Está en la página 1de 87

Guía de Plantas

BIODIVERSIDAD Y
COMUNIDADES NATIVAS
DEL BAJO URUBAMBA,
PERÚ

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán


Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor)
Guía de Plantas
BIODIVERSIDAD Y
COMUNIDADES NATIVAS
DEL BAJO URUBAMBA,
PERÚ

Ogogetakenkanira
ovairopage inchatopage
OTIMAGETAKERA OPOSANTEGETAKARA MAGATIRO
INCHATOPAGE ONTIRI ITIMAGEIGIRA MATSIGENKAEGI
ANTA KAMATIKYA ENIKU, PERU.

Wilfredo Mendoza - Hamilton Beltrán

Programa de Monitoreo de la Biodiversidad


(Editor)

JUNIO 2013
Primera edición: 2013
Guía de Plantas
Tiraje: 1000 ejemplares BIODIVERSIDAD Y
COMUNIDADES NATIVAS
Editor: DEL BAJO URUBAMBA,
Programa de Monitoreo de la Biodiversidad. PERÚ
Avenida República de Colombia 791 Oficina 602, San Isidro, Lima.
Teléfono 2028000
RUC 20552213085
contacto@pmbcamisea.com
www.pmbcamisea.com

Impreso en Perú
Impresión: Imprenta Gráfica Biblos S.A
Morococha N152, Surquillo- Lima- Perú.

ISBN: 978-612-46451-0-5.

Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú


Reg. N 2013-07973

Prohibida la reproducción total o parcial de esta obra sin previa


autorización escrita de los autores y el editor.

GUÍA DE PLANTAS. Biodiversidad y Comunidades Nativas


Cita recomendada: Programa de Monitoreo de la Biodiversidad (Editor) del Bajo Urubamba, Perú. Programa de Monitoreo de la
2013. GUÍA DE PLANTAS. BIODIVERSIDAD Y COMUNIDADES NATIVAS Biodiversidad (Editor) - 1ª ed., 2013.
DEL BAJO URUBAMBA, PERÚ. 168 p. 168 p.: il.; 23 x 12 cm.
ISBN: 978-612-46451-0-5.
Índice general Onagetakera magatiro
niakogetakerorira

Créditos / Okametitashitakerira 9 Drymonia pendula (Poepp.) Wiehler 98


Agradecimientos / Ishineventaigakarira 11 Heliconia rostrata Ruiz & Pav. 100
Introducción / Otsitanakara 12 Talauma amazonica Ducke. 102
Mapa de ubicación / Mapa onakera 14 Apeiba aspera Aubl. 104
Uso de esta guía / Ogotakenkanira ovairopage inchatopage 20 Ceiba pentandra (L.) Gaertn. 106
Mapa de unidades de paisaje / Mapa apatogetakara timagetatsirira 26 Heliocarpus americanus L. 108
inaigakera kamaguigirorira kantatigagetankicharira inchatopage. Matisia cordata Humb. & Bonpl. 110
Partes de una planta / Agotantaigakemparorira ovairopage inchatopage 36 Ochroma pyramidale (Cav. ex Lam.) Urb. 112
Sterculia apetala (Jacq.) H. Karst. 114
Ficha de especies 37 Theobroma cacao L 116
Sankevanti onantagetakarira ovairopage inchatopage Cabralea canjerana (Vell.) Mart. 118
Cedrela odorata L. 120
Spondias mombin L. 38 Swietenia macrophylla King 122
Eryngium foetidum L. 40 Clarisia racemosa Ruiz & Pav. 124
Himatanthus sucuuba (Spruce ex Muell. Arg.) Woodson 42 Ficus maxima Mill. 126
Tabernaemontana sananho Ruiz & Pav. 44 Poulsenia armata (Miq.) Standl. 128
Xanthosoma pubescens Poepp. 46 Otoba parvifolia (Markgr.) A. H. Gentry 130
Schefflera morototoni (Aubl.) Maguire, Steyerm. & Frodin 48 Minquartia guianensis Aubl. 132
Astrocaryum murumuru Mart. 50 Phragmipedium pearcei (Rchb. f.) Rauh & Senghas 134
Bactris gasipaes Kunth 52 Phyllanthus niruri L. 136
Euterpe precatoria Kunth 54 Guadua sarcocarpa Londoño & P.M. Peterson 138
Iriartea deltoidea Ruiz & Pav. 56 Gynerium sagittatum (Aubl.) P. Beauv. 140
Oenocarpus bataua Mart. 58 Triplaris poeppigiana Wedd. 142
Phytelephas macrocarpa Ruiz & Pav. 60 Calycophyllum spruceanum (Benth.) Hook. f. ex K. Schum. 144
Socratea exorrhiza (Mart.) H. Wendl. 62 Uncaria tomentosa (Willd. ex Roem. & Schult.) DC. 146
Tessaria integrifolia Ruiz & Pav. 64 Tetrathylacium macrophyllum Poepp. 148
Vernonanthura patens (Kunth) H. Rob. 66 Solanum grandiflorum Ruiz & Pav. 150
Cordia nodosa Lam 68 Solanum sessiliflorum Dunal. 152
Trema micrantha (L.) Blume 70 Pourouma cecropiifolia Mart. 154
Calophyllum brasiliense Cambess. 72 Urera caracasana (Jacq.) Gaudich. ex Griseb. 156
Jacaratia digitata (Poepp. & Endl.) Solms. 74
Symphonia globulifera L. f. 76
Croton lechleri Muell. Arg. 78
Hevea brasiliensis (Willd. ex A. Juss.) Muell. Arg. 80 Glosario 158
Hura crepitans L. 82 Niagantsi komugetankicharira 161
Cedrelinga cateniformis (Ducke) Ducke. 84
Copaifera paupera (Herzog) Dwyer. 86 Índice de especies 165
Dipteryx micrantha Harms. 88 (Nombre científico, nombre en español, en matsigenka) /
Enterolobium schomburgkii (Benth.) Benth. 90 Ipaitirora govagetatsirira inchato, ipaitirora virakocha inchato,
Myroxylon balsamum (L.) Harms. 92 ipaitirora matsigenka inchato
Besleria capitata (Poepp.) Wiehler 94
Corytoplectus speciosus (Poepp.) Wiehler 96 Bibliografía / Sankevanti niakogetakerorira. 167

6 7
Créditos Okametitashitakerira

Editor: Tsirinkaigakerorira:
Programa de Monitoreo de la Biodi- Neaigakerorira yantavageigakerora
versidad. oposantegetakara inchatopage
timagetankitsirira kamiseaku, PMB.
Autores:
Wilfredo Mendoza1 y Hamilton Beltrán2 Tavageigakerorira:
Wilfredo Mendoza1 & Hamilton Beltrán2
Coautores:
Santiago Ríos Campos, Darwin Mutakogeigakeririra:
Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos, Santiago Ríos Campos, Darwin
Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo Burguez Viteri, Dersilio Pascal Ríos,
Fernández y Jeconías Turco Pacora, de Jordi Ríos Arias, Elías Guillermo
la Comunidad Nativa de Kirigueti; Fernández y Jeconías Turco Pacora,
Hilda Aladino Calixto, Valentín Poyenti de la Comunidad Nativa de Kirigueti;
Aladino, Mardoqueo Carrión Kapeshi, Hilda Aladino Calixto, Valentín
Celso Pascal Silva, Sergio Rivas Poyenti Aladino, Mardoqueo
Pascal, Avelino Pojenti Aladino, de la Carrión Kapeshi, Celso Pascal Silva,
Comunidad Nativa de Shivankoreni; Sergio Rivas Pascal, Avelino Pojenti
Artemio Chávez Simarte, Martín Aladino, de la Comunidad Nativa de
Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, Shivankoreni;
de la Comunidad Nativa de Nuevo Artemio Chávez Simarte, Martín
Mundo; Gerónimo Otioriti Timpia, Araña Gómez, Tito Arias Vásquez, de la
Marcial Vargas Cashiriari, Lorenzo Comunidad Nativa de Nuevo Mundo;
Caya Pascal, Mauro Romano Demetriz, Gerónimo Otioriti Timpia, Marcial
Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata, Vargas Cashiriari, Lorenzo Caya
Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de Pascal, Mauro Romano Demetriz,
la Comunidad Nativa de Cashiriari; Gerónimo Otiorinti, Lorenzo Zapata,
Ricardo Tecori Javanti, Salomón Tecori Justo Peña y Gustavo Ignacio Ríos, de
Javanti, Roberto Cabrera Omañari, la Comunidad Nativa de Cashiriari;
Guillermo Aniano Ahuanari, Samuel Ricardo Tecori Javanti, Salomón
Kapeshi Carrión, Alfredo Julián Eva, Tecori Javanti, Roberto Cabrera
Ernesto Kandido, Vicente Ankuri Omañari, Guillermo Aniano Ahuanari,
Ahuanari, Fermín Kentiava Ahuanari, Samuel Kapeshi Carrión, Alfredo
Efrain Franco Motzoro, Roque Senca Julián Eva, Ernesto Kandido, Vicente
Quenticoa, Rufino Motsoro Maroja, Ankuri Ahuanari, Fermín Kentiava
Enrique Orquita Aguamary y Americo Ahuanari, Efrain Franco Motzoro,
Roque Senca Quenticoa, Rufino
1- Investigador asociado del Museo de His- Motsoro Maroja, Enrique Orquita
toria Natural, Universidad Nacional Mayor Aguamary y Americo Sapona
de San Marcos y Profesor de la Facultad Kenticoa, de la Comunidad Nativa de
de Ingeniería Agraria de la Universidad Segakiato;
Católica Sedes Sapientiae. Coordinador del
Adner Matías Bernáldez, de la
Grupo Vegetación del PMB.
Comunidad nativa de Puerto
2- Investigador asociado del Museo de His- Huallana; Lamber Benites, Eloy
toria Natural, Universidad Nacional Mayor Vásquez Franco, de la Comunidad
de San Marcos. Investigador del PMB. Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino,

9
Agradecimientos Ishineventaigakarira
mutakoigkeririra

Sapona Kenticoa, de la Comunidad Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Expresamos nuestro especial agra- Maika Nokogake
Nativa de Segakiato; Adner Matías Reynaldo Choronto Italiano, de la decimiento y reconocimiento a noshineventaigakemparira aikido
Bernáldez, de la Comunidad Nativa de Comunidad Nativa de Camisea. las Comunidades Nativas del Bajo nokogake nogotasanoigakerira
Puerto Huallana; Lamber Benites, Eloy Urubamba, en particular a todos los maganirio timaigatsirira
Vásquez Franco, de la Comunidad Tavageigankitsirira coinvestigadores y al equipo técnico otimagetagania anta Eniku
Nativa de Nueva Luz; Adolfo Landino, timageigatsirira kara: científico del Programa de Monito- yogasanoegityo mutakoigakenarira
Wilmer Miranda, Felipe Podencio, Amalia Cecilia Delgado Rodríguez, reo de la Biodiversidad en Camisea. intiegiri govageigatsirira
Reynaldo Choronto Italiano, de la Brigitte Katherine Rondón Torres, Todos compartieron su experiencia y kamaguigakerorira oka
Comunidad Nativa de Camisea. Carlos Alberto Amasifuen Guerra, posibilitaron la transferencia de sus tavagerintsipage timankitsirira
Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz invalorables conocimientos a través kamiseaku. Maganiro iriroegi
Coinvestigadores técnicos: Vega Agapito, Edwin Becerra de esta Guía. yamutakovakagaigaka
Amalia Cecilia Delgado Rodríguez, González, Elluz Huaman Melo, Agradecemos al Consorcio Camisea ikamantavakagaigakara
Brigitte Katherine Rondón Torres, Esther Gladys López Rivadeneyra, por su apoyo financiero, por el soste- yogogeigirira ikamantaigakerira
Carlos Alberto Amasifuen Guerra, Irayda Salinas Hijar, Martín Zari Vidal, nido respaldo para llevar adelante el pashini oka tyara okantakenkani
Delsy Trujillo Chavéz, Diana Beatriz Neri Fernández Baca Domínguez, Programa de Monitoreo de la Biodi- ogotaenkanira inchatopage
Vega Agapito, Edwin Becerra González, Severo Matías Baldeón Malpartida, versidad y por el interés demostrado timagetatsirira inkenishipageku.
Elluz Huaman Melo, Esther Gladys Susy Juanita Castillo Tamón y Víctor a partir de nuestra iniciativa para Aikiro nokogaigake
López Rivadeneyra, Irayda Salinas Hijar, Villalobos Gonzales. el desarrollo de esta publicación. noshineventaigakemparira yogaegi
Martín Zari Vidal, Neri Fernández Baca Valoramos su acompañamiento en taageigankitsirira Consorcio Camisea
Domínguez, Severo Matías Baldeón Gishonkakerorira Niagantsiku: el desafío de difundir la diversidad yamutakoigkenaa ipaigakenara
Malpartida, Susy Juanita Castillo Angel Díaz Olivera, itimi Nuevo cultural y biológica, entendiendo la koriki kametiniri nagaveaigakeniri
Tamón y Víctor Villalobos Gonzales. Mundoku. imperiosa necesidad de su conser- nantavageigakerora oka
vación. novetsikaiganakerira maika,
Traducción del español al Neatakogetakerorira: aikiro yogishineaigakenara
matsigenka: Robin Foster, Hamilton Beltrán, kametiniri nosureigakemparora
Angel Díaz Olivera, CN Nuevo Mundo. Wilfredo Mendoza, Neri Fernández- novetsikaigakerora ontimakera
Baca, Severo Baldeón, Víctor sankevanti ontsirinkampara. Aikiro
Fotografías: Villalobos, Amalia Delgado, Antonio noneaigakero itentaigakenara
Robin Foster, Hamilton Beltrán, Escalante y Ernesto Benavídez. kametiniri nokotagantaigakerora oka
Wilfredo Mendoza, Neri Fernández- inchatopage tovaigavagetankitsirira,
Baca, Severo Baldeón, Víctor Vetsikagetavakerorira otsititakara: kemetiniri irogoigaeroniri
Villalobos, Amalia Delgado, Antonio Claudia María Bevacqua Arbet matsigenkaegi aikiro tyara
Escalante y Ernesto Benavídez. inkantaigakero irineginteigakerora
Giavageigakeririra: Nancy Bouzas inkempogiaigakemparora.
Corrección de originales:
Claudia María Bevacqua Arbet Shintakarorira oga PMB:
Adriana Khazki.
Revisión y asistente de edición: Cualquier parte de esta publicación Tyarikara kara onkogake
Nancy Bouzas Gotagantakerorira intiri puede ser utilizada acompañada de ogitovaigakenkanira omirinka ontimake
tsirinkakerorira: la cita de la misma. Los conceptos otsirinkakotaempara ogotaenkaniniri,
Identidad Gráfica del PMB: Adriana Adriana Khazki. y conocimientos aportados por los ogari isureigakarira yogoigakerira
Khazki coinvestigadores de las comunidades timaigatsirira kara otimagetaganira
nativas son de su exclusiva propiedad onti irashiegi irogotaneegi iriroegi
y su difusión por este medio no impli- okaoakotaka ogikoneatakenkanira
Diseño editorial, ilustraciones y ca cesión de ningún derecho sobre la aka sankevantiku tera onkoakotempa
diseño de tapa: misma. omanakotakenkanira irantaneegi.
Adriana Khazki.

10 11
Introducción Otsititanakara
oniakogetunkani

La GUÍA DE PLANTAS constituye la Ogari inchatopage timagetatsiririra te a la difusión y socialización de la ontimagetaganira patiropage
segunda edición de la Serie Biodi- kara inkenishipageku onti pairorira información recabada en el marco otimagetaganira.
versidad y Comunidades Nativas del okametivageti onagetakera del PMB y recoge parte del conoci- Ogari ikañoigakara maika pairo
Bajo Urubamba, Perú; precedida por otimagetaganira, ogasanotyo miento ancestral que los pobladores okametitake, ikamantavakagaigakatari
la Guía de Aves, publicada en 2009. timankitsirira Eniku, ario comparten con el equipo del PMB iriroegi yogogeigakerira , oga
La flora es un componente importan- agakotakero magatiro nankitsirira en cada instancia de trabajo en el inchatopage opaigetakara ontiri
te de la Amazonía peruana y específi- 5 otimakera magatiro, pashinipage terreno. Está destinada a adultos y tyara okantaka otimagetakera
camente la zona del Bajo Urubamba, kipatsi osankevantakotunkani niños de las comunidades del pue- ovetsikagetakara inkenishipage.
es parte de uno de los cinco centros shiriagarini 2005. Ogari blo matsigenka y a todos aquellos Aikiro ikamantavakagaigaka tyara
mundiales de diversidad de plantas oposantegetakara inchatopage interesados en conocer los usos y okantagani ogavintantaganira
vasculares (Wutke & Barthlott 2005). onti osankevantakotunkani i la importancia de las plantas para patiropage ineageigakerira magatiro,
El estudio de la diversidad de plantas shiriagarini 1996 ontiri 1999, los habitantes del Bajo Urubamba. ontirika ogagani, ovetsikantagani
vasculares en el área de Camisea inti sankevantakoigakero Se espera que constituya un aporte pankotsipage, ogavintantaga ontirika
se inició hacia 1996 y 1999 con las tavageigatsirira instituto Smihsoniano, para los pobladores que se muestran ivegagiropage, okonogakaro pashini
investigaciones del Instituto Smith- pairorira okametivagetake interesados en el uso de sus plantas, tera tatakona onkametitashite,
soniano, y posteriormente a partir isankevantakoigakerora onti conocidos en su comunidad como kantankicha otimasanovageti anta
del año 2005 en forma continua por itsitantaiganakaro shiriagarini 2005, los vegetalistas. Asimismo servirá inkenishiku otimagetaganira.
parte del Programa de Monitoreo de impo irirokya matasanoiganakero como herramienta de ayuda en las Okari maika irovetsikaigakerira
la Biodiversidad en Camisea (PMB), isankevantakoiganakerora omirinka labores académicas en los colegios, sankevanti pairo okametitake
desde donde se obtuvo la informa- intiegi kamgauigirorira magatiro para generar interés en el conoci- iriniavantaigakerora
ción brindada en esta publicación. timagetatsirira posantegetacharira miento de las plantas usadas por sus matsigenkaegi yogasanoegi
tavageigankitsirira kamiseaku. Ogari ancestros y constituirá un aporte kogaigatsirira irogoigakera
La actual Guía presenta y describe timagetatsirira posantegetankicharira para autoridades y profesionales irogavintantaigakemparora oga
las especies más comunes del área inchatopage nagetankitsirira anta eniku que realizan la gestión y aprovecha- inchatopage, inesanotaganirira
monitoreada por el PMB en el sec- itsirinkakoikgakerira PMB. miento de los recursos en el Bajo anta itimageigira ikangaganirira
tor de explotación (Lotes 56, 88 y Onti ikogaigake intsirinkakoigakerora Urubamba. gogetirorira ichatoshipage, aikiro
Planta de Gas Malvinas), en especial oneakenkanira ogotakenkaniniri tyara amutakoigakerira irogoigakerora
aquellas de importancia para las okantaka oposantegetantagetakaria kiaigatsirira esekoerapageku así
Comunidades Nativas de esta región. inchatopage otimagetaganira anta kameti irishineventaigakemparora
La información que se presenta es Eniku, yogaegiri kamaguigirorira inchatopage yogogeigirira
producto del monitoreo realizado inchatopage posantegetacharira pairaninirira aikiro yogavintantaigarira
en conjunto por investigadores y iriroegi ikogaigake oneakenkanira tsitikiiganakeririra, aikiro
técnicos del PMB y por pobladores isankevantakotakerora oka amutakoigakerira itinkamipage intiegiri
de las Comunidades Nativas, en el ogogetakenkanira inchatopage govageiganankitsirira tavageigatsirira
área donde se desarrolla el Proyecto timagetatsirira timageigira kameti irineaigakeroniri
Camisea (http://proyectocamisea. Matsigenkaegi Enikunirira . inintaagakemparora inchatopage
org). Cada campaña constituye una Okari oka yantavageigakerira timagetatsirira anta otimagetaganira
ocasión de trabajo en conjunto con onti ikamantakotantaigakerora Eniku.
los pobladores del área, quienes se ineageigakerira onti
integran como coinvestigadores al yapatoventaigakaro
PMB, generando un mecanismo de yantavageigakerora kantaka
participación con 9 años de ejecu- inakañoigakara okyara
ción y más de ochenta pobladores itsitiiganakerora,intiegiri
integrados en el Programa. pashinipage mutakogeigakeririra
gotagageigavakeririra intiegi
Esta publicación constituye un apor- yogaegi timageigatsirira kara Eniku

12 13
Mapa de ubicación

Mapa onakera

14 15
PMB Yantageigakerira ikamaguigakerira Importancia del área Okametitashitakerira oga kipatsi
Programa de Monitoreo de posantegetacharira timagetatsirira El área en la cual se desarrolla el PMB Ogari inaigakera maika
Biodiversidad en Camisea kamiseaku se encuentra comprendida dentro de yantavageigakera onti tyarikara
El PMB, cuyo cibersitio es www. Yogaegiri pampogiaigirorira una región de especial sensibilidad: okantaka onagetakera
pmbcamisea.com, es un programa magatiro timagetatsirira onti la Amazonía Peruana, que abarca kantatigavagetaka okomutakotakara:
a largo plazo que monitorea el esta- yantavageigakerira tovaiti shiriagarini gran parte del territorio del Perú. Es ogari inkenishi agavagetakero
do de la biodiversidad en el área del ikamosoigakerora nagetankitsirira un área de elevada biodiversidad magatiro ogipatsite Peroku.
Proyecto Camisea (PC). En el sector posantegetankicharira onakera mayormente inexplorada y conside- Onti oga kipatsi oneinkanira
de explotación (lotes 56 y 88), yantavageigakera anta kamiseaku rada uno de los 34 hotspots globales oposanteitakara inchatopage terira
abarca una extensión de 220.000 onakera kara yantavageigakera de biodiversidad (www.biodiversi- agagetumatenkani oneinkani
hectáreas. Los resultados del se- 56 ontiri 88 ogari omaranetakera tyhotspots.org). Está circundada por onaigakera 34 omonkiigetakera
guimiento permiten recomendar a 220,000 has. Ogari okontetanakera numerosas áreas naturales prote- posantegetankicharira.
la empresa operadora acciones de isankevantakoigakerora gidas, indicando la importancia de Ogari okañotakara maika
prevención, mitigación, corrección ovashi ikantaigakera yogaegi esta región para la conservación de otovaigakera inkenishpage
y restauración de impactos en la tavageigankitsirira tyara la biodiversidad del Perú. Las más opugamentunkanirira,okantake
biodiversidad. (Véase el “Mapa de inkantaigakero irineaigavakerora, importantes de la zona son: Parque tatoita okametitashitakera onakera
Ubicación”). irovetsikaigavakerora Nacional Manú, Parque Nacional kara ashi onegitetavaempara
El monitoreo de la biodiversidad, irineginteigagavakerora Otishi, Reserva Comunal Ashaninka, tovaigasanogetankitsirira
por lo tanto, constituye un medio ontiri inkyatagavaerora Reserva Comunal Matsigenka y nankitsirira aka Peroku, ogari
de captación de información con posantegetankicharira. (neero mapa zonas de amortiguamiento del Alto pairorira okametitasanotakera
relación a las actividades del PC y a onakera). Purús, Manú y Apurimac. A estas se onti kañorira oka: parque nacional,
su posible influencia sobre la biodi- Yogari ikamaguigakerorira suma la iniciativa binacional entre el parque nacional otishi reserva
versidad. posatepagetankicharira onti Perú y Bolivia del “Corredor de Con- comunal Ashinka, reserva comunal
itsitiigakero yogotagaigakerira servación Vilcabamba-Amboró”. matsigenka ontiri neagetavakerorira
ikamantaigakerira yatavageigakerira onti pero ontiri Manu ontiri
neageigakerorira impo tyara El Bosque Tropical Amazónico es apurimac yokari kañotankicharira
okantata agaveagetakerora reconocido como el ecosistema con , ogari oka itsitiiganakerora
posantegetankicharira. mayor diversidad de especies de timaigatsirira ario onake pero, Bolivia
flora y fauna en el mundo, con ele- oatakovagetakera ikempogiaigakarira
El Proyecto Camisea Yantavageigakerira Kamiseaku vada heterogeneidad tanto a nivel timageigatsirira vilcabamba- Amboro.
El PC está emplazado en la cuenca Yogaegiri kamaguigakerorira oka biológico como geográfico y cultu-
baja del río Urubamba, en el De- tavagerintsipage onti onake anta ral. Se trata de una selva típica de Ogari inkenishi irorori oneinkani
partamento de Cusco, en la región onakera nia Eni, kosokoku onti las zonas tropicales húmedas, con irorotari shintsitagagetakero magatiro
sudoriental de la República del onake katonko republica peró. formaciones vegetales densas con kantatigagetankicharira inchatopage
Perú. En el marco de este Proyec- Ogari oga yantavageigakerira onti más de un estrato de árboles y con intiri kamarigetatsirira timagetatsirira
to, se realiza la explotación de las yantavageigakera ipitaigakera gran cantidad de epífitas y lianas. magatiro kipatsi, otovaigavagetakera
reservas de gas natural y de los yagaataigakerira yoga ienka Las formaciones vegetales predo- magatiro onagetakera niagetatsirira,
líquidos de gas natural de los ya- nagetankitsirira anta onagetakera minantes son los bosques primarios otimagetira, ontiri ogamegetarira.
cimientos San Martín, Cashiriari y kañorira San Martin, Kashiriariku ontiri densos y los bosques con Guadua Onti okantagani inkenishi
Pagoreni (Lotes 88 y 56), los cuales pagoreniku. Kipatsi 88 ontiri 56 ariotari sp., una bambúsea localmente lla- oparigaatira inkani, ariotari
albergan una de las reservas más onakeri kara itovaigavagetakera mada paca. En general, los diferen- otimagetakeri inchatopage ariotari
importantes de gas natural en Amé- ienka aka otimagetaganira. tes tipos de bosques del Bajo Uru- onagetakeri magatiro inkenishipage
rica Latina. Yogari ienka kamiseakunirira onti bamba forman parte del complejo ariotari onagetakeri kara otovaigakera
inake ikametitashitakerira kameti sistema ecológico de la llanura inchatopage shivitsapage . ogari
iporeaatakoigakerira peroano. amazónica, y estos se caracterizan tovaigasanotankitsirira inchato onti
por un dosel multiestratificado, inkenishi terira omporoimatenkani

16 17
“La diversidad biológica es la variedad de las formas de vida. La Convención “Ogari otovaigagetakera inchatpage onti onkantakera okantatigagetakara
Internacional sobre Diversidad Biológica la define como ‘la variabilidad de otimagetakera. Antari yapatoitaigakara maganiro niakogeigakerora
los organismos vivientes provenientes de todos los ámbitos, los ecosistemas otovaigagetakera inchatopage iriroroegi isureigakaro okantatigagetakara
terrestres, marinos y otros ecosistemas acuáticos, incluyendo los complejos magatiro timagetatsirira magatiro otimagetakera, ogari inchatopage
ecológicos de los cuales forman parte’. El hombre forma parte de los kipatsikutirira niaakunirira ontiri pashini timagetatsirira niaakunirira
sistemas naturales; por lo tanto la diversidad cultural también se considera ario onake kara aikiro inchatopage nagetankitsirira kara. Yogari
como parte de la biodiversidad”. matsigenka irorotari itimantaiga magatiro timagetatsirira irorotari
oga kantatigagetankicharira yogamegeigarira ario onake kara aikiro
posantegetankicharira timagetatsirira”.

como resultado de la fisiografía del otovaigavageti kara ario onake kara culturas americanas que aún man- inkenishi oporoaganirira ataque
terreno, no son inundables y están kapiroshi , okantaganirira kapiro. tienen vínculos estrechos con su oshivokagetanai.
expuestos al flujo estacional de las Magatiro oka okantatigagetakara entorno. Ogari otimaganira ariotari
masas de agua por lo que tienen magatiro inkenishipage onagetakeri yantageigirira
buen drenaje. timagetatsirira aka Eniku ario Pese a la relación existente con tsitikiiganakerira matsigenkaegi
Este sector del Bajo Urubamba otimagetakera kara magatiro otras culturas no indígenas, la sub- ariotari kara timagigakeri ariotari
constituía, hasta hace unos años, un inchatopage anta otishigetanakera sistencia de las comunidades na- inaigakeri kara matsigenkaegi
lugar poco estudiado. Las primeras ovashi onegintegetanaka tivas depende todavía del control ontiri yogamegeigarira ariotari
investigaciones aportaron el regis- otovaigagevetakatyo ovashi y el uso de sus territorios así como itimageigiri iriroegitari gitovaigakeri
tro de 254 especies de mariposas okontetakotanakera tyara okantaka de los recursos del bosque, así que Arawaka iriroegitari iponiantaigaka
diurnas, 165 especies de mariposas kipatsi tesakona ontovaige ovashi mantiene una alta movilidad espa- pairaninirira yogamegeigakarira
nocturnas, 55 especies de hormi- ario onake kara otimagetakera nia cial con un patrón de asentamiento itimavageigakera.
gas, 54 especies de abejas y avispas, ontitari otimakera nia anta saviaku. disperso. Las principales activida-
81 especies de escarabajos y 252 es- des que realizan las comunidades Ariotari itimaigakeri itentaigakarira
pecies de arañas (Dalmeier y Alon- Antari anta Eniku ario onake conforman su sustento de alimen- virakocha, ogari itimaigakera
so, 1997; Sillero Zubiri et al., 2002). kara tesanorira ontovaige aikiro tación; ellas son la pesca, la caza, la matsigenkaegi tsikyatatyo
Posteriormente el PMB continuó la maani osankevantakotunkani. agricultura, la horticultura y la reco- iriroegi ineanontavageigaka
generación de información valiosa Oketyorira yovetsikaigake lección de productos del bosque. ashi igipatsiegite ontiri
al conocimiento de esta área poco isankevantakoigakerora intagani inkenishipage itimantageigakarora
explorada, habiendo registrado en okontetanake otsirinkakogetakra inegintegeigakerora onti
los últimos ocho años de monitoreo 254 pemperopage kutagiterikunirira, itimageigakera parikotipageku,
unas 1075 especies vegetales, 530 165 sagitegetikunirira, 55 yaipage, ogari itimashitasanoigakerira
especies de aves, 141 especies de 54 pitsipage intiri sanipage, 81 yantavageigakera ashi
mamíferos, 174 especies de anfibios tomposopage ontiri 252 etopage, isekavageigakempara onti
y reptiles y 148 especies de escara- inti sankevantakotakero ipaita ishimaavageigira, ikenavageigira,
bajos (Juárez et al. 2013 e informes Dalmeier, intiri alonson iroro ipankivageigira ipiravageigara
anuales previos). shiriagarini 1996 impo imataka ontiri yagaigira okitsokipage
Slleri Zubiri iroro shiriagarini 2002. inkenishikutirira.
Desde el punto de vista del estado Impo ovashi imatanakero PMB
de conservación, el área estudiada iriroegi ikamantakoiganakero
por el PMB en el sector de explota- okametigematityo kara manirira
ción posee un escaso nivel de inter- inegageigake avisanakera 8
vención, sin llegar a alcanzar el 2 % shiriagarini itsirinkakoigake 1075
de la superficie total monitoreada. inchatopage 530 aragetatsirira 141
Dichos sectores comprenden áreas tsomigetatsirira, 174 inkiropage ontiri
de proyecto, cultivos, áreas des- saniripage ontiri 148 tomposopage.
brozadas, deforestadas para fines
ganaderos y bosques secundarios Ogari isankevantakoigakerira
en recuperación. kipatsi yantavageigakera 56 ontiri
Por otro lado, la región del Bajo 88 irorori pinkante tesakona
Urubamba tiene relevancia desde antavagetenkani tera tyani
el punto de vista social y cultural poroimaterone ikamaguigakerira
por estar ocupada históricamente maika. Okari oka maika ariotari
por población matsigenka perte- onakeri kara yantavageigakera.
neciente a la familia etnolingüística Itsamaivageigira, iporoaigira,
Arawak; una de las más ancestrales itogavageigira ipiravageigara ontiri

18 19
Uso de esta guía Ogotakenkanira
ovairopage
inchatopage

El Bajo Urubamba está conformado Antari anta otimaganira Eniku Al inicio de cada ficha, se presenta un kameti ovetsaikakerora.
por diferentes tipos de bosques, ariotari kara otimagetake magatiro diagnóstico breve de cada especie Patiropage inchato otimake ashi
localizados en áreas colinosas, inchatopage okantatigagematatyo de las características más distinti- ikamantakogeigakerora tyara okanta
quebradas y terrazas, que albergan kara, onti onagetake vas, para facilitar su identificación irorori otimakera ontiri opaitakara.
una gran diversidad de especies de ogaenokagetakara, niatenipageku en campo. Además, se presenta un Ipaitirora virakocha, ipaitirora
plantas vasculares. Desde 2005, esta ontiri otarankagetira, ariotari sistema de iconos, que permite el matsigenka antari itsirinkakoigakerora
zona está siendo estudiada por el onagetakeri kara oposanteigematatyo conocimiento de cada especie, el yogaigakero aikiro ikamantakoigakera
Programa de Monitoreo de la Biodi- inchatopage, ogari shiriagarini 2005 hábito, usos, distribución en el Perú, tyara okanta agaganira antantaganira
versidad (PMB). Como parte de sus isankevantakoigakero kamaguigirorira unidad de paisaje dentro del área ontiri otimakera otivarokanakara
resultados, se están publicando una magatiro timagetsirira. Impo ario kara del PMB, estado de conservación y inkenishipageku , impo tyara okanta
serie de guías, tanto en idioma es- okontetakotanake irovetsikaigakera endemismo. irorori inchatopage.
pañol como en matsigenka, porque sankevanti ogotakenkanira tyara Antari itsitiiganakerora
un gran sector del Bajo Urubamba opaigetara, otsirinkakotunkanira Con respecto a la distribución local itsirinkakoigakerora onti yogaigakero
está ocupado por las comunidades irinianeku viroakocha impo se indica el sitio de monitoreo donde irogotakerora iniakoigakero
nativas matsigenkas, quienes par- aikiro irinianeku matsigenka, fue registrada la especie y se utilizan patiropage maani tyara okantaka
ticipan como coinvestigadores en iriroegitari timageigankitsirira kara una serie de abreviaturas desarrolla- otimakera okantatigagetakara, kameti
los estudios realizados por el PMB, otimagetaganira Eniku, matsigenkaegi das a continuación y detalladas en ganiri okomuta ogotakenkanira tyara
proporcionando información de usos iriroegitari aikiro mutakogeigakeririra cada ficha. okanta otimakera inkenishiku.
y nombres en su dialecto. isankevantakoigakerora yogaegi PMB Aikiro ario onake aikiro
ikamantaigakerira irantaigakerora Distribución local: itsirinkakoigakerora ogotakenkanira
Para esta GUÍA, hemos seleccionado ontiri aikiro opaigetakara ovairopage maani ovairopage inchatopage,
60 plantas que son las más comunes irinianeku. ontiri opaitakara, otimashitakerira,
en el territorio matsigenka en el Bajo Pagoreni = PAG otivarokagetakara onakera aka
Urubamba. Debido a que el voca- Okari oka yovetsikaigakerira Nuevo Mundo = NM Peroku, ontiri itivarokaigakerora
bulario de la botánica descriptiva es oneakenkanira ovairopage Kirigueti = KIR kamagutirorira inchatopage
muy amplio y técnico, en la presente inchatopage onti onake 60 Cashiriari 1 = CASH1 kantatigagetankicharira ontiri
GUÍA se ha tratado –en la medida de inchatopage ineasanogeigirira Cashiriari 2 = CASH2 okempogiagetaganira aikiro
lo posible– de usar palabras sencillas matsigenkaegi timaigatsirira iniakoigakero omantsigane
Cashiriari 3 = CASH3
y propias del lenguaje común, aun- igipatsiegite anta Eniku, ogari inchatopage.
San Martín = SM
que en algunos casos fue imposible; iniantageigakarira yovetsikaigakerora
Malvinas = MALV
por tal razón, se presenta un gráfico itsirinkakoigakerora inchatopage Itimira otimagetaganira:
con las partes de una planta y un otovagigavageti aikiro Sepriato = SEP
glosario de los términos usados. okomuvageta, okari oka Porokari = POR
yantaigakerira isuretasanoigakaro Totiroki = TOT
Las fichas han sido organizadas por iriniantaigakemparora niagantsi terira Meronkiari = MER
orden alfabético de las familias y onkomutempa oniantavintsataganirira Aguas Negras = AGN
dentro de estas, por orden alfabético okonogaka tera iragaveaigero, irorotari Alto Camisea = ALC
de las especies. Las familias han sido otsonkanakara oka yogaigakero Mipaya = MIP
clasificadas con el sistema filogenéti- niagantsi komutankicharira. San Martín 3 = SM3
co. Cada planta posee información de Pagoreni A = PAGA
su clasificación taxonómica (familia Ogari inchatopage, iniakoigakerira Pagoreni B = PAGB
y especie), nombre común, nombre yovetsikasanoigakerora kameti Armihuari Norte = ARN
matsigenka, descripción general, ineginteigakero ontsitanakara San Martín Este = SME
forma de uso y hábitat, distribución opaitakara ontiri tovaigakerorira aikiro Potogoshiari = POT
en América, distribución local y, final- ovairo inchato, ogari gitovaigakerorira Tsonkiriari = TSO
mente, la fenología de las especies. onti yogaigakero ineginteigakerora

20 21
Sistema de iconos Tyara onkantageta
onakera

A continuación, se presenta la des- Maika tsame aneaigakero Iconos de Usos: Onagetakera ogotakenkanira
cripción de los iconos y los criterios itsirinkakoigakero tyara okanta Este criterio se refiere a la utilidad Okari isureigakarira onti onkantakera
utilizados a los que se refiere cada onagetakera ontiri isuregeigakarira que les dan a las plantas las comuni- yogavintaigarira inchatopage
uno. irantaigakerira impo dades nativas. matsigenkaegi
oniakoigetakerora patiropage
Alimento Ogaganirira
Iconos Hábito: Onagetakera ovairopage: Especies que son consumi- Onti ogagetaganirira
Este criterio se refiere a la forma de Okari onti oniakogetakerora das como fuente de alimen- ashi isekaigemparira
crecimiento de la especie. tyara okantaka okimogetanakera to por parte de las comuni- matsigenkaegi
inchatopage. dades nativas.

Árbol Inchato Artesanía Ovetsikagetaganirira


Planta perenne, de tronco Onti shivokatsirira, Plantas que son utilizados en Onti inchatopage
leñoso y elevado, que se opoa otagagani la fabricación de artesanías o ovetsikunkanirira
ramifica a cierta altura del aikiro ogatsantsani, accesorios ornamentales por inkiashitakempara ontiri
suelo. ogari otsegopage parte de las comunidades irogagetakempara
ogatsantsagetake aikiro nativas. ivankoegiku matsigenkaegi.
onavageti enoku onavageti
savi kipatsi. Colorante Pitsitsari
Plantas de las cuales se ob- Onti inchatopage ashi
Arbusto Pankiritsipagae tiene algún colorante para ontirigetakempara
Plantas perennes, de tallo le- Onti pankirintsipage ogari teñir sus tejidos. okirikavageigira.
ñoso y ramas desde la base. opoa otagagani ogari
otsegopage otimake anta Cultivado Ompakitaganirira
otsitiku Plantas que son sembradas Onti inchato opankitaganirira
o plantadas, para obtener ontirika okitataganirira
Bambú Kapiro alguna parte de la planta kameti oshivokanakera
Cañas leñosas con entrenu- Onti okiitake otagagani para consumir. ogakenkanira.
dos y nudos, principalmente ovikavikaatakaro
de las poáceas leñosas. ogeretopage ontiri Fibra Iviritsa
otimakera tovaiti ogereto Hilo que se obtiene al se- Onti otsa onti ovetsikaganira
ogasanotyo okogakotagani parar la corteza de algunas agaganira otsa otakitsa
ontagakenkanira. plantas. inchatopage

Hierba Tovaseri Medicinal Ogavintantaganirira


Planta no leñosa o escasa- Onti pankirintsi Planta que es usada para Onti inchato agaganirira ashi
mente leñosa y de tamaño otagagetaganirira ontirika curar o calmar alguna dolen- ogavintantaganira okatsigetira
pequeño. tera ontimasanote cia por los comuneros. timaigatsirira kara.
tsitsipage aikiro otyomiani
okiipage. Maderable Okotapga inchato
Especies maderables, que Onti agaganirira
Liana Kivitsa son usadas frecuentemente ovetsikantakenkanira
Planta trepadora leñosa. Onti shivitsa tagutatsirira para la construcción de sus ivankoegi intimaigakera.
otagagani viviendas.

22 23
Ornamental Yogaigirira ivankoku la altura del pecho (DAP) = 500 o 600 ogatsantsatakera impo pashini
Plantas usadas en las cerca- Onti inchato yogageigirira árboles por hectárea) y una extensa aityo 500 ontirika 600 inchatopage
nías de las casas, por tener ivankoegiku, ashi serie de especies vegetales que ocu- has otovaigavageti onagetakera
flores vistosas. ontimakeniri otega pan los diferentes estratos del espacio oposanteitakara aratinkagetakera
onkoneatakera vertical llegando hasta los 30 metros. ogonkevagetaka 30 metero.

Bosque Amazónico Primario Semi- Inkenishi terira omporimatenkani,


Iconos de distribución en el Perú: Onagetakera otivarokagetakara denso (BAPsd): Similar al anterior, se tesanorira otimasanote inchatopage,
Referencia de las plantas en los de- onakera aka peroku, diferencia por la menor densidad de onti okañovetakaro inkaaratirira onti
partamentos de Perú. Onti inchatopage timagetankitsirira árboles maduros (densidad prome- okantigumataka tesano ontovaige
otivarokagetakara aka Peroku, dio de árboles de mayor o igual a 10 inchatopage antaropageni intagati
cm de DAP=300-400 árboles / hectá- onake antaroni 10cm impo onake
Amazonas (am) Loreto (lo) rea) y por la presencia muy frecuente 300 ontirika 400 inchatopage
de la bambúsea Guada sarcophaga, has intagati timasanogetankitsi
Ayacucho (ay) Madre de Dios (md)
localmente conocida como paca, kapiroshipage antari
Cajamarca (ca) Pasco (pa) cuya cobertura no es mayor al 30 %. oneasanotaganira onti okantagani
Cusco (cu) Piura (pi) kapiro, tesano ontimasanote intagati
Huánuco (hu) Puno (pu) onake 30%.
Junín (ju) Ucayali (uc)
Pacal de Bosque Amazónico (PBA): Inkenishi kapiroshi: onti inkenishi
Lima (li) San Martín (sm) otimasanotakera inchatoshipage
Corresponde a bosques donde la
Apurímac (ap) densidad de árboles maduros es antaronipage ochariaegiti ogari
baja y la paca es predominante, en kapiro iroro tovaigasanotankitsi
Iconos de unidades de paisaje Onagetakera apatogetakara una proporción que varía entre 70 % ariorika onake 70 ontirika 100 %.
dentro del área del PMB timagetatsirira inaigakera  y el 100 %.
Las distintas unidades de vegeta- kamaguigirorira
ción dentro del área del PMB que se kantatigagetankicharira Bosque Secundario (Bs): Son áreas Inkenishipage tesakonarira
contemplaron para indicar la distri- inchatopage (PBM). boscosas en proceso de regenera- ontovaige inchatopage: onti
bución de cada especie se basaron, Ogari okantatigagetakara ción, después de la tala o alteración inkenishi tesano otimasanote
según el tipo de bosque que predo- otovaigakera inchatopage inaigakera del Bosque Primario; principalmente inchatopage onti okyaenka
mina, y han sido definidas en función PMB ario kara ineaigakerora ovashi formadas por especies pioneras o shivokagetanankitsi onti
de la densidad de árboles maduros, iriroegi itsitiigakero itivarokaigakerora colonizadoras que producen una otogunkanira ontirika oporoinkanira
de gran porte. (Véase el mapa de patiropage opaigetakara onti abundancia de pequeñas semillas, inkenishi otimasanotira inkenishi,
“Unidades de paisaje” pag 26). ineantaigakaro tyara okantagetaka que son dispersadas por aves y ontirika otimasanotira inchatopage
inchatopage otimagetakera,impo murciélagos, estos árboles tienen ontirika otimagetakera timatsirira
ipaigetakerora patiropage tyara un crecimiento rápido, como ocurre okitsoki tovaiti otimiaegitirira okitsoki
okantaka inchatopage antaropageni con Trema micrantha (Cannabaceae), iokagigetakerora tsimeripage
ontiri omarapoani.( kamosoigero Cecropia sciadophylla (Urticaceae) intirika pijiripage irorori shintsi
oneatakotunkanira inchatopage). y Ochroma pyramidale (Malvaceae). onkimogetake kañorira oga
La regeneración y sucesión de estos terema. Irorori onkañotakempa
Bosque Amazónico Primario Den- Inkenishi terira bosques hasta alcanzar el Bosque maika impo ogonkevagetanaempa
so (BAPD): Es la formación forestal omporoimatenkani, onti Primario puede llevar más de 600 onkañovagetanaemparora
madura de la región, con una buena otimakera inchatopage años en el Perú (Foster, 1990). otimasanotira inchatopage agaveake
cantidad de árboles de gran porte antaropage otovaigavageti ontimakera 60 shiriagarini aka
(densidad promedio de árboles de kara omarapagenisano peroku.(tsirinkakotakerorira Foster
un diámetro mayor o igual a 10 cm, a onake ogotunkanira 10 cm 1990).

24 25
Mapa de unidades de paisaje

Mapa apatogetakara timagetatsirira inaigakera


kamaguigirorira kantatigagetankicharira
inchatopage.

26 27
Áreas intervenidas (AI): Se trata de Oporoinkanira inkenishipage: Apéndice I: Incluye las plantas en Ogavitunkara I: Ario onake kara
zonas modificadas directamente por onti oga kipatsi yantavageigakero peligro de extinción que están afec- inchato okomutanankicharira
la actividad humana en el momen- matsigenkaegi isankevantakoigakerora. tadas por el comercio o que pueden atakerira ompeganakempa
to del estudio. Generalmente son Onti tsamairintsi magatiro ontirikara estarlo. El comercio de estas especies agaveake ovegagatanakerora
chacras y purmas, producto de la magashipogo, ipankivageigakera recolectadas de su ambiente natural opimantavagetaganira. Okari oka
actividad agrícola de los pueblos que tinaigatsirira kara otimagetaganira. está prohibido. Incluye más de 300 impimantaigakera yagaigakerira
habitan la región. Pero también se Kantankicha aikiro ario inaigake especies vegetales. anta otimagetira iroro pinkante
incluyen en esta categoría las zonas yantavageigakera tavageigankitsirira okantavitaka. Ario onake kara
alteradas por la actividad extractiva y neageigiririra ienkapage yagaigakerira otovaigavageti 300 inchatopage.
productiva de hidrocarburos. ipimantaigakerira.
Apéndice II: Incluye las plantas Ogavitunkanira II: Ario onake
Iconos Conservación Onaigakera Okempogiaganira que actualmente no se encuentran kara inchatopage timankitsirira
Respecto del estatus de conserva- Ogari onakera Okempogiaganira necesariamente en peligro de extin- maika terira onkomutakotempa
ción de las especies tratadas en esta inchatopage oniakotunkanirira ción, pero podrían llegar a estarlo ompeganakempara, kantankicha
Guía, se tienen en cuenta los criterios aka onti agunkani isureigakarira si el comercio de ejemplares de agaveake ompeganakempara
de la Convención Internacional de yapatoventaigakarira pashini dichas especies no se controlara. Se garikara isureigavaaro
Especies Amenazadas de Fauna y kipatsi inchatopage panikyarira incluyen especies de aspecto similar intsotetavaemparora
Flora Silvestres (CITES), de la Unión ompegagetanakempa kañorira a las que pueden encontrarse ame- impimantaigakerora. Ario onake
Mundial para la Naturaleza (UICN) y inkenishipagekunirira ontiri inchatopage, nazadas en un futuro, para hacer un kara aikiro inchatopage agaveakerira
de la Legislación Nacional Peruana a ontiri ypatoitaigakara pashinipage control más efectivo. Está permitido ompeganakempara impogini,
través del Decreto Supremo N.º 043- kipatsi iniakoigakerora inchatopage y regulado el comercio de especies kametiniri oneagetakempara
2006-AG. ontiri ikantiria koveenkari perokunirira reproducidas artificialmente. Incluye neginte. Mataka okantunkani
otsirinkakotaka nero oka No. 043-2006-AG. más de 29.000 especies vegetales. ompimantakenkanira inchatopage
ogitovaigunkanirira ovetsikunkanira
CITES Yapatoventaigakarora kogapage, ario onake 29000
La Convención sobre el Comercio ipimantavageigira pashinipageku inchatopage timagetatsirira.
Internacional de Especies Amenaza- kipatsi ashi inchatopage atakerira
das de Fauna y Flora Silvestres es un ontsonkatanakempa inkenishikunirira ontiri Apéndice III: Incluye las plantas Ogavitunkanira III: Ario onake kara
acuerdo internacional que busca re- inchatopage, onti ikemavakagaventaigakaro sujetas a reglamentación en el terri- inchatopage okantavitunkanirira
glamentar el comercio internacional timageigatsirira pashiniku kipatsi torio de un país parte que necesita la nagetankitsirira aka kipatsiku pashini
de animales y plantas silvestres, así iniakoigakerora irogaigakera colaboración de las otras partes para okogakotunkani amutakotakenkanira
como sus partes y derivados. Posee intsatagaigakerira pimantavageigatsirira el mejor control de la explotación de pashini kametiniri oneagetakenkanira
tres categorías o apéndices según pashinipage kipatsi irashi niagetatsirira ontiri la especie. Incluye más de 100 espe- ompimantakenkanira inchatopage.
el grado de amenaza, y en ellos son inchatopage ontiri tyati onti irorori aikiro cies vegetales. Ario onake kara otovaigakera 100
catalogadas más de 30.000 especies tatoita okañotaka. Otimake magati irorori inchatopage timankitsirira.
de animales y plantas silvestres que ontiri pashini nagetankitsirira niakotakerorira
están actualmente afectadas por el tyati onti irorori onti ogotunkani UICN UICN
comercio en el mundo entero regu- onagetakera ariorika 30, 000 ipaigetakara La Unión Mundial para la Conserva- Yapatoitaigakara timagetatsirira
lando la exportación e importación kamarigetatsirira ontiri inchatopage ción de la Naturaleza posee catego- pashini kipatsi ashi irineginteigakerora
de cada especie. maikari maika agagetakero magatiro rías para clasificar las especies en alto timagetatisirira inkenishipageku
pimantavageigatsirira pashinipageku riesgo de extinción global. otimagetakera ashi oneagetakenkanira
kipatsi iroroni yogaiganakakero inchatopage matanaka atake
impimantaiganakerira patiropage ontsonkatanakempara magatiro.
ovairopage.

28 29
Extinto (EX): Un taxón se considera Pegasanotaka: okantakera En Peligro Crítico (CR): Un taxón Koveenkatankitsirira
extinto cuando no queda ninguna mataka pegaka ariorika tera está “en peligro crítico” cuando la okantunkanirira: ogari
duda razonable de que el último ontimutate oneimataenkanira patiro mejor evidencia disponible (severa komutanankicharira agakara
individuo existente ha muerto. Se inchato mataka kamasanotake. reducción de la población, poblacio- otimagetanakera omaanigetanakera
presume que un taxón está extinto Ariorika okantunkani oga nes muy pequeñas, área geográfica timagatatsirira ontirikara magatiro
cuando en las prospecciones exhaus- mataka pegankicharira ocupada muy pequeña, o el análisis apatogetakara otimagetakera
tivas de sus hábitats, conocidos o es- oneinkani tyara otimirira cuantitativo de la probabilidad de ontirika otyomiaegiti tyarikara kara
perados, en los momentos apropia- kara oneasanotagani ontirika extinción durante los próximos 10 onakera otimagetakera otyomiani
dos (diarios, estacionales, anuales), y ogiinkanira, oneasanotakenkanira años es > 50 %) indica que se está onakera ogari ogogetunkanirira
a lo largo de su área de distribución kutagiteriku osarigapaakera enfrentando un riesgo extremada- tovaigasanotankitsirira
histórica, no se ha podido detectar ontiri patiro shiriagarini) impo mente alto de extinción en estado oneagetunkanirira
un solo individuo. Las prospecciones otovaigavagetanakera onagetakera silvestre. tsonkagetanankicharira anta
deberán ser realizadas en períodos kara ovashi otsititanakara ogonketakempara 10 shiriagarini ario
de tiempo apropiados al ciclo de otovaigavagetanakera onake kara 50 % okantakera mataka
vida y a las formas de vida del taxón. oneanunkanira tera gaveenkani atake aganaka ontsonkatanakempara
oneakenkanira patirora onake. mataka atake otimanake ashi
Ogari osuretunkanira agaveake ontsonkatanakempara inchatopage.
oneakenkanira otovaigavagetakera
otimagetakera oga inchatopage En Peligro (EN): Un taxón está “en Ogari ontsokantanakempara: onti
okañotakara maika otimagetakera. peligro” cuando la mejor evidencia koveenkantanankitsirira gasakonarira
disponible (gran reducción de la otimagetanai otovaigakera
Extinto en Estado Silvestre (EW): Opegagetanakara magatiro población, poblaciones pequeñas, otyomiaegini maani otimakotake
Un taxón está “extinto en estado inchatopage: ogari pequeñas áreas geográficas ocupa- agakerora magatiro, ontirika atake
silvestre” cuando solo sobrevive en pegagetanankicharira oga das, o el análisis cuantitativo de la opegagetanaka avisanakera 20
cultivo, en cautividad o como po- inchatopage intagati otimagetanai probabilidad de extinción durante shiriagarini onakera 20% okantakera
blación (o poblaciones) naturalizada opankitaganira, onakera los próximos 20 años es > 20 %) mataka atake otsititanakara
completamente fuera de su distri- atsipereakera otovaigakera indica que se está enfrentando un ompegagetanakempara
bución original. Se presume que un ontirikara otovaigasanotakera riesgo muy alto de extinción en magatiropage inchatopage.
taxón está “extinto en estado silves- otimasanogetakera onagetakera estado silvestre.
tre” cuando en las prospecciones terira ontivarokagetempa kantaka
exhaustivas de sus hábitats, conoci- otimakera okyara. Onti okantunkani Vulnerable (VU): Un taxón es “vul- Tsipereankitsarira: onti oga
dos o esperados, en los momentos patiro onakera mataka pegaka nerable” cuando la mejor evidencia tsipereankicharira ariorikara
apropiados (diarios, estacionales, inchatopage tera ontimae disponible (reducción sustancial oneinkani mataka atake
anuales), y a lo largo de su área de onagetakera oneagetaganirira de la población, poblaciones pe- otsonkatanaka otimagetakera
distribución histórica, no se ha po- ontirikara ashirikogetakara, queñas, área geográfica ocupada ontirikara maanirira otimagetake
dido detectar un solo individuo. Las ontirika onakera otivarokagetakara bastante pequeña, o el análisis onagetakera otimagetakera
pros-pecciones deberán ser realiza- onagetakera tera agaveenkani cuantitativo de la probabilidad de otyomiaeginirira ontirika
das en períodos de tiempo apropia- oneakenkanira patiropage extinción durante los próximos 100 oneagetunkanira otovaigakera
dos al ciclo de vida y a las formas de onakera. Ogari isureigakarira años es > 10 %) indica que está oneagetakenkanira atake
vida del taxón. agaveake ontimakera kutagiteri enfrentando un alto riesgo de extin- opegagetanaka avisanakera 100
ashi onkamosogetakenkanira tyara ción en estado silvestre. shiriagarini ontirika 10% onakera
kara onagetakera otimagetakera mataka atake ovegagatanaka
inchatopage. ontsokatanakempara inchatopage.

30 31
Casi Amenazdo (NT): Un taxón está Panikya ontsonkatanakempa: tren que una clasificación de ame- iroro onti okantakera tesano
“casi amenazado” cuando ha sido okari oka panikya ompeganakempa nazada pudiera ser apropiada. onkamantasanotakotenkani
evaluado según los criterios y no ogotunkanira osuretunkanirira onti oneinkani ariorila agaveake
satisface, actualmente, los criterios tera ogishineante maikari maika onkamosotasontakenkanira
para considerarlo “en peligro crítico”, oga osuretunkanirira mataka atake impogini agageake ogotakenkanira
“en peligro” o “vulnerable”; pero está okoveenkatanake okantunkanirira, iroro mataka ogotunkani
próximo a satisfacer esos criterios ogari komutanankicharira okantatigagetakara
o, posiblemente, los satisfaga en el okenkisureakara mataka atake
futuro cercano. ochoenitapaake ogishineakempara No Evaluado (NE): Un taxón se con- Terira ogotenkani: okari oka
oka oniinkanirira, garikara impogini sidera “no evaluado” cuando todavía oneinkani terira ogotenkani teranika
ontimake oka garira osamanitasanoti. no ha sido clasificado en relación con ogenkani onakera iniakogeigakerira.
estos criterios.
Preocupación Menor (LC): Un taxón Tesakonarira ovankinaventenkani:
se considera de “preocupación me- ogari oka onti onkantakera
nor” cuando, habiendo sido evalua- tesakonarira ovankinaventenkani,
do, no cumple ninguno de los crite- anta oneantunkanira tera
rios que definen las categorías de “en ontsatagempa mamerisano
peligro crítico”, “en peligro”, “vulnera- osuregevetunkanirira onti
ble” o “casi amenazado”. Se incluyen ogunkani ompeganakempara
en esta categoría taxas abundante y koveenkatankitsirira.
de amplia distribución. Ogari koveenkatankitsirira
shinonkaankicharira mataka
osariinkani. Ario onake kara oga
inchatopage otovaigagera impo
aikiro otsptenkakovagetanaka
otivarokagetakara..

Datos Insuficientes (DD): Un Maanirira ogotunkani: ogari


taxón se incluye en la categoría oka onti oniakogetakerira
“datos insuficientes” cuando no hay tesanorira ogotasanogetenkani
información adecuada para hacer magatiro teranika intime
una evaluación, directa o indirecta, kamantakotasanotakeronerira
de su riesgo de extinción basándo- ogotakenkaniniri katinkaniri
se en la distribución o condición onagetake impo ariompari
de la población. Un taxón en esta oatanakeri ompeganakempara
categoría puede estar bien estu- ontivarokagetanakempara ontiri
diado, y su biología puede ser bien timagetatsirira . ogari timankitsirira
conocida, pero carece de los datos oka oniakogetunkanirira maika onti
apropiados sobre su abundancia o onake osankevantakotunkanira
sobre su distribución. “Datos insu- ogari oniakogetakerira
ficientes” no es, por lo tanto, una oneagetagani magatiro
categoría de amenaza. Al incluir el kantankicha tera ontimasanogete
taxón en esta categoría, se indica ogotasanogetakenkanira
que se requiere más información, y otimagetakera ontiri
se reconoce la posibilidad de que otivarokagetakara. Ogari
investigaciones futuras demues- terira ogotasanotenkani tera

32 33
LEGISLACIÓN NACIONAL DECRETO ONIAKOGETIRIRA Endemismo Omantsigane
SUPREMO N.º 043-2006-AG IKANTIRIRA KOVEENKARI El término endemismo tiene nume- Ogari okantunkanira
El Servicio Nacional de Áreas Na- ONIAKOGETAKERORA rosas acepciones, entre las que se omantsigane aityo otovaigavageti
turales Protegidas por el Estado INCHATOPAGE incluye la que se aplica a la entidad oniakogetunkanirira ontirika
(SERNANP) (ex-Instituto Nacional de Kamagugetirorira magatiro biológica cuyo patrón espacial en pashini agunkani oneakenkanira
Recursos Naturales - INRENA) posee timagetatsirira inchatopage la naturaleza es manifiesta en una oga niagetatsirira otimakera
una clasificación oficial de especies ikantavintantakerira koveenkari distribución geográfica restringida a niakogetakerorira irorotari
de flora y fauna silvestres según Yogotagantaigakerora un área definida (Gastón, 1994; León tivarokagetakerorira magatiro
su estado de conservación. Para la timagetatsirira inkenishipageku, ario et al., 2006). otimagetira tyarikara kara
clasificación de especies silvestres onagetakera kara inchatipage intiri Endémica para el Perú (E): Especies onagetakera itsirinkagetakerora
amenazadas en el Perú, se utilizaron inkenishipagekunirira inaigakera con distribución exclusiva del Perú. Gaston iroro shiriagarini 1994 impo
como base los criterios y categorías anta ikempogiinkanira. Ashi No endémica para el Perú (N): imatakero Leoni roro shiriagarini
de la UICN en un proceso abierto y yogageigakerora inchatopage Especies de amplia distribución, no 2006.
participativo con investigadores y yoga pegagetanankicharira aka exclusivas del Perú. Omantsigane ashi nankitsirira
especialistas a nivel nacional, y estu- peroku onti yantantaigakaro aka peroku intagati
dios realizados por el INRENA y por isureigakarira ontiri onagetakera tivarokagetankicharira aka peroku
otras instituciones. neagetirorira ario kara onake kameti Tera ontime omantsigane onakera
iriaigakera inkamosoigakerora aka Peroku, onti inchatopage tovaiti
La clasificación según este Decreto yogaegi govageigatsririra otivarokagetaka tera patiro onakera
es la siguiente: magatiro otimagetaganira ashi perokutirira.
En Peligro Crítico (CR) aikiro isankevantakoigakerora
En Peligro (EN) kamagugeigirorira ontirika pashini
Vulnerable (VU) niakogetakerorira.
Casi Amenazado (NT)
Nero oka yogogeigakerora
oniakogetakerora ikantirira
koveenkaripage
Koveenkatakitsirira
okantunkanirira
koveenkatake
okenkisureakara
Mataka atake ompeganakempara

34 35
Partes de una planta Opaigetakara patiro
inchato

Hoja simple
Oshi papanatiro onake
Fichas de especies
yema terminal
otsonkanakara okii
Sankevantipage
peciolo
okoroa
otsirinkakotantagetunkanirira
yemas axilares
ochomikipage otsego
ovairopage inchatopage
lámina
opana

nodo
ogavitara

tallo
ogati
Hoja compuesta
Oshi tovaipanatirira foliolo
okarashiatira

yema axilar
ochomiki
foliolo terminal
okarashiatira

peciolulo
peciolo ovikagetara oshi
okoroa raquis
otsapa

tallo hoja
ogati oshi, opana

36
ANACARDIACEAE
Spondias mombin
1
Ubus, Ubos y Ushun / Tsigorioki, ontirika tsigoroki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de 30 m de alto, tronco Onti inchato katinkapoamatake,


principal recto y cilíndrico con kanuropoamatake ogatsantsatira
corteza agrietada que, al corte, ogotaganira onake 30 metero,
ogari otaki tagintagiimataka

Robin Foster
secreta una resina transparen-
te. Hojas compuestas, alternas, onkaratakenkanirika
imparipinnadas de hasta 7 pa- onkonteatapaake onani saankia.
res de foliolos, olorosas al apre- Ogari oshi onti apatoshiataka,
Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón claro tar (olor a mango). Flores pe- okantatigashiagetaka
otseretserogoshiatake
o grisáceo y olor penetrante, hojas imparipinnadas con hasta queñas, de color blanco cremo-
onavagetakera 7 oshipage
7 pares de foliolos. Fruto característico con pulpa amarilla, so, dispuestas en panículas. Fru-
apatoshiagetakara, ogari
agridulce, ligeramente fibroso y endocarpo leñoso. to en drupa ovoide amarillenta, enkagakera kañomataka
con la parte carnosa y agridul- oenkagira mango. Ogari otega
ce, comestible. Las raíces coci- otyomiaegiti kutategatavagetake
Onti inchato, ogari otaki tagintagiimataka, kisaamatake das se usan para la diarrea y el okitetegatumatake shintsi
ontirika okamaratake, onkasankavageteratyo kara, ogari tronco es maderable. Crecen en opogerenki, ogari okitsoki
oshipage tsegireashiamatake ona 7 patiropage. Ogari bosques sin ninguna alteración, onti okanurokitsotake, aityo
okitsoki onti okitekitake, choeni opochatakotakero principalmente en lugares pla- ovatsa, choeni opotsatumatake,
nos no inundados; ocasional- ogagani, ogari oshitsaki agagani
oshitsakinii aikiro tsirematake. mente en áreas con bosque se- okotaganira ashi shiarontsi,
cundario. irorokya opoa onti agunkani ashi
pankotsi. Onti otimi inkenishiku
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA Distribución: Desde México kantaka tera ogagumatempa,
hasta el centro de Brasil y Boli- onasanogeti opampatira kipatsi
via, mayormente debajo de los terira ampamankagetero nia
700 m de altitud. aikiro onti onagetake inkenishiku
omechomaronkashiagetira.
Distribución local: KIR, MALV,
POR, MER, AGN, CASH2, POT, Otivarokagetakara: Otsitanaka
TSO, TOT, SME. mejikoku oavagetanake brasilku,
onasanogetake ogaenokasanogetakara
onakera 700 metero.
Fenología: Florece principal-
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA mente a fines de la estación
ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: KIR, MALV,
seca, entre octubre y noviem- POR, MER, AGN, CASH2, POT, TSO,
am ay ca cu hu ju li bre, y fructifica entre enero y TOT, SME.
CONSERVACIÓN / marzo.
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta irorori:
CITES IUCN DS Oporenkantasanogeta irorota
ontsonkanaempa osarigira
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ariorika octubre, noviembre impo
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA ontimavagetanake okitsoki kashiri
END enero ontisaneni marzo.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

38 39
APIACEAE
Eryngium foetidum
2 Sacha culantro / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba de cortísimo tallo, aro- Tera ogatsantsakiite otonki,


mática, de hasta 40 cm de alto. kasakamatake, antari
Hojas basales agrupadas, muy ogatsantsatakera intitagati
pocas veces sobre el tallo, limbo onake 40 cm. Ogari oshi
obovado que se angosta hacia tsuampiroroitake apatoshigaka,
la base, margen con pequeños tesano otimasanogete okii,
dientecillos. Flores pequeñas akatsitikiini onake oponiakotakara
Hierba aromática, que se encuentra frecuentemente blancas, azules a moradas; agru- oshivokakera okarashiagetakera
alrededor de casas, con las hojas basales duras, con márgenes padas a manera de cabezuelas otsempiroroitake. Kutategamatake
dentados. Sabor parecido al culandro o cilantro, pero más cilíndricas, protegidas por ho- otega otyomiatisano,
fuerte, usada como condimento. jas pequeñas puntiagudas. Fruto okamachokategatake,
globoso de superficie lisa unido okisaategatake aikiro apatogitotaka
en el ápice. Raíz carnosa. Las ho- maganatotiro, otikakotakero
Kasankashi oshi otimageti anta shogikya pankotsipageku, choeni jas son usadas como condimen- oshipage tsuampishiagetake, otimi
okusopanatumatake otsuampiroroigetake okarashiatakera, to en la preparación de comidas okitsoki tapityonkarekimataka
oenkagakera kañovetaka okantaganirira korantero ontirika y se toman en infusión contra apatogisetakaro magatiro. Ogari
cirantero, kantankicha pairo oenkagasanovagetake, onti dolores de estómago. Crecen en opari otimumatake ovatsa. Ogari
okonogantagetagani osekataganirira. claros con bastante luz, especial- oshi agagani ovetsikantaganira
mente cerca de las poblaciones. onkonogakenkanira isekataganirira
aikiro okavuatagani oviikaganira
Distribución: Desde Canadá así ankatsimotiatera. Onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
hasta la Argentina, cultivada en oshivoki terira ontime tovaseri,
huertas familiares. Se comercia- yatagagetirora poreatsiri,
liza a nivel internacional. oshivokasanoti ochoenitira
itimageigira.
Distribución local: KIR.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florece y fructifica Oponiakotanakara kanadaku
casi todo el año. ogonketakovagetanaka,
argentinaku, onti ipankiigiro
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
itsamaireegiku. Aikiro opimantagani
ONAKERA AKA PEROKU pashiniku kipatsi.

am ay ca cu hu ju li Itimira otimagetaganira: KIR.


CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta irorori:
CITES IUCN DS Otimasanoageti otegapage ontiri
oipage omirinka shiriagarini.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

40 41
APOCYNACEAE
Himatanthus sucuuba
3 Bellaco Caspi / Chomisanto

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de 20 m de alto, con tron- Onti inchato omaretakera


co cilíndrico, con corteza que se- onake 20 metero ogatsantsani

Hamilton Beltrán
creta abundante látex blanco al kara, kanuropoamatake opoa,
cortar. Hojas simples, alternas ogari otaki onkaratakempara
con el limbo lanceolado a elípti- okonteatanake kutakashiaamatake
cas. Flores de color blanco, a ve- oani. Ogari oshi kantaka
ces con una mancha amarilla okañotakara, kachanchashiagetake
Árbol con el tronco recto y cilíndrico, con abundante látex en el centro. Frutos con dos fo- ovegaraagetaka okaragetanakera
blanco, hojas simples alternas. Fruto con dos folículos lículos elipsoidales de 20 cm de okamashiati. Ogari otega
largo, glabros brillantes, semi- kutategamatake okonogake
elipsoidales amarillentos y brillantes. okitetake maani anta nigankitega.
llas numerosas aladas. Su látex
es usado para combatir las her-
nias y los dolores lumbares; oca- Otivarokagetakara: Onake
sionalmente se usa como made- Venesoeraku ogoketakovagetaka
rable. Voriviaku.
Onti inchato katinkapoamatake aikiro okanuropatake,
otovaigavageti okashi kutakashiamatake. Distribución: Desde Venezuela Itimira otimagetaganira: NM,
hasta Bolivia. CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT,
MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3.
Distribución local: NM, CASH1,
CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, Tyara okanta iroririi: Onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3. otegamaiti irorori sarinku kañorira
kashiri setiembre, intirika octubre,
Fenología: Florece a finales de ogari otimira okitsoki inti kashiri
la época seca entre septiembre y julio, intiri setiembre.
octubre, y fructifica en la época
seca entre julio y septiembre.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA


ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

42 43
APOCYNACEAE
Tabernaemontana sananho
4 Sananho / Potogowariki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto o árbol pequeño de has- Onti inchato otyomiani onake


ta 9 m, con látex abundante, cor- ogatsantsatakera onake 9 m,

Hamilton Beltrán
teza externa blanquecina o gris otimavageti tovaiti oani, ogari otaki
clara. Hojas simples y opuestas, onti okutatakitumatake, ontirika
a veces una más grande que la okisaatumatake. Ogari oshi kantaka
otra, ovadas elípticas con el bor- okañotakara oshigetira, aityo
de entero a sinuoso. Flores blan- ochoeni omarashiatake impo pashini
Arbolillo de sotobosque con látex blanco abundante, tronco cas con el tubo ligeramente re- otimiashini oveshintsaashiataka
recto cilíndrico, hojas simples opuestas, fruto con 2 folículos torcido. Frutos con la superficie antari okarashiku onti
semiglobosos de cubierta amarilla a verdosa y pulpa roja. lisa, de color amarillento a ver- okanuroshiatake.
doso, con la pulpa rojiza, forma-
dos por dos estructuras de forma Otivarokagetakara: Onti onake
semiglobosa, con numerosas se- Kamaaku, opokakovagetake Peroku.
Onti inchato otimi inkenishiku ogari oani onkutavageteratyo millas marrones. Sus frutos son
kara otovaigavageti, ogari opoa kantika kanuropoamatake, comestibles y las hojas frescas Itimira otimagetaganira: KIR,
ogari oshi opigapigashiataka, ogari okitsoki piteti onake se calientan al fuego y colocan CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
ovikagetakara okanuroitumatake okitetumatake ontirika como emplasto para combatir MER, AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.
okaniatake ogari ochomiki onti okiraatake. el reumatismo. Crece en el soto-
bosque de varios tipos de bos- Tyara okanta iroriri: Irorori onti
ques sin perturbación. oporenkamaiti otsitanakara ontirika
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
okarakutanaira oparigaatira inkani,
Distribución: Desde Panamá kañorira Setiembreku, intiri marzo.
hasta el Perú.

Distribución local: KIR, CASH1,


CASH2, CASH3, POR, TOT, MER,
AGN, MIP, PAGB, ARM, SME, TSO.

Fenología: Florecen a principios


o finales de la época lluviosa en-
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA tre septiembre y marzo, fructifi-
ONAKERA AKA PEROKU can a finales de la época lluviosa,
hacia marzo.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

44 45
ARACEAE
Xanthosoma pubescens
5 No conocido / Kenashi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba del sotobosque, con Onti tovaseri onake kara


abundante látex. Hojas simples inkenishiku, otovaiti oani, ogari

Hamilton Beltrán
y alternas, agrupadas en la base, oshi oparapanapageni kara,
cordadas. Flores pequeñas blan- oshitikagetakaro okoroaku,
cas o amarillentas, forman un ci- ovetsikagani okañovetakara
garrillo que está protegido por seri aityo konogakarorira
una bráctea conocida como es- okutapanatumagetake. Ogari
Hierba de sotobosque con abundante látex blanco, con hojas pata de color blanquecino. El fru- okitsoki onti omaikitake otimake
basales cordadas y peciolos largos, con la inflorescencia y to es una drupa. Crece en el so- inkenishiku, tera onkogakotempa,
bráctea blanca. tobosque de bosques sin ningu- otimasanoigeti niatenipageku
na alteración y en las orillas de ontirika ampovatsasegetira,
los riachuelos. No se conoce nin- ogavintantagani.
gún uso.
Otivarokagetakara:
Onti tovaseri onake inkenishiku, tovaiti otimake okashi Distribución: Desde El Salvador Oponiakotanakara salvadorku
kutashiatake, ogari oshi omarapanani kara otsantsashiagetake, hasta Bolivia. oatakovagetake voriviaku.
antari opanaku onagetake otsapa kutatsapatavagetake.
Distribución local: CASH1, Itimira otimagetaganira:
CASH2, CASH3. CASH1, CASH2, CASH3.

Fenología: Produce flores y fru- Tyara okanta iroriri: Otegamaiti,


HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
tos en la época seca de mayo a otimanake okitsoki sariniku yoga
septiembre. kashiri mayo intiri setiembre.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA


ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

46 47
ARALIACEAE
Schefflera morototoni
6 No conocido / Chakopiniroke

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 18 m de alto, Onti inchato ogatsantsanisano


tronco recto sin ramificaciones onavagetake 18 metero,
en la parte inferior, madera blan- okatinkapoavageti kara tera

Robin Foster
da cremosa. Hojas palmaticom- ontsegogetumate opoaku,
puestas, alternas, de hasta 1 m choeni okitepoatake. Ogari
de largo; número de foliolos va- oshi ogatsantsashiapageni kara
ría entre 8 y 11, el envés de los onake 1 m oshitishitikaataka oshi
Árbol pionero, propio de áreas alteradas de madera liviana foliolos de color marrón a ama- onavagetake 8 ontirika 11 opana,
cremosa, hojas palmaticompuestas grandes, el envés de los rillento. Flores de color blanco antari otapinapanatake onti
foliolos de marrón a amarillento. verdoso, que en conjunto dan okiteripanatumagetake. Ogari
un aspecto de paraguas. Los fru- otegapage, onti okutategatumatake
tos son drupas de color morado okaniategatumatake aikiro, onti
a negruzco. En el Bajo Urubam- okanuromaitake okañovetakarora
Onti inchato tesano ontimasanote, otimashitakerira otyomiati ba, no se ha registrado ningún omanpegantaganirira
onake kitepoamatake, ogari oshi ogatsantsashiapage uso, en otros países, la madera es (paragua). Ogari okitsokipage
utilizada para fabricar palitos de kanurokitsogetake shotuitumatake,
omarashiani kara, antari savipanaku opana
fósforo. Crece principalmente en aikro opotsitakitumatake.
okamarapanatumatake ontiri aikiro okitepanatumatake. Antari timagaeigira
el bosque secundario.
Matsigenkaegi Enikunirira, tera
Distribución: Desde México irantantumaigemparo, antari
hasta la Argentina. pinkante pashiniku kipatsi, onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
yagaigakero yovetsikantaigakerora
Distribución local: NM, KIR, inchakii ashi poshiporo. Onti
CASH1, CASH2, CASH3, MALV, oshivokasanogeti tesakonara otime
POR, TOT, MER, MIP, SEP, SM3, inchatopage.
ARM.
Otivarokagetakara: Mejikoku,
Fenología: Probablemente pro- oatakovagetakero Aregetinaku.
ducen flores y frutos durante
todo el año en forma continua, Itimira otimagetaganira: NM, KIR,
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA como las otras especies sucesio- CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR,
ONAKERA AKA PEROKU nales. TOT, MER, MIP, SEP, SM3, ARM.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: Irorori onti


CONSERVACIÓN / otegamatitake ontiri okitsokitira
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm magatiro shiriagarini omirika
CITES IUCN DS otimira okañogetakarora pashini
shigakerorira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

48 49
ARECACEAE
Astrocaryum murumuru
7 Chonta / Tiroti

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmeras con los tallos agrupa- Onti aratintiitake


dos de 10 m de alto, con los en- apatosegavagetakara
trenudos con espinas de color ogatsantsatakera onake

Robin Foster
gris a negruzco formando ani- 10 m, ovikagetaka ogereto
llos. Hojas alternas, pinnadas, el otimagetakero otseipage
envés blanquecino y con espi- potsitatseitavagetake. Ogari ogari
nas aplanadas de color amari- oshipage ogatsantsashiapage
Palmera usualmente con varios tallos agrupados; los kara antari saviku okutatumatake
llento a marrón, igual que el pe-
entrenudos del tronco, cubiertos con espinas quebradizas de ciolo. Flores masculinas purpú- otimakero otseipage tovaiti aikiro
color gris o negruzco; hojas con el envés de la pinnas blancas, reas, y flores femeninas cubier- choeni okitetakotumatakero
con espinas aplanadas de color amarillento a marrón. tas con espínulas, agrupadas en okañotakarora pashini maempa.
racimos largos. Fruto globoso de Ogari otega, intirika surari
color verde amarillento, frecuen- vimakashiamataka, irororika tsinane,
Onti otimi kara inkenishiku otimakera otovaigavageti temente cubierto de espinas. Los kipareashiataka, ogatsantsishiani
aratintiroroitakera apatosegavagetaka, otimagetake ogetopage frutos y las hojas tiernas se usan kara tsurinkashiavagetake.
opoaku tovaiti otsei okaraagetake potsitatonkimatake como alimento, y del raquis de Ogari okitsokipage
otsei, ogari oshi antari savi kutashiamatake, otimake otsei las hojas se extrae fibra. Crecen tapityonkarekitavagetaka
opagagetakera choeni okiteshiatumatake aikiro. en bosques primarios y cercanos kamiakitsomatake choeni
a los ríos. okitekitsotake, okitsokipage
ontiri oshipage mechotankitsirira
Distribución: Desde Colombia osekatagani ogari oshi
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
hasta Bolivia. ogatsantsatankitsirira agagani
ompegunkanira pishimerontsi. Onti
Distribución local: PAG, KIR, otimi kara inkenishiku tesakonarira
CASH1, CASH2, CASH3, MIP. ontimasanote inchatoshi, otirika
ochoenigetira niatenipage.
Fenología: Floración registrada
hacia fines de la época seca e ini- Otivarokagetakara:
cios de la época húmeda, entre Oponiakotanaka korompiaku,
octubre y diciembre, y frutos a oatakovagetake voriviaku.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA inicios de la estación lluviosa en-
ONAKERA AKA PEROKU tre noviembre y febrero. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MIP.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN / Tyara okanta iroriri: Onti
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm oporenkashiati irorori, panikyara
CITES IUCN DS onkarakuatanae, o oparigaatanaira
inkani arioka octubre, intirika
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO diciembre ogari okitsokipage onti
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimantageta kashiri noviembre
END intiri febrero.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

50 51
ARECACEAE
Bactris gasipaes
8 Pijuayo / Keiri

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera generalmente solita- Onti aratinki patiro, kanuropoa


ria, de hasta 18 m de alto, el en- ogatsantsani kara onavageti 18
trenudo del tallo con espinas ne- metero, ogavigaviataka ogereto

Robin Foster
gras. Hojas alternas, pinnadas potsitatseimatake otsei. Ogari
cubiertas de espinas de color ne- oshipage ogatsantsashiapageni, onti
gro o marrón, las espinas del pe- gotankicha otsei potsitatseimatake
ciolo distribuidas en tres hile- okonogaka choeni okitetumatake,
Palmera con tallo único generalmente, con los entrenudos ogari otseipage otaganakutirira
ras. Flores agrupadas en racimo
con espinas negras, raramente sin espinas, hojas cubiertas de espigas, protegidas por una otivarokagetaka mavati onake
con espinas marrón a negruzcas, frutos ovoides de color bráctea o espata espinosa exter- oveshintsaakara. Ogari otega onti
amarillo, naranja o rojo con pulpa harinosa. namente. Frutos ovoides, con la opatakotakero onake tsompogi
superficie amarilla, naranja o roja oponatakotaka tseisetakomatake
Onti shireri onake patiro aratinki ovikavikaagetakaro ogereto con la pulpa harinosa. Los frutos anta enokukya. Ogari okitsoki
tovaiti onei potsitatseimatake, gara pineimatiro garira otimi maduros y los ápices tiernos de kanurokitsogematake okitekitakera,
otsei, ogari otsi onti gotankicha otsei, kamarashiamatake otirika las hojas son comestibles; de las okiteritumatake, ontirika
opotsitatakotakero maani, ogari okitsoki kanurokitsomatake, hojas, se obtiene un tinte verde okiraakitsotasanotake antari
para colorear fibras. Crecen en tsompogi tuvemataketyo. Ogari
kitetinamatake, ontirika potsonamatake, otirika kiraatinamatake okitsoki irakankitsirira ontiri
las quebradas de bosques per-
onti gotankicha ovatsapage tevumatake. ovatsa nankitsirira savi osenoku
turbados o cultivadas.
mechomataketyo intagati
Distribución: Desde Colombia otimashitakera osekantakenkanira,
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
hasta Bolivia, fue introducida en ogaro oshipage agagani
América Central. ashi ontiritantakenkanira
pitsarintsitsapage. Onti oshivoki
Distribución local: KIR, CASH1, niateniapageku inchatoshigetira
CASH2, CASH3, SM, POR, TOT, okaraatuigetakera ontirika
MER, MIP. otsamaitaganira.

Fenología: Registro de floración Otivarokagetakara:


a fines de la estación seca, entre Oponiakotanakara korompiaku
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA agosto y noviembre; fructifica- ogotetakovagetanaka voriviaku, impo
ONAKERA AKA PEROKU ción durante la época lluviosa. oatakovageti itimageigira niganki kara.

am ay ca cu hu ju li Itimira otimagetaganira: KIR,


CONSERVACIÓN / CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT,
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm MER, MIP.
CITES IUCN DS
Tyara okanta iroriri:
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO Otsirinkakotunkanira iroro atakera
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA okarakuatanai arioka kara kashiri
END agosto, noviembre, antari otimira
N BAPD BAPsd PBA Bs AI
okitsokipage onti inkanianiku.
52 53
ARECACEAE
Euterpe precatoria
9 Huasai / Shireri

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA
Palmera de tallo único, de has- Onti patirorira aratinki, ogatsantsani
ta 20 m de alto, con un montí- onake 20 metero, otovaigavageti

Hamilton Beltrán
culo de raíces de color rojo-ana- oshitsakipage aratinkakagakerorira,
ranjado intenso, cuyos extremos kiteshitsakitavagetake okiagemati
están cubiertas por una sustan- savi antari enoku onti gotankicha
cia mucilaginosa. Hojas alternas otopesetakera.ogari oshipage
pinnadas usualmente pendula- onti ovemaronkaashiataka
Palmera con tallo único, en la base del tallo con un montículo res, con las vainas foliares de co- ovetsaikashiatakara patiropage
de raíces de color rojo naranja intenso, sus hojas pinnadas lor verde que forman una funda omeretapageku okii
cuyas vainas forman una funda en la base de la copa y sus en su base. El racimo tiene flo- kaniashiamatake ovikagetakara
frutos globosos de color negruzco a rojizo. res blanquecinas. Frutos globo- otonkiku, ogari otega onti
sos, con la superficie de color ne- okanatake kutamaimatake, ogari
Onti tsireri pakiitiro aratinki otimagetake oparipage gro a púrpura a la madurez. Se okitsokipage kanorokichotagavetake
shintsitagagetakerorira arantinkakera okiraatake aikiro okitetakotakera, extrae el palmito de los brotes antari enoku onti opotsitakitake,
ogari ogipage ogatsantsashianisano otyomiaegiti oshipage de las hojas, y los frutos son con- antagitakerira ontirikara
shitikagetankicharira oveshintsaagetaka patsaipagetiro anta okiiku, sumidos en forma de bebidas y irakakera, agagani oshipage
dulces. Los troncos se emplean tsovankagetankitsirira ogari okitsoki
ogari okitsokipage tapityonkarekitavagetaka onti opotsitakitsotake,
como puntales y travesaños para onti osekatagani ochaposetunkanira
antari pinkemetakerora ario pinkante choeni okiraatake. la construcción rural. Crecen en oviikasetunkanira pochamatake,
quebradas de bosque primario, ogari opoa onti agagani
hasta los 2000 m de altitud. ovetsikantaganira pankotsipage
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
aikiro otantantaganira ivankoigara.
Distribución: Desde Costa Rica Onti otimi niatenipage inkenishiku
hasta Bolivia. timasanotira ichatopage
onagetakera 2000 metero.
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, Otivarokagetakara:
MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB, Oponiakotanakara costa ricaku
SM3. ogonketakovagetaka voriviaku.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Registro de floración Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
ONAKERA AKA PEROKU entre enero y agosto, y fructifica- CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
ción al inicio de la estación seca MER, AGN, ALC, MIP, PAGA, PAGB,
am ay ca cu hu ju li y durante esta, entre marzo-abril SM3.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
y junio-julio.
lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri:
CITES IUCN DS Itsirinkakoigakero onti otegati irorori
eneroku ontiri agostoku impo
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otimantarira okitsokipage onti
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA okyara tsititanankicha sarini kañorira
END kashiri marzo, abril, junio intiri jurio.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

54 55
ARECACEAE
Iriartea deltoidea
10 Huacrapona / Kamona

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con tallo único, de hasta Onti kamona patiro aratinki oshivokakera
30 m de alto, el tallo con secto- ogatsantsatakera onake 30 metero,

Hamilton Beltrán
res abultados sostenido por raí- ogari opoa onti shintsitagakero
otsempokipage patosegamatakatyo
ces congestionadas de color rojo kara okiraatsempokitake impo aikiro
a negruzco, con la superficie con opotsitatumatake ogari nankitsirira
aguijones. Las hojas con el ápi- enoku aratinkaroroimatake ogari opoa
ce de las pinnas dentadas, con onti okarenipoatake, Ogari oshipage
Palmera con el tallo a menudo con partes abultadas, raíces las vainas foliares estrechadas kantatigashiamataka ogatsarankapageni
formando una funda en su base. oshi ovikagetakara oponatakogetakara
muy congestionadas, negruzcas y cubierta de aguijones. apatovanagetaka oveshintsaakara
Las flores son pequeñas y nume-
rosas, formando racimos que es- otimagetakerora patiropage otonkiku.
tán protegidos por una bráctea Ogari otegapage otyomiaegitisano
grande leñosa en forma de cuer- kara, otovaigavagetityo kara omonki
otikakogetakero otakipage omarapageni
Onti kamona otyomiani opoa onake ogamonkitumatake, no. Frutos globosos, la superfi- kañotavagetaka otseipage. Ogari
cie de color negro, azul o verde okitsokipage tapigagitsotavagetaka,
ogari otsempoki apatokempokivagetaka kara
amarillento hacia la madurez. La enoku onti opotsitakitake, antari
opotsitatumatake apamankakaro magatiro otsempoki. corteza del tallo es usado para la irakanakera onti okaniatake okisaatake
construcción de pisos y paredes okitetakotumatakero ogari okota
de las viviendas tradicionales; al- onti ovetsikantagani pankotsi
gunas veces, la madera se usa omenkotantaganira ontiri otantantaganira
para hacer balsas, arpones y fle- okonogaka ovetsikunkani shintipoa
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
chas. También derriban los tron- onkenantakenkanira, igentsirokiite,
cos para criar larvas de coleóp- ovetsikantagani chakopi, aikiro
itogaigakero itsireigakerora ovatsa
teros, las cuales son consumidas. kameti irogakemparora pagiri
Crecen casi en todos los bosques impo ontovaiganakera kutagiteri
hasta los 1300 m de altitud. intsiraakotaatempara irogakenkanira.
Onti otimi magatiro tomirishiku
Distribución: Desde Costa Rica ogaenokagetakara 1300 metero
hasta Bolivia.
Otivakokagetakara: Oponiakotakara
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Distribución local: NM, PAG, costa rikaku, oatakovagetake voriviaku.
ONAKERA AKA PEROKU KIR, CASH1, CASH2, CASH3,
MALV, POR, TOT, MER, AGN, ALC, Itimira otimagetaganira: NM, PAG, KIR,
am ay ca cu hu ju li MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR, TOT,
CONSERVACIÓN / MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA, PAGB,
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm SME, POT, TSO. ARM, SME, POT, TSO.
CITES IUCN DS
Fenología: Registro de floración Tyara okanta iroriri:
y fructificación a lo largo de todo Otsirinkakotunkani otegagetakera aikiro
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO el año, con la fructificación fre- okitsokigetakera magatiro shiriagarini
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
cuentemente durante la estación ogari otimakera okitsokipage onti
END lluviosa, entre diciembre y marzo. oparigaatira inkani yoga kashiri
N BAPD BAPsd PBA Bs AI
diciembre intiri marzo.
56 57
ARECACEAE
Oenocarpus bataua
11 Ungurahui / Segaki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con un solo tallo, de Onti patiro aratinkake, antari


hasta 25 m alto. Hojas con las ogatsantsatakera onti onake 25

Hamilton Beltrán
pinnas lanceoladas numerosas, metero ogari oshi otontashiatake
dispuestas en un mismo plano, otsantsanshiapageni otovaigavageti
con el envés blanquecino. Flores kara ovikavikaatakara anta
pequeñas agrupadas en un raci- otonkiku, antari anta savikyakona
mo que cuelga debajo de las ho- onti otashiatumantake. Ogari
Palmera con tallo solitario, las hojas con el envés de las jas. Fruto globoso a elipsoide, la otegapage onti otyomiaegiti
pinnas blanquecinas, el racimo de flores situado bajo las superficie de color negro a pur- onake okanatakera onti otsataka
púrea a la madurez. La pulpa del savi onakera oshipage enoku.
hojas. Ogari okitsoki onti okanurokitake
fruto es comestible y, con ella, se
preparan refrescos; también se ontirika okachanchakitsotumantake
extrae aceite; de los peciolos de antari enoku onti opotsitakitake
Irorori patiro oni aratinkira, ogari oshipage onti las hojas se hacen dardos; algu- anta irakanakera. Ogari
otontashiatumatake onagetake ovikagetakara nas veces el tronco se usa como omeshina okitsoku ogagani
ogatsantashiapageni kutashiatake savi oshitakera, ogari postes en la construcción de vi- ovetsikunkani oviikakenkanira,
viendas rurales. Crecen en bos- aikiro ovetsikagani asuti ogari
otegapage onagetake saviku oshitakera.
que primarios inundados y no oshipage onti ovetsikagani ashi
inundados. okoroatagagetunkanira ogari opoa
onti vetsikantagani pankotsipage
Distribución: Desde Panamá tyarikara kara itimageigira. Onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
hasta Bolivia, hasta los 1000 m oshivoku inchatoshitasanotira
de altitud. otovaigavagetakae okonogaka
tesano ontovaige.
Distribución local: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, Otivarokagetakara:
MALV, PAGA, PAGB, TOT. Oponiakotanakara Panamaaku,
ovashi oatakovagetanake Voriviaku,
Fenología: Probablemente flo- otimake onakera 1000 metero
rece a lo largo de todo el año; la ogaenokakara.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA fructificación se produce prin-
ONAKERA AKA PEROKU cipalmente a fines de la esta- Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
ción seca, entre septiembre y no- CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV,
am ay ca cu hu ju li viembre. PAGA, PAGB, TOT.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta irorori: Irorori onti
CITES IUCN DS otagamaiti omirinka shiriagarini,
antari otimanakera okitsokipage
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO onti otimanake okagakuatanaira
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA shiriagarini, ariorika setiempereku,
END intiri noviembereku.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

58 59
ARECACEAE
Phytelephas macrocarpa
12
Yarina, Tagua y Marfil vegetal / Kompiroshi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con tallo corto único, Onti oshitake patiro aratinkake,


subterráneo con cicatrices. Hojas oshivokake savi kipatsi,
grandes con las bases persisten- mashimashikitsotavagetaka okitsoki,

Robin Foster
tes, las pinnas lineales dispuestas ogari oshipage omarashiapageni
en un solo plano. Las flores mas- kara kusotavagetake antari
culinas con estambres numero- ovetsainkanakara oshipage
sos que forman racimos densos, ovikavikaatakarora paitiropageku
Palmera con tallo solitario, corto o subterraneo, con los frutos localizados entre las hojas y las otonki. Yogari surari itegatira
dispuestos en grupos de 8 a 20 en cabeceras provistas de flores femeninas agrupadas en onti otovaigavagetake kametini
protuberancia leñosa. racimos mucho más pequeños y ontimanakera okitsoki paita
escondidos entre las hojas. Fru- ovikavikaatakarora onakera savikona
tos densamente agrupados en oshipage, ogari tsinane otegapage
cabezuelas cuya superficie tiene otyomiani onagetake otegapage
Onti oshitake aratinkake patiro, akatsititi onake oshivokakera protuberancias leñosas; cada ca- onti onake ovikagetakara onakera
savi kipatsi, ogari okitsokipage apatotankuvagetaka bezuela cuenta con 8 a 20 frutos. shipage savi omanategagetakara,
Las semillas inmaduras son co- ogari okitsokipage otovaigavageti
kara onakera 8 ontirika 20 gatankunisanotyo kara
mestibles, y se les atribuyen pro- kara apatogotitakara tovaiti
tsuampiviitavagetake poregagitsomatake kusoseamatake. onake okusokotitakera aikiro
piedades medicinales. La semi-
lla se usa para confeccionar di- okamarakotitakotakerora ariorika
versos tipos de artesanía. Crecen oshitikagetakara onake 8 ontirika
principalmente en bosques pri- onake 20 shitikaviogetankicharira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
marios. ogari okitsoki terkyarira
irakasanote onti agunkani ashi
Distribución: Desde Colombia irogavintantaigakemparora ogari
hasta Bolivia, hasta los 1000 m okitsoki antarokigetankitsirira onti
de altitud. agunkani ashi ovetsikakenkanira
ipegaigakerora itsataneegi.
Distribución local: CASH1, Onti oshivokasanogetake
CASH2, CASH3, AGN. otimasanogetakera inchatopage.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Producen flores en la Otivarokagetakara: Oponiakotakara


ONAKERA AKA PEROKU época húmeda de noviembre a korompiaku oatakovagetake voriviaku
marzo y fructifica en julio. ogaenokakara onake 1000 metero.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN / Itimira otimagetaganira:
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm CASH1, CASH2, CASH3, AGN.
CITES IUCN DS
Tyara okanta iroriri: Otimasanovageti
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otegapage oparigaatira inkani yoga
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA kashiri noviembre intiri marezo
END otimasanotira okitsoki inti kashiri jorio.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

60 61
ARECACEAE
Socratea exorrhiza
13 Cashapona y Pona / Kontiri

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Palmera con un tallo único, de Onti patiro aratinki, ogatsantsani


hasta 20 m de alto, el tallo está kara onake 20 metero, ogari

Hamilton Beltrán
sostenido por un grupo de raíces opoa onti shintsitagakero
fúlcreas no densas de color ne- otsempokigetakera tera
gro; la superficie tiene aguijones. ontovaigasanote potsitaparigetake,
Hojas alternas, con las pinnas asi- antari oparipage tovaiti otsei. Ogari
métricas y el ápice dentado. Las oshipage onti onti omankushiatake,
flores blancas, agrupadas en un kamorikeshiatavagetake
Palmera con tallo solitario, sostenido por raíces fúlcreas, de racimo, hacia la base las feme- tyankuririshiatavagetake,
color negro, con la superficie cubierta por aguijones. ninas y hacia el ápice las mascu- ovikagetakarora otonkipage, Ogari
linas. Frutos ovoides o elipsoi- otegapage onti okutategagetake,
des; con superficie de color ama- pamonkitiro onake ashi
rillento a la madurez. La corte- onantakarira tsinane, impo
Onti patiro aratinki kara onti shintsitagagetakero za del tallo se prepara como lá- apimonkitene inti surari, Ogari
otsempokipage ogatsantsatsempokipageni kara, minas para pisos y paredes en okitsoki kanurokitsogetake, ontirika
opotsitatake, ogari otsempokipage anta oparipageku onti la construcción de las viviendas chanchakitsotavagetake, antari anta
tradicionales, las raíces con espi- enoku irakakera kitekitsomatake.
gotankicha otseipage.
nas son usadas como rallador y Ogari opoa ovetsikantagani pankotsi
de las semillas se hacen collares. otantantaganira, ogari opari onti
Crecen en todo tipo de bosques. agagani ashi ompegakenkanira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
kontiripari onkontitantakenkanira,
Distribución: Desde Costa Rica ogari okitsoki onti
hasta Bolivia, hasta los 1000 m ovetsikantagetagani nenketsikipage.
de altitud. Onti oshivokageti kara magatiro
inkenishipageku.
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Otivarokagetakara:
TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, Oponiakotanaka costa Ricaku
SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME, ogonketakovagetanaka Voriviaku
POT, TSO, SM3. onakera ogaenokakara 1000 metero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU Fenología: Producen flores y fru- Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
tos durante todo el año, con ma- KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
am ay ca cu hu ju li yor fructificación en la época llu- MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA,
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
viosa. PAGB, ARM, SME, POT, TSO, SM3.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Otimake
otegapage ontiri okitsokipage
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO magatiro shiriagarini , antari
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimasanotakera okitsokipage onti
END oparigaatira inkani.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

62 63
ASTERACEAE
Tessaria integrifolia
14 Pájaro bobo / No conocido
.

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto a árbol pequeño de has- Onti inchato otyomiani onake


ta 7 m de alto, con tallo de co- ogatsantsatakera onake 7 metero

Wilfredo Mendoza
lor verdoso a parduzco, liso y kaniakiimatake okii katinkakiimatake
brillante. Hojas simples y alter- kovoreakiimatake. Ogari oshi
nas, angostas oblongas lanceo- kantaka okañotakara, otyomiashiati
ladas, con ambas superficies pu- suashiatamatake, tsuampishiatake
berulentas, de color verde pálido okarashiatakera, antari anta enoku
Arbolillo o arbusto, con las hojas de color verde pálido o o verde grisáceo, con el margen kanuroshiamatake kaniashiamatake
verde grisáceo, en ambas superficies, con el tallo parduzco, entero o aserrado. Flores mora- ontirika maani ochoriashiatake
liso y brillante. das, agrupadas en cabezuelas ci- okaniatake maani okamaratake
líndricas. El fruto es un aquenio magatiro toviririkishiataka.
con proyecciones apicales, cer- Otega kamachonkategamatake,
doso de color blanquecino a ma- apatotegaataka anta ogitotegaku
Onti inchato onake, ogari oshi onti okiteshiatake, rrón. Los tallos son usados para kanurotegatavagetake. Ogari
choriashiamatake aikiro okaniashiatumatake kamarashiamatake hacer cercos de corrales. Crecen okitsoki, onti ochoviokitake, tyarika
principalmente en bosques se- okantumataka, okutakitsotumantake
aka enoku oshitakera, ogari opoa tagintagiimataka,
cundarios, de preferencia a las aikiro okitekitsotumatake maani.
ovoreapoamatake. orillas de los ríos. Ogari opoa onti antantagani
ashi irovatikashigetakenkanira
Distribución: Desde Costa Rica piratsipage. Onti oshivokageti
hasta Paraguay. inkenishipageku tesanonarira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ontimasanogete inchatopage,
Distribución local: CASH1, aikiro onti onasanogeti niapageku
CASH2, CASH3, SM. otsapiapageku.

Fenología: Florecen principal- Otivarokagetakara:


mente desde agosto hasta ene- Oponiakotanaka costa rikaku
ro, y fructifican principalmente oatakovagetake Paraguaiku
en enero.
Itimira otimagetaganira:
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA CASH1, CASH2, CASH3, SM.
ONAKERA AKA PEROKU
Tyara okanta iroriri: Otegamaitanta
am ay ca cu hu ju li yoga kashiri agosto intisaneni
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA eneroku ogari otimantarira okitsoki
lo md pa pi pu uc sm inti kashiri enero.
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

64 65
ASTERACEAE
Vernonanthura patens
15 Ocuera / Poigoro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbolillo de crecimiento rápi- Onti inchato onake shintsi


do, de hasta 8 m de alto, con ta-
okimotake, ogatsantsatakera onake
llo delgado y liviano. Hojas sim-
8 metero otyomiakiitisanotyo kara

Robin Foster
ples y alternas, con el limbo lan-
tera ontenate. Ogari oshipage
ceolado, con el margen leve- kantaka aikiro kantatigashiamataka
mente aserrado. Flores blancas aokanuropanatake
ligeramente lilas, agrupadas en tsuampiroroimatake okaragetakera
Arbolillo con tallos y hojas puberulentos, con el envés cabezuela, formando un racimo antari okarashiatakera
estrigoso o glandular, con flores de color blanco a ligeramente escorpioide terminal. Fruto que toviririkiamataka. Ogari otegapage
lila, agrupadas en un racimo de forma escorpioide. consta de un aquenio con ápi- kutategatavagetake shintsi
ce coronado por numerosas cer- oparitegati, apatotegagetaka
das marrones. No se ha registra-anta ogitetegagetakera,
do ningún uso. Colonizando cla- onegintetaka okanatakotakero
Onti inchatokii, aityo okii ontiri oshipage tsiripeshiaegitisano, ros, chacras abandonadas y ori- kanuronketegamataka
kanuroshiatavagetake aikiro vetseigashiataka, ogari otega llas de los ríos. otsonkatanakara. Ogari
katamaimatake mechomaimatake apatogetagetakara okitsoki akamontirokitisanotyo
Distribución: Desde México has- amatsaitakotakaro tovaiti
omorinketakera vetseigamankutavagetaka.
ta Bolivia. kononkagetankicharira
nashonkaimataka. Tera ogotenkani
Distribución local: CASH1, tatoita otimashitake, otimasanogeti
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, okoneagitetira tsamairintsi
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
AGN, MIP, SM3, POT, TSO. terira ontsamaitaenkani ontirika
otsapiapageku niaapage.
Fenología: Producen flores y
frutos entre febrero y abril. Otivarokagetakara:
Oponiakotanakarora mejikoku,
ogonketakovagetanakaro voriviaku.

Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA MER, AGN, MIP, SM3, POT, TSO.
ONAKERA AKA PEROKU
Tyara okanta iroriri:
am ay ca cu hu ju li Otimasanovageti otegapage, ogari
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
otimantarira okitsikipage inti kashiri
lo md pa pi pu uc sm febrero aikiro abril.
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

66 67
BORAGINACEAE
Cordia nodosa
16 Anayocaspi / Matiaguereki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto a arbolillo, de hasta 7 m,


Onti inchakii onake
con ramas divididas donde pre- ogatsantsatakera onake 7

Wilfredo Mendoza
sentan una estructura abultada metero otsegororoavagetaketyo
y hueca denominada domacio kara otivarokatsegogetaka
que son ocupadas por hormigas. patiropage, onegintegetaka
Hojas simples, ovadas con pe- aikiro omotogetakara opoakju
los rígidos en ambas caras. Flores
ikiantaigakarora matianeriki.
blancas amarillentas, agrupadas,Ogari oshi kameti onake
Arbusto o arbolillo, mirmecofila cuyos domacios están axilares. Fruto en drupas, blancas
okanuroshiatumatake pitishiamatake
constituidos por ensanchamiento a nivel de las ramas. con superficie cubierta de pelosagaveake onkentakaera
rígidos. Sus frutos ocasionalmen-
otimagetakero apisotapanaku, ogari
te se consumen y se los usa paraotega onti okutategatake aikiro
picaduras de serpiente. Crecen okitetegatumatake ovikavikaatakaro
en los sotobosques de cualquier otsegogetakera. Ogari okitsoki
Onti inchato aikiro onti inchakii tiputipukiimatakatyo tipo de bosque. ovinchaegetaka kutakitsomatake
otimagetakero magatiro okiipage anta otegopageku. antari enoku pitikitsomatake
Distribución: Desde Venezuela kosumotyokarekimatake. Ogari
hasta Bolivia. okitsoki okonogaka osekatagani
aikiro yogavintantagani iragaera
Distribución local: NM, PAG, maranke, aikiro ashi ampatsaera
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, anta tsompogi. Onti oshivoki
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, ometsomaigetira inkenishipage
PAGA, PAGB, ARM, SME, TSO, SM3. ontirika tyarikara kara onagetakera
inkenishi.
Fenología: Florecen y fructifi-
can casi durante todo el año, Otivarokagetakara:
con mayores picos entre abril y Oponiakotanakara Venesoeraku
mayo. ogoketakovagetaka Voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
ONAKERA AKA PEROKU POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, PAGA,
PAGB, ARM, SME, TSO, SM3.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA Tyara okanta iroriri: Onti
lo md pa pi pu uc sm otegamaiti aikiro otimasanovageti
CITES IUCN DS
okitsoki magatiro shiriagarini, ogari
otimantasanotakarira inti kashiri
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO abril intiri mayo.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

68 69
CANNABACEAE
Trema micrantha
17 Atadijo / Pashiroki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 15 m de alto, de Onti inchato ogatsantsatakera


rápido crecimiento, corteza ex- onake 15 metero shintsi okimoti,

Wilfredo Mendoza
terna lenticelada, de color ma- ogari otaki nankitsirira enokukya
rrón amarillento, la corteza inter- tagirereimataka, tsienkapoamatake
na fibrosa de color blanquecino okitepoatumatake, ogari otake
a amarillento y se desprenden savitirira onti otsatake kutamatake
en tiras largas y resistentes. Ho- okitetakotakerora onti asarainkani
Árbol con la corteza interna fibrosa, que sale en tiras largas jas simples, alternas con estipu- ogatsantsani onake okusotsavageti.
y resistentes, con hojas trinervadas finamente aserradas y las, el limbo ovado, márgenes fi- Ogari oshipage kantaka
simétricas en la base. namente aserrados, trinervados okañotakara akashiagetisano onake
y simétricos. Flores muy peque- chanchashiatavagetake antari
ñas, agrupadas en racimos axi- okarashiatanakera toviririkiataka
lares. Fruto ovoide, de color roji- mavati onashigetaka aikiro
zo a marrón oscuro y carnoso. De otsaishiaatakara. Ogari otega
Onti inchato otimake omashi asaraagani agakenkanira su corteza se extraen fibras para otyomiaegitisano, apatotegagetaka
otsa ogatsantsatsani aikiro kusotsatake, ogari oshi onti confeccionar sogas. Crecen en ovikavikaagetakara anta otonkiku.
otsiripeshiatake otoviririkiataka ovikagetaka anta okiiku. bosques secundarios o chacras Ogari okitsoki onti osuakitsotake
abandonadas. kiraakimatake tsienkakitsomatake
opotsitakitsotumatake aikiro
Distribución: Desde México has- ovatsatumatake. Ogari otsapage onti
ta Paraguay, hasta los 2500 m de agagani ashi ovetsikantakenkanira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
altitud. shivitsapagae, onti otimageti kara
inkenishiku omechomaigetira ontirika
Distribución local: NM, CASH1, tsamairintsi terira ontsamaitaenkani.
CASH2, CASH3, SM, MALV, TOT,
MER, AGN, MIP, SM3. Otivarokagetakara:
Oponiakovagetaka mejikoku, ovashi
Fenología: Registro de floración oatakovagetanake paravaiku,
y fructificación a lo largo de todo otimakera onti ogaenokara 2500
el año. metero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: NM,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV,
am ay ca cu hu ju li ap TOT, MER, AGN, MIP, SM3.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri:
CITES IUCN DS Otsirinkakotunkanira otegagetira
ontiri otimira okitsoki omirinka
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO shiriagarini.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

70 71
CALOPHYLLACEAE
Calophyllum brasiliense
18 Lagarto caspi / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de dosel, de hasta 25 m Onti inchato toviriripoari,


de alto, tallo recto y cilíndrico, ogatsantsatira onake 25 metero
con corteza fisurada, con aspec- opoa kantinka aratinkake

Robin Foster
to a piel de lagarto, con exudado aikiro kanuropoamataketyo,
amarillo. Hojas simples, opues- ogari otaki tagintagiamataka
tas, elípticas con venación se- kañovagetakatyo omeshina
cundaria finamente paralelas en- saniri, choeni okitetakitumatake.
Árbol con el tronco recto, con la corteza externa gris fisurada, tre sí. Flores pequeñas, amari- Ogari oshi kantaka okañotakara
llentas, agrupadas en pequeños opigapigashiataka, ogaenokashiataka
con aspecto de piel de lagarto, látex amarillento y hojas con anta otsonkashiatanakara
la venación paralela entre sí. racimos. Frutos globosos, con la
superficie lisa de color marrón mechoshiamatake ario
okañovakagaka. Ogari otega
en la madurez. Es aromático. Su
otyomiaegitisanotyo kitemaimatake,
madera es usada en la fabrica- apatotegataka okanategatakera
Onti inchato ona katinkapoamatake, ogari otaki anta ción de herramientas, carpinte- otyomiatisano. Ogari okitsokipage
enokutankitsiririra karatakimatake toviririkiamataka ría y en construcción rural; exu- tapityonkatekitavagetaka, antari
dación con propiedades medici- enoku onti onashonkatake irakira
kañomatakatyo ovatsaku saniri, okitetakotumatakerora nales; el aceite de las semillas sir-
maani, ogari oshi otentagashiavakagaka irorori. okasankavagetiratyo kara. Ogari okota
ve para las afecciones cutáneas, onti antantagani ovetsikantaganira
y las hojas son usadas con acción asuropage, itogotavageigira,
antiinflamatoria y para combatir aikiro yovetsikantavageigarora
problemas estomacales. Crecen ivankoegi, ogari omasavika onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
en bosques primarios, principal- okametitashiti ogavintantatenkanira,
mente en colinas o en planicies ogari ogeika okitsoki onti ashi
cerca de los cursos de agua. anchakotakera atsanoku, ogari
oshipage agavintantakemparora
Distribución: Desde México anonagisetakera ontiri
hasta Paraguay. onkatsitakera amotiaku. Onti
oshivokake ichatotasanogetakera,
Distribución local: SEP. otishigetanakera ontirika
opampatakera ochoenitakogetakerora
Fenología: Florecen durante la nia.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU época seca entre julio y octu-
Otivarokagetakara:
bre, y fructifican inmediatamen-
am ay ca cu hu ju li Oponiakotakara mejikoku
te después.
CONSERVACIÓN / oatakovagetakera Paravaiku .
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS Itimira otimagetaganira: SEP.

Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti


UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO osariganaira yoga kashiri jorio
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
intiri octubre ogari otimira shintsi
END otimutaka okitsoki.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

72 73
CARICACEAE
Jacaratia digitata
19 Papaya silvestre / Panaro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 35 m alto, tallo Onti inchato onake ogatsantsatakera


recto cubierto con espinas cóni- onti onake 35 metero, ogari opoa
cas que tienen látex blanco. Ho- katinkapoamatake, otimakero

Robin Foster
jas palmaticompuestas, alternas, tovaiti otsei tsuampitseitavagetake,
con foliolos elípticos. Flores fe- ogari oani kutakashiamatake.
meninas blancas en racimos axi- Ogari oshi omarashiamatake
lares. Fruto subgloboso de co- ogaeronkanisanotyo kara
Árbol con el tallo recto cubierto con aguijones cónicos, con lor amarillento a la madurez, con ogashiapagenityo kara. Ogari
látex blanco, hojas palmadas y frutos subglobosos de color numerosas semillas de color ma- otega tsinane kutamataketyo
amarillento. rrón. El fruto es ocasionalmen- okanatega anta ovikakara. Ogari
te comestible. En el interior del okitsoki kachanchakitsomatake
tronco viven larvas de coleópte- antari irakakera kitekitsomatake,
ros que se consumen. Crecen en pashini otovaigavatake okitsoki
bosques sin ninguna alteración. nashonkakimatake. Ogari okitsoki
Onti inchato katinkapoari otseisevageti magatiro opoaku, okonogaka ogagani ogari opoa
ogari oani onti okutaatake, ogari oshi omarashiapageni kara Distribución: Desde Colombia inti garo pagiri irantaitanakerikara
ogari okitsoki ogatsantsakitsopageni onti okitekitake. hasta Bolivia. irogakenkanira. Onti oshivokageti
anta inkenishiku tera ontimumate
Distribución local: NM, PAG, komutankichanerira.
CASH1, CASH2, CASH3, MER,
AGN, SM3, PAGA, PAGB. Otivarokagetakara:
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Oponiakotanakara korompiaku
Fenología: Probablemente pro- oatakovagetake voriviaku.
ducen flores y frutos durante
todo el año. Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
CASH1, CASH2, CASH3, MER, AGN,
SM3, PAGA, PAGB.

Tyara okanta iroriri: Onti otimi


otegapage ontiri okitsokipage
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA magatiro shiriagarini.
ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

74 75
CLUSIACEAE
Symphonia globulifera
20 Sulfuro caspi / Kompuey

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, conOnti inchato ogatsantsatakera


el tallo recto sostenido por raí-
onake 30 metero ogari opoa
ces tablares de látex, corteza ex-
katinkapoa, onti shintsitagagetakero

Robin Foster
terna del tallo de color marrón a
otsempokipage, ogari
grisáceo con grietas separadas, otakipage enokutankitsirira onti
con látex amarillo brillante. Hojas
onashonkatumatake onashigetaka
simples, opuestas, limbo elíptico
patiropage, ogari oani kiteaamatake
con venas secundarias paralelas sankiavagetake. Ogari oshipage
Árbol con el tronco recto, con látex de color amarillo intenso, y muy próximas entre sí. Flores onti opigapigashiataka,
hojas pequeñas elípticas, con las venas paralelas entre sí. de color rojo intenso agrupadas kanuroshiamatake savisaviamataka
en las ramas terminales. Fruto otsapapage okañovakagaka
globoso, con la superficie lisa, de
magatiro ochoenitakovakagaka.
color amarillo. La madera es usa-
Ogari otega onti okiraategatake
da en carpintería para los pisos, y
apatotegataka anta otsegoku
Onti ichato katinkapoari, ogari oani onti okitekashiataku el látex para calafatear los pisos
okaratsegotanakera. Ogari okitsoku
tovaiti ogari oshipage akapañaegiti, otsapatsapashiataka ario de botes, para impedir el ingreso
onti otapityonkarekigetaka antari
okañovakagaka. del agua. Crecen principalmente oiku kusomokoiki, okiteitakera.
en bosques primarios. Ogari okotapage onti agagani
ashi ovetsikantakenkanira
Distribución: Desde México has- menkotsi, ogari oanipage
ta Bolivia, generalmente hasta onti ontiritantagetakenkanira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
los 1500 m de altitud. omenkopage pitotsi, ganiri
okonteati nia. Onti oshivokageti
Distribución local: PAG, KIR, anta inkenishiku otimasanotira
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT, inchatoshipage.
AGN, SEP.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen durante la Oponiakotanakara Mejikoku
estación seca, mayormente en- oatakovagetanakera voriviaku,
tre agosto y octubre, producen ariorika ogaenokakara 1500 metero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA frutos en la época húmeda entre
ONAKERA AKA PEROKU enero y febrero. Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
am ay ca cu hu ju li AGN, SEP.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Onti otegamaiti
CITES IUCN DS
osarigira yoga kashiri agosto intiri
octubre, ogari otimira okitsoki onti
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO oparigaatira inkani ariorika kashiri
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA enero intiri febrero.
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

76 77
EUPHORBIACEAE
Croton lechleri
21 Sangre de drago / Kasomati

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 25 m de alto, ta- Onti inchato ogatsantsatakera


llos de madera suave, corteza de

Wilfredo Mendoza
onake 25 metero opoa
color grisáceo blanquecino, al mechopoamatake, ogari otakipage
cortar fluye una resina rojiza. Ho- onti okutatakitumatake, antari
jas simples, alternas, cordiformes ankaratakerora onkonteatanake
en la base con un par de glándu- oania kirajaa. Ogari oshi kantaka
las, las hojas jóvenes de color ro- okañotakara tsuampishiamatake
Árbol de madera suave, crece generalmente en áreas claras. jizo, y tomentosas a ambos la- antari ovikagetakara
Al cortar la corteza, fluye una resina roja traslúcida, con las dos. Flores agrupadas en espigas otentavakagaka, ogari mechoshiari
hojas tiernas de color rojo. terminales. Fruto capsular globo- onti okiraashiatake omarashiagetake
so, formado por valvas leñosas. okañovakagaka otishitapanaku.
Su resina es usada como cicatri- Ogari otega apatotegagetaka
zante de heridas internas y exter- anta okarategagetanakera. Ogari
Onti inchato onake mechopamatake onti oshivokake nas. Crecen en bosques secun- okitsoki kanurokitsotavagetake
terira otovasetasanote, antari ankaratakerora opoaku darios donde la iluminación sea tapigagitsotaka, ovetsikagetaka
abundante. kanurokitsotavagetake. Ogari
onkonteatanake oani kiraamonkiamantake, ogari oshi
oani onti ogavintantagani
mechoshiamatake kiraamatake. Distribución: Desde Colombia oveganaempara anchakotakera
hasta Bolivia. anta tsompogi ontirika enoku.
Onti oshivokageti tesakonariraku
Distribución local: AGN, MIP, ontimasanote inchatopage
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
SM3. osaagitegetakera.

Fenología: Producen flores du- Otivarokagetakara:


rante la estación seca de mayo a Oponiakotakara korompiaku
septiembre, y los frutos se pro- oatakovagetake voriviaku.
ducen al finalizar la estación
seca. Itimira otimagetaganira: AGN, MIP,
SM3.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Tyara okanta iroriri: Omirinka


ONAKERA AKA PEROKU otegatakera osarigagiteira
yoga kashiri mayoku ontisaneni
am ay ca cu hu ju li setiembreku ogari okitsoku onti
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA otimi okarakutanaira sarini.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

78 79
EUPHORBIACEAE
Hevea brasiliensis
22 Caucho y Shiringa / Koñori

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato onake


el tronco cilíndrico, algunas ve- ogatsantsatakera onake 30 metero
ces sostenida por aletas, al cortar
omarapoanisanotyo kara okonogaka

Robin Foster
en cualquier parte de la planta onti shintsitagakero omentsa,
se produce la liberación de exu- antari ankaratakerorika patiro
dado blanco cremoso muy espe- onkotetapaake oani kutaamatake
so. Las hojas compuestas trifo- tontaavagetake. Ogari oshipage onti
Árbol de tronco cilíndrico; al cortar la corteza, exuda un liadas alternas, antes de caer, seotimagetake vetseigashiatavagetaka,
látex abundante de color crema a blancuzco; las hojas son tornan de color rojo, con los fo- antari opariganakerika savi onti
trifoliadas y con fruto característico que tiene tres partes. liolos elípticos de margen en- okiraashiatanake, okonogaka
tero. Flores pequeñas agrupa- onagetakera magatiro. Ogari
das. Frutos capsulares, dividido otegapage otyomiaegitisano
en tres partes. La madera es usa- apatomankugetakara, ogari okitsoki
Onti inchato kanuropoamatake, antari ankaratakerora da en construcciones livianas y kanurokitsotavagetake onagetake
opoa inkonteatanake oani ikantavagetanake para hacer cajas, con el látex se mavati otsatenigetakera. Ogari
shararara kutakashiaamatake, ogari oshipage onti prepara caucho. Crecen en bos- okotapage onti ovetsikantunkani
tsegorororoshiamatake ogari okitsoki otimakera mavati ques primarios, pincipalmente ashi kajonakipage, ogari iani onti
okitsoki. en áreas colinosas. yovetsikantagani kaocho. Onti
oshivoki inkenishisanoriraku anta
Distribución: Desde México has- otishigetanakera.
ta Bolivia.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Otivarokagetakara:
Distribución local: KIR, CASH1, Oponiakotanakera Mejikoku
CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, oatakovagetakera voriviaku.
SEP, SM3, PAGA, PAGB.
Itimira otimagetaganira: KIR,
Fenología: Florecen a fines de la CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
estación seca entre agosto y no- AGN, SEP, SM3, PAGA, PAGB.
viembre, y producen frutos hacia
fin de año. Tyara okanta iroriri: Otegamaiti
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA okarakutanaira sarini yoga kashiri
ONAKERA AKA PEROKU agosto intiri noviembreku ogari
otimira okitsoki onti otsonkanaara
am ay ca cu hu ju li shiriagarini.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

80 81
EUPHORBIACEAE
Hura crepitans
23 Catahua / Kamana

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA
Árbol de hasta 20 m de alto, talloOnti inchato ogatsantsatakera
recto y cilíndrico, la corteza cu-onake 20 metero katinka, aikiro
bierta de aguijones cónicos, con omonkipoatake, ogari otaki

Robin Foster
látex cremoso a amarillento. Ho- otimakero magatiro otseipage ogari
jas simples, alternas, acorazona- oani okitetakotumatakero ontirika
das con margen dentado, pro- kiteaamatake. Ogari oshipage
vista cada una de dos glándulas kanuroshiatavagetake okaragetakera
Árbol con el tronco abultado, cubierto con aguijones cónicos;
basales y un peciolo largo. Flo- pitetiropage onagetake patiro
la corteza exuda una secreción traslúcida amarillenta al res masculinas y femeninas se- okaratanakera ogatsantsashiani
cortar, las hojas son acorazonadas denticuladas, con dos paradas, las primeras son roji- onake. Ogari otega surari ontiri
glándulas en la base y tienen el peciolo largo. zas. El fruto es una cápsula con 9tsinane onashigetaka oketyorira
a 15 valvas. Su madera se usa en kiraashiatake maani ogari okitsoki
carpintería, de tronco ahuecado, onti oponatakota onagetake 9
Onti inchato, omaranatopoanisanotyo kara, con el que se fabricaban canoas; ontirika 15 okoroapage. Ogari
ontseintseiavagete, ogari otaki tagirereimataka tyarika las semillas crudas son purgan- okota onti okametitashitake
onkantumataka okitetakotumatakero okaratakara ogari tes, y los frutos se utilizan en ar-
agakerora ovetsikantakenkanira,
oshipage kanuripanatavagetake omake piteti niganki antari tesanía. Crecen en bosques pri- ogari opoa onti ovetsikantagani
okiiku ogatsantsashiatake. marios. pitotsi, ogari okitsoki kaniari ashi
agakemparora inkamanakera tsomiri
Distribución: Desde Guatemala ogari okitsoku onti ovetsikantagani
hasta Bolivia, principalmente de- inenkevagetenkanirira. Onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
bajo de los 700 m de altitud. oshivokagetake ontimasanotira
inkenishipage.
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV, Otivarokagetakara: Onti
AGN, ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, oponiakotanaka vatemaraku
SME. ogonketakovagetaka voriviaku
ontimake ogaenokagetakra 700
Fenología: Florecen mayormen- metero.
te entre agosto y diciembre; des-
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA pués pierden todas las hojas, y Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
ONAKERA AKA PEROKU
recién entonces empiezan a pro- CASH1, CASH2, CASH3, MALV, AGN,
ducir frutos. ALC, MIP, SEP, PAGA, PAGB, SME.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA Tyara okanta iroririi: Otimasanoti
lo md pa pi pu uc sm otega anta kashiri agostoku intiri
CITES IUCN DS
diciembreku onkuanakempara
magatiro oshi impo ovashi
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ontimanakera okitsoki.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

82 83
FABACEAE
Cedrelinga cateniformis
24 Tornillo / Paria

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de 40 m de alto, tronco ci- Onti inchato onake,

Wilfredo Mendoza
líndrico con corteza profunda- ogatsantsatakera onake 40 metero,
mente fisurada. Hojas compues- ogari opoa ogapoanisano kara
tas, alternas, bipinnadas, con los kanuropoamatake, ogari otaki
foliolos opuestos que tienen la tagirereimataka karagaraimatake.
base desigual. Flores blancas pe- Ogari oshi apatoshigavageta
queñas y numerosas, agrupa- kara, okantatigashiageta,
Árbol de gran tamaño, con la corteza de color café fisurada das en racimos. El fruto es una otyomiashiaegini,
o agrietada, hojas bipinnadas con foliolos muy asimétricos, legumbre estrecha y alargada a oveshintsashiatakara tera
frutos estrechos alargados que se asemejan a un tornillo. manera de tornillo, con membra- ontentagavakagempa. Ogari otega
nas segmentadas, en cada seg- onti okutategatake ontyomiategani
mento con una semilla. Su ma- onake otovaigavagetira kara,
dera es muy apreciable y tiene apatotegatakara kañotaka
Onti inchato onake omaranesantyo kara, ogari otaki demanda en el mercado inter- ontinirikatyo okanatake. Ogari
okañovetakara opotsitatira kaju vatsavatsaimataka, ogari nacional, algunas veces fabrican okitsoki otyomiakichonisano aikiro
oshi akashiaegitisanotyo otyomiashiasanotyo, ogari okitsoku del tronco botes. Crecen en bos- choeni ogatsantsakitsotumatake
otyomiakitisano okañotasanotakarotyo okitsoki paria. que primarios, principalmente ariotari okantari paria,
en áreas colinosas. oponatakogetaka patiropage
patiropage oponatakogetakara ario
Distribución: Desde Venezuela onake kara okitsoki. Ogari okotapage
hasta Bolivia. pairo okogasanotagani aikiro
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ipimantaigakerora oatakotanakera
Distribución local: CASH1, pashiniku kipatsi, okonogaka
CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, ogari opoa ovetsikagani pitotsi.
MIP, PAGB, ARM. Onti oshivokageti otimasanotira
inchatopage, otimasanogeti
Fenología: La floración ocurre otishigetanakera.
entre agosto y diciembre, los fru-
tos se producen entre enero a Otivarokagetakara:
abril. Oponiakotakara venesoeraku
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA oatakovagetakera Voriviaku.
ONAKERA AKA PEROKU
Itimira otimagetaganira: CASH1,
am ay ca cu hu ju li CASH2, CASH3, TOT, MER, AGN, MIP,
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
PAGB, ARM.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri: Onti
otegamaiti otsititanakera agostoku
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ontisaneni diciembreku, antari
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimira okitsoki inti ontimanta
END kashiri enero ontisaneni abrilku.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

84 85
FABACEAE
Copaifera paupera
25 Copaiba / Jagaro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsatakera


el tronco cilíndrico, corteza ex- onti onake 30 metero, ogari opoa
terna con lenticelas y contenien- onti okantinkapoatake, otaki

Robin Foster
do oleorresina aromática. Hojas enokutankitsirira saatakimatake
compuestas alternas, imparipin- onkasankavageteratyo kara.
nadas o paripinnadas, con folio- Ogari omirinka omechoshiati,
los marcadamente asimétricos. veshintsaashiamataka aikiro
Árbol con el tronco cilíndrico, con la corteza externa Flores blancas, pequeñas, agru- okonogaka tera ovetsikashiatempa
lenticelada, hojas compuestas con foliolos pequeños padas en racimos. Fruto discoi- oveshintsaashiatakara onti
marcadamente asimétricos. dal aplanado, con la superficie okepishitakanakera. Ogari otega
lisa y glabra con una semilla ne- kutategaimataka ityomianisanotyo
gra, encerrado en un arilo car- kara apatotegatakara
noso de color amarillo a anaran- okanatakotakerora. Ogari
Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake, ogari otaki jado. La madera se usa en cons- okitsoki kanurokitsomatake
enokutirira kosutakimatake, ogari oshi onagetake magatiro trucciones, y la oleorresina se usakavogutakitsomatake enokukya
apatoshigagetakara otyomiashiaegini onegitegetakara contra heridas e inflamaciones y kusomatake potsitakematake
onegintegetaka okametishiatakera. para afecciones de la garganta. tovaiti onti okiraakitsotake choeni
Crecen principalmente en bos- okitetakogetakero, ogari okotapage
ques primarios. antari ovetsikagetanakempara
impogini ogavintantagani
Distribución: Desde Brasil has- ashi ankaratakempara ontiri
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ta Bolivia, debajo de los 700 m anonagisetakera anta atsanoku. Onti
de altitud. okimoti okimogeti anta inkenishiku.
Onti oshivokageti otimakera
Distribución local: PAG, KIR, SM, inchatopage.
POR, ALC, SEP, CASH2, SM3.
Otivarokagetakara:
Fenología: Producen flores a lo Oponiakotakara brasilku
largo de todo el año y fructifican oatakovagetake voriviaku,
principalmente entre septiem- ogaenokakara onale 700 mil metero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA bre y enero.
ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
SM, POR, ALC, SEP, CASH2, SM3.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
Tyara okanta iroriri: Otimasanoti
lo md pa pi pu uc sm otegapage antari otimira oipage
CITES IUCN DS
pairorira otimantasanotaka
vu setiembre intiri eneroku.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

86 87
FABACEAE
Dipteryx micrantha
26 Chihuahuaco / Oaroki y Komagi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 45 m de alto, tallo Onti inchato ogatsantsatakera


cilíndrico y recto con la corteza onake 45 metero ogari opoa

Hamilton Beltrán
externa lenticelada, con ritido- onti okatinkapoatake, ogari
mas que se desprenden dejando otake enokutankitsirira onti
huellas. Hoja alterna y compues- okovoreapoatake, okonogaka
ta imparipinnada, con los folio- ogari otaki omeshina opariganake
los alternos, fuertemente asimé- impo omatanaara aikiro,
Árbol con el tronco cilíndrico de madera dura, con la trico, el raquis ligeramente ala- onti okanake agaveakara.
corteza externa con ritidomas que se desprenden dejando do. Flores púrpuras, agrupadas Ogari oshi mechoshiatake
huellas, las hojas compuestas imparipinnadas, con el raquis en ramas terminales. Fruto elípti- otimashigetaka magatiro
estrechamente alado. co leñoso, ligeramente aplanado ogari oveshintsaashiatakara
con la superficie externa de co- akashiaegitisano mechoshiamatake
lor amarillento, harinoso y olea- okametitasanovageti. Ogari
Onti inchato ogari opoa katinkapoamatake okota ginoso, con una sola semilla fra- otega gera ompitikumate
onkusovageteratyo kara ogari otaku enokutankitsirira ganciosa. La madera es emplea- apatotegataka anta otsitipariku
otagitagiataka opariganakerira koneatake opariganakera, da en pisos y estructuras y se ob- panikyara ontsokanaempa. Ogari
ogari oshipage onti apatoshiagetaka okusopanatakera aikiro tiene carbón. Crecen en bosques okitsoku kanurokitsomatake
patiro oneantasanotagani. primarios. kanuromatake choeni
okitekitsotumatake, kañovetaka
Distribución: Desde Colombia arina ontiri opotsitakitsotake
hasta Bolivia. aikiro onkasankavageteratyo kara.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Ogari okota onti ovetsikantagani
Distribución local: PAG, KIR, menkotsi ontiri ovetsikantagani
CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, aikiro omenk. Onti oshivokageti anta
MIP, PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, inkenishisanoriraku.
POR, SM3.
Otivarokagetakara:
Fenología: Producen flores en Oponiakotakara korompiaku
la estación seca y fructifican a fi- ogonketakovagetaka voriviaku.
nes de esta.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
ONAKERA AKA PEROKU CASH1, CASH2, CASH3, SM, ALC, MIP,
PAGA, PAGB, TSO, MER, AGN, POR,
am ay ca cu hu ju li SM3.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Onti otimi
CITES IUCN DS
otega osarigagitetira aikiro otimira
okitsoki okarakutanaira.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

88 89
FABACEAE
Enterolobium schomburgkii
27 Oreja de diablo / Koitori

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsatakera


el tronco recto y cilíndrico, con onake 30 metero, okatinkapoavageti

Hamilton Beltrán
la corteza externa gris a amari- kara kanuropoamatake, ogari
llenta. Hojas alternas, bipinna- otaki choeni okitetakitake. Ogari
das, con 10 a 28 pares de pinnas, oshipage onti omechoshiageti
peciolo con glándulas en forma tsiripeshiatisanotyo onagetake
de copa. Las hojas caen en la es- 10 ontirika 28 oponagetakara
Árbol de tronco recto, con hojas bipinnadas alternas, de 10 a
tación seca y se reponen a ini- ovetsikashiagetakara kamaeti
28 pares de pinnas; pierde todas las hojas en la época seca y cios de la estación lluviosa. Flo-kañotakatyo oviikantagetaganirira,
los repone al inicio de la época húmeda; con fruto legumbre res pequeñas blancas, agrupadas antari sariniku onti oparishigeti
que asemeja a la oreja humana. en cabezuelas globulares. Fru- oshipage antari oparigaatanaira
to legumbre, con forma de ore- otimanaira oshipage. Ogari
ja humana, con la corteza exter- otegapage otyomiaegitisano
Onti inchato onake katinkapoari, ogari oshi mechoshiamatake na de color verde a marrón rojiza kutategamatake apatotegagetaka
tsiripeshianisano ariorika onake 10 ontirika 28 oshipage, antari al madurar. Ocasionalmente usa- okaragetakera tapitegatavagetaka.
oshiriaganaara oparishiatanai, antari opariganaira otimanaira do como madera, en otros países Ogari okitsoki kañovetaka
oshipage omechoshiatanaira. Ogari okitsoku kañovetaka lo usan para fabricar papel. Cre- pankirintsi aikiro kañomataka
pankirintsi okonogaka onti okañovetakara igempita matsigenka. cen principalmente en bosques igempita matsigenka, ogari
primarios. otaki onti okaniatumatake aikiro
okiraatakotumatakero irakira. Ogari
Distribución: Desde México has- okota onti ovetsikantagetagani
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ta Bolivia. antari pashini kipatsi onti
ovetsikantagani paperishi. Onti otimi
Distribución local: MIP, PAGA, otimasanotira inchatoshipage.
PAGB.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku
en la época seca. oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: MIP,


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA PAGA, PAGB.
ONAKERA AKA PEROKU
Tyara okanta iroriri: Onti
am ay ca cu hu ju li otegamaiti aikiro otimi okitsoku
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
osarigagitetira.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

90 91
FABACEAE
Myroxylon balsamum
28 Balsamo y Estoroque / Iribatiki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, cor-


Onti inchato ogatsantsani
teza externa agrietada finamen- onake 40 metero, ogari otaki

Hamilton Beltrán
te, con secreción resinosa y conmechotakimatake, otimasanovageti
fragancia. Hojas alternas, impa-osesereki aikiro okasankavageti.
ripinnadas, con foliolos de 3 a Ogari oshi omechoshiati omirinka
9 pares con las láminas glabras opatoshiagetaka onake 3 ontirika
con diminutas líneas traslúcidas.
9 oshipage oveshintsaashitakara.
Árbol de tronco cilíndrico, la corteza interna presenta fuerte Flores blancas, agrupadas en ra-Ogari otegapage onti okutatake
olor al ser cortado, las hojas tienen unas diminutas líneas cimos axilares o terminales. El apatotegagetaka ovikagetakara
traslúcidas en toda la superficie. fruto es una sámara, con ápice otsonkatanakara. Ogari okitsoki
ancho que se adelgazada hacia ogatsantsakitsoni okonogakaro
la base, semillas amarillentas con
otyomiakichonisano ovikakarora
olor muy fragante. La resina es otsegoku, okitetake aikiro
usada como cicatrizante de he- choeni okiraatake ogari
Onti inchato tapipoamataka, ogaru itaki savitirira ridas y en perfumería, la maderaokitsoki kitekitsomatake
onkasankavageteratyo kara okarataganira, ogari oshi onti es usada en construcciones para onkasankavageteratyo kara. Ogari
osankenavantaka magatiro anta enoku. pisos. Crecen principalmente en oani onti ogavintantagani ashi
bosques primarios. omashikitanaera achakovetakara
ogari okasankatakera onti ashi
Distribución: Desde México has- ontiritakenkanira menkotsi. Onti
ta la Argentina, debajo de los otimi inkenishiku otimasanotira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
700 m de altitud. inchatoshipage.

Distribución en las localidades Otivarokagetakara:


evaluadas: MER, AGN, MIP, SEP, Oponiakotakara Mejekoku
SM3, POT, SME. oatakovagetake argentinaku
ogaenokakara otishi 700 metero.
Fenología: Florecen en la esta-
ción seca entre abril a junio, y Itimira otimagetaganira: MER,
producen frutos durante la esta- AGN, MIP, SEP, SM3, POT, SME.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ción seca entre junio y julio.
ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri: Oporenkamati
irorori osarigagiteira yoga kashiri
am ay ca cu hu ju li abril irorosati Junio ogari otimira
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
okitsoki onti osarigira yoga kashiri
lo md pa pi pu uc sm Junio intiri Jorio.
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

92 93
GESNERIACEAE
Besleria capitata
29 No conocido / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba de hasta 60 cm de alto, Onti tovaseri ogatsantsatakera


pubescente. Hojas ovaladas. Flo- onake 60 cm mechoshiamatake.

Hamilton Beltrán
res con cáliz anaranjado y coro- Ogari oshi suashiamatake,
la amarillenta, agrupadas en ra- ogari otega antari nigankitega
cimos comprimidos lateralmente kitetetamatake apatotegagetaka
que se asemejan a una cabezue- okanatakotakerora antari niganki
la. Los frutos son bayas anaranja- okañovetakara ogitotega.
das. No se ha registrado ningún Ogari okitsoki okitetumatake.
Hierba pubescente; flores vistosas con cáliz anaranjado y uso. Crecen en el sotobosque Tera ontsirinkakotempa tatoita
corola amarillenta; crece en áreas claras. con bastante luz, generalmente otimashiti. Onti otimasanoti
en bosques secundarios. okitetumatake onti otimi inkenishiku
tesakonarira ontimasanote inchato
Distribución: Su distribución iporeasanotakera, inkenishiku terira
está restringida al Perú. onchatosetasanote.
Onti tovaseri, mechoshiaegimataka, ogari otega
oneasanotagani kitetegamatake otega aikiro kitematake, Distribución local: CASH1, Otivarokagetakara: Ogari
otimi kara okoneagitetira. CASH2, CASH3, MALV. otivarokagetakara tesakona
ontimasante aka Peroku.
Fenología: Se ha registrado en
flor y fruto en la época lluviosa. Itimira otimagetaganira: CASH1,
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
CASH2, CASH3, MALV.

Tyara okanta iroriri:


Itsirinkakoigakero otegamaitira ontiri
otimira okitsoki oparigaatira inkani.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA


ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
E BAPD BAPsd PBA Bs AI

94 95
GESNERIACEAE
Corytoplectus speciosus
30 No conocido / No Conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba de hasta 0,4 m de alto, Onti tovaseri ogatsantsatakera


tallo con la parte apical de co- onake 0,4 metero ogari okii

Hamilton Beltrán
lor rojizo. Hojas simples opues- nigankikii kiraakiimatake. Ogari
tas, ligeramente de diferentes ta- oshi omirinka omechoshiatakera
maños, ovadas, margen crena- okantatigashiagetaka osuapanatake
do, haz verde oscuro y cerca a los okaragetakera otogetakara, onti
nervios principales verde claro, okaniatakera opotsitatakotakero
envés púrpura. Flores con cáliz antari nigankipana onti
Hierba con el tallo apical rojo piloso, con el envés de las hojas rojizo, flores amarillas protegidas okaniapanatake, aikiro
púrpuras, flores de color rojo piloso. por brácteas, elípticas, rojas, ex- oposantegetaka okiraagetakera.
ternamente rojo piloso, agrupa- Ogari otega aikiro onti
das en racimos terminales y axi- okiraatake, aikiro okitetegagetake
lares. E fruto es una baya trans- onegintegetakara ganiri
Onti tovaseri, ogari okii onti okiraakiitake okiraatakera parente, globosa; glabra y semi- okamategati, kaniapanamatake
okiipageku, ogari oshipage onti otsiovanataka okonogakaro llas numerosas de color negro. aikiro kiraategamatake antari enoku
Se desconoce su uso. Crece en el onti okiraategatake, apatogagetaka
okiraagetakera, ogari otegapage onti okiraagetake sotobosque con bastante som- ovikagetakara anta oshitikagetakara.
pitegamatake. bra, generalmente en bosques Ogari okitsoki saakitsomatake
primarios. tapityonkarekimataka ogari
okitsokipage otovaigavagetiratyo
Distribución: Desde Costa Rica kara potsitakitsokatake. Tera
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
hasta Bolivia, hasta los 2400 m oneenkani tatoita otimashitake. Onti
de altitud. oshivoki tesakonarira onti inkenishi
onagetakera otsimankagetakara,
Distribución local: CASH1, aikiro inkenishiku terira
CASH2, CASH3. omporoimatenkani.

Fenología: Producen flores y Otivarokagetakara:


frutos en la época húmeda. Oponiakotanakara costa ricaku
oatakovagetake voriviaku
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ogaenokakara 2400 metero.
ONAKERA AKA PEROKU
Itimira otimagetaganira:
am ay ca cu hu ju li CASH1, CASH2, CASH3.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri:
CITES IUCN DS Otimasanovageti otega ontiri aikiro
okitsokipage onti oparigaatira
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO inkani.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

96 97
GESNERIACEAE
Drymonia pendula
31 No conocido / No Conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Liana con hojas simples y alter- Onti tovaseri ogari oshi kantaka
nas, distinguible por el tamaño

Wilfredo Mendoza
omechoshiatakera okantatigagetaka
del pedúnculo que alcanza los otimagetakera ogempitapage
150 cm de largo y desde el cual onagetake 150 cm ogatsantsatakera
penden las flores. Flores amari- oatakovagetake ovikakara
llas formando un tubo, cubiertas otegapage. Ogari otegapage onti
por brácteas rojas. Los frutos son okitetegatake omotonakitaka onti
cápsulas carnosas. Se desconoce gotankicha kiraari, ogari okitsoki
Liana con flores amarillas, sostenidas por un péndulo de más su uso. Crece en el sotobosque ovegitsoaka ovatsatakera. Tera
de 1 m, protegidas por brácteas rojas. de bosques primarios, principal- ogotenkani tatoita otimashitake.
mente en áreas de colinas bajas. Onti otimi kara inkenishiku
tesakonarira ontime inchatopage
Distribución: Desde Colombia aikiro otimasanotira inchatoshipage,
hasta el Perú. otimasanoti terira ontimasanote
Onti tpvaseri onake, ogari otegapage avintsaakotakaro otishipage otsateniagetira.
patiro otega onake ogatsantsatakera 1 metero, ogari otega Distribución local: CASH1,
kitetegamatake, otikakotakero pashini kiraategamatake. CASH2, CASH3, POT, SM3. Otivarokagetakara:
Oponiakotakara korompiaku
Fenología: Producen flores y oatakovagetakera aka peroku
frutos en la época húmeda.
Itimira otimagetaganira:
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
CASH1, CASH2, CASH3, POT, SM3.

Tyara okanta iroriri:


Otimasanovageti otegapage aikiro
okitsoki anta oparigaatira inkani.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA


ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

98 99
HELICONIACEAE
Heliconia rostrata
32 Platanillo / Sagonto

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba rizomatosa, de hasta 2 o 3


Onti tovaseri kusomatyakimatake
m de alto, erguida. Hojas oblon-ogatsantsatakera 2-3

Hamilton Beltrán
gas dispuestas en abanico, mi- metero, okatsitikona. Ogari
den hasta 2 m de largo. Flores oshiipage omarapanapageni
de color amarillo claro, agrupa-kañotavagetaka evarontsi
das en inflorescencias pendula- ogatsantsatakera onagetake
res, dispuestas en zigzag, cada 2 metero. Ogari otegapage
inflorescencia está compuesta okitetake koneatasanotake,
Hierba con hojas de hasta 2 m, inflorescencia dispuesta en por numerosas brácteas gruesas apatotaka magatiro otegatakera
zigzag, protegida por brácteas gruesas y rojas. y rojas. Los frutos son drupas de
okamuchankagetaka akya oati
color azul intenso. Usado como akya oati patiropage otegapage
ornamental. Crece en el sotobos-oponatakogetaka tovaiti
que en lugares abiertos. kara omarapagerikatyo aikiro
kiraamatake. Ogari okitsoki onti
Onti tovaseri, ogari oshi ogatsantsashiani kara onake Distribución: Desde México has- okamachonkatake. Onti agagani
2 metero ogapanaani kara akya oati akya oati, aityo ta Bolivia. ashi ogakenkanira kara. Onti otimi
tikakotakerorira omaranesano aikiro onti okiraatake. kara inkenishiku tesakonarira
Distribución local: CASH1, onti inchatopage apomagashiku
CASH2, CASH3. okoneagitetakera.

Fenología: Florecen y fructifican Otivarokagetakara:


HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
a finales de la época lluviosa. Oponiakotakara mejekoku
oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira:
CASH1, CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Onti otegati


aikiro otimake okitsoki panikyara
ontsonkantanaempa inkani.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

100 101
MAGNOLIACEAE
Talauma amazonica
33 No conocido / Iritoinkeimora y Iansidenpinikemari

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 12 m de alto, con Onti inchato omarane kara


el tronco aromático, ápice de lasogatsantsatakera onake 12 metero

Hamilton Beltrán
ramas protegidas por grandes ogari opoa onkasankavageteratyo
estípulas caducifolias que dejan kara ogari otsegopage
una cicatriz. Hojas simples, alter-
oshintsitagagetakero pashini
nas, elípticas; el peciolo con ci-
omaratsegoni ario okañotaka
catriz. Flores grandes y solitarias
maika mashimashikiamataka. Ogari
con varios pétalos blancos, aro- oshi omirinka omechoshiatake
Árbol con la corteza aromática; en los nudos, presenta pelos máticos. Fruto globoso, con se- otsapatsapashiataka aikiro
largos amarillos, caducos, con flores blancas aromáticas. millas rojizas péndulas. Se des- omashikishiataka. Ogari
conoce el uso. Crecen principal- otega omarane patiro onake
mente en el bosque primario. otsatategatakara tovaiti
oshitishitikaatakara onti
Onti inchato ogari otaki onkasankavageteratyo kara antari Distribución: De Ecuador hasta okutategatakera kasantategamatake.
ovikagetakra aityo oviti ogatsantsapageniratyo kara Bolivia. Ogari okitsoki okanurokitsotake,
onkitevagete, otsapatsapaatakara, ogari otegapage onti ogari okitsoki nankitsirira tsompogi
okutategatake onkasankavageteratyo kara. Distribución local: NM, PAG, okiraakitsotake oshimpereokipage.
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Tera ogotenkani tatoita
SEP. otimashigetake. Onti otimasanotake
anta otimasanotira inkenishi terira
Fenología: Producen flores y omporoimatenkani.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
frutos finales de la época seca,
principalmente entre septiembre Otivarokagetakara:
y octubre. Oponiakotanakara Ecuadorku
oatakovagetakera voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, SEP.

Tyara okanta iroriri:


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Otimasanovageti otegapage, ontiri
ONAKERA AKA PEROKU okitsokipage okarakutanaira sarini
yoga kashiri setiembreku intiri
am ay ca cu hu ju li octubreku.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

102 103
MALVACEAE
Apeiba aspera
34 Peine de mono / Tampiraniro y Tamboraniroki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 20 m de alto, Onti inchato ogatsantsatakera


tronco recto la corteza externa onake 20 metero katinka, ogari otaki
con lenticelas circulares de co- sarasaraitake, onti opotsitatumatake.

Robin Foster
lor negruzco. Hojas simples, al- Ogari oshi omirinka omechoshiatake
ternas, peciolo con los extremos omarapanapageni, antari
engrosado, el limbo de 3 a 5 ve- opanaku onake 3 ontirika 5
nas, con mechones de pelos a otsapagetakara, ogari omechoshiare
Árbol con la corteza externa de color marrón claro con
cada lado del nervio central, fre- otimagetake ovitipage patiropage
lenticelas circulares y regularmente distribuidas, hojas con cuentemente en las axilas de los ovikagetakara oshipage magatiro
nerviación palmeada, con mechones de pelos diminutos a nervios secundarios en el envés. onagetakera anta ovikagetakara.
cada lado del nervio central; fruto discoide y espinoso. Flores de color amarillo, agrupa- Ogari otega kitetetamatake
das en racimos que salen opues- apatotegagetakara okontegetapaake
Onti inchato ogari otaki onti okiraatumatake tas a las hojas. Frutos en cápsulas onakera savikona oshi. Ogari
koneatasanovagetake ogari opoapage okantatigagetaka redondas, aplanados, cubiertos okitsoki onti okanurokitsotake
otivarokagetakara, ogari oshi otsapashiagetaka de espinas rígidas poco punzan- shipetyakitsomatake onti gotankicha
tes con una pequeña apertura. otseipage tsuampimantake maani
ogatsantsashiatakera, otovaigakera oviti anta oshiku onagetakera
Usado en construcción ligera de otankagetake. Onti ovetsikantagani
nigankipage ogari okitsoki kanurokitsomatake otimagetakerora techos y tableros. Crece en bos- ashi pankotsipage ontiri taberapage.
otseipage anta okitsokiku kañotavagetaka kishirintsi. ques primarios y secundarios. Onti otimi inkenishiku otimasanotira
inchatopage ontiri tesakonarira
Distribución: Desde Costa Rica ontimasanote.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
hasta Bolivia, hasta los 1200 m
de altitud. Otivarokagetakara: Onti onagetake
consta rica oatakovagetake voriviaku
Distribución local: NM, PAG, ogaenokakara onake 1200 metero.
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME. Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
Fenología: Florece y fructifican MALV, TOT, AGN, SEP, PAGB, SME.
durante todo el año, pero con
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA mayor ocurrencia a fines de la Tyara okanta iroriri: Onti
ONAKERA AKA PEROKU estación seca. otegamaitake aikiro otimake
okitsoki magatiro shiriagarini antari
am ay ca cu hu ju li pairo otimasanotake panikyara
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
ontsonkanaempa sarini.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

104 105
MALVACEAE
Ceiba pentandra
35 Lupuna / Pasaro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 50 m de alto. Onti inchato ogatsantsanisano


Tronco ligeramente abultado, onakera 50 metero,
con la corteza externa agrietada omaranesanotyo ogari otakipage

Robin Foster
de color marrón grisáceo a ver- ontagirereivagetempa ogari
duzco, sostenido por raíces ta- otaki okiraatumatake aikiro
blares. Hojas compuestas alter- choeni okaniatumagetake aityo
nas, digitadas, con 7 a 9 foliolosotsempoki. Ogari oshi kantaka
Árboles altos que superan los 40 m, con el tronco ligeramente lanceolados, con el margen en- omechosiatakera ariorika onake
abultado, provisto de aguijones; las hojas digitadas con los tero o finamente aserrados. Flo- 7 ontirika 9 otsatakogetaka
foliolos enteros y con flores de color amarillento. res de color blanco a amarillen- okametishiagetakera aikiro
to, agrupadas en nudos de 8 a ovetseigagetaka otsonkatanakara
15 flores. Los frutos son cápsu- oshipage, ogari otega kitategamataka
las elipsoides con la superficie aikiro choeni okitetegatumatake
Onti inchato omarane kara ogatsantsatakera onake 40 lisa, semillas numerosas cubier- apatotakara magatiro onake 8
metero omaranesanotyo kara, antari anta opoaku aityo tas de material algodonoso de ontirika 15 otegapage. Ogari okitsoki
color blanquecino, brillantes. Su onti oponatakotaka onakera anta
tovaiti otsei, ogari oshi tsapatsapashiataka ogari otega
tronco se usa para fabricar ta- tsompogi ogari okitsoki tovaiti onake
kitetegavagetake. blas y las fibras de las semillas kara onti okañovetakaro otega
para relleno de almohadas. Cre- ampei onkutavageteratyo kara. Ogari
cen en diferentes bosques sin al- opoa onti ovetsikagani tablas ontiri
teración, mayormente debajo de oshivitsate, ogari otsapage onti ashi
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
1500 m de altitud. avetsikakerora anagitotakempara
onti otimageti omakera 1500 metero
Distribución: Desde México has- ogaenokakara. Onti oshivoki kara
ta Bolivia. okantatigagetakara inkenishipage
tera ovegagatgempa.
Distribución local: POR, MER,
AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA, PAGB, Otivarokagetakara:
ARM, SME, POT, TSO, TOT. Oponiakotakara mejekoku
oatakovagetake voriviaku.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Florecen durante la
ONAKERA AKA PEROKU estación seca entre abril y agos- Itimira otimagetaganira: POR,
to, y producen frutos durante la MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA,
am ay ca cu hu ju li estación lluviosa. PAGB, ARM, SME, POT, TSO, TOT.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri:
CITES IUCN DS Otegamaivageti kara anta
osarigagiteira yoga kashiri abril intiri
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO agosto ogar otimira okitsoki onti
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otimi oparigagiteira.
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

106 107
MALVACEAE
Heliocarpus americanus
36 Huampo / Shinti

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 15 m de alto, cor- Onti inchato onake ogatsantsatakera


teza fibrosa con mucílago trans- onake 15 metero, ogari otaki

Hamilton Beltrán
parente. Hojas simples y alter- aityo otsa tovaiti ogarentsaka
nas ásperas, con el limbo en for- saankiamatake. Ogari oshi omirinka
ma de corazón a veces con tres omechoshiatake tontashiamatake,
puntas, con glándulas dispues- antari opanaku onti okañovetakara
tas en el margen. Flores peque- nigakintsi okonogaka onake mavati
Árbol de crecimiento rápido, frecuente en bosques ñas y cremosas agrupadas en ra- opana, antari okaragetakera ario
secundarios, con las hojas en forma de corazón con 3 puntas, cimos terminales. Frutos de co- kara ovikagetaka okiiku. Ogari
las venas del haz de color rojizo a amarillento con pelos lor marrón. La madera es liviana, otegapage otyomiaegini choeni
blancos. ocasionalmente las fibras de la okitetegagetake apatotegagetaka
corteza son usadas como sogas. anta okarategagetanakera.
Crecen en bosques secundarios Ogari okitsoki onti okamaratake.
Onti inchato otimi kara oporoagetaganira shintsi okimoti, o chacras abandonadas. Ogari opoa tera ontenate, ogari
ogari oshhi onti otsegoshiatumatake okañovetakaro otsa onti agagani ashi shivitsa
nigakintsi 3 onake onti otsapatsashiataka antari okiraatakera Distribución: Desde México has- ampitsatakenkanira. Onti
ta Paraguay. oshivokageti inkenishiku tesanorira
aikiro onti okitetakotumatakera ogari ogishi onti kutari.
ontimasanote inchatopage ontirikara
Distribución local: MER, AGN, tsamairintsiku okaganirira.
TSO.
Otivarokagetakara:
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Fenología: Florecen y fructifican Oponiakotanakara mejikoku
en la época lluviosa. oatakovagetake paraguay.

Itimira otimagetaganira: MER,


AGN, TSO.

Tyara okanta iroriri: Otegamaiti


aikiro otimke okitsoki anta
oparigaatira inkani.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

108 109
MALVACEAE
Matisia cordata
37 Sapote / Panashinteki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 18 m de alto, Onti inchato onake

Wilfredo Mendoza
tronco recto y liso, algunas ve- ogatsantsatakera onake 18 metero
ces sostenido por aletas. Hojas ogari opoa katinkapoamatake aikiro
simples y alternas, ampliamen- kusopoamatake, okonogarantaka
te cordadas. Flores blanco, cre- onti kusotagagetiro omentsa. Ogari
mosas o amarillentas, agrupadas oshipage omirinka omechoshiageti,
en nudos. Frutos globosos, con onti otovanagetaka, antari
la superficie lisa de color marrón enoku okusopanatake, onti
Árbol con hojas cordadas anchas y grandes; sus frutos son amarillento, con pulpa carnosa okamarapanatake aikiro
globosos amarillentos comestibles. anaranjada a amarillenta y dulce. okitepanatake, ogari apitene
Su fruto es comestible por su sa- onti okitetumatake aikiro
bor y aroma; se preparan jugos, ompochavageteratyo kara. Ogari
dulces y mermeladas; por eso, se okitsoki onti osekatagani aikiro
cultivan en algunos lugares. Cre- oenkagakera kasankamatake,
Onti inchato onake ogari oshipage otsegopanagetake aikiro cen en lugares abiertos de bos- ovetsikagani oviikakenkanira
omarapanapageni, ogari okitsoki omaramokoikipageni ques primarios. opochavageti aikiro
okitetumatake ogagani. ovetsikagani opotsa irorotari
Distribución: Desde Costa Rica opankitantagetaganirira. Onti
hasta Bolivia. oshivokageti tyarikara kara
otimasanotira inchatopage.
Distribución local: PAG, KIR,
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
CASH1, CASH2, CASH3, SM, Otivarokagetakara:
MALV, POR, MER, AGN, ALC, MIP, Oponiakotanakra costa rica
SEP, SM3, PAGA, PAGB, ARM, SME. oatakovagetakera voriviaku.

Fenología: En la época seca, Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,


producen flores en forma masiva CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV,
y frutos durante la época húme- POR, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3,
da entre noviembre y febrero. PAGA, PAGB, ARM, SME.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Tyara okanta iroriri: Antari osarigira


ONAKERA AKA PEROKU otimasanovageti otegapage
tovaitisano ogari okitsokipage
am ay ca cu hu ju li otimasanovageti kara onti anta
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
oparigaatanaira inkani yoga kashiri
lo md pa pi pu uc sm noviembre intiri febrero.
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

110 111
MALVACEAE
Ochroma pyramidale
38 Palo balsa y Topa / Paroto

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 25 m de alto, ta- Onti inchato onake ogatsantsatakera


llos rectos de madera suave, tie- onake 25 metero ogari opoa

Hamilton Beltrán
ne la copa aparasolada. Hojas katinkapoamatake mechopoamatake,
simples alternas, enteras y gran- otimake oani karentsapoamatake.
des ampliamente acorazonadas, Ogari oshipage kantaka okañotakara
envés de las hojas con pelos es- omechoshiatakera, omarapanapageni
trellados. Flores solitarias blan- kañovetaka nigakintsi okonogaka
cas, grandes en forma de embu- oga oshi motokiroroimataka.
Árbol con la copa aparasolada, con hojas anchas y grandes, do, con estambres numerosos. Ogari otega patiropage onagetake
con el envés ferrugíneo; madera blanda. Fruto capsular con numerosas onkutavageteratyo kara, omarapageni
semillas cubiertas por vellosida- onti ovenakigetaka tovaiti onake
des sedosas de color café amari- ochoviatakera. Ogari okitsoki onti
llento. El tallo se usa para hacer okoroatake tovaitisano okitsokipage
balsas; la corteza fibrosa se usa oponatakogetakaro ovitipage
Onti inchato ogari opoa saragavoamataka, ogari oshipage como sogas; las vellosidades de karentsamatake onti okitetumattake
omarapanapageni antari savipanaku kañovetaka las semillas se utilizan como re- okañovetakaro kaju. Ogari opoa
pariantipana ogari okota onti terira ontenate. lleno de colchones y almohadas; ovetsikantagani ashi shintipoa,
algunas veces se aprovecha la ogari otakipage aityo otsapage
madera. Crece generalmente en opegakagagani shivitsa, ogari
los bosques secundarios y a ori- ampeitankitsirira onti opegakagunkani
llas de los ríos. onoriantaganirira ontirika nagitorintsi,
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
okonogaka oga okota onti
Distribución: Desde México has- ovetsikantagetagani. Onti otimi kara
ta la Argentina hasta los 1500 m inkenishiku tesakonarira ontimasante
de altitud. inchatopage aikiro kara otsapiapageku
nia.
Distribución local: PAG, CASH1,
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, Otivarokagetakara: Oponiakotaka
AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO. mejikoku oatakovagetanake anta
argentinaku ogaenokakotaka 1500
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Fenología: Florecen mayormen- metero.
ONAKERA AKA PEROKU te en la estación seca entre junio
y septiembre, y fructifican a fines Itimira otimagetaganira: PAG,
am ay ca cu hu ju li de dicha estación. CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA MER, AGN, MIP, SM3, PAGB, POT, TSO.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS
Tyara okanta iroriri:
Otegatasanovageti kara anta
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO osarigavagetira yoga kashiri jonio intiri
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA setiembre antari otimanakera okitsoki
END otsonkanakara sarini
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

112 113
MALVACEAE
Sterculia apetala
39 Huarmi caspi / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, Onti inchato ogatsantsatakera


tronco con la corteza externa es- 30 metero ogari opoa ontiri
camosa, con lenticelas circulares, otaki anta enoku tagirereimataka

Robin Foster
sostenida por raíces tablares. Ho- aikiro onkusovageteratyo kara
jas simples, alternas, aglomera- ogari shintsitagagetakerorira
das en el ápice de las ramas, lim- onti omentsapage. Ogari
bos de 3 a 5 lobulos, con el en- oshi kantaka okañotakara
Árbol de tallo cilíndrico, con la corteza con lenticelas vés densamente cubierto de pe- omirinika omechoshiatakera
circulares, hojas grandes y lobuladas, con la base cordada y los estrellados. Flores púrpuras, otsegororoitakera ariorika onake
cubierta por pelos estrellados. cubiertas por pelos estrellados 3 ontirika 5 otsegogetakera,
externamente, agrupadas en ra- antari savipana omaranerika
cimos terminales. Frutos de pén- apamankakarora magatiro ovitipage
dulos, formados por 3 a 5 folí- kovoreatavagetake. Ogari otega
Onti inchato tapivoamataka, ogari otaki tankatankaimatake culos leñosos, con la superficie kovoreamatake apataakarotyo
vuavuaitaka. Ogari oshi omarapanapagenisanotyo aikiro amarillenta, con una densa pub- ovitipage kovoreamatake anta
tapivanatavagetaka, antari otsititakara tsuampiviimataketyo escencia ferrugínea, con nume- enoku, apatotegatakara magatiro
rosas semillas negras. No se co- anta otsonkategaanakara.
apataakarotyo oviti kovoreapititavagetake.
noce ningún uso. Crece general- Oagari okitsoki, onti apatotaka
mente en bosques primarios. magatakutiro onagetake 3 ontirika
5 okitsokipage kitekitsomatake,
Distribución: Desde México has- otovaigavagetityo kara
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ta Bolivia. ovikavikaatakarora otsatagetakara
ogari okitsoki onti opotsitakitsotake.
Distribución local: CASH1, Tera ogotenkani tatoita
CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, ovetsikantagani. Onti oshivoki
SM3. inkenishisanoriraku otimasanotira
inchatopage.
Fenología: La floración se pro-
duce a mediados de la estación Otivarokagetakara:
seca en el mes de julio y fructifi- Oponiakotakara mejikoku
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA ca a fines de dicha estación. oatakovagetakera voriviaku.
ONAKERA AKA PEROKU
Itimira otimagetaganira: CASH1,
am ay ca cu hu ju li CASH2, CASH3, MALV, AGN, SEP, SM3.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Antari
CITES IUCN DS
otimasanotakera otegapage onti
niaganki sariniku yoga kashiri jorio,
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO antari otimanakera okitsoki onti
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otsonkatanaara sarini.
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

114 115
MALVACEAE
Theobroma cacao
40 Cacao / Sareguemineki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 7 m de alto, a ve-


Onti inchato ogatsantsatakera
ces con más de dos tallos prin-

Wilfredo Mendoza
onake 7 metero, okonogaka
cipales, ligeramente inclinados.aratinkagetake pitepageti
Hojas simples, alternas, con el inchakii kametigetankitsirira, onti
limbo de forma oblonga a elípti-okanagagetaka. Ogari oshipage
ca, glabra, de color verde oscuro
onti kantaka okañotakara
en el haz y más pálidas en el en-
omechoshiagetira, kanuroshiagetake
Árbol con el tallo ramificado desde la base, hojas de color vés, con el peciolo en los extre-
okonogaka onti okiteshiagetake,
verde oscuras en el haz y más pálidas en el envés; el fruto es mos engrosado. Flores con el cá-aityo pashini onti okaniashiatake
una baya grande, carnosa de color amarillo o púrpura. liz blanquecino o rosado y péta-opotsitatakotumatakero maani,
los blancos, rosados o purpuras otsatatsataagetakara otsegogetakera
agrupados en racimos de 20 a 25 ovetsainkagetakara oshipage.
flores sobre protuberancias. El Ogari otegapage oporenkanakera
Onti inchato onake tsegororoamatake oponianakara fruto es una baya carnosa oblon-kutategatavagetake ontirika choeni
otsitiku, ogari oshipage kaniashiamatake okonogakaro ga, de color amarillo o purpura,okiraatake maani antari magatiro
opotsitashiatake maani ontirika okiteshiatake anta con numerosas semillas. La pul- kutategamatake aikiro choeni
savipanaku, ogari okitsoki omaramokoikini otimake okitsoki pa del fruto es comestible, y con
okiraatake apatotegagetakara
onti okitekitsotake ontirika okaniakitake. ella se preparan refrescos; de las
magatiro onake 20 ontirika 25
semillas, se extrae aceite o man-
otegagetakera patatogegagetakara
teca. Crece principalmente en magatiro. Ogari okitsoki onti otimake
bosques primarios y es cultivado.
anta tsompogi okitsoki akakichoegiti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
kitekitsotavagetake ontirika
Distribución: Desde México has- okovoreakitakera otovaigavageti
ta Bolivia. kara onti agagani aceite ontirika
igeika. Onti oshivoki anta inkenishiku
Distribución local: NM, PAG, otimasanotira inchatipage aikiro
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, opankitagani.
MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3,
PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, Otivarokagetakara: Oponiakotaka
TSO. mejikoku oatakovagetakera
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA voriviaku.
ONAKERA AKA PEROKU Fenología: Producen flores y
frutos casi todo el año. Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
am ay ca cu hu ju li KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA MALV, POR, MER, AGN, MIP, SM3,
lo md pa pi pu uc sm PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, TSO.
CITES IUCN DS
Tyara okanta iroriri: Onti otimi
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otega otovaiti aikiro okitsoku
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA magatiro shiriagarini.
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

116 117
MELIACEAE
Cabralea canjerana
41 Cedro masha y Requi blanca / Seiguiriki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, con Onti inchato onake ogatsantsatakera


tronco cilíndrico, corteza grue- onake 40 metero ogari opoa

Hamilton Beltrán
sa fisurada suave y rojiza. Ho- omaraponanisano, ogari
jas compuestas, alternas, impa- otakipage omarakotapageni
ripinnadas, foliolos oblongos karagaraimatake mechokotamatake
con base fuertemente asimétri- aikiro kiraakotamatake. Ogari
ca, el haz y envés glabras. Flores oshipage oashiatake magatiro
Árbol de madera suave, corteza externa con pequeñas grietas con pétalos de color verde cre- kantaka okañotakara maika
longitudinales, hojas compuestas con los foliolos glabros y ma, agrupados en racimos axila- omechoshiatavake oashitakotakero
frutos globosos de color morado a rojizo. res. Frutos globosos de color mo- magatiro apatoshiagetakara
rado a rojizo, la superficie con otapishiatakotakarora aikiro
lenticelas. Usado como madera- otontapanatakotakerora aikiro
ble, pero de poco valor comer- opigapigavanatakara. Ogari
Onti inchato omarane tera onkusote, ogari otaki enokutirira cial. Crece en bosques secunda- otegapage onti okaniategatake
otyomiaegiti onake otagiagetakara ogatsantsatakipageni, rios en áreas abiertas. apatotegagetakara magatiro anta
ogari oshipage otimagetake oponashiagetakara ovikategagetakara otsegoku. Ogari
ogashiapageni ogari oipage kanuroitavagetake onti Distribución: Desde Costa Rica okitsoki onti otagigamotikigetaka
okisaatumaake aikiro okiraatumatake. hasta Paraguay, debajo de 2500 onti onashonkamokoikigetaka aikiro
m de altitud. okiraatakotakerora anta enoku onti
osaamokoikitake. Onti otimashitake
Distribución local: NM, PAG, agakenkanira okota impogini
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, onti ompimantanunkanira. Onti
POR, TOT, MER, AGN, SEP, SM3, oshivokake inkenishiku tesakonarira
PAGB, POT, TSO. ontimasanote inchatopage
okoneagitetira.
Fenología: Producen flores en
la época seca entre junio y sep- Otivarokagetakara: Oponiakotakara
tiembre y producen frutos a ini- costa rica oatakovagetanake
cios de la época lluviosa. paraguay, ogenokakara 2500 metero.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA


Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
ONAKERA AKA PEROKU KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
MER, AGN, SEP, SM3, PAGB, POT, TSO.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN / Tyara okanta iroriri:
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Otimasanovageti otegapage anta
CITES IUCN DS osarigagitetira, yoga kashiri jonioku
intiri setiembre, ogari otimira okitsoki
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO onti otsititanaara oparigaatanaira.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

118 119
MELIACEAE
Cedrela odorata
42 Cedro / Santari

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m alto, con ta- Onti inchato ogatsantsatakera


llo lenticelado y fisurado, soste- onake 30 metero ogari
nido por raíces tablares peque- opoa tankatanpoavagetake

Robin Foster
ñas. Hojas compuestas, alternas, aikiro karagarapoamatake,
agrupadas en el ápice de las ra- onti oshintsitagagetakero
mas, foliolos asimétricos. Flores omentsapage otyomiaegitirira.
pequeñas, agrupadas en un raci- Ogari oshipage onti gotankicha
Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón claro, mo terminal o axilar. Frutos cap- oshipage apatoshiagetakara
con suave olor a ajo; fruto capsular de color marrón claro, sulares, con la superficie de color anta otsegopageku
cubierta de lenticela blanquecina. marrón claro, cubierta por len- otyomiashiegitisanotyo. Ogari otega
ticelas blanquecinas, se abren otyomiategaegiti apatotegagetakara
en 5 valvas leñosas, con semi- anta okarashigetakera
llas aladas. Usado como madera- ovikavikaatakara otsegoku.
Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka opoaku, onti ble de buen valor comercial, su Ogari okitsoki akakichoegitisano
okitetumantake mechotakimatake ogari oenkagakera corteza se usa como tinte. Crece okamarakitsotakera oponagetakarao
santarienkamatake, ogari okitsoki anurokitsotavagetake en bosques primarios, principal- otakipage kutakitsomatake,
choeni okitetumatake, otapatakotakaro otaki mente en áreas colinosas. pintagierora onake 5 okitsoki
kutatakutumatake. metsokimatake, ogari okitsoki
Distribución: Desde Venezue- ogatsantsakitsomatake. Onti
la hasta Paraguay, debajo de los otimashitake ashi okota
1600 m de altitud. ompimantakenkanira ogari otaki onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
agagani opitsitsatakenkanira. Onti
Distribución local: CASH1, shivokageti anta inkenishisanoriraku,
CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, ogasanotyo otishigetanakera ario
AGN, SME. onake kara.

Fenología: Florecen durante la Otivarokagetakara:


estación seca, mayormente entre Oponiakotanakara venesoeraku
julio y octubre, y fructifican a fi- ogonketakovagetanaka paraguay
nes de la estación seca. ogaenokakara onake1600 metero.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3, SM, MALV, POR, AGN,
am ay ca cu hu ju li SME.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm Tyara okanta iroriri: Otimasanoti
CITES IUCN DS otegapage osarigapaakera, yoga
ll VU kashiri jorio intiri octubre ogari
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO otimanakera okitsokipage onti atake
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA otsonkatanaara sarini.
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

120 121
MELIACEAE
Swietenia macrophylla
43 Caoba / Yopo

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, Onti inchato omaranerika kara


tronco recto y cilíndrico con ogatsantsatakera onake 40 metero

Hamilton Beltrán
corteza de color marrón roji- ogari opoa katinkavagetake aikiro
zo, usualmente con raíces ta- ogapoanisano ogari otakipage onti
blares. Hojas compuestas, alter- okitetumatake, ogari otaparipage
nas, imparipinnadas, agrupadas onti okotagetake. Ogari oshipage
en el ápice de las ramas, foliolosapatoshiagetaka magatiro
Árbol con la corteza externa agrietada de color marrón rojizo, opuestos y subopuestos, oblon- otimagetake tovaiti apatoshiagetaka
con raíces tablares; hojas compuestas, con pocos pares de gos con base asimétrica. Flores ovikagetakarora anta
foliolos asimétricos, frutos grandes y leñosos, que se abren de color verde crema agrupadas otsegopageku. Opigashiagetaka
desde la base hasta el ápice. en racimos. El fruto es una cáp- ontiri choeni omarashiagetake
sula ovoidea, que se abre de la ovikagetakara okiiku onagetakera
base hacia el ápice, en cinco val-magatiro. Ogari ontegapage
Onti inchato ogari otakipage tankatankaimatake onti vas leñosas, con semillas aladas okaniatake apatotegagetaka
kiraari ogari oparipage onti okotagetake, ogari oshi ario numerosas. Usado como ma- anta okanategagetakera. Ogari
kara onagetake tesano ontentavakagempa, ogari okitsoki derable de alto valor comercial. okitsoku onti otsantsakitsotake,
omarapageni aikiro aityo ovatsa, otankanakerika ario kara Crecen principalmente en el bos- otankakotanakera magatiro okitsoki
oneinkani ario onakera okitsoki. que primario. onagetakera 5 okitsokigetakera
otovaigavagetityo kara. Ogari
Distribución: Desde México otimashitakerira onti agakenkanira
hasta Bolivia, debajo de los 1200 okotapage opunavagetatari
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
m de altitud. kara. Onti oshivokageti
otimasanogetakera inchatoshipage.
Distribución local: PAG, CASH1,
CASH2, CASH3, POR, TOT, AGN, Otivarokagetakara:
SM3. Oponiakotanakara mejikoku
oatakovagetanake voriviaku antari
Fenología: Floración durante la ogaenokakara onake 1200 metero.
estación seca, entre agosto y oc-
tubre, y fructifica frecuentemen- Itimira otimagetaganira: PAG,
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA te hacia fin de año. CASH1, CASH2, CASH3, POR, TOT,
ONAKERA AKA PEROKU AGN, SM3.

am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri:


CONSERVACIÓN / Otimasanovageti otegapage
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm osarigagiteira, yoga kashiri
CITES IUCN DS agosto intiri octubre ogari
ll VU otimantarira okitsoki irorotanake
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO ontsonkanaempara shiriagarini.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

122 123
MORACEAE
Clarisia racemosa
44 Mashonaste / Erapatza

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 40 m de alto, Onti inchato onake ogatsantsatakera


tronco cilíndrico con corteza onake 40 metero opoa

Severo Baldeón
anaranjada con numerosas len- ogapoanisano, ogari otakipage
ticelas alargadas, con látex blan-onti okitetakotumatakero
quecino. Hojas simples, alter- otovaigavagetiratyo kara
nas, ovadas, dispuestas en un ogatsantsatakipageni, ogari
oani onkutakashiavagetetyo
solo plano, glabras y rígidas. Flo-
res pequeñas, las masculinas con kara. Ogari oshipage aityo
Árbol con la corteza externa lenticelada de color anaranjado, un solo estambre, agrupadas en otimakerora osuashiagetakera
con látex blanco muy abundante. racimos. Los frutos son drupas aikiro pampashiamataketyo
subglobosas, de rojizas a amari- omarapani kusoshiamatake.
llentas y lisas, carnosas con una Ogari okitsoki apatogisetaka
semilla. Usadas como maderable akachomontekiegitisano
de poco valor comercial. Crecen onti okiraakitsogetake aikiro
Onti inchato onake ogari otakipage tagiririimataka principalmente en bosques pri- okitetakotakerora, kusokitsomatake,
okitepoatumatakera ogari oani kutakashiamatake marios. otimakera ovatsa anta
otovaigavagetiratyo kara oani. okitsokiku. Onti otimashitake
Distribución: Desde Nicaragua ashi agakenkanira okotapage
hasta Bolivia, debajo de los 1200 ompimantavagetakenkanira.
m de altitud. Onti oshikageti otimasanogetira
inkenishipage terira
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: PAG, KIR, omporoimatenkani.
POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3,
PAGA. Otivarokagetakara:
Oponiakotanakara nikaragoaku,
Fenología: Registro de floración ogonketakovagetanaka voriviaku
durante la estación seca, produ- otimakera ogaenokakara onake 1200
cen frutos a fines de la estación metero.
seca.
Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA POR, TOT, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA.
ONAKERA AKA PEROKU
Tyara okanta iroriri:
am ay ca cu hu ju li Otsirinkakotunkanira
CONSERVACIÓN / otovaigavagetityo kara otegapage
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm anta osarigagitetapaakera
CITES IUCN DS ogari okitsoki onti otimasanoti
NT otsonkanaara osarigagitetapaakera.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

124 125
MORACEAE
Ficus maxima
45 Oje / Potogo

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 25 m de alto, cor- Onti inchato ogatsantsatakera


teza lisa, con exudado blanco y onake 25 metero ogari otakipage

Wilfredo Mendoza
abundante, con estípulas glabras kusotakimatake ogari oanipage
o puberulentas. Hojas simples, kutakashiamatake otovaigavageti
alternas y elípticas. Tiene una in- kara, otontakotatakera agaveake
florescencia globosa en cuyo in- okusotakera maani. Ogari
terior están las flores. Los frutos oshipage kantaka okañotakra
son siconos globosos, verdosos ogatsantsashiagetakera. Ogari
Árbol con el envés de las hojas ásperas al tacto y peciolo con pulpa roja. Usado como an- otegapage otapitegagetaka
rojizo y escamoso, con exudado blanco abundante. tihelmíntico se aprovecha su ma- anta tsompogi otegaku. Ogari
dera para el entablado de las vi- okitsoki otyomiakichoegitisano
viendas. Crece en el bosque pri- tapigagichotavagetake,
mario, principalmente en áreas kaniakitsomatake ontiri aikiro
Onti inchato onake ogapanagetakera oshipage colinosas y cerca de la orilla de okiraakitakera. Otimashitake ashi
onkusopanavageteratyo kara okonogaka onti los ríos. ogavintantaganira aikiro agagani
okiraapanagetake ontirika okamarapanagetakera ogari ovetsikantakenkanira pankotsi.
Distribución: Desde México Onti oshivokageti inkenishiku
oanipage onti okutakashiagetake otovaigavagetiratyo kara.
hasta Bolivia. otimasanotakera inchatopage,
aikiro anta otishigetanakera
Distribución local: KIR, MALV, ochoenigetakera niaapage.
MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO, POR,
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
SM3. Otivarokagetakara:
Oponiakotanaka mejikoku
Fenología: Producen flores y oatakovagetanakera voriviaku.
frutos en la época seca.
Itimira otimagetaganira: KIR,
MALV, MIP, PAGA, PAGB, ARM, TSO,
POR, SM3.

Tyara okanta iroriri:


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
Otimasanovageti otegapage
ONAKERA AKA PEROKU ogari okitsokipage onti otimi
osarigasanotira.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

126 127
MORACEAE
Poulsenia armata
46 Llanchama / Kotokiriniro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, ta-Onti inchato onake


llo cilíndrico, cubierto de espi-
ogatsantsatakera onake 30 metero

Severo Baldeón
nas cónicas y cortas, las cualesomaragantonisano, otimakera
se desprenden fácilmente; en la otsei magatiropage akatsititseiegiti
parte interna del tallo, con un shintsi ontsokiakempa antari
exudado de color blanco a ama- okiiku onti okutapoatake aikiro
rillento. Hojas simples, alternas,
okitepoatake maani. Ogari
Árbol cuyo tronco tiene espinas cónicas y cortas, sostenidas en el limbo, ovadas de base cor-oshipage kantataka okañotakara
por aletones, con exudado de color blanco claro a amarillento dada; de color verde oscuro el maika omechoshiatakera
que se oscurece rápidamente con el aire. haz y verde pálido el envés. Flo-
okavogutashiatakera okonogaka
res de color verdoso, agrupadas onti opatuavanagetake
en racimo. Los frutos son drupasonti okaniapanatake aikiro
comestibles. Se usa como made- opotsitatumatake aikiro
Onti inchato ontseisevageteratyo kara magatiro opoaku rable y se emplea en cajonería, okaniatakotumatakero anta
akatsititseiegiti, onti shintsitagagetakero omentsa ebanistería, para hacer hamacas,savipana. Ogari otegapage onti
ogari oanipage onti okutakashiagetake aikiro onti esteras, mantas, vestimentas y okaniategatake apatotegagetaka
osaankiatakotakero okiteaatumatake shintsi opotsitaatanake elementos folclóricos. Crecen ge-
magatiro okanatakotakero. Ogari
okianakerora oenka. neralmente en bosques prima- okitsoki onti osekataganirira.
rios con relieve planos. Onti otimashitake agakenkanira
okotapage ovetsikakempara
Distribución: Desde México has- kajonakipage mesapage,
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ta Bolivia. aikiro ovetsikakempara
opionkakotantaganirira,
Distribución local: NM, PAG, shitatsipage tsagompurontsipage
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN, manchakintsipage ashi
MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO. irimatikantaigemparira. Onti oshivoki
ontimasanotira inkenishisanorira
Fenología: Producen flores y ontirika opampatapaakera.
frutos en la época húmeda.
Otivarokagetakara:
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA Oponiakotakara mejikoku
ONAKERA AKA PEROKU oatakovagetanake anta voriviaku.

am ay ca cu hu ju li Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, AGN,
lo md pa pi pu uc sm MIP, SM3, PAGA, PAGB, SME, TSO.
CITES IUCN DS
Tyara okanta iroriri:
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO Otimasanovageti otegapage ontiri
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA okitsoki anta oparigaatira inkani.
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

128 129
MYRISTICACEAE
Otoba parvifolia
47 Cumala / Iririanpinosheto y Joyo

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 20 m de alto, de Onti inchato onake ogatsantsatakera


tallo recto, con la corteza exter- onake 20 metero okatinkavagetira

Hamilton Beltrán
na agrietada, con exudado roji- kara ogari otakipage tagirereimataka
zo, de sabor muy amargo y per- okiraatumatake antari antsikakerora
tinente. Hojas simples y alternas; kepishimatake agaveake osakakaera.
limbo elíptico y envés glauco. Ogari oshipage mechoshiamatake
Flores masculinas más pequeñas otontashiatakotakero
que las femeninas, agrupadas en omarapanapageni. Ogari otegapage
Árbol con la corteza externa agrietada, de color marrón un racimo. El fruto es una cáp- yogari surari ityomiani inake ogari
rojizo, abundante savia traslúcida y rojiza al cortar. sula globosa con dos valvas, con tsinane choeni omaranetumatake,
la superficie lisa, de color ama- apatotegagetaka okanamonkitakera.
rillento; la semilla es negra, cu- Ogari okitsoki onti okoroatake
bierta por un arilo blanco. Usado otapityonkarekitakara
Onti inchato ogari otakipage tagirereimataka, onti como maderable. Crece en bos- onagetake piteti okitsoki
opotsitatumatake, okiraatakotumatakero otovaigavageti ques primarios, generalmente onkusotegavageteratyo kara
sobre áreas colinosas. okitetegatakera ogari okitsoki onti
oanipage ontirika onkaratakenkanira onkantavagetanake
opotsitatumatake ogari opeshiki onti
sararara oaniapage. Distribución: Desde Panamá okutatake. Ogari otimashitakerira
hasta Bolivia, hasta los 2000 m onti ashi okota. Oshivokagetake kara
de altitud. otimasanotakera inchatopage aikiro
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
anta otishigetanakera.
Distribución local: PAG, KIR,
CASH1, CASH2, CASH3, MALV, Otivarokagetakara:
POR, TOT, MER, AGN, ALC, MIP, Oponiakotakara panamaaku
SEP, SM3, PAGB, ARM, POT, TSO. ogonketakovagetanaka voriviaku
antari otimakera ogaenokakara
Fenología: Florecen durante la onake 2000 metero.
estación seca, entre agosto y oc-
tubre, y la fructificación es a fines Itimira otimagetaganira: PAG, KIR,
del año. CASH1, CASH2, CASH3, MALV, POR,
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA TOT, MER, AGN, ALC, MIP, SEP, SM3,
ONAKERA AKA PEROKU PAGB, ARM, POT, TSO.
am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri:
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
Otimasanovageti otegapage
lo md pa pi pu uc sm osariganakera yoga kashiri agosto
CITES IUCN DS
intiri octubre ogari otimakera
okitsoki onti otsonkatanaara
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO shiriagarini.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

130 131
OLACACEAE
Minquartia guianensis
48 Huacapú / Jahuantishi

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 30 m de alto, con Onti inchato ogatsantsarika kara


el tronco cilíndrico, con la corte- onake 30 metero omarapoanisano

Hamilton Beltrán
za externa finamente fisurada a ogari otaki mechotakimatake
escamosa. La corteza interna es tovaiti otakigetakera antari
de color blanco amarillenta, se tsompogi onti okutatakitake aikiro
oxida rápidamente y pasa a un okitetumatake, shintsi oyogetake
rosado intenso. Hojas simples, al- shintsi omporoakenkanira. Ogari
Árbol con corteza finamente fisurada a escamosa. Cuando ternas, con el peciolo fuertemen- oshipage kameti onake kantaka
se realiza un corte, la corteza interna de color blanco te acanalado, limbo oblongo a okañotakara otovaigavageti
amarillento se oxida rápidamente y pasa a un color rosado elíptico, coriáceo y glabros. Flo- opana aikiro otovaigashivagetira
intenso; flores color crema. res cremosas, agrupadas en ra- okusoshitumatake aikiro
cimos. Frutos subglobosos, li- otimagetakera magatiro
sos de color verde, púrpura o ne- oshi otsatashiagetakara.
Onti inchato ogari otaki mechotakimatake gruzco, carnosos de sabor dulce. Ogari otega okitetegatumata
otagitagiapoavagetaka antari pinkaratakerorika Se usa como maderables. Crece apatotegatumataka ovikavikaatakara
onkonteatanake oani kutakashiamatake ontirika principalmente en bosques pri- otonkipageku. Ogari okitsoki onti
okiteatumantake shinti oporegi onti okiraatake maani ogari marios. otapimotikitakitaka kusokimatake
otegapage onti okitetumatake maani. okaniamotikitake, ogari okitsoki
Distribución: Desde Nicaragua onti opotsitatumatake otimakera
hasta Bolivia. ovatsa apochatakotakerora. Ogari
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
otimashitakerira onti otimakera
Distribución local: NM, PAG, okotapage ovetsikakenkanira
CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT, pankotsi. Onti otimageti kara
AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, otimasanogetira inchatoshipage.
SM3.
Otivarokagetakara:
Fenología: Producen flores y Oponiakotakarora nikaragoaku
frutos en la época seca. oatakovagetake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA CASH1, CASH2, CASH3, SM, TOT,
ONAKERA AKA PEROKU AGN, ALC, MIP, SEP, POT, AGN, SM3.
am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri:
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
Otimasanovageti otegapage aikiro
lo md pa pi pu uc sm okitsoki anta osarigasanotira.
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

132 133
ORCHIDACEAE
Phragmipedium pearcei
49 No conocido / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba con rizomas estoloníferos Onti tovaseri onake


de 5 cm de largo. Hojas lineales apatoshinagetakara onake

Víctor Villalobos
con un haz de color verde oscuro ogatsantsatakera 5 cm. Ogari
y con el envés de color verde bri- oshipage okatinkashigetake
llante. Flores con sépalos blan- okaniashiatakera aikiro
cos con líneas verdes, pétalos la- okaniatakotakero oporeakotakerora.
terales lineales del mismo color Ogari otega onti okutategatumatake
de los sépalos, el labelo saccifor- otsapatsapaatakotaka aikiro
Hierba rizomatosa, con el envés de las hojas brillantes. Flores me externamente con líneas ver- okaniatakera otegapage
blancas con líneas verdes. dosas, internamente con puntos ogatsantsategagetake
verdes y púrpuras; agrupadas en otimasanovagetakera kara
racimos de 4 a 9 flores cada uno. otegapage antari anta tsompogi
Fruto capsular, glabro. Se desco- onake kara okaniatakera ontiri
noce el uso. Crecen generalmen- otegapage apatogetaka onagetakera
Onti tovaseri okusoshivageteratyo kara antari oshipageku te en bosques primarios. 4 ontirika 9 otegapage. Ogari
onkusoshivagete kovoreashimatake ogari otega okitsoki otsantsakitsotakera. Tera
okutategatake kaniatsapamatake otsapagetakara. Distribución: En Ecuador y Perú tatoita ovetsikantumantenkani.
hasta los 1200 m de altitud. Onti oshivokageti otimasanotira
inchatoshipage.
Distribución local: NM, KIR.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Otivarokagetakara:
Fenología: Producen flores y Oponiakotakara ecuadorku
frutos casi todo el año. opokakovagetake aka peroku
ogaenokakara onake 1200 metero

Itimira otimagetaganira: NM, KIR.

Tyara okanta iroriri:


Otimasanovageti otegapage ontiri
aikiro okitsokipage onti otimi
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA magatiro shiriagarini.
ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS
ll NT
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

134 135
PHYLLANTHACEAE
Phyllanthus niruri
50 Chanca piedra / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba anual, de hasta 50 cm Tovaseri onake otimi omirinka


alto, con látex blanco, tallos y ho- shiriagarini, ogatsantsatakera

Hamilton Beltrán
jas glabras con ramas horizonta- onake 50 metero, ogari oaeni
les. Hojas simples, alternas, sub- onkutakashiavagetiratyo kara ogari
sésiles con la base fuertemen- oshi otsatavanagetaka ogari otsego
te asimétrica. Flores de color ver- onti aratinkatsegororoatake. Ogari
doso, agrupadas en la base las oshi onti kantaka okañogetakarora
femeninas y las masculinas ha- omechoshiatakera, antari
Hierba con ramas horizontales, con látex blanco, hojas cia el ápice. El fruto es una cáp- otapinapanaku onti otsataka
alternas subsésiles y envés grisáceo. sula. Se usa toda la planta con- okusopanatake akapañaegitakera.
tra la formación de cálculos bilia- Ogari otega kaniategatumantake
res y renales. Crecen en bosques apatotegataka oga tsinane,
secundarios y en chacras aban- ogari surari onti ovikaka anta
Onti tovasri ogari otsego onti aratintisegororoatake, donadas. otsegoku. Ogari okitsoki onti
ogari oani onti okutakashiatake, ogari oshipage okanurokitsotake. Onti otimashitake
omirinka omechoshiagetake akachanchashiageni, antari Distribución: Desde México ashi ogavintantaganira otimakaira
otapinapanaku onti okamarashiatake. hasta Paraguay. amapukite anta ashinkanaku ontiri
achomoneku. Onti oshivokageti
Distribución local: KIR, CASH1, anta inkenishiku tesakonarira
CASH2, CASH3, SM, POR, TOT. ontimasanote inchatopage, ontiri
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
tsamairintsi ovashigantaganirira.
Fenología: Florecen y fructifican
durante todo el año. Otivarokagetakara: Oponiakotaka
mejikoku oatakovagetanake
paraguay.

Itimira otimagetaganira: KIR,


CASH1, CASH2, CASH3, SM, POR, TOT.

Tyara okanta iroriri: Onti


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA otimavageti otegapage tovaiti ontiri
ONAKERA AKA PEROKU okitsokipage magatiro shiriagarini.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

136 137
POACEAE
Guadua sarcocarpa
51 Paca / Kapiro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Bambú leñoso con tallos ergui- Onti kapiro onake otagagani,

Wilfredo Mendoza
dos o arqueados, de hasta 20 m, ogari okoroa ogavigaviataka
presencia de espinas en los nu- ontirika opitake ogatsantsatakera
dos de hasta 10 cm de largo. Ho- onake 20 metero aityo tovaiti
jas lanceoladas hasta 20 cm lar- otseipage onagetakera ogereto
go con corto pseudopeciolo, gla- onake 10 cm ogatsantsatakera.
bras a ligeramente piloso. Flores Ogari oshipage akashiaegiti
Bambú leñoso, con hoja lanceolada con corto pseudopeciolo. con los estambres de color púr- ogatsantsashiagetakera onake 20
Forma parches homogéneos o puede estar mezclado con pura, que forman racimos termi- cm ogatsantsatakera akatsititakera
árboles. Con fruto cariópside carnoso. nales. Fruto cariópside carnoso. ovikagetakara entyashiamatake
Los tallos rectos son usados en tera ontenashiatumate
la construcción de casas para fa- tsuampishiamatake. Ogari otega
bricar entarimados; los entrenu- onti ovikatankutaka magatiro onti
Onti kapiro otagaganira, ogari oshi ogatsantsashiamatake dos son usados para la cocción okanatake okarakutanakera. Ogari
akatsitishiegiti akachanchashiageti onake, onti de pescado en la brasa, el fruto okitsoki akakichoegiti timake ovatsa.
ogavigaviataka agaveake onkonogakemparora inchatopage, es comestible. Crecen formando Ogari okoroa katinkamatake, onti
ogari okitsoki okanurokitsogetake otimake ovatsa. parches uniformes, denomina- ovetsikantaganira pankotsipage
dos pacales o pueden estar mez- aikiro ontikakotantakenkanira ogari
clados con algunos árboles. ovetseigaganira onti okametitashitake
inkentavatsatantakenkanira ivatsa
Distribución: En Bolivia, Brasil shimapage intashitakenkanira, ogari
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
y Perú. okitsoki onti ogagani. Onti oshivokake
ogavigaviatakara otentavakagaigaka
Distribución local: CASH1, opaitantakarira kapiroshi agaveake
CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ontentagakemparora inchatoshipage.
ALC, MIP, SM3.
Otivarokagetakara: Otimakera
Fenología: Producen flores y fru- voriviaku, brasilku, ontiri Peroku.
tos después de 40 años; después
de la floración producen frutos Itimira otimagetaganira: CASH1,
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA en forma masiva toda la pobla- CASH2, CASH3, POR, TOT, MER, ALC,
ONAKERA AKA PEROKU ción, para posteriormente morir MIP, SM3.
y ser reemplazado por el estable-
am ay ca cu hu ju li cimiento de las nuevas plantas Tyara okanta iroriri: Onti
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
de bambú que germinan. otimasanoti otega ontiri okitsoki
lo md pa pi pu uc sm avisanakera 40 shiriagarini, impogini
CITES IUCN DS
ontegamaitanaera ontimanake
okitsoki ontovaigavagete kara
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO impogini onti onkamanake
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA ompugapaerora pashini okarira
END tsovankanaatsine kapiro.
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

138 139
POACEAE
Gynerium sagittatum
52 Caña brava / Saboro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Hierba rizomatosa, con tallos er- Onti inchakii onake katinkakiimatake


guidos huecos hasta 6 m de alto,

Wilfredo Mendoza
ogatsantsatakera onake 6 metero
cubiertos por las vainas de las apataakaro magatiro oshipage. Ogari
hojas. Hojas lanceoladas, alter- oshipage ogatsantsashiapageni kara
nas, dispuestas en un solo plano, pashiatiro onake kanuroshiamatake
en forma de abanico. Flores nu- agaveake ovetsikakenkanira
merosas, la inflorescencia se ase- evarontsi. Ogari otega
Hierba grande, con las hojas dispuestas en abanico; su meja a una pluma de hasta 1 m tovaitisanotyo, opoegamaitakera
inflorescencia se asemeja a una pluma de hasta 1 m de de tamaño. Los ejes de la inflo- onti okañovetakari ivankipage
tamaño. rescencia se usan para hacer fle- ogatsantsatakera onake 1 metero.
chas, lanzas de pesca, y en arte- Ogari okii oporenkagetake ashi
sanía, los tallos se aprovechan ovetsikakenkanira chakopi kurikii
como cercos de jardines o pare- shimakirontsi ontirika pashinipage,
des de las casas; sus rizomas son aikiro okii onti otimashitake
Onti inchakii omaranerika kara ogari oshi onti hervidos como diurético. Crecen ontantakotantakenkanira
ogatsantsashiatake opegakara evarontsi, ogari oshi onti en la orilla de los ríos, en los bos- otegapage ontiri tantarintsi
okañovetakari ivanki ogatsantsatakera onake patiro metero. ques secundarios. ashi pankotsi ogari ovatsapage
okotagani ashi antiritemparora. Onti
Distribución: Desde los Estados oshivokageti niaapageku otsapiaku
Unidos hasta Paraguay. ovogeshigetira.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: CASH1, Otivarokagetakara:
CASH2, CASH3. Oponiakotakara Estados unidos
ogonketakovagetaka paraguay.
Fenología: Producen flores y
frutos durante todo el año. Itimira otimagetaganira: CASH1,
CASH2, CASH3.

Tyara okanta iroriri: Otimasanoti


otegapage ontiri okitsokipage
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA magatiro shiriagarini.
ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

140 141
POLYGONACEAE
Triplaris poeppigiana
53 Tangarana / Kanai

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 12 m de alto, Onti inchato ogatsantsatakera


tronco principal y ramas con ori-onake 12 metero ogari opoa

Hamilton Beltrán
ficios donde viven hormigas; con katinkapoamatake ogari
estípulas que rodean comple- otsegopage onti otimagetake
tamente al tallo, que al caer de-onake itimagetakera katitoripage,
jan una cicatriz. Hojas simples yapatosegagetakaro magatiro
y alternas, con el limbo oblon- yonkuatakaro opoa antari
Árbol con el tallo y las ramas huecas. Se lo asocia con go. Flores femeninas solitarias, opariganakera okanakero
hormigas. Las flores tienen tres brácteas formando una con tres brácteas formando una okashikisetakera. Ogari oshipage
estructura globosa en la base; fruto de color rojizo. estructura globosa en la base y omirinka omechoshiatakera
agrupadas en racimos. El fruto esonti gotankicha oshipage.
un aquenio con tres ángulos, en- Ogari otegapage tsinake
cerrado en un tubo con tres ex- patiro onake, onake mavati
Onti inchato, katinkakiimatake ogari otsegopage pansiones alares, de color roji- otimanakera oveshintsaanakera
omotogetaka, itimantavagetaro kañai, ogari otegapage zo. Las picaduras de las hormi- otapityonkarekigetakara anta
otimagetake mavati otegapage otimagetake otega gas que viven en el tallo se usanoshitikagetakara ario kara
kanurotegatavagetaka antari okaratakera onti otapigaka contra el reumatismo. Crecen en apatogetaka okana. Ogari
maani ogari okitsokipage onti okiraakitsogetake. bosques secundarios próximos a okitsoki tsiripekiegiti mavati
la orilla de los ríos. onake ogatsantsagetakera
ashitakotakara akakorioati
Distribución: Desde Bolivia has- onake mavati okononkagetakara
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
ta el Perú. choeni okiraatumatake. Antari
irogakempirika kañai nankitsirira
Distribución local: NM, SM, kara inti ashi ashinkovakotempara.
MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, Onti oshiki inkenishiku tesakonarira
PAGA, PAGB, ARM, SME, POT, ontimasanote inchatoshi, ontiri
TSO. otsapiapageku niaapage.

Fenología: Florecen y fructifican Otivarokagetakara:


en la época seca. Oponiakotakara voriviaku
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA oatakovagetake peroku.
ONAKERA AKA PEROKU
Itimira otimagetaganira: NM, SM,
am ay ca cu hu ju li MALV, MER, ALC, MIP, SEP, SM3, PAGA,
CONSERVACIÓN / PAGB, ARM, SME, POT, TSO.
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otega aikiro
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO okitsokipage osarigagitetapaakera.
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

142 143
RUBIACEAE
Calycophyllum spruceanum
54 Capirona de altura / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol deciduo de hasta 30 m de Onti inchato okusogetira kara


alto, tronco liso, recto y brillan-
ogatsantsatakera onake30

Hamilton Beltrán
te de corteza marrón o verde pe- metero, opoa onkusovagete,
tróleo, madera rojiza, provisto dekatinkapoa, kovoreapoamatake
ritidomas papiráceo. Hojas sim- otaki okiratumatake maani aikiro
ples, opuestas, con estípulas en- okaniatakitake okañovetakari
tre ellas, el limbo ovado. Flores peteroreo, ogari okota kiraatake
Árbol con la corteza lisa y lustrosa, verde con ritidomas pequeñas, blancas y aromáticas, onkusotavageteratyo kara. Ogari oshi
papiráceos de color rojizo, hojas pequeñas provistas de agrupadas en racimos termina- otyomiashiaegini otyomiashianisano
diminutos pelos en las axilas de los nervios secundarios les. Los frutos son cápsulas pe- suashiatavagetake. Ogari otega
en el envés. queñas elipsoidales, pubescen- otyomiaegitisano onkutategavagete
tes en la superficie, con muchas onkasankavageteratyo
semillas aladas. Se las usa en la kara, onti apatotegataka
Onti inchato onake ogari otaki onkusovagete aikiro construcción de viviendas. La sa- okanatakotakero otsonkanakara.
saapoamatake aniapoamatake okonogaketakero kiraaripage, via se usa en cosmética. Crecen Ogari okitsoki onti okarakitake
ogari oshipage otyomiashiegini otentagagetakaro en forma gregaria en bosques otyomianisano ovikavikaagetakaro
opitigetakera anta ovikagetakra oshitsakipage primarios. otyomiakichoeginisanotyo
otovaigavagetakera otyomiaegitirora oshipage. oporokigisetakera. Ogari
Distribución: Desde Colombia okotapage onti ovetsikantagani
hasta Bolivia, debajo de los 1200 pankotsipage ogari oani onti
m de altitud. agagani ovetsikagetaganira. Onti
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
oshivokageti anta otimasanotira
Distribución local: POT, TSO, inchatopage omarapageni.
POR.
Otivarokagetakara:
Fenología: Florecen toda la es- Oponiakotanakara korompiaku
tación seca, y fructifican entre oatakovagetakera voriviaku
agosto y septiembre. ogaenkakara onake 1200 metero.

Itimira otimagetaganira: POT, TSO,


DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA POR.
ONAKERA AKA PEROKU
Tyara okanta iroriri:
am ay ca cu hu ju li Otimasanovageti otegapage anta
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
osarigagiteira ogari okitsoki onti
lo md pa pi pu uc sm otimi yoga kashiri agosto intiri
CITES IUCN DS setiembre.

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

144 145
RUBIACEAE
Uncaria tomentosa
55 Uña de gato / Shamento

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Liana de más de 40 m de largo, Onti otsatake avuatakara inchatoku


tallo fisurado, su textura inter- ogatsantsatakera onake 40

Hamilton Beltrán
na es fibrosa, con un par de es- metero ogari okii okaragaraitake,
pinas curvas no retorcidas. Hojas ogari ovatsasanorira onti
simples y opuestas con estípulas; oshitsaroroimatake otimagetake
limbo elíptico, con el envés to- otseipage okiiku gara opiganaa
mentoso. Las flores son peque- ontimaera otseipage. Ogari
ñas, pubescentes y amarillentas oshipage onti akashiaegitisano
Liana con tallo provisto de espinas, corchoso; almacena agrupadas en cabezuelas globo- onake ovikavikaatakaro okiiku
abundante agua. Flores pequeñas amarillas. sas. El fruto es capsular con las onagetake parikotikonapage
semillas aladas. Usada contra la tera ampatoshiatempa aikiro
artritis y contra mordeduras de otapigashiagetaka. Ogari
serpiente, su sabia es bebible y otega otyomiategatisano
las espinas son utilizadas como enkagategamatake aikiro
Onti ataguti inchatoku antari okiiku onti gotankicha sujetadores. Crece en terrenos choeni okitetegatake
otseipage, mentamentatsamatake, otovaigavageti oani kara, planos a ondulados con pen- apatotegagetakaro ogitotegaku
ogari otegapage otyomiategaegini kitetegatavagetake. diente suave, es colonizadora, de otapigategagetakara. Ogari okitsoki
rápido crecimiento; por ello pue- onti otsantsakitsogetake ogari
de ser hallada generalmente en ogatsantsakitsotumatake. Onti
claros, campos de cultivo, cha- ogavintantagani mantsigarintsi
cras abandonadas y al borde de ashinkovakotempara iragaera
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
los caminos. maranke ogari oani onti oviikagani
ogari otsei onti okentakotantagani.
Distribución: Desde Guatemala Onti oshivoki opampatira
hasta Bolivia. ometsopatsagetira, onti otimagetake
parikotipageku shintsi okimoti
Distribución local: NM, CASH1, oshivokira onti oneagetakenkani
CASH2, CASH3, SM, MALV. anta onkoneagetakera tyarikara kara,
otsamaitakotaganira tsamairintsiku
Fenología: Florece y fructifica en ovashigantunkanira ontirika avotsiku
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA la época lluviosa. okenapinitaganira.
ONAKERA AKA PEROKU
Otivarokagetakara:
am ay ca cu hu ju li Oponiakotakara gatemaraku
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
oatakovagetakera voriviaku.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS
Itimira otimagetaganira: NM,
CASH1, CASH2, CASH3, SM, MALV.
UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO
ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA Tyara okanta iroriri:
END Otimasanovageti otega ontiri aikiro
N BAPD BAPsd PBA Bs AI okitsoki oparigaatira inkani.
146 147
SALICACEAE
Tetrathylacium macrophyllum
56 Llaja / Seripini

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto a arbolillo de hasta 13 m Onti inchatoshipage ogari


de alto, con estípulas. Hojas sim- ogatsantsatakera onake 13 metero,

Hamilton Beltrán
ples alternas, oblongas, base cor- onti osuapoatake. Ogari opana onti
dada y los márgenes espaciada- omechoshiagetake apatoshiagetaka
mente dentados. Flores peque- ogari oshitikakara ovikagetakara
ñas, sin pétalos, con cuatro es- opana oveshintsaagetakara. Ogari
tambres amarillos, agrupadas otega otyomiani onake onake
Arbusto a arbolillo con las hojas irregularmente dentadas en racimo con el pedúnculo ro- otega 4 okitetegagetake, ogari
con la base cordada; flores sin pétalos, con los estambres jizo. El fruto es una cápsula glo- apitene otega apatotegagetaka
amarillos. Los frutos son capsulares rojizos. bosa rojiza, con numerosas semi- okañovetakaro okana parianti
llas. No se ha registrado ningún okiraategatake. Ogari okitsoki onti
uso. Crecen en bosques prima- oponatakotaka okiraakitsotakera
rios, preferentemente en las que- otyomiaeginisanotyo okitsokipage.
Onti inchato ogari oshi tesano ontimasanote oshisano bradas. Tera ogotenkani tatoita
akapañaegiti onake totatotaitaka, ogari otega onti okametitashitake. Onti oshivokake
oponategatakotaka onti okitetegatake ogari okitsoki onti Distribución: Desde Costa Rica inkenishiku otimasanotira
hasta Bolivia. inchatopage anta otimagetira
okanurokitake aikiro okiraakitake.
niatenipage.
Distribución local: NM, PAG,
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, Otivarokagetakara: Oponiakotaka
AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME. costa rica oatakovagetake voriviaku
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA

Fenología: Producen flores y Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


frutos a finales de la época seca, KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR,
entre octubre y noviembre. AGN, MIP, PAGA, ARM, TOT, SME.

Tyara okanta iroriri:


Otimasanovageti otegapage
aikiro okitsokipage panikyara
ontsonkanaempara sarini yoga
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA kashiri octubre intiri noviembre.
ONAKERA AKA PEROKU

am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

148 149
SOLANACEAE
Solanum grandiflorum
57 No conocido / Poiniro

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 15 m de alto, de Onti inchato onake ogatsantsatakera


rápido crecimiento, con espi- onti onake 15 metero, shintsi

Hamilton Beltrán
nas en el tallo y envés de las ho- okimotake oshivokakera
jas. Hojas simples, alternas con el otimagetakero otseipage
margen profundamente denta- anta opoaku otovaigavageti
do, el limbo ovado con pelos es- oshipage. Ogari oshipage
trellados diminutos en el envés. omirinka omechoshiagetakera
Flores blancas violáceas, agrupa- anta okarapanagetakera
Árbol con espinas en el tallo y en el envés de las hojas, con las das en racimos. El fruto es esféri- aikiro okusopanagetakera
flores de color blanco violáceo. co de color anaranjado, con nu- osuapanagetakera
merosas semillas aplanadas. Se opitipanagetakera opotsitapanatake
desconoce su uso. Crece en bos- maani. Ogari otega onti
ques secundarios o en chacras okutategatake opotsonatakotakero
abandonadas. maani apatotegagetakara
Onti inchato otimakera tovaiti otseipage ogari opana okanaku. Ogari okitsoki akakichoti
onti osuapanagetake, ogari otegapage okutategatake Distribución: Desde Brasil y Co- okitetumatake, otovaigavagetake
okamachonkategatumatake. lombia hasta Bolivia. okitsoki kavogutakimatake. Tera
ogotenkani tatoita otimashitakera.
Distribución local: NM, PAG, Onti oshivokake inkenishiku
CASH1, CASH2, CASH3, POR, tesakonarira ontimasanote
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
MER, AGN. inchatopage ontirika tsamairintsi
ovashigantunkanirira.
Fenología: Producen flores y fru-
tos durante todo el año. Otivarokagetakara:
Oponiakotakara brasilku,
oatakovagetanake voriviaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


CASH1, CASH2, CASH3, POR, MER,
AGN.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage aikiro
am ay ca cu hu ju li okitsokipage magatiro shiriagarini.
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

150 151
SOLANACEAE
Solanum sessiliflorum
58 Cocona / No conocido

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Arbusto de 2 m de alto, tallo de Onti inchato onake onake


pubescencia dura y grisácea. Ho- antari ogatsantsatakera onake

Hamilton Beltrán
jas simples alternas, limbo ova- 2 metero ogari okii onti
do, asimétricas en la base, pub- otiputipugiitaka kusokiimatake
escentes en el envés, de color aikiro kamarakiimatake. Ogari
más claro que el haz. Flores de oshipage kantaka okañotakara
Arbusto de crecimiento rápido, con el tallo de pubescencia color verde amarillento, agrupa- omechoshiageti omirinka,
das en pequeños racimos. Fru- omarapanai ovetsikashiatakara
dura y grisácea; las hojas con el envés de un color verde más tos globosos de color amarillen- otoviririkishiatakara anta
claro que el haz, y los frutos de color amarillo a anaranjado. to a anaranjado, con numerosas ovikakara okiiku antari okiiku
Sus semillas tienen aroma agradable. semillas, redondas y planas, de koneatasanomatake avisakero
sabor ácido y aroma agradable. pashini inchato. Ogari otega onti
Inchato onake shintsi okimotake oshivokakera, ogari Con los frutos maduros se pre- okitetegatake apatotegagetakara
okii tipurokiimataka kusokiita aikiro kamarakiimatake, paran refrescos y con los inma- okanurotegatakera. Ogari okitsoki
ogari oshi ogapanapageni kaniashiamatake aikiro duros, ensaladas. Se las cultiva y onti okanurokitsotake okitekitakera
crecen en lugares abiertos. maani okiraatakotakerora,
choeni onatsirigashiatake, ogari okitsoki onti okiteitake
otovaigavagetiratyo okitsokipage
maani okirajaitakotakero enkaenkamatake okitsoki Distribución: Desde Colombia aikiro tapityokarekitavagetaka ontiri
poshinienkamatake. hasta el Perú. shimpetyaimataka, onti okachotake
poshinienkamatake onekagira.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Distribución local: NM, KIR. Ogari oi irakankitsirira agunkanira
ovetsikunkanira oviikakenkanira,
Fenología: Producen flores y ogari tyakarira irake onti
frutos durante todo el año. ovetsikunkani ashi ogakenkanira.
Onti oshivokageti otsamaigetaganira
akiro onti opankitagani.

Otivarokagetakara:
Oponiakotanakra korompiaku
oatakovagetanake Peroku.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU Itimira otimagetaganira: NM, KIR.
am ay ca cu hu ju li Tyara okanta iroriri: Otimasanovati
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
otegapage aikiro oipage omirinka
lo md pa pi pu uc sm shiriagarini.
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

152 153
URTICACEAE
Pourouma cecropiifolia
59 Uvilla / Sevantoki

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de rápido crecimiento, Onti inchato onake shintsi okimotake


de hasta 25 m de alto, tallo rec- antari ogatsantsatakera onake 25

Wilfredo Mendoza
to sostenido con raíces fúlcreas. metero, katinkapoamatake onti
Hojas simples alternas, con 7 a shintsitagagetakero otsempokipage.
11 lóbulos y envés blanquecino. Ogari oshipage kantaka okañotakara
Flores muy pequeñas, agrupadas ovikagetakara patiropage
solamente las flores masculinas, onagetake 7 ontirika 11 antari
Árbol con tronco recto, sus hojas con 7 a 11 lóbulos grandes, y en forma separada, las femeni- otapinapanake onti okutapanatake.
el peciolo inserto al borde de la lámina, con fruto globoso a nas. Frutos globosos, con la su- Ogari otegapage otyomiategaegiti
manera de uvas. perficie lisa, de color guinda os- apatotegagetakara intagati
curo, carnoso y dulce. El fruto es intega surari ogari otega tsinane
comestible cuando está maduro tera ampatotegatempa.ogari
con aspecto de uvas. Crecen en okitsokipage kanurokitavagetake
Onti inchato onake katinkapoamatake, ogari oshipage bosques secundarios o en cha- kisaakitsomatake metsokimatake
onagetake 7 ontirika 11 ovikagetakara omarashiapageni cras abandonadas pochamatake aikiro. Ogari okitsoki
ovikagetakara antari okarapanatakera otimake okitsoki ogagani irakakerikara okañovetakara
kanurokitavagetake kañotakato ova. Distribución: Desde Costa Rica okitsoki ova. Onti oshivokageti
hasta Bolivia. inkenishiku tesakonarira
ontimasanote inchatopage
Distribución local: NM, PAG, ontirikara tsamairintsiku terira
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR, ontsamaitaenkani.
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3,
PAGA, PAGB, SME. Otivarokagetakara:
Oponiakotakara Costa Rikaku
Fenología: Producen flores y oatakovagetake Voriviaku.
frutos principalmente al final de
la estación seca, entre julio y no- Itimira otimagetaganira: NM, PAG,
viembre. KIR, CASH1, CASH2, CASH3, POR,
TOT, MER, AGN, ALC, SEP, SM3, PAGA,
PAGB, SME.
DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA
ONAKERA AKA PEROKU Tyara okanta iroriri:
Otimasanovageti otegapage ontiri
am ay ca cu hu ju li oipage okarakuatanaira sarini yoga
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA
kashiri jorio intiri noviembre.
lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

154 155
URTICACEAE
Urera caracasana
60 Ishanga / Tango

DESCRIPCIÓN ITSIRINKAKOIGAKERORA

Árbol de hasta 8 m de alto, ra- Onti inchato onake antari


mificado desde la parte inferior, ogatsantsatakera onti onake 8
con la corteza internamente ver- metero otsegotsegoitakera anta

Robin Foster
dosa, con las huellas de las espi-enokupage, ogari otakipage
nas. Hojas simples, alternas, lim-kaniatakimatake, onti gotankicha
bo acorazonado, margen denti- otseipage. Ogari oshipage kantaka
culado, el envés de las hojas con okañotakra omechoshiatira,
pelos urticantes. Frutos de co- okavogutoshiatakera,
Árbol con el tallo de color más o menos rojizo, las hojas lor anaranjado. Las hojas se usan okarashiatakera antari
grandes acorazonadas, con pelos urticantes en el envés. para artritis. Crecen principal- otapinapanaku onti gotankicha
mente en bosques secundarios ipitigetakera. Ogari okitsoki
y quebradas cercanas a los ria- kitekitsomatake. Onti otimashitake
chuelos. agavintantakemparora
ashinkovakotempara. Onti
Onti inchato ogari okiipage choeni okiraakiitumatake ogari Distribución: Desde México has- oshivokageti anta inkenishiku
oshipage omagarashiapagenityo kara ogari opitigetakera ta la Argentina. tesakonarira ontimasanote
onti onagetake okarashiagetakera. inchatopage ontiri otimagetira
Distribución local: NM, PAG, niatenipage aikiro ochoenigetira nia
KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM, koteagetatsirira.
MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT,
TSO, TOT. Otivarokagetakara:
HÁBITO / OPAITAKARA USOS / OTIMASHITAKERIRA
Oponiakotanakara mejikoku
Fenología: Producen flores y fru- oatakovagetanake
tos casi todo el año. Argetinaku.

Itimira otimagetaganira: NM, PAG,


KIR, CASH1, CASH2, CASH3, SM,
MALV, POR, AGN, SM3, SME, POT,
TSO, TOT.

DISTRIBUCIÓN EN EL PERÚ / OTIVAROKAGETAKERA


Tyara okanta iroriri:
ONAKERA AKA PEROKU Otimasanovageti otegapage aikiro
okitsokipage patiropage shiriagarini.
am ay ca cu hu ju li
CONSERVACIÓN /
OKEMPOGIAGANIRA lo md pa pi pu uc sm
CITES IUCN DS

UNIDAD DE PAISAJE / APATOGETAKARA MAGATIRO


ENDEMISMO / OMANTSIGANE TIMAGETATSIRIRA
END
N BAPD BAPsd PBA Bs AI

156 157
Glosario

Aquenio: Fruto seco con una semilla, unida a la cáscara en un solo Espinescente: Que se vuelve espinoso, que tiene muchas espinas.
punto. Espinuloso: Que presenta espinas pequeñas.
Árbol: Planta de más de 5 metros de alto, de tallo principal; que se Estilo: Porción de la flor femenina que une el estigma y el ovario.
ramifica formando una copa. Estolón: Brote lateral del tallo subterráneo o sobre el suelo.
Arbusto: Planta de menos de 5 metros de alto, sin un tronco princi- Fascículos: Tipo de inflorescencias muy contraídas.
pal; se ramifica desde la base. Fisura: Superficie con grietas o hendiduras lineales.
Arilo: Excrecencia que cubre total o parcialmente la semilla. Foliolo: Segmento de una hoja compuesta.
Axilar: Relacionado a la axila. Fondo del ángulo superior que forma Forma biológica: Categoría dentro de la cual se incluyen los vege-
una hoja, bráctea o rama. tales que coinciden en su estructura morfológico-biológica y, de for-
Baya: Fruto carnoso con numerosas semillas. ma especial, en los caracteres relacionados con la adaptación al am-
Bipinnada: Cada folíolo de la hoja se divide de manera pinnada. biente ecológico. Ejemplos: árboles, hierbas, etcétera.
Bosques primarios: Vegetación primaria –poco alterada– caracteri- Fúlcrea: Aplícase a raíces sobre el suelo, que sirven de apoyo.
zada por árboles y lianas grandes. Hábitat: Lugar con características físicas y biológicas donde se en-
Bosques secundarios: Bosques degradados o en estado sucesional. cuentra una especie.
Brácteas: Semejante a la hoja en forma, pero con distinto tamaño, Hermafrodita: Que tiene los dos sexos.
color y consistencia. Hierba: Planta no leñosa de consistencia blanda.
Cáliz: Conjunto de sépalos externos, generalmente de color verde Imparipinnado: Es una hoja pinnada cuyo raquis termina en un fo-
en la flor. liolo.
Capítulos: Tipo de inflorescencia en el cual las flores se disponen en Indehiscente: Que no se abre.
un pedúnculo rodeado de varias brácteas. Inflorescencia: Conjunto de flores que se disponen sobre un eje.
Cápsula: Tipo de fruto seco que se abre al madurar. Lanceolada: En forma de lanza con la base y el ápice agudos.
Cariópside: Fruto seco indehiscente, con la cáscara fuertemente ad- Látex: Secreción de las plantas al corte, blanco lechoso.
herida a la semilla. Lenticelas: Pequeñas aberturas visibles de forma lenticular.
Caulinar: Relacionado con el tallo. Liana: Tallo sarmentoso que trepa los árboles.
Cima: Inflorescencia cuya rama termina en una flor. Limbo: Porción más ancha de la hoja.
Cordiforme: En forma de corazón. Monocaule: Formado por un solo tallo.
Coriáceas: De consistencia dura como cuero. Oblanceolado: Limbo más ancho hacia el ápice.
Deciduo: Caedizo. Oblongo: Más largos que anchos con bordes casi paralelos.
Dehiscente: Que se abre. Obovada: En alusión a la forma del huevo, pero en posición invertida.
Dísticas: Que se disponen en dos filas. Ovoide: En alusión a la forma del huevo.
Divaricado: Ramas o ramitas secundarias que forman, con la rama Palmaticompuesta: Es una hoja compuesta cuyos foliolos nacen de
principal, ángulos muy abiertos. un peciolo común.
Drupa: Tipo de fruto carnoso con una sola semilla. Palmatinervias: Nervaduras que se originan de un solo punto y di-
Envés: Cara inferior de la hoja. vergen como los dedos de una mano abierta.
Espiciforme: Que tiene el aspecto de una espiga. Panícula: Tipo de inflorescencia que está doblemente ramificada de
Espiga: Inflorescencia cuyas flores sésiles se disponen en un eje principal. un eje central y que termina en una flor.

158 159
Kamantakogetakerorira niagantsipage
komugetankicharira

Pétalo: Cada una de las partes que compone la corola. Kusoki okitsoki: Okitsokipage orogankitsirira oponatakotaka anta
Pinnada: Hoja dividida cuyos segmentos se dispone a ambos lados osamaku.
del nervio principal. Inchato: Onti inchato ogatsantsanisanotyo kara onake 5 metero
Pinnatinervio: Es una hoja en la que existe un nervio principal y de aityo opoa; impo omatapaaka otsegopage ovashi otimanakera
las que arrancan otras laterales o secundarias a ambos lados, como oshipage.
del raquis de las plumas, las barbas. Inchashimpo: Onti opankitaganirira ogatsantsani onake 5 metero
Puberulento: Con pelos muy finos y escasos. tera ontime, opoa oshivo oponiakara savi onti otsegororoitake.
Racimo: Tipo de inflorescencia, las flores pedunculadas sobre un eje Ponatakori okitsoki: Onti savotakotirorira magatiro okitsoki
central. nankitsirira tsompogi
Resina: Sustancia de secreción de diversa composición química. Otsegotira: Onti natsirira okegoku. Onake enokukya ovikakara oshi,
Rizoma: Tallo subterráneo. ontirika otsego.
Sacciforme: En forma de saco. Metsori oni: Onti timatsirira oipage aityo ovatsa otovaigavageti
Samara: Tipo de fruto provisto de una prolongación membranácea. okitsokipage.
Sépalos: Cada una de las partes que compone el cáliz. Otsegoshiatira: Patiropage ovevirikaakara oshipage otivarokana
Sicono: Fruto compuesto de forma globosa con abertura apical o pashini oshipage.
en cuyo interior se encuentran los frutos. Inkenishipage terira omporoenkani: Onti inchatoshipage
Tricomas: Excrecencia a manera de pelos de varias formas. tekyarira oporoimatenkani otimasanotakera inchatopage ontiri
Unisexuales: Con los sexos separados. opoapage omarapageni tera omporoimatenkani.
Inkenishi tesano ontime inchato: Inkenishipage oporoanatunkani
ontirika antavagetantunkani.
Kantatigashiari: Okañovakagaka oshipage ovetsikakara,
kantankicha okantatigaka omarapagetakera okaniatakera ontiri
okusotakera.
Otega kaniategari: Apatogetakara magatiro nankitsirira enoku
ariorika onti okiraatake otegaku.
Posanteri otegapage: Oposantegetakara otegagetakera, nerotyo
otegapage otimanakera otega omonkiitanakera onkuatanakarora
magatiro otakipage.
Orogarioi: Oposantegetakara oi orogankitsirira impo avireanakara
irakanakera.
Okitsoki orogiri: Onti oi orogake okamaitakera ogari otakipage
okusotakera ovetsikanakara okitsoki.
Okii: Onti oniakogetakerora okiipage.
Tsegororointo: Otegamaitakera antari otsegomaitakera.
Kasamatirorira: Ovetsikashiatanakara okañovetanakarora nigakitsi.
Kusomeshinaro: Onti kusotatsirira okusotasanovageti kara

160 161
kañovetaka imeshina. Savoshiaripage: Onti timatsirira oshi patoshitacharira antari
Timari onani: Oanipage otsonkatanakera apatoshiataka.
Tankari: Tankagetatsirira Vimakacharira: Terira ampigirempa.
Vetsainkari: Onti timatsirira piteti otsaipage Tegamairi: Apatotegagetakara otegapage onti onagetake otsitiku
Tsegororoiri: Onti otsego ontirika tsegogetatsirira oatanakara anta ovikagetakara.
otimanakera otsego pashini otsego, otentagakara otankanakerika Tsegori: Onti otimakera oshi kañovetaka otsei ogari
Kitsokiri metsori: Timagetatsirira oipage ogaganirira patiro okitsoki. shintsitagakerorira kuvagetake.
Enokushia: Oshi nankitsirira savipana Osesereki: Oseserekisetakera inchato okarataganira, kutaamatake
Monkitatsirira: Timatsirira ontirika kañovetarorira omonki oanipage.
agaganirira Tankaventyakiri: Otyomiaegitiria otankakera koneatake
Tegantopage: Onti timagetatsirira otegapage aityo patiro onagetakera tankagetankitsirira.
shintsitagagetakerorira. Taguri: Okii otsatake atagutanakerora inchatopage.
Tseinto: Onti timagetatsirira otseipage aikiro timasanogetatsirira Ogapanashiani: Otovaigakera omarapanatakera opana.
otseipage Pakiitirorira: Aratinkakera patiro opoa.
Timari otyomiati otsei: Onti timagetatsirira otseipage Katsitishiri: Oshi omarashitakera oatakotakera ovikakara.
otyomiaegini Katsantsashiari: Avisachantatakera patiro oshi antari
Patotegatacharira: Onti maanipage otega tsinane nankitsirira anta okarashitanakera ario okañovakagaka.
ontiri otimantarira otega. Kanuroshiari: Onti kañovetakarorira igitsoku kantankicha onti
Okii natsirira kipatsiku: Onti oshivokanaira akiro okii oatake parikoti.
oponiapaakara savi kipatsi. Kavogutashiari: Onti oshi ovetsikakara okañotakarira igitsoku.
Tovaigari otega: Otovaigakera otegapage ontirika Tovaipanatirira: Onti oshi apatovanagetakara otimake patiro
otovaigasanovagetakera. opana okañovakavaka.
Tsempokiri: Nankitsirira otsempokipage ontirika Tsapashiari: Onti inchato tsegororoitatsirira otsego patiro onake
oshintsitantagetarira oparipage opoa okañovetanakaro patiro chapakintsi opakoreaganira.
Ponashiari: Onti oga opana oshi oponavonataka. Tsegomairi: Otovaigagetakera otegapage otsegororoitakera otsego
Niashiagetatsirira: Onti otimagetakera inkenishipage onti patiro otinkamitsego ovashi otsonkantanakara otimapaira otega.
okañovakagaka otentavakagakara oniakogetakerira niagetatsirira Osevita: Otimagetira patiropage otegapage.
okantativagetaka, okañogetakarora oshigavakagakara Tivarokashiari: Oshi otivarokagetakara otimagetakera patiropage
timagetatsirira kara kañorira. Inchatopage ontiri tovaseripage. impo niganki aityo shintsigagakerorira.
Kusotarigorira: Onti timatsirira oshitsakipage onakera nata kipatsi Tsaparoroshiari: Onti timatsirira oshitsaki niaganki ovashi
shintsitagakerorira. oagetanakera okaragetakera apitegetanakarora, okañovetanakaro
Otimira: Onti ogite onagetetakera terira anie intiri niagetatsirira oshipatonataganira.
tyarikara kara Pitishiari: Otimakera oviti mechopiti aikiro terikara ontime.
Pitegetacharira: Onti piteanitacharira piteni onagetake. Kanurotegari: Onti otimagetakera otegapage otsovankagetakera
Tovaseri: Pankirintsi terira ontagenkani tera ontimumate ovatsa. otsitiku niagankitankitsirira.
Imparipinnado. Oani: Onti timatsirira oani oposantegetakara ovashi opeganaka

162 163
Índice de especies
Nombre científico, común y matsigenka

Ipaitirora govagetatsirira inchato,


ipaitirora virakocha inchato, ipaitirora
matsigenka inchato

kepigari. Apeiba aspera, peine de mono, tampiraniro/ tamboraniroki 104


Opari savitirira: Timatsirira opoa savipatsaku. Astrocaryum murumuru, chonta, tiroti 50
Orogari: Inchato otimakera okañovetakarora saco. Bactris gasipaes, pijuayo, keiri 52
Kitsokigetatsirira: Onti timatsirira okitsoki otovaigakovagetanake Besleria capitata, - 94
onakera anta onatoku. Cabralea canjerana, cedro masha/ requi blanca, seiguiriki 118
Calophyllum brasiliense, lagarto caspi, - 72
Anigetatsirira: Patiropage timagetatsirira onakera oanipage.
Calycophyllum spruceanum, capirona de altura, - 144
Oigetatsiria: Timatsirira oi tapityonkarekitagavetaka otankakera
Cedrela odorata, cedro, santari 120
oponatakota anta tsompogi ontira timankitsi okitsokipage. Cedrelinga cateniformis, tornillo, paria 84
Pitipoari: Otimagetakaera magatiro ovitipage tovaitisano Ceiba pentandra, lupuna, pasaro 106
ovetsikakara. Clarisia racemosa, mashonaste, erapatza 124
Nashigetacharira: Patiro osuraritake; patiropage onashigetaka. Copaifera paupera, copaiba, jagaro 86
Cordia nodosa, anayocaspi, matiaguereki 68
Corytoplectus speciosus, - 96
Croton lechleri, sangre de drago, kasomati 78
Dipteryx micrantha, chihuahuaco, oaroki/ komagi 88
Drymonia pendula, - 98
Enterolobium schomburgkii, oreja de diablo, koitori 90
Eryngium foetidum, sacha culantro, - 40
Euterpe precatoria, huasai, Shireri 54
Ficus maxima, oje, potogo 126
Guadua sarcocarpa, paca, kapiro 138
Gynerium sagittatum, caña brava, saboro 140
Heliconia rostrata, platanillo, sagonto 100
Heliocarpus americanus, Huampo, Shinti 108
Hevea brasiliensis, caucho/ shiringa, koñori 80
Himatanthus sucuuba, bellaco caspi, chomisanto 42
Hura crepitans, catahua, kamana 82
Iriartea deltoidea, huacrapona, kamona 56
Jacaratia digitata, papaya silvestre, panaro 74
Matisia cordata, sapote, panashinteki 110
Minquartia guianensis, huacapú, jahuantishi 132
Myroxylon balsamum, bálsamo/ estoroque, iribatiki 92
Ochroma pyramidale, palo balsa/ topa, paroto 112
Oenocarpus bataua, Ungurahui, Segaki 58
Otoba parvifolia, Cumala, Iririanpinosheto y Joyo 130
Phragmipedium pearcei, - 134
Phyllanthus niruri, Chanca piedra, - 136
Phytelephas macrocarpa, yarina/ tagua y marfil vegetal, kompiroshi 60

164 165
Bibliografía
Sankevanti niakogetakerorira

Poulsenia armata, llanchama, kotokiriniro 128 Dallmeier, F. y Alonso, A. (eds.) (1997): Biodiversity assessment and
Pourouma cecropiifolia, uvilla, sevantoki 154 long- term monitoring of the Lower Urubamba Region, Perú: San Mar-
Schefflera morototoni, -, chakopiniroke 48 tín- 3 and Cashiriari 2 well sites. SI/MAB Series 1, Smithsonian Institu-
Socratea exorrhiza, cashapona y pona, kontiri 62 tion/ MAB Program, Washington, D. C., EE. UU.
Solanum sessiliflorum, cocona, - 152
Solanum grandiflorum, -, poiniro 150 Font Quer, P. (1985): Diccionario de Botánica, s. l., Editorial Labor.
Spondias mombin, ubus/ubos/ ushun, tsigorioki 38
Sterculia apétala, huarmi caspi 114 Foster, R. B. (1990): “Long-term change in the successional forest
Swietenia macrophylla, caoba, yopo 122 community of the Rio Manu floodplain”, en Four Neotropical rainfo-
Symphonia globulifera, sulfuro caspi, kompuey 76 rests, A. H. Gentry, ed. New Haven, Yale Univ. Press.
Tabernaemontana sanano, sanano, potogowariki 44
Talauma amazonica, -, iritoinkeimora/ lansidenpinikemari 102 Gaston, K. J. (1994): “Capítulo 17”, en Measuring geographic range si-
Tessaria integrifolia, pájaro bobo, - 64 zes. Ecography, s. l., pp. 198-205.
Tetrathylacium macrophyllum, llaja, seripini 148
Theobroma cacao, cacao, sareguemineki 116 León, B., J. Roque, C. Ulloa-Ulloa, N. Pitman, P. M. Jorgensen y A.
Trema micrantha, atadijo, pashiroki 70 Cano. (2006): “El Libro rojo de las plantas endémicas del Perú”, Revis-
Triplaris poeppigiana, tangarana, kanai 142 ta Perú. Biol., Vol. 13, Número 2 especial.
Uncaria tomentosa, uña de gato, shamento 146
Urera caracasana, ishanga, tango 156 Marcelo, J. L.; Reynel, C. y A. Daza (2007): Manual de identificación de
Vernonanthura patens, ocuera, poigoro 66 20 especies maderables de Atalaya, Región Ucayali, Perú.
Xanthosoma pubescens, -, kenashi 46
Martín, M. (2011): Amazonía. 2011. Guía ilustrada de flora y fauna, s. d.
Pennington, T. D., Reynel, C. y A. Daza (2004): Illustrated guide to the
Trees of Peru. Published by David Hunt, The Manse, Chapel Lane, Mil-
borne Port, England.

Reynel, C., T. D. Pennington, R. T. Pennington, C. Flores y A. Daza


(2003): Árboles útiles de la Amazonía peruana y sus usos, s. d.

Sillero Zubiri, C., L. Albrechtsen, V. Ferretti, J. Marino, M. J. Packer, F.


M. Palmada, Rodrigues Achung, M. y G. E. Soave (2002): Monitoring
Biodiversity in Camisea: Scoping Study Report. Enviromental Resources
Managemnet Argentina, Buenos Aires, Argentina. (497 pp.) Versiones
en español y en inglés; en soporte digital, en papel y en línea, dispo-
nible en http://www.camisea.com.pe.

Soave, G. E., V. Ferretti, G. Mange y C. A. Galliari (2009): Diversidad


biológica en la Amazonia Peruana. Programa de Monitoreo de la Bio-

166 167
diversidad en Camisea, s. d.

Valenzuela, L., G. Calatayud, J. Farfán, I. Huamantupa, A. Monteagu-


do y E. Suclli (2007): Flórula de la Reserva Ecológica Inkaterra, s. d.

Vásquez, R. (1997): Flórula de las Reservas Biológicas de Iquitos, Perú


Allpahuayo-Mishana Explornapo Camp, Explorama Lodge. Monogra-
phs in Systematic Botany from the Missouri Botanical Garden, volumen
63.

Wutke, J. y W. Barthlott (2005): Patterns of vascular plant diversity at


continental to global scale. Biol. Skr., 55, pp. 521-538.

Zamora, N.; Jiménez, Q. y L. J. Poveda (2000): Árboles de Costa Rica.


Vol. II. INBio, s. d.

­­

Se terminó de imprimir en Junio de 2013,


en los talleres gráficos de Biblos S.A, Lima, Perú.

168

También podría gustarte