Está en la página 1de 16

14

K’ULB’IL YOL TWITZ PAXIL


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
POQOMCHI’ MOLAAB’
Comunidad Lingüística Poqomchi’

HUUJ REH RUCHOLJIIK I Q’ORB’AL


POQOMCHI’
Material de Apoyo para el Aprendizaje del Idioma
Maya Poqomchi’

MODALIDAD: MONOLINGÜE
NIVEL: PRINCIPIANTE

ELABORADO POR:
AMELIA ELIZABETH BIN ISEM
K’UHTANEEL Q’ORB’AL POQOMCHI’
C.L. POQOMCHI’

JULIO 2020

Material de autoformación de los aprendientes, con relación a los


contenidos y su aplicación.
CUADERNILLO DE AUTOAPRENDIZAJE
No. 14

DATOS GENERALES

Comunidad Lingüística Poqomchi’ No. de Sesión 22


Facilitador Amelia Elizabeth Bin Isem Nivel Principiante
Período de desarrollo Del 20 al 24 de julio de Monolingüe
Modalidad
2020

1. Descripción del cuadernillo:

El presente cuadernillo de Autoaprendizaje del Idioma Poqomchi’ como L2, fomentado por
la Comunidad Lingüística Poqomchi’ -ALMG- tiene como objetivo brindar seguimiento al
proceso de formación de los participantes de forma semanal. Se trata de un material
práctico para el aprendizaje del Idioma Maya Poqomchi’ a través de ejercicios que se
pueden realizar en el mismo cuaderno o en su cuaderno de apuntes. Este manual didáctico
sirve de apoyo para que los participantes ejerciten el uso del Idioma Poqomchi’.
1.1 Estructura del cuadernillo:
El Cuadernillo de Autoaprendizaje del idioma maya Poqomchi’ está estructurada de la
siguiente manera.
1. Descripción del cuadernillo de Aprendizaje
1.1. Estructura del cuadernillo de Aprendizaje.
2. Instrucciones de uso.
3. Objetivos del cuadernillo.
A. Contenidos.
B. Competencias del contenido.
C. Desarrollo de contenidos.
D. Recursos
E. Evaluación
F. Indicador de logro.
1.2. Forma de entrega del trabajo.
Para evidenciar el trabajo o la actividad realizada se debe de seguir lo seguir las siguientes
indicaciones:
 Tomar fotografías de la actividad realizada y pegarlas en hojas Word. Como
mínimo adjuntar cuatro fotografías en una hoja.
 Enviar las evidencias en documento Word o convertirlas en documento PDF con el
siguiente nombre. Apellido-nombre-municipio. Solo un nombre y un apellido.
Ejemplo: Amelia-Bin-Tactic-
 Enviar de manera individual al número de WhatsApp: 3132-7604 o al correo
electrónico: amelizbeth2011@hotmail.com (los que tienen hijos e hijas o amigos
que no cuentan con medios tecnológicos, por favor ayudarlos en enviarle sus
trabajos (fotografías)).
 Todos los trabajos que se realizarán y se han realizado, tienen que estar archivados
en su Portafolio para la calificación y sello respectivo.

2. Instrucciones de uso:
a. Lea detenidamente los contenidos (las veces que se le sea necesario) hasta
comprenderlo.
b. Repase el contenido con los ejemplos descritos. (Utilizando hojas adicionales o
cuaderno de apunte)
c. Realizar la evaluación de aprendizajes. En caso que no pueda imprimir las hojas,
copiar únicamente las actividades (cuaderno de apuntes u hojas tamaño carta, lapicero
azul y negro).
d. Al redactar las frases, se le recomienda verificar los vocabularios desarrollados
anteriormente y guíese en la frase de contextualización.

ÍCONOS DE INDICADORES DE LAS ACTIVIDADES


Cada vez que aparezca este ícono, hará referencia

Practicar y ejercitar los conocimientos que tenemos


Explicación de nuevos conocimientos

Hace referencia a una lectura/leer.

Hace referencia a realizar tareas o ejercicios.

Hace referencia al repaso de los tema

Hace referencias a ejemplos de cada tema.

3. Objetivo del cuadernillo:


“Facilitar el autoaprendizaje de la lengua maya por medio de actividades a realizarse en
forma individual”.

A. Competencias
Maneja conocimientos gramaticales básicos del idioma maya para la conformación
de oraciones que transmiten necesidades y actividades del diario vivir.
B.
Contenidos

CLASIFICACIÓN DE ADVERBIOS

Re’ weht’aliim Lo que ya sé

Chasik’ taqeh q’orik. Encuentre las palabras siguientes en la sopa de


letra, luego traduzca al idioma maya Poqomchi’ las palabras que
conoce de su significado.
Kab’iij
Iqal
Eew
Yu’naak
Wulu’
Ayu’
Najt
Najtir
Ma’xta
B’ila’

k a b’ ii j a ee a ch
n m o p s tz e t
t
a y u ‘ j ‘ p j q
h l ee w a tz a q t
w i r m s n tz’ oo s
y aa w u l u ‘ r ch’
n a j t i r t’ h k’
p’ o w q’ m i q a l
m a ‘ x t a r y m
y u ‘ n aa k uu w t
ii s t w b’ i l a ‘

Enliste los tipos de adverbios que conoce.


________________________________________

________________________________________

________________________________________

_______________________________________

NAQATIJEM TAQEH JALB’ANAJ


APRENDEREMOS SOBRE LOS ADVERBIOS

Jalb’anaj/Adverbio

El adverbio es un
modificador del predicado o de otro adverbio. Su función es indicar la
manera, el tiempo o el lugar dónde se realiza la acción.

Ejemplo:
Najtir q'iij xk'ularik chaloq i re’. Hace tiempo que pasó eso.

Los adverbios no se forman de la misma manera,

Y recordar que: los hay con formas simples: eew, iqal, q'uun,
ayu’, najtir, wulu' y con formas compuestas: chi
q'iij, pan q'iij, pan taxaaj.
La posición que ocupan los adverbios depende a qué tipo pertenecen los mismos. Algunos
obligatoriamente se ubican al inicio de la oración (antes del predicado), mientras que la
posición básica de otros es al final: aunque, es posible adelantarlos.
Hay adjetivos que modifican a un predicado; en este caso funcionan como adverbios.
Cuando esto ocurre, estas palabras siempre se colocan antes del verbo.
Según su significado, los adverbios se clasifican en varios grupos: de tiempo, de cantidad,
de modo o manera, de afirmación, de negación, etc.

Indican cuándo se Iqal/mañana, aq'ab'/noche, wahq'eq/mañana,


realiza la acción yu'naak/hoy, najtir/hace tiempo, juneliik/todo el
tiempo, noq/temprano, yejaal q'iij/a medio día, pan
De Tiempo ixq'eq/por la tarde, pan
siq'jil/en verano, kab'iij/pasado mañana, oxijer/hace
tres días, jinab'ir/el año pasado, jenaab'/dentro de un
año, etc
Uso en las oraciones
Iqal qojponik wa'aal awuuk' taq.
Mañana llegaremos a comer con ustedes.
Ko re' chik jenaab' qojk'ulik. Vendremos hasta el otro año.
Noq xponik pan rukamaj. Llegó temprano a su trabajo.

Éstos indican dónde sucede la ayu'/aquí. Ar/allí, wulu'/allà.


acción y se encuentran después Najt/lejos. chi ri'sil, chi rehkeen/de
De Lugar
del predicado. bajo, pan qajb'al q'iij/oeste, etc.

Uso en las oraciones


Qojhi'loq k'isiin oq ayu’. Descansemos un rato aquí.
Ar k'ahchi' chi kamanik i wajaaw.
Ahí está trabajando mi papá.
Chi ri'sil ch'aht xruk'ol riib' i ajileq'.
El ladrón se escondió debajo de la cama.
Najt kinchalik. Vengo de lejos.

Indican cómo se xa re’ yu'naak/solo por hoy,


hace una acción. kow/recio/duro/fuerte/sano /rápido, esta palabra se
De manera o
usa depende del contexto , jenaj wach, eliik
modo
wach/igual/es lo mismo/parecido, q'uun/despacio,
etc.
Uso en las oraciones
Q'uun xatb'ehik. Caminaste despacio
Kow xq'orik. Habló recio.
Jenaj taq awach. Se parecen (ustedes).
Q'e' q'uun tikamanik. Trabajas muy despacio.

Indican cantidad o grado de intensidad K’ih/mucho, Yohb’al


de la palabra modificada. wach/demasiado,
De Cantidad e Estos adverbios siempre van antes de Nech’/k’isiin/poco.
Intensidad los predicados. Juntz’ihb’/muy poco, xtil
k’ih/muchísimo, q’e’
k’ih/bastante.
Uso en las oraciones
Q’e’ k'ih nwaaj. Quiero bastante.
Yohb'al wach xojq'uhtik chi b'ehik.
Nos cansamos demasiado por caminar.
Nech' ti xrukamaneej. Trabajó muy poco.

De afirmación Se utilizan para afirmar algo y se ubican je' re'/así es, ma'xta reet/está
en posición inicial bien, korik/razón/cierto, etc.
Uso en las oraciones
Korik wo' xruq'or i nutuut. Mi mama tenía razón.
Je' re' na’ab'anam i hat. Así harás tú.
Korik wach nk'utjanik. Platica bien.
Ma'xta reet chi inaq'or i korik. Es bueno que digas la verdad.

Se utilizan para negar algo. Se ubican majaa'/todavía no, ma' jaruuj


De Negación antes del núcleo del predicado. ta/nunca, ma' chih taj/no,
ma'xta/no/nada, etc.
Uso en las oraciones
Ma' jaruuj ta xruq'or i korik. Nunca dijo la verdad.
Majaa' ta nk'ulik. Todavía no ha venido.
Ma'xta b'ih nkaaj/ma’xtaj nkaaj. No quieren nada.
Majaa' ta irub'an ruwa'. Todavía no ha comido.
Se usan para indicar duda o ruq'iij oq/tal vez, ruq'iij/de
inseguridad, Se ubican antes del repente, xa ta naq/ni
núcleo del predicado siquiera, je’oon/tal vez,
De Duda
b’ila’/dicen, je’ ta wo’/será
así.

Uso en las oraciones


Xa ta naq xruq'or tz'aaq. Ni siquiera ofreció algún precio.
Ruq'iij k'uloq. De repente viene.
Ruq'iij ne nkaqrik. De repente se enoja.
Ruq’iij oq xraaj. De repente quiso.

Contextualicemos y repasemos lo aprendido

 Cuando quiero indicar lugar donde se realiza una acción digo ayu’/aquí,
wulu’/allá, ar/allí, najt/lejos.
La palabra Wilik significa está o hay
Entonces si quiero decir:
Allá está mi lápiz. Digo: Wulu’ wilik i nuche’ tz’ihb’aal.
Ahora bien, si quiero decir:
Hay una taza sobre la mesa. Digo: Wilik jenaj k’ulk nah mexa.

 Cuándo se quiere indicar cuando se realiza la acción se utiliza los siguientes


adverbios, eew/ayer, yu’naak/hoy, iqal/mañana, ixq’eq/tarde, wahq’eh mañana.

Pan es una partícula que significa en.


Entonces si quiero decir:
Ayer llegó la señora a mi casa. Digo: Eew ponik i tuut pan nupaat.

 Cuando quiero indicar como se hace o realiza una acción se utiliza los siguientes
adverbios. Q’uun/despacio, kow/rapidez, je’ re’/así es, je re’ ruwii’/ de esa forma.

La palabra kow puede tener otro significado como; duro, sano, fuerte depende de lo que se
pretende decir.
Si quiero decir:
El niño camina despacio. Digo: Q’uun inb’ehik i ak’un.
Si quiero decir.
El niño camina rápido. Digo: Kow nb’ehik ak’un.
Kow i ak’un. El niño es sano/fuerte. Kow i ab’aj/la piedra es duro.

 Cuando quiero Indicar cantidad o grado de intensidad de lo que se está realizando


utilizo estos adverbios, K’ih/mucho, Yohb’al wach/demasiado,
Nech’/k’isiin/poco, Juntz’ihb’/muy poco, xtil k’ih/muchísimo, q’e’
k’ih/bastante

Me dieron mucha naranja. k’ih i waraan xkiyeew.


Tengo demasiadas ocupaciones. Yohb’aal wach nukamaj.

 Para afirmar algo utilizo estos adverbios, je' re'/así es, ma'xta reet/está bien,
korik/razón/cierto/verdad, etc se ubican en posición inicial

Ma’xta reet chi suq ak’uxl. Está bien que estés feliz.

 Para negar alguna acción utilizo estos adverbios, majaa'/todavía no, ma' jaruuj
ta/nunca, ma' chih taj/no, ma'xta/no/nada, etc.
Majaa’ nchaq’ i k’uxb’al. Aún no/todavía no se ha cocinado la comida.

 Para indicar duda o inseguridad se utiliza, ruq'iij oq/tal vez, ruq'iij/de repente, xa
ta naq/ni siquiera, je’oon/tal vez, b’ila’/dicen, je’ ta wo’/será así.
Ruq’iij ne kinponik pan apaat. De repente llego a su casa.

C. Actividades

Ab’ihnaal/Nombre: _______________________ Akamaj/Profesión: __________________


Rajb’al eht’alb’al wachis/DPI: _______________ Rub’ehel q’iij/Fecha: _______________
Tinamit tichalik wii’/Municipio: ____________Ajl Kamanik/Cuadernillo No. ___________

Ejercicio 1: Chasik’ eh chatus kiwach taqeh jalb’anaj


nreqarik pan k’utaaj. Busque y clasifique los adverbios
que se encuentren en la literatura.
Lectura

Mayijinik Poqom
Re' nkib'an chi rupaam i kik'achariik taqeh aj Poqom, je' rukab' noq nkib'an jeno'q k'isa
kinimq'iij, nkinimq'ijeej wach chi holohik; je' rukab' wo' okrinaq taqeh cho wii' najtir q'iij.
Re' mayijinik, pan komonil nkib'an, nkimol kiib', nkiq'o'reej kiib' eh chi kuncheel ki'ooj;
ma' jeno'q ta ne nkahnik cho pan paat, chi unchel nkik'am cho, nkik'am cho i kak'uun
kixq'uun; taqeh k'ijolaq, q'ahxoqaq kiponik chi rupaam i molaab' re' re'.
Re' kamanik nkib'an ma' re' ta nah q'aqil, ma' re' ta je' iqal chik i kinimq'iij oon kab'iij chik i
kinimq'iij noq nkitik'aa' ruyejeb'jik wach; re' keh, kiyejaam cho wach je' ixib', kijib' oq poh
i kinimq’iij, kitz'irim cho riij chi korik chi jaruuj nakib'anam i mayijinik chi holohik; nkil i
q'iij; nkil i poh; nkil taqeh chi unchel i ch'umiil, nik' wach ruwii'; mi iruyew riib' oon ma'
chih taj/ma’xta.

Noq kiyejaam chik cho wach; ko re' ajre', nkimol wo' chik kiib' re' aj chik i kinimq'iij
nkib'an, nkikoj kisonb'aal, kimariimpa, aarpa oon kaxaq'ooj eh re' uhtz'ub' nkiqop ajho'taq,
ajwaqtaq oon lajtaq ketzal tz'aaq.

Nkuxik i mayijinik uyenb'al reh i kuhtz'uub' chi naruk'uhliik, nkib'an kisoon ruum i
rusuqkiil kik'uxl. Re' soon nkib'an, ma' ch'uwa' ta wach soon, re' taqeh k'ijolaq nkichop chi
soon i kikaan winaq; ma' re' ta inchel ruuk' ixoq. Re' keh nkib'an kisoon k'ul winaq taqeh;
Re' taqeh ajawb'ees ruuk' i k'ijool eh re' k'ijool ruuk' taqeh ajawb'ees; eh re' taqeh q'ahxoq
ruuk' taqeh tutb'ees oon ne wo' nkib'an kisoon chi kib'il kiib' i keh chi q'ahxoqaq kiib' oon
chi kuch k'ijool kiib'.
Re're' i holohik nkib'an chi rupaam i ju'jun chi komonil Poqom.

De De De Modo De De De De duda
tiempo Lugar cantidad afirmación negación
Ejercicio 2: Chatunaa’ ruuk’ jenaj jiitz re’ jalb’anaj
juch’uuj chi’ ri’sil wilik pan lok’q’orik. Relaciona con
una línea el adverbio a la clase que pertenece.

Yu’naak nakimolom kiib’ taqeh kamanoom.


= Negación
Hoy se reunirán los trabajadores.
Ruq’iij ne irub’an i teew.
1 Duda
Quizá haya viento.
Korik naak chi xponik.
2 Cantidad
Es cierto que llegó.
Q’uun tijohtoq chaloq.
3 Lugar
Sube despacio.
Iqal kinponik awuuk’.
4 Intensidad
Mañana llego contigo.
Najt qojpatinik.
5 Manera
Vivimos lejos.
Ruq’iij ma’ holohik ta xruloq’
6 Tiempo
Quizá no es bonito lo que compró.
Yohb’al wach i k’ihik xrub’an awak’uun.
7 Afirmación
Creció demasiado tu hijo.
Majaa’ nqapuhkaaj i
8
k’uxb’al. Lugar
No hemos repartido la comida.
Kow inajimanik.
9 Duda
Corre duro.
Ayu’ xhi’lik i tuut.
0 Tiempo
Aquí descansó la señora.

D. RECURSOS
Cuadernillo
Audio
Vocabulario
Equipo multimedia
Lapicero
Cuaderno
E. Evaluación
La actividad se evaluará a través de una lista de cotejo mediante la realización de las
actividades.
G. Indicador de logro
 Identifica los adverbios en Idioma maya Poqomchi’,
 Redacta pequeñas frases haciendo uso de los adverbios en idioma maya
Poqomchi’

El presente material pedagógico didáctico, es de uso exclusivo para la actividad de los


aprendices del idioma maya Poqomchi’: Formación en aprendizaje del idioma maya
Poqomchi’ como L2, Nivel Principiante, por parte de la Comunidad Lingüística Poqomchi’ de
la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala del año 2020.
Queda estrictamente prohibida la reproducción parcial o total del presente material por
cualquier medio digital o electrónico.

F. Referencias bibliográficas.

ALMG, Comunidad Lingüística Poqomch' . (2012). Gramática Normativa . Guatemala .


Mó Isem, R. (2010). Gramática Pedagógica Estándar Poqomchi' . Guatemala .
Poqomchi', C. L. (2001). Tusq'orik Poqomchi'- Vocabulario Poqomchi' . Guatemala .

Algunas gráficas (imágenes) utilizadas en el presente material, fueron extraídas de páginas


web y no son de autoría de quien elaboró este material.

F______________________
Amelia Elizabeth Bin Isem
Facilitador de Idioma (Poqomchi’)
CL Poqomchi’ -ALMG-

Vo.Bo. _______________________
Maurilio Juc Toc
Presidente
CL Poqomchi’ -ALMG-

También podría gustarte