Está en la página 1de 4

SEGUNDA P

ARTE

Suplemento Especial

Conosur awpaqman

Diciembre 2013

D.L. 2 - 3 - 03 - 94

Revista rural bilinge para la Nacin Quechua

MAKUNKUMANTA nuqanchik kikin:

IMAYNATA
MAN
N
U
S
U
P
R
A
T

Papa mujunchikta kallpachana


Recuperacin de la semilla de papa

wirisun,
a

q
a
t
n
a
Kun
ytawan,
chay urqhu rpuna,
aq ta
imaynatat
aniyana,
jallmana, w hana,
, jallc
cosechana
mirachina
achkaman
ima.
AN
YACHAYTAW A
PACH
RUWARINA

Papa
sumaq
a
q
u
j
u
m
q
kallpayu
?
kanman

ANCHU
M
N
U
S
I
T
A
PAPA
A
T
N
A
M
U
MAKUNK QHUYTA?
R
MUJUTA U IK!...
ATINCH
awirina.

hik...
Yuyarinac
ta
makunku
a
q
a
t
q
a
,
p
aw
tayachina
i
q
a
t
n
a
ip
h
uju
pallana, q
arpana, m
ll
y
a
m
a
t
n
manta
chayma
ama, chay n
k
n
a
n
a
k
u
tawa
llinph
i chakichiy
p
u
it
h
t
n
a
ll
.
jallchana

Ari,
unquytapis
sumaqta
muchunman.

AY
K
IS

UK

awpaq Suplementopi awirirqanchika, imaynatataq makunkumanta


papa mujuta sumaq kallpayuqta urqhusunman.

Chaqramanta puqusqa
makunkusta pallamuna.

Puqunan tiyan,
llanpuyanankama.

Kaypata wakin ninku: Makunku,


lurunku, aylinku, tiqi tiqi.

SA
M
I
K

TA

Phatachiytawan, qallpispa
mayllana, qhaqurispa ima.

A
Q
CH
I
PH

WA

Pauelopi chirwaytawan
llanthitupi chakichina.

Kay jina botellaspi chaki


mujuta jallchana

MAKUNKU MUJU KALLPAYUQCHU CHAYTA YACHARINAPAQ


Prueba de germinacin

Kay mujitu
putumunqachu,
manachu?, chayta yachanapaq
atinchik prueba ruwariyta. Yupana
pachaq mujitusta chaywan
ajinata ruwana:

UK

AY
K
IS

PACHAQ chaki makunku mujituta

TA

Cirilo Campos, Bajo Chillavi

A
W

SERVILLETA simi pichakunapaq

QA
H
IC
H
P

Uk chhikan YAKUWAN chuwapi mujituta


chaqchuna, yakuwan ama atipachinachu.

A
S
IM

CHUWAMAN iskay servilletas churana, chay


patamantaq pachaq mujitusta churaykuna.

Chaymanta NAYLON
bolsawan wataykuna,
laqhaman
churamuna, sapa
kimsa punchay
watukamuna,
chaki kaptin
uchhika yakuwan
chaqchurina, chant
sumaqta wataykapuna.

A
T
Q
SU

Chunka tawayuq punchaypi


ajinata PUTURAMUN, machka
putumusqa, yupana.

PACHAQ MAKUNKU MUJUMANTA SUQTA CHUNKA PUTUMUN CHAYQA, NIYTA MUNAN 60% SUMAQ KALLPAYUQ. CHAY
TAWA CHUNKA MANA PUTUMUQTAQ CHUSUSCH KARQA. CHAYTA QHAWARISPA KIKIN JALLPAMANQA TARPUNA

RECUPERACIN DE SEMILLA DE PAPA

Suplemento Especial - Diciembre 2013

Q
A
T
K
A
A
Y
T
MAKUNKUM
A
N
?
Y
A
A
N
U
P
IM
R
A
T
ANTA MUJUTA
Formas de siembra

amanta
ISKAY lay
rpuyta:
.
atinchik ta
jallpaman
a
n
u
p
r
a
t
.
UK: Kikin
lmacigana
A
:
Y
A
K
IS
CHIS...
IY
R
A
W
U
R

Siembra Directa

UK. Kikin jallpallamana atinchik tarpuyta


Makunku mujuta kikin jallpallamana tarpuyta munaspaqa, sumaq
miski mejora jallpata aqllana, waliq kanman puruma jallpa, chant allin
puqusqa wanuwan tarpuna. Wanuqa uk chunka killa puqusqa jina kanan
tiyan, mana sumaq puqusqa chayqa, atinman mujituta qitayachiyta.

AY
K
IS

UK

Tata Eufracio Daz (+) makunkumanta


kimsa watataa mujuta urqhun.

Sukasta wakichina, tuqituta ruwaspa chayman kimsa,


tawa makunku mujituta takaykuna, tuqumanta tuqu
uk chakita saqina chant sukamanta suka un thaskiyta
saqina.
Makunku mujutaqa patitallaman churana, mana
Puruma JALLPATA sumaqta wakichina, llanpitu kanankama..
ancha ukhuman panpaykunachu.

Tatay niwan:
Kay mujituta
Aylinku mujuta tarpuyta tukuytawanqa,
tarpunapaqqa hmedo jallpitasta
panpaykapuna,chaymantataq
maskana. Chaki jallpaspiri
yakituwan qarpaykuna.
yakituwan chaqchuspallapuni
wiachina.

KIM

Yachanchika pachaqmanta machkataq


putumurqa, chayman jina makunku mujutaqa takana. Sapa
pachaq mujumanta pusaq chunka putumurqa, iskay, tawa mujitullata
takaykuna, sapa pachaqmanta phichqa chunkalla puturqa
chayri, suqta, pusaq mujituta takaykuna.

SA

De 43 pepitas de makunku,
hice producir una arroba
Wildo Quintana; Subcentral Chillavi, Ayopaya: El
primer ao, derram a la tierra unas cuantas semillitas
de la variedad waycha y ha producido como cuarenta y
tres papitas y en eso ha salido cuatro variedades: uno
tiene el corazn amarillo, del otro tambin por dentro
tambin es amarillo pero tiene el corazn morado, al
otro lo llamamos macho wauchi, nosotros esa variedad
no conocamos pero ahora ha salido bastante. El ao
pasado, en la segunda generacin he sembrado esas
cuarenta y tres papitas de la primera cosecha y en eso hice
producir como una arroba de papa. Ahora de esa arroba
ha producido como una pesada, esto es lo
que continuo multiplicando.

WA
TA

Tarpuytawan, chaqchuykapuna.

Suplemento Especial del Conosur awpaqman


Publicacin bilinge, bimensual para la Nacin Quechua
Centro de Comunicacin y Desarrollo Andino

Av. Tadeo Haenke 2231 Telf. 4243412 Fax: (591-4) 4281502 Casilla: 3226 Web: www.cenda.org
Cochabamba - Bolivia

Impresin:
Live Graphics srl
4510210 Cbba.

SABERES LOCALES

Suplemento Especial - Diciembre 2013

Q
A
T
K
A
A
Y MAKUNKU
T
A
N
?
Y
A
A
N
U
P
IM
R
A
MANTA MUJUTA T
Formas de siembra

tinchis
Almacigap
n, wian,
puturamu
amanta
p
ll
ja
y
a
h
c
n
llakiyqa
n jallpama
u
t
ja
q
a
w
y
sikiytawan
u wakin ka
k
y
a
r
y
a
h
C
muy.
ankuchu.
w
u
trasplanta
r
a
n
a
m
ataqa
a, payqa
q
r
almacigan
a
iw
r
la
il
cio w
,
Don Floren uritas lluqsiramusqa
qa, y
an
almacigas
urqhuytaw
n
a
w
u
it
is
ll
a
usqa, wakin
m
a
t
n
la
p
s
a
tr
, wakintaq
a
q
s
u
k
i
p
ja
sq a
chakirapu
nin.

Siembra Indirecta

ISKAY. Makunku mujuta almaciganamanta


Wakinqa makunku mujitutaqa almaciganku, juchuy
miski jallpakunapi takanku, putumuqtintaq tunpa
wiarichiytawan, urqhunku, papa mejora jallpaman
trasplantamunku. Pisi runa masi kaytaqa ruwan.

Makunku mujuta ajinata almacigana


Makunku mujuta atinchik almacigayta: madera
UK cajapi, jatun plstico baadorpi, jallpanchikpi uk SKAY
I
kantitupi atikullantaq.

Almacigopaq jallpata wakichina:

Mayumanta
llinphu arenata
iskay palata jina
suysuna, chant
uk palata jina
mayumanta
lamatawan
ukllapi
chaqruna,
almacigueraman
jichana, uk tawa
dedota cajaq
puntanpi
saqispa.

Tata Elas Calizaya, Bajo Chillavi

KI

A aq
S
M Sum

a
urum ota
p
,
i

ig
misk i almac ayqa,
p
ch
a
jallp hinchik hinachu
ic
ic
wak a wak , ni
a
a
man arenat a.
at
lam

Makunku mujituta almaciganapaq, jallpapi


khuchkan dedota jina tuqitusta ruwana.
Chaymantaq iskay, kimsa mujitusta
chuqaykuna. Sapa tuqitumanta uk dedota
jina karunchana.

A Almacigueraman
W
A mujuta churaytawanqa,
Tichhuwan,
manachay chaki

makunku
patanman
pastowan
qhataykuna,
kaywan
chirimanta,
wayramanta jarkanchis, jinallataq juqu
kayninta jarkanchis.

Ichhuta tiramuna, chaywan


qhataykunchik almacigasqata.

IC
H
P

A
Q
H

Chaymanta yakuwan
chaqchuykuna. Mana
chakipta saqinachu.
Sapa punchay
watukamuna kanman.

Puturamuptinkama, jatun jallpaman trasplantana: Maypicha tarpusunchik chay jallpaman


ua plantitasta plantamuna, sapa chakipi uk planta, sapa sukataq uk thaskiypi.

Sumaqta
uywakuptinchisqa
ajina kachituta
puturamun,
tumpitatawan
wiaptintaq
trasplantamuna.
Mayqin jallpapitaq puqunanta munachis, chay
jallpata llanpuchamuna, chayman ua
wawitata jina allisituwan trasplante ruwana.

Miski jallpa kanan tiyan, sumaq


waniyasqa, waliq kanman
puruma jallpa kanan, chayman
allisituwan trasplantamuna.

Wakin almaciganku, putun, wian chaymantaqa trasplantanku jatun papa jallpallamana.


Nuqapis ensayarirqani, mana waliqchu riwarqa, jallpanmanta ua plantitasta urqhuytawan
papa jallpaman plantamurqani, mana kutirirqachu, chakirapurqa. Nin Florencio Mamani

RECUPERACIN DE SEMILLA DE PAPA

Suplemento Especial - Diciembre 2013

AJINATA MAKUNKUMANTA PAPA MUJU PUQURIRQA


MAKUNKUMANTA
MUJU KAY JINA KACHITUTA
PUQUPUWAN
Sapitaymanta makunkutaqa mayllakurqani,
tarpukuni, qhawariy m, kay jina
kachituta puqupuwan! wawitasniy,
kay jina kachitus kananri!.

U
S
E

LTADO

Produccin de la semilla botnica de papa

S
URIN
Q
U
P
A
T
A
N
KAY JI
kay
0-2011pia

uy 201
qay
Wata tarp
rikurqa, ja
a
w
u
r
y
a
k
ia
sinchi llan
pi, provinc
d
a
id
n
u
m
o
a
Chillavi c
milias pap
fa
a
q
h
ic
h
P
waq
Ayopaya.
munaspa,
a
t
y
a
h
c
a
p
uyta
mujuta kall
sta tarikap
a
p
a
p
a
q
,
s
laya chinka unkumanta (lurunku
ma k
ayllaspa,
m
,
munaspa,
a
p
s
u
h
q
ujuta ur
aylinku) m
a ua muju a
n
ji
y
a
k
,
a
naq
tarpusp
nku. Payku
a
q
r
a
h
c
e
s
o
i,
papitasta c
lla jallpasp
y
a
q
i
s
a
w
aynuqaspi, n jina tarpurirqanku,
kuma
n
yachasqan
aykunawa
h
c
n
u
p
a
k
imascha
ku.
llankarqan

Juana Mamani,
Chillavi.

Primera generacin.

Resultados de la PRIMERA
generacin
awpaq tarpuy makunku mujuwan ciclo
agrcola 2010-2011 qallarikurqa, waycha
papallamantaraq, lluqsirqataq tukuy laya
papitasa. Kay awpaq tarpuypi, runa masiqa
iskay, tawa laya papataa sapa yuramanta,
cosecharqa, kimsa, chunka papitas tunita
arvejas chhikallan puqusqa, wakintaq aswan
jatuchitaq. Kay awpaq tarpuyki waq laya papas
rikhurina.
Felicidad Mamani: Primera generacinpiri, uk
yurallapi, uk kimsa laya tiyan, wakinpi iskayta
rikuni, wakinpi uksitullataraq urqhuni. Puka
waycha mujumanta kimsa laya musuq papitas
rikhurin. Kunan bautizana kanqa, ima sutita
churasun qhawarina kanqa.
Florencio Mamani: Ukllapi puka waychamanta
nativasmantawan makunku mujuta
urqhuytawan tarpurqani. Kaymanta chunka
ukniyuq variedades nativa papamanta rikhurin;
puka waychamantari waq layas lluqsimullantaq.
Kay papastaqa allanapaqqa, qhawarikuna
yurasnin sumaq chakia kaptin, papitasnin
mana lluchuchu kanan tiyan, puqusqitaa.

Segunda generacin. Tercera generacin.

Resultados de la
SEGUNDA
generacin
Ciclo agrcola 2011-2012, kay
awpaq makunkumanta papitas
puqusqanta, watiq tarpukurqa. Kay
iskay kaq watapiqa chay ua
papitasqa aswan jatuchitaqa
karqa durazno luru chhikana,
aswan sutia karqa waq laya
papas rikhurisqanpis.
Kay wataqa sapa yurapi tawamanta
chunka phichqayuq jinaa
puqurqa, aswan achkhitaa,
Karqataq murmu papa, chili
murmu chhikachiqtaa.
Florencio Mamani: Segunda
generacin cosechapiqa, aswan
jatuchaqtaa makunkumanta
mujuqa puqurisqa, apis chili
murmu, murmu jinaa.
Juana Mamani: Kay segunda
generacin uqharisqaqa, manaraq
chapara chhikachaqchu,
murmitullaraq karqa.

Resultados de la TERCERA
generacin
Ciclo agrcola 2012-2013, watiqmanta awpaq
wata mujitutaqa tarpullankutaq, kay
kutipaqqa mujitutaq chikllanaa, waq layata
waqman tarpuna, manaa uk kikin
jallpapichu.
Felicidad Mamani: Kay segunda generacin
muju uqharisqataqa, variedadesta
chikllasaqa, waq waqsituta tarpuykusaq,
maykamachus alcanzanqa waq waqsituqa.
Kimsa wata cosechapia, makunkumanta
papa mujuqa tukuy tamao puqun chapara,
murmu, chili murmu, aswan achkitaqa
chapara tiyan. awpaq watamanta nisqaqa
aswan achkhaa puqun, segunda cosechapi
suqta kilo muju uqharisqanchikmanta, kay
kimsa watapiqa uk 70 kilos jinaa uqharikun.
Waq familia uk arroba mujumanta uk
cargatapuni mujutaqa uqharirqa (103 Kg).

Makunkumanta papa mujituta


allanapaqqa, sumaq puqusqa
sumaq awisniyuq kanan tiyan,
lluchutaqa mana allanachu. Kay
papa mujitu sumaq kallpayuq
kananpaqqa,
sumaqsituta
jallchana. Muju wasiqa mana
quichu kanan tiyan, wayritapis
chay ukhumanqa yaykunan.
awpaq watamanta papitastaqa
cartn cajonespi jallchakuna.
Segunda, tercera generacintari
yute bolsaspia jallchana, muju
wasiri mana mermananpaq jina
kanan tiyan, qhipan watapi
tarpukunapaq jina.

Cirilo Campos: Kimsa wata tarpusqaypi,


khuchkan carga aswan tiyapuwan. Kaysitu
lukiman, paliman rikchakun, kay yana
papitapis rikhurimun, may chhika laya papas
makunkumantaqa rikhurimuq kasqa.

RESULTADOS DE LA RECUPERACIN DE SEMILLA DE PAPA


A PARTIR DEL MAKUNKU
Desde hace 3 ciclos agrcolas (2010-2011, 2011-2012, 2012-2013) algunas familias de Chillavi y
Bajo Chillavi, Norte Ayopaya, estn realizando la recuperacin de semillas de papa a partir del
makunku (baya) de la variedad waycha. Las parcelas estaban ubicadas en las aynoqas y
terrenos cercanos a sus viviendas, en condiciones naturales y con insumos locales.
Resultados de la Primera Generacin: De la primera siembra (ciclo agrcola 2010-2011)
cosecharon en cada planta de papa de 2 a 4 variedades nuevas, cada planta produjo entre 3 y 10
papitas pequeas del tamao de las arvejas y un poco ms grandes. En esta primera generacin ya
aumenta la variabilidad de la papa.
Resultados de la Segunda Generacin: En el ciclo agrcola 2011-2012, se vuelve a sembrar las
papitas de la primera cosecha. En la cosecha las papas aumentaron de tamao de 2 a 6 cm. de
dimetro, se nota claramente las nuevas variedades de la primera cosecha. La produccin por
planta es de 4 a 15 papas, las papas son del tamao de las papas murmu y chili murmu.
Resultados de la Tercera Generacin: En el ciclo agrcola 2012-2013, se vuelve a sembrar la
produccin del ao anterior, esta vez ya de forma separada y por variedad. En la tercera cosecha,
las papas producen de diferentes tamaos, chapara, murmu y chili murmu. Aumenta
significativamente la produccin, de 6 kilos de semilla obtenida en la segunda cosecha, se cosech
70 Kg. Otra familia de 1 arroba de semilla de la segunda cosecha, cosech una carga de papa (103
Kg).

C u a d r o
comparativo

Makunkumanta
mujutaqa ajinata
jallchana

IMPORTANCIA DE LA REGENERACIN DE LA
SEMILLA DE PAPA A PARTIR DE LA SEMILLA
BOTNICA MAKUNKU
Investigaciones realizadas por CENDA en comunidades de la subcentral
Chillavi demostraron que existen 144 variedades de papa. Del total de
papa producida el 78% es una sola variedad la waycha, 13% son 5
variedades de papa luki para chuo, el 9% comprende las 138 variedades
nativas restantes. La prdida de variedades nativas de papa es provocada
por la promocin de variedades comerciales, por la intensificacin del
monocultivo, con uso de insumos qumicos costosos (fertilizantes,
insecticidas) esto contamina el agua, suelos y la calidad de los alimentos.
La prdida de variedades nativas de papa puede significar un gran riesgo
para hacer frente al cambio climtico y la crisis alimentaria.
La papa se reproduce de 2 formas: Sexual (semilla botnica-makunku) y
asexual (tubrculo-semilla). En todas las zonas la reproduccin es asexual;
la reproduccin sexual no es tan utilizada, tampoco es nueva, desde
siempre las familias han realizado esta prctica para regenerar la semilla
cansada y obtener mayor variabilidad de papa.
El uso de semilla botnica (makunku) es buena alternativa y ofrece
muchas ventajas: Alto vigor en el follaje, alta produccin, amplia
variabilidad gentica, resistencia a enfermedades y plagas, rusticidad o
tolerancia a las condiciones de campo. Su uso, es recomendable en lugares
donde el costo del tubrculo-semilla es alto y en reas donde las
condiciones climticas son apropiadas para la produccin de papa.

También podría gustarte