Está en la página 1de 121

Diccionario de matemática

Yupa awa simi taqi


castellano-quechua (propuesta inicial)
castellanomanta-runasimiman (qallariyllanraq)
© Diccionario de matemática castellano - quechua
(propuesta inicial)
Yupa awa simi taqi castellanomanta – runasimiman
(qallariyllanraq)
© Programa de Educación Básica de la Cooperación Alemana al Desarrollo
PROEDUCA GTZ
Componente de Educación Bilingüe Intercultural
Casilla Postal 1335, Lima 18
Teléf.: (511) 436-6629
Fax: (511) 436-6811
postamster@proeduca-gtz.org.pe
www.proeduca-gtz.org.pe

Editoras: Gavina Córdova y Virginia Zavala


Cuidado de edición: Sandra Carrillo
Diagramación e impresión: Tarea Gráfica
Diseño de carátula: Maricel González

Impreso en el Perú - Printed in Peru


Primera edición, febrero del 2004
Tiraje: 1000 ejemplares

Hecho el depósito legal, Registro N°: 1501052004-0606


ISBN: 9972-854-26-4

Todos los derechos están reservados. Se permite la reproducción parcial no comercial de este texto
siempre y cuando se indique la fuente y se cuente con el permiso expreso de los editores.
Índice

Presentación / Riqsinapaq 5
Introducción / Yaykuynin 7
Términos matemáticos / Yupa awa rimaykuna 11
A 13
B 23
C 25
D 32
E 39
F 44
G 49
H 50
I 52
L 54
M 56
N 63
O 68
P 71
R 82
S 90
T 94
Glosario matemático / Yupa Kamayuqpa Rimayninkuna 99
Colores / Llimpikuna 102
Instrumentos / Ruranakuna 103
Nociones de / Yuyaymanaykuna 105
Números / Yupakuna 111
Símbolos y signos / Unanchakuna 117
Unidades / Sayaqninkuna 118
Medidas tradicionales / Ñawpaqmantapacha tupunakuna 121
Bibliografía / Qawasqa Qillqakuna 122
Presentación

La meta de la formación docente en Educación Bilingüe Intercultural (EBI) en el área de Matemática es propiciar una
adecuada formación bilingüe (en el caso de esta publicación, en castellano y quechua) en lo que se refiere a la
enseñanza de los contenidos de esta ciencia.

De este modo y en coherencia con lo anterior, en lo que toca a una propuesta de formación docente en EBI, los
maestros y maestras deben comprender que la lengua vernácula no es solamente un área adicional o poco importante,
sino que constituye uno de los dos idiomas de comunicación en el aula, tanto del ISP como de la escuela.

Contrariamente a lo que sería mas apropiado, el uso de la lengua quechua en las sesiones de aprendizaje de matemática
en los ISP se restringe muchas veces a actividades relacionadas con la práctica: por ejemplo, al desarrollo de clases en
quechua en las escuelas de aplicación, a la elaboración de materiales didácticos en los talleres pedagógicos y al uso
de los cuadernos de trabajo de educación primaria Yupaq masiy. En estos cuadernos, editados por el Ministerio de
Educación, se ha incorporado un glosario de términos quechua muy útiles para el nivel de primaria, pero no así para
trabajar los contenidos del área de Matemática a nivel superior. Es en este contexto que el presente diccionario cobra
total relevancia.

Para elaborar el corpus de términos matemáticos quechua que ahora tengo el agrado de presentar, se programaron
diferentes talleres con docentes y alumnos de los cinco ISP andinos que incorporan la especialidad de EBI. El objetivo
de esos talleres fue crear un metalenguaje matemático con un vocabulario pertinente y normalizado, y reflexionar
sobre los problemas lingüísticos en su aplicación.

Resta señalar que, para este trabajo, se ha convocado a docentes y alumnos de los ISP Huancavelica, José Salvador
Cavero Ovalle, Nuestra Señora de Lourdes, José María Arguedas y Túpac Amaru, quienes asumieron la responsabilidad
de elaborar las pautas precisas tanto para el recojo de los datos necesarios, como para su procesamiento y para la
elaboración de sus significados dentro de este diccionario castellano-quechua. Además, los trabajos han sido
socializados en varios talleres, donde volvieron a ser el centro de fructíferos debates.

Si bien este diccionario fue elaborado tomando como base la lengua castellana, esperamos que próximamente se
haga un diccionario que parta de la lengua quechua y que logre así entrar más profundamente al pensamiento
matemático andino.

Joachim Schroeder
Riqsinapaq

Imapas yachayninchikkunata aswanta yachapayta munaspaqa, llapanchikyá sunqunchikman churakusun kikinchikpa


rimayninchikpi yachachinakuyninchikkunapa allin qispisqanta. Chaypaqmi, pichqantin hatun yachaywasikunapi
llamkaspa yupa kamayuq amawtakuna (Wantapi, Ayakuchupi, Antawayllapi, Wankawillkapi hinallataq Tintapi)
yachachisqayku warmakunawan kuskanchanakuykuspayku ima huk qillqa maytuta Yupa awa simi taqi nispa
sutinchasqata qispirqachimuniku llapanchikpaq; qichwasimita, castellanosimita rimaspa yachachiqmasinchikkunawan
qawarinanchikpaq; chaypas qallariyllanraq, mayraqchá allinchananchikqa kanqa llamkayninchikkunapi
sasachakusqanchikmanhina.

Qillqa maytupi kaq simikuna qillqanaykupaqa ayllu llaqtakunapim puririmurqaniku, chaykunapi llamkaspa rimaspa
yuyarimurqaniku qunqasqa simikunata, yachapamurqanikutaq ancha rimasqa simikunata, wakinpiqa musuq
simikunatapas kuskaykumanta qispichimurqaniku; chaykunata huñuykuspam chiqap yachaykuna qatipayman
kallpaykurqaniku kunanpacha iskaynin simipi rikurinanpaq.

Kay llamkayniykuqa waranqa isqun pachak isqun chunka isqunniyuq watataraqmi Huancayo llaqtapi qallarirqa,
chaymantapacham kunankama achka kutita huñunakurqaniku, sapa kutipi rurasqayku allinchanaykupaq, chaymi
watantin watantin kallpanchanakusqaykumanhina atisqaykumanhina sumaq awasqataña qispirqachimuniku. Kay
ruraypiqa llapaykum ancha anchata yachapaykuniku qichwasimi rimayta, qillqayta, llamkasqayku chuyanchayta,
ñuqaykupura rimanakuyta, yacharichinakuyta, uyarinakuyta ima. Chaypitaqmi yachariniku qillqa maytu
qispichinaykurayku ancha sasachakuyman yaykusqaykuta, imapas ruraykunapi chullaruyqa mana allin kasqanta,
llapaykumanta imapipas yanapanakuyta.

Yupa awa simi taqipiqa imaymana rimaykunam tarikun; sapa simitaqmi kachkan ima nisqan niyniyuq, hinallataq
yupakunawan, siqikunawan tupaqninpi llimpisqawan kuskanchasqa, ñuqallaykumantaqa sumaqllaña qawakuchkan;
ichayá allintapas yanapawachwan yachachispa llamkayninchikpi manaña llumpayta sasachakunanchikpaq.

Hinallataqmi llapaykupa sutiykupi riqsikuyniykuta chayaykachiniku Ministerio de Educacionpi, PROEDUCA-GTZpi


llamkaqkunapaq, rurasqaykupi yanapaykuwasqankumanta, manapaschá sapallaykuqa qispichiyta atiymankuchu
karqa. Ñawinchaq wawqi paniykuna qamkunapa yanapaynikichikwanraqmi kay qillqa maytutaqa aswantaraq
allinchachwan, chaypaqyá hapirisun llamkayninchikkunapi, Iskay Simipi Yachachinakuyninchikta allinman
qispichinanchikrayku.

Pichqantin Hatun Yachaywasikunapi Yupa Kamayuq Amawtakuna.


Introducción

La idea de elaborar el diccionario de matemática castellano-quechua que presentamos en esta oportunidad surgió en el
año 2000, en un taller que organizó el Proyecto de Formación Docente en Educación Bilingüe Intercultural (PROFODEBI) y
la Dirección de Formación y Capacitación Docente (DINFOCAD) con el apoyo de Joachim Schroeder, especialista internacional
en matemática intercultural. Este primer taller de matemática intercultural se llevó a cabo en el Instituto Superior Pedagógico
Público Nuestra Señora de Lourdes (Huamanga, Ayacucho), con formadores del área de matemática de los cinco Institutos
Superiores Pedagógicos Públicos EBI del área andina con los que trabajaba PROFODEBI: Huancavelica (Huancavelica), Nuestra
Señora de Lourdes (Huamanga), José Salvador Cavero Ovalle (Huanta), Túpac Amaru (Tinta) y José María Arguedas
(Andahuaylas). Mientras que se analizaban sesiones de aprendizaje de matemática conducidas por los propios formadores,
se vio la necesidad no sólo de trabajar más a fondo el dominio del contenido y de la metodología del área sino sobre todo
el uso del quechua. En efecto, los formadores utilizaban muchos préstamos del castellano y tenían dificultades para explicar
contenidos matemáticos en quechua a sus alumnos. Por eso, se pensó que un diccionario de matemática quechua-castellano
les serviría de apoyo para realizar sus sesiones de aprendizaje de matemática en quechua y, de esta manera, ser más
consecuentes con la especialidad de educación bilingüe intercultural en la que estaban involucrados.

En el segundo taller realizado en Lima en el año 2002 se trabajó con las estructuras curriculares básicas de educación
primaria y de educación superior y, sobre la base de estos dos documentos, se elaboró una lista de las palabras en
castellano que constituirían la base del diccionario. Al término del taller, se repartieron las palabras entre los
responsables de los cinco ISP y se dejó como tarea buscar el significado de las palabras en castellano y hacer lo mismo
para el quechua. Quedó bien claro que no se trataba de realizar una traducción literal de los conceptos del castellano
al quechua sino, más bien, de investigar de qué manera muchas de esas palabras se utilizaban en quechua dentro del
lenguaje cotidiano de los propios usuarios de la lengua. El tercer taller se llevó a cabo también en Lima unos cuantos
meses después del anterior (2002) y en él se trató de mejorar las definiciones en quechua que los formadores habían
formulado con sus alumnos desde los lugares donde éstos hacían sus prácticas profesionales. La tarea resultó más
compleja de lo que originalmente se había creído y la discusión sobre cómo trabajar la terminología matemática en
quechua recién empezaba.

En esta primera etapa de elaboración del diccionario, durante la gestión de PROFODEBI, participaron los siguientes
formadores de los 5 ISP EBI mencionados más arriba: Jesús Arminta, Raúl Bravo, Raúl Espinoza, Edwin Huarancca,
Miguel Palomino, Milton Orihuela, Gualberto Ramos y Edhgar Valencia. Asimismo, en el tercer taller participaron —
además de los formadores— los siguientes alumnos: Elizabeth Aguirre, David Cartolín, Livia Condocahua, Julio Escobar,
Katy Falcón, Edison Palomino, Inés Petroza, Olga Risco y Martín Vargas. Es importante mencionar que, además de los
alumnos citados, muchos otros aportaron en gran medida durante todo el proceso de elaboración del diccionario.
PROEDUCA se inició en el 2003 y el componente EBI retomó lo trabajado por PROFODEBI en los 5 ISP EBI de la
zona andina. Durante el año 2003, PROEDUCA y DINFOCAD organizaron tres talleres consecutivos para continuar
con el trabajo y en ellos se dio énfasis al manejo del idioma quechua, a través de los contenidos matemáticos. Estas
reuniones de trabajo constituyeron un espacio valioso donde los formadores pudieron reflexionar analíticamente
sobre su lengua y ejercitar su uso en el plano oral y escrito. A pesar de que algunos conceptos en quechua constituyen
traducciones de los conceptos en castellano, muchos de ellos no constituyen simples traducciones de los de esta
lengua. En realidad, para muchos de los conceptos que aparecen en el diccionario se partió de la matemática en
castellano para tratar de entender la lógica matemática del quechuahablante desde su cotidianidad, desde los
hechos que suceden en su entorno y desde los aspectos prácticos de su vivencia cultural.
Además del cuerpo general del diccionario, se ha incluido un glosario de términos que han sido organizados
sobre la base de las siguientes categorías: colores; instrumentos; nociones de cantidad, espacio, textura y tiempo;
números cardinales, ordinales, decimales, fracciones y potencias; símbolos y signos; unidades de longitud, área,
volumen, masa y capacidad; y medidas tradicionales.
En relación al glosario es importante mencionar tres puntos. En primer lugar, la elección de las palabras incluidas
no corresponde a una clasificación rígida sino, más bien, a la utilidad que tienen éstas para las clases del docente
de matemática. En segundo lugar —y en vista de que se trata de un diccionario castellano-quechua y no de uno
quechua-castellano— se ha partido de términos en castellano y la lógica de la traducción se ha desarrollado sólo
en una dirección. Esto ha limitado la presentación de términos en quechua que no tienen traducción al castellano.
En tercer lugar, queremos precisar que la sección de medidas tradicionales sólo representa un listado inicial que
necesitará enriquecerse a través de una investigación en el campo. Se trata, sin duda, de un terreno poco explorado
pero fundamental para el desarrollo de la matemática intercultural.
El diccionario se ha elaborado con el alfabeto oficial de la variedad del quechua Ayacucho-Chanka, ya que de los
cinco Institutos Superiores Pedagógicos con los que trabaja el componente EBI de PROEDUCA cuatro están situados
en la zona donde se habla esa variedad. Sin embargo, en los casos en que las palabras incluidas en el diccionario
cuentan con una variante proveniente de otras variedades del quechua, se ha incluido esta variante en calidad de
sinónimo. Este es el caso, por ejemplo, del concepto «esfera», que aparece en el diccionario como Ruyru/ runp’u.
Ruyru es el término utilizado en la variedad del quechua Ayacucho-Chanka y Runp’u, el utilizado en la variedad del
quechua Cuzco-Collao.
También es importante discutir los criterios utilizados en el diccionario para incorporar préstamos del castellano
en el quechua. La elección de los términos matemáticos en quechua ha seguido tres caminos distintos. En primer
lugar, se tomó como base los términos que aparecen en los cuadernos de trabajo de matemática Yupaq masiy para
educación primaria EBI, elaborado por la Dirección Nacional de Educación Bilingüe Intercultural, debido al hecho de
que ya existen algunos términos matemáticos en quechua que se vienen utilizando en el proceso educativo. Sin
embargo, pese a contar con los términos que aparecen en estos cuadernos de trabajo, en algunas ocasiones —y en la
medida de lo posible— surgió la necesidad de crear terminología nueva, ya que el presente diccionario está destinado
a ser utilizado en educación superior y, por tanto, cuenta con contenidos matemáticos más complejos que los que se
desarrollan en educación primaria. Este fue el segundo camino elegido. Es necesario precisar que los términos acuñados
fueron consensuados entre los formadores participantes de los talleres y fueron fuente de largas discusiones. Ahora
bien, en los casos en que una acuñación era concebida como demasiado forzada, se prefirió –como tercera alternativa-
mantener el término del castellano en calidad de préstamo. Estos son los casos de términos como «cateto», «algoritmo»
o «teorema». Después de todo, muchas palabras del área de la matemática utilizadas en castellano también provienen
de otras lenguas (como el griego) y nadie ha visto la necesidad de realizar acuñaciones para estos casos.
Los formadores que participaron de forma continua en los tres talleres realizados durante el 2003 para consolidar la
elaboración del diccionario fueron los siguientes: Milton Orihuela, Edwin Huarancca, Jesús Arminta, Melchor Quintana,
Gualberto Ramos, Elías Ramos y Edhgar Valencia. En el primer taller del año 2003 también estuvieron presentes Moisés
Cárdenas y Emiliano Atao, dos capacitadores entendidos en el área de matemática de educación primaria del Centro
para la Promoción y Desarrollo Andino de Andahuaylas (PROANDE), así como también Guido Pilares, especialista del
área de matemática de la Dirección de Educación Bilingüe Intercultural. A ese mismo taller asistió Martha Villavicencio,
quien contribuyó en el trabajo desde su vasta experiencia en el área. Nancy Cabrera participó en todos los talleres
como consultora de DINFOCAD y Gavina Córdova, de PROEDUCA, trabajó en la elaboración de los conceptos en quechua.
Finalmente, José Purizaca asesoró la formulación de conceptos matemáticos en castellano en el segundo taller
desarrollado el presente año y elaboró todas las ilustraciones del diccionario. Todos ellos han formado parte del largo
proceso de elaboración de este volumen y constituyen los autores de este documento.
Esperamos que el diccionario se conciba como un punto de partida o como una propuesta inicial en el campo de la
matemática intercultural. Como toda experiencia novedosa que indaga en nuevos terrenos, puede tener errores y
limitaciones que tendrán que ser resueltos en futuros trabajos. Por el momento, sólo nos queda esperar que sea de
utilidad en las aulas de formación docente y que su validación en estos espacios sirva para reflexionar aún más sobre
el desarrollo del quechua y su uso en ámbitos más formales.

Componente EBI de PROEDUCA


Términos matemáticos
Yupa awa rimaykuna
A

12
A
Abaco Yupana

Instrumento que sirve para contar Imakunatapas ñiqinchasqata


y realizar operaciones aritméticas, churaspa hayka yupakuna kasqan
en que las cantidades están riqsinapaq, hinallataq ima
representadas por fichas. Está ruraykunatapas (yapay, qichuy,
organizado en forma de tablero mirachiy, rakiy) chuyanchanapaq.
posicional donde se ubican las U=S (Sapankuna)
unidades, decenas, centenas, D=CH (Chunkakuna)
millares, etc. C=P (Pachakkuna)
UM=SW (Sapan Waranqakuna)

Abreviar Uchuyyachiy

Hacer más corto o breve. Utqayman ruranarayku


taksayachiy.

13
A
Abscisa Kinrayman kuchuq

Primera coordenada de un par Ñiqinchasqa masakunapa


ordenado (x,y) el cual representa ñawpaq kaqnin.
un punto en el sistema de (a,b)= Masa
coordenada rectangular. a = Ñawpaq kaqnin
b = Qipa kaqnin

Adición Yapay

Operación en la que a una Imamanpas kaqmasinta churapay.


determinada cantidad se le 2+3=5 (Iskayman kimsata
aumenta otra de su misma yapasqa, llapanqa pichqa).
magnitud y se hace corresponder a
un par de números (a, b), llamados
sumandos, un tercer número a+b
que es su suma.
+
(a,b) ➞ a+b

14
A
Agrupar Huñuy

Reunir en grupos con algún criterio. Imatapas niraqchaspa huk


hawaqllaman churay.

Algoritmo Algoritmo

Proceso de cálculo que permite Yachayninchikkunamanhina


hallar el resultado de una operación. sasachakuykuna chuyanchay.

Altura Sayaynin

Distancia medida perpendicularmente Tiyananmanta umankama chiqan


en una figura o cuerpo desde la base chakasqapa tupun.
hasta el punto más alejado de ella.

15
A
Ampliar Wiñachiy

Acción de aumentar las Imakunapatapas sayayninta


dimensiones de una figura o hatunyachiy.
cuerpo.

Amplitud Taqanchasqa

Medida que indica la diferencia Sapa taqapa tupuyninta


entre los límites de un intervalo de chaninchaq yupa.
clase (estadística).

Análisis combinatorio Taqruspa huñu qatipay


Encontrar todos los números de Imaynanpakunamanpas huñukunapa
2 cifras que se pueden obtener
Diferentes formas de agrupar o de usando una sola vez los dígitos : qispisqanta riqsichiq, mayninpiqa
ordenar los elementos de un kaqninkunapa imahina ñiqinchasqa
3;4;5
conjunto considerando en algunos kasqanta, hayka kasqanta qawarispa.
34 ;35
casos el orden que ocupan estos Huñupa kaqninkunata llapantapas
elementos o la cantidad de los 43 ;45 utaq wakillantapas ñiqinchasqa
mismos a tomar. 53 ;54 kayninta, mayqankuna yupaychana
kasqanta yachaq.

16
A
Ancho Kinra

Menor medida de las dimensiones Siqikunapa sullka kaq chirun.


en una figura plana.

Ángulo Kuchu

Cada una de las dos regiones Chiqanakunapa tupanakusqanpi


ilimitadas en que queda dividido un chakatasqa mayqan pampanpas.
plano cuando dos rayos parten de
un mismo punto.
Simbolización: ∠O ; AÔB

Ángulo agudo Kichki kuchu


Aquel cuya medida es menor que
90°. Chiqan kuchuyuqmantaqa (90º)
sullka tupuyuq kuchu.

17
A
Ángulos complementarios Chiqan kuchupaq kamanakuq

Dos ángulos son complementarios Chiqan kuchuman (90º)


si la suma de sus medidas resulta 90° qispinanpaq yapanakuq kichki
o la medida de un ángulo recto. kuchukuna.

Ángulo recto Chiqan kuchu

Aquel cuya medida es igual a 90°. 90º tupuyuq kuchu.

Ángulo llano Mastasqa kuchu

Aquel cuya medida es igual a 180°. 180º tupuyuq kuchu,


Si bien la definición habla de una chirunkunañataq mastasqa.
recta, tomaremos a ésta como la
representación de dicho ángulo.

18
A
Ángulo obtuso Kakcha kuchu

Aquel cuya medida es mayor que Chiqan kuchumantaqa aswan


90° y menor que 180°. kicharisqaraq, ichaqa sullkaraq
180º kuchumantaqa.

Ángulos suplementarios Mastasqa kuchupaq kamanakuq

Dos ángulos son suplementarios si Mastasqa kuchuman (180º)


la suma de sus medidas resulta 180° qispinanpaq yapanakuq
o la medida de un ángulo llano. kuchukuna.

Ángulo de depresión Urayman kuchu

Aquel ángulo que se forma debajo Qawarinamanta kinrayman riq


de la línea horizontal de mira del siqipa urayninman qispiq kuchu.
observador.

Ángulo de elevación Hanayman kuchu

Aquel ángulo que se forma encima Qawarinamanta kinrayman riq


de la línea horizontal de mira del siqipa hanayninman qispiq kuchu.
observador.

19
A
Antihorario Ichuqman muyuq

Cuando se mide o se gira en sentido Imapa riyninpas lluqinpaman


contrario a las agujas del reloj. muyuq.

Aparear Kuskachay

Establecer correspondencia entre Imakunatapas rakisqa kachkaptin


dos elementos formando un par. tupasqanmanhina iskayyachispa
hukllaway, iskay iskaymanta
churay.

Apotema de un polígono Kuskaman taqaq


regular
Achka kikinchasqa chirupa
Segmento perpendicular trazado chawpinmanta mayqan
desde el centro de un polígono chirunmanpas chiqan chakasqa
regular a cualquiera de sus lados. siqi.

20
A
Arco Kuchusqa muyu

Conjunto de puntos de una Muyumanta rakisqa taqan.


circunferencia, elipse, etc. que une a
dos puntos no continuos de estos .

Área Hawa tupu

La medida que indica cuántas veces Pampapa tupuynin.


está contenida la unidad de área en
una región poligonal.
Área 50 m 2

Arista Tupra

La línea formada por la intersección Huk pirwa umiñapi iskay


de dos semi planos. uyankunapa tupanakusqan siqi.

21
A
Armar Hatarichiy

Juntar entre sí las partes para Kaqninkunata tupachispa imapas


obtener un todo coherente. kasqanmanhina hukllaman
qispichiy.

Axioma Yachasqaña

Enunciado que se da por evidente Qawachinakunatapas manaña


y que no es susceptible a mañanñachu.
demostración.

22
B
Balanza Llasa tupuna

Instrumento que sirve para medir la Kaqkunapa hayka chutasqan utaq


masa de los cuerpos. llasasqan yachanapaq.

Barra Kuqmu

Segmento rectilíneo utilizado como Chiqan siqi taqasqa yupakunawan


símbolo en expresiones ruraykunapi hatallina.
matemáticas.

23
B
Base Tiyana

Fundamento o apoyo principal de Chirusqakunapa, umiñakunapa,


un ente matemático. yupakunapa, imakunapapas
takyanan utaq samanan.

Billete Rapi qullqi

Cédula impresa o grabada que Sapa suyupa kaqninmanhina


representa a un sistema monetario. chaninchasqa rapi.

Binomio Binomio

Expresión algebraica compuesta de Iskay qullmukuna yapana utaq


dos términos unidos por el signo de qichuna chikuwan huñusqa.
la adición (+) o de la sustracción ( - ). (3x + 2y)

24
C
Calculadora Hapichiq

Máquina o aparato con el que se Yupakunawan ruraykunata


ejecutan operaciones matemáticas. utqayman qispichiq.

Calcular Hapichiy

Hacer cálculos. Umallapipas, qillqaspapas


:
ruraykuna utqayman qispichiy.

25
C
Cálculo Hapichisqa

Cómputo, cuenta o investigación Yupaykunawan ruraypi utaq ima


que se hace de algo por medio de ruraypipas maskaspa tarina.
operaciones matemáticas. Puede
ser de carácter mental, gráfico,
escrito, etc.

Calendario Pacha ñiqinchasqa

Sistema de representación del paso Punchawkunapa, killakunapa,


de los días agrupados en unidades watakunapa patachaynin.
superiores como semanas, meses,
años, etc.

26
C
Capacidad Huntachina

Espacio vacío de algún cuerpo que Haypasqanmanhina imakunapas


permite contener a otra u otras churanapaq, hillpunapaq.
cosas.

Cateto Cateto

Cada uno de los lados que forman Kimsa kuchupa chiqan kuchun
un ángulo recto en el triángulo. rikurichiq chirukuna.

Centro Chawpipuni

Punto interior del círculo o esfera Ruyrupa utaq muyupa


equidistante de todos los puntos de chawpinpipuni kaq chusu.
una circunferencia o de la
superficie.

27
C
Cifra Chullachasqa

Cada uno de los símbolos o Chulla chullalla yupa.


caracteres mediante los que se
representan los números.

Cilindro Tuquru

Cuerpo limitado por una superficie Muyuchasqa hawayuq pirwa


cilíndrica cerrada y dos planos que umiña iskay pampantaq
forman sus bases. mayqanpas samanan.

Círculo Chiqan muyu

Área o superficie plana contenida Muyuchaspa wichqasqa pampa.


dentro de una circunferencia.

Clase Niraqkama

Conjunto de objetos que presenta Imakunapas rikchakuqpurakama


una característica común. huñusqa.

28
C
Clasificar Akllay

Ordenar o disponer por clases. Niraqtakama ñiqinchay utaq


imayna kasqanmanhina
sapaqchay.

Cociente Rakisqa

Resultado que se obtiene al dividir Rakiykuna ruraypi haykanka


un número entre otro. haypasqan yupa.

Columna Wachu

Disposición de números u objetos Imakunapas sayayninpaman


en forma vertical. churasqa.

Coma decimal Chunkachaq chiku

Signo ortográfico que se emplea en Chunkachasqa yupakunapa


aritmética para separar la parte chikun.
entera de los decimales.

29
C
Cono Chuqu
Cuerpo geométrico generado por la
rotación de un triángulo rectángulo Kimsa kuchupa chiqan kuchuman
sobre uno de sus catetos. riq huknin chirunta muyuchispa
qispichisqa umiña.

Contar Yupay

Numerar o computar las cosas Imakunatapas niraqtakama


considerándolas como unidades kasqanmanhina yupachay.
homogéneas.

Convertir Tikray / parqachiy

Encontrar o hallar la equivalencia de Hinakaq tupuypi hukman


un valor en una unidad diferente rikchakuq tupunapa
dentro de la misma magnitud. chaninmasillan tariy.

30
C
Coordenada Chaqllasqa

Las líneas que sirven para Chusupa maypi kasqan tarinapaq


determinar la posición de un punto. siqikuna.

Corolario Corolario

Proposición que se deduce de lo Yachasqaña rimaykunamanta


que ya está demostrado. pallqaqnin rimay lluqsiq.

Cuadrado Tawa kuchu

Paralelogramo de cuatro lados Kikinchasqa tawa chiruyuq chiqan


iguales con cuatro ángulos rectos. tawa kuchuyuq.

31
D
Dato 2 Willaq
y x 1
Cantidad conocida que sirve de
base para resolver un problema.
x 3 Sasachakuykuna
chuyanchanapaq riqsisqa kaq
2 yupa.
y (3) 1
y 8

Decágono Chunka kuchu

Figura geométrica que tiene diez Chunka chiruyuq siqi.


lados.

Denominador Patmaq

Componente de una fracción que Patmapi uran kaq yupa hayka


se escribe debajo del numerador e pakiman rakisqa kasqan riqsichiq.
indica el número de partes en que
1
se divide la unidad. 2

32
D
Descontar Valor inicial S/. 10 Pisiyachiy
Descontar S/. 2
Disminuir una cierta cantidad del Kaq chaninmanta wakinta
valor inicial. Valor final 10 2 S/. 8 hurquspa asllayachiy.

Descuento Pisichisqa
Valor inicial S/. 10
Cantidad que se sustrae del valor Rantinakuypi chanin pisiyachisqa.
inicial al momento de pagar una Descuento S/. 2
cuenta, una factura, un pagaré, etc. Valor final 10 2 S/. 8

Diagonal Sisku siqi

Segmento de recta que une dos Chirusqakunapi kikin


vértices no consecutivos en los kuchunmanta chimpanpi
polígonos y dos vértices no situados kuchunkunamanpuni chakasqa
en la misma cara, en los poliedros. siqi.

33
D
Diagrama cartesiano R { (-3;2);(1;3);(4;1) } Diagrama cartesiano

Representación gráfica del producto Y Chiqan chakasqa pampapi


cartesiano, relación o función B (1;3) ñiqinchasqa masa.
sobre el plano cartesiano, donde a A (-3;2)
C (4;1)
cada par ordenado le corresponde
un punto P de éste. -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4

Diagrama sagital Wachisqa


R { (2;3);(4;6);(5;1) }
Representación gráfica del Iskay huñukunapa
producto cartesiano, relación o A B qullmunkunata wachiwanpuni
función donde las componentes de tupachisqapa churaynin.
2 1
cada par ordenado son unidos por
flechas. Hacia la izquierda se ubica 4 3
el conjunto de las primeras 5 6
componentes y hacia la derecha, el
conjunto de las segundas componentes.

34
D
Diámetro Chawpi siqi

Segmento que, pasando por el D R R


Ruyrupa patanmanta patankama
centro de un círculo o esfera, tiene o o
chawpintapuni chakasqa siqi. Iskay
sus extremos en su circunferencia o kuti liwi.
superficie esférica, respectiva- D 2R

mente. El diámetro, en ambos casos,


es igual al doble del radio.

Diferencia Puchuq
7
El resultado de la operación de 5 Qichusqamanta qipaqnin.
sustracción. 86 - 48 = 38
2 86=qichuna
48=qichuq3
38=puchuq

Dinamómetro Romana

Instrumento destinado a medir una Imapapas llasaynin tupuna.


fuerza o un par de fuerzas.

35
D
Dinero Qullqi

Medio de intercambio comercial Chaninchasqakuna


declarado forma legal de pago. rantipakunapaq kaq.

Discontinuo Tipi tipi


Línea discontinua

Carácter interrumpido, intermitente Kuchusqan chusupi wakin


Función discontinua
o no continuo de una línea o de una yupaykunapa tipiynin.
Y
función.

Divisible 6 3
Kamaqpuni
6 es divisible por 3
0 2
Que se divide exactamente o que Yupakunata rakisqa aypanpuni,
no da residuo en la división. mana patmaspa.

36
D
División Rakiy

Operación por la cual, a partir de Imapas kaqkunata


dos números llamados dividendo y Divisor D d Dividendo
kamasqanmanhina
divisor, se hallan dos números Residuo r q Cociente aypuy.
llamados cociente y residuo, tal que D=rakina
el dividendo sea igual al producto d=rakiq
del cociente por el divisor más el D d q r q=rakisqa
residuo. r=puchuq

División exacta Chusaq puchuyuq raki

Aquella división en la que el residuo Rakisqa mana ima puchuqniyuq.


es cero.

6 2
0 3

37
D
División inexacta Puchuqniyuqpuni raki

Aquella división donde el residuo es Rakisqapi kanpuni puchuqnin.


diferente de cero.

7 2
1 3

Dominio Ñawpaq

Conjunto de todos las primeras R { (2,3);(4,6);(5,1) } Masa huñupi qallariyninman


componentes de los pares ordenados churasqa kaq.
que cumplen con una función o Dominio(R) { 2;4;5 }
relación.

38
E
Ecuación Kikinchasqa
Ecuación de primer grado

Igualdad de dos expresiones A


Ax b 0 Mana kaq yupa tariy kikinchasqa
algebraicas que sólo se verifica para a y b son números reales b 0 kaqman tupananrayku.
determinados valores de la o las
Ecuación de Segundo grado
variables que intervienen en ella.
bx c
2
a
ax 0
a, b y c son números reales c 0

Eje Eje

Recta o línea imaginaria alrededor Sunqunpi siqi chaypa


de la cual gira un cuerpo. Cada una muyuriqninpi imakunapas muyun.
de las rectas en donde se ubica el
sistema de coordenadas.

39
E
Eje de las abscisas Kinrayman kuchuq
Y
Eje horizontal en el sistema de Chaqllasqa pampapi kinray kaq
coordenadas cartesianas. siqi.

(0;0)
X

Eje de las ordenadas Sayanpanman kuchuq


Y
Eje vertical en el sistema de Chaqllasqa pampapi sayaq kaq
coordenadas cartesianas. siqi.

(0;0)
X

40
E
Eje de simetría Taqaq/ Kuskachaq

Aquel que divide un plano o sólido Kuskamanpuni rakiq siqi.


en dos partes iguales.

Elemento A { a, e, i, o, u } Kaqnin

Miembro de un conjunto que Huñupa kaqninkuna chaytaq


responde a una regla. Se denota A uchuy qillqakunawan wichqasqa
con letras minúsculas encerradas a ukupi churasqa.
entre llaves y separadas por coma o e i
punto y coma. o u

Equivalente Niraqkama kaq

Dos figuras o sólidos son equivalentes Hina kaq tupuyniyuqkama,


si tienen igual área o volumen y chaniyuqkama mana
distinta forma. 2m2 2m2 rikchanakuchkaspa.

41
E
Escala Escala

Expresa la razón entre la dimensión Hatunyachinapaq utaq


representada en un gráfico y la uchuyyachinapaqpas tupunan.
verdadera dimensión.

Escala 1:100 000

Esfera Ruyru/ runp’u

Conjunto de todos los puntos en el Chawpinmantapuni mayqan


espacio, los cuales equidistan de un patanmanpas kaqpuni tupuyuq.
punto fijo interior llamado centro.

42
E
Estadística 250
Kipukamayuqpa yachaynin
200

Ventas
150

Rama de la matemática que estudia Pallasqa willakuykunata allin


100

il

ie e
e

e
nio

ic bre
o

lio
zo

tie o
o
br

r
br

br
er

er

Se ost
ay

N tub
Ju
ar

Ju

m
m
En

br

M
M

ie
Fe

O
ov

D
la frecuencia con que ocurre un 00143 00235

chuyanchasqa qawanapaq huk


Ventas mensuales
suceso, proporcionando métodos y Mes
Código de Producto
00143 00235
hawaqllaman churasqa.
técnicas para recopilar, organizar, Enero
Febrero
Marzo
100
150
130
120
160
140
Abril 200 250

presentar y analizar los datos de un Mayo


Junio
Julio
180
190
220
190
195
230
Agosto 195 230

conjunto de observaciones. Setiembre


Octubre
Noviembre
170
170
200
200
190
240
Diciembre 250 260

Exponente Huqariq
3 (2x+1)
Número o expresión algebraica que 2 2 Tiyaqpa hayka kutikama
denota la potencia a la que se ha de mirananpaq kamachiqnin.
elevar otro número u otra expresión 2
y se coloca en la parte superior
(a+b)
derecha de éste.

Expresión mixta Patmantin yupa

Representación de una fracción Mana patmasqa yupa patmasqa


1
impropia formada por una parte 3 2
yupawan kuskanchasqa.
entera y una fracción propia.

43
F
Factor Mirachiq

Cada una de las cantidades (número 2 Miray ruranapi mirachiqninkuna.


5 (2x 4) (3x 2x 1)
o expresión algebraica) que se
multiplican para formar un
producto.

Factor común Llapanpi tarikuq

Factor que se repite en dos o más ac bc c (a b) Ruraykunapi hinakaq


expresiones numéricas o algebraicas. 4 3 2 2 2 mirachiqniyuqkama.
6x y 8x y 2x y 2x y(3x 4x 1)
Iskay kimsa kuti rikurimuqnin.

Factorial Yupa mirachiq

Dado un número natural «n», su Huk hukmanta qati qatilla


factorial es el producto de los yupakuna kikinkama mirachiy.
n ! 1 2 3 ... ( n 1) n
números naturales consecutivos
desde uno hasta «n». 5! 1 2 3 4 5
Se simboliza así: n!

44
F
Factorizar Mirayman tikray
ac bc c (a b)
Procedimiento que permite Yapanapaq ruranakuna
2
representar una expresión numérica (3x 4x 1) (a b)(a b) mirachiyman tukuchisqa.
o algebraica de dos o más términos
como un solo término.

Figura geométrica Chirusqa


L
0
Combinación de puntos, rectas y/o Imaynanpamanpas huñusqa
planos que representan un chusukuna (siqi, muyu, kimsa
concepto u objeto. kuchu, ...)

Fórmula Kamachiq
h
Expresión algebraica que se aplica Kamachisqanmanhina qatispa
como regla de cálculo. b chuyanchanapaq.

Área b h
2

45
F
Fracción Patma

Dados dos números enteros a y b, a Numerador Chullallapi kaqkama rakisqa


donde b ≠ 0, la fracción representa b Denominador pakikuna.
el número que expresa la cantidad
a de objetos o partes contadas, de 3/8 kimsa pusaqman patmasqamanta
un total b de objetos o partes 3
iguales en que fue dividida la 8
unidad.

Fracción decimal Chunkachasqa patmaqniyuq

Aquella fracción donde el


3 5 Chunkaman patmasqayuq yupa
;
numerador es un número entero 10 100 utaq chunka haykaman
diferente de cero y tiene como huqarisqapas.
7 9
denominador al diez o una potencia 3 ; 6
entera positiva de diez. 10 10

Fracción impropia a a b Sullka patmaqniyuq


b
Aquella fracción donde el Patmachikuqmi aswan kuraq
numerador es diferente de cero y 6 yupa patmasqamanta.
mayor que el denominador. 4

46
F
Fracción propia a Kuraq patmaqniyuq
a b
Aquella fracción donde el numerador
b Patmachikuqmi aswan sullka yupa
es diferente de cero y menor que el 5 patmasqamanta.
denominador.
9

Fracciones equivalentes Kikinchasqa patmaqniyuq

Dos o más fracciones son equivalentes Patmakuna kaqllaman


cuando su resultado decimal es el kuskanchasqa.
mismo, es decir, cuando representan el 3 6
mismo valor. 4 8

Fracciones heterogéneas Mana niraqkama patmaqniyuq


3 ; 5 9
Dos o más fracciones son heterogéneas ; Mana rikchanakuq
cuando tienen diferente denominador. 4 7 8 patmaqniyuqkuna.

47
F
Fracciones homogéneas Niraqkama patmaqniyuq
3 ; 5 9
;
Dos o más fracciones son 4 4 4 Kaqkamalla patmasqakuna
homogéneas cuando tienen igual patma.
denominador.

Frecuencia Nota fa fr fp Willakuykunapi pallasqa yupa


[00-05[ 6 0,27 27%
Número que representa la cantidad [05-10[ 8 0,36 36% Hayka kutikama kasqan
de veces que se repite un valor o [10-15[ 5 0,23 23% churakamuq yupa.
suceso en un intervalo o muestra.
[15-20] 3 0,14 14%
Total 22 1 100%
fa : Frecuencia absoluta
fr : Frecuencia relativa
fp : Frecuencia porcentual

Función F Función
x F(x)
Relación entre dos conjuntos que Qallariq huñupa kaqninkuna qipa
asigna a cada elemento del primero kaq huñupa kaqninkunawan
otro único elemento del segundo. chullallawanpuni tupaynin.

48
G
Geometría Geometría

Área de la matemática que estudia Imayna kasqanta qawarispa


los puntos, líneas, ángulos, chirusqakunapa, umiñakunapa
superficies, cuerpos, así como la tupuyninkunata qatipaqnin.
relación entre ellos y las
propiedades de las figuras.

120°

Gráfico Y f(x) x2 Siqisqa

Conjunto de puntos cuyas x Imahina siqi rurasqakunawanpas

1
coordenadas satisfacen una serie 60° 30°
hukpa kaqninta rantichispa churay.
de datos estadísticos o una 2
X
condición algebraica.

49
H
Heptágono Qanchis kuchu

Polígono de siete lados y siete Qanchis chiruyuq siqi.


ángulos.

Hexaedro Machina

Poliedro de seis caras. El cubo es un Kaqkamalla suqta uyayuq umiña.


hexaedro porque sus lados son
cuadrados.

Hexágono Suqta kuchu

Polígono de seis lados y seis Suqta chiruyuq siqi.


ángulos.

50
H
Hipotenusa (chakasqa)
Hipotenusa
Kimsa kuchupa chiqan kaq kuchunpa

Hi
Lado mayor de un triángulo chimpanpi chirun.

po
te
rectángulo que se encuentra

nu
sa
opuesto al ángulo recto.

Hipótesis Chiqap maskanapaq


Hipotesis
Enunciado o proposición, Chiqappaq utaq mana chiqappaqpas
R
verdadero o falso, que se toma churakamuq rimaykuna chaymanhina
Perímetro 2 R Cte
como base para un razonamiento. yuyaymananapaq.

Conclusión
Perímetro 2 R π

Horizontal Kinray

Rectas o planos paralelos al Imakunapas mastanpallaman kaq.


horizonte.

Recta horizontal

51
I
Icosaedro Iskay chunka uyayuq umiña

Poliedro de veinte caras, en el que Sapa uyankuna kaqkama kimsa


cada cara es un triángulo kuchu, chaykunataq kaqkama
equilátero. chiruyuq.

Icoságono Iskay chunka kuchu

Polígono de veinte lados y veinte Iskay chunka chiruyuq siqi.


ángulos.

Identidad Kuskanchachiq
2 2 2
Igualdad algebraica que se verifica (a b) a 2ab b Hinakaqlla qispinanpaq
siempre, cualquiera que sea el valor kikinchasqa llapan yupaykunapaq
que se atribuya a sus variables. churakuq.

52
I
Intersección Kuchunakusqan

Punto donde se cortan dos rectas Chiqan siqikunapa


secantes. Conjunto formado por los kuchunakusqanpuni chusu.
elementos comunes a dos o más Hinallataq iskay kimsa huñukunapi
conjuntos. A B mayqan huñupaqpas kaqninkuna.
c b
d
e
a f
g

Invertir Tikray

Alternar los lugares que ocupan los -1 Patmakunapi patmasqa kaqta


términos de una fracción. a b patmaqman churay, patmaqtataq
b a patmasqaman apay.

Irreductible Mana taksayaq

Que no se puede reducir. Fracciones irreductibles Kaqllamasinman manaña rakiy


1 ; 3 ; 9 atikuq.
7 5 4

53
L
Lado Chiru
Lados de un triangulo
Cada uno de los segmentos que Chirusqakunapa sapakama taqan.
delimitan una figura.

Lateral Waqtan

Corresponde a los lados de un Pirwakunapa utaq umiñakunapa


polígono y a las caras de un poliedro sapankama uyan utaq taqan.
sin contar las bases.

Línea Siqi
Línea Recta Línea curva
Extensión considerada en una sola Suniyuqlla kaq qimi qimilla
de sus tres dimensiones. Su única chusukunamanta qispiq.
dimensión es la longitud.

54
L
Longitud Sunin

Medida de las cosas o figuras en Imapapas huk hawaqllaman


una de sus dimensiones. tupuynin.

4m

3m
5m

55
M
Magnitud Tupukuq
2
Propiedad de los cuerpos que puede
4m Imakunapas tupukuy atiq,
ser medida. Ejemplo: longitud, área, sayayninta, hawa tupunta,
volumen, temperatura, etc. wiñaranta, hukkunatapas.
3
2m

Masa Kaq

Cantidad de materia que posee un Imakunapapas kaypachapi


cuerpo. tarikuq llasayniyuqkunapa
50kg kaqninkuna.

56
M
2 2 2
Matemática h a b Yupa awa

a h
Ciencia que estudia los números y Yupakunata chirukunatawan awa
las figuras, así como las relaciones b
ukupi kaqta yachaqnin hinallataq
que se establecen entre ellos. paykunapura tupanakuyninta
qatipaqnin.

Matriz Sapkin
2 5 x 9 Urayninpamanpas
Conjunto de números y/o símbolos 3 4 y 10 kinrayninpamanpas wachuchasqa
ordenados en filas y columnas. huñupi yupakuna ñiqinchasqa.

MCD(24, 12, 18) ?


Máximo común divisor (MCD) Kuraq kaq rakiq (KKR)
24 12 18 2
El mayor divisor común de un 12 6 9 3 Iskay kimsa yupakunapa
conjunto de números enteros. rakiqninkunamanta aswan kuraq
4 2 3
kaq yupa.
MCD(24, 12, 18) 2 3 6

Media aritmética Kikin rakiq


2 3 4 7 9
Cociente de dividir la suma de varias x Huñuspa yapanasqa yupakunata
5
cantidades por el número de ellas. hayka kasqanman rakisqa
x 5
chaymanta lluqsiqnin yupa.

57
M
Mediana Chawpiq siqi
Geometría

Recta trazada desde un vértice al Kimsa kuchupa mayqan


punto medio del lado opuesto de kuchunmantapas paqarispa
L/2 L/2
un triángulo (Geometría). L
chimpa chirunpa
Estadística chawpinmanpuni wichiq siqi.
2; 4; 6; 8;10; 12
El valor que ocupa el centro en un
Mediana 7
conjunto de valores ordenados Ñiqinchasqa yupakunapa
(Estadística). chawpinpipuni tarikuq yupa.

Medida Tupuynin
0
1
Expresión del resultado de una 2 Imakunapapas hayka chanin
3
medición. 4 kasqan.
5

Medidas arbitrarias Tupunakunapaq

Representación de una magnitud Imakunapa tupuynintapas


en unidades no convencionales. Se imawanpas chaninchaynin.
utiliza como recurso pedagógico.

Largo = 2 lápices
Ancho = 3 Borradores

58
M
Medidas Tradicionales Ñawpa tupunakuna

Representación de una magnitud en Sapa ayllukunapa imahina


unidades convencionales que no tupunakuyninkuna imapas
pertenecen a un sistema internacional qunakunankupaq,
de unidades. Paso rantinakunankupaq,
llankinankupaq; imakunapaqpas,
imakunawanpas.

L/2 L/2
Medio Chawpi
A 0 B
Lo que se encuentra en el centro de L Imakunapapas chawpinpipuni
algo o entre dos cosas. tarikuq.

Medir L Tupuy

Comparar una cantidad o magnitud Tupachispa tupachispa


con su unidad respectiva para 0 1 2 3 4 5
imakunapatapas hayka kuti
averiguar cuántas veces la primera kamanakusqanta chaninchay.
contiene a la segunda. L 4cm

59
M
mcm(3, 5, 10) ?
Mínimo común múltiplo (mcm) 5 3 10 2 Sullka yupa kutiriq (SYK)
5 3 5 3
Menor de los múltiplos comunes de 5 1 5 5 Iskay kimsa yupakunapa kuti
dos o más números enteros, 1 1 1 kutiriq sullka yupa llapanpi
excepto el cero. rikuriq.
mcm(3, 5, 10) 2 3 5 30

Minuendo Qichuna

Término al cual se le resta una 5 3 2 Qichuy ruraypi qichuchikuq yupa.


cantidad llamada sustraendo al
realizar la sustracción.

Moda Moda

Valor que se presenta más Notas { 10; 12; 15; 10;18;10} Huñusqa yupakuna ukupi achka
frecuentemente en un conjunto de Moda 10 kutikama rikurimuq yupa.
valores (Estadística).

Moneda Qullqi

Pieza de metal acuñada regularmente Imakunapa chaninpas hayka


en forma de disco, con un valor kasqanmanhina rantinapaq kaq
convencional, que sirve de medida takasqa qullqi.
común para el precio de las cosas.

60
M
Monomio Chulla tallqi
2 3
6x ; 2x y ; 4 a b c
Expresión algebraica que consta de 5 Yupakunawan qillqakunawan
un solo término. chaqrusqapi chullalla huñu
manataq yapanawanpas
qichunawanpas rakisqachu.

Muestra Pisichasqa huñu

Grupo elegido que pretende ser lo Hatun huñumanta lluqsiq llapanta


más representativo posible de una riqsichinanrayku.
población.

Multiplicación Multiplicador Miray

Operación matemática que 5 3 15 Producto Yupakunawan ruraykunapi hayka


consiste en sumar repetidamente kutikamapas yapaynin imayhinam
un número llamado multiplicando, Multiplicando mirachiqpa
tantas veces como lo indica el kamachikusqanmanhina
multiplicador. mirananpaq.

61
M
Multiplicador Mirachikuq

Factor que indica el número de 5 3 15 Yapakuq yupa.


veces que el otro factor o 5 5 5 15
multiplicando se ha de tomar como 3 veces 5
sumando.

Multiplicando Miraq

Término de la multiplicación que ha Mirachiqpa


de ser multiplicado. 5 3 15 kamachikusqanmanhina hayka
kutikamapas yapakuq.

Múltiplo Kamasqa yupa


1
Cantidad o número que contiene a Yupakunapi tarisqa yupa chayqa
2
otro un número exacto de veces. 10 hayka kutipipas kamaqninpuni
5 kaq.

10

62
N
Numeración Yupachasqa
Numeración romana
Sistema para expresar todos los I, V, X, L, C, D, M Awapi yupakuna hayka kasqan
números con una cantidad limitada yupawan utaq qillqawanpas
de signos y palabras. Ejemplo rikurichinapaq.
IV 4

Numeración decimal
Numeración decimal Chunkachasqa yupa
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Sistema de numeración cuya base Ejemplo Chunka chunkamanta
es 10. 230 503 yupaychanapaq yupa awa.

Numerador a Patmachikuq
b
Componente de una fracción que Patmapi hana kaq yupa, hayka
se escribe sobre el denominador e 3 pakisqakuna hapisqanta riqsichin.
indica las partes que se consideran 8
de entre todas las que se ha dividido
la unidad.

63
N
Numeral Yupapa qillqan

Símbolo que representa un número. Imakunapapas yupaynin


4 3 qillqasqa.

Numerar Yupaychay

Asignar números correlativos a los Imakunamanpas yupaynin


elementos de un conjunto. 1 2 3 churay.

Número Yupa

Expresión de una cantidad Imakunapapas hayka kasqan


calculada con relación a la unidad. 4
3 yachay.
8

Número decimal Chunkachasqa yupa


0,25 25
Aquel número que es posible de 100 Chunkachasqaman rakisqa
representar por una fracción con 0,1305 1305 kamaqkama yupay.
denominador 10 ó múltiplo de 10. 10000

64
N
Número entero Mana pakikuq yupa
ZZ {...; -3; -2; -1; 0; 1; 2; 3;... }
Aquel número que carece de parte Hinakaq yupalla kuraqpas,
decimal y que es mayor, igual o sullkapas utaq kikin chusaqpas.
... -3 -2 -1 0 1 2 3 ...
menor a cero. El número entero es
el que no es fraccionario.

Número impar Chullan


1; 3; 5; 7;...
En general son de la forma:
Todo número entero que no es Iskayman rakisqapi chullaqpuni
múltiplo de dos. (2n 1) yupakuna.

Número irracional Mana patmaq yupa


π 3,141592...
Aquel que no es representable Yupa manapuni patmaman qispiq.
como fracción, o cuya parte decimal
2 1,4142135...
es infinita y no periódica.

Número natural Kaqyupa


{ 0;1; 2; 3; 4; 5; ... }
Todo número entero mayor o igual Paqarisqanmanhinalla yupaykuna
0 1 2 3 4 5 ...
a cero. chusaqmanta qallarispa haykakamapas
yapasqa (0, 1,2,3, ...)

65
N
Número negativo Qichunayuq yupaq

Aquel que representa las cantidades a 0 Chusaqmantapas sullkanraq


menores a cero. yupakuna.
... -5 -4 -3 -2 -1 0

Número par 2; 4; 6; 8;... Kuskanchasqa


En general son de la forma:
Todo número entero que es múltiplo Hayka yupapas iskay kutikama
de dos. yapasqa mana chullaq yupa,
(2n )
iskayman rakisqapas kamaqpuni.

Número positivo a 0 Yapanayuq yupa

Aquel que representa cantidades Chusaqpa kuraqnin yupaykuna.


mayores a cero.
0 1 2 3 4 5 ...

66
N
Número racional Patmaq yupa
a ZZ
Aquel que puede ser expresado a b ZZ
Yupa patmamanpuni qispiq.
como el cociente de dos números b b 0
enteros.

Número real Imaymana yupa

Aquel que pertenece al conjunto de ... -3 -2 -1


-0,5 0
1
1 2 2 3 ... Imaymana yupakuna huñunchaq.
2
los números racionales o irra-
cionales.

0 4 5 ...

67
O
Octágono
Pusaq kuchu
Polígono de ocho lados y ocho
ángulos. Pusaq chiruyuq siqi.

Operación Ruraynin

Procedimiento por el que a un par 5 8 13 Imaymananpakunamanta


de números se le hace 14 3 11 ruraykunata qispichispa
corresponder un tercero, el cual es 7 6 42 lluqsiqnin tarisqa.
el resultado de la operación.
12 4 3

68
O
]
Operaciones combinadas Chapusqa ruraykuna
5 [ 7 { 10 6 2 } (6 3 4) 3 ]
8
Desarrollo de dos o más Imaymana rurayniyuqkuna
5 [ 7 { 10 3 } ( 6 12 ) 3 ]
operaciones diferentes en una 8 sasachakuy.
misma expresión matemática 5[ 7 7 18 3]
siguiendo un orden determinado 8
por éstas y los signos de 5 [ 14 6]
colección. 8
5[8]
8

Opuesto Tikra

Número que indica una misma 3 -3 Kikin yupalla ichaqa tikranpasqa


cantidad a otra, pero con signo chaninchayniyuq.
contrario (Aritmética).

Ordenar 7 Ñiqinchay
10
2 4 2 ; 3 ; 4 ; 5 ; 7 ; 10
5
Colocar en un sentido Qatinakusqanmanhina ima
3

determinado los elementos de huñukunapa kaqninkunatapas


un conjunto de acuerdo a algún churay.
criterio.

69
O
Ortocentro Ortocentro

Punto de intersección de las alturas o = ortocentro Kimsa kuchupa sayayninkunapa


de un triángulo. tinkusqanpuni chusu.

Ovoide Suytu

Que tiene la forma de huevo. Runtuman rikchakuq, mana


ruyruchu.

70
P
Par ordenado Ñiqinchasqa masa

Expresión que representa la pareja (2;3) Sapa masa iska iskay yupayniyuq
de dos elementos que se imaraykupas kuskanchasqa,
A f B
corresponden por algún criterio. Se ñawpaq kaqnin qallariq huñupa,
denota de la forma (a; b), siendo «a» 2 1 qipa kaqtaq chayasqan huñupa.
un elemento de un conjunto A 4 3
llamado de partida y «b», un 5 6
elemento de un conjunto B llamado
de llegada.

Paralelo Chaymankama churakuq

Dos líneas o planos son paralelos si Siqipas utaq ima pampapas


son equidistantes entre sí y si por rakinasqa kanku hinaspataq
más que se prolonguen no llegan a maykama rispapas/chutakuspapas
cortarse. manapuni tupanakuq kanqa.

Paralelogramo Paralelogramo

Cuadrilátero que tiene las parejas Tawakuchupa chimpa chimpa


de lados opuestos paralelos. chirunkuna maykama chutasqapas
mana tupanakuq.

71
P
Pendiente (m)
Pendiente Qatanchasqa
Y
Número real que indica la medida m
Y
X
Siskunpaman churasqa chiqan
de inclinación de una recta. Y siqipa chaninchaynin imaymana
X
yupa.

X
Y Y

X X
m 0 m 0

Pentágono Pichqa kuchu

Polígono que tiene cinco lados. Pichqa chiruyuq siqi.

a
Perímetro Muyuriqnin
d

La suma de las medidas de los lados Chirupa patankunapa tupuynin.


de un polígono. c

Perímetro a b c d

72
P
Perpendicular Perpendicular

Término que indica que una recta o 90° Iskay siqi utaq iskay pampa huk
plano está formando un ángulo de chiqan kuchuyuq.
90° con otra recta o plano.

Pertenencia A Kaqnin

Se dice que un elemento pertenece 2 Ima huñuypapas ukunpi kaqpuni.


a un conjunto si es elemento de 4
dicho conjunto.
5

Peso Llasa
m W=mxg
Magnitud que indica la fuerza de Imapapas aysaynin pachamamapa
atracción que ejerce la tierra sobre m : masa
kallpanmanhina.
los objetos. En el Sistema ▼ g : aceleración de la gravedad
Internacional (SI) su unidad es el W : peso
Peso (W)
Newton (N)

73
P
Pirámide Wampar

Poliedro cuya base es un polígono Achka chiruyuq tiyanan


convexo cualquiera, y sus caras uyankunañataq kimsa
laterales son triángulos que confluyen kuchukunapuni ñawchipi tukuq.
en un punto común llamado vértice.

Plano Pasaqlla

Conjunto de puntos que forman una Pampapi huñunasqa chusukuna


superficie llana. mana mayna muquyuq, pasaqlla
pampa.
M
N

Y
Plano cartesiano Chaqllasqa pampa
II I
Plano dividido en 4 regiones por 2 Chakatasqa iskay chiqan
rectas perpendiculares que se (0;0)
X siqikunawan tawaman rakisqa
intersecan en el punto ( 0; 0 ). III IV pampa. Kuchunakusqantaq (0;0).

74
P
Poliedro Umiña

Figura geométrica limitada por un Achka uyayuq pirwa.


número finito de superficies planas,
las cuales forman polígonos. Cada
lado de éstos se interseca
exactamente con los lados de otros
polígonos.

Polígono Achka chiruyuq

Figura geométrica limitada por Achka kuchuyuq siqisqa hawa


segmentos no colineales. tupuyuq pampa.

4 3 2
Polinomio 6x y 8x y 2x y Polinomio
2
Expresión algebraica de dos o más 5x 3x 1 Qillqa yupakuna iskay kimsa
términos algebraicos o monomios. mana riqsisqa kaqniyuqkuna.

Porcentaje Pachakchasqa
15%

Expresión que indica la cantidad de 50%


35%
Pachakman kaqllachasqamanta
partes que se cuentan de un total haykapas hapisqa kasqan.
de cien.
Total = 100%

75
P
Postulado Chuyachasqa

Proposición cuya verdad se admite «Se puede trazar una recta de un Ima rimaypapas hinapuniña
punto cualquiera a otro punto
sin pruebas y que sirve de base en cualquiera»
chiqap kasqan yachasqa,
ulteriores razonamientos. chaywantaq huk ruraykunata
yachapanapaq.

Potencia Huqarisqa

Producto que se obtiene de Haykakuti kamachisqanmanhina


sucesivas multiplicaciones de un 4 mirasqa chaymanta qispiq yupa.
mismo número o expresión 2 2 2 2 2 16
algebraica por la cantidad de veces
que indica el exponente.

Prisma Qullqa

Poliedro que tiene por bases dos Uranpas hananpas tiyanallan


polígonos cualesquiera paralelos y waqtankunañataq uyan.
por caras laterales paralelogramos.

76
P
Probabilidad ¿Que probabilidad existe que al lanzar
Icha
tres veces una moneda salga sólo dos
veces cara?
Fracción que indica la frecuencia Achka kutikama imapas
1° 2° 3°
con que ocurre un suceso en una Lanzamiento Lanzamiento Lanzamiento ruraqyasqapi haykakamapas
serie finita de pruebas repetidas. c lluqsinan munasqaman wichiynin.
c c s
Indica el número de resultados Ima ruraykunapipas llapan
s c
favorables de un total de resultados lluqsisqanmanta haykas allinkuna
s
posibles. c kanman.
s c s
s c Rpta. 3
8
s

Problema Sasachakuy
Hallar la formula de los n primeros
Proposición que tiene como fin números naturales Wakillanta riqsichkaspa
averiguar el modo de obtener un S 1 2 3 ... ( n 2) ( n 1 ) n imakunapas imaynanpakunamanta
resultado con una cantidad S n ( n 1) ( n 2) ... 3 2 1 ruraspa chuyanchanapaq.
determinada de datos conocidos. ...
S ( n 1) ( n 1) ( n 1) ( n 1)

n veces
2S ( n 1) n
( n 1) n
S
2

77
P
Procedimiento Imayna rurana
24 2
2 12
Acto de proceder o método de Imaynanpakunamantapas
hacer alguna cosa.
04 ruraykuna qispichiy.
4
0
Producto Mirasqa

Cantidad que se obtiene como Mirachiy ruraypi yupa lluqsiq.


resultado de la multiplicación. 5 2 4 40

Producto cartesiano Mirachisqa masakuna

Dado dos conjuntos numéricos A y B A { 2; 3; 5; 7} Iskay huñuykunata mirachispa


el producto cartesiano de A y B, B { 4; 8} huk masachasqa huñuyman
denotado por AxB, es otro conjunto A B { (2;4);(2;8);(3;4);(3;8);(5;4);5;8);(7;4);(7;8) } tukuq.
formado por todos los pares
ordenados (a; b) donde a ∈ A y b ∈ B.

Propiedad Kaynin
Si a y b (a b)
Atributo o cualidad que caracteriza Kaqkunapa imaynakunapas
a un conjunto. kasqan.

78
P
Propiedad asociativa Huñuna kaynin
a (b c ) (a b) c
Aplicable a la adición y Yapay utaq mirachiy ruraykunapi
3 (5 7 ) (3 5) 7
multiplicación de números reales. imaynanpaman huñusqapas
Permite agrupar números sin alterar hinakaq yupaman qispiq.
a (b c ) (a b) c
el resultado.
2 (9 4 ) (2 9) 4

Propiedad conmutativa Tikranalla kaynin


a b b a
Aplicable a la adición y multipli- 5 7 7 5 Yapay, mirachiy ruraykunapi
cación de números reales, en el que mayniqman kaqninkunata
el orden en que se colocan los a b b a churaspa rurasqapas hinakaq
elementos de dichas operaciones 9 4 4 9 yupallaman qispin.
no altera el resultado.

Propiedad distributiva Miraypa aypasqa kaynin

Permite expresar el producto de un a (b c) a b a c


Yapanapaq huñusqa kaqman
número con una suma como una 3 (5 2) 3 5 3 2
mirachiqnin aypukunqa.
suma de productos parciales.

79
P
Proporción Kaqllachasqa
Proporción aritmética
Indica la igualdad de dos razones de a b c d r Iskay kaqkuna kikinchasqa.
una misma especie. 7 5 8 6 2
Proporción geométrica
a c q
b d
9 6 3
3 2

Proporción directa Kaqman kaqllachasqa


N° horas de Sueldo
Dos magnitudes están en trabajo (S/.) Yapakusqanmanhina
proporción directa cuando al 40 120 yapakuq,chintisqanmanhina
aumentar una de ellas, la otra chintiq.
aumenta en la misma proporción, 160 480
y al disminuir una de ellas, la otra
disminuye en la misma proporción.

80
P
Proporción inversa Tikraman kaqllachasqa
Velocidad Horas
Dos magnitudes están en (km/h) Yapakusqanmanhina
proporción inversa cuando al 100 1 chintiq,chintisqanmanhina
aumentar una de ellas, la otra yapakuq.
50 2
disminuye en la misma proporción,
y al disminuir una de ellas, la otra
aumenta en la misma proporción.

Proposición Nisqa
5 8 13 Verdadero
Enunciado que tiene la Chiqappuni kasqan utaq
3 5 14 Falso
característica de ser verdadero o pantasqapuni kasqan
falso, y que es posible de demostrar. qawarichinalla.

Punto Y Chusu/Ch’usu

Concepto no definido. La idea de P(a,b) Manaraq chuyanchasqa yachay,


b
punto es la de una marca que deja ichaqa umanchananchikpaq
la punta de un lápiz, lapicero, etc. a X kanmanmi qillqanakunapa
chikachalla yupi saqisqan.

81
R
Radio Liwi

Segmento que une el centro de un R


Muyupa chawpinmantapuni
R R
círculo o esfera con cualquier punto mayqan patanmanpas chakasqa
de su circunferencia o superficie siqi.
esférica, respectivamente. El radio, D
en ambos casos, es igual a la mitad D
del diámetro. R
2

Raíz Yupa Sapi


1 .- 3
8 =2
Cantidad que al multiplicarse por Kamachikusqanmanhina
2x2x2=8
sí misma un número determinado mirachisqamanta kutiykachisqa
de veces obtiene un número. 2 .- 25 =5 yupa.
1. Kimsaman sapichasqa
5 x 5 = 25 2. Iskayman sapichasqa

Rango Rango
R { (2,3);(4,6);(5,1) }
Conjunto de las segundas Sapa ñiqinchasqa masakunapi
componentes de los pares qipa kaqninkuna.
ordenados que cumplen con una
Rango (R) { 1;3;6 }
función o relación.

82
R
Razón Tupachisqa yupakuna
Razón por diferencia
Número que resulta de la a b r Iskay yupakuna qichusqamanta
comparación de dos cantidades. Razón por cociente utaq rakisqamanta lluqsiqnin yupa.
a q b 0
b

Recta Chiqan siqi

Conjunto de puntos colineales que Chiwniq siqi kaymanpas


siguen una misma dirección, chaymanpas chutasqa mana tukuq.
extendiéndose sin límite en los dos
sentidos.

Recta horizontal Kinrayman siqi

Aquella que no tiene inclinación o Pañamanta lluqiman utaq


cuya pendiente es cero. lluqimanta pañaman riq siqi.

83
R
Recta numérica Yupa siqi

Aquella que hace corresponder ... -3 -2 -1 0 1 2 3 ... Yupaykuna qatichinapaq chiqan


ordenadamente a cada punto un siqi.
único número real.

Recta secante Recta secante Kuchuq siqi

Aquella que corta a otras rectas o Siqikuna kuchuq siqi.


superficies.

Rectángulo a Chutarisqa tawa kuchu

Paralelogramo que tiene los 4 b b Tawa chiruyuq suytu pampa tawa


ángulos rectos y la medida de los chiqan kuchuyuq.
lados contiguos desiguales. a

Rectas Paralelas Chaymankama chutakuq siqi

Aquellas que son equidistantes Siqikuna maykama rispapas mana


entre sí y que por más que se tupanakuq.
prolongan no llegan a cortarse.

84
R
Rectas perpendiculares Chiqan chakasqa

Aquellas que al cortarse forman un Chiqan kuchu qispichiq iskay


ángulo de 90°. siqikuna (90°).

Redondeo Aysapasqa

Método utilizado para aproximar un Asllaña pisiptin utaq puchuptin


número en más o en menos para Redondear 3,47526 a : hichpanpi yupayman
tener en cuenta solamente aysapaykusqa.
unidades de orden superior. Este 4 decimales 3,4753
método sigue las siguientes reglas: 3 decimales 3,475
· Se toma en cuenta la cifra de
orden inferior próximo. 2 decimales 3,48
· Si ésta es menor a 5, la última cifra
1 decimal 3,5
se mantiene igual.
· Si ésta es mayor o igual a 5, la
última cifra se aumenta en una
unidad.

Redondo Ruyru

Figura circular o semejante a ella. Muyupuni, paltapas utaq ruyrupas.

85
R
Reducir Taksayachiy

Acción de disminuir una cantidad que Imatapas achkamanta asllayachiy


expresa longitud, área, volumen, etc. hatunmanta uchuyachiy
2 2
5m 2m

Regla Qatirina
1.-
1. Guía para resolver una operación o 1. Sasachakuykuna qispichinapaq
problema. 2 3 5 8 2 1 ñiqinchasqapuniña ruraykuna.
a.- Resolver multiplicaciones y divisiones
2. Instrumento que se utiliza para 2. Yupawan yupinchasqa suni.
trazar o medir un objeto. 6 5 4 1
b.- Resolver sumas y restas
14
2.-
0 1 2 3 4 5

86
R
Regla de tres compuesta Magnitud 1 Magnitud 2 Magnitud 3 Regla de tres compuesta
(M1) (M2) (M3) M1 D.P. M2

Método usado para hallar un a b1 c1 M1 I.P. M3 Achka riqsisqa yupakunawan huk


término desconocido de una serie x b2 c2 mana riqsisqa yupa tariy
de razones, en la cual intervienen kaqllachasqapuni llapan
más de dos magnitudes que tienen a b1 c2 a b2 c1 kananpaq. Iskay kimsa chapusqa
x
entre sí relaciones de x b2 c1 b1 c2 illaq maskanakunapa ruraynin.
proporcionalidad (directa o Nota: D.P. : D
Directamente
irectamente P
Proporcional
roporcional
I.P. : Inversamente Proporcional
inversa).

Regla de tres simple Illaq kaq yupa maskanapaq


Regla de tres simple Directa
Método usado para hallar un Kimsa riqsisqa yupaykunawan
término desconocido de una a b1 huk mana riqsisqa yupa tariy
proporción geométrica, en la cual x b2 kaqllachasqapuni llapan
intervienen solamente dos a b1 a b2 kananpaq.
magnitudes que tienen una x
x b2 b1
relación de proporcionalidad
(directa o inversa). Regla de tres simple Inversa
a b1
x b2
a b2 a b1
x
x b1 b2

87
R
Relación Tupa
Relación binaria
Todo subconjunto del producto Dados los conjuntos A y B. Iskay huñukunapa qullmunkuna
cartesiano. R es una relación de A en B R AxB kuskanchachiy.

Representación Números naturales Siqichay

Expresión de las cosas con figuras o 0 1 2 3 4 5 ... Imatapas huk niraqkunawan


palabras. riqsichiy.

Residuo d Puchu
D
Resto que se obtiene al dividir. r q Qichusqamanta puchuspa
manaña rakikuy atiq.

Resolver Chuyanchay
2x 3 9
Hallar la solución de un problema. 2x 6 Sasachakuykunapa tukupaynin
6 tariy.
x
2
x 3

88
R
Restar Qichuy
5
Calcular la diferencia entre dos 3 Iskay yupakunapa puchuqnin tariy.
cantidades (ver sustracción). 2

Resultado
Chuyanchaynin
7
Cifra o dato que se obtiene al
realizar un cálculo. 3 Ruraykunapa sasachakuykunapa
qispiynin.
10

Rombo Rombo

Paralelogramo que tiene los lados Tawa kuchu kikinchasqa chiruyuq


iguales, dos de sus ángulos mayores kuchunkunataq iskay kichki,
que los otros dos (dos ángulos iskaytaq kakchasqa.
agudos y dos ángulos obtusos) y los
dos pares de lados opuestos
paralelos entre sí.

89
S
Segmento Taqa / Kuqmu
M N
Parte o porción de una recta Iskay chusuwan rakisqa chiqan
comprendida entre dos puntos.
L siqi.
Segmento MN

Semiplano Qawchi pampa

Cada una de las dos regiones del N Chiqan siqiwan kaqkamalla


plano separadas por una recta. iskayman rakisqa suyu.

Semirecta Qawchi chiqana

Cada uno de las dos partes en que M 0 N Huk chusuwan chiqan siqita
un punto divide a una recta que lo iskayman kaqkamalla rakiy.
contiene. L

90
S
Signo Chiku

Símbolo que representa una 5 Yupakunawan ruraypi


operación matemática y/o la qillqasqakuna ima kasqan
naturaleza de las cantidades. 3 8 11 riqsichiqnin.

Símbolo Imaymana chiku


Na
Suma Sodio Entonces
Representación convencional de un Imaynakunawanpas ima kasqan
conjunto, número, cantidad, riqsichikuynin.
operación, relación, etc. Para todo
Conjunto vacío

Sistema Awa

Conjunto de reglas y principios Imamantapas yupikuna huñusqa


coherentes sobre una materia, que chaykunataq allin hukllawasqa.
se encuentran perfectamente
enlazados entre sí. Ejemplo: sistema
de numeración decimal, sistema
monetario.

91
S
Sólido geométrico Umiña

Cuerpo que contiene volumen (cono, Wiñarayuq pirwakuna (chuqu


esfera, cubo, cilindro, prisma, etc.). machina, tuquru qullqa).

Submúltiplo Sapsampa taksankuna


3 3 3 27
Número entero que se repite Iskay kutimanta achka kutikama
exactamente dos o más veces en otro. yupakunapa hinakaqlla hukpi kutipasqa.

Sucesión Qati qatilla

Conjunto ordenado de números, 3 4 5 6 Sinrichaspa huñusqa yupakuna


funciones o puntos que sigue cierta chusukuna yupichasqamanhina.
ley o regla.

Sumando Yapana

Cada uno de los números o 3 8 11 Yapaykuna ruraypa sapa


cantidades parciales que integran yapakuqnin yupakuna.
una suma.

Sumar Yapay
Reunir varias cantidades homogéneas
en una sola. 2 3 5 Kaqlla kaqlla yupakunata
hukllawaspa huñuy.

92
S
Superficie Hawan

Conjunto de puntos limitado por Iskaynin tupunwan (sunin-


dos dimensiones (largo y ancho). La kinraynin) huñusqa chusukuna.
superficie puede ser plana, curva,
lateral, etc.

Sustituir 3 Rantinachiy
F(x) x 6
Acción y efecto de cambiar una cosa Imakunatapas hukkunawan chalay.
por otra, ya sea un número o una x 4
variable. 3
F(4) (4) 6
Sustracción Qichu

Operación en la que, dados dos Qichuna yupamanta huk yupata


números llamados minuendo y 8 3 5 pisichispa puchuqnin tariy.
sustraendo, encontramos otro 8=qichuna
número llamado diferencia. Minuendo Sustraendo Diferencia
3=qichuq
5=puchuq
Operación inversa a la adición.

93
T
Tabla Wachuchasqa

Conjunto de números, letras o 1 2 3 1 2 3 Kinrayman urayman


símbolos ordenados en filas y 1 2 3 4 1 1 2 3 wachukunapi tinkunachispa
columnas y relacionados entre sí. 2 3 4 5 2 2 4 6 imapas (yupakuna, qillqakuna,
chikukuna, llimpikuna) churasqa.

Tablero de valor posicional Yupana sapi


UM C D U
Recurso que se utiliza para SW P Ch S Maypi tarikusqanmanhina yupa
representar cantidades de un awapi yupakunata
sistema de numeración. chaninchanapaq.
SW= waranqakuna
P= pachakkuna
Ch=chunkakuna
S= sapankuna

2 3 1 2

94
T
Tabulación Yupaychasqa
Nota f
Cálculo del número de veces que se 08 6 Tarisqamanhina kaqninkunata
repite un valor dentro de un 09 8 hayka kutipas churasqa.
conjunto de datos.
10 5
12 3
14 2
18 1

Tabular Yupaychay
1 2 3
Expresar valores, magnitudes u Imakunapatapas chaninta
otros datos a través de tablas. 1 1 2 3 wachuchasqapi churay.
2 2 4 6
3 3 6 9
4 4 8 12
5 5 10 15

95
T
Tamaño Sayaynin

Mayor o menor longitud, superficie Imakunapapas hatun utaq uchuy


o volumen de un objeto. kasqan.

Técnica operativa Imahina rurana


3(5 2) 3 5 3 2
Conjunto de procedimientos Ñiqinchasqa yupikunata qatispa
lógicos para obtener un resultado. 3 7 sasachakuykunata qispichinapaq.
15 6

21 21

96
T
Teorema Teorema
2 2 2
Proposición que afirma una verdad h a b Imapas rimaykunapa chiqap
demostrable. kasqanta yachanapaq,
a h qawachinataraq mañakun.

Términos Tallqinkuna
Términos de una proposición
Cada uno de los componentes que Yupakunawan ruraykunapi sapa
constituyen una expresión 8 3 5 kaqninkuna.
matemática. Ejemplos:
Términos de una proposición Términos de una ecuación
Términos de una ecuación
Términos de una inecuación 2x 4 9
Términos de una inecuación

x 6
1
3 5

97
T
Trapecio Trapecio
base
Cuadrilátero con dos lados paralelos Tawa chiruyuq chirusqa, iskay
de diferente longitud llamadas chirunkunaqa chaymankama
bases. churakuq siqikuna ichaqa mana
sayaykama tupuyuq, chaykunataq
base tiyanan.

Triángulo Kimsa kuchu

Polígono de tres lados, en el cual la Kimsa chiruyuq chirusqa, ukunpi


suma de sus ángulos interiores es kuchunkunapa tupuyninta
igual a 180°. yapasqataq 180°.
Los triángulos pueden ser: Kimsa kuchukunaqa kan:-
• Equilátero (tres lados iguales • Equilátero (kikinpuni kimsan
y tres ángulos de 60°) chirunkunapa sayayninkuna,
• Isósceles (dos lados iguales y Equilátero Isósceles Escaleno sapa kuchunkunataq 60°
dos ángulos iguales) tupuyniyuqkama)
• Escaleno (tres lados diferen- • Isósceles (iskay chirunkuna
tes y tres ángulos diferentes) kaqkama, iskaytaq
kuchunkunapas kikinpuni
tupuyniyuq)
• Escaleno (sapa chirunkuna
hinallataq sapa kuchunkunapas
sapaq tupuyniyuq)

98
Glosario matemático
Yupa Kamayuqpa Rimayninkuna
100
Glosario Matemático Yupa kamayuqpa Rimayninkuna

1. Colores 1. Llimpikuna
2. Instrumentos 2. Ruranakuna
3. Nociones de 3. Yuyaymanaykuna
3.1 cantidad 3.1 Hayka kasqan
3.2 espacio 3.2 Maypi kasqan
3.3 textura 3.3 Imayna kasqan
3.4 tiempo 3.4 Pachapa riynin
4. Números 4. Yupakuna
4.1 Cardinales 4.1 Sutinchasqakuna
4.2 Ordinales 4.2 Ñiqinchasqakuna
4.3 Decimales 4.3 Chunkachasqakuna
4.4 Fracciones 4.4 Patmakuna
4.5 Potencia 4.5 Huqarisqa
5. Símbolos y signos 5. Unanchakuna
6. Unidades de 6. Sayaqninkuna
6.1 Longitud 6.1 Suni tupunakunapa
6.2 Área 6.2 Hawa tupunakunapa
6.3 Volumen 6.3 Wiñara tupunakunapa
6.4 Masa 6.4 Llasa tupunakunapa
6.5 Capacidad 6.5 Winku tupukunapa
7. Medidas tradicionales 7. Ñawpa tupunakuna

101
1.
COLORES LLIMPIKUNA
Amarillo Qillu
Amarillo eléctrico Kanchariq qillu
Azul Anqas
Azul marino Yana anqas
Bicolor (de dos colores) Allqa
Blanco Yuraq
Celeste Qayma anqas
Crema Qayma qillu
Dorado Quri chipniq
Gris (humo) Qusñi
Guinda Yana puka
Marrón Allpa puka
Moteado Chiqchi
Naranja Nina puka
Negro Yana
Plateado Qullqi chipniq
Plomo Uqi
Rojo Puka
Rojo eléctrico Chiwanway puka
Rojo indio Puchqu / Puka
Rojo sangre Yawar puka
Rosado Qayma puka
Verde Qumir
Verde caña Kanchaq qumir
Verde esmeralda Qayma qumir
Verde negro Quyu
Verde oscuro Yana qumir

102
2.
INSTRUMENTOS RURANAKUNA

UM C D U
SW P Ch S

Ábaco Yupana

2 3 1 2

Compás Muyu siqinapaq

Cronómetro Pacha tupunapaq

103
INSTRUMENTOS RURANAKUNA

Escuadra Chiqap kuchu tupunapaq

Regla Suninapaq

Reloj Pachapa riynin yachanapaq

Transportador / Goniómetro Kuchu tupunapaq

104
3. NOCIONES DE / YUYAYMANAYKUNA

3.1 CANTIDAD HAYKA KASQAN

Algunos Wakin
Bastante Achka
Chiquito Uchuycha
Creciente Wiñaq
Decreciente Uchuyyaq
Grandazo Hatunkaray
Grande Hatun
Igual Kaqlla / Kikin
Liviano Sampa / Tinkulla
Mediano Taksa / Malta
Montón Tawqasqa
Muchísimo Sinchi
Mucho Ñisu / Nisyu / Llumpay
Ninguno Mana mayqanpas
Nulo Yanqa
Pequeño Uchuy
Pesado Llasaq
Poco Pisi – aslla
Poco a poco Pisipisimanta
Poquito Pisichalla / Aschalla
Todos Llapan
Unidad / Solo Sapan
Vacío Illaq / Chusaq

105
Otros términos relacionados a cantidad

Acumular Taqiy
Adeudar Manuchay
Agotar Tukuy
Amontonado Qutusqa
Cambiar Chalay
Canjear Llankiy
Comparar Tupachiy
Completo Huntasqa
Deuda Manu
Edad Kawsasqan
Equivalente Kaqkama
Guardar Waqaychay
Interés Wachaynin
Perder Chinkay
Pesar Llasay
Poner Churay
Porción Taqa
Precio Chanin
Prestado Mañasqa
Tamaño Sayaynin

106
3.2 ESPACIO MAYPI KASQAN

Abajo Ura
Abierto Kichasqa
Adelante / delante / antes Ñawpa
Al centro Chawpinpi
Al costado Waqtanpi
Al lado Qayllampi
Allá Wakpi
Aquí Kaypi
Arriba Hana
Atrás / detrás / después Qipa
Cerca Hichpa
Cerrado Wichqasqa
Debajo Ukunpi
Dentro Uku
Derecha Alliq / Paña
Disperso Chiqisqa
El primero Qallariq
El último Qipaq
En medio Chawpinpi
Encima Hawanpi
Entre Chawpichasqa
Fuera Hawa
Izquierda Ichuq / Lluqi
Junto Huñusqa / Kuska
Lejos Karu
Separado Rakisqa

107
Puntos cardinales Suyu riqsichiq

Este Intipa llusqimunan / Antisuyu


Oeste Intipa yaykunan / Kuntisuyu
Norte Ñawpaqman kaq / Chinchaysuyu
Sur Qipaman kaq / Qullasuyu

3.3 TEXTURA IMAYNA KASQAN

Áspero Qachqa
Delgado Ñañu / Llañu
Duro Chuqru / Chuchu
Fuerte Hanku
Grueso Raku
Liso Lluchka
Suave Llampu

3.4 TIEMPO PACHAPA RIYNIN

Año Wata
Mes Killa
Antes de ayer Qaynin punchaw
Ayer Qayna punchaw
Hoy día Kanan punchaw
Mañana Paqarin punchaw
Pasado mañana Mincha punchaw
Tiempo pasado Ñawpa pacha
Tiempo presente Kanan pacha
Tiempo futuro Hamuq / Qipa pacha

108
La mañana Tutapay
La tarde Punchaw waqtayña

Estaciones del año Watapa mitankuna

Tiempo de lluvia Paray uku


Primavera Tarpuy/chiraw mita
Verano Rupay/usyay mita
Tiempo de sequía Chakiy uku
Otoño Puquy mita
Invierno Chiri/qasa mita

Días de la semana Punchawkuna

Lunes Killachay punchaw


Martes Atipachay / Layqachay punchaw
Miércoles Quyllurchay punchaw
Jueves Chaskachay punchaw
Viernes Illapachay punchaw
Sábado Chirapay / Kuychichay punchaw
Domingo Intichay punchaw

Fases de la luna Killapa muyuynin

Luna nueva Llullu killa


Cuarto creciente Wiñaq / Huntamuq killa
Luna llena Paya killa
Cuarto menguante Wañu killa

109
Meses del año Watapa killankuna
Enero Uchuy puquy / Qulla puquy
Febrero hatun puquy
Marzo Pawqar waray
Abril Ayriwa
Mayo Aymuray
Junio Inti raymi
Julio Anta sitwa / Ankay killa
Agosto Wayra killa / Qapaq sitwa
Septiembre Quya raymi / Hatun tarpuy killa
Octubre Kantaray / Qipa tarpuy killa
Noviembre Ayamarqa killa
Diciembre Puquy raymi / Wata watay killa

Observatorio del tiempo (reloj andino) Inti watana


Aprox. 12:00 de la noche Chawpi tuta / Kuska tuta pacha
Aprox. hasta 2:00 a.m. Achikyaqmanña muyuy pacha
Aprox. 4:00 a.m. Wallpa waqay / Quyllur wichiy pacha
Aprox. 5:00 a.m. Qaypi qaypi / Pacha achikyaq / Pichiwyay pacha
Aprox. 6:00 a.m. Inti qispimuy / Lluqsimuy pacha
Aprox. hasta 8:00 a.m. Runa sayay inti pacha
Aprox. 10:00 a.m. Hallpay / Akuy / Tuqray pacha
Aprox. 12:00 m. Chawpi punchaw / Uchuriy pacha
Aprox. 2:00 p.m. Tuqray pacha
Aprox. 4:00 p.m. Inti watay / Tuqrapaykuy pacha
Aprox. 5:00 p.m. Inti siqaykuy / Chinkaykuy / Wichiykuy pacha
Aprox. 6:00 p.m. Qaspi Qaspi / Tutayay qallariy / Wallpa puñuy pacha
Aprox. hasta 8:00 p.m. Tutachaña / Waqtapay / Puñuy pachaña
Aprox. hasta 12:00 p.m. Allin tutaña / Ñisu tutaña / Miski puñuy pacha

110
4. NÚMEROS / YUPAKUNA
4.1 CARDINALES SUTINCHASQAKUNA

Cero 0 Chusaq
Uno 1 Huk
Dos 2 Iskay
Tres 3 Kimsa
Cuatro 4 Tawa
Cinco 5 Pichqa
Seis 6 Suqta
Siete 7 Qanchis
Ocho 8 Pusaq
Nueve 9 Isqun
Diez 10 Chunka
Once 11 Chunka hukniyuq
Doce 12 Chunka iskayniyuq
Trece 13 Chunka kimsayuq
Catorce 14 Chunka tawayuq
Quince 15 Chunka pichqayuq
Dieciseis 16 Chunka suqtayuq
Diecisiete 17 Chunka qanchisniyuq
Dieciocho 18 Chunka pusaqniyuq
Diecinueve 19 Chunka isqunniyuq
Veinte 20 Iskay chunka
Veintiuno 21 Iskay chunka hukniyuq
Treinta 30 Kimsa chunka
Cuarenta 40 Tawa chunka
Cincuenta 50 Pichqa chunka
Sesenta 60 Suqta chunka

111
CARDINALES SUTINCHASQAKUNA

Setenta 70 Qanchis chunka


Ochenta 80 Pusaq chunka
Noventa 90 Isqun chunka
Cien 100 Pachak
Ciento uno 101 Pachak hukniyuq
Ciento dos 102 Pachak iskayniyuq
Ciento diez 110 Pachak chunkayuq
Ciento once 111 Pachak chunka hukniyuq
Doscientos 200 Iskay pachak
Tres cientos 300 Kimsa pachak
Cuatro cientos 400 Tawa pachak
Quinientos 500 Pichqa pachak
Seiscientos 600 Sutaq pachak
Setecientos 700 Qanchis pachak
Ochocientos 800 Pusaq pachak
Novecientos 900 Isqun pachak
Mil 1 000 Waranqa
Diez mil 10 000 Chunka waranqa
Cien mil 100 000 Pachak waranqa
Un millón 1 000 000 Hunu

112
4.2 ORDINALES ÑIQINCHASQAKUNA

Primero 1º Nawpaq ñiqi


Segundo 2º Iskay ñiqi
Tercero 3º Kimsa ñiqi
Cuarto 4º Tawa ñiqi
Quinto 5º Pichqa ñiqi
Sexto 6º Suqta ñiqi
Sétimo 7º Qanchis ñiqi
Octavo 8º Pusaq ñiqi
Noveno 9º Isqun ñiqi
Décimo 10º Chunka ñiqi

Décimo primero 11º Chunka hukniyuq ñiqi


Décimo segundo 12º Chunka iskayniyuq ñiqi
Décimo tercero 13º Chunka kimsayuq ñiqi
Décimo cuarto 14º Chunka tawayuq ñiqi
Décimo quinto 15º Chunka pichqayuq ñiqi
Décimo sexto 16º Chunka suqtayuq ñiqi
Décimo septimo 17º Chunka qanchisniyuq ñiqi
Décimo octavo 18º Chunka pusaqniyuq ñiqi
Décimo noveno 19º Chunka isqunniyuq ñiqi

Vigésimo 20º Iskay chunka ñiqi

113
4.3 DECIMALES CHUNKACHASQAKUNA

Un décimo 0,1 Huk chunkacha


Dos décimos 0,2 Iskay chunkacha
Tres décimos 0,3 Kimsa chunkacha
Cuatro décimos 0,4 Tawa chunkacha
Décimos cinco 0,5 Pichqa chunkacha
Seis décimos 0,6 Suqta chunkacha
Siete décimos 0,7 Qanchis chunkacha
Ocho décimos 0,8 Pusaq chunkacha
Nueve décimos 0,9 Isqun chunkacha
Un entero cero décimos 1,0 Huk sapan chusaq chunkacha
Un entero un décimo 1,1 Huk sapan huk chunkacha
Un entero dos décimos 1,2 Huk sapan iskay chunkacha
Dos enteros cero decimos 2,0 Iskay sapan chusaq
chunckacha
Dos enteros un décimos 2,1 Iskay sapan huk chunkacha
Un centésimo 0,01 Huk pachakcha
Dos centésimos 0,02 Iskay pachakcha
Un entero un centésimo 1,01 Huk sapan huk pachakcha
Un entero dos centésimos 1,02 Huk sapan iskay pachakcha
Un milésimo 0,001 Huk waranqacha
Dos milésimos 0,002 Iskay waranqacha
Un entero un milésimo 1,001 Huk sapan huk waranqacha
Un entero dos milésimos 1,002 Huk sapan iskay waranqacha

114
4.4 FRACCIONES PATMAKUNA

NUMERADOR / DENOMINADOR a/b PATMASQA / PATMAQ

Un medio 1/2 Iskayman patmasqamanta huk


Un tercio 1/3 Kimsaman patmasqamanta huk
Un cuarto 1/4 Tawaman patmasqamanta huk
Un quinto 1/5 Pichqaman patmasqamanta huk
Un sexto 1/6 Suqtaman patmasqamanta huk
Un sétimo 1/7 Qanchisman patmasqamanta huk
Un octavo 1/8 Pusaqman patmasqamanta huk
Un noveno 1/9 Isqunman patmasqamanta huk
Un décimo 1/10 Chunkaman patmasqamanta huk

Dos medios / un entero / uno 2/2 = 1 Iskayman patmasqamanta iskay /


Huk sapan / Huk
Dos tercios 2/3 Kimsaman patmasqamanta iskay
Dos décimos 2/10 Chunkaman patmasqamanta iskay

Tres medios 3/2 Iskayman patmasqamanta kimsa


Un entero un medio 1½ Huk sapan, iskayman
patmasqamanta huk

115
4.5 POTENCIA HUQARISQA
↵ HUQARIQ
an =b→ HUQARISQA


HUQARINA

Uno a la potencia uno 11 Huk iskaychasqa


2
Dos al cuadrado 2 Iskay iskaychasqa
3
Uno al cubo 1 Huk kimsachasqa
Dos al cubo 23 Iskay kimsachasqa
Uno a la cuarta potencia 14 Huk tawachasqa
4
Dos a la cuarta potencia 2 Iskay tawachasqa
5
Uno a la quinta potencia 1 Huk pichqachasqa
Dos a la quinta potencia 25 Iskay pichqachasqa
Uno a la sexta potencia 16 Huk suqtachasqa
6
Dos a la sexta potencia 2 Iskay suqtachasqa
7
Uno a la sétima potencia 1 Huk qanchischasqa
Dos a la octava potencia 28 Iskay pusaqchasqa

116
5.
SÍMBOLOS Y SIGNOS UNANCHAKUNA
Complemento A’ / AC Huntachina
Conjunción «y» ∧ Chaymanta/hinallataq
Disyunción «o» ∨ Utaq
Entonces ⇒ Hinaptin /nispaqa
Sí, sólo sí ⇔ Chaynapuni kaptin/chaypuni chay
Existe ∃ Kanmi
No existe ∃ Mana kaq
Igual = Kikin/kaqlla
Diferente ≠ Hukman
Inclusión ⊂ Ukunpi kaq
Intersección ∩ Tinkusqan
Unión ∪ Huñuq/hukllawaq
Más (signo de adición) + Yapaq
Menos (signo de sustracción) - Qichuq
Por (signo de multiplicar) x Mirachiq
Entre (signo de la división) ÷ Rakiq
Mayor que > Kuraq
Mayor o igual que ≥ Kuraq utaq kikin kaqlla
Menor que < Sullkan
Menor o igual que ≤ Sullka utaq kikin kaqlla
Negación ~ Mana/ama
Para todo ↔ Llapanpaq
Pertenece ∈ Kaqnin
No pertenece ∉ Mana kaqnin
Por lo tanto ∴ Chayna kaptinqa
Punto . Chiku
Corchetes [] Llapan wichqaq
Llaves {} Achka huñuq
Paréntesis () Aslla huñuq

117
6. UNIDADES / SAYAQNINKUNA
6.1 LONGITUD SUNI TUPUNAKUNAPA

Unidades de medida Tupukuna símbolo/ unancha equivalencia/niraqnin

Múltiplos: Kuraq kamasqakuna:


Megámetro Wara waranqa tatki Mm 106
Kilómetro Waranqa tatki Km 103
Hectómetro Pachak tatki Hm 102
Decámetro Chunka tatki Dm 101
Metro Tatki m 100

Submúltiplos: Sullka kamasqakuna:


Decímetro Chunkacha tatki dm 10-1
Centímetro Pachakcha tatki cm 10-2
Milímetro Waranqacha tatki mm 10-3

6.2 ÁREA HAWA TUPUNAKUNAPA

Unidades de medida Tupukuna símbolo/ unancha equivalencia/niraqnin

Múltiplos: Kuraq kamasqakuna:


Megámetro cuadrado Wara waranqa iskaychasqa tatki Mm2 1012
Kilómetro cuadrado Waranqa iskaychasqa tatki Km2 106
Hectómetro cuadrado Pachak iskaychasqa tatki Hm2 104
Decámetro cuadrado Chunka iskaychasqa tatki Dm2 102
Metro cuadrado Iskaychasqa tatki m2 100

Submúltiplos: Sullka kamasqakuna:


Decímetro cuadrado Chunkacha iskaychasqa tatki dm2 10-2
Centímetro cuadrado Pachakcha iskaychasqa tatki cm2 10-4
Milímetro cuadrado Waranqacha Iskaychasqa tatki mm2 10-6

118
6.3 VOLUMEN WIÑARA TUPUNAKUNAPA

Unidades de medida Tupukuna símbolo/unancha equivalencia/niraqnin

Múltiplos: Kuraq kamasqakuna:


Miriámetro cúbico Wara waranqa kimsachasqa tatki Mn3 1018
Kilómetro cúbico Waranqa kimsachasqa tatki Km3 109
Hectómetro cúbico Pachak kimsachasqa tatki Hm3 106
Decametro cúbico Chunka kimsachasqa tatki Dm3 103
Metro cúbico Kimsachasqa tatki m3 100

Submúltiplos: Sullka kamasqakuna:


Decímetro cúbico Chunkacha kimsachasqa tatki dm3 10-3
Centímetro cúbico Pachakcha kimsachasqa tatki cm3 10-6
Milímetro cúbico Waranqacha kimsachasqa tatki mm3 10-9

6.4 MASA LLASA TUPUNAKUNAPA

Unidades de medida Tupukuna símbolo/unancha equivalencia/niraqnin

Múltiplos: Kuraq kamasqakuna:


Megagramo Wara waranqa aqnu Mg 106
Kilógramo Waranqa aqnu Kg 103
Hectogramo Pachak aqnu Hg 102
Decagramo Chunka aqnu Dg 10
Gramo Aqnu gr 100

Submúltiplos: Sullka kamasqakuna:


Decigramo Chunkacha aqnu dg 10-3
Centígramo Pachakcha aqnu cg 10-6
Miligramo Waranqacha aqnu mg 10-9

119
6.5 CAPACIDAD WINKU TUPUKUNAPA

Unidades de medida Tupukuna símbolo/unancha equivalencia/niraqnin

Múltiplos: Kuraq kamasqakuna:


Megalitro Wara waranqa winku Ml 106
Kilolitro Waranqa winku Kl 103
Hectolitro Pachak winku Hl 102
Decalitro Chunka winku Dl 10
Litro Winku l 100

Submúltiplos: Sullka kamasqakuna:


Decilitro Chunkacha winku dl 10-3
Centilitro Pachakcha winku cl 10-6
Mililitro Waranqacha winku ml 10-9

120
7.

MEDIDAS TRADICIONALES ÑAWPAQMANTAPACHA TUPUNAKUNA

Libra (0,46 kg.) Libra

Arroba (25 libras) Arroba


Bulto de viajero (cantidad contenida en un
equipaje liviano) (aprox. ¼ arroba) Sillwi
Cantidad contenida entre ambas manos (aprox. ½ libra) Putquy
Fanega (un costal lleno) (aprox. 10 arrobas) Fanega
Mantada (cantidad contenida en una manta) (aprox. 1 arroba) Lliklla
Medida en falda (aprox. ½ arroba) Uchkuy
Medida en un mate grande (aprox. 2 libras) Almu
Puñado (aprox. ¼ de libra) Aptay

Brazada (aprox. 1,67 m.) Brazada / Mastasqa marqay


Codo (aprox. 0,35 m.) Kuchus
Dedo (aprox. 0,015 m.) Rawka
Medida del dedo pulgar al dedo índice (aprox. 0,15 m.) Himi
Palma de la mano (aprox. 0,20 m.) Cuarta
Paso (aprox. 0,90 m.) Ichiy

Cabeza de cabuya (una unidad) Maray


Cantidad contenida en un atado (aprox. 50 unidades de carrizo) Wanku
Cantidad contenida entre ambos brazos (aprox. 10 rajas de leña) Marqay

121
Bibliografia

ACADEMIA MAYOR DE LA LENGUA QUECHUA (1995).


1995 Diccionario quechua-español-quechua. Cuzco: Municipalidad del Cuzco.

ESPINOSA, Julián (coord.)


2000 Diccionario de matemáticas. Madrid: Cultural.

GARCÍA PÉREZ, Pedro


1992 Diccionario de términos matemáticos. Valladolid: La Calesa.

GONZÁLEZ HOLGUÍN, Diego


1993 Vocabulario de la lengua general de todo el Perú, llamada Lengua Qqichua, o del Inca. Quito:
Corporación Editora Nacional / Proyecto Educación Bilingüe Intercultural MEC-GTZ. [1608].

MESTAS, Idelsa
2000 El quechua en la escuela. Material 10. Lima: Ministerio de Educación y PROFODEBI-GTZ.

MINISTERIO DE EDUCACION
1998 Vocabulario políglota incaico. Quechua, aimara, castellano. Lima [1905].
2002 Yupaq Masiy. Cuaderno de Trabajo de Lógico Matemática (1, 2, 3, 4, 5 y 6). Lima.

PACHECO, Oscar
1997 Glosario matemático quechua. Santa Cruz: CEPDI.
2000 Glosario y vocabulario pedagógico. Santa Cruz: CEPDI.

QUINTERO, Genaro
1998 Vocabulario básico quechua-castellano / castellano-quechua. Huancavelica: Colecciones Andinas.

122

También podría gustarte