Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
las influencias entre los sistemas virreinales espaol y portugus fueron ms all del
tiempo de la Unin de Coronas (1580-1640), aunque no se profundiza demasiado en
ello. Por ltimo, los valiosos datos que se proporcionan sobre el cursus honorum de
los virreyes hasta que alcanzaban esta apetecible dignidad, se detienen ah, de modo
que se hace irresistible interrogarse sobre cul o cules fueron los destinos de los
virreyes cuando dejaron de serlo definitivamente. El mundo de la corte? El retiro
en sus estados? Ambas cosas? Teniendo en cuenta que la ocupacin de virreinatos
en el Antiguo Rgimen formaba parte de unas estrategias de poder y de familia de
larga duracin, valdra la pena completar estas carreras para darles mayor proyeccin
y desvelar los autnticos objetivos. Son estos, en fin, slo unos aspectos menos atendidos en la obra pero que en casi nada la desdibujan.
Ms all de aportaciones y sugerencias, un libro de este tenor envuelve algo
mucho ms relevante: la reflexin, siempre necesaria, sobre el binomio poltico que
conforman los conceptos de distancia y poder a veces amigos, con ms frecuencia enemigos. La historiografa lleva aos buscando salida a este problema y ha tratado de resolverlo mediante ecuaciones tan atractivas como las formadas por centro
y periferia o rey presente y rey ausente, por citar slo algunas. Pero en realidad
ninguno de estos planteamientos ha logrado apurar todos los aspectos de la cuestin.
Naturalmente, no se trata de excluir ningn enfoque, sino de sumar lo que cada uno
de ellos ha dado como fruto. En tanto la distancia y el poder, trasuntos de cualquier
delegacin de autoridad, sigan resultando una pareja de moda para los investigadores,
la figura del virrey (y la del gobernador) continuar en medio de estos dos elementos
de la ecuacin.
Rafael Valladares
Instituto de Historia, CSIC, Madrid
304
Reseas
305
Reseas
O objectivo desta obra revela-se bastante ambicioso, dado que procura estabelecer um dilogo entre as historiografias ibricas1 e analisar de forma comparativa
problemas o provimento e a venalidade que apresentam variaes significativas
nos distintos espaos aqui analisados. A ttulo de exemplo, considere-se a escala que
as prticas venais atingiram na Monarquia hispnica quando comparadas realidade
portuguesa, onde o recurso a este fenmeno foi indubitavelmente menor. Longe de
inviabilizar a comparao, no pode ser ignorado o facto de este tipo de anlises, pese
embora as muitas diferenas, contribuir para um melhor conhecimento das prprias
especificidades inerentes a cada contexto.
Outro ponto positivo desta edio o facto de trazer discusso o prprio significado dos conceitos utilizados, com especial enfoque na noo de venalidade, no
raras vezes usada por alguma historiografia sem grande critrio e em referncia a
realidades distintas, algumas das quais no sendo passveis desta designao, como
adverte Mara del Mar Felices de la Fuente.
Sendo este um conceito contemporneo, no utilizado poca, seria interessente
levar a cabo uma reflexo em torno das limitaes que isto representa para a sua aplicao. Ou seja, at que ponto que no se incorre numa utilizao excessivamente
anacrnica deste conceito? Qual seria, poca, a percepo dos indivduos sobre
fenmenos anlogos corrupo e venalidade? Levariam muito em conta este tipo
de comportamentos no seio das respectivas instituies, a par de trajectrias definidas
essencialmente pela promoo do mrito? As respostas a estas questes poderiam, no
limite, configurar-se no decorrer de estudos mais aprofundados sobre estas problemticas.
Note-se que esta edio, sobretudo na sua componente comparativa entre as duas
monarquias, coloca em evidncia aquele que nos parece ser um ponto, apesar de tudo,
pouco considerado ao longo da obra: os diferentes estados da investigao sobre estas
temticas nas duas historiografias dedicadas a cada Imprio. Sobressa claramente
um avano considervel dos estudos produzidos em Espanha sobre certos contedos,
tais como a reflexo terica e metodolgica ou a identificao dos fluxos venais, resultado em grande medida do nmero existente de estudos na longa durao.
No obstante, diga-se que a obra em si representa um esforo sem precedentes na
historiografia portuguesa, no que diz respeito ao estudo da venalidade e do provimento de ofcios. Possu igualmente o condo de abrir um grande leque de possibilidades
de trabalho e/ou de aprofundamento de certas particularidades decorrentes destes fenmenos, sobretudo se tivermos em conta a pluralidade de modelos institucionais da
Monarquia portuguesa.
Por fim, saliente-se que, do ponto de vista dos contedos, privilegia-se o estudo
das trajectrias associadas a altas hierarquias em detrimento do oficialato mdio/
baixo estrato, locais onde potencialmente surgiria matria e casos interessantes para
esta temtica. Embora muitos destes trabalhos abordem cargos menores, o aprofundamento dos percursos dos indivduos que os ocupavam continua a ser escasso e,
1 Embora o Seminrio tenha contado com a participao de investigadores de universidade brasileiras
a verso publicada no conta com nenhuma destas contribuies. Da mesma forma, houve no Encontro
comunicaes directamente relacionadas com a Amrica hispnica mas que acabaram por no ser publicadas.
306
Reseas
como tal, pouco conclusivo. Por outro lado, as dificuldades de estudo nesta matria
sobre as justias letradas seriam mais facilmente ultrapassadas caso a historiografia
desenvolvesse esforos no sentido de uma identificao precisa das tipologias e dos
prprios cargos providos - assim como das respectivas jurisdies e circunscries
de actuao - pela Coroa e donatrios nas periferias, apesar dos trabalhos recentes
desenvolvidos por Roberta Stumpf.
Antnio Castro Nunes
CIDEHUS, Universidade de vora
Hlder Carvalhal
CIDEHUS, Universidade de vora
Cardim, Pedro - Herzog, Tamar - Ruiz Ibaez, Jos Javier - Sabatini, Gaetano, eds.,
Polycentric monarchies. How did Early Modern Spain and Portugal Achieve and
Maintain a Global Hegemony? Brighton. 2012. Sussex Academic Press. 241 pp.
Comme son titre lindique, louvrage dit par Pedro Cardim, Tamar Herzog, Jos
Javier Ruiz Ibez et Gaetano Sabatini propose la fois une question comment
expliquer la prennit et lhgmonie sur plusieurs sicles des montages politiques
htrognes et plantaires que furent les monarchies espagnole et portugaise et un
outil conceptuel permettant de laborder de faon neuve, la notion de monarchie
polycentrique. Louvrage offre ainsi au lecteur le fruit dune vaste enqute, fortement problmatise et articule, runissant des chercheurs spcialistes de toutes
les aires gographiques que recouvrent les puissances ibriques. Appuyes sur des
sources de premire main varies et abondantes, les tudes de cas mises en regard
ne sapparentent nullement des monographies et rejettent unanimement le modle
national, inadquat pour apprhender les ralits de lAncien Rgime. Grce un
jeu dchelles permanent, chaque contribution capte sur le vif les interactions et les
phnomnes de rsonance entre les espaces, sans perdre de vue la question de la longvit de la lgitimit politique et culturelle, telle quelle est prouve au quotidien
par les acteurs depuis une chelle locale. Il ne sagit donc nullement de reprendre
le questionnement obsolte de lchec ou de la russite des Empires, bas sur nos
critres contemporains et donc anachronique. Darticle en article, la dimension polydrique de la monarchie se dessine sous nos yeux.
Dans une introduction programmatique, les auteurs mettent en exergue la volont
de revisiter le paradigme de monarchie composite forg par John Elliott en 1992
dans un article qui a fait date, non tant pour le rejeter que pour en souligner les limites
et lamender. En effet, le modle de monarchie composite sous-entend lexistence
dun centre unique (Madrid ou Lisbonne) face auquel graviteraient des territoires
subalternes, nomms priphries, cantonns au rle de rcepteurs passif de la politique labore la cour. Ce modle na pas toujours russi conjurer les grands rcits
uniquement centrs sur les relations entre le roi et les lites locales, ni lopposition
Revista Complutense de Historia de Amrica
2013, vol. 39, 273-335
307