5.

E T A P Y P R O C E S U B A D A W C Z E G O

M o ni k a F ajl er

W p o ni ż s z y m r o z d zi al e z o st a n ą pr z e d st a wi o n e et a p y pr o c e s u b a d a w c z e g o, c z yli cią g c z y n n o-
ś ci, kt ór e n al e ż y w y k o n a ć w c el u u z y s k a ni a wi e d z y n a u k o w ej. O mó wi o n a z o st a ni e s p e c yfi k a n a u k pr z y-
r o d ni c z y c h, d o ni c h b o wi e m z ali c z a się m e d y c y n a. W art o pr z y t y m d o d ać , ż e si ę g a o n a ni ej e d n o kr ot ni e
d o n a u k h u m a ni st y c z n y c h. M e d y c y n a j e st z at e m n a u k ą pr z yr o d ni c zą z ori e nt o w a ną a k sj ol o gi c z ni e, z e
w z gl ę d u n a pr z e d mi ot s w oj e g o z ai nt er e s o w a ni a, j a ki m j e st c z ło wi e k.
C el e m pr a c y j e st pr z y bli ż e ni e st u d e nt o m m e d y c y n y z a g a d ni e ń n a u k ot w ór c z y c h, dl at e g o t eż ni-
ni ej s z a pr a c a ni e j e st s z c z e g ó ło w y m i w y c z er p uj ą c y m pr z e d st a wi e ni e m et a p ó w pr o c e s u b a d a w c z e g o,
a j e d y ni e w pr o w a d z e ni e m i o g ól n y m z ar y s e m pr o bl e m at y ki.

5. 1. P R O B L E M

W s z el ki e b a d a ni a n a u k o w e m u s z ą r o z p o c zą ć się o d sf or m uło w a ni a pr o bl e m u b a d a w c z e g o, kt ó-
r e m u bę d ą p oś wi ę c o n e. J e st r z e c z ą o c z y wi stą , ż e pr o bl e m at y k ę b a d ań w y z n a c z o n a i c h pr z e d mi ot.
C o j e st z at e m pr z e d mi ot e m i z ar a z e m r a cj ą b yt u m e d y c y n y ? J e st ni m c h or y c zło wi e k. C h or o b a
w y z n a c z a c el b a d a ń e m pir y c z n y c h w m e d y c y ni e i s kła d aj ą się n a ni e g o: ( Ję dr y c h o w s ki, 2 0 0 4, s. 1 3 –
1 4):
 r o z p o z n a ni e c h or o b y ( di a g n o z a l e k ar s k a),
 p o z n a ni e pr z y c z y n p o w st a ni a c h or o b y ( eti ol o gi a c h or o b y),
 pr z e wi d y w a ni e pr z e bi e g u c h or o b y ( pr o g n o z a l e k ar s k a),
 l e c z e ni e c h or o b y i j ej z a p o bi e g a ni e.
M o ż n a z at e m p o wi e d zi e ć , ż e c h or y c z ło wi e k j e st pr o bl e m e m, w o k ó ł kt ór e g o s k u pi ają się d o ci e-
k a ni a n a u k o w e w m e d y c y ni e, kt ór y c h o st at e c z n y m c el e m j e st l e c z e ni e i z a p o bi e g a ni e c h or o b o m.
Pr o bl e m b a d a w c z y pr z y bi er a f or m ę p yt a ni a l u b t eż z bi or u p yt ań , w stę p ni e w y z n a c z aj ą c y c h c el
i pr z e d mi ot n a s z y c h o b s er w a cji, kt ór e w d al s z y c h et a p a c h z o st a n ą d o pr e c y z o w a n e, g d yż f or m uło w a ni e
c el u b a d a w c z e g o j e st pr o c e s e m wi el o et a p o w y m. W st ę p ni e sf or m u ło w a n e p yt a ni e c z ę st o b y w a o g ól ni-
k o w e. ( S z c z e g ó ło w e i nf or m a cj e n a t e m at f or m u ło w a ni a pr o bl e m ó w b a d a w c z y c h z n aj d zi e c z yt el ni k
w r o z d zi al e 3). W mi ar ę z d o b y w a ni a n o w y c h i nf or m a cji pr z e z b a d a c z a, z o st aj e o n o u s z c z e g óło wi o n e
i d o pr e c y z o w a n e.
P o st a wi e ni e pr o bl e m u b a d a w c z e g o d o k o n uj e s ię n a b a zi e p o si a d a n ej j uż wi e d z y z o b s z ar u r z e-
c z y wi st o ś ci, kt ór e g o o n d ot y c z y. C z ę st o t e ż p o pr z e d z a n e b y w a b a d a ni a mi e k s pl or a c yj n y mi, kt ór e p o-
z w al aj ą w stę p ni e r o z p o z n a ć i nt er e s ują c ą t e m at y kę . Z d o b y ci e d o gł ęb n ej wi e d z y i p o z n a ni e st a n u b a d a ń

92
w z a kr e si e i nt er e s uj ą c y m n a u k o w c a b ar d z o u łat wi a f or m u ło w a ni e pr o bl e m u b a d a w c z e g o, n at o mi a st
k o ni e c z n e st aj e si ę d o w y s n u ci a hi p ot e z y, c z yli d o m ni e ma n ej o d p o wi e d zi n a p o st a wi o n e p yt a ni e. M o ż n a
ś mi a ło p o wi e d zi e ć , ż e a b y s e n s o w ni e p yt a ć , tr z e b a n aj pi er w c oś wi e d zi eć .
Z a k ła d a si ę , ż e b a d a ni a n a u k o w e s ą pr z e pr o w a d z a n e w c el u z d o b y w a ni a n o w ej i i st ot n ej dl a
c z ło wi e k a wi e d z y. O d kr y ci e c z e g o ś n o w e g o w y m a g a ni e wą t pli wi e d o br ej z n aj o m oś ci t e g o, c o j u ż z o st a-
ło p o z n a n e. Dl at e g o w art o b y ć s p e cj ali stą w d a n ej d zi e d zi ni e, a k aż d e b a d a ni a n a u k o w e p o wi n n y si ę
z a c z y n a ć o d d o kła d n ej lit er at ur y pr z e d mi ot u. St u d e n ci, kt ór z y c h c ą , a b y i c h pr a c a ma gi st er s k a p o si a d a-
ła z n a mi o n a pr a c y n a u k o w ej, p o wi n ni – o pr ó c z s y st e m at y c z n e g o pr z e glą d u pi ś mi e n ni ct w a – ś l e d zić
r ó w ni eż w y d ar z e ni a n a u k o w e, u c z e st ni c z yć w k o nf er e n cj a c h st u d e n c ki c h, br ać c z y n n y u d zi ał w pr a c a c h
k ó ł n a u k o w y c h or a z n a wią z a ć k o nt a kt z o s o b a mi z aj m ują c y mi si ę p o d o b ną pr o bl e m at y ką .
J a k j u ż w c z eś ni ej w s p o m ni a n o, b a d a ni a n a u k o w e p o wi n n y p o d ej m o w a ć w aż n e dl a c z ło wi e k a
k w e sti e. I st ot n o ś ć d a n e g o z a g a d ni e ni a w y d aj e się j e d n a k pr o bl e m at y c z n a. J a k b o wi e m w y z n a c z yć kr y-
t eri u m w aż n o ś ci p o p art e p o w s z e c h n ą z g o dą ? Wi k ła m y si ę t u w pr o bl e m w art oś ci o w a ni a, w o br ę bi e
kt ór e g o u st al e ni a p o z o st a n ą w d uż y m st o p ni u ar bitr al n e. T o, c o dl a j e d n ej o s o b y j e st i st ot n e, dl a i n n ej
m o ż e b y ć z u p ełni e ni e w a ż n e. W art o pr z y t y m d o d a ć , ż e n a u k o w c y c z ę st o ki er uj ą się ci e k a w oś ci ą i j e st
t o n a p e w n o j e d e n z i st ot ni ej s z y c h b o dź c ó w d o p o dj ę ci a b a d a ń . A t o, c o w y d aj e n a m się ci e k a w e, j e st
t eż dl a n a s ni e wą t pli wi e w aż n e.
F or m u ło w a ni e pr o bl e m u b a d a w c z e g o j e st o c z y wi ś ci e z wi ą z a n e z pr z y p u s z c z al n y m j e g o r o z-
wi ą z a ni e m, c z yli hi p ot e z ą , kt ór a w t o k u b a d a ni a bę d zi e p o d d a n a t e st o m e m pir y c z n y m s pr a w d z aj ą c y m
j ej pr a w o m o c n oś ć . Z a n a u k o w e u w aż a si ę t yl k o t a ki e pr o bl e m y, kt ór e są r o z str z y g al n e z a p o m o cą d o-
st ę p n y c h m et o d e m pir y c z n y c h.
J e st r z e c z ą o c z y wi stą , ż e p yt a ni e w p e wi e n s p o s ó b w y z n a c z a o d p o wi e d ź . Ni e m oż n a z at e m
t y c h d w ó c h c z y n n oś ci r o z p atr y w a ć o d d zi el ni e, g d yż w y z n a c z ają się o n e w z aj e m ni e. T yl k o n a j a s n o
i d o kła d ni e sf or m u ło w a n e p yt a ni e m o ż n a u d zi eli ć pr e c y z yj n ej i j e d n o z n a c z n ej o d p o wi e d zi. P o st a wi e ni e
t a ki e g o p yt a ni a o bli g uj e d o cią g łe g o p o s z er z a ni a wi e d z y, a t o z k ol ei w y m a g a z ar ó w n o z g ł ębi a ni a t e orii,
j a k i u w aż n ej o b s er w a cji b a d a n e g o pr z e z n a s zj a wi s k a. W pr o c e si e f or m u ło w a ni a pr o bl e m u c z ę st o k o-
r z y st a się z p yt ań p o m o c ni c z y c h, c o m a t eż s w oj e o d z wi er ci e dl e ni e w wi elu hi p ot e z a c h r o b o c z y c h, pr z y-
ję t y c h t y m c z a s o w o.
N a p o c z ą t k u b a d ań n al eż y r ó w ni e ż sf or m uło w a ć p o d st a w o w e z ało ż e ni a, kt ór e – j a k wi a d o m o
– ni e p o dl e g ają d o w o d z e ni u.
P o d st a w o w y m z a ło ż e ni e m u m o ż li wi ają c y m pr z e pr o w a d z a ni e b a d a ń n a u k o w y c h w j a ki ej k ol wi e k
d zi e d zi ni e j e st pr z e k o n a ni e o i s t ni e ni u pr a w n at ur y, a w i c h o brę bi e – z a s a d y pr z y c z y n o w oś ci ( k a ż d e
z d ar z e ni e w ś wi e ci e e m pir y c z n y m m a z ar ó w n o s w oj ą pr z y c z y nę , j a k i s k ut e k). W ni o s k o w a ni e o z al eż -
n o ś ci pr z y c z y n o w o- s k ut k o w ej mi ę d z y zj a wi s k a mi j e st p o s t ul at e m l o gi c z n y m, ni e m oż n a g o z at e m e m pi-
r y c z ni e u d o w o d nić n a p o d st a wi e pr a w st at y st y ki w y k or z y st y w a n y c h w m e d y c y ni e.

5. 2. HI P O T E Z A

J a k wi a d o m o, hi p ot e z a j e st pr a w d o p o d o b n y m r o z wią z a ni e m sf or m u ło w a n e g o w c z e ś ni ej pr o-
bl e m u b a d a w c z e g o. J e st o n a o p art a n a pr a w d o p o d o bi e ń st wi e, i w tr a k ci e b a d a ni a z o st aj e p o d d a n a
t e st o m e m pir y c z n y m. J e st z at e m o c z y wi st e, ż e b a d a c z w m o m e n ci e st a wi a ni a hi p ot e z y ni e m o ż e wi e-
d zi e ć , c z y j e st o n a pr a w d zi w a, c z y f ałs z y w a. J e d n a k st a wi aj ą c j a k ą ś hi p ot e zę pr z y p u s z c z a się , ż e m o ż e

93
b y ć o n a pr a w d zi w a. Tr u d n o b o wi e m st a wi ać i b a d ać hi p ot e z y, u w aż a n e z z a ło ż e ni a z a f a łs z y w e. F or-
m u ło w a ni e hi p ot e z y o d b y w a si ę w o brę bi e p o si a d a n ej j u ż wi e d z y i st a n t ej wi e d z y m a b e z wą t pi e ni a
w p ły w n a j ej j a k o ś ć . K w e sti a t a b yła j u ż o m a wi a n a w z wią z k u z f or m u ło w a ni e m pr o bl e m u b a d a w c z e g o.
S k or o p o st a wi e ni e o d p o wi e d ni e g o p yt a ni a w y m a g a p e w n ej wi e d z y, t o t y m b ar d zi ej p o si a d a ni e j ej j e st
i st ot n e pr z y st a wi a ni u o d p o wi e d zi.
S p o s o b y d o c h o d z e ni a d o hi p ot e z n a u k o w y c h b y w aj ą b ar d z o r óż n e. G d y s ą f or m uło w a n e n a
p o d st a wi e o b s er w a cji, w y k or z y st uj e si ę m et o dę i n d u k c yj ną . M oż n a r ó w ni e ż w y d e d u k o w ać hi p ot e zę
z p o si a d a n ej wi e d z y. C z ę st o d u ż ą r olę p ełni w y o br a ź ni a i i nt ui cj a 3 1 .
Ni e kt ór z y b a d a c z e e k s p o n uj ą r olę d oś wi a d c z e ni a w pr o c e si e st a wi a ni a hi p ot e z, i n ni n at o mi a st
a k c e nt uj ą ni e z al eż n e o d d o ś wi a d c z e ni a t w ór c z e m o ż li w oś ci u m y s łu. W y d aj e si ę , ż e w art o k or z y st a ć z e
w s z y st ki c h w s p o m ni a n y c h ź r ó d eł, kt ór e m o gą się pr z e ci eż w z aj e m ni e u z u p ełni a ć .
St a wi a n e w n a u k a c h pr z yr o d ni c z y c h hi p ot e z y m o g ą o pi s y w ać j e d n o st k o w e st a n y r z e c z y bą d ź
p e w n e pr a wi d ło w o ś ci z a c h o d z ą c e w ś wi e ci e e m pir y c z n y m. T e pi er w s z e, z w a n e hi p ot e z a mi j e d n o st k o-
w y mi, s ą st a wi a n e p o t o, a b y o d p o wi e d zi eć n a k o n kr et n e p yt a ni e o f a kt y. Hi p ot e z y j e d n o st k o w e m oż n a
w y pr o w a d zi ć dr o gą d e d u k cji z e z d ań o g ól n y c h. W n a s z y c h r o z w aż a ni a c h i nt er e s uj e n a s g łó w ni e dr u gi
r o d z aj hi p ot e z, kt ór e p o si a d ają p o st ać z d ań o g ól n y c h, g d yż o n e o d gr y w ają głó w n ą r olę w t w or z e ni u
t e orii n a u k o w y c h.
Hi p ot e z y b ę d ą c e z d a ni a mi o g ól n y mi p o wi n n y b y ć t a k z b u d o w a n e, a b y m oż n a b y ło p o d d a ć j e t e-
st o m e m pir y c z n y m. W t y m c el u n al e ż y z hi p ot e z y, kt ór a j e st o g ól n y m t w i er d z e ni e m t e or et y c z n y m, w y-
pr o w a d zi ć n a dr o d z e d e d u k cji z d a ni a o j e d n o st k o w y c h f akt a c h e m pir y c z n y c h ( hi p ot e z y j e d n o st k o w e).
M u s z ą b yć o n e mi er z al n e z a p o m o cą d o stę p n y c h m et o d i n ar z ę d zi b a d a w c z y c h. T a k pr z e bi e g a pr o c e s
k o nfr o nt a cji t e orii z e m piri ą . Dl at e g o t eż sf or m uło w a ni e hi p ot e z y n a d aj e ki er u n e k b a d a ni u, w y z n a c z a
s p o s ó b, w j a ki b ę d ą p o z y s ki w a n e d a n e e m pir y c z n e. Hi p ot e z y o g ól n e, w r a zi e p o m y ś l n e g o p ot wi er d z e-
ni a pr z e z d o ś wi a d c z e ni e, z o st aj ą wł ąc z o n e d o n a u ki j a k o pr a w a pr z yr o d ni c z e. Ni e m o ż n a j e d n a k z a p o-
mi n a ć o t y m, ż e n a w et j e ś li hi p ot e z a z o st a ni e p ot wi er d z o n a pr z e z d oś wi a d c z e ni e, p e w n o ś ć c o d o j ej
pr a w d zi w o ś ci ni e z o st aj e o si ą g ni ę t a. D oś wi a d c z e ni e ni e j e st b o wi e m pr o c e s e m s k o ń c z o n y m, dl at e g o
ż a d n a hi p ot e z a n a u k o w a ni e m o ż e z o st a ć p o d d a n a c ałk o wit ej w er yfi k a cji pr z e z d o ś wi a d c z e ni e, l e c z
t yl k o k o nfir m a cji ( c zę ś ci o w ej w er yfi k a cji) l u b f al s yfi k a cji.
Wi a d o m o, ż e t wi er d z e ni e n a u k o w e j e st z d a ni e m o z n aj m uj ą c y m w y p o wi e d zi a n y m z a s er cj ą ,
c z yli z pr z e k o n a ni e m, ż e j e st w ła ś ni e t a k, j a k o n o g ło si. Si ła t e g o pr z e k o n a ni a, z g o d ni e z m o c n ą z a s a dą
r a cj o n al n oś ci, sf or m u ło w a n ą pr z e z Aj d u ki e wi c za, p o wi n n a o d p o wi a d a ć sil e j e g o u z a s a d ni e ni a. J e d n a k
w n a u k a c h e m pir y c z n y c h, o c z y m b y ła m o w a w c z e ś ni ej, ni e m o ż n a o si ą g n ą ć c ałk o wit e g o u pr a w o m o c-
ni e ni a ż a d n e g o t wi er d z e ni a. M o ż n a z at e m p o wi e d zi e ć , ż e o st at e c z ni e k a ż d e t wi er d z e ni e n a u k o w e p o-
z o st aj e hi p ot e z ą c zę ś ci o w o p ot wi er d z o n ą pr z e z d oś wi a d c z e ni e.
Hi p ot e z o m n a u k o w y m s ą st a wi a n e n a stę p uj ą c e w ar u n ki:
 m u s z ą b yć s pr a w d z al n e, c z yli m oż n a j e p o d d a ć t e st o m e m pir y c z n y m; hi p ot e z ni e s p ełni aj ą c y c h t e g o
w ar u n k u ni e m o ż n a u z n a ć z a n a u k o w e,
 m u s z ą b yć z g o d n e z e s pr a w d z o ną j uż w d a n ej d zi e d zi ni e wi e d zą t e or et y c z ną ; t e ori e n a u k o w e m u s zą
s p e łni a ć w ar u n e k k o h er e n c yj n oś ci (l o gi c z n ej s p ój n o ś ci),
 m u s z ą w n o sić c oś n o w e g o d o i st ni eją c ej j u ż wi e d z y.

31 Ei n st ei n n a pr z y kła d z a g łó w n y c z y n ni ki n a u k ot w ór c z y u w a ż a ł w y o br aź ni ę .

94
 Hi p ot e z a j e st t y m l e p s z a, i m wi ę c ej m o ż n a z ni ej l o gi c z ni e w y pr o w a d zi ć z d ań e m pir y c z n y c h,
a t e z w er yfi k o w a ć z d oś wi a d c z e ni e m.
W yj a ś ni a ni e or a z pr z e wi d y w a ni e f a kt ó w, t o d wi e g łó w n e f u n k cj e hi p ot e z n a u k o w y c h. T e, kt ór e
ni e s p e łni aj ą o b u t y c h w ar u n k ó w, p o si a d ają mi a n o hi p ot e z a d h o c , c z yli d or aź n y c h. S ą o n e w st a ni e
w yj a ś ni ć t yl k o t e f a kt y, d o kt ór y c h w yj a ś ni e ni a z o st a ły sf or m u ło w a n e. Ni e p o si a d aj ą n at o mi a st m o c y
pr o g n o st y c z n ej. N a u k a st ar a si ę u ni k ać t a ki e g o r o d z aj u hi p ot e z, p o ni e w aż r o z wią z a ni e j e d n e g o pr o bl e-
m u n a u k o w e g o p o wi n n o b y ć i n s pir a cją k ol ej n e g o. D zię ki t ej c y kli c z n o ś ci m o ż n a m ó wi ć o p o stę pi e n a-
u k o w y m.

5. 3. Z MI E N N E

Hi p ot e z a o kr e ś l a r o d z aj z al eż n o ś ci mi ę d z y z mi e n n ą z al eż n ą a z mi e n ną ni e z al eż n ą . O k aż d ej
w ła s n o ś ci e m pir y c z n ej m o ż n a p o wi e d zi e ć , ż e j e st o n a z mi e n n ą , j eż eli m o ż e pr z y bi er a ć r óż n e w art o ś ci.
N a pr z y k ła d w m at e m at y c e, st a ła j e st t o p e w n a wi el k oś ć , kt ór ej pr z y p or zą d k o w a n a j e st t yl k o j e d n a w ar-
t oś ć li c z b o w a, n at o mi a st z mi e n n a j e st wi el k oś ci ą , kt ór a m oż e pr z yj m o w a ć k aż d ą w art oś ć li c z b o wą
z o kr e ś l o n e g o z bi or u li c z b. Wła s n o ś ć e m pir y c z ną , kt órą p o d c z a s b a d a ni a c h c e m y w yj aś ni ć , j e st z mi e n-
n ą z al eż n ą , n at o mi a st t a, kt ór a słu ż y n a m d o w yj a ś ni a ni a pi er w s z ej, j e st z mi e n n ą ni e z al eż n ą . M ó wią c
i n a c z ej, z mi e n n a ni e z al eż n a j e st pr z y c z y n ą , n at o mi a st z mi e n n a z al eż n a s k ut ki e m. Z mi e n n a ni e z al e ż n a
m o ż e al b o w y w o ły w a ć z mi e n ną z al eż n ą , al b o w pły w a ć n a z mi a nę j ej w art oś ci. J e ś li n a pr z y kła d pr z yj-
mi e si ę hi p ot e zę , ż e pi ci e al k o h ol u pr z e z k o bi et y w ci ą ż y p o w o d uj e z a b ur z e ni a r o z w oj o w e u d zi e ci, c z yli
t z w. pło d o w y z e s p ó ł al k o h ol o w y ( F A S), t o z mi e n ną ni e z al eż n ą j e st o b e c n oś ć al k o h ol u w or g a ni z mi e
k o bi et y ci ę ż ar n ej, a z mi e n n ą z al eż n ą z a b ur z e ni a r o z w oj o w e u d zi e ci.
A b y z b a d a ć f a kt y c z n y z wią z e k p o mi ę d z y z mi e n n y mi z al e ż n y mi i ni e z al e ż n y mi, w pr o w a d z a si ę
w b a d a ni a c h t z w. z mi e n n ą k o ntr ol ną . J eż eli z mi a n a z mi e n n ej k o ntr ol n ej w y w o łuj e l u b w p ły w a n a z mi e n-
n ą z al eż n ą , t o m a m y d o c z y ni e ni a z e z wią z ki e m p o z or n y m. W y w o ła ni e l u b z mi a n y z mi e n n ej z al e ż n ej
p o wi n n y b y ć p o w o d o w a n e t yl k o i w ył ąc z ni e z mi e n n ą ni e z al eż n ą , c o m u si b yć j a s n o o kr eś l o n e w hi p ot e-
zi e. J e ż eli o k a z uj e si ę , ż e j e st i n a c z ej, t o n al e ż y z w er yfi k o w a ć hi p ot e zę . Z mi e n n a k o ntr ol n a m oż e si ę
o k a z a ć z mi e n n ą w yj a ś ni aj ą c ą . Hi p ot e z a m u si w y c h w y cić w s z y st ki e i st ot n e c z y n ni ki w y w o łuj ą c e l u b
w p ły w aj ą c e n a b a d a n e zj a wi s k o.
I st ni eją r óż n e r o d z aj e z mi e n n y c h ( St a ni s z, 1 9 9 8/ 0 9 or a z P etri e i S a bi n, 2 0 0 6):
1. Z mi e n n e j a k o ś ci o w e t o t e, kt ór e r e pr e z e nt uj ą c e c h y ni e mi er z al n e; ni e m oż n a i c h s c h ar a kt er y z o w a ć
j e d n o z n a c z ni e z a p o m o cą li c z b, c z yli ni e p o si a d ają j e d n o st e k p o mi ar o w y c h; m oż n a j e o pi s a ć t yl k o z a
p o m o c ą słó w; d o z mi e n n y c h j a k o ś ci o w y c h z ali c z y ć m oż n a n p.: p łe ć , gr u pę kr wi, w y stę p o w a ni e o bj a-
w ó w c h or o b y (t a k, ni e); z mi e n n e j a k o ś ci o w e m o ż n a p o d zi eli ć n a n o mi n al n e ( ni e u p or zą d k o w a n e), n p.:
p łe ć , gr u p a kr wi or a z p or zą d k o w e ( u p or z ą d k o w a n e), n p.: st o pi e ń o d c z u w a ni a b ól u ( s ła b y/ ś r e d-
ni/ sil n y).
2. Z mi e n n e il o ś ci o w e o pi s uj ą c e c h y mi er z al n e, m oż n a j e w yr a zi ć z a p o m o cą j e d n o st e k mi ar y w p e w n ej
s k ali; d o z mi e n n y c h il o ś ci o w y c h m o ż n a z ali c z y ć n p.: w a gę , w zr o st, stę ż e ni e c u kr u w e kr wi; z mi e n n e
il oś ci o w e m o ż n a p o d zi eli ć n a cią g łe ( pr z y bi er aj ą d o w ol n e w art oś ci z p e w n e g o z a kr e s u li c z b), n p.:
m a s a ci a ła w kil o gr a m a c h, w zr o st w c e nt y m etr a c h or a z s k o k o w e, i n a c z ej d y s kr et n e ( pr z yj m uj ą w ar-
t oś ci z e z bi or u s k o ń c z o n e g o l u b pr z eli c z al n e g o, s ą t o n aj c zę ś ci ej li c z b y c a łk o wit e) n p.: li c z b a d ni c h o-
r o b y w cią g u r o k u, li c z b a kr wi n e k bi a ły c h w 1 ml kr wi.

95
 Z MI E N N E

J A K O Ś CI I L O Ś CI O W E

N O MI N A L N E P O RZ ĄDK O WE SK OK O WE CI Ą G Ł E
( D Y S K R E T N E)

P o ni e w a ż wię k s z o ś ć c h or ó b j e st wi el o c z y n ni k o w a, dl at e g o st a wi ają c hi p ot e z ę tr z e b a r o z p atr y-

w a ć wi el e z mi e n n y c h ni e z al eż n y c h. W t a ki ej s yt u a cji n al e ż y u st ali ć r o d z aj z al eż n o ś ci mi ę d z y z mi e n n y-
mi, c o p o z w oli o kr e ś lić pr a w d zi wą pr z y c z y nę c h or o b y.
I st ni eją d w a r o d z aj e z al eż n o ś ci mi ę d z y z mi e n n y mi ( J ę dr y c h o w s ki, 2 0 0 4):
 z al e ż n o ś ć b e z w ar u n k o w a
 z al e ż n o ś ć w ar u n k o w a
O z al e ż n o ś ci b e z w ar u n k o w ej mi ę d z y z mi e n n y mi ni e z al e ż n ą i z al eż n ą m oż n a m ó wi ć wt e d y, g d y
z mi e n n a ni e z al e ż n a j e st w ar u n ki e m k o ni e c z n y m i w y st ar c z aj ą c y m d o w y st ą pi e ni a z mi e n n ej z al e ż n ej.
Z n a c z y t o t yl e, ż e z mi e n n e t e w y st ę p uj ą z a w s z e r a z e m, ni g d y o s o b n o. N at o mi a st o z al eż n o ś ci w ar u n-
k o w ej m o ż n a m ó wi ć wt e d y, g d y w s p ółw y st ę p o w a ni e d w ó c h z mi e n n y c h j e st u z al e ż ni o n e o d o b e c n o ś ci
d o d at k o w y c h c z y n ni k ó w.
W m e d y c y ni e b ar d z o c z ę st o m a m y d o c z y ni e ni a z z al e ż n o ś ci ą w ar u n k o wą , p o ni e w aż j a k j uż
w s p o m ni a n o w c z e ś ni ej, wi ę k s z o ś ć c h or ó b j e st wi el o c z y n ni k o w a. Pr z y kła d e m m o g ą b yć c h or o b y wir u-
s o w e. Z w y kl e j e st t a k, z e o pr ó c z p oj a wi e ni a si ę wir u s a w y w ołuj ą c e g o d a n ą c h or o bę , kt ór y j e st w ar u n-
ki e m k o ni e c z n y m al e ni e z a w s z e w y st ar c z aj ą c y m, m u si p oj a wi ć się c z y n ni k d o d at k o w y – wr aż li w oś ć
o s o b ni c z a n a i nf e k cj ę .

5. 4. D E FI NI O W A NI E I O P E R A C J O N A LI Z A C J A

P o d ej m uj ą c si ę b a d ań n a u k o w y c h, n al eż y p o s łu gi w a ć się ję z y ki e m n a u k o w y m, kt ór y u m o ż li wi a
k o m u ni k a cj ę i a d e k w at n e o d z wi er ci e dl e ni e wła s n e g o d o ś wi a d c z e ni a, c z yli p o z w al a n a pr z ej ś ci e z p o-
zi o m u e m pir y c z n e g o n a p o zi o m t e or et y c z n y. T a k s a m o w a ż n e j e st pr z ej ś ci e z p o zi o m u t e or et y c z n e g o
n a p o zi o m e m pir y c z n o- o b s er w a c yj n y.
J ę z y k n a u ki m u si b y ć j a s n y i pr e c y z yj n y, ni e m oż e d o p u s z c z a ć wi el o z n a c z n e g o uż y ci a t er mi-
n ó w. Dl at e g o b ar d z o w a ż n e j e st w ła ś ci w e z d efi ni o w a ni e n a z w, kt ór e z o st a n ą z a st o s o w a n e. Pr z e c h o-
d z e ni e z p o zi o m u t e or et y c z n e g o n a p o zi o m e m pir y c z n o- o b s er w a c yj n y i o d wr ot ni e, u m o ż li wi a i st ni e ni e
d w ó c h r o d z aj ó w d efi ni cji, z j a ki mi m o ż n a si ę s p ot k ać w n a u c e: p oję ci o w y c h ( n o mi n al n y c h) or a z o p er a-
c yj n y c h.
D efi ni cj e p oj ę ci o w e t o t a ki e, kt ór e o pi s uj ą p oję ci a z a p o m o c ą i n n y c h p oję ć . M a t o mi ej s c e
w pr z y p a d k u, ki e d y d efi ni uj e si ę c h or o b ę j a k o pr o c e s p at ol o gi c z n y, kt ór y o bj a wi a się ni e n or m al n y m
f u n k cj o n o w a ni e m or g a ni z m u bą d ź j e g o c zę ś ci.

96
 C z ę st o b y w a t a k, ż e t er mi n ó w z d efi ni o w a n y c h p oj ę ci o w o ni e m o ż n a p o d d a ć b e z p oś r e d ni ej o b-
s er w a cji. I t a k n p. t er mi n u c h or o b a , z d efi ni o w a n e g o p oję ci o w o, ni e m o ż n a b e z p o ś r e d ni o o b s er w o w ać .
W t a ki ej s yt u a cji t w or z y si ę d efi ni cj e o p er ac yj n e, kt ór e w y p o s a ż aj ą d efi ni o w a n e t er mi n y w k o n kr et ną
tr eś ć e m pir y c z ną , c z yli w s k a z ują r o d z aj e o p er a cji, kt ór e tr z e b a w y k o n ać , a b y z b a d ać zj a wi s k o r e pr e z e n-
t o w a n e pr z e z d a n e p oję ci e. D efi ni cj e o p er a c yj n e u m o ż li wi ają pr z ejś ci e z p o zi o m u t e or et y c z n e g o n a
e m pir y c z n o- o b s er w a c yj n y, c z yli pr z y p or z ą d k o w uj ą d a n e m u c z y st o t e or et y c z n e mu t er mi n o wi k o n kr et n e
zj a wi s k o e m pir y c z n e, n a z y w a n e w s k a ź ni ki e m. W pr z y p a d k u c h or o b y m o ż e ni m b y ć g orą c z k a, k at ar c z y
k a s z el. S ą t o p e w n e o bj a w y, kt ór e m oż n a b e z p o ś r e d ni o o b s er w o w ać i d zię ki kt ór y m m o ż n a d o ś wi a d-
c z y ć , c o kr yj e się p o d t er mi n e m c h or o b a.
U st al e ni e w s k a ź ni k ó w j e st ni e o d z o w n e w p o z y s ki w a ni u d a n y c h e m pir y c z n y c h, j a k i t e ż n ar zę d zi
i c h p o z y s ki w a ni a. Hi p ot e zę m oż n a p o d d a ć t e st o wi e m pir y c z n e m u d o pi ero wt e d y, g d y w s z y st ki e z mi e n-
n e z o st a n ą j a s n o z d efi ni o w a n e – z ar ó w n o p oj ę ci o w o, j a k i o p er a c yj ni e. N al e ż y pr z y t y m p a mi ę t ać , ż e
p u n kt e m w yj ś ci a s ą d efi ni cj e p oj ę ci o w e i d o pi er o n a i c h p o d st a wi e m o ż n a z b u d o w a ć d efi ni cj e o p e-
r a c yj n e.

5. 5. S K A L E P O MI A R O W E

A b y z mi er z y ć w art oś ci z mi e n n y c h, c z yli d o k o n a ć p o mi ar u b a d a n e g o zj a wi s k a, n al eż y u st ali ć

s k al e p o mi ar o w e. K a ż d a pr a wi d ło w o z b u d o w a n a s k al a p o mi ar o w a s p e łni a d w a p o d st a w o w e w ar u n ki,
kt ór e s ą z ar a z e m c e c h a mi k o ni e c z n y mi pr z y słu g uj ą c y mi w art o ś ci o m z mi e n n y c h, c z yli m u si b y ć w y c z er-
p uj ą c a i r o z ł ąc z n a. S k al a j e st w y c z er p uj ą c a wt e d y, g d y j e st w st a ni e u w z gl ę d ni ć k aż d ą w art oś ć pr z y słu-
g uj ą c ą z mi e n n ej. I n a c z ej m ó wią c, k a ż d e b a d a n e pr z e z n a s zj a wi s k o p o si a d a s w oj e mi ej s c e n a s k ali.
Ki e d y n at o mi a st d a n a w art o ś ć z mi e n n ej m oż e b y ć pr z y p or zą d k o w a n a t yl k o d o j e d n ej p o z y cji n a s k ali –
j e st o n a r o zł ąc z n a.
W yr ó ż ni a si ę s k al e p o mi ar o w e pr o st e i zło ż o n e. Pi er w s z e s łu ż ą d o p o mi ar u j e d n ej z mi e n n ej,
dr u gi e z a ś d o p o mi ar u d w ó c h l u b wię k s z ej li c z b y z mi e n n y c h i s ą o n e k o m bi n a cj a mi s k al p o mi ar o w y c h
pr o st y c h.

P o d st a w o w e r o d z aj e s k al p o mi ar o w y c h pr o st y c h

S k al a n o mi n al n a , kt ór a s p ełni a j e d y ni e d w a p o d st a w o w e i k o ni e c z n e z ar a z e m w ar u n ki k a ż -
d e g o p o mi ar u, t z n. j e st r o z ł ąc z n a i w y c z er p uj ą c a. T y p o w y m pr z y k ła d e m t a ki ej s k ali m o ż e b y ć n p.:
 p o d zi a ł n a płe ć :
 k o bi et a
 m ęż czyz n a
 o b e c n o ś ć l u b br a k s y m pt o m ó w c h or o b y:
 t ak
 ni e
 u mi ej s c o wi e ni e c h or o b y:
 g ło w a
 kl at k a pi er si o w a
 k o ń c z y n y d ol n e

97
 R o z p atr uj e si ę t ut aj kl a s y, pr z e d mi ot ó w, kt ór e r óż ni ą się mię d z y s o b ą j a k oś ci o w o. S k al a n o mi-
n al n a s łu ż y d o p o mi ar u z mi e n n y c h j a k o ś ci o w y c h, c z yli t a ki c h, kt ór e ni e p o si a d aj ą j e d n o st e k p o mi ar u.
J e st t o n aj m ni ej d o k ła d n y r o d z aj s k ali p o mi ar o w ej, n a p o d st a wi e kt ór ej m o ż n a o b a d a n y c h zj a wi s k a c h
p o wi e d zi e ć t yl k o t yl e, ż e si ę r óż ni ą bą d ź są t a ki e s a m e. J e d y n y mi o p er a cj a mi m at e m at y c z n y mi, kt ór e
m o ż n a pr z e pr o w a d zi ć z a p o m o cą t a ki ej s k ali są t e c h ni ki st at y st y c z n e zli c z a ni a. M oż n a n a pr z y k ła d p o-
d a ć r o z kła d pr o c e nt o w y z a p a d al n o ś ci n a d a n ą c h or o bę wś r ó d k o bi et i mę ż c z y z n l u b p o d a ć li c z bę pr z y-
p a d k ó w d a n ej c h or o b y.
S k al a p or z ą d k o w a o pr ó c z c e c h s k ali n o mi n al n ej p o si a d a j e d n ą d o d at k o wą , a mi a n o wi ci e l o-
gi c z n e u p or z ą d k o w a ni e z mi e n n y c h. R ó ż n e w art o ś ci z mi e n n ej s ą u p or zą d k o w a n e z g o d ni e z e st o p ni e m
n at ę ż e ni a b a d a n ej c e c h y. Z mi e n n e p or z ą d k o w e r ó ż ni ą się ni e t yl k o j a k oś ci o w o, l e c z t a k ż e z e w z gl ę d u
n a wi el k o ś ć . M oż n a j e gr u p o w a ć n a n a stę p uj ą c e k at e g ori e: b ar d zi ej, m ni ej l u b r z a d k o, c z a s a mi, c z ę st o,
it p.
St o s uj ą c s k al ę p or zą d k o w ą m oż n a pr z e pr o w a d zi ć t e t e c h ni ki a n ali z y st at y st y c z n ej, kt ór e ni e
w y m a g aj ą r ó w n y c h pr z e d zi a łó w s k ali, c z yli w s z y st ki e t e st y ni e p ar a m etr y c z n e. Z e s k ali p or z ą d k o w ej
k or z y st a si ę , mi er zą c n p. st o pi e ń o d c z u w a ni a b ól u pr z e z p a cj e nt a. Pr z y kła d o w e s k al e p or z ą d k o w e:
 st o pi e ń n atę ż e ni a b ól u:
 br a k
 l e k ki
 ś r e d ni
 sil n y
 b ar d z o sil n y
 p o zi o m c u kr u w e kr wi:
 p o ni ż ej n or m y
 w n or mi e
 p o w y ż ej n or m y
S k al a i nt er w a ło w a , z w a n a r ó w ni eż pr z e d zi ało w ą . M a n k a m e nt e m s k ali p or z ą d k o w ej j e st br a k
i nf or m a cji o f a kt y c z n ej o dl e gło ś ci mi ę d z y z mi e n n y mi, r e pr e z e nt o w a n y m i pr z e z p o s z c z e g ól n e p u n kt y n a
s k ali. W ar u n e k t e n s p e łni a b ar d zi ej d o k ła d n a s k al a i nt er w a ło w a, z w a n a r ó w ni e ż pr z e d zi ało w ą . O d stę p y,
c z yli pr z e d zi a ły s k ali i nt er w a ło w ej s ą r ó w n e. Z n a c z y t o, ż e p o s z c z e g ól n e p u n kt y n a s k ali w yr a ż aj ą r z e-
c z y wi st ą r óż ni c ę n atę ż e ni a b a d a n ej z mi e n n ej. S k al a i nt er w a ło w a s łu ż y d o p o mi ar u z mi e n n y c h il o ś ci o-
w y c h, kt ór e p o si a d aj ą o kr eś l o n e j e d n o st ki mi ar y. Z mi er z o n e z a p o m o cą s k ali i nt er w ało w ej r ó ż ni c e mi ę -
d z y w y ni k a mi d a n ej c e c h y m aj ą s e n s m at e m at y c z n y. Pr z y kła d e m p o mi ar u i nt er w a ło w e g o j e st p o mi ar
t e m p er at ur y.
C e c h ą c h ar a kt er y st y c z n ą s k ali i nt er w a ło w ej j e st u m o w n e pr z yj ę ci e p o c z ą t k u n a s k ali, c z yli
p u n kt u z er o w e g o. D zi ej e si ę t a k dl at e g o, ż e i st ni ej ą r óż n e m et o d y i j e d n o st ki p o mi ar u t ej s a m ej z mi e n-
n ej. T e m p er at ur ę m oż n a mi er z y ć n p. w st o p ni a c h C el sj u s z a l u b F a hr e n h eit a, n at o mi a st stę ż e ni e h or-
m o n u w I U/ ml or a z w m g/l.
W y k or z y st uj ą c s k al ę i nt er w ało w ą m oż n a j u ż pr z e pr o w a d zić wię c ej t e c h ni k st at y st y c z n y c h ( m.i n.
o bli c z y ć ś r e d nią ar yt m et y c z n ą , o d c h yl e ni e st a n d ar d o w e, t e sty p ar a m etr y c z n e, k or el a cj ę ni er a n g o wą ,
o p er a cj e d o d a w a ni a i o d ej m o w a ni a), kt ór e ni e w y m a g aj ą a b s ol ut n e g o p u n kt u z er o w e g o w art oś ci b a d a-
n ej z mi e n n ej.

98
 S k al a il or a z o w a . W w y mi e ni o n y c h d ot y c h c z a s s k al a c h p o mi ar o w y c h, p u n kt z er o w y b y ł s pr a wą
pr z yj ę t ej k o n w e n cji. Dl at e g o t eż , k or z y st ają c z ni c h, ni e m o ż n a b y ło o kr e ś lić f a kt y c z n e g o br a k u i nt er e-
s uj ą c ej n a s c e c h y. M o ż li w oś ć tę d aj e s k al a il or a z o w a w y p o s aż o n a w a b s ol ut n y p u n kt z er o w y. T yl k o
u ż y w aj ą c t ej s k ali, m o ż n a st o s o w a ć w s z el ki e t e c h ni ki st at y st y c z n e, w t y m o p er a cj e m n oż e ni a i d zi e-
l e ni a. T yl k o s k al a il or a z o w a p o z w al a z mi er z yć st o s u n e k il oś ci o w y, t z n. m o ż n a p or ó w n y w a ć z mi e n n e.
U pr a w ni o n e st aj ą się z at e m t e z y p or ó w n a w c z e t y p u: X j e st d w a r a z y wi ę k s z y o d Y.
Pr z y k ła d a mi s k ali il or a z o w ej s ą :
 p o mi ar ci ę ż ar u ci a ła
 p o mi ar wi e k u
 p o mi ar st ę ż e ni a s u b st a n cji w o s o c z u kr wi.
Li c z b a u z y s k a n y c h i nf or m a cji z al e ż y o d z a st o s o w a n ej s k ali. N aj m ni ej d o st ar c z a i c h s k al a n o mi-
n al n a, n aj wi ę c ej n at o mi a st il or a z o w a. S k al ę d o kła d ni ej s z ą m oż n a o c z y wi ś ci e z a st ą pi ć s k alą m ni ej d o-
k ła d n ą , c o s k ut k uj e j e d n a k utr atą ni e kt ór y c h i nf or m a cji. L e k ar z e, kt ór z y st a wi aj ą c di a g n o z ę uż y w aj ą
o b e c n ej a p ar at ur y, n aj c z ę ś ci ej k or z y st aj ą z e s k al i nt er w ało w ej i il or a z o w ej. J e d n a k o b e c ni e ni e w s z y st-
ki e i nt er e s uj ą c e l e k ar z a c e c h y m o ż n a z mi er z y ć z a p o m o cą t y c h d w ó c h s k al. W s k ali p or zą d k o w ej mi e-
r z y się n p. st o pi eń o d c z u w a ni a b ól u pr z e z p a cj e nt a, n at o mi a st w n aj sła b s z ej s k ali n o mi n al n ej o b e c n o ś ć
l u b br a k s y m pt o m ó w d a n ej c h or o b y c z y n a z w y st o s o w a n y c h l e k ó w.
W e d łu g Wi e s ła w a J ę dr y c h o w s ki e g o ( J ę dr y c h o w s ki, 2 0 0 4) k a ż d a z a d o w al aj ą c a s k al a p o mi a-
r o w a p o wi n n a b yć :
 st o s o w n a d o c el u b a d a ni a ( pr z y d at n a d o p o mi ar u i nt er e s uj ą c y c h n a s d a n y c h),
 pr a kt y c z n a ( pr z y d at n a n a o kr e ś l o n y m et a pi e z bi er a ni a d a n y c h),
 d o st at e c z ni e sil n a ( w mi ar ę m oż li w oś ci n al e ż y pr z e d k ła d a ć s k alę b ar d zi ej d o kła d n ą n a d m ni ej d o-
k ła d n ą , n p. i nt er w ało w ą n a d p or zą d k o w ą ).
 w y c z er p uj ą c a,
 r o zł ąc z n a.
P o wi n n a t a k ż e:
 p o si a d a ć ś ci ś l e z d efi ni o w a n e p o s z c z e g ól n e p o z y cj e s k ali,
 o b ej m o w a ć d o st at e c z ną li c z bę p o z y cji ( k aż d a w art o ś ć z mi e n n ej p o wi n n a z o st ać uję t a n a s k ali, a b y
ni e str a ci ć p otr z e b n y c h i nf or m a cji).

5. 6. P L A N B A D A W C Z Y

G d y sf or m u ło w a n o pr o bl e m b a d a w c z y, u st al o n o hi p ot e z y, z d efi ni o w a n o z mi e n n e or a z d o k o n a-
n o o p er a cj o n ali z a cji m o ż n a pr z y st ą pi ć d o pr z y g ot o w a ni a s z c z e g óło w e g o pl a n u b a d a w c z e g o, kt ór y b ę -
d zi e o kr e ś l ał:
Pr z e d mi ot i c el b a d a ń or a z z ało ż e ni a b a d a w c z e ( c o bę d zi e m y b a d a ć , p o d j a ki m ką t e m i w j a-
ki m c el u, j a ki e s ą n a s z e p o d st a w o w e z ało ż e ni a).
Pr o c e s f or m u ło w a ni a c el u j e st wi el o et a p o w y. R o z p o c z y n a si ę w m o m e n ci e p o st a wi e ni a pr o-
bl e m u b a d a w c z e g o i j e st d o pr e c y z o w a n y w k ol ej n y c h et a p a c h b a d a ni a. W m o m e n ci e pl a n o w a ni a b a d a ń
c el p o wi ni e n b y ć j a s n o s pr e c y z o w a n y, g d yż t yl k o wt e d y, g d y j e st d o br z e o kr eś l o n y, p o z w oli z or g a ni z o-

99
w a ć p o z o st ałe el e m e nt y b a d a ni a, z e br a ć o d p o wi e d ni e i nf or m a cj e p otr z e b n e d o r o z wią z a ni a pr o bl e m u
b a d a w c z e g o.
R o d z aj b a d a ń , c z yli s p o s ó b, w j a ki bę d ą z bi er a n e d a n e ( e k s p er y m e nt c z y z w y kła o b s er w a-
cj a).
W b a d a ni a c h n a u k o w y c h f u n k cj o n uj ą d w a s p o s o b y t e st o w a ni a hi p ot e z, c z yli e k s p er y m e nt or a z
o b s er w a cj a.
O g ól ni e r z e c z uj m uj ą c, o e k s p er y m e n ci e, c z yli b a d a ni a c h d o ś wi a d c z al n y c h m o ż n a m ó wi ć wt e-
d y, g d y w c el u pr z et e st o w a ni a i nt er e s uj ą c ej hi p ot e z y w y w o łuj e si ę i nt er e s ują c e zj a wi s k o b ą d ź w pły w a
n a j e g o pr z e bi e g. N at o mi a st o o b s er w a cji m o ż n a m ó wi ć wt e d y, ki e d y r o z p atr uj e się n at ur al n y pr z e bi e-
gi e m zj a wi s k a, b e z i n g er e n cji z z e w n ą tr z. B a d a c z j e st t ut aj bi er n y m o b s er w at or e m s yt u a cji, kt ór a s p o n-
t a ni c z ni e p oj a wiła si ę w pr z yr o d zi e.
Pr o c e d ur ą b ar d zi ej p oż ą d a n ą n a gr u n ci e n a u ki j e st e k s p er y m e nt. N a u ki pr z yr o d ni c z e c h ar a kt e-
r y z ują się t y m, ż e wi ę k s z o ś ć f or m uło w a n y c h pr z e z ni e hi p ot e z m o ż n a pr z et e st o w a ć w s p o s ó b e k s p er y-
m e nt al n y. Si ła e k s p er y m e nt u p ol e g a n a t y m, ż e m o ż n a g o z a pl a n o w a ć i k o ntr ol o w ać , pr z e wi d zi eć j e g o
r e z ult at y or a z m oż n a g o d o w ol ni e p o wt ar z a ć . Z t y c h w z glę d ó w, b a d a ni a d o ś wi a d c z al n e s ą n aj b ar d zi ej
w art o ś ci o w ą m et o dą n a u k o wą .
Ni e z a w s z e j e d n a k pr z e pr o w a d z e ni e b a d a ń e k s p er y m e nt al n y c h w c el u pr z et e st o w a ni a st a wi a-
n ej hi p ot e z y j e st m o ż li w e. C z y n ni ki, kt ór e o gr a ni c z ają pr z e pr o w a d z a ni e e k s p er y m e nt ó w w m e d y c y ni e
m o g ą b yć r óż n e:
 ni e w s z y st ki e zj a wi s k a e m pir y c z n e p o d d aj ą się l u d z ki ej k o ntr oli i m a ni p ul a cji,
 l u d z k a wi e d z a i u mi eję t n oś ci s ą o gr a ni c z o n e,
 w ą t pli w oś ci n at ur y et y c z n ej.
S z c z e g ó ło w e i nf or m a cj e o t y c h d w ó c h m et o d a c h b a d a w c z y c h z n aj d zi e C z yt el ni k w r o z d zi al e 6.:
R o d z aj e pr oj e kt ó w b a d a w c z y c h (r e ali z o w a n y c h) w m e d y c y ni e: e k s p er y m e nt al n e i ni e e k s p er y m e nt al n e .
Z d efi ni o w a ni e p o p ul a cji ( wi el k o ś ć pr ó b y i d o b ór b a d a n y c h). W y b ór o d p o wi e d ni ej p o p ul a cji
( gr u p y o s ó b) kt ór a bę d zi e r e pr e z e nt at y w n a i d o st at e c z ni e d u ż a, a b y b a d a c z m ó g ł d o kła d ni e o s z a c o w a ć
i nt er e s ują c y g o p ar a m etr. Wi ę c ej i nf or m a cji n a t e n t e m at z n aj d zi e C z yt el ni k w r o z d zi al e w s p o m ni a n y m
p o w y ż ej.
M et o d y, t e c h ni ki i n ar z ę d zi a b a d a w c z e , c z yli w j a ki s p o s ó b bę d ą d o k o n y w a n e p o mi ar y i pr z y
u ż y ci u j a ki c h n ar z ę d zi: w y wi a d st a n d ar y z o w a n y, di a g n o z a l e k ar s k a c z y i n n y r o d z aj b a d a ń . Wię c ej i n-
f or m a cji n a t e n t e m at b u d o w a ni a k we sti o n ari u s z a p o d a n o w A n e k si e 2.: P o d st a w o w e z a s a d y pr z y g ot o-
w a ni a k w e sti o n ari u s z a a n ki et y.
S p o s ó b pr z et w ar z a ni a i a n ali z a d a n y c h, c z yli m ó wi ą c w s p o s ó b b ar d z o pr o st y – c o n al eż y
zr o bi ć z u z y s k a n y mi w b a d a ni u d a n y mi. W j a ki s p o s ó b m oż n a j e w y k or z y st a ć d o s pr a w d z e ni a hi p ot e z y.
C el e m pl a n u b a d a w c z e g o j e st p o m o c w pr z et e st o w a ni u hi p ot e z y, p or zą d k uj e o n ki er u n e k
i pr z e bi e g z bi er a ni a d a n y c h e m pir y c z n y c h.

100
5. 7. A N A LI Z A D A N Y C H E M PI R Y C Z N Y C H

U z a s a d ni a ni e

Z e br a n e p o d c z a s e k s p er y m e nt u c z y t e ż o b s er w a cji d a n e e m pir y c z n e są pr z e sła n k a mi d o pr z e-

pr o w a d z e ni a r o z u m o w a ń , n a p o d st a wi e kt ór y c h u z n aj e się l u b o dr z u c a z ało ż o n e hi p ot e z y.
W d al s z ej c z ę ś ci r o z d zi a łu z o st a ni e o m ó wi o n a j e d n a z n aj w a ż ni ej s z y c h pr o c e d ur n a u k o w y c h,
c z yli u z a s a d ni a ni e. J e st o n o t y m kr yt eri u m, kt ór e o dr ó ż ni a wi e d z ę n a u k o wą o d p ot o c z n ej.
W n a u c e i st ni ej ą d w a p o d st a w o w e s p o s o b y u z a s a d ni a ni a ( S u c h i S z c z e ś ni a k, 2 0 0 6): d o w o d z e-
ni e or a z s pr a w d z a ni e e m pir y c z n e.
D o w o d z e ni e j e st o p art e n a ni e z a w o d n y m w ni o s k o w a ni u d e d u k c yj n y m. U z a s a d ni aj ą c t wi er d z e-
ni e, b a d a c z o d w o łuj e si ę d o j e g o z ało ż e ń , kt ór e u z n aj e z a pr a w d zi w e. J e st t o m et o d a l o gi c z ni e ni e z a-
w o d n a, b o pr a w d zi w o ś ć pr z e sła n e k p o ci ą g a z a s o b ą pr a w d zi w oś ć w ni o s k ó w. D o w o d z e ni e t o p o d st a-
w o w y s p o s ó b u z a s a d ni a ni a w y k or z y st y w a n y w n a u k a c h f or m al n y c h, c z yli w m at e m at y c e i l o gi c e.
W ni o s k o w a ni e d e d u k c yj n e b y w a t e ż w y k or z y st y w a n e w n a u k a ch e m pir y c z n y c h ( z ar ó w n o
w pr z yr o d ni c z y c h, j a k i h u m a ni st y c z n y c h), ki e d y t o z t wi er d z e ni a o g ól n e g o z o st aj ą w pr o w a d z o n e j e d-
n o st k o w e z d a ni a e m pir y c z n e (t a ki e, kt ór e m o ż n a s k o nfr o nt o w a ć z d oś wi a d c z e ni e m). J e d n a k p o d st a-
w o w y m s p o s o b e m u z a s a d ni a ni a n a u k o w e g o w t y c h n a u k a c h j e st s pr a w d z a ni e e m pir y c z n e, kt ór e o pi er a
si ę n a w ni o s k o w a ni u i n d u k c yj n y m. S pr a w d z a ni e e m pir y c z n e p ol e g a n a u z a s a d ni a ni u t wi er d z e ni a pr z e z
o d w o ła ni e si ę d o j e g o l o gi c z n y c h k o n s e k w e n cji e m pir y c z n y c h. Pr o c e d ur a t a j e st l o gi c z ni e z a w o d n a:
pr a w d zi w o ś ć n a stę p st w ni e g w ar a nt uj e pr a w d zi w o ś ci pr z e s ła n e k. W z wi ą z k u z t y m n al e ż y p a mi ę t ać , ż e
n a u ki e m pir y c z n e o b ci ą ż o n e s ą ni e p e w n oś ci ą , a t wi er d z e ni a t w or z o n e n a i c h gr u n ci e ni e są pr a w d zi w e,
l e c z j e d y ni e pr a w d o p o d o b n e.

S pr a w d z a ni e e m pir y c z n e hi p ot e z y

1. P o st a wi e ni e hi p ot e z y b ę d ą c ej z d a ni e m o g ól n y m ( w m e d y c y ni e n aj c zę ś ci ej f or m uj e si ę hi p ot e zę o p ar-
tą n a w c z eś ni ej s z ej o b s er w a cji).
2. W y pr o w a d z e ni e z hi p ot e z y j e d n o st k o w e g o z d a ni a s p o str z e ż e ni o w e g o (t a ki e g o, kt ór e m o ż n a o b-
s er w o w a ć ).
3. O b s er w a cj a i z e br a ni e d a n y c h e m pir y c z n y c h.
4. K o nfr o nt a cj a t e orii z d o ś wi a d c z e ni e m.
5. A n ali z a z e br a n e g o m at eri a ł e m pir y c z n e g o, kt ór y p otwi er d z a l u b o b al a w c z e ś ni ej s z ą hi p ot e zę .

R o d z aj e s pr a w d z a ni a e m pir y c z n e g o

1. W er yfi k a cj a ( u st al e ni e pr a w d zi w o ś ci t wi er d z e ni a, ni e j e st o si ą g al n a w n a u k a c h e m pir y c z n y c h).

2. K o nfir m a cj a ( c z ę ś ci o w e p ot wi er d z e ni e t wi er d z e ni a).
3. F al s yfi k a cj a ( w y k a z a ni e f a łs z y w o ś ci t wi er d z e ni a).
4. D y s k o nfir m a cj a ( c z ę ś ci o w a f al s yfi k a cj a t wi er d z e ni a, c z yli z m ni ej s z e ni e st o p ni a p e w n oś ci).

101
W ni o s k o w a ni e st at y st y c z n e j a k o r o d z aj w ni o s k o w a ni a i n d u k c yj n e g o

W n a u k a c h m e d y c z n y c h, w c el u s pr a w d z e ni a hi p ot e z y n aj c z ę ś ci ej st o s uj e si ę pr o c e d urę w ni o-
s k o w a ni a st at y st y c z n e g o. P ol e g a o n o n a t y m, ż e n a p o d st a wi e i nf or m a cji d ot y c z ą c y c h pr ó b y p o br a n ej
z p o p ul a cji ( gr u p a o s ó b w y br a n a dr o g ą l o s o wą z b a d a n ej p o p ul a cji) w y cią g a si ę w ni o s ki d ot y c zą c e c a łej
p o p ul a cji. I nf or m a cj e, n a p o d st a wi e kt ór y c h f or m u łuj e si ę o g ól n e w ni o s ki d ot y c zą c e p o p ul a cji s ą d a n y mi
e m pir y c z n y mi z e br a n y mi w w y ni k u o b s er w a cji. W ni o s k o w a ni e st at y st y c z n e j e st, c o pr a w d a, o p art e n a
m o d el u m at e m at y c z n y m, al e z b u d o w a n y m pr z y w y k or z y st a ni u o b s er w a cji. J e st t o z at e m r o d z aj w ni o-
s k o w a ni a i n d u k c yj n e g o.
R o zr ó ż ni a si ę d w a t y p y w ni o s k o w a ni a st at y st y c z n e g o:
 s pr a w d z a ni e hi p ot e z ( z a st o s o w a ni e w n i o s k o w a ni a st at y st y c z n e g o d o z b a d a ni a z al eż n o ś ci mi ę d z y
z mi e n n ą z al eż n ą i ni e z al eż n ą ),
 e st y m a cj e p ar a m etr ó w ( z a st o s o w a ni e w ni o s k o w a ni a st at y st y c z n e g o d o o kr e ś l e ni a w art oś ci
z mi e n n ej w d a n ej p o p ul a cji).
S z c z e g ó ło w e i nf or m a cj e n a t e m at m et o d st at y st y c z n y c h w y k or z y st y w a n y c h w m e d y c y ni e z n aj-
d zi e C z yt el ni k w k si ą ż c e: A. P etri e, C. S a bi n: St at y st y k a m e d y c z n a w z ar y si e , W ar s z a w a 2 0 0 6.

5. 8. P U B LI K A C J A

O st at ni m et a p e m b a d a ń n a u k o w y c h j e st o p u bli k o w a ni e u z y s k a n y c h w y ni k ó w b a d a ń . I st ni eją
r óż n e r o d z aj e p u bli k a cji n a u k o w y c h, m.i n.: k si ą ż ki, d y s ert a cj e n a u k o w e, art y k u ły. W pr z y p a d k u st u d e n-
t ó w, f a z a t a o z n a c z a n a pi s a nie pr a c y m a gi st er s ki ej. S z c z e g ó ło w e w yt y c z n e d ot y c z ą c e r e d a g o w a ni a
pr a c y m a gi st er s ki ej z o st a ły pr z e d st a wi o n e w A n e k si e 1.: P o d st a w o w e z al e c e ni a d ot y c z ą c e r e d a k cji
pr a c y m a gi st er s ki ej n a st u di a c h m e d y c z n y c h.

5. 9. D A N E N A U K O W E A D E C Y Z J A K LI NI C Z N A

N a k o ni e c tr z e b a w s p o m ni e ć o w yt y c z n y c h E B M (e vi d e n c e b a s e d m e di ci n e ), c o m oż n a pr z e-
tłu m a c z y ć j a k o: m e d y c y n a o p art a n a d o w o d a c h , kt ór e o kr eś l ają s zt u kę p o d ej m o w a ni a tr af n y c h d e c y zji
w o pi e c e n a d p a cj e nt e m. Z a s a d y t e w pr o w a d zi ł d o pr a kt y ki m e d y c z n ej pr of e s or G or d o n G u y att w 1 9 9 1
r o k u. Z g o d ni e z e w s p o m ni a n y mi w yt y c z n y mi, p o dję ci e w ła ś ci w ej d e c y zji kli ni c z n ej w y m a g a r o z p atr z e ni a
n a st ę p uj ą c y c h el e m e nt ó w ( G aj e w s ki i w s p., 2 0 0 3):
 wi ar y g o d n y c h d a n y c h p o c h o d z ą c y c h z b a d a ń n a u k o w y c h ( są p o d st a wą w pr a kt y c e kli ni c z n ej, al e ni e
w y st ar c z aj ą d o p o dję ci a tr af n ej d e c y zji);
 r o z p o z n a ni e s yt u a cji kli ni c z n ej ( u st al e ni e di a g n o z y i d o stę p n y c h s p o s o b ó w l e c z e ni a, kt ór e s ą u z al eż -
ni o n e o d s y st e m u o pi e ki z dr o w ot n ej);
 u mi ej ę t n oś ci i d o ś wi a d c z e ni a l e k ar z a ( s ą ni e z bę d n e pr z y r o z p o z n a w a ni u s yt u a cji kli ni c z n ej);
 s y st e m u w art o ś ci p a cj e nt a i j e g o pr ef er e n cji ( d zi ę ki t ej wi e d z y l e k ar z m o ż e p o dj ą ć o d p o wi e d ni e d e c y-
zj e d ot y c z ą c e l e c z e ni a p a cj e nt a, kt ór e o n b ę d zi e w st a ni e z a a k c e pt o w a ć ).

102
LI T E R A T U R A Z A L E C A N A

1. P olit D. F., H u n gl er B. P.: E s s e nti al s of N ur si n g R e s e ar c h. M et h o d s, A p pr ai s al a n d Utili z ati o n, P hil a d el p hi a: J. B.

Li p pi n c ott C o m p a n y 1 9 9 3 r.
2. J ę dr y c h o w s ki W.: Z a s a d y pl a n o w a ni a i pr o w a d z e ni a b a d a ń n a u k o w y c h w m e d y c y ni e , W y d a w ni ct w o U J, Kr a-
k ó w 2 0 0 4 r.
3. P etri e A., S a bi n C.: St at y st y k a m e d y c z n a w z ar y si e , P Z W L, W ar s z a w a 2 0 0 6 r.

103