
dilione leneatur, deficiente utraque aclio depereat. cierlo, so suspende por la misma condicion, de modo,
que s e debe s i so verifica; y si no, perece una y otra
acción.
§ . 1. Sed is, qui puro debet, si sub condilione c o n - § . 1 . Mas si aquel que debe puramente promete por
stituat, inquil Pomponius, in hunc ulilem aclionom esse. la obügacion de consliluto baxo d e condicion, dice Poní"
ponio que s e d á acción útil contra é l .
§ . 2 . Si palor vel dominus constiluerit se solulurum, § . 2 . Si el padre ó el señor s e constituyesen á pa
quod fuil in peculio, non minueretur peculium eo, quod gar lo quo importaba el peculio, 110 se disminuirá esto;
ex oa causa obstrictus esse cooperit; ol licel inlerierit p e porque esta nueva obügacion procede de causa; y a u n
culium, non lamen liberalur; que el peculio perezca, esto no obslanlo 110 quedará libro
do la obügacion.
20. Idem libro IV. ad Plautium.—nec enim, quod *20. E l mismo; Comentarios á Plaucio, libro IV-—
crescit peculium, aut decroscit, perlinet ad constituto- Lo o u e el peculio se aumenta ó se disminuye, no corres'
riam aclionom. pondo á la obügacion do constitulo.
21. Idem libro X X I X . ad Edictum.—Promissor 21. E l mismo; Comentarios al Edicto,
Stichi, post moram ab co factam morluo Sticho, s i c o n bro XXIX.—El que prometió á Estico, si este murie? 0
stiluerit se prolium eius soluturum, lenclur. despues de haber incurrido en mora, si contraxese obli
gación do consliluto á pagar el precio do él, queda obli"
gado.
Digesto.—Lnmo 13.°—Titulo 5. 489
§ . 1 . Si Ljinc ílie consliluas, potest quidem dici, lo § . 1 . Si oonlraxesos obligación d e constituto sin ex
non leneri, licel verba Edicli late paleanl; alioquin e t presión do dia, ciertamente so puede decir que no lo
confeslim agi tecum poteril, si slalim, u t constiluisli, obligas, aunque las palabras del edicto reciban lata i n
nonsolvas; sed modicum lempus statuendum esl; non mi- terpretación : y no siendo asi, le se podría pedir i n m e
nus decem dierum, u t oxactio celebrelur. diatamente, si no pagases luego que conlraxisle la o b l i
gación de constilulo; pero se puede señalar para la e x a c
ción un breve tiempo, que no sea ménos de diez dias.
§ . 2. Constituto satis non facit, qui soluturum s e § . í2. No satisface la obligación de constilulo el q u e
Constituit, si offerat salisfactionem. Si quis aulem c o n - so obliga á pagar, si ofrece dar fianza: mas si alguno s e
stiluatsesatisdaturum, íideiussorení vel pignora det, non constituyese á dar fianza, y diese fiador ó prenda, no s e
tenelur, quia nihil intersit, quemadmodum salisfaciat. obliga, porque nada imporla de qué modo satisfaga.
22. Idem libro VI. Brevium.—Si post conslitulani 22. E I mismo; Breves, libro V I . — Si después do
tibi pecuniam heredilatem e x senatusconsullo Trebelliano haberse constituido á tu favor obligación d e constituto,
restiiueris, quoniam sorlis pelilionem translulisti a d restituyeses la herencia en virtud del Senadoconsirlto
alium „ deneganda est tibi pecuniae constitutae actio. Trebeliano, porque la petición do la cantidad principal
Idem esl in hereditalis posscssore posl eviclam heredita— la trasladaste á otro, le se ha de denegar la acción d e
tetn; sed magis est, ut fideicommissario,
vel ei, qui v i - constituto: lo mismo se dice del poseedor de la herencia
cit, decernenda cssel aclio. después de vindicada esta ; pero es mas cierto q u e so h a
de dar acción al fideicomisario, ó al que la vindicó.
23. Julianus libro X I . Digestorum. — P r o m i s - 23. Juliano; Digesto, libro XI.—El que prome
sor hominis, homine mortuo, quum per eum staret, q u o - tió un siervo, muerto este, consistiendo en él ei no entre
minus tradorelur, elsi hominem daturum se constituerit, garle, aunque se obligase á darlo, por la obligación do
de constituía pecunia tenebitur, u l pretium eius solvat. constituto estará obligado á pagar el precio d e é l .
24. Marcellus libro singulari Responsorum.—Ti - 24. Marcelo; Respuestas, libro único.—Ticio e n
tius Seio epistolam emisil in haec verba: Remanserunt vió á Seyo una carta diciendo así: lian quedado en mi
apud me quinquagintaex créditotuo e x contractu pupil- poder cincuenta que le debo por el contrato do mis p u
lorum meorum, quos tibi red dore debebo Idibus Maiis pilos, c u y a cantidad le deberé entregar en buena moneda
probos; q u o d s i ad diem suprascriplum non dedcro, tune el dia quince do Mayo; y si i«o te la diese en el dia e x
daré debebo usuras tot. Ouaero, an Lucius Titius in l o - presado, en este caso te deberé entregar tanta cantidad
cum pupillorum haccautione reus successeril? Marcellus por las usuras. Pregunto, ¿acaso quedó obligado por esla
respondit, si intereessisset slipulalio, successisse. Item caución Lucio Ticio en lugar d e los pupilos? Marcelo
quero, an, si non successisset, de constituía teneatur? respondió que sí, si intervino estipulación. Pregunto tam
Marcellus respondil, in sorlem teneri; e s t e n i m humanior bién, ¿si no quedase obligado, lo estará por el contrato
et ulilior ista interpretatio. do constituto? Marcelo respondió que so obliga por e l
principal; porque esla inlerpretacion es mas equitativa,
y mas útil.
Papinianus libro VIH. Quaeslionum.—Illud, 25. Papiniano; Cuestiones, libro VIH.—Uno d e
&
ul illud debuit, et constituit alterum; an vel alterum, bía tal, ó tal cosa, s e constituyó á pagar una d e ellas: s e
quod non constituit, solvere possit, quaesitum est. D i x i , preguntó si se obligará también por la otra no c o m p r o -
non esse audiendum, si velit hodie lidem conslilulao rei hendida en la obligación de constilulo. Respondí que n o
frangero. ha d e ser oido si al presente quiere faltar á la fe do é l .
§ . 1. Si iureiurando delato deberi tibi iuraveris, § . 1 . Si á pedimento de otro jurases quo te d e b i a ,
quum babeas eo nomine actionem, recle d e constituía compitiéndole acción por esla razón, podrás pedir por el
agis; sed e l si non ullro delulero iusiurandum, sed refe- contrato de constituto; pero si el que juró no lo hizo v o
rendi necessilato compulsus id fecero, quia nenio dubi- luntariamente, sino competido por haber remitido la prue
tal, modestius facere, qui referat, quam u l ipse iuret, ba á s u juramento; porque ninguno duda que es mas m o
nulla distinclio adhibetur, tametsi o b l u a m facililatem a c desto pedir quo otro jure, quo jurar el m i s m o ; no s e
nieam vcrecundiam subsecula sil referendi necessitas distinguirá, aunque por tu facilidad y mi modestia haya
sido necesario el juramento.
26. Scaevola libro I. Responsorum.—Ouidam ad 26. Scévola ; Respuestas, libro I.—Uno escribió
creditorem literas eiusmodi fecil: Decem, quae Lucius á s u acreedor u n a carta diciendo así: Señor mió, tiene u s -
filius e x arca tua mutua acceperat, salva ratione usura- led suyos en mi poder diez, que Lucio Ticio tomó en m u
f
n m habes penes me, Domine. Respondit, secundum e a , tuo de su arca, sin comprehender las usuras. Respondí
( ll
l ae proponerentur, actione de constituía pecunia e u m que según se proponía, so obligaba por la acción do
teneri. constituto.
27. (Jlpianus libro X I V . ad Edictum.—Ulrum 27. Ulpiaw, Comentarios al Edicto, libro X I V .
praesente debilore, an absente consliluat quis, parvi r e - — P o c o importa que la obligación d e constilulo sea e s -
IIoc amplius eliam invito constiluere eum posse, lando presente ó ausente el deudor. También escribe P o m -
'Ottiponius libro trigésimo quarlo scribit. Unde falsam ponio en el libro treinta y quatro, quo se puede contraer
Putat opinionem Labeonis exislimantis, si postea, quam obligación do constilulo aun contra la voluntad del d e u
^nis constituit pro alio, dominus ei denunliel, n e solvat, dor; por lo qual juzga que es falsa la opinion d e L a b c o n ,
62
4 9 0 Digesto.—Libro 1 3 . ° — T i t u l o 6 .
in faclum excoplionom dandam; nec ímmorito Pompo- que cree que el que por la obligación de conslilulo se
nius, n a m q u u m scmol sil obligalus, qui constituil, t'a- obligó por olro, si despuos le denuncia el señor para que
ctum dcbitoris non dcbct c u m oxcusare. n o pague, se ha de dar la excepción quo resulla del h e
cho: y en esto no carece de razón Pomponio; porque
como estaba obligado el que conlraxo la obligación d e
constilulo, no le debe escusar el hecho del deudor.
Gaius libro IV. cid Edictum provinciale.— 28. Gayo', Comentarios al Edicto provincial, li
Ubi quis pro alio conslituit so solulurum, adbuc is, pro bro IV.—Quando uno por obligación d e conslilulo se
quo conslituit, obligalus mauct. obliga á pagar por otro, aquel por quien se obligó tam
bién permanece obligado.
2 9 . Paulus libro X X I V . ad Edictum.—Oui i n - 2 9 . Paulo-, Comentarios al Edicto, libro X X I V .
iuriarum, vel furli, vel v i bonorum raplorum tenotur — E l que está obligado por la acción d e injurias, do
actione, conslilucndo tenetur. hurlo ó rapiña, contrayendo obligación d e conslilulo, se
obliga también.
«j" • Idem libro II. Sententiarum.—Si quis duobus 3 0 . E l mismo; Sentencias, libro II.—Si a l g u n o
pecuniam conslituerit, libi, aul Tilio, elsi striclo iuro por obligación d e conslilulo se obligaso á pagar cierta
propria aclione pocuniao conslilulao manet obligalus, cantidad á dos á tí ó á Ticio, no obstante que en rigor
eliamsi Tilio solveril, lamen per exceplionem adiuvalur. d e derecho queda obligado por la propia acción d e c o n s
tilulo, aunque pague á Ticio, también se dará excepción.
3 1 . Scacvola libro V. Digestorum.—Lucius Tilius 3 1 . Sccvola; Digesto, libro V.—Lucio Ticio. d e u
Seiorum debitor decessil; hi persuasserunl PublioMacvio, dor do los Seyos, murió: estos persuadieron á Publio
quod heredilas ad c u m pertineret, e l fecorunt, u l e p i s l o - Mevio que lo perlenecia la herencia, y hiciéron que les
lam in eos exponal, debilorem sese esse, quasi heredem escribiese una carta expresando que era deudor de ellos,
palrui sui confilentem; q u i e l addidit epislolao suae, como heredero de s u tio, añadiendo que en sus cuentas
quod in raliones suas eadem pecunia pervenil; quacsilum s e habia.comprchendido esta cantidad: se preguntó si n o
est, quum ad Publium Maovium e x lierodilale Lucii Tilii habiendo recibido Publio Mevio cosa alguna do la h e
nihil pcrvencril, an ex scriplura proposita de constituía rencia d e Lucio Ticio, podría ser reconvenido por la e s
pecunia conveniri possit, e l an doli exccpliono uli possil? critura expresada de la obligación d e conslilulo, y si po
Respondit, nec civitcm eo nomino aclionem compelere, dría usar d e la excepción d e dolo. S e respondió, quo
sed nec d e constituía secundum ea, quae proponercntur. por esla causa ni aun acción civil compelía; y quo según
Idem quaesiil, usurarum nomino quod ox causa s u p r a - so proponía, no debia ni por la obligación de conslilulo.
scripla datuin sil, an repelí possit 9 Uespondit, secundum También se preguntó si s e podian repetir las usuras quo
ea, quao proponercntur, posse. s e habían dado por la expresada causa. Respondí que sí,
según s e proponía.
T u . VI. TITULO V I .
v i latronum ereplum csl, a u l quid simile accidit, dicen- no so hace responsable á lo que perece por vejez, enfer
d u m est, nihil corum esse impulandum ci, qui c o m m o - medad, hurlo, ú otra cosa semejante: á no ser que de su
datum acccpit, nisi aliqua culpa inlervenial. Proindo parte haya intervenido alguna culpa: por lanío si a c a e
e l si incendio vel ruina aliquid conligil, vcl aliquod ciese algún incendio, ruina, íi otra fatalidad, no s e r á res
damnum falale, non lenebilur, nisi forle, quum possel res ponsable, á no ser que pudiendo salvar las cosas que t e
commodalas salvas facere, suas praelulil. nia en comodato, prefirió salvar las suyas.
§ . I). Cuslodiam plano comniodalae rei eliam dili— § . I). También s e obliga á la cuslodia diligente de
genlem debel praestare. la cosa que recibió en comodato.
§ . (i. Sed an eliam hominis commodali custodia § . (I. Dudaron los antiguos si acaso obligaba la c u s
praeslelur, apud veleros dubilalum esl; nam inlcrdum e l lodia del siervo que so recibió en comodato; porque al
hominis cuslodia praeslanda esl, si vinclus commodalus guna vez obliga la custodia del siervo, si s e dio en c o m o
esl, vcl cius aelalis, u t cuslodia indigeret. Ccrle si hoc dato el que estaba preso, ó el que era d e edad que n e c e
aclum esl, u l custodian] is, qui rogavil, pracslel, d i c e n - sitaba que lo custodiasen: ciertamente si se trató que se
d u m cril, praeslare. obligare á su custodia el que lo recibió en comodato, se
h a de decir que s e obliga á ella.
§ . 7 . Sed inlcrdum e l morlis damnum ad cum, qui § . 7 . Alguna vez el que recibió en comodato se hace
commodalum rogavit, perlinel; nam si libi equum c o m - responsable á la muerte; porque si te di en comodato u n
modavero, ul ad villam adduceres, lu ad bellum duxeris, caballo para que fueses á lu casa de campo, y fueses con
commodali loncboris. Idem cril e l in hominc. Plañe si él á la guerra, le obligarás por razón del comodato: lo
sic c o m m o d a \ i , u l ad bellum duceres, meum cril pori— m i s m o se dice respecto del siervo. Pero si te lo di en c o
culuin; nam e l si servum libi leclorem commodavero, e l modato para que lo llevases á la guerra, el riesgo será d e
de machina cecideril, periculum meum esse Namusa ail. m i cuenta. Si le di en comodato un siervo al bañil, y c a
Sed ego ila hoc verum pulo, si libi commodavi, u l el in y e s e del andamio, dice Namusa, que me corresponde la
machina operarelur; cclerum si, ul de plano opus facerel, pérdida; pero y o juzgo que esto es cierto si le lo di en
lu cum imposuisli in machina, aul si machinae culpa comodato para que trabajase en el andamio: m a s si para
faclum minus diligenler non ab ipso ligalac, vel funium quo se hiciese en llano alguna obra, y tú lo pusiste en el
perlicarumque veluslale, dico periculum, quod culpa andamio, ó s i por estar hecho con poco cuidado, ó mal
conligil roganlis commodalum, ipsum praeslare deberé. atado, ó por eslar viejas las maderas, digo que el que lo
Nam e l M e l a scripsil, s i s e r v u s lapidario commodalus s u b recibió en comodato será responsable al daño que suce
machina perieril, leneri fabrum commodali, (jui n e g l i - diere por culpa suya; porque también escribe Mela, que
genlius machinam colligavil. si s e d i e s o en comodato el siervo cantero, y pereciese e n
el andamio, estará obligado por la acción d e comodato el
artífice que no aló bien el andamio.
§ . 8. Quin imo e l qui alias re commodala ulilur, § . 8 . Antes bien el que usa de o l i o modo de la cosa
non solum commodali, verum furli quoque lenclur, u l que recibió en comodato, n o solo se obliga por esta a c
lulianus libro undécimo Digestorum scripsil. Denique ción, sino también por la de hurto, como escribe Juliano
ail, si libi codiccm commodavero, e l in e o chirographum en el libro once de los Digeslos. Dice finalmente, que si
debilorem luum cavere feceris, egoquo hoc inlerlevero, le diese en comodato un código, y hicieses q u e en él te
si quidem ad hoc libi commodavero, u l caverelur libi in diese caución lu deudor chirografario, y y o l a borrase, si
eo. leneri m e libi conlrario iudicio; si m i n u s , nc(|ue m e ciertamente lo lo di en comodato para q u e en él se pusie
cerliorasli, ibi chirographum esse scriplum, eliam lene- se la caución, le seré responsable por la acción contiaria;
ris mihi, inquil, commodali. Imo, ail, eliam furli, quo- pero si no m e hiciste saber que oslaba en él la escritura,
niam aliler re commodala usus es, quemadmodum qui lambien m e estarás obligado por la acción de comodato,
cquo, inquil, vel veslimenlo aliler, quam commodalum y también por la de hurto, según dice; porque usaste d e
esl, ulilur, furli tenelur. distinto modo d e la cosa dada en comodato, así como dice,
q u e se obliga por la acción de hurlo el que usa d e d i s
tinto modo del caballo ó del vestido que se le dió en c o
modato.
§ . 9 . Usque adeo aulem diligcnlia in re commodala ' § . 9 . D e tal modo obliga el cuidado d e la cosa q u e
praeslanda esl, u l eliam in ea, quae sequilur rcm c o m - s e recibe en comodato, que también se debe respecto la
modalam, praeslari debeal; u l pula equam libi c o m m o quo es accesoria: y . g . te di en comodato una yegua q u e
davi, quam pullus comilabalur, eliam pulli le cuslodiam criaba: respondiéron los antiguos, que también estabas
praeslare debere, veleros responderunt. obligado á la cuslodia d e la cria.
§ . 1 0 . Inlcrdum plañe dolum solum in re commoda § . 1 0 . Tal vez el que recibió en comodato se o b l i g a
la, qui roga\il, praeslabil; ulpula si quis ila convcnil, rá solamente al dolo respecto la cosa recibida: v . g . si
vcl si s u a d u n l a x a l causa commodavit, sponsae forle suac, así se trató, ó si el que dió en comodato solo lo hizo por
vcl u x o i i , quo honeslius culla ad so dcducerelur, vcl si su causa, la d e s u esposa ó la de su muger para que se le
quis ludos edens Praelor scenicis commodavil, vel ipsi presentase mas decentemente, ó si el Pretor dió en como
Praelori (juis ullro commodavil. dato algunos vestidos teatrales para algunos juegos, ó si
alguno voluntariamente se los dió al Pretor.
§ . 1 1 . Nunc videndum, in quibus spccicbus c o m m o § . 1 1 . Ahora hemos d e ver en qué especies tiene
dali aclio locum habeal; e l c s l apud veleros de huiusmo- lugar la acción d e comodato; y acerca d e eslas dudáron
di spccicbus dubilalum. los antiguos.
§ . 1 2 . Rem libi dedi, u l crcdilori luo pignori dares, § . 1 2 . Te di alguna cosa para que la dieses en pren
dcdisli, non repignoras, u l mihi rédelas; Labeo ail, com das á tu acreedor: s e la diste, y no la recuperas para
modali aclioncm locum habere; quod e g o pulo verum volvérmela: dice Labcon, que tiene lugar la acción d e c o
esse, nisimerces inlervenil, lunc enim vcl in faclum, vel modato: y juzgo que es cierto si no intervino Ínteres;
DIGESTO.—LIBRO 13.°—TITULO G. 493
ex loealo conduelo agendum erit. Plano si cgo pro to porque en este caso se podrá pedir ó por la acción q u e
rem pignori dedero lúa volunlale, mandali eril aclio. resulta del hecho, ó p o r la de locacion y conducción; poro
Idem Labeo recle dicil, si a m e c u l p a absit repignorandi, si yo con tu voluntad diese la cosa en prendas por tí, so
credilor aulem nolit reddere pignus, compelere libi ad d a r á la acción de mandato. Con razón dice también L a -
hoc d u n t a x a t commodali, u t libi acliones adversus e u m beon, que si no consiste en mí el no r e c u p e r a r la p r e n
praeslem. Abesse aulem culpa a me videlur, si ve iam da, sino en q u e el acreedor no la quisiese volver, le com
solví pocuniam, sive solvere s u m paralus. S u m l u m plañe pele en esle caso la acción d e comodato solo p a r a que le
lilis ccteraque a e q u u m est e u m agnoscere, q u i c o m m o - ceda la acción contra él: parece que yo no longo culpa,
d a t u m accepit. si y a pagué l o q u e debia, ó estoy pronto á pagarlo; pero
los gastos del pleyto, y lo demás es justo q u e los abone
el que recibió en comodato.
§ . 13. Si me rogaveris, u t servum libi cum lance § . 1 3 . Si me pides que te d é en comodato u n siervo
commodarem, el servus lancem perdiderit, Carlilius ait, con u n a fuente, y la perdiese, dice Cartilio, q u e eres r e s
periculum ad lo rospicere, nam el lancem videri commo- ponsable á la pérdida; porque también parece que se (lió
datam; q u a r e culpam in eam quoque praeslandam. Plañe en comodato la fuente; por lo qual respecto do ella se h a
si servus cum c a fugeril, c u m , q u i commodalum accepit, de prestar también la culpa; pero si el siervo huyese con
non teneri, nisi fugae praeslilit c u l p a m . la fuente, el q u e lo recibió en comodato no se obliga, á
no ser q u e por s u culpa diese motivo á la fuga.
§ . 14. Si de me pctiisses, u t triclinium libi s l c r n e - § . 14. Si me pidieses q u e le adornase la c á m a r a
r e m , el argenlum ad minislerium praebercm, el fecero; p a r a comer y d o r m i r con la plata necesaria para esle fin,
deinde pctiisses, u t idem sequenli die facerem, el q u u m y lo hiciese, y después me pidieses q u e al d i a siguiente
commode a r g e n l u m d o m u m referee non possem, ibi hoc cxecutc lo mismo; y no pudiendo llevar cómodamente á
rcliqucro, ct pericrit; qua aclionc agi possel, el cuius e s - m i casa la plata, ía dexase en la m i s m a c á m a r a , y s e
sel periculum? Labeo de periculo, scripsit, m u l l u m inler- perdiese, ¿de q u é acción podré u s a r , y quién la perderá?
esse, cuslodem posui, an non; si posui, ad me p e r i c u E n quanto á su pérdida escribió Labeon, que se debia
lum spcclare, si m i n u s , ad e u m , penes quem reliclum e x a m i n a r si encargué á alguno que la g u a r d a s e ó no: si
csl. Ego pulo commodali quidcm a g c n d u m , v e r u m c u - lo encargué, la perderé yo; y si no, será responsable
stodiam e u m praestare dcbere, penes quem res reliclae aquel á quien so dexó. Yo juzgo q u e se h a do pedir por
sunt, nisi aliud nominatim convenil. l a acción do comodato; pero q u e se obliga á la custodia
aquel á quie n se le dexó, á no ser q u e expresamente so
tratase otra cosa.
§ . 1 3 . ' Si duobus vcliiculum commodalum sit, vcl § . 15. Si un c a r r o se dio en comodato á dos, ó se
localum simul, Celsus filius scripsit libro sexto Digeslo- les a r r e n d ó juntamente, Celso el hijo escribió en el libro
r u m , quacri posse, u l r u m unusquisque corum in solidum, sexto de los Digestos, que se podia d u d a r si acaso c a d a
an pro parte tenealur? E l ail, duorum quidem in solidum uno do ellos se obligaría por el lodo ó en parle. Y dice,
dominium vcl possessionom csse non posse, nec q u e m - que dos no pueden loner cada uno toda la posesion ó oí
quam parlis corporis dominum esse, sed lotius co rporis dominio do alguna cosa, ni el dominio de parte do ella,
pro indiviso pro parte dominium habere. llsum a u l e m sino q u e tiene parle del dominio de toda la cosa c o n t e m
nalnci quidem, vel porticus, vel campi uniuscuiusque in plada sin dividir: el uso del baño ó del pórtico ó del c a m
solidum esse—neque e n i m m i n u s m e u t i , quod el alius po es enloramenlc de c a d a uno; porque el uso de otro no
u l e r e l u r — , verum in vehículo commodalo vel localo pro disminuye el mió; pero en cuanlo al carro dado en c o
)arle quidem effeclu me u s u m habere, q u i a non o m n i a modato ó en arrendamiento, cierlamcnlo en efecto uso do
oca vehiculi teneam; sed esse verius ail, ct dolum, el él en parle, porque no ocupo todo el carro; pero dice q u e
culpam, el diligenliam, el custodian! in lolum m e p r a e - es mas cierto q u e soy responsable al dolo, á la c ul pa, al
slare debere. Q u a r e dúo quodammodo rci h a b e b u n t u r , cuidado y á la custodia de todo él; por lo qual oslarán
el si alter convenlus praesliterit, liberabil a l t c r u m , e t obligados los dos en algún modo; y si reconvenido el uno,
ambobus compelil furti aclio, satisfaciese, se libertará el otro, y la acción de h u r t o
compelerá á á m b o s .
nom, nisi forte quis dixerit, agendo eu m e lego Aquilia r e m i l a la acción pidiendo por la de comodato: á no ser
hoc minus consecuturura, q u a m ex cau s a commodati con- que diga alguno, q u e pidiendo por la ley Aquilia, h a d e
seculus est; quod videlur babero rationcm. percibir do ménos la cantidad que se le (lió p o r razón del
comodato: lo qual parece fundado en razón.
12. Ulpianus libro X X I X . a d Sabinum.—si mei 12. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X X I X
c a u s a , dolum l a n t u m . — S i por c a u s a m i a , solo obliga el dolo.
§ . 1. Commodatam rem missus q u i repctorel, q u u m § . I . El que fué enviado pa ra pedir la cosa d a d a e n
recepisset, aufugit. Si dominus ei d a r i iusserat, domino comodato, habiéndola recibido, huyó: si el señor habia
peril; si commonendi c a u s a miserat, u l referretur r e s m a n d a d o que se le entregase, perece p a r a él: si solo lo
commodala, ei, q u i coinmodalus esl. h a b i a enviado p a r a amonestarle quo la volviese, p a r a el
quo la recibió en comodato.
16. Marcellus libro V. Digestorum.—i La u t , etsi 16. Marcelo; Diycslo, libro V.—Do modo que s i
íur vel praedo commodaverit, habealcommodali aclionem. el ralero ó el ladrón diese en comodalo, les compelerá
esla acción.
18. Gaius libro I X . a d Edictum provincialc.—In 18. Gayo ; Comentarios a l Edicto provincial, li
rebus commodalis talis diligenlia praeslanda est, q u a - bro I X . — E l q u e recibe algunas cosas en comodato, se
¡ena quisque diligentissimus paterfamilias suis rebus a d - obliga á cuidarlas del mismo modo q u e cuida las s u y a s
.bot, ita u t tanlum eos casus non praeslet, quibus r e el diligentísimo padre de familias, do modo, que solo no
sistí non possit, veluti morles servoi u m , quae sino dolo será responsable á los casos q u e él no pueda resistir:
culpa eius accidunt, latronum hosliumve incursus, p i - v. g. la m u e r t e de los siervos que acontezca sin dolo n i
r
a i a r u m insidias, naufragium, incendium, fugas s e r v o - c u l p a suya, invasión do ladrones, de enemigos, insi di a
£ u m , qui custodiri non solont. Quod autcm d e lalroni— de piratas, naufragio, incendio, fuga de los siervos q u e n o
bus, el piratis, et naufragio diximus, ita scilicel acci- se suelen tener en custodia: mas l o q u e decimos d e l a d r o
Piomus, si in hoc commodata s i l a l i c u i res, u l eam r e m nes, piratas y naufragio, lo debemos enlender en el caso
peregre secum feral; alioquin si cui ideo argentuin c o m - que la cosa so diese en comodalo á uno p a r a q u e la l l e
^ o d a v e r i m , quod is amicos ad coenam i n v i l a l u r u m so ve consigo á parto m u y remota; pues no siendo así, si
196 Digesto.—Liisno 1 3 . ° — T i t u l o 6 .
diceret, e l id peregre secum portavorit, sino ulla d u b i - diese en comorialo a l g u n a plata, porque dice q u e tiene
lalionoeliam p i r a laru m, el lalronum, el naufragii c a s u m convidados á c e n a r algunos amigos, y osle la llevase
praeslare debet. Ilaec ila, si d u n d a x a l accipienlis g r a l i a m u y distanto, sin d u d a a l g u n a debe ser responsable en
comraodata sil res; a l si utriusque, vcluli si c o m m u n e m el caso de q u e se la roben los piratas ó ladrones, ó quo
amicum ad coenam invitaverimus, lirquc eius roi c u r a m padezca naufragio: oslo se enliende >i la cosa so dio e n
suscepisses, el ego libi argenlum commodaverim, s c r i - comodato solo por causa del que la recibe; pero si por
plum quidem apud quosdam invenio, quasi Üolumlantum causa do uno y otro, v. g . si convidásemos á comer ;i
praeslare debeas, sed videndum esl, ne el culpa prae- algún amigo do los dos, y tú te encargases de ello, y lo
s t a n d a sil, u l ila culpae lia! aeslimalio, sicul i n robus diese yo en comodato la piala, d o r i a m e n t e encuentro q u o
pignori dalis el dolalibus aeslimari solel. h a n escrito algunos, quo solo debe sor responsable al
dolo; pero so h a de v e r si también obliga la culpa, del
mismo modo que en las cosas dadas en prendas y en
dote. m
§ . 1 . Sivo auleni pignus, sive commodala res, sive § . 1. Ya sea quo la cosa d a d a en prendas, en c o m o
doposila delerior a b eo, q u i acceperil, facía sil, non s o - dato ó en depósito se haya deteriorado por aquel que la
lum islao sutil acliones, de quibus loquimur, verum eliam recibió, 110 solo competen estas acciones de que h a b l a
legis Aquiliae; sed si q u a oarum actum fuerit, aliae lol- mos, sino también la de la ley Aquilia; pero si se h u b i e
lunlur. se pedido por a l g u n a de ellas, cesan las domas.
§ . 2. Possunl iuslao causae inlervenire, ex q u i b u s § . 2. Pueden intervenir jus ta s causas por las quales
cum eo, qui commodasset, agi deberel, veluli de impon- podrá ser reconvenido el que dió en comodato: v. g. por
sis in valeludinem servi faclis, quaeve posl fugam r e q u i - los gastos hechos en la enfermedad del siervo, ó los q u e
rendi reducendique eius cau s a l'aclae essent; nam c i b a - se hiciéron después de su fuga p a r a buscarle, y volverle
r i o r u m impcnsae nalurali scilicet raliono ad eum p e r l i - á su s e ñ o r ; p e r o lo gastado en alimenlos, por natural
nent, qui ulondum accepisset, Sed el id, quod do impensis razón pertenece al quo tenia el uso. Lo q u e hemos dicho
valeludinis a u l fugae diximus , ad maiores impensas de gastos do enfermedad ó fuga, so enliende de los g a s
perlinere dcbel, módica enim impendía verius est, u t , tos m a y o r e s ; porque los pequeños es cierto q u e deben
siculi cibariorum, ad cundem perlineant. pertenecer (así como los do alimentos) al que tiene el u s o .
§ . 3. Ilem qui sciens vasa vi liosa commodavit, s i i b i § . 3. Mas el que dió en comodato los vasos sabiendo
infusum vinum, vel oleum c o r r u p l u m effusumve esl, c o n - que no so podia h a c e r uso de ellos, si echó en ellos vino
demnandus eo nomino esl. ó aceyle, y se corrompió ó derramó, ha do ser condona
do p o r esta razón.
§ . 4. Quod aulem contrario iudicio conscqui quisque § . 4. Lo quo alguno puede pedir por la acción con-
potosí, id eliam recto iudicio, quo c u m eo a g i t u r , polost t r a r i a , también lo puede retener por razón do c o m p e n
salvum babero iure pensalionis. Sed lieri potest, ul a m - sación por la directa, si se le pide por ella; poro porque
plius ossel, quod invicem aliquem consequi oporteat, a u l puede acontecer q u e sea m a s lo que alguno deba percibir
iudex pensalionis rationem non habeat, aul ideo do r e - re c íproc a me nte , ó quo el Juez no determino sobro la
sliluenda ro cum eo non a g a l u r , quia e a res casu i n l e r - compensación, ó que no se pida anle él q u e se restituya
cidil, aul sino iudice resliluta esl; dicemus necessariam la cosa, porque pereció por caso fortuito, ó porque se res-
esse conlrariam aclionom. tiluyó extrajudicialmenle, diremos q u e es necesaria la
acción contraria.
20. Idem libro I I I . a d Urseium Fcroccm.—Ar 20. E l mismo; Comentarios á Urscio Ferox, l i
genlum commodalum si lam idoneo servo meo t r a d i d i s - bro I I I . — S i la plata que me diste en comodato, la e n
som ad lo porferendum, ul non d e b u e r i l q u i s aeslimaro tregué para q u e le la llevase á u n siervo mió lan hábil,
futurura, u l a quibusdam malis hominibus decijierelur, q u e ninguno pensase que podría sor engañado por al gún
l u u m , non m c u m detrimenlum erit, si id mali liomines mal hombro: si lo engañase, en osle caso 110 seré r e s
inlercepissent. ponsable á la pérdida.
21. A f r i c a m s libro YIII. Quaestionum.— Rom 21. Africano; Cuestiones, libro VIII.—Me disto
milii commodasli, oaiulem s u r r i p u i s l i , d e i n d e , q u u m en comodato a l g u n a cosa, y mo la robaste: si despues
commodali ageres, nec a te scirem esso surreptam, iudox me la pidieses p o r la acción de comodato, ignorando yo
me condemnavit, et sol vi, poslea comperi a lo esso s u r - que t ú me la habías hurlado, y el Juez me condenase, y
replam; quaesilum est, quao milii tecum actio sil? 11o- pagase, y averigüé despues que me la habías hur l ado,
spondil, l'urti quidem non esse, sed commodati contra- so preguntó qué acción me compelería contra tí. R e s
r i u m i u d i c i u m ulilo m i b i foro. pondí que 110 tenia l u g a r la de h u r l o , sino quo mo seria
mas útil la acción contraria do comodato.
§ . 1. In exorcitu conlubornalibus vasa ulenda c o m - § . 1. E n el exéreilo di unos vasos á unos compañe
muni periculo dodi, ac deinde meus servus surreptis bis ros para que á riesgo común usasen de e l l o s ; y h a b i é n
a d liostes profugit, el postea sino vasis receptus esl; lia- dolos hurlado u n siervo m i ó , huyó á los e n e m i g o s , y
b i l u r u m m e commodali actionem cum conlubernalibus, despues fué recuperado sin los vasos: consta que se mo
D i g e s t o . — L i b r o 1 3 . ° — T i t u l o 7 . 4 0 7
constat, pro cuiusque parlo; sed el illi meeum furti serví d a r á la acción do comodalo conlra los compañeros según
nomine agere possunt, quando e t n o x a c a p u l sequilur. E l la parte de cada uno; pero á ellos en n o m b r e del sieivo
si Ubi rem periculo luo utendam commodavero, caque a les compelerá conlra mí la acción de h u r l o ; porque el
servo meo s u r r i p i a l u r , agere mecum furli possis s e r v i daño sigue al que lo hizo: y si le di en comodato la cosa
TlAm'in A
nomine. p a r a que usases de ella á riesgo luyo, y esta so le h u r
tase á mi siervo, te se d a r á c onlra mí la acción do h u r l o
en nombre del siervo.
Tu. y » . TITULO V I I .
De la acción que competo quando el deudor dá alguna
De pignoraticia actione, vel contra. cosa en prenda á su acreodor, no solo al que la dió,
sino también al que la recibió.
G3
m D i g e s t o . — L i b r o lo.0—Titulo 7.
si q u a pecunia s u a dio soluta non erit, stalim competit e n t u r a se dixo: si cada cantidad no se pagase en s u d i a ;
ei pacti convenlio. al instante le compete la convención del pacto.
§ . 4. De vendendo pignore in r c m paclio c o n c i - § . 4. El pacto de vender la prenda se lia de c o n c e
pienda est, u l omncs conlincanlur. Sed e t si crediloria b i r como real, p a r a que comprebenda á lodos: y a u n q u e
a u n l a x a t persona fuerit comprehensa, cliarn heres eius solo se expresase la persona del acreedor, también p o
iure vendet, si nihil in contrarium aclum esl. d r á venderla s u heredero, si no so trató cosa en c o n
trario.
§ . Jj. O u u m pignus ex pacliono venire potest, non § . 5. Quando so puede ve nde r la p r e n d a en v i r t u d
solum ob sortem non solulam venire poterit, sed ob c o del pacto, no solo se podrá v e n d e r por la d e u d a p r i n c i
lera quoque, veluli usuras, e t q u a e in id impensa s u n t . pal, sino también por lo d e m á s : v. g. las u s u r a s y g a s
tos q u e en esto se hayan hecho.
ex his pars eius solvalur, non debent ceteri heredes c r e - de estos se le pagase s u parte, los demás herederos no
diloris iniuria aífici, sed possunl tolum fundum vendere deben ser perjudicados, y pueden ve nde r lodo el fundo,
oblato debilori eo, quod colieredi eorum sol vil; q u a e volviendo al deudor lo que pagó al coheredero de ellos,
senlenlia non est sine ralione. c u y a sentencia se funda en razón.
§ . !>. Sol ti la ni aulcm pecuniam accipiendum non so- § . I). Se h a de entender q u e se paga la deuda, n o
l u m si ipsi, cui oblígala res est, sed el si alii sil soluta solamente si se paga al mismo á quien se obligó la cosa,
volúntate e i u s , vel e i , cui hcres exlilit, \ e l procuratori sino á olro con s u voluntad, ó al heredero ó procurador
eius, vel servo pecuniis exigendis praeposilo. Undo si de él, ó al siervo nombrado p a r a c j b r a r ; por lo qual si
d o m u m conduxeris, el eius parlem mihi locaveris, ego- alquilases u n a casa, y me arrendases parle de ella, y yo
quo localori luo pensionem solvero, pignoraticia a d v e r - pago la pensión á t u arrendador, se me d a r á contra lí la
sus te polero experiri; n a m I u l i a n u s scribit, solvi ei acción pignoraticia; porque Juliano escribe, que se le
posse; el si parlem libi, parlem ei solvero, tanlundem puede pagar: y si te pago u n a parle á lí, y otra á é l ,
erit dicendum. Plañe in eam d u n l a x a l s u m m a m invecla se d i r á lo mismo: ciertamente solo por aquella cantidad
m e a el illala lenebunlur, in q u am coenaculum conduxi; q u e d a r á n obligados los muebles que se pusieron y so h a
non e n i m credibile est, lioc convenisse, u t ad universam llaron en la parte del cenáculo que alquilé; porque no es
pensionem insulae fi i \ o l a mea tenebunlur. Vidolur a u - creíble que fué mi voluntad que mis muebles se obligasen
tem tacile e l cum domino aedium hoc convenisse, u l non á todo el alquiler d e la casa: también parece que me c o n
paclio coenacularii proficiat domino, sed s u a propria. formé tácitamente en esto con el señor de la casa, que el
pació del ccnaculario no le aprovechase al señor, sino el
suyo propio.
§ . G. P e r liberam aulem personam pignoris o b l í g a - § . 6. La obligación de pre nda no la adquirimos por
lio nobis non a c q u irilu r, adeo, u l ne p e r procuratorem persona libre, en tanto grado que muchas veces no la a d
plerumque vel lulorem a c q u i r a l u r ; el ideo ipsi aclione quirimos ni por el procurador, ni por el tutor; y por esto
pignoraticia convenientur. Sed nec m u t a t , quod consli- ellos mismos serán reconvenidos por la acción p i g n o r a
t u l u m est a b Imperalore noslro, posse per liberam p e r ticia: y á esto no obsta la constitución de nuestro E m p e
sonam possessionem acquiri; nam lioc eo p erline bit, u t ra dor, de q u e so puede a d q u i r i r la posesion por persona
possimus pignoris nobis obligati possessionem per p r o libre; porque eslo pertenecerá p a r a que podamos t om ar
curatorem vel lulorem apprehendere; ipsam aulcm o b l i - la posesion de la pre nda por el procurador ó tutor; pero
galioncm libera persona nobis non s e m p e r acquiret. la obligación no la podremos a d q u i r i r siempre por p e r
sona libre.
§ . 7 . Sed si procuralor meus vel tutor rem pignori § . 7. Pero si m i procurador ó tutor diese la cosa en
dcderit, ipse a ge re pignoraticia poleril; quod in p r o c u - prendas, él mismo podrá u s a r d e la acción pignoraticia:
r a l o r e ila procedil, si ei m an d alu m fueril pignori d a r é , lo qual se entenderá respecto del procurador si se lo m a n
dó d a r la cosa en prendas.
12. Gaius libro I X . a d Ediclum provinciale.—vel 12. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, l i
universorum bonorum adminislratio ei permissa est a b bro I X . — O el que acostumbraba recibir dinero prestado
eo, q u i s u b pignoribus solebal m u t u a s pecunias accipcro. baxo de prendas, le encargó á otro la administración d e
iodos sus bienes.
16. Paulus libro X X I X . a d Edictum.—Tutor lege 16. Paulo', Comentarios al Edicto, libro X X I X . —
n o n refraganle si dcderit r e m pupilli p i g n o r i , l u e n d u m Si el tutor, no prohibiéndolo la ley, diese en prendas a l -
D i g e s t o . —L i b r o I B / — T i t u l o 7 .
cril; scilicel si in rem pupilli pecuniam accipiat. Idem g u n a cosa del pupilo, el Pretor lo tendrá por válido: c o n
°sl et in curatore adolesccnlis vel furiosi. viene á saber, si recibe el dinero en utilidad del pupilo:
lo mismo se dice respecto del c u r a d o r del menor ó del f u
rioso.
§ . 1. Contrariam pignoraticiam creditori aclioncm § . 1 . Es cierto q u e la acción contraria pignoraticia
compelere certum est. Proinde si rem alienam, vel alii compete al acreedor; por lanío si se dió la cosa a g e n a , ó
pignoratam, vel in publicum obligatam dedil, lenebitur, dada á olro en prendas, ó responsable á alguna d e u d a pú
Quamvis et stellionalus crimen commillal. Sed u t r u m ila blica, quedará obligada, a u n q u e se cómela estelionato;
demum, si scil, an el si ignoravil? E l q u a n l u m ad c r i pero se ha de entender y a sea q u e lo sepa, ó lo ignore?
men pertinet, excusal ignoranlia, q u a n l u m ad c o n l r a - Y p o r lo q u e loca á la c u l p a le escusa la ignorancia; pero
i'ium iudicium, ignoranlia eum non excusal, u t Marcel no en quanlo á la acción contraria, como escribe M a r c e
a s libro sexto Digestorum scribil. Sed si sciens creditor lo en el libro sexlo do los Digestos. Pero si sabiéndolo el
accipiat vel alienum, vel obligatum, vel morbosum, c o n - acreedor, recibiese lo ageno, ó lo que estaba obligado, ó
trarium ei non compelit. lo vicioso, no le compele la acción contraria.
§ . 2. Eliam vecligale praedium pignori d a r i potesl; § . 2. El predio tributario se puede d a r en prendas,
sel el superíiciarium, q u ia liodie uliles acliones superíi- y también el superficiario; poi q u e hoy se les d á á los s u -
ciariis d a n t u r . perficiarios ías acciones útiles.
17. Marcianus libro singular i a d formulan hypo- 17. Marciano; Comentarios á la fórmula hipoteca
thecariam..—Sane u l Divi Severus et Anloninus r e s c r i - ria, libro único.—A la verdad los Emperadores Severo y
pserunl, sine deminulione mercedis soli obligabitur. Antonino respondieron, q u e se obligase sin diminución
del tributo del suelo.
• Marcianus libro singulari a d formulam hypo- 19. Marciano; Comentarios á la fórmula hipo
thecariam.—Eadem et de fiüofamilias dicta intelligemus. tecaria, libro único.—Lo mismo se enliende respecto del
hijo de familias.
Idem libro VI. lirevium.—Domo pignori d a l a 21. E l mismo; Breves, libro VI.—Si se dá la c a -
Digesto.—Lmno 1 3 . " — T i t u l o 7 .
e l arca eius tenebitur, esl enim p a r s eius; ct c o n l r a ius s a en pre nda s , también q u e d a r á obligado el suelo, p o r
soli sequetur aedilicium. q u e es parle de ella; y al contrario, el edificio sigue el
derecho del suelo.
22. Ulpianus libro X X X . a d Ediclum.—Si pigno 22. Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X .
r e surrepto furli egci'il credilor, totuni, quidquid p e r c e - — S i se hurtó la p r e n d a , y el acreedor pidiese por la
pil, debito cuín i m p u t a r e Papinianus confitelur; e t cst acción de hurlo, confiesa Papiniano (y es cierlo), q u e to
v e r u m , eliamsi culpa crediloris f u r l u m facluni sil. M u l do lo quo perciba se h a de contar eii pago de la d e u d a ,
to magis hoc erit dicondum in eo, quod ex condiclione a u n q u e el hurlo h a y a sido hecho por culpa del acreedor;
conseculus esl. Sed quod ipse debilor furli aelione p r a c - V con m a y o r razón so d i r á eslo respecto lo q u e percibió
stilit creditori, vel condiclione, an debito sil i m p u t a m - por la condiclion; pero lo que el mismo d e u d o r dio al
d u m , videamus. E t quidem non oportere id ei restituí, acreedor por la acción de hurlo ó por la condiclion, he -
quod ¡pse ex furli acliono praestilit, peraeque relatuin mos de v e r si se h a de c o n t a r e n pago de la deuda; y
esl el tradilum; el i la Papinianus libro nono Quaeslio- ciertamonlo no conviene q u e so le rosliluya lo q u e él
n u m ail. mismo dió por la acción de hurlo, según se lia dicho m u
chas veces, y así lo expresa Papiniano en el libro nuevo
de las Qüestiones.
§ . 1. Idem Papinianus ail, e t si raotus c a u s a s e rvum § . 1. Lo mismo dice Papiniano: si por causa de mie
pignoralum debilori tradideril, quem bona íide pignori do se entregase al deudor el siervo dado en prendas, quo
acceporat; nam si egeril, quod melus causa factum cst, lo h a b i a recibido con buena fe; porque si dixese quo lo
c t q u a d r u p l u m sil conseculus, nihil ñeque reslituet e x e o , hizo por c a u s a de miedo, y percibiese el qualrotanto, n o
quod conseculus cst, nec debito impulabit. lo restituirá, ni se contará en pago de la d e u d a .
§ . 2. Si praedo rom pignori dederit, competil ei el § . 2. Si el ladrón dió la cosa cu prendas, le competo
de fruclibus pignoraticia aclio, q u a m v i s ipse fructus suos la acción pignoraticia por ella y los frutos, a u n q u e no los
non faciet; a praedone e n i m fruclus el vindicari exlantes h a r á suyos; porque los q u e existen se pueden \ indicar d e
possunt, e t consumti condici: proderit i g i l u r ei, quod él, y por los consumidos compelo condiclion: eslo s u
credilor bona Iide possessor fuit. puesto, le aprovechará q u e el acreedor h a y a sido p o
seedor d e b u e n a fe.
§ . 3. Si post distractum pignus debilor, q u i precario § . 3. Si después de vendida la pre nda el d e u d o r q u e
rogavil vel conduxil pignus, possessionem non r e s t i t u a t , la recibió en precario ó en a rre nda mie nto no restituyese
contrario indicio l e n e l u r . la posesion, se obliga por la acción c o n t r a r i a .
§ . 4 . Si credilor, q u u m venderet pignus, d u p l a o i § . 4. Si el acreedor quando vendió la p r e n d a p r o
promisit, nam usu hoc eveneral, el conventus ob e v i - metió el dos lanío, porque así e r a costumbre, y fuese r e
ctionem e r a l et condemnatus, an haberel regressum p i - convenido p o r la cviccion, y condenado, ¿se le d a r á r e
gnoraticiaeconlrariae aclionis? Et polest dici, esse r e g r e s greso por la acción c ontra ria de prenda? Y se puede d e
sum, si modo sine dolo el culpa sic vendidit, et u l palor- c i r quo sí, si vendió sin dolo ni culpa, del mismo modo
familias diligens id gessit; si vero nullum emolumcnlum que lo h a r i a el diligente pa dre de familias; pero si la
talis vendilio attulit, sed lanli venueret, quanlo vendere venta no produxo emolumento alguno, sino que vendió
poluil, eliamsi hacc non promisil, regressum non ha be re ; en lo quo podia vender, a u n q u e no lo prometiese, no t e n
d r á regreso.
25. Idem libro X X X I . a d Edictum.—Si servos 25. E l mismo; Comentarios a l Edicto, libro X X X I .
pignóralos artiíiciis i n s t r u x i t creditor, si quidem iam im - • S i el acreedor instruyó en algún a r t e á los siervos q u e
buios, vel volunlale debitoris, eril aclio contraria; si lenia en prendas, ciertamente si y a habían empezado á
vero nihil horutn inlercessit, si quidem artiíiciis n e c e s - instruirse, ó lo hizo con la voluntad del deudor, se d a r á
sariis, e r i l aclio contraria, non lamen sic, n i c o g a t u r la acción contraria; pero si no se verificó lo expresado,
servia carero pro quanlítate s u m l u u m debilor. S i c u t e n i m si los instruyó en artes necesarios, t e n d r á l u g a r la acción
negligere creditorem dolus el c u l p a , q u a m praoslat, non contraria, de modo que el d e u d o r no tenga necesidad d e
palilur, ila nec lalem eflicere r e m pignoralam, u l g r a v i s carecer de los siervos para pa ga r el importe de los g a s
sil debitori ad r e c u p e r a n d u m — p u l a s a l l u m g r a n d e m tos; pues así como no es permitido q u e el acreedor d e t e
pignori d a l u m ab homine, q u i vix lucre polest, n e d u m riore la cosa d a d a en prendas p o r su dolo y c ulpa , t a m
cxcolcrc, lu acceplum pignorj excoluisli sic, u l m a g n i p r e - poco se le permite g a s t a r en ella de m a n e r a , q u e sea
tii faceros—; alioquin non esl a e q u u m , a u l q u a e r e r e m e gravoso al d e u d o r recuperarla: v. g. si uno dió en p r e n
alios creditores, a u l cogi dislrahere, quod velim r e c e - das u n a g r a n d e pa rle de tierra inculta, que no solo no
p t u m , a u l libi penuriacoaclum derelinquero. Medio i g i l u r podia cultivar, ni a u n desempeñarla sino con dificultad,
haec a iudice e r u n l dispicienda, u t ñeque delicalus debi y lú q u e lo recibiste en p r e n d a lo cultivaste, haciendo
lor, ñeque onerosus creditor a u d i a l u r . grandes gastos; porque no es juslo ó q u e m e empeñe con
oíros, ó q u e esté precisado á vender lo q u e que ría r e c u
perar, ó á d e x á r l e l o por no t e n e r con qué pagarle : esto
supuesto, el Juez ha de d e t e r m i n a r esto caso por un m e
dio término, de modo q u e no oiga al de udor delicado, n i
al acreedor gravoso.
26. Idem libro I I I . Disputationum.—Non est mi- 26. E l mismo; Disputas, libro I I I . — N o h a y q u o
runi, si ex quacunquo causa magistratus in possessionem a d m i r a r si el Magistrado por a l g u n a c a us a pusiese a a l
«tliquem miserit, pignus constituí, q u u m testamenlo q u o - guno en posesion de la prenda, habiendo respondido m u
que pignus constituí posse, Imperalor nosler c u m p a i r e chas veces nuestro E m p e r a d o r con su padre, q u e también
saepissime rescripsit. se podía constituir.prenda por testamenlo.
§ . 1. Sciendum est, u b i iussu magistratus pignus § . 1. Guando se constituye por mandado del M a g i s
consliluilur, non alias conslilui, nisi v en tu m fueril in trado, se h a de entender q u e no es do otro modo q u e p o
possessionem. niendo en posesion.
27. Idem libro VI. Opinionum.— Petenti m u t u a m 27. E l mismo; Opiniones, libro V I . — U n d e u d o r
pecuniam credilori, q u u m prao m an u debilor non h a b e - por no lener á mano el dinero q u e le h a b i a prestado s u
ret, speCies a u r i dedit, u t pignori apud alium creditorem acreedor, y le pedia, dió unas alhajas do oro p a r a q u e las
poneret. Si iam solutione libéralas receplasque eas is, q u i pusiese e n ' p r e n d a s en poder do oiro acreedor; si después
susceperat, tenol, exhibere iubendus est. Quodsi eliam de ha be r quedado libres por la paga, y haberlas rescata
n
u n c apud creditorem crediloris s u n l , volunlale domini do, las tiene el q u e las recibió, se lo ha de m a n d a r quo
nexae v i d e n t u r ; sed u l liberatae t r a d a n l u r , domino las exhiba; pero si a u n están en poder del acreedor, p a
earum propria aclio adversus s u u m creditorem compelil. rece q u e están obligadas con la voluntad do su señor:
mas p a r a q u e so entreguen libres compelo al señor d e
ellas acción propia contra su acreedor.
28. Iulianus libro X I . Digestorim.—Si creditor, 28. Juliano; Digesto, libro X I . — S i el acreedor
(
iui rem pignori a c c e p e r a t , amissa eius possesionC S e r q u e habia recibido la cosa en prendas, habiendo perdido
r a n a aclione pelieril, et lilis aeslimationem consecutus la posesion de ella, la pidiese por la acción serviana, y
5 0 4 Digestí).—Libro 1 3 . " — T i t u l o 7 .
sil, postea debitor eandcm rom pelens exceplione s u m - consiguiese el importo d e aquello sobre q u e se liligaba,
movelur, nisi offerat ei debitor, quod pro eo s o l u - pidiendo después el deudor la misma cosa, será removi
tum est. do con excepción: á no s e r que le ofrezca lo q u e pagó
por ella.
§ . 1 . Si servus pro peculiari nomino pignus a c c e - § . 1. Si el siervo recibió prenda por lo que se debia
pcrit, actio pignoraticia adversus dominum debitori c o m - al peculio, compete al d e u d o r la acción do p r e n d a contra
petil. el señor.
29. Idem libro X I J V . Digestorum.—Si rom alio- 29. E I mismo; Digesto, libro X I A V . — S i c o m p r a
n a m bona fide emoris, el rnihi pignori dederis, ac p r o - ses la cosa a g e n a con buena fe, y me la diste en prendas
cario rogaveris, doindo me dominus horedem instituerit, ó en precario, y después el señor de ella me insliluyese
desinil pignus esse, el sola p.ecarii rogatio supererit; s u heredero, dexa do e s t a r en prenda, y solo q u e d a r á en
idcirco usucapió lúa interpellabilur precario, y por esto se i n t e r r u m p i r á tu usucapión.
30. Paulus libro V. Epitomarían Alfeni Vari D i 30. Paulo; Digestos de Alfeno Varo compendia
gestorum.—Qui ratiario, crediderat, q u u m a d diem pecu dos, libro V . — E l que h a b i a preslado al constructor d e
nia non solverelur, ralem in Ilumine s u a auctorilate deti- naves, no pagándole en el dia q u e habia prometido, d e
n u i l ; postea (lumen crevit e l ratom a b s l u ü t ; si invito tuvo la n a v e en et rio por su propia autoridad : despues
ratiario relinuisset, eius periculo ratem fuisse respondil; creció el rio, y se la llevó: si la retuvo contra la v o l u n
sed si debitor s u a volúntate concessissot, u l retineret, tad del c o n s t r u c t o r , se respondo quo es responsable al
c u l p a m d u n l a x a t ei praestandam, non vim maiorem. caso fortuito; pero si con la voluntad de él, á la c u l p a ,
y no al caso fortuito.
33. Idem libro singalari a d Formulam hijpothe- 33. E l mismo; Comentarios á la fórmula hipote
cariam.—Si pecuniam debitor sol veril, potosí pignorati c a r i a , libro único.—Si el de udor pagase lo q u e debe,
cia aclione uli ad recuperandam mutuum usum pignoris puede u s a r de la acción de prenda p a r a r e c u p e r a r la q u e
p r o crédito; nam q u u m pignus sil, lioc verbo polerit u l i . dió con el pacto de antichresis; porque siendo p r e n d a ,
podrá u s a r de esta ^oz.
34. Marcellus libro singulari fíesponsorum.—Ti- 34. Marcelo; Respuestas , libro único.—Ticio
lius, q u u m credidisset pecuniam Sempronio, et ob e a m prestó dinero á Sempronio; y por osla c a u s a recibió p r e n
pignus accépisset, fulurumque e s s e l , u l distraheret da; .y tratando el acreedor de venderla porque no se le
eam credilor, q u i a pecunia non solverelur, petiil a c r e - p a g a b a , pidió el de udor al acreedor quo tuviese por
ditoro, u l f u n d u m corto prelio errtlum liaberet, el q u u m comprado el fundo en cierto precio; y habiéndolo conse
impotrasset, epistolam, q u a se vendidisse fundum c r e d i guido, escribió al a c r e e d o r , expresando que le h a b i a
lori significarel, emisil; quaero, an hanc vendilionem d e vendido el fundo: pregunto, ¿acaso podrá el deudor r e
bitor revocare possit offerendo sortem et u s u r a s , quao vocar la venta ofreciendo la cantidad principal y las u s u
debentur? Marcellus respondil, secundum ea, q u a e pro ras que se debiesen? Marcelo respondió q u e no, según so
posita essenl, revocare non posse. proponia .
37. Paulus libro V. a d Plautium — Si pignus 37. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro V . — S i la
mihi t r a d i t u m locassem domino, por locationem relineo p r e n d a que so me entregó la diese en arrendamiento á s u
possessionem, q u i a , antcquam conducoret debitor, non señor, en virtud do él retengo la posesion, porque el
fuerit oius possessio, q u u m et animus mihi retinendi s i l , deudor no la tenia á n t o s q u e la arrendase; pues yo longo
el conducenli non sit a n i m u s possessionem adipiscendi. ánimo do retenerla, y el a r r e n d a d o r no le lieno do o b t e
n e r la posesion.
39. ídem libro IV. Responsorum.—Caius Seius 39. E l mismo; Respuestas, libro I V . — G a y o Seyo
ob pecuniam m u l u a m fundum s u u m Lucio Titio pignori dió on prendas s u heredad á Lucio Ticio por la cantidad
dedil; postea paclum inter eos factum esl, u l credilor quo esto le liabia prestado: después pactáron quo el
pignus s u u m in compensationem pecuniae suae certo acreedor la poseyese por cierlo tiempo en recompensa
temjjore possideret; v e r u m ante oxplelum lempus c r e d i - del dinero recibido; pero el acreedor ánles de c u m p l i r el
tor, q u u m s u p r e m a s u a ordinarct, testamento cavit, u t tiempo, ordenando su testamento, e x p r e x ó e n él, que u n o
aller ex liliis suis haberet e u m fundum, e t addidit: q u e m de sus hijos tuviese aquel fundo, añadiendo lo compró
de Lucio Ti lio emi, quuin non emisset; hoc testamenlum do Lucio Ticio, no habiéndolo comprado: este testamento
inter coleros signavit el Caius Seius, qui í'uil debitor; también lo firmó con otros Gayo Seyo, q u e e r a el d e u
quaero, an ex hoc, quod signavit, praeiudicium aliquod dor: pregunto si se perjudicó por haberlo firmado, no
sit), fccerit, q u u m n u l l u m i n s t r u m e n l u m vendilionis pro- manifestándose instrumento alguno de venta, sino solo e l
feralur, sed solum pactum, u t credilor certi temporis pació de q u e el acreedor percibiese los frutos p o r cierto
fructus caperel? ílorennius Modeslinus respondit, c o n t r a - tiempo, llerenio Modestino respondió, q u e no obstaba al
ctui pignoris non obosse, quod debitor testamenlum c r e - contrato do pre nda lo q u e so propone de h a b e r signado
ditoris, in quo so omisse pignus oxpressit, signasse p r o el de udor el testamento del acreedor, en q u e expresó q u e
pon i l u r . habia comprado la p r e n d a .
34
5 0 6 D i g e s t o . — L i b r o 1 4 . ° — T i t u l o 1 .
pcc u n i a m , q u a m debuit, sccundi pignoris noque pe rs e - gando el señor de ella lo quo debia, no te ndr á l u g a r la
cutio d a b i t u r , ñeque retcntio r e l i u q u e l u r . repetición de la segunda prenda, ni la retención do ella.
TIT. I . TÍTULO I .
De la acción quo compete á los que van en laa naves
Do exercitoria actione. contra los señores de ellas por los contratos d e l o s
que las administran.
mus, aequum fuit, c u m , qui mag is tru m n av i imposuit, ignoramos, fue justo q u e quedase obligado el q u e puso
teneri, u t tenetur, qui institorom tabernae YCI nogolio el maestre do la nave, así como se obliga el quo puso al
praeposuit; q u u m sit maior neccssilas c o D l r a h c n d i c u m administrador do la casa d e trato, ó d e a l g u n a n a v e g a
magistro, q u a m inslitoro, q u i p p e r c s patitur, u t do c o n - ción; porque h a y mayor necesidad do contraer con el
ditione quis institoris dispiciat, c t sic contrahat, in n a v i s maestre, que con el que administra la casa destrato; p u e s
magistro non ita, nam interdum locus, tcmpus non p a t i ciertamente podemos informarnos de la condicion do este;
t u r plenius deliborandi consilium. y no lo podemos hacer del maestro de la nave; porque a l
g u n a s veces el l u g a r y el tiempo no permiten de liber ar
con pleno conocimiento sobre esto.
§ . 1. Magistrum navis accipere debomus, cui totius § . 1. Debemos entender por maestre de la nave aquel
navis c u r a m a n d a t a est. á quien está encargado todo el cuidado do ella.
§ . 2. Sed si cum quolibot n a u t a r u m sil co n tractu m, § . 2. Pero si se conlraxo con qualquiera de los m a
Don d a t u r actio in exorcitorcm, q u a m q u a m ex delicio rineros, no se d á acción contra el administrador, a u n q u e
cuiusviseorum, qui navis navigandao causa in n a v e sint, p o r el delito de q u a l q u i e r a de los quo están en la n a v e
detur actio in exercitorem; alia e n i m est conlrahendi por c a u s a de n a v e g a r , se d á acción con Ira aquel; porque
causa, alia delinquendi, siquidem qui mag is tru m p r a e - u n a es la c a us a del contrato, y otra la del delito. El q u o
ponit, c o n t r a h i c u m eo permiltit, qui n a u t a s adhibet, non pono el maestre ciertamente permite quo so contraiga con
contrahi c u m iis permittit, sed culpa et dolo c a r e r e eos él: mas el q u e pone los marineros no permite quo so c o n
curare dobet. t r a i g a con ellos; pero debe p r o c u r a r q u e no cometan c u l
p a n i dolo.
§ . 3. Magistri aulem i m p o n u n t u r locandis n a v i b u s , § . 3. Los maestres se ponen p a r a a r r e n d a r las naves,
vel ad merces, vel vectoribus conducendis armamenlisye ó las mercancías, ó conducir los pasageros, ó c o m p r a r
cmcndis; sed etiamsi mercibus emcndis vel vendendis armamentos; pero si fué pucslo p a r a c o m p r a r las m e r
fuerit nraeposilus, etiam hoc nomine obligat e x e r c i cancías, ó p a r a venderlas, también obliga p o r esla razón
torem. al administrador.
§ . 4. Cuius aulem condilionis sit magister iste, n i - § . í . Nada importa do q u é condicion sea este m a e s
hil inlerest, u t r u m líber, an servus, et u l r u m exercito- t r e , si libro ó siervo, ó si del administrador de la n a v e ,
j'is, an alienus; sed nec c u i u s aetalis sit, intererit, sibi ó do olro, ni do q u é edad s e a ; porque la c u l p a de esto
imputaturo, q u i praeposuit. se la i m p u t a r á á sí mismo el que lo puso.
§ . 5. Magistrum aulem accipimus non solum, quoro § . 8. P o r maestre entendemos no solo el quo puso el
cxercilor praeposuit, sed et e u m , q u e m magister; e t hoc administrador, sino también el q u e puso el maestre en s u
consultus Iulianus in ignorante exercilore respondit. Co- l u g a r ignorándolo el a dminis tra dor: así respondió J u l i a
terum si scil, et passus est, c u m in navi magisterio f u n no consultado sobro esto. Pero si lo sabe, y le permite el
gí, ipso eiini imposuisso videtur; q u a e sententia mihi v i - gobierno do la nave, parece que lo puso él mismo: c u y a
detur probabilis, o m n i a enim facía magistri debet p r a o - sentencia me parece p r o b a b l e ; porque debo responder d e
stare, qui e u m praeposuit, alioquin contrahenles d o c i - todo lo quo hace el maestre el quo le puso; pues no sien
pienlur; el facilius hoc in m a g i s t r o , q u a m instiloro do así, serian engañados los contrayentes: y m a s fácil
admiücndum propler ulilitatera. Quid tamen, si sic m a mente se h a de admitir esto respecto del maestre q u e del
gistrum praeposuit, ne alium ci licerel praeponere, a n administrador por razón de utilidad. ¿Pero q u é dirémos
adhtac luliani senlenliam a d m i t l i m u s , v i d e n d u m ost; si se puso el maestre con la condicion q u e no pudiese p o
finge enim el nominatim e u m prohibuisse, no Tilio m a n e r otro en s u l u g a r ? Hemos d e v e r si en osle caso a d
e s t r o utaris. Dicendum tamen erit, eo u s q u c p r o d u c e n - mitiremos también la sentencia do Juliano : finge q u e e x
dam ulilitalem n a v i g a n l i u m . presamente se lo prohibió, no pongas á Ticio por m a e s
t r o ; con lodo se d i r á , que hasla oslo se esliendo la utili
dad de los navegantes.
§ . 6. Navem accipere debomus sivo m a r i n a m , sive § . 6. P o r nave debemos entender la q u e navega e n
nuvialilem, sive in aliquo stagno naviget, sive s c h c - el m a r ó rio, ó en algún estanque, a u n q u e sea u n moro
<lia s i t . barquichuelo.
§ . 7 . Non autem ex omni c a u s a Praetor d a l in e x e r - § . 7 . Mas el Pretor no d á acción contra el a d m i n i s
citorem aclionem, sed eius r c i nomine, cuius ibi praepo- trador p o r todas las causas, sino solo por aquellas p a r a
s
Uus fuerit, id est, si in e a m rem praepositus sit, u t p u t a cuyo fin fué puesto, eslo es, si lo fué p a r a aquella cosa:
s
i ad onus vehendum locatum sit, a u l aliquas res e m e - v. g. si fué alquilado p a r a llevar la carga, ó si c o m p r ó
uiilcs naviganli, vol si quid reliciendae navis c a u s a algunas cosas útiles p a r a el navegante, ó si hizo a l g ú n
contractum vel impensum est, vel si quid nautae o p e r a - contrato, ó ajustó a l g u n a cosa p a r a r e p a r a r la nave, ó si
ru
<n nomino pelent. los marineros piden algo por razón de su trabajo.
.§• 8. Quid, si m u l u a m pecuniam sumserit, a n eius § . 8. ¿Qué dirémos si tomó dinero prestado? ¿ \ c a s o
re
< nomino videalur gostum? E t Pegasus exislimat, si ad parecerá q u e fué gestor respecto do esto? Pegaso j u z g a ,
nsum eius rei, in q u a m praepositus est, fuerit m u t u a t u s , q u e si lo tomó p a r a el uso do aquello pa ra que fué pues
da
n d a m aclionem; q u a m senlenliam pulo vera-m. Quid to, se h a de d a r acción; c u y a sentencia tengo por v e r d a
° n j , n , si id a r m a n d a m instruendamve navem, vol n au la s d e r a . ¿Pero q u é dirémos si lo tomó p a r a a r m a r ó compo
ex
Mbendos m u l u a l u s est? n e r la nave, ó recibir marineros?
§• 9. Undo quaeril Ofilius, si ad reíiciendam n av e m § . 9 / Por lo qual pregunta Ofilio, que si tomó d i n e
j^niualus numos in suos usus converterit, an in exerci- ro prestado p a r a r e p a r a r la nave, y lo convirtió en s u
jcrom d e t u r aclio? E t ait, si h a c lego accepit, quasi in uso propio, ¿acaso se d a r á acción contra el a d m i n i s t r a
JJ^em i m p e n s u r u s , mox mutavit v o l u n l a t e m , teneri d o r ? Y dice, si lo recibió con la condicion de gastarlo cn !
Xe
i'cilorem i m p u l a l u r u m sibi, c u r lalem praeposuerit; l a nave, y después m u d ó de voluntad, e s t á obligado, y
i l l °dsi ab inilio consilium cepit fraudandi creditoris, e l so h a de culpar á sí mismo d e h a b e r puesto á semejante
5 0 8 D i g e s t o . — L i b r o 1 4 . ° — T i t u l o 2 .
lioc spccialitcr non expresserit, quod ad navis causam s u g e t o ; pero si al principio tuvo intención de e n g a ñ a r al
acccpit, contra esso; q u a m distinctionem Pedius probat. acreedor, y no expresase particularmente que lo recibia
por causa de la nave, se d i r á lo contrario ; c u y a d i s t i n
ción a p r u e b a Pedio.
§ . 10. Sed et si in preliis r e r u m e m t a r u m fcfellit § . 10. Pero si el maestre engañó en los precios d e
magislcr, excrciloris cril d a m n u m , non crediloris. las cosas compradas, el daño será del administrador, y no
del acreedor.
§ . 1 1 . Sed si ab alio m u t u a t u s liberavit euni, q u i § . 11. Pero si tomando dinero prestado de olro, pagó
i n navis refectionem crediderat, puto eliam h uic d a n d a m al que le liabia prestado p a r a r e p a r a r la n a v e , juzgo q u e
aclionem, quasi in navem crediderit. también se h a de d a r acción á esle, como si se le h u b i e r a
prestado pa ra el mismo íin.
§ . 12. I g i l u r praeposilio cerlam legem d a t c o n t r a - § . 12. Eslo supuesto, según las cosas para q u e h a y a
hentibus; q u a r e si e u m praeposuit n a v i ad lioc solum, sido puesto el maestre, servirá de regla cierta respecto
u l vecturas exigat, non u l locel, quod forte ipse locave- los contrayentes; por lo qual si se nombró solamente par a
ral, non t e n e b i tu r exercitor, si mag is ler locaverit; v e l s i c obra r los fletes, y no p a r a a rre nda r, y arrendase, el a d
a d locandum t a n t u m , non ad exigendum, idem erit di- ministrador 110 s e r á responsablo por eslo; pero si solo
c e n d u m ; a u l si ad lioc, n i vectoribus locet, non u t mer- p a r a a rre nda r, y no p a r a c o b r a r , se d i r á lo mismo: ó si
cibus navern praestet, vel contra, m o d u m egressus non p a r a a r r e n d a r el flete de los pasageros, y r.o de los q u e
obligabit exercilorcm. Sed el si u l certis mercibus eam lleven mercancías en l a n a v e , ó al contrario, excediendo
locet, praepositusest, p u t a legumini, cannabae, illo m a r - en el modo, 110 obligará al administrador; y si se n o m
m o r i b u s , \ el alii materiae locavil, licendum erit, non b r ó p a r a a r r e n d a r l a p a r a ciertas mercancías: v. g. l e
teneri; quaedara enim naves onerariae, q u aeda m, u t ipsi g u m b r e s ó cáñamo, y la a r r e n d ó p a r a mármoles, ó o t r a
d i c u n t , vccíurum ductrices sunt; et plcrosque m a n d a r e cosa, se h a de decir q u e no se obliga; porque h a y a l g u
scio, ne vectores recipianl, el sic, u l cerla regione e t nas naves que sirven p a r a carga, y otras p a r a el t r a n s
cerlo m a r i negolienlur, u l ecce s u n t naves, quao B r u n - porto de los n a v e g a n t e s ; y sé que hay algunas en q u e
dusium a Cassiopa, vel a Dyrrachio vectores traiiciunt, no se reciben pasageros sino p a r a negociar en cierta r e
ad onera inhábiles. Item quaedam lluvii capaces ad m a r e gión y cierto m a r , como también h a y naves a u e llevan
non sufíicientcs. pasageros de Brundusio á Casiopa ó á Diracho, las quales
son inútiles p a r a c a r g a , y algunas capaces de n a v e g a r en
rio, y 110 en el m a r .
§ . 13. Si plures sint magistri non divisis ofíiciis, § . 13. Si h a y muchos maestres sin distinción do car
quodeunque cuín uno gestum erit, obligabit exercilorcm; gos, lo q u e se hiciese con alguno de ellos, obligará al
s i d i v i s i s , u l aller locando, aller exigendo, pro cuiusque a d m i n i s t r a d o r : si con distinción de cargos, v. g. u n o
officio obligabilur exercitor. p a r a ajustar, y olro p a r a c o b r a r , el administrador se
obligará según el cargo de c a d a u n o .
§ . 14. Sed et si sic praeposuit, u l plcrumquo f a - § . 14. Pero si los nombró (como regularmente s u c e
c i u n t , no aller sino allero quid geraí, q u i c o n l r a x i l c u m de) p a r a q u e el uno no h a g a cosa alguna sin el olro, so
u n o , sibi i m p u t a b i t . c u l p a r á á sí mismo el q u e conlraxo con uno solo.
§ . 1 5 . Exercilorcm aulcm eu m dicimus, ad q u e m § . 1 5 . Llamamos administrador al que percibe todos
obvenlioncs et reditus omnes pcrveniunl, sive i s d o m i n u s los emolumentos, y a sea señor d e la nave, ó arrendador
navis sil, sivo a domino navem p e r áVersionem conduxit d e ella lemporal ó perpetuo.
vel ad lempus, vel in p e r p e l u u m .
§ . 10. P a r v i aulcm refert, q u i exercet, masculus sit, § . 10. Poco i m p o r t a que el administrador sea varón
a n m u l i e r , paterfamilias, a n íiliusfamilias vel s e r v u s ; ó h e m b r a , pa dre ó hijo de familias, ó siervo: mas si fuese
pupillus aulcm si navem exerceal, exigemus luloris a u - pupilo es necesaria la autoridad del tulor.
ctoritatem.
§ . 1 7 . E st au tem nobis electio, u t r u m exercitorem, § . 17. E s t á en n u c s l r a elección el reconvenir al a d
an magistl'um convenire velimus. ministrador ó al maestre.
§ . 18. Sed ex contrario, exercenti navem adversus § . 18. Al contrario, al administrador de la nave no
eos, q u i c u m magistro conlraxerunt, aclio non pollicelur, se le promete acción c o n t r a los a u e conlraxéron con el
q u i a non eodem auxilio indigebat. Sed a u t ex localo c u m maeslrc; porque 110 necesitaba del mismo auxilio, sino
magislro, si m e rccd eo p eram ei exhibet, a u l si g r a t u i t a m , que puede u s a r contra el maestre d e la acción d e l o c a
m a n d a l i agere polest. Solenl plañe Praefecti propler m i - ción, si le paga salario por razón do su trabajo: ó de la
nislerium annonae, item in provinciis Praesides p r o v i n - do mandato, si lo exerce gratuitamente. Los a d m i n i s t r a
c i a r u m e x t r a ordinem eos i u v a r e ex conlractu m a g i - dores de la provision del pan suelen ser socorridos e x
slrorum. traordinariamente por el contrato de los maestres, por el
Prefecto ó los Presidentes de las provincias.
§ . 1 9 . Si is, q u i navem e x e r c u e r i l , in aliena p o t e - § . 1 9 . Si el administrador do l a nave estuviese en
slale erit, eiusque volúntale navem exercueril, quod c u m a g e n a potestad, y la administrase con la voluntad de él,
magistro cius gestum erit, in c u m , in cuius polestate i s por lo que se tratase con el maestre d e ella se J a r á a c
erit, q u i n a v e m exercueril, iudicium d a t u r . c i ó n contra el que t e n i a e n s u potestad al a d m i n i s t r a d o r
do la nave.
§ . 2 0 . Licet aulcm d a l u r , aclio in e u m , cuius in p o - § . 20. Mas a u n q u e se dé acción contra aquel en c u y a
teslale est, q u i n a v e m exercet, tamen ila d e m u m d a l u r , potestad está el administrador de la n a v e , con todo se
si volúntale cius cxcrceal. Ideo autem ex volúntate in d a r á en esta forma: si fuese administrador con s u v o
solidum tencnlur, q u i habenl in polestate exercilorcm, luntad. Por eslo se obliga por el todo por s u v o l u n t a d el
q u i a ad s u m m a m rcmpublicam n a v i u m exercilio pertinct. q u e tiene en s u poder al administrador; porque el e x e r -
Diüesto.—Linno 1 4 . ° — T i t u l o 2. «09
At institorum non idcm usus est; c a propler in t r i b u l u m cicio de la navegación es do s u m a utilidad á la república;
d u n t a x a t vocanlur, q u i c o n l r a x e r u n t c u m e o , qui in m e r pero la administración de las casas de trato no es de tanta
co poculiari sciente domino n e g o l i a l u i v Sed si scienlo utilidad; y por esta razón solo se llaman negociantes,
duntaxa t , non etiam volente, c u m magistro contraclura porque conlraxéron con el que negocia, sabiéndolo s u
sit, u t r u m quasi in volentem d a m u s actionem in s o l i d u m , señor, en mercancias pertenecientes á s u peculio; pero
an vero exemplo tributoriae dabimus? In r e i g i l u r d u b i a si contraxo con el maestre sabiéndolo su señor, pero sin
melius est verbis Edicti serviré, et ñeque scientiam solam su voluntad, acaso daremos acción por el lodo como si
et n u d a m patris dominive in navibus onerare, noque in contraxese con su voluntad, ó así como en la Iributoria:
peculiaribus mercibus voluntatem extendere ad solidi esto supuesto, en caso de d u d a es mejor estar á las p a l a
obligalioncm. E t ila videtur et Pomponius significare, si b r a s del ediclo; y q u e en quanlo á la administración do
sil in aliena polestato, si quidem volúntate g e r a t , in s o l i las naves, sola la noticia del padre ó del señor no los h a g a
d u m c u m obligari, si m i n u s , i n peculium. responsables, ni respecto las mercancias del peculio la
voluntad so estienda á obligarles por el todo: y también
parece q u e dice Pomponio: el que está en la potoslad do
otro, si ciertamente a dminis tra con la voluntad de él, so
obliga p o r el lodo; pero si n o , por lo que importa al p e
culio.
§ . 21. í n potestato autem accipiemus utriusque s e - § . 21. Entenderemos que están en potestad los do
xus, vel filios, vel íilias, vel servos, vel servas. u n o y otro sexo, hijos ó hijas, siervos ó siervas.
§ . 22. Si lamen servus peculiaris volenlo íiliofami- § . 22. Mas si el siervo perteneciente al peculio con
lias, in cuius peculio c r a t , vel servo, vicarius eius navem la voluntad del hijo do familias en cuyo peculio est aba,
exercuit, pater dominusvo, q u i voluntatem non a c c o m - ó del siervo vicario, fué administrador de la nave do é l ,
modavit, d u n t a x a t de peculio tenebitur, sed íilius ipse el padre ó el señor quo no lo consintió, solo se o bl i gar á
in solidum. Plano si volúntale domini vel palris e x e r - respecto del peculio; pero el hijo por el lodo. Mas si fué
ceant, in solidum t e n e b u n t u r , et praeterea et íilius, si et administrador con la voluntad del señor ó del p a d r e , so
ipse voluntatem acommodavit, in solidum eril obligalus. obligará por el todo; y á m a s do esto el hijo si también
dió su consentimiento, se obligará por el lodo.
§ . 23. Q u a m q u a m a u t e m , si c u m magistro eius § . 23. Mas aunquo el Pretor solo prometa acción si
geslum sit, d u n t a x a t polliccalur. Praelor actionem, t a - se trató con su maestre, no obstante, como también e s
men, u l Iulianus quoquo scripsit, eliamsi c u m ipso e x e r - cribe Juliano, a u n q u e se h a y a contraído con el mismo
cilore sil conlraclum, pater dominusvo in solidum t e n e administrador, el padre ó el señor se obligarán por el
bitur. todo.
§ . 24. Ilaec actio ex persona magistri in cxercilo- § . 24. Esta acción se d a r á contra el administrador
rein d a b i t u r ; e l ideo si c u m u t r o eorum aclum est, c u m p o r la persona del maestro; y por esto si pidió á alguno
altero agi non potest; sed si q u i d sit solulum, si quidem do ellos, no puede pedir al olro. Poro si se pagó a l g u n a
a magistro, ipso iuro m i n u i t u r obligatio; sed el si a b cosa por el maestre, se disminuye por derecho la obliga
excrcitore, sive suo nomine, id est p r o p l e r honorariam ción; y si p o r el administrador, esto es, por la o b l i g a
obligalioncm, sive magistri nomine sol v eril, m i n u e l u r ción honoraria, a u n q u e se h a y a pagado en nombre del
obligatio, quoniam et alius pro me solvendo m e l i b e r a h maestre, se d i s m i n u i r á la obligación; porque pagando
otro p o r mí, me liberta de la obligación.
§ . 2 5 . Si plures navem exerceanl, c u m quolibet § . 25. Si e r a n muchos los administradores de la n a
eorum i n solidum agi potest, ve, cada uno puedo s e r reconvenido por el lodo.
6 . Paulus libro VI. Brevium.—Si servus non vo 6 . Paulo; Breves, libro V I . — S i el siervo a d m i n i s
lúntale domini navem exercueril, si sciente eo, quasi tri- trase la nave sin la voluntad do su señor, pero con noticia
butoria, si ignorante, d e peculio aclio d a b i t u r . de esle, se d a r á la acción casi- tribuloria; y si i g n o r á n d o
lo, la de peculio.
§ . 1 . Si communis servus volúntate d o m i n o r u m o x e r - § . 1. Si el siervo común fuese a dminis t r ador de la
ceat navem, in singulos d a r i dobebil in solidum actio. nave con la volunlad do sus señores, so d a r á cont r a c a d a
uno acción p o r el lodo.
TITULO I I .
Tu. II. D e la compensación á que están obligados e l señor d e
la nave, y los que llevan géneros en ella, al dueño d e
los que en tiempo del naufragio se echaron al mar pa
D e lege rhodia do iactu. ra salvar las mercancias y las vidas de los que iban
en ella.
5 Ilermogenianus libro II. iuris Ep ito ma r u m .— 5. Ilermogeniano; Epítome del Derecho, libro / / .
Amissae navis damnum collalionis consorlio non sarcilur — E l daño de la nave perdida no se resarce por la c o n l r i
per eos, q u i merces suas naufragio Iiberaverunl; n a m hucion de los compañeros quo liborláron s u s mercancías
bu ius aequilatem tune admitli placuit, q u u m iaclus r e del naufragio; porque se determinó q u e tuviese l u g a r
medio colorís in communi periculo salva navi c o n s u l - esta equidad quando en el peligro común se providenció
l u m esl. quo se salvase la nave arrojando las mercancías.
§ . 1. Arboro caesa, u t navis cum morcibus l i b e r a d § . 1 . Si so cortó ol árbol p i r a que la navo se s a l
possil, aequitas conlribulionis habebit locum. vase con las mercancías, lieno lugar la jequidad d e la
contribución.
65
5 1 4 D i g e s t o . — L i b r o 1 í . ° — T i t u l o 3.j
10. Labco libro I. Pithanon a Paulo epitomato- 10. Labcon; Dichos recopilados p o r Paulo, libro I .
rum.—Si vehenda maneipia conduxiati, pro co mancipio, — S i arrendaste el transporte d e unos siervos, no le se
quod in nave mortuum cst, v e c t u r a Ubi non d e b e l u r ; debe el transporte del q u e murió en el mar. Paulo dice,
Paulus: imo q u aerilu r, quid aclum cst, u t r u m , u l pro que se ha do ver q u é se trató, si que se pagase el t r a n s
bis, qui imposili, a n pro liis, q u i deportali essenl, m e r - porte do los q u e entraron en la nave, ó el llevarlos á sus
ces d a r e t u r ; quoitsi lioc apparere non poteril, salis erit destinos: y si esto no se puede a v e r i g u a r , se satisfará al
p r o n a u t a , si probaverit imposituni osse m a n c i p i u m . marinero, si justificase quo entró en la nave el siervo.
§ . 1. Si ea conditione navem conduxisli, u l e a m c r - § . 1. Si arrendaste la nave con la condicion de t r a n s
ccs luae portarentur, casque merccs nulla n a u t a necessi- p o r t a r tus mercancías, y el marinero sin necesidad a l g u
tale coaclus in navem deteriorem, q u u m id scirel lo íieri n a las m u d ó á o t r a nave peor, sabiendo que tú no q u e
nollo, transtulit, el merccs tuac c u m ea nave perierunt, rías, y pereciéron con la nave en que últimamente fué-
in q u a novissiino vectao s u n t , liabes ex conducto localo ron puestas, le se d a r á la acción de locacion contra el
c u m priore nauta actionem. Paulus: imo contra, si modo p r i m e r marinero por razón del arrendamiento. Paulo dice
ea navigatione u t r a q u e navis periit, q u u m id sino dolo lo contrario, si en aquella navegación pereciesen á m b a s
et culpa n a u l a r u m faclum esset. Idem iuris erit, si prior naves, habiendo sucedido esto sin dolo, ni culpa de los
n a u t a publico relcntus n av ig are cu m luis mercibus pro- marineros. Lo mismo se dirá si el p r i m e r marinero fué
hibitus fueril. Idem iuris e r i t , q u u m ea conditione a te preso, y no hubiese podido navegar con tus mercancías;
conduxisset, u l cerlam poenam libi praestaret, nisi a n t e y también si se arrendó con la condicion do q u e te p a g a
conslilutum diem mcrces lúas eo loci exposuissel, in se cierta pena si ánles del d i a señalado no pusiese t u s
q u e m devehendas cas mcrces locasses, nec p e r e u m mercancías en el l u g a r adonde trataste q u e las habia do
staret, quominus remissam sibi cam poenam spectaret. llevar, y no consistiese en él hacerlo s a b e r par a que so
Idem iuris in eodem genere cogilalionis observabimus, si le remitiese la pena. Lo mismo se determina en este caso
probatum fueril, nautam morbo iinpedilum na viga re non si se probase q u e no pudo n a v e g a r el marinero por e s l a r
poluisse. Idem dicemus, si navis eius vitium feccril sino enfermo: y lo mismo si por vicio de la nave, sin dolo, n i
dolo malo el c u l p a eius. culpa suya.
§ . 2. Si conduxisli navem a m p h o r a r u m dúo millium, § . ü2. Si alquilaste la nave q u e c a r g a b a dos mil c á n
e t ibi a m p h o r a s portasti, pro duobus millibus a m p h o r a taras, y las llevaste en ella, debes pagar el importe do
r u m pretium debes. Paulus: imo si aversiono navis c o n todas. Paulo dice, quo si tomaslo la nave de tu cuenta, se
d u c í a cst, pro d u o b u s millibus debelur merces; si pro debe pa ga r respecto las dos mil cántaras; pero si por las
numero imposilarum a m p h o r a r u m merces constituía est, quo so pusiesen en ella, se d i r á lo c o n t r a r i o ; pues debes
contra se liabct, n a m pro tot amphoris pretium debes, p a g a r s e g ú n las q u e se transportáron.
q u o l portasti.
TITULO III.
T u . III.
De la acción quo compete contra el que nombra á otro
Do institoria actione. para la administración de alguna casa de trato, á los
que contraen con él.
appellalus cst ex eo, quod negotio gcrondo inslet, nec — S e llama adminislrador d e casa do trato porque se pone
multum fácil, labernae sil praeposilus, an cuilibel alii p a r a negociar, y importa poco que se h a y a pueslocn casa
negotialioni, de tralo, ó p a r a q u a l q u i e r a o t r a negociación.
quo, el si ad pcnsionem pro taberna exsolvendam; quod l u g a r la acción inslitoria. Lo mismo se dice si se le
ila v e r u m puto, nisi prohibilus fuit m u t u a r i . prestó pa ra p a g a r el alquiler do la oficina: lo qual juzgo
cierto, si no so le prohibió que tomase prestado.
§ . 14. Si ei, q u e m a d vedendiim eniendurave oleum § . 14. Si se dio accyte prestado al que puse p a r a
p r a e p o s u i , m u l u u m oleum datuin s i l , dicendum erit, c o m p r a r y ve nde r aceyte, so h a de decir que tiene lugar
insliloriam locum h a b e r e . la acción inslitoria.
§ . l o . Ilem si institor, q u u m oleum vendidisset, § . 15. Si el administrador d e la casa do Irato h a
a n n u l u m a r r h a e nomine acceperit, ñeque e u m r e d d a t , biendo vendido aceyte, recibiese en señal un anillo, y no
dominum inaüloria leneri; nam eius rei causa, in q u a m l e volviese, el señor se obliga por la acción inslitoria,
praeposilus est, conlraclum est, nisi forle m a n d a l u m ei porquo conlraxo respecto la negociación p a r a quo fué
fuit, praesenli pecunia v e n d a r e ; q u a e r e si forle pignus puesto: á no ser quo so h a y a mandado no vender fiado;
institor ob p r e l i u m acceperit, insliloriae locus e r i t . p o r lo qual si el administrador recibió prenda en lugar
de precio, so d a r á la acción inslitoria.
§ . 1 6 . I d e m fideiussori, qui pro inslilorc intervene- § . 16. También compete la acción inslitoria al fia
ril, inslitoria compelit; eius enim rei sequoia est. d o r q u e intervino por el administrador; porque es acce
soria de ella.
§ . 17. Si a b alio institor sil praeposilus, is lamen § . 1 7 . Si el a dminis tra dor fué puesto por otro, este
decesserit, q u i praeposuit, e l h e r e s e i exlilerit, q u i eodein muriese, y el heredero de él usase del mismo a d m i n i s
inslilorc u l a l u r , sino dubio leneri eum oporlebit; nec trador, sin d u d a convendrá que so obligue: y si c o n l r a
non, si a n t e adiiani lieredilatem cuín eo conlraclum csl, xo ánles de a d i r la herencia, es justo que al quo lo i g
aequum esl, ignoranli d a r i insliloriam aclionem. n o r a se le d é la acción institoria.
§ . 18. Sed e t si procurator meus, tutor, c u r a l o r i n - § . 18. Poro si m i procurador, mi t u t o r ó mi c u
slilorem praeposuerit, dicendum erit, veluli a me p r a e - r a d o r pusiese a d m i n i s t r a d o r , so d i r á quo se h a d e
posilo d a n d a m insliloriam aclionem. d a r la acción institoria, como si hubiera sido puesto
por mí.
nolit contrahi, prohibeat; celorum, q u i pracposuil, lene- no quiero quo so contraiga, prohíbalo; pues de otro m o
bilur ipsa praeposiiione. do el q u e lo puso so obligará por el mismo hecho do
haberlo puesto.
§• 3. Proscribero palam sic accípimus: claris literis, § . 3. Entendemos quo so hace pública la p r o h i b i
unde do plano recto legi possit, ante t a b e r n a m scilicet, ción poniendo carteles que so puedan leer sin embarazo
vel ante cuín locum, in quo negolialio exercctur, non in en la casa de tralo, ó lugar en que exerce la negociación,
loco remoto, sed in evidenli. Literis u l r u m graccis, a n y no en l u g a r escondido, sino público. No es del caso
latinis? Pulo secundum loci conditionem, no q u i s c a u s a - q u e s o escriban en Griego ó en Laíin, según las c i r c u n s
r i possit ignoratiam lilerarum. Corto si quis dicat, igno- tancias del lugar, para quo á ninguno le sirva de escusa
í'asse se literas, vel non observasse, quod propositum q u e no entiende los carteles. Ciertamente si alguno dico
oral, q u u m muí ti legerent, q u u m q u e p a l a m csset propo q u e no sabe leer, ó q u e no observó quo estaban puestos,
situm, non a u d i e t u r . no s e r á oído, por haberlos leido muchos, y por haber
oslado puestos públicamente.
§ . í . Proscriptum autcm perpetuo esse oportet. C c - § . í . Esle escrito conviene que siempre esté puesto;
terum si per id temporis, quo propositum non e r a l , vel pero si so contraxo en el tiempo que no estaba puesto, ó
obscurata proscriptione conlraclum s i t , inslitoria locum que no estaba clara la letra, tendrá l u g a r la acción i n s
habebit. Proindo si dominus quidem mercis proscripsis- litoria: por tanto, si el señor de las mercancías puso el
set, alius autem sustulit, a u t velustate, vel pluvia, vel cartel, y otro lo quitó, ó con el liempo, la lluvia, ó o l r a
quo simili cpntingít, ne proscriptum e s s e t , vel non p a - c a us a semejante que ocurrió, no estuvo puesto, ó no se
rerel, dicendum, c u m , qui proposuit, teneri. Sed si ipse pudo ver, se ha de decir q u e se obliga el quo lo puso.
institor decipiendi mei causa detraxit, dolus ipsius p r o - P e r o si por e n g a ñ a r m e lo quitó el mismo administrador,
ponenti nocere dcbet, nisi particeps dolí fuerit, qui c o n - el dolo do esle debe perjudicar al quo lo puso: á no s e r
traxit. quo el que contraxo fuese participante del dolo.
§ . W. Condilio autcm praeposilionis servanda esl; § . í). Mas se debo g u a r d a r la condicion expresada
quid cnim, si certa lego, vel inlervcnlu cuiusdam perso- en la publicación d e la revocación. ¿Qué se d i r á si so
nae, vel s u b pignoro voluil c u m eo contrahi, vel ad c c r - quiso q u e se contraxese con él interviniendo a l g u n a p e r
lam rem? Aequissimum erit, id servari, in quo pracposi- sona, ó baxo do prenda, ó sobre cierta cosa? Será m u y
lus esl. Item si plures liabuit in s tito res , vel c u m ó m n i j u s t o quo so observe aquello p a r a lo qual fué nombrado.
bus simul contrahi voluil, vel cum uno solo; sed el si Lo mismo so dice si fuesen muchos los administradores,
denunliavit cui, nc c u m eo c o n l r a h e r e t , non debct i n s l i ó quiso q u e so contraxese con lodos juntos, ó con u n o
toria t e n e r i , n a m et cerlam personam possumus p r o h i solo; pero si publicó con quál no so habia do c o n t r a e r ,
b i r é conlrahere, vel c e r t u m g c n u s hominum , vel n e g o - no se obligará por la acción inslitoria; porque podemos
t i a l o r u m , vel certis hominibus permitiere. Sed si alias p r o h i b i r también q u e so contraiga con cierta persona,
cum alio contrahi voluil continua varialionc, d a n d a est ó cierto género do hombres ó negociantes, ó p e r m i t í r s e
ómnibus adversus e u m actio; noque cnim decipi debent lo á cierlos hombres. Pero si estuvo vario con u n a v a
contrahentes. riación conlinua en quanlo á q u e so contraxese con a l g u
no, á lodos so ha de d a r acción c ontra él; porque n o
deben s e r engañados los contrayentes.
§ . 6. Sed si in tolum prohibuit c u m eo c o n t r a h i , § . 0. Pero si absolutamente prohibió quo se c o n t r a
praeposili loco non h a b e t u r , q u u m magis liic custodis sit xese con él, no so tiene por nombrado; porque esto m a s
loco, q u a m instiloris. Ergo nec vendere mercem hic p o - bien es g u a r d a del lugar, q u e administrador, y no podrá
teril, nec modicum quid ex tab ern a. ve nde r mercancía, ni la cosa mas m í n i m a de la casa d e
trato.
§. 7. Si inslitoria recto a c l u m e s t , tribu loria ipso § . 7. Si se pidió rectamente por la acción instiloria,
iure locum non h a b o t ; nequo cnim potest habero locum no liene l u g a r por derecho la t ribu loria, porque esta n o
tribu loria in merce dominica; quodsi non íuil institor compele en las mercancias del señor; pero si no fué a d
doniinicao mcrcis, tiibuloria supercst actio. ministrador d e las mcrcancias do esle, so d a r á la acción
Iributoria.
§ . 8. Si a servo luo operas vicarii cius conduxero, § . 8. Si arrendase á tu siervo las obras do su vica
oleutn merci meao institorom feccro, isquo tibí mercem rio, y le hiciese administrador de mi comercio, y osto lo
^endiderit, emlio esl; n a m q u u m dominus a servo e m i t , vendiese alguna mercancía, se verifica venta; porque
est emlio, licet non sil dominus obligatus, usque adeo, quando el señor compra del siervo, también se verifica,
ü t etiam pro emlore el possidere , el usucapere d o m i n u s a u n q u e el señor no eslé obligado: en lanío gra do q u o
possit. puedo esle poseer también, y usucapir como c o m p r a d o r .
1 2
. - Iulianus libro X I . Dif/cstorum.—Et ideo uti— 12. Juliano; Digesto, libro X I . — V o v lanío te
ll
j inslitoria actio adversus me tibi compelel, mihi vero compelo contra mí la acción útil inslitoria, y á mí c o n
a(
lversus te, vel do peculio dispensatoris, si ex conducto t r a lí ó la de administración de peculio, si quiero pedir
a
gero velim, vel de peculio vicarii, quod ci mercem v e n - por razón del arrendamiento, ó la de vicario del peculio
uondam m a n d a v e r i m , p r e l i u m q u e , quo omisli, in rem p o r haberle mandado q u e vendiese la mercancía: y el
tuam versum videri poterit c o , quod debitor servi lui precio en que la compraste podrá parecer quo so c o n v i r
Ia
c t u s esses. tió en cosa tuya, por haberlo hecho deudor de lu siervo.
so, egit proposita acliono; probare non potuit, mercis bido p a r a c o m p r a r mercancías, pidió por la acción p r o
g r a l i a c u m accepisse; licel consumía est actio, nec a m - puesta: no pudo probar que la recibió por causa del co
p l i u s a g e r e polerit, quasi pecuniis quoque muluis acci- mercio, a u n q u e feneció la acción, y no puede pedir, c o
pientlis essel praeposilus, lamen lulianus ulilem ei aeli— mo puesto también pa ra recibir dineros prestados: con
n e m compelere ait. todo dice Juliano q u e le compele la acción ú t i l .
§ . 1 . Meminíáseautem oportebit, instiloria d o m i n u m § . 1. Mas convendrá tener presente que el señor está
ila domum teneri, si non novaverit quis eam obligatio- obligado por la acción instiloria, como no h a y a habido
nem vel a b instilore, vel ab alio novandi animo s t i p u - novacion de ella ó por el administrador, ó por olro, e s
lando. tipulando con el ánimo de que haya novacion.
§ . 2. Si dúo pluresve tabernam exerceant, el s e r - § . 2. Si dos ó mas tuviesen casa do trato, y p u s i e
v u m , quem ex disparibus parlibus habebant, institorem sen por administrador á un siervo, en el qual no lenian
praeposuerint, u l r u m pro dominicis parlibus t e n e a n t u r , igual parte de dominio, p r e g u n t a Juliano si acaso se
an pío aequalibus, an pro poriione mercis, a n vero in obligarán según la parle de dominio, ó por iguales p a r
solidum, lulianus quaerit. El verius esse ail, exemplo tes, ó á proporcion de las mercancías, ó por el lodo: y
exercilorum el do peculio aclionis in solidum u n u m - dice que es mas cierto q u e á exemplo de los a d m i n i s t r a
que m q u e c o n v e n iri posse; e l q u i d q u i d is praestiterit, qui dores y de la acción de peculio, cada u n o puede ser r e
conventus est, socielalis iudicio, \ e l communi dividundo convenido por el todo: y lo que diese el que fuese r e c o n
consequelur; q u a m sentenliam c l s u p r a probavimus. venido, lo repetirá por la acción de sociedad, ó la d e
división de la cosa común: c u y a sentencia anteriormente
liemos aprobado.
14. Paulus libro IV. a d Plaulium.—Idem erit, et 14. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro I V . — L o
si alionus servus communi merci praeposilus sit, n a m mismo se dice si el siervo ageno fué pueslo par a vender
adversus u l r u m q u e in solidum aclio d a r i debel, et quod las mercancías comunes; porque so debe d a r la acción
quisque práeslilerit, eiu.s partem socielalis vel c o m m u n i p o r el lodo contra uno y olro; y lo que cada uno diese,
dividundo iudicio consequelur. Corle ubicunque actio lo repetirá por la acción de sociedad ó de división de la
socielalis vel communi dividundo cessat, quemquo pro cosa común. Ciertamente siempre que cesa la acción do
parte s u a condemnari oporlero constal, veluti si is, c u i u s sociedad ó de división de la cosa común, consta q u e c o n
servo creditum est, duobus lieredibus instilulis ei servo viene q u e sea condenado cada uno por su parle: v. g. si
libertatem dederit; nam heredum quisquo pro s u a parto aquel a cuyo siervo se le prestó, le diese libertad i n s t i
conveniendi sunt, q u i a cessat inler eos communi d i v i tuyendo á dos herederos, cada uno h a do ser r e c o n v e n i
dundo iudicium. do por su parte; porque e ntre ellos cesa la acción do d i
visión de la cosa c o m ú n .
§ . 4. Proculus ait, si denuntiavero tibi, no servo a § . i . Dice Próculo, si le hice saber que no prestases
me praeposilo crederes, exceptionem dandam: si illo illi al siervo puesto por mí, se ha de d a r excepción, si no so
non denuntiaveril, ne illi servo crederet. Sed si ex eo lo hizo saber para que no le prestase aquel siervo. Pero
contráctil peculium habeat, aul in rem meam versum sit, si tiene peculio, ó me resultó utilidad del contrato, y no
nec velim, quo locuplelior sim, solvere, rcplicari de dolo quisiese pagar aquello en que aumento mi patrimonio, so
malo oportet; nam vidori me dolum malum facere, qui dará la replicacion do dolo malo; porque me parece quo
ex aliena iaclura lucrum quaeram. comete dolo el que quiere aumentar su patrimonio con
perjuicio do otro.
§. 5. Ex hac causa etiam condici posse verum est. § . 5. También es cierlo que por esta causa compete
condiclion.
IS. Idem libro singulari de variis Lcctionibus.— 18. E l mismo; De autores varios, libro único —
Institor e s t , qui tabernae locovc ad emendum v e n d e n - Institor se llama el que so pono en la tienda, ó en ol lu
dumve praeponitur, q u i q u e sine loco ad c u n d e m actum gar dondo so vendo ó so compra: y el que se pone para
praeponitur. el mismo fin sin lugar determinado.
19. Papinianus libro I I I . Pesponsorum.—In eum, 19. Papiniano; Pospuestas, libro III.—Contra el
qui mutuis accipiendis pecuniis procuratorem praepo- quo nombró procurador para recibir dinero prestado, so
suit, utilis ad cxemplum institoriae dabitur actio; quod dará acción útil á exemplo de la insliloria: y lo mismo se
aeque faciendum erit, el si procurator solvendo sil, qui dirá si es procurador para pagar la cantidad que so p r o
stipulanli pecuniam promisil. metió al que la estipuló.
§ . 1. Si d o min u s , qui servum inslitorem apud § . 1 . Si el señor quo tenia un siervo institor para
mensarn pecuniis accipiendis h a b u i t , posl libertatem recibir dinero en la mesa do cambio, después do haberle
quoque datam, idem por libertum negotium exercuit, dado libertad, continuó la negociación por el liberto, por
varietatc status non mutabitur pcriculi causa. la mudanza del estado no se mudará la causa do la r e s
ponsabilidad.
§ . 2. Tabernae praepositus a paire filius mercium § . 2. El hijo puesto por el padre en u n a tienda, r e
causa mutuam pecuniam accepit, p r o e o paler fideiussit; cibió dinero prestado para comprar mercancías, y el p a
etiam insliloria ab eo petetur, quum acceptae pecuniae dre salió por fiador, también se le pedirá por la acción
speciem íideiubendo negotio tabernae miscueril. insliloria, por haber mezclado la causa de haber recibido
dinero para la negociación con la lianza.
§ . 3. Servus pecuniis lantum foenerandis praeposi § . 3. El siervo que se puso solamente para prestar
tus per inlercessionem aes alienum suscipiens, ut insti dinero á usuras, se obligó como fiador del dinero recibi
tor, dominum in solidum iure Praetorio non adstringit; do en mutuo, por derecho Pretorio no obliga al señor por
quod autem pro co, qui pecuniam foeneravit, per dele- el todo como administrador: mas por lo que prometió
gationcm alii promisil, a domino recto pelelur; cui p e pagar por olro al que dió dinero prestado á usuras, p o
cuniae crcdilae contra eum, qui delogavit, aclio q u a e - drá pedir su señor, el qual adquirió acción por el dinero
sila est. prestado contra el que delegó.
20. Scaevola libro V. Digestorum.—Lucius Titius 20. Scévola\ Digesto, libro V.—Lucio Ticio puso
mensae numulariae, quam exercebal, habuit liberlum un liberto suyo en la mesa de cambio del cobro, quo t e
praepositum; is Caio Seio cavil in haec verba: Octavius nia á su cargó: este dió caución á Gayo Seyo en estos tér
Terminalis, rem agens Oclavii Felicis, Domilio Felici sa- minos: Octavio Terminal, quo trata los negocios de O c
lutem. Itabos penes mensarn patroni mei denarios millo, tavio Felicio, saluda á Domicio Felicio: líenos en la me
quos denarios vobis numerare debebo pridie Kalendas sa do mi patrono mil denarios, que os debo pagar on
Maias; quaesitum est, Lucio Titio defuncto sino herede, treinta de Abril. Se preguntó si muerto Lucio Ticio sin
bonis eius venditis an ex epístola iure conveniri Termi heredero, y vendidos sus bienes, podría según derecho
nalis possit? Respondit, nec iure bis verbis obligatum, ser reconvenido Terminal en virtud do su carta, Respon-
fice aequitatem conveniendi eum superesse, quum id i n - di, que ni por derecho, n; por razón de equidad estaba
stiloris ofticio ad fidem mensae proteslandam scripsisset. obligado, ni se le podia reconvenir, porque estas palabras
las escribió como administrador para dar razón del estado
de la mesa.
TITULO I V .
TIT. IV.
D e l a acción quo c o m p e t e contra e l padre y e l señor
á los q u e contraen con los hijos ó siervos que t i e
D e tributoria actione. nen e n su potestad, y les permiten negociar e n s u
nombre con sus peculios.
§ . 1. Licct morcis appellatio anguslior sil, u t noque § . 1. Aunque el nombre do mercancia es tan limi
ad servos fullones, vel sarcinatores, vel textores, vel v e - tado q u e no comprehcnde á los siervos lavandoros, sas
naliciarios pertineat, lamen Pedius lihro quinto décimo tres, lexedores y revendedores, con lodo escribo Pedio en
scribil, ad omnes negolialiones porrigendum E d i c t u m . el libro quince, que se h a de a m p l i a r este edicto á todas
las negociaciones.
§ . 2. Peculiarem a u t e m mercem non sicuti peculium § . 2. Mas la mercancia peculiar no la tenemos por
accipimus, quippe peculium deducto, quod domino d e b e - pe c ulio; porque peculio se entiendo sacado do él lo q u e
t u r , accipilur, merx peculiaris, pliamsi nihil sil in p e c u se debe al s e ñ o r ; y mercancia peculiar se entiende, q u e
lio, díiminum Iributoria obligat ila d e m u m , si sciente eo auiHiuo no haya cosa a l g u n a en el peculio obliga al s e
negotiabitur. ñ o r a la acción Iributoria, esto es, si se negociase s a b i é n
dolo é l .
§ . 3. Scientiam hic eam accipimus, quao babel et § . 3. E n esto edicto se llama scienlia la q u e tiene
voluntatem; sed u l ego puto, non voluntatem, sed p a - voluntad implícita; pero según yo juzgo, no solo v o l u n
tienliam, non enim vello dobol dominus, sed non nolle; tad, sino p e r m i s i ó n ; porque el señor no solo debo no
si i g i l u r scit, el non proleslatur, el conlradicit, tenebitur q u e r e r , sino no q u e r e r contradiciendo: esto supuesto, si
aclione Iributoria. lo sabe, y no protesta y contradice, se obligará por la a c
ción tribuloria .
§ . 4. Potostatis v e r b u m ad omnem s o x u m , item ad § . 4 . La palabra potestad comprehonde los dos sexos,
omnes, q u i s u n l alieno i u r i s u b i e c l i , porrigendum e r i t . y así se a mplía á lodos los q u e oslan sujetos ú potestad
agena.
§ . 5. Non solum a d servos perlinebit Iributoria § . 5. L a acción Iributoria no solo pertenecerá á los
acíio, v e r u m ad eos q u o q u o , q u i nobis bona (ido s e r - siervos, sino también á los q u e nos sirven con buena fe,
viunt, sive liberi, sivo sorvi alieni sunl, vel in q u i b u s y a sean libres ó siervos ágenos, ó en los que tenemos el
usumfructum habemus, usufruto.
scienlo, de peculio eius aclionem dandam Pomponius l i si ignorándolo yo, y sabiéndolo el siervo ordinario, e s
bro sexagésimo scripsit; nec deducendum ex vicarii p e cribe Pomponio al libro sesenla, q u e se ha de d a r acción
culio, quod ordinario debetur, q u u m id, quod mihi d e - respeclo do s u peculio: y no se h a do s a c a r del peculio
belur, deducalur. Sed si uterque scierimus, el I r i b u l o del vicario l o q u e debe al ordinario; porque se saca lo
riam, e t de peculio aclionem compelere ail, Iribuloriam q u e s o me debe á mí. Pero si los dos lo supiésemos, dice
vicarii nomine, de peculio vero ordinarii. Eligere lamen q u e compete la acción tributoria y la de peculio: aquella
debereag c n l e m , q u a p o l i u s a c t i o n e e x p e r i a l u r , sic l a m e n , en nombre del vicario, y esta en nombre del ordinario;
u l utrum((ue Iribualur, el quod mihi, et quod servo d e - pero q u e el aclor debe e l e g i r l a acción por la qual q u i e r e
belur, q u u m , si s e r v u s ordinarius ignorassel, d e d u c e r e - pedir, do modo q u e perciba uno y otro, lo que se me debe
l u r inlegrum, quod ei a vicario d eb elu r. á mí y al s i e r v o ; porque si lo ignorase el siervo o r d i n a
rio, se sacaría ínlogro lo quo á él se le debo por el v i
c a rio.
§ . 2. Sed el si ancilla negoliabilur, admillcndam § . 2. Y si negociase la siorva, decimos quo se h a d e
Iribuloriam d i c i m u s . d a r la acción tribu loria.
§ . 3. llem parvi referl ; c u m ipso servo c o n l r a h a l u r , § . 3. Importa poco que se contraiga con el siervo ó
an cum instilore eius. con su a d m i n i s t r a d o r .
§ . 4. Mercis nomine mérito adiieitur, no omnis n e - § . 4 . Con razón se dice mercancía, p a r a q u e no r o -
golialio cum eo facía Iribuloriam indicat. sufte acción tributoria de toda negociación hecha con é l .
§ . 5. Per lianc aclionem Iribui i u b e t u r , quod ex e a § . 5. Por esta acción se m a n d a contribuir respecto
merce, e t quod eo nomine receplum est. lo q u e se percibió por aquella mercancía y en su n o m b r e .
§ . (i. I n t r i b u t u m aulem vocantur, q u i in poteslale § . 6. También eslan obligados á la contribución los
habent, c u m crediloribus mercis. quo tienen los siervos en s u potestad con los acreedores
de las mercancías.
§ . 7. Sed est q u a e s i l u m , dominus u t r u m ita d e m u m § . 7. También so preguntó si se distribuiría la m e r
p a r t i e l u r ex merce, si quid ei mercis nomine d e b e a t u r , cancía con el señor, si se le debiese a l g u n a cosa p o r r a
an vero, el si ex alia causa? E t Labeo ait, ex q u a c u n q u e zón de ella. ¿Qué se d i r á si fuese por otra causa? Labeon
caus a ei debealur, parvique referret, ante mercem, a n dice, que por qualquiera olra causa quo se le d e b a : y
postea ei debere q u i d servus coeperit; sufficere e n i m , q u e importa poco que el siervo h a y a contraído la d e u d a
quod privilegium deductionis perdidit. ánlos ó después de haber empezado á c o m e r c i a r ; porque
b a s t a q u e haya perdido el privilegio de sacar lo q u e s e
lo d e b i a .
§ . 8. Quid lamen, si, q u i conlrahobant, ipsam m e r § . 8. ¿ Q u é d i r é m o s si los que contraxéron rccibiéron
cem pignori acceperinl 9 Puto debere dici, praeferendos en prendas la misma mercancía? Juzgo q u e se debe decir
domino i u r e pignoris. que han do preferir al señor por el derecho de p r e n d a .
§ . 9 . Sivo autem domino, sivo bis, q u i in potestate § . 9. Ciertamente se ha de contribuir, y a sea que se
eius sunl, debeatur, utique e r i t t r i b u e n d u m . d e b a al señor, ó á los quo están en su potestad.
§ . 10. Sed si d ú o pluresve domini sinl, utique ó m § . 10. Si los señores fuesen dos ó mas, ciertamente
nibus t r i b u e t u r pro r a t a debiti s u i . se c o n t r i b u i r á á todos según la cantidad de su d e u d a .
§ . 11. Non aulem lolum peculium venit in t r i b u l u m , § 1 1 . No se obliga a la contribución lodo el peculio,
sed id dunlaxat, quod ex e a merce est, sive merces m a - sino solo la parte con que se negoció, y a sea q u e existan
nenl, sive pretium e a r u m receplum conversumve est in las mercancías, ó el precio recibido por ellas se h a y a i n
peculium. vertido en el peculio.
§ . 1 2 . Sed et si a d h u c d e b e a l u r mercis nomine a § . 12. Si aquellos á quienes el siervo solía vender las
qulbus da m , q u i b u s solebal servus dislrahere, hoc q u o - mercancías, a ú n debiesen a l g u n a cosa en n o m b r e de ellas,
q u e t r i b u e t u r , p r o u l f u e r i l receplum. también so d a r á esto según se reciba.
§ . 13. Si praeter mercem servus iste in tab e rna m § . 13. Si á mas d e las mercancías tuviese osle siervo
h a b e a t instrumentum, an hoc quoque Iribualur? E t L a en la tienda algún inslrumenlo, ¿se comprehcnderá cslo
beo ait, et hoc tribui; el est aequissimum, plerumque también en la contribución? Labeon dice q u e sí: y e s
e n i m hic apparalus ex merce est, imo semper. Cetera m u y justo; porque las mas veces, ó por mejor decir
tamen, quae e x t r a haec in peculium habuit, non tribuon- siempre, este aparato es por las mercancías. Pero las d o
t u r , u t p u t a a r g e n l u m h ab u it vel a u r u m , nisi si haec ex mas cosas, fuera de estas, q u e tuviese en el peculio, no
merce comparavit. se c o m p r e t e n d e r á n , v. g. si tuvo piala ú oro: á no s e r
q u e esto lo hubiese comprado con la mercancía.
§ . 14. Item si mancipia in negolialione h a b u i t ex § . 14. También si tenia siervos en la negociación
merce parala, etiam haec t r i b u e n t u r . comprados con su producto, so comprehenderán en el
concui'so d e acreedores.
§ . 15. Si plures h a b u i t servus credilores, sed q u o s - § . 1 5 . Si el siervo tuviese muchos acreedores, a l g u
d a m in mercibus cerlis, a n omnes in iisdem confunden- nos á ciertas mercancías, ¿se han de confundir lodos en
d i e r u n l , e l omnes in tributum vocan<ji, u t p u t a d u a s n e - ellas, y han d e ser todos comprehendidos en la c o n t r i b u
gotiationes exercebat, pula sagariam e t linteariam, e l ción? V. g. exercia dos negociaciones, la u n a d e sayal, y
separalos habuit creditores? Pulo, separatim eos in t r i lo o t r a de lienzo, y tuviese acreedores separados, j u z g o
b u t u m vocari, unusquisque e n i m e o r u m merci m a g i s , quo han de ser llamados separadamente á la contribución;
q u a m ipsi credidit. porque c a d a uno de ellos mas bien prestó á la negociación
q u e al siervo.
§ . 16. Sed si d u a s tabernas eiusdem negoliationis § . 10. Si en dos casas de trato exorció u n a m i s m a
exercuil, et ego fui labernae, verbi g r a t i a q u a m ad H u - negociación, y yo fuese acreedor do la quo luvo en el s i
cinum habuit, raliocinalor, alius eius, q u a m Irans T i b e - tio llamado Bucino, y olro de la que tenia al otro lado
6t>
«22 DIGESTO.—LIBRO 1 4 . * — T I T U L O 4 .
11. Gaius libro I X . a d Edictum provinciale.— 11. Gayo; Comentarios al Ediclo provincial, l i
Aliquando eliara agenlibus expedit potius de peculio a g e - bro I X . — A los que piden lesconvienc algunas veces u s a r
r e , q u a m Iribuloria; nara in hac aclione, de q u a loqui- mas bien de la acción de peculio q u e de la tribuloria;
raur, hoc solura in divisionera venit, quod in mercibus porque en esta acción de q u e hablamos solo se c o m p r e -
est, quibus negolialur, quodque eo nomine receplum esl. hende en la división las mercancias con las quales so
Al in aclione de peculio lolius peculii quanlitas s p e c t a - negocia, y lo quo so recibió respecto do ellas; pero en la
t u r , in quo et merces continenlur, el fieri polesl, u l d i - acción do peculio so m i r a lodo el importo do él, en el
raidia forte parlo peculii, a u l lerlia, vel etiani minore n o - qual so comprehenden también las mercancias: y puede
golielur; fieri praeterea polest, u l palri dorainove nihil suceder q u e acaso se negocie en la mitad, en la ter cer a,
debeat. ó en menor parlo del peculio: y también puede suceder
quo no d e b a cosa a l g u n a al p a d r e ó al señor.
12. Julianus libro X I I . Digestorum.—Alius d u n - 12. Juliano; Digesto, libro X I I . — S i uno pido al
taxat de peculio, alius Iribuloria servi nomine c u m d o señor en nombro dol siervo solo por la acción d e peculio,
mino agi; quaesitum esl, a n deducere dominus d e pecu y otro por la tribuloria, se p r e g u n t a si deberá el sefior
lio debeat, quod tributoria agenli praestilurus sil? Hes- sacar del peculio lo que haya de d a r al q u e pide por la
pondit, Iribuloria aclione tune d e m u m agi polesl, q u u r a tribuloria. Respondí, quo so puede pedir p o r la acción
dominus in dislribuendo pretio mercis Ediclo Praetoris tributoria si el señor no cumplió con el edicto del Pretor
non salisfecit, id esl, q u u r a raaiorem parlera debiti sui en la distribución del precio de la mercancía: esto e s ,
deduxil, (|uam creditoribus tribuit, veluli si, quura in quando sacó p o r su d e u d a m a y o r parto que lo quo dió á
merco triginta fuissent, in q u a m ipse quidem quindecira los acreedores: v. g. si importando treinta las m e r c a n
crediderat, dúo aulem exlranei Iriginta, tola quindecira cías, pa ra las quales habia prestado quince, y dos e x t r a
deduxerit, el creditoribus reliqua quindecira dederit, ños treinta, sacó los quince completos, y dió á los a c r e e
q u u r a deberel sola dccera deducere, extrañéis d e n a t r i - dores los quince róstanles, debiendo sacar solo diez, y
b u e r e . Quura igitur hoc fecit, nec intelligendus esl s e r - otros diez pa ra c a d a uno do los extraños: y haciéndolo a s í ,
b u r a a se liberasse eo, quod q u in q u é a d h u c nomino eius no so h a d o enlcnder quo libertó al siervo do él, p o r q u e
tribuloria aclione praesliturus sil. G u a r e si agi de p e c u a ú n tiene quo d a r cinco en s u nombre p o r la acción t r i
lio coeperil, q u u m forle e x t r a mercera peculium esset, buloria; por lo qual si empezó á p e d i r por la acción do
quinqué lanquam a d h u c creditor servi deducere debebil. peculio, si acaso estuviese este fuera del comercio, como
q u e a u n es acreedor del siervo, deberá sacar cinco.
Tu. y . TITULO V .
D é l a acción quo c o m p e t e contra los hijos d e familias á
Quod cum eo, qui i n aliena potestate e s t , n e g o t i u m l o s que contraxóron con e l l o s sin ol c o n s e n t i m i e n t o
gostum oBBo dicetur. do sus padres quando estaban on s u potestad, d e s p u e s
q u e s e libertan de ella.
n a potestate sit, etiamsi dcficient superiores actiones, i d traxo con el quo eslá en agena potestad, aunque falten
esl exercitoria, inslitoria, Iributoriave, nihilominus t a - las acciones q u e se han expresado, esto es, la exercilo-
m e n , in q u a n t u m ex bono el aequo res patilur, s u u m c o n - ria, instiloria y tributoria, no obstante en quanlo p e r
sequatur. Sivo enim i u s s u eius, cuius in potestate sit, miten el Derecho Civil y el Pretorio, consiga lo que le
negolium gestum fuerit, in solidum eo nomine iudicium corresponde; pues a u n q u e el negocio se h a y a c o n l r a i d o
pollicetur; sivo non iussu, sed lamen in rom eius v e r s u m ó no por mandato de aquel en c u y a potestad está, res
fuerit, eatenus introducit actionem, q u a t e n u s i n rem e i u s pecto de él promete acción por el todo; pero si se convir
versu m fuerit; sive n e u t r u m eorum sit, de peculio actio tió en s u utilidad, introduxo acción solo por la utilidad
nem conslituit. que le resultó; y si no se verifica a l g u n a de oslas cosas,
d á la acción de peculio.
3 . Idem libro III. Disputationum. — Sed a n hic 3 . E l mismo; Disputas, libro I I I . — S e puede t r a
detralii debeat, quod aliis debetur, tractari potest. E l si tar si acaso deberá sacarse lo quo se debe á otros: y
quidem sinl crédito res, qui, q u u m esset alienao potesla- ciertamente si h a y acreedores quo conlraxéron con él e s
lis, cum co conlraxerunt, recle dicelur, occupantis m o - tando en la poleslad agena, se d i r á con razón quo e s
liorem esse conditionem, nisi si quis privilegiarius veniat; m e j o r la acción del quo ocupa: á no ser que se presente
huius enim non sine r a t i o n e p r i o r i s ralio habebitur. Q u o d - algún privilegiado; porque con derecho se preferirá á
si qui sinl, qui, posleaquam sui iuris factus esl, c u m eo esle. Pero si hay algunos q u e despues q u e se liberláron
conlraxerunt, pulo horum ralionem liabendam. do la potestad agena conlraxéron con él, juzgo quo s e
les h a de a t e n d e r .
O. Ulpianus libro II. Dispula Iionum.—Eum, q u i 6. Ulpiano; Disputas, libro 11.—El que se fingió
se patremfamilias simulavil, et mandante aliquo s t i p u l a - pa dre de familias, y estipuló por habérselo mandado a l
tus est, mandati leneri Marcellus scripsil, quamvis rem g u n o , escribió Marcelo, q u e se obliga por la acción d e
raestare non possil; et sane v e r u m est, leneri e u m d e - mandato, a u n q u e no pueda e n t r e g a r la cosa: y es cierto
ere, q u i a dolo fecit. IIoc et in ómnibus bonae íidei i n - q u e debe obligarse por razón del dolo. Esto mismo so
diciis dicendum e r i t . h a d e decir en lodos los juicios de b u e n a fe.
TI-. V I . TITULO V I .
q
, Ulpianus libro X X I X . a d Edictum. — Verba 1• Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X I X .
p n a t u s c o n s u l l i Macedoniani h a e c s u n t : CUM ÍNTER CETE- — L a s palabras del Senadoconsullo Macedoniano son e s -
AS
SCELERIS CAUSAS MACEDO, QUAS ILLI NATURA ADMINISTRA- las: Como entre las demás causas de los delitos de Mace-
AT
I ET1AM AES ALIENUM ADHIBUISSET , ET SAEPE MATERIAM do, q u e le suministraba s u mala inclinación n a t u r a l , s e
ECG
ANDL MAL1S MOR1BUS PRAESTARET, QUI PECUNIAM, NE QUID comprehendiese también la do usurero, y m u c h a s veces
S,1
'LIUS DICERETUR, INCERTIS NOM1N1BUS CREDERET, PLACE- por sus malas costumbres diese materia p a r a pecar, d a n
NE CUI, QUI FIL10FAM1L1AS MUTUAM PECUNIAM DED1SSET, do dinero fiado sobre créditos inciertos (omitiendo e x p r e
' A, M POST MORTEM PARENT1S ELUÁ, CUIUS NI POTESTATE FU1S- s a r oirás cosas), agradó q u e no se diese acción ni repeti
T
5 ACTIO PETITIOQUE DARETUR, UT SC1RENT, QUI PESS1MO ción á ninguno q u e diese dinero prestado al hijo do
526 D jge sto.—Libr o l i . ° — T i t u l o 5 .
EXEMPLO FAENERARENT, NULL1US E'OSSE F1L1IFAM1L1AS B0KUM familias, a u n después d e la muerte de su padre, en c u
NOMEN EXSPECTATA PATR1S MOHTE F1ER1. y a potestad estaba, p a r a los quo con tan mal exemplo
diesen dinero á u s u r a s , supiesen que no podían c o b r a r
lo de ningún hijo de familias después de la muerte del
padre.
§ . 1. Si pendeat, a n sil in poteslato filius, u l p u t a § . 1. Si eslá pendiente el que el hijo esté ó no en la
quoniam palrem a p u d hosles babel, in pcndonli csl, a n patria potestad, v. g. porque tiene el p a d r e e n poder de
i n Senalusconsullum sil commissum; n a m si reciderit in los enemigos, también está pendiente si se h a c o n t r a v e
poleslaleni, Senalusconsullo locus csl, si m i n u s , ccssal; nido á la constitución del S e n a d o ; porque si volviese á
inlorim igilur deneganda csl aclio. s u potestad, tiene l u g a r la constitución; y si no, cesa:
eslo supuesto entretanto se ha de ne ga r la acción.
§ . 2. Cerle si arrogatus m u l u a m pecuniam a c c e p o - § . 2. Ciertamente si el adrogado recibiese dinero
ril, deinde sil reslilutus, u l emanciparelur, Senaluscon prestado, y después fuese restituido p a r a ser emancipado,
sullum locum habebil; fuil enim filiusfamilias. t e n d r á l u g a r la constitución del Senado, porque fué hijo
do familias.
§ . 3. I n filiofamilias nihil dignilas fácil, quominus § . 3 . E n el hijo de familias n a d a hace la dignidad
Senalusconsullum Maccdonianum locum h a b e a t ; n a m p a r a q u e no lenga lugar el Senadoconsullo Macedoniano;
eliamsi Cónsul sil, vel cuiusvis dignitatis, Senaluscon pues aunque sea Cónsul, ó lenga o l r a dignidad, lienc
sullo locus esl, nisi forte castrense peculium habeat; lunc l u g a r el Senadoconsullo : á no ser q u e tenga peculio cas
enim Senatusconsultum ccssabil trense, en cuyo caso cesará el Senadoconsullo.
r i t effeclus, debct dici, cessaro Senatusconsultum, q u i a tado do la p a t r i a potestad, ó por la m u e r t e del padre, ó
raulua iam palrifamilias d a l a e s t , de olro modo, sin mutación do s u primor estado, se debo
decir q u e cesa la constitución del Senado; porque ya so
prestó al pa dre de familias.
v). Scaevola libro II. Quaestionum.—Contra eliam 0. Scévola; Cuestiones, libro I I . — A l contrario tam
i'ecle dicilur, si a patrefamilias stipulalus s i s , credas bién se dice con razón, que si estipulaste con el quo o r a
postea filiofamilias f a d o , Senatus potestatem c x e r c e n - padre do familias, y le prestases despues q u e se hizo hijo
dam, q u i a expíela est numeralione substantia o b l i g a - de familias, tiene l u g a r la constitución del Senado; p o r
tionis. que p o r la e n t r e g a del dinero tuvo efecto la obligación.
pervenit, u t , si cum scivi filiumfamilias, ad qucm por- convendrá saber quién recibió el d i n e r o ; porque si el q u e
vcnil pecunia, cxcepliono s u m m o v e a r , si ad cuín, qucm sabia q u e e r a hijo de familias, seré removido con e x c e p
ignorem, non su mmo v ear. ción; y si el que lo ignoraba, no lo s e r é .
§ . 9. Sive autem s u b u s u r i s m u t u a d a t a s u n t , sive § . 9. Ya sea que se h a y a dado dinero prestado con
sino usuris, a d Scnalusconsullum spectat. u s u r a s , ó sin ellas, tiene lugar la constitución del Senado.
§ . 10. Q u a m q u a m a u t e m non declare! Senatus, c u i § . 10. Mas a u n q u e el Senado no declare á quién da
oxccplioncm del, lamen sciendum cst, el heredem filii, si excepción, esto no obslanle se debe entender que puede
paterfamilias decesseril, ct patrem eius, si íiliusfamilias u s a r de ella el heredero del hijo si muriese padre d e fa
decesserit, exceptione uli posso. milias, y su padre si muriese hijo do familias.
§ . 11. I n t e r d u m tamen, clsi Senalusconsullo locus § . 11. Aunque tenga l u g a r la constitución del Sena
sit, lamen in alium d a t u r aclio, u l pula íiliusfamilias do, esto no obstante tal vez se d á acción contra otro:
institor m u l u a m pecuniam accepii; scribil e n i m I u l i a n u s v. g. si el hijo de familias administrador de la casa do
libro duodécimo, ipsum quidem inslitorcm exceplione trato recibió dinero prestado; porque escribo Juliano al
Senalusconsulli u s u r u m , si convcniatur, sed instiloriam libro doce, que el mismo administrador u s a r á d e la e x
actionem a d v e r s u s e u m , qui praeposuit, competere; q u a m cepción de la constitución del Senado si fuese reconveni
q u a m , inquit, si ipse p a t e r e u m praeposuisset mcrci s u a e , do; pero q u e compete la acción instiloria contra el que
vel peculiarem cxercero passus esset, cessarcl S c n a l u lo puso. Dice, si el mismo padre lo puso p a r a su c o m e r
sconsullum, quoniam palris volúntate contractum v i - cio, ó permitió q u e administrase peculio, cesará la c o n s
d e r e t u r ; n a m si scit eu m negotiari, etiam lioc p e r m i s i s - titución del Senado, porque parece q u e contraxo con la
so videtur, si non nominalim prohibuit merces accipcre. voluntad del padre: pues si sabe q u e negocia, también
parece que le permitió esto, si no le prohibió e x p r e s a
mente recibir mercancías.
§ . 12. Proinde si acceperit pecuniam,et in r e m p a - 1 2 . P o r tanto si recibió dinero, y lo convirtió en
t r i s v e r l i t , cessat Scnalusconsullum; palri e n i m , non utilidad del padre, cesa la constitución del Senado, p o r
sibi accipit. Sed el si a b inilio non sic accepit, v e r u m q u e no recibe p a r a sí, sino p a r a el padre. Pero si al prin
postea in r e m patris verlit, cessare Scnalusconsullum, cipio no lo recibió así, sino q u e despues lo convirtió en
libro duodécimo Digeslorum Iulianus ait, inlelligendum- ulilidad del padre, cesa la constitución del Senado, s e
q u e a b inilio sic accepisse, u t in r e m verteret. Non t a - g ú n dice Juliano al libro doce de los Digcslos: y se ha do
m e n vertisse v i d e b i t u r , si m u t u a m pecuniam acceptam entender que al principio lo recibió p a r a convertirlo en
palri in p r o p r iu m d eb itu m sol vil; et ideo, si pater igno- utilidad del padre: m a s no parecerá que lo convirtió, si
ravit, a d n u c Senalusconsullo locus crit. el dinero q u e recibió prestado lo entregó al p a d r e en p a
go do lo que le debia; y por esto si el padre lo ignoro,
a ú n te ndrá l u g a r la constitución del Senado.
§ . 13. Quod dicitur, in eo, q u i studiorum causa a b - § . 13. Lo q u e se dice, q u e respecto del que e s t a b a
sens m u t u u m acceperat, cessare Senalusconsultum, ita ausente por causa de los estudios, y recibió dinero pres
locum habet, si probabilem modum in m u t u a non exces- tado, cesa l a conslilucion del Senado, se ha de entender
sil, corlo eam q u an titatem, q u a m pater solcbat s u b m i si probablemente no excedió de la cantidad r e g u l a r qu*1
nistrare. le solia s u m i n i s t r a r el p a d r e .
§ . 14. Si filius accepit m u l u a m pecuniam, u l c u m § . 1 4 . Si el hijo de familias recibió dinero prestado
liberaret, q u i , si peleret, exceptione non s u m m o v e r e - p a r a p a g a r á aquel' q u e si le pidiese no le podia poner
t u r , Senalusconsulli cessabil exceplio. excepción, no t e n d r á lugar l a conslilucion del Senado.
§ . 1 5 . lioc amplius ccssabit Senatusconsullum, si § . 15. También cesará la constitución del Senado si
p a t e r solvere coepil, quod íiliusfamilias m u t u u m s u i u - el padre empezó á pa ga r lo q u e el hijo de familias torn"
serit, quasi r a t u m h a b u e r i t . prestado, porque se entiende q u e lo ratifica»
§ . 16. Si paterfamilias factus solverit parlem debiti, § . 1G. Si hecho padre de familias pagase parto de la
cessabil Senatusconsullum, nec solutum repetere polest; de uda , no t e n d r á l u g a r la conslilucion del Senado, y o °
podrá repetir lo pagado.
miliarum pcrtinot; ncc ad rom pertinet, si affirmetur, bicn á las hijas de familias: y no os del caso que se d i g a
ornamenta ex ea pecunia comparasse: n a m el ei q u o q u e , que compraron algunos adornos con aquel dinero; p o r
qui filiofamilias credidit, decreto amplissimi ordinis aclio que por decreto do los Sonadores so deniega la acción al
denegatur; ncc interest, consumli sint numi, an extent que prestó al hijo do familias: y n a d a importa q u e se h a
in peculio. Mullo igitur magis severilate Senalusconsulli y a consumido el dinero, ó que exista en el peculio: y así
eius conlraclus iraprobabilur, qui filiaófamilias m u l u u m mucho mas se p r u e b a por la severidad de la conslilucion
dedil. del Senado el conlralo del q u e dio prestado á la hija do
familias.
§ . 3. Non solum filiofamilias e l patri eius s u c c u r - § . 3. No solo se socorre al hijo de familias y á s u
r i t u r , verum fideiussori quoque, el mandatori eius, q u i padre, sino también á su fiador, y al q u e mandó; porque
el ipsi mandali habent. regressum, nisi forle donandi también licnen repetición por razón del mandato: á no
animo intercesserunt; lunc e n i m , q u u m nullum r e g r e s ser que fuesen intercesores con ánimo de donar; porque
sum habeant, Senalusconsullum locum non habebit. Sed en el caso de no darse repetición, no tendrá l u g a r la cons
el si non donandi a n i m o , patris lamen volunlato i n l c r - titución del Senado. Pero si no intervinieron con á n i m o
cesserunl, lolus conlraclus a paire videbilur c o m p r o - de dona r sino con voluntad del p a d r e , parecerá q u e eslo
balus. aprobó lodo el contrato.
§ . 4. E l hi lamen, q u i pro filiofamilias sine volún § . 4. Los q u e intercedieron por el hijo de familias
tale patris eius inlercesserunl, solvendo non repelen!— sin la voluntad del padre, no repetirán lo que hubiesen
hoc enim e l Divus Iladrianus consliluil, et polest dici, pagado. Eslo mismo estableció el Emperador Adriano: y
non repeliluros;—atquin perpetua exceplione tuti s u n t . se puedo decir q u e no pueden repetir, ántes bien q u e e s
Sed et ipse filius, et tamen non repelil, q u i a hi d e m u m tán seguros por perpetua excepción, y también el mismo
solulum non repelunt, q u i ob poenam creditorum acliono hijo, y con lodo no repite. Finalmente no repiten lo p a
liberan tur, non quoniam exonerare eos lex voluit. gado ios que se libertan do la acción por la pena do los
acreedores, no porque la ley quiso exonerarlos.
§ . 5. O u a m q u a m autem solvendo non repelant, § . 5. A u n q u e no repetirán lo que hubiesen pagado.
1^- Paulus libro X X X . a d Edictum.—Si tantum 12. Paulo; Comentarios a l Edicto, libro X X X . —
scicnle patre creditum sil filio, dicendum est, cessare S e Pero si se le prestó al hijo sabiéndolo el padre, se h a d e
nalusconsullum. Sed si iusserit palor filio credi, deindo decir q u e cesa la conslilucion del Senado: y si el padre
ignorante creditore mutaverit voluntatem, locus Senatus- mandase q u e se le prestase al hijo, y después ignorándo
consullo non crit, quoniam inilium contractus speclan- lo el acreedor, mudase d e voluntad, no tendrá l u g a r l a
d u m esl. constitución del Senado, porque se h a do m i r a r al p r i n
cipio del conlralo.
13. Gaius libro Í X . a d Edictum provincialc.—Si 13. Gayo-, Comentarios a l Edicto provincial, l i
quod alii m u l u u m dedimus, a filiofamilias novandi ca us a bro I X . — S i lo q u e dimos prestado á olro, por c a u s a d o
stipulemur, non esse impedimento Senalusconsullum l u novacion estipulásemos q u e se dé al hijo de familias, e s
lianus scribit. cribo Juliano q u e no lo prohibo la conslilucion del S e
nado.
16. Paulus libro I V . Rcsponsorum.—Si íiliusfa- 16. Paulo; Respuestas, libro / V.—-Si el hijo d e
67
Digesto.—Liimo 15.°—Titllo 1.
milias absentó pairo, quasi ex mandato eius pecuniam familias en ausencia del padre recibiese dinero como por
accoporit, cavissot, et ad patrem literas eraisit, u t e a m mandado suyo, y diese caución, y enviase lelras al padre
pecuniam in provinciam solveret, dobet palor, si acluni p a r a q u e lo pagase en la provincia: el padre, si n o
lilii sui improbat, continuo testationem interponere c o n - a p r u e b a el hecho del hijo, debe hacer saber i n m e d i a t a
trariao voluntalis. mente s u voluntad c o n t r a r i a .
19. Pomponius libro VII. e x variis Lectionibus. 19. Pomponio; Doctrina de autores varios, l i
— l u l i a n u s scribit, exceplionom Senalusconsulti Macedo- bro VII.—Escribo Juliano, q u e la excepción del S e n a d o -
niani nulli obstare, nisi qui sciret, a u l scire poluisset, consulto Macedoniano á ninguno obsta sino al q u e s u p i e
filiumfamilias esse e u m , cui credebat. se ó pudiese saber q u e e r a hijo do familias aquel á quien
prestaba.
20. Idem libro V. Senatusconsultorum.—Si is, c u i , 20. E l mismo; Tratado de los' Senadosconsultos,
d u m in potoslale patris esset, m u t u a pecunia d a l a fuorat, libro V.—Si al q u e se lo prestó dinero quando estaba en
paterfamilias Cactus per ignoranliam facli, novationo la potestad do s u p a d r e hecho padre de familias, p r o m e
lacla, eam pecuniam expromisit, si petatur ox e a s l i p u - tiese la misma cantidad, obligándose de nuevo por i g n o
lalione, in factum excipiendum e r i t . rancia de hecho, si se pidiese por aquella oslipulacion,
se opondrá la excepción de hecho.
TIT. I . TITULO I.
Del peculio de los hijos y de los siervos que están en l a
Do peculio. potestad de sus padres y de sus señores, y de las e s
pecies de ellos.
§ . 6. Nec magis dominium servorum esse spoclan* § . 6. Ni se ha do atender mas al dominio de los s i e r
d u m , quarn facullalem habendi eos; non enim solum s e r vos quo á la facultad de tenerlos; porque no seremos r e
vorum propriorum nomine conveniemur, item c o m m u - convenidos solo por los siervos propios, sino que también
nium, vcrum eorum quoque, qui bona íido nobis s e r - lo seremos por los comunes, y por aquellos quo nos s i r
viunt, sive liberi sint, sive servi alieni. ven con b u e n a fe, ya sean libres ó siervos ágenos.
aclionem, q u i a nec si iudicio condemnelur servus, d a t u r que por el compromiso del siervo no se h a d e d a r la a c
in eu m aclio. ción d e peculio; pues a u n q u e sea condenado en juicio, no
se d á acción contra él.
§ . 9. Sed si íilius fidoiussor, vel quasi interventor § . 9. Pero si el hijo fué recibido por fiador, ó como
acceptus sil, an do peculio p a t r e m obligat, q u a c r i t u r . E t interventor, se pregunta si acaso obliga al padre por la
est vera Sabini et Cassii sententia existimanlium, s e m - acción de peculio: y es verdadera la sentencia de Sabino
p e r obligari p a t r e m de peculio, e t distare in hoc a servo. V Casio, que juzgan q u e siempre obliga al padre por la
acción do peculio, y q u e en esto so diferencia del siervo.
§ . 10. Quare et ex compromisso p ater tenebitur. E t § . 10. P o r lo qual el padre se obligará por el c o m
ita Papinianus quoque libro nono Quaeslionum scribit; promiso: y así lo escribe también Papiniano en el libro
nec interesse ait, ex q u a causa compromiserit, u t r u m ex nueve de las Qüesliones, diciendo quo n a d a importa por
ea causa, ex q u a potuit cum paire de peculio a g e r e , a n que causa h a y a sido el compromiso, si por la q u e se p u
vero ex ea, q u a non potuit, q u u m ex slipulatu pater c o n - do pedir al padre por la acción do peculio, ó no, pues es
veniatur. reconvenido por la estipulación.
§ . 11. Idem scribit, iudicali quoque patrem de peculio § . 11. Escribe el mismo, que el p a d r e también so
acliono teneri. Quod et Marcellus putat etiam eius actio— obliga por la acción de cosa juzgada respecto del peculio:
nis nomine, ex q u a non potuit pater de peculio aclionem lo que también juzga Marcelo, aun por aquella acción por
pati; nam sicul in slipulatione contrahitur cum filio, ita la qual el pa dre no pudo obligarse por la de peculio; pues
iudicio contrahi, proinde non originem iudicii spectan- así como en la estipulación se contrae con el hijo, del
d a m , sed ipsam iudicali velut obligationem. Quaro e t s i mismo modo en el juicio: por lanío no so ha do atender
quasi defensor condcmnatus sil, idem p u l a l . al origen de este, sino á la misma obligación do cosa j u z
gada; por lo qual si fuese condenado como defensor, juz
g a lo mismo.
§ . 12. Ex furtiva causa filio quidem familias condici § . 1 2 . Por causa de hurlo consta q u e ciertamente se
posse constat, an vero in patrem vel in dominum de po- puede u s a r c ontra el hijo do familias de condiclion : y so
culio d a n d a est, q u aerilu r. E t est verius, in quantum l o - p r e g u n t a si se ha de d a r la acción de peculio contra el
cuplelior dotninus faclus esset, ex furlo fació aclionem d e padre ó el s e ñ o r : y es m a s cierto quo se ha de d a r en
peculio dandam. Idem Labeo probat, q u i a iniquissimum quanto aumentó su patrimonio por el hurlo. Lo mismo dice
est, el ex furto servi dominum locuplelari impune. Nam Labeon; pues seria injusto que resultase interés al señor
et circa r e r u m amotarum aclionem íiliaefamilias nomine del hurlo del siervo; porque ademas do la acción de las
in id, quod ad palrem pervenil, compelil aclio do peculio. cosas tomadas de la herencia, compele la de peculio en
nombro de la hija de familias por lo q u e percibió el padre.
§ . 13. Si filiusfamilias d u u m v i r pupillo rom salvam § . 13. Si el hijo de familias Dunviro no procuró q u e
foro caveri non curavil, Papinianus libro nono Quaestio se diese caución de quo permanecería indemne el p a t r i
n u m de peculio aclionem compelere ait. Nec quidquam monio del pupilo, dice Papiniano en el libro nono do sus
mulare a r b i t r o r , an volúntale patris decurio faclus sit, Qüesliones, que se d á contra él la acción de peculio: y
quoniam rempublicam salvam l'orc pater obslriclus est. juzgo quo no v a r í a q u e h a y a sido hecho Decurión con
voluntad del padre, ó sin e l l a ; porque este so obligó á
la indemnización do la causa pública.
lium habebit, si forlc in domini ralionem impendil, el cl señor le debe, si acaso lo gastó á cuenta del señor, y
d o m i n u s ei debitor mañero voluil, a u l si debilorem oius osle quiso q u e d a r obligado á él, ó si el señor r e c o n v in o
dominus convenil; q u a r o si lorie ex serví emlione e v i - á S U d e u d o r : por lo qual si por la c ompra del s i e r v o el
clionis nomine d u p l u m dominus exegit, in peculiuin s e r - señor exigió el dos tan lo por razón de eviccion, se con
vi cril conversum, nisi í'orlo dominus eo proposilo fuit, v e r t i r á en el peculio del siervo: á no ser que aquel lo h i
u l nollel hoc osse in peculium servi. ciese con intención de q u e no so comprehendiese en el
peculio del siervo.
§ . 7 . Sed el si quid ei conservus dcbel, erit p e c u - § . 7 . Si el siervo de su mismo señor lo debe a l g u n a
lii, si modo illo h a b e a l peculium, vel proul ha be bil. cosa, será del peculio si ya lo tiene, ó lo h a de tener.
8 . Paulus libro IV. a d Sabinum.—Non stalim quod 8. Paulo; Comentarios á Sabino, libro IV.—Lo
dominus voluil ex re s u a peculii esse, peculium fecit, sed q u e de su caudal quiso,el señor q u e fuese del p e c u l i o , no
si Iradidit, a u l q u u m a p u d eum essel, pro tradito h a b u i t ; se hace de este inmediatamente hasla quo lo entrega, ó
desideral enim res naluralem dalionem. Conlra aulem si estando en poder del siervo, lo diese por e n t r e g a d o ;
simul a l q u e n o l u i l peculium servi, desinit peculium esse. porque es necesaria la entrega natural de la cosa. Al
contrario inmediatamente que no quiere que el peculio sea
del siervo, dexa de serlo.
Ho, hores exlilero, procul dubio doducam, quod mihi do- señor. E n defensa de su sentencia también refiere J u l i a
betur. no, q u e si fuese heredero de aquel q u e después de la m a
numisión del siervo ó del hijo pudo s e r reconvenido por
la acción de peculio dentro del año, sin d u d a n i n g u n a
sacaré lo que so me debe.
§ . 6. Sive aulem ex conlractu quid domino dobcat, § . i). También sacará el señor lo q u e le d e b a por
sive ex rationum reliquiis, deducet dominus. Sed el si razón do contrato, ó por resto de cuentas; pero si por d o -
«x delicto ei debeat, u t p u t a ob furtum, quod fecit, acque lito, v. g. por hurlo, igualmente lo sacará. Mas se d u d a
deducetur. Sed est quaestionis, u t r u m ipsa furli a e s l i - si solo el importe de la cosa h u r t a d a , eslo es, solo a q u e
malio, id esl id solum, quod domino abest, an vero l a n - llo en q u e se disminuyó el patrimonio del señor: ó si lo
tum, q u a n l u m si alienus servus commisisset, id est c u m mismo que si el siervo ageno hubiera cometido el h u r t o ,
furli poenis? Sed prior senlentia verior esl, u l ipsa í'urti eslo es, con las penas del hurlo. Pero es mas verdadera
aestimatio sola d e d u c a t u r . la p r i m e r a sentencia, que solo sacará la estimación del
hurlo.
§ . 7 . Si ipse servus seso vulneravit, non debel lioc § . 7. Si el siervo so hubiese herido á sí mismo, n o
dairmum deducere, non magis, q u a m si se occiderit vel se debe sacar eslo daño, del mismo modo que si se m a
praecipitaverit; licel enim eliam servís naturaliter in tase ó se precipitase; porque también pueden los siervos
suum corpus saevire. Sed si a se vulneralum s erv um naturalmente ser crueles consigo mismos. Pero si el s o -
dominus curaverit, s u m t u u m nomine debitorem eu m d o ñ o r curase al siervo que se hirió á sí mismo, juzgo q u o
mino puto effeclum, q u a m q u a m , si aegrum cum c u r a s - se hizo deudor del señor por razón de los gastos: a u n q u e
sel, rem suam polius egisset. si lo curase estando enfermo, mas bien se d i r á quo fue
gestor en c a us a propia.
§ . 8. Item deducetur de peculio, si quid dominus § . 8. También se sacará del peculio si ol señor so
sorvi nomine obligatus est, a u t praeslilit obligatus, ila , obligó, ó dió alguna cosa en nombre del siervo. Y así si
si quid ei creditum esl iussu domini; n a m hoc d e d u c e n - so lo prestó alguna cosa por mandado del señor, escribo
dura Iulianus libro duodécimo Digestorum scribit. Sed Juliano en el libro doce d e los Digeslos, q u e también so
hoc ila d e m u m v e r u m p u l o , si non in r e m domini vel h a d e sacar. Pero juzgo que esto será cierto si lo que se
p a l r i s , quod acceptum e s t , p e r v e n i t , alioquin s e c u m recibió no llegó á hacerse del patrimonio del señor ó del
debebit compensare. Sed et si pro servo fideiusserit, d e - padre; pues de otro modo d e b e r á compensar lo uno con
ducendum Iulianus libro duodécimo Digestorum scribit. lo otro. Pero si salió por fiador del siervo, escribe J u l i a
Marcellus autem in utroque, si nondum quidquam domino no en el libro doce de los Digestos, q u e so ha de sacar.
absil, melius esse ait, praeslaro creditori, u l caveat ille Marcelo dice q u e es mejor q u e en uno y otro caso se lo
refusurum s e , si quid praestiterit dominus hoc nomine dé el acreedor, si no se perjudica al señor en cosa a l g u
convenlus, q u a m a b inilio deduci, u t medii temporis i n - na; y q u e dé caución de pa ga r al señor, si reconvenido
t e r u s u r i u m magis credilor consequalur. Sed si de peculio p o r esta c a us a diese algo mas de lo que dió al principio
convenlus dominus condemnatus est, debebit do sequenle p a r a q u e el acreedor perciba mas por las u s u r a s do eslo
aclione de peculio deduci; coepil enim dominus vel paler medio tiempo. Pero si el señor que es reconvenido pol
iudicali t e ñ e n , n a m etsi quid servi nomino non c o n d e la acción de peculio fuese condenado, deberá sacarse por
mnatus praestilisset c r e d i t o r i , etiam hoc dcducerel. la acción siguiente de peculio; porquo el señor y el padre
empezáron á estar obligados por la acción d e cosa j u z g a
da: y si no habiendo sido condenado dió a l g u n a cosa al
acreedor en nombre del siervo, también lo sacará.
ait, q u a m si ralum habuisset, quod cxaclam esl. E a d e m ñ o r no lo sacará do olra m a n e r a que si hubiese ratificado
ol in íiliofamilias diconda erunl. E l pulo voram Iuliani lo que cobró. Lo mismo se h a de decir respecto el hijo do
sclcnliam, n a l u r a l i a cnim debilaspeclamus in peculii d o - familias: y juzgo verdadera la sentencia do Juliano; p o r
d u c l i o D o ; esl aulom n a t u r a a e q u u m , liberari fílium vel que en quanto á q u e se saque del peculio, atendemos á lo
s erv u m obligatione co, quod indebilum videlur exegisso que so debo por obligación natural: y es conforme á e q u i
dad que el hijo ó el siervo se liberten do la obligación
por lo que parece q u e cobráron indebidamente.
§ . 3. Esl aulom quaeslionis, a n i d , quod dominus § . 3. También se d u d a si lo quo el señor sacó u n a
semel deduxil, q u u m conveniretur, r u r s u s , si c o n v e n i a - voz siendo reconvenido, deberá sacarlo reconvenido s e
t u r de peculio, eximere debeal, a n vero veluli solulum g u n d a vez por la acción do peculio: ó si sacado u n a vez,
ei videalur scmel facía doducliono? E l Neralius et Nerva parecerá q u e so h a pagado. J uz ga n Neracio y Nerva: y
p u t a n t , ilom Iulianus libro duodécimo s c r i b i t , si q u i d e m también escribe Juliano al libro doce, q u e si ciertamente
abslulil h o c d o peculio, non debere deduci; si vero e a n - sacase esto del peculio, no se d e b e r á sacar; pero si dexó
dem posilionom peculii reliquit, debere cum deducere. el peculio en el mismo estado, se d e b e r á sacar.
§ . 4. Denique scribit, si servus vicarium q u i n q u é § . i . Finalmente escribe, que si el siervo tenia en el
valentem in peculium h a b u i t , el domino quinqué d c b e - peculio u n vicario que valia cinco, y debiese al señor
rct, pro (|uibus vicarium dominus d e d u x i s s e l , e t mortuo oíros cinco, por los quales el señor sacase el vicario, y
postea vicario alium eiusdem prclii servus comparaverit, m u e r t o osle, comprase otro del mismo precio, no doxa do
non desinero domini esso d e b i l o r e m , quasi vicarius illo s e r deudor del señor, como si el vicario hubiese muerto
domino decesserít, nisi forle, q u u m e u m servo ademisset, p a r a el señor: ó no s e r q u e muriese quando le quitó el
e t sibi solvissel, lunc decesseril. siervo, y se hizo pago.
§ . 5. Idem recle ait, si, q u u m vicarius valeret d e - § . 5. Dice también, quo si el vicario valia diez, y
cem, dominus convenlus do peculio q u i n q u é pro servo reconvenido el señor con la acción d e peculio, pagase
praestitisset, quoniam quinqué ipsi dcbcbanlur, mox v i cinco por el siervo, porque se le debian á él otros cinco,
carius decessisset, adversus alium agenlem de peculio y después que murió el vicario, pidiese otro por la a c
decom dominum d e d u c t u r u m , q u i a el in eo, quod i a m ción de peculio, el señor h a de sacar diez; porque t a m
pro co sol vil, debilorem s erv u m sibi fecerit. Quae s e n - bién hizo al siervo de udor suyo en lo quo pagó por él;
tentia vera esl, nisi servo ad emit vicarium, u l sibi sol c u y a sentencia es verdadera, si no lo quiló al siervo el
vere l. vicario para hacerse pago.
§ . 6. Quod aulem deduci d e b e r e diximus i d , quod § . 6 . Lo q u e hemos dicho, quo se h a de sacar lo quo
deb e l u r ei, q u i de peculio convcnitur, ila accipiendum se debe al q u e es reconvenido con la acción d e peculio,
esl, si non hoc aliundo consequi poluil. so entiende si esto no se pudo c o b r a r do olro modo.
§ . 1. Denique Iulianus scribit, vendilorem, qui s e r § . 7 . Finalmente escribo Juliano, que el vendedor
v u m cum peculio vendidit, si de peculio conveniatur, que vendió el siervo con el peculio, si fuese reconvenido
non debere deducere, (|uod sibi debelur; poluil enim hoc con esta acción, 110 debo sacar lo que so lo debe; porque
ex rationo peculii d etrah ere el n u n c condicere quasi i n lo pudo s a c a r del peculio, y u s a r de la condiclion inde-
debilum, quoniam non esl in peculio, quod domino de bili\ pues lo a u e se debe al señor no eslá en el peculio.
belur; potest, inquit, etiam ex vcndilo agere. Quod ita Dico que también puedo pedir por la acción de venta: lo
eril probandum, si lanlum fuit in peculio, q u u m v e n d e - qual se h a do decir si al tiempo do ella liabia en el p e
r e l , u l salís facore debito dominus possel; celerum si culio pa ra q u e el señor se pudiese hacer pago do lo quo
poslea quid accessil condilionibus debili exislenlibus, lo debia. Poro si despues verificándose las condiciones
quod dominus non dislraxerat, conlra e r i t d icendum. d e la deuda, se le agregó alguna cosa, que el señor no
habia vendido, se d i r á lo contrario.
§ . 8. Idem scribit, si quis servum, cuius nomine do § . 8. También escribe, que si el q u e compró el sier
peculio habebal aclionem, comparasset, an p o s s i t d e d u - vo al q u e le estaba obligado por la acción de peculio,
cero, quod sibi d e b e l u r , quoniam adversus vendilorem podrá sacar en nombre del siervo lo q u e se le debe. Y
habeal aclionem de peculio? Et recle ait, posso; n a m e l dice que sí, porque le competía contra el vendedor la
quivis alius potosí eligere, u t r u m c u m emtore, a n c u m acción de peculio, y eslá en s u elección pedir al c o m
vendilore ageret; h u n c i g i l u r eligere pro aclione d e d u - p r a d o r ó al vendedor: esto supuesto puede elegir la d e
ctionem. Nec video, quid b a b e a n t credilores, quod q u e - ducción por la acción; y no alcanzo la razón q u e tengan
r a n t u r , q u u m possint ipsi vendilorem convcniro, si quid los acreedores pa ra quejarse, pudiendo ellos mismos r e
lorie p u l a n t esso in peculio. convenir al deudor, si acaso hacen juicio q u e hay a l g u n a
cosa en el peculio.
§ . 9. Non solum autem quod ei debelur, qui conve- § . 1). No solo se h a de sacar lo quo se debe al quo
nilur, deducendum est, v e r u m eliam si quid socio eius es reconvenido, sino también si se lo debe alguna cosa á
debelur. E l ila Iulianus libro duodécimo Digeslorum su compañero: y así lo escribe Juliano en el libro doce
s c r i b i t ; n a m q u a ralione in solidum alteruler c o n v c n i del Digeslo; porque por la razón que el uno es r econve
t u r , pari rationo deducere cum oportet, quod alleri d e nido por el todo, por la misma conviene quo saque lo
b e l u r ; q u a e scnlenlia recepta est, q u e se debe al olro; cuya sentencia está recibida.
12. Iulianus libro X I I . Digeslorum.—quia lioc 12. Juliano; Digesto, libro X I I . — P o r q u e en esto
casu eliam c u m eo agi p o t e s t , penes q u em peculium caso también se le puede pedir á quien no tiene peculio.
non e s l ;
13. Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X I X .
13. Ulpianus libro X X I X . a d Edictum.—sed in — P e r o en el comprador y vendedor no es verdadera: y
emtore el vendilore v e r a non est. Item in fructuario el de la misma m a n e r a en eí usufrutuario y propielario, y
proprielario, el ceteris, q u i non s u n l socii, et in domino, en los demás que no son compañeros, y en el señor y ol
Digestí).—Libro 1 5 . * — T i t u l o 1 . 537
et bonae fidoi emtore; nam el Iulianus libro duodécimo comprador de buena fe; porque Juliano al libro doce del
scribit, neutrum horum deducerc id, quod altori debetur. Digeslo escribe, que ninguno de eslos saca lo que se d e
be á otros.
16. Iulianus libro X I Í . Digestorum.—Quis ergo 16. Juliano; Digesto, libro XII.—¿Quó c a s ó s e
casus est, quo peculium servi communis ad alterum ex dá en que el peculio del siervo común solo perteneco á
dominis solum perlineal? In primis, si quis servi partem uno do los señores? En primer lugar si alguno vendió la
dimidiam vendiderit, nec peculium ei concesseril. Dein milad del siervo, y no le concediese peculio: y en segun
de, si quis servo communi pecuniam, vel res aliquas ea do quando alguno le dió dinero ú otras cosas con inlen-
mente dederit, u l proprietalem earum retinerel, admini- cion de retener la propiedad de ellas, y que el siervo
strationem autem servo concederct. Marcellus nolat: esl tuviese la administración, según ñola Marcelo. So dá
eliam ille casus, si aller ademerit, vel si omni quidem también otro caso quando el otro se la quitó, ó si el s e
modo concesserit dominus, sed in nominibus erit c o n - ñor se la concediese absoluta. Respectólas obligaciones
cessio. también tiene lugar la concesion.
68
Digesto.—Libro 1 5 . " — T i t u l o 1 .
u t p u t a s e r v u s c s t dolalis, potosí h a b e r e peculium, quod el siervo es dolal, puede tener peculio que me correspon
ad me respieiat, polest e t quod ad mulierem. Nam quod d a , y también lo puede tener q u e corresponda á la m u -
ex re marili quaesiit, vel ex operis suis, id ad m a r i t u m ger; porque lo q u e adquirió respecto lo perteneciente al
pertinel; el ideo si respectu marili heres sit inslitulus, marido, ó por s u s obras, correspondo al marido: y por
vel ei legatum d a l u m , id eu m non debcro resliluere, tanto si fué instituido heredero, ó so l e d e x ó algún lega
Pomponius scribit. Si igilur m e c u m a g a t u r ex eo c o n - do por contemplación del marido, escribe Pomponio,
traclu, q u i ad me respicit, u t r u m omno d ed u cam, quod que no lo debe restituir. Eslo supuesto, si se me pide por
debo turmibi sive ex mea causa, sive ex ea, q u a e ad u x o - el contrato quo me corresponde, ¿acaso sacaré todo lo
r e m respicit, an vero separamus causas, quasi in d u o - quo se me debe, y a sea por m i causa, ó por la q u e c o r
bus pcculiis, u l el cau s a dobili, quod petilur, speclelur; responde á mi muger? ¿ó acaso separamos las causas c o
u t , si quidem ex eo peculio a g a l u r , quod ad mulierem mo en dos peculios, pa ra que se a l i e n d a á la q u e c o r r e s
speclat, id deducam, quod ex eo conlraclu debeatur, si ponde á la d e u d a porque so pide, para quo si se pidiese
ex eo conlraclu, qui ad mo respicit, m e u m deducam? por el peculio q u e corresponde á la muger, so saque lo
Quae quaestio dilucidius esl in fructuario tractata, u t r u m que se debe por aquel contrato, y si por el contrato que á
ex co d e m u m conlraclu polest do peculio conveniri, quod raí rao correspondo, saque lo que rae perlenccoV C u y a
a se pertinet, an ex omni? E l ¡Marccllus etiam f r u c l u a - (jüeslion se traló mas claramente respecto del u s u f r u l u a -
rium teneri scribit, et ex omni conlraclu; e u m enim, q u i rio, si acaso puede s e r reconvenido por la acción de p e
contrabit, tolum servi peculium velul patrimonium i n - culio por el conlrato que le corresponde, ó por qualquiera
tuitum. Corte illud admitlendum omni modo dicit, u t olro. Marcelo escribe, q u e el usufruluario se obliga t a m
priore convenio, a d quem res respicit, in superíluum is, bién por lodos los conlralos; porque el que contrae m i r a
cui quaesilum non esl, conveniatur; quae sentenlia pro- todo el peculio del siervo como patrimonio: y dice, q u e
babilior est et a Papiniano probatur. Quod et in d u o b u s á la verdad ha de ser absolutamente admitido, para q u e
bonae (idei emloribus erit dicendum. Sed in marito m e - reconvenido primero aquel á quien corresponde la cosa,
lius esl dicere, simplicitér e u m do peculio teneri. Sin lo sea en lo demás aquel p a r a quien no adquirió: c u y a
autem marilus buiusmodi servi nomine aliquid pra e s li- sentencia es la m a s probable, y la a p r u e b a Papiniano. Lo
lorit, an adversus mulierem agentem dotis nomino d e d u qual también se ha do decir en dos compradores de buena
ce re id possil? E t ait, si id, quod crcdilori praeslilum est, fe; pero respecto del marido es mejor decir quo se obliga
ad utriusque generis peculium pertinobit, pro r a l a u t r i absolutamente por la acción do peculio. Pero si el marido
que peculio decedere debere. Ex quo intelligi polest, si diese a l g u n a cosa en nombre de este siervo, ¿acaso lo p o
ad altorum peculium conlractus p erlin eb it, modo solí d r á sacar pidiendo c ontra la m u g e r por la acción de d o
uxori dotrahi, modo non detrahi, si ad id peculium p e r - lé? Y dice, q u e si lo q u e se le dió al acreedor pertenecie
linuil conlractus, quod apud m a r i t u m resedil. se á uno y otro peculio, so debe sacar de arabos respecto
el importo de c a d a uno: do lo qual se puedo entender,
que si el contrato perteneciese á un peculio, u n a s veces
se saca solo del do la m u g e r , y otras no, sí el conlrato
pertenecía al peculio del marido.
§ . 2. Inlerdum et ipsi fructuario adversus d o m i n u m § . 2. Tal vez al mismo usufruluario so le dá acción
d a t u r aclio do peculio, u t p u t a si apud eum habeal p e de peculio c ontra el señor, si este liene en su poder el
c u l i u m , apud ipsum vero a u t n i h i l , au minus, q u a m peculio, ó si el usufruluario tiene menos de lo que le c o r
fructuario debetur. Idem etiam contra eveniet, q u a m v i s responde, ó nada. Si se verificase lo contrario, se d i r á lo
in duobus dominis sufiiciat pro socio vel communi d i v i - mismo, a u n q u e quando son dos los señores, basta la a c
dund o aclio; ción de sociedad, ó la de división de la cosa c o m ú n .
nec heres, vel alius successor, nisi in id, quod ad se p e r - dedor, ni el heredero, ni otro sucesor, sino por lo q u e
ven i t, percibió ron.
§ . íi. Sive autem post iudicium acceplum, sive a n l e § . 3. Tiene lugar el oficio del Juez y a sea q u o ol
dolo factum sil, conlinclur oflicio iudicis. dolo h a y a intervenido ánles ó después do conlostado el
pleyto.
§ . 4 . Si dominus vel paler recuset de peculio a c lio § . i . Si el señor ó el padre reusasen la acción d e
nem, non esl audiendus, sed cogondus est quasi aliam peculio, no ha do s e r oido, sino quo h a de s e r obligado á
quamvis personalem aclioneni suscipere. contestar como q u a l q u i e r a otra acción personal.
26. Paulas libro X X X . a d Edictum.—Si semel ex 26. Paulo; Comentarios a l Edicto, libro X X X . —
e a causa, id esl quod dolo fecerit, dominus praeslileril Si el señor reconvenido por la acción do peculio, dioso
de peculio conventus, ccteris ex eadem c a u s a nihil p r a e - a l g u n a vez por esta causa, esto es, por ha be r cometido
slabil. Si tantundem servus oi debeat, q u a n t u m dolo dolo, por la m i s m a c a u s a no d a r á cosa a l g u n a á los d e -
m i n u i t , non e r i l condemnandus. Kis consequens erit, u t m a s ; poro si el siervo lo debia la propia cantidad en q u e
manumisso quoque vel alienato s e r v o , ex cau s a eliam disminuyó el peculio por su dolo, no será condonado: y
doli i n l r a a n n u m tonealur. á oslo s e r á consiguienlo q u e después do manumitido ó
enagenado el siervo, también estará obligado dentro del
año por c a us a del dolo.
§ . 3. Illud quoquo placuit, quod et Iulianus probat, § . 3 . También agradó quo absolutamente se les p e r
omnímodo permitlendum crediloribus vcl in parles cuín mitiese á los acreedores ó pedir á cada uno s e p a r a d a
singulis agere, vcl cuín uno in solidum. mente, ó reconvenir á uno por el lodo: lo qual a p r u e b a
Juliano.
§ . 4. Sed ipsi, q u i vendideril s e r v u m , non putat § . 4. Pero j u z g a Juliano quo al mismo que vendió
Iulianus, do eo, quod anlo vendilionem crediderit, c u m el siervo no se le debe permitir q u e le pida al comprador
e m t o r e d o peculio agere permitlendum. por la acción de peculio respecto l o q u e le prestó ánles d e
la venta.
§ . 5. Sed el si alieno crcdidcro, e u m q u e redeinero, § . 5. Mas si le presté al siervo ageno, despues lo
deinde alienavero, aeque non p u t a l m i h i i n e m t o r e m d a r i comprase, y últimamente le enagenase, dice también q u e
deberé iudicium. no se me debe d a r acción contra el comprador.
§ . (I. In venditorem aulem d u n l a x a l i n t r a a n n u m § . G. Juzga que se me ha d e d a r acción contra el
post redemtionem n u m e r a n d u m do eo, q u o d a d h u c alieno vendedor por lo q u e presté al siervo, q u e a ú n era ageno,
crediderim, dandam osse mihi aclionem exislimat, d e - dentro de un año, que se ha de contar despues de la v e n
duclo eo, quod apud me peculii servus habebil. ta, deducido lo q u e tuviese el siervo en mi poder de su
peculio.
§ . 7. Sicul aulem de eo, quod ipse crediderim servo § . 7. Así como por lo q u e yo mismo presté á m i
meo, non putat Iulianus i n e m t o r e m aliénalo eo actionem siervo, j u z g a Juliano, que despues de enagenado esto, n o
mihi d a r i debere, i la et do eo, quod servus incus servo se me debe d a r acción contra el comprador, en la misma
meo crediderit, si is, cui credilum fuerit, alienalus sil, forma niega que se me debo permitir d e m a n d a r al c o m
negat, permilli m i h i debere cum emlore experiri. prador respecto lo q u e dos siervos mios prestasen uno ó
otro, si fué enagenado aquel á quien se prestó.
§ . 8. Si quis c u m servo d u o r u m p l u r i u m v e c o n l r a - § . 8. Si alguno conlraxo con el siervo de dos ó d e
xerit, permitlendum esl ci, c u m quo vclil dominorum in m a s , so lo ha de permitir quo reconvenga al q u e q u i e r a
solidum experiri; esl e n i m iniquum in plures a d v e r s a d e los señores por el lodo; porque es injusto que se o b l i
rios distringi e u m , q u i cuín uno conlraxeril; nec h u i u s g u e á litigar con muchos contrarios al que conlraxo con
dunlaxal peculii ralio haberi debel, quod a p u d e u m , u n o : y no se debo hacer c u e n t a de solo el peculio quo
cum quo agilur, is servus h a b e r e t , sed el eius, quod tiene él siervo en poder do aquel contra quien se pide,
apud alterum. Nec lamen res damnosa fulura esl ci, q u i sino también del quo tiene en poder del o t r o : y esto no
condemnalur, q u u m possit r u r s u s ipse iudicio societalis perjudicará al quo es condenado; porque este puede c o n
vel communi dividundo, quod amplius s u a porlione s o l - seguir de su compañero ó compañeros en el juicio de s o
veril, a socio sociisve suis consequi. Quod Iulianus ila ciedad, ó de división de la cosa común, lo que pagó m a s
locuin habere ait, si apud alterum quoque fuil peculium, de lo q u e lo correspondía: y esto dice Juliano que tendrá
q u i a eo casu solvendo quisque eliam socium aere alieno l u g a r en el caso de quo tenga peculio en poder de uno y
liberare videlur; a t s i nullum sil apud alterum peculium, olro; porque en este caso qualquiera q u e pague, parece
contra esse, q u i a nec liberare ullo modo acre alieno e u m q u e también liberta al compañero de la d e u d a ; pero si n o
inlelligilur. tuviese peculio en poder del otro, se dice lo contrario;
porque no so entiendo que de modo alguno le liberta d e
la d e u d a .
29. Gnius libro IX. a d Edictum provinciale.—Si 29. Gayo\ Comentarios a l Edicto provincial, l i
quis se r v u m testamento liberum esse iusserit relictis h e - bro I X . — S i alguno dexó libertad al siervo en s u t e s t a
redibus his, qui c u m servo conlraxerunt, possunl inter mento, y fuesen herederos los que contraxéron con oí
se coheredes vcl do peculio agere, q u i a de eo quisque siervo, ios coherederos se pueden reconvenir entre sí por
peculio, quod apud eu m esset, quolibet alio agente t o - la acción de peculio; porque cada uno está obligado al
nealur. olro que le pido por lo que tiene en s u poder.
§ . 1. Eliam si prohibueril conlrahi c u m servo d o - § . 1 . Aunque el señor h a y a prohibido que se con
minus, erit in e u m do peculio actio. traiga con el siervo, se d a r á contra él la acción de p e
culio.
parle, nisi si quid in ipsius heredis rem vertit, nec q u a - ro reconvenido: lo mismo so dico respecto la parlo quo
s
i unum ex sociis esse h u n c h e r e d e m conveniendum, sed se convirtió en utilidad s u y a : á no ser q u e se h a y a c o n
pro parle d u n l a x a t . vertido alguna cosa en utilidad del mismo h e r e d e r o ; y
este no ha do ser reconvenido como uno do los c ompa ñe
ros, sino solo respecto su parte.
§ . 2. Sed si ipse servus sil heres ex p a r l e institu § . 2. Poro si el mismo siervo fuese instituido h e r e
í s , aeque cum eo a g e n d u m e r i t . dero do a l g u n a parto, igualmente se le pedirá.
§ . 3. Sin vero filiüs sil, quamvis ex parte i n s t i t u § . 3. Mas si fuese hijo, a u n q u e h a y a sido instituido
í s , nihiloniinus in solidum aclionem palielur; sed si ve- en parle, esto no obstante se d a r á contra él acción por el
pro parte nomen coheredis redimere, audiendus esl. l o d o ; pero si quiero q u e so lo ceda esta p a r a pedir al
Quid enim, si in rem patris v ers u m sit, c u r non c o n s e - coheredero respecto s u parte, ha de ser oido: ¿qué d i r é -
M.ualur íilius a coheredo, quod in patris r e est? Idem e t mos si so convirlió en utilidad del p a d r e ? ¿por qué razón
^ peculium locuples sit. no conseguirá el hijo del coheredero lo que so convirtió
en utilidad do s u p a d r e ? Lo mismo se h a de d e c i r si h a y
en él peculio p a r a p a g a r .
§ . í . Is, q u i semel de peculio egit, r u r s u s aucto pe- § . í . El que pidió u n a vez por la acción do peculio,
cu
Uo de residuo debili agere potest. aumenlado osle, puede pedir s e g u n d a vez por la misma
acción lo q u e doxó d e percibir.
§ . 5. Si a n n u a exceptione sit repulsus a vendilore § . 5. Si el acreedor fuese repelido por el vendedor
cr
edilor, subveniri ei adversus emtorem debel; set si alia con la excepción a nua l, debe s e r socorrido c ontra el
Cx
íepiionc, haclenus subveniri, u t deducía ea q u a n l i t a - c o m p r a d o r ; pero si por olra excepción, ha de s e r s oc o r
¡Le* quam a venditore consequi potuisset, a b emlore r e s i - rido solamente de modo q u e sacada aquella cantidad q u o
(
luum c o n s e q u a t u r . pudiese conseguir del vendedor, r e p i t a lo róstanle del
comprador.
§. (5. In dolo obiiciendo temporis ratio h a b e l u r , fo r- § . 6. E n quanlo á oponer la excepción do dolo, se
la
ssis enim post lempus do dolo aclionis non palietur h a d e atender al tiempo, no sea q u e el Pretor no permita
(
'°lum malum obiici Praetor, quoniam nec de dolo aclio q u e so proponga después do pasado el señalado p a r a ella,
P°sl slalulum lempus d a l u r . porque no so d á de s pué s .
§ . 7 . In heredem aulem doli clausula in id, quod § . 7 . Se d á la acción de dolo contra el heredero pol
a<
l eum pervenil, íieri debel, u l t r a n o n ; lo quo percibió, y no por m a s .
61. Ulpianus libro / / . Disputaliomm. — Si ex 32. Ulpiano; Disputas, libro 11.—Si fuese r e
(
'uobus vol pluribus heredibus eius, q u i manumisso s e r - convenido uno do dos ó mas herederos del quo habiendo
v
° vel libero esse iusso, vol alienato, vel morluo i n t r a manumitido el siervo enagenado ó muerto, podia s e r r e
jjnnum c o n v e n i d poterat, u n u s fuerit convenlus, omnes convenido dentro del año, se libertan todos los h e r e d e
heredes liberabunlur, quamvis non in maiorem q u a n l i - ros, a u n q u e no sea condenado en m a y o r cantidad do la
la
tem eius peculii, quod penes so habel, q u i convenilur, quo importa el peculio quo tiene en su p o d e r ; y así lo
c
°iKlemnelur. Idque ila lulianus scripsit, idemquo est, escribe Juliano. Lo mismo se dico si so hubiese c o n v e r
si in allerius rom fuerit versum. Sed e t si plores sint tido en utilidad s u y a ; poro si los usufrutuarios ó los p o
fructuarii vel bonao fidei possessores, u n u s convenlus seedores de b u e n a fe fuesen muchos, reconvenido u n o , so
c
°leros liberal, quamvis non maioris peculii, q u a m p e - libertan los demás, a u n q u e no doba s e r condenado e n
n
.es se esl, condemnari debeat. Sed si licet hoc i u r e c o n mas do lo q u e importa el peculio q u e t i e n e ; pero a u n q u e
d a l , tamen aequitas dictat, iudicium in eos d a r i , q u i así está determinado por derecho, no obstante dicta la
? c casione inris liberantur, u t magis eos perceplio, q u a m equidad, q u e se dé acción contra los q u e se libertan por
lnl
cniio liberet; nam q u i c u m servo contrahit, u n i v e r - disposición de derecho, p a r a quo mas bien los liberte la
peculium eius, quod ubicunque esl, veluli p a l r i - percepción q u e la intención ; pues el que contrae con el
^onium i n t u e l u r . siervo, m i r a á lodo lo que tiene en s u peculio como p a
trimonio suyo donde quiera q u e esté.
§. 1. In hoc a u t e m iudicio, licet r e s t a u r e t u r praece- § . 1. Mas en osle juicio a u n q u e so restauro el a n t e
. eil s, lamen et augmenli, et dccessionis rationom h a b e - cedente, con lodo conviene q u e se tenga presento el a u
ri
°portel; et ideo, sive hodie nihil sil in peculio, sive mento y la diminución : por esto a u n q u e al presento n o
j^ceserit aliquid, praesens status peculii spectandus e s t . h a y a cosa a l g u n a en el peculio, ó so le agregase algo, so
yuare circa venditorem quoquo el emtorem hoc nobis h a de m i r a r al estado presento de é l ; por lo qual acerca
v
Kletur verius, quod accésit peculio, posse nos ab e m t o - del vendedor y comprador nos parece también mas c i e r
!° consequi, nec relrorsus, velut in u n o iudicio, ad id to que podemos conseguir do este lo quo se agregó al pe
l e 111
pus convenlionem reducereemloris, quo venditorcon- culio, no por relrolraccion, como en u n mismo juicioso
Ve
n t u s sit. retrotrae la convención del comprador al liempo en q u o
fué reconvenido el vendedor.
§• 2. Vendilor servi, si cum peculio s erv u m v e n d i - § . 2 . El vondedor del siervo si lo vendieso con ol
et tradiderit peculium, n e i n l r a a n n u m quidem do peculio, y entregase esto, ciertamente no será reconve
F.eculio convenietur; ñeque enim hoc pretium servi p e c u - nido por la acción de peculio dentro del a n o ; porque
lUtíl Oste precio no es peculio del siervo,* como escribió No-
est, u t Ncralius scripsit.
racio.
#
8 4 2 D i g e s t o . — L i b r o l a . — T i t u l o 1 .
33. íavolenus libro X I I . ex Cassio.—Sed si quis 33. Javoleno\ Doctrina de Casio, libro X I I . —
s e r v u m ita vendidit, u t pretium pro peculio acciperet, Poro si alguno vendió al siervo de suerte q u e r e c i b i e s e
penes eum videtur esse peculium, ad q u e m pretium p e - precio por el peculio, parece q u e este eslá en poder de'
culii pervenit, que recibió el precio del peculio.
34. Pomponius libro X I I . ex variis Lectionibus. 34. Pomponio ; doctrina de A utores varios, l i
— n o n penes q u e m res peculiaris sil. bro X I I . — N o en poder del q u e recibió la cosa del pe
culio.
36. Ulpianus libro II. Disputationum,—In bonae 36. Ulpiano; Disputas, libro I I . — E n los tratos
íidei contracliuus quaestionis e s l , a n do peculio, an in de b u e n a fe se d u d a si el padre ó el señor están obliga
solidum palor vel dominus tenerenlur, u t esl in aelione dos respecto del peculio, ó por el lodo, como también
d e dote agitatum, si filio dos d a l a sil, an palor d u n l a x a t controvierte respecto la acción do dote, si se (lió esla al
de peculio convenirelur. Ego autem arbitror, non solum hijo, ó si el padre será reconvenido solamente. Y o juzgo
d e peculio, sed el si quid praelerea dolo malo patris c a q u e no solo compete la acción de peculio, sino que t a m
pta fraudataque est mulier, corapetere aclionem; n a m si bién compele acción por lo que la m u g e r fué e n g a ñ a d a »
liabeal res, nec reslituere sit p a r a l u s , a e q u u m est, e u m defraudada por dolo malo del p a d r e ; porque si lieno Ia
q u a n t i ea ros esl condcmnari. Nam quod in servo, cui res cosa, y no eslá pronto á restituirla, es juslo que sea con
pignori d a l a est, expressum est, hoc el in coleris bonae denado en lo q u e i m p o r t a ; pues Pomponio escribe, qu°
íidei iudiciis accipiendum esse Pomponius scripsit; n a m - lo q u e se h a dicho respecto del siervo que recibió la cosa
quo si servo res pignori d a t a s i t , non solum de peculio en prendas, se ha de decir también en los d e m á s juicios
el in r e m verso competit actio, v e r u m hanc quoquo habol de buena fe; porque si al siervo se le dió la cosa en pren
adiectionem: c t s i quid dolo malo domini caplus f r a u d a - das, no solo compelo la acción do peculio y l a do in r e m
lusque actor est. Videtur autem dolo facore dominus, q u i , verso, sino q u e también liene eslo a d i l a m e n l o ; y si en
q u u m haberet restituendi facullatom, non vull reslituere. algo fué engañado ó defraudado el actor por dolo malo
dol señor. También parece que comete dolo el señor que
no quiere r e s t i t u i r pudiendo hacerlo.
37. Iulianus libro X I I . Digestorum.—Si credilor 37. Juliano; Digesto, libro X I I . —Si e l a c r e e d o r
lilii lui heredem le instituerit, el lu hereditatem eius ven- do lu hijo lo instituyese heredero, y vendieses s u heren
dideris, illa parlo slipulalionis: q u a n t a pecunia ex h e r e - cia, estarás obligado por la acción de peculio en la can
dilalo ad te perveneril, teneris de peculio. tidad que percibieses de la herencia respecto la parte de
§ . 1 . Si sorvo tuo permiseris v.icarium e me re a u r e i s estipulación.
ocio, ille decom omerit, el libi scripserit se octo emisse, § . 1 . Si permilioses á t u siervo ordinario c o m p r a r
tuque ei pormiseris eos octo ex lúa pecunia solvere, el is vicario por ocho ducados, él lo comprase por diez, te es
decom sol veril, hoc nomine dúos áureos tantum vindica- cribiese q u e lo habia comprado por ocho, le dieses li
bis, sed hi venditori p raes tab u n tu r d u n l a x a t de peculio cencia p a r a que de t u caudal los pagase, y dioso diez-
se r v i . por esla razón solo vindicarás dos ducados, y solo estos
se le d a r á n al vendedor del peculio del siervo.
§ . 2. Servum communem, quem cum Titio a u t e u m § . 2. El siervo común, q u e tenia con Ticio ó Sem
Sempronio habobam, Titio vendidi, anlequam eius n o pronio, l e vendí á Ticio ántes q u e en su nombre se me
m i n e a g e r e t u r mecum de peculio; quaesitum est, si d e pidiese por acción do peculio: se preguntó si por esl:'
peculio c u m Titio a u l c u m Sempronio ageretur, a n e i u s acción se pidiese á Ticio ó á Sempronio, ¿acaso debería
peculii, quod a p u d me esset, ratio haberi deberet? Dixi, contarse el peculio que luvieso en m i poder? R e s p o n d í )
si cum Sempronio a g e r e t u r , n u n q u a m ralionem eius p e q u e si se pidiese á Sempronio, n u n c a so debia hacer
culii, quod apud me esset, haberi d e b e r e , q u i a is n u l - cuenta del peculio quo tenia en mi poder; porque no ® l
l a m adversus me aclionem haberet, per q u a m id, quod compelía c ontra m í acción a l g u n a por la qual p u d i e f
praeslilissel, consequi possol. Sed el si cura Titio posl conseguir lo que hubiese dado; pero si se pidiese á TU'10
a
a n n u m , q u a m vendidissem, agerelur, similiter non esse despues del año q u e l o hubiese vendido, tampoco s o n
a
c o m p u t a n d u m peculium, quod apud mo est, q u i a iam do contar el peculio q u e tengo en mi poder; porque V
mecum agí do peculio non possel. Sin aulem inlra a n no s e podia pedir conlra mí por la acción de p e c u l i o :
n u m ageretur, tune quoquo habendam huius peculii r a - m a s s i so l e pidiese dentro del af.o, en este caso t a m b i é n
tionem, postquam placuit, aliénalo homine pormitlon- so h a do contar este peculio despues que agradó quo ena-
d u m creditori, el cum venditore, et cum emlore a g e r e . genado el siervo so ha de permitir al acreedor pedir a
vendedor y al comprador.
§ . 3. Si actum sil de peculio cum eo, q u i u s u m f r u - § . 3. Si se pidió por la acción de peculio al que te
c t u m in servo habel, el minus conseculus sit credilor, n i a el usufruto del siervo, y el acreedor no cobró do e
non esl iniquum, u l ox universo eius peculio, sive apud enteramente, no es injusto que perciba lo que se lo resij
fructuarium, sivo apud proprielarium oril, r e m c o n s e - do lodo el peculio dei siervo, ya sea que esté en pode
q u a t u r . Nihil interest, operas suas conduxerit servus a del usufruluario ó del propietario. Nada importa que c
fructuario, an pecuniam muluarn a b eo acceperit; d a r i siervo haya arrondado sus obras al usufruluario, ó q l l °
D i g e s t o . — L i r r o 1 5 . ' — T i t u l o 1 .
•taque debebit actio ei adversus dominum proprietatis haya tomado dinero prestado do él; y así se le de b er á
deduelo eo, quoel servus peculii nomine a p u d f r u c t u a - d a r acción contra el señor do la propiedad, sacado lo
' i u m habet. que el siervo tiene en el peculio del u s u f r u l u a r i o .
49. Pomponius libro IV. a d Quintum Mucium.— 4 9 . Pomponio; Comentarios á Quinto Mucio, l i
Non solum id peculium est, quod dominus servo conces- bro IV.—No solo es peculio lo q u e el señor concedió al
sit, v e r u m id quoque, quod ignorante quidem eo a c q u i - siervo, sino también lo quo adquirió ignorándolo él, y
silum sit, tamen, si roscisset, passurus e r a t esse in p e permitiría q u e estuviese en el peculio si lo supiese.
culio.
§ . 1. Si ignorante m e servus meus negolia mea a d - § . 1 . Si mi siervo administrase mis negocios i g n o
nunistraverit, lanlidem debilor milii intelligetur, q u a n t i rándolo yo, se enlionde quo m e es deudor de quanlo m e
tenebalur, si liber negolia mea administrassel. eslaria obligado, si siendo libre los hubiera administrado.
§ . 2. Ut debilor vel servus domino, vel dominus ser § . 2. P a r a q u e se entienda que el siervo es deudor
vo inlelligalur, ex causa civili computandum esl; i d e o - del señor, ó el señor del siervo, se h a de atender á lo
que si dominus in raliones suas referat, se debere servo quo se determina por causa civil; y por eslo si el señor
suo, q u u m omnino ñeque m u l u u m acceperit, ñeque ulla dice en sus cuentas q u e debe á s u siervo, no habiendo
causa praecesserit debendi, n u d a ratio non facit e u m d e - recibido prestado, n i precedido c a us a a l g u n a p a r a d e
bitorem. berle, la cuenta sola no le constituye d e u d o r .
69
84(5 Digesto.—Libuo 1 5 . ° — T i t u l o 1 .
aliónala, quae pro capile servi facía proponeretur; noque rido, y no se h a b i a enagenado por aquella causa que se
enim admiltendum esse dislinclionem existimanlium, si proponía pa ra la manumisión del siervo; y quo no se h a
non manumitían), domini pecuniam csse, manumissiono bía de admitir la distinción do los que juzgan que si n o
vero sécula videri pecuniam ox r e mea quacsilam m i h i , le manumitiese, el dinero es del señor; pero que teniendo
quoniam magis propter r e m m e a m , q u a m ex re mea p e efecto la manumisión, parece que adquirí el dinero dado
cunia mihi d a r e l u r . p a r a este fin; porque mas bien se me dio p o r cosa m i a ,
quo de cosa m í a .
lias uni ex heredibus praedia praelegavit, u l instrucla milias, q u e e r a uno de los herederos, so le prologó u n
erant, cum servis; hi servi domini debilores f u e r u n t ; predio con lo accesorio á él, y los siervos estos eran deu
quaesilum est, a n ceteris heredibus adversus eum aclio dores del señor: se preguntó si acaso les compelía á los
de peculio compelal? Respondit, non compelere. demás herederos la acción de peculio c o n t r a él. Respon
dí q u e no.
56. Paulus libro I I . a d Neratium.—Quod s er vus 56. Paulo; Comentarios á Neracio, libro I I . — L o
nieus pro debitore meo m i h i expromisit, ex peculio d e - quo m i siervo me prometió por mi deudor, se debo sacar
duci debet, et a debitore nihilominus debetur. Sed videa- del peculio; y esto no obslanlo me lo debo él mismo; pero
m u s , ne credendum sit, peculiare fieri nomen eius, pro veamos si se h a de entender quo la d e u d a de aquel por
quo expromissum est. Paulus: utique, si de peculio agen quien so prometió corresponde al peculio. Paulo r e s p o n
te aliquo deducere velit, illud nomen peculiare fácil. de: Ciertamente si pidiendo alguno por la acción d e p e
culio lo quiere sacar, hace aquella deuda del peculio.
5 7
' Tryphoninus libro VIII. Disputalionum.— 57. Trifonino; Disputas, libro V I I I . — S i el hijo
Si lilius vel servus, cuius nomine d u n t a x a t de peculio ó el siervo en cuyo nombro se pidió solamente por la a c
actum est, anle finilum iudicium decesserit, id peculium ción do peculio, muriese ánlos do concluirse el juicio, so
respicielur, quod aliquis eorum, q u u m moriebalur, h a - t e n d r á presente el peculio que qualquiera do ellos tenia
buit. al tiempo do s u muerto.
§ . 1. Sed e u m , qui s e r v u m testamento liberum esse § . 1. Si uno en s u testamento d á libertad á s u s i e r
iubet, et ei peculium legat, eius temporis peculium le vo, y lo lega el peculio, escribo Juliano q u e so entiendo
g a r e inlelligi l u l i a n u s scribit, quo libertas compelit; q u e le lega el que lenia al tiempo q u e so lo d á libertad;
ideoquo omnia incrementa peculii quoquo modo a n t e y por eslo lo pertenece lodo lo q u e so aumenló do q u a l
aditam hereditatem acquisila ad manumissum pertinere. quie ra m a n e r a antes q u e se adióse la herencia.
§ . 2. At si quid extranco peculium s erv i legaverit, § . 2. Pero si alguno logase al extraño el peculio del
in coniectura volunlatis teslaloris quacslioncm esse, e t siervo, so d u d a acerca de la voluntad del testador; y es
vero similius esse, id legalum, quod morlis tempore in m a s verosimil que lo legó el q u e tenia al tiempo do l a
peculio fuerit, ita ut, quae ex r e b u s peculiaribus a n t e m u e r t e , d e modo quo se deberán los aumentos r e s p e c t i
aditam hereditatem accesserinl, debeanlur, veluti p a r t u s vos á las cosas pertenecientes al peculio ántcs quo se
ancillarum el foelus pecudum; q u a e aulem servo donata adieso la herencia: v. g. lo q u e nació de las siervas y do
fuerint, sive quid ex operis suis acquisierit, ad l c g a t a - las reses: mas las cosas do quo se hizo donacion al s i e r
r i u m non perlinere. vo, ó lo quo adquirió con s u trabajo, no pertenecen al
legatario.
5o. Scaevola libro V. Digestorum.—Uni ex h e r e 58. Sci : vola\ Digesto, libro V . — A uno de los h e
dibus praedia legavit, u l instrucla e r a n t , c u m servis e t rederos legó los predios con todo lo accesorio á ellos, los
ceteris robus, el quidquid ibi essel; h i servi domino d e siervos, y lodo lo demás q u e h a b i a en ellos: eslos siervos
bilores fuerunt tam ex aliis causis, q u a m ex raliono k a - e r a n deudores del señor, así por otras causas, como por
lendarii; quaesilum est, an ceteris heredibus ad v er s us la cuenta del libro do caxa: so preguntó si á los d e m á s
e u m pecuniae a b his debitae aclio de peculio compelit? herederos les compelo contra él la acción de peculio por
Hespondit, non compelere. lo quo debian. Respondí q u e no.
Quando de peculio actio annalis est. Quando compete la acción de peculio dentro del año
despues que feneció.
§ . 3 . Mérito autem temporariam in lioc casu fecit § . 3. Con razón determinó el Pretor quo en este c a
P r a e t o r actioncm, nam q u u m morte vel alicnationo e x - so fuese la acción temporal; porque faltando el peculio
tinguitur peculium, sufíiciobal usque ad a n n u m produci por la m u e r t e ó la enagenacion, e ra suíicienlo que la
obligalionom. obligación so estendiese á un año.
§ . 4. Alienalio autem el manumissio ad servos p e r - § . 4. L a enagenacion y manumisión pertenece á los
tinet, non ad íilios; mors autem lam ad servos, q u a m ad siervos y no á los hijos; ñero la muerto á unos y otros:
filios refertur; emancipatio vero a d solum lilium. Set et la emancipación á solo el liijo: mas si de otro modo sin
si alio modo sino emancipatione desierit esso in potestate, ser emancipado dexase do estar en potestad, se d a r á ac
annalis erit aclio. Sed et si morte patris vel deportationo ción por un año; y si por m u e r t e ó destierro perpetuo del
sui inris í'uerit effectus íilius, de peculio intra a n n u m pa dre so libertase el hijo do la patria potestad, el h e r e
heres patris vel íiscus tenebuntur. dero del padre ó el fisco estarán obligados por la acción
do peculio dentro del año.
§ . 5. In alicnationo accipitur utiquo v e n d i t o r , q u i § . 5. • En la enagenacion ciertamente se c o m p r e h e n -
acíiono do peculio i n t r a a n n u m tenetur. de el vendedor, q u e se obliga por la acción de peculio
dentro del año.
§ . 6. Sed et si donavit servum, vel pcrmutavit, vel § . 6. Pero si donó ó permutó, ó dió en dote el s i e r
in dotem dedit, i n eadem causa est. vo, se dice lo mismo.
§ . 7 . Itom heres e i u s , q u i servum lcgavit non c u m § . 7 . También el heredero do aquel q u e legó el s i e r
peculio; n a m si cum peculio vel legavit, vel liberum esse vo sin el peculio; porque si se legó con el peculio, ó se
iussit, quaeslionis fui I. E l mihi verius videtur, non d a n - mandó que fuese libre, so dudó; y á mí me parece m a s
d a m ñeque in manumissum, ñeque in e u m , cui legatum cierto q u e no se ha de d a r acción do peculio n i contra el
sil peculium, do peculio actionem. An ergo leneatur h e manumitido, ni contra aquel á quien se legó el peculio.
res? E t a i l Caecilius teneri, q u i a peculium penes eum sil, ¿Acaso se obligará el heredero? Cecilio dico q u e sí, por
q u i tradendo id legatario so liberavit. Pegasus autem c a - estar el peculio en poder do aquel, quo entregándolo al
veri heredi debere a i t , a b e o , cui peculium legatum sil, legatario, q u e d a r á libre; pero Pegaso dice, cjuo debe d a r
q u i a ad e u m vcniunt cred ito res ; ergo si tradiderit sino caución al heredero aquel á quien se lego el peculio;
caulione, erit conveniendus. porque los acreedores recurren á ól: luego si lo e n t r e g a -
so sin caución, h a b r á do ser reconvenido.
§ . 8 . Si praecepto servo et peculio rogalus sil heres § . 8. Si se rogase al heredero q u e restituyese la h e
resliluoro hereditatem, si do peculio conveniatur, Tro- rencia quedándose con el siervo y el peculio, si fuese r e
belliani excepliono non u l e l u r , u t Marcellus tractans a d - convenido con esta acción, no u s a r á de la excepción del
millit. Is autem, cui restituta est horedilas, non tenelur, Senadoconsullo Trebeliano, como dice Marcelo tratando
u t Scaevola ait, n u u m peculium non habeal, nec dolo do esto: m a s esle á quien so le restituyó la herencia n o
feceril, quominus haberet. está obligado, como dice Escévola, por no tener peculio,
ni h a b e r dexado de tenerlo por dolo.
§ . 9. Usufructu quoquo exlinclo i n t r a a n n u m actio § . 9. Escribo Pomponio al libro sesenta y uno del
nem d a n d a m in usufrucluarium Pomponius libro sexagé Digesto, q u e extinguido el usufruto, se h a de d a r t a m
simo primo scripsit. bién acción dentro del año contra el usufrutuario.
§ . 10. Quaesilum est a p u d Labeonem , s i , q u u m § . 10. Preguntó Labeon, quo si viviendo el hijo, c r e
íilius viveret, tu credens c u m m o r t u u m annali actiono yendo t ú que habia muerto pidieses por la acción a n u a l ,
egeris et, q u i a a n n u s praoteriorat, oxceplione sis r e p u l - y por h a b e r pasado el año fueses repelido con esta e x
sus, a n r u r s u s experiri tibi comporto e r r o r e p c r m i l l e n - cepción, ¿acaso, averiguado el e r r o r , te se permitirá q u o
d u m e s l ? E t ait, permitti debere duntaxat de peculio, non pidas segunda vez? Y dice, quo se debe permitir l a do
etiam de in rom verso; n a m p n o r o iudicio de in rcm v e r peculio, y no la do in rcm verso; porque en el primer
so roclo»aclum est, q u i a a n n u a exceplio ad peculium, juicio se pidió bien por esta acción; pues la excepción
non ad in rom versuin perlinet. anual pertenece á la del peculio, y no á la d e in r e m
verso.
ancillarumque partubus, e t deccdere, veluli si m o r l u u m partos do las reses y las siervas, y disminuirse si m u
sit animal, vel alio quolibel modo perierit. riese el animal, ó pereciese do qua iquie ra manora.
pecunia, q u a m vestis periit, dicendum erit, utrique d o que el seilor empieza á estar obligado á dos por u n a m i s
m i n u m teneri, quoniam ambo in rem domini verlere v o - m a c a u s a ; por lo qual a u n q u e h a y a percibido el di ner o
luerunt; y el vestido, se h a d é decir que el señor está obligado á
iino y olro; porque ámbos quisiéron que so convirliesoen
utilidad do él.
tamen conscqui rao ex éralo, quod ad dominum pervenit. todo consoguiré por la acción de c ompra lo a u e percibió
Ego autora non pulo, do in rora verso osso actionera e m - el señor: mas no juzgo que al comprador se lo d a la a c
lori, nisi hoc animo gesseril servus, u l i n r e m doraini ción de in rem verso: á no ser que el siervo fuese gestor
verleret. con la intención do quo convirtiese en ulilidad del señor.
§ . 5. Si ñliusfamilias pecuniam mutuatus pro filia § . 5. Si el hijo do familias tomó dinero prestado p a r a
s u a d o l e r a dederit, in rera vorsura patris videtur, qua lo- darlo en dolé á su hija, parece q u e se convirtió en u t i l i
n u s avus pro nepte d a t u r u s fuit. Quao sentenlia ita d e - dad del padre respecto la cantidad quo el abuelo habia
raum raihi v e r a videtur, si hoc animo dedil, u l patris do d a r por la nieta ; c u y a sentencia á mí me parece v e r
negolium gorons. dadera, si la dio con intención do hacer el negocio del
padre.
12. Gaius libro I X . a d Edictum provinciale.—Si 12. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, l i
fundum palri dominove emit servus vel íiliusfamilias, bro I X — S i el hijo de familias ó el siervo compró a l g u n a
versum quidem esse videlur, ila tamen, u l sive minoris heredad p a r a el padre ó el señor, parece q u e osto a u m e n t ó
sit, quam est emlus, tanlum videatur in rem v e r s u m , su patrimonio, de modo quo si vaie menos do la cantidad
quanti dignus sit, sive pluris sit, non plus v i d e a t u r in en que se compró, parece que se aumonló el patrimonio
rem v e r s u m , q u a m e m t u s e s t . en la cantidad q u e vale el predio: y si vale m a s no p a
rece q u e se aumentó en la cantidad en que se c o m p r ó .
14. Iuliani libro X I . Digestorum Marcellus notat. 14. Nota de Marcelo a l libro X I . del Digesto de
— I n l e r d u m el proplcr hoc, quod in rem allerius socii Juliano, libro I I . — T a l vez compelo también contra otro
v e r s u m esl, de in rem verso c u m altero agi polesl, q u i la acción de in r e m verso por lo q u e se convirtió en u t i l i
conventus a socio pelere potest id, in quo d a m n a l u s f u e - dad de uno de los socios; el qual reconvenido, puede p e -
70
Digesto.—Libiio 1 5 . ° — T i t u l o 3 .
rit. Quid enira dicemus, si peculium servo a b altero d i r al socio aquello en que fué condenado, según dice
ademtum fuorit? Paulus: ergo haec quacstio ita procedit, Paulo. ¿Pero q u é dirémos si por el uno se le quitase el p e
si d e peculio agi non polest. culio al siervo? Luego esta qüeslion tiene lugar, si no se
puedo pedir por la acción de peculio.
1»). Ulpianus libro I I . Disputationum.—Si íilius- 15. Ulpiano; Disputas, libro I I . — S i el hijo de fa
familias constituerit, quod palor debuit, videndum esl, milias se obligase por obligación de conslilulo á pagar lo
an de in r e m verso aclio d a n debeat? Alquin non l i b e r a - q u e debia el padre, se h a de v e r si se ha de d a r la acción
vil patrem, nara q u i conslituit, se quidem obligal, p a - do in r e m verso; porque ciertamente no libertó al p a d r e ;
Irem vero non liberal; plano si solvat posl conslilutum, pues constituyéndose, se obliga, pero no liberta al padre:
licel pro so videatur solvisse, liocest ob id, quod cousli- m a s si paga después do haberse constituido, a u n q u e p a
luil, m r e m lamen vertisse palris mérito d i c e t u r . rezca q u e pagó por sí, esto es, por aquello á q u e se o b l i
gó, con razón so d i r á q u e so convirtió en utilidad del
padre.
1G. Alfenus libro II. Digestorum.—Quídam f u n - 16. Alieno; Digesto, libro I I . — U n o arrendó á s u
d u m colendum servo suo locavil, et boves ei de de ra t; siervo un fundo pa ra q u e lo cultivase, y lo dio bueyes,
q u u m hi boves non essenl idonei, iusserat eos venire, e t no siendo estos útiles p a r a el trabajo: mandó venderlos;
liis numis, qui rcceptiessent, alios reparari; servus boves y q u e con s u importe so reemplazasen otros: el siervo los
vendidoral, alios redemerat, numos vendilori non solvo- vendió, y compró otros; pero no pagó el importe al v e n
rat, postea conlurbaverat; qui boves vendido ra t, n u m o s dedor, y despues dió en quiebra: el que los habia v e n d i
a domino pelebat acliono de peculio, a u t quod in reñí d o - do, pedia al señor su importe por la acción de peculio, ó
m i n i v c r su m essel, q u u m boves, pro quibns pecunia p e - p o r lo que se hubiese convertido en utilidad del señor;
terelu r , penes d o m i n u m essenl. Respondit, non \ i d e r i porque los bueyes (cuyo importe se pedia) estaban en s u
peculii quidquam esse, nisi si quid deducto eo, quod s e r poder. Respondí, quo parece no habia cosa alguna en el
vus domino clebuisset, reliquum fieret, illud sibi v i d e r i , peculio, si no es que quedase algo despues de sacado lo q u e
bovos quidem in rom domini versos esse, sed pro ea r e el señor debiese al siervo: que parecía q u e los bueyes so
solvisse l a n l u m , quanli priores boves venissenl; si q u o convirtieron en utilidad del señor, y que por eslo pagase
amplioris pecuniao posteriores boves ossont, eius oporto- la cantidad en que se vendieron los primeros; y si los ú l
re dominum condemnari. timos valían algo mas, convenia q u e en eslo fuese c o n d e
nado el señor.
18. Ñera tius libro VII. Mcmbranarum.—O u a m - 18. Neracio; Notas, libro V i l . — A u n q u e fueses
vis in eam rem pro servo meo íideiusseris, quao ila c o n fiador de mi siervo por lo quo contraxo con la c o n d i
tracta esl, u l in rem moam v e r s a r e l u r , veluli s i , q u u m ción de que se habia de convertir en mi utilidad, v. g .
servus frumentum emissel, quo familia alerotur, v e n d i si el siervo comprase trigo p a r a alimentar la familia, y
lori frumenti íideiusseris, propius esl lamen, u l de p o - fueses s u fiador pa ra con el vendedor del trigo, primero
culio eo n o m i n e , non do in rem verso agoré possis, u l debes pedir por esta razón por la acción de peculio, q u e
unius duntaxat in quoquo contraclu de in r e m verso sil por la do in rem verso; poi'que esta en qualquiera c o n -
8
D i ü e s t o . — L i b r o l ! ) . — T i t u l o i
actio, qui icl ipsum credidit, quod in rom domini ver- tralo solamente compele al que prestó lo que se convirtió
sura est. en utilidad del señor.
•20. Scaevola libro I . fíesponsorum.—Paler pro 20. Scévola; Respuestas, libro / . — E l padre p r o
filia dotem promisil, el convenil, u t ipse filiam aleret; metió dolo por su hija, y se convino en darlo alimentos:
non praeslanle pairo filia a viro mutuam pecuniam a c - por no dárselos, la hija tomó dinero prestado del marido,
cepil, el mortua esl in matrimonio; respondi, s i a d ea id, y murió sin quo ánles so hubiese disuello el matrimonio.
quod creditum esl, erogalum ossel, sino quibus aul so Respondí, si lo que se le prestó se gastó en cosas sin las
tueri, aul s e n os paternos exhiboro non posset, dandam quales no podia mantenerse ella, ó los siervos do su p a
de in rom verso utilem aclionem. dre, se ha de d a r la acción útil de in rem. verso.
§ . 1. Servus absentis reipublicao causa pupilli s e r - § . 1. El siervo que estaba ausente por causa de la
vis pecuniam credidit subscribente tutorc, slipulalionc in república, prestó dinero á los siervos de un pupilo con
personara tuloris transíala; quaesilum est, an adversus intervención do su tutor, habiendo pasado la estipula
pupillum competat actio? Respondí, si, quum in rem ción á la persona del tutor: so preguntó si acaso so daba
pupilli darelur, id in rem eius versum est, et quo magis acción conlra el pupilo. Respondí, si quando so dió para
actus servorum confirmarelur, lulor spopondit, posso cosa del pupilo, so convirtió en su utilidad; y para m a
nihilominus dici, de in rem verso cum pupillo aclionem yor coníimacion del acto de los siervos prometió el lulor,
foro. no obstan lo so puedo decir que so ha do dar la acción de
i n r e m verso contra el pupilo.
21. Idem, libro F . Digcstorum.—Filiamfamilias 21. E l mismo; Digeslo, libro V.—Uno casó con
duxil uxorem paire dotem prominente, et convenil inler una hija do familias, y el padre do esta le prometió d o
omnes personas, uli eam pater, aul ipsa se tueretur; m a - te, y todos pactáron quo el padre la habia de alimentar,
rilus ei mutuos numos dedil, quum iuste pularel patrem ó elía se habia de mantener: el marido le dió dinero pres
eius minislralurum lanlum salarium, quantum daro íiliao tado, juzgando justamente quo el padre de ella lo s u b
suae instiluerat; eos numos illa in usus necessarios sibi ministrada el raisrao salario que habia prometido dar á
el in servos, quos secum habebat, consumsil; aliquanlum su hija: esla consumió la cantidad prestada en sus usos
el quum ei res familiares creditae essent, ox pecunia m a - necesarios, y en los siervos que tenia consigo; y habién
riti in easdem causas converlil; deinde, priusquam pater dolo entregado las cosas familiares, también gastó por las
salarium expleret, morilur íilia; pater impensam recusat, mismas causas alguna cantidad de su marido: despues
marilus res mulieris relinel; quaero, an de in rem verso ánles que el padre le diese el salario, murió la hija: el
adversus patrem actio corapetat? llespondil, si ad ea id, padre no quiere pagar los gastos, y el marido retiene la
quod. creditum est, erogatum esset, sine quibus aul se dote de la muger. Pregunto, ¿competerá conlra el padre
tueri, aul servos paternos exhibero non posset, dandam la acción do in r e m verso? Respondí, que so habia de d a r
de in rem verso utilera actionem. la acción úlil de i n r e m verso, si lo que se prestó so g a s
tó en las cosas sin las quales no podia mantenerse, ni
mantener á los siervos del padre.
iussu domini in solidum adversus eum iudicium datur, Por lo que mandó el señor ó el padre, con razón se dá
nam quodamraodo cuni eo contrahitur, qui iubcl. contra ellos acción por el lodo; porque en algún modo
se contrae con el que manda.
§ . 1. Iussura aulcm accipiendum est, sivo téstalo § . 1. So ha de entender por mandato, ya sea que se
quis, sivo per epislolam, sivo vorbis, aul per nun- mande por testamento, por carta, de palabra, ó por emi
tium, sivo specialiter in uno contractu iusserit, sive go- sario, ó especial ó generalmente en algún contrato; y por
neraliter. Et ideo el si sic conleslalus sit: quod volos esto aunque haya contestado en esta forma: trata con Es
cum Sliclio servo meo negotium gercre periculo meo, v i - tico mi siervo el negocio que quieras á cuenta mia: pa
dolur ad omnia iussisse, nisi certa lex aliquid prohibot. rece que le dió poder general: á no ser que alguna ley
particular prohiba alguna cosa.
§ . 2. Sed ego quaero, an rovocare hoc iussum, a n - § . 2. Pero pregunto si se puede revocar este man
tequam credilur, possit 9 Et pulo posse quemadniodum dato ánles quo so contraiga: y juzgo que se puede: del
si mandassel, el postea anto conlractum contraria volún mismo modo quo si mandase, y despues ánles del con
tale mandatum revocasset, el me certiorasset. trato revocase el mandato por contraria voluntad, y mo
lo hiciese saber.
§ . 3. Sed el si mandaverit pater dominusve, videtur § . 3 . Y si mandase el padre ó el señor, parece que
iussisse. intervino mandato.
§ . í . Sed el si servi chirographo subscripserit do- § . I . Y si el señor firmasela escritura del siervo,
minus, tenetur Quod iussu. se obliga por la acción de mandato.
§ . 5. Quid ergo, si fideiusseritpro servo? Ait Mar- § . 5. ' ¿Qué diremos si fuese fiadordel siervo? Dice
cellus, non tcneri Quod iussu; quasi oxlranous enim i n - Marcelo, quo no se obliga por la acción do mandato; por
tervenit. Ñeque hoc dicit ideo, quod lenelur ex causa que interviene como extraño:-ni eslo se dice porque so
lideiussionis, sed quia aliud est iubero. Deniquo idera obligue por causa de la fianza,sino porque una cosa es
scribit, etsi inulililer fideiusserit, lamen eum non obli mandar, y otra ser fiador.Ultimamente escribe, que aun
gan, quasi iusserit; quao senlenlia verior est. que haya sido inútil la fianza,con lodo no se obliga c o
mo si hubiera mandado; cuya sentencia es verdadera.
§ . tí. Si ralum habuerit quis, quod servus eius ges- § . (5. Si alguno ratificó lo quo hizo su siervo ó su
seril vel filius, Quod iussu aclio in eos dalur. hijo, se dá contra ellos la acción de mandato.
§ . 7. Si pupillus dominus iusserit, uliquo non tene § . 7 . Si el pupilo que es señor mandase, ciertamen
tur, nisi luloro aucloro iussil. te no se obliga si no lo hizo con autoridad del tutor.
§ . 8. Si iussu fructuari erit cum servo conlractum, § . 8 . Si se contraxo con el siervo por mandalo del
ilem eius, cui bona fido servil, Marcellus pulal, Quod usufruluario, ó de aquel á quien sirve con buena fe, juz
iussu dandam in eos aclionem; quam senlenliam el ego ga Marcelo que so ha de dar contra ellos la acción de
probo. mandato; cuya sentencia también apruebo.
§ . 9. Si curalore adolescentis, vel furiosi, vel prodi- § . 9. Si se contraxo con el siervo por mandato del
gi iubenlc cum servo conlractum sil, pulal Labeo dan curador del menor, ó del furioso, ó del pródigo, juzga
dam Quod iussu aclionem in eos, quorum servus fuerit. Labeon que se ha de dar la acción de mandalo contra
Idem et in vero procuraloro. Sed si procuralor vorus non aquellos de quien fuoso el siervo. Lo mismo se dice del
sit, in ipsum polius dandam aclionem idem Labeo ait. verdadero procurador; pero si este no fuese verdadero,
dice también Labeon, que mas bien se ha de dar la ac
ción contra él.
2 . P a u l u s libro X X X . a d Edictum.—Si tuto— 2 Paulo\ Comentarios al Edicto, libro X X X . — S i
ris iussu servo pupilli credilum sit, puto, si ex ulilitato por mandalo del tutor se presló al siervo del pupilo,
pupilli íuoril credilum, in pupillum esso dandam aclio juzgo que si se presló en su utilidad, so ha de dar acción
nem, quod iussil tulor. contra este porque lo mandó el lulor.
§ . 1, Si iussu domini ancillae, vel iussu palris filiae § . 1 . Si por mandato del señor ó del padre se pres
credilum sit, danda est in eos Quod iussu aclio. tó á la sierva ó á la hija, se ha de dar contra ellos la ac
ción de mandato.
§ . 2 . Si iussu moo cum alieno servo conlractum § . 2. Si por mandato mió so contraxo con el siervo
fuerit, oumquo postea redemero, Quod iussu non lene- ageno, y despues lo comprase, no estaré obligado por el
bor, no aclio, quao ab inilio inulilis fuerit, evenlu con- mandalo; porque la acción que al principio fué nula,
firmolur. despues no se confirma.
3 . Ulpianus libro I I . Iiesponsorum.—Dominum, 3. Ulpiano; Respuestas, libro II.—El señor que
qui iussil semissibus usuris servo suo pecuniam mutuam mandó dar á su siervo dinero prestado con usuras de sei&
credi, hactenus leneri, qualenus iussit; nec pignoris obli- por ciento, en tanto so obliga en quanto mandó; y la obli
galionem locum babero in bis praediis, quae servus non gación de la prenda no licne lugar en los predios que
ex volúntalo domini obligavil. obligó el siervo sin la voluntad del señor.
4 . I d e m libro X . a d Edictum.—Si iussu eius, qui 4 . E l m i s m o ; Comentarios al Edicto, libro X.—Si
administralioni rerum civilatis praepositus esl, cum ser por mandato del (jue estaba puesto para administrar las
vo civitatis negotium conlractum sil, Pomponius scribit, cosas de la ciudad, se contraxese algún negocio con el
Quod iussu cum eo agi posse. siervo de ella, escribe Pomponio que so lo puede pedir
por la acción de mandato.
Paulus libro I V . a d Plaulium.—Si dominus 5- Paulo; Comentarios á Plaucio, libro IV.—Si el
Digesto.—Liimo 1G.°—Titulo 1 . íií>7
vel palor pecuniam mutuam acceplurus iusserit, servo señor ó el padre mandase entregar al siervo ó al hijo el
íiliove numerari, nulla quaestio est, quin ipsi condici dinero que habían de recibir prestado, no se duda quo
possil; imo hoc casu de iussu actio non competit. estos mismos lo pueden repetir como cosa propia; por
que en este caso no compele la acción de mandato.
§ . 1. Si unus ex 9ervi dominis iussit contrahi cum § . 1. Si uno de los señores del siervo mandó que se
PO, is solus tenebilur; sed si dúo iusserunt, cum quovis contraxese con él, este solo so obligará; pero si lo man
in solidum agi polest, quia símiles sunt duobus mandan- daron dos, se puede pedir á cada uno por el todo; pues
tibus. es lo mismo que quando mandan dos.
TIT. I . TITULO 1 .
versatae. Iloc cnim Divus Pius el Severas rescripserunt; nido dolo de su parle. Así respondieron los Emperado
nam dcceptis, non decipientibus opilnlalur. Et est et res Pió y Severo; porque favorece á los engañados, y no
graecum Severi taleRescriptum: Decipientibus mnlieribus á los que engañan. También hay otro rescriplo en griego
dogma Senalusconsulti non auxiliatur; infirmitas enimfc- del Emperador Severo, que dice: La conslilucion del
minarum, non callidilas auxilium demeruit. Senado no socorro á las mugeres que engañan; pues me
rece auxilio la debilidad de la muger, no el engaño.
§ . 4. Omnis omnino obligatio Scnalusconsullo Vel - § . 4. En el Scnadoconsulio Veleyano se compreben
leiano comprehendilur, sive verbis, sivo re, sive quoenn- de absolu lamen lo toda obligación, ya sea de palabra, ya
que alio conlractu inlercesserint. sea real, ó por qualquiera otro contrato.
§ . íí. Sed clsi nuiiier defensor alicuius extiterit, pro- § . 5. Pero si la muger defendiese á alguno, sin duda
cul dubio inlercedil; suscipit cnim in se alienam obliga- es fiadora; porque hace propia la obligación agena: y
lionem, quippo quum ex liac re subeal condemnalioncm. ciertamente se sujeta á la condenación por esta causa. Por
Proinde ñeque marilum, ñeque filium,noque patrem per- tanto no se la permito á la muger que defienda ni al ma
millilur mulicri defendere. rido, ni al hijo, ni al padre.
3 . Paulus libro X X X . a d Edictum.—Sed si cum 3 . Paido; Comentarios al Edicto, libro X X X .
defendat, qui damnalus regressum ad eam habeat, veluli Pero si defendiese á aquel que condenado tuviere repeti
quum vemlilorem hcrcdilalis sibi vcndilae, vel fideius- ción contra ella, como quando defiende al vendedor de la
sorcm suum defendat, inlerccdcre non videlur. herencia que se le vendió á ella ó á su fiador,parece
que no es fiadora.
4 . Ulpianus libro X X I X . a d Edictum.—Sed si ego 4 . Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I X •
cum muliere ab inilio conlraxerim, quum ignoraren!, —Mas si al principio contraxcse con una m u g e r ignoran
cui haec faclum vellet, non dubilo Senalusconsullum do la especie de contrato, no dudo que cesa la c o n s t i t u
ccssaro; el ila Divus Pius el lmperalor noslcr rescri- ción del Senado: y así lo respondieron el Emperador Pió,
pserunl. y el nuestro.
§ . 1. Proinde si, dum vull Tilio donalum, accepil a § . 1. Por tanto si queriendo hacer donacion á Ticio,
me muluam pecuniam, el eam Tilio donavit, cessal Se recibió de mí dinero prestado, y lo donó á Ticio, cesa la
nalusconsullum. Sed el si libi donatura creditori luo nu- conslilucion del Senado. Pero si entregase dineros á tu
mos nuineraveril, non inlercedil; Senalus cnim obligalac acreedor para que le hiciese donacion de ellos, no es fia
mulicri succurrcre voluit, non donanli; hoc ideo, quia dora; porque el Senado quiso socorrer á la m u g e r que
facilius so mulier obligat, quam alicui donat. se obliga, no á la que hace donacion; pues mas fácil
mente so obliga que dá.
P" . . .
O. Gaius libro I X . a d E d i c t u m provinciale.—Nec 5. Gayo; Comentarios al Edicto provincial, h '
inlcrest, pecuniam solvendi causa numeret, an quarn- bro IX.—Nada importa que entregue el dinero para pa
libcl suam rem in soluluin del; nam clsi vendident rem gar, ó que dé en pago qualquiera cosa suya; porque aun
suam, sive prelium acceplum pro alio sol vil, sive cmlo- que vendiese ó pagase por otro el dinero recibido, ó de
rem delegavit crcdilori alieno, non pulo Sonalusconsullo legase comprador respecto del acreedor ageno, no juzgo
locum esse. que tiene lugar la conslilucion del Senadoconsullo Vcle-
yano.
6. Ulpianus libro X X I X . a d Edictum.—Si fide- 6. Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X I X -
iussores pro defensore abscnlis filii ex mandato malris —Si por mandato de la madre interviniesen fiadorespor
eius intercesserint, quaeritur, an cliam his Scnaluscon el defensor del hijo ausente, se pregunta si la conslilu
sullo subvenialur? El ail Papinianus libro nono Quaeslio- cion del Senado favorece también á estos. Papiniano al
num, cxceplione eos usuros, nec mullum facerc, quod libro nueve de las Qüesliones dice, que han de usar do
pro defensore fideiusscrunl, quum conlcmplatione man- excepción; y que no es del caso que hayan sido fiadores
dali malris inlervenerunt. Plañe, inquit, si, qui accepit del defensor; pues lo fueron por contemplación del man
eos fideiussores,malrcm iis mandasse ignoravit, cxcc- dato do la madre. Verdaderamente, dice, si el que los
plioncm Senatusconsulli rcplicatione doli repelieüdum. recibió por fiadoresignoró que la madre so lo m a n d ó ,
ha de ser repelida la excepción del Scnadoconsulto por
la replicacion de dolo.
7. Papinianus libro I X . Quaestionum.—Quam- 7 . Papiniano; Cuestiones, libro IX.—Esto supues
quam igitur lidciussor doli replicationo posila dclensio- to, aunque el fiador pierda la defensa de la excepción,
nem exceplionis amillal, nullam lamen rcplicalionem oponiéndolo la replicacion de dolo, no se le dará repli
adversus muliercm habebit, quia faeli non potcst igno- cacion alguna contra la muger; porque no puede alegar
rationem praclendere. Sed non erit iniquum, dari nego- ignorancia del hecho; pero no será injusto que se lo de
tiorum geslorum adioncm in defcnsorem, quia mandali contra el defensor la acción que resulta de la gestión do
causa per Senalusconsullum constituitur irrita, et pecu los negocios; porque la causa de mandato se anula por la
nia íideiussoris liberatur. constitución del Senado^ y queda libre el dinero del
fiador.
8 . Ulpianus libro X X I X . a d Edictum.—Quamvis 8. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X I A .—"
pignoris dalio inlcrcessionem faciat, tamen Iulianus libro Aunque la entrega de la prenda constituya lianza, coi]
duodécimo Digestorum scribit, reddilionem pignoris, si lodo escribe Juliano al libro doce de los Digcslos, que £ l
D i g e s t í ) . — L i m o 1 6 . ' — T i t u l o 1 .
creditrix m u l i c r r e m , q u a m pignori acceperat, debitori la muger acreedora entregase libre al deudor la cosa que
liberaverit, non essc intercessioncm. habia recibido en prenda, por la entrega do esla no se
verifica intercesión.
§ . 1. Si mulier interveneril apud tutores filiisui, no § . 1 . Si la muger fué fiadorade los tutores de su
hi praedia cius distraherent, et indemnitatem iis repro- hijo para que estos no enagenasen sus predios, y los pro
miserit, Papinianus libro nono Quaeslionum non pulat metiese indemnizarlos, juzga Papiniano en el libro nueve
oam intercessisse; nullam cnim obligationem aüenam ro- de sus Qiieslioncs, que no fué fiadora, porque no se hizo
cepisse, ñeque veterem, ñeque novam, sed ipsam fecisse responsable á alguna obligación agena ni antigua ni nue
bañe obligationcm. va, sino que ella so obligó.
§ . 2. Si mulier apud Primum pro Secundo interve § . 2. Si la muger fué fiadoradel primero para con
neril, mox pro Primo apud creditorem eius,duas inter- el segundo, y después por el primero para con el acree
cessiones facías Iulianus libro duodécimo Digestorum dor, escribo Juliano al libro doce de los Digeslos, que
scribit, unam pro Secundo apud Primum, aliam pro Pri hubo dos fianzas, una por el segundo para con el pri
mo apud creditorem eius, el ideo el Primo reslilui obli mero, y otra por el primero para con su acreedor; y por
gationem, et adversus eum. Marcellus aulem notat, csse esto so restituye la obligación al primero, y contra él;
aliauam differentiam, ulrum hoc agalur, ul ab inilio pero Marcelo ñola, que hay alguna diferencia, si acaso
•aulier in alterius locum subdatur, et onus debitoris, a eslo se hace para que desde luego se substituya la muger
quo obligationcm transferre credilor voluit, suscipial, an en lugar de otro, y reciba en sí la obligación del d e u
vero quasi debitrix delegetur; scilicet ut, si quasi debi- dor, á la qual quiso el acreedor que so transfiriese, ó
trix delégala est, una sit intercessio. Proinde secundum para que se delegue como deudora; porque si se delegó
lianc suam dislinctionem in prima visione, ubi quasi de como tal, es una misma intercesión; por lo qual según
bitrix delégala est, exceplioncm ei Senalusconsulli Mar esta distinción, en el primer caso que se delegó como
cellus non daret, sed condcmnala vel ante condemnalio- deudora, no le daria Marcelo la excepción de la consti
nem condicere ulique ei, a quo delégala est, poteril vel tución del Senado; pero despues condenada, ó ánles do
quod ci abest, vel, si nondum abest, liberalionem. la condenación, ciertamente le compelerá condiction al
que delegó, ó por la cantidad que pagó; y si aun no h a
bia pagado, para que se liberte do la obligación.
§ . 3. Inlerdum intercedenli muliori etcondiclio com § . 3. Tal vez a la muger que se obligó como fiadora
pelió pula si contra Senalusconsultum oblígala debilo- la compele condiction, v. g. si obligada contra la consti
r
em suum delegaverit; nam liic ipsicompetit condictio, tución del Senado, delegase á su deudor; porque á este
quemadmodum si pecuuiam solvisset, condicerel; solvit también lo compele condiction al modo que le competida
cnim et qui reuní delegat. si hubiese pagado; porque paga el que delega al que era
su deudor.
§. i . Sed si is, qui a muliere delegatus est, dcbilor § . I . Pero si el delegado por la muger no fué su
eius non fuit, exceptione Senalusconsulli poteril uti, deudor, podrá usar de la excepción del Senadoconsullo,
quemadmodum mulieris lideiussor. del mismo modo que el fiadorde la muger.
§ . 5. Plano si mulier inlercessura debitorcm suum § . 5. Cierlamento si la muger que se habia de obli
delegaverit, Senalusconsultum cessat, quia, elsi pccu- gar como intcrcesora delegase á su deudor, ccsa la cons
niam numerasset, cessarct Senatusconsullum; mulier titución del Senado; pues si hubiera pagado, también co
cnim per Senatusconsullum relevatur, non quao demi- saria, porque la muger se releva por el Senadoconsullo,
nuit, restituilur. y no es restituida por lo que so pierde.
§ . (>. Sed si eum delegaverit, qui debitor eius non § . G. Pero si delegó al (pie no era su deudor, pare
fuit, fraus Senalusconsulto facta videbitur; el ideo oxce- cerá quo se hizo fraude á la constitución del Senado; y
plio datur. por eslo se dá excepción.
§ . 7. Quolies pro debitorc inlerccsserit mulier, da- § . 7. Siempre que la muger se obligase como (¡ado
tur in eum" pristina aclio, etsi ille prius acceplilalione ra por el deudor, se dá contra este la acción antigua,
Überalus sil, quam mulier inlercesserit. aunque él se haya libertado por la acceptilacion ánles
quo la muger se obligase como fiadora.
§ . 8. Si convenerit cum debilore, ul expromissorem § . 8. Si trató con el deudor dar expromisor, y dán
daret, et accepturn ei latum sil, deinde is dedorit mulie- dolo por recibido, diese despues á una muger quo goza
rein, quae auxilio Senalusconsulli munila est, polest ei ba el privilegio d o l a constitución del Senado, lo c o m
condici, quasi non dedissel; quid enim interest, non del, pete condiction del mismo modo que si no lo hubiese
a
n talem del? Non erit igitur aclio ulilis necessaria, quum dado; porque ¿qué diferencia hay de no darlo, ó de dar
condictio competal. un fiadorsemejante? Eslo supuesto, no será necesaria la
acción útil, porque compele la condiction.
§ . fl. Marcellus quoque scribit, si mulieri post in- § . 9. También escribe Marcelo, que si despues de la
tercessionem acccpto tulerit credilor, nihilominus resti- fianza,el acreedor diese por recibido lo que debia la
tutoriam actionem ci dari deberc; inanem enim obliga muger, eslo no obstante se le debe dar acción restituto-
tioncm dimisit. ria; porque la obligación quedó ineficaz.
§. 10. Si mulier post intercessioncm siesolverit, ne § . 10. Si la muger despues de la lianza pagaso con
r la condicion de no poderlo repetir, el primer deudor
°pctcro possit, iusle prior debitor actionem recusat. Sed
quum relevatur reus, si mulier sic solvit, ut rcpolere reusa justamente la acción; pero quando se releva el reo,
n
°n possit, el quum ei mulieri, quae repetere non polo- si la muger pagase con la condicion do no poderlo repe
ral
5 sisolvisset, acceplo luli credilor, similiter relevatur tir; y quando el acreedor (lió por recibido lo que le d e
r
eus. bía la muger, quo no lo podia repetir si lo hubiera
pagado, se releva el reo del mismo modo.
§•11. Quamquam in omnos, qui liberali sunt, re- § . 11. Aunque la acción se restituye contra todos
560 Digesto.—Liimo 16.°—Titulo 1.
stituitur aclio, non lamen ómnibus restituitur; ulpuladuo los quo se libertaron, no se restituye á todos: c o m o si
rei stipulandi fuerunt, apud allcrum mulier intercessit, dos se obligaron por estipulación, y ia muger fué fiadora
oi solí resliluilur obligatio, (apud) quem inlercessit. del uno, se restituye la obligación á aquel solo de quien
fué liad ora.
§ . 12. Si mulieri heres exlilerit credilor, videndum, § . 12. Si el acredor fué heredero de la muger, so
an reslitutoria uli non possil. El ail lulianus libro duo ha do ver si no puede usar de acción reslitutoria; y dice
décimo, resliluloria eum nihilominus usurum; non i m - Juliano en el libro doce, quo esto no obstante se le lia
meriio, quum non obligatae cum effeclu successcril. De- do dar restitución, y no sin razón, por ser sucesor de
nique in Falcidia hoc acs alienum non impulabilur. una obligación que era ineficaz: finalmente, esta deuda
agena no se computará en la Falcidia.
§ . 13. Plano si mihi propones, mulierem veleri de- § . 13. Pero si me propones que la muger fué suce-
bilori successisse, dicendum eril, reslitutoria eam con- sora del deudor anliguo, se ha do decir que puede ser
veniri posse; sed el directa aclione, nihil enim cius inte— reconvenida Dor la acción reslitutoria, y también por la
resl, qua acliono convenialur. directa; pues nada la importa con qué acción sea recon
venida.
§ . 14. Si, quum essem tibi contraclurus, mulier in- § . 14. Si estando para contraer contigo, intervino
tervenerit, utcum ipsa potius conlraham, videtur inler- la muger para quo contraiga con ella, parece que fué
cessisse; quo casu datur in te aclio, quae instiluil magis, fiadora;en cuyo caso se dá conlra tí acción, la qual
quam restiluit obligationem, ut perinde obligoris eodcm mas bien instituye obligación, que la restituye; de for
genere obligalionis, quo mulier est oblígala, vorbi gra- ma quo le obligas con la misma cspecie do obligación
lia, si por slipulalionem mulier el lu, quasi ex stipulalu quo se obligó la muger, v. g. si esta se obligó por es
convonieris. tipulación también podrás lú ser reconvenido por esla ac
ción.
§ . 15. Illud videndum est, si mulier pro eo interve- § . 15. So hade ver, si quando la muger intervino
nit, qui, si cum ipso conlraclum essel, non obligarolur, por aquel que no se obligaría si so hubiera conlraido con
an hac aclione illc debeal leneri, utpula si pro pupillo él mismo, oslará obligado por esta acción: v. g. si inter
intercessit, qui sino lutoris aucloritale non obligalur. El cedió por un pupilo, el qual no se obliga sin la autoridad
pulo, non obligari pupillum, nisi locupletior factus est del tutor; y juzgo que no queda obligado el pupilo, si no
ex lioc contráctil. Item si minor viginliquinque annis sit, aumentó su patrimonio por el conlralo. Mas si fué menor
pro quo mulier intercessit, in inlegrum restitutionem po- de veinle y cinco años aquel de quien fué intercesora la
terit implorare, vol lilius contra Senatusconsullum con muger, podrá implorar la restitución por entero, ó si el
traclurus esl. hijo de familias conlraxo conlra la conslilucion del
Senado.
9 . Paulas libro VI. Becjularum.—Sed si pro alie 9 . Paulo; Reglas, libro VI.—Pero si intercediese
no servo intercedat, quemadmodum in patremfamilias por el siervo ageno de modo que restituye la acción con
priorem reuní resliluilur actio, ila in dominum quoquo lra el padre de familias deudor principal, del m i s m o
resliluenda crit. modo se restituirá también conlra el señor.
10. Ulpianus libro X X I X . a d Edictum.—Hae 10. Ulpiano ; Comentarios al Edicto, li
actiones, quae in eos, proquibus mulier intercessit, dan- bro XXIX.—Las acciones que se dan conlra aquellos de
tur, el heredibus, et in heredes, ot perpetuo competunt, quienes la muger fué fiadora,compelen á los h e r e d e r o s ,
habent enim rei porseculionem; ceteris quoquo honorariis y contra los herederos, y son perpetuas; porque por ellas
succossoribus dabuntur, ct adversus eos. se repite la cosa: también se darán á los demás s u c e s o r e s
honorarios, y conlra ellos.
11• P a u l u s libro X X X . a d Edictum.—Si mulier, 11• Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X X . —
tanquam in usus suos, pccuniam acceperil alii creditura, Si la muger tomó dinero prestado de otro, como que era
non esl locus Scnalusconsulto; alioquin nenio cum femi- para sus propios usos, no tiene lugar la conslilucion del
nis contrahet, quia ignorari potosí, quid acturaosinl; Senado; pues no siendo así ninguno contraerá con las
mugeres; porque so puede ignorar lo que harán.
1^. I d e m libro V I . Brevium.—imo tune locus esl 12. É l mismo; Breves, libro VI.—Antes bien tie
Scnalusconsulto, quum scil credilor eam intercedere. ne lugar la conslilucion del Senado, quando sabe el
acreedor que ella es fiadora.
Gaius libro I X . a d Edictum• provinciale.— 13. G a y o ; Comentarios a l Edicto provincial, li
Aliquando, licel alienam obligationem suscipial mulier, bro IX.—Algunas veces aunque la muger sea fiadorano
non adiuvalur hoc Senalusconsullo; quod tum accidil, la favorece la constitución del Senado, lo que s u c e d e
quum prima facie quidem alienam, re vcraaulcm suam quando á la primera vista es fiadorade la o b l i g a c i ó n
obligationem suscipial, ul ecce si ancilla ob paclionem agena, que realmente es suya, como se verifica quando
liberlalis expromissoro dalo post manumissionem id ipsum la sierva dió expromisor por el pacto de la libertad, y
suscipial, quod expromissor debeat, aut si hereditatem después de manumitida, recibe lo mismo quo debe el
emeril, el aes alienum lieredilarium in se Iransscribal, aul jromisor, ó si comprase la herencia, y se hace cargo de
si pro lideiussore suo intercedat. as deudas de ella, ó si fuese fiadorado su fiador.
§ . 1. De pignoribus prioris debitoris non est credi- § . 1. Respecto á las prendas del deudor primero, no
ton nova actione opus, quum quasi Serviana, quae et necesita el acreedor nueva acción, teniendo en estas la
D i g e s t o . —L i b r o 1 6 . — T i t u l o 1 . 561
hypolhecaiia vocatur, in bis utilis sit, quia vcrum cst, útil quasi-serviana, queso llama hipotecaria; porque es
convenisse de pignoribus, nec solutam esse pecuniam. cierto que se convino sobre las prendas, y que no está
pagado el dinero.
§ . 2. Si sub condilione vel in diem mulier pro alio § . 2. Si la muger fué fiadorade otro baxo do condi
intercesserit, etiam pendente condilione volenli credilori ción ó de día, aun pendiente la condicion, queriendo el
cum priore actio danda csl restituloria; quo enini bonum acreedor, se le lia do dar conlra el primero la acción res
est, exspeclare condilionem vel diem, quum in ea causa tituloria; porque de qué sirve esperar á que se verifique
sil prior isle debitor, ut omnímodo ipse debeal suscipere la condicion, ó llegue el día, estando el primer deudor en
actionem? estado de que absolutamente deba acoplar la acción.
14. íulianus libro X I I . Digestorum.—Si mulier 14. Juliano; Digesto, libro XII.—Si la muger fue
contra Senatusconsultum intercesserit, aequum est, non se fiadoracontra la constitución del Senado, es justo que
8olum in veterem debilorem, sed et in fideiussoreseius se leresliluyalaaccion.no solo conlra el deudor antiguo,
actiones restituí; nam quum mulieris persona sublraha- sino también conlra sus fiadores;porque fallándole al
tur credilori propter Senalusconsullum, integra causa acreedor la persona de la muger por la constitución del
prístina restiluenda est. Senado, se ha de restituir enteramente la causa antigua.
15. I d e m libro / , / . Digestorum.—Si mulieri sol- 15 . E l mismo; Digesto, libro Ll.—Si pagué á la
vero id, quod tibi debebam, el ab ea ratam rem te liabi- muger lo que te debia, y estipulase con ella que tú lo ra
turum stipulatus fuero, el forte te ratum non habcnto tificarías, y acaso por no ratificarlo tú, determinase p e
agere ex s t i p u l a l u instituero, exceplio Senalusconsulli, dir por la estipulación, no le aprovecha á la muger la
quod de inlercessionibus feminarum factura est, non pro- excepción de la conslilucion del Senado, que traía do las
deril mulieri; non enira videri potesl alienara obligalio- mugeres que se obligan como fiadoras;porque no puedo
flemrecusare, quum maneara debito obligatus, et ipsa parecer que recusa la obligación agena, permaneciendo
(
'e lucro agat, ac polius reddere cogalur, quod non d e - yo obligado á la deuda, y tratando ella de aumentar su
b i t u m acceperat, quara pro alio solvere. patrimonio; y mas bien se le ha do precisar á volver lo
que recibió indebidamente, que á pagar por otro.
16. I d e m libro I V . a d Urseium Ferocem.—Si 16. E l mismo; Comentarios á Urseio F e r o x , l i
mulier conlra Senalusconsullum Velleianum pro rae in- bro IV.—Si la muger conlra el Senadoconsullo Vcleyano
tercessisset Tilio, egoque mulieri id solvissem, el ab ea fué mi intercesora con Ticio, yo lo pagase á la muger, y
Tilius eara pecuniara peleret, exceplio huius Senalus- Ticio le pidiese lo que le pagué, no le aprovechará á la
consulti non est profulura mulieri; ñeque enim eam pe muger la excepción de esla constitución del Senado; por
riclitan, ne eam pecuniara perdat, quura iara cara que no podía ser perjudicada, ni perder la cantidad que
habeat. ya tenia.
§ . 1. Si ab ea muliere, quae contra Senalusconsul § . 1. Si recibí fiadordo la muger que fué intercesora
lum inlercessisset, fideiussorem accepisscm, CaiusCassius conlra la conslilucion del Senado, respondió Gayo Casio
respondit, ita demura fideiussori exceplionera dandara, que se había de dar excepción al fiador,si fué rogado
si a muliere rogalus fuisset. Iulianus aulera recto pulat, por la muger. Mas Juliano juzga con razón, que se ha de
Udeiussori exceplionera dandam, ctiamsi raandaliactio- dar excepción al fiador, aunque no lenga la acción de
uem adversus mulierem non babel, quia tolara obliga— mandato contra la muger; porque el Senado reprueba
lionom Senalus improbat, el a Praelore restiluitur prior toda obligación, y el Pretor le concede restitución al acree
debilor creditori. dor contra el primer deudor.
17. Africanas libro I V . Quaestionum.—Vir uxori 1 7 Africano; Cuestiones, libro IV.—El marido
donalionis causa rem viliori pretio addixerat, el in id había vendido á su muger una cosa por causa de dona
pretium creditori suo delegavcral; respondit, venditio- ción en intimo precio, y en la misma cantidad la delegó
^era nullius momenti esse, el si credilor pecuniam a á su acreedor. Respondí, que la venta no era válida; y
Puliere peleret, exceplionera utilera fore, quamvis credi- si el acreedor pidiese el dinero á la muger, que se lo da-
!°r existímaveril, mulierem debilricem mariti fuisse. Nec ria la excepción útil, aunque el acreedor juzgase que la
\ü1 conlrarium videri debere ei, quod placeat, si quando muger había sido deudora del marido; y no debe parecer
i' boc mulier muluala est, ul marito crederet, non obsti que esto es contrario á lo que se dice, que si en algún
n a r a exceplionera, si creditor ignoraveril, in quara cau- caso se prestase á la muger para que le prestase al ma
mulier muluaretur; quoniam quidem plurimura i n - rido, no so dará excepción si ignorase el acreedor por
l
®fsit, ulrum cura muliere quis ab inilio conlrahat, an qué causa se prestó á la muger; porque ciertamente es
a
'it!nam obligalionem in cara transferal, tune cnim dili— muy diverso que alguno contraiga ai principio con la
Sciitiorera esse debere. muger, ó que se transfiera en ella la agena obligación;
porque en aquel caso debe ser mas diligente.
§ . 1. Si mulier dixissot, sibi rem dolis nomine obli- § . 1 . Si dixese la muger que alguna cosa le está
Satam, et credilor curasset ei pecuniam dolis s o h i , qui obligada por razón de la doto, y el acreedor que había do
jjlem pignus acciperet, mulieri eliani pecunia credila d e - recibir la prenda procurase que se le pague del dinero
beretur; si possessor creditor adversus eam Serviana de la doto, también se le debería á la muger el dinero
a
í?entem exciperet, si non volúntate eius pignus dalum prestado, si el poseedor acreedor opusiese excepción con
®sset, replicalionem mulieri Senalusconsulli non profu- tra el que ia pide por la acción serviana. Si la prenda se
lu
. ram nisi credilor sciisset, eliam aliara pecuniara ei hubiese dado sin su voluntad, no so dará á la muger la
deberi. repíicacion del Senadoconsullo, á no ser que supiese el
acreedor que también se le debe á él otra cantidad.
71
5G2 D i g e s t o . — L i b r o 1 6 ° — T i t u l o 1 .
§ . 2. Mulicr elTilius, quum in rom comraunem mu- § . 2. Una muger y Ticio tomaron dinero prestado
luarentur, eiusdom pecuniac rei facli sunt; non omnímo para la cosa común, y se hicieron deudores de una mis
do muiiercm pro parte socii videri inlercessisse dicebal, ma cantidad: decia que la muger parecía que no era ab
nam si ob cam causara mutuali fuerint, ex qua, si credi- solutamente fiadorapor la parle del compañero; p o r q u e
tor pccuniam non dedisset, maius damnum mulicr pas- si lomaron prestado por aquella causa, por la qual si el
sura fucrat, veluli quod communis Ínsula fulla non es- acreedor no hubiera dado el dinero, la muger hubiera pa
sel, vel quod fundus communis in publicum commitle- decido mayor daño, como si por no haber reparado la
relur, polius esse, ul Scnalusconsulto locus non sil. Al casa ó el fondo común, se hubieran confiscado, es mas
si in aliquam emlionem mulua pecunia sil acccpla, lunc conveniente que no tenga lugar la constitución del Se
pro parle inlerccssionem faclam videri, el ideo crédito- nado; pero si se recibió el dinero prestado para alguna
rcm parlcm dunlaxal pecuniac a muliere pelcrc posse; compra, en este caso parece que fué fiadorapor la parlo
quodsi lolum pelieril, cxccplione pro parle submovelur. del compañero; y por esto el acreedor puede pedir á la
muger una parlo del dinero; pero si lo pidiese todo, se
le opondrá excepción respecto la parte.
' 1S. Paulus libro V I I I . a d Plaulnm.—Idem, el si 18. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro V I I I . —
pro debilorc meo Tilius el mulicr dúo rei inlercesserint. Lo mismo so dice si por mi deudor fuesen fiadoresde los
dos deudores Ticio y la muger.
19. Africanas libro I V . Quaeslionum.—Tulor pu- 19. Africano; Cuestiones, libro IV.—Mu rió el tu
pilli decesserat herede inslilulo Tilio; quum de adcunda lor de un pupilo instituyendo á Ticio por su heredero,
heredilate dubilarct, quoniam malo gesta tutela existi- dudando adir la herencia, por juzgar que la tutela había
marelur, pcrsuadenle inalre pupilli, ul suo per¡culo adi— sido mal administrada: le persuadió la madre del pupilo
reí, adiil, slipulalusquc do ca esl, indemnem so co no que la adíese de su cuenta y riesgo: la adió; y estipulo
mine praestari. Si ex ca causa Tilius pupillo aliquid con ella que le había de indemnizar del perjuicio que por
praeslilissct, isquo matrem convenirct, negavit, exce- ello le resultase si Ticio lo diese al pupilo alguna cosa
plioni Senalusconsulli locum csse, quando vix sit, u t a l i - por esla causa, y reconviniese ix la madre: so dixo que no
qua apud cundem pro co ipso interccssisse inlelligi tenia lugar la excepción del Senadoconsullo; porque no
possit. se puede entender que hubo intercesión por el mismo an-
lo él mismo.
§ . 1. Ncc dissimilcm huic propositioni ex fació agi- § . 1 . Es conforme á lo expresado el siguiente caso
latam, quum quídam vir praetorius decessisset duobus ocurrido: murió cierto Pretor dexando dos hijos vivos, de
(iliis suporstilibus, quorum aller impubes csset, el alter los quales uno era impúbero, y el olro lulor legítimo do
legilimus tutor fratri esset, et eum paterna hercdilale su hermano, queriendo que se abstuviese de la herencia
abstinere vcllel, mandalu uxoris dcfuncli, quae maler del padre, se abstuvo el pupilo por mandado de la muger
pupillo esset, absiento pupillo solum se heredilali m i - del difunto, madre de él, y solo el hermano adió la he
scuissc; ubi similiter se respondisse lulianus ait, si ex ca rencia: se dice que Juliano respondió en la misma forma,
causa agente pupillo damnum eo nomino passus esset, si el pupilo que pedia por aquella causa, h u b i e s e pade
non impediri eum Scnalusconsulto, quominus a muliere cido algún daño por eslo, no le impido la constitución
rem servare!. del Senado quo repita contra la muger.
§ . 2. In proposita spccic et illud tractandum esl, an § . 2. En la especio propuesta también so ha de Ira-
is, qui mandato mulieris adierít, si damnum ob id pa- tar si tiene lugar la constitución del Senado en el caso
lialur, quod debilores hereditarii solvendo non fuerint, quo el que adió por mandato do la muger padezca algún
Scnalusconsulto locus sil, quasi quodammodo eorumobli- daño por eslo, por no tener de donde pagar los deudores
galiones mulicr susceperit. Magis autem cst, ul no ob de la herencia, como si en algún modo la muger se hu
hanc quidem causam Senalusconsullum locum habeal, biese hecho responsable á las obligaciones de ellos; pero
quando non ca menle fuerit, ul pro his inlercederet, sed es mas cierto que ni aun por esla causa tiene lugar la
tutoris adversus pupillum el coleros forlc credilores in constitución del Senado, quando no tuvo intención de in
demnem hercdilalem pracstaret. terceder por ellos, si no de dar indemne la herencia del
lulor al pu pilo, y acaso á los demás acreedores.
§ . 3. Donique si ponamus, mulierem in emlione hc- § . 3. Finalmento, si suponemos que la muger quo
reditatis co nomino damnum pati, quod debilores heredi compró la herencia padeció daño por esta razón, porque
tarii solvendo non sinl, nulla pulo dubitatio erit, quin los deudores do la herencia no tenían con quo pagar, juz
Sénalusconsullo locus non sit, eliamsi máxime credilori- go que no hay duda alguna en que no tiene lugar el Se
bus aliquanlum praesliterit. nadoconsullo/ aunque especialmente haya dado alguna
cosa á los acreedores.
§ . 4. Quid ergo, si, quum proptorea de adcunda he § . 4. ¿Qué dirémos si Ticio dudase adir la herencia,
redilate dubilarct Tilius, quod parum idónea nomina de- por parecerfe que eran poco abonados los fiadores,y la
bitorum viderenlur, mulicr hoc ipsum repromisit, ul, muger prometió por esta razón que lo que de ellos no
(íuanto minus a quoquo eorum servari possel, ipsa prae- pudiese cobrar, ella lo daría? Es casi lo mismo que si hu
staret? Prope esl, ul sit inlcrccssio. biera habido fianza.
§ . I). Quum haberes Tilium debitorcm, el pro eo § . I). Una muger quería ser inlerccsora do Ticio, quo
mulicr inlerccdcrc vellet, nec lu mulieris nomen propter era tu deudor: tú no la admitiste por la constitución del
Senalusconsullum scquercris, petiit a me mulicr mutuam Senado: esla me pidió dinero prestado para pagarte; y^es
pecuniam solulura libi, el slipulanli mili i promisit, igno- tipulando conmigo so lo prometí ignorando para qué se
ranti in quain rom mutuarelur; alque ila numerare me lo prestaba; y así me mandó que le lo entregase; y P°r
Ubi iussit, deinde ego, quia ad manum numos non h a - no tener dinero, le lo promelí por estipulación. Se pro-
a
D i g e s t o . — L i b r o 1 0 . — T i t u l o 1 .
bebam, stipulanti Ubi promisi; quaesilum est, si oam pe gunla si tendrá lugar la excepción del Sonadoconsullo, si
cuniam a muliere pelara, an exceplio Scnalusconsulli ci lo pidiese la niugcr esla cantidad. Respondí, que se ha
prosil? Respondit, videndum, 110 non sino raliono dica- bía de ver, no sea que se diga sin razón, quo yo debo
tur, eius loco, qui pro muliere fideiusserit,haberi me ser tenido en lugar de aquel que fuó fiadordo la mugor,
deberé, ut, quemadmodum illi, quamvis ignoraverit m u para que así como á él se le da excepción contra el acree
lierem inlercedere, exceplio adversus creditorem delur, dor (aunque ignorase que salió por fiadora la mugor) para
ne in mulierem mandali aclio compelat, ila mihi quoque que no lo compela contra ella la acción do mandato, así
adversus te ulilis exceplio delur, mihique in mulierem también se me dé á mí contra lí la excepción útil, y no
aclio denegclur, quando liaec aclio periculo mulieris f u se me dé acción contra la muger, quando esta acción
tura sit. El haec paulo expeditius dicenda, si, priusquam haya de ser en perjuicio de ella: y esto se ha do decir con
cgo libi pecuniara solverim, compcrerim eam interces- mas razón, si ánles que te pagase, supe que ella ora fia
sisse. Ceterum si ante solverim, videndum, ulrumne n i - dora; pero si pagase ánles, se ha de ver si eslo no obs
nilominus mulieri quidem exceplio adversus me dari de- tante se le ha de dar excepción contra mí á la muger, y
beat, el ego libi condicere pecuniam possim, an vero á raí raecompeterá contra lí la condiclion del dinero, ó
perinde habendum sil, ac si initio ego pecuniam mulieri si tengo do ser reputado como si desdo el principio le h u
credidissem, ac rursus lu mihi in crcdilum isses; quod biese prestado el dinero á la muger, y despucs meló h u
quidem magis dicendum existimavit, ut sic Sonaluscon- bieses prestado tú. Lo que juzgué que es mas cicrlo,
sulto locus non sit, siculi elquum debitorem suum mu para que así no tenga lugar la constitución del Senado,
lier delegel, intercessioni locus non sit. Ouao postea non así como quando la muger delega á su deudor, no tiene
recto comparari ait, quando delegalione debitoris facía lugar la intercesión, laqual dice, que no se compara bien
mulier non obligelur, al in proposito alienam obligalio- quando habiendo delegado al deudor, no so obligue la
nem in se transíulerit, quod certe Senalus íiori nolueril. muger, si (como en el caso propuesto) transfiriese á ella
la obligación agona: lo que el Senado ciertamente no quiso
que se hiciese.
20. I d e m libro V I I I . Quaestionum.—Si pro uno 20. E I mismo; Cuestiones, libro V I I I . — S i la mu
r
oo intercessit mulier, adversus utrumque resliluilur ger fué fiadorade un deudor, la acción del acreedor se
aclio creditori. rostí luye contra uno y otro.
21. Callislratus libro I I I . lnsiilutionnm.—Si pro 2 1 . Calistrato; Instituciones, libro III.—Si la mu-
aliquo mulier inlercesseril, sed in rem eius, quod acce- fuese fiadorade alguno, y lo que se recibió se convirtió
plum est, versarelur, exceplio Scnalusconsulli locum en su beneficio, no tiene lugar la excepción del Senado-
non habet, quia non til pauperior. consulto; porque no se hizo mas pobre.
§ . 1. Itera si quid liberaliter fecerit, veluli ne iudi- § . 1. Mas si por liberalidad hiciese alguna cosa, c o
catus palor eius propler solulionera vexetur, non erit lula mo para que no se le molestase al padre á la paga á que
Senalusconsullo; oneribus enira carura Senalus s u c - habia sido condenado, no so libertará del Scnadoconsul-
currit. to; porque este socorro á las quo han sido perjudicadas.
2 2 . Paulus libro V I . Regularum.—Si mulieri de- 22. Paulo; Ileg'as, libro VI.—Si diese dinero á
derim pecuniam, ut cara creditori meo solvat, vel expro- la muger para que pague ó le prometa á mi acreedor, si
ttiiltat,si ea expromiserit, locum non esse Senaluscon le prometiese, escribe Pomponio quo no licno lugar el
sullo, Pomponius scribit, quia mandati actiono oblígala Senadoconsulto; porque obligada por la acción do man
in rom suara videtur obligari. dato, parece quo se obliga en causa propia.
2 3 . I d e m libro singulari n d Scnalusconsultim 23. E I mismo\ Comentarios al Senadoconsulto Ve
Velleianum.—Si mulier in iure interrógala responderit, le]/ano, libro único.—Si la muger preguntada en juicio
so heredem esse, si sciens, se heredom non esse, respon- respondiese que es heredera, y lo respondiese cons-
deril, rainimointercessisse videri, quia doccpit; quodsi tándolo que no lo era, no parece quo fué fiadora;por
existimavit so heredem, e l e o noraine decopla respondo- que engañó; pero si creyó que era heredera, y por esto
fit, in eam aclionem quidem dari plerique exislimavcrunt, respondió, juzgaron los mas que se daba acción con
s
ed exceptione Scnalusconsulli adiuvari. tra ella; pero que lo compelía la excepción del Senado-
consulto.
24. I d e m libro singulari de intercessionibus f e m i 2 4
H l mismo; I)e las fianzas de muger es, libro
tía rum.—Debilrix mulier a credilore delégala pro eo, cui único.—Si la muger que era deudora se obligó á otro en
delégala est, promisil; non utelur exceptione. nombre de su acreedor, y prometió por él á aquel á quien
se obligó, no usará de excepción.
§ . 1. Sed si pecuniam promisil, ne delegetur, inter § . 1. Pero si prometió dinero por no obligarse como
cessisse videtur. deudora, parece que fué fiadora.
ul,,
§• 2. Si Senatusconsulli beneficiura intervenerit, § . 2. Guando tiene lugar el beneficio de la constitu
ura stalim, quura mulier intercesserit, actio in prio— ción del Senado, ¿acaso compete acción contra el primer
¡eui
lu
debitorem corapetit, an, si mulier solutum condicat? deudor inmedialamonlo que la muger intercedo quando
t o , statim, et non exspcclandara solulionera. esta repite lo quo pagó? Juzgo quo sí, y quo no se ha do
esperar á que pague.
§• 3. Si proco, qui tomporali actiono lenorolur, rau- § . 3. Si la mugor fuoso fiadorado aquel que está
,le
r intercesserit, temporalis aclio rosliluetur, sic lamen, obligado por acción temporal, se restituirá esla en la
u
^°x praecedenti causa continua témpora numerarenlur misma forma; de suerte que desdo la causa antecedento
Digesto.—Lnmo 1 0 . ° — T i t u l o 1 .
post restilulioncm, quamvis slalim alquc intercessit mu se cuenten los tiempos continuos después do la restitu
lier, competierat. ción, aunque haya competido inmediatamente quo fué
fiadora.
' Mudes linas libro singulari de Ileurematicis.— 2 5 . Modestino; Cuestiones nuevas, libro único.-—
Si domina servo suo credi iusserit, aelione honoraria to- Si la señora mandase que se le prestase alguna cosa á su
nebilur. siervo, sedará conlra ella acción honoraria.
§ . 1. Ouodsi proco fideiusserit,exccplione Sena § . 1. Pero si fuese fiadora de él, reconvenida en jui
tusconsulti Vellciani indicio convenía adversus credilo- cio, se lo dará conlra el acreedor la excepción del Sena-
reni tueri se polcril, nisi pro suo negolio hoc fecerit. doconsullo Veleyano, á no ser que lo haya hecho p o r su
propia utilidad.
2 6 . Ulpianus libro X X X V / / . a d Ediclum.—Si 26 . Ulpiano; Comentarios a lEdicto libro X X X V i l .
mulier interccdcndi animo servum alienum suum esso re- —Si la muger respondiese quo era suyo el siervo ageno
sponderit, quasi inlercesseril, auxilio Senatusconsulti con ánimo de ser (¡adora, usará del beneficio del Senado-
utetur; plañe si pro bona íide serviente sibi responderit, consulto; pero si respondió que era suyo porque la ser
non videlur inlercessisse. via con buena fe, no parece que intercedió.
2 7 . P a p i n i a m s libro I I I . Responsorum.—Bona 2 7 . P a m n i a n o ; Respuestas, libro I I I . — A l q u e
íido personain mulieris in contrahendo seculus ob ea, conlraxo con la muger con buena fe recibiendo dinero
quae inter virum el uxorcm accepla pecunia gesta sunt, por lo que se trató entre marido y muger, no se le priva
exceptionc Senatusconsulti non summovetur. rá de la excepción del Senadocoiisullo.
§ . 1. Quum servi ad negotiationem praepositi, curn § . 1 . Si los siervos pueslos para alguna negocia
alio contrahentcs, personam mulieris, ul idoneao, s e - ción, contrayendo con otro, tratasen también con la mu
quuntur, exccplione Senatusconsulti dominum summo- ger como persona idónea, se dá contra el señor la excep
vel; ncc videlur deterior causa domini per servum fieri, ción del Senadocoiisullo, y no parece que el siervo hace
sed nihil esse domino quaesitum, non magis, quam si de peor condiciou la causa de él, sino que el señor no ad
litigiosum praedium servus, aul liberum hominem quirió cosa alguna, del mismj modo que si el siervo hu
emerit. biera comprado el predio litigioso, ó el hombre libre.
§ . 2. Uxor debitricem suam viro delegavit, ut vir § . 2. La muger delegó á su marido á la quo era deu
creditori eius pecuniam solvere!; si fidemsuam pro ea, dora suya, para que el marido pagase al acreedor de ella,
quam delegavit,, apud virum obligavcrit, locum excc- aunque se obligase á su marido, como fiadora de la que
plio Senatusconsulti con habebit, quía mulier suum ne- delegó: no tendrá lugar la excepción de la constitución
gotium gessit. del Senado; porque la muger fué gestora de su negocio.
2 8 . Scaevola libro I . Responsorum.—Seia man- 28. Scévola; Respuestas, libro I.—Soya c o m p r ó
cipiaemit, et mutuam pecuniam accepil sub fideiussore unos siervos, y recibió dinero prestado siendo fiador de
marilo, eamque sol vil vendilori; postea marilus dece- ella su marido, y le pagó al vendedor: después habiendo
dens non solvendo in fraudem crcdiloris cavit testamen muerto el marido sin dexar para pagar en fraude del
to, so cam pecuniam universam deberé; quaeritur, an acreedor, expresó en su testamento que debia toda aque
inlercessisse mulier viderctur? Respondí, secundum ea, lla cantidad: se pregunta si acaso parecerá que fué in-
quao proponerentur, non inlercessisse. terccsora la muger. Respondí que no, según se pro
ponía.
§ . 1. Fundum uxoris suao marilus obligavit Scm § . 1. El marido arrendó la heredad do su muger á
pronio ob conductionem, mox mulier a Numcrio sua Scmpronio: despucs la muger pagó inmediatamente á
(ido mutuam pecuniam aeceplam sub obligatione eiusdem esto por su marido el dinero que ella habia recibido
fundi solvit slalim Scmpronio pro marito suo; quaesi prestado baxo su palabra de su tesorero por el arrenda
tum est, an adversus Scnalusconsultum oblígala sil? miento del fundo: se preguntó si acaso se obligó c o n l r a
Respondí, si Numerius sciisel cam intcrccdcre, forc Sc- la conslilucion del Senado. Respondí, que si el tesorero
natusconsullo, de quo quacrerelur, locum. supo que ella era fiadora, ha do tenor lugar la constitu
ción del Senado sobro lo que se pregunta.
2 9 . P a u l u s libro X V I . Responsorum.—Quídam 2 9 . Paulo; Respuestas, libro XVI.—Uno q u i s o
voluit horedibus Lucii Tílii mutuam pecuniam daré, et dar dinero prestado á los herederos de Lucio Ticio, y
cum iis conlrahere; sed quoniam facúltales corum su- contraer con ellos; poro porque tuvo por sospechosos el
speclas habuit, magis voluit uxori testatoris daré pecu haber de ellos, quiso mas bien dar el dinero á la muger
niam, et ab ea pignus accipere; mulier candcm pecuniam del testador, y recibir prenda de ella: esta les dió el mis
dedil heredibus, et ab his pignus accepit; quaero, an in- mo dinero á los herederos, y recibió prenda suya. Pre
tcrcessisse videatur, et an pignora, quao ipsa accepit, gunto: ¿parecerá que hubo lianza, y que las prendas que
tencanlur creditori? Paulus respondit, si credilor, quuin recibió eslan obligadas al acreedor? Paulo respondió, si
conlrahcre vellet cum heredibus Lucii Tílii, evilatís his el acreedor queriendo contraer con los herederos de Lu
magis mulierem ream clegit, ct in ipsius persona Sena- cio Ticio, no admitiendo á estos, quiso mas bien que la
tusconsullo, quod de intercessionibus factum esl, locura muger fuese su deudora, respecto de ella tiene lugar la
esse, et pignora ab ea data non teneri; cas autem res, constitución del Senado, que hablado fianzas,y no que
quas mulier ab his, pro quibus intercedebat, pignori ac dan obligadas las prendas dadas por ella: mas" aquellas
cepit, creditori mulieris oblígalas non esse. Sed non sino cosas que la muger recibió en prendas de aquellos por
ralione Praelorera facturura, si non tantumin personara quienes intercedía, no estaban obligadas al acreedor de
Digesto.—Libro 1 6 . " — T i t i l o 1 .
subducta muliero, in principales debitores dederit aclio- la muger; y el Pretor obrará conforme á razón, si dieso
nem, sed etiam in res, quae mulieri obligalae sunt. acción á la muger engañada, no solo contra los deudores
principales, sino también contra las cosas que se le obli
garon.
§ . 1. Paulus respondil, ea, quae in fraudem Sena § . 1. Respondió Paulo, que no convenia que se tu
tusconsulli, quod de intercessione feminarum facluni est, viesen por válidas las cosas que se puede probar se h i
excogítala probari possunt, rala haberi non oporlere. cieron en fraude de la constitución del Senado, la qual
se ordenó respecto la fianza do las mugeres.
30. I d e m libro I I . Sententiarum.—Si decipiendi 30. E l mismo; Sentencias, libro II.—Si la muger
animo, vel quum sciret se non leneri, mulier pro aliquo fuere fiadorade alguno con intención de engañar, ó s a
intercesserit, exceplio ei Senalusconsulti non datur; biendo quo ella no estaba obligada, no se le dá la excep
aclionem enim, quae in dolum mulieris compelit, ara- ción del Senadoconsulto; porque la acción quo compete
plissimus ordo non excludit. contra el dolo de la muger, no la excluye la constitu
ción.
§ . 1. Procurator, si mandalu mulieris pro alio inler- § . 1. Si el procurador fiaseá otro por mandato de la
ccsserit, cxceplione Senatusconsulli Velleiani adiuvatur, muger, lo favorecerá la excepción del Scnadoconsullo Vc-
ne alias actio intercidat. leyano, para que de otro modo no fenezca la acción.
3 1 . I d e m libro I . a d Neratium.—Paulus: si m u - 31. E l mismo; Comentarios á Ñ e r ació, libro I . —
lier, quod ex intercessione solvit, nolit repelere, sed Si la muger no quiere repelir lo que pagó por la fianza,
mandali agere et cavere velil de indemnitate reo, audien- sino pedir por la acción do mandato, y dar caución al
da est. reo de indemnizarle, ha de ser oida.
32. Pomponius libro I. Senatusconsultorum.—Si 32. Pomponio; Senadoconsultos, libro I.—Si la
mulier heredilalem alicuius adeal, ut aes alienum eius muger adióse la herencia do alguno para pagar sus deu
suscipiat, vix est, ut succurri ei debeal, nisi si fraude das, apenas se puede decir que se le debe socorrer: á no
creditorum id conceplum sil; nec enim loco minoris vi- ser quo esto se haya hecho por fraude de los acreedo
gintiquinque annis circumscripti per omnia habenda est res; porque la muger no ha de ser tenida en todas las
mulier. cosas, como los menores do veinte y cinco años que fué-
ron engañados.
§ . 1. Si mulier rem a se pignori dalam per interces- § . 1. Si la muger quiere recibir lo que se le dio en
sionem recipero velit, fructus etiam liberos recipit, ct si prenda por la fianza,también recibe los frutos libres; y
res delerior facía fuerit, eo nomine magis aeslimetur. si se deterioró por osla razón, es mejor que se aprecio
Sed si creditor, qui pignus per intercessionom acceperit, esto; pero si el acreedor que recibió prenda por la fianza
hoc alii vendidit, vera est eorum opinio, qui pelitionem la vendió á otro, es verdadera la opinion de los que juz
dandam ei putant el adversus bonae íklei emlorem, no gan que puede pedir aun contra el que compró con buena
melioris conditionis emtor sit, quam fuerit venditor. fe, para que no sea mejor la condicion del comprador
que la6 del vendedor.
§ . 2. Item si mulier creditori viri fundum vendidit § . 2. Pero si la muger vendió el fundo al acreedor
et tradidit ea condilione, ut emtor acceptam pecuniam viro del marido, y lo entregó con la condicion de quo el com
referrot, el hunc fundum vindicat, exceplio quidem o p - prador diese al marido el dinero que habia recibido, y
ponilur ei de re emla et tradila, sed replicabitur a m u vindica el fundo, ciertamente so lo opone la excepción de
liero: aut si ea venditio contra Senatusconsultum facía la venta y entrega de la cosa ; pero á la muger se lo dará
sit. Et hoc procedit, sive ipse creditor emerit, sive inler- replicacion, como si la venta so hubiera hecho contra la
posuerit alium, quo mulier ea raliono careat re sua. constitución del Senado ; y esto so ha do observar ya sea
Idem est, et si non pro viro, sed pro alio debilore rem que haya comprado el mismo acreedor, ó haya puesto en
suain tradidit. su lugar á otro, para que la muger por esta razón carez
ca de lo quo le corresponda. Lo mismo se ha de decir si
la entrego, no por el marido, sino por otro deudor.
§ . 3. Si mulier, ne ipsa intercederet, alii manda- § . 3. Si la muger por no ser fiadora,mandase á otro
rel, ut id facerel, an in huius persona locus huic Sena- que lo sea, acaso tendrá lugar la conslitucion del Senado
tusconsullo sit, qui rogatu mulieris id faceret—totus en la persona del quo fué liador, por habérselo mandado
enim sermo Senatusconsulli ad pelitionem non dandam la muger; porque todas las palabras del Scnadoconsullo
adversus ipsam mulierem speclal—? Et pulo, rem ila se reducen á no dar pelicion contra la misma muger.
esse dislinguendam, ut si quidem creditor, cui me obli- Juzgo que se debe distinguir en esta forma: quo si el
gavi, mandante muliero hoc in fraudem Senatusconsulli acreedor á quien me obligué por mandato de la muger,
egisset, ne ipsa intervenirel contra Senalusconsullum, lo hizo en fraude del Scnadoconsullo, para quo ella no
daret aulem alium, excludendum eum exceptione frau- fuese fiadoracontra la constitución del Senado, y diese á
dis Senatusconsulli faclae; si vero is ignorassel, ego a u - otro, debe ser excluido por la excepción del fraude hecho
tem sciissem, tune mandali me agentem cum muliere á la constitución del Senado. Pero si lo ignorase y yo lo
excludendum esse, me aulem creditori leneri. supiese, en este caso si le pidiese á la muger por la ac
ción de mandato, tengo do sor excluido; pero mo obli
garé al acreedor.
§ . 4. Si mulier proco, pro quo intercesserit, iudi- § . i . Si la muger estuviese pronta á contestar el
ciurn parata sit accipere, ut non in veterem debitorem pleylo por aquel de quien fué fiadora,para que no se le
aclio detur, quoniam Senatusconsulli exceplionem oppo- dé acción contra el antiguo deudor, porque puede poner
5(56 D i g e s t o . — L i b r o 1 6 . ° — T i t u l o 2 .
ncrc potosí, cavero debobil, exccptiono so non usuram, la excepción del Senadoconsulto, debe dar caución de no
el sic ad iudicem iré. usar de ella, y que se presentará á litigar.
§ . S. Inlercedero mulierem, inlolligendum est, etiam § . I>. Se ha do entender quo la muger es fiadoradel
pro eo, qui obligari non possil, veluli si pro servo alieno que no se puede obligar, quando es fiadora del siervo
inlercedit; sed reseissa iolercessione in dorainum resli- ageno; pero anulada la fianza,ha de ser restituida la
tuenda esl aelio. acción contra el señor.
TIT. I I . TITULO I I .
De la compensación que se hace de la cantidad que
De componsationibus. debe el acreedor que pide &su deudor en pago do l o
quo aquel le debe á este.
cst admittendum, quia unus contraclus esl, sed cum con- mas cierto, porque es un contrato solo; pero con la con
ditione, ul caveat, palrem suura ralum liabilurura, id dición do que ha do dar caución do quo lo ratificará el
cst, non exacturum, quod is compensaverit. padre; esto es, quo no pedirá lo que se compensase.
10. Ulpianus libro L X I I I . a d Ediclum.—Si a m 10. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro L X I I I .
bo socii parem negligenliam socielati adhibuimus, d i - —Si ambos compañeros tuvimos igual omision en la so
cendum csl, desinere nos invicem esso oblígalos, ipso ciedad, se ha do decir que cesa la obligación mutua e n -
iuro compcnsalione negligenliae facía. Simili modo pro- Ire nosotros; porque por derecho se hizo compensación
balur, si aller ex re communi aliquid percepit, allcr lan- de la omision. Del mismo modo so prueba que si el uno
lam negligenliam exhibuorit, quae eadem quantitale percibiese algo de la cosa común, y la omision del otro
aeslimalur, compensationem faclain videri, el ipso iure se estimase en la misma cantidad, parece que hubo
invicem libcralioncm. compensación, y que por derecho se libertan recíproca
mente.
§ . 1. Si quis igilur compensare polens sol veril, c o n - § . 1 . Si alguno pagase pudiendo compensárselo,
dicere polerit, quasi indebilo solulo. puede repetir como pagado indebidamenlo.
§ . 2. Quolics ex malelicio orilur aclio, ulpula ex cau § . 2. Siempre que resulla acción de algún delito, co
sa furtivacelcrorumquo maleficiorum, si deea pecuniario mo do hurlo, y otros, si respcclo do él se pide alguna
agitur, compensalio locum habet. Idem est, el si condica- canlidad, licnc lugar la compensación. Lo mismo se dice
lurex causa furtiva. Sedet qui noxali iudicio convenitur, si se usa de la condiclion por causa de hurlo. El quo es
compensationem opponere polest. reconvenido por acción noxal, puedo también oponer com
pensación.
§ . 3. In slipulationibus quoque, quae instar aclio- § . 3. En las estipulaciones quo obtienen lugar do
num babent, id est praetoriis, compensalio locum babel; acciones, esto es, las pretorias, también tiene lugar la
el secundum Iulianum tam in ipsa stipulatione, quam in compensación: y según Juliano se puede oponer la com
ex slipulalu aclione polerit obiiei compensalio. pensación, tanlo en la misma estipulación, como en la
acción de estipulación.
í i . I d e m libro X X X I I . a d Ediclum.—Quum al 11. Elmismo',Comentarios a l Edicto, libro X X X I I .
tor alleri pecuniam sine usuris, aller usurariam debet, — Quando uno debo á olro alguna cantidad sin usuras,
conslilulum esta Divo Severo, concurrentis apud utrum- y á olro con ellas, por constitución del Emperador Severo
que quantilalis usuras non esse praestandas. so determinó que ninguno habia do pagar usuras de la
cantidad concurrente.
12. I d e m libro L X I V . a d Edictum.—Idem iuris v i E l mismo', Comentarios a l Edicto, libro
esl non solum in privatis, verum eliam in causa íisci LXIV.—Lo mismo so dico no solo respeclo las personas
constilulum. Sed et si invicem sil usuraria pecunia, d i - particulares, sino también en la causa del fisco. Pero si
versae tamen sint usurae, compensatio nibilominus locum por ámbas cantidades se deben usuras, aunque diversas,
habet eius, quod invicem debetur. esto no obstante licnc lugar la compensación respeclo lo
que se debe recíprocamente.
13. I d e m libro L X V I . a d Ediclum.—Quod L a - 13. E l mismo-, Comentarios a l Edicto, libro L X V I .
beo ait, non est sino ralione, ut, si cui pelilioni spociali— — Lo que dice Labeon no carece do razón, para quo si á
ter desúnala est compensatio, in ccleris non obiieiatur. alguna pelicion so deslinó especialmente, la compensa
ción, no so oponga en las demás.
14. lavolenus libro X V . e x Cassio.—Ouaecunque 14. Javoleno; Doctrina de Casio, libro XV.—Lo
per exccplionem perimi possunl, in compensalionem non que se hace ineficaz por la excepción, no se comprebendo
veniunt. en la compensación.
15. Idem libro I I . Epistolarum.—Pecuniam cor 15. E l mismo; Epístolas, libro II.—Estipuló quo
lo loco a Titio dari stipulalus sum, is pelil a me, quam me habia de dar Ticio alguna canlidad en cierto lugar:
ei debeo, pecuniam; quaero, an lioc quoque pensandum esto me pide el dinero que le debo: pregunto ¿acaso se
sil, quanli mea interfuit, corlo loco dari? Respondit: si ha do compensar también lo que me importa que so me
Titius pelil, eam quoque pecuniam, quam corlo loco pro dé en él? Respondí, si pide Ticio, conviene quo se com
misil, in compensationem deduci oporlel, sed cum sua prebenda en la compensación la canlidad quo promelió
causa, id esl, ul ralio babeatur, quanli Tilii interfuerit, en cierlo lugar; pero con su causa, esto es, quo se con
eo loco, quo conveneril, pecuniam dari. sidere quánto le importa á Ticio quo se dé en el lugar
que se estipuló.
16. Papinianus libro I I I . Quaestionum.—Quum l(j. Papiniano; Cuestiones, libro III.—Si uno fué
militi caslrensium bonorum alius, celerorum alius beres heredero de los bienes castrenses do un soldado, y olro
extilil, el debitor alleri heredum obligalus vult compen de los demás, y el deudor quo está obligado á uno de los
sare, quod ab alio debetur, non audietur. herederos, quiere compensar lo que so lo debe por el
olro, no será oido.
§ . 1. Quum intra diem ad iudicali exseculionem da- § . \ . Guando dentro del dia señalado para la execu-
tum iudicatus Titio ágil cum eodem Tilio, qui el ipso cion de la sentencia, el quo fué condenado á que pagaso
pridem illi iudicalus esl, compensalio admittelur; aliud á Ticio, le pide la canlidad en que él habia sido condena-
Digestí).—Libro 1 6 . ° — T i t u l o 3.
osl enim diem obligationis non venisse, aliud humanita- do, se admitirá la compensación; porque u n a cosa es que
lis gratia lempus indulgeri solulionis. no haya llegado el dia de la obligación, y otra que por
causa de humanidad so le señale tiempo para la paga.
18. Idem libro I I I . Ros pon orum.—In rem suam 18. E l mismo; Respuestas, libro I I I . — E l procu
procurator dalus, post lilis contestalionem si vice mutua rador nombrado en causa propia, si después do la c o n
conveniatur, aequitale compensationis utolur. testación del pleylo fuese reconvenido recíprocamente por
su acreedor, por razón do equidad usará de compensa
ción.
§ . 1. Creditor compensare non cogitur, quod alii, § . 1. El acreedor no es precisado á compensar lo quo
quam debitori suo debet, quamvis credilor eius pro eo, debe á otro que á su deudor, aunque el acreedor de él
qui convenilur ob debilum proprium, velil compensare. quiera compensar por el que es reconvenido por su p r o
pia deuda.
21. P a u l u s libro / . Quaestiomm.—Posteaquam 21. Paulo; Cuestiones, libro I.—Después que por
placuil inter omnes, id, quod inviccm debetur, ipso iure común opinion se determinó que se compensase por d e
compensan, si procurator absenlis conveniatur, non d e - recho lo que recíprocamente se debe, si fuese reconveni
bebit de rato cavere, quia nihil compensat, sed ab inilio do el Procurador del ausente, no deberá d a r caución de
minus ab eo pelitur. ralo; porque no compensa cosa alguna, sino que desdo el
principio se le pide ménos.
22. Scaevola libro I I . Quaestionum.—Si debeas 22. Scévola; Cuestiones, libro / / . — S i debes diez
decem millia, aut hominem, utrum adversarius volet, rail, ó un siervo, según quisiere elegir la parte contra
ita compensalio huius debili admilliíur, si adversarius ria, la compensación do osla deuda se admito en osla
palam dixisset, ulrum voluisscl forma, si el que ha de elegir dixese lo que quiere.
23. Paulus libro I X . Responsorum.—Id, quod 23. Paulo; Respuestas, libro I X . — S i pide el tulor
pupillorum nomine debelur, si tulor petal, non posse lo que so debo á los pupilos, no se puede admitir la com
compensalionem obiici eius pecuniae, quam ipse tulor pensación do la cantidad que el mismo tulor por sí propio
suo nomino adversario debet. debe á la parte contraria.
24. Idem libro I I I . Decretorum.—lussil Impera- 24. E l mismo; Decretos, libro III.—Mandó el E m
lor audiri approbanlem sibi a fisco deberi, quod ipse perador que fuese oido el que probase que le debia el fis
convenilur. co aquello por lo qual él mismo era reconvenido.
S1T, 1N SIMPLUM, E X EARUM AUTEM R E R U M , QUAE SUPRA causa de tumulto, incendio, ruina ó naufragio: y si so
COMPRAEHENSAE SUNT, l . \ IPSÜM I N DUPLUM, I N H E R E D E N depositó por alguna do estas causas, en el duplo, contra
E l US, QUOI) DOLO MALO E I U S FACTUM ESSE D IC ETUR , QUI M O R - el heredero del que murió; y si se dice que cometió dolo
TUUS S1T, I N SIMPLUM, QUOD 1PS1US, I N DUPLUM IUDIG1UM malo, daré acción por solo el importe de Ja cosa; y por
DABO. lo que él mismo hizo, por el dos tanto.
§ . 2. Mérito lias causas deponendi separavit Prao- §. 2. Con razón separó el Pretor oslas causas de de
tor, quae conlinent fortuitam causam depositionis ex positar, que contienen el caso fortuito del depósito, quo
necessilale descendentem, non ex volunlatem profici- procede de necesidad, y no do voluntad.
scentem. § . 3. Se ha de entender que deposita por tumulto,
§ . 3. Eum tamen deponero tumultus vel incendii, incendio, ó por otras causas, el que no tiene otra razón
vel celerarum causarum gralia inlelligendum esl, qui para el depósito quo el peligro inminente por las expresa
nullam aliam causam deponendi habet, quam imminens das causas.
ex causis suprascriplis periculum. § . í . Esta separación de causas tiene justa razón;
§ . 4. llaec aulcm separalio causarum iustam ralio- porque quando alguno eligió la fidelidad do otro, y no
nem babel, quippe quum quis fidem elegil, nec deposi- vuelve el depósito, debe contentarse con la misma canti
lum redditur, contentus esse dcbet simplo; quum vero dad; pero si deposita en caso do necesidad, se aumenta la
extanle necessilale deponat, crescil períidiae crimen, el malicia do la culpa; y se ha de castigar, para vindicar la
publica ulililas coercenda esl vindicandae reipublicae causa pública; porque la ofende el que en semejantes
causa; esl enim inulile in causis huiusmodi fidemfran- casos falta á la buena fe.
gere. § . «r>. Las cosas que son accesorias á las depositadas,
§ . í>. Quae deposilis robus accedunt, non sunl de no están depositadas; v. g. si se depositase el siervo ves
posita, ulpula si homo veslilus deponalur; veslis enim tido, este no se entiende depositado: ni el cabestro, si el
non esl deposita, nec si equus cum capistro, nam solus caballo so deposita con él; porque solo se entiende depo
equus deposilus est. sitado el caballo.
§ . 6. Siconvenil, ul in deposilo el culpa praesle- § . (J. Si se pacíase que en el depósito se preste tam
lur, rata esl conventio; contraclus enim legem ex con- bién la culpa, es válido el pacto; poique los contratos
venlione accipiunt. obligan y reciben su fuerza de la convención.
§ . 7. Illud non probabis, dolum non esse praeslan- § . 7. Si se pactase que no se ha de prestar el dolo,
dum, si convenerit; nam haec conventio contra bonam no valdrá el pacto; poique es contra la buena fe, y con
fidem conlraque bonos mores est, el ideo nec sequen- tra las buenas costumbres; y por esto no se ha do o b
da est. servar.
§ . 8. Si vestimenta servanda balneatori dala perie— § . 8. Si so perdiesen los vestidos que se diéron al
runt, si quidem nullam mercedem servandorum vesti- bañero para quo los guardase, si so encargó de su cus
menlorum accepit, depositi cum leneri, el dolum dunta- todia sin recibir por ello Ínteres, se obliga por el depó
xat praestare debere pulo, quodsi accepil, ex conducto. sito: y juzgo que solo se hace responsable al dolo; pero si
se recibió Ínteres, so obligará por la acción de condu-
cion.
§ . 9. Si quis servuni custodiendum conieceril forte § . 9. Si alguno pusiese al siervo por causa de c u s
in pistrinum, si quidem merces intervenit cuslodiae, todia en una tahona, s i á la verdad intervino alguna pa
pulo esse actionem adversus pistrinarium ex conducto, ga por la custodia, juzgo que se ha de dar la acción do
si vero mercedem accipiebam ego pro hoc servo, quem conducion contra el tahonero. Pero si yo recibía paga por
in pislrinum accipiebat, ex localo meagere posse. Ouod- el trabajo de este siervo quo estaba en la tahona, puedo
si operao eius servi cum custodia pensabanlur, quasi ge- usar de la acción do locacion. Mas si el trabajo de este
nus locati el conducli intervenit; sed quia pecunia non siervo se compensaba con la custodia, interviene cierta
datur, praescriptis verbis dalur aclio; si vero nihil aliud, especie do locacion y conducion; pero porque no se daba
quam cibaria praestabat, nec do operis quidquam con- dinero, tiene lugar la acción praescriptis verbis. Mas si no
venit, depositi aclio est. daba otra cosa que los alimentos, y no se trató cosa al
guna en q u a n l o á s u trabajo, tiene lugar la acción de
depósito.
§ . 10. In conducto el localo, el in negotio, ex quo § . 10. En la conducion y locacion, y en el negocio
diximus praescriplis verbis dandam actionem, et dolum, por el qual hemos dicho que se ha de dar la acción
et culpam praestabunt, qui servum receperunt, at si ci praescriptis verbis, los que recibiéron el siervo serán res
baria tanlum dabanl, dolum dunlaxat. Sequemur tamen, ponsables al dolo y á la culpa; pero si no le daba mas
ul Pomponius ait, el quid habuerunt proscriptum, aut de la comida, solo al dolo. También seguimos, como d i
quid convenerit, dummodo sciamus, el si quid fuit pro ce Pomponio, lo que pactaron ó convinieron, con lal quo
scriptum, dolum lamen eos praesliluros, qui receperunl, lo sepamos; y si se Irató alguna cosa, han de ser respon
qui solus in depositum venit. sables al dolo los que recibiéron al siervo, al qual solo
§ . 11. Si te rogavero, ut rem meam perferas ad T i - obliga el depósito.
tium, ul is eam servet, qua aclione tecum experiri pos- § . 1 1 . Si le rogase que lleves una cosa mia á Ticio
sum, apud Pomponium quaerilur. Et pulat, tecum man- para que la guarde, pregunta Pomponio do qué acción
dali, cum eo vero, qui cas res rcceperit, depositi; si podré usar contra lí; y juzga que de la do mandato; y
vero luo nomine rcceperit, tu quidem mihi mandati te- con el que la recibió, de la do depósito. Pero si Ticio la
neris, ille tibi depositi; quam actionem mihi praestabis recibió en tu nombre, tú ciertamente me oslarás obliga-
mandati iudicio conventus. gado por la do mandato, y él á lí por la do depósito; c u
ya acción me cederás, reconvenido por la de mandato.
§. 12. Quodsi rem tibi dedi, ut, si Tilius rem non § . 12. Pero si te di la cosa para quo si Ticio no la
recepisset, tu custodires, nec eam recepit, videndum est, recibiese, tú la guardases, y no la recibió, se ha de ver
72
570 Digesto.—Limo 16.°—Titulo 3.
utrum deposili lanluni, an el mandati actio sit. Et Pom si acaso tendrá lugar solo la acción do depósito, ó si tam
ponius dubilat, pulo lamen, mandati esse actionem, bién la de mandato. Pomponio duda; pero juzgo quo
quia plenius l'uit mandatum liabens el cuslodiae legem. también tiene lugar la acción de m a n d a t o ; porque este fué
mas pleno, y también comprehende lacondicion de guar
dar la cosa.
§ . 13. Idem Pomponius quaerit, si Ubi mandavero, § . 13. También pregunta Pomponio, que si le man
ut rem ab aliquo meo nomino receptam custodias, idquo dase que guardes la cosa que alguno recibió en mi nom
feceris, mandali, an depositi tenearis? El magis probat, bre, y lo hicioses, ¿acaso te obligarás por la acción de
mandali esse aclionem, (juia hic esl primus conlraclus. mandato, ó por la de depósito? Tiene por mas probable
quo so dá la acción do mandato; porque esle es el primer
contrato.
§ . 14. Idem Pomponius quaerit, si apud le volenlem § . 14. Pregunta el mismo Pomponio, que si querien
me deponere iusseris apud libertum tuum deponere, an do yo depositar en tí, mandases que depositase en tu l i
possim tecum depositi experiri? Et ait, si luo nomine, lioc berto, si acaso podrá usar contra lí de la acción do depó
esl, quasi te custodiluro, deposuissem, mihi tecum depo sito: y dice, quo si en tu nombre, oslo es, si depositase
siti esse actionem; si vero guasería mihi, ul magis apud para que tú lo guardases, se me dará contra tí la acción
eum deponam, tecum nullam esse aclionem. Cum illo de- de depósito; pero si me persuadistes que mas bien depo
posili aclio est, nec mandati tenería, quia rem mcam site en él, no tendré conlra tí acción alguna, y contra él
gessi. Sed si mandasti mihi, ul periculo luo apud eum se me dará la de depósito, y no te obligarás por la acción
deponam, cur non sit mandali aclío, non video. Plañe si do mandato porque trate mi propio negocio. Pero si me
fideiussistipro eo, Labeo omnímodo fideiussorem teneri mandaste que depositase en él á riesgo tuyo, no encuen
ait, non tanlum si dolo fecit is, qui deposilum suscepil, tro por qué razón no se ha do dar la acción de mandato:
sed et si non fecit, esl lamen ros apud eum; quid enim, mas si fuiste su fiador, dice Labeon, que el fiadorse obli
si fureret is, a|)ud quem deposilum sit, vel pupillus sit, ga absolutamente, no solo si cometió dolo el que recibió
vel ñeque heros, ñeque bonorum possessor, ñeque suc- el depósito, sino aunque no lo haya cometido, porque se
cessor eius exlarel? Tenebitur ergo, ut id praestet, quod depositó la cosa en él. ¿Qué dirémos si se hiciese furioso
depositi actione praestari solet. aquel en quien se depositó la cosa, ó fuese pupilo, y no
fuese ni heredero, ni poseedor de los bienes, ni sucesor
do él? Esto supuesto, se obligará á la responsabilidad
acostumbrada, por la acción de depósito.
§ . 15. An in pupillum, apud quem sino tutoría au- § . 15. Se pregunta si se dará la acción do depósito
cloritale deposilum est, depositi actio detur, quaeritur. conlra el pupilo en quien se depositó sin autoridad del
Sed probari oporlet, si apud doli mali iam capacem d e - tutor; y se ha de decir, quo si lo depositaste en el que
posueris, agi posse, si dolum commisit; nam el in quan ya era capaz de dolo malo, so puedo pedir conlra él, si
tum locuplelior faclus est, datur aclio in eum, el si dolus cometió dolo; porque en lo que aumentó su patrimonio,
non inlervenit. también se da acción contra él, aunque no haya interve
nido dolo.
§ . 1(1. Si res deposita doterior reddatur, quasi non § . 16. Si lo que so depositó se vuelve deteriorado,
reddila agí depositi potest; quum enim delerior redditur, se puede pedir por la acción de depósito, como si no h u
polesl dici, dolo malo redditam non esso. biese vuelto; porque quando se restituye deteriorado, se
puede decir que no se vuelve por dolo malo.
§ . 17. Si servus meus deposuerit, nihilominus d e - § . 17. Si depositase mi siervo, no obstante se me
posili liabebo aclionem. dará la acción de depósito.
§ . 18. Si apud servum deposuero, et cum manumis- § . 18. Si deposilase en mi siervo, y le pidiese des
so agam, Marcellus ait, nec tenere actionem, quamvia pués de manumitido, dice Marcelo que no se dá acción
aolemus dicere, doli etiam in servitute commissi teneri conlra él, aunque solemos decir, que qualquiera debe do
quem debere, quia et delicta, et noxao capul sequuntur; estar obligado por el dolo que cometió quando era siervo;
eril igitur ad alias aclionea competentes decurrendum. porque los delitos y daños siguen á su autor: esto s u
puesto, se habrá de recurrirá otras acciones competentes.
§ . 19. Haec actio bonorum possessoribus ceterisque § . 19. Esta acción compete á los poseedores de los
successoribus, et ei, cui ex Trcbelliano Senalusconsulto bienes, y á los demás sucesores, y á aquel á quien por el
restilula esl heredilaa, competit. Senadoconsullo Treboliano se le restituyó la herencia.
§ . 20. Non tanlum praeterilus dolus in depositi § . 20. No solo el dolo pasado se comprehenderá en
actione venict, sed etiam fulurus, id est post lilem conte- la acción do depósito, sino también el futuro, esto es,
statam. después de la contestación del pleyto.
§ . 21. Inde acribit Neralius, si res deposita sino dolo § . 21. Por esto escribe Neracio, que si la cosa depo-
malo amissa sit, el post iudicium acceplum recuperaro- silada se perdió sin dolo malo, y se recuperase despues
lur, nihilominus recte ad restitulionem reum compelli, do contestado el juicio, esto no obstante, con razón se
nec debere absolví, nisi restituat. Idem Neralius ait, obliga el reo á la restitución, y no debe ser absuelto si
quamvia tune tecum depositi aclumsit, quum restituendi no restituye. El mismo Neracio dice, que aunque se haya
facultalem non babeas, horréis forte clausis, lamen, si pedido contra tí por la acción de depósito, quando no t e
ante condemnalionem restituendi facullalem babeas, con- nias facultad do restituir, por oslar acaso cerrada la ofi
demnandum le, nisi resliluas, quia res apud te esl; lunc cina donde so guardaban las cosas; con todo, si ánles do
enim quaerendum, an dolo malo feceris, quum rem non la condenación tuvieses facultad, has de ser condenado si
habos. no resliluves; porque la cosa eslá depositada en lí: y en
tonces se ha de denunciar, si acaso cometiste dolo, quan
do no tenias la cosa.
D i g e s t o . — L i b r o 1 6 . " — T i t u l o B . « 7 1
§ . 22. Est autem et apud Iulianum libro tertio d é § . 22. También escribe Juliano en el libro trece do
cimo Digeslorum scriptum, eum, qui rom deposuit, sla- los Digestos, que el que depositó la cosa, puede pedirla
tim posse deposili actione age re; hoc enim ipso dolo fa- inmediatamente por la acción de depósito; porque por el
cere cum, qui suscepit, quod reposcenti rom non reddat. mismo hecho do no volverla al que la pide, comete dolo.
Marcellus autem ait, non semper videri posse dolo lace Marcelo dice también, que no siempre parece que como-
re eum, qui reposcenli non reddat; quid enim, si in pro te dolo el que no la vuelve al que la pido. ¿Qué diremos
vincia res sil, \el in horréis, quorum aperiendorum con- si la cosa está en la provincia ó en la oficina que no so
demnationis lempore non sil faculla3, vel conditio depo- puede abrir al tiempo de la condenación, ó que no haya
silionis non exlilil? existido la condicion del depósito?
§ . 23. Mane aclionem bonae fidei esse, dubitari non § . 23. No se puede dudar que esta acción es de bue
oportet. na fe.
§ . 21. El ideo el fructus in hanc aclionem venirc, § . 2 4 . Y por esto so dirá que se comprebenden on
et omnem causan), el parlum, dicendum esl, ne nuda res esta acción los frutos, los parios y toda causa, para que no
veniat. se com prebenda solamente la cosa.
§ . 25. Si rem deposilam vendidisli, eamque postea § . 25. Si vendisle la cosa depositada, y después la
rodemisti in causam deposili, etiamsi sine dolo malo po- redimiste en la causa de depósito, aunque después pere
slea périerit, teneri lo deposili, quia semel dolo íecisli, ciese sin dolo malo, te obligas por la acción do depósito;
quum venderes. porque ya cometiste dolo por haberla vendido.
§ . 2(J. In depositi quoque actione in litem iuralur, § . 20. También se jura judicialmente en la acción
de depósilo.
§ . 27. Non solum si servus meus, sed el si is, qui § . 27. No solamente será muy justo que se dé con
bona fule mihi servial, rem deposueril, aequissimum tra mí acción, si depositó mi siervo la cosa que me per
erit, dari mihi aclionem, si rem ad me perlinenlem d e tenecía, sino también si la depositó el que me servia
posuit. con buena fe.
§ . 28. Simili modo, et si usumfruclum in servo ha- § . 28. Si tuviese el usufrulo del siervo, podré usar
beam. si id, quod deposuil, ex co peculio fuit, quod ad también do esta acción, si lo que depositó era de pecu
me perlinebat, vel res mea fuit, eadem actione agoré lio quo me pertcnccia, ó fuese mia la cosa.
potero.
§ . 29. Item si servus heredilarius deposuerit, here- § . 29. Si deposiló el siervo hereditario, al heredero
di postea adeunli competil aclio. que después adióse la herencia lo compele acción.
§ . 30. Si servus deposuit, sive vivat, sive deccs- § . 30. Si deposiló el siervo, ya sea que viva ó mue
sorit, ulililer dominus hac actione experielur; ipse autem ra el señor, podrá pedir úllilmente por esta acción. Pero
servus manumissus non poteril agere, sed et si fueril si osle mismo siervo adquiriese libertad, no podrá pedir:
alienatus, adhuc ei competil aclio, cuius fuit servus, y si se enagenase, aun compelo acción al que era señor
quum deponerel, inilium enim conlraclus spectandum del siervo quando deposito; porque se ha de mirar al
est. principio del contrato.
§ . 31. Si duorum servus sil, qui deposuit, unicui- § . 31. Si el siervo que deposiló fuese de dos, á cada
que dominorum in parlem competit deposili. uno de los señores le compelo en parlo la acción de
depósilo.
§ . 32. Si rem a servo deposilam Tilio, quom domi- § . 32. Si la cosa depositada por el siervo, la resti
nurn eius pulasli, quum non essel, reslituisses, deposili tuyeses á Ticio creyendo que era su señor, no siéndolo,
actione le non teneri Celsus ait, quia nullus dolus inter- dice Celso que no te obligas por la acción do depósilo;
cessil; cum Tilio autem, cui res reslilula esl, dominus porque no intervino dolo. Mas el señor del siervo podrá
servi agel. Sed si exhibuerit, vindicabilur, si vero, quum pedir á Ticio, á quien se le restituyó la cosa: y si la ex
sciret esse alienum, consumseril, condemnabitur, quia hibiese, la vindicará. Pero si la consumiese sabiendo
dolo fecil, quominus possidercl. que era agena, será condenado; porque dexó de poseerla
con dolo.
§ . 33. Eleganter apud Iulianum quaeritur, si pecu- § . 33. Pregunta ciegan lómenle Juliano, que si el
niain servus apud me deposuit, ila ul domino pro libér siervo deposiló en mí alguna cantidad para que la dioso
talo eius dem, egoque dedero, an lenear deposili? El l i á su señor por su libertad, y yo se la diese, si estaré
bro tertio décimo Digestorum scribit, si quidem sic d e obligado al depósilo; y al libro trece de los Digestos es
dero, quasi ad hoc penes me deposilam, teque cerliora- cribe, quo si la diese como depositada en mí para esle
vero, non competere tibi deposili aclionem, quia sciens fin, y yo te lo hiciese saber, no to compete la acción do
recepisti; careo igitur dolo; si vero quasi mcam pro li- depósito; porque la recibiste sabiéndolo, y así carezco
berlale eius numeravero, tenebor. Ouac sentenlia vera de dolo; poro si lo la enlrcgaso como mia por la liber
mihi videtur, hic enim non tantum sine dolo malo non tad de él, estaré obligado: cuya sentencia me parece
reddidit, sed nec reddidit; aliud esl enim reddere, aliud verdadera; porque en esle caso no solo no la volvió sin
quasi de suo daré. dolo, sino que no la volvió; porque una cosa es volverla,
y otra enlregarla como propia.
§ . 34. Si pecunia apud te ab initio hac lege de § . 84. Si al principio se depositó en tí alguna
posita sit, ut, si voluisses, utereris, priusquam ularis, de cantidad con la condicion que usases de ella si qui
posili leneberis. sieses, ánles que uses de ella le obligarás por el de
pósito.
§ . 35. Saepe evenil, ul res deposita vel numi pericu- § . 35. Sucede muchas veces que la cosa ó la canti
lo sinl eius, apud quem deponunlur, ulpula si hoc nomi- dad depositada sea á cuenla y riesgo de aquel en quien
nalim convcnit; sed el si se quis deposito obtulil, idem so deposita, esto es, si así se traló expresamente; pero si
Iulianus scribit, periculo se deposili illigasse, ita lamen, alguno se ofreció al depósito, escribo el mismo Juliano,
D i g b s t o . — L i b r o 1G.°—Titulo 3 .
ut non solum dolum, sed etiani cülpara et cuslodiara que este se obligó al depósito para que no solamente sea
praeslet, non lamen casus fortuitos. responsable al dolo, sino también á la culpa y á la c u s
todia, y no á los casos fortuitos.
§ 3G. Si pecunia in sacculo sígnalo deposita sil, et § . 36. Si el dinero se depositó en un saco sellado, y
unus ex heredibus eius, qui deposuit, venial repetens, uno do los herederos del que lo depositó, lo repitiese, se
quemadmodum ei satisfiat, videndum est. Promenda pe ha de ver de qué modo so lo ha de satisfacer. Se ha de
cunia est vel corain Praetore, vel in tervenien ti bus ho- sacar el dinero, ó en presencia del Juez, ó interviniendo
neslis personis, el exsolvenda pío parto hereditaria. Sed personas honradas, y se lo ha do pagar según la parte
elsi resignelnr, non contra legem deposili fiet, quum vel de que fuese heredero: y aunque so vuelva á sellar, no
Practore aucloro, \el honeslis personis intervenienlibus se faltará á la ley del depósilo; porque eslo se executará
hoc eveniel, residuo vel apud cum remanente, si hoc v o - con autoridad del Pretor, é intervención de personas
luerit, sigillis videlicel priusei impressis vel a Practore, honradas; y lo reslanle quedará en su poder, si así lo
vel ab his, quibus coram signacula remola sunt, vel si quisiese, sellándolo primero el Juez, ó aquellos en cuya
hoc recusa\erit, in aede deponendo. Sed si res sunt, quae presencia se abrió, ó depositándolo en el olicio público, si
dividi non possunt, omnes debebit tradere, satisdatione no lo quisiere admitir. Pero si son cosas que no se pue
idónea a peli loro ei praeslanda in hoc, quod su pí a eius den dividir, las deberá entregar todas, dando la fianza
partem est; satisdatione autem non inlervenienlo rem in correspondiente el que pide, respecto la parle que reci
eadem deponi, el omni actione deposilarium liberari. bo, mas de lo que le corresponde; y no dando esta lian
za, se depositará la cosa en el oficio público, y el depo
sitario quedará libre de toda acción.
§ . 37. Apud Iulianum libro lerlio décimo Digesto- § . 37. Juliano en el libro trece de los Digestos refie
rum talis s pee ios reíala est; ailenim, si deposilor deces- re esta especie: dice, que si muriese el que depositó, y
serit, el dúo existan!, qui inter se contendanl, unusquis- dos litigasen diciendo que cada uno es único heredero,
quo solum se heredem dieens, ei tradendam rem, qui so le ha do entregar la cosa depositada al que eslá pron
paralus esl, adversus allerum reum defendere, hoc est, to á defender al reo contra el olro, eslo es, al que recibió
cum, qui depositum suscepit; quodsi neuler hoc onus el depósilo. Pero si ninguno toma esto á su cargo, e x
suscipiat, commodissime dici ait, non esse cogcndum a presa que se puede decir muy bien, que el Pretor no le
Praelore iudicium suscipere; oporlere igilur rem deponi ha de precisar á contestar el plevlo: esto supuesto, con
in aedo aliqua, doñee do hercdilale iudicelur. viene que se deposite la cosa en el olicio público, hasta
que se determine á quién corresponde la herencia.
§ . 38. Si quis tabulas leslamenti apud se depositas § . 38. Si alguno leyó en presencia de muchos el
pluribus pracsonlibus tegit, ait Labeo, deposili aclione testamento depositado en él, dice Labeon, que se puede
recle de labulis agi posse. Ego arbitror, et iniuriarum pedir por la acción de depósito respecto del testamen
agi posse, si hoc animo recitatum testamentum est qui— to: yo juzgo que también se puede pedir por la acción
busdam praesenlibus, ul iudicia secreta eius, qui lesla- de injuria, si el testamento se leyó en presencia de m u
lus esl, divulgarelur. chos con intención de divulgar los juicios ocultos del tes
tador.
§ . 30. Si praedo vel fur deposucrinl, et hos Marcel- § . 39. Si el usurpador ó el ladrón depositasen, juz
lus libr'o sexto Digestorum pulat recto deposili acluros; ga Marcelo en el libro sexto do los Digeslos, que pue
nam interest eorum, eo quod leneantur. den pedir por la acción de depósilo; porque les importa
por estar obligados.
§ . 40. Si quis argentum vel aurum depositum petat, § . 40. Si alguno pidiese el oro ó la plata deposita
utrum speciem, an el pondus complecli debeal? Et magis da, acaso debo expresar la especie, ó también el peso; y
esl, ut utrumque complectatur, scyphum forte, vel lan es mas cierto quo uno y olro, diciendo el vaso, pialo ó
cem, vel paleram dicendo, el materiam el pondus adden- taza, añadiendo la materia y el peso; y si fué grana te
do. Sed el si purpura sil infecta, vel lana, pondus simi- ñida ó lana, también se ha de expresar el peso; pero si
liter adiieiendum, salvo eo, ut, si de quantitalo pondoris ignorase lo quo pesaba, jurará sobro esto.
incerlum est, iuranli succurratur.
§ . 41. Si cista sígnala deposita sit, utrum cisla lan- § . 4.1. Si se depositó una cesta cerrada, ¿acaso se
tum pelalur, an et species comprehendcndae sint? El ait pedirá solamente la cesta, ó se ha de expresar también
Trebatius, cistam ropetendam, non singularum rerum lo que en ella habia? Y dice Trebacio, que se ha de repe
deposili agendum; quod el si rosostensaesunt, el sic do- tir la cesla por la acción do depósito, y no cada una de
positae, adiieiendao sunt et species vestis. Labeo autem las cosas; pero si también se manifestaron estas, y así
ail, eum, qui cistam deponil, singulas quoque res videri se depositaron, so han de expresar también las especies y
deponere. Ergo el de rebus agere eum oportet. Quid ergo, los vestidos. También dice Labeon, quo el que deposita
si ignoravorit is, qui deposilum suscipiebat, res ibi esse? la cesta, parece quo deposita las demás cosas: luego tam
Non multum lacero, quum suscepit depositum. Ergo et bién debo pedirías. ¿Qué dirémos si el quo recibió el
rerum deposili agi posse existimo, quamvis signala cisla depósilo ignorase las cosas que habia en ella? Poco i m
deposita sil. porta, porque admitió el depósilo. Yo juzgo quo también
se pueden pedir las cosas por la acción de depósito, aun
que la cesla se haya depositado corrada.
§ . 42. Filiumfamilias teneri deposili constat, quia § . 42. Consta que el hijo do familias se obliga por
ot ceteris aclionibus lenelur; sed et cum pairo eius agi la acción de depósito, porque también so obliga por las
polesl, dunlaxal do peculio. Idem el in servo, nam cum acciones; y también se puede pedir á su padre solamen
domino agelur. Plañe et Iulianus scripsit, et nobis vide- te respecto del peculio: lo mismo se dice del siervo, por
lur, si eorum nomino, qui sunt in poleslate, agalur, v e que so lo pedirá al señor, intimamente, como escribe
nial in iudicium, el si quid per eum, in cuius iurc sunt, Juliano, y nos parece, si so pidiese en nombre de los
Digesto.—Libro 1 6 . " — T i t u l o 3 . 5 7 3
captus frauda tus ve est, ul et dolus eorura venial, non que tenemos en nuestra poleslad, corresponderá á este
tanluin ipsorum, cum quibus conlraclum esl. juicio, si en algo fue engañado ó defraudado por aquel
en cuya potestad están, para quo también so comprehen-
da el dolo de ellos, y no solo el do aquellos con quienes
se conlraxo.
§. 43. Si apud dúos sil deposita res, adversus unum- § . 43. Si la cosa se depositó en dos, se podrá pedir
quemquo eorum agi poterit, nec Iiberabilur altor, si cum contra qualquicra de ellos, y no so libertará el uno, si se
allero agatur; non enim electione, sed solulione liberan- pide al otro; porque no so libertan por la elección, sino
lur. Proinde si amno dolo fecerunt, et altor, quod inter— por la paga; por lo qual si ámbos cometiesen dolo, y el
est, praesliterit, alter non convenielur exemplo duorum uno diese lo que le importa, no será reconvenido, así
tutorum. Quodsi altor vel nihil, vel minus lacere possit, como se dice respecto de dos tutores; pero si el uno no
ad alium pervenielur. Idemque el si alter dolo non ícce- puede pagar sino alguna parle ó nada, se recurrirá al
rit, el idcirco sil absolutus, nam ad alium pervenielur. otro: lo mismo se dirá aunque el uno no haya cometido
dolo, y por esto haya sido absuello; porque se repetirá
contra el otro.
§ . 44. Sed si dúo deposuerint, el ambo agant, si § . 44. Si depositáron dos, y ámbos pidiesen, cierta
quidem sic deposuerunt, ut vel unus tollal tolum, polerit mente si depositaron do modo quo al uno so le pueda
in solidum agere; sin vero pro parle, pro qua eorum in- entregar el todo, podrá pedir el lodo; pero si por la par
lerest, tune dicendum est, in partem condemnationem fa- te que á cada uno corresponde, en este caso se ha de d e
ciendam. cir que la condenación ha de ser respecto la parlo.
§ . -Í5. Si deposuero apud t e , ut post morlem tuam § . 45. Si depositase en tí para que me lo vuelvas
reacias, et tecum , el cum herede tuo possum deposili después de tu muerte, puedo pedir por la acción de d e
agere; possum enim mutare volunlatem et ante morlem pósito contra tí y contra tu heredero; porque puedo m u
tuam depositum repetere. dar de voluntad, y pedir el depósito ántes que mueras.
§ . 46. Proinde el si sic deposuero, ut post mortem § . 46. Por tanto aunque depositase con la condicion
meam reddatur, polero et ego, el heres meus agere de de que vuelva despues de mi muerte, podré yo y mi h e
posili, ego muíala volúntale. redero pedir por la acción de depósito, mudando de v o
luntad.
§ . 47. Quia autem dolus duntaxal in hanc actionem § . 47. Mas porque á esta acción solo obliga el dolo,
venil, quaesitum est, si heres rem apud teslalorem d e - se preguntó si acaso estará obligado el heredero quo v e n
posilam vel commodalam distraxit, ignarus deposilam dió la cosa depositada en el testador, ó dada en comoda
vel commodatam, an tenealur? Et quia dolo non fecil, to, ignorando que estaba depositada ó dada en comodato;
non tenebilur do re. Án lamen vel de prelio tenealur, y porque no cometió dolo, no se obligará respecto la c o
quod ad cum pervenil? El verius est, teneri eum ; hoc sa. Pero acaso estará obligado por el precio quo entró en
enim ipso dolo facit, quod id, quod ad se pervenil, non su poder? Es mas cierlo quo sí; porque cómele dolo por
reddit. el mismo hecho do no volver lo que recibió.
2. P a u l u s libro X X X Í . a d Edicíum.—Quid ergo, 2. Paulo; Comentarios a l Edicto, libro X X X Í . —
si pretium nondum exegit, aul minoris, quam debuit, ¿Qué diremos si aun no percibió el precio, ó vendió en
vendidil? Acliones suas tantummodo praeslabit. menos de lo que debió? Solamente cederá sus acciones.
3 . Utpianus libro X X X I . a d Edicíum.—Plañe si 3 . Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X Í . —
possit rem redimere et praestare, nec velit, non carel Ciertamente si puede redimir la cosa, y darla, y no quie
culpa, quemadmodum si redemlam , vel alia ralione re, no carece de culpa: del mismo modo quo si habién
suam faclam noluit praestare, causalus, quod semel dola redimido ó hecho suya de alguna otra manera, no
ignarus vendiderit. quiso darla, dando por excusa, quo la vendió con igno
rancia.
4 . Paulus libro V. a d Plautium.—Sed ctsi non 4. Paulo; Comentarios á Plaucio, libro V.—Pero
sit heres, sed putavit se heredem, el vendidil, simili si no fué heredero, y vendió creyendo quo lo era, del
modojucrum ei extorquebitur. mismo modo se le exigirá la utilidad que percibió.
5. Ulpianus libro X X X . a d Edicíum.—Ei, apud 5. Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X . —
quem deposilum esse dicclur, contrariuin iudicium d e La acción contraria de depósito compele á aquel en quien
posili datur; in quo iudicio mérito in lilem non iuralur, se dice que está depositada la cosa; en cuyo juicio con
non enim do (ido rupta agilur, sed de indemnilale eius, razón no se jura judicialmente; porque no se trata do h a
qui depositum suscepit. ber faltado á la fe del dcpósilo, sino de la indemnidad
del que lo recibió.
§ . 1. In sequestrom deposili aclio competit, si l a § . 1 . La acción de depósito compelo en el seqüostro;
men cum sequoslre convcnit, ut certo loco rem deposi pero si se trató con el que seqüestró quo exhibiese la
tan! exhiberet, nec ibi exhibeat, teneri eum palam est. cosa depositada en cierlo lugar, es claro quo so obliga
Quodsi de pluribus locis convenit, in arbitrio eius est, si no la exhibo en él. Pero si traló de exhibirla en m u
quo loci ex hibeat; sed si nihil convenit, denunliandum chos lugares, está en su arbitrio hacerlo en el quo quie
esl ei, ul apud Praelorem exhibeat. ra; y si no se trató cosa alguna, se le ha de hacer saber
para quo la exhiba ante el Juez.
§ . 2. Si velit sequester oflicium deponere, quid ei § . 2. Si el quo tiene la cosa en seqüestró no quiere
faciendum sil? Et ail Pomponius, adire eum Praelorem que esté seqiiestrada en él, ¿qué ha de hacer? Pomponio
5 7 4 D i g e s t o . — L i b r o 1 6 . " — T i t u l o 3 .
oporlcre, el ex cius auctoritate dcnuntialione facía his, dice, que debe recurrir al Juez; y haciéndolo saber con
qui cum elegerant, ci rom restiluendam, qui pracsens su autoridad á los que le eligiéron, ha de restituir la cosa
fueril. Sed hoc non semper verum pulo; narn plerumque al que so hallare presente. Pero esto no lo tengo siempre
non csl permiltendum, officium, quod semcl suscepit, por verdadero; porque no siempre se ha de permitir que
contra legem depositionis deponere, nisi iustissima causa se dexe el depósito que se admitió, sin que intervenga
interveniente; el quum permillitur, raro ei res restituen- justísima causa; y quando se permite, rara vez ser resti
da csl, qui vcnil, sed oporlel carn arbitralu iudicis apud tuye la cosa al que se presenta; porque conviene deposi
aedein aliquam deponi. tarla en algún olicio público á arbitrio del Juez.
6. P a u l u s libro I I . a d Edictum.—Proprie aulem 6 . Paulo; Comentarios a l Edicto, libro II.—Pro
in seques tro csl depositum, quod a pluribua in solidum piamente está depositado en seqiieslro lo que muchos e n -
certa conditione cuslodiendum roddendumque tradilur. tregáron juntamente con la condicion de que se guardase
y se volviese.
7. Ulpianus libro X X X . a d Edictum.—Si homi- 7. Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X . —
nem apud so depositum, ulquaeslio do eo haberelur, ac Si el seqiiestrario movido de misericordia soltase al sier
proplerea vinclum \ e l ad malam mansionem extensum vo que so depositó en él, alado, y puesto en prisión para
sequesler solverit misericordia duclus, dolo proximum atormentarlo, juzgo que este hecho es próximo al dolo;
esse, quod faclum csl, arbilror, quia, quum scirct, cui porque sabiendo lo que se quería hacer con él, excrció
rci pararctur, intempestive misericordiamexercuit, quum intempestivamente la misericordia, pudiondo mas bien
posset non suscipere talcm causam, quam decipere. no admitir semejante depósito, que engañar.
§ . 1. Dalur aclio depositi in heredem ex dolo do- § . 1. La acción de depósito se dá por el lodo contra
functi in solidum. Quamquam cnim alias ex dolo defun el heredero por el dolo del difunto, aunque en realidad
cti non solcmus tcncri, nisi pro ea parte, quae ad nos por lo regular no solemos obligarnos por el dolo del di
pervenit, lamen hic dolus ex contráctil reiquo persecu- funto, sino por aquella parlo que percibimos; pero en
lionc descendil; ideoque in solidum unus heres lenetur, esle caso el dolo proviene de contrato, y por él se repite
pluros vero pro ea parle, qua quisque heres est. la cosa: por esto si es uno el heredero, eslá obligado por
el todo; y si muchos, cada uno por la parle de que es he
redero.
§ . 2. Ouolies foro cedunt numularii, solet primo loco § . 2. Siempre que los cambistas hacen cesión de
ralio haberi depositatorium, hoc csl eorum, qui depositas bienes, en primer lugar se suele atender á los deposita
pecunias habuerunt, non quas foenore apud numularios, rios, esto es, á aquellos en quienes tenían depositado el
vel cum numulariis, vel por ipsos exercebant; el ante dinero, no lo que estaba puesto en ellos ó con ellos í\
privilegia igilur, si bona venierint, depositariorum ralio usuras, ó que por sí mismos administraban, y ánles los
habelur, dummodo eorum, qui vcl postea usuras acce- privilegiados. Esto supuesto, si se vendiesen los bienes,
perunt, ralio non habealur, quasi renuntiaverint d e se han de lener presentes los depositados, con lal que no
posito. se consideren los que recibiéron después á usuras, como
si hubieran renunciado el depósito.
§ . B. Item quaeritur, utrum ordo speclelur eorum, § . 3. También se pregunta si so ha de mirar el órden
qui deposuerunt, an vero simul omnium depositariorum de los que depositaron, ó si so ha de atender al de lodos
ralio habealur? El conslat, simul admittendos; hoc enim los depositarios: y consta que han de ser admitidos j u n
Rescripto Principali signiíícatur. tamente ; y así se dá á entender por un rescripto del
Príncipe.
8 . Papinianus libro I X . Quaestionum.—Quod pri- 8. Papiniano; Cuestiones, libro IX.—El qual pri
vilogium exercelur non in ea lanlum quantitale, quae vilegio se practica, no solo en aquella cantidad que del
in bonis argentarii ex pecunia deposita reperla est, sed dinero deposilado se halló en los bienes del cambista,
in ómnibus fraudatoris facultatibus; idque propter n c - sino en lodos los bienes del defraudador; y esto eslá re
cessarium usum argéntariorum ex utililale publica rece- cibido por pública utilidad por el uso preciso do los cam
plum est. Plañe sumtus causa, qui necessarie faclus est, bistas; y el gasto necesario que se hizo, siempre es pre
semper praecedit, nam deducto eo bonorum calculus ferido; porque la regulación de los bienes se suele hacer
subduci solet. deducido esle gasto.
9 . P a u l u s libro X V I I . a d Edictum.—In deposi 9- Paulo; Comentarios a l Edicto, libro X V I I . — -
ti acliono, si ex facto defuneli agatur adversus unum ex En la acción do depósito ai se pide contra uno de muchos
])luril)us heredibus, pro parte hereditaria agero dobeo, herederos por el dolo del difunto, debo pedir según la
si vero ex suo delicio, pro parle non ago; mérito, quia parle do herencia; pero si por su delito, con razón pe
aeslimatio refertur ad dolum, quem in solidum ipse he diré según la parlo de herencia; porque la estimación i n
res ad misil; solidum se refiere al dolo que el mismo heredero co
metió.
10. Iulianus libro I I . e x Minicio.—nec adver ÍO. Juliano; Doctrina de Minicio, libro II.—La ac
sus coheredes eius, qui dolo carent, depositi actio com ción do depósito no compelo contra los coherederos del
pelí l. depositario que carecen de dolo.
11. Ulpianus libro X L 1 . a d Sabinum.— Quod 11• Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X L I
servus deposuil, is, apud quem depositum csl, servo I,o que depositó el siervo, aquel en quien lo depositó lo
Digesto.—Libro 1 6 . ° — T i t u l o 3 .
rectissime reddetex bona fide; nec onim convenil bonao volverá de buena fe al siervo; porque no es conforme á
lidei, abnegare id, quod quis accepit, sed debebit red- equidad negar lo quo se percibió, y deberá volverlo á
dere ei, a quo accepil, sic lamen, si sine dolo omni red- aquel de quien lo recibió; pero de forma que lo vuelva
(lal, hoc esl, ut nec culpae quidem suspicio sil; deniquc sin dolo, esto es, que no haya ni aun sospecha de culpa.
Sabinus hoc explicuil addendo, nec ulla causa interve- Ultimamente explicó esto Sabino, añadiendo, que no i n
venil, quaro pulare possil, dominum reddi nolle, hoc ila tervenga causa alguna por la qual so puede juzgar que el
esl, si poluil suspicari, iula scilicel ralione molus; celo- señor no queria que se volviese. Eslo se entiendo si pudo
rum suíficil bonam fidem adesse. Sed el si anle eius rei sospechar quo fué movido do razón justa; pero basta quo
furlum feceral servus, si lamen ignoravil is, apud quem haya buena fe; y si el siervo habia hurtado antes la cosa,
deposuil, vel credidit, dominum non invilum foro huius y lo ignoró aquel en quien estaba depositada, ó creyó
solulionis, liberari potest; bona enim lides exigitur. Non que el señor no habia de llevará mal esta paga, se puede
lantum aulem si remanenli in servilule fueril solulum, libertar; porque así lo pide la buena fe. Mas no sola
sed eliam si manumisso vel aliénalo ex iuslis causis l i - mente resulta la liberación por justas causas, si so pagó
beratio conlingit, scilicel si quis ignorans, manumissum al que oslaba en servidumbre, sino también al manumi
vel alienatum, sol vil. ldemqueelin ómnibus debiloribus tido ó al enagenado; conviene á saber, si alguno igno
servandum Pomponius scribit. rantemente pagó al manumitido ó al enagenado. Lo mis
mo dice Pomponio que so ha de observar en todos los
deudores.
12. Pomponius libro X X I I . a d Sabinum.—Si in 12. Pomponio; Comentarios á Sabino, libro X X I I .
Asia depositum fueril, ul líomae reddalur, videtur id — S i se depositó en Asia para quo se entregue en Roma,
aclum, ul non impensa eius id íial, apud quem deposilum parece que se trató que esto se hiciese, no á expensas do
sil, sed eius, qui deposuil. aquel en quien se depositó, sino del que depositó.
§ . 1. Deposilum coloco reslilui debet, in quo sine § . 1. El depósito se debe restituir en aquel lugar
dolo malo eius esl, apud quem deposilum esl; ubi vero donde se halla sin dolo malo de aquel en quien se depo
depositum esl, nihil inleresl. Eadem dicenda sunl com- sitó; y no es del caso adonde se haya depositado. Comun
muniler el in ómnibus bonae fidei iudiciis. Sed dicendum mente se ha de observar lo mismo en lodos los juicios do
esl, si velit aclor suis impensis suoquc periculo perferri buena fó; pero se ha de decir, que si el actor quiere quo
rem Itomam, ul audiendus sit, quoniam el in ad exhi- se lleve la cosa á Roma do su cuenta y riesgo, ha do ser
bendum aclione id servalur. oido; porque se observa lo mismo en ia acción de exhi
bición.
§ . 2. Cum seqüeslro recleagelur deposili sequestra- § . 2 . Con razón se pedirá á aquel que recibió la cosa
ria aclione, quam et in heredem eius reddi oporlet. en seqüestro por la acción seqüeslraria de depósito, la
qual convendrá también que so dé contra su heredero.
§ . 3. Quomadmodum quod ex stipulalu vel ex lesla- § . 3. A la manera que después do contestado el jui
menlo dari oporleat, post iudicium acceplum cum detri cio, parece con detrimento del reo lo que conviene quo
mento rei periret, sic deposilum quoque eo die, quo de se dé por estipulación ó por testamento, así también lo
posili aclum sit, periculo eius, apud quem deposilum depositado en aquel dia en que se pidió por la acción de
fuerit, esl, si iudicii accipienditempore poluil id rcddere depósito, es á riesgo de aquel en quien se depositó, si al
reus, nec reddidit. tiempo de contestar el pleylo pudo volverlo, y no lo
hizo.
13. P a u l u s libro X X X I . a d Edictum.—Si quis 13. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X X I . —
iníílialus sil non adversus dominum, sed quod eum, qui Si alguno negó no contra el señor, sino por juzgar quo no
rem deposilam petebal, verum procuralorem non pula- era verdadero procurador el que pedia la cosa depositada,
rel, aut eius, qui deposuissel, heredem, nihil dolo malo ó heredero del que la depositó, no comete dolo malo: ma:i
fecit; posleaaulcm sicognoveril,cum eo agi poleril, quo si después lo conociese, podrá litigar con ól; porque en-
niam nunc incipit dolo malo facerc, si reddere eam non tónces empieza á incurrir en dolo malo, si no la quiere
vult. volver.
§ . 1. Compelil eliam condiclio deposilae rei nomino, § . 1. También compele lacondiction do la cosa depo
sed non anlequam quid dolo admissum sil; non enim sitada; pero no ánles que so haya cometido dolo; poique
quemquam hoc ipso, quod deposilum accipiat, condiclio- ninguno so obliga á la condiction inmediatamente que re
ne obligari. verutn quod dolum malum admiserit. cibo el depósito; porque es constante que se obliga, por
que cometió dolo.
14. Gaius libro I X . a d Edictum provinciale.— 14. Gayo\ Comentarios a l Edicto provincial, l i
Si plures heredes exlilerinl ei, qui deposueril, dicilur, bro IX.—Si fuesen muchos los herederos del que deposi
si maior pars adierit, resliluendam rom praesenlibus. tó, y la mayor parlo adieso la herencia, so ha do resti
Maiorem aulem parlem non numero ulique personarum, tuir la cosa á los presentes. La mayor parte no so ha do
sed
(
ex magniludino portionum heredilariarum intelligcn- entender por el número de las personas, sino por la can
lam, caulela idónea reddenda. tidad do la herencia, y se ha do dar la caución corres
pondiente.
§. 1. Sive autem cum ipso, apud quem deposila est, § . 1 . Ya sea que se litigue con el mismo deposita
aclum fuerit, sive cum herede eius, et sua natura res rio, ó con su heredero, y que la cosa naturalmente haya
anle rem iudicalam interciderit, veluti si homo morluus perecido ánles de la sentencia: v. g. si murió el siervo,
fu'erit, Sabinus et Cassius, absolvi debere eum, cum quo Sabino y Casio dixéron, quo so debia absolver aquel con
a
clum est, dixerunt, quia aequum esset, naturalem inle- quien se litigó; porque era justo que la muerte natural
Digesto.—Libro 1 0 . ° — T i t u l o 3 .
ritum ad actorcm pertinere, uliquo quum interitura e s - correspondiese al actor: esto se entiende quando siempre
scl ca res, elsi restituía esscl actori. pereceria la cosa aunque se hubiera restituido á este.
15. Iulianus libro X I I I . Digestorum.—Qui rom 15. Juliano; Digesto, libro X I I I . — E l que permi
suam deponi apud se palitur, vel utendam rogat, nec de te que so deposite en él su propia cosa, ó la pide para
posili, nec commodati actione tenetur, siculi qui rem usar de ella, no se obliga por la acción de depósito ni de
suam conducit, aut precario rogat, nec precario tenetur, comodato: así como el que la toma en arrendamiento ó en
nec ex locato. precario, no se obliga por la acción de precario, ni la de
arrendamiento.
16. Africanus libro V I I . Quaestionum.—Si is, 16. Africano; Cuestiones, libro V i l . — S i aquel
apud quem rem doposueris, apud alium eam deponat, et en quien depositaste la cosa, la depositase en otro, y este
ille dolo quid admiserit, ob dolum eius, apud quem postea cometiese dolo, aquel en quien lú la depositaste solo se
sil depositum, ealenus eum leneri, apud quem tu depo- obliga á cederle sus acciones por el dolo do aquel en
sueris, ulacliones suas libi praestet. quien él la depositó.
18. JScratius libro I I . Membranarum.—De eo, 18. N erario-, Notas, libro I I . — P o r lo que se d e
quod lumullus, incendii, ruinae, naufragii causa deposi positó por causa de tumulto, incendio, ruina ó naufragio,
tum est, in heredem do dolo morlui aclio est pro here respecto del dolo del difunto, se dá acción contra su h e
ditaria porlione et in simplum, el inlra annum quoque; redero según la parte de herencia, y en lo que importa la
in ipsum et in solidum, el in duplom, el in perpeluum cosa, y también dentro del año: contra el mismo se dá
dalur. por el lodo, y en el dos tanlo, y siempre.
21. I d e m libro I X . a d Edictum,.—Si apud filium 21. E l mismo-, Comentarios á Plaucio, libro L X . —
familias res deposita sil, el emancipatus rem teneal, Si so depositó la cosa en el hijo do familias, y la tiene
paler nec inlra annum de peculio debel conveniri, sed despues de emancipado, el padre no debe ser reconveni
ipse íilius. do dentro del año por la acción de peculio, sino el mismo
hijo.
§ . 1. Plus Trobatius existimat, eliamsi apud servum § . 1. Mas dice Trebacio, quo si se depositó en el
depositum sit, el manumissus rem teneal, in ipsum d a n - siervo, y despues do manumitido tiene la cosa, se ha de
dam aclionem, non in dominum, licet ex celeris causis dar acción contra él, no contra el señor; aunque por las
in manumissum aclio non dalur. demás causas no se dá acción contra el manumitido.
22. Marcellus libro V. D i g e s t o r u m . — S i dúo 22. Marcelo; Digesto, libro V.—Si dos herederos
heredes rem apud defunclum depositam dolo interverte- cometiesen dolo para que no vuelva á su señor la cosa
rint, quodam ulique casu in partos tenebuntur; nam si que se depositó en el difunlo, ciertamente en este caso se
diviserint decem millia, quae apud defunclum depo obligarán respecto la parte de que sean herederos; pues
sita fuerant, et quina millia abslulerinl, et ulerquo si dividiéron diez mil, que estaban depositados en el d i
solvendoest, in parles obslricli erunt, nec enim amplius funlo, y hurlasen cada uno cinco mil, y ámbos tuviesen
actoris inlerest. Quodsi lancem conílaverint, a u í c o n con que pagar, estarán obligados respecto su parte; por
fian ab aliquo passi fuerint, aliave quae species dolo que al a d o r no le importa más. Pero si fundiesen un
eorum interversa fucrit, in solidum conveniri polerunt, plato, ó permitiéron que otro lo fundiese, ó hiciesen que
ac si ipsi servandam suscepissent; nam corle verum est, no vuelva á su señor alguna otra e s p e c i e , podrán ser r e
in solidum quemque dolo fecisse, el nisi pro solido, res convenidos por el lodo, como si ellos mismos la hubieran
Digesto.—Libro 1G.#—Titulo 3. 577
non polesl restituí. Neo tamen absurdo sen liet, qui hoc recibido para guardarla; porque es sin duda cierto, que
putaverit, plañe, nisi integrao rei restitulione, eum, cum cada uno cometió dolo por sí propio, y la cosa no se p u e
quo actum fuerit, liberari non posse, condeinnandum l a do restituir sino en el todo; y no dirá mal el que juzgase
men, si res non reslituetur, pro qua parle heres exlilit. esto; por lo qual si aquel á quien se le pidió no se puede
libertar sino con la restitución de toda la cosa, ha de ser
condenado si no lo restituyese, según la parle do que
fué heredero.
26. Modcstinus libro I I . Differcntiarum.—Actio- 23. Modestino; Apuntes varios, libro I I . — E l que
ne deposili convenlus servo constitulo cibariorum nomi fué reconvenido con la acción de depósito, úlilmcmcnte
ne apud eundcm iudicem ulililor experilur. pide ante el mismo Juez por razón do los alimentos dados
al siervo depositado.
26. Paulus libro I V . Rcsponsorum.—Publia Mae- 26. Paulo; Respuestas, libro I V . — P u b l i a Movía
via, quum proficiscerelur ad marilum suum, arcam clau- al ponerse en camino para ir adonde estaba su marido,
sam cum veste el inslrumonlis commendavit Caiae Sciae, encargó á Gaya Soya una arca cerrada con vestidos é i n s -
e t d i x i t e i : quum salva sanave venero, restitues mihi, trumenlos, y le dixo: Si yo volviese con salud, me lo r e s
certe si aliquid mihi humanuin contigerit, filio meo, quem tituirás; poro s; mo muriese, se lo entregarás á mi hijo
ex alio marito suscepi. Dcfuncta ea inleslala desidero, habido en primeras nupcias. Esla murió sin testar: pre
res commcndalao cui restituí debeanl, íilio, an marito? gunto, ¿á quién so deberán entregar las cosas que entregó
Paulus respondil: filio. á Gaya, al hijo ó al marido? Paulo respondió, que al
hijo.
§ . 1. Lucius Titius ita cavit: suscepi habeoque apud §. 1. Lucio Ticio se obligó en esla forma: Recibí, y
me titulo deposili s u p r a scripta denarium argenti decem tengo en mi poder á título de depósito diez mil denarios
millia, meque a d praescriptum omnia praestiturum et p r o - de plata ya expresados, y prometo y confieso que los daré
mitto et profiteor, conventione scilicet inita, u t quoad omne lodos al tiempo señalado, habiéndose convenido, que pol
Mgentum r e d d a t u r , in singulos menses singulasque libras lo tocanlo á toda la plata te subministraré cada mes por
usurarum nomine qualernos tibi obolos s u b m i n i s t r e n . cada libra quarenla y ocho maravedís por razón de u s u
Quaero, an usurae poli possunl? Paulus rospondil, eum ras: pregunto, ¿acaso se pueden pedir las usuras ? Paulo
conlractum, de quo quaerilur, depositae pecuniae m o - respondió, que el contrato de que se traía excede el modo
dum excedere; el ideo secundum conventionem usurae de la cantidad depositada; y por esto según lo tratado so
Huoque aclione deposili peli possunl. pueden pedir también usuras por la acción de depósito.
§ . 2. Tilius Semproniis salutem. Habere me a AO- § . 1 . Ticio saluda á los Scmpronios, diciendo: Tengo
73
Digesio.—Lanío 1G.°—Tullo 3.
bis auri pondo plus minus decem, ol discos dúos, sac- puesto en mi poder diez libras do oro poco mas ó ménos,
cum signatum, ex quibus debelis mihi decem, (juos apud y dos platos en un saco sellado, de las quales me debéis
Titium deposuistis; ilem quos Trophimati decem, ítem diez, que depositasteis en Ticio, y también diez que pa
ox ratione patris vestri decem, el quod excurrit. Quaero, gué por sus salarios á las amas de criar, y otros diez de
an ox huiusmodi scriptura aliqua obligalio nala sil, sci- la cuenla do vuestro padre, y algo mas. Pregunto, ¿de
licel quod ad solam pecuniae causam allinel? Respondit, esta escritura resultó alguna obligación, conviene á s a
ex epístola, do qua (juaeritur, obligationem quidem nul- ber, por lo que loca á sola la causa del dinero? Respon
lam nalam videri, sed probalionem deposilarum rerum dí, de la caria do que se Irata, parece que no resultó
impleri posse; an aulem is quoque, qui deberi sibi cavil obligación alguna ; pero se prueba por ella las cosas d e
in eadem epislola decem, probare possil hoc, quod scri- positadas: y también puedo estimar el Juez, si acaso el
psil, iudiccm aeslimaturum. que dixo en su carta que so lo debían diez, puede pro
bar lo que escribió.
27. I d e m libro V I L Responsorum.—Lucius Ti- 27. E l mismo; Respuestas, libro VII.—Lucio Ti
lius, quum liaberet liliam in potestalo Seiam, Pamphilo cio tenia en su potestad á su hija Soya, y la casó con Pan
servo alieno in malrimonium collocavit, cui eliam do- filo siervo ageno, á quien también lo (lió doto baxo de
lem dedil, quam sub Ululo deposili in caulionem conlu- caución á título do depósito; y despuos sin haberlo hecho
lit, el poslea nulla denunlialiono domino lacla paler do- saber al señor, murió el padre, y luego el siervo Panfilo.
cessil, mox et Pampliilus servus; quaero, qua aclione Pregunto, ¿habiendo quedado Seya heredera del padre,
Seia pccuniam pelero possil, quum ipsa palri boros e x - por qué acción podrá pedir el dinero? Paulo respondió,
titeril? Paulus respondit, quoniam dos conslilui non po- que porque no se pudo constituir dote, so ha do pedir por
luil, ox causa deposili aclione do peculio pecuniam repe- la acción de peculio por causa de depósito.
lendam.
28. Scacvola libro I. Responsorum.—Quinlus Sce'vola; Respuestas, libro I.—Quinto Cecilio
Caecilius Candidus ad Paccium Rogalianum epislolam Cándido escribió á Pació Uogaciano en estos términos:
scripsil in verba inIra scripla. Caecilius Candidus Pac- Cecilio Cándido saludaá su amigo Pació Uogaciano: Te
cio Rogaliano suo salulem. Viginliquinque numorum, hago saber por esta carta, que los veinte y cinco dena-
quos apud mo esso voluisli, nolum Ubi ita luic epislola rios que en mí depositaste, oslan do mi cuenla, los qua
lacio, ad ratiunculam meam ea pervenisse, quibus ul les procuraré quanto antes que no esten ociosos, esloes,
primurn prospiciam, no vacua libi sinl, id esl, ul usuras que recibas usuras de ellos. So preguntó si por osla carta
eorum accipias, curao habebo. Quaesitum est, an ex ea se podrían también pedir usuras. Respondí, quo por ra
epislola eliam usurao pelil possunl? Respondí, deberi ex zón do buena fe so deben usuras, ya sea quo las haya per
bonae íidei iudicio usuras, sive percepit, sive pecunia in cibido, ó (juo convirtiese el dinero en sus propios usos.
re sua usus est.
29. Paulus libro I I . Sententiarum.—Si sacculum 29. Paulo; Sentencias, libro II.—Si deposité un
vel argentum signalum deposuero, el is, penes quem do- saco ó piala sellada, y aquel en quien so depositó, usase
posilum fuit, me invito conlrectaverit, el deposili, el fur- de él contra mi voluntad, mo compele contra él la acción
li aclio mihi in eum compelit. do hurlo y de depósito.
§ . 1. Si ex permissu meo deposita pecunia is, penes § . 1 . Si aquel en quien deposité el dinero usase de
quem deposila esl, ulalur, ul in celeris bonao fidei i u - él con mi permiso, estará obligado á darmo usuras por
tliciis, usuras eius nomino praeslare mihi cogitur. esta razón, como en los demás juicios do buena fe.
30. N e ra t iu s libro I . Responsorum.—Si fideius- 30. Neracio; Respuestas, libro / . — S i el quo fué
sor pro lo, apud quem deposilum esl, lilis aeslimalione tu. fiadorfué condenado en el importe del pleylo respecto
damnatus sil, rem luam fieri. lo que se depositó en tí, se hace luya la cosa.
31. Tryplioninus libro I X . Disputationum.—Bona 31. Trifonino; Disputas, libro IX.—La buena fe
lides, quao in contractibus exigitur, aequitatem summam queso pide en los contratos requiere suma equidad ; pero
desideral. Sed oam ulrum aeslimamusad mcrum ius gen- acaso la juzgamos según el mero Derecho de las Gentes,
lium, an vero cum praeceplis civilibus el praetoriis? Ve- ó también según los preceptos Civiles y Pretorios, v. g.
luli reus capilalis iudicii aoposuil apud lo cenlum, is de- el reo de pena capital depositó en tí ciento: este fué des
portalus esl, bona eius publícala sunt, ulrumne ipsi haec terrado, y sus bienes fueron aplicados al fisco.¿Por ven
reddenda, an in publicum doferonda sinl? Si tanlum na- tura se lo han de entregar á él mismo estos bienes, ó so
luraleet genlium ius inluemur, ei, qui dedil, resliluenda han de entregar al fisco?Si solamente alendemos al De
sunt, si civile ius el legum ordinem, magis in publicum recho Natural y al do Ceníes, se lo han do restituir al
deferenda sunt; nam malo raerituspublico, ul oxemplo que los dió. Si al Derecho Civil, y á lo que ordenan las
aliis ad deterrenda maleficia sit, etiam egestato laborare leyes, es mas cierto que se han de entregara} fisco;por
debet. que el que públicamente ha obrado mal, también debe
padecer necesidad, para quo á su oxemplo escarmienten
ios demás.
§ . 1. Incurrit hic el alia inspectio, bonam fidem Ín § . 1. Aquí se propono el oxámen do otro caso, si
ter eos tanlum, ínter quos conlracluin esl, nullo extrin- debemos estimar la buena fo solo enlre aquellos que con-
secus assumto aeslimaro debemus, an respeclu etiam traxéron, sin mirar á mas, ó si también se han do con
aliarum personarum, ad quas id, quod gerilur, perlinet? siderar las personas á las quales pertenece lo que se
Exempli loco lalro spolia, quao mihi abslulil, posuit trata: por oxemplo, un ladrón depositó en Scyo, que i g -
D i g e s t o . — L i b r o 1 7 . ° — T i t u l o 1 . 579
apud Seium inscium de malitia deponentis; utrum lalro- noraba su malicia, lo que me quitó. ¿Acaso deberá Seyo
ni, an mihi restituere Seius debeal? Si por se dantem restituirlo á mí, ó al ladrón? Si atendemos solamente al
aecipientemque inluemur, haec est bona lides, ul com- que dá, y al que recibe, es conforme á la buena fe que
missam rera recipiat is, qui dedil; si tolius rei aequita- reciba la cosa depositada el que la di», si a la equidad
tem, quae ex ómnibus personis, quae negolio islo con- del caso, alendiendo á las personas que intervienen, se
tinguntur, implelur, mihi reddenda sunl, cui fado sce- me han de restituir á mí las cosas que se me quiláron de
lestissimo ademta sunl; et probo hane esse iustitiam, un modo tan oxccrablo; y lo pruebo, porque es justicia
quae suum cuiquo ila tribuit, ut non dislrahatur ab u l - que se dé á cada uno lo que es suyo, de modo que á
lius porsonao iusliore repelitione. Quodsi ego ad pelen- ninguno se le quite la jusla repetición ; pero si no las re
da ea nos veniam, nihilominus ei reslituenda sunt, qui pitiese, no obstante se han de restituir al que las depo
deposuit, quamvis malo quaesila deposuit; quod et Mar- sitó, aunque mal adquiridas: lo que también escribo
cellusin praedoni etfure scribit. Si lamen ignoráns latro, Marcelo respecto del ladrón y el ratero; pero si el ladrón
cuius filio vel servo rcm abstulisset, apud patrem domi- hurtase alguna cosa al hijo ó al siervo, é ignorando quién
numvo eius deposuit ignorantem, noc ex iuro genlium era su padre, la depositase en él, el depósito no será v á
eonsistcl depositum; cuius haec est potestas, ut alii, non lido, ni aun por Derecho de Gentes. ¿Pues cómo puede
domino, sua ipsius res quasi aliena servanda delur. Et el que no es dueño de una cosa darla para que la guarde
si rcm meam fur, quam mo ignorante surripuit, apud al que es señor de ella? Mas si el ladrón que mo hurló
me ctiam nunc delictum eius ignorantem deposuerit, re- alguna cosa, ignorándolo yo, la depositase en mí, quan-
ctedicetur, non contralii depositum, quia non est ex fide do aun ignoraba su delito, con razón se dirá, que no se
bona, rcm suam dominum praedoni restituere compelli; verifica depósito; porque no es conformo á la buena fe
sed etsi etiam nunc ab ignorante domino traditasit qua que al señor se le precise á restituir al ladrón su propia
si ex causa depositi, lamen indebili dali condictio com cosa; pues aunque con ignorancia la haya entregado co
pete t. mo depositada, también podrá usar de condiction para
repetir lo que pagó indebidamente.
32. Celsus libro X I . Digestorum.—Quod Nerva 32. Celso; Digesto , libro XI.—Lo que dice Ner
diceret, laliorem culpam dolum esse, Proculo displice- va, que la culpa lata os dolo, no le agradaba á Próculo;
bal, mihi verissimum videtur. Nam el si quis non ad y á mí me parece muy cierto; pues aunque alguno no
eum modum, quem hominum natura desiderat, diligcns sea tan diligente como es conforme á la naturaleza del
est, nisi lamen ad suum modum curam in deposito prae- hombre, con todo si á su modo no pone cuidado en el de
slat, fraude non carel; nec enim salva lidc minorem iis, pósito, no carece de dolo; porque sin mala fe no pudo
quam suis rcbus, diligentiam praestabit. poner menor cuidado en las cosas depositadas que en las
suyas.
«JO. Labeo libro Y I . Posteriorum a lavoleno epito- 33. Labeon\ Obras postumas compendiadas p o r . I a
matorum.—Servus tuus pecuniam cuín Altio in seque- voleno, libro VI.—Tu siervo juntamente con Acio puso
slre deposuit apud Maevium ea conditione, ut ca libi rcd- dinero en seqüeslro en Mcvio, con la condicion do quo se
deretur, si tuam esse probasses, si minus, ut Atlio red- volviese, si justificases que era tuyo; y si no, que se en
derelur. Posse, dixi, cum eo, apud quem deposita esset, tregase á Acio: dixe quo se le puede pedir á aquel en
incerli agere, id estad oxhibendum, et exhibilam vin quien se depositó, por la acción do cosa incierta, esto
dicare, quia servus in doponendo luum ius dclerius fa- es, por la acción a d e x h i b e n d u m ; y exhibido vindicarlo;
cerc non poluissel. porque el siervo no pudo hacer peor tu condicion depo
sitándolo.
34. Idem, libro I I . Pithanon.—Potes agere depo 34. E l mismo; Dichos, libro II.—Puedes pedirle
siti cum co, qui Ubi non aliter, quam numis a te acceptis por la acción de depósito á aquel que no te quisiere e n
depositum redderc voluerit, quamvis sino mora et incor- tregar lo depositado de otro modo que dándole tú alguna
ruplum reddiderit. cantidad, aunque lo haya vuelto del mismo modo quo lo
recibió, sin incurrir en mora.
T u . I. TITULO I .
D e l a acción q u e oompete por e l mandato, así al q u o
Mandati v e l contra. manda, como á aquel á quien s e l e manda q u e e j e
cute e l mandato.
§ . 1. Ideo per nuntium quoque vel per epistolam § . 1. Y por esto se puede también verificar manda
mandatum suscipi potest. to por nuncio ó por carta.
§ . 2. Item sive rogo, sivo volo, sive mando, sivo § . 2. También se dá acción de mandato por la pa
alio cuoqunque verbo scripserit, mandati actio est. labra ruego, quiero ó mando, ó por otra qualquiera que
se haya expresado.
§ . 3. Item mandalumel in diem differri, ct sub con § . 3. So puede contraer mandato baxo do condicion,
diciono contrahi potest. y también has la cierto dia.
§ . i . Mandatum, nisi gratuitum, nullum esl, nam § . 4. No puede haber mandato no siendo gratuito;
originem ex ofíicio atque amiciiia trabit; contrarium er- porque Irao su origen de la amistad y voluntad, y la pa
go est ofíicio merces, interveniente enim pecunia res ad ga es contraria á esla; porque interviniendo paga, mas
í o c a t i o n e m et conductionem polius respicit. bien esjocacion y conducion.
4. Gaius libro I I . R e r u m quotidianarum, vel A u - 4. Gayo; Diario, libro II.—Pero Próculo juzga,
reorum.—sed Proculus recto eum usque ad protium stalu- quo pedirá con razón hasta el precio que se le dixo; cuya
lumaclurum exislimat; quacsentenlia sane benignior est. sentencia á la verdad es mas conforme á equidad.
§ . 2. Itaque si mandavero Ubi, ut domum Soianam § . 2. Y así si te mandé que comprases en ciento la
centum emeres, luque Titianam emeris longe maioris pre- casa de Seyo, y comprases la de Ticio en mucho mas,
tii, ccnlum lamen, aul eliam minoris, non videris imples- parece que no cumpliste el mandato, aunque la compra
so mandatum. ses en los cíenlo, ó en ménos.
§ . 3. llem si mandavero tibi, utfundum meum con § . 3. Mas si le mandó que vendieses en ciento mi
tum venderes, luque eum nonaginta vendideris, et pelam fundo, lo vendiste en nóvenla, y lo pido, no so dará e x
fundum, non obstavit mihi exceplio, nisi ot reliquum cepción contra mí: á no ser que mo des la cantidad ros-
mihi, quod deest, mandalu meo, praestes, el indemnem lanleen que te mandé venderlo, y me indemnices entera
me per omnia conserves. mente.
§ . 4. Servo quoque dominus si praeceperit, certa § . 4. Si el señor mandase al siervo vender alguna
summa rom vendere, illo minoris vendiderit, similiter cosa en cierta cantidad, y él la vendiese en ménos, el
vindicare eam dominus polest, ncc ulla exceplione sum- señor la puedo vindicar del mismo modo, sin que lo obs
moveri, nisi indemnitas ei praestetur. te excepción alguna: á no ser que se le indemnice.
§. 5. Melior aulem causa mandantis fieri potest, si, § . 5. Se puede hacer mejor la condicion del que
(juum libi mandassom, ut Stichum dccem emeres, tu eum manda, como si habiéndote mandado que comprases á
minoris emeris, vcl tantidem, ut aliud quidquam servo Estico por diez, tú lo comprases en ménos, ó en lo mis
accederet; ulroque enim casu aut non ultra prelium, aut mo, con la condicion de que se le agregase alguna cosa
inlra prelium fecisli. al siervo; porque en uno y otro caso ó no disto mas del
precio, ó disle ménos.
6 . Ulpianus libro X X X I . a d Edictuni.— Si re- 6 . Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X I .
munerandi gralia honor intervenit, eril mandali aclio. —Si por causa de remuneración se diese alguna cosa,
tendrá lugar la acción de mandato.
§ . 1 . Si cui fueril mandatum, ut negotia admini § . 1. Si alguno mandó á otro que administrase sus
strará, liac aclione erit conveniendus; nec recle negolio- negocios, será reconvenido con esta acción, y no podrá
rum gestorura cum eo agelur, nec enim ideo est obliga- pedirle por la acción de la gestión de los negocios; por
tus, quod negotia gessit, verum idcirco, quod manda- que no so obligó por haber sido gestor de ellos, sino por
lum susceperit; deniquer lenelur, elsi non gessiss l. haber aceptado el mandato: finalmente,se obliga aunque
no los haya administrado.
§ . 2. Si passus sim, aliquem pro mo tideiubere, vel § . 2. Si permití que alguno fuese mi fiador, ó inter
alias intervenire, mandali teneor; et nisi pro invito quis viniese do alguna otra manera, me obligo por la acción
intercesserit, aul donandi animo, aut negotium gerens, do mandato; y se dará esla acción, á no ser que alguno
erit mandati aclio. fuese fiadorcontra su voluntad, ó con ánimo de donar, ó
de ser gestor del negocio.
§ . 3. Reí turpis nullum mandatum est, et ideo hac § . 3. El mandato do cosa torpe os nulo, y por esto
aclione non agetur. no se pedirá por osla acción.
§ . 4. Si libi mandavero, quod mea non inlererat, § . 4. Si to mandé lo que no me importaba, v. g. que
velutiutpro Seio intervenías, vel ut Titio credas, erit inlcrvinieses por Seyo, ó que presles á Ticio, se me dará
mihi lecum mandati aclio, ut Colsus libro séptimo Dige- contra tí la acción de mandalo, como escribe Celso en el
storum scribit, elego tibi sum obligalus. libro primero do los Digestos; y yo me obligaré á tí.
§ . 5. Plañe si libi mandavero, quod lúa interorat, § . 5. Pero si te mandé lo que lo importaba, no r e
nulía erit mandati aclio, nisi mea quoque interfuil; aul si sultará acción de mandato: á no ser que también mo i m
non esses facturus, nisi ego mandassem, el si mea non porto á mí; y si no lo hubieras hecho si yo no le lo h u
interfuit, tamen erit mandali aclio. biera mandado, aunque á mí no mo importe, también se
dará la acción de mandalo.
§ . 0. Apud Iulianum libro lerlio décimo Digesto- § . 6. Pregunta Juliano on el libro trece do los Di
rum quaeritur, si dominus iusseril procuralorem suuin gestos, que si el señor mandase á su procurador que to
cerlarn pecuniam sumere et íoenerare periculo suo, ila me cierta cantidad do dinero, y lo dé á usuras do su cuen
ut certas usuras domino penderet duntaxat, si pluris ta y riesgo, de modo que lo pague al señor ciertas usuras;
íoenerare poluisset, ipse lucrarelur, in creditam pecu y si pudiese percibir mas, que fuesen para él, parece
niam videtur, inquit, accepisse. Plañe si omnium nogo- que recibió el dinero prestado; pero si se le mandó la a d
tiorum eral ei administratio mandata, mandati quoque ministración de lodos los negocios, también se obliga por
eum teneri, quemadmodum solet mandali leneri debilor, la acción de mandato, á la manera que el deudor so suelo
qui creditoris sui negotia gessit. obligar por esta acción; porque fué gestor de los negocios
de su acreedor.
§ . 7. Marius Paulus quidam fideiusserat pro Da- § . 7. Uno llamado Mario Paulo fió á Dáfnide, y pactó
phnjde, mercedem pactus ob suam fideiussionem,et sub que se le habia de pagar Ínteres por la fianzaen nombre
nomine alterius ex evenlu lilis caverat, sibi certam do otro: trató también que se habia do percibir cierta can
quanlitalem dari; hic a Claudio Saturnino Praetore m a - tidad del importo del pleyto: el Pretor Claudio Saturnino
iores fructus inferre iussus erat, el advocalionibus ei mandó que se lo diese á osle mayor porcion de frutos, y
idem Salurninus interdixerat; videbalur aulem mihi iu- le prohibió abogar. A mí me parecía que dió fianzade
dicatum sol vi lideiussisse, et, quasi redemtor lilis extilis- oslar á derecho; y como si hubiera comprado ol Ínteres
set, vello a Daphnide mandali iudicio consequi, quod que podría resultar del pleyto, podia pedir á Dáfnide por
erat condemnalus. Sed reclissimo Divi fralres rescripse- la acción do mandato la cantidad en que habia sido con
»'unt, nullam aclionem eum propter suam callidalem ba donado. Pero los dos Emperadores hermanos respondiéron
bero, quia raercedepacía accesserat ad lalem redemtio- muy bien, que por su dolo no le compelía acción; poique
nem. Marcellus aulem sic loquilur de eo, qui pecunia á la paga que pactó, se añadió la compra de lo que po-
S 8 Í Digesto.—Libro 1 7 . ° — T i t u l o 1 .
acccpla spopondit, ul, si quidem hoc actum est, ul suo dria importar el pleylo. Marcelo dice quo esto se ha de
periculo sponderet, nulla acliono agat, sin vero non hoc entender del que prometió por haber recibido dinero;
actum cst, ulilis ci potius aclio conipetat; quae sentenlia pero si se trato que la promesa fuese do su cuenta y ries
ulililali rcrum consentanea est. go, no le compelo acción alguna; y si no se trató, no le
compele acción úlil; cuya sentencia es conforme á la
utilidad común.
7 . Papinianus libro I I I . Besponsorum.—Salarium 7 . Papiniano; Respuestas, libro III.—Si el salario
procuratori constitulum si extra ordinem pcti coeperit, señalado al procurador se pidiese extraordinariamente,
considerandum erit, laborem doniinus remunerare vo- se ha de considerar si el señor haya querido remunerar
luerit, atque ideo fidem adhiberi placitis oporteat, an el trabajo; y por esto convendrá que se esté á lo pactado;
eventum litium maioris pecuniae praemio conlra bonos ó si el procurador contra las buenas costumbres compró
mores procurator redemerit. el Ínteres del plevlo por mayor cantidad.
S . Ulpianus libro X X X I . a d Edictum.—Si procu 8 Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X I .
ratorem dedero, nec instrumenta mihi causae reddat, —Si el procurador que nombré no me volvió los mismos
qua acliono mihi tenealur? Et Labeo pulal, mandati eum instrumentos do la causa, ¿por qué acción me estará obli
tenori, nec esso probabilem sententiam existimanlium, gado? Labeon juzga, que por la de mandato; y que no es
ex hac causa agi posse depositi; uniuscuiusqueenim con- probable la sentencia de los que juzgan, que por esta
tractus inilium spectandum el causam. causa se puede pedir por la acción de depósito; porque
so ha de mirar el principio, y á la causa de qualquiera
contrato.
§ . 1. Sed el si per colludium procuraloris absolulus § . 1. Si el contrario fué absuello por la colusion dol
sil adversarius, mandati eum teneri; sed si solvcndo non procurador, se obliga por la acción de mandato; pero si
sil, tune de dolo aclionem adversus reum, qui per collu- no tiene de donde pagar, en este caso dice que se ha do
sioneni absolulus sil, dandam ait. dar la acción de dolo conlra el que fué absuello por co
lusion.
§ . 2. Sed et de lile, quam suscepil exequendam, § . 2. También consta que se obliga por la acción de
mandati eum teneri constal. mandato, por haber lomado el pleylo para seguirle.
§ . 3. Si quis mandaverit alicui gerenda negotia § . 3. Si alguno mandase á otro quo sea gestor de
eius, qui ipse sibi mandaverat, babebit mandati aclio los negocios do aquel que se lo habia mandado á él mis
nem, quia el ipse lenelur; tonetur autem, quia agere pot- mo, le compelerá acción de mandato; porque también él
est. Quamquam enim vulgo nicatur, procuratorem ante está obligado: y lo está, porque puede pedir; pues aun
lilem conleslatam lacere procuratorem non posse, lamen que vulgarmente se dice que el procurador ántes de la
mandati aclio est; ad agendum enim dunlaxat hoc íacere con testación del pleylo no puede nombrar otro procura
non potest. dor, con lodo se verifica acción de mandato, y solo se le
prohibo nombrar otro para que pueda pedir.
§ . i . Si tulores mandaverint contutori suo manci- § . í . Si los tutores mandasen á su contutor que
pium emendum pupillo, el ille non emerit, an sil man comprase un siervo para el pupilo, y no le comprase,
dati aclio? Et utrum lantum mandati, an vero el tutelae? ¿acaso se dará la acción do mandato, y esta sola, ó tam
Et Iulianus dislinguit, referre enim ail, cuius generis bién la do tulela? Juliano distingue: dice que importa sa
servum tutores uni tutorum mandaverint ul emeret. ber de qué calidad es el siervo que los tutores mandáron
Nam si supervacuum servum, vel eliam onerosum, man- comprar á uno de ellos; porque si no es necesario, ó es
dali aclione tantum eum teneri, tutelae non teneri, si gravoso, solo se obliga por la acción de mandato, y no
vero necessarium servum, tune et lulclae eum teneri, por la do tutela; poro si era necesario, en este caso tam
non solum, sed et coleros; nam el si (non) mandassent, bién se obliga por la de tutela; y no solo él, sino también
tenerenlur tutelae, quum servum pupillo necessarium los demás; porque aunque no lo hubiesen mandado, e s
non comparaverunl. Non sunt igitur excusati, quod con tarían obligados por la acción do tutela, por no haber
tutori mandaverunt, quia cmere debuerunt: plano habe- comprado el siervo necesario para el pupilo: y asi no se
bunt nihilominus mandati aclionem, quia mandato non pueden excusar por haberlo mandado el contutor, porque
est obtemperatum. Conlra quoaue Iulianus ait, tulorem, debiéron comprarlo: y esto no obstante les competerá
qui emit, mandati aclionem haoere adversus contutores también la acción do mandato; porque no obedeció el
suos. contrario. También dice Juliano, que el tutor que com
pró el siervo, tiene esta acción contra sus contutores.
§ . 5. Si liber homo, quum bona üde serviret, man § . 5. Si un hombre libre que con buena fe era teni
daverit Titio, ul redimeretur, el numos ex eo peculio de do por siervo, mandase á Ticio nuo le redimiese, y le
derit, quod ipsum sequi, non apud bonae íidei emtorem diese dinero del peculio quo le habia de corresponder, y
relinqui debuit, Titiusquo pretio soluto liberum illum no debia quedar en el comprador de buena fe, y Tició
manumiserit, mox ingenuus pronunliatus est, habore habiendo pagado el precio, le manumitiese, y después se
eum mandati aclionem, Iulianus ail, adversus eum, cui declarase que era ingenuo, dice Juliano, que le compete
se redimendum mandavit; sed hoc lantum inosso manda acción de mandato conlra aquel á quien mandó que lo
ti iudicio, ul sibi acliones mandet, quas habet adversus redimiese; pero solo se dará esla acción para que le ceda
eum, a quo comparavit. Plañe si cam pecuniam dederit, las que lo compelen conlra aquel de quien lo compró:
quae eral ex peculio ad bonae Iidei emlorem pertinente, mas si dió el dinero que era del peculio que perlenecia al
nullae ei, inquil Iulianus, mandari acliones possunl, comprador de buena lo, dice Juliano, que no se le pueden
quia nullas habet, quum ei suos numos emlor dederit; ceder á él ningunas acciones, porque no las tiene; pues
quin imo, inquit, ex vondilo manebit obligalus; sed el el comprador le dió sus mismos dineros: antes bien dice
Digesto.—Libro 1 7 . ° — T i t u l o 1 .
haec aclio inutilis cst, quia quanlum fuorit consecutus, que quedará obligado por la acción de venta; pero osla
tantum omti iudicio necesse habcbil praeslare. es también inútil; porque lanío quanto hubiere percibi
do, tendrá necesidad do volver por la acción de compra.
§ . 6. Mandali aclio lunc compolil, quum coepil i n - §. (>. La acción de mandato compele quando empie
leresse eius, qui mandavit, ceteruin si nihil interest, za á importarle al que mandó; pero si nada le importa
cessal mandali aclio; el ealenus compelit, quatenus i n - cesa la acción do mandato: y solo competo en lo que im
íeresl, ulpula mandavi libi, ul fundum emeres; si inlc- porta, como si te mandé que me comprases una heredad:
rerat mea emi, teneberis, celerum si eundem hunc fun si me importaba que me la comprases, me estarás obliga
dum ego ipse emi, vel alius mihi, ñeque inlerest aliquid, do; pero si yo compré eslo mismo fundo, ó me lo compró
cessal mandali aclio. Mandavi, ul nogolia gereres; si n i olro, y nada me importa, cesa la acción do mandato. Te
hil deperierit, quamvis nomo gesserit, nulla aclio est; mandé que fueses gestor de mis negocios, si no hubiese
aul si alius idoiiee gesserit, cessal mandali aclio. El in de perder cosa alguna, aunque ninguno fuese gestor de
similibus hóc idem eril probandum. ellos, no se dá acción alguna, ó si oíros los administrase
bien, cosa la acción de mandato; y esto mismo se ha do
decir en oíros casos semejantes.
§ . 7 . Si ignoran les fideiussores debitorem solvisse, § . 7. Si los fiadorespagáron dolos bienes del deudor
vel eliam acceplilalione sive pació liberatum, ex sub- ignorando que esle había pagado, ó que habia quedado
stanlia debiloris solverunl, non lenebunlur mandali. libre por aceplilacion, ó por pacto, no estarán obligados
por la acción de mandato.
§ . 8. Ouod et ad aclionem fideiussorispertinet; et § . 8. Por lo que corresponde á la acción del fiador,
hoc ex Rescriplo Divorum Fratrum intelligere licel, se puede entender por esle rescriplo do los dos Empera
cuius verba haecsunl: Calullo Iuliano. Si hi, qui pro le dores hermanos: estas son sus palabras: Los Emperado
Hdeiusserant, in maiorem quanlilalem damnali, quam res Anlonino y Vero, á Cálulo Juliano. Si los que habian
debili ralio exigebat, scienles el prudentes auxilium a p - sido tus fiadores fuéron condenados en mayor cantidad
pellalionis omiserunl, poleris mandati agentibus bis de lo que importaba la deuda, y omitieron el auxilio do
aequilate iudicis lueri te. Igilur si ignoraverunt, excusa- la apelación, sabiéndolo y permitiéndolo, por equidad
la ignorantia esl, si scierunl, incumbebal iis necessilas judicial te podrás defender de los que to piden por la a c
provocandi; celerum dolo versali sunt, si non provoca- ción do mandato; pero si lo ignoraron, los excusa su i g -
verunt. Ouid lamen, si pauperlas iis non permisil? E x rancia: si lo supiéron, lonian necesidad do apelar; y si
cúsala esl corum inopia. Sed et si lestato convenerunl no apelaron, incurriéron en dolo. ¿Mas qué dirémos si no
debilorem, ul, si ipsepularet, appellarel, pulo ralioncm se lo permitió su pobreza? Esta les servirá de excusa;
iis constare. pero si reconvinieron al deudor por escrito para que apo-
§ . 9. Dolo aulem facere videlur, qui id, quod polcst íaso si le pareciese, juzgo que hicieron bien.
restituere, non resliluit. § . í). Parece que comete dolo el que no restituye lo
§ . 10. Proinde si libi mandavi, ut hominem emeres, que puede restituir.
luque emisti, teneberis mihi, ul restituas. Sed el si dolo § . 10. Por lanío si to mandé que comprases un sier
emere neglexisli, forte enim pecunia accepla alii cessisli, vo, y le compraste, lo obligarás á restituírmelo; pero si
ut emeret, aul si lala culpa, forte si gralia duclus pas- no quisiste comprarlo por dolo, v. g. disto á olro el dine
sus es alium emere, teneberis. Sed et si servus, quem ro que recibiste para este fin, ó por culpa lata, como si
emisti, fugit, si quidem dolo tuo, teneberis; si dolus non movido de gracia permitiste que otro le comprase, me e s
intervenit nec culpa, non teneberis, nisi ad hoc, ut c a - tarás obligado. Mas si el siervo que compraste huyó, si
veas, si in poteslatem luam pervenerit, le restituturum. por dolo luyo, me estarás obligado; y si no incurriste
Sed et si resliluas, et tradere debes; el si cautum esl do en dolo ni culpa, solo lo obligarás á dar caución de res
evictione, vel poles desiderare, ut libi caveatur, pulo tituirlo si volviese á tu poder; y si lo puedes restituir, lo
sufíicerc, si milii liac aclione cedas, ul procuratorem me debes entregar: si se dió caución do eviccion, ó puedes
in rem meam facías, nec amplius praestes, quam conse- pedir que le se dé, juzgo basta que me cedas esta acción,
culurus sis; y me hagas procurador do mi propia causa, para que no
des mas que lo que hayas percibido.
9 . P a u l u s libro X X X I I . a d Edictum.—de luo e l Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X X I I .
iam fado cavere debes. —También debes dar caución de tu propio hecho.
10. Ulpianus libro X X X I . a d Edictum.—Idem- 10. Utpiano] Comentarios al Edicto, libro X X X I .
que et in fundo, si fundum emil procurator; nihil enim —Lo mismo se dice del fundo, si el procurador le com
amplius, quain bonam fid.empraeslare cuín oportet, qui pró; porque osle no es responsable á mas que á la
prócurat. buena fe.
§ . 1. Sed et si do sanitato servi procuratori caulum § . 1 . Mas si se dió caución al procurador do la s a
cst, aul caveri polost, aul de celcris viliis, idem eril di- nidad del siervo, como so puede dar, ó do los demás vi
cendum; at si culpa caveri non curaverit, condemna- cios, so ha de decir lo mismo; pero si por su culpa no
bilur. cuidase de que se dé caución, será condenado.
§ . 2 . Si ex fundo, quem mihi emit, procurator § . 2. Si ol procurador percibió frutos del fundo quo
íiuctus consecutus esl, hos quoque officio iudicis prae me compró, el Juez lo mandará do oficio que los res
slare eum oporlel. tituya.
§ . 3 . Si procurator meus pecuniam meam liabeat, § . 3. Si mi procurador tuviese dinero mió, me pa
mora ulique usuras mihi pendet. Sed el si pecuniam gará usuras por el tiempo quo fuese moroso en entre
meam foenori dedil, usurasque consecutus est, conse- gármelo; y si dió á usuras mi dinero, y las percibió,
qucnler dicemus, deberé eum praeslare, quanlumcunquc consiguientemente dirémos quo debe entregar lodo lo
584 Digesto.—Liimo 1 7 . ' — T i t u l o 1.
cmolumcnlum sensil, sivo ei mandavi, sivc non, quia que percibió, ya sea que se lo mandase ó no; porque es
bonao fidci hoc congruit, no do alieno lucrum senlial; conforme á la buena fe, que otro no reciba el produelo
quodsi non exercuit pecuniam, sed ad usus suos conver- do la cosa agena. Pero si no comerció con el dinero,
tit, in usuras convenietur, quao legitimo modo in regio- sino que lo convirtió en sus propios usos, será reconve
nibus frcqucnlanlur. Denique Papinianus ait, etiamsi nido por las usuras que fuesen legítimas y acostumbra
usuras exegerit procurator, el in usus suos converlit, das en aquellas provincias. Ultimamente dice Papiniano,
usuras euni praestare debore. quo si el procurador percibió usuras, y las convirtió en
sus propios usos, debe pagarlas.
§ . 4. Si quis Tiliomandaverit, ut ab acloribus suis § . 4. Si alguno mandó á Ticio quo recibiese dinero
muluam pecuniam acciperel, mandali eum non acturum, prestado do ¡?us actores, escribe Papiniano al libro terce
Papinianus libro terlio Responso rom scribil, quia de mu ro de sus Respuestas, que no ha do usar do la acción de
tua pecunia eum babel obligalum; el ideo usuras eum mandato; porque le tiene obligado por la de mutuo; y
pelero non posse quasi ex causa mandali, si in stipula- por esto no puede pedir usuras por causa do mandato,
lionem deductae non sunt. si no se expresaron en la estipulación.
§ . 5. Idem Papinianus libro eodem referí, íideius- § . 5. También refiere Papiniano en el mismo libro,
sori condemnalo, qui ideo fideiussit,quia dominus pro- que si fuese condenado el fiador porque el señor le había
curatori mandaverat, ut pecuniam muluam acciperel, mandado al procurador quo recibiese dinero prestado,
ulilem actionem dandam, quasi insliloriam, quia el hic so le ha de dar la acción úlil quasi—inslitoria; porque
quasi praeposuisse eum muluae pecuniao accipiendae parece que este en algún modo lo nombró para recibir
videalur. dinero prestado.
§ . 6. Si cui mandavero, ul a Tilio slipulelur, polero § . 6. Si mandase á alguno que estipule de Ticio,
cum eo, cui mandavi, agere mandali, ul eum acceplo podré usar contra él do la acción de mandato para que
liboret, si hoc velim; vel si malim, in hoc agam, ul eum lo liberte por aceptilacion, si lo quiero asi, ó mas bien
delegel mihi, vel si cui alli voluero. El Papinianus libro pedirle que mo delegue, ó alguno otro quo yo quiera; y
eodem scribil, si maler pro filia dolem dederit, eamquo Papiniano en el mismo libro escribe, «que si la madre
mandante lilia vel illico slipulala sil, vel eliam postea, diese dote por la hija mandándolo esta, ó inmediatamen
mandali eam leneri, quamvis ipsa sil, quao dotem d e te, ó después lo estipulase, se obliga por la acción de
derit. mandato, aunque sea ella misma la que dé la dolo.
§ . 7. Si quis ea, quac procurator suus et servi g c - § . 7 . Si alguno mandó que se tuviesen por válidas
rebant, ila demum rala esse maiidavil, si intervenía las cosas de que eran gestores su procurador y sus sier
Sempronii gesta essent, et malo pecunia credila sil, Sem- vos, si las tratáron con intervención do Sempronio, y se
pronium, qui nihil dolo fecil, non teneri; el esl verum, prestase malamente el dinero, Sempronio, que no come
eum, qui non animo procuraloris inlorvenit, sed affeclio- tió dolo, no está obligado; y es cierto, que el que no
nom amicalem promisil in monendis procuraloribus el intervino como procurador, sino que como amigo pro
actoribus, et in rogendis consilio, mandali non leneri, metió aconsejar á los procuradores y adoros, no se obli
sed si quid dolo feceril, non mandali, sed magis do dolo ga por la acción de mandato en haberlos aconsejado: y
teneri. si con dolo hiciese alguna cosa, se obligará mas bien
por la acción do dolo, que por la de mandato.
§ . 8. Si mandavero procuratori meo, ul Tilio pecu § . S. Si mandase á mi procurador que presto á Ticio
niam nicam credal sino usuris, isque non sino usuris cre- dinero mió sin usuras, y so lo prestase con ellas, liemos
dideril, an eliam usuras mihi reslituere debeat, videa- do ver si acaso me las deberá restituir. Labeon escribe,
mus. El Labco scribil, reslituere eum oportere, etiamsi que las debo restituir aunque le mandase quo prestase el
hoc mandaverim, ul graluitam pecuniam daret, quam dinero sin ellas; pero si lo prestó de su cuenta y riesgo,
vis, si poriculo suo credidissel, cessaret, inquit Labeo, dice Labeon, quo en quanlo á las usuras cesará ía acción
in usuris aclio mandali. do mandato.
§ . 9. Idem Labeo ait, el verum est, reputationes § . í). También dice Labeon, y es cierto, que en esto
quoque hoc iudicium admitiere; el siculi fruclus cogitur juicio se han do considerar los gastos; y así como el
reslituere is, qui procurat, ila sumtum, quem in fruclus procurador eslá obligado á la restitución de los frutos,
percipiendos fecil, deducere cum oportet; sed el si ad también se le deben abonar los gastos que hizo en perci
vecluras suas, dum excurrit in praedia, sumtum fecil, birlos; y los que hizo en ir y venir á la heredad, juzgo
pulo líos quoque suinlus reputare eum oportere, nisi si que también se deben considerar: á no ser que esluviesc
salariarius fuit, el hoc convenit, ul sumlus do suo face- asalariado; porque en este caso debe costear los viages
reí ad hace ilinera, hoc csl de salario. do su salario.
§ . 10. Idom ait, si quid procurator cilra mandalum § . 10. También dice, que si el procurador sin man
in voluptalcm fecil, permiltendum ei auferre, quod sino dato hizo alguna cosa para recreo, so le hade permitir
damno domini liat, nisi rationem sumlus islius dominus que lo quilo, lo qual so entiendo si se hizo sin daño del
admitlil. señor: á no ser que esto abone dichos gastos.
§ . 1 1 . Fideiussores el mandatores, olsi sine iudicio § . 11. Los fiadoresy los mandatarios aunque paguen
solverint, liabcnl actionem mandati. voluntariamente, pueden usar de la acción de mandato.
§ . 12. Generaliler Iulianus ait, si lidoiussor ex sua § . 12. Generalmente dice Juliano, que si el fiador
persona omiserit exceplionem, qua reus uli non potuil, no puso la excepción quo lo competía por su persona, do
si quidem minus honestam, babero cum mandati aclio— la qual no pudo usar el reo, le compete la acción do
nem; quodsi eam, qua reus uli poluil, si sciens id fecil, malicíalo, si no fué honesta; pero si era tal do la qual pu
non habilurum mandali actionem, si modo habuil facul- do usar el reo, no lo competerá esta acción, si la omi
taleni rei conveniendi desiderandiquo, ul ipse susciperet tió con ciencia cierla, y tuvo facultad para reconvenir al
potius iudicium vel suo, vel procuralorio nomino. roo, y solicitar que él contestase el juicio en su nombre,
ó en el de su procurador.
Digesto.—Linno 1 7 . " — T i t i l o 1.
§ . 13. Si fideiussoridonalionis causa acceplum fa- § . 13. Si por causa do donacion el acreedor dioso
ctum sil a crcditoro, pulo, si fideiussorem remunerari por recibido del fiador lo que se lo debia, juzgo que si el
voluil creditor, haboro eum mandati aclioncm; mullo acreedor quiso remunerar al fiador,le competo la acción
magis, si mortis causa acccplo lulissel creditor, vel si do mandato; y con mas razón si dioso por recibido por
cam Iiberationem legavit. causa do muerte, ó si legó la liberación de la deuda.
11- Pomponius libro I I I . e x Plantío.—Si ei, 11• Pomponio\ Doctrina de Plaucio, libro I I I . —
cui damnatus ex causa íideiussoria fueram, lieres postea Si después fuese heredero do aquel por quien fui condo
exlitero, habcbo mandati actionem. nado como fiador suyo, me competerá la acción de man
dato.
12. Ulpianus libro X X X I . a d Edictum.—Si vero 12. Ulpiano; Comentarios a l Edicto, libro X X X I .
non remunerandi causa, sed principaliler donando fide —Pero si dexo do usar do la acción con Ira ol fiador, no
iussori remisit actionem, mandati eum non aclurum. por causa do remuneración, sino principalmente por d o
nacion, no lo podré pedir por la acción do mandato.
§ . 1 . Marcellus autem fatetur, si quis donaturus § . 1. También confiesa Marcelo, que si alguno con
lideiussori pro eo sol veril creditori, habere fideiussorem el fin de donar al fiador,pagase por él al acreedor, com
mandati aclioncm. peto al fiadorla acción de mandato.
§• 2. Plañe, inquit, si íiliusfamilias vel servus fuil § . 2. También dice, que si fué fiador el hijo do fa
üdeiussor, el pro liis solvero donaturus iis, mandati pa- milias ó el siervo, y pagase por ellos con la inlencion de
trem vel dominum non acturos; hoc ideo, quia non patri hacerlos donacion, que el padre ó el señor no podrán
donatum voluil, qui sol vil. usar de la acción de mandato; porque ol quo pagó no qui
so hacer donacion al padre.
§ . 3. Plañe si servus íideiussor sol veril, dominum § . 3. Pero si pagase el siervo que era fiador,el so-
mandati aclurum. ñor podrá usar do la acción de mandato.
§ . i . Idem Marcellus ibidem ait: si filiusfamilias § . I . Dico Marcelo en el mismo lugar, que si el hijo
non iussu palris íideiusserit, cessat mandati actio, si ni- do familias fuese fiadorsin mandato del padre, cesa la
hil sil in peculio; quodsi iussu, vel ex peculio solutum acción do mandato, si no tenia peculio; poro si lo hizo
cst, multo magis habel palor mandati. por mandato del padre, ó pagó del peculio, mas bien
compele al padre la acción de mandato.
§ . 5. Si íiliofamilias mandavi, ul pro me solveret, § . 5. Si le mandé al hijo de familias que pagase por
patrem, sive ipse solverit, sive filius ex peculio, mandali mí, ya sea que pague el padre ó el hijo de su peculio,
acturum Neralius ail; quod habet rationem, nihil enim dice Ncracio, que se ha de pedir por la acción de man
mea Ínteres t, quis solvat. dato, lo qual se funda en razón; porque nada me impor
ta quo pague uno ú otro.
§ . 6. Si íiliofamilias mandavcro, ul pro me solveret, § . (i. Si lo mandé al hijo de familias que pagaso por
et emancipatus solvat, verum osl, in faclum actionem mí, y lo hiciese después de emancipado, es cierto que se
filio dandam, patrem autem post emancipationcm solven- ha de dar contra él la acción que resulta del hecho: mas
tem negoliorum gestorum aclioncm habere. si pagase el padre despues de la emancipación, lo com
pelerá la acción que resulta do la gestión de los negocios.
§ . 7. Contrario iudicio experiunlur, qui mandalum § . 7. Compete la acción contraria do mandato á los
susceporunt, ulpula qui rorum vel rci unius procuratio- que lo aceptaron, como á los quo admitieron ser procu
nem susceperunt. radores de lodas las cosas, ó de una sola.
§ . 8. Inde Papinianus quaerit, si patronus prae- § . 8. Por lo qual pregunta Papiniano, quo si el pa
diuin, quod emerat, pro quo prelii bessom exsolvoral, trono habia pagado ocho onzas por el predio que habia
iusseril liberto suo tradi, ut ille residuum pretii rcdde- comprado, y mandase que so le entregase á su liberlo
ret, deinde reddito pretio vendenti fundum patrono liber- para quo él pagaso lo restante del precio; y despues p a
tus consenserit, trien lis prelium an libertus possil repe- gado este, consintiese el liberlo con el señor que vendió
tere? Et ait, si mandalum suscepit inilio libertus, non el fundo, ¿acaso podrá el liberto pedir el precio do tres
donatum accepil, contrario iudicio posse eum prelium re- onzas? Y dice, que si admitió el mandato al principio, y
peterc, quod deduclis merccdibus, quas medio tomporc no lo recibió como donacion, puedo repetir por la acción
percepit, superest; quodsi donalionem patronus in liber- contraria do mandato el precio sobrante, deducidos los
lum contulit, videri el postea libertum patrono donasse. salarios que recibió en el medio tiempo; pero si el patro
no le hizo donacion al liberto, también parece que d e s
pues esto hizo donacion á aquel.
§ . 9. Si mihi mandaveris, ut rom tibi aliquam § . í). Si me mandaste que te comprase alguna cosa,
«mam, egoquo omero meo pretio, habcbo mandali aclio y yo la comprase con mi dinero, me competerá la acción
ncm do pretio recuperando; sed et si luo pretio, impen- de mandato para pedir el precio. Pero si la comprase con
dero tamen aliquid bona fide ad emlionem roi, eril con tu dinero, y con buena fe gastase en comprarla alguna
traria mandali actio, aut si rom emlam nolis recipcre. cosa de mi patrimonio, me compelerá la acción conlra-
Simili modo, ol si quid aliud mandaveris, el in id sum- iia do mandato. Lo mismo se dirá si no quisieres recibir
tum fecero; noc tantum id, quod impendi, verum usuras la cosa comprada: y lo mismo si mo mandaste alguna
quoque conscquar. Usuras aulom non lanlum ex mora otra cosa, y en esto hiciese algún gasto: y no solo perci
osse admittendas, verum iudiccm aestimare debere, si biré lo que gasté, sino también las usuras: y estas no s o
exegil a debilore suo quis (et) solvit, quum ubérrimas lamente han de ser desde quo se incurrió en mora; por
usuras consequoretur—aequissimum enim eril rationem que también debo el Juez estimar lo que alguno cobró do
eius rei haberi—, aut si ipse mutualus gravibus usuris su deudor, percibiendo grandes usuras. También será
•74
58G Digesto.—Liimo 17.*—Titulo 1.
sol vil. Sed el si reuní usuris non relcvavit, ipse aulem et muy justo que se lenga consideración á oslo, ó si él mis
usurae absunt, vcl si minoribus relevavit, ipse aulem mo habiendo tomado prestado, pagó grandes usuras; pero
maioribus foenus accepit, ut íidem suam libcraret, non si no relevó al reo de las usuras, tampoco le correspon
dubilo, deberé eum mandali iudicio el usuras consequi; derán á él: ó si lo relevó de las menores, y él mismo reci
el ut esl conslitulum, lolum hoc ex aequo el bono iudex bió las mayores para libertarse de la lianza, no dudo que
arbitrabitur. debe percibir usuras por la acción de mandato; y como
consla de una constitución, el Juez arbitrará sobre lodo
eslo según le parezca, conforme á equidad y justicia.
§ . 10. Dedi libi pecuniam, ul credilori meo exol- § . 10. Te di dinero para que pagases á mi acreedor:
vas, non fecisti; praeslabis mihi usuras, quo casu el a no lo hiciste: me deberás usuras: en cuyo caso mi acree
me creditor pecuniam debitam cum usuris recepturus sil; dor también ha de recibir con usuras la cantidad que yo
el ila Imperator Severus Hadriano Demonslrali rescri- le debia: así respondió el Emperador Severo á Adriano
psil. Demostrato.
§ . 11. Si adolecens luxuriosus mandet libi, ul pro §. 11. Si un mancebo luxurioso le mandase que seas
merelrice fideiubeas, idque lu sciens maodalum suscepe- fiadorde una ramera, y tú sabiéndolo, aceptases el man
ris, non habebis mandali aclionem, quia simile esl, quasi dalo, no le compoterá esla acción; porque es lo mismo
pérdiluro pecuniam sciens credideris. Sed el si ullerius quo si preslascs con ciencia cierta dinero al que lo habia
direclo mandaveril libi, ul merelrici pecuniam credas, <ic perder. Pero si á mas do esto le mandase directamen
non obligalur mandali, quasi adversus bonam lidem te que prestes á la ramera, no se obligará por la acción
mandalum sil. de mandato, como si se hubiese mandado conlra la bue
na fe.
§ . 12. Ouum quidam lalem epislolam scripsisset § . 12. Uno escribió á un amigo suyo cierta caria en
amico suo: llogolo, commendalum babeas Sexlilium Crc- esta forma: Te ruego que lengas por recomendado á Sex-
scenlem amicum meum, non obligabitur mandali, c¡uia tilio Crescente mi amigo: no so obligará por la acción do
commendandi magis hominis, quam mandandi causa scri- mandalo; porque fué escrita por causa de recomenda
pla esl. ción mas bien que de mandalo.
§ . 13. Si quis mandaveril íiliofamilias credendam § . 13. Si alguno mandase que se le presto dinero al
pecuniam non conlra Sonalusconsullum accipicnli, sed hijo de familias, no recibiéndolo conlra la constitución
ex ea causa, ex qua de peculio, vel de in rera verso, vel del Senado, sino por alguna causa por la qual el padre
Quod iussu palcr lenerelur, eril licilum mandalum. IIoc se obligaría respecto del peculio, ó de i n rem verso, ó
amplius dico, si, quum dubilarem utrum conlra Senalus- por el mandato, este será lícito. Digo mas, quo si dudan
consullum aceiperet, an non, nec essom dalurus conlra do si lo recibiría ó no conlra la constitución del Senado,
Senalusconsulluin accipienli, inlercesserit, qui diceret, no se lo daría contra ella al quo lo recibió si hubiere in
non accipere conlra Senalusconsullum, el periculo meo tercedido el que dixo que no lo recibía conlra la consti
credo, dical, bene credis, arbilror, locum esse mandalo, tución del Senado, y dixese bien prestas, préstalo de mi
et mandali eum teneri. cuenta y riesgo: juzgo que liene lugar la acción de man
dalo, y quo se obliga por ella.
§ . 14. Si post credilam pecuniam mandavero credi § . l i . Si después de prestado el dinero, mandase al
lori credendam, nullum esse mandalum rectissime Papi- acreedor que lo prestase, con razón dice Papiniano, que
nianus ail. Plano si, ul exspeclares, nec urgeres debito- es nulo el mandato. Pero si le mandase quo no apremia
rem ad solulioiiem, mandavero tibi, uteidos inlervallum, ses al deudor á la paga, y lo esperases por algún tiempo,
periculoque meo pecuniam Core dicam, veruni pulo, o m - expresando quo la paga corría de mi cuenta, longo por
no nominis periculum deberc ad mandatorem perlinere. cierto quo todo el riesgo de lo que se debe corresponde
al que mandó.
§ . 15. Idem ail, si lutor mandet, suscipi vel proba- 15. Dice también, que si el lutor mandase que se
ri nomen, quod fecerat, teneri eum mandali, scilicel reciba ó apruebe la obligación quo habia contraído, se
quondam pupillo suo, vel curalori eius. obliga por la acción de mandato; conviene á saber, al
que ántes fué su pupilo, ó fué curador de él.
§ . 10. Si mandavero exigendam pecuniam, doínde § . 16. Si mandé que se cobre el dinero, y despuos
volunlalem mulavero, an sil mandali actio vel mihi, vcl mudase de voluntad, ¿acaso so dará la acción de mandato
heredi meo? El ail Marcellus, cessare mandali aclionem, á mí ó á mi heredero? Marcelo dicc, que cesa la acción
quia oxlinctum esl mandalum íinita volúntale; quodsi de mandalo; porque este se extinguió acabada la volun
mandaveris exigendam, doindo prohibuisti, oxaclamque tad. Pero si mandases que se cobrase, y después lo pro
recepisli, debilor liberabitur. hibiste, y recibiste lo cobrado, se libertara el deudor.
§ . 17. Idem Marcellus scribit, si, ul post mortem § . 1 7 . ' También escribe Marceliano, que si alguno
sibi monumeútum lieret, quis mandavil, heres eius po- mandó quo so le hiciese monumento despues do su muer
lerit mandali agere. Illum vero, qui mandalum suscepil, to, su heredero puedo pedir por la acción de mandato que
si sua pecunia fecit, puto agere mandali, si non ila ei so haga: y el que aceptó el mandato, si lo hizo con su di
mandalum est, ul sua pecunia faceret monumenlum, po- nero, juzgo que puede pedir por la acción do mandato,
tuil enim agere etiam cum eo, qui mandavil, ut sibi pe si no se le mandó que hiciese el monumento á su cosía;
cuniam daret ad faeiendum, máximo si iam quaedamad porque también pudo pedir al que lo mandó quo le diese
faciendum paravit. dinero para hacerlo particularmente, si tenia ya algunas
cosas prevenidas para esle fin.
13. Gaius libro X . a d E d i c t u m provinciale.— Gayo; Comentarios a l Edicto provincial, l i
Idem esl, et si mandavi tibi, ul posl mortem meam liore- bro X.—Lo mismo se dico si l e mande que d e s p u e s
dibus meis emeres fundum. de mi muerte comprases un fondo para mis herederos.
Digesto.—Linno 1 7 . ' — T i t u l o 1 . 587
15. Paulus libro I I . a d Sabinum.—Si mandas- 15. Paulo; Comentariosá Sabino, libro I I . — S i lo
som libi, u t f u n d u m emeres, postea scripsissem, ne eme- mandase quo comprases un fundo, y después lo escribió
res, tu, antequam scias me veluisse, emisses, mandati se que 110 lo hicieses, y lú lo comprases ánles do saber
libi obligalus ero, ne damno afíicialur is, qui suscipit que te lo prohibia, estaré obligado por la acción do man
manda tu m . dato, para que no le resulle daño al quo lo aceptó.
16. Ulpianus libro X X X I . a d Edictum.—Si quis 16. Ulpiano; Comentarios al Edicto, libro X X X I .
mihi mandaverit, in meo aliquid facere, el fecero, q u a e - —Si alguno me mandase que haga alguna 3 0 s a en sitio
silum est, an sil mandati aclio. E t ail Celsus libro s é mió, y lo hiciese, so pregunte) si tenia lugar la acción de
ptimo Digestorum, hoc respondisse se, quum Aurelius mandato: y dice Celso al libro siete de los Digestos, quo
Quielus hospiti suo medico mandasse diceretur, u l in respondió así en quanlo á los gastos quo Aurelio Quieto
hortis eius, quos Havennae habebat, in quos ómnibus mandó hacer á un Médico huésped suyo p a r a unos baños
annis secedere solebat, sphaeristerium, et hypocausla, redondos con evaporatorios, y otras diversiones conve
et quaedam ipsius valetudini apta sua impensa faceret. nientes á su salud en los huertos quo este tenia en l i a -
Deduclu igilur, quanlo sua aedificia pretiosiora fecisset, vena, adonde se solia retirar todos los años; y así d e d u
quod amplius impendissot, posse cum mandati iudicio cida la cantidad en que hubiese mejorado sus edificios, lo
persequi. domas que hubiese gastado, lo podia pedir por la acción
de mandato,
18. Ulpianus libro X L . a d Sabinum.—Qui pali— 18. Ulpiano; Comentarios á Sabino, libro X L . —
tur ab alio mandari, u l sibi credatur, mandare intelli- El que permito quo otro mando quo se lo preste, so e n
gitur. tiende que manda.
20. Paulus libro X I . a d Sabinum.—Ex mandato 20. Paulo; Comentarios á Sabino, libro X I . — N o
apud cum, qui mandalum suscepit, nihil romanere opor- conviene que por razón de mandato quede alguna cosa
tet, sicuti nec damnum pali debol, si exigere foeneratam en poder del que lo aceptó: así como no debo padecer
pecuniam non poluit. daño, si no pudo cobrar la cantidad dada á usuras.
§ . 1. Fideiussori negotiorum geslorum esl actio, si § . 1. Al fiador se le dará la acción que resulla de la
pro absenté fidciusserit; nam mandati actio non potosí gestión de los negocios, si fué fiador del ausente; porque
competeré, quum non antecesseril mandalum. no puede compeler la de mandato, no habiéndose verifi
cado este.
lo habere actionem mandati, qucmadmodum quialienum tra tí de la acción de mandato, así como el que promete
mandalum inluilus spopondit; sed si non ulique unius, por causa del mandato ageno; pero si no lo hize por el
sed ulriusquo mandalum inluilus id fecerim, habebo mandato del uno, sino del de ambos, también se me dará
raandatiaclionem eliam adversus lo, qucmadmodum si la acción de mandato contra tí, ú la manera que si dos me
dúo mihi mandassenl, ul libi crederem, ulrumque habe- mandasen que le prestase, queámbos raeestán obligados.
rem obligalum.
22. Paulus libro X X X I Í . a d Edictum.—Si man- 22. Paulo; Comentarios al Edicto, libro X X X I I . —
d a vero libi, ul pro me in diera lidciubcas, luque puro Si le mandase que me lies hasta cierto dia, y tú me fia
fideiusseris, el sol veris, ulilius respondebilur, interim ses absolutamente, y pagases, se responderá más bien,
non csse libi mandati aclionem, sed quum dies venerit. que en el ínterin no le compele la acción de mandato,
sino quando llegue el dia señalado.
§ . 1. Ilem traclalum esl, si, quum in diera deberem, § . 1. También so trató si al instante te compelerá la
mandalu meo in diem fideiusseris, el anle diem solveris, acción de mandato, si debiendo yo hasta cierlo dia por
an slalim babeas mandali aclionem. El quidam pulant, mi mandato fueses mi fiadorhasta el mismo dia, y p a
praesentem quidem osso mandali aclionem, sed lanli mi- gases ántes de él. Algunos juzgan, que á la verdad la ac
norem, quanli mea inlersil, superveniente dic solulura ción do mandato compele de presente; pero en tanto me
í'uisse; sed melius esl dici, interim nec liuius summae nos en quanlo á mí me importa que se hubiese pagado
mandali agi posse, quando non ullura adhuc coramodura llegado el dia; pero es mejor que se diga, que enlre tan
racura sil, ul nec lioc aillo diem solvara. to no se puede pedir el importe por la acción de manda
to, quando aun no me resulta utilidad alguna de la paga
antes que llegue el dia.
§ . 2. Interdum evenit, ul raeuranegotiura geram, § . 2. Tal vez sucedo que yo trate mi negocio; y esto
el lamen ulilem babeara mandali aclionem, veluti quum no obstante, me compete la acción úlil de mandato, como
debilor mcus periculo suo debilorcin suum mihi delcgat, quando mi deudor á su cuenta y riesgo me delega el deu
aul quum rógatu fideiussoris cuín reo experior; nam dor suyo, óquando por ruego del fiadorle pido al reo; por
quamvis dcbilum racurapersequar, nihilominus el illius que aunque pida lo que so me debe, con todo soy gestor
negolium gero; igilur quod minus servavero, consequar de su negocio: esto supueslo, lo que dexase de percibir,
mandali acliono. lo conseguiré por la acción do mandato.
§ . 3. Si hi, quorum res vencunt, quas pignori do- § . 3 . Si se venden las cosas de los que las dieron en
derunt, supposucrunl cmtores, ct iis emendas res man- prendas, y estos suponen compradores, y les mandasen
dent, mandalum inlelligitur, licel quantum ad mcram comprarlas, se entiende mandato, aunque en realidad no
ralionem mandalum non conslilil; nam quum rem luara le haya; porque si tú compras lo que es tuyo, respecto á
enias, nulla emlio esl in lúa persona rei luae. lí no se verifica compra.
§ . í . Iulianus scripsit, mandali obligationcm con- § . i . Juliano escribió, que hay obligación do man
sistero eliam in rem eius, qui mandalum suscipil, ex eo dato aun respecto la cosa del que íe aceptó; y especial
máximo probari, quod, si pluribus heredibus vendenti- mente se prueba, de que si vendiendo muchos herederos,
bus uni raandavero, ut rem hereditariam emerot, eliam le mandase á uno que comprase la cosa de la herencia,
pro ca parlo, qua heres sil, obligatur mandati aclione, aun aquella parlo do que sea heredero, obliga, y queda
et obligat; el sane si ille propter hoc exlraneo rom non obligado por la acción de mandato; y á la verdad si él no
addixerit, quod mandalum susceperal, ex bona fidc esse, vendiese la cosa al extraño por haber aceptado el man
praeslarc ei pretium, quanli venderé poterat, el contra, dato, es conforme á la buena fé, que se le dé el precio en
si emlor ad emlioncm rei sibi necessariae idcirco non que pudo venderla. Al contrario, si el comprador no
accosscral, quod heredi pracccpisset, se ei cmlurum, ao- compró la cosa que necesitaba; porque le mandó el h e
quissimum csse, mandati iudicio praestari, quanli eius redero que la comprase para él, es muy justo que se le
inlorfuil cmlani rem babero. dé la acción de mandato, por lo que le importaría haber
comprado la cosa.
§. ,r>. Is, cuius bona publícala sunt, mandare alicui § . 5. Aquel á quien se le coníiscáron los bienes pue
poicst, ul eaemat, etsiemerit, ulitis erit mandati aclio, de mandar á alguno que los compre; y si los comprase,,
si non praestet (ídem; quod ideo receptum esl, quia p u - se dará la acción útil de raandalo,si no cumple con el
blicalis bonis quidquid postea acquirilur, non sequilur mandato que aceptó para esle fin; porque publicados los
liscum. bienes, lo que so adquiero después, no so hace del fisco.
§ . G. Oui aedem sacrara spoliandam, horainera vul- § . ó. El que acepta el mandalo do robar la Iglesia,
nerandum, occidendum raandalum suscipial, nihil man ó de herir ó malar á un hombre, no puede conseguir cosa
dali iudicio consequi polest propter lurpitudinem man alguna por la acción de mandalo, por lo lorpe de él.
dali.
§ . 7. Si tibi centum dedero, ul ea Titiodares, tuque § . 7. Si le diese ciento para que los entregases á
non dederis, sed consuraseris, ct mandati, ct furli tcncri Ticio, y tú no se los dieses, y los gastases, dice Prócuio,
le Proculus ait; aut siitadederira, ut quao velles, dares, que te obligas por la acción de mandato y la de hurto;
mandati tantummodo. pero si le los di para que le entregases lo que quisieses,
solo te obligas por la acción de mandato.
§„ 8. Si mandaverim servo tuo, ul quod tibi debeam, § . 8 . Si mandase á tu siervo que te pagase en mi
solveret meo nomine, Neralius scribil, quamvis mulualus nombro lo que yo te debia, escribo Neracio, que aunque
servus pccuniam rationibus luisquasi a raerecoplam in- el siervo lomando dinero prestado, lo pusiese en tus cuen
tulerit, lamen, si numos a crcdiloro non ita acccnerií, ut tas como recibido do mí; con todo, si no recibió el dine
meo nomine darot, nec liberari me, nec te mandati rao- ro del acreedor con la expresión do que se los diese en
cura acturum; quodsi sic rauluatussit, ut pccuniam meo mi nombre, ni yo me libro de la obligación, ni tú me
D i g e s t o . — L i i m o l 7 . ° — T i t u l o 1 . 589
nomino daret, utrumque contra esse, ncc rcfcrrc, alius puedes pedir por la acción de mandato. Pero si tomó ol
<¡uis, an idem ipse servus nomine tuo, quod pro me sol- dinero prestado para darlo en mi nombre, en ámbos c a
\ebalur, acceperit; et hoc verius est, quoniam, quolies
1
sos se dirá lo contrario; y no importa que otro ó el mis
uos numos accipil creditor, non conlingit libcratio d e - mo siervo en tu nombre recibiese lo que se pagaba por
bitori. mí; y oslo es mas cierto; porque no siempre que el acree
dor recibe lo que se lo debe, queda libro el deudor.
§ . 9. Fugitivus meus, quum apud furem esset, pe- § . 9. Mi siervo fugitivo estando en poder del ladrón
funiam acquisiil, et ex ea servos paravit, cosque Titius adquirió dinero, y con él compró siervos, los quales re
per traditionem a venditore accepit. Mela ait, mandali cibió Ticio del vendedor, por la entrega que de ellos lo
acliono me consccuturum, ul restituat mihi Titius, quia hizo. Mela dice, que conseguiré yo por la acción de man
servus meus mandasse Titio videbatur, ut por traditio dato que me los restituya Ticio; porque parece que mi
nem accipcret, si modo rogatu servi hoc fecerit; quodsi siervo le mandó á Ticio que los recibiese por la entrega
sine voluntati eius venditor Titio tradiderit, tune posse de ellos, si hizo esto por ruego del siervo; pero si el v e n
me ex emlo agoré, ul mihi eos venditor traderet, vendi- dedor los entregase á Ticio sin la voluntad de él, entón
loremque per condictioncm a Titio repelilurum, si servos