Está en la página 1de 16

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002

EURDICEENLASOMBRA
ngelaJaramillo(*)
NoscuentaelmitoqueOrfeo,incapazdesoportarlamuertede
Eurdice,aquienlamuertelasorprendieldadesucasamientocon
Orfeo,decidebajaralHadesarescatarla.Suestrategiaserfascinar
aloshabitantesdelmundodelastinieblasconsuhermosocanto.Y
enefecto,labellezadesucantolepermiteadentrarseeneloscuro
territoriodelmundodelassombras.Conmovidaporlaintensidad
deldolorydelamordeOrfeo,Proserpina,sloleponeuna
condicinpararescatarasuamada:marchardelantedeellay
mientrasestenlaregininfernal,nopodrvolverseacontemplar
elrostrodesuamada.Silohiciera,perderaparasiempreaEurdice,
quienvolverasolaalreinodelassombras.Apuntodetraspasarel
umbralquelosseparabadelmundodelavida,elpoetanopuede
contenereldeseodemirarelrostroamadoy"vuelvehaciaatrsla
miradadoloridayslodivisaunasombratraslcidayllorosaque
retornaalaoscuridad.Todoestperdido"(1)
"AOrfeo,eldeEagro,despidierondelHadesconlasmanosvacas
mostrndolenadamsqueunfantasmadelamujerquebuscabasin
drselaensurealidad"(2)nosdiceFedroenelBanquete.Dos
aspectosdeestemitoquieroresaltar:
DelvnculodeEurdiceyOrfeoestexcluidalarelacinsexual.
Orfeoobtieneunfantasmadelamujerquebuscabaynosurealidad.
Unhermosomitoponedemanifiestoqueparaelhombre,algodela
mujeramadapermaneceenelreinodelassombras,enlaoscuridad
yelsilencio,sinqueleseaposibletraspasarelumbralquele
permiteaccederalapalabraylavida.Aestadimensinnosha
familiarizadoeldiscursopsicoanalticoypareceinagotablecomo

temadeseminarios,congresos,encuentros,escritos.Voyaintentar
deciralgomsenestesentido,conscientedequesloesalgomsy
queser,comosiemprequesehabladeello,insuficiente.
Elmitoposeelavirtuddehacerresonarverdadesquedeotromodo
nopuedenserdichas.Lacan,enElmitoindividualdelneurtico,
sealaque"elmitoesloquedaunaformadiscursivaaalgo
quenopuedesertransmitidoenladefinicindelaverdad".Al
parecer,elmitoencuentrasulugaralldondelapalabranopuede
nombrarloinexorable,loenigmticoparaelpensamiento,msno
porelloajeno.GeorgioColliensutextoElnacimientodela
filosofa,confirmaestaideaalsealarque"elenigmaaparece
cuandoelobjetodelpensamientonovaexpresadoporelsonidode
laspalabras.Portantopresuponeunacondicinmsticaenquecierta
experienciaresultainexpresable"(3).Collitransmiteaslaideade
quelonoposibledeexpresarporlapalabraesloquese
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002

constituyeenenigma.Podemosproponer,teniendocomoreferencia
laanotacindeLacanhacepococitada,quemito,verdadyenigma
sondimensionesenlazadas,emparentadas.Yaellonoesajenala
mujer.
Esbiensabidoqueapesardesuconstanteydisciplinadoesfuerzo,
Freudnoconsigueobtenerunesclarecimientoquelesatisfagaenlo
referidoalasexualidadfemenina.Enstahacepresenciaunaspecto
quelacolocaenelterritoriodelodesconocido.Esposibledemostrar
adems,queenlaobrafreudiananoexisteunasolaversindela
mujer.Sobrestasealadiversasdimensionesquenopodran
yuxtaponerseporqueestasdiversasdimensionesimplicanasimismo
distintaslgicas.Deunladoencontramoslamujermadre,pero
igualmentehacepresencialamujerincalculable,enigmtica,
horrorosa.
EnEltabdelavirginidadnosdicequelamujeresextraa,ajena,
objetodeunhorrorbsicoque"acasosefundeenqueellaes
diferentealvarn,pareceeternamenteincomprensibleymisteriosa,
ajena

yporellohostil"(4).Msadelanteprecisaqueexisteunpoder
contrarioalamorquedesautorizaalamujercomoajenayhostil.Es
estaunaprecisaanotacinfreudianaquenospermiteconsiderarque
lamujernotodaesaprehendidaenlarelacinamorosa,queexiste
algoenellaqueescapaanparaelhombreenamorado.Esta
extraezadelamujerperviveyseimponeapesardelapretensin
dealcanzarlatoda,pretensinquealpareceranimaaAristfanes
cuandonosdiceenelBanquetequeelamoreslatendenciaala
integracinqueanimaalhombreyalamujer.Estosuponequeel
amorharaposiblealcanzarelUno,Unoquefuedivididoporlos
diosesparacastigaralossereshumanosporsupretensinde
igualarlosysuperarlos."Cortadaaslahumananaturaleza,seibala
unamitadhaciasuotramitadconansiasdeunin,rodendoselos
brazosenabrazoyenmutuoentrelazamiento,deseandonacerseotra
vezenUno"(5),
ElmitodeOrfeoyelquenosproponeAristfanessoncontrarios,se
oponenenunaspectofundamentalenloreferidoalarelacin
hombremujer..ElmitodeOrfeonospresentaalamujercomoun
fantasmainalcanzable,loqueintroduceunadisparidadradicalentre
hombreymujer,disparidadqueelmitoilustraalsealarqueOrfeo
retornaalreinodelavidamientrasEurdicepermaneceenelHades.
Aristfanes,porelcontrario,proponecomoposibleelquehombrey
mujersehaganUnomedianteelamor,posibilidadquecolocaa
hombreymujerenelreinodelasemejanza.
AtendamosaloqueFreudsealacomocausadeesadimensinque
hacealamujerajena,extraa,hostilyadems,objetodeunhorror
bsico.Enestepunto,nombraladiferenciayellonosevocalatan
frecuentementenombradadiferenciasexualanatmica.Novoya
realizarundesarrollodetalladoypuntualdeestefragmentodela
teorafreudiana.Sloquieroresaltarqueladiferenciasexual
ocasionadecisivasconsecuencias,noporsurealidadanatmica,sino
porsuentramadoconelordendelsignificante.Esporquenioy

niaestncapturadosporelordensignificanteporloquela
diferenciatieneefectosenelregistro
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002


psquico.Siladiferenciasexualimpactadeformatandeterminante
lavidadehombreymujeres,estableciendoademslgicasprecisas
enlasrelacionesentrelossexos,esporquelasexualidadhumana
estgobernadaporleyesderivadasdelordensimblico.Esto
implicaquelasexualidadnoencuentraenlabiologayanatomasu
territorio,porqueeselpsiquismoyelsignificantequelogobierna,
comolodemostrhastalasaciedadFreudcuandoseocupadel
chiste,elsueoylosactosfallidos,elescenarioenelquese
desenvuelvelasexualidadhumanayenelqueencuentrasus
fundamentalesdeterminaciones.Deestemodopodemosdecir,que
eselordendelsignificanteenelqueseencuentraunadisparidad
radicalentrehombresymujeres,disparidadqueintroduce,dellado
delamujer,unadimensinquelahaceincomprensibleyextraa.

FreudusaunabonitaexpresinensutextoAnlisisterminablee
interminableparaaludiraestadisparidad,lmanifiestaqueexiste
unadistanciaentrelossexos.Ladiferenciaimponedistancia.
Cuandoelpequeovarndescubrequeenelcuerpodelaniahay
unanadaalldondeesperabaalgoidnticoaloquelposee,se
desatanenldostiposdeefectos,efectosquelesignarnen
adelantealamujer.Deunlado,encontramoselmenosprecioquele
conduceasuponerquelamujeresunserinferiorPerotambinhace
presenciaelhorror.FreudenMsalldelprincipiodelplacer,
vinculaelhorroralasorpresa,alapresenciadeloinesperado,aun
encuentrodelsujetoconalgoquenocalculaba.
Menosprecioyhorrorsondosefectosquenosonequivalentesenel
sentidodeque,aunqueseorigenenelmismohecho,enunoyotrola
significacinylugardelamujeresdiversa.Podemosdecirqueenel
menospreciodominaelregistroimaginario,esunaestrategiapara
hacercercanoloextrao.Deestamanera,elmenospreciohace
cercanaalamujercolocndolabajoelsignodelmenos.Porsuparte,
elhorrordacuentadeunreal,eselefectodelapresenciadealgo
queescapaalaposibilidaddeserpensadoporelsujeto.Enel
horror,lamujeresinimaginableyporlotantoimposiblesurelacin
conelhombre.
ElmitodeEurdiceyOrfeonosmuestraejemplarmentequealgode
lamujerpertenecealreinodelaoscuridad,loquelacolocams
cercanaalHadesquealreinodelavida,laluzylapalabra.Es
necesarioresaltaradems,queenestemitolamiradaposeeunagran
importancia.EslaimpacientemiradadeOrfeoloquesepultapara
siempreaEurdiceenlapenumbra,hacindolaasinalcanzable.
Igualmenteeslamiradadelpequeovarnposadasobreelcuerpo
delanialoquesignaalamujercomodesconocidayhorrorosa.
Estosuponequeesimposiblemiraraunamujerensuabsoluta
diferencia,Unamujerslopuedesermiradaporunhombrecuando

paralestrevestidademenosprecio.
Podraunopensarqueelmenosprecio,ensusmsvariadasy
diversasmanifestaciones,esunrecubrimientodelhorror,una
manera,alparecerfracasada,dedomesticarloqueaparececomo
extrao.Yesqueeldescubrirquelamujeresdiversaenunaspecto
queesfundamental,lacolocaenladimensindeloabsolutamente
distinto.Elhechodequeelmenosprecioseaunrecubrimientodel
horrorpermiteesclarecerporqudurantetanto
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002


tiempoenlasociedadyenlahistoriasehaconstruidoymantenido
unaversindelamujerquelapresentacomounserinferiorenlos
msdiversosaspectos.Peroellonoocurresloconlahistoria,
tambinencontramosenlafilosofaexcelentesintentospor
transmitirunaversindelamujerquenolafavoreceparanada.
Schopenhaueresunexcelenteejemploquenospermiteilustrarlo

queacabodeafirmar.EnsufamosotextoElamor,lasmujeresyla
muerte,(nomeparececasualquevinculeestostresmbitos),
afirma:
"Sloelaspectodelamujerrevelaquenoestdestinadanialos
grandestrabajosdelainteligencia,nialosgrandestrabajos
materiales.Pagasudeudaalavida,noconlaaccin,sinoconel
sufrimiento,losdoloresdelparto,losinquietoscuidadosdela
infancia;tienequeobedeceralhombre,sercompaerapacienzuda
queleserene.Noesthechaparalosgrandesesfuerzosniparalas
penasolosplaceresexcesivos.Suvidapuedetranscurrirms
silenciosa,msinsignificanteymsdulcequeladelhombre..."(6).
Menosprecioyhorrorsonelresultadodeunadimensin
inaprehensibledelamujerintroducidaporsuradicaleinesperada
diferencia.Ello,ademsdepresentarlacomoajenayextraa,lahace
inalcanzableparaeldeseodelvarn.EnLacabezademedusaFreud
seala:"Athenea,ladiosavirgen,llevaestesmbolodehorrorsobre
susvestiduras;contodarazn,pueslaconvierteasenlamujer
inabordablequerepeletododeseosexualyaqueostentalos
genitalesterrorficosdelamadre"(7).Enunanotadepiedepgina
deltextoLaorganizacinsexualinfantilamplaestaideadiciendo
"...elmito(delamedusa)serefierealosgenitalesdematernos.
PalasAtheneaquellevaensuarmaduralacabezademedusa,espor
ellolamujerimposiblecuyavisinahogatodaideadeaproximacin
sexual"(8).
Lacastracinymsprecisamente,lacastracindelamadre,hacea
lamujerimposiblecomoobjetosexual.Estosuponequelamujer,en
suradicaldiferencia,estexcluidadelalgicadeldeseoentanto
estalgicasecentraenelsignificanteflico.Unapequeapero
precisailustracindelaarticulacindeldeseoconelsignificante
fliconoslaproporcionaelpropioFreudcuandoconsignaquela
niapierdetodointersporlamadrecuandoladescubrecomo

castrada.
Apesardesudiferencia,existeunaformacomolamujersehace
accesibleparaeldeseodeunhombre.LapistanoslaofreceFreud
enIntroduccinalnarcisismoalreferirquelos
hombresamanalasmsbellas.Puedeunoarriesgarlaideadequela
bellezaencubreunanada.Sehaceasestrategiaparahacerseamara
pesardelhorrorquecausaelserabsolutamentediversa,distinta,
dimensindelamujerquedesvanecetodapretensinamorosa.Con
todaraznpuntualizaLacanenelSeminariodelaticaquetraslo
belloseocultalohorroroso.
AfirmaLacanenLasignificacindelfaloque"...esparaserelfalo,
esdecir,elsignificantedeldeseodelOtro,paraloquelamujervaa
rechazarunaparteesencialdelafeminidad,concretamente,todos
sus
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002

atributosenlamascarada.Esporloquenoesporloquepretende
serdeseadaalmismotiempoqueamada"(9).Quierollamarla
atencinenestesealamientodeLacanqueparaserelfaloy
hacerseasobjetoqueinspireamorydeseo,lamujerrechazauna
parteesencialdelafeminidad.Estaaseveracinnosllevaapensar
quenotodoenlamujersearticulaenelfalo,loqueunavezmsnos
ponefrentealaideadequenotodalamujersehallapresenteenel
amoryeldeseo.
Lamujertienequeimplementarestrategiasparacapturareldeseoy
elamordeunhombre.Eneselugarhemosnombradolabelleza,
seguramentenoeslanica.Podemosademsdecirqueestas
estrategiasencuentransufundamentoyeficaciaenelhechodeque
ponendepresentealgoaloqueseatribuyeunvalorflicoparael
otro.Pero,cmopuedeabordarunhombreaunamujersinotoda
estenelamoryeldeseo?
EneltextoLamsgeneralizadadegradacindelavidaamorosa
Freudnosofrecealgunasideasparaintentarunarespuesta.Sealala
existenciadeunaseparacindelascorrientestiernaysensualqueha
encontradoenpacientesvaronesaquejadosporloquelnombra
comoimpotenciapsquica.Paraestossujetoslamujerestescindida
endosvalores:elamoryeldeseo.Alaqueamannopuedendesear
yalaquedeseannopuedenamar.Alparecer,yporelcomentario
deFreudsepuedededucir,estaescisinnoesexclusivadeunos
pocoshombres.Elnosdice:"Ciertamedidadeestaconducta
caracterizadehecholavidaamorosadelhombredecultura"(10).
Losingulardeldesarrollofreudianoenestesentidoysobreloque
quierollamarlaatencin,eslacondicinquedebecumplirelobjeto
alquesedirigeeldeseosexualdelvarn.Esteesdegradado,
menospreciado.Noquierodejarpasarlaocasinderecordarqueel
menosprecioesunrecubrimientodelhorror.Quieroarriesgareneste

contextolosiguiente:Lamujerenposicindeobjetosexual,
presentificaunadimensinhorrorosaqueesenfrentadaporelvarn
medianteunrecursoqueleesfamiliar,elmenosprecioyla
degradacin.
Porsuparte,ladegradacindelobjetosexualFreudlaexplicaporla
presenciadecomponentesperversosenlasmetassexualesdelvarn.
Estosplanteamientosnospermitenplanteardosaseveraciones:
Lamujernoesaprehendidaporelhombrecomouna.Evocoaqu
unaafirmacindeJ.A.MillerenLgicasdelavidaamorosa:
"CuandosediceDirnesetratadelasiguientecondicindeamor:
quelamujerencuestinnoseatodaparaelsujeto,esunaversinde
laexigenciadequelamujernoseatodaparapoderlareconocer
comomujer...esunamaneradedecirdeque,enelniveldelgoce,la
mujerseescapa,lamujerhuye..."(11).Esloquedelamujer
permaneceenelterritoriodelasombra,delsilencio,delo
inexpresado.
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002

Tambinesposibleafirmarquelaperversineslavaporlaqueel
hombreaccedealamujerquedesatasusensualidad.Enel
Seminario20,Lacanafirmaalrespecto:"Elactodeamoresla
perversinpolimorfadelmachoyelloenelserquehabla.Nadams
cierto,mscoherente,msestrictoenloquealdiscursofreudianose
refiere"(12).
Elvarnrespondeconlaperversinalldondelamujernopuedeser
unanitoda.Esprecisopreguntarse:Qusucedeconlamujeren
estemismoaspecto?.Podemosafirmar,partiendodelosdesarrollos
freudianos,quealigualqueparaelhombre,paralamujersu
posicinenelamorydeseotienensupuntodepartidaenelllamado
complejodecastracin.Lasparticularesconsecuenciasqueeste
complejoocasionaenlamujeryqueFreudnombracomoenvidiade
pene,conceptoqueseranecesarioanalizarconatencinpara
verificarquenosetratanicamentedeunefectoqueseagotaenel
registroimaginario,nospermitendecirqueunamujeramaaun
hombreporloquepuededarle,pararecubrirlanadaqueseleha
puestodemanifiestoconeldescubrimientodeladiferenciasexual
anatmica.

Esacausadeestedescubrimientoporloquelaniaviraalpadre,
abandonandoalamadre,buscandoenlelsustitutodelfaloqueno
tiene.Paraellosehaceamar,paraelloincitaeldeseodeunhombre.
NosdiceLacanenelSeminario20;"Unhombrenoesotracosaque
unsignificante.Unamujerbuscaaunhombreattulode
significante"(13).Apartirdeellopodemosdecirqueparauna
mujerunhombreofreceunsignificanteenellugarenelquepara
ellasehacepresenteunanada,elamordeunhombrelepermite
recubrirla.Serquizsporelloporlocualestanfrecuenteencontrar
mujeresparaquieneselabandonodelapareja,delhombreque
ejerceestafuncin,esdescritoyvividocomounaexperienciaque
lasenfrentaconlanadaradical,conelmsdolorososinsentido.En
estecontextoespertinenterecordarqueFreudenlaconferenciaque
titulaAngustiayvidapulsionalanotaqueenlasmujeresnoexistela
angustiadecastracin,tanpresenteydeterminanteenlosvarones,
peroensulugarhacepresencialaangustiaalaprdidadeamor.
Estosuponequeparaunamujerelseramadaeslaposibilidadde
eludirlanadayelsignificaralgoparaelotroentrminosamorosos
aseguraunlugarenelser.EvocoaquunaafirmacindeColette
Soler:"Esqueenelamor,entodocasoparaunamujer,seramado
anulamomentneamentelacastracin...perderelamores
equivalenteaunefectodecastracinparalasmujeres"(14).
Ellotalveznospermitaircomprendiendolaaparentementeabsurda
actituddemuchasmujeresquesoncapacesdetolerarcualquiercosa
delhombreconelqueestnsiacambiolpermanececonellas,esto
es,estndispuestasapagarcualquierprecio,incluidoeldesprecioy
elmaltratofsico,sielloeslacondicinparaqueelotrose
mantengaasulado.
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

Affectio Societatis No 6/ marzo/ 2002

Citas
1.Mitologa.VolumenII.Brasil:EditorialBrasil,sinao,p.528.
2.PLATN,Dilogossocrticos.Elbanquete.Mxico:W.M.
JacksonInc.,1.973,p.267.
3.COLLI,Georgio.Elnacimientodelafilosofa.Espaa:Tusquets
editores,1.994,p.46.

4.FREUD,Sigmund.Eltabdelavirginidad.BuenosAires:
Amorrortueditores,1.976,tomo11,p.194
5.PLATON,Op.cit.,p.283.6.SHOPENHAUER,Arthur.Elamor,
lasmujeresylamuerte.p.41.
7.FREUD,Sigmund.Lacabezademedusa.Madrid,Espaa:
BibliotecaNueva,1.981,tomo3,p.2697.
8.FREUD,Sigmund.Laorganizacinsexualinfantil.Madrid,
Espaa:BibliotecaNueva,1.981,tomo3,p.2700.
9.LACAN,Jacques.Lasignificacindelfalo.EnLosEscritos.
BuenosAires:EditorialPaids.p.674.
10.FREUD,Sigmund.Lamsgeneralizadadegradacindelavida
amorosa.BuenosAires:AmorrotuEditores,1,976,Tomo11,p.178.
11.MILLER,J.A.Lgicasdelavidaamorosa.BuenosAires:Ed.
Manantial,1.991,p.28.12.LACAN,Jacques.Seminario20,
BuenosAires:Ed.Paids,p.8813.Ibdem,p.44.14.SOLER,
Colette,Lasmujeresyelsacrificio.Argentina:Ed.E.O.L.p.40.
(*)ngelaMaraJaramillo
Psicoanalista,MagisterenCienciasSocialesyHumanas,Profesora
delDepartamentodePsicoanlisisdelaUniversidaddeAntioquia.
DepartamentodePsicoanlisis|UniversidaddeAntioquia

También podría gustarte