Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Pregon 2009
Pregon 2009
re v i s t a d a f e s t a d o c o rp u s c h r i s t i d e p o n t e a re a s
2009
pregón
2009
Especialistas en
Bodas
Ponteareas Aniversarios
Paseo Matutino, 17 Bautizos
986 66 99 91 Comuniones
www.detallespicus.com
ESCOLA INFANTIL
Servizo de comedor
Transporte escolar
Actividade extraescolar: Piscina
Rúa dos Carballos Nº 7, Baixo - Telf./Fax: 986641475 - PONTEAREAS
COORDINACIÓN
44 Inolvidable convivencia en Huelva | Antonio Pastoriza Lino
PURIFICACIÓN PORTO SEBASTIÁN
45 Homenaje a un ponteareano ilustre: Manolo Pregal | Jesús Rodríguez Delgado
MÓNICA leirós bargiela
esta publicación non se identifica, necesariamente, 68 A capela de Santa Trega de Pías e a súa labra epigráfica | Xoán Martínez Tamuxe
coas opinións expresadas polos seus colaboradores e,
por tanto, nn se responsabiliza das mesmas. 71 O traballo tradicional das viñas na comarca do Condado| Sofía Rodríguez Suárez
autorízase a reprodución total ou parcial dos
5
pregón
2009
Saúdo do presidente Tamén recoñecerán, como o fai toda Galicia, a labor dos
alfombristas, auténticos protagonistas do Corpus polas súas
Saúdo do alcalde de afronta, nestes tempos, unha serie de retos que marcarán o seu
desenvolvemento dende moi diversos aspectos, entre os que cabería
Avda. Galicia, 16 Bajo 36860 PONTEAREAS - Tel. 986 640 392 - E-Mail: ccaeiro@ccaeiro.com
Avenida de Castelao, 28 + 986 64 24 19 Avenida de Castelao, 8 José Antonio Varela - Gerente - 647 607 674 - jvarela@anova-cocinas.com
Mueblería AS NEVES + 986 65 94 74 + 986 64 27 02 Ctra. Mondariz Km. 2
Telf. 986 667 251
Plaza Mayor, s/n AS NEVES
SALVATERRA DE MIÑO PONTEAREAS Tel. 986 660 287 - Fax 986 660 599 - Ponteareas
ÓscarGonzález
651 365 523
v i n o s y t a p a s v a r i a d a s
Rosalía de Castro, 12 - PONTEAREAS
P l a z a d e B u g a l l a l , 6 - 3 6 8 6 0 Po n t e a r e a s - Te l . 9 8 6 6 6 1 8 5 5
pregón
2009
más que no recuerdo, haciéndose más, momento que aprovechaban tando la publicidad de la Fiesta a tra-
eco de esa llamada, se reúnen para para explicar todo lo relacionado con vés de programas de radio de ámbito
deliberar y llegan a la conclusión que nuestras suntuosas alfombras y les nacional, para que realice su trans-
deben hacer propaganda.¡mucha advertían: ¡Si las ven quedarán he- misión esos días desde Ponteareas.
propaganda! ¿Cómo?, se preguntan. chizados ! . Les deseo al concejal de cultura, An-
Llevando unas cuantas fotos en color Con el boca a boca y la realidad drés Sampedro, y a la Comisión de
a un establecimiento de la calle del de unas calles impregnadas de ese alfombristas que se lleve a cabo con
Príncipe, que permitan colocarlas en tenue olor a rosas que parece perfu- éxito este ambicioso proyecto.
el escaparate y acto seguido ponerse mar el alma, la llegada de los auto- Otra de las anécdotas en la que
delante haciendo aspavientos. buses, se iba multiplicando y ya es pasamos mucho miedo, cuando en
Efectivamente, para ver lo que su- una firme realidad ese mensaje que cierta aldea, vimos una casa repleta
cedía la gente se acercaba, cada vez nos trae la primavera, enjoyando de flores, incluso colgando del muro
pregón
2009
Avenida da
Constitución
Alcalde Salvador González, anuló ese continuación voy a manifestar. que juegan un papel muy importante
protocolo y gracias a él ya somos dos Con todo mi intenso sentir, dedico e imprescindible en la brillantez y de-
las mujeres que tenemos la fortuna este Pregón a las personas mayores mostración de fe al Santísimo.
de ocupar este lugar: Teresa Novoa, y jóvenes que siguen trabajando. Sí, en este grato día, no puedo
con su divina voz de soprano, y esta A los niños, que con tanto ahínco, obviar el tesón de los Alcaldes en
humilde servidora, a la que hoy co- perfilan y rellenan de flores, para que perpetuar nuestra ancestral Fiesta,
rresponde leer el Pregón. no decaigan de ese empeño en el tra- conocida en casi todo el mundo.
Más no sólo voy a ser sincera bajo, pues son los pilares del maña- Para todos sin excepción, dedico
porque estoy contenta y agradecida na, en esta labor de orfebrería. este Pregón, con mi cariñoso beso,
¡no!, es por algo muy profundo que A los que lucharon incansable- toda mi consideración y este fuerte
arraiga en mi corazón, es un hondo mente y ya no están entre nosotros, aplauso que entre todos vamos a
sentir que me obliga a compartir con porque han fallecido. prodigar.
todas las queridas personas que a A todos los hombres y mujeres, ¡FELICES FIESTAS!
pregón
2009
Alfombras para
el Corpus Christi
Praza
Maior I
Carlos Amigo Vallejo el Señor que llegaba a la ciudad. tía viene siempre de nuevo a nosotros
Cardenal Arzobispo de Sevilla Ayer fue Jerusalén. Ahora, en nombre del Señor, uniendo así en
Ponteareas, La Orotava, Sitges, Mu- la paz de Dios los confines de la tierra”
hlenbach, Huamantla, Bruselas… (Benedicto XVI, Homilía del domingo
Cambian formas y colores, los nom- de Ramos 2006).
bres de flores y plantas, la decoración Ponteareas, en su fiesta del Cor-
y el nombre de las calles. Es lo mismo. pus, sabe arrancar lo más hermoso
Cristo llega a todas las culturas y su de su cultura, y de lo que la naturaleza
camino se abre en cualquier parte del dejara en sus campos y montañas y
mundo. Y todos “en Jesús reconocen hace alfombras, confeccionadas con
a Aquel que verdaderamente viene en un amor inmenso al Señor sacramen-
nombre del Señor y les trae la presen- tado, y un homenaje repetido a quie-
cia de Dios. Este grito de esperanza de nes tradición tan querida dejaron.
Israel, esta aclamación a Jesús duran-
te su entrada en Jerusalén, ha llegado Misterio religioso y Arte de
a ser con razón en la Iglesia la aclama- evangelizar
ción a Aquel que, en la Eucaristía, viene [El maná les sabía mal…]
a nuestro encuentro de un modo nue- Cuando la ilustración quiso poner
¡Bendito sea el que viene a nuestra vo. Con el grito “Hosanna” saludamos la razón como fuente única del co-
casa! Ayer fueron las gentes de Jerusa- a Aquel que, en carne y sangre, trajo la nocimiento, no sólo apagó muchas
lén quienes, al cantar estas palabras, gloria de Dios a la tierra. Saludamos a luces, sino que robó alma y senti-
extendían sus mantos y ponían rama- Aquel que vino y, sin embargo, sigue miento a las acciones que pudiera
jes sobre la calzada para que fuera siendo siempre Aquel que debe venir. realizar el hombre.
como una alfombra por la que pasara Saludamos a Aquel que en la Eucaris- De aquellos vientos llegaron las
14
pregón
2009
tempestades secularistas que quisie- belleza se llegará a la verdad. De lo es que el arte, el hacer las alfombras,
ron acabar con los signos de identidad humano y visible, a aquello que los no es una simple técnica de hacer
religiosa, arrasando la misma autenti- ojos no pueden contemplar, pero cosas estéticamente hermosas, sino
cidad de la cultura y sus más hermosas que el espíritu sí puede vivir y gozar. de arrancar del corazón del hombre
formas de expresión. La belleza quedó Desde su libertad, el arte expresa- su mejor imagen de la semejanza
reducida a la frialdad de la imagen y do en las alfombras de Ponteareas, con quién es la misma verdad y au-
las alfombras sin “pies santos” que rompe contingencias e ideologías y téntica belleza. Todo lo que podemos
sobre ellas se posaran. Las alfombras sirve de “filtro” maravilloso para ha- hacer y decir no es más que la figura
Praza
Maior
eran hermosas, pero estaban muertas. cer despertar en el hombre el cono- y la voz, pues solamente el, Cristo, es
No tenían alma. El secularismo, con la cimiento de esa luz interior que lleva la realidad y la palabra.
eliminación del contenido religioso, la creación entera. El arte es puen-
les había matado. te que une y hace alianza entre las La voz y la palabra
obras de la inteligencia y las manos Hemos llegado a la Villa de
Con la ayuda de la arte del hombre, y la presencia de la hue- Ponteareas en las fiestas de Corpus.
El arte mismo se va a encargar de lla de Dios en todas las cosas. )Están las calles alfombradas nada
desmontar aquella pretendida ma- El arte, la belleza se ha encargado más que de flores y de hierbas aro-
niobra de desnaturalización de las de quitar ese velo que tapaba la mano máticas? Estas alfombras tienen su
obras realizadas por el hombre como creadora de Dios. Ahora resulta más alma. Juan Pablo II había recordado
expresión de su fe religiosa. Desde la fácil el encuentro con el Creador. Y la función que deben desarrollar los
pregón
2009
Centro de fisioterapia
y tratamientos manuales
Cita previa
986 642 656 / 600 826 410
Rúa dos Amieiros, 1 - Bajo
Ponteareas
MODA
de ideas y materiales que toma la a veces se atrevía con más de lo que Ponteareas y de Canedo. También
mano, y la inteligencia, del hombre podía; y oigo el ruido de los petardos fue regalo de Dios que hasta aquí lle-
y los transforma en expresiones su- con los que los muchachos expresa- garan, y aquí viven y sirven a todos,
mamente bellas. Después llegará la ban su barroca alegría de vivir, pero los hermanos franciscanos.
liturgia, que los asume y, en alguna saludando a Cristo en las calles del
forma, los transfigura. Y de la belle- pueblo como a una autoridad de la Arte y artesanos de Ponteareas
za de lo que era nada más que puro ciudad, como a la autoridad supre- Las plantas y las flores y retamas
material, hace huella reconocible de ma, como al Señor del mundo. La de la Picaraña y de diversos lugares
la imagen del Señor que no pueden presencia perpetua de Cristo era sa- del Condado, hay que pesarlas, no
contemplar los sentidos. Por eso, el ludada en ese día como una visita de tanto en los abultado de los kilos,
arte sagrado es creativo en las for- Estado, que no se olvida ni siquiera sino en muchos valores de tradición
mas, pero no caprichoso en la fina- de la aldea más pequeña” Estas pa- y de fe, pues son para confeccionar
lidad, pues nunca ha de quedarse labras las escribía el entonces carde- las alfombras que cubrirán el pasar
en mera estética, sino trascender y nal Ratzinger, al recordar la fiesta del del Santísimo Sacramento por la villa
representar el contenido de la fe. Corpus Christi en su pueblo natal (Cf del Condado.
30 Días, mayo 2005). Han colaborado, ofreciendo lo me-
DE LA ALFOMBRA, IMAGEN De la misma manera, y con todas jor de sus campos, las parroquias de
REPRESENTATIVA, AL MISTERIO las enormes diferencias, quien les Angoares, Arcos, Areas, Arnoso, Bu-
QUE SE CELEBRA habla, que ha vivido a la sombra de garín, Celeiros, Cristiñade, Cumiar,
“Todavía siento el aroma que des- la Picaraña en el querido convento Fontenla, Fozara, Guillade, Guláns,
prendían las alfombras de flores y el franciscano de Canedo, y hace de Moreira, San Salvador de Nogueira,
abedul fresco, los ornamentos en las este lugar el mejor de los espacios Santiago de Oliveira, Padróns, Pa-
ventanas de las casas, los cantos, los para la oración y la vida fraterna, no redes, Pías, Prado, Ribadetea, San
estandartes; todavía oigo la música puede olvidar la belleza de un paraje Lourenzo de Oliveira, San Mateo de
de los instrumentos de viento de la que es don de Dios para las tierras Oliveira y Santa Mariña de Xinzo.
banda del pueblo, que en aquel día del Condado y, particularmente de Con las hierbas y las flores se va
pregón
2009
a formar, no sólo una hermosa ex- Sin la fe, las flores serían simple todo su espíritu y unidad en torno a
posición de arte efímero, sino una adorno que pronto se iba a marchi- una fe compartida. Los dibujantes y
verdadera sinfonía de recuerdos, tar. El arte, realización efímera para alfombristas, se hacen ayudantes de
vivencias, sentimientos nunca per- un día de fiesta. La historia, nada Dios para que pueda hablar de los
didos y ahora felizmente recupera- más que simple recuerdo de tiempos misterios de la fe con el lenguaje de
Rúa Doutor
Fernández
Vega I
dos. Más allá de las plantas y de las pasados. Las alfombras, acabado los hombres. La fe, en fin, lo ha lle-
flores, está un pueblo lleno de vida diseño de formas y dibujos que van nado todo de vida.
y que aprendió a cantar la gloria de recubrimiento del suelo con hierbas
su Señor Sacramentado con el silen- y elementos vegetales. La villa de La alfombra, imagen cristiana
cio expresivo y entrañable de lo más Ponteareas, ciudad engalanada para Nadie piensa en Ponteareas que
sencillo y hermoso que encontraba una fiesta. Los dibujantes y alfom- las alfombras del Corpus son simples
en sus campos: las plantas y las flo- brista, artífices de una obra estética- adornos para cubrir el suelo de las ca-
res. Que si la tradición es centenaria, mente hermosa... lles en un día singular. La alfombra es
más antigua es la fe que la susten- Pero con la fe, las flores son expre- motivo de encuentro entre las perso-
ta. Que si bello es el adorno, mucho sión de alabanza a Dios con lo más nas, de estímulo para la colaboración,
más hermoso ese rostro eucarístico bello que hemos encontrado. El arte, de vivencias compartidas durante
de nuestro Señor Jesucristo. elevación desde la hermosura de las muchos años, de expresión de la fe.
Si hoy los cristianos de Ponteareas cosas a la contemplación del miste- Con frecuencia, las alfombras
pueden realizar estas deslumbran- rio de Dios. La historia, vida que per- ofrecen, en sus diseños, imágenes y
tes alfombras es porque un día, un manece en la memoria de aquellos simbolismos de los misterios de la fe
jueves santo, Cristo hizo su gran que, gracias a su fe, hicieron posible y, particularmente, de la Eucaristía.
alfombra en el pan, para que allí se lo que ahora contemplamos. Las al- En alguna manera, el espacio ocu-
pudiera quedar para siempre. Si el fombras, señales que anuncian el pado por la alfombra se convierte en
pan es sagrario de la presencia de gran misterio del Eucaristía y cate- un recinto sagrado, en un pequeño
Cristo, las alfombras son un mara- quesis admirable de lo que el pueblo templo que albergará la presencia
villoso pregón que va diciendo: por “oye” y “ve” y que anuncia el gran de Dios. Por ello, la alfombra es lu-
aquí está pasando Dios, el hijo del misterio del Santísimo Sacramento. gar para la oración, para la alabanza,
Dios vivo Jesucristo. La fe lo ha llena- La Villa de Ponteareas, no sólo para la súplica. (Cuántos hombres
do todo de vida. es el lugar donde se ha nacido, sino y mujeres de Ponteareas habrán
20
pregón
2009
puesto sus peticiones al Señor junto fombra, del tapiz, con un libro abier- tidos y, al mismo tiempo, muestran
a esas flores, a esas plantas, a esos to en medio de la ciudad, en el que las grandes posibilidades que tiene
adornos que con tanta delicadeza y se puede leer, en alguna manera, la el hombre para acercarse a Dios sin
buen arte dejaban caer sobre las ca- misma palabra de Dios. La alfombra necesidad de tener que abandonar
lles de la Villa! se hace retablo expuesto por el que su condición humana, pero aceptan-
Rúa Doutor
Fernández
Vega II
Como privilegiado camino del van pasando imágenes que hablan do también el ir cambiando la mirada
encuentro con lo religioso está la de Aquel que es la realidad primera y para elevarla y trascender a esferas
imagen, que no deja indiferente a más santa: el mismo Verbo de Dios. más espirituales.
quien la contempla, sino que seduce La alfombra, en fin, es como espejo
y lleva al espectador a identificarse en el que podemos contemplar, aun- LAS ALFOMBRAS DE
con aquello que ha contemplado. que sea nadan más que en figura, el PONTEAREAS: PREGÓN PARA EL
Es camino hacia lo divino a través hermoso rostro del Señor Creador. ENCUENTRO CON CRISTO EN
del original representado. La imagen Las imágenes, también confeccio- EUCARISTÍA
ayuda a la relación del hombre con lo nadas con hierbas y pétalos de flores, La fe es un regalo, no un premio,
transcendente. ayudan a abrir los ojos a una realidad ni un mérito. Es una concesión ente-
Los signos y figuras hacen de la al- que está mucho más allá de los sen- ramente gratuita por parte de Dios.
pregón
2009
Cantón
Boavista
El misterio, ni es oscuridad, ni irra- mensa realidad, Cristo se mete cor- cubre que todo es nuevo y distinto:
cionalidad. Es algo grande, inabarca- poralmente en nuestra misma vida. nuevo testamento, nueva humanidad
ble, inmenso, y lleno de vida. Cuando el pueblo iba por el desier- liberada del pecado, nuevo pueblo de
Ese misterio inabarcable es el to, Dios les ofrece el maná (Dt 8,3). la Iglesia con el Espíritu, nueva ley del
que Dios ha descubierto, manifesta- Cuando nosotros vamos por el mun- mandamiento nuevo, nuevo sacrifi-
do, revelado en Jesucristo. Misterio do, Cristo sale a nuestro encuentro cio del haced esto en memoria mía,
grande de nuestra fe, fuente y cima en la Eucaristía (Juan 6, 58). El nos hombre nuevo por redimido, nuevo
de nuestra vida cristiana, es la Euca- ha facilitado el camino. Pero, cuando alimento que es prenda de vida eter-
ristía, pues en esta misteriosa e in- uno se pone al lado de Cristo, des- na, nueva evangelización, nueva vida
A Castiñeira
22
pregón
2009
Parroquia
de Arcos
El mejor pregón en la víspera de la Pasión, nos reunía- sente este Pan de vida.
Pregón ciertamente hermoso es mos con Cristo en la intimidad del Ce- Los signos con los que rodeamos
el que la villa de Ponteareas hace a náculo y allí se celebraba la primera la celebración de la Eucaristía –el
la Eucaristía en los días del Corpus Eucaristía. Hoy, siempre con Cristo, pueblo reunido, la fiesta, el altar par-
Christi. Alzaremos, pues, el Pan y el salimos a la calle con esa misma Eu- ticularmente dispuesto, la artística
Vino en lo más alto de la custodia e in- caristía, con el misterio de nuestra fe, custodia en la que llevamos el Sa-
vocaremos el nombre del Señor. Y por con aquello que es la fuente, el cen- cramento santísimo, los adornos de
las calles de Ponteareas iremos pro- tro y la aspiración máxima de nuestra las calles, las alfombras, el incienso
clamando nuestra fe y las promesas vida cristiana: la unión con Cristo, el y las flores…– son como ayuda que
del Señor: el que coma de este pan Señor resucitado que se ofrece, que se nos presta para prevenir y poder
vivirá para siempre. El Jueves Santo, se nos da en comunión, que está pre- curarnos de unas fáciles tentacio-
As Monxas
25
pregón
2009
Florilegio de Corpus
MODA, COMPLEMENTOS
Y
TALLAS ESPECIALES
pregón
2009
VAQUEROS
DISTRIBUIDOR OFICIAL
Alfombra pétrea
na Vila do Corpus
A Rosario Palacios
MANUEL ESTÉVEZ DIEGO Poeta, escultor e cronista, esa medrando na escola a beira do mos-
tarde percorreon vieiros, detiveronse teiro de Poio.
Ficáramos naquela primeira hora nos cruces, ergueron os ollos nos Aquela hora a luz reflexada nos
do serán e primaveral en Meder, nas fustes dos cruceiros, visitaron cam- verdes sensitivos dos eidos, acocha-
faldras do monte San do Medio, a esa pas e tiraron proveito de ánxeles ala- dos os melros entre as follas dos
hora cuberto cun tapete azul, verde e dos, serpes e pedras do pasamento, loureiros envolvendo a bisbarra co
amarelo ou mesmo decir, chorima. ciceladas a golpes da maceta tronco seu cantar, outrora en complicidade
Xosé Luis Pereira, apareceu polo ca- cónica, farramenta coa que mozo foi coas badaladas do reloxo da Carras-
miño que conduce a casa do poeta queira, hoxendía caladas.
no Barrio da Tapia, recibido polas Aberiando o extenso outeiral na
gorxas sonoras dos paxaros que elixi- estrada en dirección a vía do tren ían
ran as polas mais altas do Carballo eles. Antes bateron as portas metáli-
da Senra, tribuna onde os tenores cas de Carlos Tejo, cumprimentaron
agasallaron o xóven creador cunha o Xigante, deixaron atrás as dez to-
sinfonía, se cadra para corresponder neladas de pedra que lle dera forma
co símbolo relixioso que representa de roda o cambadés Manolo Rial,
a tódolos que faleceran e foran inhu- para recalar minutos despois a bei-
mados en calquera parte do mundo, ra do andén. Ausente a sinal: Olha,
lonxe da antiga vila Emeterios, autor Escute, Pare. Iso acontece mesmo
do manto en homenaxe ós alfom- enfrente, na outra orela miñota, no
breios patente nunha das escrucilla- país irmán, mais o comportamento
das da Vila do Corpus e outras for- dos excursionistas foi como si tal. Na
mas espalladas ó longo e ancho da banda galaica, á espera unha figura
Comarca do Condado. morena granítica silvestre en move-
Chegou sorrinte a parroquia na- mento, inclinada hacia diante, capaz
tal e vital de Antonio Alonso Fontán, de suxerir pasmo no ambiente de
onde outrora o bate fora visitado po- chegadas, de partidas, de encontro
las musas: ou de ilusións.
“Polo alto da Portela/ Faloulles os andariegos historias
asoma a lúa chea, / atesoradas na Estación. Despedíron-
e as medas fan sombra na eira”. se da silueta voltando cara arriba con
Sabemos quen lle puxo letra e recendo a eucalipto e torga, poeta e
voz o eido, aquel marco natural entre cronista atentos a outras verbas do
emparrados e valados. O que des- xóven escultor que lles contaba do
coñecemos son os nomes daqueles restauro daquela Santa que aparecera
outros fistores e fistoras que escribi- tirada a beira da cobra e que lle fora
ron e musicaron un ricaz conxunto encomendado pola veciñanza o repa-
de motivos co que alimentar seráns ro, minucioso traballo e un novo pulso
que resultaron ser os alicerces da para transitar por imáxes antigas para
cultura popular galaica patrocinada a pervivencia de valores populares de
pola influencia de trobadores. estreita relación co mundo parroquial
“Eles e Elas”, coidan os amigos A presencia toxal, cromática e
que serán saudados a carón da igre- poética, nas cimas dos erredores e
xa da Luz, a través dun grupo escul- a paisaxe do praderío alumados con
torico que xa se esboza no Obradoiro amarelos dos pampullos e xestas, ex-
de Tortoreos. tendéndose ata beira do pai Miño,
34
pregón
2009
como lle gustaba chamar o inesque- país. Non poideron entrar na Reito- o abeirar Vilacoba, para continuar
cible Eliseo, aquel que xa descansa ral abandonada, non se sabe si da por San Pedro de Batallans e subir a
no camposanto de Goián, xunto con man de Deus ou do Obispado, nin Santa Eulalia do mesmo apelido, re-
Antonio Fernández, Xoán Piñeiro, tampouco na igrexa pechada para galando os ollos retazos do Miño, do
Xavier Pousa e outros camaradas de observar no templo outra xoia de Xuliana e do Uma, Paradanta e San
lerias de arnaxe polas tascas e andai- cara factura composta de vidrieira de do Medio e máis outra peripecia de la-
nas artísticas. cores, latón e granito, conformando brado da pedra dando continuidade o
Mais esa non era a necrópole que un púlpito igualmente tallado pola románico como unha vontade de es-
visitaban os andadores a esa hora, mans do guieiro, pero si abertas de tilo muito máis que unha imitanza no
senón a que se ubica a carón da Igre- par en par as cancelas do cimiterio, cruceiro no que se revela un profundo
xa de Liñares, lugar santo onde as onde foron recibidos polos sons de coñecemento da cantería e imaxinati-
súas olladas guiadas polo canteiro trompeta ecoando entre as campas. va. Era o que pensaba o narrador sen-
foran bater as pedras que fixeron cho- O achegarse aquel outro ánxel que a tado a beira do regueiro, deixándose
rar de de dor e gratitude a familia de tocaba, diante, un texto levar polo arrullo da auga escumante,
Manuel Rodríguez Rocha, alí mesmo Quando ver/ Veniet meum?/Quan- cando se lembrou de Fermín
onde está soterrada Eugenia Avalle do faciam/ uti chelidon,/ ut tacere? Señor, que ben me amostras/
Pérez, que igual que moitos lugare- desian? o carreiro alcendido/
ños buscara sustentos en Francia. Os Líase no latín que outrora ensina- cos teus brazos de pedra,/
galegos mudan de país, percorren o ran no colexio de frailes de Tortoreos, tan feridos,/
mundo, manifestan o seu amor polo do que fora director, don Bernabé apreixando a campía/
berce e soñan mesmamente regresar Ibarreche Balsategui. neste trivium!
para os eidos, despois da liorta da Entraron logo por veigas de Rubios, Desde as xanelinas do auto, os
vida. Non sempre acontece e moitos para seguir vendo catafalcos e cruces ollos foron bater as abas do Landín
quedan enterrados alem Miño. Os dese picapedreiro emocinante que lle e a fortaleza do Sobroso, pasaron
franceses de Roubaix agasallaron confiaba a veciñanza, e de camiño entre os penedíos do equilibrio e dos
con catro pezas únicas a Eugenia por terras de tintos, Alonso Fontán namorados, e logo os oídos pegados
Avalle para acougala alongadamente lembrou a José Gil, fillo dun carabi- as paredes do convento franciscano
no lugar onde vira a luz primicia. nero que deixou escritas no celuloide de Canedo para disfrutar das voces
Deixarían atrás o conxunto escul- fermosas historias dos campesiños do Obradoiro musical A Vila e oir a
tural e o ánxel pétreo apuntando o e romarías, guardadas algunhas no Missa Brevis Sancti Juannis Deo du-
horizonte, non tardando o trío aman- Museo de Pontevedra. Parada forzosa rante a celebración do 800 aniversa-
te da arte e da natureza en atopar o naquela casa onde dormíra o escritor rio da fundación, para entrar na Vila
fuste cilíndrico ateigado de formas de Meder, en tempos de namoro abei- do Corpus pondo os pés sobre un
e volumes que mandara producir, ra de cubertos conterráneos e logo complexo mosaico cerámico tallado
Frai Andrés Quinteiro, naquel tempo de parolar con Rudesinda Fernández en complicidade co graníto. Unha
atrás que estivera de cura en Torto- ó carón do peto das ánimas, uns e alfombra floral, rematada en tres
reos, para sofrer despois o trauma outros ollaron a fotografia en branco pináculos en aceiro inoxidable nas
de guerra civil e felizmente de novo e negro do avó e tíos de Antonio, na proximidades do Tea, a mellor sinal
en pé, despois do restauro de Seis- Feira dos Remedios de Ponteareas, de identidade de homes e mulleres
raez, que é así, como firma as obras xunto cos bois premiados e vendidos que se esforzan para mostar o mun-
o sair do taller Xosé Luis, artífice e en 8 mil reales no ano seguinte, no día do arte efímero de gran beleza en
cómplice dunha cultura afogada no fatídico que estalou a guerra. Sorrisos Ponteareas.
100 € 26 ó 52 €
domicilio y/o retirada del aparato usado
(1)
hasta
■ ELECTRODOMÉSTICOS, CALEFACCIÓN, ENERGÍA SOLAR te lo da GRATIS te lo da GRATIS
Garantía
Serie Oro
(1) Importe
■ INSTALADOR DE DIGITAL PLUS - TELEFONÍA Y COMUNIDADES *Garantía comercial EXPERT: 4 años (2+2): Desde la finalización de la garantía legal y hasta el último día del 4º año a contar desde la fecha del albarán de entrega del producto. Cubre las piezas,
materiales y mano de obra necesarios para cada reparación de avería interna de funcionamiento que se produzca, con las exclusiones contenidas en el documento formal, esta garantía no afecta
a los derechos de que dispone el consumidor conforme a las previsiones de la ley 23/2003. La garantía 4 años (2+2) es una característica intrínseca e inseparable de los productos Serie Oro.
pregón
2009
En el Condado se siente
el buen aroma de Cristo
Ramón Rodríguez Otero pus o todo el amplio mundo de las la Reconquista y de un modo espe-
romerías. cial por la diócesis de Tui: así San
Son múltiples los factores que en- Pero los valores espirituales tam- Paio de Alxén, San Paio de Fiolledo o,
riquecen y dan personalidad a una bién se encarnan en la individuali- también, a Ponte de Sampaio. Paio
comarca. Estos componentes pue- dad de cada persona. Y en nuestra llegó a ser un nombre muy usual en
den ser, entre otros, su riqueza cultu- comarca también se encuentran la España del Medievo.
ral o la artística, las tradiciones lega- prototipos de santidad en máximo El P. Florez, en su tomo XXIII de
das o sus ciudadanos, que destacan grado que merecen nuestra imita- su “España Sagrada” habla de la Ma-
por las diversas facetas humanas. Y ción y veneración, o al menos, su dre Inés de la Asunción, Dª Inés de
así pueden triunfar en la música, en conocimiento. Cambra y Sotomayor, que casó y fue
las artes plásticas, en la literatura o San Pelayo quizá sea el primer señora de la nobilísima Casa Teanes,
en la investigación histórica; sobre santo a conocer del Condado. Naci- cerca de Salvaterra. Viuda ingresó en
todo cuando se estudian los oríge- do en la parroquia de Albeos, Ayunta- el convento de las Agustinas Recole-
nes históricos o los acontecimientos miento de Crecente, tuvo que quedar tas de Vilagarcía. Venció su carácter
importantes que en ella se vivieron. como rehén en la Córdoba musul- recio y fue ejemplo de suma humil-
Lo lamentable es que, a veces, no mana por su tío Hermigio, obispo de dad y se esmeró n las acciones más
se profundizan ni se valoran las raí- Tui, quien con su rey Ordoño II, ha- humildes de barrer y fregar. Sólo
ces que dieron vida y personalidad a bía sido derrotado en Valdejunquera daba tres horas al descanso corpo-
nuestras colectividades. en el año 920. El dinero del rescate ral. Persona de profunda oración y
Y todos sabemos que es el cris- llegó tarde a Al Andalus. Antes el jo- de honda devoción al Santísimo, fa-
tianismo el que impregna a nuestra ven Pelayo sufrió el martirio a manos lleció en 1658.
comarca de El Condado, en toda su de los mahometanos en testimonio Y también la madre Jacinta Vi-
profunda dimensión de un elemento de su fe y en defensa de las virtudes sitación de Puga y Ojea, natural de
común que llega a todos los compo- cristianas. Salvaterra, muy penitente y devota
nentes humanos, sociales, cultura- La devoción al niño mártir Pelayo del Niño Jesús. Fallecido en 1686.
les. Simplemente la fiesta del Cor- –Paio– se extendió por la España de Ambas murieron en olor de san-
36
pregón
2009
38
pregón
2009
pouca flor, quedando patente no pre- ba coroada coa Sagrada Forma, representación da Cruz de Cristo coa
dominio do verde con pinceladas de agarda a ser pisada pola procesión. bandeira de Galicia aos pés. Tamén
cor nos distintos recheos. No traxecto do percorrido procesio- alfombraron o entorno do cruceiro
nal, polos laterais da igrexa, e cos onde fai estación a procesión.
SANTA CRISTINA DE BUGARÍN restos das flores que lles sobraron,
confeccionaron pequenas alfom- SAN MAMEDE DE FONTENLA
bras con distinta figuración.
Co gallo da celebración do Cor-
pus, o pasado 2008 fixeron a primei-
ra comuñón unha nena e tres nenos
da parroquia.
Destacar, como todos os anos, a
implicación dos mozos da parroquia
que estoicamente botan grande par-
te da noite para preparar os seus ta-
pices florais.
Inolvidable convivencia
en Huelva
Antonio Pastoriza Lino fue puro arte, impresionante a los Como ya era la una de la tarde,
presidente de la Asociación de la Casa de ojos de los vecinos de Huelva. se improvisó el almuerzo en la Casa
Galicia de Huelva Fueron pocos días, pero intensos, Hermandad de la Cena, ubicada en
frenéticos, de carreras, de prepara- la misma Plaza del Rosario. No qui-
El pasado mes de Octubre, y coin- tivos, de trabajo codo con codo, ga- taba los ojos de los ventanales mi-
cidiendo con la Fiesta de la Hispani- llegos, y no gallegos, hermanos de la rando al cielo, y… por fin!, a las dos
dad, llegaron a Huelva un grupo de Cena, vecinos, niños..., nuestro afán, de la tarde dejó de llover…y a correr!.
12 alfombristas de diferentes agru- que los que llegaron de Ponteareas La alfombra se pudo terminar para la
paciones de Ponteareas (Ponteve- conocieran Huelva y los lugares de salida de la procesión.
dra), acompañados por la Concejala interés. Todo nos parecía poco. El su- Ofició la misa el Sr. Obispo de
de Turismo Dña. Raquel Bautista Al- frimiento porque el tiempo no acom- Huelva D. José Vilaplana, que se des-
faya y a petición de la Casa de Galicia pañaba ya que esos días tuvimos plazó a Huelva para la ocasión ya que
en Huelva, a su Alcalde D. Salvador fuertes vientos y mucha lluvia. en esos días se encontraba en Ma-
Gonzalez Solla y a D. Dalmacio Váz- La confección de la alfombra era drid en un congreso. Después de la
quez, en una visita que hice a Galicia importante, pero si tengo que des- misa, se procesionó por la barriada
el pasado verano. tacar algo, lo que sobresalió por en- hasta llegar a la plaza de Rosario. La
No tengo palabras para agradecer cima de todo fue la convivencia, se entrada de la virgen para deshacer
como fui recibido en ese Ayuntamien- vivieron momentos muy emotivos y la alfombra, acompañada por la ban-
to y las facilidades para llevar a cabo de mucho sentimiento. Este grupo da de cornetas de la hermandad, fue
nuestro deseo en Huelva. Desde la siempre tendrá una pequeña parcela todo un espectáculo. No hay pala-
Casa de Galicia en Huelva nuestro en nuestros corazones. Gracias por bras. Creo que no hubo persona que
más sincero agradecimiento. Nues- darnos tanto. pudiera contener las lágrimas.
tra Casa está hermanada y tiene un El día 12 de Octubre a primera Tenemos contraída una deuda
convenio de colaboración con la Her- hora de la mañana nos dispusimos de eterna gratitud. La represen-
mandad de la Sagrada Cena, para para ayudar a la confección de la tación que tuvimos en Huelva, de
ayudar en la restauración del Apostol alfombra y cuando ya estaba todo Ponteareas nos ha dejado muy bue-
Santiago y cuya titular es la Virgen del el dibujo marcado, comenzó a llover nas vibraciones y tenemos la obliga-
Rosario, motivo por el que se hizo la con fuerza. ¡ Dios mío no podía dar ción de seguir en contacto.
ALFOMBRA (en mayúsculas), porque crédito!. Un fuerte abrazo,
44
pregón
2009
Homenaje a un ponteareano
ilustre: Manolo Pregal
bién parte de nuestras vidas, y todo
gracias al hermanamiento realizado
entre estos dos pueblos unidos por
la Eucaristía.
El salón de plenos resultó pe-
queño para albergar la cantidad de
gente, villeros y ponteareanos que se
dieron cita para acompañar al home-
najeado en tan especial momento.
Las palabras de Pepe Varela,
entrecortadas por la emoción, el
agradecimiento del alcalde Isaac
Valencia y la imposición del pétalo
por parte de este que escribe estas
palabras, pusieron la nota destacada
y entrañable en este acto. Un grupo
de gaiteros puso el broche final a un
acto que resulto bonito y emotivo.
Quiero agradecer a la revista Pre-
gón la oportunidad que me brinda
para insertar en sus páginas este
escrito.
Felicitar a la Asociación de Ami-
gos de La Orotava en Ponteareas por
sus constantes desvelos y atencio-
nes, y a ti, Manolo, que sepas que en
este pueblo se te quiere y se te ad-
mira que sigas con ese espíritu que
Jesús Rodríguez Delgado vinculado a nuestras alfombras. Su ha hecho mella en nosotros, y que,
Presidente de la Asociación de casa es nuestra casa, su familia, la por supuesto, aquí tienes tu casa y a
Alfombristas de La Orotava nuestra; sus amigos forman ya tam- nosotros para cuando quieras.
O Castelo do Sobroso
e Ponteareas na filatelia
Clodio González Pérez GALICIA. En 1850-51, hai constancia
Museo do Pobo Galego dun cuño en azul da mesma feitura
que o anterior, pero cerrado por unha
PREFILATELIA liña, que algúns estudosos da filate-
Unicamente se coñecen marcas lia coidan que puidera ser o anterior,
prefilatélicas de Ponteareas, pero son pero deformado polo uso.
cinco, cantidade extraordinaria tendo Pecha esta xeira unha marca case
en conta que só a superan en Galicia igual á de 1838-1847: de forma circu-
as cidades de Santiago de Composte- 1842-1852 lar e tamén coa lenda: PUENTEA-
la con 11, A Coruña con 8, Ferrol con REAS - GALICIA. Pero o deseño é di-
7, e Pontevedra e Tui con 6. ferente, así como o tipo das letras e
a separación das palabras, que neste
caso e cunha raia horizontal. No me-
1798 dio, como queda dito, campa a ponte
con tres arcos e a torre ou arco. Esti-
vo en uso entre os anos 1854 e 1864.
1850-1851 FILATELIA
1838-1847 De entre 1838 e 1847, variando a O castelo de Sobroso
cor (vermella, azul e verde), é unha O 29 de xullo de 1968 empeza a
marca circular coas verbas: PUEN- circular un selo cun monumento
TEAREAS • GALICIA, que reprodu- desta comarca que, polo de agora,
ce no medio a ponte vella e sobre continúa sendo o único. Trátase do
ela unha construcción que non se castelo de “Villasobroso”, denomina-
En todos os casos sempre se tra- sabe moi ben o que sería, pero que ción incorrecta difundida polo entón
ta de marcas de orixe, da estafeta de debe corresponder a algunha torre propietario, Alejo Carrera Muñoz,
onde partía a carta, por eso se sabe ou arco onde se podía controlar e para facela cadrar coa da parroquia,
que a máis antiga, que data do ano cobrar o pontádego por cruzar o río. San Martiño da Portela, rebautizada
1798, estampada en negro e coa pa- Estaba onde agora fica a capela de con este nome o 22 de maio de 1926.
labra GALICIA, é de Ponteareas. San Roque, que ata mesmo puidera Pertence á “Serie Castillos” e está im-
Segundo o Mapa de las Carreras ser esta pero reformada. preso en papel estucado, engomado
de Postas de España, de Bernardo e dentado, en pregos de 25 exempla-
Espinalt y García, editado en 1804, res e de 2,50 pesetas de valor postal
nesta época “Puente de Areas” era cada un.
unha carrera de postas no montada,
igual que Porriño, A Franqueira, Vigo,
etc. Anos despois, 1845, Ponteareas
xa contaba con estafeta postal, unha
das 49 que había en Galicia, na que
se recibía ademais da corresponden- 1854-1864
cia propia, a dos concellos de Seta-
dos (o actual das Neves), Mondariz Por estes mesmos anos, 1842 a Co gallo da emisión editáronse
(por balijero 2 veces a la semana) 1852 (variando, como no caso an- tarxetas, sobres de primeiro día e
e parte de Salvaterra de Miño, pois terior, as cores) empregouse unha tamén sobres co castelo que circu-
neste caso tamén lle chegaba algun- marca de forma ovalada coa liña a laron durante algún tempo. Entre as
ha dende Tui. trazos e coa lenda: PUENTEAREAS – primeiras é moi curiosa unha ilustra-
46
pregón
2009
un lapis e un papel para anotalas. par” apenas se usa na fala actual e estas rezábanse estrictamente en
Crin por un instante que se ía non lembramos nestes últimos anos castelán ou, incluso, en latín, pois
avergoñar ante os meus preparati- de escoitalo nin unha soa vez, nin de todos os que pasamos dos sesenta
vos, pero sucedeu ó contrario. Ela velo escrito en parte ningunha. as sabiamos de percorrido en am-
recitaba de seguido ó tempo que eu bas linguas, estoutras que agora
lle pedía que fose un pouco a deba- A TRANSMISIÓN ORAL seleccionamos facíanse tan só gale-
gar, pois non era capaz de seguila. As oracións que obtivemos da go, máis ou menos mesturado, pero
Ó baixar a velocidade perdía o fío, nosa comunicante teñen todas elas en galego, e, tamén, posiblemente,
polo que tivo que repetir cada ora- a senxileza e a inxenuidade propias fosen as únicas que empregaban ó
ción varais veces ó ritmo que acos- das composicións populares. Eran noso idioma que daquela non tiña
tumaba. de uso común hai unhas cantas dé- cabida ningunha nos circuítos ofi-
Seguramente e con pequenas va- cadas e practicamente recitábanse ciais da propia Igrexa.
riantes, este tipo de oracións-saluta- en cada unha das situacións pre- Vicente Risco foi un dos poucos
cións deberon estar, nalgún tempo, vistas por parte da xente que ía á intelectuais galegos que lle pres-
moi espalladas. Nós contentámonos, igrexa. Sen embargo, hoxe en día, taron á liturxia popular a súa aten-
agora, con falar das que recollemos resulta moi difícil atopar algunha ción e hai oracións en Leirado, que
en Leirado. Poda que noutra ocasión, persoa maior que sexa capaz de como logo veremos, son parecidas
se a sorte nos favorece de novo e ato- recitalas de memoria. Como por a algunhas das que el recolleu no
pamos outro informador/a locuaz po- outra banda, tampouco nunca se apartado “Etnografía: cultura espri-
damos ampliar este artigo que disco- escribían por se transmitir oral- tual”, que aparece como capítulo na
rre entre o anecdótico, o costumista, mente, a súa supervivencia, de non obra colectiva “Historia de Galicia”
o etnográfico e o relixioso. se recoller, corre o grave risco de que dirixira Otero Pedrayo no ano
perderse para sempre. 1979. As pregarias recollidas por
A LINGUA Adxudicámoslle unha orixe an- el están, tamén, moi mesturadas
A transmisión, tal como a reco- tiga e deberían estar correndo de de castelanismos, que as deturpan
llemos orixinariamente, estaba moi boca en boca durante moitísimas en gran maneira. Queremos crer
contaminada de castelanismos nun ducias de anos e probablemente du- que nun principio non estaban tan
20 ou un 30 por cento, polo que rante xeracións de fregueses. Coida- contaminadas e que esta lle chegou
fixemos unha limpeza dos mesmos, mos que o seu nacemento estea nos polo emprego exclusivo que se facía
deixando os estrictamente usados principios do século XIX, ou quizais do castelán nas igrexas de Galicia
na fala cotiá de sempre, como po-
den ser: “Dios”, “adiós”, “anxeliños”,
etc. que dalgún xeito están perfecta-
mente incorporados se non ó galego
normativo e culto, si, polo menos, ó
galego coloquial que se fala tódolos
días nas aldeas, vilas e cidades de
Galicia.
Outras palabras eran propias da
fala da zona como localismos es-
pecíficos da bisbarra do Condado/
Paradanta, e decidimos non tocalas
xa que lle prestan ás composicións
a frescura propia. Entre outras, reco-
llemos: “esparéllate” ou o xerundio
“tripando”, que aparece na última
das oracións.
O diccionario que consultamos fai
tripar sinónimo de trepar, que non O transpasar o Adro comezaba o recinto sagrado (Adro de San Salvador de Leirado).
nos aclara nada, pero logo engade: antes, e durante máis de cen anos ata hai unhas poucas décadas, tan-
que se aplica, tamén, cando se pisa foron as oracións de uso común to por parte dos ofertantes cono dos
moito e forte unha cousa cos pés. máis populares por fóra das oficiais fregueses.
Sen embargo, aquí, concretamen- e ecuménicas da Igrexa, como po- 1º. Ó traspasar o adro, camiño da
te, significa andar ou afastarse dun den ser o Noso Pai, Avemaría, Glo- igrexa, pero aínda no camposanto re-
lugar. De tódolos xeitos, o verbo “tri- ria, Salve, Credo, etc. pero mentres zaban en Leirado:
50
pregón
2009
único director honorario da sinalada Banda. Foi merecedor deste galardón porque, ademais de ser un
excepcional director musical é, sen dúbida, unha belísima persoa. (Xoán Xosé Pérez Labaca)
bandas son, dalgún xeito, verdadei- terra, para deixar algo inmortal. Nes- vida e ao idioma dese pobo de Gu-
ros e auténticos conservatorios que te senso, hoxe teño a oportunidade láns, pequeno Salzburgo, ao que to-
van estourando a cultura musical de evocar nomes de popular reso- dos queremos.
por todos os pobos da nosa terra. nancia como Reveriano Soutullo, Ro- Tamén é preciso sinalar que
Non hai dúbida que os homes que gelio Groba, Indalecio Groba, Miguel aqueles outros que, como Alicia
mellor serven a un pobo, son aqueles Groba, Benigno Prego, José Cariace- Porto ou José Fernández, contri-
A figura da Peixeira
cando se pinchaban ou rebentaban,
arranxábase polo camiño poñéndolle
parches e inchando as rodas a bom-
bín, xa que non había outros medios
non sendo os manuais.
As estradas daquela eran cami-
ños mal trazados cheos de curvas,
pendentes e pasos a niveis, como
exemplo: entre O Porriño e Ponteve-
dra cruzábase a vía do tren sete ve-
ces, polo que o percorrido era longo
e penoso.
A vida das peixeiras e carrexóns
foi evolucionando cos novos tempos,
de maneira que moitos deles foron
asentando o seu traballo nos portos.
Algúns deles foron mariñeiros, tra-
tantes de compra e venda, transpor-
tistas, exportadores e armadores de
barcos de pesca con base en Marín,
Portonovo, Vigo e as Illas Canarias
entre outros.
Xoán Ibáñez Rodríguez afastados. Primeiro facíano con Algúns destes barcos foron bauti-
mulas aparelladas, máis tarde con zados cos nomes da nosa comarca
Xinzo, unha parroquia do Concello carros de cabalerías. De feito houbo como Ponteareas, Xinzo, Confurco...
de Ponteareas, situada á posta do sol uns homes chamados andaríns que As peixeiras, na actualidade, de-
limitando cos términos do Porriño e viñan coas mulas correndo “devolan- dícanse principalmente á venda nos
Mos. te” para chegar antes. Despois disto mercados de abastos e á venda am-
Este pobo ten unha identidade apareceron os primeiros carrexóns bulante polas comarcas da Louriña,
propia, estando terra a dentro, ao que mercaron coches con motor. Baixo Miño, O Condado e A Paradan-
longo do seu pasado, as mulleres Entre os anos corenta e cincuen- ta, achegándose algúns anos atrás
e os homes dedicaron parte da súa ta, nesta parroquia atopábanse máis ata a provincia de Ourense (Quines
vida activa ao trato do peixe. de unha vintena de familias que dis- e Melón).
Dende hai máis de cinco xera- poñían de camionetas para este me- Hoxe en día varias familias comer-
cións, as peixeiras ían a pé a ribeira dio de vida, chegando así a mercar cializan o peixe a nivel autonómico,
de Redondela e Vigo, a través das o peixe polas nosas rías e parte das nacional e internacional, levando
vreas vellas e os seus camiños, pa- Altas. o noso legado por todos os recun-
sando polos montes do Liñar da Raí- Motivado a época deprimida que chos.
ña cara a Mos. Saían de tarde para se vivía da posguerra, para facer este Non podíamos esquecer, que este
mercar o peixe e axeitalo nos seus percorrido os coches tiñan eran usa- pobo resalta o recordo da Peixeira
municos, para volver de mañanciña dos e vellos, algún tiña as rodas dian- todos os anos, celebrando nestas
aos mercados. (Coñecíanse tamén teiras con discos de radios e a cuber- últimas datas diante do monumento
como muniqueiras). ta de caucho macizo, empregábanse erixido na súa memoria, a ofrenda a
Co paso dos anos comezaron a ata tres e catro rodas de reposto, aqueles que xa non están entre nos e
achegarse aos portos de Marín, Por- algunhas delas con manchóns ou re- a festa gastronómica para os veciños
tonovo, Cambados e outros máis mendos cosidos con fíos de aceiro, e a bisbarra.
58
pregón
2009
do Almirante Manuel de Vierna y Be- probablemente sen que se den conta ca de Ondárroa, de onde procedían
lando, ese mesmo día, cinco de mar- os cruceiros nacionalistas, aproxíman- medio cento de tripulantes, levan-
zo de mil novecentos trinta e oito, os se ao combate. A uns tres mil metros, táronse dous monumentos na hon-
dous cruceiros nacionais Baleares os destructores Sanchéz Barcáiztegui, ra dos mortos no afundimento, un
e Canarias fixéronse á mar dende Lepanto y Almirante Antequera lanzan encol do porto e outro no cemiterio.
Palma de Mallorca acompañados doce torpedos. Aproximadamente ás En Ponteareas dedicouse unha rúa a
do cruceiro lixeiro Almirante Cervera dúas e vinte, do xa domingo día seis, José Luis Aguiar Muíños, tripulante
e tres destructores, o Velasco e os dous ou tres dos torpedos, do Lepan- do Baleares, falecido nesta batalla.
dous Clase Teruel. Actuaban como to, impactan no Baleares, averiándoo
protección distante dun convoi mer- gravemente. Os outros dous cruceiros Achegamento a José Luís
cante composto polo “Umbe Mendi” nacionais afástanse continuando a Aguiar Muíños
e “Aizkori Mendi”, que transportaba súa patrulla e deixando so ao Balea- José Luís Aguiar Muíños, era fillo
material de guerra dende Italia. res, que en poucas horas afúndese. Os de José Aguiar Palacios, natural da lo-
Ao chegar á noite, os destructo- destructores ingleses HMS Boreas e calidade lucense de Mondoñedo e de
res nacionalistas volven á súa base, HMS Kempenfelt acuden a axudar ao María Muíños Regueira, nada en Cal-
mentres que os cruceiros continúan salvamento dos náufragos. Rescatan das de Reis, el casado en segundas
a súa patrulla. a catrocentos trinta e cinco homes, e nupcias, sen descendencia da súa pri-
As dúas flotas, por casualidade, desaparecen setecentos oitenta e seis. meira muller, tiveron un total de sete
crúzanse de volta en contrada en ple- Durante o salvamento, avións republi- fillos, dous homes e cinco mulleres
na noite. O destructor republicano canos bombardean aos destructores (Isabel, María Vilerma, Elena, Manuel,
Sánchez Barcáiztegui lanza os seus ingleses, causándolles baixas (un mor- María Cinta, Isaura e José Luis).
torpedos sobre o Cervera pero falla, to e catro feridos no Boreas). O almi- Segundo os datos extraídos do
empadroamento municipal a trinta e
un de decembro de mil novecentos
corenta e cinco, dise nel que a fami-
lia leva vivindo no concello vinte e
cinco anos (o matrimonio e os tres
fillos maiores que aparecen nese
padrón: Isabel, María Vilerma, e Ele-
na). Entón, María Vilerma e Elena
tiveron que nacer noutra poboación,
posiblemente en Ribadavia como a
primeira das fillas, Isabel, aínda que
no empadroamento figuran como
nados en Ponteareas. Polo lugar de
nacemento da primeira filla, fai pen-
sar que a parella estivo vivindo varios
anos na localidade ourensana antes
e as dúas flotas empezan a afastar- rante Vierna foi un dos desaparecidos. de trasladárense a Ponteareas.
se. Os cruceiros do Almirante Vierna Por parte republicana, a operación Neste censo de mil novecentos
prefiren retrasar o enfrontamento ata proxectada era de moi difícil realiza- corenta e cinco non figuran nin José
o amencer, para así poder sacar par- ción, pensada só co fin de elevar a Luís nin a súa irmá Isaura por estaren
tido da súa superior artillería. Pero moral; pero, ao saber aproveitar os finados nesta data. Por entón, a fa-
os buques republicanos deciden dar medios dispoñibles dunha forma efec- milia vivía nunha pequena casa (que
a volta e perseguir ao inimigo. tiva –ademáis de contar coa “colabora- na actualiadade aínda se conserva)
Vólvense a encontrar a unhas se- ción” do adversario–, Ubieta consiguiu na rúa ponteareá de Santa Ana.
tenta millas ao leste do Cabo de Palos. un resultado moito maior do que cabía No que atinxe á indagación sobre
Os cruceiros nacionalistas abren fogo supor. Sen embargo, a flota republica- a súa xénese, segundo certificado do
sobre o Libertad a uns 5.000 metros de na non soubo rentabilizar o éxito para Rexistro Civil de Ponteareas, de data
distancia, e os cruceiros republicanos romper o dominio inimigo e iso con- once de febreiro de dous mil nove,
responden ao fogo. Pero a falta de ex- dúxolle finalmente á derrota. José Luis Aguiar Muíños non figura
periencia en combate nocturno fai que Con posterioridade, erixíuse en inscrito neste Rexistro Civil entre o
ningún dos disparos artilleiros sexa Palma de Mallorca un monumento 01/03/1917 e o 30/11/1923 (período
efectivo. Durante este duelo de cru- en memoria dos falecidos no afundi- de tempo no que presumiblemente
ceiros, tres destructores republicanos, mento do buque. Na localidade vas- naceu José Luis), o que vén a certi-
60
pregón
2009
ficar, como se dixo máis arriba, que Decreto 108 o en el de 27 de Enero del non moi bo gusto, pero tiña unha
José Luis non naceu en Ponteareas, año actual (1938); y reclámese en pri- familia á que manter porque o soldo
posiblemente nacera, ao igual ca mer término informe de la conducta de José repartindo a prensa dende
súa irmá maior en Ribadavia, ou político social de dicho funcionario en Ponteareas ata Mondariz na súa burri-
noutra poboación, aínda que parece especial relacionada con el Movimien- ña, a Capona, non daba para moito).
estraño porque no empadroamento to Nacional, del puesto de la Guardia Cabería supor que fora por ser muller
do corenta e cinco figura que a fami- Civil y de la Delegación Local de Inves- solteira, vivindo co pai dos seus fillos,
lia leva vinte e cinco anos vivindo en tigación y Vigilancia”. como a considera a Delegación da
Ponteareas e para ser alistado como Despois da investigación levada a F.E.T. y de las J.O.N.S. no seu informe
flecha tiñan que ter entre desásete e cabo, no informe emitido pola Dele- de “MORALIDAD: Regular (observa
vinte e dous anos. Como derradeira gación Local de Investigación y Vigi- buena conducta, pero dicen no está
conclusión, tamén pode suceder que lancia da Falange Española Tradicio- casada)”. José e María casaron no
exista un erro no empadroamento. nalista y de las J. O. N. S., de data intervalo entre mil novecentos trinta
Ata o quince xaneiro de mil no- quince de xullo de mil novecentos e oito e mil novecentos corenta e cin-
vecentos trinta e oito nada ou moi trinta e oito: “(.../...) DESPUÉS DEL co, data do empadroamento no que
pouco se sabe da nenez e xuventude 18 DE JULIO DE 1.936: Buena admi- figuran como casados. Tiveron que
de José Luis, nese día, segundo figu- radora y entusiasta del Movimiento. esperar para casarse ao pasamento
ra no Arquivo Munipal de Ponteareas, –Actualmente llora la pérdida de un da súa primeira muller, Rosa Botana,
José Luís Aguiar Muíños foi alistado hijo voluntario en el “Baleares” como xa que el, por circunstancias aínda
como voluntario, con acuertelamento voluntario de Falange.-”. Con data non claras, abandonou á súa primeira
na Base Naval de Marín e posterior doce de maio de mil novecentos trin- muller. En resumidas contas, daque-
destino ao Baleares. Nada se sabe ta e nove, o xuíz instructor, vistos os la, isto de viviren xuntos sen estaren
dende a data de alistamento ata á
do seis de marzo dese ano. Pouco
tempo tivo para adaptarse aos rigo-
res do mar e á vida a bordo dun navío
de guerra. De todos os xeitos, para
a familia, Luis, sempre foi aquel xove
parente que morreu no Baleares.
Un novo documento vai aportar
información sobre o devir da familia,
no certificado de defunción do seu
pai, conservado no Rexistro Civil de
Ponteareas, do seis de setembro de
mil novecentos corenta e sete, dise
no tocante ao seu estado:
“viudo de primeras nupcias de
Rosa Botana, de quien no dejó des-
cendencia y estaba casado en segun- informes “de buena conducta” acor- casados estaba mal visto.
das nupcias con María Muíños Re- da propor o sobresemento do expe- Para esbozar un novo suposto,
gueiro, de cuyo matrimonio tuvo siete diente que será aprobado en sesión débese ter en conta que cando José
hijos llamados, Isabel, María-Vilerma, da Comisión Gestora de un de xuño Luis se alistou a comezos de mil no-
Elena, María-Cinta, Manuel, Isaura y de mil novecentos trinta e nove. vecentos trinta e oito, os rapaces en
José Luis, los dos últimos, difuntos”. Este documento e a necrolóxica idade de poderen ser incorporados a
Unha nova testemuña que consta do Faro son as únicas testemuñas de filas só lles daban tres opcións: fuxir,
no (leg. 356/21) Arquivo Municipal de que José Luis foi “voluntario en el “Ba- ser paseados ou ben incorporarse a
Ponteareas, vai aportar información leares” como voluntario de Falange” e filas como “voluntarios”. A última al-
relevante sobre o caso que nos ocupa, que morreu en dito buque de guerra. ternativa era a menos mala das tres,
trátase dun expediente tramitado a Dª Baseándose exclusivamente no ex- xa que ao mesmo tempo lles prome-
María Múiños Regueiro (nai de José pediente aberto a súa nai en mil nove- tían formación para a posterior vida
Luis), empregada municipal, tendo centos trinta e seis, cabe cuestionar- civil. Neste suposto cabe entender-
como xuíz instructor ao alcalde Don se cales foron os verdadeiros motivos se a investigación levada a cabo na
Benigno Candeira Álvarez e como se- que levaron á apertura dun expedien- persoa da súa nai. Sobre esta última
cretario a Don Carlos Caballero Aballe, te a unha funcionaria de limpeza do proposta, ten sentido o que afirman
“para determinar si está incurso en el Concello, (traballo mal pagado e de os familiares sobre o que contaba a
61
pregón
2009
súa nai despois de morrer o seu fillo se eco deste episodio co título “Los familia teña problemas probatorios
no Baleareas, porque morto o rapaz, mártires del crucero “Baleares””. O sobre a identidade deste devanceiro.
a familia intentou cobrar a súa mor- día dezaoito, aparece un artigo de
te, pero negáronlla reiteradamente El Tebib Arrumi co título “La pérdida Luis Aguiar, unha rúa
por ser solteira, ao que ela argumen- del “Baleares”. El hundimiento del ponteareá
taba que cando llo levaron, non lle heroico crucero visto y honrado por No libro de Actas do Concello, a
preguntaron se estaba casada ou la Marina inglesa”. Tamén nese mes- Comisión Gestora do Ilmo. Conce-
solteira, e despois, alegaban que es- mo día, este diario, faise eco de “Los llo de Ponteareas da provincia de
taba solteira para negarlle a paga. funerales de ayer en la Colegiata por Pontevedra, na Sesión Supletoria,
los caídos en el crucero “Baleares””, celebrada o día vinte de xullo de mil
Estadía no Baleares. onde se calificaba o afundimento novecentos corenta e oito (20 de xu-
A bordo do Baleares estaban en- como “accidente”. Case ininterrom- llo de 1948), adoptou, entre outros, o
rolados membros voluntarios de pidamente, durante case dous me- seguinte acordo que dí:
distintas Brigadas: Flechas Navales ses van aparecendo no Faro de Vigo (.../...)
procedentes da escuela de Flechas distintas cuestións relativas a este DENOMINACIÓN DE CALLES Y
de Mallorca dos que morreron tres acontecemento. PLAZAS. Se da lectura a un escrito,
galegos no afundimento. O noso pro- Todos os días aparecen necrolóxi- suscrito por D. Indalecio Caballero
tagonista, segundo a súa familia, foi cas nas follas do Faro de Vigo con fo- Moure, como Secretario Local de aquel
alistado como voluntario da F. E. T. y tografías dos finados. Un regueiro de Organismo por el cual se acordó so-
de las J. O. N. S. como Fecha Negra. retratos de rapaces xoves van dando meter á la aprobación de esta Gestora,
Xunto a el había outro mariñeiro noticia do grande alcance do desas- la conveniencia de rotular varias calles
voluntario e membro de F. E. T. y de tre, que confirma o numeroso núme- y plazas de esta villa con placas con-
las J.O.N.S. procedente da parroquia ro de alistados de grande parte da memorativas de Instituciones, fechas,
ponteareá de Angoares: Ángel So- provincia de Pontevedra enrolados hechos heroicos y personas que son
bral Zúñiga de vinte anos de idade. no Baleareas. Ata un total de seten- timbre de gloria para la Patria.
No Faro de Vigo do vinte e seis de ta e tres tripulantes (segundo Faro Los cambios que se proponen son
marzo dase noticia da morte no Ba- de Vigo, entre os días seis de marzo los siguientes: (.../...), y calle de Luis
leares do voluntario de vinte e dous ata o trinta e un de abril de mil no- Aguiar, a la Travesía de Salvatierra
anos, Manuel Carrera Lemos, veciño vecentos trinta e oito), entre persoal (.../...).
de Canedo. Finalmente, o día un de voluntario e de carreira, morreron na Hoxe, o nome desta rúa apare-
abril no Faro aparece David Ferreira mañanciña do domingo seis de mar- ce trocado polo de Amado Garra,
veciño de Ponteareas, tamén faleci- zo de mil novecentos trinta e oito. segundo acordo do Pleno da Cor-
do no Baleares. Durante estes días, este diario poración Municipal, levado a cabo
vai dando conta de distintos actos en data quince de novembro de mil
Noticias locais do na memoria dos finados. O sábado novecentos noventa e nove, contan-
afundimento e mortos. vinte e seis tamén se celebraron so- do co apoio da maioría absoluta da
Unha sinxela nota baixo o título lemnes funerais na catedral de Tui. Corporación Municipal.
“La pérdida del “Baleares”. Respues- Outras poboacións como Caldas de Posteriormente, con data deza-
ta merecida: el “libertad” averidado y Reis, Baiona, Pontevedra, Ramallo- sete de xuño do dous mil tres, re-
un destructor rojo hundido” é a pri- sa, Lavadores, Gondomar, Cangas, solveuse o acordo antes mentado
meira noticia que aparece no Faro de Moaña, Marín, etc. tamén se suma- por Resolución do alcalde D. Fran-
Vigo sobre o afundimento do Balea- ron aos actos solemnes pola morte cisco Candeira Mosquera, onde se
res o doce de marzo, seis días des- dos veciños no Baleareas. cambiaban aquelas denominacións
pois do afundimento. con referencia ao antigo réxime por
As primeiras necrolóxicas e lem- Problemática Aguiar versus outras acordes coas denominacións
branzas de mariñeiros mortos no Ba- Aguilar. tradicionais, con persoeiros das le-
leares comezan a publicarse no Faro Unha cuestión que vén a com- tras galegas, etc.
a partires do día dezasete de marzo. plicar a situación legal de José Luís
Bibliografía
Así como a invitación que fai nese Aguiar Muíños é a castelanización
Arquivo Municipal Concello de Ponteareas (A. M.P.).
mesmo día e nas mesmas páxinas a do seu primeiro apelido, Aguiar por
Hemeroteca dixital de Faro de Vigo. Agradecer a Gabi-
F. E. T y de las J. O. N. S. aos funerais Aguilar, xa que hoxe non figura no no Porto por facilitarme o acceso á hemeroteca.
polos mártires del crucero “Baleares” censo de falecidos no Baleares José www.revistanaval.com/armada/batallas/palos.htm
que se ían a celebrar ao día seguinte Luís Aguiar Muíños, pero si José www.generalisimofranco.com/baleares/
en Santa María de Vigo (Colegiata). Aguilar Muíños, segundo a familia, www.crucerobaleares.es/
O día dezaoito, o Faro vólvese facer- pero esta problemática leva a que a www.centroeu.com/baleares/crucero.htm
62
pregón
2009
civís que van cimentar o prestixio No ano 1936 estala a Guerra Ci- a Tabasco para traballar como piloto
da nosa primeira compañía aérea . vil española que viría interromper e “chiclero”. Posteriormente voou para
No ano 1934 deseñou e construiu un frustar o seus proxectos e ilusións. o Servicio Aéreo Panini e chegou a
avión con motor cirrus-martres, de Fiel ao goberno da República organi- acumular 25 000 horas de voo. Ao
93 cabalos. A maqueta desta avione- za no aeródromo do Prat un centro deixar de voar, dedicouse á indus-
ta foi probada polo Comandante de escola para voos nocturnos e sen vi- tria da construción, con seu irmán
Enxeñeiros D. Jenaro Olivié no túnel sibilidade. Ata o último momento da- Guillermo.Coa chegada da democra-
aerodinámico de Cuatro Vientos que quela guerra se manten ás ordes de cia, volve a España para alcanzar o
que durante anos foi o seu soño: o
grado de coronel no exército do aire
e o título de comandante piloto de
Iberia.
Faleceu en Gadalajara, Jalisco, o
17 de xuño de 1987.
Bibliografía:
Buergo Troncoso, J.R. (2006) Los hermanos Gayoso.
Pregón 2003 Paxs.43-44
Buergo Troncoso, J.R. (2001) Quauhtli: Revista de His-
toria Aeronáutica de México. Núm. 3 Paxs. 28,29 e 30.
foi un dos primeiros que houbo no o seu antigo amigo xefe dos tempos Estévez Villaverde, E. Ponteareas y el Condado (1980)
mundo.Segundo o resultado da pro- de África e comparte a sorte de tan- Tea, El., 03-VII-1926, 13-VII-1926
ba foi o mellor que pasou polo túnel tos combatentes, sufrindo cautiverio Voz de Galicia, La. Manuel Gayoso Suárez, hijo de
aerodinámico, a excepción do autoxi- nos campos de Alxer e Marsella. Ponteareas, fue un hombre piuonero de la aviación es-
ro de La Cierva. Tras chegar a México trasladouse pañola. 17-08-1987
64
pregón
2009
66
pregón
2009
Manrique Fernández bre ese feito verídico vaise construín- dras que seguen a realizar as parellas
do a historia que pasará de boca en de namorados. Pois ben: este lugar
A cotío escoitamos historias trans- boca, modificando elementos, elimi- máxico, celme dunha morea de rela-
mitidas de pais a fillos, relatos que nando e engadindo novos detalles tos, estivo a piques de desaparecer
pouco a pouco van tomando forma ata trastocar o suceso orixinal para fai algúns anos. Segundo se conta no
de lenda e que se van inserindo na convertilo en algo máxico e asombro- entorno, cando se estaba a construir
tradición oral dos pobos. Son histo- so. Con toda probabilidade, son estes a estrada de Ourense, que transcorre
rias que a cada paso van crecendo, dous os elementos que máis axudan a poucos metros do enclave, as previ-
incorporando elementos máxicos á hora de perpetuar o relato. sións iniciais eran que o seu trazado
pasase xusto por enriba dos penedos
que lle dan personalidade. E din que
os obreiros que construían esa estra-
da tiñan previsto facer saltar polos ai-
res os devanditos penedos.
Ao parecer, para levar adiante ese
traballo empregaríanse varios cartu-
chos de dinamita. “Barrena”, dicía
o relator. E incluso se chegaron a
facer os buracos nos que serían in-
crustados eses cartuchos. Disque
finalmente decidiron apartar o tra-
zado un pouco e o penedo salvouse
da destrucción. De resultas que eses
furados quedaron na pedra como
testemuña daquel proxecto.
as máis das veces e redebuxándose Asistir a un parto destas caracte- Como as xentes do pobo somos
cada vez que pasan do narrador ao rísticas é algo que parece pouco doa- daquela maneira, eses furados na
oínte. Moi poucas veces podemos do. ¿Ou non? Ao mellor xa estamos rocha xa teñen a súa propia denomi-
coñecer a orixe dese tipo de histo- asistindo ao nacemento dos relatos nación. Son coñecidos no lugar cun
rias de cabaleiros, de arrepíos, de que serán considerados lendas den- nome rotundo e demoledor: “Os de-
intervencións divinas, de mouros e tro de cen anos polos futuros estudo- dos de Cristo”.
sereas, trasnos e demachiños... sos da nosa tradición. O difícil é de- ¿Non pode significar esa deno-
Na miña opinión, a meirande par- catarse de que somos testemuñas. minación que estamos asistindo ao
te destas historias teñen a súa orixe, Poñamos un exemplo: un dos lu- nacemento dunha nova lenda? ¿Non
aínda sendo pouco veraces ou direc- gares que concentra máis historias sería factible pensar que dentro dun
tamente incríbles (dende unha pers- máxicas en toda a bisbarra (co per- tempo haberá quen diga que foi alí
pectiva puramente racional), en feitos miso do castelo do Sobroso) é a Pena onde Cristo se sentou a descansar
reais. Sucesos destacados por algun- dos Namorados, na parroquia de deixando esa pegada no penedo?
ha razón que, paseniño, se van trans- Arcos, coñecida no lugar como “Pe- ¿Non se di tamén que no alto da Pi-
formando neses relatos que chegan a nedo da Pena”. Ao seu redor pululan caraña quedou outra pegada de can-
nós, historias remodeladas e recons- aínda os amores de Aldina e Tristán, do Cristo ascendeu aos Ceos?
truídas unha e mil veces por cada que ben poderían estar xogueteando Pouco importa que a Biblia diga
novo narrador. Pero o feito real do que cunha princesa de longa melena loi- outra cousa, que contradiga o relato.
nacen, nin sempre é perfectamente ra, como de serea, e ao mellor andan Nós inventamos as nosas historias
identificable, nin sempre aparece ple- todos tres na procura do tesouro ago- como nos parece e non imos deixar
namente descrito no relato, e incluso chado debaixo da Figueira do Demo, que unha sutileza coma esa nos
pode ser algo totalmente secundario custodiado por dous lagartos arnais, impida disfrutar dunha boa historia
dende o punto de vista narrativo. So- ou barullando sobre o rito das tres pe- arredor da lareira. ¿Non si?
67
pregón
2009
68
pregón
2009
proximidades dos castros estean e ata ben conservada inscrición en bispo D. Juan Ramírez6 de Guzmán
cristianizando estes primitivos po- soporte granítico. Porque recoñece- (1391-1394). Aínda é verosímil se alu-
boados. Creadas as parroquias, as mos que a nosa experiencia na lec- da a este bispo como o fundador da
capelas son lugares de lembranza, tura de textos epigráficos anteriores nosa capela. De ser este señor o au-
de xuntanza do pasado e lugar de pe- ao século XV é moi escasa, damos tor da capela, a lectura ou interpreta-
regrinacións na actualidade. a coñecer dita labra a fin de que os ción da ERA, tiña que ser, aproxima-
Noticias que recollemos para un expertos nos aporten luz. Desa difi- damente a de 1432 (menos os 38 de
traballo que nos foi encomendado e cultade xa se apercibiron no século cómputo de ritual) nos daría, cando
que temos en preparación titulado La XVIII os que sobre aquela esquecida menos, o derradeiro ano dese bispo
devoción a Santa Tecla e historia de e derrubada capela -uns veciños de de goberno na diocese. E catro anos
su santuario en la Villa de A Guarda4. Pías e notables devotos de Santa Tre- de episcopado nos que puido fabricar
A partir de aquí visitamos fai xa ga- se propuxeron facer unha nova a capela nos parecen poucos. Na nó-
varios anos a capela da protomártir fundación. mina de bispos tudenses7, por curio-
Trega, atopando como singular no-
ticia a mencionada inscrición. Con
sorpresa e tamén con ledicia esta
inscrición (sen pé) figurou entre as
ilustracións do tríptico Patrimonio
no medio-Pontevedra, de outono de
2007, que emite a Xunta de Galicia en
Colaboración da Org.Gal. de Comu-
nidades de Montes Veciñais en Man
Común. O seu obxectivo: preservar a
nosa historia máis antiga, fomentar
a sensibilidade e a súa divulgación.
Volvendo á lectura da ERA que capela, como para o necesario sus- no ha lugar a la solicitud que com-
se recolle naquel mencionado docu- tento do seu capelán. prende este memorial preveniendo
mento manuscrito do século XVIII, Pasados algúns anos, en 1818, a al abad o cura de Pías… cuide su
que logo imos comentar, pensamos capela volve a ameazar derrube por exacto cumplimiento… por lo cual
que ese ducentos dezasete debeuse falta de medios, e polo tanto, tam- así lo mandó y firmó el Sr. Provisor-
interpretar e antepoñer (posible sig- pouco por non contar con capelán, Gobernador de que certifico”.
nificado daquel signo) tamén unha pasa a considerarse da parroquia.
M. Entón sería ERA: MCCXVII (1217) De mutuo acordo o abade-párroco
que realizado o obrigado cómputo de Pías, D. José Alonso Caballero, de
(1217-38: 1170). E nesta data lograda acordo cos membros da Confraría
con certa lóxica, e posible e hipoté- de Doce Nome, o 6 de xuño solicitan
tico cálculo, como é doado verificar, ao bispo autorización para demoler a
non aparece D. Juan Ramírez, senón arruinada ermida da protomártir Tre-
D. Beltrán ou Beltrando (1174-1187). ga, e aproveitar a súa pedra, madei-
A palabra FECI (1ª persoa do preté- ra e tella, para mellorar a capela de
rito perfecto de indicativo do verbo Doce Nome. A imaxe da Santa pasa-
latino facio), correspóndelle a tradu- ría a un altar do santuario do Castro
ción de Fixen (eu) RAMIR… (Ramiro, de Troña.
Ramírez). PSP (posible, episcopus= O bispo , xa o 10 de xuño do mes-
bispo). ABATE= abade. mo ano, contesta ao párroco lem-
Nun dos documentos máis inte- brando que “hay fundada una obra
resantes que consultamos aparece pía dotada con sus bienes corres-
claro que en 1713, ante a visita pas- pondientes y carga de misas, la que
toral do prelado D. Anselmo Gómez por sentencia fecha de ayer, he adju-
de la Torre, D. Santiago Pérez de Lira, dicado a D. Ramón Bugallal y Conde,
presbítero, familiar do Santo Oficio, e clérigo de Prima Tonsura, natural de
o seu pai D. Domingo, propuxéronlle Puenteareas y a quien por cláusula Santa Trega é avogada das doen-
ao bispo, levantar e coidar da antiga de su fundación está obligado a te- zas de cabeza, corazón e tamén dos
capela de Santa Trega, que se atopa- ner y conservar siempre dicha capilla certos trastornos infantís (medo,
ba abandonada. Para elo, fundaron en estado de decencia y surtida de desnutrición, meigallo, etc).
obra pía dotada de diferentes bens. todo lo necesario para poder celebrar A festa da titular ten lugar na súa
Estes, tanto para a reedificación da en ella el Santo Sacrificio de la misa, capela o primeiro domingo de setem-
bro, a que acoden fieis da parroquia
e limítrofes. Despois da misa e da
procesión arredor da cruz alí próxi-
ma, ten lugar o tradicional rito de cu-
ración, daquelas enfermidades, ten-
do que pasar por debaixo das andas
da Santa. Tamén as nais e as avoas
asisten alí cos nenos para que a ve-
lla santeira lle faga as cerimonias de
ritual. Neste caso, pousándolle a
imaxe milagreira de Santa Trega na
cabeza dos pequenos.
Dende 1900 nas inmediacións da
capela existe un viacrucis moi simi-
lar (incompleto) ao do santuario de
Doce Nome, en Troña. Viacrucis que
ascende dende abaixo polo antigo
camiño con tramos en escada. O
cruceiro (sinxelo) que alí se conserva
ten a seguinte inscrición: CRUCIFIJO
Y CARRETERA. A LA DEVOCION DE
DON FRANCISCO CARREIRA PINO.
AÑO 1900.
70
pregón
2009
sofía rodríguez suárez increméntanse a mención do viñedo recoñecido prestixio, tanto nacio-
con respecto aos cereais. nal como internacional, amparados
Estas liñas pretender aproximarnos Converteuse nun produto alta- baixo a denominación de orixe das
ao cultivo do viño. O viñedo configura mente apreciado, con un dobre des- Rías Baixas.
a nosa paisaxe e está perfectamente tino, dunha banda producíase para Entre as clases de uvas tintas
integrado no entorno. Centrámonos o autoconsumo das familias labre- maís habituais na nosa comarca
no cultivo, que de xeito tradicional, gas, xa que considerase un perfecto encontramos, o espadeiro, a garna-
practicaron e aínda realizan afano- acompañante das comidas tradicio- che, feixón, mancia, dozal, pedral, o
samente moitos labregos, veciños nais da zona como a lamprea, e pola tinto país e a “jaca”. As variedades
da nosa comarca. Labor que algúns outra banda, os excedentes eran fa- de uvas brancas cultivadas son entre
deles facían e fan tras unha larga xor- cilmente colocados nos mercados, outras o albariño, o loureiro, a treixa-
nada laboral nas fábricas, na obra ou proporcionándolle aos campesiños dura e o xerez
en calquera outra ocupación. uns ingresos extras para mellorar a Todos sabemos que os almana-
Unha dura faena, non sempre súa precaria situación económica. ques dos nosos devanceiros maís
premiada cunha colleita abondosa Na actualidade sobreviven peque- que números tiñan nomes de santos
e de calidade, pois, en ocasións, as nas explotacións familiares, nas que e cada un deles ia acompañado dun
caprichosas condicións meteorolóxi- se continúan traballando as viñas dito, mostra dos seus ricos saberes
cas negábanse a colaborar con seus do modo acostumado e tradicional, ancestrais. Moitos deses coñece-
esforzos. pero aproveitando as importantes mentos refírense aos coidados apli-
O cultivo do viño na comarca do melloras tanto nos sulfatos como na cados ás viñas para obter a mellor
Condado, enraizase na Idade Media. maquinaria empregada nas distin- colleita posible e para a elaboración
Durante o século XII, o viñedo expe- tas tarefas. Estas reducidas explota- dos prezados viños.
rimenta unha importante expansión. cións conviven con enormes exten- Coa chegada dos primeiros fríos,
Nos contratos de foros asinados sións vitivinícolas dedicadas a obter as viñas orfas de uvas despóxanse das
entre os señores e os seus vasallos caldos de calidade excepcional, con súas follas vellas e caducas. Os labre-
71
pregón
2009
gos, aproveitan os días bos dos meses zón” ou unha choiva a destempo, “a para la manutención de las viñas”.1
de novembro a febreiro, para armados choiva de san Xoán tolle o viño e non Igualmente no Catastro indican
de tesoiras perfectamente afiadas, da pan”, bota polo chan o duro traba- que as canas dos cañaberales em-
efectuar unha exhaustiva poda. llo dun ano. pregábanse para tramar as viñas.
Os obxectivos da poda son impedir A continuación realizase o ata- Para baixar as varas e atalas as ca-
o crecemento desordenado da viña e do das viñas. Para comprender nas úsanse os vimbios, flexibles e
manter o equilibrio entre as plantas e esta labor fixémonos no esqueleto resistentes.
os seus froitos. O podador debe afinar característico das viñas do noso Outra maneira de dispor as viñas
a vista para deixar as mellores varas, entorno, o emparrado. Esta dispo- son as maxestosas carreiras altas
aquelas que non estean secas e si- sición tradicional das viñas expli- situadas nas entradas dos eidos, ou
túense preto a parte vella da vide. case pola intención de separar as sobre camiños, ocasionando atran-
Como na maior parte das acti- videiras e os seus froitos da humi- cos cando debíase pasar baixo elas
vidades agrícolas, os ciclos da lúa dade da terra. con voluminosos carros de herba,
rexen esta labor, ningún campesi- As viñas baixas, de desiguais altu- toxo ou millo, chegando en ocasións
ño poda durante a fase de lúa cre- ras, son as maís abundantes. Ou ben, a ter que descargar parte da carga
cente a chea. se dedica unha parcela en exclusiva para poder continuar o traxecto.
Marzo trae da man a primavera, ao cultivo do viñedo, ou ben, se situa- A terra cultivada con viña está
e as videiras comezan a espertar do ban ao redor das veigas, servindo de permanentemente explotada de aí a
longo sono invernal, nacen os bro- cerre ou de separación de propieda- importancia de cavala para osixenala
tes, que mes e medio despois vanse des de distintos donos. Tamén poden e aportarlle nutrientes. Na primavera
a converter nos cachos. Si se poda ocupar parte dos eidos. ábrense profundos cavañóns para
tarde as videiras choran, ou sexa, Na armazón dos cordóns empre- plantar novas cepas, coa fin de repo-
perden a savia, “no mes de abril solo gábanse poste de pedra unidos an- boar a viña. Estes buracos enchíanse
poda o labrego ruín”. Algúns anos tigamente por paus de madeira que de esterco, borralla ou toxo para axu-
as viñas comezan a brotar no marzo, progresivamente foron cambiándose dar a que enraícen mellor as plantas.
pero xa ó di o refraneiro “gomo de por arames. comprobamos na res- Nalgunhas ocasións aproveitase
marzo non vai ao cabazo”. posta número catro do Catastro de cando se cava a viña para sementar
Unha boa poda constitúe o primei- Ensenada como os peritos sinalaban outros cultivos, como por exemplo
ro paso para obter unha abondosa e que moitas das madeiras dos mon- patacas para o cedo. Debese coidar
excelente colleita o outono seguinte. tes estaban destinadas a soster viñas o seu emprazamento, pois, “plantar
Pero, o campesiño debe seguir coi- “…hai dehesas de forestal de produ- viña ao pé do camiño ten mal veci-
dando e mimando as vides e contar cir maderas de esta especie, que ño”.
coa colaboración inestimable da sirve para hacer arco de la fustaje, Débense buscar plantas que se
meteoroloxía. A abondosa choiva donse se recoge el vino,…hay las de desenvolvan axeitadamente e que
do mes de abril, “ abril augas mil”, é robles que así mismo producen ma- produzan abundante viño de calida-
moi beneficiosa para as viñas pois, dera que sirve para el mismo efecto de. A partir do Nadal bótanse as bar-
“choiva de abril enche o carro e o ba- de sostener las viñas… hay dehesas badas, ou sexa, entérranse futuras
rril”. Pola contra, unha xeada tardía de pino que también producen ma- 1 Interrogatorio de san Juan de Fornelos.
“maio, maion, queimase o maior ti- dera de esta especie que solo sirve AHPO.
72
pregón
2009
videiras para que collan raíces. indicados para os diferentes momen- entre as que cabe sinalar as tres se-
Coa mesma intención no mes de tos do crecemento das viñas e para guintes: aumenta o froito porque os
marzo, para mellorar a calidade das enfrontar as pragas que as atacan, acios desenvólvense mellor; aumen-
vides, realizábanse enxertos sobre pero antigamente, usábase maiori- ta o vigor das xemas da vara de poda
patróns de inferior calidade, introdu- tariamente o sulfato de pedra, acom- para o ano seguinte e suprímense
cíndolle pugas de calidade superior pañado de cal, pero debíase ter moi- unha importante cantidade de follas
como o dozal ou o espadeiro. Para to ollo coas proporcións, pois non inútiles e impídese que os sarmien-
enxertar tíñase en conta a fase da lúa calcular con exactitude a cantidade tos segan medrando, polo que, se
e non se efectuaban enxertos na fase podía queimar as viñas. O sulfato economiza no sulfato empregado
de cuarto crecente a chea. era derretido nun barril especial que nas últimas mans
Non existía unha data concreta incluso aparecía descrito no enxoval No mes de xullo dáse a última
para empezar a sulfatar, ou sexa, dos testamentos, “el barril de sulfato man de sulfato e as uvas lentamen-
cargar coa máquina ao lombo. O ini- mejor dos pesetas”2. te van madurando “Santiago pina
cio do período de sulfatación depen- Posto que, a purga é un delicado o vago”. Mentres as uvas inician o
día en gran maneira da climatoloxía, momento na evolución dos cachos período de maduración esfollátase,
pois esta incide directamente no bro- das uvas, a climatoloxía óptima con- ou sexa, suprímense as follas a nivel
tado das viñas. Dende que as videi- siste en días de sol, a choiva nesta dos acios co obxecto de aumentar a
ras empezan a brotar, teñan moitos etapa moe os acios, “San Antonio insolación, a temperatura e o aireado
ou poucos centímetros, xa poden ser moe e San Pedro pon as barbas”. dos grans coa intención de axudar a
invadidas polas perigosas pragas, si Así aínda que durante a purga non maduración. Cortaranse en primeiro
se da a combinación axeitada de ca- se sulfata, despois, en canto os ca- lugar, as follas maís vellas e débiles,
lor e humidade. As viñas producen chos están limpos, os campesiños xa que as novas son esenciais para
follas novas dende abril ata agosto. aplícanse de novo a esta tarefa. manter o correcto funcionamento
Ao anterior debemos engadir a As parras deben estar en sitios se- das videiras.
intuición e a observación das viñas cos e con boa ventilación que favore- Durante o mes de agosto e a co-
para dar a primeira man de sulfato, cen a non aparición do mildeu. Non mezos de setembro as uvas madu-
nunca despois da Santa Cruz, o 3 hai que aplicarlles o sulfato cando xa ran, pero un calor excesivo tampouco
de maio. O número de mans varia- apareceu, senón antes, para previr. favorece o proceso de maduración, e
ba dun ano a outro. O maís habitual As “barbas brancas” son as flores así, “o mes de agosto leva por tres”.
era dar aproximadamente de tres ou cor de prata do mildeu que está pois Este dito incide que un calor exaxe-
catro antes da purga e despois tres. en floración cando se distingue. rado fai secar mais uvas que o resto
Para mellorar a acción do sulfato Entre finais de San Xoán e a pri- dos meses do verán. Conforme avan-
tamén aplicábaselle as viñas axofre meira quincena de xullo practicába- za o verán vaise asegurando a collei-
cuns foles. se o despunte, que non debe abarcar ta dese ano así, “por Santa María vai
Nestes intres existen no mercado maís que as tres ou catro follas últi- mirar a túa viña, como a mires así a
unha amplísima gama de produtos mas de cada vara. O despunte pro- vendimarás”.
fitosanitarios, preparados químicos, dúcelle a viña importantes vantaxes Coa chegada do outono, “San
Mateo vendimia o amo e o criado
si o tiver” iniciase a vendima. Nesta
tarefa participan activamente todos
o membros da familia, pois son moi-
tos os traballos a realizar. Son días
de dura labor, aínda que, esta acti-
vidade realizábase con ledicia e os
maís vellos ían debullando historias
antigas mentres se enchían os ces-
tos cos ácimos. Hai que estar moi
pendente de non desperdiciar nin-
gún vago, pois “uva a uva enche a
vella a cuba”.
Nun vindeiro traballo aproximaré-
monos a todo o relacionado coa ven-
2 Hijuela de doña Esperanza Fernández por dima, os elementos da bodega, a ela-
su madre Rafaela Fernández Giraldez en la
parroquia de Fornelos, en el ayuntamiento de boración dos viños, e a preparación
Salvaterra de Miño, año de 1934. da augardente .
73
pregón
2009