Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
L236c LeerEscribir Leer Amuzgo
L236c LeerEscribir Leer Amuzgo
Amuzgo de Guerrero
Cuarta edición
(versión electrónica)
Publicado por el
Instituto Lingüístico de Verano, A.C.
Apartado postal 22067
14000 Tlalpan, D.F., México
Tel. 5573-2024
2011
La mayoría de los cuentos de este libro fueron relatados y
revisados por Rufino Gómez Martínez y Porfirio Reyes Gómez.
Los dibujos fueron hechos por Roberto Martínez de Jesús. Todos
ellos son originarios de Xochistlahuaca, Guerrero y son de habla
amuzga.
Asesoras lingüísticas
http://www.sil.org/mexico/amuzga/guerrero/L236-LeerEscribir-amu.htm
i
Cómo enseñar cada lección
ii
Chiuu waa na mmo̱ⁿ cwii cwii leisiom
3. Cwaxe nda̱an
̱ a cwaaⁿ ñoom nquiuna na ñeⁿ sílabañeeⁿ.
4. Cwaxe nda̱an
̱ a ljo joo sílabas ñoom na chuu leisiomñeeⁿ.
iii
Leisiom 1 Leisiomwaa mamo̱ⁿna
a o u s t
caso
1
ca so
so
caso o
2 3
o a u so
so sa su sa
su
caso tisu
casu tasu
casaa
Mata casaa.
2
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
sa so su
ta to tu
5
a o u
ta to tu
sa so su
4
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
casu
2
casaa
3
catoo
4
Tito
5
cati
6
catuti
7
tisu
8
tasu
9
mata
10
Cata
catiu
1
ca tiu
tiu
iu
catiu u
2 3
su sa so tiu
iu ia io tia
catiu
matiu
matio
6
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
tio tiu tia tio tiu tia
so su sa
Tiooñe caso.
Tiooñe Tito.
Tioo tio.
6
a o u a o u
ta to tu ia io iu
8
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
catuti
2
catiu
3
matiu
4
matio
5
tio
6
tioo
7
tiooñe
8
tiooñeyo
9
matiuyo
10
maquiiyo
calu
1
ca lu
lu
calu u
2 3
u a o lu
lu la lo la
lo
Tioo calu.
Tiooñe casaa colo.
10
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
la lo lu
ta to tu
5
tio tiu tia tioo tiuu tiaa
6
lia lio liu a o u
12
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
calu
2
Lusa
3
casolasa
4
Tilio
5
lioo
6
liaasoo
7
seiliuu
8
seitiuu
9
matayo
10
matiuyo
1
sei quioo
quioo
ioo
2 3
ioo iaa quioo
14
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
quiaa quioo iaa ioo ii
seiquioo maquii
seiquiaa tyquii
mañequiaa tyquiaa
6
iaa ioo ii
16
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
seiquioo
2
seiquiaa
3
seitiuu
4
seiliuu
5
liaasoo
6
maquii
7
tyquii
8
tyquiaa
9
juuyo
10
juuna
catsu
1
ca tsu
tsu
catsu su
2 3
uu soo saa tsa
catsu catso
catsuu matso
seicatsuu seicatsoo
18
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
tsa tso tsu
ta to tu
sa so su
tyquiiyo matiuyo
tsuuñeyo matayo
tiooñeyo juuyo
5
aa oo uu
20
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
catsu
2
catso
3
caso
4
casu
5
seicatsuu
6
seicatsoo
7
tiooñê
8
tsuuñê
9
tsuuna
10 juuna
tsom tsaⁿ
1
tsom tsaⁿ
tsom tsaⁿ
2 3
tsaⁿ tsom tso tsaⁿ tsaaⁿ
matsaaⁿñê seicatsoom
matsoom seicatsom
Matsaaⁿñe Tilio.
22
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
tsaⁿ tsom tsom tsaⁿ
tom taⁿ
stom staⁿ
Jeeⁿ mata loro som. Mati Lom mataaⁿ som na mata loro.
Jeeⁿ matsaaⁿñe Lom. Tacotaaⁿ ee na jeeⁿ matsaaⁿñê.
6
a o u aⁿ om
24
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
matso
2
matsoom
3
matsaaⁿñê
4
mataaⁿ
5
seicatsoom
6
seisoom
7
matseisoom
8
matseicona
9
tacotsaaⁿñê
10 tacotseisoom
catutsiaⁿ
1
ca tu tsiaⁿ
tsiaⁿ
iaⁿ
catutsiaⁿ
2 3
iaⁿ iom ia tsiom
tsia
catutsiaⁿ
catsiaⁿ
26
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
tsiaⁿ tsiom tsia
5
tsiom tsioom tsioo tsiaⁿ
6
ia io iu iaⁿ iom
28
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1 tiom
2 siom
3 tsiom
4 catsiaⁿ
5 catutsiaⁿ
6 catuti
7 seiquioo
8 seiquioom
9 tyquiaa
10 tyquiaaⁿ
tsquiee tsqueⁿ
1
tsquiee tsqueⁿ
quiee queⁿ
iee eⁿ
ee
2 3
ee eⁿ tsquiee
tsquiee tsqueⁿ
30
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
quiee queⁿ tsquiee tsqueⁿ
32
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
tyquiena
2
tyquiina
3
tyqueeⁿ
4
lqueeⁿ
5
tyqueⁿna
6
tsquieeñeeⁿ
7
tsiooñeeⁿ
8
catsiaⁿñeeⁿ
9
tsaⁿtyquieeñeeⁿ
10
tyquieeñeyo
ta̱manco
1
ta̱ ma nco
nco
co
ta̱manco o
2 3
o om a co nco
Matso Nasiom:
—Jeeⁿ manco Tico.
Matso Siom:
—¿Chiuu na jeeⁿ mancoom?
Matso Nasiom:
—Jeeⁿ mancoom na jeeⁿ ya maqueⁿ ta̱manco.
34
4 5
nco ncom nca nco ncom nca
6
a o u aⁿ om
ca co cu caⁿ com
ta to tu taⁿ tom
36
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ta̱manco
2
ta̱leinto
3
manco
4
mancoom
5
macoom
6
macaaⁿ
7
cotom
8
ntom
9
cantsaa
10
ta̱tsa
casoo Nasiom
casoo casoomm
1
ca soo ca soomm
soo soomm
oo oomm
2
oo aa oomm aaⁿaⁿ
3 casoomm
saa saaⁿaⁿ
liaasomm
soo soomm
liaasoo Tico
38
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
soo saa soomm saaⁿaⁿ
5
saa soo soomm saaⁿaⁿ
6
aa oo uu
40
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
natoo
2
liaasoo
3
neincoo
4
neincooñê
5
cotoom
6
cotoomm
7
castoomm
8
seicatomm
9
liaasomm
10
saaⁿaⁿ
scoomm
1
scoomm
coomm
2 3
oomm uu aa scoomm
42
4
coomm cu ca
soomm su sa
5
scoomm scu sca
43
Matso Siom nnom Tico:
—¿Yuu niom lcom?
Matso Tico:
—Seicatsuuya joona.
Matso Siom:
—¿Yuu seicatsuu joona?
Matso Tico:
—Matiuya caso. Jo maaⁿya naquii tiom. Jojo
seicatsuuya lcoomya.
Matso Siom:
—¿Chiuu na matiu caso?
Matso Tico:
—Matiuya caso ee jeeⁿ maqueⁿ tsiom.
6
a o u oom oomm
44
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
tscoom
2
tsco
3
catscoo
4
calcoo
5
calcu
6
catscu
7
catscaa
8
nlca
9
sca
10
scuñê
manquiomm
1
ma nquiomm
nquiomm
quiomm
iomm
Tico manquiomm ñequio Cuca.
2
iomm iaⁿaⁿ iaa iuu
3
nquiaⁿaⁿ nquiaa
nquiomm nquiuu
4
nquiomm nquiaⁿaⁿ nquiaa nquiuu
Matso Tito:
—Jeeⁿ lioo Nasiom.
Matso scoomm:
—¿Chiuu na jeeⁿ lioomm?
Matso Tito:
—Chiuuti lioomm, ee tyquii casoo Ito
niom naaⁿaⁿ.
5
nquiomm nquiaⁿaⁿ quiaa quioo
6
ia io iom iomm iaⁿaⁿ
48
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
quioo
2
tyquioo
3
lioo
4
matseiliooñê
5
manquiuu
6
manquiomm
7
liaⁿaⁿ
8
lioomm
9
tsiaⁿaⁿ
10
nquiaⁿaⁿ
cañejo
1
ca ñe jo
jo
cañejo jo
2 3
o a om aⁿ ja
jo ja jom jaⁿ jo
jom
jaⁿ
50
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
ja jo jom jaa juu joo
la lo lom
6
a o u om aaⁿ eeⁿ
52
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
cañejo
2
juuna
3
joona
4
joona
5
jooyo
6
juuyo
7
jaaⁿñe
8
cajaaⁿñeyo
9
jom
10
ja
catsjom
1
ca tsjom
tsjom
jom
catsjom om
2 3
om aⁿ a tsjom
catsjom
catsjaⁿ
54
4 5
tsjom tsjaⁿ tsja tsjom tsjaⁿ tsja
tsjaaⁿ ncjo
tsjaa ntjo
ljaa ntsjoo
6
a o u aⁿ om
56
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
catsjaⁿ
2
catsjom
3
seicjom
4
tjatseicjom
5
tjaquicjoom
6
maquicjoo
7
seicjoo
8
ljoyo
9
tjaaⁿ
10
cjaⁿ
catsjo̱ casa̱
1
ca tsjo̱ ca sa̱
tsjo̱ sa̱
jo̱ a̱
o̱
2 3
o̱ a̱ a tsjo̱
tsja
Tom sula̱ naaⁿ Sa̱. Jo chii matso Sa̱ nnom Pa̱a̱ na
nntseiyo̱ya Pa̱a̱ sula̱ naaⁿaⁿ.
59
Matso Pa̱a̱ nnom tsoñee:
—Naⁿ, majo̱ sjo̱. Jo̱calua̱ catscoo.
Matso tsoñeeⁿ:
—Aa ya.
Mana tja Pa̱a.̱ Ljeiiⁿ catscoo. Tjoomm tsjo̱ nacjooyo
sa̱a̱ tîquicaljoona juuyo. Tjayo. Jeeⁿ lioomm na
tîcoomna juuyo.
Jnda̱ tja catscooñeeⁿ ljeiiⁿ cañejo. Tjoomm tsjo̱
nacjooyo. Mana tiooñe cañejoñeeⁿ. Tjañoom juuyo.
Tyquiina juuyo ñequio tsoñeeⁿ.
Jnda̱ tyquiina juuyo matsoom nnom tsoñeeⁿ:
—Jeeⁿ ya tyquia̱a̱ya cañejo.
6
a o a̱ o̱ tsjo̱ tjo̱ cjo̱
60
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
seico̱ya
2
manco̱o̱ya
3
manco̱oṯ o̱
4
majo̱to̱
5
tjo̱ya
6
matsjo̱oy
̱ a
7
jo̱tseitsja̱ya
8
maquia̱ya
9
squia̱a̱ya
10
seiquio̱o̱ya
catu
1
ca tu
tu
catu u
2
u o o̱ a̱
3
tu
catu to
to cato catsjo̱ to
to̱ cata̱ Chico
ta̱ta̱ Sa̱su
ta̱
62
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
tu to̱ ta̱
tu to̱ ta̱
5
tu to to̱ ju jo jo̱
tju tjo tjo̱ cju cjo cjo̱
lju ljo ljo̱
Jeeⁿ macjo̱ Sa̱su calu.
Matso Lom nnoom:
—Cwa jeeⁿ ya macjo̱ calu.
Matso Sa̱su:
—Ja maxjeⁿ ya macjo̱o̱ a calu.
Matso Pa̱a:̱
—Mati ja maxjeⁿ ya quicjo̱o̱a.
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
6
a̱ o̱ o a o o̱
64
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
catu
2
catsu
3
matsu
4
matsa̱
5
cata̱
6
ta̱ta̱
7
quicjo̱o̱a
8
quijua
9
majunê
10
tjuñê
tsqui
1
tsqui
tsqui
tsqui tsqui
2 3
i e a tsqui tsca
66
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
tsca tca ta a aⁿ om
6
aⁿ om ia io
68
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
tsom
2
cotom
3
ntom
4
taⁿa
5
macaⁿa
6
maqui
7
tyqui
8
tyquieenê
9
matseilio
10
catio
ta̱nda snda
1
ta̱ nda snda
nda nda
a a
2 3
a o̱ a̱ nda
ndo̱
4 5
nda ndu nda̱ nda nda̱ ndo̱
la lu la̱
6
a o u
72
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ta̱nda
2
ta̱nda̱
3
ta̱ndo̱
4
mando
5
candiu
6
sandia
7
ndaatioo
8
ndaatsuu
9
majo̱nndaa
10
macjo̱o̱ nndaa
ndolei
1
ndo lei
lei
ei
ndolei
2 3
ei a̱ o̱ lei
tei
74
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
lei ndei tsei lei tei tsei
tsei
sei
ndei
tei
6
a̱ o̱ ei
76
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ndolei
2
cosei
3
ljeiya
4
tîcaljeiya
5
tîcaljei
6
tîcatjeiina
7
tjaquicjoo
8
teicjoo
9
teicjoom
10
teicaljoom
casojnda̱a̱
1
ca so jnda̱a̱
jnda̱a̱
casojnda̱a̱ a̱a̱
2 3
a̱a̱ aa eii jnda̱a̱
jndeii
cajndaa matseijnda
cajnda̱a̱ matseijndeii
majnda̱a̱ mateijndeii
78
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
jndaa jnda̱a̱ jndeii jndaa jnda̱a̱ jndeii
6
a̱a̱ o̱o̱ eii
80
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
casojnda̱a̱
2
cajnda̱a̱
3
cajndaa
4
matseijndaya
5
matseijndo̱ya
6
matseijndeii
7
mateijndeii
8
majnda̱a̱
9
jnda̱a̱ndyu
10
jndañeyo
ta̱seiⁿ
1
ta̱ seiⁿ
seiⁿ
ta̱seiⁿ eiⁿ
2 3
eiⁿ aⁿ eiiⁿeⁿ seiⁿ seiiⁿeⁿ
casaasaⁿ ta̱seiⁿ
seiseiiⁿeⁿ ndaateiⁿ
82
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
seiⁿ teiⁿ ljeiiⁿ
5
seiⁿ teiⁿ tsjeiⁿ teiiⁿeⁿ tjeiiⁿeⁿ
6
aⁿ om eiⁿ aaⁿaⁿ oomm eiiⁿeⁿ
84
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ta̱seiⁿ
2
ndaateiⁿ
3
ljeiiⁿ
4
tîcaljeiiⁿ
5
tileicaljeiiⁿ
6
tjeiiⁿeⁿ
7
ntjeiⁿñê
8
tsjeiⁿ
9
teiⁿ
10
teiⁿ
snom
1
snom
nom
snom om
2 3
om eiⁿ aⁿ nom
naⁿ
86
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
nom neiⁿ naⁿ noom neiiⁿ naaⁿ
6
aaⁿaⁿ eiiⁿeⁿ oomm
88
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
maleinoom
2
tyoleinoom
3
matseijnom
4
tyotseijnom
5
nntseijnom
6
nntseijnaaⁿ
7
maseijnaaⁿ
8
maseinaaⁿaⁿ
9
matseineiiⁿ
10
neiiⁿna
1
tsa̱aⁿ̱ a̱ⁿ tso̱oⁿ̱ o̱ⁿ
a̱ⁿ o̱ⁿ
2 3
a̱aⁿ̱ a̱ⁿ o̱oⁿ̱ o̱ⁿ na̱aⁿ̱ a̱ⁿ tsa̱aⁿ̱ a̱ⁿ
matsa̱aⁿ̱ a̱ⁿ
mana̱aⁿ̱ a̱ⁿ
4 5
tsa̱aⁿ̱ a̱ⁿ tso̱oⁿ̱ o̱ⁿ jna̱aⁿ̱ a̱ⁿ jno̱oⁿ̱ o̱ⁿ
jna̱a̱ⁿ jno̱oⁿ̱
6
a̱a̱ⁿ o̱oⁿ̱ eiiⁿ
92
Catseinaⁿ ndyooñoomwaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
nntseicana̱ⁿya
2
nntseina̱ⁿya
3
nleino̱o̱ⁿya
4
jleino̱oⁿ̱ ya
5
jno̱ⁿna
6
jna̱a̱ⁿ
7
jna̱aⁿ̱ a̱ⁿ
8
tsa̱aⁿ̱ a̱ⁿ
9
tjo̱oⁿ̱ o̱ⁿ
10
to̱oⁿ̱ o̱ⁿ
tseiⁿ
1
tseiⁿ
eiⁿ
tseiⁿ
2 3
eiⁿ o̱ⁿ om tseiⁿ
tsom
94
4
tseiⁿ tso̱ⁿ tsom tsoom tso
tseiⁿ tso̱ⁿ tsom tscoom tsco
5
tseiⁿ tso̱ⁿ tsom
tsei tso̱ tso
lei lo̱ lo
calo̱ ndaatsa
lo̱ tsoom tsoomleii
6
a o̱ aⁿ om
96
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
calo̱
2
ta̱lo
3
la
4
tyolana
5
tyolayo
6
tyolayo
7
tsa
8
tjo̱catsaaya
9
tjacatsaaⁿ
10
tseiⁿ
tscwaa
1
tscwaa
cwaa
tscwaa aa
2 3
aa ee ii a̱a̱ cwaa
cwii
cwa̱a̱
98
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
cwii cwee cweeⁿ
5
cwee cwaa cwe cwa cwa̱
6
a e i eⁿ aⁿ
100
Catseinaⁿ ndyooñoommeiiⁿ ndo cwjitsjaaⁿndyu joona.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
maseicwaaⁿaⁿ
2
maseicweeⁿeⁿ
3
ticwajnaⁿaⁿ
4
cwicwana
5
seicwe
6
cwiwena
7
nncwena
8
macwa̱ya
9
macwja̱ya
10
tyoocwjeeⁿeⁿ
matyioo
1
ma tyioo
tyioo
ioo
Matyioo Lala.
2 3
ioo iuu ioom tyioo
tyioom
102
4 5
to tu tom cancoom ncoom
co cu com cancjaaⁿ ncjaaⁿ
6
a o u a̱ o̱
104
Catseinaⁿ ndyooñoowaa ndo cwjitsjaaⁿndyu juuna.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
matyioo
2
cwityiuu
3
matyio̱o̱ya
4
to̱o̱na
5
tomna
6
tiñecoom
7
tiñeco̱ⁿya
8
tiñecoona
9
mantyiaya
10
canteiⁿ
tsuii
1
tsuii
uii
tsuii
2 3
uii uaa uee tsuii luii
catsuaa
catsuii
106
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
tsuaa tsuee tsuii luaa luaaⁿ lueeⁿ
tjacalueeⁿ tseiluaa
tjo̱calua̱ya tiomluaaⁿ
6
ua ue ua̱ uaaⁿ ueeⁿ
108
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
tsuii
2
tuii
3
tjacatueeⁿ
4
tjacatueeⁿ
5
tjacalueeⁿ
6
tiomluaaⁿ
7
tjo̱calua̱ya
8
tjo̱cua̱
9
tjacue
10
tjacueeⁿ
catsue
1
ca tsue
tsue
ue
catsue
2 3
ue ua ui tsua lua
catsue calue
catsua calua
110
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
tsue tsua tsui
5
tsue tsua tua̱ tuo̱
cue cua
lue lua
6
ua ue ua̱ ueeⁿ ueeⁿeⁿ
112
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
tsui
2
catsue
3
catsua
4
tua
5
tiomlua
6
malue
7
tjacue
8
tue
9
seicueⁿeⁿ
10
seicweeⁿeⁿ
chi
1
chi
chi
2 3
i e u chi
chu
macheeⁿ canchu
tacheⁿ tyocanchu
114
4 5
che chu cheⁿ che chu chi
115
Jeeⁿ tichi ndaateiⁿ ta̱ta̱ saa Chacha. Jo na seitia Nacho
jom, chiuu na tichi ndaateiⁿ saaⁿ.
Jo na matso Chacha:
—Chiuu nntsaa, nachi jnda̱ ntycwii, nchaa nñenquiaa
tsjo̱ñjeeⁿ na nnco̱ⁿ nachi. Jo chii taticwichi ndaateiⁿ na
nncua. Jo chii meiiⁿ na matseilioondyu na jeeⁿ tichi
ndaateiⁿ saa sa̱a̱ maxjeⁿ cuato juuna meiiⁿ na tichi.
6
cha che chi cho chu
116
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
tyochjoo
2
cachjoo
3
cachjuu
4
canchu
5
manchjeeñê
6
machee
7
macheeⁿ
8
cachquie
9
cachi
10
taticwichi
tyeeⁿ
1
tyeeⁿ
eeⁿ
tyeeⁿ
2 3
eeⁿ oom o̱oⁿ̱ tyeeⁿ
tyo̱o̱ⁿ
118
4 5
tyeeⁿ tye tyo tyeeⁿ tye
catyoom tsotyeeⁿ
tyoosei ntyeeⁿ
6
a o a̱ eeⁿ oom
120
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
Matyee
2
tsotyeeⁿ
3
tyootyeeⁿ
4
tityjeeⁿ
5
tjatseicatyueeⁿ
6
tjatseicatyue
7
seicatyua̱ya
8
tyo̱ⁿya
9
tyoomna
10
tyotso
caxoo
1
ca xoo
xoo
oo
caxoo
2 3
oo ii aa xaa
xii
122
4 5
xoo xii xaa xo xom xeⁿ
124
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ta̱xa
2
taxeeⁿ
3
taxa̱ya
4
tseixii
5
caxjuu
6
xjoom
7
xjo
8
xio
9
xiluu
10
ndaaxua
xca xquie
1
xca xquie
ca quie
a e
2 3
a e u xca
xquiu
xca quiooxquie
xcaa caxquiuya
xco caxquii
126
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
xca xqueⁿ xquie xqueⁿ
sca squeⁿ
5
xqui xcoom xqueeⁿ xtye
sooxqueeⁿ caxti
tjaⁿxqueeⁿ xtyoomm
xquia̱a̱ⁿya xtyeeⁿ
6
aa oo o̱o̱ oom
128
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
sooxqueeⁿ
2
tjaⁿxqueeⁿ
3
xquia̱a̱ⁿya
4
quiooxquiemaaⁿ
5
caxtimaaⁿ
6
xuuyo
7
xtyoyo
8
xtyoomm
9
xtye
10
xcwe
calawo
1
ca la wo
wo
calawo
o
2 3
o a e a̱ wa
wo wa we wa̱ wo
we
tjawa seiwa̱ya
tjawaaⁿ seiweeⁿ
130
4 5
wa wo wa̱ wa wo̱ waⁿ
mawaaⁿ waya
mawo̱o̱ⁿ mawo̱ya
6
a a̱ e i aaⁿ eeⁿ o̱oⁿ̱
132
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
calawo
2
watsom
3
seiwa̱ya
4
seiweeⁿ
5
waachom
6
mawo̱ya
7
mawjaⁿ
8
wjaacachuuna
9
wjaandyona
10
wjeeyo
casondye
1
ca so ndye
ndye
casondye
2 3
e a u o̱ ndya ndyu
seijndaandyo̱ tjundyo̱
seicjeendyo̱ tioondyo̱
seilioondyo̱ tyquiendyo̱
134
4
ndya ndyo ndyu
5
ndya ndyo ndyu ndyo ndyu
seijndaandyu jlajndaandyo
seicjeendyu jlacjeendyo
seilioondyu jlalioondyo
ndyu ndyo
6
a o u a̱ e
136
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
casondye
2
najndyee
3
mawajndye
4
waajndye
5
jo̱jndya̱a̱
6
xjojndyaa
7
teijndyaayo
8
jndyeeyo
9
quioojndyo
10
majendyo
ndyootsa
1
ndyoo tsa
ndyoo
oo
ndyootsa
2 3
oo aa a̱a̱ ndyoo
ndya̱a̱
138
4 5
ndyaa ndya̱a̱ ndyaa naⁿ
tyolana tyootsa̱ntjomna
tyontyiaa tyooliuna
tyocheeⁿ tyoocwjeeⁿeⁿ
tyo tyoo
6
aa oo ee a̱a̱
140
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ndyootsa
2
cwindya̱a̱ya
3
mandiya
4
mandiiñê
5
quioondaa
6
canaⁿ
7
matseinaⁿya
8
teinaⁿaⁿ
9
seinaⁿaⁿ
10
seino̱oⁿ̱ o̱ⁿ
cañom
1
ca ñom
ñom
om
cañom
3
ñom
2
om eⁿ aⁿ ñeⁿ
ñom ñeⁿ ñaⁿ ñaⁿ
142
4
ñom ñeⁿ ñaⁿ
5
ñom ñeeⁿ ñoom ñeeⁿ ño̱o̱ⁿ
6
ñjoom ñjeeⁿ ñjaaⁿ jñoom jñeeⁿ
144
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
luañeⁿ
2
ñaⁿya
3
cañom
4
mañeeⁿ
5
mañeeⁿ
6
tajñeeⁿ
7
tyojñoomñeyo
8
majñoom
9
tjañoom
10
tjañjoom tsoom
payom
1
pa yom
yom
om
payom
2 3
om a o̱ u yom
yom ya yo̱ yu ya
yo̱
146
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4 5
ya yo̱ yu yo ya yo̱ yu
seiya
seiyo̱
seiyu
6
aaⁿ o̱oⁿ̱ oom
148
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
yundaa
2
yati
3
matseiyo̱ya
4
matseiyo̱oⁿ̱
5
matseiyaaⁿ
6
tsaaya
7
tsaacalua̱a̱ya
8
saayâ
9
jlatiuuyâ
10
neiiⁿyâ
tîcatuii
tîcatueeⁿ
tî
150
Saalacaandyô̱ sjo̱
saalacaandyô̱ nlajndaandyo̱
jlacjeendyô̱ nlacjeendyo̱
tyquiaandyô̱ wendyo̱
ndyô̱ ndyo̱
tîcatseiñoomñê tiñequia̱ya
tîcaljeiiⁿ ticoomñê
tî ti
saacajndo̱o̱â jâ
tyolanaaⁿâ jâ saayâ
lio̱o̱ â jâ nquiaayâ
â yâ
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
nlanaaⁿa
2
jlanaaⁿâ
3
jlacjeendyô̱
4
calajndaandyo̱
5
saalacaandyô̱
6
saacajndo̱o̱â
7
tyquieeñê
8
tyquieeñê
9
tîcwaaⁿaⁿ
10
tîcaliuuyâ
chmeiiⁿ
1
chmeiiⁿ
meiiⁿ
chmeiiⁿ eiiⁿ
2 3
eiiⁿ aaⁿ o̱oⁿ̱ meiiⁿ
mo̱oⁿ̱
154
Cwjitsjaaⁿndyu ljeiimeiiⁿ, ljeii ncjo ndo ljeii tsa̱.
4
meiiⁿ maaⁿ mo̱oⁿ̱ chmeiiⁿ xmaⁿ
5
chmeiiⁿ nchmo̱ⁿ tsmaⁿ tsmeiⁿ
6
jmaⁿ maⁿ tmaⁿ tmaⁿ
156
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
ta̱xmeiiⁿ
2
chmeiiⁿ
3
tmeiⁿ
4
tsmeiⁿ
5
catsmaⁿ
6
canmaⁿ
7
cajmaⁿ
8
quiajmeiⁿ
9
ñetmaaⁿñê
10
ñetmo̱oⁿ̱ na
xapo loro
1
xa po lo ro
po ro
o o
2 3
o ei a̱a̱ po ro
reii chpei
160
Catseinaⁿ ndyooñoommeiiⁿ ndo cwjitsjaaⁿndyu joona.
Catseiljei ljo joo sílaba chuu na cwii cwii ñoommeiiⁿ ndo cato̱ⁿ joona.
1
lapei
2
campeixi
3
tsompaya
4
xjombale
5
ljaa ta̱xapjo
6
tyoruñaⁿ
7
caruato
8
ta̱reixa
9
teibio
10
Ndaabio
Las consonantes
b teibio hace tiempo
c casaa pájaro
cw La cw se diferencia de cu en la pronunciación. Observe la diferencia en
los siguientes pares de palabras:
cwa ¡come! seicwe derramaste
cua que llueva seicue mataste
ch chom fuego
j ja yo
Esta consonante se llama saltillo y consiste en un pequeño corte de voz
en la garganta:
tsa chile
to basura
l liaa tela
m macheeⁿ hace
n nato camino
Algunas palabras empiezan con doble n (nn). Es una consonante que
funciona como sílaba y se pronuncia con tono alto:
nnaⁿ maíz
nnoom su cara (de él o de ella)
163
Observe la diferencia de pronunciación entre la n y la nn en los
siguientes pares de palabras:
nquio tejas, platos nta aguardiente
nnquioo se caerá nntaya cantaré
nd ndaatioo agua
La pronunciación de la nd es muy parecida a la pronunciación de nd en
la palabra tienda del español.
ñaⁿya mi paladar
tîcanaaⁿya no pude aguantar
p xapo jabón
q qui diez
r ta̱reixa naranja
s casu mula
t ta cerro
ts catsu codorniz
ty tya rico
164
Las vocales
165
Las letras eⁿ y eiⁿ representan el mismo sonido, pero se usan en
distintos lugares. Por ejemplo, la eⁿ se usa después de consonantes como
ch, cw, j, ñ, ty, w, x. La eiⁿ se usa después de consonantes como m, n, s, t, ts.
Generalmente, las vocales que se presentan en prefijos, sufijos o en
otras sílabas que no son la raíz de la palabra se escriben sin duplicar la letra,
aunque muchas de ellas son vocales suaves en sílabas controladas. Observe,
al pronunciar las siguientes palabras, la pronunciación suave de dichas
vocales:
prefijos
ma macwaaⁿaⁿ está comiendo
tsei matseijnaaⁿ está comprando
sei seijnaaⁿ compró
ca caso caballo
sufijos
ñe tiooñe Tito se cayó Tito
yo maleinomyo el animal está corriendo
Hay dos prefijos que se diferencian solamente por el tono. Para
evitar confusiones, se escribe con vocal sencilla el prefijo que indica el
copretérito, y con vocal doble el prefijo que indica el negativo del pretérito
perfecto.
tyo tyocheeⁿ estaba haciendo
tyoo tyoocheeⁿ no ha hecho
Los tonos
Cada sílaba de las palabras amuzgas se pronuncia con su propio
tono. Hay tres tonos: tono alto, tono medio y tono bajo; además hay
deslices donde se pasa de un tono a otro en una sola sílaba. También hay
diferencias entre los tonos en sílabas controladas y balísticas.
Ejemplos de los tonos en sílabas controladas:
tono alto tsioom espina
tono medio tsoom dijo
tono bajo tyuaa pronto
desliz alto-bajo jo̱o̱ⁿ oscuro
desliz medio-alto tsuii tortuga
desliz bajo-medio chioo caracol
166
Ejemplos de los tonos en sílabas balísticas:
tono alto tsiom mazorca
tono medio tsom papel
tono bajo tso tierra
desliz alto-bajo siom chuparrosa
desliz medio-alto snom burro
A veces, entre las palabras que se escriben igual, la única diferencia
es el tono; sin embargo, generalmente no es indispensable representar los
tonos en la escritura, ya que por lo general, por la función gramatical o por el
sentido de lo que se está hablando, no se confunden.
El acento circunflejo
Se usa un acento circunflejo para diferenciar entre algunos
pronombres, sufijos y prefijos que se escriben igual, pero que tienen
diferente tono.
Los pronombres independientes de primera persona:
ja (con tono medio) yo
jâ (con desliz alto-bajo) nosotros (sin ustedes)
jaa (con tono alto) nosotros (con ustedes)
Los pronombres dependientes de primera persona del plural inclusivo:
-a, -ya, -ndyo̱ (con tono alto)
cwicwaaa comemos (con ustedes)
cwinda̱ay
̱ a vendemos (con ustedes)
cwitaandyo̱ barremos (con ustedes)
Los pronombres dependientes de primera persona del plural exclusivo:
-â, -yâ, -ndyô̱ (con desliz alto-bajo)
cwicwaaâ comemos (sin ustedes)
cwinda̱ay
̱ â vendemos (sin ustedes)
cwitaandyô̱ barremos (sin ustedes)
La sílaba final ñe de algunos verbos y otras palabras:
-ñe (con tono alto)
tjuñe Nacho Nacho saltó
tcooñe Tito Tito es alto
-ñê (con desliz alto-bajo)
tjuñê él saltó
tcooñê él es alto
Los prefijos negativos ti- y tî-:
ti- (con tono bajo)
ticwana no comen
ticaleinoom no corre
tî- (con tono medio)
tîcwana no comieron
tîcaleinoom no corrió
167
Chiuu waa na nnto̱ⁿ tsaⁿ sílabas
Ljoo mamo̱ⁿna chiuu waa na nnto̱ⁿ tsaⁿ sílabas. Xeⁿ
ñecaljeii tsaⁿ aa ya to̱oⁿ̱ o̱ⁿ sílabas ljoo nntyiaaⁿaⁿ. Sa̱a̱
ticantyiaaⁿaⁿ na mandiiñoom. Xeⁿjnda̱ to̱oⁿ̱ o̱ⁿ joona nntyiaaⁿaⁿ
aa ya saaⁿ.
Leisiom 1 Leisiom 2 Leisiom 3
ca su ca tu ti ca lu
ca saa ca tiu Lu sa
ca too ma tiu ca so la sa
Ti to ma tio Ti lio
ca ti tio lioo
ca tu ti tioo liaa soo
ti su tioo ñe sei liuu
ta su tioo ñe yo sei tiuu
ma ta ma tiu yo ma ta yo
Ca ta ma quii yo ma tiu yo
169
Leisiom 7 Leisiom 8
tiom tyquie na
siom tyquii na
tsiom tyqueeⁿ
ca tsiaⁿ lqueeⁿ
ca tu tsiaⁿ tyqueⁿ na
ca tu ti tsquiee ñeeⁿ
sei quioo tsioo ñeeⁿ
sei quioom ca tsiaⁿ ñeeⁿ
tyquiaa tsaⁿ tyquiee ñeeⁿ
tyquiaaⁿ tyquiee ñe yo
170
Leisiom 12 Leisiom 13
quioo ca ñe jo
tyquioo juu na
lioo joo na
ma tsei lioo ñê joo na
ma nquiuu joo yo
ma nquiomm juu yo
liaⁿaⁿ jaaⁿ ñe
lioomm ca jaaⁿ ñe yo
tsiaⁿaⁿ jom
nquiaⁿaⁿ ja
171
Leisiom 17 Leisiom 18
Leisiom 19 Leisiom 20
172
Leisiom 21 Leisiom 22
Leisiom 23 Leisiom 24
173
Leisiom 25 Leisiom 26
Leisiom 27 Leisiom 28
tsuii tsui
tuii ca tsue
tja ca tueeⁿ ca tsua
tja ca tueeⁿ tua
tja ca lueeⁿ tiom lua
tiom luaaⁿ ma lue
tjo̱ ca lua̱ ya tja cue
tjo̱ cua̱ tue
tja cue sei cueⁿeⁿ
tja cueeⁿ sei cweeⁿeⁿ
174
Leisiom 29 Leisiom 30
Leisiom 31 Leisiom 32
175
Leisiom 33 Leisiom 34
ca la wo ca so ndye
wa tsom na jndyee
sei wa̱ ya ma wa jndye
sei weeⁿ waa jndye
waa chom jo̱ jndya̱a̱
ma wo̱ ya xjo jndyaa
ma wjaⁿ tei jndyaa yo
wjaa ca chuu na jndyee yo
wjaa ndyo na quioo jndyo
wjee yo ma je ndyo
Leisiom 35 Leisiom 36
176
Leisiom 37 Leisiom 38
Leisiom 39 Leisiom 40
177
Las letras que se enseñan en cada lección
3. l 13. j
4. qu ii 14. tsj tj cj sj lj
ntsj ntj ncj
5. ts aa oo uu
15. o̱ a̱ io̱ ia̱
6. aⁿ om st
aaⁿ oom 16. u o o̱ a̱
178
21. eiⁿ eiiⁿ eiiⁿeⁿ 31. x x xj
179