Está en la página 1de 115

Programa de Apoyo

A la Seguridad y Justicia en Guatemala


-SEJUST-

CHOLA’J CH’A’TEEM RE Q’ATB’AL TZIIJ


KAXTILA - ACHI

Glosario bilingüe de términos jurídicos


Español - Achi

Programa de Apoyo
A la Seguridad y Justicia en Guatemala
-SEJUST-
Programa de Apoyo
A la Seguridad y Justicia en Guatemala
-SEJUST-

CHOLA’J CH’A’TEEM RE Q’ATB’AL TZIIJ


KAXTILA - ACHI

Glosario bilingüe de términos jurídicos


Español - Achi
Reproducción realizada con el financiamiento del Programa de Apoyo a la Seguridad y la Justicia en Guatemala
- SEJUST -, con el fin de brindar un instrumento de apoyo a los actores de justicia, para garantizar el servicio
con pertinencia lingüística. Se autoriza su reproducción con fines educativos, siempre y cuando se cite la fuente.

Instituto de la Defensa Pública Penal

Nydia Lissette Arévalo Flores de Corzantes


Directora General

División de Coordinaciones Técnico Profesionales


Coordinación de Enfoque Intercultural y sus Intérpretes
Departamento de Cooperación Externa

Colaboradores Institucionales:

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG)


Instituto de Lingüística e Interculturalidad de la Universidad Rafael Landívar (URL)

Programa de la Unión Europea “Apoyo a la Seguridad y la Justicia en Guatemala” - SEJUST -

Doctor Rolando López Morán


Administrador Programa SEJUST

“La presente publicación ha sido elaborada con la asistencia de la Unión Europea por medio del
Programa de “Apoyo a la Seguridad y la Justicia en Guatemala”. El contenido de la misma es
responsabilidad exclusiva del autor/a, y en ningún caso debe considerarse que refleja los puntos
de vista de la Unión Europea”.

© Instituto de la Defensa Pública Penal


Primera edición, Guatemala, noviembre 2015

Ejemplar gratuito - Prohibida su venta


Contenido
A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A 11

B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Q Q 21

C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Q Q 21

D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Q P 30

E . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Q J 37

F . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W E 43

G . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W Y 46

H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W U 47

I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W O 49

J . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W H 56

L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W J 57

M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E = 60

N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E E 63

O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E T 65

P . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E U 67

Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E K 78

R . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . E K 78

S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R E 83

T . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R I 88

U . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R S 92

V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R D 93

Instituciones y órganos de justicia


Kib’i’ jaa k’olib’al jay taq ri jaa re q’atb’al tziij. . . . . . . . . . . . . . . R J 97

ANEXO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T D 113
Presentación

La cooperación de la Unión Europea, mediante el Programa de Apoyo a la Seguridad y Justicia en Guatemala


-SEJUST-, fortalece los esfuerzos del Estado para consolidar la institucionalidad del sistema judicial, especialmente
el acceso a la justicia de la población en condiciones de equidad social.

Dentro de los resultados identificados en el Programa SEJUST en plena coherencia con las líneas de trabajo
del actual Gobierno, se trabaja por una administración de justicia cercana a todos los sectores de la población,
mejorando la percepción de los ciudadanos que muestran una mayor confianza en el sistema y acuden a él para
la resolución de sus conflictos.

En búsqueda de los resultados planteados y en apoyo al Instituto de la Defensa Pública Penal, se presentan
los glosarios bilingües de términos jurídicos en los idiomas mayas: Achi, Poqomchi’, Q’anjob’al y Tz’utujil, como
herramienta para el trabajo de los operadores de justicia, especialmente los Defensores Públicos hacia la población
maya hablante.

La iniciativa consiste en la actualización de los cuatro glosarios, adaptándolos a los términos jurídicos incorporados
en las leyes y sus reformas en materia penal hasta la fecha, brindado herramientas a los funcionarios públicos
que administran la impartición de justicia.

La presente publicación se suma al apoyo otorgado al Instituto de la Defensa Publica Penal. Con anterioridad se
actualizaron los primeros cuatro glosarios en K’iche’, Kaqchikel, Mam y Q’eqchi’, completando así la colección de
ocho glosarios bilingües de términos jurídicos en idiomas mayas.

Doctor Rolando López Morán


Administrador
Programa de Apoyo a la Seguridad y la Justicia en Guatemala
– SEJUST –
Presentación

El Acuerdo sobre Identidad y Derechos de los Pueblos Indígenas establece la necesidad de “…Promover los
programas de capacitación de jueces bilingües e intérpretes judiciales de y para idiomas indígenas…”, y “…
Promover la utilización de los idiomas de los pueblos indígenas en la prestación de los servicios sociales del Estado
a nivel comunitario…” Asimismo, en el artículo 15 de la Ley de Idiomas Nacionales se constituye la obligatoriedad
de: “Facilitar el acceso a los servicios de salud, educación, justicia, seguridad, como sectores prioritarios, para
los cuales la población deberá ser informada y atendida en el idioma propio de cada comunidad lingüística…”
Derivado de lo anterior, en el año 2004, el Instituto de la Defensa Pública Penal emprendió la labor de actualizar
y elaborar veintidós Glosarios bilingües de términos jurídicos en idiomas mayas y garífuna, con el aval de la
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, los que fueron publicados y puestos a disposición de los actores
de justicia bilingües, para promover su profesionalización y contribuir al mejoramiento de los servicios de justicia
que se ofrecen a la población indígena de Guatemala. Estas acciones se realizaron gracias al apoyo financiero
del Real Gobierno de Noruega a través del Proyecto GUA/01/028, así como del apoyo de la Universidad Rafael
Landívar y de una comisión técnica conformada con representantes del Instituto de la Defensa Pública Penal,
Ministerio Público, Coordinación de Asuntos Multiétnicos y Proyecto Cultura Democrática de la Policía Nacional
Civil, Unidad de Modernización del Organismo Judicial, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, Programa
de Naciones Unidas para el Desarrollo e Instituto de Lingüística y Educación de la Universidad Rafael Landívar.
Posterior a la elaboración de los glosarios arriba citados, en Guatemala se implementaron reformas a la normativa
sustantiva y adjetiva en materia penal, a través de los decretos 18-2010 y 7-2011 del Congreso de la República
de Guatemala, y se crearon leyes especializadas como la Ley Contra el Femicidio y otras formas de Violencia
Contra la Mujer, y la Ley Contra la Violencia Sexual, Explotación y Trata de Personas, entre otras.
En ese sentido, el Instituto de la Defensa Pública Penal, determinó la necesidad de actualizar el contenido de los
glosarios bilingües, a fin de incorporar los nuevos términos jurídicos y eliminar los ya derogados, por lo que en el
año 2013 se llevó a cabo la primera parte de la actualización con el financiamiento de la Unión Europea a través
del Programa de Apoyo a la Seguridad y la Justicia en Guatemala (SEJUST), iniciando con los idiomas mayas
K’iche’, Kaqchikel, Q’eqchi’ y Mam, los cuales incorporan opiniones y observaciones efectuadas por el Instituto
de Lingüística e Interculturalidad de la Universidad Rafael Landívar. En el año 2015, siempre con el respaldo
financiero del Programa SEJUST, se continuó con la actualización de los glosarios bilingües en los idiomas mayas:
Achi, Poqomchi’, Q’anjob’al y Tz’utujil. Adicionalmente, el Programa SEJUST facilitó que los glosarios cuenten
con el aval de la Academia de Lenguas Mayas y la publicación de los mismos.
Por la relevancia del trabajo que realizan los funcionarios de justicia, los glosarios bilingües actualizados
comprenden una herramienta valiosa en su desempeño diario, especialmente para los intérpretes, quienes
tendrán a su disposición una base terminológica que estandariza definiciones de términos jurídicos de reciente
creación, evitando inconsistencias y traducciones erróneas, redundando a su vez en un adecuado acceso a la
justicia de los pueblos indígenas.
En esta ocasión me complace presentar los glosarios actualizados, como una contribución al cumplimiento de
los compromisos de Estado, particularmente en la transmisión de nuevos conocimientos para los actores de
justicia bilingües hablantes de un idioma indígena, favoreciendo la prestación eficiente del servicio de justicia y la
promoción del uso de idiomas indígenas en el mismo.

NYDIA LISSETTE ARÉVALO FLORES DE CORZANTES


Directora General
Instituto de la Defensa Pública Penal
hi
Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
inos jurídicos Esp
A
Abogado. Profesional del derecho y de las leyes. Ajkojol tziij. Jun tikaweex utijoom riib’ chi riij ri kojol
tziij pa q’atoj tziij.
Abortar. Provocar la muerte del feto. Qajisanik. Ukamisaxiik ri ch’uti’n k’a matzeem.
Absolutorio. Efecto de absolver. Tzaqopineem. Echiri’ katzoqopix juna tikaweex.
Absolver. Perdonar o dar por libre de algún cargo Tzaqopinik. Ukuyiik umaak pu utzoqopixiik juna
u obligación. ~ Posiciones. Cuando una de ajkaak k’o reqaleem. Xoq jela’ kab’i’x che e chiri’
las partes responde a las preguntas de la parte jun chike ri ajch’a’ooj kuk’ul uwach ri tz’onob’eneem
contraria. ku’an junchik.
Abstención. Abstenerse a declarar. Falta de Jek’oj iib’. Juna tikaweex na karaaj ta kach’a’tik.
acción. Echiri’ kajek’ iib’ che juna chaak.
Accesión. Modo de adquirir la propiedad que Tz’ab’ineem. Jela’ kab’ix che e chiri’ kunimarisaaj
consiste en la adhesión de una cosa por otra, ya ri b’i taq re juna tikaweex, xa kaya’ kan che pu we
sea por razones naturales o artificiales. uloq’oom xa rumal utukeel kunuk’ riib’.
Acceso a la información. Es el derecho de la mujer Loq’oxiik chwi pixb’anik. E ukoch uloq’oxiik ri
víctima de violencia a recibir plena información y ixoq uk’ulumaam juna k’ax are kato’ ruuk’ pixb’anik
asesoramiento adecuado a su situación personal, we e chiri’ uk’ulumaam juna k’ax. Wa’ wa to’ob’ e
a través de los servicios, organismos u oficinas que kaya’aw taq ri mutza’j re tinamit uwe xa jun ka’ib’
puedan disponer las instituciones competentes, rajaaw. Ronojel wa pixb’anik e taq pacha’ ri kub’i’ij ri
tanto públicas como privadas. Dicha información q’atab’al tziij re kikamisaxik pu u’anikiil juna chi k’ax
comprenderá las medidas contempladas en la Ley chi kiwi’ ixoqiib’, jela’ pacha’ ri uto’ik che taq ri to’ob’
Contra el Femicidio y otras formas de Violencia kaya’ chike ri tikaweex kik’ulumaam juna k’axk’oliil
Contra la Mujer, relativas a su protección y xaq jela’ are kayakataj uwach jay kumaj uchuq’ab’ ri
seguridad, y los derechos y ayudas previstos en la ixoq uk’ulumaam juna uwe k’iyaal k’ax pa ri ub’iniik
misma, así como la referente al lugar de prestación usilab’iik.
de servicios de atención, emergencia, apoyo y
recuperación integral.
Acción. Derecho de presentarse a un tribunal y Tz’ononeem. Jela’ kab’i’x che e chiri’ juna tikaweex
formular una petición de conformidad con la ley ante kutz’onoj juna rajab’al uk’u’x pa juna q’atab’al tziij pu
un órgano jurisdiccional y solicitar la satisfacción de juna k’olob’al jay kutz’onoj ujek’ik juna tziij.
una pretensión.
Acción penal. Facultad del Ministerio Público de Kojb’al maak. Uchaak ri Tzukun Q’alajisan Maak re
acusar ante el juez, a una persona que luego de ser kuraq’uj chwa ri q’atol tziij juna tikaweex tzukum chi
investigada, considere que es responsable de haber umaak are kik’owisax chwa ri pataneel.
cometido un delito.
Acreedor. Persona que tiene derecho a solicitar o Ya’oneel. Jela’ kab’i’x che ri tikaweex utz kutz’onoj
exigir el cumplimiento de una obligación. pu kukoj uch’a’ojiil juna sa’ch, juna anooj lik iil
uwach.

Chol hi 11 w
a’j ch’a
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac
Acta. Documento en que se hacen constar hechos Uwujiil retaliil. Wuuj pa katz’ib’ax kanoq wi juna
o circunstancias que puede ser anulado por una anooj jay utz kasachisax uwach rumal juna q’atol
autoridad pública. tziij.
Actividades sexuales remuneradas con B’aq’ineem tojoom kuuk’ tikaweex k’amaja’
personas menores de edad. Comete este quien, kijunaab’. Katzaq pa wa jun makuneem ri winaq
para sí mismo o para terceras personas, a cambio keb’utakpuuj pa b’aq’ineem tikaweex k’amaja’
de cualquier acto sexual con una persona menor de kijunaab’ chwa pwaq uwe chwa chi juna to’ob’.
edad, brinde o prometa a ésta o a tercera persona un Katzaq pa wa makuneem chi na ri xkochin re wa
beneficio económico o de cualquier otra naturaleza, ano’nik.
independientemente que logre el propósito.
Acto (Jurídico). Acontecimiento realizado por la B’anooj. Jela’ kab’ix che ri ub’ano’n juna tikaweex,
voluntad consciente de una persona que produce ruuk’ rajaba’l uk’u’x ku’ano jay k’o ke’ela wi.
efectos jurídicos.
Actor. Demandante. Sujeto activo en una relación Tz’onoweel. E ri tikaweex katz’onow re ri tojoj maak
procesal. chi uwach ri q’atol tziij.
Actuaciones. Son los trámites o diligencias Tz’onoweem iil uwach. Jela’ kab’ix che ronojel
realizadas durante el proceso. janipa ri chaak k’o chwach ri q’atol tziij.
Acuerdo. Decisión como resultado del consenso Junam tz’iij. E chiri’ ri ajch’a’ooj kakichomaaj chi
de las partes. kiwach sa’ ri uyijb’axiik ri kich’a’ooj k’o chi kiwach.
Acusación. Acto jurídico por medio del cual el Kojol maak. E chiri’ kak’isitaj uch’ob’ik raqan we k’o
Ministerio Público, luego de agotada la investigación, umaak juna tikaweex xriqitaj chi riij, kilitajik chi qatziij
manifiesta ante el juez que existen motivos para k’o umaak, kab’i’x che ri q’atol tziij chi rajawaxiik
creer que una persona cometió o participó en la kaq’at tziij chi riij.
realización de un delito.
Adhesión. Consentimiento que presta una Junamaxik na’oj. E chiri’ juna tikaweex kuya raqan
persona al acto realizado o a la proposición ruuk’ junchik winaq, kunimaj ri ku’ano pu ri kub’i’ij.
formulada por otra.
Adicción. Dependencia física o psíquica, entendida Rayineem. Xaq rayineem ku’an ri rolowaal pu ri
la primera (dependencia física), como sujeción una’ooj juna tikaweex (rolowaal katz’onow re) kutij
que obliga a la persona a consumir drogas, y b’isa’ch q’ab’arisab’al jay we na kutij taj k’ak’oji’
que al suspender su administración, provoca ta chi utz lik iil na kutijo. (kutz’onoj la una’ooj) e la
perturbaciones físicas y/o corporales, y la segunda una’ooj katz’onow re ma we xutij taj kak’oji’ ta chi
(dependencia psíquica), como el impulso que exige pa saqiil.
la administración periódica y continua de drogas
para suprimir un malestar psíquico.
Adopción. Institución social de protección y de Sipan alk’o’aal. Saqiil uya’ik iib’ ku’an juna tikaweex
orden público tutelada por el Estado, por la cual che uk’iyisaxiik juna ch’uti’n na ralk’o’aal taj ka’ani’
una persona toma como hijo propio al hijo biológico pa ub’eyaal q’atab’al tziij.
de otra persona.

hi
e 12 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
inos jurídicos Esp
Adopción irregular. Comete este delito quien Ewan sipan alk’o’al. Katzaq pa wa jun makuneem
para obtener la adopción de una persona para sí chi na chwa pwaq kuk’am juna tikaweex uwe
mismo, brinde o prometa a una persona o a tercera kub’i’tisiij pwaq chi che juna winaq are kuk’an juna
persona un beneficio económico o de cualquier tikaweex xa ewaam.
otra naturaleza, independientemente que logre el
propósito.
Afinidad. Parentesco que no se funda en la sangre Chux. Jela’ kab’i’x chike ri tikaweex k’o chux chi
sino que nace del matrimonio o de la unión de kib’iil kiib’; keb’u’an chux e chiri’ kek’uli’ pu xa
hecho. kakik’am kiib’ jun alaa ruuk’ jun alii.
Agente encubierto. Es el funcionario policial Ewaam ajtzukuneel maak. E jun ajchaak re
especial que voluntariamente, a solicitud del tinamit, kojotal ruma ri q’alajisay maak are kaya’
Ministerio Público, se le designa una función con chuqul kumin riib’ kuuk’ ri itzeel mutza’j kinuk’um
la finalidad de infiltrarse en los grupos delictivos kiib’ ku’an ri’re pacha’ junaam kachib’iil pe xa loch’,
organizados y obtener evidencias o información que ma la uchaak xa kutatab’eej sa’ taq ri maak ki’anom
permitan descubrir y procesar a los miembros de uwe ri maak ketajin che uchob’ik.
esos grupos.
Agrario. Se entiende como todo lo referente al Ulewib’al. Jela’ kab’ix che ronojel janipa ri k’o re
campo agrícola. che ri tiko’n.
Agravante. Toda circunstancia definida en la ley Unimarisaxik makuneem. E chiri’ kanimar ri umaak
que aumenta la responsabilidad penal. ri ajmaak chi uwach ri q’atab’al tziij.
Agravio. Ofensa que se hace a uno en su honra o Mololeem tziij. E chiri’ kach’ulix ri ub’iniik juna
fama con algún dicho o hecho. 2. El perjuicio que tikaweex rumal katzijox riij 2. Xoq jela’ kab’i’x che ri
una resolución causa a un litigante dentro de un k’axk’oliil kuya ri q’atoj tziij che juna ajch’a’ooj.
proceso.
Agresión física. Atacar con el objeto de matar, Anoj k’axk’oliil. Rayin ch’ayanik re kamisanik, pu
herir o dañar. kaq’aj uwe ka’an k’ax che juna tikaweex.
Agresión sexual. Delito que comete quien, con K’axk’oliil b’aq’ineem. Makuneem ku’an jun winaq,
violencia física o psicológica, realice actos con fines we ruuk’ k’axk’oliil ku’an b’aq’uneen uwe kurayij
sexuales o eróticos a otra persona, al agresor o ku’an che juna tikaweex. Katzaq pa wa maak chi
a sí misma, siempre que no constituya delito de na ka’anaw re wa k’ax, xew ta wi ne ri kak’uluw ri
violación. Siempre se comete este delito cuando la k’axk’oliil k’amaja’ kuk’is kajlajuuj ujunaab uwe juna
víctima sea una persona menor de catorce años de tikaweex tzaqat ta rolowaal uwe una’ooj.
edad o cuando sea una persona con incapacidad Kanimar uwach ri maak we:
volitiva o cognitiva, aún cuando no medie violencia 1º. Ka’ani’ kuma ka’ib’ uwe k’iyaal winaq.
física o psicológica. 2º. We ri kak’uluw ri k’ax nim chi ujunaab’,
La pena que corresponde al delito se aumenta en yiwaa’, tzaqaat ta rulewaal uwe una’ooj xaq
dos terceras partes en los siguientes casos: we tz’apital uchii’.
1º. Cuando la conducta se cometa por la acción
conjunta de dos o más personas.
2º. Cuando la víctima sea especialmente
vulnerable por ser adulto mayor, padecer
de enfermedad, estar en situación de
discapacidad física o mental, o por
encontrarse privada de libertad.

Chol hi 13 r
a’j ch’a
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac
3º. Cuando el autor actuare con uso de armas 3º. We ri ka’anaw ri k’axk’oliil kuchapib’eej
o de sustancias alcohólicas, narcóticas o kamisab’al, q’ab’arisab’al, itzeel aq’ees uwe
estupefacientes o de otros instrumentos juna chi ch’iich’ ch’ayib’al pu kamisab’al xew
o sustancias que lesionen gravemente la ta wi ne ku’an k’ax che juna tikaweex.
salud de la persona ofendida o alteren su 4º. We ka’ani’ che juna ixoq rax uwi’ uwe
capacidad volitiva. kakanaj kanoq rax uwi’.
4º. Cuando se cometa en contra de una mujer 5º. We ri ka’anaw re ri k’ax k’o chux che ri
en estado de embarazo o cuando se kak’uluman ri k’ax, uwe k’o chuqul kutijoj,
produzca dicho estado como consecuencia kuchajij, we utuneel kijachoom chi kiib’
del delito. xaq tob’ chi juna winaq k’o chux che ri
5º. Cuando al autor fuere pariente de la víctima, k’ulumaneel re ri k’ax.
o responsable de su educación, guarda, 6º. We xq’atisax kanoq juna yab’iil rumal
custodia, cuidado, tutela, o sea el cónyuge, b’aq’ineem che ri xk’uluman ri k’ax.
ex cónyuge, conviviente o ex conviviente de 7º. We ri ka’anaw re ri k’ax ajpataneel re tinamit
la víctima o de uno de sus parientes dentro uwe juna ajchaak pataan.
de los grados de ley.
6º. Cuando a consecuencia de la conducta,
el autor produjere contagio de cualquier
enfermedad de transmisión sexual a la
víctima.
7º. Cuando el autor fuere un funcionario o
empleado público o un profesional en el
ejercicio de sus funciones.
Agresor. La persona que acomete a alguien para Anaweel k’axk’oliil. Ri winaq ke’ek chi riij juna
matarlo, herirlo o hacerle daño físico, o bien, le tikaweex re kukamisaaj uwe ku’an jalajuuj k’ax che.
provoca daño emocional.
Alegato de apertura. Fase dentro de la etapa de Ta’ik. E chiri’ pa q’atoj tziij kata kichii’ chi kijujunaal
juicio, mediante la que cada parte expone su teoría ri tz’aqoom kichii’.
del caso.
Alevosía. Cautela para asegurar la comisión Itzeel ch’ob’onik. Jela’ kab’i’x che ri ajmaak e chiri’
de un delito contra las personas, sin riesgo del kuchomaaj saqiil sa’ u’anik ku’an ri maak cha’ utz
delincuente. Actúa, pues, en esa forma quien na katzaq taj; je kaki’an ri xelaq’aay keb’ok ruuk’ ri
comete el delito a traición y sobre seguro. kakaaj kaki’an k’ax che.
Alimentista. El que tiene derecho a alimentos, Tzuqu’n. Ri k’o ukoch loq’oxiik re kaya’ uwaa rumal
frente a quien está obligado a proveerlos. ri tzuquneel.
Alimentos. La prestación en dinero o en especie To’b’al. E ri to’ob’ re tzuqub’al re juna tikaweex
que una persona puede reclamar de otra, entre kuch’o’jij che juna chik, chi pwaqiil pu wa uk’ya’,
las señaladas por la ley, para su mantenimiento y kub’i’ij ri q’atab’al tziij chi utz kutz’onoj re tzuqub’al
subsistencia, las cuales incluyen comida, educación, iib’, tijob’al iib’, re kunab’al, re uq’uuq’ jay re
salud, vestuario y recreación. ki’koteem iib’.
Allanar. Con autorización legal o sin ella, Okeem. E chiri’ ka’an okeem pa juna jaa tob’ na
penetrar en algún sitio sin la voluntad del dueño karaj ta ri rajaaw, pu xa chi na ri k’o chupaa; tob’ na
u ocupante. 2. Procesalmente, es la conformidad ya’tal ta okeem rumal juna q’atol tziij. 2. Ka’an wa’
con las pretenciones de la parte contraria, total o rumal k’o tz’onoyom re.
parcialmente.

hi
t 14 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
inos jurídicos Esp
Alteración de nombres originales. Es la falta Jaloj b’i’aaj. Jun makuneem ku’an jun winaq we
que comete la persona que cambie los nombres xujal ri ojeer kib’i’ ri tinamit, kib’i’ winaq uwe kujal
tradicionales de los pueblos, lo mismo a los kib’i’ k’olob’al re mejeleem.
particulares, hacer cambios nominales en sitios
arqueológicos.
Aluvión. Acrecentamiento que los predios Ub’eyaal raqana’. E ri uleew kukanaj kan ri raqana’
confinantes con las riberas reciben de los ríos, chi uchii’ ri uleew k’o chuchii’ e chiri’ chi kok’iil katzaj
por efecto del lento e imperceptible retiro de las ri ya’. Janipa ri uwi’ ri uleew kuya kan ri ya’ re ri
aguas. El acrecentamiento queda de propiedad del rajaaw uleew; xoq re ri uleew kuya kan ri ya’ we
dueño de los terrenos acrecidos, así como también xujal ub’ee.
los terrenos que el curso de las aguas dejaren al
descubierto al ir retirándose de una ribera hacia la
otra.
Ámbito privado. Comprende las relaciones K’axk’oliil pa ochoch. E ri k’axk’oliil kik’ow chwa
interpersonales domésticas, familiares o de ochoch kuuk’ ri winaq k’o chux che ri ixoq k’uluweel
confianza dentro de las cuales se cometan los k’ax, tob’ we rachijiil, rachijiil ujachoom kanoq, uwe
hechos de violencia contra la mujer, cuando el xa k’o ruuk’, we k’o raal ruuk’ uwe jin taj, tob’ we xa
agresor es el cónyuge, ex cónyuge, conviviente o rach’ib’iil bochi’eneel.
ex conviviente, con que haya la víctima procreado Xaq junaam makuneem we ka’ani’ ri k’ax chi kixo’l
o no, el agresor fuere el novio o ex novio, o pariente we kachjilaal kiib’, kijachoom kiib’, xa rachib’iil
de la víctima. bochi’eneel kuuk’ ri ralk’o’aal ri’ k’ulumaneel k’ax.
También se incluirán en este ámbito las relaciones
entre el cónyuge, ex cónyuge, conviviente o ex
conviviente, novio o ex novio de una mujer con las
hijas de ésta.
Ámbito público. Comprende las relaciones Iqoneem pa taq b’ee. E chiri’ k’o iqoneem pa taq
interpersonales que tengan lugar en la comunidad ri b’ee, pa ri tinamit, pa ri komoon, pa chaak, pa
y que incluyen el ámbito social, laboral, educativo, tijonb’al, pa tyoxjaa uwe pa juna chi k’olob’al tinamit
religioso o cualquier otro tipo de relación que no uwach.
esté comprendido en el ámbito privado.
Amenaza. Atentado contra la libertad y seguridad de Urayixik k’axk’oliil. Uq’atab’al uwach ri utziil
las personas. Consiste en dar a entender, con actos chomaal pa ri uk’asleem ri tikaweex. E chiri’ k’o juna
o palabras, que se quiere hacer algún mal a otro. winaq kub’i’ij pu ku’an k’ax che juna tikaweex.
Amonestar. Advertir, prevenir sobre las Ya’oj reta’maxik. Kab’ix che juna tikaweex sa’
consecuencias legales que la ejecución de kuk’ulumaaj puq’ab’ ri q’atb’al tziij we ku’an juna
determinada conducta puede provocar en su autor. itzeel b’ano’n, kab’ix che sa’ utojik ri maak kaya’
che ri ajmaak.
Amparo. Garantía constitucional que protege al To’b’aliil. Kuya’ ri q’atoj tziij re kuto’ uwi’ juna
individuo contra cualquier acto de autoridad que, en tikaweex che juna itzeel b’anooj ku’an juna q’atol
detrimento de sus derechos, viole la Constitución tziij, kuxalq’atiij uwi’ ri q’atb’al tziij jay na utz ta ukojiik
o las leyes. Se realiza por solicitud que se presenta ri nimataqanib’al ku’ano.
ante un juez.

Chol hi 15 y
a’j ch’a
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac
Antecedentes penales. Registro y constancia de la Retaliil maak. Jun wuuj pa tz’ib’ital wi we k’o maak
existencia de delitos cometidos por una persona. u’anoom juna tikaweex.
Antejuicio. Es la garantía que la Constitución Tob’al kiwi’ ajchakiib’.
Política de la República o leyes específicas otorgan Jun to’ob’ kuya ri Ajaw q’atab’al tziij uwe juna chi
a los dignatarios y funcionarios públicos de no ser q’atab’al tzij chike konojel ri eb’aj pataneel re tinamit
detenidos ni sometidos a procedimiento penal ante pacha’, na kechap taj xaq kek’am ta b’i chwach q’atol
los órganos jurisdiccionales correspondientes, sin tziij we na jin ta wuuj ya’tal b’i rumal juna q’ato tziij
que previamente exista declaratoria de autoridad lik unuk’um b’i pa saqiil. Wa’ wa jun koch loq’oxiik
competente que ha lugar a formación de causa, na utz ta kesaxik, kaqasax uwach uwe kamaj che ri
de conformidad con las disposiciones establecidas pataneel re tinamit.
en la ley. El antejuicio es un derecho inherente al
cargo, inalienable, imprescriptible e irrenunciable.
Apelación. Recurso que se interpone con el objeto Utzelexik iloj q’atb’al tziij. Jun to’ob’ kata’ che
de que el superior jerárquico revise una resolución ri q’atol tziij re kil tan chik ri chomanik chi riij juna
judicial o administrativa. maak.
Apercibimiento. Advertencia conminatoria hecha Ya’oj reta’maxik k’axk’oliil. Uya’ik jun pixb’anik,
por autoridad competente. q’ilonik rumal jun q’atol tziij che ri ajmaak.
Aplicación supletoria de leyes. Institución jurídica Uk’axeel q’atab’al tziij. Q’atb’al tziij pa kaq’at wi
por la que se aplica otra ley cuando la ley especial jun chi tziij we ri nab’ee tziij na kuchololeej ta sa’ ri
no regula aspectos relativos al caso concreto. ub’eyaal.
Aprehensión. Privación de la libertad de Chapoj ajmaak. Q’atab’al uwach ri utziil ya’tal
locomoción a un presunto delincuente. En caso che juna tikaweex we xu’an juna umaak. Xa tob’
de flagrancia o cuasi flagrancia, cualquier persona tikaweex utz kachapow re we xmajtaj ruuk’ ri umaak.
está legitimada para aprehender al sospechoso en
estas condiciones.
Arbitraje. Acción y facultad de resolución confiada Uya’ik taqanik. Chaak tz’onotal che juna tikaweex
a un tercero. re kutzukuj ub’eyaal juna sa’ch.
Arbitrariedad. Extralimitación o injusticia, emanada Etzelaal k’u’x. Ritzelal uk’u’x juna tikaweex e chiri’
de la voluntad de una persona que ejerza poder kujal uwi’ ri taqanik ku’ano.
o autoridad.
Arbitrios. Impuesto o carga económica exigido a Tojoneem re raqan uq’ab’ tojonik. Jun tojoneem
los vecinos por la respectiva corporación municipal. chi pwaqiil katz’onox chi ke ri winaq rumal ri raqan
uq’ab’ tinamit.
Archivo. Lugar destinado a la guarda y conservación Ucholk’olb’al wuuj. Pa kak’ol wi ronojel ri uwujiil ri
de documentos de importancia en forma ordenada y ch’a’ojineem anitalik; nuk’utal saqiil cha’ na k’ax ta
a efecto de que puedan ser consultados. utzukuxiik e chiri’ ka’aj kilik.
Arma. Todo instrumento destinado al ataque o a la Kamisab’al uwe ch’ayib’al. Ronojel uwach
defensa. ch’ayab’al re kuto’ riib’ ri winaq ruuk’ pu re kach’ayan
ruuk’.

hi
u 16 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
inos jurídicos Esp
Arma blanca. Instrumentos de forma aplanada, de Kamisab’al ch’iich’. Ronojel ch’iich’, k’iyaal
estructura variada, que poseen uno o más bordes uwachib’al, we xa jun ub’ee k’iyaal ree’ jay t’isit’ik
cortantes y cuya extremidad puede ser puntiaguda ri utza’m.
o roma. Eta’matal uwach are ma kaq’atinik, ku’an k’ax rumal
Se caracteriza por su capacidad de cortar, herir o we lik jaxab’aam uwi ree’ xa. Lik q’alaaj uwach ma
punzar mediante bordes afilados o puntiagudos. A cha’ ta ri k’aqb’al q’aaq, wa jin ta uchaak kab’alix
diferencia de las armas de fuego, no requieren ser upaa, ri q’atab’al tziij re k’aqb’al q’aaq jay ub’aq’ e
cargadas con municiones o propelentes. Según la ronojel kamisab’al ch’iich’ wa’:
Ley de Armas y Municiones, armas blancas son: a) Xa re kuk’axik uwe re chaak: Taq ri
a) Uso personal o trabajo: los cuchillos de q’atab’al, re, konoje taq ri chapab’al re
exploración o supervivencia, instrumentos jalajuuj chaak, taq chi ch’iich’ cha’ taq ri
de labranza o de cualquier oficio, arte o nawaxo xa re kuk’axik xew ta wi ne kik’ow ta
profesión, que tengan aplicación conocida; lajuuj chi upajb’al unimaal. Na jin ta chupam
las navajas de bolsillo cuya hoja no exceda ri tziij taq ri q’atb’al, jalajuuj taq ch’iiche’
de diez centímetros de longitud. No están kaq’atanik we re kachapib’ex xa chwa jaa.
comprendidos en las disposiciones de b) Ta ch’iich’ kamisaba’l uwe kamisab’al
esta ley, los cuchillos, herramientas u awaj e taq ri wa’: k’aqb’al ch’aab’, ch’aab’,
otros instrumentos cortantes que tengan nima q’atba’l jay q’atb’al.
aplicación artesanal, agrícola, industrial u c) Ch’iich’ kamisaba’l re ch’a’ooj pu ke
otra conocida. ri eb’aj chanijeel re tinamit: jalajuuj taq
b) Armas blancas deportivas son: las ch’iich’ re kamisab’al uwe anoj juna k’ax tob’
ballestas, arcos, flechas, florete, sable y we nim uwe na nim taj.
espada. Taq ri nawaxo we k’ik’o chi lajuuj upajb’al uniaal jay
c) Armas blancas de uso bélico o exclusivo we xa kachapib’ex pa q’ab’aaj utz kachapib’ex pa
de las fuerzas de seguridad del Estado: taq komoon naj e k’o wi.
las bayonetas, dagas, puñales, verduguillos,
navajas automáticas con hojas de cualquier
longitud y cualquier objeto diseñado o
transformado para ser usado como arma.
Las navajas con hojas que exceden de diez
centímetros y que no sean automáticas, se podrán
usar en áreas extraurbanas.
Arma de fuego. El arma de fuego es un dispositivo K’aqb’al q’aaq’. Ri k’aqb’al q’aaq’ e jun chapab’al
destinado a propulsar uno o múltiples proyectiles anitalik re kuk’aq jun uwe k’iyaal ub’aq’ q’aaq’.
por medio de la presión generada por la combustión Taq ri k’aqb’al q’aaq’ jalajuuj uwach pacha’ taq:
de un propelente. re ch’a’ooj uwe ke ri achijaab’ b’alam kiq’uuq’ re ri
Las armas de fuego se dividen en: bélicas o de uso tinamit Paxil, ke ri eb’aj chajinelaab’ re tinamit Paxil,
exclusivo del Ejército de Guatemala, de uso de las re tob’ xa na kuk’an re, re kuq’axik uwe re kamisab’al
fuerzas de seguridad y orden público del Estado, awaj jay chapab’al k’oloom xa re katzutzuxik.
de uso y manejo individual, de uso civil, deportivas
y de colección o de museo.
Armas de acción por gases comprimidos. Son Q’aaq’ jiq’isan uxlab’. E ronoje jalajuuj taq
las pistolas y rifles que, para impulsar un proyectil, chapab’al pacha’ kel b’i la ub’aq’ chi rajawaxiik
necesiten liberar cualquier tipo de gas previamente kuchapib’eej jiq’isan uxlaab’ we kuchapib’eej ub’aq’
comprimido, ya sean accionadas por émbolo o gas k’a 5.5 milimetros.
envasado y que utilicen municiones hasta de 5.5
milímetros.

Chol hi 17
a’j ch’a i
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac
Armas de fuego de uso civil. Se consideran Q’aaq’ xa tob’ utz kuk’an re. Ri q’aaq’ xa tob’ utz
armas de fuego de uso civil los revólveres y kuk’an re e taq ri chapab’al kak’aqan xa chi jujun
pistolas semiautomáticas, de cualquier calibre, así uwe kab’atat b’i upam tob’ xa sa’ la ub’aq’, are
como las escopetas de bombeo, semiautomáticas, pacha’ taq ri nima kamisanib’al k’a 24 chi pulgadas
de retrocarga y avancarga con cañón de hasta unimaal tob’ we kak’aqan xa chi jujun uwe kab’atat
veinticuatro (24) pulgadas y rifles de acción b’i ub’aq’.
mecánica o semiautomática.
Armas de fuego deportivas. Según la Ley Q’aaq’ kamisab’al awaj. Kub’ij ri q’atab’al tziij e ri
de Armas y Municiones, son armas de fuego q’aaq’ kamisab’al awaj e taq wa’: ronoje ri anitalik
deportivas, aquellas que han sido diseñadas para re kakamisax uwaj ruuk’ eta’matal kiwach pa ronojel
la práctica de deportes, tanto de competencia como tinamit. Ri q’aaq’ kamisab’al awaj e taq wa’: ch’uti’q
de cacería, y que están reconocidas y reguladas k’aqb’al q’aaq’, nima k’aqb’al q’aaq’ re chapoj awaj.
internacionalmente.
Las armas deportivas son: armas de fuego cortas,
armas de fuego largas y armas de fuego de caza.
Armas hechizas y/o artesanales. Según la Ley de Q’aaq’ xa anoom. Kub’ij ri q’atab’al tziij re ri q’aaq’
Armas y Municiones, se consideran armas hechizas xa anoom e ronoje ri kamisab’al xa anital rumal juna
o artesanales todos los artefactos o ingenios de winaq uwe xa ch’ob’oom sa’ ri u’aniik kuk’aq b’i la
fabricación ilegal que hagan accionar por cualquier ub’aq’ xew ta wi ne kakamisanik uwe ku’an juna
mecanismo municiones para armas de fuego u otro k’ax.
tipo de proyectil que cause daño.
Arrendamiento. Contrato por el cual una de las Chiq’imaneem. Jun chomanik chi kiwach ka’ib’
partes, llamada arrendante, se obliga a dar a la tikaweex re kaya’ juna sa’ch pa chaq’i’m Ri ajchaq’im
otra, llamada arrendatario, el goce o uso de una kuya juna b’i re, che ri chiq’imaneel re kuchapab’eej
cosa por tiempo y precio determinados. sa’ ri kuchiq’imaaj; q’alaaj janipa iik’, junaab’ kaya
che jay janipa rajil kutoj ri iik’.
Arresto. Pena que consiste en la reclusión por Tz’apaneem. Tojob’al maak kaya che juna ajmaak
tiempo breve como corrección. re kak’unisax saq chwach; katz’apix uchii’ janipa iik’
pu junaab’.
Arresto domiciliario. Medida sustitutiva de la Tz’apaneem chwa jaa. Jun taqo’n re tz’apaneem, ri
prisión, por la que el sindicado obtiene el beneficio tikaweex kojotal umaak katz’api’ uchii’ chwa rochoo,
de permanecer en su domicilio, mientras el pacha’ ri q’alajisan maak kutzukuj we k’o umaak
Ministerio Público efectúa la investigación de un uwe na jin taj.
hecho promovido en su contra.
Ascendencia. Predominio moral o influencia. Chuq’ab’iil. Juna winaq k’o uchuq’ab’ puwi’ junchik
pu puwi’ juna sa’ch.
Ascendiente. Padre, madre o cualquiera de los Xe’al kuta’miil. E ri qati’ qamaam, qachuu qaqaaw
abuelos, de quien desciende una persona. ewiniqirisayom qe.
Ascenso. Promoción, elevación a puesto o empleo Aq’aneem. Jun ajchaak kaq’anisax uwach pa ri
mayor. uchaak.
Asesinato. Acción de matar a una persona en Uch’ob’ik kamisanik. Echiri’ xa kakamisax juna
circunstancias más graves que en un homicidio. tikaweex.

hi
o 18 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
inos jurídicos Esp
Asilo. Institución pública o privada donde se acoge K’olob’al ke nima’q winaq pu ak’alaab’. Jela’
gratuitamente a los niños desamparados, a los kab’ix che ri k’olib’al pa kech’uqex wi ri ak’alaab’,
ancianos, a los enfermos o a los pobres. na jin ta kachajin ke, nimaq winaq, yawa’iib’ jay
nib’a’iib’.
Asistencia integral. La mujer víctima de violencia, Ya’oj tob’al chuq’ab’. Ri ixoq kak’uluw k’ax, jela’
sus hijas e hijos, tienen derecho a servicios pacha’ taq ri raal k’o kikoch kiloq’oxiik are kaya’
sociales de atención, de emergencia, de apoyo, to’ob’ chike, kechajixik, jay keto’ ruuk’ jalajuuj taq
de refugio, así como de recuperación. La atención ano’neem pacha:
multidisciplinaria implicará especialmente: a) To’ob’ ruuk’ ajkuun jay pixb’aneel.
a) Atención médica y psicológica. b) To’ob’ pixb’aneem.
b) Apoyo social. c) To’ob’ are kuch’o’jiij ukoch uloq’oxiik.
c) Seguimiento legal de las reclamaciones de d) To’ob’ chwi utzukuxiik uwe utzelejiik pa
los derechos de la mujer. uchaak.
d) Apoyo a la formación e inserción laboral. e) To’ob’ re juna ajq’atisan tziij.
e) Asistencia de un intérprete.
Asociación. Derecho reconocido a las personas de Moloj. Kikoch kiloq’oxiik tikaweex are kakimol kiib’,
unirse con otros, en forma temporal o permanente, tob’ xa ajilaam q’iij uwe naj uwach re kakinuk’ kiib’
para los diversos fines lícitos de la vida humana. xew ta wi ne kakixalq’atiij ta uwi’ tziij. 2. Tikaweex re
2. Tipo de persona jurídica de Derecho Privado q’atal tziij kimoloom kiib’ xew ta wi ne kakichakuj ta
integrada por un grupo de individuos que persiguen uwi’ pwaq, ano’n, mutza’j ekojoweel uq’iij Ajaw, re
una finalidad no económica, cultural, religiosa, etz’aneel, re esipaneel jay jujun chi ano’n.
deportiva, caritativa, etc.
Asociación ilegal de gente armada. Es el delito Itzeel Moloj ke winaq k’o kiq’aaq’. Jun maak
que comete quien organice, promueva o pertenezca ku’an juna winaq kumol kichii’, kuyak uwach uwe
a grupos o asociaciones no autorizadas, para el kak’oji’ pa juna itzeel moloj re kakitijoj kiib’ chwi
uso, entrenamiento o equipamiento con armas. uchapab’exiik jay ruk’axiik k’aqb’al q’aaq’.
Asociación ilícita. Es el delito que comete quien Itzeel Moloj. Jun maak ku’an juna winaq we kak’oji’
participe o integre asociaciones del siguiente tipo: pa juna itzeel moloj re:
1. Las que tengan por objeto cometer algún 1. Chi na ri kech’ob’ow re kaki’an juna maak
delito o después de constituidas, promuevan jay kakiyak uwach u’anikiil; jay,
su comisión; y, 2. Ri mutza’j kimoloom kiib’ xelaq’aay kuk’am
2. Las agrupaciones ilegales de gente k’aqb’al q’aaq’, mutza’j ke eb’aj makuneel
armada, delincuencia organizada o grupos uwe itzeel mutza’j na utz ta k’ik’u’x.
terroristas.
Asociaciones delictivas. Es el delito que cometen Itzeel Moloj Emakuneel. Jun maak ku’an juna
quienes formen parte de bandas o asociaciones, winaq we kak’oji’ kuuk’ itzeel mutza’j kimoloom
integradas por dos o más personas, destinadas a kiib’, we e k’o ka’ib’ uwe k’iyaal winaq che re kakitik,
sembrar, cultivar, producir, refinar, comercializar, kakik’iyarisaaj, kakik’ayij, kakik’ol, kakewaj, kakijach,
vender, traficar, transportar, retener, distribuir, kakik’am kakitab’ b’i, kakitz’onoj panoq uwe kakijach
almacenar, importar, exportar, recibir o entregar itzeel a’qees re q’ab’arisab’al, sachib’al na’ooj uwe
drogas, sustancias estupefacientes o psicotrópicas, juna chi kunub’al xa ewaam u’anikiil jay kayoq’on ri
o productos derivados de las mismas o destinados q’atb’al tziij che.
para su preparación, así como cualquier otra
actividad ilícita relacionada con la misma.

Chol hi 19
a’j ch’a p
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac
Asueto. Es el descanso con goce de salario a Uxlaneem chaak. E jun uxlaneem pa kach’akan wi
que tiene derecho la persona trabajadora, en las junoq, pa taq ri rajlab’al q’iij chololeem pa q’atab’al
fechas expresamente establecidas en la ley. En tziij. Pa ri tinamit Paxil: nab’ee q’iij re ri nab’ee iik’,
Guatemala: 1 de enero, “jueves y viernes santos”, loq’olaj Juq’iij jay Wiq’iij, nab’ee q’iij re ri uro’ iik’,
1 de mayo, 10 de mayo (sólo a las madres), 30 lajuuj q’iij re ri uro’ iik’ ( xew chike ri ixoqiib’ k’o kaal),
de junio, 15 de septiembre, 20 de octubre, 1 de lajuuj re kawinaq q’iij re ri uwaq iik’, wo’lajuuj q’iij re
noviembre, 24 de diciembre (medio día), 25 de ri ub’elej iik’, juwinaq q’iij re ulajuuj iik’, nab’ee q’iij re
diciembre y 31 de diciembre (medio día). ri ujulajuuj iik’, kajib’ re kawinaq q’iij re ri ukab’lajuuj
iik’ (che utik’ib’al q’iij) wo’ob’ re kawinaq q’iij re ri
ukab’lajuuj iik’ jay junlajuuj re kawinaq q’iij re ri
ukab’lajuuj iik’ (che utik’ib’al q’iij).
Atentado contra el Patrimonio Natural y Cultural Tijow uq’iij re makuneem chwi ub’eyomaal
de la Nación. Es el delito que comete quien sin juyub’ taq’aaj jay chwi ano’nib’al re tinamit Paxil.
contar con la licencia otorgada por autoridad Jun maak ku’an ri winaq we jin ta juna wuuj ya’om
competente, cortare, recolectare ejemplares vivos ruma q’atol tziij we kuchoy, kumol awaj uwe uwach
o muertos, partes o derivados de especies de flora raxaal, xaq jun maak chi na ri kak’amaw b’i re, kujal
y fauna silvestre, así como quien transportare, uwach, kuk’ayij uwe kutaq b’i pa juna chi tinamit
intercambiare, comercializare o exportare piezas ub’eyomaal ano’nib’aal.
arqueológicas o derivados de éstas.
Atenuante. Circunstancia que aminora el hecho y Qasan makuneem. E chiri’ kako’pisax uchuq’ab’ ri
por consiguiente la pena. maak, jay kaqaj lo ri junaab’ chi riij ri ajmaak.
Audiencia. Acto de oír a las personas que exponen, Ta’b’eneem. E chiri’ kata kichii’ ri tikaweex e chwi
reclaman o solicitan alguna cosa a una autoridad. sa’ ri kakitz’onoj che juna q’atol tziij.
Ausencia. Condición legal de la persona cuyo Oq’tanem. We ri tikaweex na eta’matal ta rumal ri
paradero se ignora. q’atooj tziij pa k’o wi.
Auto de procesamiento. La resolución judicial por Ximanem tzukun maak. Jun taqoneem re q’atb’al
la cual se declara que una persona quedará sujeta tziij pa kamixi’ kanoq wi juna winaq chuqul ri q’atol
a proceso penal para ser investigada por un delito. tziij re katzukux we k’o umaak.
Auto. Resolución razonada del juez en donde se Q’atom tziij re ajq’atol tziij. E ri uchomanik ri q’atol
exponen los argumentos que sustentan su decisión. tziij; kub’i’ij sa’ xuch’ob’ chi riij juna maak jay e sa’
ub’ee jela’ xuchomaaj.
Autonomía. Derecho de las personas y/o los Tukelaal. E chiri’ ri winaqiib’ pu tinamit kitukeel
pueblos a decidir con libertad sobre asuntos de kakichomaaj sa’ kaki’an ruuk’ ri kib’iniik; kitukeel
su vida. kakichakuj riij sa’ ri kakirayib’eej pa ri kik’aslemaal.
Autopsia. Examen de los cadáveres para Ch’ob’paq’oj kaminaq. E chiri’ kapaq’ upaa juna
establecer la causa de la muerte. kaminaq re kilik sa’ uchaak xkamik.
Autor. En Derecho Penal, quien realiza y contribuye Makuneel. Pa ri q’atoj tziij e wa’ ri ka’anow jun
a la realización de un hecho delictivo. maak, xoq chi na ri kato’ow che ri u’anikiil.
Autoridad. Facultad legal que tiene una persona Taqaneel. E ri winaq ya’tal uwach rumal ri q’atoj tziij
de coordinar, dirijir o decidir sobre asuntos re kuk’am ub’ee juna chaak, pu kutzukuj ub’eyaal
sometidos a su conocimiento. juna sa’ch ya’tal pa uq’ab’.

1 hi
20 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
0 inos jurídicos Esp
B
Bien común. Lo que es bueno para todos o Komoon Rajaw. Ri utz ke konoje pu ke konoje.
pertenece a todos.
Bienes. Son todos aquellos que sean susceptibles B’itaq e. Ronojel janipa ri b’i taq re juna tikaweex,
de valoración económica, sean estos muebles o k’o kajil. Tikil uwe tikil taj b’eyomaal, b’eyomaal
inmuebles, fungibles o no fungibles, tangibles o kak’is taan jay b’eyomaal kamayinik, jela’ pacha’
intangibles, acciones, títulos y valores, cualquier uwujil uleew, q’ana pwaq, saqa pwaq uwe juna chi
derecho real, principal o accesorio. Igualmente b’eyonaal k’o rajil.
lo serán todos los frutos, ganancias, productos,
rendimientos o permutas de estos bienes.
Bilateralidad. Existencia de dos sujetos en la Chikiwachiil na’ojib’al. Jela’ kab’ix che e chiri’
relación jurídica, uno con derechos llamado sujeto e k’o ka’ib’ tikaweex puq’ab’ ri q’atooj tziij; jun k’o
activo, frente a otro con obligaciones llamado kuch’a’ojiij, tz’ononeel kuchuxik; jay jun k’o katz’onox
sujeto pasivo. che, ta’ineel kuchuxik.
Bonificación anual o bono 14. Es idéntico al Utz’ab’eel tojib’al re jun junaab’. Jun uwi’ tojonik
aguinaldo, con la diferencia de que la fecha del kaya’ che ri ajchaak. Xaq junaam ruuk’ ri jun uwi’
ciclo anual es del 1 de julio al 30 de junio, mientras tojob’al kaya’ che ri uk’isib’aal junaab’, e ma wa jun
que la del aguinaldo es del 1 de diciembre al 30 de kujeq lo uch’akik pa ri nab’ee q’iij re Julio jay kak’is
noviembre. che ri q’iij re Junio re jun chi junaab’; cha’ ta ri kaya’
che uk’isb’al junaab’ ma jukeq lo che ri nab’ee q’iij
re diciembre jay kak’is che ri iik’ re noviembre che
ri jun chi junaab’ .
Bonificación incentivo por productividad. Es una Utz’ab’eel tojib’al re uwi’ chaak. Uwi’ tojob’al kaya’
cantidad adicional al salario que a diciembre del che juna tikaweex kachakun chi iik’ pa juna k’olib’al.
2002 asciende a Q. 250.00 mensuales. Che ri junaab’ 2002 xb’i’xik chi lajuuj re oxlajuuj
winaq ketzaal (Q. 250.00) uwi’ tojob’al.
Buena fe. Convencimiento, en quien realiza un acto Utzilaj k’u’xaaj. E wa’ kuna’ ri winaq, ri uta’oom
jurídico, de que éste es verdadero, lícito y justo. juna q’atoj tziij, chi usuuk’ ri xchomaxik.

C
Cadáver. Cuerpo sin vida de una persona. Kaminaq. Rolowaal juna tikaweex kaminaq chik .
Cadena de custodia. Es un procedimiento Uchajixiik uxe’b’al makuneem. Jun chaak pa
controlado que se aplica a los indicios materiales kak’oli’ wi ronojel taq ri sa’ch xchapib’ex che juna
relacionados con el delito, desde su localización maak, k’a che ri uxe’b’al katzukux lo wi, ri ke’anaw
hasta su valoración por los encargados de su re wa’, e tikaweex eb’utaqo’n ri tzukul maak, kakik’ol
análisis, normalmente peritos, y que tiene como pa saqiil pacha’ na kasach taq, kajalk’atix taj xaq
fin no viciar el manejo que de ellos se haga y así kachapachox taj ri xriqitajik.
evitar alteraciones, sustituciones, contaminaciones
o destrucciones de la prueba.

Chol 1
a’j ch’a hi 21
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 1
Calumnia. Delito contra el honor de las personas, Tzijob’enik. Jun maak ka’ani chi riij juna tikaweex,
consistente en la imputación falsa de su comisión. we katz’aq uchii’ uwe kab’ix raq’uul chi riij.
Capacidad. Aptitud que se tiene para ser sujeto Ch’ijoweem. E chiri’ k’o juna tikaweex utz kutz’onoj
de derechos y obligaciones. ~ Relativa especial. sa’ ri karaaj xoq chi rajawaxiik ku’an ri uchaak
Es la que tienen los trabajadores menores de 18 upataan k’o chi uqul. Nik’aaj ch’ijoweem. K’o chike
años y mayores de 14 años para poder ejercer ri ajchaak k’amaja’ katz’aqat wajxaqlajuuj kijunaab’
los derechos que nacen de la relación laboral, jay ri k’o chi kajlajuuj kijunaab’; we kechakunik, ri ke
por ejemplo la posibilidad de demandar a sus utz kitukeel kakiya maak chi riij ri rajaaw chaak, na
patronos sin que participen sus padres. También chi rajawaxiik taj k’o ri kichuu kiqaaw kuuk’.
existe capacidad relativa especial en materia civil.
Cárcel. Edificio o local destinado, legalmente, para Tz’apib’al. Jaa k’olib’al tz’apib’al re ri ajmaak; chiri’
la custodia y seguridad de los presos. e chajitalik cha’ utz na keb’animaj ta b’i.
Carear. Poner a una o varias personas en K’otb’al upaa maak. E chiri’ kaya’ juna winaq
presencia de otra u otras con el objeto de aclarar la pu ka’ib’, oxib’ winaq chi kiwach nik’aaj chik re
verdad de dichos o hechos. kaq’alajisax ri ub’eyaal ucholajiil juna ch’a’teem pu
juna b’ano’n.
Cargo. Responsabilidad que se atribuye a alguien. Eqalen. chaak kaya’ che juna tikaweex. 2. Yab’al
2. Dignidad, empleo u oficio que confiere una uwach uq’iij pu upataan juna rajchaak q’atb’al tziij.
función pública. 3. Culpa o falta de que se acusa a 3. Maak, ri kaya’taj chi riij juna winaq e chiri’ na utz
alguno por el indebido desempeño de sus funciones. ta uchakuxiik ri uchaak ku’ano. 4. Taqooj. ya’tal che
4. Obligación de hacer o cumplir. juna tikaweex re ku’an juna chaak.
Carta de recomendación. Documento escrito Wuuj re oqxa’neem. Jun wuuj tz’ib’ital b’i uwach
con el que se habla en favor de una persona, ka’an b’i che juna tikaweex, pacha’ utz kuriq uchaak.
generalmente para conseguir una ventaja laboral. Pa juna q’atb’al tziij, jun wuuj kuto’ uwi’ juna tikaweex
Dentro de un proceso penal, se utiliza por parte de k’o chwa q’atb’al tziij rumal we choom ri u’ano’nib’al.
la defensa, para obtener beneficios a favor de la
persona sujeta a proceso, por su buena conducta.
Caso fortuito. Suceso o accidente inesperado e Xaqk’ate’t B’anoj. Juna sa’ch pu juna k’ax
involuntario, no imputable al obligado, que no puede kak’ulumatajik na jin ta kajawan re; na jin ta keqelen
preverse o evitarse, e impide el cumplimiento de re rumal na utz ta chi kaq’atex chwa, tob’ rumal la’
una obligación. na e taj ta chi juna taqanik.
Catear. Allanar con autorización judicial la vivienda Tukutun upa jaa. E chiri’ kaya’ okeem chi ke nik’aaj
de una persona. tikaweex rumal ri q’atol tziij keb’ok pa rochoo juna
tikaweex.
Caución económica. Medida sustitutiva de la Pwaqilaal k’axeel. Jun pwaq katojik re kaya’ kanoq
prisión preventiva que consiste en pagar una suma pa uk’axeel juna tikaweex k’o chi uqul ri q’atab’al
de dinero como garantía de que la persona que se tziij, na utz ta katzelex wa’ wa pwaq we katajin ri
encuentra sujeta a proceso penal no se sustraerá tzukun maak.
del mismo, mientras este perdure.

1 hi
22 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
2 inos jurídicos Esp
Caución juratoria. Medida sustitutiva de la prisión Jikib’an tziij re makuneel. Jun ujalik uwach juna
preventiva que consiste en que la persona que se tojoj maak, we echiri’ juna winaq ximital chi uqul ri
encuentra sujeta a proceso penal, presta juramento q’atb’al tziij kuya’ uchii’ che kuresaj ta riib’ chuxee’
de que no se sustraerá del mismo, mientras este k’a pa xmayin wi ri tzukun maak.
perdure.
Causa. Motivo o razón para actuar. 2. Litigio: pleito Rumaliil. Sa’ ub’ee juna sa’ch. 2. ch’a’ojineem:
judicial. ch’a’ooj chwa juna q’atol tziij.
Certificación. Testimonio o documento justificativo Retaliil wujil. Jun wuuj pa tz’ib’atal wi ronojel ri
de la verdad de algún escrito, acto o hecho. 2. ub’eyaal ucholajiil juna b’ano’n. 2. Jun b’anooj e
Acto por medio del cual una persona da fe de algo chiri’ jun tikaweex kub’i’ij chi qatziij reta’am sa’ ri
que le consta. kach’a’teb’ex riij.
Chantaje. Amenaza de pública difamación o Xib’ineem. E chiri’ k’o juna kuxib’ij juna tikaweex,
daño semejante que se hace contra alguno, a fin kutz’aq uchii’ cha’ utz kaya’ pwaq che pu kaya’ juna
de obtener de él dinero u otro provecho. chi sa’ch che.
Circunstancias agravantes. Son aquellas Nimarisan maak. E ronojel ano’n kujalk’atiij ri
circunstancias que modifican la responsabilidad umaak juna winaq kojotal umaak, kaq’ansax uwach
criminal de la persona acusada de cometer un delito, ri umaak xu’ano, rumal la’ kaq’ansax uwach ri tojoj
provocando que se le imponga una pena superior maak kaq’at puwi’ juna winaq.
a la mínima por haber realizado conjuntamente
con el delito, actos que lo hacen más grave, o por
circunstancias personales del sindicado.
Circunstancias atenuantes. Son aquellas Q’ob’irisan maak. E ronojel ano’n kujalk’atiij ri
circunstancias que modifican la responsabilidad umaak juna winaq kojotal umaak, kaqasax uwach
criminal de la persona acusada de cometer un ri umaak xu’ano, rumal la’ kaqasax uwach ri tojoj
delito, provocando que se le reduzca la pena o maak kaq’at puwi’ juna winaq.
se imponga la pena mínima, por circunstancias
personales del sindicado, o por la buena conducta
del sindicado ante el delito cometido.
Citación. Acto por el cual un juez o tribunal Sik’ineem. Jun anoj e chiri’ kasik’ix juna tikaweex
ordena la comparecencia de una persona, sea rumal jun q’atol tziij; e chiri’ kasik’ix ri ajmaak, ri
parte, testigo, perito o cualquier otro tercero, para ch’aweel chi riij juna winaq, ri kesan chi’aaj, pu juna
realizar o presenciar una diligencia que afecte a chik re kerila’, ke’uta’ ri chakuneem katajin u’aniik re
un proceso. kaq’alajisax juna sa’ch.
Ciudadano. El nacional de un país que puede Tz’aqat ujunaab’. Juna tikaweex alaxinaq pa
ejercer derechos políticos por ser mayor de edad. juna k’olib’al; chiri’ utz ku’an ajchaak ajpataan re ri
komoon rumal nim chik.
Cláusula. Cada una de las disposiciones de un Q’atatziij. E ri jujun taq tz’ita’j tziij kariqitaj chupam
contrato, testamento, tratado o documento. juna tz’ib’awuuj, juna retal tziij, pu chupam ri uwujiil
juna sa’ch.

Chol 1
a’j ch’a hi 23
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 3
Clausura Provisional. Es un acto conclusivo Chaqb’exik maak. Jun k’isb’al ano’n re q’atb’al tziij,
del proceso penal que procede cuando no e chiri’ kak’is utz’am ri tzukuneem rumal ma jin ta
corresponde sobreseer el proceso y los elementos k’iyaal q’alajisan maak e chiri’ katajin ri tzukuneem.
de prueba aportados resultan insuficientes para Ri q’atol tziij chi rajawaxiik kuq’alisaaj sa’ taq ri
requerir la apertura del juicio. El juez debe indicar q’alajisan maak cha’ utz kilik sa’ tan chi ri ka’anik xaq
concretamente qué medios de prueba se deben janipa q’iij kamayin juna tan chi k’aak’ tzukuneem. Ri
incorporar para tomar una nueva decisión y en utaqeem wa jun k’isb’al ano’n are kaq’atex uwach
qué plazo. El efecto de la declaración de clausura ronoje ri maak kojoom chi riij ri makuneel. Wa’ e
provisional, es que cesa toda medida de coerción ke’ela wi: echiri’ katikir ri tzukunik, ri q’atol tziij utz
impuesta sobre el imputado. Esto significa lo kataqan pacha’ katz’apix uchii’ ri kojotal umaak
siguiente: Al inicio del proceso, el juez puede pacha’ ri tzukuneel maak kutzukuj ri uxe’aal maak
ordenar que la persona esté en prisión mientras el xaq utz k’uri’ ri q’atol tziij kataqan pacha’ katz’apix ta
Ministerio Público realiza su investigación, o bien, kanoq ri winaq xew ta ne kutoj kanoq pwaq pacha’
ordenar que no esté en prisión pero la persona utz kel b’i, jay keqalen kanoq ri pwaq janipa xmayin
debe pagar una fianza como garantía que no va ri tzukuneem maak. Ri uk’isik tzukuneem maak e
escapar mientras se hace la investigación. El cese ke’ela wi: we ri winaq k’o pa tz’apab’al utz kesax
de la medida de coerción significa que si la persona b’i, uwe utojoon juna pwaq eqalen maak, katzelex
está en prisión, la van a dejar en libertad; o si se tan chi che.
ordenó pagar una fianza, esta se le va devolver.
Coacción. Fuerza o violencia que se hace a una Takpuneem. Jela’ kab’ix che jun b’anooj e chiri’
persona para precisarla a que diga o ejecute alguna katakapux juna winaq pa juna sa’ch na karaj ta
cosa, y en este sentido su empleo origina múltiples ku’ano, re kub’i’ij juna raq’uul pu re kamakunik. We
consecuencias de orden legal. xu’ano kuriq k’ax rumal.
Cobro de lo indebido. El recibimiento de algo que Itzel k’amoj pwaq. We kak’am juna tojoneem xoq
no corresponde en derecho y efectuado por quien na ub’eyaal taj, jay ri katojow re na reta’am taj.
lo desconoce.
Código. Libro que reúne las leyes de determinadas Nuk’uq’atab’al tziij. E wa wuuj pa tz’ib’ital wi ronojel
áreas o ramas del Derecho. Ejemplo: Código ri q’atab’al taq tziij k’i loq; cha’ ta ri’ ri q’atab’al tziij re
Penal, Civil, Municipal, etc. tojob’al maak, ri q’atab’al tziij re juna tinamit, ri ke ri
ajuwach re tinamit jay nik’aaj chik.
Coercibilidad. Posibilidad de exigir el cumplimiento Taqantziij. E chiri’ kok uch’a’ojiil che juna winaq
de una acción legal, aun contra la voluntad del ku’an sa’ ri tz’onotal che rumal ri q’atab’al tziij, tob’
obligado a cumplirla. na karaaj ta ku’ano.
Cohecho. Acción y efecto de sobornar a un B’itisinapwaq ajmaak. E chiri’ kab’ochi’ix juna
funcionario público. rajchaak tinamit, kaya’ pwaq uwe juna chi sa’ch che.
Colaborador eficaz. Es una persona que forma Raq’uneel rachib’iil emakuneel. Jun winaq k’o che
parte de una organización criminal o terrorista juna itzeel mutza’j jay we xchapatajik karaaj kuraq’uj
y que luego de ser arrestada, decide colaborar chwa ri q’atb’al tziij ronojel taq ri itzeel b’ano’n
voluntariamente con el sistema judicial en las kaki’ano, taq rachib’iil pacha’ ri tzukuneel maak
investigaciones que involucran a su organización. keb’utzukuj ri jujun taq chik jay jela’ ku’an la uchaak
Esto con el fin de obtener beneficios penales, que pa saqiil. We ri winaq keb’uraq’uj la rachib’iil utz
van desde la atenuación de la pena señalada al kaqasax lo uwa umaak, uwe kesax ronojel ri umaak
delito de que se le atribuya, hasta la exención e rumal we ronojel la tziij xuq’aljisaaj xaq keb’uraq’uj
incluso la total exoneración de la misma a cambio ri rachib’iil.
de la información suministrada.

1 hi
24 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
4 inos jurídicos Esp
El colaborador eficaz es un colaborador casual Ri raq’uneel rachib’iil jun to’neel; xa rumal ma xk’oji’
que por su posición dentro de la estructura, tiene kuuk’ ri itzeel mutza’j reta’am kiwach, reta’am ronojel
información privilegiada sobre cómo operan, pacha’ taq ri e taqaneel, na taq ri e k’o chupam, pa
quiénes la integran, cuáles son los recursos kekik’ama’ wi ri kipwaaq, sa’ ri kib’i’ la itzeel mutza’j
financieros con los que cuenta, etc., la organización xaq jujun taq chi sa’ch.
criminal a la que pertenece.
Comercialización o difusión de pornografía de K’ayineem xaq upuk’uxik kik’exwaach ak’alaab’
personas menores de edad. Comete este delito keb’aq’unik uwe ech’analik. Katzaq pa maak
quien, publique, reproduzca, importe, exporte, chi na kuq’alisaaj, kupuk’ij, kuk’iyarisaaj, kutaq b’i,
distribuya, transporte, exhiba, elabore propaganda, kupaxirisaaj uwach, kurok’owisaaj, kuk’ut, ku’an
difunda ó comercie de cualquier forma y a través de uwe kuk’ayij kik’exwaach ak’alaab’ keb’aq’unik uwe
cualquier medio, material pornográfico de personas ech’analik uwe xa kuchapib’eex ri kik’exwaach jay
menores de edad o con incapacidad volitiva o ri kiqul.
cognitiva en donde se utilice su imagen o voz real
o simulada.
Comerciante. Quien ejerce en nombre propio, K’ayiineel. Jun tikaweex kachakun utukeel, kuk’ayij
en forma habitual y con fines de lucro cualquier sa’ taq ri utz kak’ayixik, cha’ ri uwach juyu’b taq’aaj,
actividad de comercio dirigida a la producción o pu k’o kujal uwach, pu kuk’ayij ri uchaak upataan.
transformación de bienes y a la prestación de
servicios.
Comercio, tráfico y almacenamiento ilícito. Es el K’ayinik, urik’owisaxiik jay uk’olik itzel taq sa’ch.
delito que comete la persona que, sin autorización E jun maak ku’an juna winaq, we na jin ta uwujil
legal adquiera, enajene a cualquier título, importe, q’atb’al tziij, kuk’am, kuya’ juna uwujil, kuk’am, kutaq
exporte, almacene, transporte, distribuya, b’i, kuk’ol, kuruk’aaj, kujach, kukoj, kuk’ayij uwe
suministre, venda, expenda o realice cualquier ku’an chi juna ano’n re urik’owisaxiik ija’, uxaaq,
otra actividad de tráfico de semillas, hojas, plantas, tiko’n, ukotz’i’j uwe raqan itzeel aq’ees q’ab’arisab’al
florescencias o sustancias o productos clasificados pu sab’ichal na’ooj uwe juna itzeel kunub’al.
como drogas, estupefacientes, psicotrópicos o
precursores.
Comisario. El que representa a otro por tener Ajk’amal wuuj, ajuwach eb’aj chajineel. E ri
comisión de él. 2. Cierto grado en la policía kachakun pa uk’axeel juna chik rumal katoj che.
y cuerpos de vigilancia o seguridad. 3. En un 2. Jun eqalen kaya’ che juna kachakun kuuk’ ri e
Juzgado, es quien recibe documentos. chajal tinamit. 3. Jela’ kab’i’x che ri kak’amow re taq
ri wuuj pa juna q’atab’al tziij.
Comisión paritaria. Comisión en la que se da una Junamiil chaak. E chiri’ pa juna puuq e k’o esay
representación equilibrada entre los representantes kichii’ konojel ri jalajuuj taq puuq chi tikaweex e k’o
de distintos intereses o grupos. pa juna tinamit, cha’ utz konojel junaab kakichomaaj
sa’ ri utz chi ke konojel.
Comiso. Pena de perdimiento de la cosa por Majoneem. Jun tojob’al maak kaya’ che juna winaq,
mandato legal. También es llamado decomiso. kesax che sa ri xriqitaj ruuk’ rumal ri q’atoj tziij.
Compensación. Resarcir un daño o pérdida. Tojoneem. E chiri’ kaya’ uk’axeel juna sa’ch xujam
juna tikaweex.

Chol 1
a’j ch’a hi 25
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 5
Competencia. Facultad de un órgano u autoridad Uchakuul. E chiri’ juna q’atb’al tziij utz kaya’ chi
para conocer y resolver determinado asunto. reta’maxiik che juna chaak jay utz kuchakuj riij.
Cómplice. Es la persona que sin ser autora del Tob’eel makuneel. E ri winaq tob’ ma i’re ka’anaw
delito, anima o alienta a otro en su resolución de ri maak, kuyak uk’u’x junoq pacha’ ku’an juna maak;
cometer el delito; promete su ayuda o cooperación kub’itziij ri uto’ob’ pacha’ echiri’ ka’ani’ ri maak; we
para después de cometido el delito; proporciona kuq’alisaaj uwe kuk’ut ri u’anikiil juna maak; xaq
informes o suministra medios adecuados para junaam k’uri’ katzaq chupam wa maak ri winaq
realizar el delito; o bien, sirvieron de enlace o xkich’a’beej uwe xaq junaam xkichomaaj u’anikiil
actuaren como intermediarios entre los partícipes juna maak.
para obtener la concurrencia de éstos en el delito.
Cómplices. Son quienes voluntariamente auxilian Tob’elaab’ makuneel. E taq ri winaq ketob’ che
de cualquier modo a la realización del hecho o u’anikiil juna maak, jay ketob’ che echiri’ anital
quienes prestan una ayuda posterior al mismo, en chik uwe ketob’ che unuk’iik uchomaxiik anoj juna
virtud de promesas anteriores a su perpetración. maak.
Compraventa. Contrato por medio del cual dos Uwujil loq’oneem jay k’ayineem. Jela’ kab’ix che
personas acuerdan transmitir la propiedad de una ri uwujiil juna loq’oweem uwe k’ayineem pa wi ri
cosa mediante el pago de una suma de dinero. ajk’aay kuya kan puq’ab’ ri loq’oweel sa’ ri xuk’ayij
rumal katoj che.
Comunidad. En el sentido civil, “condominio”, es K’i rajawuul. Chwa ri q’atb’al tziij e ke’ela wi ri
decir, derecho real de propiedad, que pertenece koch loq’oxiik ke taq ri k’iyaal chi rajaaw chwi juna
a varias personas, por una parte indivisa, sobre un b’eyomaal tikilik pu tikil taj.
bien mueble o inmueble.
Conciliación. Acción y efecto de componer y ajustar Chomoneem. E chiri’ kaki’an ri utziil chi kiwach ri
los ánimos de los que estaban opuestos entre sí. 2. tikaweex e ch’a’ojininaq. 2. Jela’ kab’i’x che pa ri
Dentro del ámbito del Derecho, la audiencia previa q’atoj tziij e chiri’ ri q’atol tziij nab’ee kach’a’t kuuk’
a todo juicio en que la autoridad trata de avenir a ri kech’a’ojinik re kaki’an ri utziil chi kiwach cha’ utz
las partes para evitar el proceso. na kakijeq ta ri ch’a’ooj.
Conclusiones de debate. Es el argumento final de Uk’isb’al ch’a’oj. E jun uk’isb’al tziij ke taq
las partes (Defensa, Ministerio Público, Querellante, ri (to’b’eel, tzukuneel maak, kojoweel maak,
Víctima, etc.) sobre toda la prueba diligenciada k’ulumaneel k’ax.) chwi ronojel ri q’aljisan maak pa
durante el debate y como ésta acredita su tesis del ri ch’a’ooj jay sa’ ke’el kanoq wi, pa katz’onox wi e
caso, solicitando que la decisión final del juez sea uk’isb’al utziij ri q’atol tziij ka’ani’ chwi ri xk’utik.
acorde con ella.
Condena. Decisión judicial por la cual se obliga Q’atoj tziij. E chiri’ kab’i’x pa ri q’atab’al tziij chi jun
a una de las partes en juicio a satisfacer las chi ke ri e k’o pa ch’a’ooj ku’ano sa’ ri kutz’onoj ri
pretensiones de la otra, sea en todo o en parte. junchik, tob’ na ronojel taj.
Condenado. En lo civil, litigante contra el cual se ha Tojol maak. Winaq chi na ri kaq’at tziij puwi’. 2. chi
fallado. 2. En lo penal, contra quien se ha fallado o uwach ri q’atab’al tziij, e ri ajmaak kaq’at tziij chi riij.
aplicado una pena.
Confeso. Persona que admite, expresa o Xuya’ riib’ chuxee’. E ri winaq, kub’i’ij chi qatziij
tácitamente, la comisión de un delito o un hecho xu’an ri maak, ri kaq’at tziij chi riij rumal.
que le afecta jurídicamente.

1 hi
26 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
6 inos jurídicos Esp
Confidencialidad. Derecho consignado en la Ley Ewaneem. Jun koch loq’oxiik k’o chupam ri q’atab’al
Contra la Violencia Sexual, Explotación y Trata tziij chwi jalajuuj k’axk’oliil chwi ri ixoq. E chiri’
de Personas, a favor de las víctimas. Consiste en kachajix xaq kewax uwach juna tikaweex uk’ulumam
proteger la privacidad e identidad de las personas k’ax, kewax uwi’ ronojel ri tzukuneem molotal chik.
víctimas, previéndose el secreto de la información
inherente recopilada.
Conflicto. Choque generado por desacuerdo o Ch’ojineem. E ri ch’a’ooj kaki’an ri tikaweex chi kiwach
disputa de intereses. rumal na ku’an ta junaam kina’ooj puwi’ juna sa’ch.
Conmutación de pena. Cambio de la pena Ujalik tojoj maak. E chiri’ kajal ri tojoj maak ya’tal
favorable al reo. chi riij juna ajmaak, kato’b’ che ri re.
Consanguinidad. Parentesco que deriva de la Junaam kik’eel. Ri tikaweex katz kichaaq’ kiib’,
sangre. junam kati’ kimaam, junam kikik’eel.
Consenso. Aprobación y acuerdo de todos. Junumisan na’ooj. E chiri’ konojel ri tikaweex
junam xkichomaaj xkinimaj juna sa’ch.
Consentimiento. Manifestación expresa de Nimaxik. We juna tikaweex kunimaj ruuk’ uk’u’x juna
voluntad. Aprobación por medio de la manifestación sa’ch. E chiri’ kunimaj ri tikaweex sa’ ri xchomax
expresa de la voluntad en un acto jurídico. rumal ri q’atol tziil.
Conspiración. Es el delito que comete quien se Unuk’ik makuneem. E jun maak ku’an jun winaq
concierte con otra u otras personas con el fin de kuchomaaj ruuk’ juna rach winaq pacha’ kaki’an jun
cometer uno o más delitos de los enunciados maak chololem pa urox chola’j tziij re wa q’atab’al
en el artículo 3 de la Ley contra la delincuencia tziij.
organizada. Ri tojoj maak kaya’ chi ke ri winaq e xaq junaaj cha’
Las penas a imponer a cada persona por ri kaya’ che jun winaq kunuk’ juna makuneem chwi
conspiración serán las mismas señaladas para el sa’ ri xu’ano.
delito que se conspira, independientemente de las
penas asignadas a los delitos cometidos.
Constancia laboral. Es el escrito que extiende Retaliil chaak. E ri jun wuuj kuya’ ri jun jaa k’olob’al
una empresa, confirmando que una persona che ri winaq pa kub’ij wi janipa chi unajtuul xchakun
prestó servicios laborales por cierto período en kuuk’ wa’ wa wuuj e katzo’now re, ri kajawax che.
sus instalaciones, por lo general se entregan bajo
petición del interesado, como referencia laboral.
Constitución. Ley fundamental o Carta Magna que Ajaw Q’atab’al tziij. Kichuu kiqaaw ri q’atab’al tziij,
regula los principios que organizan el Estado de pa cholom wi ri ub’eyaal ri ub’inik usilab’ik ri siwaan
donde se originan todas sus normas y leyes, es tinamit; chiri’ kawiniqir wi ronojel janipa chi q’atab’al
decir, el código político en que el pueblo, por medio tziij e k’olik; chiri’ kel wi ri nuk’ub’al q’atab’al tziij pa
de sus representantes, por él libremente elegidos, kitz’ib’aam wi ri tikaweex, ri e cha’tal rumal ri tinamit,
fija por escrito los principios fundamentales de su ronojel ri rajab’al uk’u’x ri siwaan tinamit; ronojel sa’
organización y, especialmente, los relativos a las ri kakaaj kaki’an che ri kik’asleem ri tikaweex.
libertades políticas del pueblo.
Construcción clandestina de polígonos de Uyijb’axik k’aqab’al q’aaq’ xa xelaq’aay. E jun
tiro. Es el delito que comete la persona que sin maak ku’an juna winaq we na jin ta uwujil rumal
autorización de la DIGECAM, instale o acondicione DIGECAM, kukoj uwe kuyijib’a’ juna kolob’al pa
lugares para la práctica de tiro, sea de uso público katijox wi iib’ che k’aqanik ruuk’ q’aaq’ tob’ komoon
o privado. uwach pu xa re jun ka’ib’ rajaaw.

Chol 1
a’j ch’a hi 27
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 7
Consumar. Llevar a cabo un acto con todos sus Anonik. E chiri’ kak’is u’anik juna b’ano’n ruuk’
requisitos. ronojel janipa ri rajawaxiik.
Contagio de Infecciones de transmisión sexual. Q’atisaneem yab’iil petinaq che b’aq’unik.
Delito que comete quien, a sabiendas que padece Jun maak ku’an juna winaq reta’an k’o yab’iil che
de infección de transmisión sexual, expusiera a otra kab’aq’un ruuk’ chi junoq jay kuq’atisaaj kanoq
persona al contagio. ya’b’iil che.
Contrato. Acuerdo de voluntades que tiene Junumaneem chaak. Jun ujunamaxiik k’u’xaaj, ri
efectos jurídicos. ~ Colectivo de trabajo. Es aquél utz kopon chi uwach ri q’atab’al tziij. ~ Komoon
que se celebra entre uno o varios sindicatos de chakub’al. E ri kutz’ib’aaj ri jujun pu ka’ib’ oxib’
trabajadores y uno o varios patronos, mediante ajuwach re ri kimolooj ajchakiib’ kuuk’ ka’ib’
el cual él o los primeros se comprometen a que oxib’ e rajaaw chaak; pa kakitz’ib’aaj wi sa’ ri
algunos o todos sus miembros ejecuten labores xkichomaaj chi uwi ri kichaak kaki’ano, janipa
determinadas a cambio de una remuneración que ri tojob’al ke chi kijujunaal kaya’ik jay kakib’i’ij
debe ser ajustada individualmente para cada uno de chupam chi junaam utojik chi ke. ~ Junamatziij.
éstos y percibida en la misma forma. ~ Consensual. E ri utz kasuk’upixik we junaam tziij kuuk’ konojel
El que se perfecciona con el simple consentimiento ri e tz’ib’ayoom re. ~ Re eta’manik. Wajun
de las partes. ~ De aprendizaje. Constituye una ub’eyaal ri chomanik chi riij juna chaak, e chiri’ ri
modalidad del contrato de trabajo, en virtud de rajaaw chaak kakito’ kiib’ ruuk’ ri ajchaak; ri rajaaw
la cual una de las partes utiliza los servicios del chaak ri uchaak jay na kutoj ta ri anab’al re, xoq ri
aprendiz como medio para que éste aprenda el ajchaak kumaj u’anik saqiil ri uchaak y’atal chuqul.
oficio, al mismo tiempo que el empresario aprovecha
en su beneficio la actividad laboral de aquél.
Contrato individual de trabajo. Es el vínculo Junuman chaak pa tukelaal. Wajun chomaneem
económico-jurídico mediante el cual una persona pa kub’i’ij wi ri ajchaak chi kuya uchii’ che ku’an
queda obligada a prestar a otra sus servicios ri chaak kaya’ chuqul, kunimaj utziij ri iloneel;
personales o a ejecutarle una obra personalmente, k’o k’u tojob’al re kaya’ik. ~ Pa tukelaal na jinta
bajo la dependencia continuada y dirección uq’ijool kak’isik. E ri na kab’i’x taj sa’ chi q’ijool
inmediata o delegada de ésta última a cambio kak’is ri chaak. Xoq ri q’atab’al tziij re chakuneem
de una retribución de cualquier clase o forma. ~ kuq’alisaaj raqan uq’ab’ sa’ ri chomanik karaaj ri
Individual de trabajo por tiempo indefinido. Es chaak q’alaaj sa’ chi q’ijool kak’isik. ~ Pa kitukelaal
aquél que no especifica fecha para su terminación. ri ajchakiib’ na tz’aqatinaq ta kajlajuuj kijunaab’.
El Código de Trabajo también regula el contrato a E ri chomanik kuuk’ ri chapayoom kiwach ri
plazo fijo y para obra determinada. ~ Individual de ak’alaab’; jay we na jinta ri re, chi rajawaxiik e ri
trabajo de jóvenes menores de 14 años. Es aquél q’atab’al tziij re chakuneem kaya’ow okeem chi ke
que debe celebrarse con los representantes legales kechakunik.
de los jóvenes y, en su defecto, se necesita de la
autorización de la Inspección General de Trabajo.
Conversión. La transformación de un acto nulo en Jalwachineem. E ri ujalik uwach ri jun b’anooj na
otro eficaz mediante la convalidación o confirmación. jin ta uchaak ruuk’ junchik, ri k’o ub’eyaal ucholajiil.
Cónyuge. Cada una de las personas (marido y Tuneel laq’eel. E ri achi jay ri ixoq ek’uli’naq.
mujer) que integran el matrimonio.

1 hi
28 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
8 inos jurídicos Esp
Corrupción. Uso indebido de las facultades que Itzeel ano’nik. Itzeel chakuneem ku’an ri rajchaaj
posee el funcionario público para favorecer tinamit ruuk’ ri uchuq’ab’ ya’talik rumal ri siwaan
intereses particulares. ~ De menores. En Derecho tinamit, xa rumal karaaj kub’eyomarisaaj riib’
Penal, delito que consiste en inducir a un menor utukeel. ~ Kuuk’ ch’uti’q. Puq’ab’ ri q’atooj tziij, e
a la prostitución o a cualquier otro acto que atente ri jun maak e chiri’ katakapux juna ch’uti’n pa maak,
contra su honor y su dignidad sexual. cha’ ta ri’ kuk’ayij ri k’olib’al upoqolajiil pu re ku’an
juna chik sa’ch na usuuk’ taj ku’an che ri k’olib’al.
Cosa juzgada. Término usado para referirse al Q’atom chi tziij. Jela’ kab’i’x che ri jun ch’a’teem
momento procesal en el que una sentencia ya no e chiri’ q’atom chi tziij chi riij juna maak, b’i’tal chi ri
admite revisión y no puede ser modificada. tojob’al re, rumal ri’ na utz ta chik kil tanchik jay na
utz ta chi kajal ri b’i’im chik.
Costas procesales. Gastos que se producen con Rajilaal q’atob’eem tziij. E ronojel ri tojob’al re ri
ocasión de un proceso. q’atoj tziij chi riij juna maak.
Costumbre. Repetición reiterada de una forma de Xexb’ano’n. E ri u’ano’n juna winaq, ri na kusach
conducta con la conciencia de su obligatoriedad por ta kanoq rumal keta’am chi e na’ooj ri’ pa ri komoon
parte de la comunidad y de las autoridades. jay e kina’ooj ri e q’atol tziij.
Crédito. Derecho que tiene una persona, llamada Tz’onowel k’aas. Koch loq’oxiik ya’tal che juna
acreedor, de exigir de otra, denominada deudor, tikaweex chiq’imaneel, kub’i’ij che ri ajchaq’i’m sa’
un determinado comportamiento. ri utz ku’ano jay sa’ ri na utz ta ku’ano.
Crimen. Delito grave. Nima makuneem. Jun nima makuneem.
Criterio de oportunidad. Es la facultad que tiene Tob’an makuneel. E upataan ri tzukuneel maak,
el Ministerio Público, bajo el control del juez, de pa utaqo’n ri q’atol tziij, na kuchakunisaaj ta chik ri
no ejercer la acción penal debido a su escasa tzukun maak rumal na jin ta uchuq’ab’iil chupam ri
trascendencia social o mínima afectación al bien tinamit, jay we juna winaq kojotal umaak uwe k’o
jurídico protegido, a las circunstancias especiales chuxee’ juna tzukuneem ka’ani’ xaq junaam ruuk’
en la responsabilidad del sindicado o cuando el ri q’atab’al tziij.
imputado sufre las consecuencias de un delito
culposo.
Cuerpo del delito. Cosa con que se ha cometido Maku’isanib’al. Sa’ ri xuchapib’eej ri winaq re
un delito, o en la cual existen las señales de él. xmakun ruuk’, pu e ri k’o kan retaliil ri maak che.
Cuestión prejudicial. Es una situación jurídica en Q’atom ta tziij puwi’ juna sa’ch. Pa juna anoj
que el avance de la investigación penal depende re q’atab’al tziij, kachapib’ex wa’ e chiri’ ronojel ri
exclusivamente del juzgamiento de un asunto tzukunik kape che ri maak anitalik pu chomam chwa
relacionado con el delito concreto, pero que juna chi sa’ch tob’ k’o ta q’atab’al tziij. We ela’ kakoj
debe resolverse en un proceso independiente y juna maak chi riij juna tikaweex re xumaj juna uleew,
diferente del penal. Por ejemplo, cuando se acusa nab’ee taan kil na we ri kojoyoom maak i’re rajaaw
por delito de usurpación de un terreno, pero se ri uleew uwe la k’o chwach ri uleew ya’tal chi che
debe determinar primero si la presunta víctima es ruuk’ q’atab’al tziij.
propietaria o poseedora legal del terreno.
Culpa. Responsabilidad del actor de un delito o Maak. Jun maak ku’an juna tikaweex na uch’ob’om
falta, cometida sin intención. ta ku’ano.

Chol 1
a’j ch’a hi 29
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 9
D
Dañar. Producir un mal material o moral. B’anoj k’ax. Anoj k’ax chi riij uwe pa ranima’ juna
tikaweex.
Datos personales. Son los relativos a cualquier Retaliil uk’aslemaal tikaweex. E ronojel ri kak’utuw
información que permita identificar a personas uwach juna tikaweex pacha’ taq: b’i’aaj, ujunaab’,
naturales, entre ellas: nombre, edad, estado we k’ulanik uwe k’ulan taj, pa alaxinaq wi, sa’ la
civil, nacionalidad, profesión u oficio, domicilio y uchaak, pa jeqel wi jay sa’ rajlib’aal uwujiil k’utub’al
documento de identificación. k’aslemaal.
De la portación de un arma de fuego sin la Ch’uta makunik re uruk’axik k’aqb’al q’aaq’
licencia correspondiente. Es la falta que comete uk’am ta uwujiil. E jun maak ku’an juna winaq
la persona que teniendo licencia para portación k’o uwujiil uruk’axik k’aq’bal q’aaq’ ruuk’, ruk’am ri
de arma de fuego, porte ésta, sin llevar consigo q’aaq’ jay ruk’am ta ri uwujiil xew ta wi ne ik’owinaq
la licencia respectiva, siempre y cuando ésta esté ta uwi’.
vigente.
De oficio. Cuando la autoridad actúa sin ser Upataniil. E chiri’ ri taqaneel ku’an juna chaak na
solicitada por la parte interesada. tz’onotal ta che rumal ri tikaweex chi na che kajawax
wi.
Deber jurídico. A lo que está obligada cualquier Unimaxik q’atal tziij. E wa’ ri chi rajawaxiik ku’an
persona en una relación jurídica. juna tikaweex re kunimaj sa’ ri kub’i’ij ri q’atab’al tziij.
Declaración. Manifestación que hace una persona Ub’ixikiil tziij. Jela’ kab’ix che e chiri’ juna tikaweex
para explicar, a otra u otras, hechos que le afectan kub’i’ij, kuq’alajisaaj juna sa’ch rumal ma e ri re
o que le son conocidos, sobre los cuales es xb’anow re pu we k’o reta’am chi riij.
interrogada.
Decreto. Resolución emitida por una autoridad. Ch’uta q’atol tziij. Jun chomanik kaya’ chi
reta’maxiik rumal ri q’atol tziij.
Defender. Amparar, proteger; librar, salvar. To’oj wi’aaj. Uto’ik, uch’uqik, uk’olik juna tikaweex.
2. Abogar, alegar ante un juez o tribunal. 2. Kojoj tziij, uch’a’ojixiik chi uwach ri q’atab’al tziij.
Defensoría. Institución que tiene como función To’b’eneel. Jun molooj chi tikaweex kichaak keto’on
la defensa de derechos en un proceso civil o pa taq ri ch’a’ojineem chi uwach ri q’atab’al tziij.
criminal.
Deforestación. Acción de despojar un terreno de Choyoj chee’. Kichoyik konojel ri chee’ jay aq’ees
plantas forestales. chwa juna uleew.
Delincuente. Persona que ha trasgredido la Makuneel. Jun winaq uxalq’atim ri utaqo’nik ri
norma o ha cometido un acto ilícito, el cual ha q’atab’al tziij, u’anom juna itzeel b’anooj jay wa
sido demostrado en un proceso legal. umaak xq’alajisax rumal ri q’atab’al tziij.

1 hi
30 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
q inos jurídicos Esp
Delito. Acción u omisión sancionada por las leyes Maak. Itzeel taq ano’n, ri q’atom tziij puwi’ rumal ri q’atol
penales por dañar a las personas, los bienes o los tziij, rumal ku’an k’ax che uk’aslemaal juna tikaweex,
derechos de los demás. - Culposo. Violación de pu che ri b’i taq ke ri tikaweex. - Raq’uneem. E chiri’
la ley penal realizada por ignorancia, negligencia o kaxalq’atix uwi’ ri q’atab’al tziij, rumal na eta’matal taj
imprudencia. sa’ ri kub’i’ij pu rumal ta okeem iil chi uwach.
Delito de acción pública. Es el delito que, aún Upataniil Maak. E ri jun maak, tob’ raq’um taj rumal
sin denuncia del interesado es investigado por el ri xk’uluw re, katzukux uxe’aal rumal ri tzukuneel
Ministerio Público, por considerarse grave. maak rumal we nimalaj maak.
La sola noticia de un delito de esa naturaleza We xtataj wa maak kujeq ri tzukunik ri tzukuneel
provoca que el Ministerio Público inicie investigación, maak, tob’ na kutz’onaj ri xk’uluman re ri k’ax, chi
aún sin contar anuencia de la presunta víctima, rajawaxiik ka’ani’ ronojel ri tzukunik k’a pa xk’is wi.
debiendo realizar todas las acciones necesarias
para continuar con el proceso hasta su finalización.
Delito de Femicidio. Comete el delito de femicidio Makuneem chwi kamisan ixoq. Katzaq pa wa jun
quien, en el marco de las relaciones desiguales de maak re kamisan ixoq chi na ka’anaw re, xa rumal
poder entre hombres y mujeres, diere muerte a una jin ta junamiil chi uxo’l jun ixoq jay jun achi xa rumal
mujer, por su condición de mujer, valiéndose de la’ kukamisaaj xa rumal ma ixoq, kanimar uwa ri
cualquiera de las siguientes circunstancias: maak we ka’an ri kachololex panoq.
a) Haber pretendido infructuosamente a) We xub’ochi’ij uk’u’x juna ixoq jay xusok taj
establecer o restablecer una relación de uwari’ che ku’an juna k’ax che.
pareja o de intimidad con la víctima. b) We echiri’ ka’an juna makunik che ri ixoq we
b) Mantener en la época en que se perpetre k’o chux che ri anaweel k’ax, wi xk’oji’ ruuk’,
el hecho, o haber mantenido con la xu’an ulaq’eel, rachib’iil uwe xaq junaam
víctima relaciones familiares, conyugales, xechakun ruuk’ ri k’ulumaneel k’ax.
de convivencia, de intimidad o noviazgo, c) We kab’i’tzix pa juna jalajuuj itzeel ano’n,
amistad, compañerismo o relación laboral. ruuk’ uwe ruuk’ taj kamisab’al.
c) Como resultado de la reiterada manifestación d) We ka’an juna itzeel sa’ch uwe kab’aq’ux
de violencia en contra de la víctima. rolowaal ri ixoq kaminaq chik, uwe kaq’at la
d) Como resultado de ritos grupales usando o rolowaal uwe juna chi upoqlajiil.
no armas de cualquier tipo. e) Rumal xa tzeel kil ri ixoq.
e) En menosprecio del cuerpo de la víctima f) We ka’ani’ ri itzeel k’ax chi kiwach ri
para satisfacción de instintos sexuales, o ralk’o’aal ri ixoq.
cometiendo actos de mutilación genital o g) Uwe juna k’axk’oliil ka’ani’ che ri ixoq
cualquier otro tipo de mutilación. chololem chupam ri 132 uchola’j tziij re ri
f) Por misoginia. q’atab’al re tojoj maak.
g) Cuando el hecho se cometa en presencia
de las hijas o hijos de la víctima.
h) Concurriendo cualquiera de las
circunstancias de calificación contempladas
en el artículo 132 del Código Penal.
Delito de sustracción de las armas incautadas Makuneem chwi esaxik q’aaq’ majom chik
o sujetas a comiso. Es el delito que comete la uwe katajin umajik. E jun maak ku’an juna winaq
persona que por ejercicio de cargo o autoridad we kurewaj uwe kutaq ta b’i pa DIGECAM, pa ri
omita remitir a la DIGECAM, dentro del plazo uq’ijool jikib’am rumal ri q’atab’al tziij, we kutaq ta
señalado en la Ley de Armas y Municiones, las b’i ri chapab’al majoom chik, uwe katajin umajiik,
armas secuestradas, incautadas o sujetas a comiso, katzaq pa maak we ri ajchaak kuk’am b’i ri chapab’al
o sustraiga el o las armas secuestradas, incautadas majom chik.
o sujetas a comiso.

Chol 1
a’j ch’a hi 31
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac w
Delito de Violencia contra la mujer. Comete Makuneem chwi u’anik k’axk’oliil che ri ixoq.
el delito de violencia contra la mujer quien, en el Katzaq pa wa jun maak ri winaq ku’an juna k’axk’oliil
ámbito público o privado, ejerza violencia física, che ri ixoq we xa pa rochoo uwe chi kiwach winaq,
sexual o psicológica, valiéndose de las siguientes kucha’y, kuyoq’ juna ixoq, katzaq pa maak ri winaq
circunstancias: we xu’an ri kachololex panoq:
a) Haber pretendido, en forma reiterada o a) We xub’ochi’ij uk’u’x juna ixoq jay xusok taj
continua, infructuosamente, establecer uwari’ che ku’an juna k’ax che.
o restablecer una relación de pareja o de b) We echiri’ ka’an juna makunik che ri ixoq
intimidad con la víctima. we k’o chux che ri anaweel k’ax, wi xk’oji’
b) Mantener en la época en que se perpetre ruuk’, xu’an ulaq’eel, rachib’iil uwe xaq
el hecho, o haber mantenido con la junaam xechakun ruuk’, we junaam xek’oji’
víctima relaciones familiares, conyugales, pa tijonb’al uwe xu’an rachib’iil pa tyoxajaa
de convivencia, de intimidad o noviazgo, ri ixoq k’ulumaneel k’ax.
amistad, compañerismo o relación laboral, c) We kab’i’tzix pa juna jalajuuj itzeel ano’n,
educativa o religiosa. ruuk’ uwe ruuk’ taj kamisab’al.
c) Como resultado de ritos grupales usando o d) Rumal xa tzeel kil ri ixoq uwari’ kaq’at la
no armas de cualquier tipo. rolowaal uwe juna upoqlajiil.
d) En menosprecio del cuerpo de la víctima
para satisfacción de instintos sexuales, o
cometiendo actos de mutilación genital.
e) Por misoginia.
Delito de Violencia económica. Comete el delito Makuneem ruma kaya’ ta pwaq. Katzaq pa wa jun
de violencia económica contra la mujer quien, maak re kaya’ ta pwaq che ri ixoq we xa pa rochoo
dentro del ámbito público o privado, incurra en uwe chi kiwach winaq, katzaq pa maak ri winaq we
una conducta comprendida en cualquiera de los xu’an ri kachololex panoq:
siguientes supuestos: a) We kuya’ ta panoq re ri ixoq ri ub’eyomaal
a) Menoscabe, limite o restrinja la libre uwe ri kuch’ak ri achii pa uchaak.
disposición de sus bienes o derechos b) Kutaq ri ixoq che kujuch’ wuuj re kuya’ taj o
patrimoniales o laborales. kumaj ri ub’eyomaal uwe kutaq che ujuch’ik
b) Obligue a la mujer a suscribir documentos wuuj pacha’ ri achii na kuya upwaaq uwe
que afecten, limiten, restrinjan su patrimonio juna chi to’ob’.
o lo pongan en riesgo; o que lo eximan de c) Kusachisaaj uwach uwe kurewaj wuuj re
responsabilidad económica, penal, civil o de utijob’aal uwe uk’utub’aal riib’ ri ixoq, b’itaq
cualquier otra naturaleza. re la ixoq, chapab’al re kuchapib’eej pa
c) Destruya u oculte documentos justificativos uchaak ri ixoq uwe juna sa’ch kajawach che
de dominio o de identificación personal, o ri ixoq.
bienes, objetos personales, instrumentos d) Kuq’ateej uwach ri karaaj ri ixoq, na kuya’
de trabajo que le sean indispensables para to’ob’ che re kuk’iyisaaj ri raal ri.
ejecutar sus actividades habituales. e) Ku’an k’ax che ri ixoq, kuch’ayo, kuyoq’o re
d) Someta la voluntad de la mujer por medio kurajilaaj ronojel ri kuch’ak ri ixoq uwe juna
del abuso económico al no cubrir las chi to’ob’ kuk’am ri ixoq.
necesidades básicas de ésta y la de sus
hijas e hijos.
e) Ejerza violencia psicológica, sexual o física
sobre la mujer, con el fin de controlar los
ingresos o el flujo de recursos monetarios
que ingresan al hogar.

1 hi
32 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
e inos jurídicos Esp
Delito en contra de los recursos forestales. Makuneem chwi uchomaal juyub’ taq’aaj. Jun
Es el delito que comete quien, sin la licencia maak ku’an juna winaq we, na jinta uwujiil ya’tal
correspondiente, talare, aprovechare o extrajere rumal q’atb’al tziij re keb’uchoy jay keb’uk’am b’i
árboles cuya madera en total en pie exceda diez taq ri chee’ we, tob’ xa sa’ chi chee’, xaq maak we
(10) metros cúbicos, de cualquier especie forestal o kak’ot b’i ri ratz’iyaaq uwe xa uq’ab’ ri raxuul uwach
procediera su descortezamiento, ocoteo, anillamiento, uleew.
comete delito contra los recursos forestales.
Delinquir. Cometer un delito. Makunik. E chiri’ ka’an juna maak.
Demandar. Pedir, rogar; solicitar, instar. Tz’onoj q’atb’al tziij. Utayiik utz’onoxiik juna
2. Preguntar, interrogar. 3. Procesalmente, iniciar sa’ch. 2. Utz’onoxiik, uk’otik chi’aaj. 3. Chi uwach ri
un juicio a solicitud de una de las partes litigantes q’atab’al tziij, e ri ujeqeiik b’i juna q’atooj tziij rumal
que reclaman justicia, basándose en el derecho juna chi ke ri tikaweex kech’a’ojin chi kiwach.
que supuestamente le coresponde.
Denunciar. Informar a la autoridad administrativa Ya’oj reta’maxik maak. Uya’ik juna maak chi
o judicial, obligada a proceder a la averiguación y reta’maxiik che ri q’atol tziij; tz’ib’aam chwa wuuj pu
al castigo de los hechos -por escrito u oralmente-, xa xutzijoj ri tikaweex, cha’ utz ri q’atol tziij karilo sa’
sobre un acto u omisión que configure delito o falta uyijib’axiik ri maak ku’ano, tob’ na kab’i’ix taj chi na
de los que dan lugar a acción pública, hágase o no ri ajmaak, pu we na eta’matal taj chinoq.
indicación de autor, culpable o sospechoso.
Depósito ilegal de armas de fuego bélicas o de Ewaam k’olib’al aaq’ re ch’a’ooj ke ri achijaab’
uso exclusivo del Ejército de Guatemala o de las b’alam kiq’uuq’ uwe ke eb’aj chajineel re ri
fuerzas de seguridad y orden público del Estado. tinamit Paxil. E ri jun maak ku’an jun winaq k’o
Es el delito que comete quien tenga estas armas en puq’ab’ k’aqb’al q’aaq’ we urajilam ta uwach ri
su poder sin estar autorizado por la DIGECAM. DIGECAM.
Comete el mismo delito, quien tenga en su poder Xaq junaam katzaq pa maak jun winaq k’o puq’ab’
explosivos, armas químicas, biológicas, atómicas, poq’b’al, teew, sib’ kamisab’al, chapb’al uwe jalajuuj
trampas bélicas y armas experimentales. taq chi kamisab’al re ch’a’ooj.
Depósito ilegal de armas de fuego de uso civil Ewam k’olib’al q’aaq xaq tob’ na kuk’an re uwe
y/o deportivas. Es el delito que comete quien sin re kamisab’al awaj. E ri jun maak ku’an jun winaq
haberlas registrado en la DIGECAM, tenga en su k’o puq’ab’ oxib’ uwe k’iyaal k’aqb’al chi q’aaq’ jay
poder tres (3) o más armas de esta clase. urajilam ta uwach ri DIGECAM.
Depredación de bienes culturales. Delito que Usachik uwach b’eyomaal chwi ano’nib’al. E Jun
comete la persona que destruyere, alterare, maak ku’an ri winaq kusach uwach, kujarisaaj uwe
deteriorare o inutilizare parcial o totalmente, los kuq’eluj uwach ronojel uwe xa janipa taq ub’eyomaal
bienes integrantes del patrimonio cultural de la ano’nib’al re ri tinamit.
nación.
Derecho. Conjunto de normas jurídicas o leyes Taqantziij. Ronojel ri mola’j pa nuk’um wi ri q’atoj
que regulan de manera obligatoria, sin torcerse tziij, ri kuchola’jiij ri chi rajawaxiik pa ri kik’asleem
hacia ningún lado, la vida y el comportamiento de konojel ri tikaweex re juna siwaan tinamit. ~ Ke
todos los habitantes de un Estado. ~ Indígena. ajchiqawach. E kacholow re ri q’atab’al tziij jay ri
Conjunto de sistemas y procedimientos basados taqanelaab’, ri e chajineel re ri kib’iniik kisilab’iik,
en principios, normas y autoridades que regulan kik’aslemaal ri wanaqiib’ e ajchiqawach.
la convivencia individual y colectiva de los pueblos
indígenas.

Chol 1
a’j ch’a hi 33
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac r
También conocido como derecho consuetudinario Xoq kab’ix ojeer kina’ojib’al ri tikaweex che, pacha’
según la denominación de algunas leyes y tratados ri k’amom uq’ab’ kuma ri nik’aaj nimaq taq tinamit
internacionales. ~ Al seguro social. Si el patrono chik. ~ Pa uwi’ ri utzilaal winaqiil. We ri rajaaw
tiene tres o más trabajadores, éste tiene obligación chaak e k’o oxib’ pu e k’i ri ajchaak, ya’tal chuqul chi
de inscribirlos en el Instituto Guatemalteco de kutz’ib’aaj ri kib’i’ pa ri runa’nib’al jaa ke ri ajchaak
Seguridad Social (IGSS). re Iximuleew (IGSS).
Derecho de acceso a la información pública. El Koch loq’oxiik chwi urilik taqonik uwe chaak.
derecho que tiene toda persona para tener acceso Koch loq’oxiik k’o chi kiqul winaq re kakil uwach
a la información generada, administrada o en ronojel unuk’ik utz’ib’axik chaak pataan kaki’an ri
poder de las entidades públicas o privadas, en los jalajuuj taq mutza’j re tinamit uwe xa ajilaam kajaaw,
términos y condiciones que regula la Ley de Acceso pacha’ jikib’aam chupam ri utz urilik taqo’nik chaak.
a la Información Pública.
Derecho de participación. Derecho regulado en la Koch loq’oxiik chwi k’olem chupaa. Koch loq’oxiik
Ley Contra la Violencia Sexual, Explotación y Trata jikib’am chupam ri q’atab’al tziij chwi k’axk’oliil
de Personas. Que consiste en que las opiniones y b’aq’unik, jay k’axk’oliil chi kiwi’ tikaweex pa kata
los deseos, de las personas víctimas, deberán ser wi kichii’, kitziij ri tikaweex kik’ulumaam juna k’ax,
consultados y tenidos en consideración para tomar kach’ob’ pa saqiil sa la kiwa’lib’eem te k’uri’ kajikib’ax
cualquier decisión que les afecte. sa’ kakiwa’lib’eej wa tikaweex.
Se han de establecer las medidas necesarias para Kachomax ri kachololex, pacha’ na k’ayeew taj
facilitar su participación, de acuerdo con su edad y kakiq’alisaaj ri kiwa’lib’eem are rumal kijunaab’ uwe
madurez. k’o chi kina’ooj pa saqiil.
Derecho Penal Premial. Es una corriente del To’ob’ re makuneel. Jun uq’ab’ ri q’atab’al tziij pa
Derecho Penal que prevé una serie de beneficios kajikib’ax wi jalajuuj taq chi to’ob’ cha’ uqasaxik
penales, que van desde la atenuación de la pena uwach juna maak, ukuyik uwi’ juna tojoj maak uwe’
señalada al delito de que se trate, hasta la exención kato’b’ che re kasach uwach umaak juna winaq
e incluso la total exoneración de la misma, en tz’aqoom riij chwa q’atab’al tziij xaq ronojel wa’ wa
ciertos casos y bajo determinadas condiciones, para to’neem xew utz kaya’ chi ke ri tikaweex kojotal
aquellos sujetos que implicados en determinados kimaak jay we ketob’ ruuk’ ri puqa’j eb’aj tzukuneel
delitos, generalmente de tipo asociativo, colaboran maak.
con la investigación del Ministerio Público.
Derechos humanos. Calidades mínimas, Koch loq’oxiik tikaweex. E ri taqanik ri lik kajawax
necesarias, inherentes a la condición humana, para chi ke ri tikaweex re kakiriq jun utzilaj kik’aslemaal.
que todas las personas puedan vivir con dignidad. Pacha’ ri taqanik utziil chomaal pa ri k’aslemaal,
Entre otros, el derecho a la vida, la educación, la ri tijoneem iib’, ri utz wachiil, ri ochoo k’olib’al,
salud, la vivienda, la seguridad, la no tortura, la kub’ulib’al k’u’xaaj, ri na ta k’ax che, ri jusik’ilaal, ri
justicia, el trabajo, la libertad, la igualdad, la no chaak, na jinta kaq’aten ri ub’ee jook, ri junamiil, ri
discriminación, el medio ambiente sano. na jinta kak’aqow uwach uq’iij, ri utzilaj k’oleem chi
uwach juyub’ taq’aaj.
Derogar. Dejar sin efecto o suprimir total o Yojixik tziij. E chiri’ kayoj, kachup uwach juna
parcialmente una ley. q’atab’al tziij.
Descanso semanal. Es el derecho de un día Uxlaneem. E wa’ ri jun q’iij uch’akoom ri ajchaak re
de descanso remunerado que tiene el trabajador kuxlanik we chakuninqq chi waqiib’ q’iij, na jinta uxo’l
después de cada semana ordinaria de trabajo o de uya’oom; tob’ na kachakun taj, katoj che.
cada seis días de trabajo continuo.

1 hi
34 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
t inos jurídicos Esp
Algunas instituciones o empresas otorgan dos K’o jujun molooj pu chakub’al jaa kakiya ka’ib’ q’iij
días de descanso semanal, lo cual no es ilegal, ya re uxlaneem che ri ajchaak; wa’ na jinta yaaj che,
que la ley toma en cuenta todo lo que favorece a la rumal ri q’atab’al tziij e kuto’ uwi’ ri ajchaak, jay e
persona trabajadora y mejora su condición. karaaj ri utz che.
Descendiente. Hijo, nieto o cualquier persona que Wi’xaal kuta’miil. Raal uk’ajool, uwi’ umaam, ratz
descienda de otra. uchaaq’ juna tikaweex.
Descentralización. Cuando las funciones de Jachooj chaak. E chiri’ ri uchaak ri q’atab’al tziij, ri
organismos del Estado, de competencia nacional k’o pa uk’u’x tinamit kacha’ chi kiqul ri molooj e k’o
y ubicados en la capital, son cumplidas por pa taq ri ch’uti’q tinamit.
organismos o instituciones con ubicación y
competencia regional y local.
Desestimar. Denegar o no recoger un juez o K’amoj ta tziij. E chiri’ ri q’atol tziij, pu juna molooj
tribunal las peticiones de una o ambas partes. q’atol tziij na kuk’am ta utziij juna pu kikab’ichaal ri
e k’o pa ch’a’ooj, ri kojoj maak jay ri ya’om chi riij.
Desobediencia. Negativa a cumplir las órdenes Kojoj ta tziij. Na kanimax ta ri utaqaniik juna q’atol
emanadas de una autoridad con competencia tziij, ri k’o uwach re kub’i’ij, we qatziij ub’eyaal
para dictarlas, siempre que reúnan las condiciones usuk’ulikiil ri taqanik ku’ano.
necesarias para presumirlas legítimas.
Despacho. Rogatoria librada por un juez, en un Ta’oj to’ob’. Juna nimaq’atol tziij kutz’onoj juna
proceso que se tramita ante el juzgado a su to’ob’ chi riliik juna maak k’o pa uq’ab’ ri re, kutaq
cargo, y dirigida a otro juez de menor jerarquía y ub’i juna wuuj che juna q’atol tziij chik, na lik ta k’o
diferente jurisdicción, a fin de que practique alguna uwach cha’ ri re, re ku’an juna chaak pa ri k’olib’al
diligencia (notificación, embargo, declaración de uchajiim (cha’ ta ri’, re ke’ujacha juna wuuj, re kuya
testigos) que deba realizarse en la jurisdicción ri b’i taq re ri tikaweex pa uq’ab’ ri q’atab’al tziij, re
de éste. kata’ kichii’ ri xeb’ilow re ri maak).
Despido. Es la facultad del patrono para despedir Elesan chaak. E chiri’ ri rajaaw chaak karesaaj b’i
a sus trabajadores cuando existe una causa ri rajchaak we k’o xu’ano, qatziij maak chi uwach ri
legalmente justificada. q’atab’al tziij.
Detención. Privación de la libertad de quien se Chapaneem. Uq’atexiik uwach ri ub’inik usilab’ik
sospecha autor de un delito; hecha por autoridad, juna winaq, we eta’matalik chi e ri re xb’anow re juna
tiene carácter preventivo y previo a su presentación maak; jun taqanik ya’tal rumal juna q’atol tziij, xa
ante el juez. ~ En flagrancia (in fraganti). Cuando uya’ik ub’i’xikiil e chiri’ majaa’ oponeem chi uwach
cualquier persona puede detener a un delincuente ri nimalaj ya’ol taqanik. ~ Iloj maak. E chiri’ juna
en el acto de cometer el delito. ~ Ilegal. Privación tikaweex kuchap juna ajmaak katajin che u’anikiil
de la libertad, operada sin que medien los umaak. ~ Usuuk’ taj. E chiri’ kachap juna tikaweex
presupuestos que la ley exige para hacer efectiva we majaa’ ronojel janipa ri kub’i’ij ri q’atoj tziij, ri chi
esta medida precautoria. Ésta configura un delito rajawaxiik kilik e chiri’ juna chapanik. Jun maak chi
penal. Da lugar al hábeas corpus. uwach ri q’atoj tziij, utz kaya’ ri to’ob’al iib’.
Detención ilegal. Es el delito que comete la persona Xelaq’aay chapaneem. Jun maak ku’an ri winaq
que encerrare o detuviere a otro, privándolo de su we kutz’apiij uchii’ juna chi winaq na kutzaqapiij ta
libertad. También se comete cuando ha trascurrido b’i. Xaq junaam katzaq pa makunik ri winaq kuchap
el plazo máximo de seis horas sin que una persona juna chi winaq we xik’ow unajtuul waqiib’ retaal jay
detenida sea puesta a disposición de un juez para na kuk’am ta b’i chwa ri q’atb’al tziij are kachomax
definir su situación jurídica. sa ri ka’an che.

Chol 1
a’j ch’a hi 35
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac y
Deuda. Obligación de pagar algo a una persona. K’aas. E ri juna sa’ch chi rajawaxiik katoj che juna
winaq.
Deudor. Persona que está obligada a dar, hacer o Ajk’aas. E ri jun winaq, chi rajawaxiik kutoj ri uk’aas
no hacer, según lo acordado. che junoq chik.
Diario oficial. Medio impreso donde se publican Utzijol wuuj re Q’atab’al tziij. Chupam wa’ wa wuuj
las leyes, reglamentos, acuerdos gubernativos y katz’ib’ax wi ri taqanik tziij, ri ub’eyaal tziij, ri uch’ob’oj
otras disposiciones. En Guatemala, se llama Diario ri q’atab’al tziij jay ronojel janipa ri kab’i’x chi riij ri
de Centro América. q’atoj tziij. Wara Iximuleew Uwuuj ri Unik’ayaal Abya
Yala kuchuxik.
Dictamen. Opinión o consejo de un organismo Utziij juna aj q’atol tziij uwe to’oneel. Utziij
o autoridad acerca de una cuestión. 2. Parecer upixaab’ juna molooj q’atol tziij pu juna taqaneel
técnico de un abogado sobre un caso que se chwi juna ano’n. 2. Una’ojib’al juna q’atol tziij kub’i’ij,
consulta; en especial, cuando se concreta por pu kutz’ib’aaj che juna tikaweex k’ulub’al uwach juna
escrito. tz’onob’enik xb’an che.
Difamación. Acción y efecto de desacreditar a Molon tziij. E chiri’ juna sa’ch pu kab’i’x juna sa’ch
alguien. chi riij juna tikaweex re k’ax che.
Diligencia. Cuidado, celo, solicitud, esmero en la Iil wachaaj. Rilixiik, uchajixiik ri uloq’oxiik juna
ejecución de alguna cosa, en el desempeño de sa’ch, juna chaak ya’talik, pu juna tikaweex. 2. Ri
una función, en la relación con otra persona. 2. rilixiik juna chaak ya’tal pa ri q’atab’al tziij.
Prontitud y agilidad que valorizan la laboriosidad,
el trámite administrativo y el judicial.
Diputado. Persona electa por el pueblo para Ajchaak re ujolom tinamit. Winaq cha’tal rumal ri
formar parte del Congreso. tinamit re kachakun pa ri Popol Jaa.
Discriminación. Todo trato desigual que Paqchi’ineem. E chiri’ na junaam ta kiliik ri tikaweex
provoca exclusión, restricción o preferencia, rumal ri’ k’o ri kak’aq kan uwach uq’iij, k’o ri na jinta
contra una persona o colectividad por motivos kuril uwach, xoq k’o ri kaya’ ronojel che. Je wa’ che
raciales, religiosos, económicos, políticos, juna tikaweex pu juna tinamit rumal ma junaaam ta ri
género, preferencia sexual, entre otros. No es kina’ooj kuuk’ ri k’o kitaqaniik, na junaam ta kityoxiil,
discriminación cuando, por ejemplo, el Convenio na junaam ta katz’iyaaq kikuta’miil, na junaam ta
169, por razones históricas y sociales, obliga a un kinib’a’iil, pu na junaam ta kiwinaquul. Ema na
tratamiento favorable para los indígenas, a fin de k’aqooj uwach q’ijaaj ta ri kub’i’ij chupam ri chapooj
equilibrar la desigualdad existente. q’ab’aj 169 rejilab’al, chi rajawaxiik keloq’ox ri e aj
chiqawach, sa’ utz kasachisax uwach ri k’aqooj
uwach q’ijaaj anital chi ke.
Disparo a quema ropa. El calor del disparo Niqaaj k’aqaneem. Jela’ kab’i’x che, e chiri’ ri q’aaq’
“le quema la ropa” es decir deja la huella de la kuporoj ri uq’uuq uwe kukanaaj kanoq sib’ chwa
quemadura y es evidente que el disparo se hizo a rolowaal ri tikaweex kak’aqik, xa ruuk’ kakil wi ri
muy corta distancia, o con el arma apoyada. Los tikaweex eyakal anima’, kilitajik janipa unajtuul xk’aq
peritos pueden determinar esa distancia con una wi ri q’aaq’.
aproximación bastante certera.

1 hi
36 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
u inos jurídicos Esp
Disparos sin causa justificada. Es el delito que Xa k’aqaneem. E ri jun maak ku’an jun winaq
comete quien dispare con arma de fuego, sin causa kak’aqan ruuk’ k’aqb’al q’aaq’ xa rumal karaaj.
justificada.
Disposición ilegal de órganos o tejidos Ewaam eleq’axik upaa rolowaal tikaweex.
humanos. Comete este delito quien participe Katzaq pa maak ri winaq we ku’an juna itzeel anooj
en cualquier acto ilegal que conlleve extracción, re kuresaj, kuk’ol, kuk’ayij uwe kuchapib’eej upaa
conservación, suministro, comercio y utilización de rolowaal juna tikaweex k’aslik uwe tob’ kaminaq
órganos o tejidos de personas vivas o de cadáveres. chik.
Divorcio. Sentencia legal que formaliza Jachoj kipaa. E chiri’ jun b’anooj, ku’an ri q’atab’al
la separación de dos personas unidas en tziij e chiri’ karelisaaj chi q’iij saq ri jachooj iib’ chi
matrimonio. kixo’l ka’ib’ tikaweex ek’ulanik.
Dolo. Intención criminal de hacer o provocar un mal Itzeel rayineem. Ritzelaal k’u’xaaj k’o pa ranima’
o daño. juna winaq e chiri’ kurayij ku’an k’ax che juna chik.
Domicilio. Lugar en que legalmente se considera Jeqeb’al pa pera’j tinamit. E ri k’olib’al pa jeqel wi
establecida una persona para el cumplimiento de juna tikaweex, chiri’ kaqiritaj wi e chiri’ kajawaxik, e
sus obligaciones y el ejercicio de sus derechos. chiri’ kuta ri chi rajawaxiik che.
Donación. Acto jurídico en virtud del cual una Sipaneem. Jun taqanik, e chiri’ k’o juna tikaweex,
persona transfiere gratuitamente a otra el dominio pa uk’u’x kel wi, kuya kan juna sa’ch pa uq’ab’
sobre una cosa, y ésta lo acepta. junchik, jay ri junchik kunimaj ri sipanik.
Drogas. Toda sustancia o agente farmacológico Yojb’al na’ooj. E ronojel ri itzeel taq kunub’al we
que, introducido el organismo de una persona viva echiri, jutij juna winaq kujalk’atiij una’ooj.
modifique sus funciones fisiológicas y transforma Xaq junaam itzeel kunub’al ronojel taq ri ija’,
los estados de conciencia. kotz’i’j, aq’ees uwe juna chi a’qees pa utz kesax wi
También se consideran drogas las semillas, sachisab’al na’ooj.
florescencias, plantas o parte de ellas y cualquier
otra sustancia de donde puedan ser extraídas
aquellas.

E
Edicto. Publicación que se hace en los estrados del Uwujil q’alajisab’al. E ri wuuj pa kaq’alajisax wi ri
juzgado o tribunal y/o en los periódicos oficiales o ku’an ri q’atab’al tziij pa taq ri uk’olib’al; kuq’alajisaaj
privados por mandato legal para conocimiento de sa’ taq ri kak’ulumataj pa taq ri taqanik, cha’ utz
las personas interesadas. kaketa’maaj ri tikaweex, ri kajawax chi ke.
Ejecución. Última parte del procedimiento judicial, K’isb’al uq’atb’al tziij. E ri k’isib’al uchakub’exiik
que tiene como finalidad dar cumplimiento a la juna q’atooj tziij, e wa’ ri kaya’ow uq’alajisaxiik,
sentencia o resolución definitiva de autoridad, ub’i’xiik ri utaqaniik ri q’atab’al tziij chwi ri jun
juez o tribunal competente. 2. Exigencia de ch’a’ooj. 2. Utz’onoxiik juna k’asaaj ruuk’ utaqaniik
determinada deuda mediante el procedimiento ri q’atab’al tziij.
judicial denominado juicio ejecutivo.

Chol 1
a’j ch’a hi 37
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac i
Embalaje. Cubierta con que se resguardan los Pisb’al maku’isab’al. E jun pisb’al pa kak’ol wi
indicios y objetos encontrados en la escena del ronojel taq ri sa’ch xriqitaj pa xb’an wi juna makunik,
crimen que han de transportarse y que serán are kajawax chike ri eb’aj tzukuneel maak, re
utilizados en la investigación del Ministerio Público. kakiq’alisaaj uwa juna maak.
Embargo. Medida precautoria de tipo judicial Q’atoj uwa sa’ch. Pajab’al tziij pa ub’eyaal ri
que tiene por objeto asegurar el resultado de un q’atab’al tziij, ri kutak’ab’a’ saqiil ri ch’a’ooj xjeqerik;
proceso mediante la prohibición de enajenar el e wa’ e chiri’ kamaj ri ub’eyomaal reqaleem oyowaal.
bien embargado. Traba o retención de bienes. Uq’atexiik, uk’amiik ri b’eyomaal.
Embargo de bienes. Es la declaración judicial Q’atoj uwa b’eyomaal. E jun utziij ri q’atab’al
por la que determinados bienes o derechos de tziij pa kaq’atex wi uwach jujun taq chi
contenido o valor económico quedan afectados b’eyomaliil uwe pwaq, kaq’atex uwach rumal
o reservados para extinguir con ellos una ri q’atab’al tziij, wa q’atenik xa ajilaam q’iij
obligación pecuniaria ya declarada (embargo uwach k’a echiri’ kachomax na sa ke’ela wi.
ejecutivo) o que, previsiblemente, se va a declarar
en una sentencia futura (embargo preventivo).
Emplazamiento. Fijación de un plazo o término en Uya’ik uq’ijool. Uch’ikik uq’ijool pa jun ch’a’ooj pa
el proceso durante el cual se intima a las partes kata’ wi chi ke ri ajch’a’ooj, pu chi ke nik’aaj chik ( ri
o a terceros vinculados (testigos, peritos) para iloneel, ri e q’atoneel) re kakiq’alisaaj ruuk’ kik’u’x sa’
que cumplan una actividad o formulen alguna ri kata’ chi ke; kab’ix k’u chi ke sa’ ri uk’ayewaliil we
manifestación de voluntad; en general, bajo na e ta kakib’i’ij ri ucholajiil: k’a’narik, we kaki’an wa’,
advertencia de cargar con alguna consecuencia kaki’an jun tojonik maak. ~ Chakuneem. Jun xib’inik
gravosa: rebeldía, tenerlo por no presentado, che ri jun rajaaw chaak e chiri’ na utz taj kumaj ri
remoción del cargo, multa. ~ Laboral. Advertencia kichaak ri rajchaak we jeqerinaq chi ri ch’a’ooj ruuk’,
que se le hace a una empresa o patrono, después ri kich’a’ooj ri chakunelaab’ chi riij ri kichaak, na utz
de entablado el juicio llamado conflicto colectivo ta karoqotaaj b’i juna rajchaak.
de condiciones de trabajo, para no despedir a
ningún trabajador en tanto dure el proceso.
Empleo de personas menores de edad en Taqon ak’alaab’ k’amaja’ kijunaab’ pa taq chaak
actividades laborales lesivas a su integridad kuya’ k’axk’oliil chike. Jun maak ku’an ri winaq, we
y dignidad. Delito que comete quien, emplee a kuya’ kichaak mokoom tikaweex k’amaja’ kijunaab’
personas menores de edad en actividades laborales re kechakun che k’axk’oliil uwe itzeel laj chaak we
lesivas y peligrosas que menoscaben su salud, xaq k’ate’t ku’an k’ax che ri kolowaal uwe rutziil
seguridad, integridad y dignidad. kiwach ri k’amaja’ kijunaab’.
Enajenar. Transmitir a otra persona el dominio Q’atisanik. Kaq’atisax juna sa’ch pa ub’i’ juna chi
o propiedad de una cosa por cualquier medio tikaweex, xa tob’ sa’ch (rumal loq’ooj, k’ayiij, jalooj,
(compraventa, permuta, donación, herencia, etc.). pu sipanik uwe kuxtab’al).
Encausado. Persona que está sometida a un Aj makuneel. Winaq, ya’oom pa uq’ab’ ri taqanik
procedimiento penal judicial. rumal juna umaak.
Encubrimiento. Conducta delictiva consistente Ch’uquj maak. Jun maak ka’ani’ xa ruma we katob’
en participar en un delito con posterioridad a su junoq che u’anikiil juna itzeel sa’ch uwe kach’uq uwi’
ejecución, evitando el descubrimiento de sus ri maak xu’an juna winaq pacha’ kel ta chwa saq.
autores o auxiliándolos para que obtenga los
beneficios de su acción.

1 hi
38 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
o inos jurídicos Esp
Entregas vigiladas. Es el método de investigación Chajim jachaneem re itzeel taq sa’ch. Jun ano’n
que permite el transporte y tránsito de remesas re tzukun maak pa kik’owisax wi ronojel ri ewaan
ilícitas o sospechosas, así como de drogas o taq sa’ch uwe kunub’al yojob’al na’ooj uwe juna
estupefacientes y otras sustancias, materiales chi q’ab’arisab’al. Xaq junaam maak uwach we
u objetos prohibidos o de ilícito comercio, que kik’owisax ewaan k’ayiij we na rajilaam ta ri q’atab’al
ingresen, circulen o salgan del país, bajo la estricta tziil uwe q’atol tziij.
vigilancia o seguimiento de la autoridad. Wa’ wa jun chaak ka’anik are pacha’ katiqitaj ronojel
Este método se utiliza con el fin de descubrir las taq ub’eyaal, urelik b’i xaq uk’ayixiik b’itaq sa’ch
vías de tránsito, el modo de entrada y salida del xelaq’aay uwach.
país, el sistema de distribución y comercialización,
la obtención de elementos probatorios, la
identificación y procesamiento de los organizadores,
transportadores, compradores, protectores y demás
partícipes de las actividades ilegales.
Entrenamiento para actividades ilícitas. Es Tijoj iib’ re itzeel taq ano’n. E jun maak katzaq
el delito que comete quien equipe, organice, jun winaq chupam we kuya’ kich’iich’, keb’umol,
instruya o entrene a personas en tácticas, técnicas keb’utijoj tikaweex che anoj re kaki’an ri achijaab’
o procedimientos militares o policiales, para el b’alam kiq’uuq’ uwe eb’aj chajal tinamit are kakimaj
desarrollo de actividades terroristas, escuadrones u’anikiil itzeel taq sa’ch pacha’ kamisanik uwe
de la muerte, grupos de justicia privados, bandas kekitijoj mutza’j re kekamisanik xa xelaq’aaj chwa
de sicarios o destinadas a ejecutar acciones de ri q’atab’al tziij.
delincuencia organizada.
Equidad. Dar a cada cual lo que le corresponde, Junamiil. Uya’ik che juna winaq pu che juna tinamit
reconociendo las condiciones o características sa’ ri re wi, e chi riij sa’ ri chi rajawaxiik che (we
específicas de cada persona o grupo humano (sexo, achi, we ixoq, janipa ri ujunaab’, sa’ ri utinamitaal,
edad, clase, etnia, religión); es el reconocimiento de sa’ ri utyoxiil); jela’ ik we kanimax jalajuuj uwach
la diversidad, sin que ésta signifique razón para la chi winaqiil; na e ta ke’ela wi wa’ chi we kapaqchi’ix
discriminación. uwach uq’iij juna tikaweex.
Escena del crimen. Es el lugar que en que Uk’olib’al makuneem. E ri k’olob’al pa xb’ani’
una persona ha cometido un delito y donde wi juna maak, jay ri eb’aj tzukuneel maak chiri’
posteriormente el Ministerio Público investiga las ketzukun wi chi uq’alajisaxiij wa maak.
evidencias resultantes de ese hecho.
Escritura pública. Documento escrito en papel Uk’u’xaal taqaneem wuuj. Jun saqiil wuuj tz’ib’aam
especial (protocolo) donde con carácter público o rumal jun to’weel pa q’atol tziij, jun nima q’atab’al
privado, se hace constar un acto jurídico realizado tziij re kaya’ chi reta’maxiik sa’ ri jun chomanik xki’an
por un notario u otro funcionario, con atribuciones ri tikaweex chi kiwach. Wa’ wa wuuj utz kakoj pa
legales para dar fe de un acto o contrato jurídico. juna q’atooj tziij.
Espíritu de la ley. Sentido genuino del propósito de Uk’u’xaal q’atb’al tziij. Ri qatziij ucholajiil jun
una ley, lo que la ley realmente manda en contraste q’atab’al tziij, sa’ ri qatziij kub’i’ij; na e ta ri jalajuuj
con interpretaciones personales. taq chomanik chi riij.
Esponsales. Promesa mutua entre un hombre Sipanem re ya’oj chi’aaj. Ri kakiya’ kichii’ che
y una mujer, por la que se obligan a contraer jun achi jay jun ixoq e chiri’ kakik’am kiib’, e chiri’
matrimonio. kek’uli’ik.
Esposos. Respectivamente, la mujer y el hombre Ixoqiil achijiil. E ri achi jay ri ixoq kik’amoom kiib’
que han contraído matrimonio. ek’ulanik.

Chol 1
a’j ch’a hi 39
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac p
Estabilidad laboral. Es el derecho que tienen Jikil chaak. Koch loq’oxiik ya’tal chi ke ri ajchakiib’
todos los trabajadores a conservar su empleo, junelik kak’oji’ kichaak, we xki’an juna kimaak rumal
salvo que incurran en causa justificada para ser ri’ utz kesax ri kichaak.
despedidos legalmente.
Estado. Forma de organización política y jurídica, Nima taqaneel. E ri jun molaaj chi tikaweex
integrada por una población, asentada en un kuk’a’aam kiib’ pa juna siwaa tinamit, e jeqel chupam
territorio determinado, con un poder soberano ri nimalaj k’olib’al pa junaam w q’atab’al kitziij, e
y su ordenamiento jurídico, expresado en la k’o pa ub’eyaal q’atab’al tzii, uchuu uwujiil tinamit,
Constitución, donde se enuncian los derechos pakach’ob’otajwi ri ya’tal chi ke konojel ri tikaweex.
y obligaciones de las personas. Su finalidad E kakitzukuj ri utziil pa junamiil. ~ Ri umoloom
es el logro del bien común. ~ Civil. Conjunto de ronojel ri kik’aslemaal ri winaqiib’ pa kitukelaal, pa
calidades que resultan de la situación o posición kik’iyaal. E pa kariqitaj wi ri ya’tal chi ke konojel ri
que los individuos ocupan como miembros del winaq e k’o pa ri siwaan tinamit, ri e k’o pa jun jaa.
Estado o de la familia. ~ Social de derecho. Ri ya’tal chi ke pa molajiil. Siwaan tinamit, pa k’o wi
Estado con una estructura inclusiva especialmente ri ucholajiil ri kakichakub’eej ri winaqiib’ anatal k’ax
de poblaciones tradicionalmente excluidas que chi ke, e k’uri’ wa’ ri chi rajawaxiik, xoq ka’an jun
ofrece protección a la ciudadanía mediante el utzilaaj q’atooj tziij pa kiwi’, kaq’at uwach ri itzeel
control del uso de la fuerza, asegurando un control taq eleq’ kiwi’.
civil de la seguridad y ofreciendo también acceso
a la justicia, asegurando su independencia y
con capacidad de lucha contra la corrupción.
Estafa. Delito que se configura por el hecho de Eleq’ sokoneem. E ri jun anooj e chiri’ k’ax che juna
causar a otro un perjuicio patrimonial, valiéndose tikaweex, ruuk’ raq’uul keleq’ax ri ub’itaq re.
de cualquier trampa o engaño.
Estrado. Espacio físico o lugar en que se administra Kolib’al q’atoj tziij. Jela’ kab’ix che ri ulewaal,
justicia. k’olib’al pa wi q’atooj tziij.
Estudio socioeconómico. Es un documento que Ch’ob’on b’eyomaal. Jun wuuj pa kaq’alajin wi
permite conocer el entorno económico y social ri ub’eyomaal uwe unib’a’iil juna tikaweex, jun
de una persona en particular, se trata de una ch’ob’onik ka’ani’ puwi’ ronojel sa’ k’o ruuk’ juna
investigación con la intención de conocer aspectos tikaweex, janipa ub’eyomaal, janipa upwaaq, sa’ k’o
propios de una persona investigada, tales como su kuuk’ ri ratzuchaaq’ wa’ wa wuuj kajawaxik pacha’
situación económica actual, su forma de vida, su kilik sa’ ri uwa’lib’eem juna tikaweex.
entorno familiar y social y sirve para poder conocer
el ambiente en el cual está inmersa.
Evacuar. Desocupar un bien mueble o inmueble. Elem. E chiri’ kesax upaa juna jaa k’olib’al pu juna
2. Dar informe o dictamen. 3. Desempeñar b’eyomaal chik. 2. Uq’alajisaxiik juna taqanik tziij.
encargo o comisión. 4. Tramitar una diligencia de 3. Reqaxiik, ruk’axiik juna chaak. 4. Uterneb’exiik
procedimiento. uchakuxiik ri uwujiil juna ch’a’ojineem chi uwach ri
q’atab’al tziij.
Evasión. Delito que comete quien se fugare o de Animajeem ewaneem. Jun maak e chiri’ ka’an
alguna manera favoreciere la fuga de otro. ~ Fiscal. animajeem pu kato’ junoq re kanimajik pa uq’ab’
Quien por cualquier medio fraudulento evite pagar ri q’atooj tziij. Pa taq ri utaqaniik tojonik, e chiri’ na
los impuestos a que está obligado legalmente. ka’an ta tojonik pa uq’ab’ ri q’atab’al tziij.

2 hi
40 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
0 inos jurídicos Esp
Evidencia. Prueba determinante en un proceso. Q’alajisab’al. Saqiil q’alajisab’al k’o puq’ab’ ri
q’atooj tziij.
Exacciones intimidatorias. Es el delito que comete Xib’ineem eleq’. E ri jun maak ku’an juna winaq
quien agrupado en la delincuencia organizada, uwe juna itzeel mutza’j kakixib’ij juna tikaweex jay
organización criminal o asociación ilícita, en abierta kakitz’onoj pwaq che uwe juna chi to’ob’ pacha’
provocación o de forma intimidatoria solicite o exija kaki’an juna itzeel k’ax che. Katzaq pa wa’ wa maak
la entrega de dinero u otro beneficio en la vía ri winaq we kutz’onoj re kaya’ ri pwaq che pa juna
pública o en medios de transporte. b’ee tinamit uwach uwe pa juna b’inib’al ch’iich’.
Examen de ADN. El examen de ADN, o de Ácido Rija’liil kik’eel. Wa’ wa Jun pajanik ka’anik rumal
Desoxirribonucleico, es el que se realiza para re katzukux rija’liil juna winaq katzukux umaak. Pa
determinar la huella o el mapa genético de la ri q’atab’al tziij ka’an wa’ wa jun pajanik kik’eel re
persona sometida a estudio. En materia penal, se katzukux we qatziij wi, ri winaq xpaj la rija’liil kik’eel
utiliza comúnmente para establecer relaciones de e ri re xb’anaw juna maak uwe e ta re. Xa ruuk’ la’
parentesco, o para determinar si el ADN localizado la pajanik kik’eel kaq’alajin wi.
en algún objeto del delito corresponde a la persona
acusada.
Excepción. Medio de defensa utilizado en un To’b’al iib’. To’bal iib’ ku’an ri winaq xriqitaj chi riij,
proceso por el demandado para oponerse a la rumal na kunimaj ta janipa ri kab’ix chi riij.
acción o demanda.
Excusa. Razón o causa para eximirse de una Esan iib’. Jun tziij kukoj juna re karesaj juna eqalen
carga o cargo público. 2. Motivo fundado o simple chi riij. 2. Juna tziij kab’i’xik re karesaj riib’ pa juna
pretexto para disculparse de una acusación. maak. 3. Elesan iib’ chuxee’ juna eqalen.
3. Descargo.
Exhibición Personal. Hábeas corpus. Garantía K’uttob’al iib’. Jun utziil ya’tal chi ke konojel ri
constitucional de todo ciudadano, detenido o tikaweex, ri yutuum pu tz’apiim uchii’, re kopon chi
preso, a comparecer inmediata y públicamente ante uwach ri q’atol tziij re kata’ uchii’; we ta’om chi uchii’
un juez o tribunal para que, oyéndolo, resuelva utz kiliik we usuuk’ ri xchapik, we utz kuyak riib’ pu
si su arresto fue o no legal, y si debe alzarse o we kak’oji’ chiri’ pa ya’tal wi.
mantenerse.
Exhibicionismo sexual. Delito que comete quien, K’utuneem b’aq’uneem. Jun maak ku’an ri winaq
ejecute, o hiciere ejecutar a otra persona, actos we, ku’an uwe kumin chi junoq chupaa re kab’aq’un
sexuales frente a personas menores de edad o chi kiwach k’amaja’ kijunaab’ uwe tikaweex tz’aqat
persona con incapacidad volitiva o cognitiva. ta kina’ooj.
Exhorto. Rogatoria librada por un juez, en un Ta’oj to’ob’ chwa q’atol tziij. Jun ta’oj toq’oob’
proceso que se tramita por ante el juzgado a ku’an ri q’atol tziij chi riij juna ch’a’ooj k’o pa uq’ab’
su cargo, y dirigida a otro juez de su misma ri re, che junchik q’atoj tziij junaam ruuk’ ri re, e ma
categoría, pero diferente jurisdicción, a fin de que kachakun pa junchik k’olib’al, re ku’an juna chaak
practique alguna diligencia (notificación, embargo, pa uk’axeel ri junchik chiri’ pa kachakun wi re re
declaración de testigos) que deba realizarse en la (cha’ ta ri’, uya’iik juna wuuj, umajiik juna b’eyomaal,
jurisdicción de éste. uq’alajisaxiik juna iloneel.

Chol 2
a’j ch’a hi 41
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 1
Exhumación. Acción de desenterrar, de sacar de K’otoj kaminaq. E chiri’ kak’ot juna kaminaq. Na
la sepultura un cadáver o restos humanos. No utz ta juna k’otooj we na utaqooj ta juna q’atol tziij.
cabe hacer ninguna exhumación sin permiso de We k’o ri utaqaniik ri q’atol tziij, ri rajaaw uleew
la autoridad o sin decreto del juez. Asimismo, pa muqutal wi ri kaminaq na utz ta kayajan che ri
con este permiso, el propietario del predio privado k’otooj; utz kak’ot b’i ri anima’ re kemuq pa juna
no podrá oponerse a la exhumación, sea para chi k’olob’al, pu we re kilik sa’ ri xok che, rumal e
trasladar el cadáver a otro punto o para examinarlo utz’onoom ri’ ri q’atoj tziij.
con motivo de algún procedimiento judicial.
Exigible. Lo que puede o debe exigirse o Ch’o’jin k’aas. Juna sa’ch utz kok uch’a’ojiil. Utz
demandarse. Dícese de una deuda que ha vencido jewa’ kab’i’x che juna k’aas we xq’ax ri uq’ijool re ri
y que puede pedirse judicial o extrajudicialmente. tojob’al re, utz kok uch’a’ojiil chi uwach juna q’atol
tziij pu utz we utukeel ri rajaaw kutz’onoj.
Explosivos. Según la Ley de Armas y Municiones, Poq’isanib’al. Kub’ij ri q’atab’al tziij re k’aqb’al
se consideran explosivos todos los compuestos q’aaq’ jay ub’aq’, poq’b’al ri ub’i’ ronojel taq ri sa’ch
químicos que, mediante la estimulación por medio kachapib’ex ruuk’ q’aaq’, jay kachapib’ex taq sa’ch
de calor (fricción, golpe, energía eléctrica o fuente kumaj q’aaq’ xaq ruuk’ la’ kaya’ uchuq’ab’ ri k’aqb’al.
productora de calor de tipo fulminante) cambien del Ronojel taq ri poq’osanib’al anitalik re ch’a’ooj jay
estado sólido, líquido u otro en que se encuentran taq ri poq’osanib’al lik k’o uchuq’ab’ re kachapib’exik.
al estado gaseoso, liberando energía en forma de Kab’ix che ri poq’osanib’al re chaak jay re jujun
calor y expansión de volumen. taq chi uchapab’exiik we kachapib’ex uk’aaj taq
Los manufacturados con propósitos de guerra, y poq’osanib’al re ka’an chaak ruuk’.
los accesorios y elementos que aumentan el poder
destructivo del artefacto que puedan ser utilizados
con este fin.
Se consideran explosivos de uso industrial y
para otros fines civiles: Pólvora negra y agentes
explosivos debidamente patentados e identificados
para tal fin.
Exportación ilegal de armas de fuego. Es el delito Xelaq’aay urik’owisaxiik k’aqb’al q’aaq’. Jun
que comete quien sin tener autorización previa de maak ku’an ri winaq we na jinta uwujiil rumal
exportación de la DIGECAM, exporte armas del DIGECAM kurik’owisaaj k’aqb’al q’aaq’ pa ri tinamit.
territorio nacional.
Exportación ilegal de municiones para armas Xelaq’aay urik’owisaxiik ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’.
de fuego. Es el delito que comete quien sin Jun maak ku’an ri winaq we na jinta uwujiil rumal
autorización previa de exportación extendida por DIGECAM kurik’owisaaj ub’aq k’aqb’al q’aaq’ pa ri
la DIGECAM, exporte municiones de este tipo del tinamit jay kuriw’owisaaj pa jun chi tinamit.
territorio nacional, para trasladarlas a cualquier otro
país.
Exportación ilícita de bienes culturales. Delito Xelaq’aay urik’owisaxik ub’eyomaal ano’nib’al.
que comete la persona que ilícitamente exporte un Maak ku’an jun winaq we xa xelaq’aay kurik’owisaaj
bien integrante del Patrimonio Cultural de la Nación. juna ub’eyomaal ano’nib’al re tinamit Paxil.
Expropiación. Privación y limitación al ejercicio de Majoneem. Uq’atexiik uwach ri uchapab’exiik juna
la propiedad privada decidida por el poder público uleew rumal ri utaqaniik ri q’atab’al tziij, re kaya’ ri
en nombre de un interés colectivo. utziil chi kixo’l konojel ri tikaweex.

2 hi
42 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
2 inos jurídicos Esp
Extinción de dominio. Es la pérdida a favor Q’atisan b’eyomaal pa uq’ab’ q’atab’al tziij. E ri
del Estado, de cualquier derecho sobre bienes ujamiik ri to’ob’ re ri tinamit, chwi juna loq’oxiik re
cualquiera que sea su naturaleza y clase, de origen b’eyomaal, tob’ xa sa’ chi b’eyomaal xew ta wi ne
o procedencia ilícita o delictiva, sin contraprestación petinaq che itzeel ano’nik, we xriqitaj umaak ri winaq
ni compensación de naturaleza alguna para na katzelex ta chi ri ub’eyomaal che.
su titular o cualquier persona que ostente o se
comporte como tal.
Extradición. Consiste en un proceso mediante el Jachooj, taqooj makuneel. E chiri’ juna tinamit
cual un Estado (o nación) solicita a otro la detención kutz’onoj panoq juna winaq u’anoom umaak rumal
y traslado de un criminal, para poder someterlo a kaq’at tziij puwi’ jay kutoj umaak chupa ri tinamit
juicio y que pueda cumplir su condena según la ley katz’onow lo re.
en el país de origen.
Extrajudicial. Lo efectuado fuera o al margen de Pa q’atab’al ta tziij. Ri lik na e ta ri q’atol tziij
un juez o tribunal. b’i’yoom re.

F
Fabricación de armas de fuego hechizas o Anoj k’aqb’al q’aaq’. E ri jun maak ku’an ri winaq
artesanales. Es el delito que comete quien fabrique chi na ka’anaw re k’aqb’al q’aaq’.
este tipo de armas.
Fabricación ilegal de armas de fuego. Es el Xelaq’aay anoj k’aqb’al q’aaq’. E ri jun maak ku’an
delito que comete quien sin contar con la licencia ri winaq we na ya’om ta uwujiil rumal DIGECAM re
respectiva de la DIGECAM, fabrique armas de ku’an k’aqb’al q’aaq’.
fuego.
Fabricación ilegal de municiones. Es el delito que Xelaq’aay anoj ub’aaq’ q’aaq’. E ri jun maak ku’an
comete quien sin contar con la licencia respectiva, ri winaq we na jinta uwujiil ku’an tob’ xa sa’ chi ub’aq’
fabrique munición para armas de fuego de cualquier k’aqb’al q’aaq’.
tipo.
Facilitación de medios. Es el delito que comete Xelaq’aaj uk’olib’al sachb’al na’ooj. E ri jun maak
la persona que poseyere, fabricare, transportare ku’an ri winaq we k’o kuq’ab’, ku’an, kurik’owisaaj
o distribuyere equipo, materiales o sustancias, uwe kujach jalajuuj taq chi sa’ch jay we reta’am
a sabiendas de que van a ser utilizadas en are kachapib’ex che ri jun maak re anoj sachisab’al
actividades relacionadas con la narcoactividad. na’ooj. Xaq junaam kamakun ri winaq we kuya’ uwe
También lo comete quien, de cualquier manera kutzukuj juna jaa k’olob’al re ka’an, kak’ol, kesax,
facilite, proporcione, use o destine un inmueble local katik, kak’ayix uwe kakoj jay katij sachisab’al na’ooj.
o establecimiento para la fabricación, elaboración, We jun jaa k’olob’al re k’ayiij wa’ katz’apix rumal
almacenamiento, extracción, cultivo, venta, q’atool tziij.
suministro o consumo de drogas. Si se trata de un
establecimiento comercial, será clausurado.
Facultad. Aptitud, potencia física o moral. 2. Poder, Kowilaj q’atab’al tziij. Uchuq’ab’ ri k’olib’al juna
derecho para hacer alguna cosa. 3. Casa de tikaweex ri uchuq’ab’ ri uk’u’x. 2. Chuq’ab’aliil re
estudios universitarios. juna b’ano’n. 3. Nimatijob’al.

Chol 2
a’j ch’a hi 43
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 3
Falso testimonio. Delito que se configura por el Tz’aqoj tziij. Jun maak e chiri’ ri ilawachineel, ri
hecho de que un testigo, un perito o un intérprete, ilol maak pu ri q’atisay tziij, kujalo, karewaj pu na
deforme, calle o niegue, parcial o totalmente, la kub’i’ij taj sa’ ri qatziij xu’an ri b’ano’n katz’onox che
verdad de los hechos sobre los que es interrogado chi uwach ri q’atol tziij, xoq uya’om uchii’ che kub’i’ij
ante la autoridad judicial y, generalmente, bajo ri qatziij.
juramento.
Falta. Infracción voluntaria de la ley, ordenanza, Ch’uta maak. Jun maak chi uwach ri q’atab’al
reglamento o bando, literalmente señalada por la tziij e chiri’ ruuk’ una’ooj ri winaq kuxalq’atiij uwi’ ri
ley y a la cual se le determina una sanción leve. q’atab’al tziij, ri cholk’asleem, ri q’alajisaam chi utz
rumal ri taqanik jay k’o tojob’al re kojotalik.
Falta de mérito. Es la decisión judicial que declara Kaq’aljin ta maak. Jun utziij ri q’atab’al tziij pa
que no existen suficientes elementos de convicción kab’i’x wi na jin ta k’iyaal q’alajisan maak chwi juna
para ligar a proceso penal a una persona, de tal winaq, uwari’ che na utz ta katikir utzukuxiik umaak
forma que no se iniciará una investigación en su ri winaq tz’aqoom riij.
contra.
Falta en la portación de arma de fuego con Chuta maak chwi urak’axik k’aqb’al q’aaq
licencia vencida. Es la falta que comete la persona ik’owinaq chi uwi’ uwujil. Jun ch’uta maak ku’an
que porte arma de fuego con licencia vencida, ri winaq we ruk’am juna k’aqb’al q’aaq’ ik’owinaq
dentro de los treinta (30) días posteriores a su chi uwi’ uwujiil, chwi lajuuj re kawinaq q’iij, re kik’ow
vencimiento. uwi’.
Familia. Institución social, permanente y natural, Mi’aal alk’o’aal. Jupuuq chi tikaweex ejeqel pa jun
compuesta por un grupo de personas ligadas jaa k’olib’al, k’o chux chi kib’iil kiib’ rumal kituneel
por vínculos jurídicos emergentes de la relación kilaq’eel kiib’, rumal kik’amoom kiib’.
intersexual y de la filiación.
Fe pública. Garantía de autenticidad y de verdad Saqiil tziij. Retaliil juna utzilaj chaak, qatziij utzilaj
para los actos realizados por determinados b’ano’n kaki’an ri rajchaak tinamit jay ri kaki’an ri
funcionarios públicos y por los notarios. tz’ib’anelaab’ tziij.
Fehaciente. Que hace verdad y fe en juicio. Qatzijilaal. Ri kuya ri qatziij jay kuya kub’ulib’al
2. Digno de crédito verdadero. k’u’xaaj che ri q’atooj tziij. 2. Ri usuuk’ kakojik,
kab’i’xik chi qatziij.
Femicidio. Muerte violenta de una mujer, Kamisan ixoq. K’axk’oliil kamisan ixoq, xa rumal
ocasionada en el contexto de las relaciones ma jinta junamiil chi kixo’l ri achi jay ri ixoq xaq we
desiguales de poder entre hombres y mujeres, ri achi lik k’o uchuq’ab’ kuna’ ri re.
en ejercicio del poder de género en contra de las
mujeres.
Fiador. Persona que asume frente al acreedor de Ch’aweel chi riij k’aas. E ri tikaweex kach’aw chi
un tercero la obligación de cumplir lo debido por el riij ri ajchaq’i’m chi uwach ri chiq’imaneel, kuya uchii’
deudor cuando éste no lo haga. En consecuencia, che kutzelej ri uk’aas ri ajchaq’i’m we ri re na kutoj ta
los bienes del fiador responden solidariamente o chik. E katzaq tziij chi uwach ri b’i taq re ri ch’aweel
garantizan el cumplimiento del compromiso ajeno. we ri ajk’aas na kutoj ta chi ri uchaq’i’m.

2 hi
44 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
4 inos jurídicos Esp
Fianza. Obligación accesoria que uno contrae para Uk’axeel tojon k’aas. E wa’ ri ximib’al q’ab’aaj kuya
asegurar que otro pagará lo que debe o cumplirá uchii’ juna che chi uwach ri kaya’ow re ri k’asaaj, we
aquello a que se obligó. 2. La prenda que da el ri ajchaq’i’m na kutoj ta chi ri uk’aas. 2. E etaliil kuya
contratante en seguridad del buen cumplimiento de ri ajchaq’i’m, k’utub’al re chi qatziij kutoj ri uk’aas.
su obligación.
Filiación. Dependencia que tienen algunas Nuk’uj iib’. We k’o juna sa’ch k’olik xa rumal junchik
personas o cosas respecto de otra u otras sa’ch nim chi uwach ri re. 2. E chiri’ k’o juna winaq
principales. 2. Dependencia de una doctrina, taran chi riij juna mola’j, juna na’ooj, juna tinamit.
afiliación a alguna corporación, sociedad, partido 3. E ri kik’asi’ik ri aal k’ajool kuma ri kichuu kiqaaw.
político, etc. 3. Relación de hijos a padres.
Fiscal. Relativo al erario o tesoro público Iloj taqaneem. Jela’ kab’i’x che ri komoon b’eyomaal
(fisco) y lo concerniente al pago de impuestos. jay ronojel ri chi rajawaxiik chi riliik ri tojooj upwaqiil
2. Funcionario que representa los intereses de tinamit. 2. Rajchaak tinamit, ri kach’aw chi riij ri
la sociedad y del Estado ante los tribunales de karaaj ri kik’u’x ri tinamit jay ri karaaj uk’u’x si siwaan
justicia, principalmente en los juicios penales. tinamit, chi kiwach ri q’atol taq tziij, cha’ ta ri’, e chiri’
3. Funcionario que interviene para velar por kaq’at tziij pa taq ri q’atooj taq tziij, cha’ ta ri’, e chiri’
derechos de los incapacitados para hacerlo por sí kaq’at tziij pa taq ri q’atooj tziij. 3. Jun q’atol tziij
mismos (menores, deficientes mentales, ausentes). kuto’ kiwi’ ri tikaweex, ri na kakito’ ta kiib’ kitukeel,
cha’ utz karil ronojel ri chi rajawaxiik chi ke (cha’ ri
ak’alaab’, ri na tz’aqaat ta kina’ooj, ri kiriqoom yab’iil,
ri na e jintaj).
Fiscalía. Cargo, función y oficina del fiscal. Uk’olib’al iloj taqaneem. E ri reqale’n, ri uchaak jay
ri uchakunib’al ri ilol taqanik.
Fiscalizar. Averiguar o criticar y traer a juicio las Ilonem taqanik. Katz’onob’ex, kach’a’teb’ex riij
acciones u obras de una persona o entidad. jay kaq’at tziij pa uwi’ ri uchaak, ri ub’ano’n juna
tikaweex pu juna molooj.
Fisonomía. Aspecto particular del rostro de una Palajaaj. Sa’ ri katzu’n upalaj juna tikaweex.
persona. Cara.
Flagrante. Delito cometido ante testigos. Ilom maak. Jun maak chi kiwach nik’aaj tikaweex,
ri ke keb’u’an iloy maak.
Forense. Lo que concierne al foro: a los tribunales Tzukuneel. E ronojel janipa ri pa juna ilonik: pa ri
y sus audiencias. 2. Por extensión, lo jurídico en q’atab’al tziij, chi uwach ri q’atol tziij. 2. Xoq jela’ che
general. 3. Médico forense. ronojel ri q’atooj tziij. 3. Iloneel ajkuun.
Fuerza. Intimidación (fuerza moral) o violencia Chuq’ab’iil xib’in. Uk’u’x juna tikaweex, pu
(fuerza física) que se ejerce contra una persona, kachakapux che u’anik juna ano’n karaaj ta
con objeto de obligarla a celebrar u omitir un acto ku’ano, mataji k’o kaminow re chupaa. Jun maak,
que no hubiera celebrado u omitido de no mediar ri kak’amanik, xoq kuq’ateej uwach ri ch’a’ojinik
aquélla. Se trata de un vicio del consentimiento taqatal b’i pa uq’ab’ ri q’atab’al tziij. E chiri’ juna
que causa la nulidad del acto. ~ Mayor. Dicho winaq kumaj ch’a’ooj, kukoj uchuq’ab’ chi uq’atexiik
de un suceso ante el cual el hombre se encuentra uwach ri xchomax chi riij ri umaak, rumal na karaaj
impotente, tanto para repelerlo como para evitarlo e ta ku’ano sa’ ri katz’onox che. Xoq jewa’ kab’i’x chi
impide el cumplimiento de la obligación. ~ Pública: ke ri jupuuq ajchakiib’, ri e q’atol tziij, e chajinelaab’
Cuerpo de agentes de la autoridad encargados de re ri utzilaj k’oleem pa ri tinamit.
mantener el orden.

Chol 2
a’j ch’a hi 45
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 5
Fuerza de seguridad. Conjunto de agentes de la Ajchajin tinamit. Jupuuq tikaweex k’o kiwach,
autoridad, armados y generalmente uniformados, kuk’a’am k’aqb’al ch’iich’, xaq junaam kiq’uuq’,
que bajo la dependencia del poder público tienen kechakun pa utaqo’niil tinamit, kakilo pacha’ k’o
por objeto mantener el orden interno. utziil uchomaal.
Funcionario público. Quien desempeña alguna de Ajchaak re nima taqaneel. E ri tikaweex k’o
las funciones públicas. 2. El órgano o persona que reqaleem, ya’tal che rumal ri tinamit. 2. Ri molooj, pu
pone en ejercicio el poder público. ri winaq kuchakub’eej ri taqanik pa kiwi’ rii tinamit.
Fundamento legal de derecho. Se refiere a la Uxe’al q’atab’al tziij. E ri uxe’aal ukuta’miil ronojel
raíz y origen del conjunto de normas, principios y ri taqanik, ri raal taqanik kaya’ pa kiwi’ konojel ri
reglas, a que están sometidos todos los hombres tikaweex e k’o pa juna siwaan tinamit, cha’ utz
en cualquier sociedad para vivir conforme a justicia kek’oji’ chi utziil chomaal pa ri kik’asleem. 2. E ri jun
y paz. 2. Es la parte de una sentencia donde se q’atooj tziij pa kab’i’x wi sa’ kub’i’ij ri taqanik, pu ri
indica el contenido de la ley o normas en la que una q’atab’al taq tziij kaya’ pa uwi’ ri ajmaak, jay kub’i’ij
autoridad sustenta sus resoluciones, y también ri taqaneel chiri’ xrelisaaj wi ri xuchomaaj, xoq chiri’
parte en que se fundamentan las peticiones de un tz’ib’ital wi sa’ ri katz’onox pa juna wuuj chi uwach
documento ante una autoridad. juna taqaneel.

G
Garantía. Fianza. 2. Cosa dada en seguridad Jikib’aneem. Tojoneem. 2. Jun sa’ch ya’talik
de algo. 3. Caución. 4. Obligación del garante. uk’axeel tojob’al re juna k’aas. 3. Chuq’ab’ixik. 4. Ri
~ -S. Constitucionales. Derechos fundamentales chi rajawaxiik ku’an ri ajk’aas. ~ Re q’atooj tziij. E ri
reconocidos a los individuos por la Constitución chi rajawaxiik pa ri kik’asleem ri tikaweex, ya’tal chi
en que se consagran sus libertades y seguridades ke konojel rumal ri nimaq’atab’al tziij, chiri’ kab’i’x wi
mínimas. ronojel ri utz kaki’ano jay ri utziil chomaal kaya’ chi ke.
Genocidio. Delito que comete quien con el Nuk’akamisaneem. Jun nima maak ku’an juna
propósito de destruir total o parcialmente un grupo winaq e chiri’ kutaqeej kuk’is kiwach jupuq uwe
nacional, étnico, o religioso, efectuare cualquiera konoje juna mutza’j tikaweex xa rumal kixe’aal
de los siguientes hechos: muerte de miembros del kikuta’miil, rumal ri kityoxiil xaq katzaq pa maak ri
grupo; lesión que afecte gravemente la integridad winaq we: Xeb’ukamisaaj ri mutza’j, ku’an juna k’ax
física o mental de miembros del grupo; sometimiento che ri kolowaal kipoqlajiil ri tikaweex; kumin xiib’
del grupo o miembros del mismo, a condiciones de chi kixo’l ri tikaweex, we kusach uwach, kina’ooj
existencia que pueda producir su destrucción física, uwe ku’an tz’i’ chi ke ri tikaweex, we xeb’uresaaj
total o parcial; desplazamiento forzado de miembros b’i ri tikaweex pa ri kikomoon, we kuq’ateej uwach
del grupo a otro grupo, medidas destinadas a upaxirik juna mutza’j tikaweex.
esterilizar a miembros del grupo de cualquier otra
manera impedir su reproducción.
Gobierno. Conjunto de funcionarios designados Ujolom nima taqaneel. E ri jupuuq tikaweex e
por elección o nominación que tienen a su cargo cha’talik re kakik’am uwach ri siwaan tinamit jay re
la dirección y el manejo de los intereses públicos. kakichajij ri rajab’al kik’u’x konojel ri tikaweex.

2 hi
46 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
6 inos jurídicos Esp
Gravamen. Carga que se impone sobre un bien Eqalaneem. E kab’i’x wa’ che ri tojonik kaya’ chi rij
(hipoteca, servidumbre, prenda, usufructo, etc.). juna b’eyomaal (uk’axeel tojonik, anooj chaak, juna
retaal tojonik, uchapab’exiik ri na re taj).
Grupo delictivo organizado u organización Mutza’j nuk’amakuneel. Juna mutza’j kimoloom
criminal. Cualquier grupo estructurado de tres o kiib’ pa e k’o wi oxib’ uwe k’iyaal winaq, kinuk’uum
más personas, que exista durante cierto tiempo y kiib’ pacha’ kaki’an juna maak uwe k’iyaal chi
que actúe concertadamente, con el propósito de maak chololeem chupaa ri 2 le’a’j q’atab’al are
cometer uno o más de los delitos contenidos en las kuq’ateej uwach konojel ri itzeel taq makunelaab’
leyes que refiere el artículo 2 de la Ley Contra la kimoloom kiib’.
Delincuencia Organizada.
Grupo estructurado. Grupo no formado Ewam cholamutza’j. Mutza’j na xaq ta jela’
fortuitamente para la comisión inmediata de un kimoloom kiib’ re kaki’an juna maak na xaq ta b’i’im
delito y en el que no necesariamente se haya chike ri winaq e k’o chupaa ri mutza’j sa’ taq ri
asignado a sus miembros funciones formalmente kaki’ano uwe b’i’im ta chike we xa julaaj uwe k’iyaal
definidas ni haya continuidad en la condición de laaj kaki’an juna makuneem.
miembro o exista una estructura desarrollada.

H
Hábeas corpus. Exhibición personal. Q’alajisab’al wach. K’utuuj wachaaj.
Hábeas data. Es la garantía que tiene toda persona Wuuj q’alajisab’al wach. E ukoch uloq’oxiik juna
de ejercer el derecho para conocer lo que de ella tikaweex re kureta’maaj sa’ taq ri chololeem, sa’ taq
conste en archivos, fichas, registros o cualquier otra k’oloom, tz’ib’aam chwa wuuj uwe juna chi uwujiil
forma de registros públicos, y la finalidad a que se re kureta’maaj uwach jela’ pacha’ kuchajij, kuyijib’a’
dedica esta información, así como a su protección, kutzelej urilik uwach uwe kujal juna tziij chupaa.
corrección, rectificación o actualización.
Hecho jurídico. Todo acontecimiento y acto que K’axb’al ik’oweem k’ax. Ronojel uwach b’ano’n, ri
produce efectos para el Derecho. kopon pa uq’ab’ ri ucha’ojib’al k’asleem.
Heredero. Persona que por testamento o por ley Q’axisaneem b’itaq re jay k’aas. Jun tikaweex
sucede a título universal en todo o en parte de una rajaaw kan ronojel pu nik’ajoq che ri ub’itaq re juna
herencia, con ocasión de la muerte de quien la tikaweex e chiri’ kakamik; rajaaw kanoq rumal jela’
deja, y que está representada por el conjunto de kub’i’ij kan pa ri uwujiil pu ri q’atab’al tziij, ri kaya’ow
derechos y obligaciones del causante. kan ronojel pa uq’ab’ ri ch’utarajaaw.
Herencia. Conjunto de bienes, derechos y B’itaq re jay k’aas re kaminaq. E ronojel ri
obligaciones que al morir una persona, son ub’eyomaal, ri utzilaal k’aslemaal jay ri uchaak
transmisibles a sus herederos o a sus legatarios. pataan kuya’ kan juna tikaweex kakamik, kaq’ax pa
kiq’ab’ ri e ch’utarajaaw.
Higiene y seguridad en el empleo. Es toda Josq’inem jay utzilaal pa chaak. Kichaak konojel
obligación que todo patrono tiene de adoptar las ri rajaaw chaak kakilo sa’ ri uchajixiik saqiil ri
precauciones necesarias para proteger eficazmente kik’asleem ri kajchaak kaki’ano, kakichajij ri rutziil
la vida, salud y moralidad de los trabajadores. kiwach jay ri rutziil kik’u’x.

Chol 2
a’j ch’a hi 47
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 7
Hipoteca. Gravamen impuesto sobre un bien Uwujil reqelejib’al k’aas. E ri jun tojonik q’atoom
inmueble para garantizar el cumplimiento de una chi riij juna b’eyomaal, re kajikib’ax tojab’al juna
obligación. k’aas.
Hipótesis. Suposición de una cosa posible o Jikib’atziij. Jun na’ooj xa kach’ob’ chi riij juna sa’ch,
imposible para sacar de ella una consecuencia. 2. e ma na eta’matal ta saqiil we jela’ u’anoom. 2. Xoq
La que se establece provisionalmente como base jewa’ kab’i’x che ri ch’ob’ooj pa uwi’ juna chaak, e
de una investigación que puede confirmar o negar ma k’amajaa’ keta’maxiik we je ke’ela wi.
la validez de aquélla.
Homicidio. Muerte causada a una persona por Xaq K’ate’t kamisaneem. E chiri’ kakamisax juna
otra. tikaweex rumal jun chik.
Homologación. Acción y efecto de las partes de Jikib’anem Junumanem na’oj. E chiri’
dar firmeza al fallo de los árbitros. 2. Convalidación kakijunumaaj ri kina’ooj ri e k’o pa ch’a’ooj, rumal
por el juez de ciertos actos y convenios de las kakijikib’a’ ri kakib’i’ij ri keq’atow tziij pa kiwi’. 2. E
partes. chiri’ ri q’atol tziij kuya uq’iij jujun kib’ano’n jay ri
kichomanik ri e k’o pa ch’a’ooj.
Honorarios. Retribución que recibe por su trabajo Tojob’al chaak. E wa’ ri tojob’al re ri uchaak juna
quien ejerce o practica una profesión o arte liberal. ajchaak, e chiri’ kuk’ayij ri una’ooj, ri upataan, pu xa
tob’ chaak kuriq u’aniik.
Huelga. Medio de lucha directa empleado por tres Ch’a’ojineem ke ajchakiib’. E kaki’an wa’ kaki’an
o más trabajadores en defensa de sus intereses y ka’ib’ oxib’ ajchaak re kakitz’onoj juna utziil pa ri
sus reivindicaciones, consistente en el abandono kichaak. Kakoq’otaaj kan ka’bi’ oxib’ q’iij ri kichaak,
temporal colectivo y pacífico del trabajo. ~ Legal. cha’ utz kata’ kichii’ e ma pa utziil chomaal, na jinta
Es la que se efectúa previo cumplimiento de los ch’a’ooj kaki’ano. ~ Reta’am taqanik. Jela’ kab’i’x
requisitos que establece la ley. ~ Justa. Es cuando che e chiri’ ki’anoom chi ronojel janipa ri kub’i’ij ri
los hechos que la motivan son imputables al patrono q’atab’al tziij, k’ate k’uri’ kakoq’otaaj ri kichaak. ~
por incumplimiento de contratos colectivos de Usuk’ulikiil. Jela’ kab’i’x che e chiri’ qatziij usuuk’ ri
trabajo. Por la negativa injustificada a celebrar kaki’an ri ajchaak, rumal ri rajaaw chaak na ku’an ta
estos contratos u otorgar mejoras económicas sa’ ri xkichomaaj lo nab’ee kuuk’ konojel ri ajchaak.
que los trabajadores pidan y el patrono esté en Rumal ma ri rajaaw chaak na usuuk’ ta ku’an ta’
posibilidad de conceder. ~ Injusta. Es cuando la sa’ ub’iim, pu rumal na karaq’anisaaj ta ri kajil ri
negativa de los patronos es justificada a otorgar tikaweex tob’ ruuk’. ~ Usuk’ulikiil taj. Jela’ kab’i’x
mejoras económicas que los trabajadores pidan y che e chiri’ qatziij na jinta ruuk’ ri rajaaw chaak sa’
que el patrono no esté en posibilidad de conceder. ri kakitz’onoj ri ajchaak.
Huellas dactilares o digitales. Las que dejan las Retaliil uwi’ q’ab’aaj. E ri retaliil uwi’ q’ab’aaj, jay
yemas de los dedos, empleadas en la identificación ruuk’ wa’ keta’max china ri rajaaw.
personal.
Hurto. Sustracción de propiedad ajena sin Xelaq’aay (xale’al) eleq’. E chiri’ kelaq’ax b’i ri
consentimiento ni fuerza. b’itaq re juna winaq, na ruuk’ ta rajab’al uk’u’x kuya’o
we jinta ch’a’ooj ruuk’ ri eleq’ ka’an b’i.

2 hi
48 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
8 inos jurídicos Esp
I
Identidad. Conjunto de principios y valores que su Qalajisab’al wachaaj. E la’ ri alaxinaq loq, ri
ejercicio integra la cultura de un pueblo, que los petinaq, ya’tajinaq loq, ronojel ri kaq’alajisan uwach
distingue o diferencia de otro. 2. En lo personal, con ri ub’inik juna tinamit chi kiwach ri nik’aaj chik. 2. Pa
repercusión en el estado civil y en lo criminalístico, ri tukelaal, k’o kareqaleej ri tikaweex chi uwach ri
filiación o señas particulares de cada cual. taqaneel, ri q’atol tziij; uq’alajisaxiik uwach pu retaliil
juna tikaweex.
Idoneidad. Capacidad para el desempeño de un Riqoj u’anik. Juna tikaweex kuriq saqiil u’aniik juna
cargo o función. En el lenguaje judicial, se dice chaak. Pa ri uch’a’teem ri q’atab’al tziij, jela’ kab’i’xik
que un perito es idóneo cuando está capacitado e chiri’ ri ilol maak kub’i’ij saqiil sa’ ri kuch’ob’ chi riij
para emitir su opinión sobre materias o problemas juna k’axalaj k’ayewaal.
especiales.
Igualdad. Conformidad de algo con otra cosa en Junamiil. E chiri’ e junaam taq ri sa’ch, junaam
naturaleza, forma, calidad o cantidad. ~ Ante la ki’aniik, kinimaal, kik’iyaal. ~ Chi uwach ri q’atab’al
ley. Principio que reconoce a todos los ciudadanos tziij. Junaam kiwach konojel ri tikaweex, rumal ri’
capacidad para los mismos derechos. ~ De junaam ri kaya’ chi ke. ~ Ri kijunamaxik. Ri ixoqiib’
oportunidades. Es la situación en la que mujeres kuuk’ ri achijaab’, junaam utaz kakitijoj kiib’, utz
y hombres por igual pueden realizarse intelectual, kechakunik, junaam ri kulewaal, junaam ri kurayij
física y emocionalmente, pudiendo alcanzar metas ri kanima’; rumal ri’ junaam keb’el ruuk’ ri kakaaj
que establecen para su vida, desarrollando sus kaki’an pa ri kik’asleem, tob’ achi, tob’ ixoq, tob’
capacidades potenciales sin distinción de sexo, junwi ri utinamiit, tob’ junwi ri utyoxiil. Chila’ ri alaq
edad, clase, etnia y religión. Ver discriminación. ri paqchi’inik.
Ilegal. Contrario a la ley. Xalq’atin taqaneem. Kaxalq’atix uwi’ ri q’atab’al tziij.
Ilícito. Lo prohibido por la ley a causa de oponerse Itzel anoj q’atab’al tziij. E ri ano’n na kuk’ul ta uk’u’x
a justicia, equidad, razón o buenas costumbres. ri q’atab’al tziij, rumal xa kaxalq’atix uwi’ ri taqanik.
2. Contrario a pacto obligatorio. 2. Ronojel ri kuxalq’atiij uwi’ ri utziil chomaal.
Imperio de la ley. Régimen jurídico con arreglo Uchuq’ab’ q’atab’al tziij. Nimalaj q’atab’al tziij ri
al cual los gobernantes y sus agentes se chi rajawaxiik konojel ri eq’atol taq tziij kakik’am
encuentran sometidos a las normas legales uq’ab’aal ri unimaxiik ronojel uwach ri uxe’aal,
preestablecidas para el ejercicio de sus actividades ucholajiil ri taqanik. Kub’i’ij chi konojel ri e taqaneel
y para la adopción de sus decisiones. Es decir, los re ri tinamit e k’o pa uq’ab’, e k’o chwa raqan ri
gobernantes se encuentran por debajo de la ley. q’atab’al tziij. E kub’i’ij chi ke kaki’ano sa’ ri kub’i’ij
Esto se complementa con el principio de legalidad. ri q’atab’al tziij.
Importación ilegal de armas. Es el delito que Xelaq’aay rik’owisaxiik k’aqb’al q’aaq’ uwe juna
comete quien sin tener licencia o autorización, o chi ch’iich’. E jun maak ku’an ri winaq we na jinta
sin declarar en la aduana respectiva, ingrese al uwujiil uwe kuq’alajisaaj ta chwa ri iloneel ajilaneel,
territorio nacional cualquier tipo de arma de las kurokisaaj lo pa ri tinamit tob’ sa’ chi k’aqab’al q’aaq’
clasificadas en la Ley de Armas y Municiones. chololeem chupaa ri q’atab’al tziij re k’aqb’al xaq
ub’aq’ q’aaq’.

Chol 2
a’j ch’a hi 49
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 9
Importación ilegal de municiones. Es el delito Xelaq’aay rik’owisaxiik ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’.
que comete quien ingrese al territorio nacional, sin E jun maak ku’an ri winaq we na jinta uwujiil uwe
declarar en la aduana respectiva o sin la licencia de kuq’alajisaaj ta chwa ri iloneel ajilaneel, kurokisaaj
importación, municiones para arma de fuego. lo pa ri tinamit ub’aq k’aqb’al q’aaq’.
Impuestos. Gravámenes de tipo económico Reqa’n tojib’al. E taq ri tojoneem janipa ri kuq’at
establecidos por el Estado para el cumplimiento ri q’atab’al tziij pa kiwi’ tikaweex; wa jun to’onik
de sus fines. kaya’ik cha’ utz ri taqanelaab’ kakichakuj riij ronojel
ri rajawaxiik chi ke ri tikaweex.
Impugnación. Recurso por medio del cual una Uch’o’jixik tzelexik uwah tziij. Jun to’onik ya’tal
de las partes objeta, refuta o contradice, alguna chi ke ri e k’o pa ch’a’ooj, re kakik’ul uwach juna
resolución proferida por autoridad competente. taqanik kaya’ rumal juna q’atol tziij. Utz wa’ rumal
Se refiere tanto a los actos y escritos de la parte ri b’ano’n pu rumal ri itz’ib’ital chi riij juna chi ke ri e
contraria, cuando pueden ser objeto de discusión k’o pa ch’a’ooj, we utz kach’a’teb’ex tan chi riij chi
ante los tribunales, como a las resoluciones kiwach q’atol taq tziij; utz k’u kil tan chik.
judiciales que sean firmes y contra las cuales cabe
algún recurso.
Impunidad. Falta de investigación del delito y Ch’uqb’al uwi’ maak. Kaya’tajik e chiri’ na kach’ob’
de castigo. Cuando la persona o las personas ta raqan juna maak jay na jinta tojob’al re kaya’ik; e
señaladas de la comisión de un delito o hecho chiri’ na kaq’at ta tziij chi kiij ri winaq ri kab’i’xik chi
contrario a la ley, no son sancionadas. k’o kimaak, ri kakixalq’atiij uwi’ ri q’atab’al tziij.
Imputabilidad. Capacidad que tiene una persona Eqalem maak. E chiri’ tz’aqaat uwach juna winaq
para que pueda atribuírsele la existencia de un jay utz kaya’ chi riij juna b’ano’n anoom.
hecho.
Inamovilidad laboral. Facultad de no ser Jikil chaak xa aljaam iik’ uwach. E wa’ ri ya’tal
despedido si no media autorización judicial. Se che ri ajchaak e chiri’ na utz ta kelisax pa ri uchaak,
da en tres casos: a) para la mujer embarazada y we ruuk’ ri q’atab’al tziij. Na utz kelisax pa ri
en período de lactancia; b) cuando la empresa se uchaak: a) ri ixoq rax uwi’ pu we katz’umtisanik; b)
encuentra emplazada; y c) para los directivos de e chiri’ ri molooj, pu ri chakunib’al jaa k’o pa uq’ab’
un sindicato ya constituido y quienes integran un q’atab’al tziij; c) we ri ajchaak k’amol b’ee chi kixo’l
grupo sindical en formación. ri chajinelaab’ ke ri ajchakiib’.
Inapelable. Resoluciones judiciales contra las Jikil q’atoj tziij. Ri utaqaniik ri q’atooj tziij na utz
cuales no puede interponerse recurso de apelación, ta ch’a’ojineem chi riij re kajalik; xewi ri’ ma sa’ ri
por disponerlo así las leyes procesales. xb’ixik, rumal ja jela’ kub’i’ij ri q’atab’al tziij.
Incapacidad. Falta total de capacidad para ejercer Tzaqat ta ujunaab’ uwe una’oj. E chiri’ k’o juna
derechos y contraer obligaciones. tikaweex na tz’aqaat ta uwach, rumal ri’ na jinta
uchuq’ab’ kutz’onoj chi rajawaxiik che xoq na ku’an
ta ri kaya’ chi uqul.
Incautación. Decomiso, despojo, embargo. Es el Majoj chapab’al re makuneem. Majoj, k’olooj,
apoderamiento de los instrumentos y de los efectos k’amik. E chiri’ kak’oji’ pa uq’ab’ ri q’atab’al tziij juna
de un delito, ordenado jurídicamente. sa’ch anom maak ruuk’.
Incendio Forestal. Es el delito que comete quien Poron juyub’aal taq’ajaal. Jun maak ku’an ri winaq
provocare incendio forestal en áreas protegidas we kukoj b’i q’aaq’ che juyub’aal taq’ajaal chajital
legalmente declaradas, o no declaradas aún. uwach uwe chajital taj.

2 hi
50 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
q inos jurídicos Esp
Incidente. Litigio accesorio del asunto principal; Ch’uta ch’a’ojineem petinaq che jun nima
cuestión accesoria, que se plantea dentro del ch’a’ojineem. Ch’a’ojineem chi riij juna sa’ch. E ri
proceso o con motivo de él suscitado con ocasión ch’a’ooj kaya’ chi reta’maxiik e chiri’ kaq’at tziij chi
de un juicio. riij juna maak, pu we rumal wa q’atooj tziij k’o tanchi
ch’a’ooj.
Incineración. Quemar algo hasta reducirlo a K’atisaneem. Kaporox juna sa’ch k’a ku’an na
cenizas. chaaj.
Incompatibilidad. Impedimento para ejercer una Q’ateneem. Uq’atexiik uwach e chiri’ kaya’ uwach
función determinada o para ejercer dos o más juna, pu we e chiri’ na utz ta kuk’am ka’ib’ oxib’
cargos a la vez. chaak chik, we unimaam chi jun.
Incompetencia. Falta de competencia. Che uqul ta k’o wi, puq’ab’ ta k’o wi. E chiri’ k’o
junoq na kuriq ta u’aniik ri chaak kaya’ chi uqul.
Inconstitucional. Contra la Constitución. Xalq’atin uwi’ nima taqaneel wuuj. E chiri’
2. Reglas, leyes o disposicones de autoridad que kaxalq’atix uwi’ ri nimaq’atab’al tziij. 2. Ronojel
violan o contradicen una norma constitucional. uwach taqanik, pu uchomanik juna q’atol tziij
3. Procedimiento específico que se interpone kuxalq’atiij uwi’ juna utaqaniik ri nimaq’atab’al
ante el máximo tribunal constitucional del país tziij. 3. Juna b’anooj re katz’onox che ri nimaq’atol
para restaurar el imperio de la Constitución. tziij re utz kaxalq’atix uwi’ ri nimaq’atal tziij.
Indagatoria. Declaración que, ante el juez, presta K’otoj pamaaj. E chiri’ ri tikaweex kutzelej uwach
la persona a quien se sindica ser autora, cómplice taq ri k’otob’al chi’aaj ku’an ri q’atol tziij che rumal ri
o encubridora de un delito. makaj kaq’ab’ax chi riij, pu we xa rumal karewaj, pu
we xa kuch’uq uwi’.
Indemnización. Reparación del daño o perjuicio Tojoneem k’axk’oliil. Utojiik uk’axeel juna k’ax
producido a otra persona por un acto u omisión xb’anik rumal juna winaq che junchik, we ruuk’,
voluntaria o involuntaria. ~ Laboral. Es la we na ruuk’ ta uk’u’x xu’ano. Pa taq ri chaak, e ri
obligación patronal cuando pone fin al contrato ya’tal che ri e k’o rajchakiib’, kuya’ jun tojob’al ke
laboral sin causa justificda. Su importe se calcula ri rajchaak e chiri’ kerelisaaj b’i, we na jinta umaak
por cada año laborado: un salario mensual más la xu’ano. E chi riij janipa junaab’ chakuninaq, e katoj
sexta parte del salario de un mes. ri’ che: ri tojob’al re jun iik’, ruuk’ ri tojob’al re ri
wo’ob’ q’iij kachakunik.
Indicio. Es cualquier objeto encontrado en la escena K’utub’al makuneem. Juna sa’ch kariqitaj pa xb’an
del crimen que puede conducir a la averiguación de juna maak jay ruuk’ la’ katzukux wi sa’ ub’ee xb’an
la verdad histórica del delito cometido. juna maak.
Indulto. Perdón de la pena imputada por los Kuyb’al maak ruma ujolom nima taqaneel iil. E
jueces, a cargo del Presidente de la República. chiri’ kasachisax uwach ri tojob’al maak xq’at pa uwi’
También llamado recurso de gracia. junoq kuma ri q’atol tziij; wa’ wa kuyub’al maak ya’tal
pa uq’ab’ ri K’amaneel uwach tinamit Paxil.
Induvio pro operario. Expresión latina que significa To’b’al ajchaak. Jun tziij winaqirinaq wara Abya
“la duda se resuelve a favor del trabajador”. Yala, je wa’ kub’i’ij: “we k’o na kaq’alajin ta saqiil, e
kato’ uwi’ ri ajchaak”.

Chol 2
a’j ch’a hi 51
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac w
Induvio pro persona. Expresión latina que significa To’b’al winaqiil. Jun tziij winaqirinaq wara Abya
“la duda se resuelve a favor de la persona”. Yala, je wa’ kub’i’ij: “we k’o na kaq’alajin ta saqiil, e
kato’ uwi’ ri tikaweex”.
Induvio pro reo. Expresión latina que significa “la to’b’al makuneel. Jun tziij winaqirinaq wara Abya
duda se resuelve a favor del procesado”. Yala, je wa’ kub’i’ij: “we k’o na kaq’alajin ta saqiil, e
kato’ uwi’ ri kaq’at tziij puwi’”.
Infanticidio. Muerte dada al recién nacido antes Kamisan noch’ rumal uchuuch. E chiri’ kakamisax
de que cumpla tres días, por la madre en estado de juna ch’uti’n k’aak’ alaxinaq, k’a jinta oxib’ q’iij che; ri
alteración mental. kamisaneel e ri uchuu rumal xa sachinaq ri una’ooj.
Información confidencial. Es toda información Ewaam tzijoneem. E ronojel ri tziij k’o pa kiq’ab’
en poder de instituciones públicas o privadas que ri mutza’j re tinamit uwe xa ajilaam rajaaw, rumal
por mandato constitucional, o disposición expresa utaqo’niil q’atool tziij na utz kil uwach, ma ewaam
de una ley tenga acceso restringido, o haya sido uwach ya’tal rumal juna tikaweex uwe juna q’atol
entregada por personas individuales o jurídicas bajo tziij tz’onoom na kel chi saq.
garantía de reserva.
Información pública. Es la información en poder Chi wachiil tzijoneem. E ronojel ri tziij k’o pa
de instituciones públicas o privadas, contenida kiq’ab’ ri mutza’j re tinamit uwe xa ajilaam kajaaw
en los expedientes, reportes, estudios, actas, e ronojel ri wuuj nuk’uum uchii’ rumal juna mutza’j
resoluciones, oficios, correspondencia, acuerdos, uwe juna ajpataneel re tinamit pacha’ taq uretaliil
directivas, directrices, circulares, contratos, chaak, tzukuneem chaak, uwujiil chaak, wuuj re
convenios, instructivos, notas, memorandos, uk’ulik lo uwa chaak, taqaneel wuuj, q’alajisaan juna
estadísticas o bien, cualquier otro registro que tziij wuuj, jikib’aneem wuuj, ya’b’al ub’eyaal wuuj,
documente el ejercicio de las facultades o la tzijoneel wuuj, ujikib’axiik chaak wuuj, juna choman
actividad de las instituciones relacionadas y sus na’ojib’al wuuj, pixb’aneel wuuj, ub’eyaal chaak
servidores públicos, sin importar su fuente o fecha wuuj, ajq’alajisay wuuj ajilan chaak wuuj uwe juna
de elaboración. Los documentos podrán estar chi jalajuuj wuuj are kachapib’ex pa taq ri chaak, pa
en cualquier medio sea escrito, impreso, sonoro, kanuk’, katz’ib’ax kanoq wi ronojel ri chaak ka’anik,
visual, electrónico, informático u holográfico y kenuk’ kanoq wi eb’aj chakuneel tinamit kiwach.
que no sea confidencial ni estar clasificado como Ronojel wa’ wa tziij, utz kilitaj uwach we k’o chwa
temporalmente reservado. wuuj, we k’o pa kematz’iib’, we xa k’oloom kanoq
ela’ xa jela’, tob’ xa k’olom kanoq ri qulaaj xew ta wi
ne ronojel wa’ wa uwujiil chaak na ewaam ta uwach
rumal q’atol tziij.
Información reservada. Es la información Xa k’olom tzijoneem. E ri tziij tinamit uwach rumal
pública cuyo acceso se encuentra temporalmente utaqo’n ri q’atab’al tziij ewaam uwach xa ajilaam q’iij,
restringido por disposición expresa de una ley, uwe cha’tal rumal juna q’atab’al tziij re kewax uwach
o haya sido clasificada como tal, siguiendo el xew ta wi taqeem pacha’ kataqan ri q’atab’al tziij re
procedimiento establecido en la Ley de Acceso a la utz urilik ri tziij tinamit uwach.
Información Pública.
Infracción. Quebrantamiento de la ley. Ch’uta makuneem. Uxalq’atixiik uwi’ ri q’atab’al
tziij.
Ingreso a espectáculos y distribución de Okeem pa iloj xaq upuk’uxik k’exwachiil ke
material pornográfico a personas menores de ak’alaab’ keb’aq’unik uwe ech’analik. Katzaq pa
edad. Comete este delito quien: wa maak china ka’anaw:

2 hi
52 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
e inos jurídicos Esp
a. Permita presenciar espectáculos de a. Kuq’ateej ta rilik b’aq’unik pa xew utz keb’ok
naturaleza sexual reservados para adultos, wi winaq k’o chi kijunaab’ are kuk’ut chi
a personas menores de edad o con kiwach ak’alaab’ uwe tikaweex tz’aqaat ta
incapacidad volitiva o cognitiva. kina’ooj.
b. Permita a menores de edad el ingreso a b. Kuq’ateej ta kokiik ak’alaab’ che iloj
espectáculos públicos de naturaleza sexual, b’aq’unik, pa utz xew keb’ok wi winaq k’o
reservados para adultos. chi kijunaab’.
c. De cualquier forma distribuya a personas c. Kuq’atisaaj iloj k’exwachiil u’anikiil b’aq’unik
menores de edad material pornográfico. chi ke ak’alaab’.
d. De cualquier forma permita adquirir material d. We kuq’ateej ta uwach uk’amiik uwe uloq’iik
pornográfico a personas menores de edad . k’exwachiil re anoj b’aq’unik chi ke ak’alaab’.

Inhibitoria. Acto del juez que consiste en dejar de Jolineem chwa q’atb’al tziij. Ano’n ku’an ri q’atol
conocer de un proceso ya sea de oficio o a instancia tziij na karil ta chi juna maak k’o pa uq’ab’, xa rumal
de parte. xb’i’x che chi pa ku’an ta chik pu na karaaj ta chi
ku’ano.
Inimputable. Persona que habiendo cometido un Eqaneel ta maak. Juna winaq, tob’ xmakunik,
delito, no puede hacérsela responsable de éste y, na utz ta kareqaleej, rumal ri’ na utz ta katz’apix
por lo tanto, no podrá ser enviada a prisión sino en uchii’ pa tojob’al maak, xew ri’ ma kachajix kuma
su defecto será objeto de medidas de seguridad. ri chajinelaab’. Jela’ chi ke ri e ch’uti’q, ri majaa’
Son inimputables los menores de edad y los kijunaab’, xoq ri na tz’aqaat ta kina’ooj.
enfermos mentales.
Injuria. Delito consistente en expresión o acción Yoq’oneem. Jun maak, e chiri’ kab’i’x itzeel taq tziij,
ejecutada en deshonra, descrédito o menosprecio itzeel taq ch’a’teem che juna, pu juna sa’ch che re
de otra persona. kaya’ uk’ix, re na jinta chi kakoj che pu re kak’aq b’i
uwach uq’iij ri tikawees.
Inmediación. Es un principio procesal por el que K’oleem q’atol tziij. Jun uxe’aal taqanik pa
se exige la presencia y la relación directa del juez kach’o’jix wi ri roponeem ri q’atol tziij kuuk’ ri e k’o
con las partes y las pruebas que él debe valorar pa juna ch’a’ooj, ri q’atol tziij ruk’am b’i ri q’alajisay
para formar emitir su decisión final en el proceso. Es maak pacha’ kuq’at tziij puwi’ we k’o umaak uwe jin
característico de los procesos orales. Antiguamente taj. Wa’ ka’ani chupaa ri ch’a’ooj. Ojertaan ri retaliil
el proceso penal era escrito y las partes no podían ch’a’ooj tz’ib’aam uwach jay ri e k’o pa juna ch’a’ooj
comunicarse directamente con el juez. na utz ta kech’a’t ruuk’ ri q’atol tziij.

Inocencia. Ausencia de culpa y de intencionalidad Jinta maak. Na jinta umaak juna tikaweex, xoq na
de provocar daño, declarada por autoridad o juez. uch’ob’oom taj ku’an jinta k’ax; kaq’alajisax rumal
juna q’atol tziij.
Inspección general de trabajo. Es la institución K’olob’al Iloneel chaak. Jun molooj e karilij riliik
que vela porque patronos, trabajadores y ri rajaaw chaak, ri ajchakiib’, xoq ri eto’oneel ke ri
organizaciones sindicales cumplan las leyes, ajchakiib’, kaki’ano sa’ ri kub’i’ij ri taqanik pa kiwi’,
convenios colectivos y reglamentos que normen las kakinimaj sa’ taq kub’i’ij ri kichomanik tz’ib’ital pa
condiciones de trabajo y previsión social en vigor; uwi’ ri chaak jay ri chajib’al, kunab’al ke ri ajchakiib’;
igualmente, sanciona las faltas de trabajo. xoq kuq’at tziij pa kiwi’ ri ajchaak kaki’an kimaak pa
chaak.

Chol 2
a’j ch’a hi 53
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac r
Inspección ocular. Medio de prueba por medio Opon iloneem re q’atol tziij. E ri ku’an ri q’atol tziij
del cual el juez va directamente al sitio en que ha e chiri’ kerila’ ri k’olib’al pa xb’anataj wi juna sa’ch,
sucedido un hecho, para conocer las circunstancias cha’ utz karilo sa’ taq ri k’o chiri’.
que lo rodean.
Instancia. En el procedimiento legal tiene dos Tz’onoj q’atol tziij, uchola’j q’atol tziij. Pa ri
significados. 1) Como sinónimo de solicitar, pedir uchakub’exiik kuq’alajisaaj ka’ib’ uwach sa’ch.
o poner en movimiento. Ejemplo: en un delito de 1) Junaam ruuk’ ri ch’a’teem katz’onoxik, kata’ik,
violación, el juez o tribunal debe actuar a solicitud kasilab’isaxik. Jun k’amab’al na’ooj: rumal ri
o instancia de la parte ofendida, es decir la víctima. makuneem ruuk’ junchik, ri q’atol tziij chi rajawaxiik
2) Se le llama instancia a diferentes etapas kachakun rumal ri to’ob’ kutz’onoj ri xriqow k’ax.
judiciales a las que puede llegar un juicio o litigio. 2) Kab’i’x uchola’j q’atooj tziij che e chiri’ k’o juna
Ejemplo: cuando un litigante no queda satisfecho q’atooj tziij kek’ow chi kiwach ka’ib’ oxib’ q’atol tziij.
con la sentencia dictada por el juez o tribunal, Cha’ ta ri’, e chiri’ ko juna ajch’a’ooj na kuk’ul ta
puede apelar ante la instancia superior. uk’u’x ri chomanik xuq’at ri q’atol tziij chi riij, utz
kutz’onoj kasaqix uwach pa junchik q’atab’al tziij
k’o chi kaaj che wajun.
Institución. Cada uno de los órganos del Estado. K’olib’al q’atol tziij. E ri jujun chi e jupuuq winaq
2. Cada una de las materias de las diversas e rajchaak ri tinamit. 2. chi jujunaal uq’ab’ raqan ri
ramas del Derecho: institución de la familia, ya’ol utziil: ri molooj re jun jaa winaq, ri re k’ulanikiil,
del matrimonio, de la patria potestad, de las ri re q’atab’al tziij, ri re ri makunik, ri q’atooj tziij.
sucesiones, de la propiedad, del delito, de la pena,
etc.
Instrumentos de trabajo. Máquinas, herramientas Chakub’al. Cha’ taq ri nima’q ch’iich’, ch’uti’q
y útiles que se emplean en el trabajo. Está prohibido chakub’al, ronojel janipa ri kuchapab’eej ri tikaweex
embargarlos por ser un medio de vida para toda re kachakun ruuk’. Na utz ta kamajtajik, rumal ruuk’
clase de trabajadores. la’ e k’as wi ri ajchaak.
Instrumentos del delito. Son las herramientas y Chapab’al re makuneem. E ronojel taq ri sa’ch
objetos utilizados para la comisión de los delitos. xchapik che u’anikiil juna maak.
Interceptación telefónica. Es un método especial K’oloj tatab’en pa sik’ib’al xaq tz’ib’wuuj. Jun
de investigación que consiste en la interrupción, saqiil ch’ob’oneem pa kata wi, kak’ol wi ronojel taq
grabación y reproducción, con autorización judicial, ri ch’a’teem, kaki’an ri tikaweex, taq ro tz’ib’aneem
de comunicaciones orales, escritas, telefónicas, pa kematziib’, pa taq tayb’al wa’ xew utz ka’ani’
radiotelefónicas, informáticas y similares que ruuk’ utaqo’n ri q’atol tziij. Ronojel wa’ wa ano’nik
utilicen el espectro electromagnético, con el fin de kajawaxik pacha’ katzukux xaq kaq’atex kiwach
evitar, interrumpir o investigar la comisión de los konoje taq ri itzeel mutza’j kenuk’uum kiib’ re
delitos regulados en la Ley Contra la Delincuencia kemakunik.
Organizada.
Interdicción. Declaración judicial de pérdida de la Tzaqb’al na’ojib’al. E chiri’ kuchi’ij ri q’atab’al tziij
capacidad de ejercicio de una persona. ri jun tikaweex na tz’aqaat ta chi uwach, pu na jinta
chi uchuq’aab’ re kachakunik.

2 hi
54 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
t inos jurídicos Esp
Interés superior del niño o la niña. Es un principio Kikoch kiloq’oxiik ak’alaab’. Jun uxe’aal taqanik
que consiste en que las niñas y los niños tienen pa kachololex wi e konoje ri ak’alaab’ k’o kikoch
derecho a que, antes de tomar una medida respecto loq’oxiik chei ri k’aslemaal; echiri’ kach’ob’ uwe
de ellos, se adopten aquellas que promuevan y kajikib’ax juna tziij, kak’am ronojel ri tziij re kuchajij
protejan sus derechos y no las que los conculquen. kiwach ri ak’alaab’ are kakimaj kuchuq’ab’. E ma xa
Así, se deben adoptar acciones y procesos jela’ kajikib’ax ano’n re kajikib’ax uwach ri kikoch
tendientes a garantizar un desarrollo integral y una loq’oxiik pacha’ kakiqusij ri kik’aslemaal are k’o utziil
vida digna, así como las condiciones materiales y chomaal chi kiwi’ konoje ri alito’iib’, alab’o’iib’.
afectivas que permitan vivir plenamente y alcanzar
el máximo de bienestar posible a las niñas y los
niños.
Interpretación. Investigación para determinar el Ch’ob’on raqan. E chiri’ kach’ob’ raqan sa’ ke’ela
sentido y alcance de la norma jurídica al aplicarla wi juna q’atab’al tziij e chiri’ kaq’at tziij chi riij juna
a un caso concreto. tikaweex ruuk’.
Intérprete. Persona que se ocupa de explicar a Esaneel chi’aaj. Jun winaq karesaaj uchii’ uqul juna
otras, oralmente, lo dicho en idioma que les es tikaweex chi kiwach nik’aaj tikaweex, kub’i’ij chike
desconocido. pa kich’a’teem sa’ ri xub’i’ij ri tikaweex pa uch’a’teem
ri re.
Interrogatorio. Serie de preguntas que se hace a K’otoj chi’aaj. Jucholaj tz’onob’enik k’otob’al
las partes y a los testigos para probar o averiguar chi’a’aaj chi ke ri e k’o pa ch’a’ooj jay chi ke ri e
la verdad de los hechos. q’alajisanelaab’ re kilitaj, keta’max sa’ ri qatziij
xb’anitajik.
Intimación. Es la acción realizada por el Ministerio Q’alajisan maak che ri makuneel. Jun anooj anital
Público en la fase inicial del proceso, por la que rumal ri tzukuneel maak echiri’ katikir juna q’atoj tziij,
hace del conocimiento de la persona sindicada, las wara kab’ix wi che ri winaq kojotal umaak, ronojel
circunstancias de tiempo, lugar y modo del hecho pacha’ ri q’ijool, pa xb’ani’ wi, sa’ u’anik xb’anitaj,
que le atribuye, con indicación de los medios de ruuk’ ri q’alajisan maak e ma jela’ kaq’alisax uxe’uul
prueba con los que cuenta para fundamentar esa juna maak.
sindicación.
Investigación del delito. Averiguación de la Tzukun uxe’aal maak. Kach’ob’ raqan ri qatziij
verdad. 2. Averiguación de un hecho señalado xb’anatajik. 2. Uch’ob’ik raqan ri uxe’aal juna maak
como delito o falta, de las circunstancias en que xb’anik, sa’ ri u’anik xb’anik jay sa’ ri xu’an ri winaq
pudo ser cometido y de la posible participación del katajin uq’atik tziij chi riij.
sindicado.
Investigaciones o excavaciones ilícitas. Es el Tzukun maak re k’otoneem juyub’ taq’aaj. E jun
delito que comete el que sin autorización de la maak ku’an jun winaq we na jinta uwujiil ya’tal rumal
Dirección General del Patrimonio Cultural y Natural, ri nima iloneel chajineel ub’eyomaal ano’nib’al, jay
realice trabajos de investigación o excavación qachuu alom, we junoq ku’an k’otonik uwe tzukunik
arqueológica, terrestre o subacuática. chuxee’ k’olob’al re xukuleem uwe xee’ ya.
Ipso-facto. Expresión latina que significa “en el Pa anoj. Wa jun ch’a’teem elenaq lo pa ri latin
acto o de hecho”. ch’ab’al jay ke’ela wi “qatziij pa anooj, rumal ri
anooj”.

Chol 2
a’j ch’a hi 55
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac y
Ipso-iure. Expresión latina que significa “de pleno Qatziij usuk’ulikiil. Wa jun ch’a’teem elenaq lo
derecho”; es decir, por razón o ministerio de la ley, pa ri latin ch’ab’al jay ke’ela wi “qatziij usuk’ulikiil”;
sin necesidad de declaración judicial. qatziij k’o chupaa ri q’atab’al tziij, na chi rajawaxiik
taj kuq’alajisaaj juna q’atol tziil.
Irretroactividad de las leyes. Las leyes sólo son Q’atab’al tziij na utz ta katzelexik. Ri q’atab’al
aplicables a situaciones nacidas bajo su imperio. No tziij xew utz kokisax pa kiwi’ ri jalajuuj taq anooj, ri
se aplican a situaciones pasadas. En materia penal, xe’an pa ri kiq’ijool. Na utz ta ke’okisaxik we majaa’
las leyes favorables al procesado tienen carácter ri q’atab’al tziij e chiri’ xb’an ri maak. Pa ri q’atooj
retroactivo. tziij, ri q’atab’al tziij kuto’ ri ajmaak, utz kakojik tob’
majaa’ e chiri’ xb’an ri maak.

J
Jefatura de hogar. Designación que se hace Jolomaal alk’o’aal. Jela’ kab’ix che ri tikaweex k’o
a la posición de la persona responsable del chi uwach juna jaa tikaweex; e ri re kilow ke, e ri re
sostenimiento económico de la familia y de la toma kaya’ow re kipwaaq, xoq e ri re kach’ob’ow re sa’
de decisiones dentro de la misma; la cabeza de ri utz. E wa’ wa tikaweex kaya’ow re ri me’r korti’l,
hogar brinda el sustento financiero de las personas k’aslib’al ke ri “e k’o chuqul”.
llamadas “dependientes”.
Jornada ordinaria de trabajo. Es el tiempo máximo Retal chaak. Janipa ri retaal kaya’ chi uqul ri
y efectivo en que el trabajador permanece a las ajchaak re kechakun ruuk’ ri rajaaw chaak. Pa q’iij
órdenes del patrono. Diurna, 8 horas; nocturna, 6 wajxaqiib’ retaal utz kechakunik, chaq’ab’ waqiib’
horas; y mixta, 7 horas. retaal, jay we kachakun chi paq’iij chi chaq’ab’,
wuquub’ retaal kachakunik.
Jornada extraordinaria de trabajo. Es la que se Uwi’ retal chaak. E chiri’ ri ajchaak kaki’an uwi’
realiza fuera de los límites establecidos para la chaak, na xew ta ri ramaaj b’i’talik. Ri uwi’ chaak
jornada ordinaria de trabajo y debe ser pagada na xa ta jela’ katoj che pacha’ ri b’i’talik, pa nik’aaj ri
como mínimo con el cincuenta por ciento más del uwi’ ri tojob’al re kaya’ik.
valor de la hora de trabajo ordinario.
Jornada de trabajo de menores de edad. Es Retal chaak ke k’amaja’ kijunaab’. Ri ramaaj re
especial, disminuida en una hora diaria y seis a la chaak ya’tal chi ke ri e ak’alaab’ k’o chi kajlajuuj
semana para mayores de 14 años y en dos horas junaab’ chi ke, kaqaj lo jun ramaaj chi uwach ri ya’tal
diarias y 12 a la semana para quienes tengan chi ke ri e nima’q. Jay ri k’a jinta kab’lajuuj kijunaab’,
menos de 14 años. kaqaj lo ka’ib’ ramaaj chi kiwach ri e nima’q chik.
Jubilación. Régimen establecido en muchas Tojoj uxlaneem. Jun taqanik b’i’im, ya’talik,
legislaciones a efecto de que todos los trabajadores kakichapab’eej uk’iyaal molooj pa kiwi’ ri ajchakiib’
al llegar a una edad determinada o por invalidez, no e chiri’ kenima’qirik, pu we xkik’ul juna k’ax rumal
puedan trabajar, y disfruten de una renta vitalicia ri’ na utz ta chi kechakunik, kaya’ jun tojob’al chike
que les permita atender a sus necesidades vitales chi jujunal iik’, cha’ utz k’o kakichapab’eej pa ri
en que se supone que no pueden trabajar o que han kik’asleem k’a e chiri’ utz na kechakun tanchik, pu
cumplido su deber social en la materia. rumal ma xkiya kan ri kichuq’ab’, ri kik’aslemaal pa
xechakun wi.

2 hi
56 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
u inos jurídicos Esp
Juez. Persona legalmente encargada de Q’atol tziij. Ri ajchaak ya’tal uq’atik tziij chi uqul.
administrar justicia.
Juicio. Proceso judicial que generalmente termina Q’atoj tziij. E ri chaak pa ri q’atab’al tziij, re kach’ob’
con el pronunciamiento de una sentencia. ~ raqan juna maak; kak’isik e chiri’ kab’i’x ri tojob’al
Ejecutivo. Procedimiento judicial fundado en maak. Jun ucholajiil pa ri q’atooj tziij che ri kakichakuj
título ejecutivo que tiene por objeto la realización de ri e q’atol tziij rumal kutzirisax jun ch’a’ooj. Ucholajiil
actos materiales por parte del tribunal (embargo, jun ch’a’ojineem chi riij ri ya’tal che jun tikaweex,
remate), para hacer pago al acreedor. ~ Interdicto. kuch’a’ojiij chi kiwach ri q’atol tziij sa’ ri ya’talik re
Procedimiento por medio del cual una persona ku’ano.
reclama en juicio la posesión actual o momentánea
que le corresponde de alguna cosa.
Junta conciliatoria. Es la reunión de las partes Utzirisaneem. Jun molooj iib’ kaki’an ri e k’o pa
en conflicto; el juez, luego de escuchar a las dos ch’a’ooj; e chiri’ katataj kichii’, ri q’atol tziij kuya chi
partes, propone fórmulas de arreglo que pueden reta’maxiik jujun taq na’ooj chi riij sa’ u’aniik ri utziil
ser aceptadas o rechazadas. chomaal chi kixo’l ri kech’a’ojinik; utz we xkinimaj pu
we na xkinimaj taj.
Juramento. Acto procesal que consiste en la Saqiil tziij. Jun anooj e chiri’ kuya uchii’ jun che
promesa de decir la verdad. Es exigido a los xewi ri qatziij kub’i’ij. Katz’onox chi ke ri e eqaleneel,
peritos y testigos que declaran en los juicios de ri e iloneel re taq ri k’otoj chi’aaj, e kakib’i’ij ri qatziij,
toda clase, así como también a las partes litigantes ri ub’eyaal, ri qatziij kiloom, kita’oom; xoq jela’ chi
cuando absuelven posiciones. ke ri e k’o pa ch’a’ooj e chiri’ kech’aw chi kijujunaal.
Jurídico. Relativo al Derecho. Ub’eyaal tziij. E ri katzijon chi riij ri q’atab’al tziij.
Jurisconsulto. Persona versada en la ciencia del Ajyijb’an ch’a’ooj. E ri tikaweex reta’am ronojel pa
Derecho. uwi’ ri ch’a’ojib’al tziij.
Jurisdicción. Es la potestad de juzgar, administrar Puq’ab’ k’o wi. Jun eqalen ya’talik, kachakux ri
justicia y promover lo juzgado. taqanik, ri q’atooj tziij, xoq kaq’alajisaxik pachike ri
q’atoom chi tziij pa uwi’.
Jurisprudencia. Conjunto de sentencias dictadas Junimaneem q’atoj tziij. E ri molooj tziij anital pa
en forma uniforme y reiterada por los tribunales taq nima’q q’atab’al tziij pa uwi’ juna sa’ch, che ri
sobre una misma materia, que adquiere fuerza de kuya uchuq’ab’iil ri loq’olaj taqanik.
ley.
Justicia. Valor que consiste en otorgar a cada cual Q’atoj tziij. Jun anooj wa’, ri nim uq’ijool, e ri kaya’
lo que le corresponde. chi ke ri tikaweex sa’ ri ke chi kijujunaal.
Juzgado. Despacho de un solo juez. K’olob’al re q’atol tziij. Jaa k’olib’al pa kuq’at wi
tziij juna q’atol tziij.

L
Laguna legal. Vacío legal que genera la ausencia Jikil ta tziij. Jela’ kab’i’xik e chiri’ na jinta juna
de una norma que resuelva determinado problema q’atab’al tziij kariqitajik re kayijib’ax juna k’ayewaal.
jurídico.

Chol 2
a’j ch’a hi 57
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac i
Laudo arbitral. Es la resolución del árbitro. Utaqo’neem iloneel. E ri uq’atooj tziij ri jun iloneel.
Lavado de dinero u otros activos. Comete el Ujosq’ixiik pwaq petinaq che itzel b’ano’n.
delito de lavado de dinero u otros activos quien por Katzaq pa wa maak ri winaq kujosq’iij pwaq petinaq
sí, o por interpósita persona: che itzeel b’ano’n we i’re uwe kutaq b’i juna chi
a) Invierta, convierta, trasfiera o realice uk’axeel re:
cualquier transacción financiera, con a) Kuch’aj riij, kujalk’atiij, kuq’atisaaj uwe kujal
bienes o dinero sabiendo, o que por razón uwa pwaq uwe b’eyomaliil xa rumal reta’am
de su cargo, empleo, oficio o profesión k’o uchaak pataan jay reta’maam ri pwaq
esté obligado a saber, que los mismos kuchapib’eej petinaq che itzeel anooj.
son producto, proceden y se originan de la b) Kuk’am, kak’oji’ ruuk’ kuchapib’eej pwaq
comisión de un delito. uwe b’eyomaliil we xa rumal reta’am k’o
b) Adquiera, posea, administre, tenga o utilice uchaak pataan jay reta’maam e ri pwaq
bienes o dinero, sabiendo, o que por razón kuchapib’eej petinaq che itzeel anooj.
de su cargo, empleo, oficio o profesión c) Kurewaj uwe kutz’apiij uwi’ pa petinaq wi
esté obligado a saber, que los mismos pwaq uwe ri b’eyomaal, pa k’olotal wi, pa
son producto, proceden o se originan de la kataq b’i wi na taq ri kechapib’en re, na ri
comisión de un delito. rajaaw ri pwaq uwe b’eyomaliil we xa rumal
c) Oculte o impida la determinación de la reta’am k’o uchaak pataan jay reta’maam
verdadera naturaleza, el origen, la ubicación, e ri pwaq kuchapib’eej petinaq che itzeel
el destino, el movimiento o la propiedad de anooj.
bienes o de dinero o de derechos relativos
a tales bienes o dinero, sabiendo, o que por
razón de su cargo , empleo, oficio profesión
esté obligado a saber, que los mismos son
producto de la comisión de un delito.
Legado. Los bienes de la herencia, debidamente Xa sipaneem. E ronojel ri sipaneem kuxtab’al kuya’
identificados, que el testador deja a determinada kanoq juna tikaweex che junchik.
persona.
Legal. Lo ajustado a la ley y, por ello, lo lícito, lo B’eyaal anoneem. Ronojel janipa ri na kuxalq’atiij
permitido o lo exigible en el Derecho. ta uwi’ ri q’atab’al tziij, rumal ri’ e ri ya’talik kachakux
rumal ri q’atab’al tziij.
Legalidad. Adecuación de los actos de autoridad Rub’eyaal. E chiri’ ri ub’ano’n ri taqaneel k’o pa ri
al Derecho. q’atab’al tziij.
Legislación. Conjunto o cuerpo de leyes de un Nuk’utaqanem tzij. Jumolaaj, ri utaqaniik tziij juna
país. 2. Función del Estado de elaborar y expedir siwaan tinamit. 2. Jela’ kab’ix che ri uchakuxiik,
las leyes. utz’ib’axiik, relesaxiik ri q’atab’al tziij.
Lesión. En el Derecho Penal, daño corporal K’axk’ob’enem. Pa ri taqanik tziij, jun k’ax che juna
causado por una herida, golpe o enfermedad. En tikaweex rumal xch’ayik. Xoq e ri k’axk’oliil kaya’taj
Derecho Civil, es el perjuicio que una parte sufre pa uwi’ juna tikaweex we kak’am ub’i juna ch’a’ooj
al celebrar un negocio jurídico. pa uq’ab’ ri q’atab’al tziij.

2 hi
58 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
o inos jurídicos Esp
Levantamiento de Cadáver. Es el Estudio que Tzukun uxe’al kaminaq. E ri jun pajanik ku’an ri
realiza el médico legista y el equipo de profesionales tzukuneel ajkuun ruuk’ ri eb’aj pajaneel maak che
de las Ciencias Forenses, de todo lo existente en ronojel ri kakiriq pa xb’an wi juna maak (ri k’olob’al
el lugar de los hechos (tanto del continente como jay sa ri kariqitaj chiri’) uwe pa xriqitaj wi juna
de su contenido) o el lugar del hallazgo, donde se anima’, chaqapuul ulewaal, e ma chwi la’ ka’an wi
encuentre(n) cadáver(es) o restos humanos con la ri pajanik we xkam rumal yab’iil, eta’matal taj sa’
finalidad de establecer si la muerte es de etiología uchaak xkamik uwe xa xkamisaxik.
violenta, natural o sospechosa de criminalidad.
Ley. Norma escrita creada por autoridad Taqaneel tziij. Taqanik, ub’eyaal tziij tz’ib’aam,
competente. tikoom lo rumal jun q’atol tziij.
Ley para prevenir y reprimir el financiamiento Taqaneel tziij re kuq’atej uwach xaq upwaqixiik
el terrorismo. Es la ley que tiene por objeto itzel anoj. E ri q’atab’al tziij utaqeem kuk’am
adoptar medidas para la prevención y represión del ub’eyaal re kuq’ateej xaq kusach uwach upwaqixiik
financiamiento del terrorismo. itzel anoj.
Libertad de contratación. Toda persona tiene la Tzoqopital chakuneem. Konoje ri tikaweex; xa tob’
facultad para realizar cualquier tipo de contrato. chinoq utz kuya uchii’ che juna chaak.
Licencias. Permisos que conceden las autoridades Ya’oj uxlaneem. Ya’ooj b’ee kel lo pa kiq’ab’ ri e
administrativas. ~ En materia laboral. Son q’atol tziij. Pa taq ri chakuneem, e ri uxlaneem e ma
descansos con goce sueldo. Por fallecimiento de tojotalik; we rumal ri ukamiik uchuu, uqaaw, rachijiil,
esposa, esposo o conviviente; madre o padre; hija rixoqiil pu juna ralk’o’aal ri ajchaak, oxib’ q’iij kaya’
o hijo: 3 días. Por contraer matrimonio: 5 días. Por che; rumal kak’uli’ ri ajchaak: wo’ob’ q’iij kaya’ che;
nacimiento de hija o hijo: 2 días. rumal kalax jun ralk’o’aal: ka’ib’ q’iij kaya’ che.
Lícito. Lo que permite la ley. Utzilaj ano’n. Ronojel ri utz, k’o pa ub’eyaal ri
q’atab’al tziij.
Linchamiento. Acción violenta colectiva que puede Komoon kamisaneem. Anooj e chiri’ kape
resultar en la muerte, dirigida contra una o varias koyowaal jupuuq winaq jay kekik’isa’ pa kamisanik;
personas, a quienes generalmente se atribuyen kakikamisaaj jun pu ka’ib’ oxib’ winaqiib’ rumal kaya’
supuetos delitos. Los linchamientos constituyen juna maak chi kiij. Wa’ wa komoon kamisanik jun
delitos de lesa humanidad, toda vez que niegan la nimalaj makunik chi uwach ri q’atab’al tziij, rumal
capacidad del ser humano de aplicar justicia. na kaya’ ta chi okeem che ri tikaweex kuto’ riib’ pa
uq’ab’ ri q’atooj tziij.
Litigar. Disputar en juicio sobre una cosa. Ch’ojineem. Ch’a’ooj chi riij juna sa’ch chi uwach
ri q’atooj tziij.
Litispendencia. “Juicio pendiente”, o sea que Yonol q’atoj tziij. E chiri’ k’o juna q’atooj tziij na
se encuentra en trámite, por no haber recaído k’isinaq taj, rumal na jikil ta ri utojiik maak.
sentencia firme.

Chol 2
a’j ch’a hi 59
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac p
M
Magistrado. Funcionario judicial de mayor jerarquía Nimaq’atol tziij. Rajchaak ajpataneel re ri q’atooj
que se encuentra como miembro de un tribunal tziij, kanajinaq chi uwach jun utz’aqatiil q’atab’al tziij.
colegiado.
Mala fe. Acción u omisión que se realiza mediante Ch’akch’aneem. Juna tikaweex pu juna q’atol tziij
engaño o temeridad para inducir a error a una ku’an juna sa’ch, pu k’o juna anooj na ku’an ta rumal
persona o a una autoridad. jela’ xb’i’x che, e ma xa raq’uul xb’an che, pu rumal
xib’ix rumal juna winaq utz ta uk’u’x.
Malos tratos. Actos violentos de hecho y de K’axk’olinem uwach. Jujun taq anooj kaki’an ka’ib’
palabra que se dan entre dos o más personas. oxib’ tikaweex we xaq kakiyoq’ kiib’, pu kakich’ay
kiib’.
Maltrato contra personas menores de edad. K’axk’olinem uwach chi kiwi’ tz’aqat ta kijunaab’.
Delito que comete quien, mediante cualquier acción Jun maak ku’an ri winaq we kuchakpuuj uwe ku’an
u omisión provoque a una persona menor de edad itzeel ano’nik che juna tikaweex k’amajaa’ ujunaab’
o con incapacidad volitiva o cognitiva, daño físico, uwe tz’aqaat ta rolowaal xaq una’ooj, we kuyoq’o,
psicológico, enfermedad o coloque al niño en grave kuya’ pa yab’iil xoq we kumin pa ri k’ax ri k’amaja’
riesgo de padecerlos. ujunaab’.
Mancomunidad. Condición que comparten dos o Chijunamiil k’aas. E wa’ ri ya’tal chi ke ka’ib’
más personas en el mismo extremo de una relación tikaweex e chiri’ junaam kakeqaleej, kakuk’a’aj juna
jurídica (acreedor o deudor) que puede ser de dar, sa’ch, cha’ ta ri’ e ajchaq’i’m pu e chiq’imaneel; re
hacer o no hacer. kakiya juna sa’ch, re kaki’an juna anooj, pu re na
jinta kaki’ano.
Mandato. Orden. 2. Encargo o comisión. 3. Taqaneem. Ucholajiil. 2. Eqalen ya’oom.
Representación. 4. Contrato por medio del cual 3. K’exwachinik. 4. Jun k’amoj q’ab’aaj kaki’an ri
una persona encarga a otra para que en su winaq, e chiri’ k’o jun kutz’onoj che junchik chi ke’ek
representación lleve a cabo determinado acto pa uk’axeel pa juna uyijb’axiik ch’a’ooj.
jurídico.
Marcaje. Es la información que toda arma que se Retaliil k’aqb’al q’aaq’. E ronojel ri ajilanik karuk’aaj
fabrique en el país, debe tener visiblemente. ri k’aqb’al q’aaq’ ka’an pa ri tinamit, chi rajawaxiik
Según la Ley de Armas y Municiones, la información karuk’aaj chi saq. Kub’i’ij ri q’atab’al tziij re ri k’aqb’al
es la siguiente: q’aaq’ e taq wa’:
a) Nombre del fabricante, a) Ub’i’ ri xb’anow re,
b) Lugar de fabricación, b) Pa xb’ani’ wi,
c) Calibre, c) Unimaal la ub’aq’
d) Número de registro y d) Rajilab’al ri ch’iich’ jay sa’ chi junaab’
e) Modelo. anitalik.
Matrimonio. Institución social por la que un hombre K’ulankiil. Jun taqanik e chiri’ jun ixoq jay jun achi
y una mujer se unen legalmente para cumplir con kakik’am kiib’, kek’uli’ik, cha’ junaam kakil kiwach ri
los fines de procrear, alimentar, educar y sostener kalk’o’aal, kekichajij, kekitzuqu, kekitijoj, kekik’iyisaaj
a sus hijos y auxiliarse mutuamente. saqiil; xoq junelik kakito’ kiib’ chi kiwach ri ke.

3 hi
60 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
0 inos jurídicos Esp
Mayor de edad. Persona que ha cumplido 18 años Tzaq’at chi ujunaab’. Tikaweex k’o chi wajxaqlajuuj
y que, por lo tanto, adquiere capacidad legal. ujunaab’; e k’uri’ xtz’aqat raqan chi uwach ri q’atab’al
tziij.
Mediación. Es la acción de un tercero, quien se Xo’laq’atineel. Jela’ kab’ix che ri tikaweex kak’oji’
interpone para evitar mayor conflictividad y asiste a chi kixo’l ka’ib’ tikaweex e k’o pa ch’a’ooj, cha’ utz
las contrapartes, pero se exime de dar propuestas na kanimar ta ri ch’a’ooj, keb’uto’ kikib’ichaal e ma
de solución. na kutzukuj ta ub’eyaal ri kik’ayewaal.
Medianería. Signo exterior de la propiedad que K’ulb’a’retaliil. Wa jun retaliil kojotal chi kixo’l taq ri
sirve para separar dos bienes inmuebles. Si es k’olib’al. We juna tz’aaq pu juna jul, pu juna koraal
una pared, fosa o zanja, pertenene a los dos o más ke konoje janipa ri e rajaaw uleew.
propietarios.
Médico forense. Es el profesional de la medicina Kunan iloneel q’atol tziij. E ri k’i reta’am chi riij ri
que está adscrito a los tribunales para los informes kunanik, eta’mal uwach kuma ri e q’atol tziij, re kuya
periciales exigidos por los delitos. ri uq’atooj tziij pa uwi’ wa chaak.
Medida. Disposición, orden. ~S. Cautelares. Jikinab’esaam. Jun chomanik, taqanik. Jun q’alaj
Son resoluciones decretadas por el juez dentro taqanik. Wa jujun taqanik ya’tal rumal ri q’atol tziij
de un proceso o previo a que éste se inicie, para e chiri’ majaa’ kamaj ucha’iik ri ch’a’ojineem, e chi
garantizar el cumplimiento de una obligación. kakinimaj ri taqanik, ronojel uwach ri kak’ulumax na.
Ejemplo: El arraigo, secuestro, anotación de Jun k’amab’al na’ooj: ri ronojel uwach ri kak’ulumax
demanda, embargo precautorio e intervención de na. Jun k’amab’al na’ooj: ri elesanik, eleq’anik pa
establecimiento comercial. ~ S. De seguridad. uwi’ jun k’ayineem. Re chajineem. Wa jujun taq
Son disposiciones destinadas a proteger a las taqanik ya’talik re kuq’alajisaaj chi rajawaxiik wi
personas que expresamente la ley señala, como keto’ ri winaq cha’ ri kub’i’ij ri taqanik. Ri k’ax chi ke.
posible sujeto de abusos. ~ S. Sustitutivas. Son Re to’ob’enik: jujun taq taqanik kuya ri q’atooj tziij
alternativas señaladas por la ley penal dentro taqanik pa jun ch’a’ojineem e chiri’ na kaq’at ta uwach
de un proceso de esa materia, para evitar la ri utz’apixiik ri ajmaak pa tojob’al maak. Kaya’taj wa’
prisión preventiva de sindicados. Se aplican e chiri’ ri e kaq’at tziij chi kiij na ke’animaj taj xoq na
cuando los sindicados no representan peligro kakiq’ateej ta uwach ri ch’ob’oneem katajin u’aniik.
de fuga o de obstaculización a la investigación.
Memorial. Escrito. Solicitud que se realiza por Uwujil tz’onob’eneem. Jun wuuj tz’ib’aam uwach.
escrito para pedir algo. E ri wuuj pa tz’ib’ital wi ri tz’onob’enik.
Menor de Edad. Situación en que se encuentra la Tzaq’at ta ujunaab’. E ri tikaweex k’a jinta
persona que no ha alcanzado la mayoría de edad. wajxaqlajuuj ujunaab’. Kaya’ che ronojel janipa ri chi
Es sujeto de derechos y no de obligaciones. rajawaxiik che, e ma na jinta pataan kaya’ chi uqul.
Menoscabo a la cultura tradicional. Es el Maak chwi uk’isik uwach anonik. E jun maak
delito que comete la persona que menoscabe la ku’an ri winaq we kuq’ob’irisaaj uwach ri ano’nib’al
cultura tradicional de las comunidades indígenas, taq ri komoon eb’aj chi qawach, we kuq’ateej uwach
impidiendo o accionando de cualquier manera sobre kik’aslemaal, ki’ano’nib’aal, kiq’uuq’, kich’a’teem,
las formas de vida, costumbres, tradiciones, trajes kinimaq’iij, kikotz’i’janik uwe kich’a’b’aal tikaweex
indígenas, idiomas, dialectos, la celebración de sus eb’aj chi qawach.
fiestas periódicas y rituales autóctonos.
Minoridad. Menor de edad. Tz’aqatinaq ta ujunaab’. K’amaja’ tz’aqaat
ujunaab’.

Chol 3
a’j ch’a hi 61
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 1
Misoginia. Odio, desprecio o subestimación a las Itzel ilik ixoq. Tzeel iloneem, kajwax ta uwach ri
mujeres por el solo hecho de serlo. ixoq, xa rumal ma ixoq.
Modificación ilegal de armas de fuego. Es el Xelaq’aay jalk’atisanem k’aqb’al q’aaq’. E jun
delito que comete la persona que modifique o maak ku’an ri winaq we kujalk’atiij k’aqb’al q’aaq’
transforme los mecanismos de las armas de fuego, pacha’ junwi kak’aqanik jela’ pacha’ ri xb’anow re.
para que puedan accionar de una manera diferente
a las que fueron diseñadas.
Modificaciones ilícitas de bienes culturales. Xelaq’aay jalk’atisanem ub’eyomaal ano’nib’al
Es el delito que comete la persona que realizare tinamit. E jun maak ku’an ri winaq we kachakun
trabajos de excavación, remoción o rotura de re kuk’ot uxee’ uleew re kutzukuj ojeer taq s’ach,
tierras, modificación del paisaje o alteración de ri kimuquum kanoq ri qati’ qamaam ojertaan, xaq
monumentos en sitios arqueológicos, históricos, katzaq pa maak chi na ri winaq kujalk’atiij uk’olob’al
zonas arqueológicas, centros o conjuntos históricos, taq ojeer k’exwachiil we na utz’onom ta uwujiil che
sin previa autorización de la Dirección General del ri nima iloneel chajineel ub’eyomaal ano’nib’al jay
Patrimonio Cultural y Natural. qachuu alom.
Mojón. Señal con piedras, árboles u otros elementos K’ulub’a’t. Retaliil kojotal ruuk’ taq ab’aj, chee’,
similares para marcar los linderos de las fincas, así pu juna sa’ch k’utub’al re pa kak’is wi taq ri uleew
como los términos municipales o departamentales, k’olib’al jalajuuj taq rajaaw. Xoq kakoj pa taq ri
e incluso las fronteras entre Estados. k’ulb’a’t re ri laj taq ko tinamit jay nima’q taq tinamit.
Mora. Atraso en el cumplimiento de una obligación. Tojoneem rumal mayineem. E chiri’ k’o juna
tikaweex kamayin ruuk’ juna uchaak upataan.
Morgue. Depósito de cadáveres en espera de la Uk’olib’al kaminaq. Kik’olib’al kaminaq koye’em
autopsia. kapoch’ kipaa.
Muerte. Cesación o término de la vida. ~ Presunta. Kamik. Uk’isik uk’aslemaal junoq. ~ Laj. Echiri’
La supuesta, aun no habiendo encontrado el kach’ob’ chi laj kaminaq xaq riqitajinaq taj la
cadáver. rolowaal.
Multa. Pena en dinero que se impone por una falta, Tojb’al ch’uta maak. Jun q’atooj tziij wa’ kuya ri
exceso o delito, o por contravenir a lo que con esta q’atab’al tziij re katojob’ex juna maak ruuk’ pwaq;
condición se ha pactado. xoq kaya’taj wa’ wa tojmakaaj we na kamisax ta
raqanib’al sa’ ri b’i’tal rumal ri taqanik.
Municiones. Cargas que se pone a las armas de Ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’. E taq ri ub’aq’ k’aqab’al
fuego. q’aaq’.
Municipio. Es la unidad básica de la organización Uq’ab’ pera’j tinamit. E ri jachoj tinamit anitalik,
territorial del Estado y espacio inmediato de nuk’uum chi ch’upa’j ri siwaan tinamit cha’ utz na naj
participación ciudadana en los asuntos públicos. ta keb’ek wi ri tikaweex e chiri’ kakiyijib’a’ juna sa’ch
chi rajawaxiik chi ke.

3 hi
62 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
2 inos jurídicos Esp
N
Nación. Conjunto de sociedades o pueblos Nimatinamit. Uk’iyal taq puqa’j uwe taq tinamit
diferenciados que conviven y comparten un espacio jalajuuj kiwach e jeqel junaam xoq kakito’ kiib’, chi
limitado legal y geográficamente. El Diccionario uwach chi ch’aqaap juyub’ taq’aaj jikib’aam uwach.
de la Real Academia Española destaca que Chupaa ri chola’j chi ch’a’teem katxtila, kutzijob’eej
también se debe entender por Nación al conjunto ri ch’a’teem nimatinamit e jun puqa’j chi tikaweex
de personas de un mismo origen étnico y que juntan kiwach, xoq junaam ri kich’a’teem jay junaam
generalmente hablan un mismo idioma y tienen una ri ki’ano’nib’al. Je la k’uri’ ri nimatinamit Paxil, nuk’tal
tradición común. De esta cuenta, Guatemala está uwach rumal k’iyaal taq nimatinamit chuxe’ taq
conformada por varias naciones bajo un Estado konoje puqa’j ri tikaweex kek’am kiwach konoje. Taq
que debe interpretarlas a todas. Las instituciones y ri nimajaa jay taq ri q’atb’al tziij kaq’alajin loq che ri
leyes que se generan en el Estado deben reflejar la puqa’j tikaweex chi rajawaxiik kaq’aljisaxiik ri k’iyaal
diversidad que constituye la nación guatemalteca. uwach ri nimatinamit Paxil.
Nacionalidad. Vínculo jurídico-político que une a Tinamitaal. E ri utinamitaal juna tikaweex.
una persona con un Estado determinado.
Nacionalización. Acto por medio del cual un Wujil alaxeem pa jun chi tinamit. Jun ano’n e chiri’
Estado, a solicitud de una persona extranjera, juna siwaan tianamit kuya okeem che juna tikaweex
otorga a ésta la nacionalidad de dicho Estado. kajeqi’ chiri’ jay ku’an utinamitaal che, rumal e
rajab’al uk’u’x ri’ ri tikaweex.
Narcoactividad. Es el término que se emplea Kayin itzeel kunub’al. Jun ch’a’teem kachapib’exiik
para describir todas las actividades que están are kab’i’x ronojel chi ano’nik re kachapib’ex aq’ees
vinculadas al ámbito de las drogas prohibidas sachisab’al na’ooj uwe q’ab’arisab’al q’ateem
(es decir, ilegales) y a los negocios asociados a uwach rumal ri q’atab’al tziij. Xaq makuneem uwach
él. Este concepto, pues, está relacionado a la idea ri uk’ayixiik wa’ wa itzeel taq aq’ees uwe ri utilik,
de narcotráfico, que refiere al cultivo, manufactura, uk’oliik, ujachiik uwe uk’ayixiik itzeel taq aq’ees uwe
distribución y venta de dichas sustancias. q’ab’arisab’al.
Nato. Nacido. Alaxeem. Alaxinaq.
Necropsia. Autopsia. Poq’oj upam kaminaq. Upoq’iik upaa juna
kaminaq.
Negación de asistencia económica. Delito que Ya’oj ta pwaq re k’aslemaal. Wajun maak we na
consiste en incumplir la pensión de alimentos, kaya’ ri pwaq q’atoom chi riij uqul juna winaq rumal
con respecto a los cónyuges, descendientes, ri q’atab’al tziij, k’iyisab’al tzuqub’al ke ri utuneel
ascendientes, hermanos o personas que se tengan ulaq’eel, ri ralk’o’aal pu ri tikaweex e k’o chi uqul.
bajo guarda o custodia. Es delito cuando, por Wajun maak we e ri q’atab’al tziij q’atayoom re chi
requerimiento legal, se está obligado por ley y no riij uqul xoq na ku’an taj.
se cumple.
Negligencia. Falta de diligencia en la realización Ib’och’iil ano’nik. E chiri’ k’o juna winaq na karilij
de los actos. taj ku’an juna b’ano’n.

Chol 3
a’j ch’a hi 63
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 3
Negociación. Trato comercial. 2. Acto lucrativo. Choman k’ayineem. Jun chomanik chi riij juna
3. Cesión, traspaso. 4. Endoso. 5. Compraventa k’ayiij. 2. Jun b’anooj kuya pwaq. 3. Ujaliik rajaaw
de efectos, títulos o valores mercantiles. 6. Gestión juna sa’ch. 4. Uya’iik juna to’ob’. 5. Uloq’oxiik-
diplomática importante o complicada. uk’ayixiik juna nib’a’iil, uwujiil juna sa’ch pu juna
b’eyomaal. 6. Chomanik kuuk’ taq e q’atab’al tziij lik
iil uwach pu lik k’ayeew u’anoom.
Negocio jurídico. Acto jurídico integrado por una Choman u’aq’atb’al tziij. Wajun b’ano’n pa
o varias declaraciones de voluntades privadas, ub’eyaal tziij, nuk’uum riij rumal ri uq’alajisaneem
dirigidas a la producción de un determinado efecto juna winaq, chi ke jupuuq winaq. Ri kajawaxik e ri
jurídico. uya’ik uchuq’aab’ juna q’atooj tziij.
Non bis in idem. Principio de Derecho con arreglo Julajil q’atoj tziij. Uxe’aal juna taqanik re
al cual nadie puede ser perseguido ni condenado kuq’alajisaaj chi na jinta juna winaq utz katerneb’ex
dos veces por un mismo hecho delictivo o pu kaya’ pa tojob’al maak kalajoq rumal ri jun maak
infracción, lo que no impide la revisión de la causa u’anoom. Xoq utz kil tanchik ri q’atooj tziij xb’an chi
si después de la condena aparecieren hechos riij, tob’ ya’tal chi ri tojob’al umaak, we xnab’etajik
reveladores de la inexistencia del delito o de la k’o retaliil na jinta maak xb’anik pu we ri re na jinta
inocencia del condenado. umaak.
Norma. Ley. Ub’eyaal q’atoj tziij. Q’atab’al tziij.
Notario. Profesional del Derecho investido de fe Ajsaqiltz’iib’. Jun tikaweex lik k’o reta’am chi riij ri
pública para dar autenticidad y validez a los actos taqanto’onik, ya’tal kub’ulib’al k’u’xaaj che re kuya
que suceden o se otorgan ante él. raqan ruuk’ ri b’anooj chi uwach.
Notificación. Acción y efecto de hacer saber, a un Eta’maxik q’atoj tziij. Jun anooj e chiri’ kaya’ chi
litigante o parte interesada en un juicio, cualquiera reta’maxiik che ri ajch’a’ooj, chi ke ri e tzaqayoom re
que sea su índole, o a sus representantes y ri chaak par ri q’atooj tziij, pu chi ke ri kechakun pa
defensores, una resolución judicial u otro acto kib’i’ ri ajch’a’ooj, sa’ ri xuchomaaj pu sa’ ri katajin
del procedimiento. 2. Constancia escrita, puesta ri q’atab’al tziij chi u’aniik. 2. Jun wuuj pa tz’ib’ital
en el proceso, de haberse hecho saber a los wi chi xya’ chi reta’maxiik chi ke ri ajch’a’ooj sa’ ri
litigantes una resolución del juez u otro acto xuchomaaj ri q’atol tziij pu sa’ kanajinaq wi ri chaak.
del procedimiento. ~ Por estrados. Emplazar, Kasik’ix ri ajch’a’ooj chi uwach ri q’atol tziij par ri
comúnmente por estar constituido en rebeldía q’iij b’i’talik re kaya’ uchii’ uqul; wa’ che rumal na
mediante edictos, para que comparezca ante kunimaj ta ri chomanik anital chi riij.
el tribunal dentro del término que se le señala y
alegue su derecho.
Novación. Forma de extinción de las obligaciones, Jaloj eqaleem. E chiri’ kajal uwach ri pataan ya’tal
consistente en la transformación de una obligación chi uqul juna tikaweex jay kaya’ junchik pataan che.
en otra. Supone una obligación anterior que le E ri nab’ee chaak pataan ya’tal che kasachisax kan
sirve de causa y que es, precisamente, la que, con uwach.
sus accesorias, queda extinguida.
Nulidad. Acción procesal que busca declarar la Esan chuq’ab’iil. Jun taqanik wa’ re kutzukuj
ineficacia en un acto jurídico como consecuencia uchupisaxiik uwach ri q’atooj tziij anom rumal na
de carecer de las condiciones necesarias para su kariqitaj ta ri ub’eyaal. 2. Jun taqanik wa’, ri ku’an
validez, sean ellas de fondo o de forma. 2. Remedio utaqiik uwach juna taqanik rumal na uk’amoom ta
procesal que busca declarar la invalidez de un acto ub’i ri ucho’lajiil chwi ri uq’aljisaxiik anoom loq.
procedimental porque adolece de un vicio de fondo
o forma.

3 hi
64 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
4 inos jurídicos Esp
O
Obediencia. Ejecución de la voluntad de quien Kojon tziij. E chiri’ kanimax ri’ rajab’al uk’u’x juna
manda y que posee autoridad proveniente de la ley chik rumal ma k’o taqanik ya’tal pa uq’ab’ rumal ri
o la costumbre del lugar donde se origina. q’atab’al tziij, pu kuma ri ajuwach re ri tinamit.
Objeción. Razón o argumento que se presenta Q’atb’al wach. Wajun q’atab’al uwach, cha’ k’ulub’al
en contra de una opinión o una resolución de uwach juna taqanik pu juna uchomaniik juna
autoridad o bien para impugnar una proposición o taqaneel, pu re kaq’atex uwach juna chomanik pu
declaración dentro del ramo penal. juna q’alajisanik pa ri q’atab’al tziij.
Objetos del derecho. A quienes va dirigido el Ub’eyaal q’atoj tzij. E ri rajaaw ri ucholajiil ri taqanik
ordenamiento jurídico de un Estado, que pueden pa juna siwaan tinamit, e wa’ wa tikaweex, ri b’i taq
ser: las personas, los bienes y los derechos sobre re jay ri utaqanto’onik k’o pa uwi’, pu ri b’anooj chi
los mismos y las acciones judiciales, que se derivan riij maak, ri kawinaqir lo che ri q’atooj tziij.
de actos jurídicos.
Obligación. Deber jurídico que consiste en Eqaleneem. Wa jun taqanik chi uwa ri q’atab’al tziij
dar, hacer o no hacer determinado acto y a cuyo ya’tal che ri winaq, re kuya’o, ku’ano, pu na ku’an
incumplimiento corresponde una sanción. ta juna sa’ch; jay we na xu’an ta ri b’i’iim k’o tojob’al
re kaya’ chi uqul.
Obstrucción de justicia. Es el delito que comete Q’aten q’atoj tziij. Jun maak ku’an ri winaq chi na
quien: ka’anaw:
a) Quien utilice fuerza física, amenazas o a) Ri winaq kuchapib’eej ri uchuq’ab’, re
intimidación, la promesa, el ofrecimiento kuxib’ij uwe kub’itziij jay kupwaqiij uwe kuya’
o la concesión de un beneficio económico chi juna to’ob’ che juna chi winaq, re ku’an
o de otra naturaleza para inducir al falso juna raq’ab’al uwe kurewaaj juna sa’ch
testimonio, perjurio o para obstaculizar la pacha’ kaq’atex uwach ri q’alajisab’al juna
aportación de pruebas de un proceso en maak che juna maak chololeem chupaa ri
relación con la comisión de uno de los q’atab’al tziij kuq’atej kiwach eb’eleq’omaab’
delitos establecidos en la Ley Contra la kinuk’um kiib’.
Delincuencia Organizada. b) Ri winaq kuxib’ij upaa juna urajchaak
b) Quien de cualquier forma amenace o upataneel ri Molooj re Q’atooj Tziij, Q’alajisay
coaccione a algún miembro del Organismo Maak, Molooj Chajineel re Tinamit, Eb’aj
Judicial, Ministerio Público, Policía Nacional To’oneel re ri Q’atab’al Tziij, Eb’aj Q’atisan
Civil, auxiliares de la administración de la Tziij, Eb’aj Esan Chi’aaj, Eb’aj Iloneel
justicia, traductores, intérpretes, peritos, Tzukuneel Maak, Ri Xilow U’anikiil juna
testigos y demás sujetos procésales, su Maak jay jujun taq chi tikaweex jela’ pacha’
cónyuge o familia que afecte la integridad ri tuneel laq’eel uwe juna chi alk’o’aliib’ xa
física, el honor o bienes de éstos, con wi ne kaq’atex u’anikiil jay utzukuxiik uxe’aal
el fin de influir en su comportamiento juna maak, pacha’ chololeem chupaa ri
u obstaculizar el cumplimiento de sus q’atab’al tziij kuq’atej kiwach eb’eleq’omaab’
funciones en la investigación y persecución kinuk’um kiib’.
penal de los delitos establecidos en la Ley
Contra la Delincuencia Organizada.

Chol 3
a’j ch’a hi 65
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 5
c) Quien siendo funcionario o empleado c) Ri winaq rajchaak pataneel re tinamit we
público participe en alguna fase de los kak’oji’ che ri saqiil ch’ob’oneem pajaneem
métodos especiales de investigación, chwi juna maak uwe uq’atik uwa juna maak
procesamiento y juzgamiento de los pacha’ chololeem chupaa ri q’atab’al tziij
delitos establecidos en la Ley Contra la kuq’atej kiwach eb’eleq’omaab’.
Delincuencia Organizada, que: 1) kinuk’um kiib’, jay we; Kurewaj ub’e
1) Proteja indebidamente o encubra a keb’urewaj na ri winaq tz’aqoom kiij
quién o a quienes aparecen como chupaa juna maak, katzukux uxe’aal.
sindicados de un hecho investigado; 2) Kurewaj uwe kuya’ ri nuk’uum tz’ib’aam
2) Oculte información o entregue tziij na e taj pacha’ katzukux uxe’aal
información errónea para el buen curso juna maak.
del proceso; 3) Kujal uwach, kuresaj uwe kukoj uwi’
3) Falsifique o altere documentos y medios nuk’uum tz’ib’aam tziij q’alajisan uxe’aal
probatorios; maak.
4) Actúe con retardo intencional de tal
forma que obstaculice la investigación,
la persecución penal o el juzgamiento;
5) Preste falso testimonio en favor de
un imputado en las causas que se
deriven por la comisión de los delitos
establecidos en la Ley Contra la
Delincuencia Organizada.
Obstrucción extorsiva de tránsito. Es el delito Xib’in eleq’ re b’inb’al ch’iich’. Jun maak ku’an ri
que comete quien agrupado en la delincuencia winaq we pa itzeel mutza’j xelaq’aaj kinuk’uum kiib’
organizada, organización criminal o asociación we kakib’och’i’ij uwe kakixib’iij upaa juna b’inisaneel
ilícita, en abierta provocación o de forma ch’iich’ are kakitojo uwe kakiya’ chi juna sipanik che
intimidatoria solicite u obtenga dinero u otro pacha’ kab’in pa ri b’ee, karuk’aaj ri s’ach tob’ mi k’o
beneficio de conductores de cualquier medio de uwujiil ya’tal rumal q’atab’al tziij.
transporte por permitirle circular en la vía pública,
sin estar legalmente autorizado.
Ofender. Provocar un daño que puede ser de B’i’inak’ax. E chiri’ kab’i’x k’axilaj taq ch’a’teem
palabra o de obra, dirigidos a una persona, a chi riij juna tikaweex, pu k’ax che ri re pu che ri b’i
sus bienes o a ambos. 2. Agraviar la dignidad de taq re. Kaqajisax uwach uq’iij juna tikaweex ruuk’
una persona con palabras u obras que injurien o ch’a’teem pu ruuk’ b’ano’n, re kakitzelwachiij uwach
degraden. ri uk’asleem.
Oficial. Lo que está reconocido públicamente por Utaqo’n q’atziij. Jela’ kab’i’x che ri uk’oji’eem
una autoridad o ley. 2. Empleado a las órdenes de reta’am juna taqaneel pu ri q’atab’al tziij. Rajchaak
un jefe administrativo o juez. juna taqaneel pu juna q’atol tziij.
Ofrecimiento de prueba. Etapa procesal en la que K’utb’enik anoj. Jun ano’nik pa q’atab’al tziij,
cada parte describe y ofrece al juez la prueba que chi kikujunaal ri e k’o pa ch’a’ooj kakiq’alisaaj jay
aporta para el debate oral y público, con el fin de kakik’ut ri q’alajisan maak chwa ri q’atol tziij pacha’
probar su teoría del caso concreto. kilitajik we qatziij uwe qatziij taj.
Oneroso. Acto que no es gratuito. K’o rajil. Jun anooj tojoom, na sipaam taj.

3 hi
66 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
6 inos jurídicos Esp
Operaciones encubiertas. Son aquellas que Ewam tzukuneem. E ronojel chaak kaki’an ri
realizan agentes encubiertos con la finalidad de tikaweex xa kewaam kiib’ uwe kijaloom kiwach re
obtener información o evidencias que permitan kakitzukuj uwe kakimol uchii’ tziij pu q’alasan maak
procesar a las personas que forman parte de pa keriqitaj wi taq ri winaq e k’o pa itzeel mutza’j re
grupos delictivos organizados y su desarticulación, kaki’an maak, jay jela’ keriqitajik jay kakichix kipaa,
mediante el diseño de estrategias eficaces con wa wa chaak e kanuk’uw re ri Q’alajisay Maak.
estricto control del Ministerio Público.
Operador de justicia. Empleado y funcionario Rajchaak q’atol tziij. Jun ajchaak, jun ajeqele’n re
público a cargo de la administración de justicia ri q’atab’al tziij, rajchaak tinamit, pa uq’ab’ k’o wi ri
del Estado. q’atooj tziij re ri siwaan tinamit.
Orden. Mandato que se debe obedecer, observar Taqaneem. E ronojel taqanik, ri chi rajawaxiik
y ejecutar, emanado por autoridad legalmente kanimaxik, ri ya’tal rumal jun taqaneel, ri eta’matal
constituida o reconocida. uwach rumal ri q’atab’al tziij.
Organismo. Entidad compuesta de diversas Molaj taqaneel. Jun molooj nuk’uum kuma uk’iyaal
instituciones. Son organismos del Estado: molooj. E k’o pa uq’ab’ ri q’atab’al tziij: Ri taqal
Organismo Ejecutivo, Organismo Legislativo, taqaneel, ri B’anal Taqanik jay Ilol Taqanik.
Organismo Judicial.
Organos jurisdiccionales. Son los juzgados y Raqan uq’ab’ q’atb’al tziij. E konoje ri jaa e q’atal
tribunales que tienen la facultad de conocer los taq tziij, ri ya’tal chi ke kaketa’maaj sa’ taq uwach
casos que lleguen a la administración de justicia. ch’a’ooj kopon chi uwach ri q’atab’al tziij.

P
Pacto. Convenio o tratado entre dos o más partes Jikib’aneem. E chiri’ e k’o ka’ib’ tikaweex kakiya
que se comprometen a cumplir lo acordado. kichii’ che kaki’ano sa’ ri xkichomaaj chi kiwach.
~ Colectivo de Condiciones de Trabajo. Es el ~ Molooj to’ooj chakuneem. E wa’ ri kakik’am
que se celebra entre uno o varios sindicatos de uq’ab’ ri e to’onelaab’ ke ajchakiib’ kuuk’ ri e
trabajadores y uno o varios patronos, con el objeto rajaaw chaak, re kak’oji’ utziil chomaal chi kixo’l
de reglamentar las condiciones en que el trabajo pa ri kichaak. Wa’ kato’onik re kariq ri utzilaal pa ri
deba prestarse y las demás materias relativas a chaak, kato’on pa kiwi’ uk’iyaal tikaweex pu pa uwi’
éste. Sirve para mejorar las condiciones de trabajo xa jun chi tikaweex.
en forma colectiva.
Padrón. Lista de los vecinos de una población Cholom b’i’aaj. E ri wuuj pa kariqitaj wi ri kib’i’
o localidad, con miras a la distribución de un konoje ri tikaweex re juna tinamit, re kilik sa’ ri kib’i’
impuesto, para ejercer el derecho de voto o para konoje tikaweex re juna tinamit, re kilik sa’ ri ujachiik
otros actos administrativos. ri upwaqiil tinamit, xoq re kilik e janipa chi tikaweex
utz kakicha’ ri kitaqanelaab’, pu re juna chik chaak
kuya ri q’atab’al tziij.

Chol 3
a’j ch’a hi 67
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 7
Pago. Cumplimiento de la prestación que constituya Tojob’al. Unimaxiik ri taqanik re ronojel uwach
el objeto de la obligación, sea ésta una obligación tojonik. Jun ucholajiil ya’talik re kelisax nik’aaj
de hacer o una obligación de dar. Constituye una chaak. 2. Tojob’al re juna yoq’onik ch’ich’o’nik.
forma típica de extinguir las obligaciones (abono 3. Uya’iik pa ri uq’ijool ri tojonik chi iik’, ri chomaam.
de una suma de dinero debido). 2. Reparación de 4. Uwi’ tojonik. 5. Utojiik ri maak q’atoom rumal ri
ofensa o agravio. 3. Entrega, en el plazo oportuno, q’atab’al tziij.
del sueldo o jornal convenidos. 4. Recompensa.
5. Sufrimiento de condena, sanción o correctivo.
Pago por consignación. El que se hace depositando Nab’esaxik tojb’al chwa q’atb’al tziij. E chiri’ na
judicialmente la suma adeudada, lo cual puede karaaj ta ri k’amaneel kuk’amo, xoq e chiri’ na jintaj;
tener lugar cuando el acreedor no quiera recibir el e chiri’ na kaq’alajin taj chi na ri k’amaneel, utz
pago que le ofrece el deudor; cuando el acreedor kopon junchik chi uk’amiik, xoq e chiri’ na eta’matal
esté ausente; cuando sea dudoso el derecho ta uwach ri k’amaneel; e chiri’ kesax ri k’aas, kuk’ol
del acreedor a recibir el pago y concurran otras ri ajk’aas, e ma karaaj kuya che ri k’amaneel; e chiri’
personas a exigirlo del deudor, así como cuando el katzaq ri uwujiil ri k’aas, xoq e chiri’ ri ajchaq’i’m
acreedor sea desconocido; cuando la deuda sea re juna jaa, kutoj ri uk’aas re ku’an tanchi re sa’ ri
embargada o retenida en poder del deudor y éste uya’oom pa uk’axeel ri tojonik.
quiera exonerarse del depósito; cuando se haya
perdido el título de la deuda, y cuando el deudor
del precio de inmuebles adquiridos por él quiera
redimir las hipotecas que los graven.
Parentesco. Vínculo subsistente entre todos los Atz chaaq’. E ri k’o chi kixo’l konojel ri tikaweex
individuos de los dos sexos que descienden de achi ixoq katz kichaaq’ kiib’, rumal junaam katz’iyaaq
un mismo tronco. Según sea su origen, puede kikuta’miil (junaam kikik’eel) pu rumal etunuum
calificarse en parentesco natural (consanguíneo) (chwa q’atab’al tziij) uwe pa juna chi ub’eyaal.
o civil (por disposición legal), y dentro de aquéllos,
puede presentar diversos caracteres.
Paro. Procedimiento que consiste en el cierre del Tak’b’axik chaak. Jun anooj wa’ e chiri’ katz’apix ri
establecimiento laboral con el propósito de impedir uchii’ jaa re ri uk’olib’al chaak chi kiwach ri ajchaak
el acceso a los trabajadores, paralizando parcial o cha’ utz na keb’ok ta ub’i, rumal kakitak’ab’a’ ri
totalmente la empresa. chaak pa ri uk’olib’al chaak.
Parricidio. Delito cometido por la persona que Kamisan chu qaaw uwe k’walixel. Jun maak ku’an
mata a su ascendiente o descendiente, directos juna winaq e chiri’ kukamisaaj ri uchuu, uqaaw, rati’,
o colaterales, o a su cónyuge. umaam, ralk’o’aal, ralk’o’aliib’, pu ri utuneel ulaq’eel.
Parte. En Derecho Civil, toda persona natural o Tz’onoweel k’uluneel. Pa ri taqanik, e ri tikaweex,
jurídica que interviene con una o varias en culalquier ajchaak pu ma ajchaak taj re ri q’atooj tziij, kak’oji’
acto o proceso jurídico. ~ Resolutiva. Se refiere a pa ronojel ri jun ch’a’ojineem. Xoq jela’ kab’i’x che ri
la parte de un documento legal que decide el orden uwujiil juna q’atooj tziij pa kab’i’x wi sa’ ri uchola’j ri
a seguirse para la solución del conflicto planteado chaak chi riij juna ilooj ch’a’ooj.
o bien lo resuelve en definitiva.
Partición. Distribución o repartimiento de un Jachaneem. Ujachiik ri b’i taq re juna, cha’ ta ri’ ri
patrimonio, singularmente la herencia o una masa ub’eyomaal juna tikaweex, juna tinamit, chi kiwach
social de bienes, entre varias personas con iguales ka’ib’ oxib’ tikaweex, ri e ralk’o’aal, ratzuchaaq’ pu
o diversos derechos sobre el condominio a que se konoje ri tikaweex k’o ke che; junaam uk’iyaal kaya’
pone fin. chi ke chi kijujunaal pu e chi riij janipa ri ke che chi
kijujunaal.

3 hi
68 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
8 inos jurídicos Esp
Patria potestad. Autoridad legal que los padres Pataniil chuch qajaaw. Kipataan ri chuuch qajaaw
tienen sobre sus hijos menores de edad o ya’tal rumal ri q’atab’al tziij, re kekichajij ri kalk’o’aal
incapaces civilmente. Derecho de los padres de e ch’uti’q, ri majaa’ kijunaab’, jay ri na tz’aqaat
representar, corregir, educar y sustentar a sus ta kiwach. E wa’ ri kipataan ri chuuch qajaaw re
hijos, así como de administrar sus bienes durante kech’aw chi riij ri kalk’o’aal, re kakik’iyirisaaj, kakitijoj,
su minoría de edad. kakisuk’upiij, kakipixab’aaj jay kakitzuqu; xoq re
kakichajij ri b’i taq re majaa’ ri ujunaab’.
Patrimonio. Conjunto de bienes que pertenecen a B’eyomaal. E ub’eyomaal juna winaq, pu juna
una persona individual o jurídica. molooj.
Patrimonio cultural. Son los bienes e instituciones B’eyomaal ano’nib’al. E rojonel ri ub’eyomaal uwe
que por ministerio de ley o por declaratoria de ochoch b’i’im chajitalik rumal ri q’atab’al tziij tob’ we
autoridad, lo integren y constituyan bienes muebles tikilik uwe tikil taj, xa jun ka’ib uwe komoon rajaaw,
o inmuebles, públicos y privados, relativos a la ronojel wa’ ri b’eyomaal e taq wa’: ojeer b’aqiil, ojeer
paleontología, arqueología, historia, antropología, jaa k’olob’al, ojeer tzijonik, ojeer chomanik, ojeer
arte, ciencia y tecnología, y la cultura en general, na’ojib’al jay ronojel ri ojeer ano’nib’al pacha’ ri utz
incluido el patrimonio intangible, que coadyuven al kachapik uwe na kil ta uwach pacha’ ri ojeer tziij e
fortalecimiento de la identidad nacional. ma taq wa’ kuk’iyarisaaj uwach ano’nib’al.
Patrimonio natural. Es el que está constituido B’eyomaal raxal juyub’ taq’aaj. E ronojel ri
por reservas de la biósfera, parques nacionales y uraxaal ri juyub’ taq’aaj, pacha’ taq ri malkatib’al
monumentos naturales construidos por formaciones jay k’exwachiil xa anitalik uwe anital rumal ri juyub’
físicas y biológicas, es decir, éstas fueron creadas taq’aaj; cha’ taq ri k’iche’laaj, alaxab’al ya’, raqana’,
poco a poco a lo largo del tiempo por la naturaleza, siwaan, jay jujun taq chi uchomaal ri juyub’ ma wa’
teniendo después estas formaciones de un valor lik kuya’ uchomaal k’aslemaal xaq lik kajawax chike
universal excepcional desde el punto de vista ri tikaweex.
estético y científico.
Patrono. Toda persona individual o jurídica que Rajaw chaak. Konoje ri winaq pu juna molooj
utiliza los servicios de uno o más trabajadores en kekimok tikaweex re chakuneem kuuk’, kaki’an jun
virtud de un contrato o relación de trabajo. chomanik chi kiwach chi riij ri chaak.
Pena. Castigo impuesto por autoridad legítima, Tojoneem maak. Jun tojob’al maak kuya ri
especialmente de índole judicial a quien ha cometido q’atab’al tziij pa uwi’ juna winaq, ri xu’an juna
un delito o falta. En sentido auténtico, la pena es umaak pu xupalajij tziij. Pa ri ub’eyaal ucholajiil
la que “corresponde, aun en lo que respecta al ri ch’a’teem, ri tojob’al maak e katojtajir wi ri
contenido, al hecho punible cometido”, debiendo maak xb’anik tob’ we na we rayiim ta u’anikiil.
existir entre la pena y el hecho “una relación causal”.
Pensión de alimentos. La cantidad de dinero Pwaq re k’aslemaal. E ri pwaq kuya juna tikaweex
mínima que determinados parientes tienen que tzuqub’al re junchik, rumal jela’ uq’atoom ri q’atab’al
pasar a otros para su subsistencia, por orden tziij chi riij.
judicial.
Perdón judicial. Facultad que tienen los Juzgados Kuyb’al maak re q’atol tziij. Jun eqalen ya’tal pa
del ramo penal de perdonar la pena impuesta. kiq’ab’ ri q’atol tziij re kakelisaaj juna tojoj maak
q’atoom chi riij juna winaq.

Chol 3
a’j ch’a hi 69
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 9
Período de pre y post natal. Son de descanso Uxlanib’al re chuxee’ xaq chwi tujanik. E ri
laboral (30 días antes y 54 después) y remuneración uxlaneem kaya’ che juna ixoq rax uwi’, e ma tojotalik
en un 100 por ciento para la trabajadora tob’ na kachakun taj. (kaya’ lajuuj re kawinaq q’iij
embarazada. Este pago lo hace el Seguro Social (30) che chuxee’ ri uq’ijool jay kaya’ kajlajuuj re
siempre que ella sea afiliada, caso contrario, oxwinaq (54) che e chiri’ alaxinaq chi ri ch’uti’n). Ri
corresponde al empleador. tojob’al re e ri Molooj Iloneel Ajchakiib’ kaya’ow re, e
ma we na tz’ib’ital ta ri ub’i’ chiri’, e ri rajaaw chaak
katojow re.
Peritaje. Estudio o informe pericial. Iloneen uxe’b’al k’axk’oliil. Ch’ob’on raqan ano’n
pu uwujiil ri chaak anoom chi riij.
Perito. Experto que bajo juramento emite opinión Iloneel uxe’b’al k’axk’oliil. Jun tikaweex
a los jueces sobre las materias que son de su kuq’alajisaaj chi kiwach ri e q’atol tziij ronojel janipa
conocimiento. ri reta’am.
Perjuicio. Ganancia que se deja de percibir como Maak jamanem. E chiri’ juna tikaweex na jinta chi
consecuencia de actos ocasionados por otra uwi’ ri upwaaq kuch’ako rumal ri itzeel anooj anital
persona. che rumal juna winaq.
Perjurio. Delito que comete quien en un juicio, o Loch’aneem. Wajun maak ku’an ri winaq e chiri’
ante autoridad competente, jura en falso. kuya uchii’ chwa ri q’atol tziij xew ri qatziij kab’i’x pa
ri q’atooj tziij, xoq na qatziij taj.
Permuta. Cambio de una cosa por otra por medio Junam jaloj. Kajal juna sa’ch ruuk’ juna chik sa’ch,
de contrato. e ma jela’ chomatalik.
Persecución penal. Es la persecución que Tereb’enem re q’atol tziij. E ri terneb’enik ku’an ri
hace el Ministerio Público a una persona, cuando yakal uch’ojib’al q’atab’al tziij che juna winaq, e chiri’
se considera que ésta ha cometido un delito, a eta’matalik chi k’o umaak; kaq’alajisax ma kach’ob’
través de la investigación que realiza con auxilio raqan ri maak, junaam ruuk’ ri chajal tinamit; na ta
de la Policía Nacional Civil, a excepción de los che ri makunik pa tukelaal, rumal chi rajawaxiik na
delitos privados, los que necesitan autorización jun taqanik kuya ri taqaneel cha’ utz katerneb’ex
estatal para perseguirlos y los de acción pública ri ajmaak; xoq na ta che ri anital kiwach ri tinamit,
dependendientes de instancia particular. Ver rumal q’alaaj chi na uchaak ri’. E chila’ laa ri:
acción. tz’ononik.
Personalidad. Diferencia individual que constituye Winaqiil. Chi jujunaal tikaweex e jalajuuj; junwi
a cada persona y la distingue de otra. 2. Aptitud ri u’aniik, una’ooj, rumal ri’ na junaam ta ruuk’
para adquirir derechos y contraer obligaciones. junchik. 2. E ri usak’ajiil ri tikaweex re kutzukuj ri chi
rajawaxiik che jay re ku’an ri chaak pataan kaya’
chi uqul.
Petición. Derecho reconocido constitucionalmente Tz’onooj. E ri ya’tal rumal ri q’atab’al tziij re keb’uto’
a favor de todos los habitantes del país para dirigirse konoje ri tikaweex pa jun siwaan tinamit, e chiri’
a las autoridades públicas y demandar una acción kakitz’onoj juna sa’ch chi kiwach ri e q’atol tziij, xoq
o información. utz kakich’a’ojij jun anooj, pu juna chaak re junchik,
jay ri eleq’oom ku’an re che.

3 hi
70 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
q inos jurídicos Esp
Plagio. Privación ilegítima de la libertad de una Eleq’ winaq chwa pwaq. E chiri’ keleq’ax b’i juna
persona con el fin de obtener un beneficio por tikaweex, katz’apix uchii’, xa rumal kakaaj k’o
parte del autor. 2. Copia sustancial de obras ajenas, kakich’ak chi riij. 2. Relesaxiik uwachib’al juna chaak
dándolas como propias. re junchik, jay ri eleq’oom ku’an re che.
Plazo. Es el tiempo que se señala para cumplir Q’ijool. E ri uq’ijool kaya’ik re juna sa’ch ya’tal
una obligación. Por ejemplo, el pago de una cosa chi’aaj che. Cha’ ta ri’, we xb’an juna loq’ooj jay chi
vendida por abonos tiene que pagarse en una iik’ katojik, q’alaaj janipa iik’ ke’tojotaja wi; we na xtoj
cantidad de meses establecida; si no se paga en taj na xb’an ta ri’ pa ri uq’ijool b’i’im.
ese tiempo, se incumple en el plazo.
Pleito. Litigio judicial entre partes. 2. Diferencia Ch’a’ojineem. E chiri’ e k’o tikaweex kech’a’ojin chi
que existe entre dos o más personas, que tiene kiwach. 2. E chiri’ na kajunamataj ta kina’ooj ka’ib’
que ser solucionada a través de una sentencia. oxib’ tikaweex, chi rajawaxiik kaq’at tojooj maak chi
Por ejemplo, cuando dos personas no están de kiij. Cha’ ta ri’: e chiri’ e k’o ka’ib’ tikaweex kech’a’ojin
acuerdo con los límites de su terreno, un juez debe chi riij ri k’ulb’a’t re ri kuleew, chi rajawaxiik e ri
decidir quien tiene la razón. q’atab’al tziij kab’i’n re sa’ ri u’anoom ri kik’ulb’a’t.
Poder. Ejercicio de autoridad basado en la fuerza, Chuq’ab’iil. Anooj taqanik ruuk’ chuq’ab’, la usuuk’
que puede o no ser legal. 2. Derecho que tiene una chi uwach ri q’atab’al tziij pu na usuuk’ taj. 2. E ri
persona de nombrar a otra para que haga algo que taqanto’oj ku’an juna tikaweex e chiri’ kutz’onoj
ella no puede hacer. Por ejemplo, si una persona toq’oob’ che juna chik re ku’an juna ano’n pa
está enferma, puede dar un poder por escrito a uk’axeel ri re, rumal na utz taj ku’an ri re. Cha’ ta
otra, para que en su nombre venda la cosecha de ri’, we yawaa’ ri tikaweex, utz kuya juna tz’ib’aam
maíz. uchuq’ab’iil junchik cha’ utz kuk’ayij ri rixiim.
Policía. Autoridad legal encargada de mantener Chajineel. Ajchaak re q’atab’al tziij, uchaak
el orden de las poblaciones y de cuidar a los upataan kuchajij ri utziil pa ri tinamit jay keb’uchajij
habitantes de éstas. ri tikaweex.
Política. Actividad de los que rigen o aspiran a regir Ub’eyaal majanem ch’ob’oj. E kichaak wa’
los asuntos públicos. ri tikaweex kakipatanij ri tinamit, pu ri kakaaj
kakipatanij ri tinamit.
Portación de arma de fuego en estado Ruq’axiik k’aqb’al q’aaq’ pa q’ab’arik uwe
de embriaguez o bajo efectos de drogas, tijtal itzeel aq’ees. E jun maak ku’an ri winaq we
estupefacientes o barbitúricos. Es el delito que kaq’ab’arik uwe utijoom juna aq’ees sachisab’al
comete la persona que en estado de embriaguez o na’ooj q’ateem rumal ri q’atab’al tziij we ruk’aam
bajo efectos de cualquier tipo de droga, prohibida juna k’aqab’al q’aaq’ tob’ k’o uwujiil pe xew ta wi ne
por la ley, estupefacientes, barbitúricos o bajo el sachinaq la una’ooj ri winaq katzaq pa jun maak.
efecto de cualquier sustancia que altere o disminuya
sus facultades mentales y/o volitivas, porte arma de
fuego aún teniendo la licencia respectiva vigente.
Portación ilegal de armas blancas de uso Xelaq’aay ruk’axiik kamisab’al ch’iich’ ke
exclusivo del Ejército de Guatemala o de las achijaab’ b’alam kiq’uuq’ uwe chajinelaab’ re
fuerzas de seguridad y orden público del Estado. nima tinamit. E jun maak ku’an ri winaq we ruk’aam
Es el delito que comete quien quien porte armas de wa’ wa ch’iich’ chololeem wara.
esta clase.

Chol 3
a’j ch’a hi 71
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac w
Portación ilegal de armas de fuego bélicas o de Xelaq’aay ruk’axiik k’aqb’al q’aaq’ ke achijaab’
uso exclusivo del Ejército de Guatemala o de las b’alam kiq’uuq’ uwe chajinelaab’ re nima tinamit.
fuerzas de seguridad y orden público del Estado. E jun maak ku’an ri winaq we ruk’aam wa’ wa
Es el delito que comete quien sin autorización porte ch’iich’ chololeem wara, we ya’om ta uwujiil rumal
armas de esta clase. ri q’atab’al tziij.
Portación ilegal de armas de fuego de uso civil Xelaq’aay ruk’axiik k’aqb’al q’aaq’ xa na kuk’an
y/o deportivas. Es el delito que comete quien sin re uwe kamisab’al awaj. E jun maak ku’an ri winaq
licencia de la DIGECAM o sin estar autorizado we ruk’aam wa’ wa ch’iich’ chololeem wara jay
legalmente porte armas de fuego de las clasificadas ya’om ta uwujiil che rumal ri DIGECAM.
en esta Ley como de uso civil, deportivas o de
ambas clases.
Portación ilegal de armas hechizas o de Xelaq’aay ruk’axiik chapab’al xa anoom. E jun
fabricación artesanal. Es el delito que comete maak ku’an ri winaq we ruk’aam k’aqb’al q’aaq’ xa
quien porte de cualquier manera armas hechizas o anoom.
de fabricación artesanal.
Portación ostentosa de arma de fuego. Es la falta Ruk’axiik k’aqb’al q’aaq’ chi saq. E jun maak
que comete la persona con licencia de portación ku’an ri winaq we ruk’aam chi saq jun uwe k’iyaal
de arma, que ostente una o más armas y/o sus k’aqb’al q’aaq’ uwe ub’aq’ tob’ k’o uwujiil.
accesorios, portándolos de manera visible.
Posesión. Hecho por el que una persona detenta o B’ixikil rajaaw. E chiri’ k’o juna winaq karaaj ku’an
tiene un bien bajo su poder, con ánimo de hacerlo re che juna b’eyomaal pu juna sa’ch; we re chik,
suya o de someterla a su dominio. kuya riib’ pa uwi’.
Posesión de material pornográfico de Ruk’axiik k’exwachiil u’anikiil b’aq’unik ke winaq
personas menores de edad. Comete este delito k’amaja’ kijunaab’. Katzaq pa wa jun makunik ri
quien, a sabiendas posea y adquiera material winaq wi reta’am chik ke maak jay we kuk’am
pornográfico, de una o varias personas menores u’anikiil b’aq’unik re juna uwe k’iyaal winaq k’amaja’
de edad o con incapacidad volitiva o cognitiva, en ujunaab’ uwe tz’aqaat ta una’ooj ri tikaweex k’o pa
acciones pornográficas o eróticas. b’aq’uneem.
Posesión para el consumo. Es el delito que comete Ruk’axiik itzeel aq’ees re katijik. Jun maak ku’an
la persona quien, para su propio consumo adquiera o ri winaq we kuloq’ uwe ruk’aam itzeel sachisab’al
posea cualquiera de las drogas prohibidas por la ley. na’ooj re kutijo xew ta wi ne kayoq’on ri q’atab’al tziij
che.
Precursores. Es la materia prima o cualquier otra Uk’u’xaal itzeel aq’ees. E ronojel ri uk’u’xaal sa’ch
sustancia no elaborada, semielaborada o elaborada, kachapib’exiik re ka’an itzeel kunub’al sachisab’al
que sirve para la preparación de estupefacientes o na’ooj uwe q’ab’arisab’al.
sustancias psicotrópicas.
Preeminencia. Ventaja o preferencia que goza uno Nim uq’iij. E chiri’ k’o juna tikaweex nim uq’iij pu
respecto de otro por razón o mérito especial. kaloq’ox chi uwach junchik; uch’akoom ruuk’ ri
u’ano’n.
Prejudicial. Que impone una resolución previa a Nab’esan q’atoj tziij. Ri ku’an jun taqanik q’atooj
lo principal. tziij, kunab’ejisaaj chi uwach ri unimaal chomanik.

3 hi
72 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
e inos jurídicos Esp
Prenda. Derecho real de garantía sobre bienes Eqalen k’aas. E ri retaliil utojiik juna b’eyomaal na
muebles, por medio del cual se asegura el tikil taj kaya’ik. E k’utub’al re la’ chi qatziij ri xya’
cumplimiento de una obligación. chi’aaj che.
Prerrogativa. Privilegio que se concede a una Loq’eel. Wajun loq’oxiik kaya’ che juna tikaweex re
persona para que goce de ella regularmente kuchapab’eej, jun utzilaal, jun yakab’al uq’iij, juna
inherente a una calidad, dignidad, empleo o cargo. chaak, pu juna reqale’n. 2. Kowilaal, ri ya’tal chi ke
2. Facultad importante de alguno de los poderes ri nima’q taq q’atol taq tziij pa ri siwaan tinamit, pa ri
supremos del Estado, en orden a su ejercicio o ucholajiil ri eqalen kuuk’ ri nik’aaj q’atab’al tziij chik,
a las relaciones con los demás poderes de clase ri e junaam kuuk’ pa ri chaak keqalem. Cha’ ta ri’
semejante, como por ejemplo, la que tienen ri ya’tal chi ke ri nima’q winaq, chi ke ri ixoqiib’; k’o
los ancianos y las mujeres en algunos casos jujun chi ke taq wa’ wa loq’oxiik kaq’alajisax saqiil
específicos señalados por la ley. rumal ri q’atab’al tziij.
Prescripción. Pérdida o adquisición de un derecho Jamal k’amoj. E chiri’ k’o juna tikaweex kujamo pu
por el transcurso del tiempo. kuk’am juna taqanto’onik, rumal ri rek’owik ri q’iij.
Preso. Persona que se encuentra guardando Tz’apital uchii’. Wajun winaq tz’apital uchii’ pa jaa
prisión por un delito cometido o que se tenga tojob’al maak, rumal juna maak xu’ano, pu rumal ma
sospecha de haberlo cometido. kach’ob’ chi u’anoom juna maak.
Prestación. Cosa o servicio exigido por una To’ob’ pwaq uwe uxlaneem. Juna sa’ch pu juna
autoridad o convenido en un pacto. ~ Social. b’ano’n katz’onox rumal juna taqaneel, pu ri ya’oom
Es un beneficio social que presta el Estado, las chi’aaj che pa juna chomanik.~ Ke tikaweex. Wajun
instituciones públicas o las empresas privadas a sus to’onik kuya ri siwaan tinamit, ri e molooj winaqiib’,
trabajadores. Por ejemplo: vacaciones, aguinaldo y pu ri rajaaw chaak, kuya chi ke ri ajchakiib’. Cha’
descansos. ta ri’ ri uxlaneem re chaak, ri sipanik tojonik, jay ri
uxlanib’al q’iij.
Préstamo. Es el contrato por medio del cual Chaq’ib’. Jun chomanik kaki’an ka’ib’ tikaweex
una persona entrega a otra una cosa o cantidad chi kiwach, e chiri’ k’o jun kuya juna sa’ch pu kuya
de dinero, que la otra se compromete a pagar o pwaq pa chaq’i’m che junchik, jay ri junchik kuya
a devolver en un tiempo determinado, en las uchii’ che kutojo pu kutzelej pa ri uq’ijool, cha’ ri
condiciones pactadas. xkichomaaj.
Presunción. Dícese de algo que se tiene como Laj eri’. Jela’ kab’ix che juna sa’ch, ri kakojik chi
cierto y que por ministerio de la ley se tiene como qatziij, jay ri q’atab’al tziij kub’i’ij chi qatziij. Na
verdad. ~ De inocencia. La que ampara, en los ucholajiil taj. E wa’ ri kato’ow re ri ya’tal umaak chi
enjuiciamientos de tipo liberal, a los acusados cuya uwach ri q’atab’al tziij, chi we qatziij k’o umaak, ri
responsabilidad debe probar el acusador para kojoj maak chi rajawaxiik kuq’alajisaaj saqiil sa’
fundar la condena. ub’ee, cha’ utz kaya’ tojob’al maak che ri jun.
Presunción de minoría de edad. Es una Laj tz’aqat ta ujunaab’. Xa jun ch’ob’onik we na
suposición que se debe acoger en el caso, en que q’alaaj ta ri ujunaab’ juna tikaweex uk’ulumaam juna
no se pueda establecer la minoría de edad de la k’ax, we jikil ta uwach uwe jinta juna wuuj pa tz’ib’ital
persona víctima o exista duda razonable sobre wi ri ujunaab’ xa rumal ma jinta uwujiil k’utub’al
su edad o de la veracidad de sus documentos de uk’aslemaal juna tikawee ruk’aam. Ri q’atab’al tziij
identificación personal o de viaje. La Ley Contra la chwi ri b’aq’unik, jay anoj k’ax chi ke ri tikaweex
Violencia Sexual, Explotación y Trata de Personas, kujikib’a’, e laj xa tz’aqaat ta ujunaab’ juna winaq.
establece que se presumirá la minoría de edad.

Chol 3
a’j ch’a hi 73
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac r
Pretensión. Petición. 2. Derecho real o ilusorio Rayb’al k’u’xaaj. Jun taqanto’onik pu jun rayib’enik
que se aduce para obtener algo o ejercer un título kachapib’exik cha’ utz kaya’ taj juna sa’ch che jun,
jurídico. pu cha’ utz kaya’ jun reqale’n pa ri q’atooj tziij.
Prevención. Preparación, disposición anticipada Q’atab’eneem. Uyijb’axiik, uchomaxiik sa’ e chiri’
de lo necesario para un fin. 2. En lo penal, finalidad kak’is juna sa’ch. 2. Pa ri q’atooj tziij, jun chaak ya’tal
atribuida a la ley para contener con su amenaza che ri taqanik re kuq’ateej uwach ri itzeel taq anooj
los impulsos delictivos. ~ Policial. En los delitos o ruuk’ ri uchuq’aab’. Re chajineel tinamit. Ka’an wa’
faltas que dan lugar a la acción pública, mediante rumal ri palajin tziij pu ri nima’q taq maak, ri kaya’taj
las actuaciones y diligencias practicadas por los chi kiwach ri komoon winaq; ri keta’maxik rumal ri
funcionarios de la policía tan pronto como tienen ki’anooj, ri ch’ob’ooj raqan kaki’an ri chakunelaab’
conocimiento de la comisión de un hecho delictivo re ri chajineel tinamit, e chiri’ kakito chi k’o juna
de aquella índole, con obligación de informar maak pa wi jela’ cha’ ri katzijob’exik; kichaak k’ut
inmediatamente a la autoridad judicial. De acuerdo kakiyala’ chi reta’maxiik che ri q’atab’al tziij. Ri utziij
con la Ley Contra la Violencia Sexual, Explotación pixaab’ ri q’atab’al tziij re b’aq’unik, uwe juna chi
y Trata de Personas, se entiende por prevención la itzeel k’axk’oliil chi kiwi’ tikaweex, katakaj usuuk’
preparación y la disposición de medios para evitar ri uq’atexiik uwach wa k’ax e uyijb’axiik ri’ chaak
la violencia sexual, la explotación y la trata de re kaq’atex uwach ri b’aq’unik uwe juna chi itzeel
personas, antes de su manifestación, mediante la k’axk’oliil nab’ee tan echiri’ ka’anik.
intervención directa sobre sus causas y los riesgos
de incurrir de ellas.
Primacía de la ley. Contra la observancia de la ley Unimaal reqeleem q’atb’al tziij. Ruuk’ ri kub’i’ij ri
no puede ignorarse desuso, costumbre o práctica q’atab’al tziij, na utz ta xa jeri’ che e k’o kaxalq’atin
en contrario. uwi’ pu juna b’anooj na utz chi uwach ri q’atab’al tziij.
Principio de legalidad. Es un principio fundamental Junimam ulaq’exiik taqaneem. Uxe’aal utikirib’aal
del Derecho público conforme al cual todo ejercicio q’atab’al tziij, pa ronojel ri chaak pataan ka’ani’
del poder público debería estar sometido a la pacha’ kujikib’a’ ri q’atab’al tziij jay na ka’ani taj
voluntad de la ley de su jurisdicción y no a la pacha’ kakaaj ri winaq.
voluntad de las personas.
Principios generales del Derecho. Principios Junimam jalajuj taqaneem. Wa’ e ri ukuta’miil, ri
directivos, naturales y morales, sobre los cuales uk’u’xaal, ri uxe’aal tziij, ri ralaxiik tziij; pa kiwi’ k’u
debe edificarse el ordenamiento jurídico. wa’ kanuk’ wi ri uchola’jeem ri q’atooj tziij.
Prisión. Establecimiento carcelario donde se Tz’apib’al. K’olib’al pa ketz’api’ wi ri winaq q’atoom
encuentran las personas privadas de libertad por uwach ri utziil ya’tal chi ke rumal xq’at tziij pa kiwi’
disposición gubernativa o judicial. ruuk’ ri q’atab’al tziij.
Pro indiviso. Se dice así de un bien o derecho que Jachtal taj. Juna b’eyomaal na jachatal taj, pacha’
no está dividido, como caracteriza al condominio y juna sa’ch komoon rajaaw. Cha’ ta ri’, we k’o juna
a la coposesión. Es el caso de un terreno que tiene uleew komoon rajaaw, pu e k’i rajaaw, na utz taj
varios propietarios, que no puede venderse hasta kak’ayixik we na jachatal ta chi kiwach konoje ri e
que no se haga la división de todos. rajaaw.
Procedimiento. Conjunto de actos cumplidos para Ub’eyaal b’anoj. Ronojel janipa taq ri chaak anitalik
lograr una solución judicial. re kariqitaj ub’eyaal ri q’atooj tziij.

3 hi
74 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
t inos jurídicos Esp
Procedimiento abreviado. Es un procedimiento Q’atoj ub’eyaal. Jun ub’eyaal chaak we e chiri’ ri
específico que tiene lugar cuando el Ministerio Q’alajisay Maak kujikib’a’ uwach juna tojoj maak
Público estima suficiente la imposición de una na kik’ow ta uwi’ ka’ib’ junaab’ katz’apix uchii’, uwe
pena no mayor a dos años de privación de libertad, kaya chi juna tojoj maak chwi juna winaq na tz’apim
o de una pena no privativa de libertad, o aun en uchii’, katz’onox che ri nab’ee chola’j q’atol tziij
forma conjunta, por lo que solicita al juez de primera pacha’ kujikib’a’ uwach ri tojoj maak, na kopon ta wa
instancia que dicte la sentencia respectiva, sin que ch’a’o’jinik pa nima ch’a’ooj pa q’atab’al tziij. Pacha’
el proceso llegue a debate. Para ello, el Ministerio ka’ani’ wa’ chi rajawaxiik ri Q’alajisay Maak iil ku’an
Público deberá contar con el acuerdo del imputado chwa ri tz’aqatal uchii’ jay ri uto’oneel are ketow xaq
y su defensor, que se extenderá a la admisión del keb’ilow re sa ri kajikib’ax kanoq.
hecho descrito en la acusación y su participación en
él, y a la aceptación de este procedimiento.
Procedimiento simplificado. Es un procedimiento Xa cha’om ub’eyaal. Jun saqiil ub’eyaal chaak
especial que tiene lugar en casos iniciados por jeqetal chi riij ano’neem xilitajik e chiri’ ka’anik,
flagrancia, citación u orden de aprehensión, cuando usik’ixiik uwe juna taqanik re chapanik, we ri
el fiscal considere que no requiere más investigación uto’weel ri q’atol tziij kub’i’ij e na iil ta chik ka’an juna
por contar con elementos suficientes para presentar chi ch’ob’onik rumal ma k’o k’iyaal k’alajisay maak
su acto conclusivo de la investigación. are kak’is juna tzukuneem.
Proceso. Juicio. 2. Conjunto de actos procesales Uchola’j chak. Uchola’j ri q’atoj tziij. 2. E ri uchola’j
sucesivamente coordinados entre sí, para obtener ronoje ri chaak, ri anooj anitalik, re kasokotajik
una declaración de voluntad del tribunal por medio kaq’alajisax ri rajab’al uk’u’x ri q’atabal tziij e chiri’
de una sentencia. kub’i’ij ri tojooj maak.
Producción de pornografía de personas Paxirisaneem k’exwachiil b’aq’uneem ke k’amaja
menores de edad. Comete este delito quien, kijunaab’. Katzaq pa wa maak chi na kupaxirisaaj
de cualquier forma y a través de cualquier medio, uwach uwe ku’an k’exkawachiil re b’aq’uneem, uwe
produzca, fabrique o elabore material pornográfico xa kureleq’aaj uwe kuchiq’imaaj kiqul juna uwe
que contenga imagen o voz real o simulada, de k’iyaal tikaweex tz’aqaat ta kina’ooj.
una o varias personas menores de edad o con
incapacidad volitiva o cognitiva, en acciones
pornográficas o eróticas.
Prohibición. Impedimento legal para hacer algo. Q’atab’al uwach. E chiri’ ri q’atab’al tziij kuq’ateej
uwach juna b’ano’n.
Promesa. Compromiso de cumplir una Ya’ooj chi’aaj. E chiri’ kajikib’axik chi ri q’atoom
obligación. chuqul juna.
Promoción o estímulo a la drogadicción. Es B’itzineem chwi itzeel sachoj na’oj. Jun maak
el delito que comete quien estimule, promueva ku’an ri winaq kuyak uwach ku’an b’ochinik che
o induzca por cualquier medio el consumo no utijiik uwe usiqiik itzel aq’ees sachisab’al na’ooj uwe
autorizado de drogas, sustancias estupefacientes, q’ab’arisab’al che juna tikaweex.
psicotrópicas e inhalables.
Promoción y fomento. Es el delito que comete la B’itzineem xaq unimarisaxik. E jun maak ku’an
persona que en alguna forma promueve el cultivo, ri winaq we kuyak uwach utikiik xaq urik’owisaxiik
el tráfico ilícito, de semillas, hojas florescencias itzeel aq’ees, ija’ uxaaq uwe ukotz’i’j itzeel aq’ees
plantas o drogas, o la fabricación, extracción, uwe ku’an sachisab’al na’ooj jay kupaxirisaaj uwach.
procesamiento o elaboración de éstas, o fomente
su uso indebido.

Chol 3
a’j ch’a hi 75
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac y
Promoción, facilitación o favorecimiento de Ya’ib’itisaneem k’ayin ch’ekul. Katzaq pa wa
prostitución. Comete este delito quien, explote maak chi na kuchakpuuj juna tikaweex tz’aqaat chi
a una persona mayor de edad, a través de la ujunaab’ we kub’ochi’ij uwe kumin chupaa k’ayiij
promoción, facilitación o favorecimiento de su b’aq’unik.
prostitución.
Las penas que correspondan a este delito, se Ri tojob’al puwi’ wa ano’n kak’iyar oxib’ tz’ita’j re ri
aumentan en una tercera parte, en los casos unajtuul ri maak we:
siguientes: a. We yiwaa’ uwach ri ixoq xb’an b’aq’uneem
a. Si durante su explotación sexual la persona ruuk’.
hubiere estado embarazada. b. We ri b’aq’uneel k’o chux che ri kak’uluman
b. Cuando el autor fuere pariente de la víctima, k’ax we i’re uk’iyisaam, utijoom, uchajiim,
o responsable de su educación, guarda, uwe utuneel laq’eel, utuneel ujachoom b’i,
custodia, cuidado, tutela, o sea el cónyuge, tob’ xa k’oji’naq ruuk’ ri xk’uluman juna k’ax
ex cónyuge, conviviente o ex conviviente de uwe kuuk’ ri uqaaw.
la víctima, o de uno de sus padres. c. We k’o ik’oweem puwi’ ri uwach ri pataneel.
c. Cuando mediare violencia o abuso de
autoridad.
Promotor jurídico. Es la persona que tiene Q’alajisaneel taqanik. Wajun winaq k’i reta’aam
conocimientos del Derecho, que promueve, chwi ri Taqanto’onik, kuq’alajisaaj, kuk’ut chi
capacita y educa a la población sobre temas como kiwachri tikaweex sa’ ri ucholajiil, ri to’oniik kakiya
el funcionamiento y servicios que prestan las molooj re ri q’atooj tziij.
instituciones del sector justicia.
Propiedad. Facultad legítima de gozar y disponer Nib’a’iill. Ri usuk’ilikiil juna tikaweex kaki’kot chi
de una cosa que pueden ser bienes muebles e ukojiik, chi ruk’a’xiik ri b’i taq re; laj tikil b’eyomaal,
inmuebles y a la vez de reclamar su devolución, pu na tikil ta b’eyomaal; utz kok uch’a’ojiil we pa
cuando se encuentre indebidamente en poder de uq’ab’ junchik k’o wi.
otro.
Prorrata. Cuota o porción que toca a una de las Ukooch. E ri uch’akapiil juna sa’ch kaya’ che
personas de lo que se reparte entre varias, según juna tikawex, e chiri’ kajach chi ki wach uk’iyaal
lo que le corresponde a cada quien. tikawex; e chi riij janipa uk’iyaal ri kikoch kiloq’oxiik
chi kijujunaal.
Prórroga. Concesión de un plazo mayor, antes de Ya’ooj uwi’ uq’ijool. E chiri’ kaya’ uwi’ ri uq’ijool
su vencimiento. juna sa’ch we majaa’ iltajik e chiri’ kopon ri uq’ijool
ri chomaam nab’ee.
Protesta. Afirmación de corresponder un derecho y Uch’a’ojixiik. Uq’alajisaxiik ujikib’axiik jun
advertencia de proceder contra cualquier perjuicio taqanto’onik, jay kaya’ chi reta’maxiik chi kayak
o daño que se derive de determinada actitud ajena. ch’a’oj chi riij juna k’axk’oliil chi ke rumal jun chik
2. Queja. ~ Solemne. Declaración jurídica que winaq. 2. Jun nimalaaj yakoojiib’. Uq’alajisaxiik jun
se hace para que no se perjudique, antes bien se taqanik cha’ utz na jinta k’ax kaya’ che ri tikaweex,
asegure, el derecho que uno tiene. xa ne e kajikib’ax ri kitaqanto’oniik chi kijujunaal.

3 hi
76 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
u inos jurídicos Esp
Prueba. Conjunto de medios destinados a Q’alajisab’al. E ronoje ri ilooj taq wuuj keb’ajewax
demostrar lo que manifiestan las partes y garantizar chi uq’aljisaxiik ri kub’i’ij ri tikaweex e k’o pa
el derecho de éstas en un juicio. ~ Anticipada. ch’a’ooj, jay re kaq’alajisax ri anooj utziil chi ke pa
Diligencias preliminares o preparatorias del juicio. ri ch’a’ooj.- Nab’ejinaq. Uriqitajik lo uch’a’ojixiik ri
~ Tasada. Aquélla en que el legislador determina ch’a’ooj.- jikilik. E ri’ ri kajawax che ri q’atooj tziij, ri
los efectos que surte necesariamente, sin posible kilix ukojiik, ri na utz ta kajalik; e ri’ ri kanimax kuma
modificación en sus resultados y consecuencias, ri ajch’a’ooj.
por el juzgador, obligado a aceptarla.
Prueba anticipada. Aquella producida en una Nab’ee q’alajisab’al. Jun anooj ik’owinaq nab’ee
fase o etapa anterior al debate oral y público. chwa b’enaam pa q’atab’al tziij. Ka’anik e chiri’
Tiene lugar cuando es necesario practicar un chi rajawaxiik kilitaj chi utz xa rumal ma iil uwach
reconocimiento, reconstrucción, pericia o inspección uwari’ kapuk’ix ta uwach we ela’ k’o juna sa’ch
que por su naturaleza y características deban ser na utz ta kaq’alisax uwach chupaa ri ch’a’ooj, ri
considerados como actos definitivos que no puedan Q’alajisay Maak uwe jun chik Molooj Taqaneel utz
ser reproducidos, o cuando deba declarar un kutz’onoj che ri q’atool tziij k’o chuqul ri pajaneem
órgano de prueba que, por algún obstáculo difícil de utz katz’onoxik pacha’ ka’an wa chaak chi saqiil.
superar, se presuma que no podrá hacerlo durante Ri nab’ee q’alajisab’al ka’ani’ kuuk’ ri e k’o pa
el debate, el Ministerio Público o cualquiera de las ch’a’ooj. Xaq jela’ u’anikiil echiri’ kak’am juna tziij re
partes requerirá al juez que controla la investigación juna ch’a’ojib’al.
que lo realice.
El acto de la prueba anticipada se realiza con
presencia de todas las partes que estarán presentes
en el debate. También rigen las mismas reglas del
debate para su recepción.
Psiquiatría. Es una rama de la medicina que Kunan ch’u’j. Jun uq’ab’ ri kunub’al e uchaak
estudia como evaluar, diagnosticar, curar, prevenir, kuch’ob’o sa’ upajik, ureta’maxiik, ukunaxiik,
tratar y rehabilitar a las personas que por alguna uq’atexiik uwach jay kikunaxiik tikaweex na tz’aqat
razón su comportamiento se aleja del óptimo. ta ki’ano’nib’al pa ri kik’aslemaal.
Público. Conocido de todos o de la generalidad. Eta’matal uwach. Jela’ kab’i’x chi ke ri tikaweex, ri
2. Proveniente de autoridad, a diferencia de lo lik eta’matal kiwach kuma konoje ri winaq. 2. Elenaq
privado. loq ruuk’ ri taqanik, na junaam ta ruuk’ ri pa tukelaal.
Pueblo. Conjunto de personas agrupadas por Tinamit. Jupuuq chi winaq kimolom kiib’ re kek’oji’
el hecho de tener una historia común, un idioma, pa junamiil, junaam kich’ab’al, kina’ojib’al, kityoxiil,
una cultura, una religión, formas de organización junaam ri kik’iyiik, k’o kiq’atab’al tziij to’ol ke. Chil
social, autoridades y sistemas jurídicos propios. tukelaal.- ajchiqawach. Jewa’ kab’i’x chi ke ri
Ver autonomía. ~ S. Indígenas. Se aplica a los que tikawex e ajchiqawach xa e jeqel wi pari rinamit e
descienden de poblaciones que habitaban en el país chiri’ majaa’ kepe ri moso’iib’ xanyora’iib’, pu e chiri’
previo a la época de la conquista o colonización, o majaa’ kajach upaa ri siwan tinamit, xa ta k’u sa’ch
del establecimiento de los Estados actuales y sus ri ki’aniik, junaam ri ya’tal chi ke pa taq ri kimool,
fronteras, y que cualquiera que sea su situación kiwinaquul, kib’ano’n, kichomaniik, xoq ri b’eyomaal.
jurídica, conservan todas sus propias instituciones
sociales, económicas, culturales y políticas.
Punible. Acto que se castiga penalmente por la Palajin tziij. Jun itzeel anooj reqaleem jun q’atoj
violación de una ley. tziij rumal kuxalq’atiij uwi’ ri q’atab’al tziij.

Chol 3
a’j ch’a hi 77
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac i
Q
Querella. Acusación escrita por medio de la cual Tz’ib’aam maak. Jela’ kab’i’x che echiri’ k’o juna
se inicia un proceso penal, la que presenta la tikaweex kutz’ib’aaj ri maak jay ruuk’ la’ kujeq jun
persona afectada por un delito de acción privada. q’atooj tziij; e wa’ wa wuuj kab’i’n re ri maak xb’an
che ri tikaweex.
Química forense. Ciencia encargada de estudiar la Iloneel upaa ch’ekul. Nimana’ooj kuchakuj upajik
composición interna y propiedades de los cuerpos sa’ taq ri chapayoom ri olowaal jay sa’ taq u’anik
y sus transformaciones. kujalk’atiij riib’.

R
Ratificar. Aprobar o confirmar actos, palabras o Jikib’anik. Jela’ kab’ixik e chiri’ k’o juna tikaweex
escritos, dándolos por valederos o ciertos. Ejemplo, kujikib’a chi qatziij ri anooj, ri ch’a’teem pu ri
el testigo que confirma, el hecho de haber visto la tz’ib’aam. Cha’ ta ri’, ri ilol maak kujikib’a’ chi qatziij
comisión de un delito. xrilo e chiri’ xb’an ri maak.
Rebeldía. Desobediencia, oposición, resistencia. Soq’osikiil. kojoj ta utziil, k’uli’anik, kowirisan
2. Se le declara rebelde a quien habiendo sido k’u’xaaj. 2. kab’i’xik chi soq’osik ri winaq, ri xtaq
notificado o citado, no compareciere a juicio. usik’ixiik rumal ri q’atooj tziij, xoq na kopon taj.
Recolección, utilización y comercialización Umolik, uchapab’exiik, uk’ayixiik uche’al juyub’
de productos forestales sin documentación. jin ta uwujil. E jun maak ku’an ri winaq we na jinta
Es el delito que comete quien recolecte, utilice uwujiil uwe ku’an loch’ ke k’o uwujiil ruuk’ ya’tal che
o comercialice productos forestales sin la rumal q’atb’al tziij we kumol uchii’, kuchapib’eej, uwe
documentación correspondiente, reutilizándola o kuk’ayij raxal k’o chwa qachuu aloom.
adulterándola.
Reconciliación. Restablecimiento de la amistad, Ki’kotirisan k’u’xaaj. Jela’ kab’i’x che echiri’ kak’am
el trato o la paz, luego del rompimiento de las tanchi q’ab’aaj, kak’an tanchi ri chomanik anitalik pu
relaciones armoniosas con las personas. kariqitaj tanchi ri utziil chomaal; chiri’ k’uri’ kak’is
wi kan ri oyowaal, ri ch’a’ooj xwinaqir lo chi kixo’l ri
tikaweex.
Reconocimiento de hijos extramatrimoniales. Alk’o’alineem. Wajun taqanik anooj; jela’ kab’i’x
Acto jurídico mediante el cual el padre o la madre che e chiri’ ri achi pu ri ixoq kunumaj ku’an ralk’o’aal
declaran su paternidad o su maternidad sobre el hijo che ri ralk’o’aal alaxinaq ruuk’ junchik ixoq, pu ruuk’
nacido fuera del matrimonio. jun chi achi, ri na utuneel ulaq’eel taj.

3 hi
78 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
o inos jurídicos Esp
Reconocimiento en fila de personas. Procede Reta’maxiik uwach ajmak. Ka’an wa’ e chiri’
cuando es necesario individualizar al imputado. chi rajwaxiik kak’utik chi na ri ajmaak. Kataq riliik
Se ordenará su reconocimiento en fila de uk’utiik chi kix’ol nik’aaj winaq chik; jewa’ che:
personas y se llevará de la manera siguiente: a) Ri tikaweex kak’utuw re, kub’i’ij chi na ri winaq
a) Quien lleva a cabo el reconocimiento describirá ajmaak, jay kub’i’ij we riloom tanchi uwach e chiri’
a la persona aludida y dirá si después del hecho la anoom chi ri maak, pa chawi, sa’ uchaak jay sa’
ha visto nuevamente, en qué lugar, por qué motivo ruk’aam. b) Katak’ab’ax ri winaq chi uwach ri
y con qué objeto. b) Se pondrá a la vista de quien kak’utuw re, chi kixo’l nik’aaj winaq chik, ri junaam
deba reconocer a la persona que se somete a ketzu’n ruuk ri ajmaak. c) Katz’onox che ri k’utuneel
reconocimiento junto con otras de aspecto exterior we k’o ri ajmaak chi kixo’l ri winaq e tak’al chi
similar. c) Se preguntará, a quien lleva a cabo el uwach; we xub’i’ij chi k’olik, kab’ix che chi karil saqiil
reconocimiento, si entre las personas presentes se chinoq chi ke.
halla la que designó en su declaración o imputación
y, en caso afirmativo, se le evitará para que la
ubique clara y precisamente.
d) Por último, quien lleva a cabo el reconocimiento, d) K’ate’ k’uri’, ri k’utuneel kub’i’ij sa’ ri junaam wi pu
expresará las diferencias y semejanzas que observa sa’ ri jalajuuj wi ri k’o wo’or chi uwach ruuk’ ri e chiri’
entre el estado de la persona señalada y el que xu’an ri maak, ri xuq’alajisaj uwach e chiri’ xuta
tenía en la época a que alude su declaración o maak. Ri k’utunuk re juna ajmaak chi kixo’l nik’aj
imputación anterior. La observación de la fila de winaq chik pa jun k’olib’al na jinta eta’mayoom re.
personas será practicada desde un lugar oculto.
Reconocimiento judicial. Diligencia que realiza Jikib’anik rumaa q’atol tziij. Jun ilonik, tzukunik
el juez, solo o en unión de las partes, peritos, ku’an ri q’atol tziij, kuuk’ ri e k’o pa ch’a’ooj, ri
testigos, para comprobar la existencia de una iloneel, ri ilol maak, pu xa utukeel, rumal karaaj
persona, una cosa o la realidad de un hecho. kareta’maaj we qatziij k’o ri winaq kach’a’teb’ex riij,
juna sa’ch pu we qatziij xb’an ri maak.
Rectificación. Aclaración de la verdad alterada por Usuk’ipixik. Uq’alajisaxik sa’ ri ub’eyaal, ucholajiil,
error o malicia. ri xjalatajik rumal xb’an sacheem ruuk’ pu rumal
ritzelaal k’u’xaaj.
Recurso. Solicitud que se hace ante un órgano Tz’ononik. Jun tz’ononik chi uwach juna molooj pu
o autoridad con el objeto de que se revise una chi uwach ri taqaneel re kil tanchi ri chomanik xuya
resolución judicial o administrativa. ~ De casación. ri q’atol tziij.- Re saqato’onem. E ri kaya’ chi uwach
El que se interpone ante la Corte Suprema de ri molajiil raqanib’al q’atooj tziij, k’ulub’al uwach
Justicia contra fallos definitivos o laudos en los ri q’atooj tziij, re kuq’ateej uwach juna chomanik,
cuales se suponen infringidas leyes o doctrina juna taqanik xb’anik xoq ruuk’ la’ xkixalq’atij uwi’ ri
legal, o quebrantada alguna garantía esencial q’atab’al utziij, pu xkixalq’atiij uwi’ juna to’onik re ri
del procedimiento. ~ De inconstitucionalidad. uchola’j ri q’atooj tziij.- Re xalq’atin cholk’asleem.
Reclamación extraordinaria que se otorga ante Jun ch’a’ojineem kaya’ chi uwach ri Molajiil
la Corte Suprema de Justicia u otro organismo raqanib’al q’atooj tziij, pu chi uwach jun chik
competente, cuando por una ley, decreto, q’atab’al tziij taqaneel, e chiri’ kaxalq’atix uwi’ juna
resolución o autoridad se ha lesionado alguna to’onik kuya ri cholk’aslemaal wuuj, rumal juna
de las garantías establecidas en la Constitución. q’atab’al tziij, juna taqaneel tziij, juna chomanik
pu rumal juna taqanik.

Chol 3
a’j ch’a hi 79
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac p
Referéndum. Procedimiento jurídico por el Ta’ooj chi’aaj. Wajun uchola’j taqanik, e chiri’
que se someten al voto popular leyes o actos katz’onox chi ke ri tikaweex kakib’i’ij sa’ ri
administrativos cuya ratificación por el pueblo se kakich’ob’ che juna q’atab’al tziij, pu juna kib’anooj
propone. ri taqanelaab’; we xub’i’ij ri tinamit chi utz. Ri tinamit
kub’i’ij ri una’ooj e chiri’ kujuch’ uwach jun wuuj.
Refrendar. Autorizar un documento por medio de la Juch’uj wuuj. E chiri’ juna tikaweex ya’tal taqanik
firma de una persona habilitada para ello. pa uq’ab’, kuya uq’iij juna wuuj, kujuch’ uwach.
Régimen político. Sistema político por el que se Ub’eyaal eqanik. Wajun ub’eyaal eqanik, ri
rige una nación. Conjunto de normas o prácticas uwokoom jun siwaan tinamit. Jun mola’j chi taqanak
de una organización cualquiera, desde el Estado uk’a’ayoom re ri jun tinamit, tikitajinaq lo pa ri siwaan
hasta una dependencia o establecimiento particular. tinamit, kopon pa kiwi’ ri kimoloom kiib’ kitukeel.- re
~ Especiales de trabajo. El Código de Trabajo chakuneem, kuya’o, kuq’alajisaaj ri q’atab’al tziij pa
establece regulaciones específicas para cierto tipo uwi’ ri chakuneem, kuya’o, kuq’alajisaaj ri ucholajil pa
de trabajo, entre ellos: trabajo a domicilio, trabajo uwi’ ri chaak, cha’ ta ri’: ri chaak chwa jaa, ri chaak
de casa particular, trabajo marítimo, trabajo de chi’ taq jaa, ri chaak chwi ri palow, ri chaak kuuk’
niñez y juventud, trabajo de mujeres, etc. ak’alaab’, ri alab’oo o alitoo, ri chaak ke ixoqiib’.
Registro. Investigación legal que se hace en un sitio Tzukunik. Jun saqiil tzukunik pa juna jaa k’olib’al
para dar con una persona o cosa. 2. Inspecciones re katzukux juna winaq, pu juna sa’ch. 2. E ri
legalmente autorizadas a que son sometidas las tzukunik utz chi ke ri winaq, re kilik we na kuk’a’aam
personas, a fin de saber si llevan armas, objetos, ta kamisab’al, pa juna sa’ch, ri kareta’maaj ri
documentos u otras cosas que interesan a quien tzukuneel. - Re tikaweex. Wajun molooj ke winaq
registra. ~ Civil. Institución pública en donde se pa katz’ib’ax wi kib’i’ ri ak’alaab’ e chiri’ keb’alaxik,
hace constar el nacimiento, el estado civil de las pa tz’ib’aam wi we juna tikawex k’ulanik pu na
personas y todos los actos que lo modifican. k’ulan taj, jay ronoje taq ano’n ri kujal uwach ri
~ De la Propiedad. Institución pública que tiene por tikaweex. - Re b’i taq re tikaweex. Wa jun molooj
objeto la inscripción, anotación y cancelación de los pa katz’ib’ax wi ronoje ri uleew, ri b’i taq re jun; jay
derechos reales relativos a bienes inmuebles o chiri’ katz’ib’ax wi e chiri’ kujal rajaaw.
muebles identificables.
Reglamento. Normas escritas destinadas a regir Cholooj taqanik. E ri uchola’j ri taqanik tz’ib’atalik,
una institución o a organizar un servicio o actividad. re kub’i’ij sa’ ruk’aaxiik juna molooj winaq, jay ri
uchola’jixik ri kichaak, kipataan.
Reivindicación. Recuperación o reclamo de un Tzelen k’u’xaaj. Wa e chiri’ kariq tanchik pu
derecho o una prerrogativa. kuch’a’ojiij juna to’ontaqanik ya’tal che ri winaq.
Katzelex che ri ya’tal che.
Relación de trabajo. Hecho en el cual una persona Uya’ik iib’ chuxee’ juna chaak. E chiri’ juna
trabaja para otra en condiciones de subordinación, tikaweex kachakun ruuk’ junchik, ruuk’ ri rajaw
lo cual contiene para ambas partes una serie de chaak; chiri’ kataq rumal ri rajaw chaak; ema wa’
derechos y obligaciones de índole laboral, con k’o uchola’j ri kichaak kikab’ichaal, q’alaj sa’ ri chi
independencia de que exista, o no, un contrato de rajawaxik chi ke chi kijujunaal, xoq sa’ ri kipataan
trabajo escrito. k’o chi kiqul chi kijujunaal, tob’ k’o juna wuuj pa
kitz’ib’am wi ri kichomanik, pu na jintaj.
Relaciones de poder. Manifestaciones de control Ya’oj iib’. Ano’nik chwi uqasaxik uwach uk’aslemaal
o dominio que conducen a la sumisión de la mujer juna ixoq jay ri paqchi’inik ka’an puwi’.
y a la discriminación en su contra.

4 hi
80 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
0 inos jurídicos Esp
Remate. Venta pública de bienes que se hace al K’ayiij. Uk’ayixiik chi wachiil juna b’eyomaal; chi na
mejor postor y por mandato de un juez o de otra ri lik katojow rajil, che kaya’ wi, e ma wa’ we juna
autoridad. q’atol tziij xb’in re, pu juna taqaneel.
Remisión. Condonación total o parcial de una Kuyuuj tojonik. Jela’ kab’i’x che e chiri’ kasipax
deuda y absolución de una culpa. 2. Envío de un ronojel pu xa pu nik’aaj ri uk’aas ri winaq che, na
despacho, oficio o juicio de un tribunal a otro. kutoj ta chik; xoq jela’ kab’i’xik e chiri kakuy juna
maak. 2. Utaqiik ub’i juna uwujiil maak che jun chik
q’atol tziij.
Remuneración por la promoción, facilitación Tojoneem chwi ya’ib’itisaneem k’ayin ch’ekul.
o favorecimiento de prostitución. Comete este Katzaq pa maak ri winaq we chi’ re uwe che juna
delito quien, para si mismo o para tercera persona, winaq we kumin uwe kub’aq’uj juna ixoq tz’aqaat chi
a cambio de cualquier acto sexual con una persona ujunaab’ chwa re kutoj rajil uwe kuya’ chi juna to’ob’
mayor de edad, brinde o prometa a tercera che ri tikaweex xew ta wi ne xusoko sa la karaaj.
persona un beneficio económico o de cualquier
otra naturaleza, independientemente que logre el
propósito.
Remuneración por la trata de personas. Comete Tojoneem chwi k’ayij ch’ekul, xaq anoj tz’i’ che
este delito quien, para sí mismo o para terceros, juna winaq. Katzaq pa wa maak ri winaq we chi’
a cambio de las actividades de explotación a que re uwe che junoq chik we xa rumal pwaq uwe juna
se refiere el delito de trata, brinde o prometa a una chi to’ob’ kuya’ chi che juna winaq xa rumal ano’nik
persona o a terceros un beneficio económico o de chwi b’aq’unik.
cualquier otra naturaleza. Ri maak kaq’at puwi’ wa’ wa jun makunik kanimar
La pena que corresponde a este delito, se aumenta ka’ib’ che ri urox tz’ita’j we ri tojonik petinaq che
en dos terceras partes si la remuneración se b’aq’unik kuuk’ ak’alaab’ k’amaja’ kakik’is kajlajuuj
brinda o se promete a cambio de actividades de kijunaab’; jay kakala’ix uwach we ri k’ax ka’ani’ chi
explotación de persona menor de catorce años; y se ke ak’alaab’ k’amaja’ kakik’is lajuuj kijunaab’.
aumentará el doble si se tratare de persona menor
de diez años.
Reparación de armas de fuego no registradas. Uyijb’axiik k’aqb’al q’aaq’ jin ta uwujiil. E jun
Es el delito que comete la persona que dé la orden maak ku’an ri winaq we xuya’ ub’ee are kayijib’ax
de reparar o repare dentro de una armería, armas uwe kutaq uyijib’axiik k’aqb’al q’aaq’ na ajilam ta
de fuego no registradas en la DIGECAM. ruma. DIGECAM.
Reparación digna. Es el derecho que tiene Loq’oj uwach tojoneem. Ukoch uloq’oxiik ri
la víctima, que comprende la restauración del xk’uluw juna k’ax, kayijib’ax kachomax che rumal
derecho afectado por el hecho delictivo, que inicia ri k’ax xuk’ulumaaj, katikir lo echiri’ keta’max ke ri
desde reconocer a la víctima como persona con tikaweex xk’uluman k’ax k’o ukoch re kato’ik pacha
todas sus circunstancias como sujeto de derechos jela’ kumaj uchuq’ab’, ka’an okeem iil pacha’ kaya’
contra quien recayó la acción delictiva, hasta las juna to’ob’ re katoj rajiil uwe katzelex k’ana rajiil juna
alternativas disponibles para su reincorporación maak tzaqanaq puwi’.
social a fin de disfrutar o hacer uso lo más pronto
posible del derecho afectado, en la medida
que tal reparación sea humanamente posible
y, en su caso, la indemnización de los daños y
perjuicios derivados de la comisión del delito.

Chol 4
a’j ch’a hi 81
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 1
Réplica. Contestación o respuesta. K’ulub’al uwach. K’ulub’al uwach juna tz’onob’enik.
2. Argumentación en contra. 2. Ub’i’xik sa’ ub’ee na kuk’ul ta uk’u’x juna sa’ch.
Representantes del patrono. Son las personas Uk’exwachiol ri rajaw chaak. E ri’ ri tikaweex xa
individuales que ejercen a nombre del patrono chi kijujunaal kechakun pa ub’i’ ri rajaw chaak,
funciones de dirección o de administración. rumal k’o keqalem ya’oom.
Representantes del sindicato. Son los miembros Uk’exwachiil ri to’ol ajchaak. E ri’ ri e chapayoom
del comité ejecutivo con personería jurídica uwach ri molooj to’oj ke ajchaak, eta’matal kiwach
encargados de ejecutar y cumplir los mandatos de rumal ri q’atab’al tziij, jay e kaki’ano sa’ ri kakib’i’ij ri
asamblea general. komoon to’ol ajchaak.
Requerimiento. Acto judicial por el que se obliga Taqooj. Jun anooj re ri q’atooj tziij, e chiri’ kataq ri
a alguien para que haga o deje de hacer una cosa. tikaweex che na ku’ana’ ta chi juna sa’ch, pu chi
rajawaxiik ku’an juna anooj.
Resarcimiento. Toda reparación, compensación Tojooj k’axk’olaal. E chiri’ katoj ronojel janipa ri
o indemnización de daños, males y perjuicios k’ax xb’an che juna; k’o katoj che pu k’o katzelex
causados. che.
Según la Ley Contra el Femicidio y otras formas Kub’i’ij ri q’atab’al tziij chwi kamisanik re ixoq
de Violencia contra la Mujer, se entenderá por jay jujun taq chi k’ax. Kak’amataj usuuk’ tojooj
resarcimiento a la víctima, el conjunto de medidas k’axk’olaal.
tendientes a aproximar la situación de la víctima Ri jalajuuj taq chi ub’eyaal are kuril ri uk’ulumaam
al estado en que se encontraría de no haberse juna k’axk’oliil we ta ela’ mat xuk’ulumaaj juna itzeel
producido el hecho delictivo. k’ax.
El resarcimiento deberá caracterizarse por Ri tojooj k’axk’olaal k’iyaal xew ta katoj ri k’ax che ri
su integralidad y comprende además de tikaweex, xaq kilitajik pacha’ kaya’ che ri xk’uluman
indemnizaciones de carácter económico, todas k’ax, katoj che, kapixb’axik, kak’am b’i ruuk’ ajkuun
aquellas medidas tendientes a dotar a la víctima de uwe kaya’ chi juna to’ob’ che.
una reparación médica, psicología, moral y social.
Rescisión. Con capacidad para rescindir o dejar sin Q’oq’tajineem. E chiri’ k’o juna k’o uchuq’aab’
efecto un acto jurídico. kuchup uwach juna anooj taqanik.
Reserva de las actuaciones. Es una herramienta Ewaam tzukun maak. Jun chaak pataan re
legal que consiste en la facultad del Ministerio q’atab’al tziij pa kaya’ wi chuqul ri Q’alajisay Maak
Público de no comunicar, o bien, ocultar sus re na kuq’alajisaaj ta uwach jay kurewaj ronojel ri
averiguaciones sobre determinados casos para tzukunik u’anoom chwi jalajuuj taq chaak are pacha’
avanzar en las mismas, porque de esta forma se kab’in ri tzukun maak chi saqiil ma xa jela jinta tziij
evita la fuga de información y alertar a los sindicados kel b’i re kakita ri winaq kojoom kimaak pacha’ na
para que puedan escapar. utz ta keb’animaj b’i.
Residencia. Domicilio, morada, habitación. Jeqelib’al. K’olib’al, jaa k’olib’al. 2. K’olem pa juna
2. Permanencia o estancia en un lugar o país. k’olib’al, pu pa juna tinamit.
Resistencia. Oposición material o moral a una Kuyuneem. E chiri’ na kanimax ta juna sa’ch pu
fuerza. 2. Tolerancia, paciencia, sufrimiento ante e chiri’ kakoj chuq’aab’ che. 2. Unimaxiik, ukuyiik,
privaciones o adversidades. uk’axk’olixik juna k’axk’olaal, pu juna sa’ch kamaj
che juna.

4 hi
82 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
2 inos jurídicos Esp
Resolución. Fallo, auto, providencia de una Jikb’al tziij. E ri tziij xuchomaaj juna q’atoj tziij.
autoridad gubernativa o judicial. 2. Acto, hecho o 2. anooj, anatal ruuk’ ronojel k’u’xaaj, re kelisax
declaración de voluntad que deja sin efecto una uchuq’aab’ juna taqanik ya’oom lo rumal ri q’atol
relación jurídica. tziij.
Respeto a la identidad cultural. Derecho regulado K’ax na’neem chwi ano’nib’al. Koch loq’oxiik
en la Ley Contra la Violencia Sexual, Explotación y jikib’am chupaa ri q’atab’al tziij chwi maak re
Trata de Personas, que consiste en que se debe b’aq’unik jay jujun taq chi k’ax ka’an pa kiwi’
promover que las personas víctimas conserven tikaweex; pa chi rajawaxiik wi e kepixb’ax ri tikaweex
los vínculos con su cultura y religión en todas las kik’ulumaam juna k’ax pacha’ na kakijal ta uwach
entrevistas, al tener acceso a servicios de atención ri ki’ano’nib’aal, uyakiik uq’iij kityox na kaq’atex ta
o procedimientos legales. kiwach e chiri’ keb’ek pa taq q’atab’al tziij.
Responsabilidad civil. La que lleva consigo Eqalen tojib’al chwi lok’aniij. E ri sa’ taq chi
el resarcimiento de los daños causados y de los rajawaxik e chiri’ ri tijonik re ronoje ri k’axk’oliil
perjuicios provocados por uno mismo o por tercero, anital rumal jun pu rumal junchik tikaweex.
por el que debe responderse.
Retroactivo. La acción o efecto que una norma Tzelejen q’atb’al tziij. E chiri’ juna cholob’al tziij
produce con respecto a tiempo pasado. En materia utz karil juna ano’n ek’owinaq chik. Pa ri q’atoj tziij,
penal, las normas no tienen efecto retroactivo juna q’atab’al tziij na utz ta katzelej chi riij, na utz
(efecto para antes de la emisión de la norma), salvo ta kuq’at tziij pa uwi’ juna maak anital chik e chiri’
las que son favorables al procesado. xwinaqirisax wa’ wa q’atab’al tziij; xewi utz kaki’an
ri kakito’ uwi’ ri winaq kaq’at tziij chi riij.
Revictimización. Toda acción u omisión que se Kuxtaneem k’axk’oliil. Ronojel ano’n uwe ewan
realice dentro del proceso penal, que lesione el ano’n ka’ani’ pa juna ch’a’ooj, we katzelex tan
estado físico, mental o psíquico de la persona chi lo ukuxtaxiik tob’ xa puna’ooj juna tikaweex
víctima, por hacerle revivir constantemente el daño uk’ulumaam juna k’ax rumal ma kakuxtax tan chi lo
que se le ocasionó con el delito. che sa’ ri k’ax xuk’ulumaaj.
Robo. Sustracción de propiedad ajena con uso de Eleq’. Umajik, releq’axik ri b’i taq re juna tikaweex
fuerza, intimidación o violencia. pa ch’aooj, kach’ayik pu kaxib’ixik.

S
Salario. Es la retribución que el patrono debe pagar Tojb’al. E ri tojob’al ke ri ajchakiib’ kuya ri rajaaw
al trabajador en virtud del cumplimiento del contrato chaak, re sa’ ri xya’ chi’aaj che pa ri chomanik
o relación de trabajo entre ambos. ~ Mínimo. Es el xb’anik. - Ri lik xa jub’iiq’. E ri chi rajawaxiik kaya’
que tiene derecho de devengar todo trabajador para che ri ajchaak cha’ utz kuloq’ ri chi rajawaxiik che,
cubrir sus necesidades de orden material, moral y ri keb’utzuq ri ralk’o’aal ruuk’, ri karek’owib’eej ri
cultural, que le permita satisfacer sus necesidades uk’asleem ruuk’. K’o rajaaw chaak e kakik’am re
como jefe de familia. En la práctica, en algunas ri tojonik lik xa jub’iiq’, e tojonik nima’q ri’ kaki’ano.
ramas, se ha convertido en el salario máximo.

Chol 4
a’j ch’a hi 83
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 3
Sana crítica. Sistema para valorar las pruebas Saqiil ch’ob’ooj. E chiri’ kaya’ uq’ijool ri retaliil
donde el juez libremente, de conformidad con maak, e chiri’ ri q’atol tziij karil saqiil ronojel ri
sus ideas o convencimiento, pero debidamente etaliil, kachoman chi riij, kana’ojin saqiil chi riij, jay
fundamentadas por disposición legal, hace el ruuk’ saqalaj taq na’ooj, kub’i’ij sa’ ri tojob’al maak
análisis respectivo sobre los medios de prueba para kaya’ che ri ajmaak.
emitir resolución.
Sanción. Pena u obligación establecida en la Jikib’an tojoj maak. Wajun tojoj maak pu juna
ley para quien la infringue. 2. Declaración del pataan eqalen kaya’ che ri winaq ri kuxalq’atiij uwi’
Organismo Ejecutivo de estar de acuerdo con ri q’atab’al tziij. 2. Jun q’ajisanik ku’an ri molooj
el proyecto de ley previamente aprobado por el k’amal b’ee re kuk’utu chi kuk’ul uk’u’x, kunimaj
Congreso. ri q’atab’al tziij, ri nimaam chi rumal ri e B’anal
q’atab’al tziij.
Sanear. Asegurar y garantizar la reparación de un Tzukul yijb’aneem. E chiri’ kajikib’axik chi kayijb’ax
daño eventual, principalmente en la compraventa. juna sa’ch na utz ta u’anoom; e wa echiri’ kak’ayix
juna sa’ch jay k’o k’ax che.
Secretario judicial. Funcionario de la administración Ajtz’iib’ re q’atol tziij. Jun winaq nim reqale’n
de justicia o principal auxiliar del juez o tribunal, el pa utaqanik ri q’atooj tziij, e nab’ee to’ol re wa’
cual tiene a su cargo la custodia y tramitación de ri q’atol tziij, uchaak ri re kuchajij ronojel ri uwujiil
los expedientes. ch’a’ojineem anoom chi uwach.
Secuestro. Plagio. 2. Depósito de un bien con Eleq’an winaq. Eleq’. 2. Rawaxiik juna sa’ch ruuk’
un tercero hasta que se resuelva su propiedad o junchik winaq, k’ate kakek’amo e chiri’ eta’matal
destino. chik china ruuk’ kakanaj wi p upa kataq wi ub’i.
Seguridad Social. Es el sistema de previsión, To’b’al wachiil ke ajchakiib’. E wa’ ri jun molooj
obligatorio para los patronos que tienen más de q’atab’al uwach k’axk’oliil che ri ulewaal; wa’ b’i’tal
tres trabajadores de carácter permanente, que en chi ke ri rajaaw chaak kakiya chi ke ri ajchakiib’, we
Guatemala se organiza en torno al IGSS (Instituto e chi oxib’; Wara Iximuleew kaya’ ri rutziil wachaaj
Guatemalteco de Seguridad Social) y cubre rumal ri Molooj chajal utzwachiil; wa’ e kerilij jujun
contingencias como vejez, maternidad, accidentes. taq k’ax, cha’ ta ri’, keril ri nima’q winaq, ri ralaxiik
juna ch’uti’n jay e chiri’ kariqitaj juna ka’xk’oliil na
oye’eem taj.
Sentencia. Fallo. 2. Resolución judicial en la que Ch’ayb’al. Tojob’al iil. Q’atooj tziij. 2. Uchomaniik
se pone fin a un juicio civil o penal, pudiendo ser ri q’atab’al tziij e chiri’ kak’is uchola’j juna q’atooj
absolutoria, de condena, constitutiva, entre otras. tziij; laj re katzoqopix ri winaq xq’at tziij pa uwi’ pu
we kab’i’xik sa’ utojiik ri maak ku’ano.
Separación. Alejamiento de los esposos o de Jachon iib’. E chiri’ kakijach kiib’ ka’ib’ tikaweex
los unidos de hecho sin que ello implique que el kituneel kilaq’eel kiib’, e ma na eta ri’ kakiyojij ri
matrimonio o unión de hecho se disuelva, es decir kik’asleem ki’anoom lo junaam; na kijachoom ta
que sigue el vínculo legal que los une, debido a la kiib’ saqiil, rumal jela’ kakaj kaki’ano pu rumal na
voluntad de uno, por mutuo acuerdo o por decisión kijachoom ta kiib’ chi uwach ri q’atab’al tziij.
judicial.

4 hi
84 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
4 inos jurídicos Esp
Servicio de Asistencia Legal Gratuita a la Ya’oj to’ob’ chike kik’ulumaam k’ax. Jun Molooj
Víctima. Institución adscrita al Instituto de la eb’aj to’onel e k’o chupaa ri jaa re ri Nima to’onel
Defensa Pública Penal que proporciona a la mujer re Tinamit pa Q’atab’al Tziij; e kato’w re ri ixoq jay
que resulte víctima de cualquier forma de violencia ri ralk’o’aal ruuk’ juna ixoq To’oneel re tinamit uwe
y a sus familiares, los servicios de una Abogada juna achi To’oneel re tinamit pacha’ kuto’ uwi’ kikoch
Defensora Pública o un Abogado Defensor Público loq’oxiik.
para garantizar el ejercicio de sus derechos.
Servicio civil. Obligación de todo ciudadano de Eqalen to’ob’ ke alab’oo, alitoo. Jun pataan ya’tal
servir a la nación en alguna actividad pacífica, por chi kiqul konojel ri tikaweex re kakito’ ri kitinamiit
analogía con el servicio militar. che ronojel sa’ ri kajawax che, cha’ ta ri’, kakichajij
ri tinamit chi uwach junchik tinamit, we karaaj ku’an
ch’a’ooj.
Servidumbre. Carga impuesta a un bien inmueble Ya’oj ik’oweem. Jun eqa’n, jun tojonik kaya’ chi riij
en beneficio de otro bien inmueble o de personas. juna uleew, cha’ rutzilaal junchik uleew, pu utziil ke
ri winaq.
Sicario. Persona que mata a otra u otras a cambio Tojoom kamisaneel. Winaq kukamisaaj jun rach
de un salario. winaq xa rumal ma katojik.
Siembra y cultivo. Es el delito que comete la Tiko’neem. Jun maak ku’an ri winaq we na
persona que, sin estar autorizado legalmente jinta uwujiil ya’tal che rumal q’atb’al tziij, kutik
siembre cultive o coseche semilla, florescencias, uwe kukochij ija’, usi’j, ukotz’i’j aq’ees re kesach
plantas o parte de las mismas, de las cuales sachisab’al na’ooj uwe q’ab’arisab’al che la uxaaq.
naturalmente o por cualquier medio, se pueda
obtener drogas que produzcan dependencia física
o psíquica.
Sindicado. Es la persona a quien se le atribuye K’utamakuneel. E ri winaq yakoom jun maak chi
haber cometido un delito, que posteriormente se riij, jay chi chwach panoq kapaj ronojel wa u’anom
sujetará a una investigación. pacha’ ka’an jun tzukuneem ch’ob’oneem.
Sindicato. Es toda asociación permanente de Kimoloj ajchakiib’. Konojel ri molooj ajchakiib’ pu
trabajadores o patronos, de personas de profesión ri molooj erajaaw chaak, ri k’o keqalem, kimoloom
u oficio independientes, constituida exclusivamente kiib’ rumal utzukuxiik ri utziil pa kiwi’ chi jujunaal, chi
para el estudio, mejoramiento y protección de kixo’l konojel.
sus respectivos intereses económicos y sociales
comunes.
Sistema acusatorio. Sistema que garantiza la Ucholajiil choman ch’a’ooj. Ucholajiil ri chomanik,
imparcialidad y la objetividad del enjuiciamiento. Se e chiri’ kuq’alajisaaj ri q’atool tziij chi na jinta juna
da una separación de funciones entre los diversos kuya raqan ruuk’. Kajach kipaa ri q’atab’al tziij
sujetos del proceso penal: el Ministerio Público, kechakun pa uwi’ jun ch’a’ooj: Ri taqaneel iloneel,
el inculpado y su defensa técnica, y el juzgador. La ri ajmaak ruuk’ ri ch’aweel chi riij, jay ri q’atool tziij.
acusación se encomienda al Ministerio Público que Ri maak kaya’ pa uq’ab’ ri taqaneel iloneel, rumal
es un órgano del Estado. ma ajchaak re ri siwaan tinamit.
Sistema inquisitivo. Sistema que presenta una Junalik q’atol tziij. E chiri’ kalaq’ab’ex uwach ri
fusión de funciones y de órganos, en el cual el chaak jay ri molooj, rumal ri’ ri q’atool tziij ku’ano
juzgador actúa como acusador y juez a la vez. pacha’ kojoj maak jay q’atool tziij.

Chol 4
a’j ch’a hi 85
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 5
Soberanía. Derecho de los Estados a organizarse Tukelaal nima taqaneem. Taqanto’onik ke ri siwam
y regirse con absoluta independencia y libertad. tinamit re kakichola’jij, kakisuk’upiij kiib’ kitukeel.
Voluntad política que reside en el pueblo y se Rajab’al k’u’xaaj re ri tinamit chi riij ri k’aslemaal jay
ejerce por medio de sus órganos constitucionales kumal ri molooj kechakun pa ub’i’ ri tinamit.
representativos.
Sobreseimiento. Auto dictado por el juez ante la K’isach’a’oj chi riij makuneel. Jun taqanik kuya
evidente inexistencia de delito y la ausencia de jun q’atool tziij rumal na jinta maak rumal ri’ na utz
las condiciones legales para dictar una sentencia. ta kab’i’x juna tojob’al maak. Wara k’ut kak’is wi ri
Pone fin al proceso penal iniciado en contra de una ch’a’ooj jeqerinaq lo chi riij ri tikaweex.
persona.
Socio. Miembro de una asociación o agrupación de Junamiil chaak. Jun tikaweex k’o pa juna molooj pu
individuos que persigue un fin. juna puuq chi tikaweex, ri junaam kakitzukuj ri utziil
chi kiij chi kiwach.
Solidaridad. Alianza global entre seres humanos. Uch. E chiri’ ri tikaweex kakito’ kiib’ chi kiwach.
Ponerse en el lugar de la otra persona. E chiri’ k’o juna tikaweex kuya riib’ pa uk’axeel
Elementos que la caracterizan: acción común, junchik. E kak’utuw wa’ we k’o kuchun iib’: ri
estímulo, respeto, confianza, apoyo, cohesión, komoon chaak, ri k’ax na’ooj iib’, ri uya’iik uwach
confidencialidad. Adhesión circunstancial a la causa q’ijaal, ri kub’ulib’al k’u’xaaj, ri to’on iib’, ri na jinta
o a la empresa u opinión de otras personas. tzijob’enik chi riij juna, ri junamiil na’ooj chi riij ri
chaak, ri uchakub’exiik riij ri kirayib’aal konojel ri
tikaweex kikuchuum kiib’.
Subordinación. Relación de dependencia en Taqo’neel. E chiri’ k’o juna tikaweex ku’an taqo’niil
la cual una persona se sujeta a otra de manera chi riij junchik, k’o kataw re.
jerarquizada.
Subsidio. Prestación pública asistencial de carácter Tojon to’b’al. Jun to’onik chi pwaqiil kuya ri q’atab’al
económico y de duración determinada. tziij, e ma xa q’alaaj janipa kak’isik.
Sucesión hereditaria. Traspasar a los herederos Jachoj b’eyomaal ruma q’atol tziij. E chiri’ kaya’
todos los bienes, derechos y acciones que no kan pa kiq’ab’ ri mi’aal alk’o’aal ronojel ri b’eyomaal
se extinguen con la muerte. ~ Intestada. Sin k’olik, ri na kak’is ta uwach e chiri’ kakam ri rajaaw.
testamento. ~ Testamentaria. Disposición de - Tz’ib’ital taj. Ri na jinta uwujiil. - Uwujiil rajab’al
última voluntad contenida en un testamento válido. k’u’xaaj. E ri wuuj pa tz’ib’ital kan wi ri k’isib’al
rajab’al uk’u’x juna tikaweex.
Sufragio. Sistema electoral que se emplea para la Cha’ooj. Jela’ kab’i’x che e chiri’ kecha’ ri tikaweex,
designación de las personas que han de ocupar ri kaya’ juna keqalem pa ri tinamit; wa cha’ooj e ri
ciertos cargos públicos y que se manifiesta por la tinamit ka’anaw re, e chiri’ kujuch’ uwach wuuj chi
emisión del voto de los votantes. riij china ri karaaj.
Suicidio. Acción y efecto de quitarse Kamisan iib’. E chiri’ k’o juna tikaweex utukeel jay
voluntariamente la vida. ruuk’ rajab’al uk’u’x kukamisaaj riib’.
Sujeto activo. Titular de un derecho. Rajaaw to’ontaqanik. Jela’ kab’i’x che ri tikaweex ri
rajaaw ronojel ri utziil chomaal kuya ri q’atab’al tziij.
Sujeto pasivo. Titular de una obligación. Eqaneel nimaneel. E ri tikaweex, ri chi rajawaxiik
ku’an ri pataan q’atoom chi uqul.

4 hi
86 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
6 inos jurídicos Esp
Supletorio. Lo que complementa o reemplaza. Jaluwatziij. E ri kutz’aqatisaaj pu kujal uwach juna
Jurídicamente, el título supletorio es el que se le sa’ch. chi uwach ri q’atb’al tziij, ri uk’axeel wujiil e
pide a la parte a falta de otras pruebas. ri katz’onox che ri ajmaak rumal na k’i ta ri retaliil ri
maak uya’oom.
Suplicatorio. Comunicación que se realiza entre Tz’onoweel to’b’al. Jun tziij pixaab’ kakib’ij chi
jueces, cuando uno de grado inferior se comunica kiwach ri q’atol tziij, e chiri’ jun ch’uti’n la apataan
con uno de grado superior, para ejecutar un acto kach’a’t ruuk’ jun chik nim upataan pacha kaki’an
procesal necesario. juna q’atoj tziij.
Suposición de parto. Comete este delito quien Loch’aneem re rax wi’aaj. Katzaq pa maak chi xa
finja un embarazo o parto para obtener para sí o ku’an raq’uul kub’ij rax uwi’ uwe kak’oji’ uch’uti’n
tercera persona, derechos que no le correspondan. pacha kuqusik koch loq’oxiik chi’ re uwe che jun chik
qatziij ta uwach.
Supresión y alteración de estado civil. Comete Esaneem xaq jaloneem re tukelaal uwe k’ulanik.
este delito quien: Katzaq pa maak chi na:
1. Falsamente denunciare o hiciere inscribir 1. Xa raq’ul kutz’ib’aaj pa ri jaa alajineel
en el registro de personas correspondiente, ke tikaweex juna tziij kujalk’atiij uwach
cualquier hecho que cree o altere el estado uk’aslemaal juna tikaweex we xa raq’uul.
civil de una persona, o que a sabiendas, se 2. Kurewaj juna raal are xa rumal kumaj
aprovechare de la inscripción falsa. uchook loq’oxiik ya’tal che.
2. Ocultare o expusiere un hijo con el propósito 3. Kutz’ib’aaj juna alaxib’al ke na qatziij taj, xaq
de hacerlo perder sus derechos o su estado junaam katzaq pa maak we xa kuno’jiij kib’i’
civil. uchuu uqaaw juna ak’al.
3. Inscribiere o hiciere inscribir un nacimiento
inexistente o proporcionare datos falsos de
los progenitores.
Suspensión. Levantamiento de alguien o algo. Tanab’aneem. Jela’ kab’i’x e chiri’ kachaqab’ax
2. Detención de un acto. 3. Interrupción, u’aniik juna sa’ch. 2. Uchaqab’axiik jun anooj.
aplazamiento de una vista, sesión u otra reunión 3. Uq’atexiik uwach juna riqooj iib’, juna chomanik.
o audiencia. 4. Sanción administrativa que priva 4. Jun taqanik kuq’ateej uwach ri tojob’al re ri
del sueldo y a veces temporalmente del empleo. ajchaak, pu kuq’ateej uwach ka’ib’ oxib’ q’iij uwach
5. Corrección disciplinaria laboral que significa la ri uchaak. 5. Jun taqanik pa kiwi’ ri ajchaak re
interrupción de la relación de trabajo durante cierto kutak’ab’a ri chaak- re ri tojoj maak (uchaqab’axik
lapso. ~ Condicional de la pena (suspensión ri terneb’enik ku’an ri q’atab’al tziij). Ri iloneel
condicional de la persecución penal). El q’atab’al tziij ya’tal che kataqan re karoq’taaj ri
Ministerio Público puede proponer la suspensión terneb’enik ku’an ri q’atab’al tziij e chiri’ ri maak
de la persecución penal cuando el delito cuya pena q’atoom tziij chi riij kek’ow ta che ri wo’oob’ junaab’
máxima no exceda de cinco años de prisión y que ri utojiik, xoq e chiri’ ri ajmaak na itzeel winaq taj,
el imputado no revele peligrosidad, además que el na kaxib’in ta pa ri k’o wi; xoq e chiri’ ri ajmaak na
imputado no haya sido condenado anteriormente jinta julajoq q’atoon tziij chi riij rumal juna k’axalaj
por delito doloso, que antes de la perpetración maak; we utz ri ub’iniik usilab’iik e chiri majaa’
del delito, el beneficiado haya observado buena kamakunik, we uk’utuum chi utz ri ub’ano’n jay
conducta y hubiere sido un trabajador constante, kachakun saqiil; we ri maak xu’ano na xib’ib’al ta
que la naturaleza del delito cometido, sus móviles y uwach jey rumal ri’ utz kach’ob’ chi na kamakun ta
circunstancias, no revelen peligrosidad en el agente tanchik.
y pueda presumirse que no volverá a delinquir.

Chol 4
a’j ch’a hi 87
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 7
Sustancia psicotrópica. Es un agente químico Kunub’al sachisab’al na’ooj. Jun itzeel kunub’al
que actúa sobre el sistema nervioso central, lo katzaq puwi’ ri tzatzaq’oor, uwari’ che kujalk’atiij ri
cual trae como consecuencia cambios temporales no’jib’al, ri ch’ob’oneem jay kujalk’atiij uwach u’ano’n
en la percepción, ánimo, estado de conciencia y juna tikaweex.
comportamiento.
Sustitución de un niño por otro. Comete este Jalk’atin k’o’maab’. Katzaq pa wa maak ri winaq
delito quien sustituya a un recién nacido por otro. kujalk’atiij juna nee’ k’e ri’ alaxinaq ruuk’ junoq chik.

T
Tala de árboles de especies protegidas. Es Q’atoj chee’ cha’om jay chajiim. Jun maak ku’an
el delito que comete quien talare, aprovechare, ri winaq we kuchoy, kutrosiij, keb’uchoy taq ri chee’
descortezare, ocotare, anillare o cortare la uwe xa uq’ab’ echajiim rumal ma katajin kik’isiik.
copa de árboles de especies protegidas y en Ronojel wa’ yoq’oneem che ri uchoyiik chee’
vías de extinción, contenidas en los convenios jikib’aam pa nima’q q’atb’al taq tziij uya’om riib’ ri
internacionales de los que Guatemala es parte y tinamiti Paxil chuxee’.
que se encuentran en los listados nacionales de
especies protegidas legalmente aprobados.
Tanteo. Facultad que por ley o costumbre jurídica Pajaneem k’ayiij. Wajun anooj ya’tal rumal ri
tiene una persona para adquirir algo con preferencia q’atab’al tziij, pu rumal uk’amoom rib’ che ri
a los compradores y por el mismo precio. tikaweex k’o uwach kuloq’ juna sa’ch chi ke ri
ajk’aay pa rajil kaya’ wi kan che.
Tasa. Pago que se hace por la utilización de un Ch’uta tojb’al. Tojonik e chiri’ kachapab’ex juna
servicio público. sa’ch re ri tinamit.
Tatuaje. Dentro de una investigación penal es un K’exwaach chwa ch’ekul. Pa ri tzukun maak jun
cerco o señal que queda alrededor de una herida retaliil q’aaq’ kakanaj che juna teel anital rumal
por arma de fuego disparada desde muy cerca. k’aqb’al q’aaq’ k’aqoom xa niqaaj.
Técnica jurídica. Pericia o habilidad para hacer uso Saqiil chapab’enik rub’eyaal tziij. Saqiil na’ojib’al
de la ley, de los procedimientos y de los recursos re utz ukojiik ri q’atab’al tziij, xoq ri uchola’j
jurídicos. kab’anik jay ronojel sa’ ri b’i taq re ri q’atab’al tziij.
Tenencia de armería ilegal. Es el delito que comete Ewaam k’olib’al k’aqb’al q’aaq’. Jun maak ku’an ri
quien sin contar con licencia de la DIGECAM, de winaq we na jinta uwujiil ya’tal che rumal DIGECAM
manera permanente o habitual, le de mantenimiento kusu’ uwe kuyijib’a’ k’aqb’al q’aaq’ we na re taj.
o reparación a armas de fuego que no sean de su
propiedad.
Tenencia ilegal de municiones. Es el delito que Ewaam k’olib’al ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’. Jun maak
comete la persona que tenga en su poder munición ku’an ri winaq we k’o ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’ ruuk’
exclusiva para armas de fuego de uso exclusivo tob’ we ke ri achijaab’ b’alam kiq’uuq’, ub’aq’ q’aaq’
del Ejército de Guatemala, anti-blindaje, explosiva, kurik’owisaaj ch’iich’ lik k’o uchuq’ab’, ub’aq’ q’aaq’
incendiaría o envenenada con productos químicos kapoq’ik, kumaj q’aaq’ uwe kunam b’i ruuk’ juna
y naturales. kunub’al k’o b’i kamisab’al chutza’m.

4 hi
88 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
8 inos jurídicos Esp
Tenencia o portación de arma de fuego con Uk’axiik k’aqb’al q’aaq’ yojoom rajlib’al, uwe
número de registro alterado, borrado o no ajilaam ta ruma DIGECAM. Jun maak katzaq ri
legalmente marcada por la DIGECAM. Es el winaq chupa we k’o uwe ruk’am juna k’aqb’al q’aaq’
delito que comete la persona que tenga o porte jay we jinta uwujiil pacha’ ri chololeem.
una o más armas en cualquiera de las condiciones
mencionadas.
Tentativa de delito. Cuando el autor da inicio a la Chaqb’al makuneem. Echiri’ ri ajmaak kujeq u’aniik
ejecución del delito, pero que por hechos exteriores ri maak, e ma na kuk’is ta u’aniik rumal k’o b’ano’n
no se produce. kaq’aten uwach.
Territorio. Espacio terrestre, marítimo y aéreo en Uwach kajuleew re juna tinamit. Ch’aqaap uleew,
que ejerce soberanía o jurisdicción un Estado. ch’aqaap ya’ jay ch’aqaap ri kaaj k’o pa uq’ab’ jun
2. Concepto que refiere al hábitat de los pueblos siwaan tinamit. 2. E ri kuleew kik’olib’al ri tikaweex
indígenas en las regiones que ocupan o utilizan ajchiqawach, pa ejeqel wi ri kik’iyaal, pa kaki’an wi ri
de manera colectiva y que se reviste de elementos kib’ano’n kina’ooj, pa kakiloq’oj wi ri kityoxiil.
culturales y valores espirituales.
Testamento. Acto jurídico de última voluntad, Uwujil rayb’al k’u’xaaj. Jun anooj pa ub’eyaal
unilateral e indelegable, por el cual una persona q’atab’al tziij pa kab’i’x wi ri k’isib’al rajab’al k’u’x
dispone del todo, o parte de sus bienes, para juna tikaweex; chiri’ kub’i’ij sa’ ri karaaj ku’an che
después de su muerte. ronojel ri b’i taq re, pu pa nik’ajoq che ri b’i taq re e
chiri’ kaminaq chik; xewi ri re utz wa’, na jinta juna
utz re pa uk’exeel.
Testigo. Persona que da testimonio de una cosa. Iloneel ch’aweel. E ri tikaweex kub’i’ij ri ub’eyaal chi
~ De descargo. El que, en el procedimiento penal, uwi juna sa’ch. - Re elisan eqa’n. pa ri ch’a’ojib’al
declara a favor del procesado, de su inocencia o taqanik, e ri kuto’ uwi’ ri kaq’at tziij chi riij, kub’i’ij chi
menor culpabilidad. na jinta umaak pu na nim ta ri umaak.
Título. Documento en que consta el derecho a un Retaliil wuuj. Jun wuuj pa kub’i’ij wi china rajaaw ri
bien inmueble. 2. Documento en que consta una b’eyomaal tikil. 2. Jun wuuj pa tzib’ital wi juna k’aas
deuda pública o un valor comercial. ~ De crédito. pu ri rajil juna sa’ch.- re k’aas. Jun wuuj pa tz’ib’ital
Documento mercantil que incorpora un derecho wi ri ya’talik kab’an chi tukelaal.- re taqanik. Ri wuuj
literal y autónomo. ~ Ejecutivo. Documento con k’o uq’iij, k’o uchuq’aab’ jay ruuk’ la’ katz’onox chi
mérito y fuerza para poder solicitar y obtener de un uwach ri q’atab’al tziij kaya’ che ri tikaweex sa ri
tribunal la ejecución del derecho contenido en él. kub’i’ij chupaa.
Tortura. Todo acto por el cual se inflija Tz’onoj eta’maneem ruuk’ k’ax. Ronojel itzeel
intencionadamente a una persona dolores o ano’n ka’an che juna tikaweex, echiri’ ka’an k’ax
sufrimientos graves, ya sean físicos o mentales, che rolowaal pacha’ keta’max juna ukab’ urox
con el fin de obtener de ella o de una tercera, winaq juna tziij kakaaj kaketa’maaj chwi juna maak
información o una confesión, de castigarla por un u’anoom ri kak’uluw ri k’ax.
acto que haya cometido.
Trabajador social. Profesional encargado de Tzukuneel chomaneel. Ajchaak eqele’neel k’o pa
emitir opinión sobre análisis de casos en diferentes uq’ab’ kuch’ob’ raqan, kuq’alajisaaj uwach sa’ taq ri
ramas desde la perspectiva socioeconómica y de usuk’ilikil juna b’ano’n e kucha’tib’eej riij ri me’r korti’l
relaciones humanas. jay ri sa’ ri ki’ano’n ri tikaweex chi kixo’l.

Chol 4
a’j ch’a hi 89
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 9
Traductor legal. Persona que se ocupa de explicar Ajq’atisan tziij pa q’atol tziij. Jun tikaweex uchaak
a otras, de manera escrita, lo dicho en idioma que kutz’ib’aaj chi ke nik’aaj tikaweex chik sa’ xub’i’ij ri
les es desconocido en un texto jurídico o en partes jun pa uch’a’teem ri re jay ri nik’aaj chik na kakimaj
de un proceso judicial. ta usuuk’.
Tráfico ilegal de flora y fauna. Es el delito que Xelaq’aay uk’axiik awaj xaq raxal juyub’
comete quien ilegalmente transporte, intercambie, taq’aaj. Jun maak ku’an ri winaq we xa xelaq’aay
comercialice o exporte ejemplares vivos o muertos, kurik’owisaaj, kujalo, kuk’ayij uwe keb’utaq b’i pa jun
partes o derivados de productos de flora y fauna chi tinamit awaj uwe aq’ees, chee’ e k’o pa raxaal
silvestre amenazadas de extinción así como de las jay we katajin uk’isik kiwach jela’ pacha’ ri chololeem
endémicas y de aquellas especies consideradas chupa ri q’atab’al tziij re iloneel chajineel mutza’j re
dentro de los listados de especies amenazadas tinamit re kakichajij juyub’aal taq’ajaal.
en peligro de extinción publicados por el Consejo
Nacional de Áreas Protegidas.
Tráfico ilícito. Cualquier acto de producción, Xelaq’aay uk’axiik. Tob’ xa juna ano’n re ka’anik,
fabricación, extracción preparación, oferta, kak’amik, kayijib’axik, kajachik, kak’olik, kik’owisaxik,
distribución depósito, almacenamiento, transporte kak’ayixik uwe kakoj juna sachisab’al na’ooj uwe
venta, suministro, tránsito, posesión, adquisición q’ab’arisab’al xa xelaq’aay chwa ri q’atab’al tziij.
o tenencia de cualquier droga, estupefaciente o
sustancia psicotrópica sin autorización legal.
Tráfico ilícito de armas de fuego o municiones. Xelaq’aay uk’axiik k’aqb’al q’aaq’ uwe ub’aq. Jun
Es el delito que comete quien importe, exporte, maak ku’an ri winaq we kuk’am panoq, kutaq b’i,
adquiera, venda, entregue, traslade o transfiera kuk’amo, kuk’ayij, kujacho, uwe kuya’ chi che junoq
cualquier tipo de arma de fuego, sus piezas, juna k’aqb’al q’aaq’, juna tz’ita’j re wa’ wa k’aqb’al
componentes o municiones desde o a través del q’aaq’, ub’aq’ k’aqb’al, tob’ we pa ri utinamiit uwe
territorio nacional hacia otro Estado si: utinamiit taj we:
a. Si cualquiera de los Estados involucrados a. We ri jun uwe ukab’ tinamit na kuya’ ta
no lo autoriza. uwujiil.
b. Sin contar con la licencia respectiva de la b. We na ya’tal ta uwujiil rumal ri DIGECAM.
DIGECAM. c. We eb’ajilaam ta ri k’aqb’al q’aaq’.
c. Si las armas de fuego no han sido marcadas. d. We jalk’atiim, yojoom uwe ewaam ri rajilab’al
d. Si las marcas de las armas de fuego han ri kaqb’al q’aaq’.
sufrido falsificación, supresión o alteración
ilícita.
Trámite irregular de adopción. Comete este Saqiil ta uya’ik uwujiil sipam ak’al. Katzaq pa
delito el funcionario público, que a sabiendas, de wa maak ri ajpataneel re tinamit, we tob’ reta’am
trámite, autorice o inscriba una adopción, utilizando jay kuchomaaj uwe kutz’ib’aaj juna sipan ak’al, we
documentos o inscripciones en registros públicos kuchapib’eej wuuj re alaxib’al na qatziij taj, xa ela’
falsos o donde se haya alterado la filiación de una jela’ kutz’ib’aaj juna tikaweex tz’aqaat ta ujunaab’,
persona menor de edad o cualquier otra Información xaq junaam katzaq pa maak we xu’an ta ri kub’i’ij ri
exigida por la ley para la validez de una adopción. q’atab’al tziij chwi usipaxik juna ak’al.

4 hi
90 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
q inos jurídicos Esp
Trampas bélicas. Según la Ley de Armas y Itzeel sokob’al. Kub’i’ij ri q’atab’al tziij re k’aqb’al
Municiones, se consideran trampas bélicas: todos jay ub’aq q’aaq’ e ri itzeel sokob’al e ronojel sa’ch
aquellos artefactos utilizados en forma disfrazada u kasokonik are ku’an k’ax re kuchap uwe kukamisaaj
oculta para causar daño, capturar o eliminar al ser juna tikaweex kachapib’ex uwe kachapib’ex taj
humano, utilizando o no explosivos como parte de poq’osanib’al.
las trampas. Eta’matal uwach itzeel sokob’al re chapan awaj pu
Se consideran trampas de caza y de pesca, las kar taq ronojel ri xa e kichaak la’.
diseñadas, fabricadas y utilizadas exclusivamente
con tal propósito.
Transgredir. Quebrantar, violar un precepto, ley Xalq’atin q’atb’al tziij. Jela’ kab’i’xik e chiri’
o estatuto. kaxalq’atix uwi’ juna taqanik, juna q’atab’al tziij
pu juna chomanik.
Tránsito ilícito de armas de fuego o municiones. Xelaq’aay uk’axiik k’aqb’al q’aaq’ uwe ub’aq’.
Es el delito que comete quien transite por el territorio Jun maak katzaq ri winaq chupa we ruk’am pa
nacional armas de fuego, sus piezas, componentes, tinamit k’aqb’al q’aaq’, uch’aqapuul uwe ub’aq’
o municiones, sin contar con la autorización k’aqb’al q’aaq we na jinta uwujiil ya’tal ruma ri
respectiva de la DIGECAM. DIGECAM.
Transporte y/o traslado ilegal de armas de fuego. Xelaq’aay ik’owisaxik pa b’inib’al k’aqb’al q’aaq’.
Es el delito que comete quien sin contar con licencia E jun maak ku’an ri winaq we na ya’tal ta uwujiil che
de la DIGECAM, transporte o traslade armas de rumal DIGECAM karuk’aaaj uwe kutaq b’i k’aqb’al
fuego en el territorio nacional. q’aaq’ pa ri tinamit.
Transporte y/o traslado ilegal de municiones. Xelaq’aay ik’owisaxik ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’. E
Es el delito que comete quien sin contar con jun maak ku’an ri winaq we na ya’tal ta uwujiil che
licencia de portación o tenencia respectiva de la rumal DIGECAM karuk’aaj uwe kutaq b’i lajuuj re
DIGECAM, transporte y/o traslade cincuenta (50) o oxwinaq (50) uwe k’iyaal ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’.
más municiones para armas de fuego.
Trata de personas. Constituye delito de trata de K’amoj winaq re jalajuuj k’axk’oliil. Jun makunik
personas la captación, el transporte, traslado, re k’amoj winaq, e chiri’ kechap uwe kek’am jun uwe
retención, acogida o recepción de una o más k’iyaal chi tikaweex re keya’ pa k’ax.
personas con fines de explotación. Anoj k’ax: e chiri’ kek’ayix ri winaq chwa b’aq’unik,
Se entiende como explotación: La prostitución e chiri’ ka’an tz’i’ chike pa chaak, e chiri’ ketaq che
ajena, cualquier otra forma de explotación sexual, utz’onoxiik pwaq pa b’ee, e chiri’ ka’an k’ax chi ke,
los trabajos o servicios forzados, cualquier tipo de re kechakun chwa taq jaa, ri kik’ayixiik ri tikaweex,
explotación laboral, la mendicidad, cualquier forma ri uresaxiik upaa kolowaal, ri kitijoxiik tikaweex
de esclavitud, la servidumbre, la venta de personas, k’amaja kijunaab’ che u’anikiil juna maak, ri saqiil ta
la extracción y el tráfico de órganos y tejido sipan ak’al, kiminik pa b’aq’unik, ri xa kamin kiwach
humanos, el reclutamiento de personas menores de che ku’an rax kiwi’, ri xa kemin chupaa ri k’ulankiil
edad para grupos delictivos organizados, adopción uwe juna chi k’ax.
irregular, trámite irregular de adopción, pornografía,
embarazo forzado o matrimonio forzado o servil.
Tribunal. Lugar en que los jueces administran K’olob’al q’atoj tziij. K’olib’al pa kakiq’at wi tziij ri
justicia. ~ Supremo Electoral. Tribunal que ejerce e q’atol tziij. - ri Cha’oneel Nimak’olib’al. Moloj
la máxima autoridad en material electoral. Q’atol Tziij nim uwach uq’iij, e ri nimalaj taqaneel
chwi ri cha’ool rajchaak tinamit.

Chol 4
a’j ch’a hi 91
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac w
Tutela. Autoridad, que en defecto de la paterna o Chajinib’al chwa q’atoj tziij. Jela kab’i’x che e chiri’
materna, se confiere por orden judicial, para cuidar kaya’ pa uq’ab’ juna tikaweex ri riliik uchajixiik juna
de la persona y sus bienes que por minoría de ch’uti’n pu juna tikaweex na tz’aqaat ta uwach jay
edad o por otra causa no tiene completa capacidad ronoje ri b’i taq re, we ri uchuu pu ri uqaaw na jinta
civil. kichuq’ab’ re kakichajij ri ke.
Tutelaridad laboral. Principo del derecho al To’b’al chwi chakuneem. Jun taqanik ya’tal pa ri
trabajo, que se sintetiza en el trato jurídico chakuneem, e karilij ri utaqaniik ri q’atab’al tziij
preferente que otorgan las normas del derecho pa kiwi’ konoje ri ajchaak, rumal e ri ke ri na nim
laboral a los trabajadores en virtud de que son la ta ki chuq’aab’ we k’o juna ch’a’ooj chi riij ri chaak,
parte más débil de la relación laboral, buscando rumal ri ruuk’ wa’ kajunamax ri kichuq’aab’ ruuk’ ri
compensar la desiguldad que existe con relación a rajaaw chaak.
los patronos.
Tutor. Persona que ejerce la tutela. Chajinib’aneel. E ri tikaweex kachajinik.

U
Unión de hecho. Vida en común de un hombre Saqiil uk’axiik iib’. E chiri’ k’o ju ixoq jay jun achi
y de una mujer sin las formalidades legales del kakik’am kiib’ xa jela’, na kek’uli’ taj. Wa’ chi
matrimonio. Ésta debe ser probada mediante la rajawaxiik kakisaqij ri kik’uleel kiib’ chi uwach juna
declaración realizada ante el alcalde o notario, q’atol tziij, cha’ utz kilitajik chi jun achi jay jun ixoq,
donde se demuestre que un hombre y una mujer ri na jinta uk’ayewaal chi kixo’l re kakik’am kiib’, e
capaces de contraer matrimonio han mantenido k’o junaam, k’o chi juna oxib’ junaab kitunum kiq’ab’
hogar y vida en común por más de tres años. kaqan. Wa’ chi rajawaxiik rumal ruuk’ wa’ kaya’ ri
Esta última formalidad es importante para la taqanto’on iib’ chi ke ri ixoqiib’ jay chi ke ri ak’alaab’
reivindicación de los derechos de las mujeres y de (tzuqub’al ke jay b’i taq ke).
los niños (alimentos y patrimoniales).
Uso. Derecho a percibir gratuitamente, aunque Chapanib’al b’itaq re jun chik. E wa’ ri kuya b’ee
con contribución en algunos casos a los gastos, che juna winaq utz kuchapab’eej jujuun taq sa’ch,
los frutos de una cosa ajena, en la medida de las ri uwach juna sa’ch re junchik, we kajawax che pa
necesidades del usuario y de su familia, conocido ri uk’asleem, pa rochoo, e wa’ ri taqanto’onik kuya
como derecho de uso. 2. Forma inicial del derecho okeem che kuchapab’eej. 2. Utikitajik uchapab’exiik
consuetudinario, que coexiste con la ley escrita. ri uq’atab’al tziij tinamit, junaam ruuk’ ri q’atab’al
tziij tz’ib’italik.
Uso ilegal de uniformes o insignias. Es el delito que Ukojiik k’uul ruma pataneel taj. E jun maak ku’an
comete quien con ánimo de cometer un delito use, chi na karaaj ku’an juna maak jay kuchapib’eej uwe
exhiba, porte o se identifique con prendas, uniformes karuk’aaj kiq’uuq’, ketaliil achijaab’ b’alam kiq’uuq’
o insignias reales, similares o semejantes a los del uwe eb’aj chajineel re la tinamit.
ejército, policía o fuerzas de seguridad del Estado.
Usuario. Titular del derecho real de uso. 2. El Rajaaw chapaneel. E ri rajaaw re ri sa’ch
que por concesión u otro título aprovecha aguas kachapib’exik. 2. E ri utz kachapab’eej ri ya’ re
de una corriente pública. 3. Persona que usa con tinamit we k’o uwujiil ruuk’. 3. E ri tikaweex, junelik
frecuencia una cosa o es cliente de un servicio. kukoj juna sa’ch pu junelik kuchapab’eej juna b’i re
komoon.

4 hi
92 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
e inos jurídicos Esp
Usucapión. Consiste en la adquisición de Ku’an rajaaw. E ri jun chi kok’iil ke’u’ana re che juna
un derecho por el transcurso del tiempo, sa’ch, cha’ ri uleew. Xoq utz kab’i’x utzilaj k’amooj
particularmente el derecho a la tierra. También che.
llamada prescripción positiva.
Usufructo. Derecho a disfrutar de los bienes ajenos Xa q’atom rajaw. Jela’ kab’ixik e chiri’ k’o juna
con la obligación de conservarlos, salvo que la ley tikaweex utz kuchapab’eej juna b’eyomaal re juna
autorice algo diferente, y de aprovecharse de los chik; ema chi rajawaxik kuchajij saqiil, we na junwi
frutos o utilidades que éstos generen. ta ri kub’i’ij ri q’atab’al tziij, jay utz kuchap uwach ri
kuya’o.
Usura. Interés que se lleva por el dinero o el género Uwi’ alaj. Jela’ kab’i’x che ri raal juna ch’aq’i’m
en el contrato de mutuo o préstamo. pu juna sa’ch chiq’imaam, ri k’o pa ri chomanik
anitalik.
Usurpación. Arrogación de personalidad, título, Nimarisaneem iib’ /majaneem. Relesaxiik ri ya’tal
calidad, facultades circunstancias de que se che juna winaq, uwujiil nib’a’iil, ronojel ri na jinta
carece. 2. Apropiación indebida de lo ajeno. 3. ruuk’ ri junchik. 2. E chiri’ kak’am juna sa’ch re
Apoderamiento, con violencia o intimidación de un junchik tikaweex. 3. E chiri’ kamaj juna nib’a’iil tikil
bien inmueble ajeno o de un derecho real de otro. pa ch’a’ooj, pu ruuk’ xib’ixo’nik, re junchik tikaweex
pu pa ub’i’ junchik k’o wi.
Usurpación a Áreas Protegidas. Es el delito Umajik uleew chajital ruma qatb’al tziij. E ri jun
que comete quien con fines de apoderamiento, maak ku’an ri winaq we karaaj kuk’amo, karaaj ku’an
aprovechamiento o enriquecimiento ilícito, b’eyoom, kuyak uwach, kuk’ayewaaj ta umajiik
promoviere, facilitare o invadiere tierras ubicadas juyub’ taq’aaj chajiim uwach rumal ri tinamit.
dentro de áreas protegidas debidamente declaradas.
Utilización de actividades turísticas para la Uchapab’exiik k’olob’al re malkateem re taqoj
explotación sexual comercial de personas anoj k’ax che kolowaal tz’aqat ta kijunaab’.
menores de edad. Comete este delito quien, Katzaq pa maak chi na, kuk’ayewaaj ta, kuyijib’a’,
facilite, organice, promueva o permita de cualquier kuyak uwach uwe na kuq’ateej ta uwach u’anikiil
forma la realización de los delitos contemplados en maak chololeem chupaa a pera’j tziij pa ri k’olob’al
este capítulo, a través de actividades relacionadas re malkateem.
con el turismo.

V
Vacaciones. Es el derecho de descanso con goce Tojuxlaneem. E ri uxlaneem kaya’ che ri ajchaak, e
de salario que tienen los trabajadores después ma tojoom uq’iij, e chiri’ uk’isoom chi jun junaab’
de cada año de trabajo continuo al servicio de un chaak ruuk’ ri rajaaw chaak, we xa ruuk’ jun rajaaw
mismo patrono, como mínimo 15 días hábiles. Son chaak kachakun wi. Chi rajawaxik kaya’ wo’lajuuj
obligatorias y remuneradas, aunque si al finalizar chakunib’al q’iij che. Chi rajawaxik kuya ri rajaaw
la relación laboral por una u otra razón no las ha chaak, jay chi rajawaxik kutojo; we xaqak’ate’t xel
gozado o no se las han remunerado, tiene derecho ub’i ri ajchaak jay na ya’tal ta ri uxlaneem che, pu
a cobrar hasta cinco años máximo. na tojotal ta che, utz kutz’onoj, jay utz ka toj ri re
wo’ob’a junaab’ che we naj xchakun ruuk’ ri rajaaw
chaak.

Chol 4
a’j ch’a hi 93
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac r
Vecindad. Circunscripción Municipal en que una K’ulb’atib’al. E ri kolib’al pa jeqel wi ri tikaweex;
persona reside y se rige por las mismas leyes de k’o k’uri taqanik re ri tinamit pa uwi’. Kaq’alajisax
su domicilio. Se acredita con la cédula de vecindad. pa ri uwujiil.
Venta ilegal de armas de fuego. Es el delito que Xelaq’aay k’ayineem k’aqb’al q’aaq’. E jun maak
comete quien sin tener la debida autorización de la ku’an ri winaq we na jinta uwujiil ya’tal che rumal
DIGECAM, venda armas de fuego. DIGECAM kuk’ayij k’aqb’al q’aaq’.
Venta ilegal de explosivos. Es el delito que comete Xelaq’aay k’ayineem
quien venda sin la autorización del Ministerio de la Poq’b’al. E jun maak ku’an ri winaq we na jinta
Defensa Nacional, cualquier clase de explosivos de uwujiil ya’tal che rumal ri Nima Chajineel re Tinamit
los determinados en la Ley de Armas y Municiones. kuk’ayij poq’osanib’al jikib’aam chupaa ri q’atab’al
tziij re k’aqb’al jay ub’aq q’aaq’.
Venta ilegal de municiones. Es el delito que Xelaq’aay k’ayineem ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’. E jun
comete quien sin tener la debida autorización de la maak ku’an ri winaq we na jinta uwujiil ya’tal che
DIGECAM, venda municiones para armas de fuego. rumal DIGECAM kuk’ayij ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’.
Ventaja económica. Es la prestación laboral Uwi’ tojob’al. E ri’ ri jun to’onik kaya’ che ri ajchaak
que recibe la persona trabajadora por parte de rumal ri rajaaw chaak; wa’ uwi’ ri tojob’al re, cha’ ta
su empleador que sea excedente al salario, por ri’ ri kape, koleeb’, nimaq’iij, malakateem; e chiri’
ejemplo: café, refacciones, convivios, excursiones, kel ub’i ri ajchaak, chi rajawaxiik katoj b’i ri uwi’
etc., y que al finalizar la relación laboral debe ch’akanik che, e chi riij janipa ri kuch’ako (30% che
pagarse en este concepto el 30 por ciento del ri kuch’ako).
importe del salario devengado.
Verdad. Valor absoluto y universal. Principio ético Qatziij usuk’ulikiil. Jun qatziij ub’eyomaal ri uwach
que debe guiar a la humanidad. 2. El quehacer uleew. Jun taqanik utz kuk’aam ub’ee ri uwachuleew.
de las instituciones que administran justicia es la 2. Ri kichaak ri molooj ke chakun pa uwi ri q’atooj
búsqueda de la verdad real aun cuando se oponga tziij, e kakitzukuj ri qatziij usuk’uliil, tob’ na junaam
a la verdad formal. 3. Resultante de la sinceridad ta ruuk’ ri qatziij che. 3. E wa’ ri kariqitajik we qatziij
y la franqueza. 4. Lo que es evidente y se tiene por ri kab’ixik, e chiri na jinta kawaxik. 4. Ri k’o chi q’iij
tal. 5. Juicio o proposición que no se puede negar saq jay kab’i’xik chi qatziij. 5. Jun utzilaj q’atooj
racionalmente. tziij, ri na kariqitaj ub’ee na utz taj che.
Veto. Oposición o rechazo del Presidente de la Qatab’al uwach. E ri q’atab’al uwach juna taqanik
República a un proyecto de ley ya aprobado por el ku’an ri Nimalaj taqaneel re tinamit, ri nimam chi
Congreso. rumal ri molooj anal taqanik.
Vicio. Mala conducta con probables o seguros Itzel b’anoneem. Jun itzeel ano’n, ri ku’an k’ax che
perjuicios para el cuerpo o espíritu. 2. Daño ri k’olib’al jay che ri uk’u’x ri tikaweex. 2. Itzelaal che
material. 3. Inmoralidad. 4. Defecto que anula o ri b’i taq re juna. 3. B’ano’n jinta chi usuk’ulikiil. 4.
invalida un acto o contrato, sea de fondo o de Jun itzeel chomanik, ri kuq’at uwach juna ano’n pu
forma. juna chomanik anitalik.
Víctima. Persona que sufre violencia injusta en sí K’ulun k’ax. E ri tikaweex kuriq k’ax na usuk’ulikil
o en sus derechos. 2. El sujeto pasivo del delito. taj, che ri k’olib’al pu che ri chi rajawaxiik che. 2. E
Según la Ley Contra el Femicidio y otras formas de ri katojoow maak rumal ri k’o umaak.
Violencia Contra la Mujer, victima es la mujer de
cualquier edad a quien se le infringe cualquier tipo
de violencia.

4 hi
94 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
t inos jurídicos Esp
Vigencia de la ley. Tiempo durante el cual la ley Jeqeb’al uchuq’ab’ q’atb’al tziij. E ri uq’ijool ri
tiene observancia obligatoria. q’atooj tziij ya’tal pa uwi’ juna k’ax, juna sa’ch.
Vindicación de ofensa. La reparación de un Tojoj maak. Ri uyijb’axiik juna k’axk’olaal kunimaj
agravio que el ofendido asume. Es importante en kareqeleej ri xb’an makuneem chi uwach. Lik chi
lo penal porque configura una circunstancia que rajawaxiik kakoj retaliil rumal ri q’atol tziij, rumal
disminuye la responsabilidad, siempre que lo haya kuqasaaj ri umaak ri ajmaak, we ku’an ri maak
sido por ofensa grave contra el autor del delito, su rumal xb’an jun nimalaj k’ax che ri re, che ri utuneel
cónyuge, ascendientes, descendientes o hermanos ulaq’eel, chi ke ri uchuu aqaaw, che juna ralk’oaal
y afines en otros grados. pu che juna ratz uchaaq’.
Violación. Delito que comete quien, con violencia B’aq’uneem pa chuq’ab’. Jun maak ku’an ri winaq
física y psicológica, tenga acceso carnal vía vaginal, ruuk’: ch’ayanik jay yoq’onik ku’an re che, re kuju’u
anal o bucal con otra persona, o le introduzca ri rulewaal ri achi pa la urulewaal ri ixoq, pa yu’taaj
cualquier parte del cuerpo u objetos, por cualquiera pu pa chi’aaj che jun chik winaq, pu kuju’u xa tob’
de las vías señaladas, u obligue a otra persona a juna chi sa’ch pa ri na utz ta wi.
introducírselos así misma. Ka’an tzaqeem chupaa wa’ wa maak we ri ka’an k’ax
Siempre se comete este delito cuando la víctima che jun tikaweex k’amaja’ kuk’ix kajlajuuj ujunaab’
sea una persona menor de catorce años de edad, uwe juna tikaweex tz’aqaat ta una’ooj tob’ we na
o cuando sea una persona con incapacidad volitiva jinta k’axk’oliil ka’ani che ri tikaweex.
o cognitiva aun cuando no medie violencia física o
psicológica.
Violación a la intimidad sexual. Comete este delito Uq’ajik b’aq’uneem xaq uq’aljisaxik. Katzaq
quien, por cualquier medio sin el consentimiento pa wa maak chi na tob’ xa sa’ u’aniik xa xelaq’aaj
de la persona, atentare contra su intimidad sexual chwa ri juna chi tikaweex kuril tziij, kuta tziij, kumaj
y se apodere o capte mensajes, conversaciones, k’exwaach re la rolowaal ri tikaweex are kuya’ uk’ix
comunicaciones, sonidos, imágenes en general o la jun chi tikaweex.
imágenes de su cuerpo, para afectar su dignidad. Xaq junaam katzaq pa maak chi na, xa xelaq’aay
También comete este delito quien, sin estar kuk’amo, kujalo, kuchapib’eej tzijonik tob’ pa tayb’al,
autorizado, se apodere, acceda, utilice o modifique, ilb’al xew utz keb’ilow ketow re la rajaaw; uwe kuto
en perjuicio de tercero, comunicaciones efectuadas uwe kuka’yeej chi juna tikaweex, xaq junaam maak
por cualquier medio físico o electrónico o datos uwach chi na kuril, kutaa utziij juna tikaweex ke e
reservados con contenido sexual de carácter xew utz kilow re k’olotalik.
personal, familiar o de otro, que se encuentren
registrados en ficheros o soportes informáticos,
electrónicos o telemáticos o en cualquier otro tipo de
archivo o registro público o privado, en perjuicio de la
persona titular de los datos o de una tercera persona.
Violencia. Todo maltrato hacia la persona; éste K’axk’olineem. Ronojel ri uwach ri k’axk’olaal che
puede ser físico, emocional, moral, psicológico, juna tikaweex; e chiri’ k’ax che ri k’olob’al, ri uk’u’x,
material, económico. ri una’ooj, ri b’i taq re, ri unib’a’iil, ri upwaaq.
Violencia contra la mujer. Toda acción u omisión K’axk’olineem chwi ri ixoq. E ronojel ri itzeel ano’n
basada en la pertenencia al sexo femenino que ka’an chi kiwi’ ri ixoqiib’, e chiri’ ka’an k’ax chike,
tenga como resultado el daño inmediato o ulterior, ka’an k’ax che kolowaal rumal kech’ayik, kaya’ ta
sufrimiento físico, sexual, económico o psicológico kipwaaq, keyoq’iik xaq maak k’uri’ e chiri’ kachib’ix
para la mujer, así como las amenazas de tales kipaa, e chiri’ keterneb’exik , katz’apix uwaa kee’,
actos, la coacción o la privación arbitraria de la ketz’apixik tob’ xa chwa kochoo uwe chi kiwach
libertad, tanto si se produce en el ámbito público tikaweex xaq junaam maak uwach.
como en el ámbito privado.

Chol 4
a’j ch’a hi 95
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac y
Violencia económica. Acciones u omisiones K’axk’olineem chwi pwaq. Jalajuuj taq ano’nik
que repercuten en el uso, goce, disponibilidad o ka’anik, echiri’ kaya’ ta che ri ixoq ronojel ri ukoch
accesibilidad de una mujer a los bienes materiales loq’oxiik uch’akoom rumal k’uli’naq, uwe xa
que le pertenecen por derecho, por vínculo uk’amoom riib’, xaq jela’ pacha’ taq ri umajiik uwe
matrimonial o unión de hecho, por capacidad uya’ik ta kuxtab’al sipanik che tob’ re xa ri’re uwe ke
o por herencia, causándole deterioro, daño, ri ralk’o’aliib’, e chiri’ ka’an juna k’ax che, xaq maak
transformación, sustracción, destrucción, retención uwach e chiri’ kamaj, kasach uwach uwe kewax
o perdida de objetos o bienes materiales propios chwach taq ri ub’eyomaal, jela’ cha’ taq ri uchapab’al
o del grupo familiar, así como la retención de re chaak, uwuuj re k’utub’al uwach, upwaaq uwe
instrumentos de trabajo, documentos personales, jalajuuj taq chi sa’ch re uwe kajawax che ri ixoq.
bienes, valores, derechos o recursos económicos.
Violencia física. Acciones de agresión en las que K’axk’olineem chwi ch’ekul. Jalajuuj taq ch’ayanik
se utiliza la fuerza corporal directa o por medio pa kachapib’ex wi ri chuq’ab’iil uwe kachapib’ex chi
de cualquier objeto, arma o sustancia con la que juna chi sa’ch pu kamisab’al are ku’an k’ax uwe
se causa daño, sufrimiento físico, lesiones o rolowaal upoqlajiil uwe kuya’, k’axk’oliil yab’iil che
enfermedad a una mujer. juna ixoq kuk’ulumaaj wa k’ax.
Violencia psicológica o emocional. Acciones que K’axk’olineem chwi yoq’ineem pu qasan wachaj.
pueden producir daño o sufrimiento, psicológico o Jalajuuj taq ano’nik ku’an k’ax uwe kuyak b’iis
emocional a una mujer, a sus hijas o a sus hijos, pa ranima’, pa una’ooj juna ixoq, ri raal alito’iib’,
así como las acciones, amenazas o violencia contra alab’o’iib’, jela’ pacha’ taq ri ano’nik, xib’ineem uwe
las hijas, los hijos u otros familiares hasta el cuarto anoj k’ax pa kiwi’ ri ralk’o’aal uwe juna chi k’o chux
grado de consanguinidad y segundo de afinidad che, k’a che ri uka’j chola’j re kik’eel jay ukab’ chola’j
de la víctima, en ambos casos con el objeto de k’o chux che junoq, e chiri’ kaqasax uwach ri ixoq,
intimidarla, menoscabar su autoestima o controlarla, ma we xaq k’ate’t kuchap yab’iil ri ixoq xa rumal
la que sometida a ése clima emocional puede ronojel ri k’ax uk’ulumaam.
sufrir un progresivo debilitamiento psicológico con
cuadros depresivos.
Violencia sexual. Acciones de violencia física o K’axk’olineem chwi b’aq’uneem. Jalajuuj ano’nik
psicológica cuya finalidad es vulnerar la libertad ch’ayanik, e utaqeem kuresaj ri ukoch uloq’oxiik ri
e indemnidad sexual de la mujer, incluyendo la ixoq, e chiri’ kaqasax uwa uq’iij, kamin pa b’aq’unik,
humillación sexual, la prostitución forzada y la ri uq’atexiik uwach chwi uchajixiik riib’ re kak’oji’
denegación del derecho a hacer uso de métodos ta raal, uwe kuchajij riib’ chwa juna yab’iil rumal
de planificación familiar, tanto naturales como b’aq’unik.
artificiales, o a adoptar medidas de protección
contra enfermedades de transmisión sexual.
Vista. Audiencia en que un tribunal escucha a las K’utuneem pa q’atb’al tziij xaq ta’oj chi’aaj. Jun
partes o a sus abogados, para luego dictar una tayik tziij pa wi ri q’atab’al tziij kuta kitziij kipixaab’ ri
resolución. eb’aj to’oneel are k’uri’ kuq’at tziij pa kiwi’.
Voluntad. Acto con que la potencia o facultad Rajab’aal k’u’xaaj. E wa’ ri jun anooj e chiri’ ri
interior humana determina el hacer, obrar o tikaweex ku’ano sa’ ri karaaj ri uk’u’x, sa’ ri b’ano’n
abstenerse a algo. Capacidad volitiva que admite karaaj pu sa’ ri na karaaj ta ku’ano. E ri kaya’ow
o rehuye una cosa. okeem pu kuq’ateej uwach juna sa’ch.

4 hi
96 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
u inos jurídicos Esp
Instituciones y órganos de justicia
Kib’i’ jaa k’olib’al jay taq ri jaa re q’atb’al tziij.

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala. K’ulb’il Yol Twitz Paxil. Wajun molooj re ri tinamit,
Institución pública autónoma encargada de la uchaak uwach kiq’iij, kuya chi reta’maxiik, xoq kuto’
promoción, divulgación y protección de los idiomas kiwi’ taq ch’ab’al re Iximuleew.
mayas de Guatemala.
Centro de Administración de Justicia -CAJ-. Es Kik’olib’al Q’atol Tziij -CAJ-. Wara kikuchuum wi
la integración física y funcional de los principales kiib’ ri tikaweex, ri e ajpataan, e ajchaak pa ronojel
actores del sector justicia del país en una unidad q’atab’al tziij, e b’anol taq taqanik, e k’o pa taq ri
desconcentrada y coordinada, con el objeto de k’olib’al re Iximuleew, xa rumal ukojiik, uchakuxiik
proporcionar a la población rural servicios de justicia ri taqanik kajawax chi ke ri tikaweex e k’o pa taq
en forma eficiente y accesible, tanto desde el punto ch’uti’q tinamit, cha’ utz ri q’atab’al tziij keb’uto’o
de vista territorial como cultural. kuya uwach uq’iij ri kib’iniik kisilab’iik.
Corte de Apelaciones. Tribunal colegiado superior Molaq’atoj Tziij. E wa’ ri nimalaj q’atol tziij, e kilow
que revisa resoluciones judiciales o administrativas re ri kichomanik ri nik’aaj q’atol tziij chik. E oxib’
emanadas de primera instancia cuando se interpone nima’q taq q’atol tziij e k’o chiri’.
el recurso. Está integrada por tres magistrados.
Corte de Constitucionalidad. En Guatemala, Nima Molaq’atoj Tziij. Wara Iximuleew e wa’ ri
es el máximo tribunal de interpretación de la kijoloom q’atab’al tziij, kakiya chi reta’maxiik ri k’o
Constitución. Su principal función es la defensa del pa ri Nimaq’atab’al tziij. E kilow re, na kaxalq’atix
orden constitucional. Actúa con independencia de ta uwi’ ri q’atab’al taq tziij e k’o chupaa wa wuuj; e
los demás órganos del Estado. nimalaj uchaak upataan ri’. Utukeel kachakunik, na
kakimin ta kiib’ ri nik’aaj puuq echakunelaab’ re ri
siwaan tinamit ruuk’.
Corte Interamericana de Derechos Humanos. Umoloj Taqanto’onik ke Tikaweex re Abya Yala.
Creada por la Convención de Derechos Xwinaqir lo rumal ri molooj iib’ pa uwi’ ri Taqanto’onik
Humanos de San José, Costa Rica. Es el tribunal re tikaweex, ri xb’an San José, Costa Rica. Uchaak
encargado de juzgar sobre los casos sometidos upataan kuq’at tziij pa uwi’ juna maak kaya’ pa
a su jurisdicción siempre que se haya agotado el uq’ab’, we utijoom chi uq’iij utzukuxiik ri q’atooj
procedimiento judicial en el país (procedimiento tziij pa ri tinamit (ri ub’eyaal ucholajiil pa ri tinamit)
interno) y terminado el procedimiento en la Comisión jay uk’isoom chi u’aniik ri ucholajiil chi uwach ri
Interamericana de Derechos Humanos con sede en Umolooj ri Taqanto’onik re tikaweex re Abya Yala, ri
Washington. Está integrada por siete magistrados k’o rochoo Washington. Pa wajun molooj kimoloom
y su sede se encuentra en San José, Costa Rica. kiib’ wuquub’ chi nima’q q’atol tziij, k’o kochoo
kichakunib’al San José, Costa Rica.
Corte Suprema de Justicia. Máximo tribunal Nimapuq Q’atol Tziij. E wa’ ri ujoloom ri q’atooj
judicial del país integrado por trece magistrados tziij pa ri qasiwaan tinamit; e oxlajuuj nimaq’atol
electos por el Congreso de la República por un tziij kechakun chiri’, e cha’tal kuma ri Molooj b’anol
período de cinco años. Su presidente también taqanik; ri ke wo’ob’ junaab’ kakuk’a’aj ri keqele’n. Ri
preside el Organismo Judicial. k’amal kib’ee e k’amal b’ee re ri Molooj Q’atol Tziij.

Chol 4
a’j ch’a hi 97
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac i
Defensorías Indígenas del Instituto de la Tob’al Aj chi Qawach re To’b’al Ukojik Q’at’oj
Defensa Pública Penal. Unidad del Instituto de la Tziij Komoon Uwach. Wajun uq’ab’ ri Molooj
Defensa Pública Penal encargada de la defensa to’oneel ukojiik q’atooj tziij; e keb’uto’ ri tikaweex
técnica de indígenas sujetos a un proceso penal. e ajchiqawach kaq’at tziij pa kiwi’. Ri e to’oneel
Los abogados y los auxiliares de las defensorías ch’aweneel jay ri e to’ol ke, kech’a’t pa qach’ab’al,
indígenas son profesionales bilingües capacitados keta’am ub’eyaal usuk’ulikiil ri kitaqanto’onik ri
para la defensa de los derechos indígenas y la ajchiqawach jay keta’am sa’ utuniik ri chaak chi riij
coordinación del derecho indígena con el derecho ri to’on uwi’ ri kitaqanto’onik ri ajchiqawach ruuk’ ri
oficial en Guatemala. taqanto’onik re ri Iximuleew.
Instancia Coordinadora de la Modernización del K’amal K’ak’arisaxik uwach ri Moloj Q’atol
Sector Justicia -ICMSJ-. Es un órgano colegiado Tziij -ICMSJ-. Jun molooj eta’matal uwach rumal
con personería jurídica, reconocido por el Decreto ri q’atab’al tziij rajilab’al 89-98; xwinaqir lo rumal
Legislativo 89-98; es una entidad nacida dentro del ri chomanik chi riij ri utziil chomaal, jay rumal ri
marco de los Acuerdos de Paz y como producto kipixab’aniik ri e ya’ol uchuq’aab’ ri jusuk’ilaal; rumal
de las recomendaciones emanadas de la Comisión kakaaj kakiq’alisaaj uwach ri kichaak kipataan pa
de Fortalecimiento de la Justicia, con el objeto de junamiil ri molooj e k’o pa wajun nimamolooj, e
promover el trabajo conjunto y coordinado de sus ma na kakiyoj ta kiib’ ruuk’ ri kichaak kipataan chi
integrantes, con observancia de la independencia kijujunaal. Xoq kakaaj kakinimarisaaj ri keta’manik, ri
y autonomía de cada institución, y orientada a uchomaal ri kichaak pa ri q’atooj tziij pa ri qatinamiit,
potenciar las capacidades y cualidades técnicas rumal ri’ kakik’ak’arisaaj uwach ri uchola’j, ri ub’eyaal
y humanas del proceso de modernización de la ri chaak chi riij ri q’atooj tziij. E wa’ ri e k’o pa wa
justicia penal guatemalteca. La ICMSJ se integra molooj: ri k’amal uwach ri molooj re q’atooj tziij jay
por el Presidente del Organismo Judicial y de la re ri nimaq’atab’al tziij, ri ilol taqanik re wa siwaan
Corte Suprema de Justicia, el Fiscal General de la tinamit jay k’amal uwach ri q’alajisay maak, ri k’amal
República y Jefe del Ministerio Público, el Ministro uwach ri molool taqaneel chi riij ri chaak pataan pa
de Gobernación y el Director del Instituto de la taq ch’utatinamit jay ri k’amal uwach molooj to’ol
Defensa Pública Penal. ukojiik q’atooj tziij.
Instituto de la Defensa Pública Penal. Institución Moloj To’b’al Ukojik Q’at’oj Tziij Komoon Uwach.
encargada de proporcionar un abogado en forma Wajun molooj kuya jun ch’aweel to’oneel chi ke ri
gratuita para la asesoría de las personas sujetas a tikaweex k’o ch’a’ooj chi kiij, re kuya kina’ooj; kaya’
un proceso penal que no tienen los recursos ni los chi ke ri tikaweex e nib’aa’, jay na jinta kipwaaq re
medios económicos para realizarlo por su propia kakitoj juna to’oneel ke, rumal ri’ na jinta rajil ri chaak
cuenta. katz’onox chi ke.
Juzgado de Paz. Parte de la administración de Q’atba’l Tziij re Ch’uta Maak. Jun uq’ab’ ri
justicia oficial integrada por un juez, un secretario y nimaq’atol tziij, uk’a’atal rumal jun q’atol tziij, jun
sus oficiales a quienes se somete a su conocimiento ajtz’iib’ jay ri to’onelaab; kichaak kakil ri chuti’q
juicios de delitos menores y faltas y/ o procesos de pajalin tziij, ch’uti’q maak pu ri maak na lik ta k’ax
menor cuantía. u’anoom.
Juzgado de Primera Instancia. Sede del juez Q’atb’al Tziij re Nima Makuneem. K’olib’al pa
que resuelve los juicios que por su gravedad o kachakun wi ri q’atol tziij, re kuchakuj riij ri nima’q taq
características no corresponden a la jurisdicción de maak; rumal ri unimaqiil pu ri uk’ayewaal ri chaak,
la justicia de paz. na kaya’ ta che ri q’atol tziij chi riij ch’utamaak.

4 hi
98 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
o inos jurídicos Esp
Ministerio Público. Institución encargada de Tzukun Q’alajisan Maak. Wajun molooj uchaak
realizar la investigación sobre circunstancias de upataan karilo, kutzukuj, kuq’alajisaaj ri uxe’aal juna
un hecho y la persecución penal en contra de la k’ayewaal ka’anik jay kuterneb’eej chi na ri xb’anow
persona que se cree, se conoce o se presume re; we xtz’aqat ri q’iij ya’tal che rumal ri q’atab’al tziij
que cometió un delito para que, cumplido el plazo re ku’an ri chaak, kuq’atisaaj pa uq’ab’ ri q’atol tziij
señalado por la ley, realice la acusación ante el juez jay kuta ri q’atooj tziij che.
y tribunal correspondientes.
Naciones Unidas. Organismo internacional Kikuchuuj Siwaan Tinamit. Wajun molooj re
integrado por delegaciones de representantes de ri uwachuleew, pa e k’o wi jun elisan kichii’ ri
los gobiernos de los países que lo integran, creado taqanelaab’ re ri siwaan tinamit e k’o pa ri molooj;
para la consolidación de la paz y para la prevención xwinaqirisax re kaya’ uchuq’ab’ ri utziil chomaal jay
de las guerras. re kaq’atex uwach ri ch’a’ooj chi kixo’l ri tinamit.
Oficina Nacional de Servicio Civil. Oficina K’olib’al Cha’ol Rajchaak re Nimataqaneel. Wajun
gubernamental encargada de evaluar, seleccionar molooj uchaak upataan keb’utzukuj, keb’ucha’ ri
y contratar a los empleados públicos. rajchaak tinamit, jay keb’uchoko.
Organismo Judicial. Es el organismo encargado Molooj re Q’atoj Tziij. E molooj wa’ uchaak ku’an ri
de impartir justicia de acuerdo con la Constitución q’atooj tziij, pacha’ ri kab’i’x pa ri Nimaq’atab’al tziij
Política y las leyes de la República. jay sa’ taq kakib’i’ij ri q’atab’al taq tziij re ri Iximuleew.
Organización de Estados Americanos. Kimoloj Siwaan Tinamit re Abya Yala. Jun molooj
Organismo internacional integrado por delegaciones k’o wara Abya Yala, pa e k’o wi jun elisan kichii’
de representantes de los gobiernos del continente ri taqanelaab’ ke ri siwaan tinamit re Abya Yala;
americano, creado para velar por los intereses de xwinaqirisax re kakichajij ri utziil chomaal chi kixo’l
los países miembros y coadyuvar al fortalecimiento ri tinamit e k’o pa ri molooj, jay kakitun kuchuq’ab’
de la democracia y la paz en el continente. chi uya’ik uchuq’ab’ ri junamiil jay ri utziil chi uwach
wa ch’aqaap uleew.
Organización Internacional de Trabajo. Kichuu Moloj Ilol Chaak. Jupuuq winaq e k’o
Organismo internacional tripartito integrado por chi uwachuleew; oxib’ kiwach ri echapayoom re,
delegaciones de patronos, trabajadores y gobiernos e k’o elisan kichii’ ri rajaaw chaak, ri ajchaak jay
para la defensa de los derechos laborales en los ri taqanelaab’, re kakito’ uwi’ ri to’ontaqanik re ri
países miembros del sistema de Naciones Unidas. chakuneem pa taq ri tinamit k’o elisan kachii’ pa ri
kikuchuuj siwaan tinamit.
Policía Nacional Civil. Institución pública Moloj Chajiineel re Tinamit. Molooj rajchaak ri
encargada de velar por la seguridad de las personas q’atab’al tziij, echajal re ri utziil chomaal chi kixo’l
en todo el territorio nacional. konoje ri tikaweex wara Iximuleew.
Procuraduría de los Derechos Humanos. Chajal re Uto’ontaqaneem ke Tikaweex. Wajun
Institución encargada de velar por el respeto de los molooj iloneel, chajineel re ri uya’ik uwach uq’iij
derechos humanos en el país. Su representante es ri to’ontaqanik re ri tikaweex wara pa qasiwaan
el Procurador de los Derechos Humanos llamado tinamit. Ri k’amal ub’ee ri molooj e ri nimachijineel
magistrado de conciencia, electo por el Congreso re taqanto’onik ke tikaweex, xoq kab’i’x q’atol tziij
de la República; sus resoluciones tienen efecto re k’u’xaaj che. Ri re e ri Molooj b’anal taqanik
moral, no coercitivo. kacha’ow re; ruuk’ ri uchomaniik, kuch’ab’eej ri
kik’u’x ri winaq, na kataqan ta pa tojoj maak.

Chol 4
a’j ch’a hi 99
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac p
Procuraduría General de la Nación. Institución K’olib’al re Ya’oj Na’ooj xaq Uchomaxik Ch’a’ooj
gubernamental encargada de velar por los intereses re Siwaan Tinamit. E ri molooj chajal re, ilol re ri
del Estado. Su representante es el Procurador rajb’al uk’u’x ri siwaan tinamit. Ri k’amal uwach
General de la Nación llamado “Abogado del wa molooj e ri Nimachajineel re ri siwaan tinamit,
Estado”. Es electo para un período de cuatro años xoq kab’i’x “Q’atol Tziij re Siwaan Tinamit” che. E
por el Presidente de la República. ri nimataqaneel re ri Siwaan Tinamit kacha’ow re,
wo’ob’ junaab’ uwach kuptaniij ri tinamit.
Procuraduría para la Defensa del Trabajador. Chajal Tob’al Kiwi’ Ajchaak. Jun uq’ab’ ri Q’atab’al
Unidad del Ministerio de Trabajo encargada de tziij chajal ajchaak, uchaak upataan kuk’am kib’ee,
dar asesoría a los trabajadores despedidos para el keb’uto’ ri ajchaak majoom, eb’elisaam ub’i’ pa
reclamo de sus derechos y prestaciones laborales kichaak, cha’ utz keta’am utz’onoxiik ri tojob’al
ante las instancias jurisdiccionales. to’ob’al ke chi uwach ri q’atol tziij.
Salas de la Corte de Apelaciones. Tribunal Moloj Ilol Uchapab’exiik Q’atab’al Tziij. Wajun
colegiado superior que revisa resoluciones judiciales molooj q’atol tziij k’o pa kiq’ab’ ri riliik, uch’ob’iik
o administrativas emanadas de primera instancia raqan ri jalajuuj taq uto’ob’aal juna ch’a’ooj, juna
cuando se interpone el recurso. Están integradas maak, e chiri’ kaya’ jun to’ob’al iib’.
por tres magistrados.
Tribunal de Sentencia. Tribunal integrado por tres Nima K’olob’al Jikib’al Makuneem. Nimalaj molooj
jueces que dictan sentencia dentro de un debate q’atol taqanik, pa e k’o wi oxib’ q’atol taqanik, pa
oral, posterior a la investigación realizada por el e k’o wi oxib’ q’atol tziij, kakiya ri tojoj maak e
Ministerio Público, el cual realiza la acusación en chiri’ ta’om chi uchii’ uqul ri ajmaak, xoq ri Molooj
los delitos de acción pública. Q’alajisay Maak u’anoom chi ri uchaak chi riij ri
ajmaak, jay uq’atisaam chi ri ch’a’ooj pa kiq’ab’ ri
q’atol tziij.

5 hi
100 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
0 inos jurídicos Esp
A Ach’akooj chuwach saamaaj.
Indemnización.
Achib’aliil. Fisonomía.
Ak’aliil. Minoridad.
Ak’axaaneem pa ruuwi’
tinaamit. Referéndum.
Achib’ilaal ajmajk. Cohecho. Alaj tinaamit. Municipio.
Achochiil. Residencia. Agente Alaq’ kixiim winaqii’. Secuestro.
encubierto. Alaq’. Estafa. Hurto. Robo.
Aj’iil. Delincuente. Preso. Alaq’axik. Plagio.
Ajawaal. Patrono. Alaq’omaal. Corrupción.
Ajb’ajno’m. Actor. Alaxeem. Nato.
Ajch’ame’y. Comisario. Alaxik. Familia.
Ajchajin tinamit. Fuerza de Alaxikiil. Parentesco. Alegato de
seguridad. apertura.
Ajk’aas. Deudor. Amaaq’. Comunidad.
Ajmajkuul. Encausado. Anaweel k’axk’oliil. Agresor.
Ajrub’eyal tziij. Jurisconsulto. Anoj k’aqb’al q’aaq’.
Abogado. Notario. Fabricación de armas de fuego
Ajsamaaj rixiin champomal. hechizas o artesanales.
Diputado. Awatal iil. Impunidad.
Ajtinaamit. Ciudadano.
Ajtz’ijb’ rixiin q’etol tziij.
Secretario judicial.

B’ B’ajinik iil. Delinquir.


B’ajnik. Diligencia.
B’ajnikiil. Afinidad. Costumbre.
Actividades sexuales
remuneradas con personas
menores de edad.
Identidad. B’eyomaal ano’nib’al.
B’ajnitaliil. Lícito. Patrimonio cultural.
B’ajno’m. Acción. Acto. B’eyomaal raxal juyub’ taq’aaj.
B’ajno’miineem. Actuaciones. Patrimonio natural.
B’anoj chapon nruub’an. B’i’aaj. Nombre.
Proxenetismo. B’i’xik. Prescripción.
B’anoj itzeel. Dañar. B’itzineem chwi itzeel sachoj
B’anon rub’eyab’alil tziij. Hecho na’oj. Promoción o estímulo a la
jurídico. drogadicción.
B’anooj itzeel. Violación. B’itzineem xaq unimarisaxik.
B’anool. Autor. Promoción y fomento.
B’aq’ineem tojoom kuuk’ B’ojchiineem. Reconciliación.
tikaweex k’amaja’ kijunaab’. Contrato individual de trabajo.

CH’ / CH Ch’a’o’neem. Impugnación.


Ch’a’ojib’al. Derecho.
Ch’a’ojiin tziij. Coacción.
Ch’ajch’ojeem ruchajixiik ja
saamaaj. Higiene y seguridad en
el empleo.
Ch’a’ojiliil. Coercibilidad. Ch’aqiineem. Negligencia.
Ch’a’ojixik. Objeción. Ch’ayooneem. Agredir.
Ch’a’oneem. Apelación. Ch’o’ojinik. Huelga.
Ch’ab’ojiil. Auto. Ch’o’ooj. Pleito.

Chol 5
a’j ch’a hi 101
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 1
Ch’ob’on b’eyomaal. Estudio Chaqb’exik maak. Clausura
socioeconómico. Provisional.
Ch’ojiineem. Conflicto. Chi nruuya’ kan wi’. Pago por
Ch’uta makunik re uruk’axik consignación.
k’aqb’al q’aaq’ uk’am ta Chi rijaal. Retroactivo.
uwujiil. De la portación de un Chi wachiil tzijoneem.
arma de fuego sin la licencia Información pública.
correspondiente. Chojlik. Interpretación.
Chajim jachaneem re itzeel taq Chojmarisaaneem. Rectificación.
sa’ch. Entregas vigiladas. Chojmiineem. Arbitraje. Litigar.
Chajineel. Policía. Chojq’aaq’. Fuerza.
Champomaal q’etab’al tziij. Chojq’ab’aliil. Capacidad.
Órganos jurisdiccionales. Prenda.
Champomaal. Gobierno. Cholib’al b’i’aaj. Padrón.
Chapab’al re makuneem. Cholib’al wuj. Supletorio.
Instrumentos del delito. Choyoj chee’. Deforestación.
Chapataj chi rixkin. Medida. Chupuj rub’eyaal tziij. Derogar.
Chapatajik. Aprehensión. Arresto. Chuputajik. Nulidad.
Chapob’al q’ab’aaj rixiin jun Chuta maak chwi urak’axik
samajeel. k’aqb’al q’aaq ik’owinaq chi
Chapob’aliil. Organismo. uwi’ uwujil. Falta en la portación
Chapooj. Detención. de arma de fuego con licencia
vencida.

E Eb’il qatziij. Homologación.


Elisaaneem. Desestimar.
Elisanik. Evasión.
Ewaam k’olib’al ub’aq’ k’aqb’al
q’aaq’. Tenencia ilegal de
municiones.
Esaneem xaq jaloneem Ewaam tzijoneem. Información
re tukelaal uwe k’ulanik. confidencial.
Supresión y alteración de estado Ewaam tzukun maak. Reserva
civil. de las actuaciones.
Ewaam eleq’axik upaa rolowaal Ewam cholamutza’j. Grupo
tikaweex. Disposición ilegal de estructurado.
órganos o tejidos humanos. Ewam k’olib’al q’aaq xaq tob’
Ewaam k’olib’al aaq’ re na kuk’an re uwe re kamisab’al
ch’a’ooj ke ri achijaab’ b’alam awaj. Depósito ilegal de armas
kiq’uuq’ uwe ke eb’aj chajineel de fuego de uso civil y/o
re ri tinamit Paxil. Depósito deportivas.
ilegal de armas de fuego bélicas Ewam tzukuneem. Operaciones
o de uso exclusivo del Ejército encubiertas.
de Guatemala o de las fuerzas Ewan sipan alk’o’al. Adopción
de seguridad y orden público del irregular.
Estado. Ewaneem. Confidencialidad.
Ewaam k’olib’al k’aqb’al q’aaq’. Garantía. Registro. Título.
Tenencia de armería ilegal.

5 hi
102 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
2 inos jurídicos Esp
I Ichineem. Usufructo.
Iil kamik. Infanticidio.
Iil. Delito.
Itzeel Moloj ke winaq k’o
kiq’aaq’. Asociación ilegal de
gente armada.
Ijqale’m. Cargo. Itzeel Moloj. Asociación ilícita.
Ijqale’maal. Competencia. Itzeel sokob’al. Trampas
Impuestos. bélicas.
Iloneel upaa ch’ekul. Química Itzel b’ajno’m. Ilícito. Vicio.
forense. Itzel ch’ab’ooj. Alevosía.
Ilooneem. Vista. Itzel ilik ixoq. Misoginia.
Ipso-facto. Ipso-facto. Itzelaal. Violencia.
Ipso-iure. Ipso-iure. Itzelaaneem. Discriminación.
Iqoneem pa taq b’ee. Ámbito Itzelaxik. Injuria.
público. Ixinaaneem. Usucapión.
Irretroactividad de las leyes. Ixinaneel. Sujeto activo.
Itzeel k’u’x. Mala fe. Ixinaneem. Posesión.
Itzeel Moloj Emakuneel. Ixjayilaal. Esposos.
Asociaciones delictivas. Iyaaj mamaaj. Descendiente.

J Ja ma k’o ta rupa’b’axiik.
Inapelable.
Jachoj rii’iil. Divorcio.
Jikib’a’neem. Ratificar.
Jikib’a’xiik. Refrendar.
Jikib’an tziij re makuneel.
Jachooj saamaaj. Caución juratoria.
Descentralización. Jotb’a’xik ajqale’m. Ascenso.
Jachooj, taqooj makuneel. Jun chik tojb’al iik’. Bonificación
Extradición. anual o bono 14.
Jachooj. Prorrata. Junaan samajil. Comisión
Jalk’atin k’o’maab’. Sustitución paritaria.
de un niño por otro. Junak’u’x. Voluntad.
Jaloj b’i’aaj. Alteración de Junamaliil. Igualdad.
nombres originales. Junim isaan na’ooj. Consenso.
Jalooj k’exooj chi loq’oxik. Junimam ulaq’exiik taqaneem.
Sucesión hereditaria. Principio de legalidad.
Jaloonatziij. Calumnia.

K / K’ K’aas. Deuda.
K’amoj na’ooj. Junta conciliatoria.
K’amoj opoon tinaamitaliil.
K’aqawach. Sufragio.
K’atisaneem. Incineración.
K’ax na’neem chwi ano’nib’al.
Nacionalidad. Respeto a la identidad cultural.
K’amoj rii’iil pa rub’eyaal tziij. K’axeliil kixiin ja mookaaj taq
Negocio jurídico. samajelaa’. Representantes del
K’amoj winaq re jalajuuj sindicato.
K’axk’oliil. Trata de personas. K’axelil rixiin rajawaal saamaaj.
K’amool b’ey kixiin. Comisario. Representantes del patrono.
K’amooneem tz’iij. Acuerdo. K’axk’oliil b’aq’ineem. Agresión
K’aqatziij. Hipótesis. sexual.

Chol 5
a’j ch’a hi 103
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 3
K’axk’oliil pa ochoch. Ámbito K’u’x wujil. Certificación.
privado. K’ulajiil. Cónyuge.
K’axk’olineem chwi b’aq’uneem. K’ulb’a’neem. Réplica.
Violencia sexual. K’ulb’a’tiil. Medianería.
K’axk’olineem chwi ch’ekul. K’ulb’en rii’iil. Esponsales.
Violencia física. K’ulooneem. Audiencia.
K’axk’olineem chwi pwaq. K’ulub’a’t. Mojón.
Violencia económica. K’ulub’ik. Matrimonio.
K’axk’olineem chwi ri ixoq. K’utamakuneel. Sindicado.
Violencia contra la mujer. K’utb’enik anoj. Ofrecimiento de
K’axk’olineem chwi yoq’ineem prueba.
pu qasan wachaj. Violencia K’utub’al makuneem. Indicio.
psicológica o emocional. K’utub’aliil winaqiil. Exhibición
K’axk’olinem uwach chi kiwi’ personal.
tz’aqat ta kijunaab’. Maltrato K’utuneem b’aq’uneem.
contra personas menores de edad. Exhibicionismo sexual.
K’axooj. Permuta. K’utuuneel rub’eyab’al tziij.
K’ayewaliil. Agravante. Promotor jurídico.
K’ayiineel. Comerciante. K’utuxik. Petición. Requerimiento.
K’ayiineem chi jutiij. Remate. K’uxla’axik tinaamitaliil.
K’ayineem xaq upuk’uxik Responsabilidad civil.
Kik’exwaach ak’alaab’ K’uxula’xik tinaamit. Servicio
Keb’aq’unik uwe ech’analik. civil.
Comercialización o difusión de Kab’iwachiil. Bilateralidad.
pornografía de personas menores Kajb’a’neem q’etoj tziij.
de edad. Sobreseimiento.
K’ayinik, urik’owisaxiik jay Kajb’a’neem. Rescisión.
uk’olik itzel taq sa’ch. Comercio, Kajb’aan. Suspensión.
tráfico y almacenamiento ilícito. Kajnajixik. Resolución.
K’exooj. Conversión. Kamik. Muerte.
K’exooneem poqonaal. Kaminaq. Cadáver.
Conmutación de pena. Kamisaan ruuwach. Genocidio.
K’extajeem. Novación. Kamisaaneen. Homicidio.
K’exwaach chwa ch’ekul. Kamisab’al ch’iich’. Arma blanca.
Tatuaje. Kamisab’al. Arma.
K’i’sik. Clausura. Kamisan ixoq. Femicidio.
K’o wi’ saamaaj. Estabilidad Kamisaxik kixiin iyaaj mamaaj.
laboral. Parricidio.
K’ojlib’al samajil amaq’. Fiscalía. Kamisaxik. Asesinato.
K’ojlib’al wuuj. Archivo. Kamoon kamik. Linchamiento.
K’ojolib’al. Estrado. Kaq’aljin ta maak. Falta de
K’ojti kaminaqii’. Exhumación. mérito.
K’oleem q’atol tziij. Inmediación. K’aqb’al q’aaq’. Arma de fuego.
K’oli chi paam. Parte. Kayin itzeel kunub’al.
K’oloj tatab’en pa sik’ib’al Narcoactividad.
xaq tz’ib’wuuj. Interceptación Kik’eliil. Consanguinidad.
telefónica. Kikoch kiloq’oxiik ak’alaab’.
K’otoj chi’aaj. Interrogatorio. Interés superior del niño o la niña.

5 hi
104 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
4 inos jurídicos Esp
Kimolaaj samajelaa’. Sindicato. Komoon naquun. Bien común.
Ko’jiik. Uso. Komoon riij. Mancomunidad.
Koch loq’oxiik chwi Kowineem. Poder.
k’olem chupaa. Derecho de Kowinib’al. Facultad.
participación. Kuchuuj riij. Encubrimiento.
Koch loq’oxiik chwi urilik Kunub’al sachisab’al na’ooj.
taqonik uwe chaak. Derecho de Sustancia psicotrópica.
acceso a la información pública. Kuxtaneem k’axk’oliil.
Kojb’al maak. Acción penal. Revictimización.
Kojol rixiin. Usuario. Kuyub’al iil. Indulto.
Kojoon chik riil. Condenado. Kuyuuj rii’iil. Conciliación.
Kojoon rii’iil. Adhesión.

L Laj tz’aqat ta ujunaab’.


Presunción de minoría de edad.
Loch’aneem re rax wi’aaj.
Loq’oj uwach tojoneem.
Reparación digna.
Loq’oxeel. Heredero.
Suposición de parto. Loq’oxik. Herencia.
Loq’ob’al k’ayib’al. Compraventa. Loq’oxiik chwi pixb’anik. Acceso
Loq’ob’aliil. Prerrogativa. a la información.

M Ma aj’iil ta. Absolver.


Ma ajmajk ta. Inocencia.
Ma ja’n titz’aqat rujunaa’. Menor
Ma rutz’aqat ta. Excepción.
Ma ti rajo’. Excusa.
Ma tisijl pa ru samaaj.
de edad. Inamovilidad laboral.
Ma jachatal ta. Pro indiviso. Ma utz ta k’amoj rajil. Cobro de lo
Ma k’o ta b’ajno’m. Abstención. indebido.
Ma k’o ta meloxik chi riij ja Ma utz ta. Prohibición.
rub’eyaal tziij. Ma ya’ tal ta. Incompatibilidad.
Ma k’o ta rijqale’maal. Ma’jik. Expropiación.
Incompetencia. Majk. Culpa. Falta.
Ma k’o tapa rub’eyaal. Laguna Majku’mlineem. Crimen.
legal. Majkuuneem. Infracción.
Ma kowineem ta. Incapacidad. Majoj chapab’al re makuneem.
Ma nimaaneem ta. Majoj, k’olooj, k’amik.
Desobediencia. Incautación.
Ma nimaneel ta. Rebeldía. Majooneel. Usurpación.
Ma pa rub’eyaal tziij ta. Majooneem. Comiso.
Extrajudicial. Majtajik. Embargo.
Ma pixaab’aan ta. Maka’q’a tooj. Non bis in idem.
Inconstitucional. Makuneem chwi uchomaal
Ma qatziij ta b’i’xik. Falso juyub’ taq’aaj. Delito en contra de
testimonio. los recursos forestales.
Ma rub’eyaal ta. Arbitrariedad. Makuneem chwi esaxik q’aaq’
Ilegal. majom chik uwe katajin umajik.

Chol 5
a’j ch’a hi 105
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 5
Delito de sustracción de las armas Molaajeem. Filiación.
incautadas o sujetas a comiso. Molaj rub’eyaal tziij rixiin ja
Makuneem chwi kamisan ixoq. na’ojib’al saamaaj. Régimen
Delito de Femicidio. político.
Makuneem chwi u’anik Molajiil. Institución.
k’axk’oliil che ri ixoq. Delito de Molajil rub’eyab’al taq tziij.
Violencia contra la mujer. Reglamento.
Makuneem ruma kaya’ ta pwaq. Molojob’aliil. Asociación.
Delito de Violencia económica. Moloon tziij. Difamación.
Meb’a’iil b’ayomaal. Patrimonio. Mutza’j nuk’amakuneel
Meb’a’iil. Bienes. Grupo delictivo organizado u
Menoscabo a la cultura tradicional. organización criminal.
Mokajiil. Cláusula.

N Nab’ee q’alajisab’al. Prueba


anticipada.
Najb’ey q’etoj tziij. Prejudicial.
Nimarisan maak. Circunstancias
agravantes.
Nimasaxik ruq’ijaal. Prórroga.
Nb’i’x opoon. Presunción. Nimaxeliil. Preeminencia.
Nelisax pa saamaaj. Despido. Niqaaj k’aqaneem. Disparo a
Nima q’etol tziij. Magistrado. quema ropa.
Nima sajajeel rixiin tinamitaal. Nrukamisaj rii’. Suicidio.
Funcionario público. Nuk’ulemaal. Constitución.
Nimaaneem. Obligación. Nuk’ulemiil. Proceso.
Nimaneel. Sujeto pasivo. Nuk’uuj. Sanear.
Nimaneemaal. Obediencia. Nuk’uuneel. Mediación.
Nimareem. Aluvión.

O Ochochiil. Domicilio.
Ojb’exik. Pretensión.
Ojtaqiin keewach winaqii’ pa
Ingreso a espectáculos
y distribución de material
pornográfico a personas menores
cholaaj. Reconocimiento en fila de edad.
de personas. Okeem. Allanar.
Okeem pa iloj xaq upuk’uxik Operador de justicia.
k’exwachiil ke ak’alaab’ Oq k’o ruk’iin. Solidaridad.
keb’aq’unik uwe ech’analik. Oqxenab’al. Asilo.

P Pa chee’. Cárcel. Prisión.


Pab’a’m saamaaj. Paro.
Pajtaliil. Equidad.
Poch’oj kaminaqii’. Autopsia.
Poch’ooj kaminaq. Necropsia.
Popol tzij. Dictamen.
Paq’oj rub’ey aal tziij. Poq’isanib’al. Explosivos.
Transgredir. Poqonaal. Pena.
Paxirisaneem k’exwachiil Poqonatali. Punible.
b’aq’uneem ke k’amaja Poron juyub’aal taq’ajaal.
kijunaab’. Producción de Incendio Forestal.
pornografía de personas Psiquiatra.
menores de edad. Pwaqilaal k’axeel. Caución
Pisb’al maku’isab’al. Embalaje. económica.

5 hi
106 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
6 inos jurídicos Esp
Q / Q’ Q’aaq’ jiq’isan uxlab’. Armas de
acción por gases comprimidos.
Q’aaq’ kamisab’al awaj. Armas
Q’atoj uwa b’eyomaal. Embargo
de bienes.
Q’atom ta tziij puwi’ juna sa’ch.
de fuego deportivas. Cuestión prejudicial.
Q’aaq’ xa anoom. Armas Q’axaaneem. Enajenar.
hechizas y/o artesanales. Q’axal tziij. Intérprete.
Q’aaq’ xa tob’ utz kuk’an re. Q’eteb’al tziij. Juzgado. Tribunal.
Armas de fuego de uso civil. Q’etoj tziij. Justicia. Laudo
Q’aaq’a na’ooj. Política. arbitral. Juez.
Q’alajirisaxik. Juramento. Q’etooj q’eteb’al tziij. Vista.
Q’alajisan maak che ri Q’ijiin riij. Tanteo. Q’ilooj.
makuneel. Intimación. Amonestar. Q’olooneel. Dolo.
Q’alajisaxik iil. Carear. Q’ob’irisan maak.
Q’amalel k’aas. Fiador. Circunstancias atenuantes.
Q’aten q’atoj tziij. Obstrucción de Q’omaneel tzetol iil. Médico
justicia. forense.
Q’atisan b’eyomaal pa uq’ab’ Qa’jemiil. Atenuante.
q’atab’al tziij. Extinción de Qachee’aal qapatamaal.
dominio. Ascendiente.
Q’atisaneem yab’iil petinaq Qajab’eliil. Caso fortuito.
che b’aq’unik. Contagio de Qajb’aliil. Prestación.
Infecciones de transmisión sexual. Qajooj. Préstamo.
Q’atoj chee’ cha’om jay chajiim. Qajoon. Crédito.
Tala de árboles de especies Qajooneem. Arrendamiento.
protegidas. Qatziij. Verdad.
Q’atoj ub’eyaal. Procedimiento Qatzij tziij wi’. Fehaciente.
abreviado.

R Raal puwaq. Usura.


Rajawaliil. Propiedad.
Rajilaal nuk’ulemaal. Costas
Rejtal iil. Antecedentes penales.
Cuerpo del delito.
Rejtal ruuwi’ q’ab’aaj. Huellas
procesales. dactilares o digitales.
Rajilab’al. Tasa. Rejtalmolaaj. Acta.
Ramajiil ruuwi’ saamaaj. Jornada Retaliil k’aqb’al q’aaq’. Marcaje.
extraordinaria de trabajo. Retaliil uk’aslemaal tikaweex.
Ramajiil saamaaj kixiin ja Datos personales.
maja’ni kijunaa’. Jornada de Rija’liil kik’eel. Examen de ADN.
trabajo de menores de edad. Riji’xik chi paam ja saamaaj.
Ramajiil saamaaj nb’anataji. Jubilación.
Jornada ordinaria de trabajo. Rixiim q’etol tzij. Traductor legal.
Raq’uneel rachib’iil emakuneel. Rub’anatajiik. Procedimiento.
Colaborador eficaz. Rub’eyaal tziij. Ley. Legislación.
Rayineem. Adicción. Rub’eyaal. Legalidad. Legal.
Rejtaal. Evidencia. Rub’eyab’aliil. Norma.

Chol 5
a’j ch’a hi 107
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 7
Rub’eyab’alil tziij. Jurídico. Runima xiik rub’eyaal tziij. Deber
Rub’i’xik iil opoon. jurídico.
Apercibimiento. Runimaxiik ja rub’eyaal tziij.
Rub’ixikiil wuuj. Notificación. Primacía de la ley.
Rub’ixikiil. Denunciar. Runuk’ulemaal solooj ch’o’ooj.
Ruch’a’job’al ja winaq. Sistema inquisitivo.
Derechos humanos. Runuk’ulemaal tzujuneem.
Ruch’o’ojib’aliil. Servidumbre. Sistema acusatorio.
Ruch’o’ojiil. Exigible. Ruq’axiik k’aqb’al q’aaq’ pa
Ruchajixiik tinamital. Seguridad q’ab’arik uwe tijtal itzeel aq’ees.
social. Portación de arma de fuego en
Ruchojliik. Declaración. estado de embriaguez o bajo
Ruchojq’aaq’ rub’eyaal tziij. efectos de drogas, estupefacientes
Imperio de la ley. o barbitúricos.
Ruchojq’ab’al qajooj. Hipoteca. Ruq’ejtik tziij. Juicio.
Ruchojq’ab’aliil. Recurso. Ruq’ijil. Plazo.
Ruchojq’aq’iil. Resistencia. Rusakixiik riil. Persecución penal.
Rujikib’aliil q’etoj tziij. Rusakixik riij ja iil. Investigación
Jurisprudencia. del delito.
Ruk’axaxiik. Indagatoria. Rusamajiil q’etb’al tziij.
Ruk’axiik itzeel aq’ees re Jurisdicción.
katijik. Posesión para el Rusamajixik rub’eyab’aliil tziij.
consumo. Técnica jurídica.
Ruk’axiik k’aqb’al q’aaq’ chi Rutajqooneem junawachiil
saq. Portación ostentosa de q’eteb’al tziij. Exhorto.
arma de fuego. Rutajqooneem nimaq’eteb’al
Ruk’ayewaal. Incidente. tziij. Despacho.
Ruk’eyawixik ruya’ik puwaq Ruto’jiik wachiil k’uxlaal.
rixiin tzuqub’al. Negación de Bonificación incentivo por
asistencia económica. productividad.
Ruk’u’xulaal ch’a’ojib’al. Ruto’jiik. Honorarios.
Fundamento legal de derecho. Rutojob’alil. Sentencia.
Ruk’utuxiik. Reivindicación. Rutz’ulub’aliil ch’a’ojib’al.
Ruk’axiik k’exwachiil u’anikiil Principios generales del derecho.
b’aq’unik ke winaq k’amaja’ Rutzujuxik. Chantaje.
kijunaab’. Posesión de material Ruuk’ux ja rub’eyaal tziij.
pornográfico de personas Espíritu de la ley.
menores de edad. Ruuwi’ tojiik. Ventaja económica.
Ruko’jiik ja rub’eyaal tziij. Ruwach komoom. Socio.
Vigencia de la ley. Ruwiniqarisaxik. Legislación.
Rukowiil tziij. Decreto. Ruwujaal loq’oxik. Legado.
Rulewaal tinaamit. Territorio. Ruwujaal meb’a’iil. Testamento.
Rumaliil. Causa. Ruwujal uleew xoraal. Escritura
Rumolaj rub’eyaal tziij. Código. pública.
Rumolajiil q’eteb’al tziij. Ruya’iik ruub’ii’ alk’uwaal ja ma
Instancia. ruk’iin awixayiil. Reconocimiento
Runajuniil ch’a’ojib’al. Objetos de hijos extramatrimoniales.
del derecho.

5 hi
108 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
8 inos jurídicos Esp
S Sachab’al q’eteb’al tziij. Perdón
judicial.
Sajcheem. Ausencia.
Saqiliil tziij. Fe pública.
Saqwachiineel. Perito.
Saqwachiineem. Peritaje.
Samajeel rixiin q’eteb’al tziij. Seguridad.
Oficial. Sijpaaneem. Donación.
Samajeel winaqii’. Trabajador Silooneem. Citación.
social. Sokooj. Perjuicio.
Samajib’al. Instrumentos de Sokooneem. Lesión.
trabajo. Soqopitali chi kichajpiik
Samajil amaq’. Fiscal. samajelaa’. Libertad de
Samajilaal. De oficio. contratación.
Saqamaq’. Estado. Soqpisaxik. Absolutorio.
Saqiil ta uya’ik uwujiil sipam
ak’al. Trámite irregular de
adopción.

T Ta’tixeeleem. Adopción.
Tajqo’m. Orden.
Tajqo’miineem. Edicto.
Atentado contra el Patrimonio
Natural y Cultural de la Nación.
Tiko’neem. Siembra y cultivo.
Subordinación. Tinaamit. Pueblo.
Talooj. Evacuar. Tinaamitileem. Nacionalización.
Taqaaleem. Idoneidad. To’b’al samajeel. Induvio pro
Taqaaneem. Mandato. operario.
Taqaneel tziij re kuq’atej uwach To’b’al tzujuun. Induvio pro reo.
xaq upwaqixiik itzel anoj. To’b’al winaqiil. Induvio pro
Ley para prevenir y reprimir el persona.
financiamiento el terrorismo. To’b’aliil. Amparo.
Taqon ak’alaab’ k’amaja’ To’ik. Defender.
kijunaab’ pa taq chaak kuya’ To’ob’ re makuneel. Derecho
k’axk’oliil chike. Empleo de penal premial.
personas menores de edad en To’ooneel. Defensoría.
actividades laborales lesivas a su Tob’al kiwi’ ajchakiib’. Antejuicio.
integridad y dignidad. Tob’an makuneel. Criterio de
Tararb’en saamaaj. Fiscalizar. oportunidad.
Tatixelaal. Autoridad. Patria Tob’eel makuneel. Cómplice.
potestad. Tutor. Tob’elaab’ makuneel. Cómplices.
Tatixelaliil. Soberanía. Toj poqonaal. Multa.
Tijkob’al. Agrario. Tojawuuj. Remisión.
Tijoj iib’ re itzeel taq ano’n. Tojob’al saamaaj. Salario.
Entrenamiento para actividades Tojob’aliil. Fianza. Sanción.
ilícitas. Tojoj iil. Condena.
Tijol poqonaal. Víctima. Tojoleel. Oneroso.
Tijow uq’iij re makuneem chwi Tojoneem chwi k’ayij ch’ekul,
ub’eyomaal juyub’ taq’aaj jay xaq anoj tz’i’ che juna winaq.
chwi ano’nib’al re tinamit paxil. Remuneración por la trata de
personas.

Chol 5
a’j ch’a hi 109
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac 9
Tojoneem chwi ya’ib’itisaneem Tojooj popol jaay. Arbitrios.
k’ayin ch’ekul. Remuneración Tojooj. Pago. Resarcimiento.
por la promoción, facilitación o Tojoom kamisaneel. Sicario.
favorecimiento de prostitución. Tojooneem chi riij ajk’aas.
Tojooj b’anooj itzeel. Gravamen.
Vindicación de ofensa. Tojooneem. Compensación.

TZ / TZ’ Tz’ab’iineem. Accesión.


Tz’apaneem chwa jaa. Arresto
domiciliario.
Tz’onoweel to’b’al. Suplicatorio.
Tz’ujuun. Agravio.
Tz’ujuuneem. Ofender.
Tz’aqat chik rujunaa’. Mayor de Tzajqeem. Interdicción.
edad. Tzaqooneem. Abortar.
Tz’aqatisaxik. Subsidio. Tzujun tzelaal. Amenaza.
Tz’aqoj tziij. Dolo. Tzujuuneel wuuj. Querella.
Tz’atojiil. Hábeas corpus. Tzujuxik. Protesta.
Tz’ejtiik rixiim q’etol tziij. Tzukun maak re k’otoneem
Reconocimiento judicial. juyub’ taq’aaj. Investigaciones o
Tz’eteb’aliil. Prueba. excavaciones ilícitas.
Tz’etol kaminaq. Forense. Tzukun uxe’al kaminaq.
Tz’etol rixiin saamaaj. Levantamiento de cadáver.
Inspección general de trabajo. Tzuquuneel. Alimentista.
Tz’ijb’ak’utuxik. Memorial. Tzurik. Consumar.
Tz’onoj eta’maneem ruuk’ k’ax.
Tortura.

U Ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’.


Municiones.
Uchajixiik uxe’b’al makuneem.
Uk’axeel q’atab’al tziij.
Aplicación supletoria de leyes.
Uk’isb’al ch’a’oj. Conclusiones
Cadena de custodia. de debate.
Uchapab’exiik k’olob’al re Uk’olib’al kaminaq. Morgue.
malkateem re taqoj anoj Uk’olib’al makuneem. Escena
k’ax che kolowaal tz’aqat del crimen.
ta kijunaab’. Utilización de Uk’u’xaal itzeel aq’ees.
actividades turísticas para la Precursores.
explotación sexual comercial de Ukojiik k’uul ruma pataneel
personas menores de edad. taj. Uso ilegal de uniformes o
Ujosq’ixiik pwaq petinaq che insignias.
itzel b’ano’n. Lavado de dinero u Umajik uleew chajital ruma
otros activos. qatb’al tziij. Usurpación a Áreas
Uk’a’xeel rixiin pa jaay. Jefatura Protegidas.
de hogar. Umolik, uchapab’exiik,
Uk’a’xik. Tutela. uk’ayixiik uche’al juyub’ jin ta
Uk’a’xikiil samajiil. Tutelaridad uwujil. Recolección, utilización
laboral. y comercialización de productos
Uk’aan rii’iil saamaaj. Relación forestales sin documentación.
de trabajo.

5 hi
110 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
q inos jurídicos Esp
Unuk’ik makuneem. Uxlaaneem pa taq wuquu’ q’iij.
Conspiración. Descanso semanal.
Upataniil maak. Delito de acción Uxlaaneem rixiim alaaneem.
pública. Período de pre y post natal.
Uq’ajik b’aq’uneem xaq Uxlaaneem. Asueto. Vacaciones.
uq’aljisaxik. Violación a la Uyijb’axiik k’aqb’al q’aaq’ jin ta
intimidad sexual. uwujiil. Reparación de armas de
Usachik uwach b’eyomaal fuego no registradas.
chwi ano’nib’al. Depredación de Uyijb’axik k’aqab’al q’aaq’
bienes culturales. xa xelaq’aay. Construcción
Utz rub’i’xiik. Sana crítica. clandestina de polígonos de tiro.
Utzilaj k’u’xulaal. Buena fe.

W Wachil q’etol tziij. Inspección


ocular.
Wachineel iil. Testigo.
Wuuj q’alajisab’al wach.
Hábeas data.
Wuuj re oqxa’neem. Carta de
Way uk’uyaa’. Alimentos. recomendación.
Winaqiil. Público. Wuuj rixiin champomal. Diario
oficial.

X Xa cha’om ub’eyaal.
Procedimiento simplificado.
Xa k’aqaneem. Disparos sin
Xelaq’aay jalk’atisanem
k’aqb’al q’aaq’. Modificación
ilegal de armas de fuego.
causa justificada. Xelaq’aay jalk’atisanem
Xa k’olom tzijoneem. ub’eyomaal ano’nib’al tinamit.
Información reservada. Modificaciones ilícitas de bienes
Xe’ che’aliil. Ascendencia. culturales.
Xelaq’aaj uk’olib’al sachb’al Xelaq’aay k’ayineem k’aqb’al
na’ooj. Facilitación de medios. q’aaq’. Venta ilegal de armas de
Xelaq’aay anoj k’aqb’al q’aaq’. fuego.
Fabricación ilegal de armas de Xelaq’aay k’ayineem poq’b’al.
fuego. Venta ilegal de explosivos.
Xelaq’aay anoj ub’aaq’ q’aaq’. Xelaq’aay k’ayineem ub’aq’
Fabricación ilegal de municiones. k’aqb’al q’aaq’. Venta ilegal de
Xelaq’aay chapaneem. municiones.
Detención ilegal. Xelaq’aay rik’owisaxiik k’aqb’al
Xelaq’aay ik’owisaxik pa q’aaq’ uwe juna chi ch’iich’.
b’inib’al k’aqb’al q’aaq’. Importación ilegal de armas.
Transporte y/o traslado ilegal de Xelaq’aay rik’owisaxiik ub’aq’
armas de fuego. k’aqb’al q’aaq’.Importación
Xelaq’aay ik’owisaxik ub’aq’ ilegal de municiones.
k’aqb’al q’aaq’. Transporte y/o Xelaq’aay ruk’axiik chapab’al
traslado ilegal de municiones. xa anoom. Portación ilegal de

Chol 5
a’j ch’a hi 111
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac w
armas hechizas o de fabricación Xelaq’aay uk’axiik. Tráfico
artesanal. ilícito.
Xelaq’aay ruk’axiik k’aqb’al Xelaq’aay urik’owisaxiik
q’aaq’ ke achijaab’ b’alam k’aqb’al q’aaq’. Exportación
kiq’uuq’ uwe chajinelaab’ re ilegal de armas de fuego.
nima tinamit.Portación ilegal Xelaq’aay urik’owisaxiik ub’aq’
de armas de fuego bélicas o de k’aqb’al q’aaq’. Exportación
uso exclusivo del Ejército de ilegal de municiones para armas
Guatemala o de las fuerzas de de fuego.
seguridad y orden público del Xelaq’aay urik’owisaxik
estado. exportación ilícita de bienes
Xelaq’aay ruk’axiik k’aqb’al culturales.
q’aaq’ xa na kuk’an re uwe Xib’in eleq’ re b’inb’al ch’iich’.
kamisab’al awaj. Portación Obstrucción extorsiva de tránsito.
ilegal de armas de fuego de uso Xib’ineem eleq’. Exacciones
civil y/o deportivas. intimidatorias.
Xelaq’aay ruk’axiik kamisab’al Xiltaj pa riil. Flagrante.
ch’iich’ ke achijaab’ b’alam Ximanem tzukun maak. Auto de
kiq’uuq’ uwe chajinelaab’ re procesamiento.
nima tinamit. Portación ilegal de Ximib’al tziij. Contrato.
armas blancas de uso exclusivo Xoraliil. Vecindad.
del ejército de guatemala o de Xq’alajisax chi ruuwach.
las fuerzas de seguridad y orden Prevención.
público del estado. Xq’alisaj riil. Confeso.
Xelaq’aay uk’axiik awaj xaq Xq’etataj tziij. Cosa juzgada.
raxal juyub’ taq’aaj. Tráfico Ejecución.
ilegal de flora y fauna. Xruutij riij ja iil. Tentativa de
Xelaq’aay uk’axiik k’aqb’al delito.
q’aaq’ uwe ub’aq. Tráfico ilícito
de armas de fuego o municiones.

Y Ya’ib’itisaneem k’ayin ch’ekul.


Promoción, facilitación o
favorecimiento de prostitución.
Ya’oj tziij. Perjurio.
Ya’ooj q’ijlaaj. Emplazamiento.
Ya’oon q’iij chi re. Licencias.
Ya’oj chi’aaj. Consentimiento. Ya’oxeel. Acreedor.
Ya’oj iib’. Relaciones de poder. Ya’tal q’etoj tziij chi riij.
Ya’oj ilineem. Pensión de Imputabilidad.
alimentos. Yajko’mineem. Negociación.
Ya’oj to’ob’ chike kik’ulumaam Yelojiik. Mora.
k’ax. Servicio de asistencia legal Yojb’al na’ooj. Drogas.
gratuita a la víctima. Yonaaniil. Autonomía.
Ya’oj tob’al chuq’ab’. Asistencia Yujik. Veto.
integral.

5 hi
112 Glosario ñol – Ac
bilingüe de térm a
e inos jurídicos Esp
ANEXO
Durante la actualización de los glosarios bilingües: Español - Achi; Español – Poqomchi’; Español Q’anjob’al
y Español - Tz’utujil se generó lo siguiente.
1. Incorporación de nuevos términos jurídicos: Se determinó la incorporación de nuevos términos
jurídicos de uso frecuente en la actualidad. Así mismo de acuerdo a la experiencia de los intérpretes
de la Defensa Pública Penal, se vio necesaria priorizar la traducción de neologismos de las siguientes
leyes: Ley Contra el Femicidio y otras formas de Violencia Contra la Mujer, Ley Contra la Violencia
Sexual, Explotación y Trata de Personas, Ley para la Protección del Patrimonio Cultural de la Nación,
Ley de áreas Protegidas, Ley Contra la Narcoactividad, Ley de Armas y Municiones, Ley Forestal,
Ley contra la Delincuencia Organizada y Reformas al Código Procesal Penal: Decreto 18-2010 y
7-2011.
2. Elisión de términos jurídicos derogados: La dinámica de la emisión de nuevas leyes a nivel
nacional e internacional ha dado como resultado el desuso de términos que se tuvo que omitir
en los glosarios: Español - Achi; Español – Poqomchi’; Español Q’anjob’al y Español - Tz’utujil, a
continuación se presenta en el siguiente cuadro:

No. Términos derogados

1 Abusos deshonestos

2 Adulterio

3 Estupro

4 Incesto

3. Términos comunes: Los términos comunesson grupos de palabras de uso práctico y cotidiano, no
considerado como neologismos, tales como: Persona, trabajo y nombres, tomando ese criterio se
consideró quitar dentro del glosario.
4. Ampliación de significados semánticos: Muchas palabras nuevas en la actualidad han tomado
relevancia y extensión semántica y su aplicación especializada. Para el efecto se consideró importante
ampliar el significado de algunos términos tales como: Despacho, encubrimiento, genocidio, violación
entre otros.
Finalmente, se les agradece las sugerencias y comentarios a este reto que se asume para el fortalecimiento
del idioma y la cultura Maya.

Chol 5
a’j ch’a hi 113
’teem re q’atb’al tziij Kaxtila – Ac r

También podría gustarte