Está en la página 1de 170

Latín

Guía para el aprendizaje

antonio tursi

colección
cuadernos
de cátedra
Colección: Cuadernos de Cátedra
Directora: Nerina Visacovsky

Tursi, Antonio D.
Latín: guía para el aprendizaje / Antonio D. Tursi - 3a edición -
San Martín: unsam edita, 2019.
194 pp.; 20 x 14 cm. (Cuadernos de Cátedra)
isbn 978-987-4027-90-0
1. Latín. 2. Latín Clásico. I. Título.
cdd 47

1ª edición, marzo de 2005


2ª edición, agosto de 2013
3ª edición, abril de 2019

© 2019 Antonio Tursi


© 2019 unsam edita de Universidad Nacional de General San Martín

unsam edita
Edificio de Containers, Torre b, pb. Campus Miguelete
25 de Mayo y Francia, San Martín (b1650hmq), prov. de Buenos Aires
unsamedita@unsam.edu.ar
www.unsamedita.unsam.edu.ar

Diseño de la colección: Laboratorio de Diseño (DiLab.unsam)


Tipografía: Adelle, Typetogether
Edición digital: María Laura Alori

Se imprimieron 300 ejemplares de esta obra durante el mes de abril


de 2019 en Elías Porter y Cía. srl, Plaza 1202. caba.

Queda hecho el depósito que dispone la Ley 11.723


Editado e impreso en la Argentina
Prohibida la reproducción total o parcial, incluyendo fotocopia,
sin la autorización expresa de sus editores.
Índice

13 Presentación

15 Abecedario, pronunciación
y acentuación

19 Lecciones

21 Lección i
· Nombres tema o: amicus (m.)
humus (f.), bonus (m.)
· Presente del indicativo infecto
de la voz activa de los verbos
de 1ª conjugación, tema a: laudo,
y 2ª, tema e: video
· Infinitivos. Pronombres personales.
Adverbios. Conjunciones
· Uso de casos nominativo:
sujeto, predicativo; vocativo:
interpelación y acusativo:
objeto directo, predicativo
· Oraciones simples enunciativas
e interrogativas reales
25 Lección ii
· Nombres tema o: puer (m.),
ager (m.), vir (m.), miser, pulcher (m.)
· Presente del verbo sum

29 Lección iii
· Nombres tema o: donum (n.), bonum (n.)
· Sustantivación del adjetivo neutro
· Apósito
· Acusativo de cosa y de persona

33 Lección iv
· Nombres tema a: vita (f.), poeta (m.),
bona (f.)

37 Lección v
· Uso del caso genitivo: complemento
de especificación

41 Lección vi
· Uso del caso dativo: objeto indirecto
y dativo de interés

45 Lección vii
· Uso del caso ablativo: complementos
circunstanciales

49 Lección viii
· Verbos, pretérito y futuro del infecto

53 Lección ix
· Complementos circunstanciales con
preposición y caso
· Caso locativo
· Pronombres demostrativos
55 Lección x
· Nombres tema consonántico (3ª declinación),
modelos consul (m.), honos (m.), legio (f.), lex
(f.), nomen (n.), homo (m.), frigus (n.), virtus (f.),
princeps (m.), senex (m.); vetus (adjetivo)

59 Lección xi
· Verbos temas de infecto, consonántico,
semiconsonántico e i (3ª y 4ª conjugaciones),
modelos lego, facio, minuo y audio

63 Lección xii
· Sustantivos tema i (3ª declinación),
modelos civis (m.), nubes (f.), mare (n.),
animal (n.), urbs (f.), pater (m.)

67 Lección xiii
· Adjetivos modelos acer (m.), acris (f.), acre (n.);
fortis (m. y f.), forte (n.); audax (m., f. y n.);
ingens (m., f. y n.)

71 Lección xiv
· Sustantivos tema u (4ª declinación),
modelos motus (m.), manus (f.), cornu (n.)

75 Lección xv
· Sustantivos tema e (5ª declinación),
modelos res (f.), dies (m. o f.)
· Pronombres interrogativos-indefinidos

79 Lección xvi
· Tiempos y temas del perfecto del indicativo

83 Lección xvii
· Proposiciones sustantivas de acusativo sujeto
e infinitivo verbo
85 Lección xviii
· Grados y aspectos del verbo
· Oraciones enunciativas e interrogativas,
potenciales e irreales, volitivas e imperativas
· Objeto en genitivo

93 Lección xix
· Períodos adverbiales con prótasis modal-
comparativa, condicional, locativa y temporal;
reales, potenciales, irreales y eventuales

97 Lección xx
· Períodos adverbiales con prótasis causal,
concesiva, consecutiva y final

101 Lección xxi


· Infecto de la voz media (deponente) - pasiva

105 Lección xxii


· Sum y sus compuestos
· Doble dativo

109 Lección xxiii


· Grado comparativo del adjetivo y del adverbio

111 Lección xxiv


· Proposiciones con pronombres relativos

115 Lección xxv


· Participio pasado
· Adjetivo
· Perfecto de la voz media (deponente) - pasiva
· Con valor protásico (ablativo absoluto)
119 Lección xxvi
· Participio presente
· Adjetivo
· Con valor protásico (ablativo absoluto)

123 Lección xxvii


· Participio futuro (activo)
· Adjetivo
· Perífrasis con sum con sentido de intención

125 Lección xxviii


· Gerundivo (participio presente pasivo)
· Adjetivo
· Perífrasis con sum con sentido de obligación.
Dativo de interés agente

129 Lección xxix


· Gerundio y supino
· Sustantivos

133 Lección xxx


· Proposiciones sustantivas

137 Esquemas

139 Morfología nominal


153 Morfología pronominal
159 Numerales
161 Morfología verbal
177 Morfología de los nombres verbales
183 Preposiciones
185 Conjunciones
187 Proposiciones sustantivas
189 Términos y locuciones latinas usuales
Presentación

Esta tercera edición de la guía de latín aumenta el número de oracio-


nes de cada lección, reformula el tratamiento de algunos temas, es-
pecialmente el de las llamadas formas nominales del verbo, amplía
algunos cuadros de los Esquemas de morfología y corrige erratas de
la anterior guía. Resultado, todo ello, del intercambio en clase con los
alumnos de los cursos de latín de la Escuela de Humanidades de la
Universidad Nacional de San Martín y de la Carrera de Filosofía de la
Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Buenos Aires.
Ya desde la primera edición apuntábamos: La presente Guía se basa
en la Guía de lengua y cultura latinas, Oficina de Publicaciones de la
Facultad de Filosofía y Letras, Universidad de Buenos Aires, 1983, del
Profesor Dr. Lorenzo Mascialino, con quien guardamos el placer y el
honor de haber aprendido y enseñado latín en los años ochenta en
esa Casa de estudios. En las lecciones que siguen se recoge el espíritu
que con pasión inculcaba nuestro gran maestro: el método inducti-
vo en la enseñanza de estas disciplinas; no traicionar la lengua con
ejercicios de laboratorio, antes bien estudiarla desde adentro, de una
manera integral gramatical, sintáctica y semánticamente, desde sus
estructuras básicas hasta progresivamente las más complejas e ir, así,
descubriendo, en el caso del latín, una mentalidad peculiar que deter-
minó en gran medida la historia de Occidente y cuyas manifestacio-
nes culturales resultaron paradigmáticas.
Cada lección, con excepción de la xviii, está dividida en dos par-
tes. La primera es para trabajo en clase, la segunda para ejercitación.
Con cada una de las oraciones, en su mayoría extraídas de autores
clásicos y posclásicos, se va desarrollando gradualmente la explica-
ción filológica a fin de que el alumno logre abstraer ciertas reglas
que las subsumen y pueda aplicarlas, con la ayuda de los Esquemas

13
latín. guía para el aprendizaje

y de un diccionario, en la ejercitación. Cada lección contiene un plus


que supone la anterior. A la par, se va comentando la cultura ínsita
en la lengua.
El latín, como lengua clásica, es fundamentalmente propedéutica
y herramienta privilegiada para adentrarse en las obras de los gran-
des autores latinos a fin de lograr una cabal comprensión de los mis-
mos. Tal el objetivo último que planteamos en nuestros cursos y que
nuestra experiencia nos ha mostrado factible con la frecuencia y el
trabajo constante sobre los textos romanos.
Finalmente agracedemos una vez más a unsam edita por esta ree-
dición; a los alumnos de los cursos de la uba y de la unsam que segui-
rán haciéndonos notar defectos y virtudes, y muy especialmente a
mis colaboradores, Santiago Chame y Roberto Carlos Mattos.

14
Abecedario,
pronunciación
y acentuación
latín. guía para el aprendizaje

letra sonido nota


A a a Larga o breve
B b b
C c k Incluso delante de e e i: cena (kena), circus (kircus)
D d d
E e e Larga o breve
F f f
Suave como en “gato”, incluso delante de e e i: gens (guens),
G g g
magis (maguis)
Inicial con una leve espiración como en inglés have: hic, y
H h h
transcripción del espíritu áspero griego: harmonia
I i i Larga o breve
K k k Aparece solo en unas pocas palabras, como p.e. Kalendae
L l l
M m m
N n n
O o o Larga o breve
P p p
Qu qu cu
R r r
S s s
T t t
Larga o breve. Suena siempre, incluso delante de e e i: aqua
U u u
(acua), eque (ecue), equi (ecui), equo (ecuo), equus (ecuus)
Suena como vocal u: vinum (uinum) y como v delante de la
V v u/v
vocal u: novus (novus)
Representa la unión de cs (dux) o de gs (lex), y transcripción
X x x
de la xi griega: Xerxes
Y y i Transcripción de la ypsilón griega: hymnus
Z z ds Transcripción de la dseta griega: zodiacus
Ch ch k Pulcher (pulker), y transcripción de la ji griega: chaos
Ph ph f Transcripción de la fi griega: philosophia
Rh rh r Transcripción de la rho inicial griega: Rhodas
Th th t Transcripción de la theta griega: theatrum

16
abecedario, pronunciación y acentuación

Las vocales latinas pueden ser largas o breves. Las largas son señala-
das en gramáticas y diccionarios con el signo ¯ sobre ellas, y las breves,
con ˘. Nótese p. e. mālum (la manzana) frente a mălum (el mal). Los
diptongos latinos son: ae, au, ei, eu, ui, oe. Suenan ambas vocales. En
caso de tener acento prosódico, el mismo cae sobre la primera vocal.
En latín hay una i vocálica y otra consonántica que algunos escri-
ben j. Las dos suenan i y aparecen en los ejercicios como I/i.
Respecto de la uve, hay también una vocálica y otra consonántica.
Ambas aparecen en los ejercicios diferenciadas, la vocálica como U/u,
y la consonántica como V/v.
Las consonantes dobles (ll, nn, rr, cc, ss, ff, pp, tt...) suenan por sepa-
rado: bellus (bel-lus). En el grupo gn suenan ambas letras: cognatus
(cog-natus).
El latín no utiliza tildes. No hay palabras acentuadas de manera
aguda ni sobreesdrújula. Toda palabra bisilábica, por tanto, es grave
o llana. Respecto de las polisilábicas son graves si la penúltima sílaba
contiene una vocal larga o un diptongo. Si, en cambio, la penúltima
sílaba contiene una vocal breve la palabra es esdrújula.
Todo diptongo es largo. Las vocales son largas por naturaleza o por
posición. Una vocal es larga por posición cuando está seguida de dos
o más consonantes o de una consonante doble (x, z). Pero el grupo de
oclusiva (p, t, c, b, d, g, f, ph, th, ch) más líquida (l, m, n, r) hace que la
vocal que lo antecede pueda ser larga o breve: tenēbra. Para los demás
casos consúltese los buenos diccionarios.

17
Lecciones
Lección i

··Nombres tema o:
amicus (m.), humus (f.), bonus (m.)

··Presente del indicativo infecto de la voz


activa de los verbos de 1a conjugación,
tema a: laudo, y 2a, tema e: video

· Infinitivos. Pronombres personales.


Adverbios. Conjunciones

··Uso de casos nominativo: sujeto,


predicativo; vocativo: interpelación
y acusativo: objeto directo, predicativo

··Oraciones simples enunciativas


e interrogativas reales
latín. guía para el aprendizaje

sustantivos adjetivo masculino

singular plural singular plural

nominativo amicus (m.) amici bonus boni

humus (f.) humi

vocativo amice amici bone boni

hume humi

acusativo amicum amicos bonum bonos


humum humos

1a conjugación 2a conjugación
tema a tema e

laudare videre

ego laudo video

tu laudas vides

nom. sg. laudat videt

nos laudamus videmus

vos laudatis videtis

nom. pl. laudant vident

pronombres personales

singular plural

primera segunda primera segunda


persona persona persona persona

nominativo ego tu nos vos

acusativo me te nos vos

22
lección i

1. Rusticus praeparat ulmos. (hor. epist. i, 7, 84)


2. Dei mundum administrant. (cic. de nat. deor. i, 2, 4)
3. Populus minutus laborat. (petr. xliv, 3)
4. Solus ceno non libenter. (mart. xi, 35, 4)
5. Belle cantas et saltas, Attice. (mart. ii, 7, 5)
6. Nullos habeo scriptos. (plaut. mil. glor., 48)
7. Stultum me putas, amice? (mart. iv, 15, 5)
8. Pontum magnum Atlanticum oceanum appellatis.
(cic. de re publ. vi, 20, 6)
9. Animum debes mutare, non caelum. (sen. ad luc. iii, 28, 1)
10. Iuvat caesos videre iuvencos. (verg. georg. iii, 23)
11. Grammatici certant et adhuc. (hor. ad pis. 88)

Ejercitación:
12. Animus contemplat mundum. (sen. cons. ad hel. 8, 4)
13. Deos ego invoco. (plaut. most. 528)
14. Filium unicum adulescentulum habeo. (ter. heaut. 93)
15. Tu me vituperas? (plaut. aulul. 325)
16. Patrium deus habet animum. (sen. de prov. ii, 5)
17. Semper avarus eget. (hor. epist. i, 2, 56)
18. Dei quoque habent oculos. (ovid. amor. iii, 3, 42)
19. Quo properatis, amici? (sid. apoll. carm. viii, 4)
20. Te dignum putas. (sen. ad luc. ii, 20, 1)
21. Tu me mones? (sen. ad luc. iii, 27, 1)
22. Libitiarius solet regie cenare. (petr. xxxviii, 15)
23. Te nimium laudas. (mart. i, 64, 3)
24. Declamas belle, Attice. (mart. ii, 7, 1)
25. Aliquando bonus dormitat Homerus. (hor. ad pis. 359)

23
Lección ii

· Nombres tema o:
puer (m.), ager (m.), vir (m.),
miser, pulcher (m.)

··Presente del verbo sum


latín. guía para el aprendizaje

sustantivos adjetivo masculino

sg. pl. sg. pl.

nominativo amicus (m.) amici bonus boni


humus (f.) humi miser miseri
puer (m.) pueri pulcher pulchri
ager (m.) agri
vir (m.) viri

vocativo amice amici bone boni


hume humi miser miseri
puer pueri pulcher pulchri
ager agri
vir viri

acusativo amicum amicos bonum bonos


humum humos miserum miseros
puerum pueros pulchrum pulchros
agrum agros
virum viros

esse

ego sum

tu es

nom. sg. est

nos sumus

vos estis

nom. pl. sunt

26
lección ii

1. Vir ego liberque non sum. (petr. lxxxi, 6)


2. Servusne es an liber? (plaut. amph. 343)
3. Ubi tu es, Dore? (ter. eun. 472)
4. Puer meus modestissimus et suavissimus est. (cic. ad att. v, 9, 3)
5. Nos religiosi non sumus. (petr. xliv, 18)
6. Ebrii estis, amici? (petr. xcv, 2)
7. Mortui miseri sunt. (cic. tusc. disp. i, 5, 9)
8. Tu socius et conscius esse soles. (cic. ad att. i, 18, 1)
9. Habeo magistrum Tullium. (hier. epist. 57, 5)
10. Soli sumus liberi. (cic. tusc. disp. v, 11, 33)

Ejercitación:
11. Tu nimis urbanus es. (plin. epist. ii, 17, 29)
12. Stultus es an stultum me putas, amice? (mart. iv, 15, 5)
13. Animus aeger semper errat. (enn. fragm. 360 en cic. tusc.
disp. iii, 3, 5)
14. Titus noster magnum animum habet et est caldicerebrius. (petr.
xlv, 5)
15. Agrum lustrare oportet. (cato. de agricul. cxli, 1)
16. Ego graecus non sum. (aug. contra acad. ii, 3, 7)
17. Esne tu Syracusanus? (plaut. men. 1109)
18. Ciceronianus es, non christianus. (hier. epist. 22, 30)
19. Ego sum tu; tu es ego; unanimi sumus. (plaut. stich. 731)
20. Vir bonus gener tuus est. (cic. ad att. x, 9, 2)

27
Lección iii

··Nombres tema o: donum (n.), bonum (n.)

··Sustantivación del adjetivo neutro

··Apósito

··Acusativo de cosa y de persona


latín. guía para el aprendizaje

sustantivos adjetivo neutro

sg. pl. sg. pl.

nominativo donum (n.) dona bonum bona


nihil (n.) (> nil) miserum misera
pulchrum pulchra

vocativo donum dona bonum bona


miserum misera
pulchrum pulchra

acusativo donum dona bonum bona


nihil (> nil) miserum misera
pulchrum pulchra

30
lección iii

1. Me praedium maternum parum commode tractat. (plin. epist.


ii, 15, 2)
2. Amice carissime, aedificas monumentum meum? (petr. lxxi, 5)
3. Gaudia non remanent, sed fugitiva volant. (Mart. i, 15, 8)
4. Non accuso verba, quasi vasa lecta atque pretiosa, sed vinum.
(aug. conf. i, 16, 26)
5. Magnum narras. (hor. sat. i, 9, 52)
6. Parva rogas magnos. (mart. xi, 68, 1)
7. Amicos habere operosum est; satis est inimicos non habere.
(sen. ad luc. ii, 14, 7)
8. Deus nihil habet, deus nudus est. (sen. ad luc. iv, 31, 10)
9. Parva propria magna; magna aliena parva. (frontispicio de
la casa de lope de vega en madrid)

Ejercitación:
10. Nullum ego praemium, nullum monumentum postulo. (cic.
catil. iii, 11, 26)
11. Equidem nihil habeo. (plin. epist. ix, 7)
12. Verba aut latina aut peregrina sunt. (quint. inst. orat. i, 5, 55)
13. Dat signa deus. (tibul. i, 5, 57)
14. Philosophi humana divinaque simul tractant. (sen. ad luc. i, 8, 6)
15. Magni magna parant. (cato. monost. 74)
16. Longum est enumerare proelia. (nepot. xxiii, 5)
17. Parvum parva decent. (hor. epist. i, 7, 44).
18. Fatum caelum ac astra movet. (boe. con. phil. iv, 6, 18)
19. Otia me somnusque iuvant. (mart. xii, 68, 5)
20. Praecepta sunt necessaria annon? (sen. ad luc. xv, 94, 12)

31
Lección iv

··Nombres tema a:
vita (f.), poeta (m.), bona (f.)
latín. guía para el aprendizaje

sustantivos adjetivo femenino

sg. pl. sg. pl.

nominativo vita (f.) vitae bona bonae


poeta (m.) poetae misera miserae
pulchra pulchrae

vocativo vita vitae bona bonae


poeta poetae misera miserae
pulchra pulchrae

acusativo vitam vitas bonam bonas


poetam poetas miseram miseras
pulchram pulchras

34
lección iv

1. Bona conscientia turbam advocat. (sen. ad luc. v, 43, 5)


2. Paratae lacrimae insidias indicant. (publ. syr. 536)
3. Iniuria malum non est. (sen. de const. sap. viii, 3)
4. Adversarii mei malitiam prudentiam vocant. (hier. epist. 57, 3)
5. Occupat totas nigra popina vias. (mart. vii, 61, 8)

Ejercitación:
6. Tulliola, deliciae nostrae, tuum munusculum flagitat. (cic. ad
att. i, 8, 3)
7. Substantiae aut corporeae sunt aut incorporeae. (boe. contra
eut. et nest. 1)
8. Etiam capillus unus habet umbram suam. (publ. syr. 186)
9. Noster Ennius sanctos appellat poetas. (cic. pro arch. 8)
10. Magnam fortunam magnus animus decet. (sen. de clem. 3, 5)
11. Fossas puras habere oportet. (cato. de agricul. clv, 1)
12. Exiguum natura desiderat. (sen. ad luc. ii, 16, 8)
13. Ego tuas litteras vehementer exspecto. (cic. ad att. xv, 9, 2)
14. Tabellas habeo et stilum. (plaut. mil. glor. 38)
15. Laudat, amat, cantat nostros mea Roma libellos. (mart. vi, 60, 1)
16. Villa nostra mediterraneas copias praestat. (plin. epist. ii, 17, 28)
17. Verae amicitiae sempiternae sunt. (cic. de amic. ix, 32)
18. Sapientia est via recta. (aug. contra acad. i, 5, 14)
19. Discipulos tumidus vocat magister castigatque moras.
(mart. x, 104, 16-7)
20. Caliculos equidem vulgus indoctum rosas laureas
appellat. (apul. met. iv, 2, 8)

35
Lección v

··Uso del caso genitivo:


complemento de especificación
latín. guía para el aprendizaje

sustantivos

1ª declinación tema a segunda declinación tema o

sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. vita (f.) vitae amicus (m.) amici donum (n.) dona


poeta (m.) poetae humus (f.) humi nihil (n.)
puer (m.) pueri
ager (m.) agri
vir (m.) viri

v. vita vitae amice amici donum dona


poeta poetae hume humi
puer pueri
ager agri
vir viri

ac. vitam vitas amicum amicos donum dona


poetam poetas humum humos nihil
puerum pueros
agrum agros
virum viros

g. vitae vitarum amici amicorum doni donorum


poetae poetarum humi humorum
pueri puerorum
agri agrorum
viri virorum

38
lección v

1. Sunt Segestani socii populi Romani atque amici. (cic. verr. ii, 4)
2. Nec auguria novi nec mathematicorum caelum curare soleo.
(petr. cxxvi, 3)
3. Feminae naturam imperare desperare est otium. (publ. syr. 217)
4. Litterarum secreta viri ac feminae ignorant. (tac. germ. xix)
5. Nihil novi video. (sen. ad luc. xiv, 9, 12)
6. Substantiarum aliae sunt corporeae; aliae incorporeae. (boe.
contra eut. et nest. 2)
7. Sunt Gallorum subita et repentina consilia. (caes. bel. gal. iii, 8, 3)

Ejercitación:
8. Est profecto animi medicina philosophia. (cic. tusc. disp. iii, 3, 6)
9. Lutetia est oppidum Parisiorum. (caes. bel. gal. vii, 57, 1)
10. Iram Ennius initium iudicat insaniae. (cic. tusc. disp. iv, 52, 4)
11. Tacitum tormentum animi conscientia. (publ. syr. 490)
12. Ingenia maximorum virorum degustas. (sen. ad luc. iv, 33, 5)
13. Cultura animi philosophia est. (cic. tusc. disp. ii, 5, 13)
14. Orpheus veniam umbrarum dominos rogat. (boe. con. phil. iii,
xii, 28)
15. Neque arma neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici.
(sall. bel. iug. 10)

39
latín. guía para el aprendizaje

adjetivos

masculinos femeninos neutros

sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. bonus boni bona bonae bonum bona


miser miseri misera miserae miserum misera
pulcher pulchri pulchra pulchrae pulchrum pulchra

v. bone boni bona bonae bonum bona


miser miseri misera miserae miserum misera
pulcher pulchri pulchra pulchrae pulchrum pulchra

ac. bonum bonos bonam bonas bonum bona


miserum miseros miseram miseras miserum misera
pulchrum pulchros pulchram pulchras pulchrum pulchra

g. boni bonorum bonae bonarum boni bonorum


miseri miserorum miserae miserarum miseri miserorum
pulchri pulchrorum pulchrae pulchrarum pulchri pulchrorum

40
Lección vi

··Uso del caso dativo:


objeto indirecto
y dativo de interés
latín. guía para el aprendizaje

sustantivos

1ª declinación tema a segunda declinación tema o

sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. vita (f.) vitae amicus (m.) amici donum (n.) dona


poeta (m.) poetae humus (f.) humi nihil (n.)
puer (m.) pueri
ager (m.) agri
vir (m.) viri

v. vita vitae amice amici donum dona


poeta poetae hume humi
puer pueri
ager agri
vir viri

ac. vitam vitas amicum amicos donum dona


poetam poetas humum humos nihil
puerum pueros
agrum agros
virum viros

g. vitae vitarum amici amicorum doni donorum


poetae poetarum humi humorum
pueri puerorum
agri agrorum
viri virorum

d. vitae vitis amico amicis dono donis


poetae poetis humo humis
puero pueris
agro agris
viro viris

42
lección vi

1. Litteras Valerio do. (cic. ad att. xiii, 15, 2)


2. Germani agriculturae non student. (caes. bel. gal. vi, 22, 1)
3. Malus malo nocet. (sen. ad luc. xviii, 109, 4)
4. Nullus enim terminus falso est. (sen. ad luc. ii, 16, 9)
5. Noster amicus, vir, mehercule, optimus et mihi amicissimus,
sane tibi molestus est. (cic. ad att. i, 8, 1)
6. Habet Africanus milies, tamen captat. Fortuna multis dat nimis,
satis nulli. (mart. xii, 10)
7. Satis enim magnum alter alteri theatrum sumus. (epicur. frag.
208 en sen. ad luc. i, 7, 11)
8. Oppidum est praediis nostris vicinum. (plin. epist. iv, 1, 1)

Ejercitación:
9. Dat veniam corvis, vexat censura columbas. (iuv. 2, 62)
10. Nil mihi respondes? (mart. vi, 5, 3)
11. An tibi non placent lautitiae domini nostri? (petr. lvii, 2)
12. Sibi non cavere et aliis consilium dare stultum est. (fedr. i, 9, 1-2)
13. Nefas est nocere patriae. (sen. de ira ii, 31, 7)
14. Parva insula est propinqua Aetoliae. (tit. liv. xxvi, 24, 15)
15. Alter alteri vitiorum exempla sumus. (sen. de ira ii, x, 3)
16. Imperare sibi maximum imperium est. (sen. ad luc. xix, 113, 24)
17. Papirius Paetus, vir bonus noster, mihi libros donat. (cic. ad att.
i, 20, 7)
18. Nescii turpissima vota diis insusurrant. (sen. ad luc. i, 10, 5)
19. An cara tibi est Fortuna? (boe. con. phil. ii, 1, 13)
20. Non vaco somno. (sen. ad luc. i, 8, 1)

43
latín. guía para el aprendizaje

adjetivos

masculinos femeninos neutros

sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. bonus boni bona bonae bonum bona


miser miseri misera miserae miserum misera
pulcher pulchri pulchra pulchrae pulchrum pulchra

v. bone boni bona bonae bonum bona


miser miseri misera miserae miserum misera
pulcher pulchri pulchra pulchrae pulchrum pulchra

ac. bonum bonos bonam bonas bonum bona


miserum miseros miseram miseras miserum misera
pulchrum pulchros pulchram pulchras pulchrum pulchra

g. boni bonorum bonae bonarum boni bonorum


miseri miserorum miserae miserarum miseri miserorum
pulchri pulchrorum pulchrae pulchrarum pulchri pulchrorum

d. bono bonis bonae bonis bono bonis


misero miseris miserae miseris misero miseris
pulchro pulchris pulchrae pulchris pulchro pulchris

44
Lección vii

··Uso del caso ablativo:


complementos circunstanciales
latín. guía para el aprendizaje

1a declinación tema a segunda declinación tema o

sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. vita (f.) vitae amicus (m.) amici donum (n.) dona


poeta (m.) poetae humus (f.) humi nihil (n.)
puer (m.) pueri
ager (m.) agri
vir (m.) viri

v. vita vitae amice amici donum dona


poeta poetae hume humi
puer pueri
ager agri
vir viri

ac. vitam vitas amicum amicos donum dona


poetam poetas humum humos nihil
puerum pueros
agrum agros
virum viros

g. vitae vitarum amici amicorum doni donorum


poetae poetarum humi humorum
pueri puerorum
agri agrorum
viri virorum

d. vitae vitis amico amicis dono donis


poetae poetis humo humis
puero pueris
agro agris
viro viris

ab. vita vitis amico amicis dono donis


poeta poetis humo humus
puero pueris
agro agris
viro viris

46
lección vii

1. Vix me teneo, nec sum natura caldicerebrius. (petr. lviii, 3)


2. Gaudet patientia duris. (lucan. ix, 403)
3. Abundare oportet praeceptis institutisque philosophiae.
(cic. de offic. i, 1)
4. Edepol, memoria es optima. (plaut. mil. glor. 49)
5. Infima summis, summa infimis mutare gaudemus. (boe. cons.
phil. ii, 2, 9)

Ejercitación:
6. Impius non placat donis iram deorum. (cic. de leg. ii, 22, 14)
7. Villa abundat porco, haedo, agno, gallina. (cic. de senec. xvi, 56)
8. Vacare culpa magnum solacium est. (cic. ad fam. vii, 3)
9. Britanni capillo sunt promisso. (caes. bel. gal. v, 14)
10. Non egeo medicina. (cic. de amic. vi, 10)

47
Lección viii

··Verbos, pretérito y
futuro del infecto
latín. guía para el aprendizaje

infecto

sum 1ª conjugación 2ª conjugación

esse laudare videre

sum laudo video

es laudas vides

est laudat videt


presente
sumus laudamus videmus

estis laudatis videtis

sunt laudant vident

eram laudabam videbam

eras laudabas videbas

erat laudabat videbat


pretérito infecto
eramus laudabamus videbamus

eratis laudabatis videbatis

erant laudabant videbant

ero laudabo videbo

eris laudabis videbis

erit laudabit videbit


futuro infecto
erimus laudabimus videbimus

eritis laudabitis videbitis

erunt laudabunt videbunt

50
lección viii

1. Aniculam divinam ego putabam. (petr. vii, 2)


2. Quattuor robustos filios, quinque filias Appius habebat. (cic. de
senec. xi, 37)
3. Mamertina improba antea non erat, etiam erat inimica
improborum. (cic. verr. ii, 4, 10)
4. Me totum philosophiae dabo. (sen. ad luc. ii, 17, 5)
5. Te tua fata docebo. (verg. aen. vi, 759)
6. Tu pudica, tu proba perambulabis astra. (hor. epod. 17, 40-1)
7. Fortunate amice, ergo tua pascua manebunt. (verg. ecl. i, 46)
8. Sapientia erit ultimum vitae instrumentum et additamentum?
(sen. ad luc. ii, 17, 8)

Ejercitación:
9. Graecia enim antiqua tauros vocabat Italos. (var. de re rust. ii, 5, 3)
10. Fortunam Priami cantabo et durum bellum. (hor. ad pis. 137)
11. Aegrum saepe te videbo. (mart. viii, 25, 2)
12. Amici cito aquam liberam gustabunt. (petr. lxxi, 1)
13. Ego ero contentus. (cic. ad att. iii, 23, 4)
14. Tu aeternis suppliciis vivos mortuosque mactabis. (cic. catil.
i, 12, 33)
15. Brutus erat cum litteris latinis, tum etiam graecis eruditus.
(cic. brut. 107)
16. Me causa latebat. (ovid. fasti v, 361)
17. Ego me fortunatum numquam putabo. (aug. contra acad. ii, 7, 18)
18. Carolus Magnus erat eloquentia copiosus. (einhard. vit. carol.
mag. 25)
19. Profecto beati erimus. (cic. tusc. disp. i, 19, 44)
20. Ego tibi gratiam non repensabo? An fortasse paululum debeo?
(aug. contra acad. ii, 2, 3)

51
Lección ix

··Complementos circunstanciales
con preposición y caso

··Caso locativo

··Pronombres demostrativos
latín. guía para el aprendizaje

1. Habitabamus illis annis in vico angusto. (petr. lxi, 6)


2. Humani nil a me alienum puto. (ter. heaut. 77)
3. Homunculus unus e multis sum. (cic. tusc. disp. i, 9, 17)
4. De me sententiam non do. (sen. ad luc. ii, 14, 16)
5. In nullum avarus bonus est, in se pessimus. (publ. syr. 273)
6. Ad summa per planum. (sen. ad luc. xi, 84, 13)
7. Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros. (verg. aen. xii, 463)
8. Non cenat sine apro noster, Tite, Caecilianus. Bellum convivam
Caecilianus habet. (mart. vii, 59)
9. Maximum negotium tecum habes: tu tibi molestus es. (sen. ad
luc. ii, 21, 1)
10. Haec studia adversis perfugium ac solacium praebent, delectant
domi, pernoctant nobiscum. (cic. pro arch. 7)

Ejercitación:
11. In alio pediculum vides, in te ricinium non vides. (petr. lvii, 7)
12. Multa in nostro collegio praeclara. (cic. de senec. xvii, 65)
13. Romanum imperium a Romulo exordium habet. (eutr. brev. i, 1)
14. Helvetii fere cotidianis proeliis cum Germanis de imperio
dimicant. (caes. bel. gal. i, 1, 4)
15. Germani arva per annos mutant. (tac. germ. xxvi)
16. Do litteras ad te Philogono, liberto tuo. (cic. ad quint. frat. i, 3, 4)
17. Amicum enim nostrum in iudicium vocabas. (cic. verr. ii, 4, 25)
18. Manifesta causa secum habet sententiam. (publ. syr. 396)
19. Probus libertus sine natura est filius. (publ. syr. 498)
20. Segusiavi sunt extra provinciam trans Rhodanum primi.
(caes. bel. gal. i, 10, 5)
21. Saepe domi non es. (mart. ii, 5, 5)
22. Romae sum. (cic. par. stoic. iv, 32)
23. Nempe universa ex materia et ex deo constant. (sen. ad luc. i, 65, 23)
24. Cenabis bene, mi Fabulle, apud me. (catul. xiii, 1)
25. De otio meo gaudeo. (aug. contra acad. ii, 2, 4)

54
Lección x

··Nombres tema consonántico (3a declinación),


modelos consul (m.), honos (m.), legio (f.), lex (f.),
nomen (n.), homo (m.), frigus (n.), virtus (f.),
princeps (m.), senex (m.); vetus (adjetivo)
latín. guía para el aprendizaje

1. Sol amplissima magnitudine ac potestate non solum temporum


terrarumque sed etiam siderum ipsorum caelique rector.
(plin. hist. nat. ii, 6)
2. Nulla enim virtus aliam mercedem laborum periculorumque
desiderat praeter hanc laudis et gloriae. (cic. pro arch. 11)
3. Nil praeter domini mores mutant pauperes. (fedr. i, 15, 2)
4. Lupus est homo homini, non homo. (plaut. asin. ii, 4, 88)
5. Principes pro victoria pugnant; comites pro principe. (tac. germ. xiv)
6. Tam saeva et infesta virtutibus tempora! (tac. agric. i)
7. Germani, prope soli barbarorum, singulis uxoribus contenti
sunt. (tac. germ. xviii)
8. Summum ius; summa iniuria. (cic. de offic. i, 10)
9. Sunt ingeniis nostris semina innata virtutum. (cic. de leg. i, 13, 38)
10. Haud est hominis terga Fortunae dare. (sen. oedip. 86)

Ejercitación:
11. Eques Romanus es? (petr. lvii, 4)
12. Amicus quidem Plato, sed magis amica veritas. (ammon. vit. arist.)
13. Luxuria et neglegentia boni moris vitia hominum sunt, non
temporum. (sen. ad luc. xvi, 97, 1)
14. Adversarius magna inclamat voce. (hor. sat. i, 9, 75)
15. Adhuc sub iudice lis est. (hor. ad pis. 78)
16. Matutina parum cautos iam frigora mordent. (hor. sat. ii, 6, 45)
17. Ex animo constamus et corpore. (cic. de fin. iv, 19)
18. Virtutem verba putas et lucum ligna. (hor. epist. i, 6, 31-2)
19. Ius summum saepe summa est malitia. (ter. heaut. 796)
20. In vino nimis vetere ipsa nos amaritudo delectat. (sen. ad luc.
vii, 63, 5)
21. Vitiosi mala sua virtutum loco numerant. (sen. ad luc. iii, 28, 10)
22. Bonus vir sine deo nemo est. (sen. ad luc. iv, 41, 2)
23. Catilina iuventutem mala facinora edocebat. (sallust. catil. xvi, 1)
24. Pueros vero magistri castigare etiam solent nec verbis solum,
sed etiam verberibus. (cic. tusc. disp. iii, 27, 64)
25. Sapientiae studium vetus quidem in nostris. (cic. tusc. disp. iv, 3, 5)
26. Quam totus homuncio nil est! (petr. xxxiv, 10)

56
lección x

27. Assem aerarium nemini debeo. (petr. lvii, 5)


28. Animus tuus se iudicat divitem. (cic. par. stoic. vi, 43)
29. In homine proprium est ratio. (sen. ad luc. vii, 66, 10)
30. Non sum ego causidicus nec amaris litibus aptus. (mart. xii, 68, 3)

57
Lección xi

··Verbos temas de infecto, consonántico,


semiconsonántico e i (3ª y 4ª conjugaciones),
modelos lego, facio, minuo y audio
latín. guía para el aprendizaje

1. Posco librum Titi Livi et quasi per otium lego. (plin. epist. vi, 20)
2. Hoc mihi de te, nate, refers? (verg. aen. ix, 491)
3. Fert Britannia aurum et argentum et alia metalla pretium
victoriae. (tac. agric. xi)
4. Nos autem philosophi esse cupimus. (cic. de nat deor.
iii, 77, 2)
5. Germani deorum maxime (maximum) Mercurium colunt. (tac.
germ. ix)
6. Deus et natura nil otiosum facit. (dante mon. i, 3; cf. arist. de
caelo i, 4, 271a35)
7. Non ex ebore tantum Phidias sciebat facere simulacra, faciebat
ex aere. (sen. ad luc. xi, 85, 40)
8. Ego ibo ad medicum. (plaut. menaech. 996)
9. Ego te et tu me feres. (ter. hec. 610)
10. Solebam haec ego puer apud Homerum legere. (petr. xlviii, 7)

Ejercitación:
11. Bene emo, bene vendo. (petr. lxxv, 9)
12. Pace advenio et pacem ad vos fero. (plaut. amph. 32)
13. Deum agnoscis ex operibus eius. (cic. tusc. disp. ii, 28, 70)
14. Aeneas oppidum condit, ab nomine uxoris Lavinium appellat.
(tit. liv. i, 1, 11)
15. Obsequium amicos; veritas odium parit. (ter. andr. 68)
16. Multa senem circumveniunt incommoda. (hor. ad pis. 169)
17. Labienus in Italiam magnis itineribus contendit duasque ibi
legiones conscribit. (caes. bel. gal. i, 10, 3)
18. Non scholae, sed vitae discimus. (sen. ad luc. xix, 106, 12)
19. Commius reliquique duces ad Alesiam perveniunt. (caes. bel.
gal. vii, 79, 1)
20. Germani reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt.
(tac. germ. vii)
21. Decimae legioni Caesar propter virtutem confidebat maxime.
(caes. bel. gal. i, 40, 15)
22. Solum te in tanta pericula mittam? (verg. aen. ix, 200)
23. Carpent tua poma nepotes. (verg. ecl. ix, 50)

60
lección xi

24. Mihi quidem Scipio vivit semperque vivet. (cic. de amic.


xxvii, 102)
25. Licet ad philosophiam etiam sine viatico pervenire. (sen. ad luc.
ii, 17, 7)
26. Numquam aliud natura; aliud sapientia dicit. (iuv. xiv, 321)
27. Facere docet philosophia, non dicere. (sen. ad luc. ii, 20, 2)
28. Fata viam invenient. (verg. aen. iii, 395=x, 113)
29. Robur confirmat labor, at longa otia solvunt. (cato. monost.
iii, 71)
30. Semper labor siccat lacrimas et gaudia fundit. (cato. monost.
iii, 36)

61
Lección xii

··Sustantivos tema i (3a declinación),


modelos civis (m.), nubes (f.), mare (n.),
animal (n.), urbs (f.), pater (m.)
latín. guía para el aprendizaje

1. Mens enim et ratio et consilium in senibus est. (cic. de senec.


xix, 67)
2. Mare non sane pretiosis piscibus abundat. (plin. epist. ii, 17, 28)
3. Navis in mari parvula est. (sen. ad luc. v, 43, 2)
4. Tu mediastinus tacita prece rura petebas, nunc urbem et ludos
et balnea vilicus optas. (hor. epist. i, 14, 14-5)
5. Germani celebrant carminibus antiquis Tuistonem, deum terra
editum, et filium Mannum originem gentis conditoresque.
(tac. germ. ii, 10)
6. Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum. (lucr. iii, 830)
7. Alii parentes, alii liberos, alii coniuges vocibus requirebant.
(plin. epist. vi, 20)
8. Litus multa animalia maris siccis harenis detinebat. (plin. epist.
vi, 20)
9. Partem noctium studiis vindico. (sen. ad luc. i, 8, 1)
10. Navibus atque quadrigis petimus bene vivere. (hor. epist.
i, 11, 28-9)
11. Caelum crebris imbribus ac nebulis foedum. (tac. agric. xii)
12. At sedare sitim fluvii fontesque vocabant. (lucr. v, 945)

Ejercitación:
13. Numero hostes; virtute Romanus superat. (tit. liv. ix, 32)
14. Hominis autem finis est perfecte quaerere veritatem.
(aug. contra acad. i, 3, 9)
15. Et in mari et in terra multa possideo. (petr. xxxix, 8)
16. Antonius cogitabat legiones ad urbem adducere. (cic. ad fam.
xii, 23, 2)
17. Pallida mors aequo pulsat pede pauperum tabernas regumque
turres. (hor. od. i, 4, 13-4)
18. Non mortem timemus, sed cogitationem mortis. (sen. ad luc.
iv, 30, 17)
19. De tam magna nave ne tabulam quidem naufragus habes. (petr.
cxv, 13)
20. Ipse seram teneras maturo tempore vites. (tibul. i, 1, 7)
21. Pan curat ovis (= oves) oviumque magistros. (verg. ecl. ii, 33)

64
lección xii

22. Iam navibus cinis incidebat. (plin. epist. vi, 16)


23. Alexander orbi magnus est; Alexandro orbis angustus est.
(sen. ret. suas. i, 3)
24. An tu civem ab hoste natura ac loco, non animo factisque
distinguis? (cic. par. stoic. iv, 29)
25. Eadem natura vi rationis hominem conciliat homini et ad
orationis et ad vitae societatem. (cic. de offic. i, 4, 11)
26. Finem Britanniae non fama nec rumore, sed castris et armis
tenemus. (tac. agric. xxxiii)
27. Tota enim philosophorum vita commemoratio mortis est.
(cic. tusc. disp. i, 31, 74)
28. Tu soles locorum difficultates arte superare. (plin. epist. iv, 1)
29. Ipsae iam nubes ruptae super arma cadebant. (petr. cxxiii, 199)
30. Haud multum tempus mentis simulata manebunt.
(cato. monost. 68)

65
Lección xiii

··Adjetivos modelos acer (m.), acris (f.),


acre (n.); fortis (m. y f.), forte (n.);
audax (m., f. y n.); ingens (m., f. y n.)
latín. guía para el aprendizaje

1. Ars longa; vita brevis; occasio praeceps; experimentum


periculosum; iudicium difficile. (hipocr. afor. 1, primera parte
en sen. de brev. vit. i, 1)
2. Brevis esse laboro, obscurus fio. (hor. ad pis. 25)
3. Omne capax movet urna nomen. (hor. od. iii, 1, 16)
4. Crudelem medicum intemperans aeger facit. (publ. syr. 104)
5. Egere enim necessitatis est; nihil necesse sapienti est. (sen. ad
luc. i, 9, 14)
6. Otium divos rogat in patenti Aegaeo nauta. (hor. od. ii, 16, 1-2)
7. Omnia praeclara rara. (cic. de amic. xxi, 79)
8. Audentis (=Audentes) Fortuna iuvat. (verg. aen. x, 284)
9. Et Venus in silvis iungebat corpora amantum (=amantium).
(lucr. v, 962)
10. Rex Iuppiter omnibus idem. (verg. aen. x, 112)

Ejercitación:
11. Omnis aetas gravis est. (cic. de senec. ii, 4)
12. Amicorum sunt communia omnia. (cic. de orat. i, 16, 51)
13. Leve est miserias ferre; perferre est grave. (sen. thy. 307)
14. Naturae se sapiens accommodat. (sen. ad luc. ii, 17, 9)
15. Longum iter est per praecepta, breve et efficax per exempla.
(sen. ad luc. i, 6, 5)
16. Difficile est proprie communia dicere. (hor. ad pis. 128)
17. Non deterret sapientem mors. (cic. tusc. disp. i, 38, 11)
18. Est patria parens omnium nostrorum. (cic. de orat. i, 44, 196)
19. Omnia bona mea mecum sunt. (sen. ad luc. i, 9, 18)
20. Finis pugnantium mors. (sen. ad luc. i, 7, 4)
21. Sol omnibus lucet. (petr. c, 1)
22. Mentem mortalia tangunt. (verg. aen. i, 462)
23. Non facit nobilem atrium plenum fumosis imaginibus.
(sen. ad luc. iv, 44, 5)
24. Ante omnia est mei cura. (sen. ad luc. xx, 121, 17)
25. Ante omnia necesse est se ipsum aestimare. (sen. de tranq.
anim. vi, 2)
26. Num iam sapientes et beati sumus? (aug. de lib. arb. ii, 15, 40)

68
lección xiii

27. Omnia aliena sunt; tempus tantum nostrum est. (sen. ad luc. i, 1, 3)
28. Persona est naturae rationabilis individua substantia.
(boe. contra eut. & nest. 3)
29. Omnis animi debilitata et humilis et fracta timiditas servitus
est. (cic. par. stoic. v, 41)
30. Omnia tamquam mortales timetis, omnia tamquam inmortales
concupiscitis. (sen. de brev. vit. iii, 4)

69
Lección xiv

··Sustantivos tema u (4ª declinación),


modelos motus (m.), manus (f.), cornu (n.)
latín. guía para el aprendizaje

1. Manus manum lavat. (petr. xlv, 13)


2. Ego poeta sum et non humillimi spiritus. (petr. lxxxiii, 8)
3. Caesar salutem suam Gallorum equitatui committere non
audebat. (caes. bel. gal. i, 42, 5)
4. In manu illius plumbum aurum fiebat. (petr. xliii, 7)
5. Morbos perturbatos motus philosophi appellant. (cic. tusc. disp.
iii, 5, 10)
6. Pro labore manuum ad officium linguae me compellebam.
(abael. hist. cal. i, 11)
7. Dente lupus; cornu taurus petit. (hor. sat. ii, 1, 52)
8. Defendunt cornua cervum. (mart. xiii, 94, 1)

Ejercitación:
9. Passibus ambiguis Fortuna volubilis errat. (ovid. trist. v, 8, 15)
10. Habebat dominus in minimo digito sinistrae manus anulum
grandem subauratum. (petr. xxxii, 3)
11. Initia in potestate nostra sunt; de eventu Fortuna iudicat.
(sen. ad luc. ii, 14, 16)
12. Aves eventus significant aut adversos aut secundos. (cic. de div.
ii, 37, 78)
13. In civitatibus omnia necessaria scholares ad manum habent.
(abael. hist. cal. i, 11)
14. Natura est motus principium secundum se, non per accidens.
(boe. contra eut. & nest. 1)
15. An non est omnis metus servitus? (cic. par. stoic. v, 40)
16. Doctrina est fructus dulcis radicis amarae. (cato. monost.
iii, 40)
17. Criminis indultu secura audacia crescit. (cato. monost. iii, 22)
18. Noster animus in motu est. (sen. ad luc. iv, 39, 3)
19. Omne enim animal sensus habet. (cic. de nat. deor. iii, 13, 32)
20. Parvo cultu natura contenta est. (cic. tusc. disp. v, 34, 94)
21. Corpus omne habet proprium motum. (boe. contra eut. & nest. 1)
22. Sat dulcis labor est cum fructu ferre laborem. (cato. monost. iii, 73)
23. Senatus huic rei idoneos homines deligebat. (caes. bel. gal.
vii, 31)

72
lección xiv

24. Equitatus nostri cum equitatu Helvetiorum proelium


committunt, et pauci de nostris cadunt. (caes. bel. gal. i, 15, 2)
25. Pythagoras primum, deinde Plato animum in duas partes
dividit, alteram rationis participem facit, alteram expertem, in
participe rationis ponit tranquillitatem, in altera motus turbidos
cum irae tum cupiditatis. (cic. tusc. disp. iv , 5, 10)

73
Lección xv

··Sustantivos tema e (5ª declinación),


modelos res (f.), dies (m. o f.)

··Pronombres interrogativos-indefinidos
latín. guía para el aprendizaje

1. Nulla dies sine linea. (aforismo atribuido a apeles por plin.


hist. nat. xxxv, 36, 12)
2. Vitae summa brevis spem nos vetat inchoare longam. (hor. od.
i, 4, 15-6)
3. Germani nihil neque publicae neque privatae rei nisi armati
agunt. (tac. germ. xiii)
4. Helvetii postero die castra ex eo loco movent. (caes. bel. gal. i, 15, 1)
5. Concordia parvae res crescunt. (sal. iugur. x, 6)
6. Quid est bonum? Rerum scientia. Quid est malum? Rerum
imperitia. (sen. ad luc. iv, 31, 6)
7. Non est philosophia populare artificium nec ostentationi
paratum, non in verbis, sed in rebus est. (sen. ad luc. ii, 16, 3)
8. Quid est ratio? Naturae imitatio. Quid est summum hominis
bonum? Ex naturae voluntate se gerere. (sen. ad luc. vii, 66, 39)

Ejercitación:
9. Planities erat magna, et in ea tumulus terrenus satis grandis.
(caes. bel. gal. i, 43, 1)
10. Spem autem pacis habeo nullam. (cic. ad att. ix, 13, 8
11. Habes res urbanas, in vicem rusticas scribis. (plin. epist. ii, 11, 25)
12. Germani nec dierum numerum sed noctium computant.
(tac. germ. xi)
13. Sol lucem rebus ministrat aufertque tenebras. (plin. hist. nat. ii, 6)
14. De minoribus rebus principes consultant; de maioribus omnes.
(tac. germ. xi)
15. Aut ignorantia nos aut insolentia rerum iracundos facit. (sen. de
ira, ii, xxxi, 4)
16. Res magna magnos viros desiderat. (aug. contra acad. i, 2, 6)
17. Moribus antiquis res stat Romana virisque. (cic. de re publ. v, 1, 1)
18. Naufragium rerum est mulier male fida marito. (cato. monost.
iii, 6)
19. Sapientia est rerum humanarum divinarumque scientia.
(aug. contra acad. i, 6, 16 = cic. de off. ii, 2, 5)
20. Quid est enim philosophia? Amor sapientiae. Quid philocalia?
Amor pulchritudinis. (aug. contra acad. ii, 3, 7)

76
lección xv

21. Bona ergo fides est ex animi sententia. (aug. contra acad. ii, 5, 12)
22. Res est imperiosa timor. (mart. xi, 58, 8)
23. Numerat paucos vix tua vita dies. (mart. i, 15, 4)
24. Amicitia est rerum humanarum et divinarum cum benevolentia
et caritate consensio. (aug. contra acad. iii, 6, 13 = cic. de amic. 6, 20)
25. Populus dabat olim imperium, fasces, legiones, omnia, nunc se
continet atque duas tantum res anxius optat, panem et
circenses. (iuv. 10, 78-81)

77
Lección xvi

··Tiempos y temas del perfecto del indicativo


latín. guía para el aprendizaje

1. Exemplar testamenti misi tibi. (plin. epist. x, 70)


2. Cui deo crinem vovisti? (petr. cvii, 15)
3. At tuba terribili sonitu taratantara dixit. (enn. frag. 375b)
4. At varios linguae sonitus natura subegit mittere, et utilitas
expressit nomina rerum. (lucr. v, 1028-9)
5. Tonanti sancta Mnemosyne Iovi fecunda novies artium
peperit chorum Musarum. (fedr. iii, prol 18-9)
6. Et ego et tua mater ambae meretrices fuimus. (plaut. cist. 39)
7. Quid habuistis in cena? (petr. lxvi, 1)
8. Catonem exemplar sapientis viri nobis dii inmortales
dederunt. (sen. de const. sap. ii, 1)
9. Alteri se in montem receperunt; alteri ad impedimenta et carros
suos se contulerunt. (caes. bel. gal. i, 26, 1)
10. Urbem Romam a principio reges habuere. (tac. ann. i, 1)
11. Nearchus Tarentinus, hospes noster, in amicitia populi Romani
permanserat. (cic. de senec. xii, 41)
12. Ego leve dixero. (sen. ad luc. ii, 13, 5)
13. Diligo praestantem, non odi, Cinna, negantem. (mart. vii, 43, 3)
14. Novi enim moderationem animi tui et aequitatem, sed
humanitatem et prudentiam intellego. (cic. de senec. i, 1)
15. Non discere debemus artes liberales, sed didicisse. (sen. ad luc.
xiv, 88, 1)
16. Haec olim meminisse iuvabit. (verg. aen. i, 203)

Ejercitación:
17. Ego multa tacui, multa pertuli, multa concessi. (cic. catil.
iv, 1)
18. Hominem inter homines me feci. (petr. lxxiv, 74)
19. Litteras Graecas senex didici. (cic. de senec. viii, 26)
20. Auxit benevolentiam consuetudo. (cic. de amic. ix, 30)
21. Divina natura dedit agros, ars; humana aedificavit urbes. (cato.
de re rust. iii, 1)
22. Mercatorem in provinciam cum imperio ac securibus misimus.
(cic. verr. ii, 4)

80
lección xvi

23. Vos adhuc non cenastis (=cenavistis)? (petr. lxxiv, 6)


24. Summum consilium maiores nostri appellarunt
(=appellaverunt) senatum. (cic. de senec. ii, 6)
25. Aquila in sublimi quercu nidum fecerat. (fedr. ii, 4, 1)
26. Socrates supremo vitae die de inmortalitate animorum
disseruerat. (cic. de senec. xxi, 78)
27. Virtus est vitium fugere, et sapientia prima stultitia caruisse.
(hor. epist. i, 1, 41-2)
28. Non omnia memini et scio. (plaut. pers. 186)
29. Lupus villam intravit. (petr. lxii, 11)
30. Servi vinum dedere in manus. (petr. xxxiv, 4)
31. Omnia novit graeculus esuriens. (iuv. iii, 77-8)
32. Ego ruri cenavero. (plaut. cas. 781)
33. Nulla fides umquam miseros elegit amicos. (luc. viii, 535)
34. Sum semperque fui pauper. (mart. v, 13, 1)
35. Somnum, hercle, ego hac nocte oculis non vidi meis.
(ter. heaut. 941)

81
Lección xvii

··Proposiciones sustantivas de acusativo


sujeto e infinitivo verbo
latín. guía para el aprendizaje

1. Te fortunatum esse non aestimas? (boe. con. phil. ii, 3)


2. Pompeium nobis amicissimum constat esse. (cic. ad att. i, 12, 3)
3. An clamant homines beatos se esse? (aug. de lib. arb. ii, 13, 35)
4. Bonum esse constat. (boe. de hebdom.)
5. Fuisse apud eos et Herculem Germani memorant. (tac. germ. iii)
6. Nolebam illum nostrum familiarem sermonem in alienas manus
devenire. (cic. ad att. i, 9, 1)
7. Quosdam ait Epicurus ad veritatem sine ullius adiutorio exisse,
fecisse sibi ipsos viam. (epicur. frag. 192 en sen. ad luc. v, 52, 3)

Ejercitación:
8. Cupio me esse clementem. (cic. catil. i, 4, 1)
9. Video te alte spectare. (cic. tusc. disp. i, 34, 82)
10. Verbis abundare te semper putas, o Graecia. (cic. tusc. disp. ii, 15, 35)
11. Clamabat ille miser se civem esse Romanum. (cic. verr. ii, 5, 161)
12. Pisces natare oportet. (petr. xxxix, 3)
13. Placet Stoicis omnia peccata esse paria. (cic. acad. ii, 133)
14. Est in animo quasi insculptum esse deos. (cic. de nat. deor. ii, 4, 12)
15. Constat nos beatos esse velle. (aug. de lib. arb. ii, 9, 26)
16. Sine ulla dubitatione dicimus beatos nos esse velle. (aug. de lib.
arb. ii, 9, 26)
17. Summum bonum beatitudinem esse definivimus. (boe. cons.
phil. iii, 2, 11)
18. Stoici omnia fato fieri dicunt. (cic. de fato xv, 33)
19. Nescis exilium scelerum esse poenam? (cic. par. stoic. iv, 30)
20. Me moderantissimum fuisse vehementissime gaudeo. (cic. ad
att. i, 20)
21. Numquam se cenasse domi Philo iurat. (mart. v, 47, 1)
22. Temere dedi Ciceronem fuisse sapientem. (aug. contra acad. i, 3, 8)
23. Solemus dicere summum bonum esse secundum naturam
vivere. (sen. de otio, v, 1)
24. Dasne sapientiam rectam viam vitae esse? (aug. contra acad.
i, 5, 13)
25. Proinde putare aliquem tum nomina distribuisse rebus et inde
homines didicisse vocabula prima desipere est. (lucr. v, 1041-1043)

84
Lección xviii

··Grados y aspectos del verbo

··Oraciones enunciativas e interrogativas,


potenciales e irreales, volitivas e imperativas

··Objeto en genitivo
latín. guía para el aprendizaje

I. Clasificación de las oraciones simples, según los modos verbales

Clave de traducción con sum, es, esse, fui

negación grados y aspectos pasados

pluscuamperfecto perfecto i

1. Reales con indicativo fueram fui e


(había sido) (fui/ (
he sido/
non hube sido)

2. Potenciales con subjuntivo


-- -- -
non

3. Irreales con subjuntivo fuissem -- e


(habría sido) (
4. Desiderativas
potenciales (exhortativas,
permisivas) con subjuntivo
-- -- -
ne

5. Desiderativas fuissem e
irreales con subjuntivo (hubiera/hubiese sido) -- (
6. Deliberativas dubitativas
potenciales con subjuntivo -- -- -

non
7. Deliberativas fuissem e
dubitativas irreales con (había sido) -- (
subjuntivo

* Nótese que el latín tiene dos irrealidades, la de un pasado cercano (essem)


y la de un pasado remoto (fuissem).

86
lección xviii

presentes futuros

infecto infecto perfecto infecto

eram sum fuero ero


(era) (soy) (seré) (seré)

en prótasis eventual

fuero ero
(fuere) (fuere)

perfecto infecto
-- --
fuerim sim
(sería) (sería)
essem -- --
(sería)*
perfecto infecto

fuerim sim
-- (sea) (sea) --
en prótasis potencial

fuerim (fuera) sim (fuera)


essem
(fuese) -- --
perfecto infecto
-- --
fuerim sim
(soy) (soy)
essem
(era) -- --

87
latín. guía para el aprendizaje

1.1. Reales con indicativo presente, pasados y futuros


(Lecciones i-xviii)

1.2. Potenciales con subjuntivo presente infecto o perfecto

1. Quid igitur faciam (haría yo)? (ter. eun. i, 1, 1)


2. Tu illi nihil dixeris (dirías)? (cic. ad att. i, 11)

1.3. Irreales con subjuntivo pasado infecto


y pluscuamperfecto

3. Nemo umquam sine magna spe inmortalitatis se pro patria


offerret (ofrecería) ad mortem. (cic. tusc. disp. i, 5, 32)
4. Ego homuncio id non facerem (haría)? (ter. eun. 590)
5. Quis pertulisset (habría soportado) iniuriam? (boe. con. phil. iv,
4, 35)

1.4. Desiderativas, exhortativas y permisivas potenciales


con presentes del subjuntivo

6. Ut illum di deaeque perdant (pierdan). (ter. eun. 302)


7. Utinam dies iam venerit (venga). (plin. epist.. iii, 18, 10)
8. Sit (sea) nox cum somno, sit (sea) sine lite dies. (mart. ii, 90, 10)
9. Vivorum meminerimus (acordémonos). (petr. xliii, 1)
10. Nomina declinare et verba in primis pueri sciant (sepan).
(quint. inst. orat. i, 4, 22)
11. Ne sit (sea) sane summum malum dolor, malum certe est.
(cic. tusc. disp. ii, 14)

1.5. Desiderativas irreales con subjuntivo pasado infecto


y pluscuamperfecto

12. Utinam te di perderent (perdiesen). (plaut. capt. 537)


13. Ut minus vitae cupidi fuissemus (hubiéramos/hubiésemos sido).
(cic. ad fam. xiv, 4)

88
lección xviii

14. Utinam istam calliditatem hominibus dei ne dedissent


(hubieran/hubiesen dado). (cic. de nat. deor. iii, 75)

1.6. Deliberativas-dubitativas con subjuntivo presente


o pretérito perfecto potenciales de presente

15. Adeam (voy) an fugiam (huyo)? (plaut. aul. iv, 9, 20)


16. Adierim (voy) an fugerim (huyo)?

1.7. Deliberativas-dubitativas irreales con subjuntivo pasado


infecto y pluscuamperfecto

17. Utrum irem (iba) an redirem (volvía)? (sen. ad luc. v, 53, 2)


18. Utrum ivissem (había ido) an redissem (había vuelto)?

1.8. Imperativas de presente y futuro

negación modo presente futuro


(cordial) (orden perentoria)

-- --
<tu> es (“se”) <tu> esto (“se”)

ne imperativo -- <ille> esto (“sea”)

-- --
<vos> este (“sed”) <vos> estote (“sed”)

-- < illi> sunto (“sean”)

19. Es animo forti. (cato. disth. ii, 14)


20. Procul este, profani. (verg. aen. vi, 528)
21. Salus populi suprema lex esto. (cic. de leg. iii, 3)
22. Regio imperio duo magistratus sunto. (cic. de leg. iii, 8)
23. Cogita te mortalem esse, me senem. (sen. ad luc. iv, 35, 3)

89
latín. guía para el aprendizaje

24. Vos exemplaria Graeca nocturna versate manu, versate diurna.


(hor. ad pis. 268-9)
25. Ne time. (plaut. cas. 835)
26. Noli timere. (sen. ad luc. i, 12, 10)
27. Confer nostram longissimam aetatem cum aeternitate.
(cic. tusc. disp. i, 39, 94)
28. Tolle, lege. (aug. conf. viii, 12, 29)
29. Credite mihi: assem habeas, assem valeas. (petr. lxxvii, 6)
30. Venite, mortales, ad philosophiam. (aug. contra acad.
iii, 9, 20)
31. Hominem mortuum, inquit lex in xii tabulis, in urbe ne
sepelito neve urito. (cic. de leg. ii 58)
32. Aequam memento rebus in arduis servare mentem. (hor. od.
ii, 3, 1-2)

ii. Forma externa de las oraciones interrogativas

2.1. Simples

2.1.1. Sobre la totalidad, con o sin adverbios

a) -- / -ne / non / an (no se sabe qué respuesta seguirá)


33. Tu me mones? (sen. ad luc. iii, 27, 1)
34. Videsne illam urbem? (cic. de rep. vi, 11)
35. Non cinis ille poetae felix? (pers. i, 36)
36. An medicina ars est? (cic. de div. xiv, 24)

b) nonne (supone respuesta afirmativa)


37. Nonne vides guttas pertundere saxa? (lucr. iv, 1287)

c) num (supone respuesta negativa)


38. Num aurea quaeris pocula? (sen. ad luc. xx, 119, 13)

90
lección xviii

2.1.2. Sobre un elemento de la oración

a) con pronombres interrogativos: quis?; uter?, etc.


39. Vir bonus est quis? (hor. epist. i, 16, 40)
40. Uter vincat? (sen. ad luc. ii, 14, 13)

b) con adverbios interrogativos: ubi?, quo?, quando?,


quomodo?, cur?, etc.
41. Cur timeat (temería) mortem homo? (sen. ad luc. xvii, 104, 25)
42. Quando tam multa disces? (sen. ad luc. ix, 75, 9)
43. Quo tendis et in quod dirigis arcum? (pers. iii, 60)

2.2 dobles

2.2.1. Primer miembro


---
-ne
uter, utra, utrum
utrum (adverbializado)

2.2.2. Segundo miembro


an (no se sabe que respuesta seguirá)
annon (supone respuesta afirmativa)
necne (supone respuesta negativa)

44. Quam figuram habent ista animalia? Hominis an ferae? (sen. ad


luc. xix, 113, 22)
45. Suntne dei necne sunt? (cic. de nat deor. i, 61)
46. Utrum servus sum an liber? (petr. lvii, 9)
47. Utrum autem mavis ex inopia saturitatem an in copia famem?
(sen. ad luc. ii, 19, 7)
48. Uter maior aetate fuerit (es), Homerus an Hesiodus? (sen. ad
luc. xi, 88, 6)
49. Utrum docent isti virtutem annon? (sen. ad luc. xi, 88, 4)
50. Sunt haec tua verba necne? (cic. tusc. disp. iii, 18, 42)

91
Lección xix

··Períodos adverbiales con prótasis


modal-comparativa, condicional,
locativa y temporal; reales, potenciales,
irreales y eventuales
latín. guía para el aprendizaje

período prótasis apódosis ejemplo traducción

Rex es, si Eres rey,


recte facis. si obras
rectamente.

Rex eras, si Eras rey,


recte faciebas. si obrabas
rectamente.
real indicativo oración
presente o simple Rex fuisti, si Fuiste rey,
pasados recte fecisti. si obraste
rectamente.

Rex fueras, si Habías


recte feceras. sido rey,
si habías
obrado
rectamente.

Rex eris (=fueris), Serás rey,


si recte facies si obrares
eventual futuros futuros (=feceris). rectamente.
(isid. etym. ix, 3, 4)

subjuntivo subjuntivo Rex sis (=fueris), Serías rey,


potencial presente o presente o si recte facias si obraras
pretérito pretérito (=feceris). rectamente.
perfecto perfecto

infecto subjuntivo subjuntivo Rex esses, si Serías rey,


pretérito pretérito recte faceres. si obrases
infecto infecto rectamente.
irreal
de
pluscuam- subjuntivo subjuntivo Rex fuisses, si Habrías
perfecto pretérito pretérito recte fecisses. sido rey, si
pluscuam- pluscuam- hubieras
perfecto perfecto (hubieses)
obrado
rectamente.

94
lección xix

1. Donec eris felix, multos numerabis amicos. Tempora si fuerint


nubila, solus eris. (ovid. trist. i, 9, 5-6)
2. Libertas si aequa non est, ne libertas quidem est. (cic. de re
publ. i, 47)
3. Mulieres si non essent, omnia pro luto haberemus. (petr. lxvii, 10)
4. Hectora quis nosset (=novisset), si felix Troia fuisset? (ovid.
trist. iv, 3, 75)
5. Ut sementem feceris, ita metes. (cic. de orat. ii, 261)
6. Quot homines, tot sententiae. (ter. phorm. 454)
7. Dum Fortuna manet, vultum servatis, amici. Cum cecidit, turpi
vertitis ora fuga. (petr. lxxx, 9)
8. Romani ubi solitudinem faciunt, pacem appellant. (tac. agric. xxx)
9. Pudet me generis humani, quotiens scholam intravi. (sen. ad
luc. ix, 76, 4)
10. Nubere Paula cupit nobis; ego ducere Paulam nolo: anus est.
Vellem, si magis esset anus. (mart. x, 8)

Ejercitación:
11. Iacerent in tenebris omnia, nisi litterarum lumen accederet.
(cic. pro arch. 6)
12. Si ad naturam vives, numquam eris pauper. Si ad opiniones,
numquam eris dives. (epicur. frag. 201 en sen. ad luc. ii, 16, 7)
13. Pomponium Atticum sic amo, ut alterum fratrem. (cic. ad fam.
xiii, 1)
14. Qualis dominus, talis et servus. (petr. lviii, 3)
15. Omnia promittis, cum tota nocte bibisti. (mart. xii, 12, 1-2)
16. Libitiarius sic solebat cenare, quomodo rex. (petr. xxxviii, 15)
17. Talis est sapientis animus, qualis mundus super lunam. (sen. ad
luc. vi, 59, 16)
18. Si tacuisses, philosophus mansisses. (boe. cons. phil. ii, 7, 20)
19. Aves si prosperos eventus ostenderunt, certe fefellerunt. (cic. de
divin. ii, 37, 79)
20. Nihil est enim unum uni tam simile, tam par, quam omnes inter
nosmet ipsos sumus. (cic. de leg. i, 10, 28)
21. Dum te inanem videbo, divitem non putabo. (cic. par. stoic. vi, 44)

95
latín. guía para el aprendizaje

22. Quando ego tuum non curo, ne cura meum. (ter. adel. 802)
23. Sic cum inferiore vivas, quemadmodum tecum superiorem
velis vivere. (sen. ad luc. v, 47, 12)
24. Qualis est arbor, talis est fructus. (loth. de mis. hum. cond. viii, 1)
25. Si magistratus hoc scierint, ibis in crucem. (petr. cxxxvii, 2)
26. Antequam de re publica dicam, exponam vobis consilium meum.
(cic. philip. i, 1)
27. Quocumque me verto, argumenta senectutis meae video.
(sen. ad luc. i, 12, 1)
28. Si deus est, unde mala? Bona vero unde, si non est? (boe. con.
phil. i, 4, 30)
29. Omnes aequo animo parent, ubi digni imperant. (publ. syr. 488)
30. Vinum si non placet, mutabo. (petr. xlviii, 1)

96
Lección xx

··Períodos adverbiales con prótasis causal,


concesiva, consecutiva y final
latín. guía para el aprendizaje

1. Non multum oportet consilio credere, quia suam habet


fortuna rationem. (petr. lxxxii, 6)
2. Natura nos cognatos edidit, cum ex isdem et in eadem gigneret.
(sen. ad luc. xv, 95, 52)
3. Tiberis, quamquam fossam providentissimus imperator fecit,
exhaustus premit valles. (plin. epist. viii, 17)
4. Pollio amat nostram, quamvis est rustica, musam. (verg. ecl. iii, 84)
5. Nil bene cum facias, tamen magnus es ardelio. (mart. ii, 7, 7)
6. Nemo tam puer est, ut Cerberum timeat. (sen. ad luc. iii, 24, 18)
7. Me tu in hanc excellentiam componebas, ut consimilem deo
faceres. (boe. con. phil. i, 4, 39)
8. Angusta est domus animae meae, quo venias ad eam. (aug. conf.
i, 5, 6)
9. Sapiens exerceat amicitiam, ne tam magna virtus iaceat. (sen. ad
luc. i, 9, 8)

Ejercitación:
10. Non sumus in illius potestate, cum mors in nostra potestate sit.
(sen. ad luc. xiv, 91, 21)
11. Miserum te iudico, quod numquam fuisti miser. (sen. de prov. 43)
12. Senectus enim quamvis non sit gravis, tamen aufert viriditatem.
(cic. de amic. 11, 16)
13. Quamquam tu bella es, malum tibi magnum dabo. (plaut.
bacch. 1171)
14. Licet superbus ambules pecunia, Fortuna non mutat genus.
(hor. epod. 4, 5-6)
15. Erus meus me a portu praemisit domum, ut haec nuntiem uxori
suae. (plaut. amph. 195)
16. Non sum tam demens, ut aegrotare cupiam. (sen. ad luc. v, 47, 4)
17. Utilis est ira, quia contemptum effugit, quia malos terret.
(sen. de ira xi, 1)
18. In omnem vitam unguento abstinemus, quoniam optimus odor
in corpore est nullus. (sen. ad luc. xvii, 108, 16)
19. Ab hac divina contemplatione abductum animum in sordida et
humilia pertraximus, ut avaritiae serviret. (sen. ad luc. xix, 110, 9)

98
lección xx

20. Confirmabis animum vel ad mortis vel ad vitae patientiam, et ne


nimis amemus vitam et ne nimis oderimus. (sen. ad luc. iii, 24, 24)
21. Quia lumen caecis oculis non videbam, non oculorum putabam
culpam esse, sed solis. (hier. epist. 22, 30)
22. Sic nos amantissima nostri natura disposuit, ut dolorem aut
tolerabilem aut brevem faceret. (sen. ad luc. ix, 78, 7)
23. Quoniam iam nox est, vestra tecta discedite. (cic. catil. iii, 29)
24. Explicavi sententiam meam, tuum iudicium ut cognoscerem.
(cic. de fin. i, 21, 72)
25. Numquam tam male est Siculis, quin aliquid facete et commode
dicant. (cic. verr. ii, 4, 95)

99
Lección xxi

··Infecto de la voz media (deponente) - pasiva


latín. guía para el aprendizaje

1. Ubi arma non sunt, libere loquor. (petr. xci, 2)


2. De litterarum missione sine causa abs te accusor. (cic. ad att. i, 5, 3)
3. Nemo nascitur dives. (sen. ad luc. ii, 20, 13).
4. Ego hoc tempore omni noctes et dies in omnium doctrinarum
meditatione versabar. (cic. brut. 308)
5. Non omnis moriar multaque pars mei vitabit Libitinam.
(hor. od. iii, 30, 6-7)
6. Habes, habeberis. (petr. lxxvii, 6)
7. Tam bonae memoriae sum, ut frequenter nomen meum
obliviscar. (petr. lxvi, 1)
8. Zenoni stoico animus ignis videtur. (cic. tusc. disp. i, 10, 19)
9. Nec vivere nec mori volumus: vitae nos odium tenet; timor
mortis. (sen. ad luc. viii, 74, 11)
10. Et spiritus dei ferebatur super aquas. (gen. hier. interpr. i, 2)
11. Sapiens in se reconditur. (sen. epist. i, 9, 16)
12. Pondus meum, amor meus, eo feror, quocumque feror.
(aug. conf. xiii, 9, 10)

Ejercitación:
13. Huic ego me bello ducem profiteor. (cic. catil. ii, 5)
14. Tu te ducem esse profiteris. (cic. par. stoic. iv, 31)
15. Memoria minuitur, nisi eam exerceas. (cic. de senec. vii, 21)
16. Maxima debetur puero reverentia. (iuv. 16, 47)
17. Debemur morti nos nostraque. (hor. ad pis. 63)
18. Omnia philosophiae praecepta referuntur ad vitam. (cic. de nat.
deor. i, 3, 6)
19. Omnes vici atque aedificia a nostris incendebantur. (caes. bel.
gal. vi, 43, 2)
20. Sanabimur, si volemus. (cic. tusc. disp. iii, 6, 13)
21. Nos non poetarum voce moveamur? (cic. pro arch. 19)
22. Nonne poetae post mortem nobilitari volunt? (cic. tusc. disp.
i, 14, 34)
23. Et monere et moneri proprium est verae amicitiae. (cic. de amic.
xxv, 91)
24. Non est facile consequi beatam vitam. (sen. de vit. beat. i, 1)

102
lección xxi

25. Scis tu me non mentiri. (petr. lxxiv, 15)


26. Irasci pro suis non est pii animi sed infirmi. (sen. de ira, i, xii, 5)
27. Saepe adulatio, dum blanditur, offendit. (sen. de ira, ii, xxviii, 5)
28. Iam tempus est me ipsum a me amari. (cic. ad att., iv, 5, 3)
29. Fas est ab hoste doceri. (ovid. met. iv, 428)
30. De me silebo, de re loquar. (cic. par. stoic. vi, 47)
31. Carneades tibi sapiens non videtur? (aug. contra acad. i, 3, 7)
32. Tu si animo regeris, rex es. Si corpore, servus. (cato. monost. iii, 7)
33. Errasse (=Erravisse) humanum est, et confiteri errorem
prudentis. (hier. epist. 59, 12)
34. Amicus certus in re incerta cernitur. (cic. de amic. 17, 64)
35. Igitur domi militiaeque boni mores colebantur. (sallust. catil. 9)

103
Lección xxii

··Sum y sus compuestos

··Doble dativo
latín. guía para el aprendizaje

1. Duae legiones praesidio impedimentis erant. (caes. bel. gal. ii, 19)
2. Magnae nobis est sollicitudini valetudo tua. (cic. ad fam. xvi, 8)
3. Adsum amicis. (cic. de senec. xi, 38)
4. Remedia non prosunt, nisi inmorantur. (sen. ad luc. iv, 40, 4)
5. Hoc opus multas manus poscit, at eae porro non desunt.
(plin. epist. x, 41)
6. Abest a sapienti aegritudo. (cic. tusc. dips. iii, 10, 2).
7. Liscius summo magistratui praeerat. (caes. bel. gal. i, 16, 5)
8. Num tantum obsum rei publicae? (cic. ad att. ii, 1, 6)
9. Sententiae declarant inesse in animis hominum divina
quaedam. (cic. tusc. disp. i, 24, 56)
10. Non potest res tanta sine adminiculo numinis stare. (sen. ad luc.
iv, 41, 5)
11. Quod enim munus rei publicae adferre maius meliusve
possumus, quam si docemus atque erudimus iuventutem?
(cic. de div. ii, 2, 4)
12. Caesar negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli
per provinciam dare. (caes. bel. gal. i, 7, 3)

Ejercitación:
13. Mihi legiones peditumque pugna curae erunt. (tit. liv. viii, 38, 16)
14. Utinam ea res ei voluptati sit. (cic. ad fam. xiv, 1)
15. Cum libellis mihi plurimus sermo est. (sen. ad luc. vii, 67, 2)
16. Tu non adfuisti. (cic. de amic. 7)
17. Nullus est liber tam malus, ut non aliqua parte prodesset.
(plin. epist. iii, 5)
18. Peripateticis placet nihil interesse inter sapientiam et sapere.
(sen. ad luc. xix, 117, 11)
19. Nihil tam utile est, ut in transitu prosit. (sen. ad luc. i, 2, 3)
20. Nulla meis aberit titulis Romana potestas. (lucan. v, 664)
21. Nemo potest personam diu ferre. (sen. de clem. i, 6)
22. Tantus sum, ut possim excitare rumorem? (sen. ad luc. v, 43, 1)
23. Numquam igitur digne satis laudari philosophia poterit. (cic. de
senec. i, 2)
24. Non omnia possumus omnes. (verg. ecl. viii, 63)

106
lección xxii

25. Mons suberat circiter mille passuum. (caes. bel. gal. i, 25, 5)
26. Animus tuus nihil sibi deesse putat. (cic. par. stoic. vi, 43)
27. Tu vitam dedisti, ut mori possem. (sen. de benef. i, 31)
28. Mundum temerariis agi fortuitisque casibus putas an ullum
credis ei regimen inesse rationis? (boe. con. phil. i, 6, 3)
29. Multi beatam vitam in cantu vocum et nervorum et
tibiarum sibi constituunt; et cum ea sibi desunt, se
miseros iudicant; cum autem adsunt, efferuntur laetitia.
(aug. de lib. arb. ii, 13, 35)
30. Quid enim interest inter decreta philosophiae et praecepta, nisi
quod illa generalia praecepta sunt; haec specialia? Utraque res
praecipit, sed altera in totum, particulatim altera. (sen. ad luc.
xiv, 94, 31)

107
Lección xxiii

··Grado comparativo del adjetivo y del adverbio


latín. guía para el aprendizaje

1. Deteriores omnes sumus licentia. (ter. heaut. 483)


2. Ad deteriora faciles sumus. (sen. ad luc. xv, 97, 10)
3. Nihil est enim virtute amabilius. (cic. de amic. vii, 28)
4. Qui me vir fortior? (plaut. asin. 557)
5. Turpitudo peius est, quam dolor. (cic. tusc. disp. ii, 31)
6. Ut celerius rostrum barbatum haberem, labra de lucerna
ungebam. (petr. lxxv, 10)
7. Ira saepius sibi exitio est. (sen. de ira, i, xi, 2)
8. Invidia Siculi non invenere tyranni maius tormentum.
(hor. epist. i, 2, 58-9)

Ejercitación:
9. Nihil homine admirabilius. (pico mirand. de dig. hom. 1)
10. Natura infirmitatis humanae tardiora sunt remedia, quam mala.
(tac. agric. iii)
11. Video meliora proboque, deteriora sequor. (ovid. met. vii, 20-1)
12. Quid enim stultius, quam incerta pro certis habere; falsa pro
veris? (cic. de senec. xix, 68)
13. Quomodo meliorem me facere ideae Platonicae possunt?
(sen. ad luc. vi, 58, 26)
14. Homines amplius oculis, quam auribus, credunt. (sen. ad luc.
i, 6, 5)
15. Nihil deo melius excogitari queat. (boe. con. phil. iii, 10, 8)
16. Quanto maior eris, tanto modestior esto. (cato. monost. iii, 20)
17. Orationem nullam putabant Stoici illustriorem ipsa evidentia
reperiri posse. (cic. acad. ii, 6, 17)
18. Non faciunt meliorem equum aurei freni. (sen. ad luc. iv, 41, 6)
19. Si miserum est voluisse prava, potuisse miserius est. (boe. con.
phil. iv, 4, 4)
20. Inbecillioribus quidem ingeniis necessarium est aliquem praeire
‘hoc vitabis, hoc facies’. (sen. ad luc. xiv, 94, 50)

110
Lección xxiv

··Proposiciones con pronombres relativos


latín. guía para el aprendizaje

1. Nusquam est, qui ubique est. (sen. ad luc. i, 2, 2)


2. Ubi sunt ergo ii, quos miseros dicis? (cic. tusc. disp. i, 5, 11)
3. Cui prodest scelus, is fecit. (sen. med. 500)
4. Neque di, quos tu castissime coluisti, neque homines, quibus ego
semper servivi, nobis gratiam retulerunt. (cic. ad fam. xiv, 4, 1)
5. Arbores seret diligens agricola, quarum aspiciet bacam ipse
numquam. (cic. tusc. disp. i, 14, 31)
6. Accipe a me auxilia, quibus munire te possis. (sen. ad luc. ii, 13, 3)
7. Nihil mihi videtur infelicius eo, cui nihil umquam evenit adversi.
(sen. de prov. iii, 3)
8. Hoc ego tuque sumus, sed quod sum, non potes esse. Tu quod es,
e populo quilibet esse potest. (mart. v, 13, 9-10)
9. Numquam volui populo placere; nam quae ego scio, non probat
populus; quae probat populus, ego nescio. (epicur. frag. 187 en
sen. ad luc. iii, 29, 10)
10. Cum legere non possis, quantum habueris, satis est habere,
quantum legas. (sen. ad luc. i, 2, 3)
11. Quaecumque est hominis definitio, in omnes valet. (cic. de leg.
i, 10, 28)

Ejercitación:
12. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas; fortunatus et ille,
deos qui novit agrestis (=agrestes). (verg. geor. ii, 490, 493)
13. Alterum est, quod loquimur; alterum, de quo loquimur. (quint.
inst. orat.. i, 4, 18)
14. Alteri ne feceris, quod tibi fieri non vis. (vulg. tob. 4, 15)
15. Spina etiam grata est, ex qua spectatur rosa. (publ. syr. 95)
16. Nec grata est facies, cui gelasinus abest. (mart. vii, 25, 6)
17. Sic eat, quaecumque Romana lugebit hostem. (tit. liv. i, 26, 4)
18. Ira nocere ei, quem odit, non noceri vult. (sen. de ira iii, 5, 5)
19. Cum sis mortalis, quae sunt mortalia, cura. (cato. dist. ii, 2)
20. Una est enim amicitia in rebus humanis, de cuius utilitate
omnes uno ore consentiunt. (cic. de amic. xxiii, 86)
21. Sequamur Polybium nostrum, quo nemo fuit diligentior.
(cic. de re pub. ii, 27)

112
lección xxiv

22. Terra omnis patria est, qua nascimur et tumulamur.


(cato. monost. iii, 31)
23. Pericula timidus etiam, quae non sunt, videt. (publ. syr. 500)
24. Miser est, qui se non beatissimum iudicat, licet imperet mundo.
(sen. ad luc. i, 9, 21)
25. Possunt enim mala, quae minime valerent, si in bonorum
efficientia manere potuissent. (boe. con. phil. iv, 2, 38)

113
Lección xxv

··Participio pasado

··Adjetivo

··Perfecto de la voz media (deponente) - pasiva

··Con valor protásico (ablativo absoluto)


latín. guía para el aprendizaje

1. Disputationes et litterata conloquia et ex praeceptis sapientium


verba collecta et eruditus sermo non ostendunt verum robur
animi. (sen. ad luc. iii, 26, 6)
2. Canis ingens catena vinctus in pariete erat pictus superque
quadrata littera scriptum ‘cave canem’. (petr. xxix, 1)
3. Increpuisti etiam vehementer iniusti factum senatus. (boe. con.
phil. i, 5, 9)
4. Magorum mos est non humare corpora suorum, nisi a feris sint
ante laniata. (cic. tusc. disp. i, 45, 109)
5. Ego hanc clementem vitam urbanam atque otium secutus sum
et, quod fortunatum isti putant, uxorem non habui.
(ter. adel. 43)
6. Scitote homines in duas partes esse divisos, nam aut captantur
aut captant. (petr. cxvi, 7)
7. Dictum est ab eruditissimis viris nisi sapientem liberum esse
neminem. (cic. par. stoic. v, 33)
8. Sensus autem interpretes ac nuntii rerum in capite tamquam in
arce mirifice ad usus necessarios et facti et conlocati sunt.
(cic. de nat. deor. ii, 56, 140)
9. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. (caes. bel.
gal. i, 50, 2)
10. Urbe capta domum reduco exercitum. (plaut. bacch. 1070)
11. Nisi crebris subsidiis ac totius diei labore milites essent defessi,
omnes hostium copiae deleri potuissent. (caes. bel. gal. vii, 88)
12. Turribus autem excitatis tamen has altitudo puppium
superabat. (caes. bel. gal. iii, 14, 4)
13. Quicquid bene dictum est ab ullo, meum est. (sen. ad luc. ii, 16, 7)

Ejercitación:
14. Dionysius quidem tyrannus Syracusis expulsus Corinthi pueros
docebat. (cic. tusc. disp. iii, 12, 27)
15. Ad rivum eundem lupus et agnus venerant siti compulsi.
(fedr. i, 1, 1)
16. Mens homines antea dissociatos iucundissimo inter se sermonis
vinclo conligavit. (cic. de re publ. iii, 2, 3)

116
lección xxv

17. Superstitio fusa per gentes oppressit omnium fere animos atque
hominum imbecillitatem occupavit. (cic. de div. ii, 72, 148)
18. Sapientiae notionem in mente habemus impressam. (aug. de lib.
arb. ii, 9, 26)
19. Senex in patriam revertor, unde puer profectus sum. (liv. xxx, 29)
20. A me Asia tota peragrata est. (cic. brut. 315)
21. Gradus templorum ab infima plebe completi erant. (cic. ad att.
iv, 1, 5)
22. Animadvertite, iudices, omnem accusatoris orationem in duas
divisam esse partes. (cic. cluent. 1)
23. Gyges repente anuli beneficio rex exortus est. (cic. de off. iii, 38)
24. Dominus in domo factus sum. (petr. lxxvi, 1)
25. Sophocles a filiis in iudicium vocatus est. (cic. de senec. 14)
26. Menti regnum totius animi a natura tributum est. (cic. tusc.
disp. iii, 5, 11)
27. Ad altiora quaedam et magnificentiora nati sumus. (cic. de fin.
ii, 34, 113)
28. Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. (caes. bel.
gal. i, 26, 1)
29. De morte satis dictum est. (sen. ad luc. ix, 78, 6)
30. Intellectus universalium rerum ex particularibus sumptus est.
(boe. contra eut. & nest. 3)
31. Tu sub principe duro temporibusque malis ausus es esse bonus.
(mart. xii, 3, 11-12)
32. Arma ab aliis posita ab aliis erepta sunt. (cic. marc. 10)
33. Ergo regibus occisis subversa iacebat pristina maiestas soliorum
et sceptra superba. (lucr. v, 1136-7)
34. Quibus enim ratio a natura data est, iisdem etiam recta ratio
data est. (cic. de leg. i, 12, 33)
35. Illa iniusta bella sunt, quae sunt sine causa suscepta. (cic. de re
publ. iii, 23, 35)

117
Lección xxvi

··Participio presente

··Adjetivo

··Con valor protásico (ablativo absoluto)


latín. guía para el aprendizaje

1. Ranae vagantes liberis paludibus clamore magno regem


petiere (= petivere/petiverunt) a Iove. Pater deorum risit atque
illis dedit parvum tigillum. (fedr. i, 2, 10-11, 13-14)
2. Socratis morti illacrimari soleo Platonem legens. (cic. de nat.
deor. iii, 33, 82)
3. Utrum praecepta veras opiniones habenti de bonis malisque
sunt necessaria an non habenti? (sen. ad luc. xv, 94, 12)
4. Veniebamus in forum deficiente iam die. (petr. xii, 1)
5. Natura duce errari nullo pacto potest. (cic. de leg. i, 20)
6. Helvetii omnibus rebus ad profectionem comparatis diem
dicunt. Is dies erat a.d. V Kal. Apr. L. Pisone, A. Gabinio
consulibus. (caes. bel. gal. i, 6, 4)
7. Caesar non incongrue protulit ‘ens’ a verbo ‘sum, es’, quomodo
a verbo ‘possum, potes’ ‘potens’. (prisc. ins. gram. xviii, 8, 75)

Ejercitación:
8. Nemo cunctam intuens terram de divina ratione dubitaret.
(cic. de nat. deor. ii, 38)
9. Timeo Danaos et dona ferentis (= ferentes). (verg. aen. ii, 49)
10. Quid possum praesertim nihil agens agere melius? (cic. tusc.
disp. ii, 1, 1)
11. Dies longa videtur opus debentibus. (hor. epist. i, 1, 21)
12. Imagines nobis amicorum absentium iucundae sunt. (sen. ad
luc. iv, 40, 1)
13. Caesar oppidum Noviodunum propter latitudinem fossae
murique altitudinem paucis defendentibus expugnare non
potuit. (caes. bel. gal. ii, 12, 2)
14. Brevitatem sum secutus te magistro. (cic. ad fam. xi, 28)
15. Dis adiuvantibus, nobis vigilantibus, populo Romano
consentiente erimus brevi tempore liberi. (cic. phil. iii, 14)
16. Archias Romam venit Mario consule et Catulo. (cic. pro
arch. 3)
17. Vere dici potest magistratum legem esse loquentem. (cic. de leg.
iii, 1, 3)
18. Fugientibus equites occurrunt. (cic. bel. gal. vii, 88, 3)

120
lección xxvi

19. Nemo vult aliquid nolens. (aug. de lib. arb. ii, 14, 37)
20. Armorum unica Germanis cura est in alia neglegentibus.
(sen. de ira i, 11, 2)

121
Lección xxvii

··Participio futuro (activo)

··Adjetivo

··Perífrasis con sum, con sentido de intención


latín. guía para el aprendizaje

1. Patet omnibus veritas, nondum est occupata; multum ex illa


etiam futuris relictum est. (sen. ad luc. iv, 33, 11)
2. Victurus genium debet habere liber. (mart. vi, 61, 10)
3. Sed mihi locum signare satis est: non enim doceo, sed admoneo
docturos. (quint. inst. orat. i, 4, 17)
4. Censes haec dicturum esse? (cic. de fin. i, 28)
5. Carmina sublimis tum sunt peritura Lucreti, exitio terras cum
dabit una dies. (ovid. amor. i, 15, 23)
6. Ergo cum sciamus nos morituros esse, quare non vivamus?
(petr. lxxii, 2)

Ejercitación:
7. Ave Caesar, morituri te salutant. (suet. claud. 21)
8. Omnia mortalium opera mortalitate damnata sunt; inter
peritura vivimus. (sen. ad luc. xi, 91, 12)
9. De re publica ex tuis litteris, ut antea tibi scripsi, cum praesentia,
tum etiam futura magis expecto. (cic. ad fam. ii, 10, 4)
10. Sapiens nocituram potentiam vitat. (sen. ad luc. ii, 14, 8)
11. Eo die senatus erat futurus. (cic. ad fam. i, 2, 4)
12. Quamdiu haec curaturi sumus? (cic. ad att. xii, 11)
13. Ego nihil dicturus sum, nisi quod a vobis didici. (tit. liv. xxi, 18)
14. Progrediente oratione plura me dicturum puto. (cic. de rep. i, 62)
15. Spero me praeclaras de istis rebus epistulas ad te saepe
missurum. (cic. ad att. ii, 7, 3)

124
Lección xxviii

··Gerundivo (participio futuro pasivo)

··Adjetivo

··Perífrasis con sum, con sentido de obligación

··Dativo de interés agente


latín. guía para el aprendizaje

1. In foro et in ipso Capitolio miranda multitudo fuit. (cic. ad att.


iv, 1, 5)
2. Regulus de captivis commutandis Romam missus est. (cic. de
off. i, 39)
3. Liber meus dabit populo patribusque equitique legendum.
(mart. xii, 2, 15)
4. Caesar navium parandarum causa moratur. (caes. bel. gal. iv, 22, 1)
5. L. Brutus in liberanda patria est interfectus. (cic. de senec. xix,
75)
6. Omni autem in re consensio omnium gentium lex naturae
putanda est. (cic. tusc. disp. i, 13, 30).
7. Pro Italia vobis est pugnandum. (tit. liv. xxi, 41)
8. Qua de re, iudices, magno opere vobis providendum est.
(cic. verr. 2, 2)

Ejercitación:
9. Tumultus pro recuperanda re publica fuit. (cic. brut. 90)
10. Philosophia animum format et fabricat, agenda et omittenda
demonstrat. (sen. ad luc. ii, 16, 2)
11. A rebus gerendis senectus abstrahit. (cic. de senec. 6, 29)
12. Philosophia praeparat animos ad satus accipiendos. (cic. tusc.
disp. ii, 5, 13)
13. Severitas dei puniendos corripit malos. (aug. de civ. dei i, 8, 1)
14. Et de reconciliandis inimicis et iungendis adfinitatibus et
asciscendis principibus, de pace denique ac bello plerumque in
conviviis Germani consultant. (tac. germ. xxii)
15. Bonus iudex damnat inprobanda. (sen. de ira i, xvi, 6)
16. Hoc certe, Quirites, quod sum dicturus, neque
praetermittendum neque relinquendum est. (cic. catil. iii, 19)
17. Sapiens iram ipsam castigandam habet. (sen. de ira ii, vi, 2.)
18. Eo inclinandum, quo te vis ingenii feret. (sen. de tranq. anim. 7, 2)
19. Omnia, quae secundum naturam fiunt, sunt habenda in bonis.
(cic. de senec. xix, 71)
20. Ante ad mortem quam ad vitam praeparandi sumus. (sen. ad
luc. vi, 61, 4)

126
lección xxviii

21. A Iove sunt nobis capienda primordia. (cic. de leg. ii, 3)


22. Sumendum tempus est non minus in animorum morbis, quam
in corporum. (cic. tusc. disp. ii, 31, 76)
23. Caesari omnia uno tempore erant agenda. (caes. bel. gal. ii, 20)
24. Tria ex praecepto vetere praestanda sunt, ut vitentur: odium,
invidia, contemptus. (sen. ad luc. ii, 14, 10)
25. Fatendum est summum esse bonum iucunde vivere. (cic. de fin.
i, 13, 42)
26. Tu occupatus es; vita festinat; mors interim aderit, cui velis nolis
vacandum est. (sen. de otio 19, 5)
27. Cavebo, quae sunt cavenda, ac scribam alias ad te de meis
consiliis capessendae rei publicae plura. (cic. ad att. i, 17)
28. Quid est vobis faciendum? (cic. ad fam. xiv, 14)
29. Post amicitiam nobis credendum est, ante amicitiam
iudicandum. (sen. ad luc. i, 3, 2)
30. At mihi perpetuo patria, tellure carendum est. (ov. trist. 1, 5, 83)

127
Lección xxix

··Gerundio y supino

··Sustantivos
latín. guía para el aprendizaje

1. Oportet etiam inter cenandum philologiam nosse. (petr. xxxix, 3)


2. Se contentus est sapiens ad beate vivendum, non ad vivendum.
(sen. ad luc. i, 9, 13)
3. Initium turbandi omnia a femina ortum est. (tit. liv. i, 46, 7)
4. Operarii struebant parietes vitandoque imbres tegebant
arundinibus. (vitr. ii, 1, 3)
5. Scaevola, quamquam nemini se ad docendum dabat, tamen
consulentibus respondendo studiosos audiendi docebat.
(cic. brut. de orat. 306)
6. Providentia ex providendo est appellata. (cic. de leg. i, 27)
7. Haedui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium.
(caes. bel. gal. i, 11, 2)
8. De genere mortis difficile dictu est. (cic. de amic. 12)

Ejercitación:
9. Nulla res tantum ad dicendum proficit, quantum scriptio.
(cic. brut. 92)
10. Mons pecori bonus alendo erat. (tit. liv. xxix, 21, 9)
11. Sum defessus quaeritando. (plaut. amph. 1014)
12. Multa de bene beateque vivendo a Platone disputata sunt.
(cic. de finib. i, 3. 6)
13. Scribendi recte sapere est et principium et fons. (hor. ad pis. 309)
14. Meae gnatae oratum ierant deam, ut sibi esset propitia. (plaut.
poen. 1134)
15. Pater ipse colendi haud facilem esse viam voluit. (verg. geor.
i, 121-2)
16. Legati ab Roma venerunt questum iniurias. (tit. liv. iii, 25, 6)
17. Vera libens dicas, quamquam sint aspera dictu. (cato. monost. iii, 64)
18. Clementia est temperantia animi in potestate ulciscendi vel
lenitas superioris adversus inferiorem in constituendis poenis.
(sen. de clem. 3, 1)
19. Id probabile vel verisimile Academici vocant, quod nos ad
agendum sine assensione potest invitare. (aug. contra acad. ii, 11, 26)

130
lección xxix

20. Diem noctemque continuare potando nulli probrum est.


(tac. germ. xxii, 2)
21. Dispar vivendi ratio est; mors omnibus una. (cato. monost. iii, 3)
22. Breve enim tempus aetatis satis longum est ad bene honesteque
vivendum. (cic. de senec. 19, 70)
23. Quid est enim libertas? Potestas vivendi, ut velis. (cic. par. stoic.
v, 34)
24. Omnia, quae sunt, deum esse dictu nefas est. (boe. de hebdom.)
25. Difficilia sunt explicatu poetarum vocabula. (varr. de lin. lat.
vii, i, 1)

131
Lección xxx

··Proposiciones sustantivas
latín. guía para el aprendizaje

1. Inclusus Domitius imperavit medico eidemque servo suo, ut sibi


venenum daret. (sen. de benef. iii, 24)
2. Hoc unum, Lucili, meditare, ne mortis nomen reformides.
(sen. q. n. vi, 32, 12)
3. Nesciunt homines, quid velint, nisi illo momento, quo volunt.
(sen. ad luc. ii, 20, 6)
4. Amicitiae nostrae memoriam spero sempiternam fore.
(cic. de amic. 15)
5. Lycurgi temporibus Homerus etiam fuisse ante hanc urbem
conditam traditur. (cic. tusc. disp. v, 3, 7)
6. Druides magnum numerum versuum ediscere dicuntur.
(caes. bel gal. vi, 14, 2)
7. Hoc amo, quod possum qualibet ire via. (petr. xviii, 6)
8. Veritus sum, ne meus repentinus ad meos necessarios adventus
suspicionis aliquid adferret. (cic. phil. i, 7)
9. Omnes labores te excipere video. Timeo, ut sustineas.
(cic. ad fam. xiv, 2, 3)
10. Quis dubitare, mi Lucili, potest, quin deorum inmortalium
munus sit, quod vivimus; philosophiae, quod bene vivimus?
(sen. ad luc. xiv, 90, 1)
11. Non recusabo, quominus omnes mea legant. (cic. de fin. i, 3)

Ejercitación:
12. Placuit enim Ciceroni nostro beatum esse, qui veritatem
investigat. (aug. contra acad. i, 3, 7)
13. Cura, ut vir sis, et cogita, quem in locum sis progressus.
(cic. catil. iii, 12)
14. Moneo, ne ista faciatis. (cic. rab. post. 18)
15. Aliqua die te persuadeam, ut ad villam venias et videas casulas
nostras. (petr. xlvi, 2)
16. Incertum est, quo loco te mors expectet. (sen. ad luc. iii, 26, 7)
17. Error mihi videtur esse falsi pro vero approbatio. (aug. contra
acad. i, 5, 13)
18. Gratum est, quod patriae civem populoque dedisti. (iuv. 14, 70)
19. Timui ego, ne Eumolpus me poetam vocaret. (petr. xc, 2)

134
lección xxx

20. Non dubitabam, quin eas litteras libenter lecturus esses. (cic. ad
fam. xii, 19)
21. Nec aetas impedit, quominus et ceterarum rerum et in primis
agri colendi studia teneamus. (cic. de senec. xvii, 60)
22. Principio huius urbis parens Romulus non solum auspicato
urbem condidisse, sed ipse etiam optimus augur fuisse traditur.
(cic. de divin. i, 2)
23. Philosophiae servias oportet, ut tibi contingat vera libertas.
(epicur. frag. 199 en sen. ad luc. i, 8, 7)
24. Xerxes inflamasse templa Graeciae dicitur, quod parietibus
includerent deos. (cic. de leg. ii, 10, 26)
25. Natura videtur ad tolerandos labores musicam nobis dedisse.
(quint. inst. orat. i, 1, 10)
26. Dico esse iturum me mercatum. (plaut. merc. 83)
27. Quid facturus Caesar sit, magis opinari quam scire possumus.
(cic. ad att. ix, 1)
28. Id ne accidat, timemus. (cic. ad fam. ii, 4)
29. Vereor, ut hoc placari possit. (ter. phorm. 72)
30. Quis dubitet, quin in virtute divitiae sint? (cic. par. stoic. vi, 48)
31. Non potest fieri, ut non vir bonus irascatur malis. (sen. de
ira i, 14, 1)
32. Effice, ut ab omnibus et laudemur et amemur. (cic. ad att. i, 15)
33. Cavebimus, ne munera supervacua mittamus. (sen. de benef. i, 11)
34. Aristoteles ait adfectus quosdam, si quis illis bene utatur, pro
armis esse. (sen. de ira i, xvii, 1)
35. Tu, si tibi placuerit liber, curabis, ut et Athenis sit et in ceteris
oppidis Graeciae. (cic. ad att. ii, 1, 2)
36. Diem, quo Roma sis exiturus, cura, ut sciam. (cic. ad att. ii, 11)
37. Intellego, ut nihil a domesticis vulneris factum sit. (cic. ad
att. i, 17)
38. An, ne nummi vobis eriperentur, timebatis? (cic. ad att. i, 16)
39. Vereor, ne putidum sit scribere ad te. (cic. ad att. i, 14)
40. Peto abs te, ut haec diligenter cures. (cic. ad att. i, 9)

135
Esquemas
Morfología nominal

1. Sustantivos

1.1. Primera y segunda declinaciones, temas o y a

1a declinación tema a 2a declinación tema o


sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. vita (f.) vitae amicus (m.) amici donum (n.) dona


poeta (m.) poetae humus (f.) humi nihil (n.) > nil
puer (m.) pueri
ager (m.) agri
vir (m.) viri

v. vita vitae amice amici donum dona


poeta poetae hume humi
puer pueri
ager agri
vir viri

ac. vitam vitas amicum amicos donum dona


poetam poetas humum humos nihil > nil
puerum pueros
agrum agros
virum viros

g. vitae vitarum amici amicorum doni donorum


poetae poetarum humi humorum
pueri puerorum
agri agrorum
viri virorum

139
latín. guía para el aprendizaje

1a declinación tema a 2a declinación tema o


sg. pl. sg. pl. sg. pl.
d.
vitae vitis amico amicis dono donis
poetae poetis humo humis
puero pueris
agro agris
viro viris
ab.
vita vitis amico amicis dono donis
poeta poetis humo humis nihilo
puero pueris
agro agris
viro viris

1.2. deus, -i; filius, -i

sg. pl. sg. pl.

n. deus (m.) dei > dii > di filius (m.) filii

v. deus dei > dii > di fili filii

ac. deum deos filium filios

g. dei deorum > deum filii > fili filiorum

d. deo deis > diis > dis filio filiis

ab. deo deis > diis > dis filio filiis

1.3. Tercera declinación, temas consonánticos.


Clasificación de los sustantivos de acuerdo con
su tema consonántico

a. velares (g, c): dux, ducis; lex, legis


b. dentales (d, t): merces, mercedis; cor, cordis; caput, capitis
c. labiales (b, p): caelebs, caelibis; princeps, principis
d. líquidos (l, r): sol, solis; fur, furis

140
esquemas morfología nominal. sustantivos

e. nasales (n): legio, legionis; numen, numinis


f. silbantes (s): mus, muris; corpus, corporis

1.4. Tercera declinación, temas consonánticos.


Clasificación de acuerdo con su composición
en nominativo

a. puro: consul, consulis; dolor, doloris


b. puro y rotacismo: honos, honoris; ius, iuris; flos, floris
c. disminuido: legio, legionis; cor, cordis
d. sigmático: lex, legis; dux, ducis; hiems, hiemis
e. con alternancia vocálica: nomen, nominis; caput, capitis
f. disminuido con alternancia vocálica (c + e): homo, hominis;
iter, itineris; caro, carnis
g. con rotacismo y alternancia vocálica (b + e): frigus, frigoris
h. sigmático disminuido (c + d): virtus, virtutis; supellex,
supellectilis; bos, bovis
i. sigmático con alternancia vocálica (d + e): princeps, principis
j. sigmático disminuido y alternancia vocálica (c + d + e):
senex, senis; comes, comitis

1.5. Modelos a y b

sg. pl. sg. pl.

n. consul (m.) consules honos (m.) honores

v. consul consules honos honores

ac. consulem consules honorem honores

g. consulis consulum honoris honorum

d. consuli consulibus honori honoribus

ab. consule consulibus honore honoribus

141
latín. guía para el aprendizaje

1.6. Modelos c y d

sg. pl. sg. pl.

n. legio (f.) legiones lex (f.) leges


v. legio legiones lex leges
ac. legionem legiones legem leges
g. legionis legionum legis legum
d. legioni legionibus legi legibus
ab. legione legionibus lege legibus

1.7. Modelos e

sg. pl. sg. pl.

n. nomen (n.) nomina caput (n.) capita


v. nomen nomina caput capita
ac. nomen nomina caput capita
g. nominis nominum capitis capitum
d. nomini nominibus capiti capitibus
ab. nomine nominibus capite capitibus

1.8. Modelos f

sg. pl. sg. pl.

n. homo (m.) homines iter (n.) itinera


v. homo homines iter itinera
ac. hominem homines iter itinera
g. hominis hominum itineris itinerum
d. homini hominibus itineri itineribus
ab. homine hominibus itinere itineribus

142
esquemas morfología nominal. sustantivos

1.9. Modelos g y h

sg. pl. sg. pl.

n. frigus (n.) frigora virtus (f.) virtutes

v. frigus frigora virtus virtutes

ac. frigus frigora virtutem virtutes

g. frigoris frigorum virtutis virtutum

d. frigori frigoribus virtuti virtutibus

ab. frigore frigoribus virtute virtutibus

1.10. Modelos i y j

sg. pl. sg. pl.

n. princeps (m.) principes senex (m.) senes

v. princeps principes senex senes

ac. principem principes senem senes

g. principis principum senis senum

d. principi principibus seni senibus

ab. principe principibus sene senibus

1.11. Tercera declinación, tema en i. Clasificación de acuerdo


con su composición en nominativo

a. sigmático: civis, civis


b. sigmático con alternancia vocálica: nubes (< nubis), nubis
c. puro con alternancia vocálica: mare (< mari), maris
d. puro disminuido: animal (< animali), animalis; exemplar
(< exemplari), exemplaris
e. sigmático disminuido: urbs (< urbis), urbis; gens (< gents), gentis
f. puro con vocal de apoyo: pater (< patr < patris), patris
g. doble: Iuppiter (< Iovis + pater), Iovis

143
latín. guía para el aprendizaje

1.12. Modelos a y b

sg. pl. sg. pl.

n. civis (m.) cives nubes (f.) nubes

v. civis cives nubes nubes

ac. civem cives nubem nubes

g. civis civium nubis nubium

d. civi civibus nubi nubibus

ab. cive civibus nube nubibus

1.13. Modelos c y d

sg. pl. sg. pl.

n. mare (n.) maria animal (n.) animalia

v. mare maria animal animalia

ac. mare maria animal animalia

g. maris marium animalis animalium

d. mari maribus animali animalibus

ab. mari maribus animali animalibus

1.14. Modelos e y f

sg. pl. sg. pl.

n. urbs (f.) urbes pater (m.) patres

v. urbs urbes pater patres

ac. urbem urbes patrem patres

g. urbis urbium patris patrum

d. urbi urbibus patri patribus

ab. urbe urbibus patre patribus

144
esquemas morfología nominal. sustantivos

1.15. Iuppiter, Iovis; vis

sg. sg. pl.

n. Iuppiter / Iupiter / Iovis vis (f.) vires

v. Iuppiter / Iupiter / Iovis --- ---

ac. Iovem vim vires

g. Iovis --- virium

d. Iovi --- viribus

ab. Iove vi viribus

1.16. Cuarta declinación, tema u

sg. pl. sg. pl.

n. motus (m.) motus cornu (n.) cornua


manus (f.) manus

v. motus motus cornu cornua


manus manus

ac. motum motus cornu cornua


manum manus

g. motus motuum cornus cornuum


manus manuum

d. motui motibus cornui cornibus


manui manibus
ab. motu motibus cornu cornibus
manu manibus

145
latín. guía para el aprendizaje

1.17. Quinta declinación, tema e

sg. pl.

n. res (f.) res


dies (m. o f.) dies

v. res res
dies dies

ac. rem res


diem dies

g. rei rerum
diei dierum

d. rei rebus
diei diebus

ab. re rebus
die diebus

146
esquemas morfología nominal. adjetivos

2. Adjetivos

2.1. Adjetivos de primera clase, temas o y a

masculinos femeninos neutros

sg. pl. sg. pl. sg. pl.

n. bonus boni bona bonae bonum bona


miser miseri misera miserae miserum misera
pulcher pulchri pulchra pulchrae pulchrum pulchra

v. bone boni bona bonae bonum bona


miser miseri misera miserae miserum misera
pulcher pulchri pulchra pulchrae pulchrum pulchra

ac. bonum bonos bonam bonas bonum bona


miserum miseros miseram miseras miserum misera
pulchrum pulchros pulchram pulchras pulchrum pulchra

g. boni bonorum bonae bonarum boni bonorum


miseri miserorum miserae miserarum miseri miserorum
pulchri pulchrorum pulchrae pulchrarum pulchri pulchrorum

d. bono bonis bonae bonis bono bonis


misero miseris miserae miseris misero miseris
pulchro pulchris pulchrae pulchris pulchro pulchris

ab. bono bonis bona bonis bono bonis


misero miseris misera miseris misero miseris
pulchro pulchris pulchra pulchris pulchro pulchris

147
latín. guía para el aprendizaje

2.2. Adjetivos posesivos

sg. pl.
m. f. n. m f. n.
meus mea meum mei meae mea
tuus tua tuum tui tuae tua
n. suus sua suum sui suae sua
noster nostra nostrum nostri nostrae nostra
vester vestra vestrum vestri vestrae vestra
v. mi mea meum --- --- ---
meum meam meum meos meas mea
tuum tuam tuum tuos tuas tua
ac.
suum suam suum suos suas sua
nostrum nostram nostrum nostros nostras nostra
vestrum vestram vestrum vestros vestras vestra
mei meae mei meorum mearum meorum
tui tuae tui tuorum tuarum tuorum
g.
sui suae sui suorum suarum suorum
nostri nostrae nostri nostrorum nostrarum nostrorum
vestri vestrae vestri vestrorum vestrarum vestrorum
meo meae meo meis meis meis
tuo tuae tuo tuis tuis tuis
d.
suo suae suo suis suis suis
nostro nostrae nostro nostris nostris nostris
vestro vestrae vestro vestris vestris vestris
meo mea meo meis meis meis
tuo tua tuo tuis tuis tuis
ab.
suo sua suo suis suis suis
nostro nostra nostro nostris nostris nostris
vestro vestra vestro vestris vestris vestris

148
esquemas morfología nominal. adjetivos

2.3. Dos adjetivos en caso dual

m. f. n.

n. duo ambo duae ambae duo ambo


ac. duos ambos duas ambas duo ambo
g. duorum amborum duarum ambarum duorum amborum
d. duobus ambobus duabus ambabus duobus ambobus
ab. duobus ambobus duabus ambabus duobus ambobus

2.4. Segunda clase de adjetivos, temas en consonante


de una terminación

sg. pl.

m. y f. n. m. y f. n.
n. vetus vetus veteres vetera
v. vetus vetus veteres vetera
ac. veterem vetus veteres vetera
g. veteris veteris veterum veterum
d. veteri veteri veteribus veteribus
ab. vetere vetere veteribus veteribus

2.5. Segunda clase de adjetivos, temas en i de tres terminaciones

sg. pl.
m. f. n. m. f. n.
n. acer acris acre acres acres acria
v. acer acris acre acres acres acria
ac. acrem acrem acre acres acres acria
g. acris acris acris acrium acrium acrium
d. acri acri acri acribus acribus acribus
ab. acri acri acri acribus acribus acribus

149
latín. guía para el aprendizaje

2.6. Segunda clase de adjetivos, temas en i de dos terminaciones

sg. pl.
m. y f. n. m. y f. n.
n. fortis forte fortes fortia
v. fortis forte fortes fortia
ac. fortem forte fortes fortia
g. fortis fortis fortium fortium
d. forti forti fortibus fortibus
ab. forti forti fortibus fortibus

2.7. Segunda clase de adjetivos, temas en i de una terminación

sg. pl.
m. y f. n. m. y f. n.
n. audax audax audaces audacia
v. audax audax audaces audacia
ac. audacem audax audaces audacia
g. audacis audacis audacium audacium
d. audaci audaci audacibus audacibus
ab. audaci audaci audacibus audacibus

2.8. Segunda clase de adjetivos, temas en i de una terminación

sg. pl.
m. y f. n. m. y f. n.
n. ingens ingens ingentes ingentia
v. ingens ingens ingentes ingentia
ac. ingentem ingens ingentes ingentia
g. ingentis ingentis ingentium ingentium
d. ingenti ingenti ingentibus ingentibus
ab. ingenti ingenti ingentibus ingentibus

150
esquemas morfología nominal. adjetivos

2.9. Grado comparativo del adjetivo

gratior, gratius
pulchrior, pulchrius
acrior, acrius
fortior, fortius
audacior, audacius
laudantior, laudantius

sg. pl.

m. y f. n. m. y f. n.

n. gratior gratius gratiores gratiora


v. gratior gratius gratiores gratiora
ac. gratiorem gratius gratiores gratiora
g. gratioris gratioris gratiorum gratiorum
d. gratiori gratiori gratioribus gratioribus
ab. gratiore gratiore gratioribus gratioribus

2.10. Grado superlativo del adjetivo

gratissimus, gratissima, gratissimum


pulcherrimus, pulcherrima, pulcherrimum
facillimus, facillima, facillimum
laudantissimus, laudantissima, laudantissimum

151
latín. guía para el aprendizaje

sg. pl.

m. f. n. m f. n.
n. gratissimus gratissima gratissimum gratissimi gratissimae gratissima

v. gratissime gratissima gratissimum gratissimi gratissimae gratissima

ac. gratissimum gratissimam gratissimum gratissimos gratissimas gratissima

g. gratissimi gratissimae gratissimi gratissimorum gratissimarum gratissimorum

d. gratissimo gratissimae gratissimo gratissimis gratissimis gratissimis

ab. gratissimo gratissima gratissimo gratissimis gratissimis gratissimis

2.11. Comparativos y superlativos de formas de diferente raíz

grado positivo grado comparativo grado superlativo

bonus, -a, -um melior, melius optimus, -a, -um

malus, -a, -um peior, peius pessimus, -a, -um

magnus, -a, -um maior, maius maximus, -a, -um

parvus, -a, -um minor, minus minimus, -a, -um

multus, -a, -um plus (g. pluris) plurimus, -a, -um

2.12. melior, -ius; plus (pluris)

sg. pl. sg. pl.

m/f. n. m/f. n. m/f. n. m/f. n.

n. melior melius meliores meliora plus plus plures plura


(pluria)

v. melior melius meliores meliora plus plus plures plura

ac. meliorem melius meliores meliora plurem plus plures plura

g. melioris melioris meliorum meliorum pluris pluris plurium plurium

d. meliori meliori melioribus melioribus pluri pluri pluribus pluribus

ab. meliore meliore melioribus melioribus pluri pluri pluribus pluribus

152
Morfología pronominal

1. Pronombres personales

singular plural sg. y pl.

1a. persona 2a persona 1a persona 2a persona 3a persona

n. ego tu nos vos ---

ac. me te nos vos se

g. mei tui nostri/nostrum vestri/vestrum sui

d. mihi tibi nobis vobis sibi

ab. me te nobis vobis se

2. Pronombres demostrativos y adverbios locativos

adverbios locativos

ubi? unde? quo? qua?

hic, haec, hoc (“este”) hic hinc huc hac

is, ea, id (“ese”/”él”) ibi inde eo ea

idem, eadem, idem (“el mismo”) ibidem indidem eodem eadem

ille, illa, illud (“aquel”/”él”) illic illinc illuc illac

iste, ista, istud (“ese”) istic istinc istuc istac

ipse, ipsa, ipsum (“el mismo”) --- --- --- ---

153
latín. guía para el aprendizaje

2.1. hic, haec, hoc

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. hic haec hoc hi hae haec


ac. hunc hanc hoc hos has haec
g. huius huius huius horum harum horum
d. huic huic huic his his his
ab. hoc hac hoc his his his

2.2. is, ea, id

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. is ea id ii eae ea

ac. eum eam id eos eas ea

g. eius eius eius eorum earum eorum

d. ei ei ei iis iis iis

ab. eo ea eo iis iis iis

2.3. idem, eadem, idem

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. idem eadem idem iidem eaedem eadem

ac. eundem eandem idem eosdem easdem eadem

g. eiusdem eiusdem eiusdem eorumdem earumdem eorumdem


d. eidem eidem eidem iisdem iisdem iisdem
ab. eodem eadem eodem iisdem iisdem iisdem

154
esquemas morfología prononominal

2.4. ille, illa, illud

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. ille illa illud illi illae illa


ac. illum illam illud illos illas illa
g. illius illius illius illorum illarum illorum
d. illi illi illi illis illis illis
ab. illo illa illo illis illis illis

2.5. iste, ista, istud

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.
n. iste ista istud isti istae ista
ac. istum istam istud istos istas ista
g. istius istius istius istorum istarum istorum
d. isti isti isti istis istis istis
ab. isto ista isto istis istis istis

2.6. ipse, ipsa, ipsum

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa


ac. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa
g. ipsius ipsius ipsius ipsorum ipsarum ipsorum
d. ipsi ipsi ipsi ipsis ipsis ipsis
ab. ipso ipsa ipso ipsis ipsis ipsis

155
latín. guía para el aprendizaje

3. Pronombres indefinidos-interrogativos

m. f. n. composición traducción

aliquis aliqua aliquid ali + quis alguien

alius alia aliud otro (cualquiera)

alter altera alterum otro (entre dos)

alteruter alterutra alterutrum alter + uter uno de dos

neuter neutra neutrum ne + uter ninguno de los dos

nonnullus nonnulla nonnullus non + nullus alguno

nullus nulla nullum ne + ullus ninguno

ecquis? ecquae? ecquid? ec + quis ¿acaso quién?

quidam quaedam quidam quis + dam un tal

quilibet quaelibet quidlibet quis + libet quienquiera

quis quae quid alguien

quis? quae? quid? ¿quién?

quisnam? quaenam? quidnam? quis + nam ¿quién pues?

quispiam quaepiam quidpiam quis + piam alguien

quisquam quaequam quidquam quis + quam alguien

quisque quaeque quidque quis + que cada uno

quisquis quaequae quidquid quis + quis cualquiera

quivis quaevis quidvis quis + vis quienquiera

quiviscumque quaeviscumque quidviscumque quisvis + cum + que quienquiera

ullus ulla ullum un + lus uno, alguno

unus una unum un, uno

unusquisque unaquaeque unumquidque unus + quisque cada uno

uter utra utrum uno de los dos

uter? utra? utrum? ¿cuál de los dos?

utercumque utracumque utrumcumque uter + cum + que cualquiera de los dos

uterlibet utralibet utrumlibet uter + libet cualquiera de los dos

uterque utraque utrumque uter + que uno y otro

utervis utravis utrumvis uter + vis cualquiera de los dos

156
esquemas morfología prononominal

3.1. alius, alia, aliud

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. alius alia aliud alii aliae alia


ac. alium aliam aliud alios alias alia
g. alius alius alius aliorum aliarum aliorum
d. alii alii alii aliis aliis aliis
ab. alio alia alio aliis aliis aliis

3.2. ullus, ulla, ullum

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.
n. ullus ulla ullum ulli ullae ulla
ac. ullum ullam ullum ullos ullas ulla
g. ullius ullius ullius ullorum ullarum ullorum
d. ulli ulli ulli ullis ullis ullis
ab. ullo ulla ullo ullis ullis ullis

3.3. alter, altera, alterum

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. alter altera alterum alteri alterae altera


ac. alterum alteram alterum alteros alteras altera
g. alterius alterius alterius alterorum alterarum alterorum
d. alteri alteri alteri alteris alteris alteris
ab. altero altera altero alteris alteris alteris

157
latín. guía para el aprendizaje

3.4. Indefinido-interrogativo quis (qui), quae, quid (quod)

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. quis / qui quae quid / quod qui quae quae


ac. quem quam quid / quod quos quas quae
g. cuius cuius cuius quorum quarum quorum
d. cui cui cui quibus quibus quibus
ab. quo qua quo quibus quibus quibus

3.5. Relativo qui, quae, quod

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.
n. qui quae quod qui quae quae
ac. quem quam quod quos quas quae
g. cuius cuius cuius quorum quarum quorum
d. cui cui cui quibus quibus quibus
ab. quo qua quo quibus quibus quibus

3.6. Relativo quicumque, quaecumque, quodcumque

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. quicumque quaecumque quodcumque quicumque quaecumque quaecumque

ac. quemcumque quamcumque quodcumque quoscumque quascumque quaecumque

g. cuiuscumque cuiuscumque cuiuscumque quorumcumque quarumcumque quorumcumque

d. cuicumque cuicumque cuicumque quibuscumque quibuscumque quibuscumque

ab. quocumque quacumque quocumque quibuscumque quibuscumque quibuscumque

158
Numerales

cardinales ordinales distributivos adverbiales


quot? quotus? quoteni? quotiens?

I unus, -a, -um primus, -a, -um singuli, -ae, -a semel


II duo, -ae, -o secundus bini bis
III tres, tria tertius terni ter
IV quattuor quartus quaterni quater
V quinque quintus quini quinquies
VI sex sextus seni sexies
VII septem septimus septeni septies
VIII octo octavus octoni octies
IX novem novenus noveni novies
X decem decimus deni decies
XI undecim undecimus undeni undecies
XII duodecim duodecimus doudeni duodecies
XIII tredecim tertius decimus terni deni ter decies
XIV quattuordecim quartus decimus quaterni deni quater decies
XV quindecim quintus decimus quini deni quindecies
XVI sedecim sextus decimus seni deni sedecies

ue XVII septemdecim septimus decimus septeni deni septies decies

e XVIII duodeviginti duodevicesimus duodeviceni duodevicies


XIX undeviginti undevicesimus undeviceni undevicies
e

159
latín. guía para el aprendizaje

cardinales ordinales distributivos adverbiales


quot? quotus? quoteni? quotiens?

XX viginti vicesimus viceni vicies

XXI unus et viginti vicesimus primus viceni singuli vicies semel

XXII duo et viginti vicesimus alter viceni bini vicies bis

XXVIII duodetriginta duodetricesimus duodetriceni duodetricies

XXIX undetriginta undetricesimus undetriceni undetricies

XXX triginta tricesimus triceni tricies

XL quadraginta quadragesimus quadrageni quadragies

L quinquaginta quinquagesimus quinquageni quinquagies

LX sexaginta sexagesimus sexageni sexagies

LXX septuaginta septuagesimus septuageni septuagies

LXXX octoginta octogesimus octogeni octogies

XC nonaginta nonagesimus nonageni nonagies

C centum centesimus centeni centies

CC ducenti, -ae, -a ducentesimus duceni ducenties

CCC trecenti, -ae, -a trecentesimus treceni trecenties

CCCC quadrigenti, -ae, -a quadringentesimus quadringeni quadringenties

D quingenti, -ae, -a quingentesimus quingeni quingenties

DC sescenti, -ae, -a sescentesimus sesceni sescenties

DCC septingenti, -ae, -a septingentesimus septingeni septingenties

DCCC octingenti, -ae, -a octingentesimus octingeni octingenties

DCCCC nongenti, -ae, -a nongentesimus nongeni nongenties

M mille millesimus singula milia milies

MM duo milia bis millesimus bina milia bis milies

CCICC decem milia decies millesimus cena milia decies milies

CCCI CCC centum milia centies millesimus centena milia centies milies

160
Morfología verbal

1. Voz activa

1.1. Temas del infecto, indicativo

1a conj. 2a conj. 3a conj. 3a conj. 3a conj. 4a conj.


tema a e conson. u j i
laudare videre legere minuere facere audire
laudo video lego minuo facio audio
laudas vides legis minuis facis audis
presente

laudat videt legit minuit facit audit


laudamus videmus legimus minuimus facimus audimus
laudatis videtis legitis minuitis facitis auditis
laudant vident legunt minuunt faciunt audiunt
laudabam videbam legebam minuebam faciebam audiebam
pretérito infecto

laudabas videbas legebas minuebas faciebas audiebas


laudabat videbat legebat minuebat faciebat audiebat
laudabamus videbamus legebamus minuebamus faciebamus audiebamus
laudabatis videbatis legebatis minuebatis faciebatis audiebatis
laudabant videbant legebant minuebant faciebant audiebant
laudabo videbo legam minuam faciam audiam
futuro infecto

laudabis videbis leges minues facies audies


laudabit videbit leget minuet faciet audiet
laudabimus videbimus legemus minuemus faciemus audiemus
laudabitis videbitis legetis minuetis facietis audietis
laudabunt videbunt legent minuent facient audient

161
latín. guía para el aprendizaje

1.2. Composición de los temas de perfecto

a. -v-: laudavi (laudo); delevi (deleo); audivi (audio); novi (nosco, -is)
b. -u-: cubui (cubo, -as); monui (moneo); latui (lateo)
c. sigmático: mansi (maneo); auxi (augeo); dixi (dico, -is); risi (rideo)
d. duplicado: dedi (do, das); steti (sto, stas); cecini (cano, -is);
didici (disco, -is); tetigi (tango, -is)
e. alternancia vocálica respecto del infecto:
f. a) cantidad con alargamiento: legi (lego, -is); vidi (video);
sedi (sedeo)
g. b) cantidad con alargamiento y timbre: feci (facio, -is, -ere);
egi (ago, -is)
h. igual raíz que el infecto: respondi (respondeo);
defendi (defendo, -is); volvi (volvo, -is); sidi (sido, -is);
liqui (linquo, -is); rupi (rumpo, -is)
i. polirrizos: tuli (fero, fers); fui (sum); potui (possum);
protuli (profero, profers)

1.3. Modelos

-v- -u- sigmático duplicado

laudavi cubui mansi dedi


laudavisti cubuisti mansisti dedisti
pretérito laudavit cubuit mansi dedit
perfecto laudavimus cubuimus mansimus dedimus
laudavistis cubuistis mansistis dedistis
laudaverunt cubuerunt manserunt dederunt
(laudavere) (cubuere) (mansere) (dedere)
laudaveram cubueram manseram dederam
laudaveras cubueras manseras dederas
pretérito
pluscuam laudaverat cubuerat manserat dederat
perfecto laudaveramus cubueramus manseramus dederamus
laudaveratis cubueratis manseratis dederatis
laudaverant cubuerant manserant dederant

162
esquemas morfología verbal

-v- -u- sigmático duplicado

laudavero cubuero mansero dedero


laudaveris cubueris manseris dederis
futuro
perfecto laudaverit cubuerit manserit dederit
laudaverimus cubuerimus manserimus dederimus
laudaveritis cubueritis manseritis dederitis
laudaverint cubuerint manserint dederint

alargamiento alargamiento igual al infecto polirrizo


y timbre
legi feci respondi tuli
legisti fecisti respondisti tulisti
pretérito legit fecit respondit tulit
perfecto
legimus fecimus respondimus tulimus
legistis fecistis respondistis tulistis
legerunt fecerunt responderunt tulerunt
(legere) (fecere) (respondere) (tulere)
legeram feceram responderam tuleram
legeras feceras responderas tuleras
pretérito
pluscuam legerat fecerat responderat tulerat
perfecto
legeramus feceramus responderamus tuleramus
legeratis feceratis responderatis tuleratis
legerant fecerant responderant tulerant
legero fecero respondero tulero
legeris feceris responderis tuleris
futuro
perfecto legerit fecerit responderit tulerit
legerimus fecerimus responderimus tulerimus
legeritis feceritis responderitis tuleritis
legerint fecerint responderint tulerint

163
latín. guía para el aprendizaje

1.4. Temas del infecto, subjuntivo

a e cons. u j i

laudem videam legam minuam faciam audiam


laudes videas legas minuas facias audias
presente

laudet videat legat minuat faciat audiat


laudemus videamus legamus minuamus faciamus audiamus
laudetis videatis legatis minuatis faciatis audiatis
laudent videant legant minuant faciant audiant
laudarem viderem legerem minuerem facerem audirem
pretérito infecto

laudares videres legeres minueres faceres audires


laudaret videret legeret minueret faceret audiret
laudaremus videremus legeremus minueremus faceremus audiremus
laudaretis videretis legeretis minueretis faceretis audiretis
laudarent viderent legerent minuerent facerent audirent

1.5. Temas del perfecto, subjuntivo

-v- -u- sigmático duplicado

laudaverim cubuerim manserim dederim


pretérito perfecto

laudaveris cubueris manseris dederis


laudaverit cubuerit manserit dederit
laudaverimus cubuerimus manserimus dederimus
laudaveritis cubueritis manseritis dederitis
laudaverint cubuerint manserint dederint
laudavissem cubuissem mansissem dedissem
pluscuamperfecto

laudavisses cubuisses mansisses dedisses


laudavisset cubuisset mansisset dedisset
laudavissemus cubuissemus mansissemus dedissemus
pretérito

laudavissetis cubuissetis mansissetis dedissetis


laudavissent cubuissent mansissent dedissent

164
esquemas morfología verbal

alargamiento alargamiento igual al infecto polirrizo


y timbre
legerim fecerim responderim tulerim
pretérito perfecto

legeris feceris responderis tuleris


legerit fecerit responderit tulerit
legerimus fecerimus responderimus tulerimus
legeritis feceritis responderitis tuleritis
legerint fecerint responderint tulerint
legissem fecissem respondissem tulissem
legisses fecisses respondisses tulisses
pluscuamperfecto

legisset fecisset respondisset tulisset


legissemus fecissemus respondissemus tulissemus
pretérito

legissetis fecissetis respondissetis tulissetis


legissent fecissent respondissent tulissent

1.6. Modo imperativo

modo imperativo

lauda vide lege fac minue audi


presente

laudate videte legite facite minuite audite

laudato videto legito facito minuito audito

laudato videto legito facito minuito audito


futuro

laudatote videtote legitote facitote minuitote auditote

laudanto vidento legunto faciunto minuunto audiunto

165
latín. guía para el aprendizaje

2. Voz medio-pasiva

2.1. Temas del infecto, indicativo

laudor videor legor facior minuor audior

laudaris videris legeris faceris minueris audiris


(laudare) (videre) (legere) (facere) (minuere) (audire)

laudatur videtur legitur facitur minuitur auditur


presente

laudamur videmur legimur facimur minuimur audimur

laudamini videmini legimini facimini minuimini audimini

laudantur videntur leguntur faciuntur minuuntur audiuntur

laudabar videbar legebar faciebar minuebar audiebar

laudabaris videbaris legebaris faciebaris minuebaris audiebaris


(laudabare) (videbare) (legebare) (faciebare) (minuebare) (audiebare)
pretérito infecto

laudabatur videbatur legebatur faciebatur minuebatur audiebatur

laudabamur videbamur legebamur faciebamur minuebamur audiebamur

laudabamini videbamini legebamini faciebamini minuebamini audiebamini

laudabantur videbantur legebantur faciebantur minuebantur audiebantur

laudabor videbor legar faciar minuar audiar

laudaberis videberis legeris facieris minueris audieris


(laudabere) (videbere) (legere) (faciere) (minuere) (audiere)
futuro infecto

laudabitur videbitur legetur facietur minuetur audietur

laudabimur videbimur legemur faciemur minuemur audiemur

laudabimini videbimini legemini faciemini minuemini audiemini

laudabuntur videbuntur legentur facientur minuentur audientur

166
esquemas morfología verbal

2.2. Temas del infecto, subjuntivo

voz medio-pasiva, subjuntivo, infecto

lauder videar legar faciar minuar audiar

lauderis videaris legaris faciaris minuaris audiaris


(laudere) (videare) (legare) (faciare) (minuare) (audiare)

laudetur videatur legatur faciatur minuatur audiatur


presente

laudemur videamur legamur faciamur minuamur audiamur

laudemini videamini legamini faciamini minuamini audiamini

laudentur videantur legantur faciantur minuantur audiantur

laudarer viderer legerer facerer minuerer audirer

laudareris videreris legereris facereris minuereris audireris


(laudarere) (viderere) (legerere) (facerere) (minuerere) (audirere)
pretérito infecto

laudaretur videretur legeretur faceretur minueretur audiretur

laudaremur videremur legeremur faceremur minueremur audiremur

laudaremini videremini legeremini faceremini minueremini audiremini

laudarentur viderentur legerentur facerentur minuerentur audirentur

2.3. Perfecto

indicativo subjuntivo

laudatus, -a, -um* sum (fui) laudatus, -a, -um* sim (fuerim)

laudatus, -a, -um es (fuisti) laudatus, -a, -um sis (fueris)


pretérito perfecto

laudatus, -a, -um est (fuit) laudatus, -a, -um sit (fuerit)

laudati, -ae, -a** sumus (fuimus) laudati, -ae, -a** simus (fuerimus)

laudati, -ae, -a estis (fuistis) laudati, -ae, -a sitis (fueritis)

laudati, -ae, -a sunt (fuerunt/fuere) laudati, -ae, -a sint (fuerint)

167
latín. guía para el aprendizaje

indicativo subjuntivo

laudatus, -a, -um* eram (fueram) laudatus, -a, -um* essem (fuissem)

laudatus, -a, -um eras (fueras) laudatus, -a, -um esses (fuisses)
pluscuamperfecto

laudatus, -a, -um erat (fuerat) laudatus, -a, -um esset (fuisset)

laudati, -ae, -a** eramus (fueramus) laudati, -ae, -a** essemus (fuissemus)
pretérito

laudati, -ae, -a eratis (fueratis) laudati, -ae, -a essetis (fuissetis)

laudati, -ae, -a erant (fuerant) laudati, -ae, -a essent (fuissent)

laudatus, -a, -um* ero (fuero)

laudatus, -a, -um eris (fueris)


futuro perfecto

laudatus, -a, -um erit (fuerit)

laudati, -ae, -a** erimus (fuerimus)

laudati, -ae, -a eritis (fueritis)

laudati, -ae, -a erunt (fuerint)

* visus, -a, -um; lectus, -a, -um; factus, -a, -um; minutus, -a, -um; auditus, -a, -um
** visi, -ae, -a; lecti, -ae, -a; facti, -ae, -a; minuti, -ae, -a; auditi, -ae, -a

2.4. Modo imperativo

voz medio-pasiva, imperativo

<tu> laudare videre legere facere audire


presente

<vos> laudamini videmini legimini facimini audimini

<tu> laudator videtor legitor minuitor auditor


<ille> laudator videtor legitor minuitor auditor
futuro

--- --- --- --- ---


<illi> laudantor videntor leguntor minuuntor audiuntor

168
esquemas morfología verbal

3. sum, es, esse, fui

3.1. Su conjugación

infecto perfecto
indicativo subjuntivo indicativo subjuntivo

sum sim fui fuerim

pretérito perfecto
es sis fuisti fueris
presente

est sit fuit fuerit


sumus simus fuimus fuerimus
estis sitis fuistis fueritis
sunt sint fuerunt fuerint
(fuere)
eram essem (forem) fueram fuissem
pretérito infecto

pluscuamperfecto
eras esses (fores) fueras fuisses
erat esset (foret) fuerat fuisset
eramus essemus (foremus) fueramus fuissemus
pretérito

eratis essetis (foretis) fueratis fuissetis


erant essent (forent) fuerant fuissent

ero fuero
futuro perfecto
futuro infecto

eris fueris
erit fuerit
erimus fuerimus
eritis fueritis
erunt fuerint

imperativo

presente futuro

<tu> es <tu> esto


<ille> esto

<vos> este <vos> estote


<illi> sunto

169
latín. guía para el aprendizaje

3.2. Sus compuestos

absum, abes, abesse, afui (<abfui)


adsum, ades, adesse, adfui
desum, dees, deesse, defui
insum, ines, inesse, fui... in
intersum, interes, interesse, interfui
obsum, obes, obesse, offui (<obfui)
possum, potes, posse (<potis, -e + sum), potui (<poteo, potes,
potere, potui)
praesum, praees, praeesse, praefui
prosum, prodes, prodesse, profui
subsum, subes, subesse, fui... sub
supersum, superes, superesse, superfui

3.3. possum, potes, posse, potui

possum, potes, posse, potui


infecto perfecto
indicativo subjuntivo indicativo subjuntivo
pretéritoperfecto

possum possim potui potuerim


potes possis potuisti potueris
presente

potest possit potuit potuerit


possumus possimus potuimus potuerimus
potestis possitis potuistis potueritis
possunt possint potuerunt potuerint
(potuere)
pretérito infecto

pluscuamperfecto

poteram possem potueram potuissem


poteras posses potueras potuisses
poterat posset potuerat potuisset
pretérito

poteramus possemus potueramus potuissemus


poteratis possetis potueratis potuissetis
poterant possent potuerant potuissent

170
esquemas morfología verbal

possum, potes, posse, potui


infecto perfecto
indicativo subjuntivo indicativo subjuntivo

futuro perfecto
potero potuero
futuro infecto

poteris potueris
poterit potuerit
poterimus potuerimus
poteritis potueritis
poterunt potuerint

4. volo y sus compuestos

volo, vis, velle, volui


nolo (< non volo), non vis, nolle, nolui
malo (< magis volo) mavis, malle, malui

infecto
indicativo subjuntivo
volo nolo malo velim nolim malim
vis non vis mavis velis nolis malis
presente

vult non vult mavult velit nolit malit


volumus nolumus malumus velimus nolimus malimus

vultis non vultis mavultis velitis nolitis malitis

volunt nolunt malunt velint nolint malint


pretérito

volebam nolebam malebam vellem nollem mallem


infecto

etc. etc. etc. etc. etc. etc.

volam nolam malam


infecto
futuro

etc. etc. etc.

171
latín. guía para el aprendizaje

imperativo

presente futuro

<tu> noli <tu> nolito


<ille> nolito

<vos> nolite <vos> nolitote


<illi> sunto

5. fero, eo y edo

fero, fers, ferre, eo, is, ire, edo, edis (es), edere
tuli, latum ivi (ii), itum (esse), edi, esum (estum)
infecto infecto infecto
indicativo subjuntivo indicativo subjuntivo indicativo subjuntivo

fero feram eo eam edo edam


fers feras is eas edis (es) edas
presente

fert ferat it eat edit (est) edat


ferimus feramus imus eamus edimus edamus
fertis feratis itis eatis editis (estis) edatis
ferunt ferant eunt eant edunt edant
pretérito

ederem
ferebam ferrem ibam irem edebam
infecto

(essem)
etc. etc. etc. etc. etc.
etc. (etc.)
infecto
futuro

feram ibo edam


etc. etc. etc.

fero, fers, ferre, tuli, latum eo, is, ire, ivi (ii), itum edo, edis (es), edere
(esse), edi, esum (estum)

imperativo imperativo imperativo

presente futuro presente futuro presente futuro


<tu> fer <tu> ferto i ito ede (es) edito (esto)

172
esquemas morfología verbal

fero, fers, ferre, tuli, latum eo, is, ire, ivi (ii), itum edo, edis (es), edere
(esse), edi, esum (estum)

<ille> ferto ito edito (esto)


<vos> fertote ite itote edite (este) editote
(estote)
<illi> ferunto eunto edunto

6. Perifrástica

6.1. Activa, infecto

indicativo subjuntivo

laudaturus, -a, -um* sum laudaturus, -a, -um* sim


laudaturus, -a, -um es laudaturus, -a, -um sis
presente laudaturus, -a, -um est laudaturus, -a, -um sit
laudaturi, -ae, -a** sumus laudaturi, -ae, -a** simus
laudaturi, -ae, -a estis laudaturi, -ae, -a sitis
laudaturi, -ae, -a sunt laudaturi, -ae, -a sint
laudaturus, -a, -um* eram laudaturus, -a, -um* essem
laudaturus, -a, -um eras laudaturus, -a, -um esses
pretérito
infecto laudaturus, -a, -um erat laudaturus, -a, -um esset
laudaturi, -ae, -a** eramus laudaturi, -ae, -a** essemus
laudaturi, -ae, -a eratis laudaturi, -ae, -a essetis
laudaturi, -ae, -a erant laudaturi, -ae, -a essent
laudaturus, -a, -um* ero
laudaturus, -a, -um eris
futuro
infecto laudaturus, -a, -um erit
laudaturi, -ae, -a** erimus
laudaturi, -ae, -a eritis
laudaturi, -ae, -a erunt

173
latín. guía para el aprendizaje

6.2. Activa, perfecto

perfecto

indicativo subjuntivo

laudaturus, -a, -um* fui laudaturus, -a, -um* fuerim

pretérito laudaturus, -a, -um fuisti laudaturus, -a, -um fueris


perfecto
laudaturus, -a, -um fuit laudaturus, -a, -um fuerit

laudaturi, -ae, -a** fuimus laudaturi, -ae, -a** fuerimus

laudaturi, -ae, -a fuistis laudaturi, -ae, -a fueritis

laudaturi, -ae, -a fuerunt (fuere) laudaturi, -ae, -a fuerint

laudaturus, -a, -um* fueram laudaturus, -a, -um* fuissem

pretérito laudaturus, -a, -um fueras laudaturus, -a, -um fuisses


pluscuamperfecto
laudaturus, -a, -um fuerat laudaturus, -a, -um fuisset

laudaturi, -ae, -a** fueramus laudaturi, -ae, -a** fuissemus

laudaturi, -ae, -a fueratis laudaturi, -ae, -a fuissetis

laudaturi, -ae, -a fuerant laudaturi, -ae, -a fuissent

futuro laudaturus, -a, -um* fuero


perfecto
laudaturus, -a, -um fueris

laudaturus, -a, -um fuerit

laudaturi, -ae, -a** fuerimus

laudaturi, -ae, -a fueritis

laudaturi, -ae, -a fuerint

* visurus, -a, -um; lecturus, -a, -um; facturus, -a, -um; minuturus, -a, -um;
auditurus, -a, um

** visuri, -ae, -a; lecturi, -ae, -a; facturi, -ae, -a; minuturi, -ae, -a; audituri, -ae, -a

174
esquemas morfología verbal

6.3. Pasiva, infecto

indicativo subjuntivo

laudandus, -a, -um* sum laudandus, -a, -um* sim

laudandus, -a, -um es laudandus, -a, -um sis


presente
laudandus, -a, -um est laudandus, -a, -um sit

laudandi, -ae, -a** sumus laudandi, -ae, -a** simus

laudandi, -ae, -a estis laudandi, -ae, -a sitis

laudandi, -ae, -a sunt laudandi, -ae, -a sint

laudandus, -a, -um* eram laudandus, -a, -um* essem

pretérito laudandus, -a, -um eras laudandus, -a, -um esses


infecto
laudandus, -a, -um erat laudandus, -a, -um esset

laudandi, -ae, -a** eramus laudandi, -ae, -a** essemus

laudandi, -ae, -a eratis laudandi, -ae, -a essetis

laudandi, -ae, -a erant laudandi, -ae, -a essent

laudandus, -a, -um* ero

futuro laudandus, -a, -um eris


infecto
laudandus, -a, -um erit

laudandi, -ae, -a** erimus

laudandi, -ae, -a eritis

laudandi, -ae, -a erunt

175
latín. guía para el aprendizaje

6.4. Pasiva, perfecto

perfecto

indicativo subjuntivo

laudandus, -a, -um* fui laudandus, -a, -um* fuerim

pretérito laudandus, -a, -um fuisti laudandus, -a, -um fueris


perfecto
laudandus, -a, -um fuit laudandus, -a, -um fuerit

laudandi, -ae, -a** fuimus laudandi, -ae, -a** fuerimus

laudandi, -ae, -a fuistis laudandi, -ae, -a fueritis

laudandi, -ae, -a fuerunt (fuere) laudandi, -ae, -a fuerint

laudandus, -a, -um* fueram laudandus, -a, -um* fuissem

pretérito laudandus, -a, -um fueras laudandus, -a, -um fuisses


pluscuamperfecto
laudandus, -a, -um fuerat laudandus, -a, -um fuisset

laudandi, -ae, -a** fueramus laudandi, -ae, -a** fuissemus

laudandi, -ae, -a fueratis laudandi, -ae, -a fuissetis

laudandi, -ae, -a fuerant laudandi, -ae, -a fuissent

laudandus, -a, -um* fuero

futuro laudandus, -a, -um fueris


perfecto
laudandus, -a, -um fuerit

laudandi, -ae, -a** fuerimus

laudandi, -ae, -a fueritis

laudandi, -ae, -a fuerint

* videndus, -a, -um; legendus, -a, -um; faciendus, -a, -um; minuendus, -a, -um;
audiendus, -a, -um

** videndi, -ae, -a; legendi, -ae, -a; faciendi, -ae, -a; minuendi, -ae, -a; audiendi, -ae, -a

176
Morfología de los
nombres verbales

1. Infinitivos

activo medio-pasivo
esse ---
laudare laudari

videre videri
presente legere legi
facere faci
minuere minui
audire audiri
fuisse -----
laudavisse laudatum, -am, -um esse
laudatos, -as, -a esse
vidisse visum, -am, -um esse
pasado visos, -as, -a esse
legisse lectum, -am, -um esse
lectos, -as, -a esse
fecisse factum, -am, -um esse
factos, -as, -a esse
minuisse minutum, -am, -um esse
minutos, -as, -a esse
audivisse auditum, -am, -um esse
auditos, -as, -a esse

177
latín. guía para el aprendizaje

activo medio-pasivo
fore /
futurum, -am, -um esse
futuros, -as, -a esse

laudatum iri /
laudaturum, -am, -um esse laudandum, -am, -um esse
laudaturos, -as, -a esse laudandos, -as, -a esse

visum iri /
visurum, -am, -um esse videndum, -am, -um esse
visuros, -as, -a esse videndos, -as, -a esse

lectum iri /
futuro lecturum, -am, -um esse legendum, -am, -um esse
lecturos, -as, -a esse legendos, -as, -a esse

factum iri /
facturum, -am, -um esse faciendum, -am, -um esse
facturos, -as, -a esse faciendos, -as, -a esse

minutum iri /
minuturum, -am, -um esse minuendum, -am, -um esse
minuturos, -as, -a esse minuendos, -as, -a esse

auditum iri /
auditurum, -am, -um esse audiendum, -am, -um esse
audituros, -as, -a esse audiendos, -as, -a esse

2. Participio

2.1. Presente

laudans, -ntis
videns, -ntis
legens, -ntis
faciens, -ntis
minuens, -ntis
audiens, -ntis

178
esquemas morfología de los nombres verbales

sg. pl.
m. y f. n. m. y f. n.

n. laudans laudans laudantes laudantia

v. laudans laudans laudantes laudantia

ac. laudantem laudans laudantes laudantia

g. laudantis laudantis laudantium laudantium

d. laudanti laudanti laudantibus laudantibus

ab. laudanti / -e laudanti / -e laudantibus laudantibus

2.2. Pasado

laudatus, -a, -um


visus, -a, -um
lectus, -a, -um
factus, -a, -um
minutus, -a, -um
auditus, -a, -um

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. laudatus laudata laudatum laudati laudatae laudata

v. laudate laudata laudatum laudati laudatae laudata

ac. laudatum laudatam laudatum laudatos laudatas laudata

g. laudati laudatae laudati laudatorum laudatarum laudatorum

d. laudato laudatae laudato laudatis laudatis laudatis

ab. laudato laudata laudato laudatis laudatis laudatis

179
latín. guía para el aprendizaje

2.3. Futuro activo

laudaturus, -a, -um


visurus, -a, -um
lecturus, -a, -um
facturus, -a, -um
moniturus, -a, -um
auditurus, -a, um

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. laudaturus laudatura laudaturum laudaturi laudaturae laudatura

v. laudature laudatura laudaturum laudaturi laudaturae laudatura

ac. laudaturum laudaturam laudaturum laudaturos laudaturas laudatura

g. laudaturi laudaturae laudaturi laudaturorum laudaturarum laudaturorum

d. laudaturo laudaturae laudaturo laudaturis laudaturis laudaturis

ab. laudaturo laudatura laudaturo laudaturis laudaturis laudaturis

3. Gerundio

ac. laudandum videndum legendum faciendum minuendum audiendum

g. laudandi videndi legendi faciendi minuendi audiendi

d. laudando videndo legendo faciendo minuendo audiendo

ab. laudando videndo legendo faciendo minuendo audiendo

180
esquemas morfología de los nombres verbales

4. Gerundivo (participio futuro pasivo)

laudandus, -a, -um


videndus, -a, -um
legendus, -a, -um
faciendus, -a, -um
minuendus, -a, -um
audiendus, -a, -um

sg. pl.

m. f. n. m. f. n.

n. laudandus laudanda laudandum laudandi laudandae laudanda

v. laudande laudanda laudandum laudandi laudandae laudanda

ac. laudandum laudandam laudandum laudandos laudandas laudanda

g. laudandi laudandae laudandi laudandorum laudandarum laudandorum

d. laudando laudandae laudando laudandis laudandis laudandis

ab. laudando laudanda laudando laudandis laudandis laudandis

5. Supino

ac. laudatum visum lectum factum minutum auditum

ab. laudatu visu lectu factu minutu auditu

181
Preposiciones

a, ab, abs + ablativo ob + acusativo


ad + acusativo palam + ablativo
adversus + acusativo penes + acusativo
ante + acusativo per + acusativo
apud + acusativo prae + ablativo
circa + acusativo post + acusativo
circum + acusativo praeter + acusativo
cis + acusativo pro + ablativo
citra + acusativo procul + ablativo
clam + ablativo prope + acusativo
contra + acusativo propter + acusativo
coram + ablativo secundum + acusativo
cum + ablativo sine + ablativo
de + ablativo sub + ablativo
erga + acusativo sub + acusativo
e, ex + ablativo subter + ablativo
extra + acusativo subter + acusativo
in + ablativo super + ablativo
in + acusativo super + acusativo
infra + acusativo supra + acusativo
inter + acusativo tenus + ablativo
intra + acusativo trans + acusativo
iuxta + acusativo ultra + acusativo
versus + acusativo

183
Conjunciones

1. Conjunciones coordinantes

copulativas: et, -que, ac, atque, nec, neque


disyuntivas: an, aut, vel, -ve, seu, sive
causales: nam, enim, namque, etenim
adversativas: sed, vero, verum, at, attamen, tamen,
autem, ceterum, atqui
consecutivas: ergo, itaque, igitur, dein, deinde

2. Conjunciones subordinantes adverbiales

2.1. Modal-comparativas, condicionales,


locativas y temporales

prótasis apódosis

1. modal-comparativa
quam tam
ut, velut, sicut ita, sic
quantus, -a, um tantus,-a, -um
qualis, -e talis, -e
quotiens totiens
quot tot
quomodo, quemadmodum eo modo
quantopere tantopere

185
latín. guía para el aprendizaje

prótasis apódosis

2. condicional
si, nisi, ni, sin

3. locativa
ubi
unde
quo
qua

4. temporal
antequam, quam prius, ante, post
dum, donec, quoad, quamdiu
simul ac, cum, quando

2.2. Causales, concesivas, consecutivas y finales

prótasis apódosis

1. causal
quod, quia, quoniam, cum

2. concesiva
quamvis, quamquam, licet, etsi, tamen
etiamsi,
tametsi, ut, cum

3. consecutiva sic, ita, tam, eo,


ut, ut non, quin adeo, usque eo

4. final
ut, ne, quo

186
Proposiciones sustantivas

1. Esquema de las proposiciones sustantivas

dependientes de construcción tipo

1. verba putandi, dicendi et


eventus (puto, credo, scio, dico, sujeto en acusativo enunciativas
nuntio, nego, evenit, oportet, y verbo en infinitivo
necesse est, etc.)

2. verba voluntatis, postulandi,


curandi et eventus (volo, oro, ut / ne y verbo en volitivas
moneo, video, curo, precor, postulo, subjuntivo
accidit etc.)

3. verba interrogandi (rogo, quaero, pronombres o adverbios


inquiro, scio, nescio, ignoro, interrogativos y verbo en interrogativas
intellego, etc.) subjuntivo

4. verba “videor, putor, trador, dicor, sujeto en nominativo e enunciativas


reperior, feror” infinitivo

5. verba eventus (accedit, quod y verbo en indicativo enunciativas


accidit, etc.)

6. verba timendi et impediendi


ne / ut y verbo en volitivas
(timeo, metuo, vereor,
subjuntivo
periculum est, etc.)

7. verba dubitandi, impediendi et quin / quominus y verbo


recusandi (impedio, recuso, prohibeo, potenciales
en subjuntivo
obsto, dubito, etc.)

187
latín. guía para el aprendizaje

2. Correspondencia de tiempos (consecutio temporum)


en formas verbales conjugadas

verbo acción verbo ejemplo


principal subordinado
en subjuntivo
simultánea presente opto/optabo/optaveris (quiero/querré)
presente ut sit (sea) tibi terra levis.
o
futuro anterior perfecto opto/optabo/optaveris (quiero/querré)
ut fuerit (haya sido) tibi terra levis.
simultánea infecto optabam/optavi/optaveram (quería/
quise/había querido) ut esset (fuera)
pasados tibi terra levis.
anterior pluscuam- optabam/optavi/optaveram (quería/
perfecto quise/había querido) ut fuisset (hubiera
sido) tibi terra levis.

3. Correspondencia de tiempos en sustantivas


de acusativo más infinitivo

verbo acción infinitivo ejemplo


principal

simultánea presente scis/scies/sciveris (sabes/sabrás) Epicurum esse


(es) hominem divinum. (petr. civ, 3)
presente
o anterior pasado scis/scies/sciveris (sabes/sabrás) Epicurum
futuro fuisse (era) hominem divinum.

posterior futuro scis/scie/sciveris (sabes/sabrás) Epicurum fore/


futurum esse (será) hominem divinum.
simultánea presente Sciebas/scivisti/sciveras (sabías/supiste/habías
sabido) Epicurum esse (era) hominem divinum.

pasados anterior pasado Sciebas/scivisti/sciveras (sabías/supiste/habías


sabido) Epicurum fuisse (había sido) hominem
divinum.
posterior futuro Sciebas/scivisti/sciveras (sabías/supiste/habías
sabido) Epicurum fore/futurum esse (sería)
hominem divinum.

188
Términos y locuciones
latinas usuales

nominativo rara avis


res, non verba
addenda semel dictum
agenda s. p. q. r. (Senatus Populusque
alma mater Romanus)
c. / cap. (capitulum /capitula) sq. /sqq. (sequens / sequentes)
corrigenda solarium
curriculum /curricula tabula rasa
desideratum ultimatum
ecce homo
emeritus nominativo + acusativo
equus Troianus
et al. (et alii / alia) (argumentum) ad hominem
etc. (et cetera) reductio ad absurdum
laesa maiestas primus inter pares
locus amoenus spa (salus per aquam)
mare magnum terminus ad quem
memorandum
nolens volens nominativo + genitivo
N. N. (nomen nescio/non
nominatus/Numa Nigerius) amicus curiae
omittenda casus belli
p. /pp. (pagina /paginae) c.v. (curriculum vitae)
persona non grata dramatis personae
Punica fides flatus vocis
quid lapsus calami
189
latín. guía para el aprendizaje

lapsus linguae ante rem


lapsus memoriae contra naturam
mapamundi extra muros
modus operandi in aeternum
pater familias in medias res
onus probandi in memoriam
petitio principii per accidens
per capita
nominativo + ablativo per diem
per saltum
deus ex machina per se
e pluribus unum p. d. (post data)
(conditio) sine qua non p. m. (post meridiem)
terminus a quo post hoc, (ergo) propter hoc
post mortem
acusativo post rem
p. s. (post scriptum)
ad arbitrium
ad astra (per aspera / ardua) acusativo + genitivo
ad augusta per angusta
ad gloriam ad maiorem Dei gloriam
ad hoc ad usum Delphini
ad honorem per saecula saeculorum
ad invicem
ad kalendas Graecas genitivo
ad libitum
ad litem quorum
ad litteram sui generis
ad marginem sui iuris
ad notam
ad nutum dativo
ad referendum
ad rem urbi et orbi
a. m. (ante meridiem)
ante portas

190
esquemas términos y locuciones latinas usuales

ablativo in situ
interposita persona
ab absurdo in vitro
ab aeterno ipso iure
ab initio ipso facto
a contrario (sensu) / a contrariis loc. cit. (l. c.) (loco citato)
ab (ex) abrupto manu militari
ab integro mea culpa
ab intestato mutatis mutandis
ab origine op. cit. (o. c.) (opere citato)
ab ovo usque ad mala prima facie
ab utraque parte pro bono
a die pro domo sua
a divinis pro forma
a fortiori sine die
a latere (in) statu quo
a limine stricto sensu
a novo sub voce
a posteriori summa cum laude
a priori vice versa
a. u. c. (ab urbe condita)
bona fide ablativo + genitivo
ceteris paribus
(in) crescendo a. D. (anno Domini)
de dicto artis gratia
de facto e. g. (exempli gratia)
de iure honoris causa
de plano v. g. (verbi gratia)
de profundis
ex cathedra
ex professo
illo tempore
in mente
in pectore
in re

191
latín. guía para el aprendizaje

adverbios frases

alias Alea iacta est (suet. caes. 32)


alibi do ut des
bis habeas corpus
hic et nunc habeas data
ib. / ibid. (ibidem) factotum
ne (non) plus ultra i. e. (id est)
interim n. b. (nota bene)
item nihil obstat
passim para bellum
qua quid pro quo
quasi r. i. p. (requiescat in pace)
tandem sit venia verbo
ut infra tibidabo
ut supra vademecum
verbatim veni, vidi, vici (suet. iul. 37)
vs. (versus) vade retro (Satana)
vulgo

formas verbales

accesit
cf. /cfr. (confer / conferatur)
(magister) dixit
imprimatur
memento
placebo
rp. / (recipe)
v. (vide)
velit nolit (velint nolint)

192

También podría gustarte