Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
NO
YE
UN
LIBRO
MARO JUNYO 2015
HAIKUS
Ricuerdo. Sunio.
Dende laugua. Ta laugua.
Mar. Rio. Pluya.
[publicato lo 12 de junyo de 2015]
Puro renaixco.
Esta pluya de junyo
lava o ricuerdo.
Torna l'aloda.
Viene, bailemos juntos.
No existe o tiempo
Ya viello, torno.
Una envista dausncias
teix a jonana.
pasa o refleixo
o rio nos olbida
torna o silncio
Tarde dausncias.
Satura o tiempo, calla,
se fa memria
A tuya voz
(ahiere-hue-manyana)
anula o tiempo
10
11
VERSION A
Torna l'ahiere.
Esta tarde de maro
te quiero encara.
12
VERSION B
Me quiers encara:
esta tarde de maro
torna l'ahiere
13
14
NO HAIKUS
15
16
17
18
Me dicen Marie Smith Jones, pero yo me digo Udach' Kuqax*a'a'ch; Un-sonitoque-grita-a-la-gent-dende-luen, ixo ye o que o mio nombre significa.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. Naixi o 14 de mayo de 1914, en Cordova,
Alaska. Morir o 21 de ginero de 2011, en Anchorage, Alaska. Soi a zaguer
Unalakmiut no mesclia. Unalakmiut ye o nombre da mia nacion, encara que
vusatros, encara que toz, nos digaz eyak.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. Dende que a mia germana mori, soi a zaguer
charradora nativa deyak. O eyak sera a primer lengua nativa dAlaska que
samorte. Atras 19 lo seguiran. Ixo dicen os expertos.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. Quan yera nina, no nos dixavan charrar a
nuestra lengua en a escuela, ixe parlage de bstias decivan. Asinas se iva
morindo. Poquet a poquet, coraon a coraon. Manimenos, bels hombres
blancos venivan con magnetofonos e nos fevan charrar pa gravar-nos. Me
tenevan farta e no les feva mica caso, a verdat. Pero dimpus, muito dimpus,
a mia germana mori, como hevan muerto mis pairs e toz os mios, e as
zagueras quince anyadas da mia vida ya no me qued con qui charrar-lo, o
eyak. E qualcosa se dispert en lalmeta mia.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. Mi pair yera pescataire. Pescataire tamien fue
lhombre mio. Yera blanco. William F. Smith, asinas le decivan. Nos casemos o
5 de mayo de 1948. Teniemos nueu fillos, seis me sobrevivion. Nunca no les
charr en eyak e nunca no laprendion. Asinas yeran as cosas alavez: ixe
19
parlage de bstias.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. Naixi o 14 de mayo de 1914, en Cordova,
Alaska. He charrato en as Nacions Unitas. Bi he charrato da muerte da mia
lengua, da fin das nuestra selvas. Lis le digo a o guallardo rbol conico,
Ge.c le digo a laspra radiz suya. He charrato en as Nacions Unitas. Dos
vegatas. Este idioma que solo que en o mio coraon traqueteya. Tamien he
charrato con Dios, e con yo mesma, toz os dias. Este idioma que solo que en o
mio coraon sesmorteix.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. Morir o 21 de ginero de 2011, en Anchorage,
Alaska. Morir en esta mesma casa dende an que veigo o lis de fuellas
verdas, o tsAxeeL de negras alas. E men foi a rialleta, trista, perque, agora,
solo que yo s que a parola Kultah nombra la fuella e tamien lala. Solo que
yo s, pienso trista, que os rbols caduciflios e os paixaros comparten a
mesma vida organica. Igual como que solo que yo ricuerdo lo viello tab que
demanda mantener deseparatos a peixes e animals e vieda cusir escama de
peix e pelleta danimal en o mesmo gambeto.
Me digo Udach' Kuqax*a'a'ch. De buen implaz he dixato que Michael E. Krauss,
que veniva da Universidat dAlaska, en Fairbanks, me gravase cantando e
charrando. Horas e horas de ricuerdos e olbidos. De buen implaz. Como tamien
se dixon gravar Lena Saska Nacktan e Anna Nelson Harry. E agora tenemos
un diccionrio con ms de 10.000 vocables. E una gramatica. E progectos que
ya fan garras. E Barbara Sappah, una das mias nietas, sen ha feito cargo
20
21
22
A MI FILLA (1)
Te veigo, encara hue, como alavez,
como siempre. Con ixa mirada esmaliciada,
como danimal engalato,
que tenfosca la cara e que taluenya.
Como si o mundo, siempre, encara,
tenrestise e negase e fese mal.
E aspero, con pacncia,
tot o tiempo que calga,
ixe momento en que tespiguardes
e a dulura da tuya risiqueta,
dandalosa en primeras,
bogal dimpuesas,
amuestre qu yes tu. En veras.
Ixa nina que fues,
esta muller que yes,
que me roa la man
e o pelo mafalaga
23
e me dice a bonico:
te quiero muito, papa.
Encara hue. Como alavez.
Como siempre. Mi filla de lalma.
24
Ir-me-ne t'o mont con os nietos. Fer-ie o javalin. Redir, jugar, minjar ensalada e
carne asata, jugar, cansar-se, jugar, escamallar-se, jugar, redir...
Bi ha dias que uno repetiria de contino.
Bi ha dias que son o paraso.
25
Engalato, talment
barrenato, mamago, matrinchero
armato con bels quantos repertrios
lexicos incompletos,
chiquez vocabulrios de lolbido,
e disparo parolas dasperana,
disparos damor charro,
cuentra lausncia, cuentra o silncio.
Furnito con silabas
de resistncia, os lbios
men pleno de vocables
que as lnias enemigas crucen
dica una boca que los torne besos.
26
27
Hue no toca facebook. Hue toca o mundo real. Vienen os nietos a minjar ta
casa. Toz os quatre. Me dixaran o piso feito una corraleta e o coraon sisanta
anyos ms joven. Fer-se viello pa poder tornar a estar un nino. Asinas ye a
vida. Hue no toca facebook. Hue toca o mundo real.
28
Canso.
Escamallato.
Contento.
Esto ye a vida,
pienso.
Cansar-se.
Escamallar-se.
Fer-se contento.
Tamien en bi ha de penas.
Prou que s.
A saber-las.
Pero ixas no las decides,
te sen vienen solas.
Tenristen.
Temburan.
Testricallan.
Per ixo, agora,
ye menister cansar-se,
escamallar-se,
fer-se contento.
Ye menister
agora, con anglcia,
en plenar-se de canseras,
29
descamallos,
de goyos
Ye menister agora,
a tota hora,
arreplegar-se de vida.
E, con anglcia,
compartir-la.
30
31
Te fallan as parolas.
Per cada dia ms a sovent
te quedas uns segundos
quieto, como sin daire, tresbatito,
sin poder trobar o nombre das cosas,
o ricuerdo das gents que te saludan.
Quiers sacar-le importncia,
chiquez olbidos de chiquetas cosas,
pero sabes, pero sientes, que ye
una premonicion da muerte.
U de qualcosa mesmo pior.
E ten rides, encara que tiens miedo.
Ten rides perque tiens miedo
da muerte, da locura.
Ms que ms da locura,
no pepiar, per favor, no pepiar nunca.
E miras de meter remdio.
Leyer. Escrivir. Ir ta museus.
To cine. To teatro.
32
33
34
35
36
37
Pienso en a muerte.
Encara, per agora,
en muertes dotri.
A muerte dArquimedes,
minjato per es cans
en Macednia.
A muerte de Li Bai,
afogato en as auguas
do rio Yangtz
mientres mirava,
capino, dabraar
o refleixo da luna
A muerte dAnton Chjov
en Badenweiler
que a suya muller, Olga,
detallaria,
novelaria,
en as memrias suyas.
Pienso en a muerte.
38
39
40
A MI FILLA (e 2)
Una pluya dagerro
se fa cargo do mundo.
Freda ye a tarde e os ricuerdos
buscan a calor da tuya riseta
intemporal. Silncio.
Samorta o dia. Somos
augua, escureldat, tristea.
Qu diferents agora i somos!
Dixo que a mia man alcance a tuya
e una pregunta foi: me necesitas
encara?
Te necesito siempre.
E con ixo ye prou.
41
42
43
ASPERANA E CULPA
Bheva tamien chiquetas crepas
que dixavan pasar una clarior
ensoniadera; ms que joven, nueva.
A posibilidat, quasi palpiable,
da fuyida feriva os nuestros cuerpos
dell de tot deseyo,
dell de tota culpa,
de vez que nos ligava a o miedo
viello pauto de sangre e tierra
infinito do nuestro pueblo.
En laspera contina no yranos
que una repeticion dos nuestros muertos.
44
BRANQUIL E RIO
Se i sentiva o silncio
suyo como un ixambre
de uellos en a espalda.
Yeran muitos. Plenavan
de uembras o maitino.
Acusacions. Menaas. Miedo.
No me digaz qun, pero vencion.
dio. Sospeita. Muerte.
Ni sisquiera una crepa en a paret
pa guardar-ie un poquet de primavera.
Costumbre e soledat. Cangrena.
Rutina e fstio. Vidas
aplaatas, pacinas.
Lasimetria yera o suyo orden.
A suya geometria danglos rectos
e lnias discontnuas
aplanava o paisage e a memria.
45
46
47